Mercurial > hg > mpdl-xml-content
view texts/archimedesOldCVSRepository/archimedes/raw/alber_reaed_01_la_1485.raw @ 23:5690c4247e05
some changes
| author | Klaus Thoden <kthoden@mpiwg-berlin.mpg.de> |
|---|---|
| date | Tue, 14 May 2013 12:45:18 +0200 |
| parents | 22d6a63640c6 |
| children |
line wrap: on
line source
<pb> <head>LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE RE AEDIFICA TORIA INCIPIT <*> LEGE FELICITER</head> <marg>m</marg> <P>VLTAS ET VARIAS ARTES QVE ad uitam bene beate<01> ag&etilde;dam faciant $umma indu$tria et diligentia conqui$itas nobis ma iores no$tri tradidere. Quæ omnes et $i ferant præ $e: qua$i certatim huc tendere: Vt pluri mum generi hominum pro$int: tamen habere innatum at<01> in$itum eas intelligimus quip piam: quo $ingulæ $ingulos præceteris diuer$o$<01> polliceri fruc tus uideantur: Nan<01> artes quidem alias nece$$itate $ectamur: alias probamus utilitate: Aliæ uero <09> tantum circa res cognitu grati$$imas uer$entur in pretio $unt: quales autem hæ $int artes non e$t ut pro$equar: inpromptu enim $unt: uerum $i repetas ex omni maximarum artium numero nullam penitus inuenies: quæ non $pretis reliquis $uos quo$dam & proprios fines petat et con templetur. Aut $i tandem comperias ullam: quæ cum huiu$modi $it: ut ea carere nullo pacto po$$is: tum et de $e utilitatem: uolup tati dignitati<01> oiunctam præ$tet: meo iudicio ab earum numero excludendam e$$e: non duces architecturam: nam<01> ea quidem $iquidem rem diligentius pen$itaris et publice & priuatim com modi$$ima et uehementer grati$$ima generi hominum e$t: digni tate<01> inter primas non po$trema: Sed ante&qtilde; ultra progrediar: explicandum mihi cen$eo quemnam haberi uelim architectum: Non enim tignarium adducam fabrũ: quem tu $ummis cætera<38> di$ciplinarum uiris compares: Fabri enim manus architecto pro in$trumento &etilde;. Architectum ego hunc fore con$tituam/qui certa admirabili<01> ratione et uia tum mente animo<01> diffinire: tum et opere ab$oluere didicerit quecun<01> ex ponderum motu corpo<38> <01> compactione et coagmentatione digni$$imis hominũ u$ibus bel li$$ime cõmodentur: Quæ ut po$$it cõpre<*>n$ione et cognitione opus e$t rerum optimarum et digni$$ima<38>: Ita<01> huiu$modi erit architectus: redeo ad rem Fuere qui dicerent aquam aut ignem <foot>a i</foot> <pb> præbui$$e principia: quibus effectum $it ut hominum cetus cele braren&ttilde;: Nobis uero tecti parieti$<01> utilitatem at<01> nece$$itatem $pectantibus ad homines conciliandos at<01> una continendos / maiorem in modum ualui$$e nimirum per$uadebitur: Sed ne Ar chitecto ea re $olum debemus/quod tuta o<*> tata<01> diffugia c<*>tra $olis ardorés Eiumam/pruina$<01> dederit: tam et $i ip$um id haud qua&qtilde; minimum beneficium e$t: &qtilde; quod multa ĩuenerit priuatim et publice: proculdubio longe utilia: et ad uite u$um iterum at<01> iterũ acc&etilde;modati$$ima: Quot familias hone$ti$$imas et ro$ira et alie orbis urbes temporũ iniuria labefactatas funditus ami$i$$et/ ni eos patrii lares/qua$i inmaiorum $uorum gremio receptos con foui$$ent: Dedalum $ua probarunt tempora: uel maxime quod apud $elinuntios Antrum ædificarit: exquo tepens leni$<01> uapor ita effiaret ac colligeretur/ut $udores graui$$<*>os eliceret: cor pora<01> curaret $umma cum uoluptate: Quid alii &qtilde; multa i$tiu$ modi excogitarũt: que adbonam ualitudinem faciant ge$tationes natationes: thermas et huiu$modi: Aut quid refeiam uehicula pi $trina horaria et minuta hæc: quæ tamen in uita degenda plurimũ momen<*> habent? Quid aquarum copias ex intimis reconditi$<01> <04> luctas: u$ibu$<01> tam uariis tam<01> expeditis expo$itas? Quid t ooh<*>a: delubia: fana: templa et eiu$modi/que ad cultum religi onis fructum <01> po$teritatis adinuenit? Quid demum <09> ab$ci$$is rupibus/pfo$$<*>s montibus/completis conuallibus/coercitis lacu mari<01> expurgata palude coædificatis nauibus/directis flumini bus expeditis ho$tiis /con$titutis pontibus: portu<01> non $olum temporariis hominum commodis prouidit: Verum et aditus ad omnes orbis prouincias patefecit: Exquo effectum e$t: Vt fruges aromata/gemmas/rerũ<01> peritias et cognitiones: et quæcun<01> ad $alutem & uitæ modum conferant: homines hominibus mutuis officiis communicarint: Adde his tormenta/ machinas/arces/et quæ ad patriam/libertatem rem/ decu$<01> ciuitatis tuendam au gendam<01> ad propagandum $tabiliendum<01> imperium ualeant: Fquidem $ic arbiti or: quotquot a uetere hominũ memoria uibes ob$idione $ub alio<38> imperiũ uenerint: $i rog&etilde;tur aquo debellatæ <pb> $ubacte<01> $int: non negaturas ab architecto. Armatum enim faci le ho$tem contemp$i$$e: Sed ingenii uim: et operum molem: & tormentorum impetum: quibus urgeret/obrueret/pre$$aret<01> ar chitectus tolerare diutius nequiui$$e. Et contra ob$e$$is &qtilde; nun&qtilde; euenit: ut $e $e alia re magis &qtilde; architecti ope et artibus $atis fore tutos deputent. Tum $i habitas expeditiones repetas/forta$$i$ reperies huius artibus et uirtute uictorias plures &qtilde; imperatoris ductu au$picii$ue partas: ho$tem<01> $epius huius ingenio ab$<01> illi us armi$/&qtilde; illius ferro/$ine i$tius con$ilio $uccubui$$e: Et quod maxime præ$tat/parua manu $aluo<01> uincit milite architectu$. De utilitate hactenus. Quam uero grata & &qtilde; penitus i$ideat ani mis ædificandi cura & ratio cum aliunde / tum hinc apparet/ <09> neminem reperias modo ad$int facultates/qui non totus ad quip piam coædificandum pendeat: Et $iquid ad rem ædificatoriam excogitarit/uolens ac lubens non proferat: & qua$i iubente natu ra u$ui hominum propalet. Et &qtilde; $epe euenit: ut etiam rebus ali is occupati nequeamus non facere / quin mente et animo aliquas ædificationes commentemur. Et aliorum $pectato ædificio $in gulas ilico dimen$iones lu$tramus ac pen$itamus pro <01> ingenii uiribus di$quirimus quid nam adimi/addi immutari ue po$$it: quo id opus reddatur elegantius/ultro<01> monemus. Si quid uero bene diffinitum recte<01> ab$olutum $it: quis id non $pectet cũ $um ma uoluptate at<01> ilaritate? Iã uero &qtilde;tum ciues domi fori$<01> non iuuerit modo at<01> delectarit architectura / $ed multo quidem ho ne$tarit quid e$t quod referam? Quis nõ $ibi laudi a$cribat quod ædificarit? Priuatis etiam quod habitemus ædibus paulo accura tius con$tructis gloriam? Eoni uiri <09> parietem aut porticum du xeris lauti$$imam/ <09> ornamenta po$tium colunnarũ tecti<01> ĩpo $ueris et tuam et $uam uicem comprobant et congratulãtur: Vel ea re maxime quod intelligunt quidem te fructu hoc diuitiarum tibi/familiæ/po$teris urbi<01> plurimũ decoris et dignitatis adau xi$$e. Cretam in$ulam in primis $epulcrũ iouis nobilitauit: nec tantum Apollinis oraculo Delon/&qtilde; forma & $pecie urbis templi <01> maie$tate colebatur. Quantũ uero auctoritati ĩperii & nomis <foot>a ii</foot> <pb> latini cõtulerit ædificatio nihil plus dico &qtilde; nos ex his bu$tis et re $iduis ueteris magnificentiæ: quæ pa$$im uidemus multa hi$tori cis credere didici$$e: quæ alioquin forta$$e minus credibilia uide ban&ttilde;. Preclare igi&ttilde; apud Tuchidid&etilde; prudentia uete<38> com <04>ba&ttilde;: qui ita urbem omni ædificio<38> genere para$$ent/ut longe &qtilde; erant potentiores uideren&ttilde;: Et quis fuit $ummo<38> ac $apienti$$imo<38> prĩ cipum/quin inter primas <04>pagandi noĩs et po$teritatis curas rem habuerit ædificatoriã? Sed de his hactenus. Demum hoc $it ad r&etilde; $tabilitatem/dignitat&etilde;/decu$<01> rei pulice plurimũ debere archi tecto: Qui quidem efficiat ut in ocio cum amænitate/ fe$tiuitate $alubritate: In negocio cũ emolum&etilde;to re<38> <01> increm&etilde;to: inutri$<01> $ine periculo & cum dignitate uer$emur. Hunc igitur ex uolup tate/ at<01> mirifica opum gratia: ex<01> nece$$itate: ex<01> inuentorum adiumentis præ$idio<01>: ex<01> fructu po$teritatis <04>bandũ colendũ <01> e$$e: at<01> inter primarios/qui de genere hominum hõres et pre mia meruerint/ h&etilde;ndum non negabimus. Atq nos qd&etilde; cũ i$tec ita e$$e intelligeremus/ cæpimus animi gratia de eius arte et re bus accuratius per$crutari: quibus nam principiis diducerentur/ quibu$ue ptibus haberentur: at<01> finirentur: quas cum ĩueni$$em genere uaria numero pene infinita/re admirabilia/utilitate incre dibili: ut interdum non con$taret que nam hominum cõditio: aut quæ reip. pars/aut quis ciuitatis $tatus magis debeat architecto / ĩmo omĩum commoditatum inuentori: publica an priuata: $acra an profana: ocium an negocium: $inguli ne qui<01>/an genus homi num uniuer$um/In$tituimus pluribus de cau$is: quæ longum e$ $et hic pro$equi: eadem i$ta colligere: quæ his decem libris mãda ta $ũt litteris: Quo<38> hic erit rebus tractãdis ordo: Nã ædificiũ qd corpus quoddã e$$e anĩaduertimus: quod lineamentis/ueluti alia corpora cõ$taret & materia: Quo<38> alterum i$tic ab ingenio produceretur: alterum a natura $u$ciperetur: Huic mentem cogi tationem<01>/huic alteri parationem $electionem<01> adhibendam. Sed utrorũ<01> per $e neutrũ $atis adrem ualere intelleximus/ni & periti artificis manus/quæ lineamentis materiam cõformaret ac ce$$erit: Cum<01> ædificio<38> uarii e$$ent u$us/pue$tigandũ fuit an <pb> eadem lineamentorum finitio quibu$<01> operibus conueniret. Di $tinximus ea de re ædificiorum genera/ in quibus quidem cũ ha bere plurimum momenti uideremus/cohæ$ionem modum<01> line arum inter $e: ex quo præcipua pulchritudinis effectio emanarit De pulchritudine idcirco cæpimus di$quirere quid nam e$$et/ et qualis cui<01> deberetur. Cum<01> in his omnibus peccata interdũ of fenderentur/ĩue$tigauimu$ quo pacto emendari in$taurari<01> po$ $ent. Cui<01> igitur libro pro rerum uarietate $uus in$cribitur titu lus hunc in modum: Nam primi quidem titulus. Primo lineam&etilde; ta. Secundo materia: Tertio opus: Quarto uniuer$orum opus: Quinto Singulorum opus: Sexto Ornamentum: Septimo Sacro rum ornamentum: Octauo Publici <04>fani ornamentũ: Nono Pri uatoriũ ornam&etilde;tũ: Decĩo Opum in$tauratio: additi nauis: æraria bi$toria: numeri & linea<38>. Quid cõferat architectus in negocio.</P> <head>LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE LINEAMEN TIS LIBER PRIMVS</head> <P>ELINEAMENTIS AEDIFICIORVM <marg>d</marg> con$cripturi optima et eleganti$$ima quæm<01> a periti$$imis maioribus fui$$e litteris tradita et quæ in ip$is opibus facundis e$$e ob$eruata animaduerterimus/colligemus: no$trũ<01> hoc in opus tran$feremus: His etiam addemus $i quid no$tro ingenio et pue$tigandi cura et la bore ad inuenerimus: quod quidem u$ui futurum putemus: Sed cum huiu$modi rebus alioquin duris et a$peris at<01> multa expte ob$curi$$imis con$cribendis me cupiam e$$e aperti$$imũ/et quo ad fieri po$$it facilem et expediti$$imũ: no$tro <04> more explicabi mus. quid nam $it qd aggrediar. Nam hinc non negligendi rerũ dicenda<38> fontes patebũt: unde cetera æquabiliore oratione dicã&ttilde; Rem igi&ttilde; $ic ordinemur. Tota res adificatoria lineamentis et $tructura o$tituta &etilde;: Lineam&etilde;torũ omĩs uis et ratio con$umitur: Vt recta ab$oluta<01> habeatur uia coaptandi iungendi<01> lineas et <foot>a iii</foot> <pb> angulos: quibus ædificii facies comprehendatur at<01> conclud<*>tur Atqui e$t quidem lineamenti munus et officium præ$cribere ædi ficiis et partibus ædificiorum aptum locum et certum numerum: dignum<01> modum & gratum ordĩem: ut iam tota ædificii forma et figura ip$is in lineamentis conquie$cat. Ne<01> habet lineamen tum in $e ut materiam $equatur: Sed e$t huiu$modi ut ead&etilde; pluri mis in ædificiis e$$e lineamenta $entiamus: ubi una at<01> eadem in illis $pectetur forma. Hoc e$t ubi corum partes: et partium $ingu larum $itus at<01> ordines inter $e cõueniant totis angulis toti$<01> li neis. Et licebit integras formas præ$eribere animo et mente/$eclu $a omni materia: Quam rem a$$equemur adnotando et præfini&etilde; do angulos & lineas certa directione et connexione. Hæc cũ ita $int: erit ergo lineamentũ certa con$tan$<01> præ$criptio concepta a nimo/facta lineis et angulis pfecta<01> animo & ingenio erudito: Quod $i uelimus inue$tigare quidnã ip$ũ ædificium tota<01> $t<*>c tura p $e $it/forta$$<*>s facient ad rem/$i cõ$iderabimus quibus pri mordiis quibu$ue progre$$ibus inhabitandi $edes / quas ædificia nũcupant/olim cæperint at<01> excieuerint: Qui $i recte opinor/ de tota hac re $ic $tatui$$e po$$umus. Principio genus hominũ in aliqua tuta regione $ibi quæ$iui$$e quie$cendi $patia: et illic in uenta area u$ui cõmoda et grata con$titi$$e: at<01> $itum ip$um oc cupaui$$e: ut non eodem loco fieri dome$tica omnia et priuata <*>o luerit: Sed alibi accubari/alibi focum haberi: alibi alia ad u$um collocari: Hic adco cepi$$e meditari ut tecta poner&etilde;t: quo e$$ent a $ole et imbribus operti: Id<01> ut facerent adieci$$e: deinde parie tum latera: quibus tecta imponeren&ttilde;. Sic enim a gel<*>dis t&etilde;pe$ta tibus & pruino$is uentis $e futurus tutiores intelligebant: Domũ parietibus aperui$$e a $olo in $ublimi uias et fene$tras: quibus cũ aditus et congre$$us darentur: tum et lumina et auræ aptis t&etilde;po ribus exciperentur: et concepta forta$$is intra lares aqua uapores <01> expurgarentur. Ita quicun<01> ille $uit $eu Ve$ta dea Saturni fi lia/$eu Heurialus Hiperbiu$<01> fratres/ $eu Gellio aut tra$o/Cy clops/ue Tiphinchius/qui i$ta prĩcipio in$tituerit: Tandem $ic puto hos fui$$e cond&etilde;do<38> ædificio<38> prĩos ortus/primos<01> ordĩes <pb> Demum excreui$$e u$u et arte hanc rem arbitror: Variis ædifiei orum generibus inuentis: quo ad res prope infinita redacta e$t. Nam<01> alia quidem publica: alia priuata: alia $acra: alia profana alia ad u$um & nece$$itatem: alia ad urbis ornam&etilde;tũ: alia ad tem plorum uoluptatem con$tituuntur: Sed omnia ab his/ quæ recen $uimus principiis mana$$e negabit nemo. Que $i ita $unt in promptu e$t totam ædificandi rem con$tare partibus $ex: Hæ $unt eiu$modi: Regio: Area: Partitio: Paries: Tectum: Apertio: Hæc principia $i fuerint percognita fiet ut quæ dicturi $umus fa cilius intelligantur: Ergo ea $ic finiemus. Nam<01> erit quidem a pud nos Regio circumexpo$ita totius $oli amplitudo & facies: ubi ædificandum $it: cuius pars erit area. Area uero erit certum quoddam loci per$criptum $patium: quod quidem muro ad u$us utilitatem<01> ambian&ttilde;. Sed areæ apellatione ueniet quo<01> id / quo cun<01> ip$um ædificii loco $it: quod deambulantes ue$tigio premi mus. Partitio e$t quæ totius ædificationis aream ĩ minoris areas partitur: unde fit ut qua$i membris in unum adactis & coaptatis totum ædificii corpus minoribus ædificiis refertum $it. Parietem dicimu$ omnem $tructuram: quæ a $olo in altum $urrexerit ad fe rendum onus tectorum: quæ ue obducta $tet ad interiora ædificii u<*>cua obuallanda. Tectum appellamus non partem illam ædi ficii $olum $ublimem at<01> extremã/qua pluuiæ intercipiuntur: Verum et tectum id maxime e$t quicquid late / longe<01> di$ten tum $upra deambulantium caput ad$tet: Quo ingenere $unt con tignationes/concamerationes/te$tudinata: & eiu$modi. Aper tiones nuncupamus quicquid e$t ubi<01> per ædificium: quod in gre$$um/egre$$um ue inde incolis rebus ue piæbent.</P> <P>De his igitur & de $ingulorum partibus nobis dicendum e$t: $i prius non nulla rettulci imus: quæ quidem $eu principia/$eu prin cipiis no$tri huius in$tituti operis in$ita at<01> innata $unt: pluri mum certe facient ad rem: Nam con$iderantibus an $it quippi am/quod quibu$<01> harum quæ diximu$ partium conferat / tria inuenimus minime po$tpon&etilde;da: quæ quid&etilde; et tectis & parietibus et reliquis eiu$modi plurimũ cõueniãt: ea $unt hæc. Vt $int eo<38> <pb> $ingula ad certum de$tinatum<01> u$um comoda et in primis $alu berrima: Ad firmitatem perpetuitatem<01> integra et $olida & ad modum æterna: Ad gratiam et amænitatem compta/compo$ita: et in omni parte $ui/ut ita loquar/redimita. His qua$i re<38> dicen darum primordiis et fundamentis iactis ad in$titutum pro$e qua mur. Regionem ueteres ut omni nocuo liberam et commodita tibus reforti$$imam haberent/quo ad eius fieri poterat/uehemen ter elaborabant: At<01> inprimis cælum ne habituri e$$ent graue et infe$tum/omni diligentia pænitus præcauebant/prudenti id qui dem & permaxime nece$$ario con$ilio: Nam terram at<01> aquam $iquid habeat in $e uitii/arte et ingenio corrigi po$$e non negant Celum uero nulla ingenii ope/ nulla<01> hominum manu $atis po$$e emendari a$$euerant: Et omnĩo $piritus anhelitus/quo uno maxime uitam ali $eruari<01> $entimus/mirifice ad $alutem confe ret/$i erit per &qtilde; puri$$imus: Tum et quantam habeat celum ingi gnendi<*>/producendis/alendis / $eruandi$<01> rebus uim: quis e$t quem id fugiat? Quando & præ$tare ingenio eos ĩtelligas homi nes: qui celo fruantur puriore/&qtilde; eos qui cra$$o et madenti. Quæ una res poti$$imum effeci$$e credi&ttilde;/ut athenien$es acumine inge nii multo præ$titerint thebanis. Celum <04> $itu & loco<38> facie ali um at<01> alium haberi $entimus: qua<38> uarietatum rões partim in telligere uidemur/ptim naturæ ob$curitate abditæ at<01> ob$tru$æ nos penitus latent: Sed de manife$tis prius: po$t occultiora p$cru tabimur: quo regiones cõmodi$$imas deligere et $aluberrime po$ $imus degere. Aerem ueteres theologi pallad&etilde; nuncuparunt: & hanc Homerus deã e&etilde; ait & glaucopũ apellari/purũ $ignificans aerem: qui natura $ui perlucidi$$imus $it. Atqui in promptu qui dem e$t eum e$$e aerem $aluberrimum: qui purgati$$imus: et per &qtilde; puri$$imus $it: qui acie ui$us liberrime peruius: qui p lucidus: qui leui$$imus: qui coequabilis et minime uarius. Tum contra pe$tiferum illic e$$e aerem $tatuemus: ubi $pi$$itudine quadã aut nebula<38>: Aut uapo<38> $tet cõcretus at<01> fetul&etilde;tus. Vt &qtilde;$i quod dã graue hæreat $upciliis: at<01> aci&etilde; premat. Hæc ut ita $int utrã<01> in part&etilde; fieri arbitror/cũ cæteras ob res/tũ $olibus maxĩe at<01> u&etilde;to. <pb> Ne<01> hic phy$ica illa recen$ebimus/quo pacto ui $olis uapores ex intimis terræ ui$ceribus exhaurian&ttilde;: at<01> in æthera tollan&ttilde;. Quo maximo in $patio orbis ua$tum incumulum coaggregati: aut im mani mole $ua face$$unt: aut radios $olis excipiendo/ qua parte a refacti $unt eo in latus labun<*> $uo<01> ca$u aerem impellunt/uen to$<01> concitãt: Inde<01> $e$e intra occeanum acti $iti immergũt: ma ri demum infu$i et humore pregnantes iterato aere uagando uen tis coercen&ttilde;: et qua$i $pongia p$tricti guttatim expre$$um humo rem $tillent at<01> impluant: quo & noui terra uapores concreen&ttilde;: Siue hæc uera $int quæ recen$uimus: $iue &etilde; uentus aut $icca fumo $itas terræ: Aut calida euaporatio mota a frigore impell&etilde;te: $iue aeris flatus: $iue purus aer mundi motu/aut $yde<38> cur$u & radio cõmotus: $iue generabilis rerũ $piritus $uapte natura agitabilis/ $iue quippiã $it/qd non in $e ip$o $ed in aere potius o$i$tat ductũ ex calida ui $ũmi ætheris at<01> incen$ione fcã ad aer&etilde; liquentem: Siue alio<38> alia ulla ratio & opinio indi$qui$itione habeda fumi or & antiquior e$t/pretereundum cen$eo/<09> forta$$is ab re uideri po$$it. Verum hinc ni fallor dabi&ttilde; ut po$$imus interpretari cur $it/<09> uidemus alias orbis regiones e$$e eiu$modi/ut aere gaude ant læti$$imo: dum aliæ illis contiguæ & prope po$itæ in $inu tri$tiore celo et qua$i me$to die con$o<*> de$cant: Nan<01> id quidem fieri cõiecto aliam nullam ob rem/ni$i <09> his cum $olo: & uen<*>is non bene conueniat. Siracu$as aiebat Cicero ita e$$e po$itas. ut integrum per annum accolæ cuiu$<01> diei $olem uideant: iarum id tamen optandũ/et quo ad nece$$itas: loci<01> oportunitas non inter pellarit/in primis affectandum: Summenda<01> ea omnium erit re gio: ab qua nebularum uis: & omnis d&etilde;$ioris uaporis cra$$itudo longe ab$it. Compertum habent qui i$ta $ectantur / radios ar do res<01> $olis acrius agere/in quo den$um offenderint: &qtilde; in raro: In oleo &qtilde; in aqua: in ferro &qtilde; in lana. Ex quo aerem: qui i$tic &qtilde; in <04> ximo uehementius efferue$cat: grauem cra$$um<01> e$$e arguunt. Egyptii de nobilitate contendentes cũ cæteris o<*>bis gentibu$ glo riabantur e$$e apud $e hominum genus principio precieatum: ne <01> alibi procreari oportui$$e/&qtilde; ubi $aluberrime e$$ent uicturi. <pb> Se enim qua$i perpetuo uere et con$tanti aeris tenore præ cæteris omnibus deorum benignitate mirifice donatos e$$e: Tũ et inter ægyptios eos pre$ertim qui ad Lybiã $pectent/<09> ibi nun&qtilde; auræ uarien&ttilde;/e$$e oĩum præditos ualitudine homines p &qtilde; integerrima $cribit Herodotus: Et certe uidere uideor urbes qua$dã cum Ita lie/tum & alia<38> gentium non aliã ob r&etilde;/&qtilde; ob aeris modo frigen tis modo feruentis $ubitam int&etilde;piem fieri morbo$as at<01> pe$tilen tes: Ita<01> & &qtilde;tũ $olis & quos $oles habeat regio non iniuria $pectã dum &etilde;: Neqd ad$it aut $olis aut umbra<38>/quod plus $atis $it. So lem Garamantes orient&etilde; et occident&etilde; execrantur/<09> nimia radii a$$iduitate uran&ttilde;: Alii nocte &qtilde;$i ppetua pallent. Hæc ita ut $int non id tantũ efficit <09> orbis axem pronior&etilde; aut obliquiorem habe ant/facit id quid&etilde; plurimum/&qtilde; quod ip$a loco<38> facie: aut obii ciantur $olibus at<01> uentis excipiendis/aut ob$truantur. Malim quidem auras &qtilde; uentos/u&etilde;tos tamen &qtilde;uis acres & in modicos mi nus mode$te/&qtilde; ĩmobile & perinde graue cælum feram: et capiũt inquit uitium Ouidius: ni moueantur aquæ: Quid aer: profecto motu uehementer. ut ita loquar/hilare$cit: Nam motu fieri qd&etilde; opinor/ut $urgentes a terra uapores: aut di$$ipentur: aut motibus in cale$cendo concoquantur: Sed hos uentos uelim fractos obiec tis montibus: et $iluis: aut longa cõmigratione la$$os apellere: Velim et ne per loca apellant: unde raptum malum ad nos affe rant. Idcirco uitandum cuiu$&qtilde; uiciniam admonere: ex qua noxiũ quid effluat: Quo ingenere $unt teter odor/impuru$<01> omnis ua por palu$trium fedarum<01> præ$ertim aquarum et fo$$ionum. Cõ $tat apud phy$icos omnem fluuium qui niuibus excre$cat/aerem ducere frigidum et cra$$um. Sed inter aquas nulla erit fedior/&qtilde; quæ motu nullo exagitata contabe$cat: erit<01> morbo$ior' uiciniæ huiu$modi contagio/quo uentis minus <04>batis $ub$titue&ttilde;: Nã u&etilde; tos ferũt $uapte natura nõ o&etilde;s e$$e tales ut $alubres aut ĩ$alubres $int: Sed aquilõem inqt Plinius theophra$tũ at<01> Hippocrat&etilde; $e cutus oĩum e&etilde; adbonã ualitudin&etilde; re$titu&etilde;dã at<01> $eruãdã accomo dati$$imũ. Hau$trũ affirmãt o&etilde;s phy$ici præ cæ&ttilde; is generi hõinũ e&etilde; noxiũ: qn & pecud&etilde; hau$tro flãte nõ $ine piculo e&etilde; ĩ pa$cuis <pb> arbitrantur: Ne<01> item $e u$piam temere ciconias hau$tris com mittere ob$eruarunt: Delphines per aquilonem uoces audire au ra $ecundante: Hau$tro uero et tardius audire/ et non ni$i ex ad uer$o redditas: Spirante aquilone dies durare anguillam $enos $ine aquis: hau$tro non durare/tantam ine$$e huic uento cra$$i tatem et in morbos uim: Ita<01> ut hau$tro ægrotari et admodum pituito$os reddi: ita et corocu$$uri referunt. Meridianum etiam mare improbant una præ$ertim re <09> radiorum flexionibus obiec tam regionem duos pati $oles iudicent: unum cælo/alterum ab a quis inurentem: Et maximam illic fieri uarietatem aeris $ole ca dente intelligunt: Vbi frigentes umbræ noctis aduenerint. Et $unt qui occiduas appul$iones flexione$<01> radiorum: $eu ab aquis et mari: $eu a montibus remittantur: cæteris mole$tiores putent/ quod integro eius diei $ole iam incalefactum locum plus $atis fer uidiorem reddant/æ$tu adducto et flexionibus congeminato: Quod $i dabitur ut his cum $olibus grauiores etiam uenti: li beros ad te habeant aditus/ quid erit/quod mole$tius aut minus ferendum $it? Matutinas etiam auras/quæ crudos ob$urgentes uapores offerant/non inmerito longe improbabunt: Diximus de $ole et uentis/quibus aerem uariari/et $alubrem at<01> in$alubrem fieri manife$to $entimus: et diximus/breui$$ime quo ad hic dicen dum uidebatur: et de his $uo loco di$tinctius per$crutabimur.</P> <P>RVRSVS in captanda regione conueniet: Vt $it ea quidem eiu$modi/ut incolis omni exparte bene $it futurum/cum rerum natura: et cum reliquorum hominum genere at<01> conuictu. Ne<01> enĩ ego illic/ubi condere Callicula urb&etilde; de$tinauerat in alpium arduo aliquo et difficili iugo/ni$i maxima cogat nece$$itas: ædi ficabo. Vitabo et de$ertam $olitudinem: qualem uarro fui$$e re fert partem galliæ/quæ inter adienum $it/qualemue $cribit ce$ar p$ua fui$$e tempora Britaniam: Ne<01> placebit: $i illic uti in$ula põti oenoe uiu&etilde;dũ erit ouis tantũ auiũ: aut $i glande uti apud hi$ paniã Plinii t&etilde;poribus nõ nuliis uiuebãt locis: Velim igi&ttilde; nihil de$it: qd adu$ũ futurũ $it Præclare alexander negauit uelle ĩmon te Athos condere urbem / alioquin futuram ex Polycratis archi <pb> tecti commento admirabilem/ea re/<09> rerum afflu&etilde;tiam incolæ habituri non e$$ent: Ari$toteli forta$$is poterat placere ea regio: præ$ertim condendis urbibus/quæ difficiles haberet aditus: Et comperio fui$$e gentes: quæ $uos fines de$erti$$imos et de$tituti$ $imos longe ac late ho$tium incommodãdorum gratia e$$e affec tarint: Horum rationes proba$$e ne cõueniat/ an nõalibi di$cep tabimus: Sed hæc $i ita iuuant publicis i$tiu$modi ĩ rebus/non &etilde; ut eorum in$titutum improbem: At reliquis profecto ædificiis pon&etilde;dis mihi ea p placebit regio/quæ et multos et uarios habebit aditus: quibus et naui et iumento et iugo tũ æ$tate/tum et hyeme nece$$aria commodi$$ime po$$int conuehi: Atqui erit ip$a regio ne<01> aquarũ exuberantia madida ne<01> $iccitate a$pera: $ed habilis et cont&etilde;perabilis: Aut $i id ex $ent&etilde;tia nequeat: paulo frigentem et $iccam/&qtilde; minus calentem et plus $atis humectam eligemus: Nam tecto/pariete/ue$te/igne/motu frigora uincen&ttilde; Siccitat&etilde; quidem cur uehementer hominum corpora aut ingenia lædat ha bere in $e quippiam haud multum arbitrantur: Tum et $iccis du re$cere /frigidis forta$$is horre$cere homines putant: Verum hu midis tabe$cere corpora omnia et calidis $olui affirmant: Et uide re licet cum frigida propter tempora homines/tũ et frigenti loco habitantes corpore $tare ualido et morbis libero. Tam et $i $tatu aut calentibus locis excellere ingenia/frigentibus præ$tare corpo ra: Tum ex appiano hi$torico intellexi Numidas ea de re maxĩe longeuos e$$e <09> hyemem nequic&qtilde; habeant frigentem: Omnium tum optĩa erit regio: quæ $ubhumecta et tepens $it: Proceros: n: et uenu$tos ea homines feret/at<01> etiam minime tri$tes. Secundo loco ea erit Regio percommoda/quæ niuo$is in prouinciis plus cæteris habebit $olis/et quæ $olibus are$centi inprouincia plus ha bebit humecti at<01> umbrarum: Sed nullo ponetur loco ædificium utcun<01> ip$um $it: incõmodius at<01> indecentius/quam cum intra cõuallem abditum $it: Nam ut cetera obmittam/quæ ĩ promptu $unt: ea $ine ulla dignitate delite$cere/et <04>$pectus amænitate in tercepta nullam habere gratiam: Quid illud/quod breui fiat/ut imbrium ruinis obruatur: et circum fluentibus aquis infundatur <pb> & in modico imbibito humore continuo made$cat: & terrenum uaporem ualitudini hominum uehementer noxium a$$iduo effu met. Non illic ualebunt ingenia hebetatis $piritibus: Non illic durabunt corpora. Commaceratis compagibus putre$cent libri: arma & quæcum<01> in horreis erunt: marce$cent deni<01>/uitiabun tur uliginis exuberantia. Tum $i eo ingreditur $ol undi<01> reci procatis radiis torrebuntur: Si non excipient $oles/crude$c&etilde;t um bra/at<01> torpebunt. Adde his <09> uentus $i eo penetrat qua$i cana libus coarctatus durius et mole$tius furit &qtilde; par e$t: Si non ingre ditur fit ut concretus illic aer ut ita dicam/lute$cat: Conuallem enim i$tiu$modi po$$umus non indecenter lacunam $tagnum ue putare aeris. Ita<01> erit quidem loci forma et digna et amæna: quæ nequa&qtilde; humilis et qua$i immer$a: $ed quæ cel$a & admodum $pe culatrix fiet: et quo læti$$imus aer a$$iduo aliquo $piritu mouea tur. Habebit præterea earum rerum copiã: quæ u$ui et uolupta ti u$<01> futura $int/aquã/ignem/e$cam: Sed in his $eruãdum erit nequid inde $aluti et rebus hominum officiat: Aperiendi gu$tan di<01> fontes: Spectandæ & ignibus aquæ nequid ui$co$i/ mucidi crudulenti ue in $e admixtum habeant: quo incolæ in morbos in cidant: Sino illud quod aquis fit/ut gutturoli calculo$i<01> reddan tur. Sino & rariora illa aquarũ miracula: quæ et docte et elegan ter colligit Vitruuius arehitectus. Extat Hippocratis phy$ici $ententia/aquam non depuratam $ed grauem & $apore non dec&etilde; ti qui biberint: hi uentre æ$tuo$o et tum&etilde;ti fi&etilde;t: Cætera corporis membra cubiti/ $patule/ facies reddentur pænitus extenuata: & mirum in modum gracilia. Adde <09> uitio $plenis male concre to $anguine inmorbos incident uarios et pe$ti$entes. E$tate prolu uie uentris fluente bile etdi$$olutis humoribus deficient: Tum et morbis grauioribus at<01> diutinis integrũ p annum laborabunt: a qua intercus et præcordiorum angu$tia et anxietatibus laterum urgebuntur. Iuniores bili atra in$anient: $enes humorum incedio flagrabunt. Feminæ ægre concipient: et per &qtilde; difficiles partus e nitentur: Omnis deni<01> ætas et $exus morte immatura intempe $tiue cadet acta morbis at<01> ab$umpta: Dies uero uitæ i$to<38> aget <pb> nullus: non tri$tes et coinquinatos malis humoribus at<01> omniũ perturbationum genere uexatos: tum et animo exagitati $emper erunt in mærore at<01> luctu. Plura po$$ent de aquis dici: quæ uete res hi$torici annotarunt/uaria & admirabilia: & ad hominum ge nus bene at<01> male habendum ualidi$$ima: Sed rara illa et forta$ $is ad peritiam o$tentandam: &qtilde; ad rem edi$$erendam facerent: tũ et de aquis prolixius $uo dicetur loco. Illud adeo negligendum non e$t/quod in promptu e$t aqua nutriri omnia quæ coale$cant plantas/$omina: et quibus ea uitæ pars ine$t / quæ motu uigeat: quorum fructu et copia reficiantur homines at<01> nutriantur. Id $i ita e$t profecto quos nam habeat $uccos aquarum hæc in qua uitã acturi $umus regio quam diligenti$$ime $crutari oportet. Indiã inquit Dyodorus multa ex parte habere homines proceros et uali dos ingenio<01> præditos acri/<09> aerem ducant purum & aquas $a luberrimas bibant. Atqui aquam dicemus e$$e $apore optimam/ quæ $aporem habeat nullum: et colore commodi$$imam/quæ om ni $it colore penitus uacua et libera. Tum et aquam e$$e optimã referunt/quæ limpida perlucida et tenuis $it: quæ in candidũ lin teum infu$a non cõmacularit: quæ feruefacta fecem non dimi$erit Quæ mu$co$um alueum quo perfluat et præ$ertim $axa coinqui nata non reddiderit. Addunt aquam per commodam e$$e in qua legumina decocta bene mite$cãt: et bonam qua bonum efficias pa nem. Per$crutãdum item pari ratione nequid edat regio/quod $it pe$tilens aut ueneficum quo ad qui degant eo loci in periculo $int. Sino illa quæ apud ueteres celebrantur / Colco ex frondibus arborum $tillare mel/quo gu$tato pro$temantur exanimes diem <01> integrum pro mortuis habeantur. Et quod aiũt in antonii exer citu herbarum uitio eueni$$e: quas frumenti inopia milites cum edi$$ent in$ani facti lapidibus fodiendis intenti u$<01> eo $e$e exagi tabant/quo ad bili commota caderent at<01> interir&etilde;t nullo tuti re medio contra pernitiem/ut $cribit Plutarcus &qtilde; uino epoto: trita hæc. Quid hac ætat<*>apud Apuleam inItalia $uperi boni/quæ nã incredibilis ueneni uis increbuit <*>exterre$tribus non nullis arane olis quarum mor$u homines aduaria in$aniæ deliram&etilde;ta cõcitan&ttilde; <pb> at<01> ueluti per furorem acti repiũtur: Mirum dictu. Nullus gra uis tumor: Nullus liuor extat/qui corpore u$piam appareat iac tus ueneficæ be$tiolæ $eu mor$u/$eu aculeo: Sed principio obrec ta mente languente attoniti: & ni opem afferant / confe$tim pere unt. Hos Theophra$ti medicamentis curant: Qui quidem uipe rarum mor$ibus tybicine adhibi<*>a mederi a$$euerabat. Ergo uari is modorum $onis mu$ici ita con$ternatos mulcent. Cum uero ad $uum uentum e$t canendi modum/illico qua$i exciti a$$urgunt: & per alacritatem ex libidine animi rem omni ne<*>uorum & uiri um contentione execuntur. Atqui uidebis demor$os alios $alti tando/Alios canendo/Alios alia exercendo & conando quæ libi do eorum & in$ania fert ad ultimam u$<01> la$$itudinem: ne quic&qtilde; intermi$$a opera dies plu$culos de$udare & nulla re alia conuale $cere ni$i $atietate cõceptæ incohate<01> dementiæ. Atqui $imile quiddam apud Albanos eos/qui contra Pompeium multa equi tum ui bellarunt affui$$e legimus. Nan<01> illic $olitas ferũt gigni araneas: quarum aliæ tactos a $e homines cogerent ridendo emo ri: aliæ contra flendo.</P> <P>Ne<01> item in$eligenda regione ea $pecta$$e tantum $at e$t: quæ $ub a$pectu & propalam $unt expo$ita/ Verum etiam ob$euriori bus inditiis notatis totam cau$am animo aduerti$$e opus e$t. At qui erunt quidem inditia optimi aeris/integrarum<01> aquarum $i ea regio feret bonorum fructuum copiam. Si $enes ætate grandes numero complures nutriat: Si ualida & formo$a iuuentute/ Si in tegro & frequenti partu abbundabit: Adde $i puros partus & nul lis mon$tris fedatos dabit. Nan<01> ego uidi quidem urbes/quas temporum gratia non nomino/in quibus parturiat nulla quæ nõ $e $pectet una hominis: At<01> præterea mon$tri alicuius effectam matrem. Vidi & urbem aliam Italiæ: ubi $trumæ/$trabi/claudi & tortuo$i tam multi na$cantur/ Vt nulla pene illic creuerit fa milia/quæ nõ aliquem habeat mancum et comminutum. Et pro fecto recte admonent/ubi corporis ad corpus membri ue ad <*>m bra crebras ac maximas di$$imilitudines uideris: id celi aeri$<01> ui ac uitio: aut occultiori aliqua depra<*>atæ naturæ cau$a fieri. <foot>b: i</foot> <pb> Et faciat ad rem quod aiunt in cra$$o aere minus fame$cimus: In tenui plus $itiunt. Ne<01> non condecet ex aliorum animantium forma at<01> effigie futuras hominum habitudines coniecta$$e. Nam $i iumenta & pecora firmi$$ima/ & membrorum amplitu dine at<01> proten$ione multa e$$e illic uiderint/tales $e habituros itidem filios poterunt non iniuria $pera$$e: Ne<01> ab re erit $i a corporibus reliquis/quibus uitæ uigor extinctus e$t/ĩditia $ump $erimus aeris at<01> uentorum. Nam<01> ex proximis ædificiorum ftructuris ea didici$$e po$$umus: Quæ $i erunt facta $cabra & ea rio$a/inditio erit aduentitia inde mala conf<*>uere. Arbores etiam in unam aliquam partem qua$i communi con$en$u proclinatæ: aut refractæ in fe$tis uentorum motibus ce$$i$$e o$tentant. Ip$a<01> rediuiuia $axa locis innata/aut po$ita / $i $ummotenus plus $atis putria facta $unt: Variam loci intemperiem nunc arde$centis / nunc torpentis aeris atte$tantur. Et uitanda nimirum hæc in pri mis erit regio/qua uehementes i$tiu$modi temporum tempe$ta tum<01> motus cra$$entur: Nam mortalium corpora $i caloris aut frigoris acri appellente ui occupentur / illico tota corporis coag mentatio: & $ingularum partium connexio labefactatur ac $olui tur: & ad morbos immaturam<01> $enectutem compellitur. Vr bem $ub montibus/quæ exprocliui $olem $pectet occidentem: uel ea re maxime in$alubrem e$$e affirmãt: quod mox anhelitus noc tis et umbræ gelidio<*>es $entiantur.</P> <P>Conuenit etiam præteritorum temporum uici$$itudine ex prud&etilde; tum ob$eruatione repetita/$iqua $unt etiam rariora omni diligen tia præcogita$$e. Nam $unt loca quædam quibus ine$t natura oc cultum quippiam/quod ad felicitatem at<01> infelicitatem faciat. Locris et Crotonæ nunquam fui$$e pe$tem referunt. In in$ula cre te nullum nocuum uer$ari animal. Apud Gallias raro ui$um oriri mon$trum annotarunt. Alibi neque æ$tate feruenti: neque hyeme fulgurare affirmant phy$ici. At in Campania inquit Plinius per id tempus ciuitatibus ad meridiem po$itis fulgu rat. Ceraumnia apud Epirum montes ferunt dictos a cre bris fulminibus. Tum & Beumnium in$ulam <pb> <09> illic a$$idua fulmina iaciantur/poetis dedi$$e inquit Seruius: Vt eo loci Vulcanum cecidi$$e dicerent. Apud Bo$phoium & in$odones tonitrua & fulgura nunquam ui$a atte$tantur. ægypto portenti loco e$t $i pluerit. Apud Hyda$pem æ$tatis initio conti nui imbres manant. In Lybia tam raros moueri uentos ferunt: ut ex celi cra$$itudine uariæ per aerem concretæ uaporibus $pecies $pectentur. At contra maiore in parte Galatiæ per æ$tatem tanta uis perflat uenti: Vt lapides pro harena per $ublime trahat. In Hy$pania ad hiberum circio uento onerata per celi plau$tra præ dicant. Notum quidem apud æthiopiam non perflare: Hunc ue ro apud Arabes uentum & toglodytas uirentia omnia exurere af firmant hi$torici. Delon quidem nunquam fui$$e terræmotibus uexatam/ Sed $emper eodem man$i$$e $axo / cum circumuicinæ terræmotibus cæciderint $cribit Tuchidides: partem eam Italiæ quæ ab algido $ub Roma totũ hernicorum collium tractu ad ca pua u$que e$t/crebris teriæmotibus qua$$atam: & prope de$ola tam uidemus. Sunt qui Achaiam a crebra aquarum inundatio ne dictam extiment. Romam æternum $ebrico$am fui$$e compe rio: Ea$<01> febres Galienus nouum emitritarum e$$e genus putet: Cui uaria & prope pugnantia inuarias horas remedia adhibenda $unt. Apud poetas uetus fabula e$t Typhonem prochita in$ula $e pultum $e $e non interrato commouere: ex quo fiat ut funditus in$ula contremi$cat: Id quidem poetæ $ic cecinere quoniam ter ræmotibus in$ula & eruptionibus uexaretur/adeo ut Etrien$es: & calchiden$es habi<*> tores olim coacti $int aufugere: & rur$us qui po$t tempora a Hyerone Syracu$ano mi$$i e$$ent / ut nouam illic urbem conderent/a$$idui periculi et calamitatis metu au$u gerunt. Ita<01> eiu$modi omnia ex longa ob$eruatione repetenda $unt & ex aliorum locorum $imilitudinibus comparanda/ quo to ta ratio integrior habeatur.</P> <P>Quin et di$quirendum an nullis incommodis occultioribus ea re gio offendi a$$ueuerit: Putabat plato e$$e ut locis nõ nullis diuĩa quædã interdũ in$piret uiget<01> uis ac demonũ terminatio incolis aut <04>pitia aut contra infe$ta. Sunt quidem loca quibus homines <foot>b: ii</foot> <pb> facile in$aniant: quibus $e $e facile in pernitiem dedant: quibus aut $u$pendio aut præcipitio aut ferro et ueneno facile uitam po nant. Adde his quod $ecretioribus iterum naturæ inditiis per$eru tatis/quæcun<01> ad rem faciant pen$ita$$e opus e$t. Vetus a De metrio u$<01> ductum in$titutum non modo urbibus: & oppidis / Verum etiam militaribus in dies ca$tris ponendis: Vt iecora de pa$tarum illic pecudum in$pectemur quo $int habitu & colore: Quæ $i forte uitio infecta apparuerint/uitandam loci in$alubrita tem præ $e ferunt. Aiebat Varro compertum habere $e locis quibu$dam minuti$$ima quædam athomorum in$tar uolitare ani mantia aere: & anhelitu in pulmone excepta hærere præcordiis: Et rodnedo inferre morbum atrum & tabificũ: at<01> perinde pe $tem pernitiem<01> afferre. Ne<01> illud prætereundum e$t/<09> lo ca inuenies aliqua $uapte natura incommodis prope omnibus ua cua & periculis libera: Sed ita $unt expo$ita/ut eo gentes exteræ & aduentitiæ/non interraro pe$tem & calamitatem inferant.</P> <P>Eam<01> rem non armis tantum & iniuria exequuntur qualia $unt quæ Barbaris at<01> immanibus obiiciantur: Verum & per amiciti am at<01> ho$pitalitat&etilde; uehementer ledant. Aliqui <09> uicinos cupi dos rerum nouarum habuerint / ex illorum ruina et iactura pere clitati $unt. Peram in ponto ianuen$ium coloniam a$$iduo pe$tis uexat/quod eo loci in dies excipiantur conuecti $erui cum animi egritudine. tum et $itu at<01> illuuiæ tabe$centes & morbidi.</P> <P>Au$piciis item & $eruato celo regionis futuram fortunam inda ga$$e prudentis & bene con$ulti e$$e affirmant: Quas ego artes modo cum relligione conueniant/minime a$pernendas duco.</P> <P>Quis id negabit quicquid id ip$um $it quod fortunam nũcupant in rebus hominum ualere plurimum? Ne uero affirmabimus pu blicam urbis Romæ fortunam ad propagandum imperium ualu i$$e non plurimum. yolai urbem in $ardis ab Herculis nepote cõ ditam/ & $i a Carthaginen$ibus Romani$<01> per$æpius armis la ce$$ita extiterit: æternũ tamen fui$$e liberã $cribit Dyodorus. An id ab$<01> loci illius fortuna fcũm &etilde; apud delphos/ut t&etilde;plũ a Flegi a prius ĩc&etilde;$um/tertio it&etilde; $yllæ tpõribus arderet? qd & capitoliũ <pb> quotiens ar$it? quotiens flagrauit? Sibaricen$ium uibs cum iterũ at<01> iterum uexata et rur$us de$tituta et rur$us deleta extiti$$et: Po$tremo etiam de$erta man$it: Quin & illinc fugientes m<*> <04>$ecuta felic<*>as e$t: Nã cum alio $e $e trã$tuli$$ent, nomen<01> ur bis pri$tinum ab<*>ieci$$ent: tandem calamitate e$$e immunes neq c &qtilde; potuere: Nouis enim irruentibus incolis uetu$ti$$imæ at<01> pri mariæ familiæ omnes ferro et cæde ab$umpte una cum templis et urbe funditus periere: Sed i$ta $inamus: quorũ referti$$imæ $unt hi$torie. Hoc apud nos con$tet hominis e$$e non $tulti$$imi / om nia tentare aggredi: quibus ædificationis cura at<01> impen$a futu ra $it non fru$tra/opu$<01> ip$um futurum $it con$tans & $aluberri mum: Et profecto in tanta re exequenda nihil pretermi$i$$e $api&etilde; tis & bene co<*>$iderati hominis officium e$t. An e$t non maximũ tioi tui$<01> agg redi/ quod ad $alut&etilde; faciat/quod ad uitam cum di gnitate & uoluptate agendam conueniat: Quod adnominis po$te ritatem & celebritatem conferat. I$tic tibi rerum $tudia optima rum: I$tic tibi liberi & dul<*>is familia. I$tic ocii & negocii dies ha bebuntur: I$tic totius uitæ rationes con$umentur: ut tota in uita nihil apud genus hominum inuenire epiner præter uirtutem/cui maiore cura/opera/diligentia uacandum $it/&qtilde; ut $o$pite eum fa milia bene habites: & bene habitari his neglectis rebus/quæ rec&etilde; $uimus/quis e$t qui po$$e affirmet? Sed de his hactenus: Sequi&ttilde; ut de area inue$tigemus. In area captanda quicquid de regione di$$eruimus ob$eruãdum e$t. Nar <01> uti quidem regio amplieris cuiu$dam prouinc<*>æ certa $electa<01> e$t pars: Ita & area totius re gionis præ$criptum & difinitum quoddam $patiũ &etilde;/quod quid&etilde; ad ædificium habendum occupatur: Ea de re ferme omnia habet area cum regione communia quæ ad laudem uituperationem<01> faciant. Verum hæc tam et $i ita $int/habet tamen di$qui$itio et aduer$io hæc præceptiones qua$dam quæ unice et proprie ad are am $pectare uideantur: Qua$dam etiam quæ non tantum ad a <*>eæ p$cription&etilde; faciãt: Quin multa ex pte quo<01> ad region&etilde; r&<*>tilde;es ptineãt: et $unt huiu$m&<*>tilde;i: Nam o$idera$$e oportet qd aggredia mur publicum ne opus/an priuatum: $acrum ne an profanum: et <foot>b: iii</foot> <pb> cætera generis eiu$dem: de quibus $uo loco di$tinctius loquemur Aliud enim foro/aliud theatro/aliud pale$træ/aliud templo $pa tii locorum<01> debetur. Ita<01> pro cuiu$<01> ratione et u$u habendus areæ $itus erit & modus. Verum hoc loco ut generatim i$ta / uti cepimus/pro$equamur/ea tantum attingemus: quæ fore nece$$a ria arbitramur/Si prius de lineis aliqua retulero/quæ ad rem cõ mode exprimendam faciant. Nam de areæ de$criptione tractanti bus counenit ut de his tran$igamus/quibus ip$a per$criptio anno tatur. Omnis igitur per$criptio lineis fit & angulis/Lineæ qui dem $unt extrema per$criptio/qua integræ areæ $patium circun cluditur. Hãc uero ad per$criptionem pars illa $uperficiei $ub$ti tuta/quæ intra duas mutuo $e $e intercidentes lineas continetur/ angulus dicitur. Atqui ex mutua quidem duarum linearum ĩter $ectione quatuor con$cribuntur anguli: Quorum $i erit qui$<01> quibu$<01> trium reliquorum equalis/recti nuncupabuntur: Et qui recto minores erunt/acuti appellabuntur: ut qui recto ampliores obtu$i dicentur. Linearum item alia recta/alia flexa/ cocleas & uertico$as lineas hic non e$t ut referam. Recta linea a puncto e$t ad punctum ob longa per$criptio / ducta ita ut fieri nulla po$$it breuior. Flexa linea pars e$t circuli. Circulus e$t ea per$criptio facta ab altero duorum punctorum: qui in eadem $uperficie ita $it circumactus/ut toto per$criptionis ductu $emper ne<01> plus: ne <01> di$tet minus a medio immobili/quem obambiat puncto / &qtilde; cũ primum circunduci occeperat. Sed hisaddendum <09> flexa line a quam e$$e partem circuli diximus/apud nos hic architectos $i militudinis gratia arcus uocatur. Et quæ linea aduobus extremis punctis flexæ lineæ directa ducitur pari $imilitudine corda nun cupabi&ttilde;. Et quæ linea a puncto mediæ corde coæquabilibus utrĩ <01> angulis ad arcum u$<01> perducta extiterit/$agicta appellabitur Et quæ linea a puncto ĩmobili/qd intra circulum e$t ad flexã ean dem<01> extremã circuli lineã pducere&ttilde;/radius dice&ttilde;. Et pũcto qd huic ĩmobili/quod medium intra circulum a$$idet centro nomen erit: Et quæ linea recta pcentrũ tran$iens duobus locis flexã circu li lineã $ecabit/diameter appellabi&ttilde;. Inter arcus it&etilde; differentia e$t <pb> Nan<01> alius integer: alius comminutus: alius compo$itus e$t. In teger is e$t qui circuli mediam part&etilde; occupat/ hoc e$t/cui corda integri e$t circuli diameter: Comminutus: cui corda e$t minor di ametro: e$t<01> perinde idem is arcus c&etilde;mirutus $omicii culi pars: Compo$itus ex duobus ominutis con$tat: efficit<01> ea dere in $um mo angulum arcubus $e $e mutua iuncticne inter$ecantibus: quod ne<01> integro ne<01> comminuto euenit. His cognitis rom $ic pro$e quemur. Area<38> alia ãguiaris: alia ci: cularis. Angularium alia penitus rectis lineis. Alia rectis & flexis mixtī conclu$a e$t: Quæ uero angularis flexis pluribus $it lineis po$ita/nullis inter mi$$is rectis me in ueterum ædificiis inueni$$e non memini. At in his ob$eruanda ea $unt/quæ in totis ædificii partibus uehementer ui tuperantur $i de$int: et non $ine gratia et commoditate habentur: $i ad$int: hoc e$t ut cum angulis: tum lineis: tum etiam partibus quibu$<01> uarietas quædã ad$it: Ne nimiũ qd frequ&etilde;s/ne ue oīo ra ra/$ed ita ad u$um et gratiam po$ita/ut integra integris: ct pari bus paria conre$pondeant. Rectis angulis percommode utuntur: Acutis angulis nemo u$us e$t &etilde;t minimis in areis & neglectis ni$i inuitus et cogente aut locorum aut digna<38> arearum rõe et modo obtu$os angulos $atis decentes putarunt: $ed hoc $eruarunt ut nu mero e$$ent nu$&quml; di$pares. Aream omnium capaci$$imam et in qua $epienda $eu aggere $eu muro minus impen$e habea&ttilde;/eã e$$e affirmant quæ $iet rotũda: Proximam huic putant quæ plurimos habeat proiectos angulos: Sed e$$e oportet angulos oīo compares mutuo<01> corre$pondentes at<01> coæquabiles omni in area. Atqui has quidem in primis comprobant/quas intelligant parietes attol lere commode ad operis altitudinem recte $tatuendam uti ea e$t: quæ $ex/quæ ue octo habeat angulos. Vidimus et aream angulo rum decem apti$$imam & uenu$ti$$imam. E$t &etilde;t ut recte poni an gulorum area queat duodecim at<01> item $exdecim: Vidimus qui dem quatuor & uiginti angulo<38> aream: $ed rariora i$tec. Late<38> li neas ita c&etilde; oportet ut eregione oppo$itæ coæ&quml;les $int: et nu$&quml; lon gi$$ime lineæ toto in ope breui$$imi uno pducto adigentur: Sed erit inter eas pro rata rerum iu$ta & condecens proportio. Angu <foot>b: iii</foot> <pb> los co uer$us iubent $tatui/unde courgens aut ponderis ex rupe: aquarum aut u&etilde;torum impetus et uis immineat at<01> impetat quo apellentem iniuriam molem diffindat at<01> di$$ipet/muris fronte ualida non imbecillitate laterum aduer$us mole$tiã ut ita loquar illuctantibus: Quod $i cætera ædificii lineamenta euetuerint quo minus po$$is angulo i$tic uti ex $ententia/flexione utendum erit quando et flexa linea circuli e$t pars: et circulus ip$e philo$opho rum $ententia totus e$t angulus. Cæterum area aut plano pone&ttilde; loco/aut accliui/aut $ummo in montis uertice. Si plano ponetur loco/coaggerare oportet: et qua$i podium $ub$truere: Nam id cum ad dignitatem plurimum conferat: tum et ni fiat / plurimũ incommodorum afferet. Fluminum enim et imbrium alluuiones afferre limum $olent planis locis: quo fit ut ip$um $olum $en$um intumule$cat: tum et hominum negligentia non a$portatis rude ribus et purgamentis/quæ in dies de$tituuntur plana facile circũ cre$cunt. Romam aiebat Frontinus architectus $ua ætate colli bus excreui$$e propter incendiorum frequentiam: At eam ip$am hac ætate uidemus totam ruinis & feditate obrutam: Vidi ego in umbria $acellum uetu$tum plano in loco po$itum / tamen multa ex parte $ubmer$um/facta $oli in $e ex cretione quod ea planities $ub montibus extendatur. Sed quid ea memorem / quæ $ub mõti bus $unt apud Rauennam? $ub pomeriis nobile id delubrum: cui pro tecto integrum extat lapideum uas/tam et $i ad mare & lõge a montibus re$ideat/plus tamen quarta $ui parte intra $olum im mer$um e$t ui temporum: Quam uero altam e$$e cuiu$<01> ar<*> exaggerationem oporteat/$uo dicetur loco: cum de his rebus nõ $ummatim ut hic/$ed di$tintius loquemur. Sed e$$e quam<01> are am/aut natura aut arte fcãm firmi$$imã ouenit: qua de re illos ī primis audiendos puto/qui mouent ut una aut altera $patio di$tã tibus fo$$ione quid $olum id den$itate aut raritate mollitia ue ad ferenda $tructuræ onera per$e ualeat/per$crutemur. Et enim $i ac cliui ponetur loco pro$piciendum e$t/ne $uperiora pre$$uræ mo le$tiis impellant: aut inferiora $i forte moueantur / cætera in rui nam trahant. Firmi$$imam quidem & omni exparte obfirmatam <pb> uelim hanc e$$e ædificii partem: quæ totius operis futura $it ba$is Si erit area in montis uertice/aut erit ea quidem exaggeranda ali &quml; ex pre: aut decu$$o cacumīe præ$urg&etilde;tis mõtis coequãda. Hic pro$pici&etilde;dum e$t ut id aggrediamur: quod $eruata dignitatc mo derata et modica fiat cum impen$a at<01> labore. Forta$$is quidem conducet partem ab$ublimi excidere: et partem accliuam exagge rare: Quam rem bene cõ$ultus qui$quis fuit ille architectus apud alatrum hernicam urbem in $axeo mõte po$itam effecit. Curauit enim ut ba$is $eu arcis/$eu templa: quæ $ola nunc cæteris $up ædi ficationibus dirutis uidetur/ex re$ci$$isa $ummo uertice fragm&etilde; tis $ubfirmata et $ub$trata extaret: Et eo in opere illud e$t / quod maiorem in modum probem: Nam obiecit angulum areæ eo uer $us unde repens montis pendet: eum<01> con$olidauit angulum con ge$tis prægrandibus immanium fragmentorum fru$tis et mole: Dedit<01> operam componendis lapidibus: ut $tructuræ $eruata par $imonia decorem afferret: Et illius quo<01> con$ilium placuit archi tecti: qui quidem quo loci non u$<01> adeo tantam lapidis habuerat copiam $ub$tituendo montis pondere aggerem $truxerit frequen tibus emiciclis dor$o flexarum linearum intra montem abiiecto: Quæ $tructura cum grata e$t a$pectu/tum e$t & firmi$$ima: tum etiam an impen$arum rationem facit: Nam efficit quidem murũ non $olidum/qui tantum habeat uirium/ac $i penitus fui$$et $oli dus/latitudine quanta & flexarum linearum illic $agictæ $unt: Vitruuii quo<01> ratio per placet: quam uideo Romæ pa$$im a ue teribus architectis/ac præ$ertim in tarquinii aggere ob$eruatã ut anterides $ub$tituerentur: Sed non omnibus locis id ob$eruarunt ut $emper inter $e anterides tantum di$tarent &quml; ip$a e$$et alta $ub $tructio: Sed pro montis firmitate aut/ut ita loquar/ labilitate / modo frequentiores: modo rariores po$uerunt: Animaduerti eti am ueteres architectos non unã proximam propter areã $ub$truc tione fui$$e cõtentos: $ed pluribus/qua$i gradibus adinfimas u$<01> radices montis totas rupes firmatas e$$e uolui$$e': Quorum ego con$ilium minime negligendum puto. Ad Peru$iam riuus qui inter lucinium montem & collem urbis fluit/quod a$$iduo collis <pb> radices abrodendo $ub ea cauet totam accliuitatis molem in $e im pendentem commouet: ex quo magna pars urbis $oluitur et laba $cit: Et mihi quidem uehementer probantur $acella complu$cula quæ ad ba$ilicam maximam in uaticano hinc at<01> hinc circum a ream adacta $unt: Nam i$tarum quidem eæ/quæ intra exci$um: & info$$um montem po$itæ ad parietem ba$ilicæ cohærent p plu rimum adminiculi et commoditatis præ$tant: mol&etilde; enī continuo ingraue$centis montis $ub$tentant: et per obliquum montem $uf fluentem humiditatem intercipiunt: at<01> incdem aditum interpel lant: quo fit ut ba$ilicæ primarius paries $iccior firmior<01> redda&ttilde; Quæ uero $acella alterum ad infimum obliqui montis latus a$$i dent: ea quidem totam $uperiorem complanatiorem factam opere arcuato $i$tere/ & pronos omnes telluris lap$us coercendo facile po$$unt ferre. Et eum etiam architectum /qui Romæ ad latonam templum $truxit/per &qtilde; recte cõ$ului$$e operi & $ub$trucruræ ad uerti: Angulum enim areæ ita porrexit intra $uper in$ident&etilde; mõ tem/ut urgentem ponderis uim duo directi parietes tolerarent / & obiecto angulo aduer$am mole$tiam diuider&etilde;t at<01> di$$ipar&etilde;t Atqui po$tea &qtilde; de ueterum laudibus dicere aggre$$i $umus / qui prudenti con$ilio ædificarũt/illud nolim præterii$$e quod in m&etilde; tem redit & ægregie facit ad rem. Extat architecti per utile in$ti tutum apud Venetias in templo Marci: Aream enim totius tem pli cũ conferti$$ime ob$olidaret pluribus puteis refo$$am reliqt: quo $iqui forte flatus terræ $ubter conciperentur/facilem $ibi exi tum uendicarent: Po$tremo areas uniuer$as/quas tecto feceris op tas ad libellam coæqua$$e condecet. Quæ uero $ub diuo relictæ $int a libella ip$a non plus &quml; ut imbrium defluxus efferant depri mendæ $unt. Sed de his actenus & forta$$is plura &quml; hic locus po $ceret: Nam plera<01> ha<38> rerum quæ diximus ad murorum opus faciunt: Sed ita incidit/ut quæ natura admodum inter $e cõnexa $unt/ea & nos dicendo non $egregarimus: Sequitur ut de partio ne dicendum $it. Tota uis ingenii: omni$<01> rerum ædificãda rum ars et peritia una in partione con$umitur. Integri enim ædifi cii partes: et partium $ingularum integras / ut ita loquar / habi <pb> tudines: omnium<01> deni<01> linearum et angulorum con$en$um et cohe$ionem in unum opus: una hæc partitio utilitatis/ dignitatis amænitati$<01> habita ratione commetitur. <09> $i ciuitas philo$opho rum $ententia maxima quædam e$t domu$: & contra domus ipã minima quædam e$t ciuitas: quid ni harum ip$arum membra mi nima quædam e$$e domicilia dicentur? uti e$t atrium/xi$tus/ ce naculum/porticus et huiu$modi: Et in horum quo uis quid nam erit aut in curia aut negligentia prætermi$$um: quod non digni tati & laudi operis officiat? Plurimum igitur curæ & diligentiæ adhibendum e$t his rebus con$iderandis: quæ ad uniuer$um opus faciunt: danda<01> opera ut etiam minime partes e$$e ingenio et ar te conformes factæ uideantur. Hanc ad rem apte & commode p ficiendam $uperiora omnia quæ de regione de<01> area dicta $unt / per pulchre conueniunt: ac ueluti inanimante membra membris/ ita in ædificio partes partibus re$pondeant/condecet. Ex quo il lud dictum e$t quod aiunt: Maximorum ædificiorum maxima oportere e$$e membra: Quam quidem rem ita ob$eruarunt uete res/ut cum cætera/tum & lateres ponerent publicis & ampli$$i mis ædificiis maiores &quml; in priuatis. Ita<01> cui<01> m&etilde;bro apta regio accomodatus $itus: & contribuetur non amplior &qtilde; rei u$us exi gat/non minor &quml; dignitas po$tulet: non loco alieno & impertin&etilde; ti/$ed $uo & ita proprio ut alibi commodius e$$e nu$&quml; potuerit. Non enim quæ hone$ti$$ima ædis pars futura e$t reiecto in loco: Non quæ maxime publica in abdito: Non item quæ priuata in propatulo collocabitur. Adde <09> etiam temporum rationes haben dæ $unt/ut alia æ$tiuis/alia hybernis locis attribuantur: Nan<01> a liæ aliis debentur & $itus & magnitudines: æ$tiuas laxiores e$$e oportet: hybernæ uero compre$$iores $i erunt/non improbabun&ttilde;. Tum e$tiuis umbra & uenti: hybernis $oles debentur: Et in his ca uendum e$t/ne incolis eueniat ut ex hoc loco frigenti alterum in locum æ$tuo$um equabili non intermi$$o aere exeant: Aut i$to ex tepenti in alterum brumis & uentis infe$tum: Nam id omniũ ma xime $aluti corporum officeret: Et cedant ea quidem inter $e m&etilde; bra mutuo oportet ad communem totius operis laudem & grãm <pb> con$tituendam uel componendam: nequid omnis decoris conatu occupato/alteræ penitus neglectæ relinquantur: Sed inter $e ita conueniant/ut inde unum integrum recte<01> con$titutum corpus magis &quml; diuul$a et di$$ipata e$$e membra uideantur. Cæterum ī membris conformandis mode$tiam nature imitari oportet: Ne<01> enim uti in reliquis/$ic et in hac re nõ magis $obrietat&etilde; laudamus &qtilde; profu$am edificandi libidinem uituperamus/modica e$$e opor tet m&etilde;bra: et ad r&etilde; qua de acturus $is nece$$aria/ Nam edificandi omnis ratio/$i recte pro$pexeris/a nece$$itate profecta e$t: Eam a luit commoditas: u$us hone$tauit: ultimum fuit ut uoluptati pro $piceretur: tam & $i nun&quml; ab immodicis omnibus ip$a uoluptas non abhorruit. Erit ergo eiu$modi ut m&etilde;brorum in ea nihilo plus de$ideretur &quml; quod ad$it: et nihil quod ad$it ulla ex parte impro betur. Ne<01> item omnia unica tãtum linearum ductione e<*>termi natione per$cribi uelim ita ut nulla re inter $e differant: Sed alia delectabunt $i maiora $int/alia conferent $i minora $int: Alia ex i$torum mediocritate laudem a$$equentur: Ergo placebũt herec tis con$titutæ lineis: hæ alteræ flexis: ac demum aliæ utra<01> linea rum ductione præfinitæ comprobabuntur: modo id $erues/quod $epe admoneo/ne in id uitium incidas: ut feci$$e mon$trum in pa ribus aut humeris aut lateribus uideare. Condimentum quidem gratiæ e$t omni in re uarietas $i compacta et confirmata $it mutu a inter $e di$i antium rerum parilitate eadem $i inter $e di$$oluta et di$conuenienti quadam di$paritate di$creparint / erit ea quid&etilde; ab$urdi$$ima. Nam ueluti in lyra cum graues uoces re$pondeãt acutis: et mediæ inter utra$<01> ad concentum intentæ re$onant: fit ex uocum uarietate $onora et mirifica quædam proportionũ equa bilitas/quæ maiorem ī modum oblectet animos at<01> detineat: Ita et quibu$<01> reliquis in rebus euenit: quæ quidem ad mouendos / habendo$<01> animos faciant. Ceterum hec pro ut ferat u$us at<01> cõ moditas at<01> &etilde;t pito<38> laudata o$uetudo exequanda erunt: Nã o$u etudini quidem inpleri$<01> uel repugnare gratiam tollit/uel a$$en tiri emolumento e$t: at<01> egregie conducit: Quando ita ceteri <04> bati$$imi architecti facto atte$tari ui$i $unt/hanc $eu doricam/ <pb> $eu ionicam/$eu corinthiam/$eu thu$canicam partionem omniũ e$$e commodi$$imam/non quo eorum de$cription<*> tran$fer&etilde; dis no$trum in opus qua$i a$tricti legibus hæreamus: $ed quo ide admoniti nouis nos proferendis inuentis contendamus/par<*>n il lis maiorem ue $i queat fructum laudis a$$equi. Sed de his $uo lo co di$tinctius pro$equemur/cum inue$tigabimus quo pacto urb&etilde; & urbis membra: et quæ ad cuiu$<01> u$um oporteant collocentur</P> <P>Nunc $equitur ut de parietum de$criptione $ummatim tran$i gamus. Sed illud hic nolim præterii$$e/quod apud ueteres anno taui/eos maximopere caui$$e/ne ullam areæ extremam lineam rectam ducerent/ita ut e$$et illa quidem prelonga & nullis locis non intercepta cum flexarum linearum conuexione/ tum et angu lorum $ectione. Atqui hoc ideo feci$$e periti$$imos uiros in prop tu e$t/quo uellent parietem qua$i adactis adiumentis / quibus co hæreat/firmiorem reddere. In parictum ratione recen$enda a di gnioribus incipiendum e$t. Is ergo locus admonet. ut de colũnis et de his quæ ad colunnas pertinent dicendum $it: quando ip$i or dines colunnarum haud aliud $unt &quml; pluribus inlocis perfixus ad apertus<01> paries: Quin et colũnam ip$am diffini$$e cum iuuet / forta$$is non ineptæ e$$e eam dicam firmam quandam et perpetu am muri partem excitatam ad perpendiculum ab $olo / īmo u$<01> ad $ummum tecti ferendi gratia. Tum et tota in re ædificatoria nihil inuenies quod opera et impen$a et gratia præferas columnis Sed habent columnæ ip$æ quippiam inter $e/quo $int di$$imiles hic nos $imilitudinem/ <09> ea pre$ertim ad genus pertineat / non pretermittemus: Di$$imilitudinem uero/cum ad $peties ea quid $pectet/alibi pro$equemur $uo loco. Atq ut abip$is/ut ita loquar radicibus ordiamur/quibu$<01> columnis fundamenta $ub$tituun&ttilde; Fundamentis quidem ad areæ planitiem coequatis cõ$ueuere mu rulum $uperimponere: quem nos arulam / alii forta$$is puluinar nuncupabunt: Supra murulum ba$im adigebant: in ba$i colum nam $tatuebant: $upra columnam capitulum collocabant. Et ha rum quidem hæc erat ratio ut columna omnis infra medium tur ge$ceret: $ur$um uer$us retraheretur: Cra$$itudīe<01> $ua e$$et pode <pb> uno amplior &qtilde; $ummo capite. At columnam inuentam puto prī cipio $ub$tinendo: um <*>ctorum gratia: F o$tea deueni$$e hominũ $tudia uidemus digni$$imarum rerum a$$equendarum cupidita te excitata: ut quæ hedificarint mortales/æterna e$$e & immorta lia quoad po$$ent elaborarint: Iccirco columnas et trabes at<01> eti am tabulata ac tecta integro ex marmore po$uere. Atqui in eiu$ modi rebus $tatuendis ueteres architecti/naturam rerum ipãrum i<*>a imitati $unt/ut a communi u$u ædificiorum di$ce$$i$$e uidei i minime uoluerint: et una omnibus modis $tuduerīt/ ut corum e$ $ent opera cum ad u$um apta et firmi$$ima: tum et a$pectu uenu $ti$$ima. Columnas natura nimirum primo præbuit ligneas & rotundas: po$t id u$us effecit/ut aliquibus locis haberentur qua drangule: lccirco $i bene rem interprætor quod uiderent ligneis colũnis ad alterutra capita immi$$os anulos aut ferro aut ære con flatos. quo ad ponderis pertinacia columnæ ip$æ minus finderen tur. Inde et architecti marmoreis columnis latum ī imo pede anu lum fixere ad fa$ceolæ $imilitudin&etilde;: qua fiat ut etiam a guttis re $ultantium $tillarum defendãtur: et in $ummo item fa$ceolam et fa$ceolæ torquem $uperaiectum po$uere: quibus adium&etilde;tis ligne am e$$e columnam uiderent communitam. At in ba$ibus colum narum hoc ob$eruarunt/ut earum infima pars rectarum $it linea rum et rectorum angulorum: Suprema uero $uperficies ad $uæ colũn æ ambitum finiretur: Et ob$eruarunt ut e$$et ba$is hæc qua <01> uer$us lata magis &quml; alta: tum et e$$e eam certa parte $ui latior&etilde; &qgrave; $it columnam uoluere et infimam ba$is ip$ius $uperficiem latio rem e$$e quo<01> uoluere &quml; $upremam: Et murulum item parte e$ $e quota ampliorem &quml; ba$im: Et fundamentum item e$$e pte quo ta latum magis &quml; murulum uoluere: Et quæcun<01> huiu$modi al tera in alteris po$uere ad perpendiculum medii c&etilde;tri collocauere. At contra capitula omnia in his conueniunt: ut in fine partes $uæ columnæ lineas imitentur: Supremæ uero et quadrãgulam $uper ficiem de$inant: Et erit quidem capituli $uprema pars nun&quml; non amplior &quml; infima. Hæc de columnis</P> <P>Paries uero ip$e ad columnarum rationes tolletur/ut $i altitudīe <pb> erit futurus quanta e$t columna cum capitulo. Cra$$itudo illi $it quãta in imo e$t columna: Tum & hoc ob$eruarunt / ut nulla c&etilde;t columna: aut ba$is: aut capitulum: aut paries cæteris $ui ordinis ulla ex parte non $imillima altitudine & latitudine & omni deni <01> dimen$ione ac figura. Cum<01> in uitio utrun<01> $it parietem & tenuiorem et cra$$iorem: et demi$$iorem: et $ublimior&etilde; feci$$e/&qtilde; ratio et modus po$tulat. Malim tamen peccare in partem hanc / ut demi po$$it/&quml; ut addi oporteat. Hic iuuabit et uitia etiã non præterire ædificiorum quo ad rem $imus cautiores. Prima enim laus e$t carere omni uitio: Atqui aduerti in ba$ilica Petri Romæ id quod res ip$a præ$e fert factum incon$ulti$$ime / ut $upra cre bras et continuatas apertiones prælongum et prælatum parietem ducerent nullis flexis lineis corroboratum/nullis fulcturis cõmu nitum/quod ue con$idera$$e oportuit totam ip$am alam parietis nimium frequenti apertione $uffo$$am/per&qtilde; $ublim&etilde; tetendit po $uit<01>: ut impetuo$i$$imis aquilonibus excipiendis extaret: Quo factum e$t ut iam tum primum a$$idua uentorum mole$tia pedes plus $ex a perpendiculi rectitudine in pronum ce$$erit: Ne<01> du bito futurum ut olim leui appul$u modico ue motu facto corruat Quod ni trabeationibus tectorum contineretur proculdubio $põ t<*> $ua iam incohata obliquitater. eret: Sed architectum e$t ut mi nus uituperem/quandoquidem loci et $itus nece$$itatem $ecutus $atis $e a uentis tutum forta$$is putauit montis obiectu: qui quid&etilde; templo præ$tat: Mallem tamen totas illas hinc at<01> hinc alas ob firmatiores e$$e.</P> <P>Tectorum utilitas omnium e$t prima & maxima: Non enim $o lum incolarum $aluti confert/dum noctem imbrem<01> at<01> in prĩs æ$tuantem $olem repellunt at<01> excludunt: Verum & mirifice omne tuetur ædificium: Tolle tectum putre$cet materia/labe$cet paries: fati$c&etilde;t latera: omni$<01> deni<01> $tructura $en$im di$$olue&ttilde; Ip$a etiam fundamenta tectorum protectione/quod uix credas / corroborantur: Ne<01> tanta ædificiorum uis igne & ferro & ho$ti um manu & cæteris omnibus calamitatibus data in ruinam ce cidere/quanta corruere ædificia non aliam ob rem ni$i ciuium ne <pb> gligentia/ <09> tectorum ope de$tituta et nuda relicta $int. Arma ni mirum ædificiorum tecta $unt cõtra tempeftatum iniurias at<01> impetum. Quæ cum ita $int præclare mihi maiores no$tri cum cæteris in rebus/tum hac in re uidentur feci$$e/qui tantos attribu ere tecto honores uoluerint: ut tectis ornandis omnes condecoran darum rerum artes prope con$ump$erint. Tecta enim uidemus ære et uitro et auro po$ita lacunaribus aureis lami$<01> auratis: & coronarum præterea et florum $cultura et $tatuis etiam elegãti$$i me in$ignita. Tecta alia $ub diuo/alia nõ $ub diuo. Sub diuo $ũt quæ nullos ad ambulationis u$us/$ed unice ad imbrem excipien dum $int po$ita: Non $ub diuo $unt contignationum et te$tudinũ intermediæ exten$iones: quibus fiat ut ædificio qua$i ædificium aliud $uperimponatur. Inhis ergo illud ueniet ut una inferioribus ædificii membris ip$um id opus tectum $it: et $uperioribus it&etilde; $it area. Sed harum quidem cõtignationum ea pars tectum recte ap pellabitur: quæ $upra caput di$tenta pendeat: quam eandem celũ nuncupabimus: Quæ uero ob ambulantium pede pre$$ctur/ paui mentum tectura<01> nuncupabitur. Sub diuo autem extrema operi menta/ quæ imbribus exc ipiendis imponuntur/ pauimenti ne lo co $int/alibi di$quiretur. Tectorum uero quæ $ub diuo $unt tam et $i plane in$e for<*>a$$e $int $uperficies/nun&quml; tamen erunt ille qui dem æque di$tantes pauimento quod operuerint pauimento: Sed $emper in aliquam erunt partem procliuia et obliqua imbrium ef fundendorum gratia: At tectorum/quæ non $ubdiuo $unt/planas qua$<01> $uperficies e$$e pauimento æque di$tantes oportet: Tecta uniuer$a angulis et lineis ad areæ figuram parietum<01> formam: quibus operimentum futura $int/$e accomodent nece$$e e$t: At<01> hæc cum inter $e $uccedant uaria: nam alia flexis omnibus lineis alia rectis et alia mixtis et eiu$modi: Fit inde adeo ut tecto<38> quo <01> uariæ et multiplices manarint formæ: Tam & $i tecta ip$a ex $e $uapte natura $int uaria: Quorum alia emi$pheria / alia conca merata/alia fornicaca/alia arcubus complu$culis compacta: Item alia quæ carinæ dicantur: alia quæ di$pluuia nuncupãtur: Verũ utrun<01> futurum $it/omne tectũ e$$e huiu$modi oportet/ ut ũbia <pb> $ui pauimentum foueat/aquam ut pluuiam ab uniuer$o cui operi mentum ædificio $it penitus admoueat: Nam $emper quidem e$t ad ledendum paratus imber & additus ad maleficium/quis mini mos nun&quml; non u$urpat: & enim tenuitate perterebrat / mollitie inficit/a$$iduitate commacerat omnes ædificii neruos / denique $tructuram funditus uitiat at<01> perdit: Ea de re probe ob$eruarunt periti architecti: ut liberum fluendi cur$um imbribus pararent: ca uerent<01> ne quo loci aqua con$i$teret/aut u$piam peruaderet/quo noxam inferret. Hinc niuo$is in locis tecta maxime di$pluuia $ur $um arrecta e$$e ad acutum angulum uoluere: quo niuium incre menta minus accre$cerent & liquidius dilaberentur. Locis uero ut ita loquar æ$tiuis tecta obliquitate minus repente po$uere. <P>Cæterum curandum e$t ut &qtilde; maxime uno eodem<01> compari at<01> integro fieri po$$it tecto<01>/$eruata luminum parietum<01> ratione longe late<01> totum pænitus ædificium operiatur: ita ut $tillici diis dilabens aqua: nullam parietũ ptem madefaciat. Tum & tec tum ita ponere oportet ut in aliud tectum non impluat. Superfici es quo<01> tecti decur$u e$$e oportet non ua$tas & immanes: Nam tegularum ultimis canalibus pluuiæ præ multorum imbriũ exu berantia redundarent: & intra ædificium influerent: Quæ res multo e$$ent cum operis detrimento. Ergo ubi erit area maxima in plures e$$e diui$um $uperficies tectum/in uaria$<01> partes deflu ere oportet. Nam id cum ad cõmoditatem/tum adgratiam perti net: Siquo incidet loco ut plura ponenda tecta $int / coadiungen tur illic quid&etilde; tectis tecta ita/ut qui $emel $ub tecto excepti $int/ totas obambulant ædes operti tecto. Sequitur ut de apertione dicendũ $it. Apertionũ duo $unt genera: Nam alia luminibus et uentis: Alia rebus et incolis aditũ exitũ<01> in edificiũ prebent. Lu minibus fene$tre $eruiũt: rebus ho$tia/$calæ et $patia itercolũna<38> Item quibus aqua et fumus puadit/uti $unt putei: cloacæ et foci ut ita loquar/gula: et præfurnia at<01> extuaria apertionum loco ueniunt. Atqui pars quæ<01> domus habebit fene$tras: quo re$pi rat inclu$us aer: at<01> in horas innouatur: Nam alioquin pu tre$cet & uitium afferet. Apud Eabiloniam in templo <foot>.c i</foot> <pb> Apollinis inu&etilde;tam refert capitolinus hi$toricus auream arculam per uetu$tatem: ex qua corruptus: & perinde ueneficus inclu$us aer/cum illa quidem refringeretur $e $e effundens: non eos $olum interemit: qui tum prope aderant: Verum & contagionibus pe $tem atroci$$imam totam in A$iam u$que ad Parthos intulit.</P> <P>Ex Ammiano item Marcellino hi$torico legimus Marci Antonii & ueri temporibus apud Seleucam po$t directum templum: & perlatum $imulacrum conici Apollinis Romam / fui$$e per mili tes inuentum angu$tum & prius conclu$um aCaldeorum uatibus foramen. Quod ubi præde $tudio re$erarunt/ pe$tilens exiluerit uapor tam atrox: tam<01> dete$tabilis ut a Per$arum finibus intra Galliam u$que infecta omnia $int reddita tetro & fune$to morbo Fene$tras igitur e$$e oportet man$ionibus $ingulis. Id quidem cum luminis excipiendi/tum etiam innouandi aeris gratia: & e as quidem adloci u$um & parietis amplitudinem accommodatas Vt neque plus: neque item minus excipiant luminis ne<01> frequen tiores aut rariores $int &qtilde; u$us po$tulet. Tum & pro$piciendum e$t quibus uentis excipiendis pateant fene$træ ip$æ: Nam quæ $alubres $pectabunt auras multo adapertas quoquo uer$us licebit facere: Et eas quidem iuuabit ita aperire/ Vt incolarum corpora appellens flatus ambiat. Hoc maxime fiet$i fene$trarum $ponde e$$ent humiles adeo/ut uideri et uidere per uicos ambulantes po$ $is. Quæ autem non u$<01> qua<01> $aluberrimis uentorum plagis ob iectæ erunt fene$træ/ita ponentur ut lumina excipiant non pauci ora &qtilde; conueniat: $ed ne etiam plura &qtilde; quibus po$$it carere: Et po nentur illæ quidem in $ublimi/quo uentos a corporibus obiectus paries intercipiat. Nam habebunt quidem hoc pacto uentos/ qui bus aer reficiatur: Sed erunt infracti at<01> perinde non omnino nõ $ani. Pro$piciendum e$t &etilde;t qui $oles penetraturi inde intra ædes $int: et <04>diuer$orũ cõmoditate habendæ aptiores aut arctiores fe ne$træ $unt. Nam æ$tiuis diuer$oriis aut ua$tos qua<01> uer$us $i erunt illæ quidem $eptentrionales / aut $i erunt meridiane $oli bu$<01> obiectæ infimas et modicas po$ui$$e apertiones conferet / <pb> quando quidem ille expeditiores auras excipiant: hæ minoribus radiorum circulus offendatur: & $atis habebit a$$iduo circunful gente $ole luminum is locus in quo magis umbræ gratia homīes &qtilde; luminum conuenerint. Contra hibernis in diuer$oriis fene$træ directis $olibus patebunt: $i erunt adapertæ: $ed uentis non ita pa tebunt $i erunt $ublimes: nam recto cur$u uenti $tantes incolas nõ impetent. Cæterum lumina undeuis excepturus $is/haberi ea in promptu e$t/unde celum liberum ītuearis: Et omnes apertiones quæ luminum excipiendo<38> cau$a factæ $int / nullo pacto conde cet po$ui$$e infimas. Vultu enim lumina $pectantur/non pedi bus: tum & eu&etilde;it i$tiu$modi ut unius aut alterius hominis obiec tu lumina intercipiantur: locu$<01> deinceps reliquus reddatur ob $curior. Quod quidem incommodum non fit lumine ducto a $u blimi. Ho$tia fene$tras imitentur: ut pro loci frequentia & u $u maiora aut minora/plura pauciora ue adhibeãtur. Sed inutris <01> ob$eruatum uideo/ut publicis ædificiis complurime horum in primis generum apertiones fierent: Eam rem nobis theatra atte $tantur: Quæ $i recte interpretamur / tota con$tant apertionibus cum $calarum/tum maxime fene$trarum & ho$tiorum.</P> <P>Atqui apertiones quidem ita loca$$e oportet ut amplioribus pari etibus non minime ponantur apertiones & modicis parietum frõ tibus nihilo ua$tiores adigantur quam u$us po$tulat. In huiu$mo di apertionibus alii alia probarunt liniamenta: Sed probati$$imi ubi licuit non ni$i quadranguli$ & rectilineis u$i $unt. Tandem in hoc omnes conueniunt/ut pro ædificii amplitudine et figura uticun<01> ille quidem $int accommodent ur.</P> <P>Tum & ho$tiorum apertiones ita con$tituendas ducunt/ Vt alti ores omnino $int quam latæ: Et ex his quæ altiores $int duos hæ capiant continuos circulos. Quæ uero humiliores altitudinem ha beant diametri eius quadrati cuius $it latus ima ho$tii ip$ius lati tudo. Et po$ui$$e ho$tia illic conuenit / unde in qua$<01> partes ædificii commodi$$imus quoad fieri po$$it aditus præbeatur: tũ & gratiæ $tudui$$e oportet in huiu$modi apertionibus / Vt ma gnitudinibus coæquatis dextera $ini$tris re$pondeant.</P> <foot>c: ii</foot> <pb> <P>Numero autem fene$tras et ho$tia a$$ueuere ponere impari: Sed ita ut hinc at<01> hinc partes paribus re$põderent. Media uero e$$&etilde;t paulo ampliora: At<01> maximopere præcauebant/ ut uiribus ædi um parcerent ea de re longe ad angulis: et columnarum producti onibus apertiones ponebant locis poti$$imum parietis imbecillio ribus: $ed quæ honeri $ub$tinendo non uacarent: Et $eruabant ut a $olo ad tectum u$<01> integræ & minime inter$ractæ &quml; plures po$ $ent parietis partes $urgerent ad perpendiculũ. E$t genus quod dam qua$i apertionum quod ho$tia & fene$tras $itu et forma imi tentur: Sed totam parietis cra$$itudinem non peruadit / Verum qua$i $caphis ĩcauatis digna apta<01> $patia $ede$<01> $ignis & tabulis præbent. Hæc autem & quo loci et &qtilde; crebræ &qtilde; <01> amplæ $tatuen de $int/tum dicemus di$tinctius/cum de ornamentis ædificiorũ tractabimus: tam & $i non minus ad impen$æ rationem &qtilde; ad ue nu$tatem operis faciat: quod in muro complendo minus lapidum & cementi cõ$umatur: Hoc tantum faciãt ad rem/quod has $ca pharum collationes numero aptas/amplitudine inua$tas / forma decenti e$$e oportet: ut $ui ordinis penitus fene$tras imitentur: et apertiones quidem i$tiu$modi uticun<01> ille $int aduerti ex ueterũ operibus non ampliores con$ueui$$e ponere &qtilde; ut $ui parietis part&etilde; occupent $eptimã: Sed ne minores quidem &qtilde; ut capiant nonam. Inter columniorum $patia nimirum inter primas apertiones con numeranda $unt: Ea pro ædificiorum uarietate quo<01> uaria con$ti tuuntur Sed de his di$tinctius dicemus/cum præ$ertim de $acris ædibus parandis $uo loco ratiocinabimur. Hic $at $it admonu i$$e apertiones ha$ce ita ponendas/ Vt columnarum ratio / quæ tectis $ub$tinendis relinquantur / in primis $it per &qtilde; diligenti$$i me habita: nequid ille quidem graciliores relinquantur atque ra riores/&qtilde; ut commode ferre onus tectorum po$$int: ne ue quidem cra$$iores: aut frequentiores &qtilde; ut areæ $patia & aditus ad rerum temporum<01> u$us expedita relinquantur. Cæterum apertiones aliæ cum crebræ extabunt columnæ / Aliæ cum raræ. Nam<01> crebris columnis trabs: raris arcus $uper adducitur. Sed omni bus apertionibus/quibus arcus ducitur curandum e$t.</P> <pb> ut $it ille quidem arcus non minor/&qtilde; circuli dimidia pars parte addita $emidiametri $eptima. Nam apud peritos compertum af firmant/hunc e$$e omnium unum ad perennitatem accommoda ti$$imum. Cæteros uero omnes arcus e$$e putant imbecilles ad ferendum onus: & promptos at<01> expo$itos ad ruinam. Prætere a $emicirculum arcum e$$e unum/qui corda & adminiculis non indigeat arbitramur. Cæteros autem omnes/ni eis aut cordam aut contraria pondera/quibus cum certent adegeris/ uidemus $u apte ui fati$cere at<01> laba$cere. Non hic prætermittam egregium id laude<01> digni$$imum/quod annotaui apud ueteres apertiones i$tiu$modi etiam & te$tudinum arcus ita optimis illis ab architec tis po$itas in templis/ut $i omnes intimas $ubdemeris columnas/ tamen apertionum arcus tectorum<01> te$tudines per$i$tant & mi nime corruant/ita $unt omnes arcuum ductiones/quibus te$tudi nes incumbunt/ad $olum u$<01> perductæ miro artificio & paucis cognito ut $tet opus $olis arcubus incumbendo: Et enim cum illis quidem tellus pro corda firmi$$ima $it/quid ni et ip$i p $e arcus firmi$$imi æternum per$i$tent.</P> <P>Scalis ponendis plus e$t negocii &quml; ut po$$is ni$i maturo & dige $to con$ilio recte ponere: Nam unis in $calis tres ueniunt apertio nes: Et harum una quidem e$t ho$tium quo in $calis con$cenden dis aditus pateat: Altera e$t fene$tra/qua fiat/ut recepto lumine cuiu$<01> gradus retractio per$piciatur: Tertia e$t contignationis & tecti apertio: qua in $uperius pauimentum operimentum <01> p uadimus: Ea de re illud aiunt $calis nimirum impediri operum de$criptiones. Sed qui uolent $calis non impediri $calas ip$as non impediant: Certum enim & proprium dicabũt $patium areæ quo liber & $olutus excur$us pateat: $uprema u$que ad tecta: quæ $ub diuo $unt: Ne<01> te pigeat quod tantum areæ $calis occu petur: Nam $atis referent commodi illic/ Vbi cæteris pa<*>bus ædificii inferant minimum incommodi. Adde <09> etiam for nices & uacua quæ $ub $calis relinquentur / ad u$us per commo dos non deerunt. Scalarum apud nos duo $unt genera: Nam de militaribus expeditionum munitionum<01> $calis non e$t <foot>c iii</foot> <pb> hoc loco ut referam/ Vnæ quidem per quas non gradibus/Sed o bliquo accliui: Alteræ quibus per gradus in $ublime con$cendi mus. Accliuia ponere maiores con$ueuere quo ad eius fieri pote rat facilia & pre$$a. Verum uti ex eorum ædificiis annotaui/ $a tis commoda putarunt quæ ita e$$ent ducta: ut altitudinis p rpen dens linea ad longitudinis iacentem lineam parte re$ponderet $exta. In gradibus uero maxime templorum imparem numerum probauere: nam fieri quidem aiunt ut recto intemplum pede īgre diamur: quam rem ad religionem facere arbitrantur. At in his a nimaduerti bonos architectos ob$erua$$e ut gradus nunquam fer me plures unum in ordinem continuos &qtilde; aut $eptem aut nouem adigerent. Credo aut planetarum aut urbium numerum imitates Sed adhuiu$modi $eu $eptenos $eu nouenos quo$<01> gradus con$ul ti$$ime areolam $ubtexebant: quo fe$$i et imbecilles ad con$cen dendi labore intermi$$as haberent quietes: Et $iquis ca$us incidi$ $et/ut $candentes ruerent/haberent illi quidem $patia ubi corru&etilde; di impetum $i$terent/$e<01> reciperent at<01> firmarent: Et id quid&etilde; ip$e uehementer probo/ut $int $calæ $uis areis interceptæ: $int<01> lumino$e & pro loci dignitate amplæ & $patio$æ. Gradus uero $calarum ita finiendos ducebant: ut neque cra$$iores $extante/ne <01> tenuiores dodrante e$$ent. Retractione$<01> graduum ne minus &qtilde; $exquipedales/ne ue plus &quml; bipedales ponerentur. Scalæ to to in ædificio quo erunt numero pauciores / quo ue occupabunt minus areæ/eo erunt commodiores.</P> <P>Fumi et aquarum exitus expeditos e$$e oportet: & ita deriuatos ut non per$i$tant/non exhuberent/non coinquinent/nõ offendãt non periculũ afferãt ædificio. Hinc gulas foci lõge $eiunxi$$e ab omni materia opus &etilde;/ne aut $cintilla aut concalefact ione incenda tur $eu trabs/$eu tignum quæ fuerint proxima. Riuos etiam flu entiũ aqua<38> ita deduci iubent ut $upflua depellan&ttilde; & nullũ aut abrod&etilde;do aut madefaci&etilde;do uitiũ inferãt ædificio: Nã<01> ho<38> $i&quml; nocent/tã & $i minuti$$ime noceant/fit tam&etilde; & t&etilde;poris diuturni tate & lace$cendi p$euerãtia ut accumulati$$ime noceãt: et inhis aqua<38> ductõibus ob$eruatum apti$$imis architectis aduerti/ut &etilde;t <pb> imbres $tillicidic rum/aut ita ducerent porrectis fi$tulis/ut adu&etilde; tantes non a$pergerent: aut ita exciperent in pluuiis / ut ad u$um hominum uel intra ci$ternas colligerent: uel cogerent certis locis emanare unde priuate $ordes abluerentur: et hominum nares ocu li<01> minime offender entur. Et in primis cura$$e mihi ui$i $unt: Vt omnem aquam pluuiam longe ab ædificio arcerent at<01> amo uerent/cum cæteras ob res/tum ne ædificii $olum humectaretur Et in omnibus apertionibus id mihi cura$$e etiam ui$i $unt / ut e as ponerent locis apti$$imis/ Vnde plurimum commodorum uni uer$o ædificio præ$taretur: & præ$ertim puteos maxime inpubli ca & patenti ædis parte ponendos $tatuo/modo digniora: & non $ua $patia non occupentur. Et $ub diuo po$itos puriorem & $ince riorem aquam exhibere phy$ici affirmant. Sed quacun<01> ædis parte aut putei info$$i: aut cloacæ $ub$tratæ fuerīt: Aut aqua et hu mor infuderit/apertiones e$$e illic oportet eiu$modi Vt eo pluri mum aeris a$piret/quo humectæ exalationes pauimenti ab$tergã tur et depellantur uentorum afflatu at<01> aeris impul$u.</P> <P>Hactenus de lineamentis ædificiorum/ quæ ad uniuer$um opus pertinere uidebãtur/per$trinximus/$ingulis rerum dicendarum generibus annotatis. Nunc deopere & $tructura ædificiorũ dicen dum e$t Sed prius de materia: & rebus his/quæ para$$e ad mate riam opportet.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE MATERIA LIBER SECVNDVS</head> <marg>o</marg> <P>PVS AEDIFICIORVM ATQVE impen$am non temere incohandam arbitror/ cum cæteras ob res/tum ne honori et nomini officiat. Nam cum bene con$titutum opus his omnibus laudem efferat: qui in ea re con $iliũ: opam: $tudiũ ue adhibuere: tũ &etilde;t $iqd erit īquo auctoris prud&etilde;tiã aut opificis periti am ulla ex parte de$ideres/plurimum laudi & nomini officiet.</P> <foot>c. iiii</foot> <pb> <P>Et patent quidem at<01> admodum in promptu extant laudes et ui tia maxime publicorum opus: inquibus magis ad $e de$piciendũ ne$cio quo pacto trahit quod indecens e$t / &qtilde; ad $e admirandum quod pulchre perfectum et omni ex parte ab$olutum con$tet. Ac mirum quidem quid ita $it cur monente natura & docti et indoc ti omnes in artibus et rationibus rerum quid nam in$it aut recti: aut praui confe$tim $entimus: E$t<01> præ$ertim in rebus eiu$modi $en$us oculorum unus omnium acerrimus: Quo fit ut $iquid $e obtulerit: in quo aliquid curtum/claudicans/redundans inane: aut inconditum $it/i$$ico commoueamur: et lepidiora e$$e de$ide remus. Cur id accidat nõ omnes intelligimus /tamen $i rogemur emendari corrigi<01> po$$e negabit nemo. At qualis ea $it ratio exe quendi: non erit omnium explica$$e: Sed $olum in ea re bene con $ultorum: Bene quidem con$ulti e$t omnia præcogita$$e et præfi ni$$e animo & mente/ne in opere aut perficiundo. aut iam ab$olu to dic&etilde;dum $it hoc nolui$$em/&quml; illud malui$$em. Et mirum qui dem &qtilde; non leui$$imas penas male con$tructi operis pendamus: Quod enim temere et incon$ulti aggre$$i initio non perpendera mus/temporum $ucce$$u tandem recogno$cimus: Ex quo fit aut æternum ob erroris offen$am peniteat: $i non deleatur ac emende tur: aut $i demoliatur/impen$arum et iacturæ ratio/iudicii<01> tui leuitas & incon$tantia damnetur. Iuliu$ Cæ$ar ædem a nemor&etilde;$i a fundamentis incohatam/magno<01> $umptu ab$olutam/quia non tota ad animum ei re$ponderet/totam dirui$$e affirmat Suetoni us. Qua quidem in re etiam apud nos po$teros uituperandus ue nit $iquid tum non $atis quæ ad rem facerent præcogitauit: aut $i forte quæ tum erant recte in$tituta potuit po$tea leuitatis errore odi$$e.</P> <P>Iccirco uetus optime edificantium mos mihi quidem $emper pro babitur: ut non per$criptione modo et pictura/ uerum etiam mo dulis ex&etilde;plarii$<01> factis a$$erula $eu qua uis re uniuer$um opus et $ingule cunctarum partium dimen$iones de con$ilio in$tructi$$i morum iterum at<01> iterum pen$itemus at<01> examinentur prius &qtilde; quid aliud aggrediare quod impen$am aut curam exigat. In mo <pb> dulis uero ducendis dabitur/ut regionis $itum & arcæ ambitum & partium numerum at<01> ordinem: et parietum faciem: et tecto rum firmitatem: et omnium deni<01> rerum/de quibus libro $uperi ore tran$egimus rationem & conformationem pulcherrime $pec tes at<01> con$ideres: Et licebit i$tic impune addere/diminuere/ cõ mutare/īnouare ac penitus peruertere quoad omnia recte cõueni ant & comprobentur. Adde <09> futuræ impen$æ modus et $umma quæ res minime negligenda e$t/certior habebitur latitudine/alti tudine/cra$$itudine/numero/amplitudine/forma/$pecie qualita te<01> rerum $ingularum pro earum dignitate etfabroium manu p&etilde; $itatis. Nam columnarum: capitulorum: ba$ium: coronarum: fa $tigiorum: cru$tationum: pauimentorum: $tatuarum<01> & eiu$mo di <*> quæ quidem aut ad con$tituendum: aut ad exornandum ædifi cium pertinent ratio et $umma explicatior certior<01> habebitur.</P> <P>Hoc prætermittendum nequie&quml; cen$eo/quod ualde faciat ad r&etilde; modulos fucatos et ut ita loquar picturæ lænociniis faleratos pro ducere nõ eius architecti/qui rem docere $tudeat. Sed eius e$t am bitio$i qui $pectantis oculos illicere et occupare animum<01> ab recta di$qui$itione partium p&etilde;$andarum admouere ad $e admirã dum conetur. Quare modulos uelim dari non exacto artificio p finitos: ter$os: illu$tratos: Sed nudos & $implices: in quibus inu&etilde; toris ingenium/nõ fabri manum probes: Inter pictoris at<01> archi tecti per$criptionem hoc intere$t/ <09> ille prominentias ex tabula mõ$trare umbris et lineis et angulis comminutis elaborat: Archi tectus $pretis umbris prominentias i$tic ex fundamenti de$eripti one ponit: Spatia uero & figuras frontis cuiu$<01> & laterum alibi con$tantibus lineis at<01> ueris angulis docet/uti qui $ua uelit non apparentibus putari ui$is/$ed certis rati$<01> dimen$ionibus annota ri. Ita<01> modulos huiu$modi feci$$e oportet: et eos ita diligenti$ $ime tecum ip$o et una cum pluribus examina$$e: et iterum at<01> iterum recognoui$$e/ut nihil in opere uel minimum futurum $it quod non et quid et quale ip$um $it & quas $edes & quantum $pa tii occupaturum $it/et quos ad u$um futurum $it/teneas. Et præ $ertim tectorum ratio præceteris ut expediti$$ima $it in primis <pb> curãdum e$t. Nam tectum quidem natura $ui/$irecte īterpretor ex omni ædificatione mortalibus primum fuit eorum quæ ad u$ũ quietis facerent: adeo ut tectorum gratia nõ paries $olum: et quæ cum parietibus $urgũt et con$ecuntur: Verum etiam ea quæ $ub $olo ip$o $unt inuenta e$$e non negent/uti $unt aquarum depul$i ones et deriuationes quæ ex imbribus et cloacæ & eiu$modi: Ego uero u$u i$ta<38> re<38> perdoctus memini &quml; $it difficile perducere o pus/ut in eo $int partium commoditates dignitati uenu$tati<01> cõ iunctæ: hoc e$t ut habeant eum cætera quæ probentur/tum et par tium excultam uarietatem/qualem proportionum ratio & concī nitas diffinierit. Magnum e$t $uperi id quidem/$ed habili/de$tīa to decenti apto<01> tecto operire cuncta hæc non ni$i $olertis: et ad modum circũ$pecti e$$e ingenii opus & artificii affirmo. Demũ cum tibi alii$<01> peritis tota operis facies perplacebit et cõiectatio ita ut nihil $e offerat in quo hæ$ites/nihil in quo melius po$$e cõ $ilium capi $tatuas/moneo ne libidine ædificandi ad opus incohã dum properes uetu$ta ædificia demoliendo aut īmania uniuer$i o peris fundamenta iaciendo: quod ip$um incon$iderati & præcipi tes faciũt: Sed $i me audias $uper$edebis tempus aliquod/quoad ingenii tui recens approbatio deferbuerit/cuncta demum accura tius recogniturus/cum non inuenti amore: $ed con$ilii rationibus dabitur/ut de ip$a re con$ideratius diiudices: Omnibus enim in rebus agendis multa tempus afferet ut aduertas at<01> perpendas / quæ te uel $olerti$$imum fugerant</P> <P>Modulos tibi recognituro hæc inter pen$ãdas rationes uer$entur nece$$e e$t: Principio nequid aggrediare $upra uires hominum: Ne ue quid $u$cipias: quod cum rerum natura protinus depugna turum $it. Naturæ enim uis tam & $i interdum mole obiecta iter pelletur: aut innixu aliquo detorqueatur/eiu$modi tamen e$t/ut $iuerit ea quidem nun&quml; non $uperare ac <04>fligare quicquid obuer $etur: at<01> impediat: Et omnem quidem contra $e expo$itam re<38> ut ita loquar: peruicaciã diuturna et a$$idua oppugnandi per$eue rantia tempore/fecunditate labefactat at<01> per$ternit. &quml; multa ho minum manufacta et legimus & uidemus nullã præ$ertim ob r&etilde; <pb> non dura$$e/ni$i quod cum natura rerum contenderint. Eum qui ponte nauibus producto obequitare in$tituerat mare quis non irri deat: aut potius in$ol&etilde;tis oderit in$aniam? Portum Claudii $ub ho$tia: et apud Teracinam portum Adrian<*>opera omni exparte alioquin æterna/tamen uidemus iam tum pridem ob$tru$is hare na faucibus & repleto $inu penitus defeci$$e mare nun&qtilde; intermi$ $a illuctatione a$$idua lace$$ente & in dies peruincente. Quid tũ putas futurum ubi aut impetentium aquarum uim: aut ruentium rupium molem omnino arcere propellere<01> in$titueris? Quæ cũ ita $int aduerti$$e oportet nequid eiu$modi aggrediamur quod ip$um non recte cum rerum natura conueniat. Proxime cauendũ e$t nequid ad te recipias in quo perficiundo ip$e tibi deficias re ĩ perfecta. Tarquinum regem Romanorum/ni $uperi dii amplitu dini urbis faui$$ent/ni cre$cente imperio $atis opum ad tantam in cohatam magnificentiam $uppedita$$ent/quis non uitupera$$et/ quod templi fundamentis iaciundis totã futuri operis impen$am profudi$$et? Accedit quod non modo quid queas/uerum & quid deceat non in po$tremis con$iderandum e$t. Rhodopen Thraci am meretricem illam celebrem & $uorum temporum memoriam non laudo: Quæ $ibi $epulchrum incredibili ĩpen$a condi iu$$it: Nam ea quidem & $i meretricio quæ$tu regias adepta e$$et opes regio tamen digna $epulchro nequic&qtilde; fuit. At reginam Cariæ ar temi$iam contra non uitupero/quæ amãti$$imo et digni$$imo ui ro $epulchrum condidit magnificenti$$imum: &qtilde;uis quo<01> in his mode$tiam probem. Mecenatem increpabat Horatius <09> ædifi cando in$aniret. Mihi uero apud Cornelium tacitum probatur is qui othoni $epulchrum po$uit modicum/$ed man$urum. Quod & $i in priuatis monumentis mode$tiam/in publicis magnificen tiam exigunt publica etiam interdum priuatorum mode$tia col laudantur. Pompeii theatrum obegregiã opis magnitudin&etilde; et di gnitatem laudibus et admiratione pro$equimur. Dignum opus et Pompeio et uictrice Roma. Sed Neronis ædificandi in$aniam et ua$ti$$imorum operum ad$oluendorum furorem non omnes <04> bant: Tum et eum qui tam multis hominum milibus mõt&etilde; apud <pb> puteolos non foderit quis non malit ultiori aliqua in re tantum o peræ at<01> impen$e con$ump$i$$e. Eliogaballi prodigio$am in$ol&etilde; tiam quis non dete$tabitur. Cogitarat enim columnam ponere in gentem/per quam intrin$ecus ad $ummum con$cenderetur: ut il lic Eliogabal$um deum/cui e$$et initiatus/locaret: Sed non in<*>&etilde; to tam ua$to $axo conqui$ito u$<01> ad thebaid&etilde; de$titit. His etiam addendum e$t nequid aggrediare quod ip$um & $i alioquin utile dignum ac nõ penitus difficile factu $it facultatibus et temporis oportunitate $uppeditantibus/tamen $it ip$um eiu$modi ut bre ui aut $ucce$$oris negligentia aut incolarum tedio defecturũ $it. Fo$$am quin<01> remibus nauigabilem ab Auerno u$<01> ho$tiã a Ne rone in$titutam cum alias ob res uitupero/ tum etiam quod in ea $eruãda perpetuam eternam<01> imperii felicitatem et huius rei $tu dio$os continue principes de$idera$$et. Quæ cum ita $int officii erit ea $pecta$$e quæ recen$uimus: hoc e$t quid $it quod agas/ & quid quo agas loco: et qui $is qui id agas: Et pro eius dignitate et u$u rem totam con$tituere nimirum hominis erit bene co$ulti et con$iderati. His notatis at<01> animaduer$is lu$tranda tibi crunt re liqua/an $int eorum quæ<01> recte definita et apte $uis locis di$tri buta: Quo pro munere obeundo ip$um te ita compares opus e$t: ut in omni rerum i$tarum aduer$ione præ te feras turpe ducere te non id a$$equi quoad in te $it: Vtaliud alibi opus nullum pari factum impen$a et $imili ductum oportunita<*>e po$$it/ aut $pecta ri lubentius/aut laudari uberius. Ne<01> enim $at e$t i$tiu$modi in rebus non contenni/$ed probari quidem in primis c&etilde;decet/et it&etilde; haberi ut imitentur. Quare $eueros e$$e nos et per &qtilde; dilig&etilde;tes re rum explicatores oportet: Et curandum ut cum nihil non elegans & probati$$imum interponatur: tum et omnia inter $e mutuo ad dignitatem gratiam<01> conueniant/u$<01> adeo ut quicquid addide ris aut mutaris aut detraxeris uitio$ius id et d<*>terius futurum $it Sed rerum i$tarum iterum at<01> iterũ admoneo/fac $it moderatiix peritorum prudentia et con$ilium eorum/ qui $pectaturi $int rec ro aliquo & $incero cum iudicio. Nã i$to<38> $cīa et ĩ$titutis m<*>gis &qtilde; priuata uoluntate & $en$u dabitur/ut quæ agas uel optĩa $int/ <pb> uel optimis $imilia. Demum peritorum uoce probari quod agas profecto pulcherrimum e$t: & $atis $uper<01> approbant qui melio ra non afferunt: ex qua re $ractum quo<01> uoluptatis capias quãdo nemo i$torum qui $apiunt non a$$entiantur: Et conferet quo$dã audi$$e: Nam interdum cuenit/ut etiam i$tarum rerum imperiti ea dicant quæ minime a$pernenda periti$$imis uideantur.</P> <P>Cum uero tota ædificii ratio ex $ingulis modulorum partibus ita erit apud te $pectata et cognita: ut nihil non animaduer$um: nihil non adnotatum u$piam relinquatur: & interea ita omnino decre ueris ædificare: et apud te con$tabit unde $umptibus oportune $a ti$fiat/parabis reliqua ad opus ip$um exequendum nece$$aria: ne quid inter ædificandum de$it: quod a perficiundi operis celerita te auocet. Nam cum $int plura quibus ad opus ab$oluendum ĩdi geas: cum<01> illorum quid uis ni ad$it omnem $tructuram po$$it aut impedire aut uitiare/officii erit nihil neglexi$$e/quod confe rat $i ad$it: aut noceat/$i de$it. Dauid et Salomon hebreorum re ges facturi t&etilde;plum hiero$olimis/cum maximam uim auri/argen ti/æris/lignorum/lapidi$<01> & eiu$modi para$$ent: tum et neqd dee$$et quod ad rei facilitatem & celeritatem faceret/ a proximis regibus multa fabrorũ milia et architectos accer$ui$$e $cribit Eu $ebius Pamphilus. Quod factum quidem uehementer probo: Nã affert nimirum operi dignitatem: et auctoris gloriam accumulati orem reddit: quod arte ac recte factum mature perfectum $it apd $criptores celebratur. Alexander Macedo/quem refert Curtius/ urbem apud Tanaim non minimã ædifica$$e diebus non plus $ep tem. Et Nabuchodona$or quod templum Beli ut $cribit lo$ephus hi$toricus/diebus quindecim ab$oluerit: quod ue Babilonem tri plici/uti aiunt/muro cinxerit diebus itidem quindecim. Titus quod murum $tadiorum paulo minus quadraginta a$truxerit. Se miramis quod $ingula maximorum murorum $tadia apd Babilo nem $ingulis diebus perfecerit: quod ue murum ad cohercendum latum $tadiis ducentis admodum <04>fundum at<01> latum dicbus nõ plus $eptem duxerit. Sed de his alias</P> <P>Quæ uero para$$e cõuenit/nimirum hæc $unt/calx/harena lapis <pb> materia: item et ferrum et æs et plumbum et uitrum: et huiu$mo di. Et inprimis fabros minime imperitos/minime leues/minime incon$tantes. $eligendos duco: quibus tu opus recte per$criptum $edulo faciundum mandes at<01> commendes/ut probe perfiniant/ maturæ<01> ab$oluant. Et in his omnibus probandis iuuabit ex pro ximis quæ alibi inpromptu extant operibus ducere argumenta et coniecturas quibus admonitus $tatuas quid tua in re agendũ $it: Nam<01> in illis uitia & laudes notentur/eodem quo<01> in tuo futu ra opere per$imillima poteris arbitrari. Nero princeps cum in$ti tui$$et centum ac uiginti pedum Romæ ad uenerationem $olis co lo$$um ponere: in quo $uperiorum amplitudinem & magnificen tiam $uperaret/non prius loca$$e faciundum Zenodaro artifici p ea tempora celebri ac $ingulari $cribit Plinius/&qtilde; $atis probatum uidit quid in tanti operis artificio ualeret facto in gallia apud ar uernos collo$o miri ponderis. At<01> hi$ o$titutis ad cætera <04>$equa mur. Atqui nos quidem in huiu$modi rebus/quæ ad opus ædi$i ciorum commoda $unt/recen$endis/ea referamus quæ d<*>i uete res tradidere: Præ$ertim Theophra$tu$ / Ari$toteles/Cato/ Var ro/Plinius/Vitruuiu$<01>. Nam ea quidem longa ob$eruatione magis/&qtilde; ullis ingenii artibus cogno$cuntur: Vt ab his qui i$tiu$ modi $umma diligentia adnotarunt/pet&etilde;da $int. Sequemur igi&ttilde; ea colligentes: quæ <04>bati$$imi ueteres pluribus et uariis locis trac tauere. Addemus etiam no$tro pro more $iqua ip$i ex maiorum o peribus aut ex peritorum artificum monitis adnotarimus: quæ u$ la ex parte dicendis conferant: Et enim percõmode fieri arbitror $i naturam rerum ip$arum $equentes ab his ip$is incipiemus/quæ prius ad hanc rem ædificatoriam $ibi homines u$urparunt. Ea ni fallimur fuere cæduæ arbores & $yluarum materia/tam & $i apd auctores inueniã qui de his inter $e di$crepent. Sunt qui dicant homines primum $pelũcis habita$$e ita ut pecus et domini c&etilde;mu ni clauderentur umbra: Hinc credunt quod fertur apud Plinium Gelium quendam Taxium imitatione naturæ primum omnium luteum $ibi a$truxi$$e ædificium: Deam Diodorus Ve$tam $atur ni filiam ait primum habitacula adinueni$$e: Eu$ebius Pãphilus <pb> elegãs antiquitatum per$crutator ex ueterum te$timoniis Protho genii nepotes excogita$$e hominibus domicuia a$$euerat/quæ ex foliis harundinum & papiro intexeren&ttilde;. Sed nos redeamus ad r&etilde;</P> <P>Veteres igitur & in primis Theophra$tus $cindere arbor&etilde; præ $ertim abietem et piceam et pinum iubent/ubi primum germina$ $e tenero$<01> caudices promp$i$$e occeperint: Vbi & piopter hu moris exuberantiam facile corticem amoui$$e po$$is: E$$e tamen aliquas po$t uīdemiam: quæ cæ$æ commodiores $int: uti e$t acer ulmus/fraxinus/tilia/ Robora item $i credãtur uere/fieri teredi no$a atte$tantur. At eadem $i cedantur bruma/fieri ut ne<01> uitien tur/ne<01> pandantur: Et faciat adrem quod adnotarunt materiam quidem: quæ per brumam flante borea cedatur/etiam uirent&etilde; bel li$$ime & prope immunem fumo ardere: Quæ res inditio e$t hu morem $ucco$am e$$e non crudo $ed dige$to. Vitruuio placuit materiam cedi a primo autumno u$<01> ante&qtilde; flare incipiat Fauoni us. He$iodus quando inquit $ol no$trum in caput pendens multa inferue$cit ui<*>et hominum inde color fu$catur/ tunc me$$is in$tat Cum uero decidere folia ceperint/tu $iluam cedito. At Cato rem totam $ic moderatur. Materiem inquit $i robur $it/cedito ubi $ol $titium fuerit: Nam ad brumam $emper intempe$tiua e$t: cætera materies quæ $emen habet<*>cum maturum fuerit: quæ non habet/ cum libuerit: Quæ maturum & una uiride habet/tunc cedito cũ $emen exciderit: Vlmum uero cum cadunt $olia. Et referre pluri mum aiunt qua luna ferrum adigas. Nan<01> tantam quidem uim lunationum e$$e in eiu$modi rebus ferro attingendis putant<*> cum cæteri/tum in primis Varro: ut etiam qui tondantur luna decre $cente fieri confe$tim caluos a$$euerent: Ea<01> de re Tiberiũ prin cipem referunt diem capillo tondendo $erua$$e. A$tronomi affir mant non defuturam animo tri$titiam $i capillum aut unguem $e cueris luna oppre$$a male<01> affecta. Illud faciat ad rem quod aiũt quas res ad u$um habiturus $is/ut locis moueãtur has ferro manu <01> tractandas cum fuerit luna in libra cancro ue: Quæ uero $tabili a & locis immota futura $int/tunc incohandas et pertractandas cum erit luna ĩ leone tauro ue & eiu$modi. Sed cedi oportere ma <pb> teriem periti omnes admonent luna deficiente: Nam tune admo dum exhau$tam e$$e arboris $tatuunt cra$$am illam pituitatem: quæ quidem adcitam putredinem imbuendã per prona $it: luna<01> i$thac cæ$am cariæ non infe$tari expertum e$t. Hinc e$t quod aiunt/frumenta ut uendas metito luna pleniore: Nam et ip$a tũe admodum plena $unt: ut uero a$$erues metito luna $itiente: Con $tat etiam frondes arborum luna decre$cente præparatas nõ putre $cere. Diem uero cedendis arboribus commodam putat Columel la a uige$ima u$<01> ad trige$imam con$ene$centis luræ. Vegetio $cindi arborem placuit a quintadecima u$<01> ad uige$imam $ecun dam lunam: hinc<01> religionem ortam putat: ut pio eternitate his tantum diebus celebrent: quod per eos cæ$a æternum durent. Ad dunt et lunam ob$eruandam ut occidat. At Plinius optime cædi arborem putat cane maxime oriente luna<01> coheunte: qui dies in terlunium uocatur: et noctem ducit expectandam eius ip$ius diei quoad luna $ub terra $it. Huius rei rationem A$tronomi e$$e pre dicãt: quod ui lunæ omnis re<*>um humor commoueatur. Ergo hu more lunam uer$us ad ultimas radicis fibras aut retracto aut de$ti tuto/Cætera materies perpurgatior relinquitur. Adde his quod multo fideliores putant futuras $i non $tatim pro$temantur/ Ve rum circuncidantur ut $tantes $ic are$cant: Quin & abietem arbo rem alioquin cõtra humoris contagionem haud qua&qtilde; firmi$$imã $i luna decre$cente decorticetur/futuram affirmant/ut aquis non corrumpatur. Sunt qui atte$tentur robur et quærcũ graues ma terias/quæ aquis natura $ub$idant/$i circuncidantur uere primo & po$t ami$$am frondem pro$ternantur/reddi ut aquis ad diem u$<01> nonage$imum adnatent: Alii amplius concidi $tantis arboris cra$$itudinem iub&etilde;t ad mediam u$<01> medullam quo $anies & ma lus $uccus $tillando effu$ius depleatur: His addunt ne ullã $ter nas arborem dolandam aut $ecandam ante $ues æditos fructus et $eminis maturitatem: Perci$am inde arborem/ut præ$ertim quæ fructum ferat/nudari penitus cortice admonent oportere. Nam facile quidem $ub libro/dum cortice opertæ $tent/contaminan&ttilde;. Cæ$am materiem habere conditam oportet loco ubi graues $oles <pb> et acres uentorum afflatus non appellant: & præ$ertim quæ $põ te dan&ttilde;/umbra penitus contectas e$$e oportet: Quir. et huius gra tia fimo illinire maxime bouillo ueteres architecti ob$eruaiunt: Id ea de re fieri Theophra$tus di$$erebat/ <09> circumoclu$is egre$ $ibus/concreta pituita/in modica<01> uaporum uis per medull<*>m $en$im in$tillet at<01> re$piret/quo fit ut cætera ligni $iccitas $icci $cendo coequalibus conden$etur: Stantes item cacumine quod in uer$o commodius $iccari arbitrantur: Tum & contra uetu$tatem ac futuros morbos uaria adhibeant remedia: Theophra$tus defo$ $am materiem multo den$ari arbitratur. Cato iubet ce$am materi em amurca illiniri/quo a tinea et carie immunis $it. Quæ aqui$ et mari uitientur pice tutari in promptu e$t: Referunt & ligna quæ macerata $int/amurca nullo fumi tedio ardere. Ad labyrin thum ægyptium po$itas e$$e trabes ex $pina ægyptia incohatas o leo $cribit Plinius. Vi$co inquit Theophra$tus illitam materiem non ardere. Ne<01> hoc pretermittam: Extat apud Gellium ex ãna libus quinti Claudii turrim ligneam ad pyreum/quod eam arche laus Mitridatis præfectus multo a lumine oblini$$et/ Sylla oppu gnante minime ar$i$$e: Sunt præterea quæ modis uariis den$ent: et contra tempe$tatum iniurias corroborentur: Nam citream qui dem materiem condiunt terra & illiniunt cæra: imponunt<01> acer uis frumenti $eptenis diebus/totidem intermi$$is: Quo fit ut cum firmior: tum et ad opus commodior reddatur: Mirum enim ĩ mo dum ponderi detrahitur: hanc ip$am etiam $iccatam mari duriti&etilde; acquirere affirmant $pi$$am & incorruptibilem. Ca$taneam aqs maris purga<*>i con$tat. Ficum ægyptiam $cribit Plinius $tagno in mergunt/ut $iccetur at<01> leuigetur: nam ea quidem prius aqs $ub$idit: No$tros fabros tignarios uidemus aquis et luto $ubmer $am/qua præ$ertim torno utuntur: materiem $eruare dies <*>gin ta quod maturius ex$iccatam & fieri ad omnes u$us habiliore pu tant: Sunt qui affirment materiem cuius euenire h<*>c/ut $i dum adhuc uiret/defodias in humido/æterna $it. Sed $iue defodias: $i ue illitam lucis ue conditam $erues hac in $ententia periti omnes conueniunt: ut ni$i po$t trime$tre tangi uetent:</P> <foot>d:i</foot> <pb> <P>Den$ari enim et quandam qua$i maturitatem firmitatis imbui$$e oportet priu$&qtilde; in opus producantur. Sic habitam iubet Cato exi mi produci<01> ad $olem luna decre$cente et po$t meridiem / decre $centi$<01> lunæ ip$ius quatuor proximos dies quibus plena fuerit / improbat admonet<01> ne au$tro flante educatur/ Et cum eduxeris cauendum ne trahas per rorem: ne ue rorul&etilde;tam aut gelidam aut non u$<01> qua<01> $iccam doles aut perfindas $erra. Materiem ui$us e$t puta$$e Theophra$tus non ante triennium bene ex$iccatam fo re ad a$$eres præ$ertim et ualuarum u$um. Operi ædificiorum commodi$$imas putant arbores has/Cerrum/Quercum/robora/ e$culum/populum/tilium/Salicem/Alnum/Fraxinum/Pinum Cupre$$um/Olea$trum/Oleam/Ca$taneam/Laricem/Euxum: et Cedrum: item & Ebanum & item Vitim. Sed his omnibus ua ria e$t natura: et perinde uariis u$ibus commodandæ. Nam aliæ $ub diuo cæteris præ$tant: alie in umbra $eruantur. aliæ nitent ae re: aliæ dure$cunt inter aquas & defo$$e æterniores $unt: lccirco hæ lamiis a$$eribus $culturis inte$tini$<01> operibus / alteræ tignis et trabibus: reliquæ $ubdiualibus pauim&etilde;tis fer&etilde;dis et operim&etilde;tis habendis exi$tunt firmiores & præ$ertim Alnus fluuialibus et pa lu$tribus palationibus fundamentorum omnes exuperat: et humo ris patienti$$ima e$t: Eadem in aere et $olibus non durat. Contra e$culus impatiens e$t humoris. Vlmus aere et in propatulo d&etilde;$a tur: alibi panditur et non per$i$tit. Picea & item pinus $i terra ob ruantur æterna $unt. At robur quidem quod $pi$$a et neruo$a $it et den$a minuti$<01> foraminibus predita humorem nõ recipiens terrenis quibu$<01> ædificationibus per &qtilde; apti$$ima e$t: maxime<01> po$ita ut ferat pondera erit/tum quidem pro columna admodum ualidi$$ima. Verum huic natura cum tantam immi$erit duritiem ut pterebrari nequeat ni$i madefacta/tamen affirmant $upra terrã e$$e incon$tantem et rituo$am fieri et contorquere $e $e: eandem<01> &etilde;t aqua marina facile corrũpi. Id oleæ et ilici et olea$tri /quæ cete ris in rebus cũ robore conueniunt non accidit ut aqs cõmaceren&ttilde;. Quercus nullo $enio confici&ttilde;/qa intimũ $ucco$a &etilde; et prope uti ui rens $it: Fagum item et iuglandem aquis non u$<01> corrũpi & īter <pb> principales quæ defodiantur annumerãt. Suber item ad u$um co lumnarum et pinus $ilue$tris & morus & acer & ulmus non inuti les $unt. Trabeationibus et tignis aptam put<*>t Thcofra$tus nuc&etilde; eaboicam: quod ea quidem ante&quml; rump. tur/$onitu $ignum det: Ex<01> eo factum olim ut ex b<*>lneo ap<*> Andrum qui incrant om nes incolumes ab ruina tectorum $ccuta effugerint. Sed omnium op<*>ma abies: Nam cum proc<*>ritate & amplitudine primaria $it tum rigore naturali contenta nõ facile oneribus pre$$antibus flec titur: $ed directa inuicta<01> permanet: A <*>de <09> facilis e$t et parie tibus $uo pondere non mole$ta. Hu<*> uni plutimæ a$eribuntur laudes: plures de $e præ$<*>are utili<*>s aff<*> mant. Vnum tamen illi e$$e uitium non n<*>gant: quod perf<*>cile ad $e flammas admit t<*>t: at<01> ignibus inf<*>n$a $it: Huic non po$tponitur contignandis edibus cupre$$us arbos alioqu<*>n eiu$modi ut inter no$tras arbores primariam et præcipuam $ibi laudem uendicet. Hanc ueteres in ter clari$$imas computabant non ul<*>mam ab cedro at<01> ebano. Cupre$$um<01> apud indos prope inter aromata uenerantur: et me rito id quidem: Laudent qui uelint amoniam chiam & cirenaicã: quam e$$e æternam prædicat Theophra$tus: Vtrum/odore/nito re. robore/magnitudine/rectitudine/perhennitate: His omnibus in laudibus quam tu illi arborem comparabis: Cariem & uetu$ta tem penitus nihil $entire cupre$$um affirmant: et rimam $ponte haud qua&qtilde; capere: Ea nimirum de re Plato legas publicas: at<01> in$tituta in $acris ponendas cen$ebat tabulis cupre$$inis/ quod $u turas forte æterniores putabat &qgrave; ære. Hic locus admonet ut refe ram memoratu digna/quæ de cupre$$u ip$a legerim & uiderim: Valuas cup re$$as in templo æphe$iæ Dianæ annos dura$$e qua dringentos te$tantur: & eas $erua$$e nitorem: adeo ut nouas per petuo diceres. Nos Romæ ad Petri ba$ilicam uidimus/cum ab Eugenio pontifice maximo ualue re$tituerentur/ubi hominũ ma nus iniuriam rapiendo argento quo olim fuerant ue$titæ / non in tuli$$ent/$olidas & integerrimas annos plus quingentos quinqua ginta perdura$$e: Nam $i recte annales pontificium urbis Romæ iaterpretamur / tot ab Adriani tertii Pontificis temporibus <foot>d: ii:</foot> <pb> qui eas po$uit ad quartum Eugenium $unt. Ita<01> contignationi bu$ faciundis Abietem probant: & cupre$$um una re forta$$is pre ferunt qd $it æternior: Sed e$t abiete grauior <04>bãt et pinũ et pice am. Pinum enim abiete per$imilem e$$e contra iniectum pondus reniti putant: Sed inter pinum at<01> abietem cum cætera tum hoc intere$t/ <09> terebinæ abies eo leditur minus quo e$t pinus quidem $ucco &qtilde; Abies dulciori. Ego nulli po$tponenda<*> puto $aricem hanc equidem $tructurarum põdera fir mi$$ime & diuti$$ime $ub $tenta$$e cum alibi tum apud Venetias ex uetu$tis fori operibus annotauimus. Atqui eam quidem de $e præ$tare utilitates cunc tas/quas cætere præ$tent arbores affirman<*>. Neruo$a e$t: uirium tenax: in tempe$tatibus firmi$$ima: aduer$us cariem ille$a. Ve tus opinio hanc contra ignium iniurias inuictã & prope ille$am per$i$tere/Quin & obiciendos ex larice a$$es eo uer$us unde igni um aduentitium malum extime$cas iubent: Sed nos eam uidi mus incen$am ardere/ramen ita ut fiammas d<*>dignari: ea$<01> uel le ab $e di$cutere uideatur. Vnum habere con$tat uitium: nam a quis marinis redditur teredini obnoxia. Inutiles trabeatioĩbus fo re prædicant robora & oleam/quod grauia $int: quod cedant pon deri & prope $ponte $ua deflectantur: tum & quæ facilius frangũ tur &qtilde; findantur ad i$tos trabeationum u$us utilia non $unt/uti e$t olea & ficus & tilia et $alicta et eiu$modi. Mirum quod de pal ma a$$euerant/cõtra $uperimpo$itum põdus reniti et in diuer$um curuari. Subdiualibus trabeatõibus et tecturis iunipe<38> omnibus præferunt: & huic ait Plinius eand&etilde; e$$e naturã at<01> cedro/Sed $olidiorem. Tum et oleam infinitam habere æternitatem prædi cant: & Buxum etiam inter primarias annumerant: Ca$tancam quidem tam et $i pandat et torqueatur/non tamen inhis operibus quæ $ub diuo e$$e oporteat/recu$ant. Probant & in primis olea $trum ea maxime re qua & Cupre$$um <09> cariem non $entiat: quo in numero $unt arbores/quibus in$itus & in$u$us unctuo$us & gummo$us $uccus e$t præ$ertim amar: us Eiu$modi enim Ver mem negan<*> admittere et aduertitias humiditates excludere in promptu e$t. Contrariam his putant materiem omnem: <pb> quæ dulci $it $ucco prædita: & quæ facile incendatur. Ab his ta men excipiunt oleam et olea$trum. Cerrum aut et fagum natura imbecillem e$$e contra tempe$tatem & non peruenire ad uenu$ta tem affirmat Vitruuius. Plinius quercum item celeriter ait mar ce$cere. Ad reliqua uero inte$tina opera naluarum/lectorum/m&etilde; $arum $ub$elliorum et eiu$modi abies egregia e$t: præ$ertim quæ ad alpim Italiæ montem excre$cat. Nam hæc arbos natura e$t $ic ci$$ima et glutinum per &qtilde; tenaci$$ima: E$t & picea et cupre$$us his rebus percommoda. Fagum fore alioquin fragilem prædicant Sed cap$is lecti$<01> utilem: & in tenui$$imas $ecari lamina<*>: $eca ri quo<01> et ilicem aiunt belli$$ime: Inutiles et a$$eres habendæ $unt iuglans/<09> facile frangatur/ulmus fraxinu$<01>: Nam hæ tã et $i lente/facile tamen panduntur. Verum obedienti$$imã e$$e omnium in opere affirmant fraxinum. Sed nucem demiror non multo e$$e in antiquorum monitis celebratiorem/ quando ea qui dem ut uidere licet/cum ad cæteros plero$<01> u$us/tum maxime a$$eritiis operibus admodum habilis et pertractabilis e$t. Morũ laudant cum ob eius æternitatem/tum <09> nigre$cat uetu$tate īdies et fiat gratior. Valuas memorat Theophra$tus con$ueui$$e diui tes ponere ex loto ilice buxo ue. Vlmum quæ rigorem firmi$$i me a$$eruet: ideo portarum cardinibus utilem ducunt: Sed permu tari iubent oportere ut $it radix $uperior inuer$o cacumine: Cato uectes aquifolios laureo$ at<01> ulmeos fieri iubet: Clauiculis cor num comprobant: Gradus ad $calas orno at<01> acere ponebant: Pi nus: Picea: Vlmus ad aquarum ductus intercauabantur: $ed ha$ ce ni$i terra contegas oci$$ime $ene$cere a$$euerant. Cæterum or nandis ædibus laricem feminam quæ colore $imilis e$t melli com pertum habent in tabellis pictorum e$$e immortalem: & nullis riuis fixilem palma<01> ei nerui non in$int tractim: $ed cæ$im. Id circo ad $imulacra deorum efficienda utebantur. Tum & uteban tur Lotho ac Buxo & Cedro: & item Cupre$$o: et cra$$iore olea rum radice/ægyptia<01> per$ica: quam e$$e lotho $imilem referunt Torno autem $iquid terete reddidi$$e opus erat Fago/Moro/Te rebinto: & inprimi$ Buxo omnium $pi$$i$$ima: <foot>d: iii:</foot> <pb> & egregie tornatili: & ebano omnium gracillima utobantur. Ne<01> $ignis & tabulis efficiundis a$pernabantur populum albam & item nigram: & $alicem & carpinum et $orbum/$ambucum et ficum: Quæ arbores cum $iccitate et æquabilitate ad excipienda $eruanda<01> pictorum glutiniamenta et illiniamenta utiles $unt: Tum ad formas exprimendas ductibile$ quidem at<01> admodum faciles: Verum inter ha$ce omnium molli$$imam æxtare tili am in promptu e$t: Sunt qui ad $igna conficienda iuiubam com probant: His contraria e$t robur: quando quidem inter $e et cum aliis omnibus eiu$modi materiis in$ociabilis omnino: et omnis glutini$ a$pernatrix $it. Idem uitium e$$e omnibus lactumo$is et cri$pis aiunt/ut omne genus glutinamenti abdicent. Ra$ile itid&etilde; at<01> den$um quod<01> lignum ægre coheret glutino: Quæ item di uer$a $unt natura uti e$t Hedera/Laurus/Tilia<01> / quod calidæ $int/cum his quæ humectis locis na$cuntur: quod eiu$modi om nes frigidæ natura $int / diu glutino non cohærent. Vlmus / Fraxinus/Morus/ Cera$u$<01> / quod $iccæ $int cum platano et al no / quæ madidæ natura $unt /non conueniunt. Quin & tan tum affuit apud maiores / ut natura inter $e non congruentia: & contraria glutino connetterent: Vt etiam $imul non iugata: Sed hærentia uetuerint coagmentari. Hincillud Vitruuii quod e$culeos quidem axes admonet querquinis non iungendos. Ve rum ut de his omnibus $ummatim referam: Apud omnes aucto res con$tat infæcũdas arbores firmiores e$$e fertilibus: Silue$tres & manu ferro<01> non cultas duriores e$$e dome$ticis: Nam $ilue $tres quidem in morbos incidere/quibus interimant negat Theo phra$tus: Dome$ticas uero: & maxime quæ fructus ferant graui$ $imis e$$e obnoxias morbis prædicãt: Et inter feraces præcoques $erotinis/ & dulces acutis e$$e imbecilliores $tatuunt: Et inter a cutas at<01> a$peras $olidiores putant eas/quæ fructus acerbiores ra riore$<01> edant: Quæ alternis annis promunt: & quæ penitus $te riles $int/feracibus nodo$iores $unt: Et i$tarum quo quæ<01> breui or/eo difficilior. Et $teriles magis cre$cunt quam fertiles.</P> <P>Addunt & eas quæ in propatulo & nulli$ neque montibu$ tectæ <pb> ne<01> $ylui$: $ed crebri$ uenti$ & tempe$tatibu$ agitate creuerint/ firmiores illas quid&etilde; cra$$iore$<01> e$$e: $ed breuiores nodo$iore$<01> &qtilde; quæ in conualle & loco a uenus tuto excreuerint. Tum & arbo res ortæ in locis humidis at<01> opacis molliores putant: &quml; quæ in apricis at<01> $iccis coaluerint. Et quæ ad boream na$can. ur aptio res e$$e &qtilde; quæ a borea ad hau$trum declinent. Et quæ locis a $ua natura $int alienis natæ non $ecus at<01> abortiuas re$puunt. Et me ridianas quidem præ duras fore: $ed medullis contor queri & mi nus coequabiles præ$tare $e ad opus exequendum: Praterea ari das natura at<01> adcre$cendum tardas robu$tiores e$$e &qtilde; quæ laxe & fecundæ $int. Nam quod in his femineam/ in his uero alteris ma$culinam e$$e naturam putabat Varro: & candida quæ<01> li gna minus e$$e den$a & magis tractabilia/&qtilde; quibus color quiuis in$ufus $it. Et pondero$a quidem omnis materia $pi$$ior durior<01> $eui e$t. Et quo quæ<01> leuior/eo e$t fragilior: & quo cri$pior/eo a$tructior. Tum quibus natura dederit/ut diutius in uita uige ant/dedi$$e etiam ut ab$ci$$æ tardius corrumpantur. Omni etiã in ligno/quo minus medullæ ine$t / eo natura illi acrior et robu $tior e$t: quæ partes ad medullam proximiores $unt / duriores hæ quidem cæteris/ac den$iores $unt. quæ cortici propinquiore$ $unt neruo tenaciore $unt. Et enim in arboribus ueluti in animante pro cute e$$e $tatuunt extremum corticem: pro carne id quod ad cutem $ube$t: pro o$$e id quod ad medullam circum obuoluitur: & nodos in plantis per $imiles e$$e neruis putabat Ari$toteles. Ligni partem omnium pe$$imam alburnum depu tant/cum alias ob res/tum quod teredinibus infen$a $it. Adde his <09> partes materiæ/quæ dum $taret arbor ad $olem meridiem ur gebatur/aridiores erunt cæteris et gracidiores tenuiore$<01>/tam&etilde; den$iores: habebunt<01> medullam i$ta exparte cortici uiciniorem. Et quæ item partes telluri et radicibus fuere finitimæ/ $tabunt il le quidem cæteris grauiores huius $ignum quod aquis ægre adna tabunt: et arboris cuiu$que pars media cri$pior: & maculæ uti cun<01> $int/quo radicibus adiunctiore$ eo amfractiore$ intima$ ta men qua$<01> pte$ $upnatibu$ con$tantiore$ et c&etilde;modiore$ ducunt.</P> <foot>d: iiii</foot> <pb> <P>Verum in arborum generibus comperio aliquas de quibus opti mi $criptores longe miranda referant: Nam uitem quidem $eculo rum eternitatem $uperare affirmant. Iouis $imulacrum factum ex uite in urbe Populonia ad Ce$aris tempora con$piciebatur $eculis permultis incorruptum. Ne<01> ulli e$$e ligno naturam penitus æ terniorem omnes prædicant. In Arriana indorum regione haberi uites tam cra$$as ait Strabo/ut eius truncum homines uix ample xentur bini. Apud Vticam tectum ex cedro $teti$$e annos mille ducentos otto & $eptuaginta tradidere. In Hi$pania templo Dia næ trabes ex iunipero ab anno ducente$imo ante excidium Troiæ u$<01> ad Hanibalem dura$$e te$tantur. Atqui cedro quidem mira e$t natura: $i uti ferunt una hæc arbos clauum non tenet. In monti bus qui ad Benacum $unt abieti genus riget: quo $i feceris uas/ni prius oleo perunxeris non continebit uinum. Hactenus de arbori bus. Parandus e$t etiam lapis qui pro muris habendus $it: is e rit duplex: alius qui cementis coaptandis deuinciendi$<01>: Alius qui $tructuræ conueniat. De eo qui ad $tructuram prius: Sed mul ta cum breuitatis cau$a/ tum <09> nimium trita $unt prætermittam Ne<01> i$thic in$i$tam ut phy$ica illa de lapidum primordiis atque origine di$putem: ex aquæ ne ac terræ commixtionibus ui$co$a il la principia in limum prius: $ubinde in lapidem duruerint: frigo ris ne an quod degemmis a$$erunt/caloris ui $oli$<01> radio den$a ta concreuerint/an potius ut rerum aliarum/$ic & lapidum itid&etilde; $int a rerum natura indita telluri $emĩa: Colores ne lapidibus ex rata terrenorum corpu$culorum cum liquenti aqua confu$ione in $int: An ex innata $eminis ip$ius ui: An ex concepta radii impre$ $ione ad$int. Ita<01> i$tiu$modi omnia tam & $i forta$$is aliquid fa cerent ad rem exornandam: ea tamen prætermittam: rem<01> ipãm ædificatoriam qua$i inter fabros u$u & arte probatos tractans libe rius & $olutius pro$equar/&qtilde; exacti$$ime philo$ophantes forta$$is po$tulant. Cato lapidem inquit æ$tate eximito: $ub diuo habeto: Ante biennium in opus ne ponito: æ$tate quidem / quo uentis & gelicidiis & imbribus/reliquisue temporum iniuriis in$ueti lapi des $en$im a$$ue$cant: Nam lapidem quidem nuper ex fodina hu <pb> more natiuo & $ucco pregnantem/$i uentorum acerbitati & $ubi tis gelicidiis obieceris/findetur at<01> $oluetur. Sub diuo quo q$<01> lapis &qtilde; $it ualidus: & contra res aduer$as & lace$centes con$tans Primo i$tiu$modi qua$i præludio futuri cum temporis æternita te certaminis comprobetur. Non ante biennium quo imbecilles natura & qui uitium in opere facturi erant non te lateat & a fir mioribus $eparentur: Et enim quocun<01> in genere lapides inueni ri certum e$t inter $e uarios: ita ut alii $ub aere dure$cant: alii pru inis a$per$i rubiginem trahant at<01> di$$oluantur & huiu$modi.</P> <P>Verum hi quales pro locorum uarietate & natura $int/u$u et ex perientia pulcherrime innote$cunt: Vt iam exueterũ ædificiis cu iu$<01> lapidis uim et uirtutem didici$$e plenius po$$is &qtilde; exphilo$o phantium $criptis et monumentis. Tamen de toto lapidum gene re ut $ummatim loquar/$ic licebit $tatui$$e. albus qui$<01> lapis facilior fu$co &etilde;: Tralucidus opaco ductibilior: Et quo qui$<01> ma gis imitabitur $alem/eo erit intractabilior. Harena in$per$us la pis collu$tranti a$per e$t. Aureæ $i intermicabunt $cintille/contu max. Nigrantes $i ut ita loquar $catent puncti/indomitus. Qui guttis e$tangularibus a$per$us/is erit firmior &qtilde; qui glubo$is: & guttæ quo erunt minores/eo erit lapis tollerantior: Et quo cui<01> color purgatior at<01> limpidior/eo æternior: Et lapidi quo uena<38> aderit minus/co integrior: Et quo uena ip$a contiguo lapidi colo re congruentior/eo æquabilior: et quo tenuior/eo moro$ior: & quo amfractior et uolutior/eo au$terior: et quo internodo$ior/eo acerbior. Venarum ea e$t apprime fixilis quæ $ui medio lineam habuerit ductam rubrica/aut ocrea putrenti proxima ad has erit quæ diluto et albe$cente herbaceo colore $par$im fu$cabitur: Om nium difficillima quæ glaciem præ$ertim ceruleã imite&ttilde;. Vena rum nume<38> di$$idio$um et incon$tantem indicãt: et quo directio res/eo infideliores. Lapis quo di$$ractis glebulis aciem acutior&etilde; et ter$iorem dederit/eo erit concretior: Et lapis cum defringitur cute qui minus extabit a$pera/is erit abilior $cabro: Sed $cabri ip $i quo erunt candidiores/eo minus erunt ob$equentes. Et contra fu$cus qui$<01> lapis ubi erit luna minutiore / illic magis ferri aci&etilde; <pb> a$pernabitur/ignobilis qui$<01> lapis quo fi$tulo$ior eo durior: Et qui aqua a$per$us $ummotenus tardius are$cet/is erit crudior: Et grauis qui$<01> lapis $olidior & expobilior leui: et leuis qui$<01> fria bilior graui: et re$onans dum ferias lapis den$ior e$t $urdo: et qui duriter per$ricatus olebit $ulphur/acrior e$t &qtilde; qui nihil referat o lidi: et quo deni<01> ad $calprum contumacior / eo contra lace$$en tes tempe$tates rigidior et con$tantior. Ad fauces fodinæ qui tem pe$tatibus per$tructus glebis $e $e grandioribus a$$eruarit / hunc firmiorem ducunt. Omnis item lapis ferme cum defoditur mol lior e$t &qtilde; cum $ub diuo e$t habitus: et humore a$per$us: at<01> infu $us lapis tractabilior ferro e$t/&qtilde; cũ exaruerit: Et $uo qui$<01> lapis quo humectiore fodinæ loco exemptus $it/eo cum aruerit erit d&etilde; $ior: et hau$tro flante credunt dolabiriores e$$e &qtilde; flante borea: et borea urgente facilius findi &qtilde; hau$tro. Verum lapides ip$i qua les futuri per ætatem $int/$iquid libeat ocius periculum facere/in ditia patebunt hinc. Nam qui aqua commadefactus per plurimũ ponderi adiecerit/erit is quidem humido di$$olubilis. Qui uero igne et flammis pertactus frace$cet: $ub $ole æ$tu<01> non pdurabit: Ne<01> hic prætermittenda cen$eo digna memoratu quædam: quæ de non nullis lapidibus ueteres meminere. Nam erit quidem non ab re intellexi$$e quantum habeant in $e et uarietatis et admirati onis/quo quæ<01> aptis u$ibus decentius accomodentur. Circa uol $inen$em et in $tratonen$i agro e$$e lapidem prædicant omnibus ædi$iciorum u$ibus accommodati$$imum: cui ne<01> ignis: ne<01> ul la tempe$tatum uis noceat: Eundem<01> e$$e contra tempe$tatem pe nitus æternum at<01> incorruptibilem: et $imulacrorum lineam&etilde;ta qui diuti$$ime a$$eruet. Cum ex inc&etilde;diis urbem re$titueret Nero $cribit tacitus $axo gabino et albano u$um pro trabibus / <09> is la pis ignibus imperuius $it: Apud Liguriam et apud Venetias / in umbria piceno apud<01> Belgas $uppeditat albus lapis: quem $erra re<*>dentata $erra et dolare po$$is perfacile: Et ni alioquin natura e$ $et inualidus et imbecillis/omnium egre$$us foret in operibus: Sed pruina et gelu et a$perugine rumpitur: et contra auras maris minime e$t robu$tus. Habet hi$tria lapidem marmori non di$$i <pb> milem: Sed his uapore et flammis pertactus illico finditur et di$ $ilit: quam ip$am rem euenire a$$cuerãt cui<01> lapidi qui fortis $it: pre$ertim albo $ilici et item nigro ut igni$ ne quic&qtilde; perferat. In Campania lapis e$t fu$co cineri $imillimus: cui etiam mixtos pu tes et interiectos e$$e carbones: is quidem $upra &qtilde; po$$is exi$tima re pondere leuis e$t & ferro do<*>abilis et pror$us tenax/et item con $tans: et contra ignes et contra tempe$tates nõ inualidus: $ed ad<*>o arens & $itiens/ut calcis humores confe$tim ab$orbeat et urct: Exhau$ta<01> et uanida pulueris in$tar relinquet illimenta: Hinc breui di$$olutis compaginibus labe$cit opus ultro at<01> corruit. At lapidi huic natura cõtrarius e$t globo$us lapis/ præ$ertim qui $it fiuuiatilis: nam $emper madens cementis non coheret. Quid il lud quod in marmorariis lapidicinis compertum hab&etilde;t marmora excre$cere. Romæ per hæc tempora inuenta $ub tellure $unt fi$tu lo$i lapidis tyburtini minutalia unum in $olidum lapidem tempo ris terræ<01> ut ita loquar fomento concreui$$e. Ex lacu Reatino ui debis quo loci per abruptum illud pra cipitium aqua redundans in Nar fluentem corruit ripæ $upremum labrum in dies cõcreui$ $e: ut argumentum hinc non nulli $ump$erint ex i$tiu$modi addi mento lapidi$<01> incremento conualle ip$a faucibus ab$tru$a effec tam lacum. Sub agro Lucano non longe a Silari fluuio qua par te ad orientem uer$us ex altis rupibus aquæ $tillante$ defluunt cõ cre$cere in die$ uidebi$ grandia pendentium lapidum glaceonia/ admagnitudinem ut $int corum quod<01> onu$ carrorum per &qtilde; plu rimorum. I$ lapi$ recen$ & materno $ucco maden$ admodum te ner e$t: Vbi uero aruerit/fit duri$$imu$: et ad omne$ u$u$ accom modati$$imu$. Id ip$um euenire ex non nulli$ ueteribu$ aquæduc tibu$ $pectaui: ut formarum latera concreta quadam gummatione lapidi$ concru$tetur. In Gallia duo $pecta$$e hac ætate licebit di gna memoratu: Nã<01> extat quidem agro Corneliano per alta tor renti$ ripa: ex qua grande$ & plurimi globo$i lapide$ terræ ui$ce ribu$ intimi$ concepti pa$$im indie$ crebri$ loci$ parturiuntur. In agro Fauentino propter lamoni$ fluenti ripam ad$unt natura <04> ten$i ua$ti lapide$: qui non modicam indie$ uim $ali$ uomant: <pb> $patio<01> lapide$cere arbitrentur. In agro florentino ætrurie apud Clatim amnem fundus e$t inquo alternis $epteniis prædura qbus abunde con$per$us $it/$axa in glebas redeunt. Apud ci$icenos & item circa Ca$$andream uerti glebo$am terram in $axa refert Pli nius. Inputeolano puluis $uppeditat qui aqua maris dure$cit et fit lapis. Toto etiam littore ab oropo u$<01> Aulidem quicquid mari abluatur lapidem fieri & concretum reddi referunt. In Arabia eti am glebas ait Diodorus effo$$a terra $uaue olentes: quæ quidem ueluti metalla fu$e igni in lapidem uertantur: Addit et ho$ce de mum lapides eiu$modi e$$e/ut cum in eos guttæ aquæ pluuiæ ce ciderint/iuncturis collique$centibus toto fiant in muro lapis uni tus. Sarcophagum quo<01> lapidem apud Troadem a$iæ defodi fe runt/qui fixili uena coniungatur: In hunc lapidem defunctorum commi$$a corpora ante diem quadrage$imum tota præter dentes a$$ummi a$$erunt: et quod magis mireris/ue$tem calciamenta<01> et eiu$modi una cum corporibus illata uerti in lapidem prædicãt Contrarius huic e$t comites lapis/quo Darium cõdidi$$e referũt Is enim corpora præ$eruat integerrima. Sed de his hactenus.</P> <P>Atqui con$tãt quidem lapidis loco ueteres perlubenter u$os lateri bus: credo equidem inopia rerum et nece$$itate ductos homines primum u$urpa$$e/ut lateritia ponerent ædificia: quod po$tea&qtilde; a nimaduer$um e$t &qtilde; id $tructuræ genus opera facile/ad u$um com modum/ad gratiam aptum/ad perennitatem firmum con$tan$<01> exi$teret: pro$ecuti $unt cum cætera tum et regias ædes $truere la teritias. Demum po$tea&qtilde; $eu ca$u/$eu indu$tria percepere quid i gnis ad firmandos den$ando$<01> lateres ualeret/ te$taceo pa$$im o pere omnia attollere per$euerarunt: Et &qtilde;tũ ex uetu$ti$$imis $true turis annotaui: hoc profecto au$im dicere/nihil ad omnis quos ue lis ædificationum u$us inueniri commodius latere non crudo/ue rum cocto: ubi coquendi & ducendi ratio diligens adhibeatur. Sed de lateritii operis laude alias. Ad rem fit quod aiũt lateri du cendo terram probari eam/quæ $it albicans et creto$a: Item proba ri quo<01> rubico$am et eam quæ ma$culus dici&ttilde; $abulo. Hareno$ã uero et penitus $abulo$am uitandam et in primis calculo$am oĩo <pb> abigendam $tatuunt: quod huiu$modi intercoqu&etilde;dum di$torque antur et perfindantur/tum excocte $ponte $ua atterrãtur. Late. es non $tatim effo$$a terra ducendos putant: $ed fodi terram autum no iubent/commacerari totam per hyemem & uere primo duci. Nam $i ducas bruma/inpromptu e$t rumo$as fieri gelatu: $in aũt $ol$titio/acri æ$tu find&etilde;tur $ummotenus $icci$cendo. <09> $i cogat nece$$ita$ ut perhybernos algores fingas lateres: operito illico $ic ci$$ima harena: Sin per æ$tatem feruentem/humectis paleis: nam $ic habiti non finduntur ne<01> contorquentur. Sunt qui lateres ui tro habere illitos uelint. Id $i iuuabit/cura$$e oportet ne ducã<*>ur ex $abulo$a aut nimium macra arenti<01> terra/ nam uitrum ab$or berent. Verum ducendi $unt ex albicanti et creto$a et lenta: hab&etilde; di<01> $unt tenues/nam cra$$iores qui forte $int ægre percoquuntur et fixura immunes non euadunt. <09> $i cra$$iores facere oportebit incommodo prouidebitur multa ex parte ubi medias per cra$$itu dines uno & item alteris locis $tilo perforabuntut/ quo et $iccari et excoqui commodiu$ ualeãt $udore uapore<01> per i$tas ip$as qua $i æ$tuationes a$pirante. Figuli fictilibus $uperillini<*>nt cretam al bariam/qua fiat ut uitrum patinis cquabil<*>$ime allique$cat incu tim: Id etiam operi lateritio conferet. Aduerti ex ueterum ædifi ciis inlateribus mixtam e$$e partem non nullam harenæ præ$ertĩ rubræ: et rubricam et marmor immi$cere a$$ueui$$e inuenio. Exp ti $umus eadem una ex terra reddi latere$ multo firmiores/$i uelu ti panes facturi ma$$am prius qua$i fermentarimus: demum ite<38> at<01> iterum $ubactam reddiderimus/ ut $ic admodũ cerea / et om nibus etiam minutis calculis per purgati$$ima. Dure$cunt quid&etilde; coctura adeo ut multa flamma in $iliceam duritiem uertantur. Et lateres $eu fiat igne id dum coquuntur/$eu forte fiat aere dum $ic ce$cunt/quæ eadem res euenit panibus/cru$tam adducu<*> $olidã Iuuabit igitur tenues facere/quo plus ad$it cru$te/ minus medul læ. Et in his experiri licet $i ter$i et perpoliti a$truantur/durabũt ille $i contra tempe$tates quod cui uis lapidum æque eueniet / ut ter$i $cabritie non exedantur: Atqui te$tas quidem tergendas pu tant aut nuper exemptas ex fornace ante &qtilde; commaduerint / aut $i <pb> madent ante&qtilde; $icce$cant. Nam $emel madida at<01> rur$us ex$icca ta dure$cit te$ta adeo ut ferri aciem delimet at<01> con$umat. Sed nos commodius proxime ductam & adhuc urentem radimus. At qui laterum tria apud ueteres fuerunt genera: Vnum longum $ex quipede latum pedem: Alterum palmos quin<01> quo<01> uer$us: ter tium palmos non plus quatuor. Videmus in ædificiis te$tas p<*>æ $ertim ad arcus et nexuras pedes qua$<01> uer$us latas binos. His non æquæ u$os ueteres publicis at<01> priuatis operibus recitãt: $ed maioribus publica/minoribus priuata $truxi$$e ædificia. De his quo<01> annotaui cum alibi in ueterum monumentis: tum uia appia alia at<01> alia extare maiorum & minorum laterum genera: qbus uarie uterentur: ut non modo quicquid ad utilitatem/uerum etiã quicquid ad gratiam aptum et condecens uenerit in mentem: id $edulo uolui$$e perficere arbitror: Vt cætera omittam lateres ui di longos digitos non plus $ex/cra$$os unum/latos tris: Sed his poti$$imum pauimenta $picatim in$ternebant. Præcæteris mihi probantur trianguli/quos faciebant hunc in modum: Laterem e nim qua<01> uer$us pedali amplitudinem ducebant cra$$um digitũ et $emis hunc dum uirebat duabus lineis diameti alibus ab ãgulo ad oppo$itum angulum $ignabant linea profunda/quæ u$<01> dimi diam lateris cra$$icudinem $cinderet. Hinc igitur quatuor habe bantur trianguli æquales: Lateres has præ$tabant commoditates: Nam minus capiebant cretæ/coaptabantur in fornace/ eximeban tur/deferebantur in opus habilius: puta qui una manu quatuor ha berentur: Hos faber leui ictu inter ab$truendum alterum ab alte ro diuidebat: Hi$<01> per frontes parietum ordines inducebat late re pedali extrin$ecus ut pateret: Angulo uero intror$us obiecto/ Ex quo impen$a quidem minor/opus gratius/$tructura firmior reddebatur: Nam cum toto pariete nulli non integri ade$$e late res apparerent: tum anguli dentatim infarturis parietum illigati opus firmi$$imum reddebant. Ductos lateres ne illico in fornac&etilde; imponas iubent/ni per$icci $int: et non ante biennium $iccos red di: & in umbra commodius $iccari &qtilde; in $ole a$$erunt: Sed de his quo<01> hactenus/ni forte addas/quod annotauere terram ad huius <pb> modi opera quæ pla$tica nũcupantur probari inter egregias $ami am arretinam et mutinen$em. In Hi$pania pergameam: In A$ia unum hic breuitatis gratia non prætermittam/quæ<01> de $ateribus u$<01> dicta $unt. Eadem in tegulis tectorum at<01> imbricibus: at<01> tubulis: at<01> omni deni<01> pla$tico fictili<01> opere fore ob$eruanda. Diximus de lapide: Sequitur ut de calce dicendum $it.</P> <P>Calcem ex uario lapide Cato cen$orius improbat: Et calcem quæ fiat ex $ilice ad omne opus damnat. Tum et ad calcem efficien dam uebementer e$t in utilis lapis qui$quis exhau$tus / arridus / putrens/in quo excoquendo ignis non inueniat quid ab$um<*>at: quales $unt tofin<*>i: et qui circa Romam agro fidenate at<01> albano $ubruffi at<01> pallentes $unt. Tertia enim parte $ui ponderis &quml; $u us fuerat lapis leuior $it calx oportet ea/quam periti probent.</P> <P>Quin et lapis nimium $icco$us et natura et natura madens/quod $ub igne uitre$eat/haud qua&qtilde; e$t ad calcem efficiendam utilis. Viridis inquit Plinius/lapis igni uebementer re$: $tit. At nos de porphirite lapide compertum habemus/non modo flammis non excoqui/uerum et contigua quæ<01> circumhereant $axa ĩtra forna cem reddere/ut ignibus ne quicq $atis excoquantur. Atqui & terrico$am quo<01> lapidem/quod calcem impuram reddat/re$pu unt. Sed calcem in primis laudant uetere$ architecti: quæ de lapi de fiat præduro et admodum $pi$$o & præ$ertim albo: Hanc. n. cum cæteris u$ibus non incommodam: tum maxime te$tudinibus firmi$$imam ducunt: Secundo loco probant calcem eam: quæ $it ex lapide alioquin non leui et putri: $ed fi$tulo$o: Hanc enim ad opus tectorum e$$e omnium præcipuam & cæteri$ ductibiliorem et reddere opera $plendidiora cen$ent. Vidimus & in Gallia u$<*>s architectos calce non alia/&qtilde; quæ facta $it ex collectitio torrertiũ $axo globo$o/fu$co/præduro & eiu$modi ut po$$is putare $ilic&etilde; eam tamen in opere tum $axo tum lateribus multa per tempora e gregiam præ$titi$$e firmitatem con$tat. Inuenio apud Plinium e am quæ fiat ex molari lapide calcem e$$e natura pinguientam: id circo ad omnes u$us percommodam. Nos experto intelleximus eum molarem lapidem qui guttatim $ale a$per$us &etilde;/cũ rudior <pb> ac perinde aridior $it non $uccedere Eum uero alterum $alibus nõ mixtum/qui $pi$$ior et limacum frangatur tenuiore e$t puluere/ $uccedere: Sed lapis uticun<01> $it/ad calcem effo$$us utilior erit &qtilde; collectitius: et ex umbro$a humenti<01> fodina exemptus &qtilde; ex aren ti: et ex albo ductibilior &qtilde; ex fu$co. In Galliis apud marittimas eduorum regiones calcem lapidis inopia exo$tricis conchilii$<01> ef ficiunt: E$t et calcis genus gip$um: fit enim et ip$um lapide excoc to: tam & $i Cypro et Thebis fodi gip$um referunt $umma tellu re $olibus concrematum. Sed gip$eus omnis lapis a calcis lapidi bus differt/quod tenerrimus $it/friabilis/præter unum/qui in $y ria foditur: Nam prædurus quidem e$t. Differunt etiã quod gip $eus lapis horis non plus uiginti. Qui uero lapis ad calcem e$t / horis non minus $exaginta coquitur. Gip$i quatuor aduerti e$$e per Italiam $pecies: harum dua tralucidæ/duæ non tralucidæ. <*>ralucidarum una glebis aluminis/$eu potius alaba$tro e$t $imi lis: hanc $quameolam nũcupant/quod tenui$$imis qua$i $quamis coherentibus et paginatim compre$$is con$tet: Altera $quameo$a quo<01> e$t: $ed magis $ali $imilis fu$co &qtilde; alumini. Non tralucida rum autem $p&etilde;s ambæ cretam dens obden$atam imitantur Sed e$t altera albicans et $uppallens: altera pallori $uffu$um colo rem habet ruffum. Po$tremæ prioribus den$iores inter po$tremas $ubruffa tenacior. Inter priores quæ purior/ea candidiora & $pl&etilde; didiora indealbariis operibus $igilla et coronas præ$tat. Apud Ariminum gip$um inuenies $olidum/ut dicas e$$e id marmor: aut alaba$trum: ex eo iu$$i tabul<*>s $erra dentata $errari ad opus cru$tationum commodi$$imas. Omne gip$um nequid prætermit tã/malleis ligneis affligi et <*>teri/u$<01> infarinã redda&ttilde;: loco $icei$ $imo accumulatum $eruari/$tatim produci/aqua celerrime infun di confe$tim ad opus adigi oportet: Calx contra: non enim tun $am uerum ex gleba infundi: et multo quidem ante commacera ri oportet aqua exhuberante prius &qtilde; in opus præ$ertim tectorum immi$ceas quo $iqua forta$$is gleba parum fuerit ignibus excoc ta maceratione diutina $oluatur at<01> lique$cat. Nam cum recens et non penitus proluta et commacerata $ummitur / quod in ea $it <pb> latentes $uberudi aliqui calculi/euenit ut hi quidem indies putre $can<*>: et $ubinde emittãt pu$tulas/quibus omnis expolitio uitie&ttilde;. Adde quod calce non uno $imul ut ita loquar proluuio infundere $ed $en$im oportet madefacere alteris at<01> alteris/at<01> it&etilde; alteris a$p$ionibus/quoad plane $it ebria reddita. Dehinc loco humecto et $ub umbra pura $ine ulla rerum aliarũ mixtura/et nihil plus &qtilde; $ũmotenus leui operta harena a$$eruãda e$t/ quoad temporis mo ra liquidius fermentetur. Et compertum quidem habent calcem diuturna huiu$modi fermentatione multum ad uirtutem augerc. No; quidem ueteribus ac de$tituti$$imis in $criptis relictã/ po$t annos uti ex multis coniecturis p$picue patebat/quing&etilde;tos nuper inuentam uidimus madidam et liquentem/et ut ita loquar matu ram adeo ut mollitie mella o$$ium<01> medullas longe $uperaret: At<01> ea quidem ad qu&etilde;uis u$um non e$t ut putes cõmodius po$$e quippiam inueniri. Duplum refert $ic habita harenarum &qtilde; quæ recenter extincta mi$ceatur. In his igitur calx at<01> gip$um no con ueniunt/in cæteris cõueniunt. Illico enim eximas ex fornace: ac $ub umbra et $icco in loco habeas/mox infundas oportet: Nã $iue fornace ip$a/$iue alibi ad auram ad lunam/ad $olem ad$eruetur: præ$ertim æ$tate oci$$ime re$oluetur in cinere m/et fiet inutilis. Hactenus de his. Fornacibus lapidem ne imponas monent ni con fregeris/ ita ut $int fru$ta glebis non minora/ $ino illud quod fa cilius coquan&ttilde;. Compertum quidem e$t mediis in lapidibus præ $ertim globo$is interdum ade$$e uacuas aliquas concauitates: qui bus <*>er inclu$us plurimũ afferat detrim&etilde;ti: Nam $uccen$o forna cibus igne fit ut i$tic $eu frigore intror$us ab$cedente aer per$trin gatur/ $eu in cale$cente demũ lapide idem ip$us aer in uaporem exaugeatur/fit in&qtilde; ut cõtume$cat et qua<01> uer$us pfracto carcere quo cohercebatur imani $onitu acri<01> impetu erumpat/totã<01> for nacis congeriem di$turbet at<01> peruertat. Et $unt qui lapidibus i$tiu$modi uiderunt media intus uigere animantia cum alia et di uer$a/tum uermes pilo$o dor$o et multipedes/qui quidem forna cibus $oleant di$pendium afferre. Ne<01> hic nõ $ubiungam digna quædã memoratu d rebus i$tiu$modi/ quæ no$tra ætate ui$a $ũt: <foot>e</foot> <pb> Non enim hæc $cribimus $olum fabris/uerum et $tudio$is etiam rerum dignarum: Qua de re iuuat ĩtermi$cere interdũ quæ dele ctent: et ab re tamen at<01> in$tituto aliena nõ $int. Martino quinto põtifice maximo/allatus extitit anguis reptus latio a fabris apud fodinas uitam duc&etilde;s in ua$to quodam lapide/circũ omnibus a$pi ram&etilde;tis ob$tru$is: Repertæ et aliquot ranæ/et item cancri/$ed hi quid&etilde; mortui. Tum et candidi$$imo marmore in medio per hæc tempora frondes arborũ repertas te$tor. Vellinus mons/qui B<*>u tios a mar$is diuidit/omuiũ præcel$us toto uertice calue$cit lapi de albo/et rediuiuo illic qua parte in brutios $pectat/pa$$im uide bis di$fractos lapides refertos $igillis conchiliorũ maritimorum: non amplioribus &qtilde; ut ea $ub uola manus capias. Quid illud? Ex agro Veronen$i indies colliguntur $axa cælo $trata $igno quinq folio certis et comparibus lineis apti$$ime p$cr ipta at<01> belli$$ime imbricata naturæ arte admirabili et perfinita/ut imitari $ubtilita tem operis po$$it pror$us mortaliũ nemo: Et quod magis mirere nullum huiu$modi inucnies lapidem ni$i inuer$um/impre$$ m<01> $igni formam obtegentem: quo facile putes naturam non admira tioni hominum/$ed $ibi effinxi$$e tantas delitias artificii $ui.</P> <P>Ad rem redeo. Non hic in$i$tam refer&etilde;s quo pacto foci ue$tibulũ præfurniũ<01> te$tudinare/et interior&etilde; igniũ $edem coaptare oper teat/ ut extuans flamma re$piret/ ut $uis qua$i limitibus coberce atur/ut inunum ad opus coquendi confluat tota ignium uis at<01> con$piret. Ne<01> pro$equar quo pacto $en$im $uccendere et ignem non intermittere u$<01> dum flãma ad $upremũ u$<01> nequic&qtilde; fumo $a exeat: et $ũmi intra fornacem lapides cande$cant/et coctum la pidem nõ e$$e ni$i cum flãmis turgefacta quæ circũhiarat fornax $e$e receperit at<01> per$trinxerit. Mirum inquo naturam $pectes elementi. Nam $i calce cocta ignem $ubdemeris/fiet calcaria $en $im minus in imo calens/ in $ummo uero magis multo reddetur ignita. Nunc quoniam his operibus perficiendis nõ calce tantũ/ uerũ et harena opus &etilde;: de harena ip$a nobis dicendũ e$t.</P> <P>Harenarũ tria $unt genera/ Fo$$icea/Fluuiatilis/Marina. Om niũ optima fo$$icea. At<01> ea quid&etilde; multiplex e$t/Nigra/Cana/ <pb> rubra et carbunculus et glarco$a. Siquis me roget quidnam e$$e harenam $tatuam: fortallis dixero eam e$$e/qua maioribus cõfra ctis lapidibus minutulis con$tet lapilli$culis: Tamet$i Vitruuio placuit harenam/et præ$ertim in ætruria/quam carbunculum di cunt/genus e$$e quoddam teraæ ignibus a rerum natura intra mõ tes inclu$is peru$tæ et redditæ/ut $it iam terra non cocta $olidior et tofo ip$o mollior. Verum inter ha$ce omnes harenas praferũt carbunculum. Aduerti romæ publicis ædificiis u$os no in po$tre mis rubra: Caua intra fo$$iceas ultima e$t: Glareo$a fundamentis farciundis cõmoda e$t: Sed inter primarias proximo loco ãnume rant glaream tenuior&etilde; præ$ertim quæ angularis et ab omni terræ ĩmixtione īmunis $it: uti e$t quæ apud uilumbros abunde $uppe ditat: Subinde harenam probant/quæ ex fluento po$t primam iu premã cutem abrepta eximatur: Et inter fluuiatiles torrentium/ et inter ha$ce utilior quæ intra mõtes pronioribus profluuiis $ub $titit. Extremo uenit loco harena quæ ex mari excepta $it: et īter maritimas nigrantem ac uitro$am non omnino uituperant. Apud Picentes agro $alernitano harenam ex mari $umptam fo$$iceæ nõ po$tponũt: Sed eius regionis non omni ex littore de$umptam pro bant: Nam cõpertum quidem habent littoribus/quæ ad hau$tros excipi&etilde;dos pateant/harenam e$$e omniũ deterrimam: Quæ u<*>io ad lybicum $pect&etilde;t littora/ea quidem harenam $erre minime po$ $imam. At inter maritimas harenas e$$e cõmodiorem c&etilde;$tat/quæ ad rupes $ub$ideat: grano ue cra$$iore $it. Atqui hab&etilde;t harene qui dem cur etiã differãt inter $e: Nã<01> marina inharc$cit difficile et $al$ugine di$$olubilis made$cit cõtinuo at<01> $ubfluit: Inde igitur onera ægre et nun&qtilde; fidi$$ime $u$tinet. Fluuiatilis quo<01> humecti or e$t &qtilde; fo$$icea: ea<01> de re ductibilior et tectoriis habilior. Fo$$i cea propter pinguedin&etilde; tenacior: $ed facit rimas: ea de re c&<*>tilde; came rationibus adigunt/nõ ad tectoria. Sed erit harena optima $uo in genere quæ<01> fricata et p$tricta manibus $tridorem faciat: et quæ in candidam ue$tem excepta non coinquinabit: ne<01> terram $ub$i dent&etilde; relinquet. Contra erit harena nõ bona: quæ per $e lenis et re quie&qtilde; a$pera: et colore odore<01> luteam terrã imite&ttilde;: quæ ue intra <foot>e ii</foot> <pb> aquã exagitata/aquam reddet plurimũ turbulentam et limo$am: quæ ue in area relicta ilico herbe$cet: erit<01> nõ bona/que dudum conuecta diu extiterit $ub aere ad $olem et lunam et pruinas: nam terrico$a efficitur et putris: et perinde cum ad producenda aibu $cula et caprificos parata: tum ad continendam $tructuram infir mi$$ima.</P> <P>Diximus de materia/lapide/calce/et harena: quæ a maioribus <04> barentur. Sed locis nõ omnibus dabitur/ut ea pro in$tituto rebus agendis cõmoda et parabilia ĩueniamus. A$iam aiebat Cicero pro pter copiam marmoris/$emper ædificiorum et $ignorum gloria florui$$e: At marmora locis omnibus nõ inuenies: alibi aut nullus e$t lapis: aut $i e$t/is quid&etilde; nõ ad omnem u$um e$t habilis. Tota italia ab ea parte quæ ad meridiem uergit/fo$$iceam reperiri hare nam te$tantur: ab apennino citra non reperiri. Babylones inquit Plinius bitumine: Carthaginen$es luto utuntur. Alibi omnino la pidis inopia cratibus et argilla ædificãt. Budinos refert Herodo tus cum priuatas/tum etiam publicas ædes non re alia ædificare &qtilde; ligno: ut etiam urbis moenia at<01> ip$a deorum $imulacra $int apud eos lignea. Neuros ligno penitus carere ait Mella: ut ligno rum loco $uccedere cogantur o$$a. Aegypto iumentorum $ege$ti onibus focum fouent. Hine e$t ut alii alia $ibi habere pro nece$$i tate et rerum oportunitate diuer$oria cogantur. Apud ægyptios $unt qui uel regias domos harundinibus: apud Indos qui cætarũ co$tis $ibi ædific&etilde;t. Apud Dedaliam in Sardis $uffo$$a tellure ha bitare $cribit Diodorus. Carris Arabiæ oppido muros domo$<01> ma$$is efficiunt $alis. Sed de his alias. Ita<01> ut diximus nõ omni loco eadem lapidis harenæ<01> et huiu$modi e$t copia: Sed diuer$is diuer$a et naturæ et rerũ exi$tit ratio at<01> modus: Iccirco his uti oportet quæ $uppeditant: et in his ip$is adhibenda e$t cautio: pri mo ut habiliores et cõmodiores/$electos parato$<01> habeamus: pro xime ut ædificando aptioribus utamur/$uis quibu$<01> locis cũcta recte di$partiendo.</P> <P>Sequi&ttilde; ut paratis rebus/que rec&etilde;$uimus/materia/lapide/calce/ harena: nũc de cõ$truendi ædificii ratione et modo trã$igamus. <pb> Nam ferrum quidem æs at<01> plũbum et uitrum er reliqua i$tiu$ modi ut pares nihilo plus opus e$t indu$tria, &quml; ut coem<*>s at<01> in unum cogas/quoad inopere pficiundo non de$int: tam et$i de his $elig&etilde;dis et di$tribu&etilde;dis dicemus $uo loco/quæ ad operis orr<*>m&etilde; torũ<01> rationem ab$oluendam cõueniant: At<01> nos qua$i opus fac turi $imus et manu ædificaturi ab ip$is fundam&etilde;tis rem oidiri ag grediemur: Sed hic prius e$t ut iterum admoneam/pen$anda e$$e tempora cum publica/tum et priuata no$tra no$trorũ<01> eiu$modi $int: nequid aggrediamur: in quo perturbatis rebus aut inuidiam captes $i p$eueres æd<*>icãdo: aut di$pendium $i de$eras. Adde <09> et naturæ tempora inprimis erunt ob$eruãda: Nam uidere qdem licet/uti ea quæ p hyemem ædificantur/locis præ$ertim frigidis gelent: Ea uero quæ p æ$tatem/locis præ$ertim æ$tuo$is ar<*>$cãt/ prius &qtilde; cohereant. Hinc igitur admonebat Frontinus architectus e$$e ad opus exequendum apta accõmodata<01> tempora: quæ $unt a chalendis aprilis/ad chal&etilde;das u$<01> nou&etilde;bris/intermi$$o æ$tatis feruore. Sed pro locorum uarietate et coelo opus maturandũ aut producendũ $tatuo. Ita<01> $i cum his cũ<01> cæteris rebus quæ $upra recen$uimus/bene tibi conueniet: erit demum area futuri operis de$crib&etilde;da/$ignatis in $olo $paciis $ua et linearum et angulorum dimen$ione.</P> <P>At $unt qui admon&etilde;t bonis initiis inchoandam e$$e ædification&etilde;: pmaximi quidem intere$$e quo quid<01> temporis mom<*>o in rerũ præ$entium numero c&etilde; occeperit. Lutius Tarutius urbis Romæ natal&etilde; diem adinueni$$e fortunæ $ucce$$ibus ãnotatis prædica&ttilde;: Tantã<01> habere uim ad res futuras ip$um hoc initii momentũ pu tarunt $apienti$$imi ueteres: ut fui$$e Iulius firmicus maternus re ferat/qui mũdi geniturã ex rerum euentibus cõpertam fecerint: ac de ea re accurati$$ime $crip$erint. Nã<01> E$culapius Annubius <01>: et i$tos $ecuti Peto$iris et Necep$o $ic fui$$e hanc affirmant: $urgente ab orizonte Cancro et luna ex dimidio/ $ole in leone/$a turno in capricorno/ioue in $agittario/marte in $corpiõe/uencre in libra/mercurio in uirgine. Et profecto t&etilde;pora $i recta interpre tamur plurimũ pleri$<01> ī rebus po$$unt. Nam et qd illud qd aiũt <foot>e iii</foot> <pb> die brumali pulegium aridũ flore$cere/inflatas ue$icas di$rumpi $alictorũ folia: Malorũ grana uerti ac circũagi/murũ<01> iocu$cu lis fibras numero indies ad lunæ numerum cõgruere at<01> æquari. Ego uero et$i i$tius di$ciplinæ <04>fe$$oribus et t&etilde;porum ob$eruato ribus non tantũ tribuam/ut eos exi$tim&etilde; $uis po$$e artibus certã præ$tare fortunã rebusinõ tam&etilde; e$t ut a$pernãdos ducam $iquãdo di$put&etilde;t præ$cripta i$tiu$modi t&etilde;pora mon&etilde;te coelo utrã<01> in par tem po$$e &quml; plurimũ. Sed uti ea $e$e h&etilde;at res/$erua$$e quæ admo nent: aut plurimũ proderũt $i uera $unt: aut minimũ nocebunt $i erũt fal$a. Adder&etilde; hic aliqua ridenda/quæ ueteres probauere in choandis rebus: $ed nolim interpreten&ttilde; $ecus at<01> res ferat: Et pro fecto ridiculi: qui bono item omine cũ cæteras res: tum et ĩprimis areæ præ$cription&etilde; inire iu$$erint. Veteres his $up$tit&etilde;ibus adeo uacabãt: ut e$$e primũ militem in delectu cõ$cribendo curar&etilde;t: ne ei e$$et nom&etilde; ulla ex parte infau$tũ: tum et lu$trãda colonia at<01> exercitu bonis nominibus eligebãt/qui ho$tias ducerent: et locan dis uectigalibus cen$ores Lucrinũ lacum ob nominis felicitatem e$$e oĩum primũ in$tituere: Tum et malo noĩs omine pmoti quæ prius epidãnum uocaba&ttilde;: ne indãnum eo nauigãtes ire diceren&ttilde;: Dyrrachiũ appellari uoluere. Eadem rõne et Beneuentum/quod prius Maloeton dicere&ttilde; nũcupauere. Rideo hic: nam bona etiam uerba et precãtia adiungi placet. Et $unt qui affirm&etilde;t hominum uerba tanti c&etilde;/ut uel a feris muti$<01> rebus audian&ttilde;. Sino illud Ca tonis uerbis la$$atas boues in$taurari. Solere quid&etilde; homines aiunt ĩpetrare a $olo patrio uerbis et precibus/ut in$uetas et alienas alat arbores: ip$a$<01> arbores exorari po$$e ut trã$migrent/et in alieno accre$cant. Iam mihi po$tea &qtilde; inepti c&etilde; coepimus/aliorũ ineptias rec&etilde;$endo illud ridiculi gratia non omittam/quod aiunt adeo au diri hominũ genus/ut rapam affirm&etilde;t ampliorem cre$cere: $i dũ $eratur ob$ecretur/ut $ibi et familiæ et uicinis benigne conferat. Quæ quidem res $i ita $unt: nõ intelligo cur ocimum herbam pu tent/quo magis cum maledictis et probris $atum $it/ eo fructus lætiores afferre. Sed mi$$a hæc faciamus. Cæterum præ$tare qui dem arbitror/$i omni opinionũ incerta $uper$titiõe de$pecta/rem <pb> ip$am $ancte et religio$e aggrediemur. Ab Ioue principium mu $æ: iouis omnia plena: Ergo purificato animo: et $ancte pi<*> ado rato $acrificio/inchoari tantam rem perplacebit: his maxime <*> bitis precibus ad $uperos/ quibus po$ca&ttilde;/ ut opem auxiliũ<01> præ beant operi/et faueant cæptis/quoad fau$te/ feliciter/ pro$pere<01> eucniat res: $it<01> longa cum $ua $uorũ<01> ho$pitum<01> $alute et $alu britate: cum rerum firmitate: animi æquabilitate: fortunarum in cremento/et indu$triæ fructu/et gloriæ propagatione: bonorũ<01> omniũ phennitate/at<01> po$teritate. De his hactenus.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE OPERE LIBER TERTIVS INCIPIT.</head> <P>MNIS ASTR VENDI OPERIS RA tio/hac una in re uer$atur at<01> con$umitur: ut pluribus ordīc cõge$tis et arte cõpactis rebus: $eu $int illi quid&etilde; quadrati lapides: $eu cemen ta: $eu materia: $eu qd aliud uis $olida ex eis/ et quoad eius fieri po$$it ītegra unita<01> cõ$tru ctio pduca&ttilde;. Integra counita<01> ea dicen&ttilde;, quo rum partes a partibus ne<01> re$ectæ/ ne<01> di$iunctæ/ ne<01> non $uis in$itæ loeis $int: Sed toto linearum tractu cohercant at<01> con$e quantur. In $tructura igitur con$idera$$e oportet/quænam in ea primariæ $int partes: et quæ partiũ lineæ at<01> ordiues. Structuræ perficiundæ partes minime ob$curæ $unt. Nã<01> $ũmum/infimũ/ dextrum/ $ini$trum/ proximum/di$tans: et quæ inter has extre mitates intercurrant media/ex $e patent: Sed quid cui<01> in$it: cur inter $e differant: non o&etilde;s intelligũt. Ne<01> enim &etilde; opus tollere ut putant imperiti/lapidem lapidi: et cementa cementis $upera$tru ere: Sed diuer$æ cum $int partes: longe diuer$is indigent rebus et indu$tria: Aliud enim fundamentis: aliud procinctui et coro nis: Aliud angulis et apertionum labris: Aliud extr<*>is cuti bus: Aliud intimis parietum infarctionibus et cra$$atio<*>ibus de betur. Quod autem cuique debeatur/ no$trum erit pro$equi, <pb> In his igi&ttilde; ab$oluendis ab ip$is fundam&etilde;tis incipiemus: eos ut di ximus imitati: qui manu $int opus effecturi.</P> <P>Fundamentũ/ni fallimur/$tructuræ pars nõ e$t: $ed locus uideli cet ac $edes: ĩ qua $tructura ip$a toll&etilde;da $tatu&etilde;da<01> $it. Nam $i da bitur area penitus $olida at<01> oĩo con$tãs lapidea forta$$is: quales apud Veios nõnullas ĩuenias: quænã tibi illic erunt fundamenta iaciũda potius &qtilde; ut $tructurã ip$am attollas. Apud Senas ui$un&ttilde; maximæ turriũ moles/ip$o primo et nudo in $olo po$itæ: E$t enĩ mons $olidus $ub$tratus tofo. Fundatione igi&ttilde; hoc e$t itione ĩ fun dum at<01> foffura erit opus ubi firmũ $tabile<01> folum pro$ci$$a de mi$$a<01> fouea quærendũ $it: quod ip$um fieri ferme pleri$<01> oībus in locis cõuer$it: de qbus po$tea. Cõmodum futurũ $olum ĩditio erunt hæc/$i mille aderunt herbæ/quæ humectis in locis $oleãt: $i arborem aut nullã ferat: aut eam tantũ: quæ ni$i in præduro et den$i$$imo oriatur: Si circũ multo erũt oĩa $icci$$ima et penitus arentia: Si lapido$a lapide nõ minuto/nõ globeo: $ed angulari $o lido præ$ertim $iliceo: Si $ub $e ne<01> $caturient fontes/ne<01> fluen tũ puader: Fluenti. n. natura e$t/ut aut rapiat $empiterne quoad motu ualeat/aut importet: Ea re fit ut plana/quæ propter fluuius excurrit/$oli firmitat&etilde; præ$t&etilde;t non prius/&qtilde; ubi $ub alueũ de$cen deris. Tu prius&qtilde; quic&qtilde; fodere incipias angulos arearũ et omnes laterum lineas diligenti$$ime iterũ at<01> iterum ãnota$$e oportet: quales futuri $int et quo $tatuantur loco: His angulis ponendis norma opus e$t nõ pu$illa/$ed prægrandi: quo directionũ lineæ certiores cõ$equan&ttilde;: Normam ueteres cõficiebant tribus rectis re gulis in unũ triangulũ coniunctis: quarũ erat una cubitos tris: al tera quatuor: tertia cubitos erat quin<01>. Atqui hos quid&etilde; angulos ponere imperiti/ni$i rebus omnibus quæ aream occup&etilde;t/amotis: et $olo prius reddito uacuo et penitu$ complanato ne$ciunt: Ea<01> de re/ quod in ho$tium agro moderantiu$ facerent/ repente rap ti$ malleoli$/fabro$ ua$tatore$ ad diru&etilde;da et delenda omnia im mittunt: Quorum e$t error ca$tigandu$: Nam multa et fortu næ iniuria/ et temporum aduer$ita$ / et rerum ca$u$ atque ne ce$$itas po$$unt afferre: Quæ moneant uetentque nequid cæp <pb> ta pro$equare: Et interea dedecet profecto non parcere ueterum laboribus/et con$ulere ciuium cõmodis/his quæ a$$uctis maiorũ $uorum laribus capiant: quando et perdere et pro$ternere et fundi tus conuellere quæ<01> ubi<01> $unt/ex arbitrio $emper relictum $it. Ita<01> pri$tina uelim $erues integra quoad noua illis nõ demollitis attolli nequeant.</P> <P>Fundam&etilde;tis de$cribendis memini$$e oportet prima parietũ exor dia et $occos/quos etiam fundam&etilde;ta nũcupant/ habenda e$$e quo ta parte $ui ampliora/&quml; $it futurus paries: eorum imitatione qui alpibus ætrurie per niues ambulant: Nam hi quidem pedibus adi gunt cribros funiculis in eum ip$um u$um contextis: quorum am plitudine ue$tigia minus ĩmergantur. Anguli ip$i quo pacto an notentur/e$$et non facile examu$$im pro$equi uerbis $olis. quod $it eorum captãdorum ratio ex mathematicis ducta: et linearum exemplo indigeat: res ab in$tituto aliena: de qua alibi in cõmenta riis rerum mathematicarũ tran$egimus. Tentabo tamen at<01> eni tar quãtum hic conferat ita loqui: ut qui ingenio ualeas/facile in telligas multa/unde totam rem po$tea ex te cõ$equaris. Ob$curio ra forta$$is quæ uidebũtur/$i libebit ad ungu&etilde; tenere ex cõmenta riis ip$is petita percipies. Nos quidem fundamenta diffinientes a$$ueuimus lineas dirigere/quas radices nũcupamus/hunc inmo dum: A media enim fronte operis/ad po$ticũ protendo lineam: ad cuius dimidiam longitudinem figo telluri clauum: per quam trã$uer$am duco ex geometrorũ monitis ppendicular&etilde;. Ita<01> ad ha$ce duas lineas/quicqd demeti&etilde;dum e$t redigo: $uccedunt oĩa belli$$ime: præ$to $unt æquidi$tãtes certi$$imi finiuntur anguli: partes ptibus re$pond&etilde;t/apte<01> conforman&ttilde;. Quod $i forte dabi&ttilde; ut interiectis parietibus ueterum ædificiorum captãdi anguli ter minũ ac $edem radio ui$us expedire nota$$e nõ queas: tibi æque di$tãtes lineæ duc&etilde;dæ $unt ea/qua libera et expedita patebit uia: hinc $ignato inter$ectionis puncto/cum gnomonis/tum diametri productione/tum etiam aliis æquedi$tãtibus ad normam coequa tis lineis rem pulcherrime a$$equemur. Ne<01> erit non acc<*> moda ti$$imum radios ui$us locis $upereminentibus terminare linea: <pb> quo illinc dimi$$o perpendiculo certa præ$tetur directio at<01> pro gre$$io. Signatis perinde lineis et angulis fo$$ionũ cõueniret qui dem oculorũ et intuitus uim habere/qualem per hæc habui$$e t&etilde; pora hi$panum qu&etilde;piam fabulantur. qui aquarum uenas p terræ intima $erpientes/ non $ecus di$ternebat ac $i in aperto fluerent: Tanta $ub terra $uccedunt incognita: quibus non tuto onus et im pen$am ædificationis $ub$tin&etilde;dam cõmittas. Et oportet profecto cum toto ædificio/ tum præ$ertim ip$is fundamentis nihil negli gere: in quo cauti et circũ$pecti ædificatoris ratio et dilig&etilde;tia de $iderari po$$it: quando in cæteris $iquid erratũ e$t/lædit leuius: et emendatur facilius: et perfertur cõmodius &qtilde; in fũdamentis: in quibus nulla errati excu$atio admittenda e$t. At ueteres/quod fau$tum et felix $it/fodito inquiunt/u$<01> dum $olidum inuenias. Habet enim tellus $ubduplices et multiplices cutes: alias $abulo $as: alias hareno$as: alias calculo$as et eiu$modi: $ub quibus ordi ne uario et incerto den$a et concreta $ub$titit cutis/ferendis ædifi ciis ualidi$$ima. Quæ et ip$a quidem uaria &etilde;: ne<01> cæteris $ui ge neris ulla pene in re $imilis: Sed alibi duri$$ima et ferro prope in expugnabilis: alibi cra$$ior: alibi nigricans: alibi albicans: quam cæteris imbecillior&etilde; pleri<01> putãt: Alibi cretamo$a: alibi tofinea: alibi ex &qtilde; dã argille genere imixta glarea: De qbu$ omibu$ quenã $it optima certũ dari aliud nullũ iudiciũ pote$t. preter unũ: Vt eam <04>bent: quæ errfũ egre excipiat: quæ ue aqua ĩmi$$a minime dl$$olua&ttilde;. Et $olidũ ea de re nullũ haberi putãt certiu$ at<01> cõ$tã tiu$. &qtilde; quod ad aquã pterre ui$cera $caturient&etilde; $ub$it. Nos uero doctos et peritos omnes incolas et uicinos architectos cõ$ulendos putamus: Qui quidem & ueterum ædificiorum exemplo: et po nendorum indies u$u recte i$tius: ædifices: regionis $olum quale $it & quid ualeat facile didici$$e potuere. Lantur tamen argu menta de $oli firmitate prætentanda & congno$cenda. Nam ubi graue aliquid per $olum prouolutaris/ aut exalto cadentem dimi leris: & non $ubcor tremuerit locus: aut aquam / expatina / illic $tatuta / cri$pantem non reddiderit: nimirum firmitatem i$tic polliceri inter petrabimur. Tu tamen $olidum inuenies non <pb> $emp omni in loco: Sed dabitur regio uti e$t apud Adriã apud<01> Venetias/ubi $ub cõge$titia inuenias aliud nihil ferme præter $o lutum limum. Diuer$a igitur tibi erit fundationis ratio/ pro lo corũ diuer$ittate exequenda. Locorum alius elatus/alius depre$ $us: alius inter hæc medius/utputa qui accliuis $it: hic adeo alius $iccior et aridior: uti $unt præ$ertim montium iuga et uertices: Alius penitus madens et infu$us: uti e$t qui apud mare: apud lacu nas et intra cõualles $ub$idat: Alius ita e$t po$itus/ut ne<01> $iccus omnino: ne<01> penitus mad&etilde;s $empiterne $it: uti natura $ui $unt ac cliuia: ut quibus aquæ non per$i$tunt ĩmotæ et contabe$centes: $ed lap$u aliquo p pronum deducuntur. Nullis locis ilico fiden dum e$t inuento quod ferrum re$puat: po$$et enim id e$$e in cam pe$tri parte ue et infirmum: ex quo maxima ia <*>tura et totius ope ris ruĩa olim cõ$equere&ttilde;. No$<01> uidīus turrĩ apud Mne$tor&etilde;/Ve netiarum oppidum/que po$t annos aliquot &quml; ab$oluta extitit/põ dere $ui perfora<*>o cui incumbat $olo/ uti res mon$trauit/ tenui et ĩbecilli ad $ũma u$<01> ppugnacula ĩmer$um ierit: quo magis incul pãdi $unt q nõ $olido i$tiu$modi a natura $ub$trato et $ub$tituto præcipue ut ferat ædificia: $ed uel maceric ali&quml; ueteris ruĩæ inu&etilde; ta/non eam quanta et qualis $it funditus per$crutantur: Sed in ea præaltos parietes attollunt incon$iderate: et minuendæ impen$æ auiditate/omnem ædificationem ultro perdunt. Præclare iccirco admonentur/ut omniu n primi fodiantur putei: Id quidem cum cæteras ob res/tum ut aperti$$ime pateat quãti quæ<01> $e$e habeat cutis ad opus tolerandum aut infirmandũ. Accedit quod ad mul tas rerum agendarum cõmoditates et aqua inuent<*> et quæ egerã tur conferet. Accedit etiam <09> hinc adaperta re$piratio a $ubter<*>a neis exalationum motibus tutam illæ$am<01> præ$tabit ædificio fir mitatem. Ita<01> $eu puteo/$eu ci$terna/$eu cloaca/$eu quauis pro fũdiore fo$$ione recognitis quæ $ub terra latitabãt cutibus/cõmo di$$ima elig&etilde;da &etilde;/cui opus cõmittas. Tum et elato et quocũ<01> &etilde;t ĩ loco: unde proflu&etilde;s ũda cõuellere aut a$portare quippiã ualeat: profundior&etilde; oīno īduxi$$e fo$$am cõferet. Nä a$$idua imbriũ ite ratione mõtes ip$os ablui/ab$tergi at<01> pinde īminui inditio &etilde;: qd <pb> extantes $peculæ indies expeditius ui$untur: quæ interiecto mon tis primitus non apparebant. Maurelius mons qui $upra Floren tiam e$t/patrum no$trorum ætate multa uirebat abiete: At nunc nudus et a$per relictus e$t/imbrium ni fallor ab$ter$ionibus.</P> <P>Decliuibus areis iubebat Iunius Columella inferiori a parte et lo co pre$$iore fundamenta ordiri au$picaremur: Perite id quidem: Nã<01> præter id/quod illic iacta/et præ$tructa admodum $uis co aptata locis per$i$tent: qua$i fultura ualida renit&etilde;tur aducr$us ea: quæ mox $i ædes prolatare libuerit/ad partem $uperiorem appli cabuntur: Fiet etiam ut quæ forta$$is uitia $ub$equi ad i$tiu$moi fo$$iones interdum $oleant hyante $olo at<01> labente/minus te la teant: minu$<01> noceant. Paludo$is in locis laxam adapire fo$$am cõuenit: fo$$æ<01> latera palis/cratibus/tabula/alga/limo et i$tiu$ modi rebus munienda hinc at<01> hinc: ne aqua $ubinfiuat: Mox ex haurienda $iqua re$idua intra munitiones ine$t aqua: egerenda<01> harena: abruendu$<01> luto$us alueus funditus: quoad inuenias ubi pes ue$tigio $i$tat. Idem ip$um $abulo$o in $olo quoad res po$tu let faciundum e$t. Cæterum omnis fo$$ionis fundum ad libellam plane coequãdum e$t: ne quam in partem u$piam $it decliue/quo imponenda coequatis ponderibus collibrentur: Habet enim pon dus in $e hoc in$itum et ĩnatum: ut depre$$iora $emper oppetat et opprimat. Sunt quæ in palu$tribus fieri iubent/$ed magis ad $tru cturam &quml; ad fundationis rem pertineãt: Atqui $ic enim iubent. Sudium et palorum copiam cacumine præu$to/<*>de inuer$o ad $ublime figito: ut $it operis huius area lata duplo/&qtilde; futurus e$t murus: $int<01> pali ad muri futuri altitudinem/lõgi nihilominus una partium ex octo: $int<01> cra$$i ut ad $ui longitudinem/ita ut pars re$pondeat nihil minus dnodecima deni<01> conferti configan tur quoad ubi plures interfigas aditus non pateat. Configendorũ palorum machinas uticũ<01> illæ $int habere oportet malleos non graui$$imos: $ed crebro ictu incudentes: Nam prægraues cũ $int pondere ĩmani impetu<01> intolerabili materiam protinus perfrin gunt. Crebritas quidem omnem $oli cõtumaciam et peruicaciam a$$iduitate la$$at et domitat. Videre licet ubi tenu&etilde; uelis duram <pb> in materiam clauũ infigere. $i malleo utaris graui/non $uccedit: $i pu$illo et apto/penetrabit. Hæc de fo$$iombus hactenus: ni$i forte illud add&etilde;dum $it/quod interdum aut par$imomæ gratia/ aut uitandæ $oli intermedii labilitatis cau$a iuuat non una et con tinuata fo$$a opus $olidum perducere: $ed interuallis intermi$$is: qua$i pilas tantum aut colũnas po$ituri fundamus: quo inde ab al teris ad alteras ductis arcubus/reliquus paries $uperextollatur. In his eadem ob$eruãda $unt/quæ u$<01> rec&etilde;$uimus. Sed quo plus oneris in ha$ce impo$iturus $is: eo latiores et obfirmiores $ubigas fundationes at<01> pedamenta oportet.</P> <P>Hactenus de his: Reliquũ e$t ut $tructuram aggrediamur. Sed cu<*> tota fabri ars ordo<01> a$truendi pendeat/partim ex lapidũ na tura/et forma/et habitudine: partim ex calcis fulturæ<01> glutino at<01> illigamentis. De his igitur prius breui$$ime recen$enda $unt quæ ad rem faciãt. Lapidum alii rediuiui et fortes et $ucco$i/qua les $unt/<*>ilex/marmora/et eiu$modi: quibus innatum e$t ut $int graues et $onori: Alii exhau$ti/leues/$urdi: quales $unt tofinei et $abulo$i. Item lapidũ alii plauis $uperficiebus/rectis lincis/æqua libus angulis: quos quadratos nũcupant: Alii $upficiebus/lineis/ angulis multiplicibus et uariis: quos incertos appellabimus. Rur $us lapides alii prægrandes: hoc e$t quos $ingulos nudæ hominũ manus ab$<01> traha/uecte/rutulo et gerulis et i$tiu$modi agere ad arbitrium nequeant: Alii minuti: quos uel una manu tollere collo care<01> po$$is ex $ententia. Tertii lapides inter i$tos qui pondere et magnitudine medii $int/iu$tos appellamus. Omnem lapidem et integrum et minime luto$um et bene madentem e$$e oportet: Integer an qua$$atus $it/indicabit $onus quem $ub ictu refert. Ab lu<*>ur nullibi purius &quml; torr&etilde;te. Non penitus madidũ reddi aquis ante diem nonum $atis con$tat/qui iu$tus $it lapis: qui autem præ grandis/tardius: Nuper exemptus ex fodina/ longe ueterano cõ modior: Qui $emel calcem expertus $it lapis/$ecunda non amat coniugia. Hæc de ip$o lapide.</P> <P>Calcem quid&etilde;/quæ ex fornace apportata glebis fuerit nõ integris $ed re$olutis at<01> admodum puluerulo$is/reprobant: et ualidam <foot>f</foot> <pb> futuram in opus negant: Eam probant / quæ ignibus perpurata candicans et leuis et $onora $it: quæ ue cum a$pergas multo crepi tu/acrem uaporis uim in altum euomat. Superiori quod impot&etilde;s $it/harenæ minus deberi con$tat: At ualidiori huic plus. Cato $ta tuebat in $ingulos pedes dari calcis modium unum: harenæ duos Alii aliter. Vitruuius quidem at<01> item Plinius/harenas iubent admi$ceri: ut $it ad fo$$iceas pars quarta: ad fluuiatiles at<01> mari timas tertia. Cæterum ubi pro lapidum natura et qualitate/uti mox referemus/ materia futura erit/ liquidior et mollior/ in cer niculis harena excipietur. Vbi uero $pi$$ior/tunc glarea angula ris et fractionum minutalia admi$cebuntur una cum harena ex di midia. Tertiam $i tun$æ te$tæ partem adieceris affirmant omnes futuram multo tenaciorem. Tu tamen uticum<01> mi$cucris/ ite rum at<01> iterum $ubigas oportet: ad minutorum u$<01> corpu$culo rum cõmixtionem: Et $unt ea de re qui probe cõmi$cendi gratia mortariis diutius uer$ant at<01> intundunt. Et de calce quo<01> hacte nus: Ni forte his quæ diximus/illud de$it: calcem $uis et præ$er tim cadem ex fodina/ cognitis lapidibus/ tenacius &qtilde; cum exter nis coherere.</P> <P>Pedamentis extruendis: hoc e$t fundamentis ad aream u$<01> com plendis/quidnã moneant nihil inuenio apud ueteres/ præter unũ illud: ut lapidem/ qui $ub diuo/uti $upra diximus/biennium ha bitus uitium fecerit/ fundamentis coniicias. Nam ueluti im mi litia de$ides et imbelles/qui perferre $olem et puluerem nequeãt: domum ad $uos non $ine nota remittuntur: Sic et i$tic molles et <*>neruatos lapides reiiciunt: ut pri$tino in ocio/ a$$ueta<01> in um bra ignobiles conquie$cant: Tam et$i apud hi$toricos a$$ueui$$e in terra comperiam ueteres ponendis pedamentis/omni indu$tria et diligentia eniti: ut e$$et illic $tructura/quoad eius fieri po$$et omni ex parte nihilominus &qtilde; in cætero muro $olidi$$ima. Nice rini filius ægyptiorum rex A$ithim/cuius id fuit inftitutum: ut qui ære alieno tenerentur/patris cadauer in pignus darent/ lateri tiã $tructurus pyramidem/fundamentis iaciundis præfixit in pa lude trabes: hi$<01> $uperduxit lateres. Memoriæ quo<01> proditũ e$t <pb> Cre$iphum optimum illum: qui celeberrimum Dianæ tem<*>um apud ephe$um a$truxit cum $ibi locum delegi$$et planũ et<*>mun ctum: qui demum a terræmotibus futurus ei<*>r immunis: p<*>i pio/ne lubrico illic at<01> parum $tabili in $olo/tantæ molis $unda menta temere collocarentur/ $traui$$e aiunt calcatis carbonibus: Deinde uelleribus tantum palorum media interualla expleri cio berrimo carbone at<01> incõculcari/et mox quadrata $uperextendi $axa iuncturis &quml; longi$$imis. Comperio et apud hyero$olimam in fundamentis publicorum operum fui$$e qui lapides ponerent longos uigenos: altos non minus denos cubitos. Verum alibi ex per<*>$$imorum ueterum ampli$$imis operibus aduerti uarium il lis fui$$e modum at<01> in$titutum complendis fundamentis. Ad $epulchrum Antoniorum fragmentis præduri lapidis non maiori bus &quml; ut manum impleant/natante cemento compleuere. In foro argentario ex cemento omnis generis fractorum $axorum: Apud Comitium fru$tis &quml; glebis ex lapide ignobili $ub$tri xerc. Sed hi mihi perplacuere: qui apud Tarpeiam imitati naturam $um ope re collibus præ$ertim apti$$imo. Nam ueluti $truendis montibus illa $olidis lapidibus molliorem materiam intermi$<*>t: Sic hi du um pedum $ub$trauere opus quadrato &quml; potuere integro lapide. Huic $uperinfundere quo<01> duum pedum qua$i pultem cementi tiam: At<01> $ic deinceps alternis ordinibus lapidum et pulte fun damenta oppleuere. Alibi cum glarea fo$$ili: tum et item collec titio $axo/firmi$$ima uidi a maioribus facta per$tare po$t multas ætates opera fundamentorum huiu$modi et $tructuras: Apud Eo noniam turris excel$æ at<01> firmiffimæ/cum demoliretur inuenta fundamenta $unt infarcita $axo globo$o & creta ad cubito$ fer me $ex: Cætera deinceps a$tructura erant calce. Ita<01> uaria in his ratio e$t: & qd horum preceteris probem non facile dixerim tam exomni i$torum genere inuenio: quod longe firmi$$imũ & uali di$$imum exi$tat: Sed par$imonie in$eruiendũ $tatuo modo rude ra & que putrebilia $int non p fundas: Sunt & alia pedam&etilde;torum genera: Vnum qdem porticibus & locis his debetur: Vbi colũ narum ordines con$tituantur: aliud quo maritimis utimur lo<*>s: <foot>.f ii.</foot> <pb> ubi $olidi ad arbitrium captandi $oli certa facultas non pateat. De m<*>ritimis tum dicemus/ cum de portu et mole intra profun dum mare $i$tenda tractabimus: Nam pertinet id quidem non ad uniuer$orum ædificiorum opus/ de qua re hic loquimur: $ed ad propriam urbis partem quandam: de qua una cum aliis $ui ge neris tractabimus: cum de publicis i$tiu$modi operibus membra tim referemus. Ordinibus igitur columnarum complere in ob longum fo$$am totam non e$t opus perpetuato $tructuræ ductu: $ed columnarum ip$arum primo $edem cubilia<01> conuenit <*>ir mare: Hinc ab altero ad alterum/quoad<01> horum ducendi $unt arcus/dor$o in pro$undum inuer$o: ut ei pro corda $it ex area pla nities: Sic enim unum in locum plura hinc at<01> hinc $uperadiecta pondera/ minus erunt ad perforandum $olum prompta/ arcuum fultura i$tiu$modi ob$i$tente. Et &quml; $int columnæ ad $olum perfo randum aptæ: et &qtilde; courgeant pre$$ent<01> pondera in eas po$ita/in ditio e$t ad nobile Ve$pa$iani templum angulus: qui ad æ$tiuũ occa$um uergit: Nam cum illic uiam publicam/areæ angulo in terceptam reddere peruiam uolui$$ent/paulula facta ad inter are am diuer$ione fornice<01> per templi $tructuram adacta: angulum ip$um qua$i pilam ad uiæ latus reliquerunt: et confirmarunt ope ris $oliditate anteridi$<01> $ub$idio. At is tandem premente ua$ta ædificii mole/et indulgente $olo fecit uitium. De his $atis.</P> <P>Iactis fundamentis expeditus in$equitur paries. Hic illud præter mi$i$$<*> nolim: quod cum ad fundamenta complenda/ tum ad to tos parietes ab$oluendos pertineat: Nam ua$tis quidem in ædifi ciis/ubi cra$$ior futura murorũ moles e$t ab ip$is fuudam&etilde;tis me diũ p opus ad $ũmum u$<01> relinquenda $unt aperta extuaria $pira menta<01> non penitus interrara: Vnde $iquid uaporis concreti et coacti $ub tellure moueatur/ libere id ab$<01> ulla $tructuræ perni cie profu$e po$$it exalare. Veteres huiu$modi non nullis in locis cum i$tius ip$ius rei gratia/ tum et cõmoditatis: quo in $ũmum opus a$cen$us pateat: tum et forta$$is impen$æ minuendæ cau$a $calam cocleam intimum perducebant. Ad rem redeo. Inter pe damentum at<01> expeditum parietem hoc intere$t: <09> id lateribus <pb> fo$$æ coadiutum con$tare $ola pote$t infarctura: hic alter pleri$<01> componitur/ uti mox referam partibus. In pariete primariæ in $unt partes: ima quæ ilico $upra fundamenti infarcturam $urgit: hanc $i ita licet appellabimus podium $ugge$tum ue: Media quæ parietem circũambit at<01> amplectitur: hanc procintum dicunt. Suprema hoc e$t pars ea quæ ultimum parietis illaqueamentum habeat: hanc demum coronam nuncupant. Sunt et inter prima rias parietum partes uel in primis præcipue anguli et in$ertæ con ceptæ<01> $eu pilæ/$eu columnæ/$eu quiduis i$tiu$modi: quod qui dem $ub$tinendis trabeationibus arcubu$o, tectorum illic colum narum $unt loco: quæ omnia appellatione o$iīum ueniunt. Sunt et apertionum $tantia hinc at<01> hinc labra: quæ angulorum colũ narum<01> in$imul naturam $apiunt. Præterea et apertionum tec tum hoc e$t $uperliminare/$iue recto $it po$itum trabe: $iue arcu ducto ip$a/ inter o$$a computabitur: Nam e$$e arcum quidem non aliud dicam/&quml; deflexam trabem: et trabem quid aliud q in tran$uer$um po$itam columnam: Quæ autem inter has primari as partes intercurrunt at<01> extenduntur/recte complementa nun cupabuntur. Vniuer$o etiam in pariete aliquid e$$e quod ip$um cunctis/quas hic recen$uimus/partibus conueniat: hoc e$t media muri infarcinatio: et gemini hinc at<01> hinc $eu coria nuncupes: $eu cortices: quorum alter extrin$ecos uentos $olem<01> excipiat: alter inte$tinam areæ umbram foueat. Sed corticis infarcinam&etilde; torũ<01> inter $e ratio pro $tructuræ uarietate uaria e$t. Structuræ genera funt hæc: ordinarium: rheticulatũ: incertum. Et hic illud Varronis nõnihil faciet ad rem: quod refert tu$culanos quidem $eptos ad uillas ducere $tructura ex lapide. In agro uero gallico ex coctilibus lateribus: In $abinis crudo: per hi$panias terra ex lapillis compo$ita ædificare. Sed de his po$tea. Ordinaria ea $truc tura e$t in qua lapides quadrati/$eu iu$ti/$eu potius prægrandes coaugum&etilde;tanrur: ita ut $int $uis lineis ordine ad regulam libellã et perpendiculũ po$iti: Qua $tructura nulla e$t firmior/nulla cõ $tantior. Rheticulata ea e$t in qua lapides quadrati $eu iu$ti $eu potius minuti ponũtur nõ iacentes in latus/$ed in angulũ $tantes <foot>f iii</foot> <pb> fronte ad regulam et ppendiculum expo$ita. Incerta ea e$t in qua lapis incertus ita in$eritur/ut quod<01> latus quoad p eius lineas li cuerit cõtigui lapidis lateribus hæreat ad ungu&etilde;. Huiu$modi la pidũ adiunctionibus in $ilicea uiarũ $tructura utimur.</P> <P>Cæterum his generibus uariis locis uarie utemur: Nam ad podiũ cru$tã nõ ni$i quadrato ponemus lapide prægrãdi præduro. <09> $i $tructurã quid&etilde; e$$e/uti diximus quoad eius fieri po$$it/ integrã et $olidi$$imã oportet: Et toto ip$o in muro nu$quã e$t $oliditate firmitate<01> opus maiore &qtilde; i$tic: Quid ī unico $i queas lapide: aut certe numero lapidũ firmabis eo: qui ad unius integritat&etilde; perpe tuitat&etilde;<01> $it per&qtilde; proximus. Prægrandis quid&etilde; quo argum&etilde;to la pis tracte&ttilde; at<01> admoueatur: quãdo id genus uel maxime ad orna mentũ $pectat: $uo dicemus loco: Atqui ducito/inquit Cato/ ex firmo lapide et calce uti $upra terrã opus extet pedes: reliquã ue ro parietis partem/uel etiã crudo $i libeat latere fieri non uetant. Hunc ea ratione hic motũ in promptu e$t: <09> guttis $tillantiũ ex tectis imbriũ ea parietis pars abrodi&ttilde;. Sed nos cũ ueterũ ædificia repetimus intuemur<01>/ cũ alibi pa$$im has recte conditorũ ædifi ciorũ partes præduro e$$e $ub$titutas lapide: tum et apud eas gen tes/ubi pluuiarũ iniuriam nõ uerean&ttilde;: $ui$$e qui ad pyramid&etilde; ro tam $ub$trauerint ba$im apud ægyptũ nigro lapide præduro: fit ut rem latius interpreter: Nam ueluti in ferro ære ac cæteris eiu$ modi/$i iterato at<01> iterato incõtrarias partes inflectan&ttilde; fati$cũt: et po$tremo la$$ata rũpuntur: Ita et corpora alternis offen$iõibus lace$$ita maxime uitian&ttilde; at<01> corrũpun&ttilde;. Quã r&etilde; ip$am aduerti ex põtibus præ$ertim ligneis: Nam quæ partes temporũ uici$$itu dinibus modo $iccæ $olis radio et uentorũ afflatu: modo mad&etilde;tes nocturnis aquæ uaporatõibus $ũt: eas quid&etilde; oci$$ime reddi exe$as at<01> penitus cario$as uidemus. Ip$um id&etilde; licet uidere ex murorũ partibus his quæ imæ propter $olũ extent: Nam alternis humorũ et pulueris cõtaminatiõibus cõmaceran&ttilde; at<01> abrodũ&ttilde;. Qua de re ip$e $ic $tatuo totius ædificii podium/duro et firmi$$imo et præ grandi lapide a$truendum: quo crebris contrariorũ offen$ionibus tuti$$imum per$eueret: Et duri$$imi quales $int lapides/$at libro <foot><*></foot> <pb> $ecun lo recen$uimus.</P> <P>Verum lapides ip$i cum i$tic/ tum et alibi permaxime intere$t quo ponantur contextu at<01> connexu in opere: Nam ueluti ligno ita et lapidi in$unt cũ uenæ/tum et nodi/ tum et partes aliæ aliis <*>becilliores: Quin et pandi marmora et contorqueri in promptu e$t. Habentur in lapidibus apo$temata et collectiones putris ma teriæ: quæ t&etilde;poribus intume$cit aeris inhau$ti/uti puto/humecta tione imbibita: ex quo grauiores pu$tulæ et collaceratione colum narũ at<01> trabium $equũtur. Quare præterea/quæ de lapide $uo loco $uperius tran$egimus: no$$e oportet lapidem creari a natura uti uidemus procũbentem/materia uti interpretantur/liqu&etilde;te et fluxibili: quæ cum $en$im concreuerit et obduruerit: ip$a ma$$a primas $uarum partium figuras a$$eruata: Hinc e$t <09> in co infi mæ partis corpu$culis/ut puta grauioribus con$tat maiu$culis/&qtilde; $upremæ: et intercurrũt uenæ: prout materia materiæ $uperinfu$a et obducta cohæ$it. Ea ergo qua uenæ iniaceant/$eu $int illæ qui dem primioris materiæ $pumamenta/una cum $upadductæ mate riæ fecibus commixta: Seu quid aliud $unt: quando has ip$as $ic di$pares couniri penitus natura non $iuerit: fixilem nimirum e$$e in lapidem con$tat. Præterea uti ex re ip$a palam atq in promp tu e$t tempe$tatũ/ ut ita loquar/contumelia nequid reconditiora p$truemur: cõpacta et cõcreta omnia corpora conficiũtur/di$$ol uũtur: Ita et in lapide quæ partes t&etilde;pe$tatibus pferendis obnoxiæ extiterũt: maceratiores $unt at<01> putribiliores. Quæ cũ ita $int/ ponendis lapidibus aduerti$$e iubent/his præ$ertim partibus ædi ficii: quas e$$e robu$ti$$imas oportet: ut firmi$$imæ et minime de ciduæ lapidum facies contra aduer$arias rerum offen$iones obiici an&ttilde;. Ergo nõ in latus uena $tans collocabi&ttilde;: nequid decru$te&ttilde; tem pe$tatibus: $ed iacebit pro$ternata: ut pre$$a mole $upincũbentiũ nu$&qtilde; pandat: Et interior quæ in fodina abdita fuerat facies $i$te&ttilde; ut extet patula: Succo$ior enim e$t et ualidior. Verum nulla to lerantior habebitur facies toto in ab$ci$$o lapide: &quml; quæ ma$$am ip$am non per fodinæ tractum de$ciuerit: Sed quæ tran$uer$am iacentis ma$$æ proten$ionem obtrunca it.</P> <foot>f iiii</foot> <pb> <P>Anguli in$uper totum per ædificium: <09> eos quidem per &qtilde; ægre gie ualidos e$$e oporteat/$tructura admodũ $olida firmãdi $unt. Nã<01> profecto $i recte interpretor/angulus qui$<01> totius ædificii altera e$t pars: quãdo unius quid&etilde; uitiũ anguli ab$<01> duorũ laterũ iactura nõ $uccedat. Qd $i huc $pectes: proculdubio cõperies nul la ferme ædificia coepi$$e dificere aliũde/ &qtilde; ab anguli alicuius in firmitate. Recte igi&ttilde; ueteres angulos a$$ueuere ponere cra$$iores multo &qtilde; parietes: et in colũnatis porticibus ad angulos firmiora adigere alam&etilde;ta. Anguli igitur firmitas non eo tantũ de$idera&ttilde;: quo tectum ferat: e$t enim id colũnarum opus uel magis &quml; angu lorũ: uerum et inprimis quo parietes in officio contineantur: ne a ppendiculi rectitudine ullam in part&etilde; deflectan&ttilde;. Ergo habebit is quid&etilde; lapides præduros/et lõgitudine prolixos: ut qua$i brachia et ulnæ per coniugatorum parietum proten$ionem inuehantur. Erunt<01> lati pro parietis cra$$itudine lapides hi: ut nulla $it opus media infarcinatione.</P> <P>Similia e$$e angulis o$$a in pariete et apertionũ latera condecet: et eo firmiora/ quo maioribus ponderibus forta$$is fuerint $ub$ti tuenda. Et inprimis oportet manus hoc e$t aliquos hinc at<01> hinc alternis ordinibus lapides promittant/ qua$i adminicula ad reli qui parietis complementa $ub$tentanda.</P> <P>Complementi partes $unt/quas uniuer$o parieti cõicare diximus cortices et infarcim&etilde;ta. Sed corticũ alii extimi: alii e regiõe po$iti inte$tini. Extimũ $i lapide po$ueris duriore cõferet: id quid&etilde; ad ædificii phennitat&etilde; alioquin totis cõplementis: opere quo libuerit $eu reticulato/$eu incerto induxeris nõ redarguam: modo infe$tis et acriter lace$$entibus/ $eu $olibus/$eu uentorũ mole$tiis/ $eu &etilde;t ignibus aut pruinis lapid&etilde; obiicias eum/qui natura $it ad impetũ mol&etilde;<01> at<01> iniuriam tolerandã ualidi$$imus: Et præ$ertim illic ubi ex fi$tulis tectorũ aut $tillicidiis/maiores cad&etilde;tes imbres uen to illidan&ttilde;: omnino adhib&etilde;da robu$ti$$una materia e$t: quãdo id quid&etilde; ĩ uetu$tis ædificiis pa$$im uidi$$e liceat i$tiu$mõi a$p$ionũ iniuria ip$um marmor/ ut $ic loquar/prefre$um at<01> penitus exe $um e$$e: Tam et$i pleri<01> o&etilde;s periti architecti/quo huic iniuriæ <pb> prouiderent: imbrem a tectis collectum a$$ueuere p impluuia in cerclu$um diducere at<01> di$pellere. Quid illud quod annotarũt maiores/ folia per annuos autumnos $olere parte arboiis quæ ad hau$trum et meridiem $pectent prius decidere. Nos aduertimus collap$a uetu$tate ædificia omnia coepi$$e ad hau$trum deficere. Et cur id eueniat: forta$$is in cau$a e$t/ <09> $olis ardor et uis/dum uirebat opus/ ĩmaturæ $uccos a$$ump$it calcis. Adde <09> hau$tri nis flatibus iterum at<01> iterum humectatus at<01> $ubinde $olis inc&etilde; $ionibus inferuefactus paries cõmaceratus imputruit. Ergo his et huiu$modi iniuriis apta et ualidi$$ima obiicieda materia e$t.</P> <P>Illud inprimis ob$eruandum cen$eo: ut coeptos ordines toto $tru cturæ ambitu coæquato et minime di$pari ducas: nequid ad dex tram prægrandi: ad $ini$tram uero minuto con$tet lapide. Nã<01> pre$$ari quidem aiunt $tructuram noui$$imo pondere iniecto: et calcem pre$$ione inter $icci$cendum de$i$tere: exquo per opus la cerationes fieri nece$$e e$t. At corcicem inte$tinum una cum tota $ui parietis facie molliore ducas lapide non uetabo. Sed quocũ<01> utare tam inte$tino &qtilde; extimo tollendus cortex e$t: ut $ict is quid&etilde; ad $uam lineam at<01> perpendiculũ exten$us et perfinitus: Sua erit linea quæ ad areæ circũ$criptionem coæquata ie$pondeat: ita ut $it ea penitus omni parte $ui nu$quã tumida/ nu$q incaua/ nu$&quml; undo$a/nu$quã non directa et probe coaptata et perfinita. Inter $truendũ et dum murus uiret $i primam induxeris harenation&etilde;: fiet deinceps ut quam adegeris $eu cru$tam $eu alb. rium indele bile opus præ$tetur.</P> <P>Infar cinamentorum duo $unt genera: Vnum quo inter cortices ad uacuum quod ine$t cementis conge$tis opplent: Alterum quo id lapide non ni$i ordinario: $ed ignobili potius inter$truunt &quml; oppleant. Vtrum<01> par$imoniæ cau$a inuentum apparet: Quan do quiuis lapis minutus atque ignobilis huic murorum parti de mandatur. Nam $i dabitur ut prægrandis et quadrati lapi dis copia $uppeditet: quis aut minuto aut fractitio $ponte ute tur lapide <*> Atqui hac una in re a complementis o$$a ip $a differunt: Quod in his media inter cruitas in$arciuntur / <pb> fractitio et commutilato quocum<01> datur lapide / opere prope conge$titio et tumultario: In his alteris nulli aut per&qtilde; modici im mi$centur lapides incerti: Sed tota totum id intimum ordinario extexunt opere. Mallem ad æternitatem plenis ordinibus uniuer $um parietem quadrato lapide completum redderent: Tam&etilde; qua licũ<01> uacuũ id inter cortices lapide opplendum in$titueris: quo ad res patitur curato ut ductu coæquato librati ordines cõnectan tur. Tum et officii quidem erit ab altero extimo ad alterum inte $tinũ corticem/aliquos non penitus interraros ordinarios lapides mediam p parietis cra$$itudin&etilde; ad cortices ip$os mutuo cõnecten dos traducere: quo infu$a infarcinamenta $pondas cru$tarum non protrudant. Infarcinationũ ductus ob$eruarũt ueteres una perpe tua<01> refu$ione attollere nõ altiores &qtilde; ut in quinos quo$<01> pedes or dines $upextenderent: quo ueluti neruis illigam&etilde;ti$<01> $tructura ar ctata cõcincta<01> redderetur: quo etiam $iquid totam p infarcinati onem aliquo aut fabrorũ uitio/aut ca$u de$idi$$e cõperit: nõ ilico in $e reliquorũ $upurgentiũ pondus trahat: Sed habeant $upiora qua$i innouatam ad con$i$tendum ba$im. Cæterum admonent/ quod apud omnes ueteres probe ob$eruatum uideo: nequid maio ra inter farciendum $axa inter$erantur: &qtilde; ut libræ pondus comple ant: minutiora enim quæ $unt/ facilius uniri at<01> ad nexuras adæ quari arbitrãtur &qtilde; prægrandia. Et faciat ad rem quod apud Plu tarcum de Mino rege traditur: Nam is quidem cum plebem per artes diuideret: $ic cen$ebat corpus omne quo magis minutas diui $um in partes $it: eo facilius ad arbitrium tractari at<01> coæquari. Illud non negligendum puto: quod caua omnia comple$$e/ et ni hil u$piam interuacuum reliqui$$e oportet/ cum cæteras ob res/ tum ob id ne i$tuc animantia ingrediantur: quæ nidificatu et con ge$tis $ordibus atque $eminibus caprificos per murum excitent. Dictu incredibile quantas lapidum moles/et quas congeries com motas una e$$e arboris radice uiderim. Illigãda igi&ttilde; et cõplenda quæ con$truas omnia diligenter $unt.</P> <P>Inter procinctus aliqui præterea nexus lapidum maiorum indu cũtur: qui et cru$tas exteriores cru$tis interioribus: et o$$a etiam <pb> offibus illaqueata reddant: quales hi $unt/ quos in pedes quinos inter$erendos diximus. Alii uero et hi quid&etilde; primarii procinctus $unt: qui angulorum prehendendorũ/ operi$<01> detinendi gratia/ per totam parietis longitudinem pducuntur: Sed hi po$tremi ra riores adhibentur: et unico in pariete plus&qtilde; binos aut interdũ tris me nu$quã uidi$$e memini: Eorũ<01> $itus $ede$<01> primaria e$t: ut $ummũ parietis ueluti corona/immunem frequentioribus illis in nexuris æqui inpedes quinos fiunt: Lapides $i aderunt tenuiores non dedecebit.</P> <P>In his uero alteris/quas coronas nũcupamus: quo et rariores illæ quidem $unt/ et plus habent negocii: eo robu$tiores et cra$$iores appo$ui$$e lapides cõuenit. In utri$<01> $uo in genere longi$$imi et lati$$imi et firmi$$imi de$iderantur. Sed ita collocabũtur mino res illi: ut una cum cæteris parietis corticibus ad perpendiculũ et regulam cõueniant. Hi uero alteri coronas imitati frontis proiec tura prominebunt. Ponũtur<01> lapides i$tiu$modi prælongi et ad modum lati ad libellam/et ordinibus bene cõnectuntur: ut qua$i $upaddito pauimento $ubin$tructa operian&ttilde;. Lapidum i$tic nexu ra e$t: cũ noui$$imus qui$<01> nunc $upin$ternatur lapis: ita in iam tum $ub$tratos coagmenta&ttilde; et cõcinna&ttilde;: ut in duorũ $ub$titutorũ cõmi$$uram/æquata et collibrata exten$ione medius accumbat. Quæ lapidũ nexura uniuer$a in $tructura minime negligenda cũ $it: cum e$t eadem in procinctibus huiu$modi maiorem in modũ ob$eruãda. Aduerti reticulatis operibus ueteres a$$ueui$$e procin ctũ inducere: ut cõ$taret ordinibus laterculorũ quin<01>: aut nihilo paucioribus tribus: quorũ e$$ent cum cæteri/ tum adminus ordo unus lapide po$itus nõ cra$$iore &qtilde; cæteri illic iuncti: $ed lõgiore at<01> latiore. Ordinariis uero i$tructuris lateritiis uidimus quo$<01> in pedes quinos illigam&etilde;ti loco fui$$e uno cõtentos ordine lateris pampli bipedalis. Vidimus etiã q laminas plũbeas prælõgas pa rietibus<01> pares latitudĩe illigam&etilde;ti gratia ĩter$par$erit. Verũ in lapide prægrãdi a$tru&etilde;do <04>cinctu rariore uel q $i $olis coronis cõ t&etilde;tos uideo. Incorõis ab$olu&etilde;dis &qtilde; do hæ quo<01> pariet&etilde; firmi$$ima recĩgũt nexura: neglexi$$e nihil oportet eorũ que hactenus de pro <pb> cinctu ip$o diximus: ut in his nulli ni$i prælongi et admodum lati$$imi et omnium firmi$$imi lapides imitantur: coaptentur<01> nexura continuata et recte compacta/ ordinibus ad libellam exac tis: et pro cuiu$<01> ratione ad regulam redactis et coæquatis. Eo<01> maiorem i$tic curam et diligentiam adhibeas/ ip$a res po$tulat: quo et percingunt opus coronæ ip$o loco labiliore: Et tecti præ terea munus $uos in parietes obtinent. Hinc e$t quod aiunt late ritiis parietibus crudis te$taceam coronam adigito: ne $iquid ex $ummo tecto aut $tillicidiis impluat / officiat: Sed protectura tueantur. Ea de re adeo in omni reliquo pariete quouis ob$eruan dum e$t: ut ei pro tecto bene ob$tructa $tet corona ad omnem im brium iniuriam refellendam.</P> <P>Rur$us con$idera$$e oportet/quo fultu/quibus ue adminiculis la pides plurimi una in parietis $oliditatem cogantur atque contine antur. Con$ideranti nimirum $e$e offert: ut in primis ad i$tam rem opus e$$e calce intuear: tam et$i non omnem lapidem calce iungendum $tatuam. Marmora enim contactu calcis non modo candorem amittunt: uerum etiam ob$cenis maculis cruoris deho ne$tantur: Tanta<01> in marmore ine$t candoris $uperbia: ut uix alium po$$it perferre &qtilde; ip$um $e. Quid putes? fumos dedigna tur: oleo illibutum palle$cit: nigro infu$um uino lute$cit: aqua ex materia ca$taneæ perducta fu$catur intimum at<01> inficitur: ut ne abradendo quidem i$tarum rerum notæ deleantur. Hinc uete res nuda in opus marmora/nullo calcis illinimento obducto quo ad poterant adigebant. Sed de his po$tea.</P> <P>Nunc quando ad periti fabri officium pertinet/non tam $eligere commodiora/ &quml; apte accommodate<01>/ uti his quæ $uppeditent: rem nos $ic pro$equemur. Calcern intelliges excoctam e$$e u$<01> ut probes: quæ infu$a et inde po$t feruorem extincta/ $pumam lactis imitata $e$e $u$citãs totis glebis tumuerit. Nõ $atis cõmace ratæ indiciũ erũt calculi ĩterharenãdũ offen$i. Plus forte $i admi $cueris harenæ &qtilde; par $it/a$pitate $ui nõ coherebit: Sin aũt minus &qtilde; eius natura et uis ferat: qua$i ui$cus lentitudine improba re$ti tabit ægre<01> ob$equetur. Calcem non u$que quo<01> maœratam/ <pb> at<01> alioquin imbecilliorem indemnius committes $undamentis &quml; cætero parieti: et inter farcinamenta &quml; in cru$tis. Ab angulis uero et o$$ibus præcinetibu$<01>/ procul abigenda e$t omnis calx: in qua uel minima in$it menda: et præ$ertim arcubus fidi$$ima intermi$cenda e$t. Anguli/ o$$a/ procinctus/ coronæ/ harenam tenuiorem/graciliorem/purioremq; exigunt: præ$ertim ubiter $o ducantur lapide. Infarctinamenta glandulo$iorem non re$pu ent materiam. Lapis arens natura et $itiens/ fluuiatili cum hare na non pe$$ime conueniet. Madens natura lapis et humectus/ha renas fo$$iceas adamabit: ad hau$trum nolim $umptam ex mari harenam ob<*>cias: $eptemtriones ad uentos forta$$is commodius exponetur. Minuto cui<01> lapidi materia debetur $pi$$ior: Sicco et exhau$to cra$$ior: Quãuis uniuer$a in a$tructione ueteres cra$ $iorem pultem i$tiu$medi tenaciorem putent &quml; tenuem. Præ grandes lapides non ni$i per liquentem et fluxibilem materiem fulcturæ ex arbitrio recumbunt: ut forte magis lubricandi cubi lis gratia: quo $unt illi quidem dum coaptantur $ub manu ad mo tum faciles/&quml; conglutinandi cau$a/huiu$modi e$$e inducta mate ries uideatur. Atqui omnino plurimum conferet aliquid molle i$tiu$modi et leuigatum cubile $ubmittere: Quo fiat ut lapides iniquo $ub pondere laborantes non defringantur. Sunt qui ubi pa$$im ex ueterum operibus prægrandes intueantur lapides/me diis iuncturis illibutos rubrica/u$os interpretentur ea pro calce: Id mihi non fit ueri$imile: uel maxime ea re/ <09> non utra$<01> ad iunctionis $up$icies/$ed tantum alteram illibutam uideam.</P> <P>E$t etiam circa parietes quippiam: quod neglexi$$e non conferat. Ne<09> enim præcipiti fe$tinantia et tumultuaria manu e$t paries coaceruandus/ opera nu$quam intermi$$a: Neque per $egnitiem de$idio$am/qua$i inuitus ædifices/coepto e$t opere procra$tinan dum: Sed pro$equi rem oportet modo et ratione: in qua $it celeri tas coniuncta cum con$ilii et diligentiæ maturitate.</P> <P>Altius attolli opus uetant periti: ni$i pars hactenus exacta du ruerit: Nam recens et molle opus/ impotens et re$orubile <pb> cum $it/quæ $upera$truxeris nequaquã perferet. Videre quidem licet / hyrundines natura edoctos cum nidificent / primas iliu tationes ad tigna: quæ quidem pro fundamentis et radice operis $unt: at<01> item his primis proximas agge$tiões apponere nequic&qtilde; temere: $ed opere intermi$$o/ mature $en$im<01> a$truere: quoad primordia operis firmitudinem con$ecuta $int. Duriu$$e calcem $tatuunt/ cum lanuginem fio$culo$<01> fabris cognites de$uda: it. Quot in pedes inter calandum $it ip$a muri cra$$itudo/ et loci et coeli temperies admonebit. Vbi duxeris intercalandum operito $ũmum opus $trumentis: ne uento et $ole $uceus materi<*> hau$tus euane$cat: potius &quml; att&etilde;porato $icce$cat et cohere$cat. Vbi opus re$ump$eris/ pura iterum at<01> iterum aqua infundito/ quoad pro be immade$cat: Et pulueres nequid caprificibus gignundis $om&etilde; ta relinquantur/ poenitus abluantur. Nihil e$t quod opus ad $o liditatem $tabilitatem<01> magis confirmet: &qtilde; abundanti lapidem cõmadefeci$$e aqua. Madidum negant lapidem e$$e/ qui $i dif fregeris/non tota $it facie intima infu$us et nigricans. Adde his <09> inter a$truendum in $ingulis locis/ quibus ad uarios ædificii u$us et uoluptates/de$idera$$e qui$piam nouas apertiones po$$it per parietis ductum inter extexendis arcus e$t: quo po$tea inde $uffo$$us paries/ tutam et connatam habeat quie$cendi $edem ar cum. Ne<01> dici pote$t/uti unico interdum $ubdempto ex parie te lapillo/tota $tructuræ uis et nerui labefactentur. Et profecto a$$equemur nunquã/ut ueteratis $tructuris nouæ applicentur: ita ut non continuo inter $e di$cidium faciant: Et eam ob cicatricem debilitatus paries/&qtilde; reddatur ad ruinam promptus/ non e$t ut re feram. Cra$$us paries armamenta non po$tulat: quando fabris la titudine $ui præ$tet: ut a$truendo con$i$tant.</P> <P>Diximus de legitimo a$truendi genere: quo quidem lapide attol la&ttilde; et duratũ redda&ttilde; calce. Sed cũ $int captãdi lapidis genera alia quæ nõ calce $ed luto $tent ĩterlita: et alia quæ lapidibus nullo ful ta glutino coapten&ttilde;. Et $ine præterea alia ædificãdi genera: quæ $ola <*>farctura: et alia quæ $olis fiman&ttilde; corticibus: et huiu$mõi bre ui$$ime trã$igemus. Lapid&etilde; q illinia&ttilde; terra/cũ quadratũ/tum et <pb> maxime arentem e$$e oportet: eam<01> ad rem nihil e$t c&etilde;medius latere $eu cocto $eu potius crudo bene ex$iccato. Paries crudo du crus latere ualitudini habitantiũ aptus: et contra ignes tuti$$imus cum $it: tum et terræmotibus non multo commouetur: Sed idem ni $iat cra$$ior/cõtignationes non tolerat: Hinc pilas iubebat Ca to inter$trui lapideas: quibus trabeamenta $ub$tituerentur. Limũ quo fulcias/$unt qui e$$e optãt bitumini p$imilem: et e$$e optimũ arbitrantur eum: qui ĩmi$$us aqua lente di$$oluitur: qui de manu ægre abluatur: qui longe den$etur cum $icce$cat: Alii harenariũ præferũt: quia ductibilior $it. Ve$tire oportet opus hoc cru$tula extrin$ecus ex calce: interius $i libet gyp$o /aut etiam creta arg&etilde; taria: Ea ut cohære$cat aptius inter cõpon&etilde;dum te$tacea $unt frag menta/rimulis iuncturarum $par$im inter$erenda: quæ ueluti d&etilde; ticuli promineant: ut eis cru$tula firmius cõtineatur.</P> <P>Nudum lapidem cum quadratum e$$e oportet: tum et præ aliis grandem at<01> etiam $olidum et firmi$$imũ: Hic nulla infarcina menta/æquati$$imi ordines/ perpetua nexura exigitur: crebra<01> debentur an$arum clauiculorũ<01> illigamenta. An$æ $unt quibus æquate appo$iti lapides binatim iungantur: et continuatum in or dinem couniantur. Clauiculi $unt qui inferlores et una $uperiores in lapides infixi cau&etilde;t nequid forte protru$i ordines alteri ab alte ris di$trabantur. An$as clauiculo$<01> fen eos non reprobant. Sed nos ex ueterum operibus intelleximus ferrum corrũpi et nequic&qtilde; durare: æs uero durare et prope æternum e$$e: Quin et ferri rubi gine marmora cõmacerari et circũrumpi aduerti. Vi$un&ttilde; et lig neæ an$æ lapidibus uetu$ti$$imorũ operum inter$ertæ: quas ego ferreis haud qua&qtilde; po$tpon&etilde;das duco: æreæ ferreæ<01> an$æ plumbo firmantur: ligneæ $at firmæ $unt $uapte $orma: quæ $ic dolantur ut $imilitudinis gratia caudæ hirundineæ nũcupentur. In$erendæ an$æ $unt ita ut imbrium $tillæ ad eas uitiandas non penetr<*>nt. æneas contra uetu$tatem firmari putant/$i dum conflantur trige $ima $tagni parsimmi$ceatur: Rubiginem minus uerebuntur/$i bitumine aut etiam oleo perungantur. Ferrum ceru$a gyp$o et liquida pice temperari / ne rubiginem $entiat / affirmant. <pb> An$æ ligneæ cera pura et amurca illibutæ nõ putre$cũt: plurimũ liquentis plumbi et admodum feru&etilde;tis/ ad captas an$arum <09> in fuderint lapides $uberepui$$e uideo.</P> <P>Sola et infarctura ductos pa$$im inuenies in ueterum & dificiis pa rietes per&qtilde; firmi$$imos. Hi ducũtur qu&etilde;admodum et terrei: qui bus Africa et hi$pania utebatur/duabus utrin<01> $eu tabularũ $eu craticiorũ $pondis adactis/quæ pro cru$tis ad$t&etilde;t quoad infu$um opus duruerit. Sed in hoc differunt/ <09> hic cementitiam pultem prope undantem in$undunt: illic terram lento$am humectatione et $ubactione redditam ductibilem inculcant pede et planatoriis uectibus. I$tic etiam pro nexura in pedes trinos qua$i ruderam&etilde;ta in$ternũt maiu$culos lapides pre$ertim ordinarios: aut etiam fra ctitios angulares: Nam globo$us et$i contra iniurias plane $it for tis: ni$i tamen multa deuinctus erit $uffragatione: in omni $truc tura longe infidel&etilde; habebit $e. Illic uero terreis Africæ parietibus $partum aut maritimũ iuncum luto ĩmi$cent/opus ductu mirabi le: quod uentis et imbribus incorruptum duret. Ad Plinii t&etilde;pora turres et $peculæ terrenæ iugis montiũ impo$itæ/u$<01> ad Hanni bale $pectabantur.</P> <P>Solas inducimus cru$tulas/ut $ic eas potius &qtilde; cortices appellem: craticiis at<01> $toriis ex harundine non recentibus opus illiberale: Sed quo pa$$im uetus romana plebs uteretur. Illiniũtur crates lu to una cum paleis triduo $ubacto: po$t ue$tiuntur/uti mox dixi/ calce aut etiam gyp$o: demũ pictura $ignis ue hone$tantur. Gyp $o $i te$tam tun$am ex tertia imi$cueris/a$peruginem nimis uere bitur: Calce ĩmixtum maiorem in modum inuale$cit: in humido pruina et gelu/gyp$um omnino inutile e$t.</P> <P>Re$tat ut qua$i epilogum/ legem referam apud architectos uetu $ti$$imam: quam pro oraculo ob$eruandam $tatuo: ea e$t huiu$mo di: Muro ba$im $ubigito firmi$$imam: $uperiora inferioribus me dio centro ad perpendiculũ re$pondeant/ponito: Angulos o$$a<01> parietum ab $olo in $ublime robu$tiore lapide obfirmato: Calcem cõmacerato: Lapidem in opus ni$i mad&etilde;tem ponito: infe$tis offen $oribus duriorem obicito. Structuram ad regulam et libellam et <pb> perpendiculum ducito: cõmi$$uras antecedentiũ medii deinceps lapides obtineant curato. Integros ordinibus exponito: medium pariet&etilde; refractis farcito: ordĩes ordinibus crebris traductis lapidũ nexuris coadiugato. Hactenus de pariete. Venio ad tectũ.</P> <P>Sed nolim illud præterii$$e: cuius argum&etilde;ta apud ueteres maior&etilde; in modum ob$eruata intelligo. Sunt in rerum natura/quibus pro culdubio ine$t uis nõ a$pern&etilde;da: laurũ arbor&etilde;: aqlã alit&etilde; uitulũ<01> maritimũ pi$cem aiunt fulgura nõ petere: Hæc $i operi inter <*>lu dantur: $unt qui forta$$e putent futurum intactum fulminibus et immune. Equidem id ego æque po$$e uideor $perare: at<01> illud et dere quod aiunt ranam rubetã fictili inclu$am medio<01> defo$ $am agro/arcere alites ab $ementis. Et o$trim arbor&etilde;/$i in domũ inferatur/reddere partus difficiles: Et enomion le$oiam frondem $ub tectis habitam præcipitare aluum et inanitate pe$tem inferre. Redeo ad rem. Hic repetere oportet quæ $upra cum de lineam&etilde; tis ædificiorũ tractaremus/p$trinximus.</P> <P>Tectorum igitur alia $ub diuo: alia non $ub diuo: Et horũ aliqua lineis con$tant rectis: aliqua flexis: aliqua mixtis. His addito quod hic faciat ad rem: Nam aut ex arborum materia pone tectũ aut lapide. Ordiemur inde adeo rem principio hic $umpto: ut $ta tuamus quippiam e$$e/quod ip$um ad uniuer$i tecti racio<*>inati onem pertineat: et $it huiu$modi. Tecto cuiuis et o$$a et neruos et complementa et cortices et cru$tulas ine$$e æque at<01> in muro interpretemur: tamen hoc ita ne $it re ip$a con$ideremus. Princi pio ut ab his qui rectis lineis ex materia $yluarum con$tant inci piamus. Tectis quidem ferendis opus e$t firmiores a paricte ad parietem $ub$tituas trabes: at<01> has uti modo cõmentabamur e$$e intran$uer$um po$itas columnas non inficiabimur. O$$is ergo lo co erit trabs: quod $i per impen$æ rationes liceret: quis non optet totum h<*>bere opus/ut ita loquar o$$eum et $olidi$$imum: hoc e$t continuatis columnis/et counitis trabibus compactum et obfirma tum? Sed par$imoniæ pro$picimus/$uperfiuũ putãtes quicquid $eruata operis firmitate po$$it detrahi: ea de re trabium hic $inun tur interualla: Exquo et trabibus tran$uer$alia imponũtur tigna<*> <foot>g</foot> <pb> et abducuntur decurrentes quadruli: et $iqua $unt i$tis $imilia: Quæ omnia haud qua&qtilde; dedecet puta$$e illigam&etilde;ta. In his demũ a$$es tabulæ<01> ampliores coaptatæ nimirum complemerti uicem tenebunt: pari<01> ratione pauimentum tegula$<01> corticem e$$e exti mum: Coelum uero tecti/quod $upra caput pendeat intimũ e$$e corticem non negabimus. Ergo hæc ita e$$e $i con$tat/ inue$tige mus $iquid $it/quod cui<01> horum debeatur: quo his recognitis fa cilius quæ lapideis tectis cõueniat intelligamus.</P> <P>De his igitur quoad res po$tulet breui$$ime tran$igamus. Sed fa ciat hoc ad rem/huius ætatis architectos non laudo: qui contigna tionibus habendis/ua$tas foraminum lacerationes ip$is in o$$ibus parietum reliquunt: quibus ab$oluto pariete trabium capita im mittant: Exqua re paries imbecillior at<01> aduer$us ignium popu lationes/ædi$icium male tutum redditur: <09> pateant inde ad pro ximam aulam aditus incendio. Quare placent apud ueteres qui a$$ueuere pa<*>ietibus lapideos mutulos firmi$$imos bene commen dare: quibus quæ dixi trabium capita imponantur: <09> $i concate nari trabeatione parietes uelis/non deerunt an$æ et fibulæ a neæ/ et captus extãtes ex mutulo: quibus cõmodi$$ime ad eã r&etilde; utare. Trabem omnino integram e$$e et admodum $incerem: media<01> præ$ertim longitudine $ui uacare menda oportet. Aure ad alterũ caput po$ita/ ictus altero ex capite re$onantes accepti $i erunt in qua$$i: et obtu$i intimum latere morbum indicabunt. Nodo$ites in trabe longe repudianda: præ$ertim $i erunt nodi crebri/et unũ in cumulum contubero$i: Quæ ligni pars medullæ ad$it proxi ma dolabitur/ ut $tet in opere $uprema. Ex inferiore autem quæ futura e$t trabis $uperficie dedolata/præter cortic&etilde;/aut nihil/aut &qtilde; id queat minimũ. Quo autem in latere tran$uer$i aliquid ap paruit uitii: p<*>nito id ut $tet $upremum: Oblonga $iqua excurret directam per trabem fi$$ura/lateribus ne c&etilde;mittito: Sed aut $upre mæ aut potius infimæ mandato $uperficiei. Siqua pterebranda aut forta$$is cõuulneranda $it: parcito mediæ longitudini: infi mã<01> nelædito $uperficiem. Sin aut&etilde; uti in ba$ilicis ob$eruarũt/ binatim crunt trabes ponendæ/laxam&etilde;ta digitorum aliquot inter <pb> mittito: qua re$pirent/ nequid mutuo incale$cendo inficiantur. Et conferet quidem per $ingulũ par trabes ip$as alternatas collo ca$$e: ne iuxta eodem in cubili amborũ capita conquie$cant: Sed ubi i$tius pes/ i$tic alterius caput incũbat: Sic enim mutuo firmi ore pedis robore mutuæ leuioris partis imbecillitati $ubuenient: et trabes ip$as cognitas e$$e hoc e$t uno materiæ genere/una<01> $yl ua/ una coeli fronte adultas/ $i fieri pote$t/ eadem<01> die ab$ci$$as oportet: Quo paribus naturæ uiribus par officiũ gerant. Cubilia trabibus ad libellam $ternito: ita ut $it eorum quod<01> $olidum et firmi$$imũ. Caueto<01> ponendis trabibus/nequid materies calcem attingat: et $inito circũaperta et libera $piramenta: nequid ullius penitus contactu uitietur aut conclu$a tabe$cat. Ad trabis puluil lũ $ub$ternito filicem herbam harentem/aut carbones/aut potius amurcam $uis cõmixtam nucleis. Sin autem erunt arbores mino res/&quml; ut queas integram unico ex trũco trabem ponere: plures in unam compacturam coagmentato/ita ut in$e artius uim obtineãt hoc e$t ut $uperior compactæ trabis linea fieri nequic&quml; po$$it pon derũ pre$$ura breuior: et contra inferior linea fieri haud po$$it lon gior: Sed qua$i corda ad $upadactos/qui $e$e cõtrarus frontibus protrud&etilde;t/trũcos obfirmãdos neruo$o $i$tat captu.</P> <P>Tigna proxime omni$<01> reliqua materies/ <09> ex trabe $ecta expe diantur/trabis $inceritate integritate<01> probabũtur. Tabulas ni miũ $pi$$as putant non c&etilde;modas: quoniam detorqueri cũ occepe rint/clauos extrudant: et a$$eribus &quml;uis tenuioribus clauos appo ni iubent duplices: præ$ertim $ub diualibus coa$$ationibus qbus tabularũ anguli et media latera<01> firmentur. Clauos qui põdera in tran$uer$um ferant cra$$iores fieri iubent: Alios autem gracili ores ubi $int/non reprobant: Sed longiores e$$e hos et capite dila tatiores cõuenit. æneos clauos $ubdiuo et inhumecto phenniores: ferrei inte$tino in opere et $icco neruo$iores fore compertum ha beo. Vbi ex u$u ad firmandam contignationem ueniat/ ligneis clauiculis delectantur.</P> <P>Quæ autem de ligneis tectis diximus: eadem et in lapideis trabi bus ob$eruabuntur: Tran$uer$æ enim et uenæ et mendæ a trabiũ <foot>g ii</foot> <pb> u$u reicientur ad eficiũdas colunnas: aut $i erũt mende moderate & leues latera lapidis qbus apparuerint/ cũ inopus pon&etilde;tur re$u pinabun&ttilde;. Per longum excurrentes uene qbus uis intrabibus tole rabiliores habebun&ttilde; &quml; tran$uer$æ: Tabulæ item lapideæ cũ alias ob res: tum et ponderis gratia minime cra$$iores ponentur. Que demum intetis aut ligneis aut lapideis apponentur a$$eres tigna / trabes/ne<01> adeo graciles/ ne<01> adeo rari ponentur ut ad $e $e õus <01> ferendum $int inualidi. Et contra ne<01> adeo cra$$i ne<01> adeo cõ ferti ut opus illepidum et informe reddant. Sed de operis forma & gratia alibi. Ita<01> derectilineo tecto quæ u$<01> dicta $ũt/$uffici ant: Ni forte illud de$it ut mõeã quod qdem omni opere uehem&etilde; ter ob$er uãdum cen$eo. Aduerterũt phy$ici incorporibus animã tiũ naturã a$$ue$$e opus $uum ita pfinite: ut nun&qtilde; o$$a abo$$ibu$ $eparata aut di$iuncta e$$e u$piam uoluerit: $ic etiam nos o$$a o$$i bus cõiungemus: et neruis illigam&etilde;ti$<01> belli$$ime affirmabimu$: ut $it o$$ium $eries et cõpactura: qua $ola etiam $i de$int cætera/ $ter opus $uis perfinitũ membris at<01> firmitatibus.</P> <P>Venio ad tecta flexilinea. Atqui ea quidem quæ omnes ad nume ros rectilineis tectis plene re$pondeant cõ$ideremus. Flexilineum tectũ con$tituũt arcus: et arcum e$$e trabem inflexam $ua$imus. Procurrunt etiam hic illigam&etilde;ta: adduntur et quæ interuacua cõ pleant. Sed uelim apertius intelligi/ quid arcus ip$e $it/ quibus ue con$tet partibus: Et enim ducendi arcus rationem traxi$$e ho mines hinc puto: Nam cum uiderent trabes duas iũctis capitibus po$$e imis pedibus diuaricatis ita firmari/ ut mutuo innexu pari bul<01> contra $e ponderibus $i$terent: placuit inu&etilde;tum/et coeperũt i$toc opere di$pluuia ædificiis tecta apponere. Po$t id forta$$e cũ ex ĩ$tituto maiorem cooperire aream trabium breuitate nequiui$ $ent: intermedium ad $ublimia truncorum capita aliquid interpo $uere: ut e$$et prope at<01> apud græcos littera. <*>. Appo$itum<01> ip$um id forta$$is cuneum appellauere. Succedente inde argu mento multiplicatis cuneis i$tiu$modi arcus effigie effectam $pe ctantes probauere: eam<01> ducendi arcus rationem ad opera lapi dea tran$ferentes/integrum additamentis arcum effecere: ut iam <pb> fateri oporteat arcum ip$um cuneorum plu$culorum compactio ne con$tare: Quorum alii capitibus infirmis ad arcum ip$um $ub $ideant: alii ad dor$um in$identes nodum $pinæ obtineant: Aln reliquum expleant ambitum co$tarum. Non $it ab re eadem repe tere: quæ primo in libro recen$uimus. Arcus imer $e differunt: Nam e$t quidem rectus/ quem integer $emicirculus con$tituit: huius corda per circuli centrum dirigitur. E$t et qui trabis natu ram magis &qtilde; arcus $apiat: hunc cõminutum dicimus/ <09> $it non integer $emicirculus: $ed $it eius quota aliqua pars: huius corda a centro di$tat et $upra e$t. E$t et copo$itus arcus: quem undem alu angularem/alii actum dicunt: qui ex arcubus duobus commi nutis componitur: habet<01> $ua in corda duo duarum flexarum $e $e mutuo $ecantium linearum centra. Rectum arcum omnium e$$e firmi$$imum cum re ip$a cen$et: tum et ratione argumen: o<01> mon$tratur. Et di$$olui quidem $ponte quo po$$it pacto non ui deo: ni cuneorum alter alterum extrudat: ab qua quidem iniu ria tam longe ab$unt: ut etiam alter alterius ope confirmetur: Quin etiam ubi forte id moliri aggrediantur/ ponderum natura quibus aut $ub$i$tunt/aut imbuti ip$i $unt cunei/uctantur. Hinc illud Varronis/ quod ait in arcuatis operibus dextra non magis $tare ex $ini$tris/q $ini$tra ex dextris. Et $pectare licet rem: Su premus quidem cuneus/ qui ad $pinam mediam unicus $it/ quo nam modo erit ualidus cuncos propellere collaterales: aut illis ip$is prem&etilde;tibus quando peterit is quidem ex $ede iam occup<*>ta protrudi? Qui uero proximi per co$tas $uccedũt cunei libram&etilde; tis ponderum facile in officio continentur. Demum et alterutra ad capita qui $ub$ideant cunei/ quid erit cur moueantur $uperio ribus in officio per$i$tentibus. Ergo rectis arcubus/qui $e$e $acile tueantur cordam non exigimus: in cõminutis autem ferream ca tenam/ aut <09> cordæ uim obtineat/ parietum exten$ionibus hinc atque hinc confirmamus: ha$<01> e$$e exten$iones optamus non bre uiores/&qtilde; quibus comminutus/qui dee$t ambitus queat integrari: Quod ip$um facere ueteres architecti nunquã neglexere: et <*>om minutos omnes arcus ubi id licuit/ nunquam non intra parietum <foot>g iii</foot> <pb> latera integrarunt: Quin et præclare illud ob$eruarunt/ut rectis trabibus/ubi occ<*>$io præ$tabatur/cõminutum arcum $upadduce rent: Tum et cõminutis ip$is arcubus rectos arcus etiam $upadi gerent: qui $ub $e po$itos cõminutos cõfouerent: et ponderũ mole $tias interciperent. Compo$iti arcus apud ueter<*>s non ui$untur. Sunt qui turrium apertionibus inducedos putent: quo nimia $up impo$ita põdera qua$i prora obiecta diffidant: Tam et$i cõpo$iti arcus i$tiu$modi ponderibus confirmentur $upadiectis magis &quml; opp<*>imãtur. Cuneos quibus arcus ducatur omnes de lato/et quo ad fieri po$$it prægrandi uelim e$$e ex lapide. Nam e$t quidem cuiu$<01> corporis pars indi$$olubilior: quæ a natura concreta et co unita e$t: &qtilde; quæ hominũ manu et arte cõiuncta at<01> compacta &etilde;. E$$e etiam oportet mutuo coæquales/ut qua$i in libra dextera $i ni$tris re$pondeant facie/ magnitudiue/ pondere et eiu$modi. Arcus plures $i ad porticus papertiones cõtinuatas a columnis et capitulis duxeris: facito cunei unde bini aut plures arcus iuncti in $urgũt nõ duo: aut pro arcuũ numero totidem $int lapides et di$ $ecti: Sed unicus at<01> idem pror$us integer: quo huius et i$tius ar cus capita cõtineantur: Qui uero $ecnndi proximi in hos primos in$urg&etilde;t cunei/$i prægrãdi erũt ex lapide curato ambo/ alter ad alterum $uis hæreat iũctis ad lineam renibus. Tertius qui $ecun dos ho$ce operiet lapis ad murorũ leges libella coaptabi&ttilde; nexura comparili: ita ut iũctis am<*>obus arcubus $eruiat: amborũ<01> cune os detineat captu. Toto in arcu facito ut iunctionũ adhæ$iones/ et cõclau$uræ $uum ad centrum ditigan&ttilde;. Spinæ cuncum periti unico et integro et prægrandi $emper lapide appo$uere: <09> $i erit muri cra$$itudo maior &qtilde; ut cuneos i$tiusmodi queas integres po nere: is demu <*> uon arcus/$ed e$$e te$tudo potius incipiet: quã nos fornicem appellabimus.</P> <P>Te$tudinum uaria $unt genera. Di$quirendũ quid inter $e diffe rant/et quibus lineis cõ$tituantur: Fingenda mihi erunt nomina: quo $im/ quem e$$e me his libris maxime elaborandũ in$titui: fa cilis et minime ob$curus. Ne<01> me præterit Ennium poetam ma ximas coeli appella$$e fornices: et Seruiũ cauernas dixi$$e cas e$$e <pb> quæ in carinarum $int factæ modum. Sed peto hanc ueniam ut his libris id tandem $atis putemus dictum latine: quod cum apte ad rem: tum et aperti$$ime ĩtelligatur. Te$tudinum i$ta $unt ge nera/fornix/camera/et recta $pherica: et $iquæ i$tarũ quota $unt pars: Ex his recta $pherica $ui natura nõ ni$i parietibus a circulari area $urg&etilde;tibus imponitur. Camera uero te$tudo quadratis debe tur areis: Fornicibu$ autem areæ angulorũ quatuor: $eu breuiores illæ quid&etilde;/$eu oblongæ $int: quales uidemus criptoporticus ope riuntur. Te$tudo ea quæ perforati ad m&etilde;tis $imilitudin&etilde; ducat: Verbi etiam $imilitudine apud nos fornix appellabitur. Erit igi tur id ueluti unum at<01> item alteros ad arcum arcus adegeris: aut qua$i flexæ trabis latitudinem exten$am multo ac protinus dila tatam reddideris: Exqua re a$$equemur/ut qua$i in$lexus paries in caput pro tecto ad$tet. Sin autem fornicem hanc forta$$is a $e pt&etilde;trione ad meridiem proten$am/tran$uer$a altera fornix ab ori ente ad occid&etilde;tem $olem peruadens totis lineis $ecuerit/te$tudin&etilde; cõ$tituent: quam inflexorum cornuũ $imilitudine: quæ in angu los procurrant cameram nũcupabimus. Qd $i arcus ip$i complu res et coæquales mutuo unicum in punctum medii culminis $e$e inter$ecuerint: te$tudinem cõ$tituent coelo $imilem: rectam inde $phericam appellari hanc placuit. Quæ te$tudines aliqua i$tarũ e partibus con$tet/hæ $unt. Nam $i coeli emi$pherium natura per p&etilde;diculari et recta $ectione ab oriente ad occidentem uer$us duas in partes diui$erit: Te$tudines dabit geminas: quæ quidem $ca phis emiciclorum pro tecto $unt. Sin autem ab ori&etilde;tis angulo ad angulum meridier: et a meridiano i$toc ad angulum occidentis: et ab <*>$to ad angulum $ept&etilde;trionis: et a $eptentrionali quo<01> i$toc ad primarium illud orientis angulum pari tatione natura circũ $eptum et cõmutilatum coeli emi$pherium reddiderit: re$tudin&etilde; tum quidem in medio relinquet: quam nos turgidi ueli $imilitu dine auleam nũcupabimus. Inqua uero perficiunda plures forni cis partes conu<*>iant: quale$ uidemus $ex octo ue angulorum are a$ te$tudinari: hanc no$ $phericam angularem appellabimu$. Te$tudinum a$truendarũ ratio eadem quæ in muri$ a$$eruabi&ttilde;: <foot>g iiii</foot> <pb> O$$a enim integra ad $ũmum u$que te$tudinis ex o$$ibus parictis in$urgent: et pro illorũ modo i$tic impo$ita perduc&etilde;tur: et inter $e quota aliqua di$tabunt parte. Ab o$$ibus uero ad o$$a illigam&etilde; ta protrahentur: et media cõplementa in$arci&etilde;tur. Sed in hoc d. f ferunt: <09> in pariete ad rectam regulam normã<01> et libell<*>m/<*>i des et $inguli ordines coagmentãtur at<01> componũtur: In te$tudi ne aut&etilde; ordines ad flexam regulam/et lapidis omnes cõclau$uræ ad $ui arcus c&etilde;trum dirigũtur. O$$a $erme nu$quã induxere uete res ni$i cocto ex latere/codem<01> utplurimũ bipedali: mon&etilde;t<01> te $tudinum complementa ab$oluas lapide leui$$imo: nequid muri iniquo abhinc pondere fatig&etilde;tur. Con$ue$$e tam&etilde; aduerti aliquos nõ $olidi$$ima Semper o$$a perducere: Sed o$$ium loco $par$im $tantes inlatus lateres inter$e rui$$e/capitibus pectinatim in $e iũ ctis: uti $iquis dexteræ manus $ũmos digitos $ũmis $ini$tris digi tis inter$tringat: Et intermedia complere cem&etilde;titio conge$tu: et præ$ertim pumice cõ$ueuerunt: quem omniũ lapidem te$tudi<*> tionibus complendis cõmodi$$imũ e$$e omnes profit&etilde;tur. Sed ar cubus et te$tudinibus $truendis armam&etilde;to opus e$t: id rudis et t&etilde; poranea quædam e$t contignatio ad flexæ lineæ ambitum diffini ta: cui pro corio et cute aut crates aut harundines/aut uilia i$tiu$ modi cõ$tern<*>/ $u$tinendæ coaggerationis in te$tudine quoad duruerit. E$t tamen inter te$tudines una omnium recta $pherica quæ armam&etilde;ta non po$tulet: quando ea quidem nõ ex arcubus $o lum con$tat: uerum etiam coronis. Et quis po$$it referre aut me ditari/&qtilde; $int horum uter<01> ĩnumerabiles hærentes ada<*>ti $ele mu tuo inter$ecantes/ad pares angulos et ad impares: ut quotocum<01> loco per uniuer$am te$tudinem i$tiu$modi aliquem inter$ecueris lapidem/plurimorũ intelligasre et arcuum et coronarum cuneũ appo$ui$$e: et coronam qui coronæ $upa$truxerit: et iam arcum/ qui alterum arcum pduxerit/ fingito uelle id opus labe$cere/ un de incipiet? Cunctis præ$ertim cuneis unum centrum petentibus pari et uiribus et ĩnixu. Huius te$tudinis firmitate pleri<01> apud ueteres adeo abu$i $unt: ut $olum in quotos aliquos pedes te$tace as $implices coronas in$trauerint: Cæteram uero te$tudin&etilde; opere <pb> rumultuario cementariam per$undendo materiem perf<*>cerint. Sed longe cos probo qui interducendum opus cura<*>in<*> ut qua ar te lap<*>ies in paricte illigantur/ eadem hic coronæ inferiores pro ximis $u<*>erio: ibus: et arcus inuicem arcubus locis nõ tari$$imis in<*> c<*>ntur: pra$ertim $i harenæ $e$$iceæ copia nõ $uppeditabit aut maritimis hau$trinis ue opus obnciatur. Angularem quo<01> te$tudinem $phericam modo per eius i$tius cra$$itudinem iectam $phericam inter$truas/ poteris attollere nullis armamentis: Sed i$tic nexura poti$$imum opus e$t: qua huius imbecillæ partes par tibus illius firmioribus arcti$$ime illigentur: Tamen con$eret ductis iam una atque alteris lapideis/ et duratis ceronis/ leuia il lic $ubillaqueare amenta et an$<*>: quibus tantum armamenti com mittas: quantum $at $it ferendis coronis his quæ aliquet ind<*> in pedes $upera$truan&ttilde; quoad $icc<*>$cãt: Et deinceps cumb q<*><01> partes duruerint/in quotos quo$<01> ordines i$ta hæc a<*>mam<*>$ b $idia ad $uprema perficiunda tran$terre: quoad u$<01> opus <*>b<*>u tum reddideris. Te$tudo/Camura/ at<01> item fornix a<*>mamen tis $ub$titutis inducatur uece$$e e$t. Sed uelim i$tarum primes ordines/et arcuum capita <*> mi$$imis $edibus c&etilde;mendari. Ne<01> placen: qui prius totos parietes extollunt $olis pediculis mutulo rum relictis/quibus po$t tempora te$tudinem cõ<*>ittant in$umũ opus at<01> incon$tans. Quare $i me audient una hi quidem arcus et paribus ordinibus cum $uo pariete cui inhæreant/ducentur: quo id opus pluribus per&quml; ualde id fieri pote$t firmi$$imis ne<*>i bus couniatur. Vacua uero inter a$$urgentes inflexus te$tudinũ et parietem cui adhæreant relic<*>a/ quem lecum fabri coxam nun cupant/ infarciantur non tellure aut $olu<*>s ruderibus $iccis: $ed potius $tructura ordinaria et $tabili/ parieti<01> iteum at<01> iteum connexa. Et placent qui leuandi oneris gra<*>a / fictilia ua$a a <*>aria uacua per coxarum cra$$itudines indidere <*>mo$a at<01> inuer$a: nequid collecta illic humiditate ingraue$ecit: Et ce menta $uperin$undere ex lapide minime graui / $ed alic quin tenaci. Tota demum in te$tudine uticum<01> illa $it / <pb> naturam imitabimur: quæ quidem cum o$$a adiunxit o$$ibus: tũ et carnes ip$as intexuit uillulis nexura per omnes diametros ĩter ductis inlongum/in latum/ in profundum/ in obliqumu? Hoc nobis artificium naturæ lapidibus inter$erendis ad te$tudines imi tandum cen$eo.</P> <P>His ab$olutis proximũ e$t ut in$ternãtur/res intota ædificatione primaria/et nõ magis nece$$aria &quml; difficilis: inqua a$$equenda et pficiunda omnis omniũ cura et diligentia iterum at<01> iterum ela borauit. De his nobis dicendum e$t: Sed prius illud inter$erendũ iuuat: quod ad te$tudinũ opus inprimis $pectat. Et enim inter te $tudines ab$oluendas differentia e$t: Nam qui arcus aut te$tudo $ubiectis armamentis facienda $it/cõfe$tim at<01> minime intermi$ $o opere a$truatur nece$$e e$t: Quæ uero $ine armamentis fiat/in tercalationibus prope $ingulos ĩ ordines ĩdiget: quoad cõge$ta fir mentur: ne partes noui$$imæ $upadiectæ/pri$tinis nõ $atis firma tis/re$olutæ defluant. Et præterea armamentatis te$tudinibus iu uat ilico/ubi $ũmis conclu$æ fuerint cuneis paulo/ut ita loquar/ relentare $ubices/quibus armam&etilde;ta $ub$tineantur: Id quidem ut recenti adhuc in opere cõmi$$i cunei nõ natent inter fom&etilde;<*>a et ful tũ calcis: Sed coequabil&etilde; inter $e acquie$cendi $edem $uis libratis ponderibus occupent: Alioquin inter $icci$cendum conge$ta non ut opus po$tulat/cõ$tipatæ congruer&etilde;t: $ed rimas relinquer&etilde;t $e dendo: Idcirco $ic fiat/non pror$us adiman ur: $ed indies $en$im relent&etilde;tur armam&etilde;ta: ne $i non att&etilde;perate $ubdemas/crudũ opus $equatur. Po$t dies uero aliquos pro operis magnitudine adhuc plu$eulum rel&etilde;tato: Sic deinceps facito/quoad lapidei per te$tudi nem cunei $e$e coaptent/et opus dure$cat. Relentãdi modus hic e$t: Nam cum operis armam&etilde;ta in pilis aut ubi cõducat con$titu eris: primum illic $ubigis capitibus ip$is armamenti cuneos ligne os ad bipennis $imilitudinem acuminatos. Cum igitur relema<*>e opus libuerit/ malleolo cuneos ho$ce di$trudes $en$im quoad uo les/ $ine periculo. Denique $ic $tatuo/non ante integram per pe$$am hyemem armamenta e$$e $ubdemenda: Id quidem <*>ur<*> ob cæteras res: tum ne imbrium madefactione eneruatum re$o<*> <pb> tum<01> opus proruat: Tam et$i dari te$tudinibus nihil cõmodius pote$t: q ut aquam abunde combibant/et nunquã $itim $entiant. Hactenus de his.</P> <P>Redeo ad tecti cru$tam. Nempe $i recte interpretamur/nihil e$t in toto ædificio antiquius/&qtilde; habere $ub quo urentes $oles atque e coelo cadentes tempe$tates profugiens excipiare. Id adeo benefi cium tibi ut perhenne $it/præ$tat non paries/non area/non q duis i$torum omniũ: $ed una inprimis quantũ uidere licet/extrema te cti cru$tula: quam ip$am habere contra omnes temporũ iniurias ualidam/ prout rei nece$$itas po$tulat/ at<01> cõ$tantem hominum indu$tria et artes facto rerum omniũ periculo uixdum $atis reper tam reddidere. Ne<01> facile reperiri po$$e confido: Nam cum nõ $olum imbrem: uerum et gelationes et æ$tus/et ommũ item infe $ti$$imi uenti lace$$ere nu$quã intermittãt: quis tam a$$iduos tã<01> acerrimos ho$tes tolerare u$piam diutius po$$it: Hinc e$t <09> alia ilico putre$cunt: alia di$$oluũtur: alia parietes deprimũt: alia fin duntur/rumpuntur: alia ab$tergũtur: ut ne metalla quidem alibi contra tempe$tatũ iniurias inuicta i$tic tam multas perferrc offen $iones queant. Sed homines pro locorum natura copi<*>m rerum/ quæ ad manus $ubueniret non a$pernati/ quoad licuit nece$$itati prouiderunt: Ergo uariæ contegendorũ operum oita ob$eruatio nes. Pyrges inquit Vetruuius/ harundine: et apud Ma$$iliam $ubacta cum paleis terra operiũt. Thelophagi apud <*>aramãtas/ ut refert Plinius/te$tudinũ $uperficiem cru$tis tegunt. Maxima pars Germaniæ a$$erulis utitur. In Belgica prouincia candidum facilius $ecãt lapidem/&qtilde; lignũ tenues in laminas: quas pro tegu lis exponũt. Ligures ætru$ci<01> tegendis ædibus laca$tras adhib&etilde;t cru$to$o ex lapide di$ceptas. Alii pauim&etilde;ta dequibus mox referã experti/tandem oĩbus periclitatis/nõdum tamen ingenia et indu $tria mortaliũ inuenere cõmodius tegula te$tacea: Nam pauim&etilde; torum quidem opus pruinis $cabre$cit/ findit/$idet. Plumbum feruoribus $olis collique$cit. æs $i graue e$t/ magno ponitur: $i tenue/ uentis deturbatur/ at<01> ærugine gracile$cit/ abla<*>eratur. Tegulã ciprium qu&etilde;dam Criniã agricolæ filiũ inueni$$e ferũt. <pb> Eius duo $unt genera: unum planum/latum pedem/longum eubi tum $pondis hinc at<01> hinc hirtis extantibus ad $ui latitudinem partem nonam: Aliud aduolutum et crurium tuendarum arma imitetur: Ambo qua imbrem defluentem capiant apertiores: qua cuomant arctiores. Sed plani imbrices cõmodiores $unt: modo ita iungantur ad regulam et libellam/ne in latus p&etilde;deant: necubi lacunæ intercurrant/ aut tumuli extent: nequid tran$uer$i fluen tem pluuiam interpellat: nequid interuacuum relinquatur. Va $ta $i erit tecei $uperficies/ampliores exigentur tegulæ: ne imbri um riuuli canalibus non recipientibus $uperfundãtur. Tegulam ne turbines a$portent/ uelim omnem fultu calcis affirmari: præ $ertim in publicis operibus: Nam in priuatis $at erit $i prima $til licidia contra uentorum impetum affirmaris: tum et $oluti aptius in$taurantur/ubi uitium factum $it. Alioquid id hunc in modũ fiet apti$$ime: Nam in tectis quid&etilde; ligneis a$$ium loco te$taceæ tabellulæ ad decurrentes quadrulos extendentur uinctæ gyp$o. In has tabellulas $uperin$ternentur plani imbrices/ et firmabun tur calce: Opus id contra ignes tuti$$imum/et ad u$um incolarũ accommodati$$imũ: Et minore fiet impen$a/ $i tabellu$arum lo co cannam græcam $ubin$traueris/ calce<01> firmaris. Tegulam/ quam præ$ertim operibus publicis calce affirmaris/uelim non ni $i biennio $ub gelu et $ole habitam $umas: Inualida enim $i fuerit po$ita/non $ine operis di$pendio tolletur. Subuenit ut illud refe ram/quod apud Diodorum hi$toricum celebres illos ad hortos pen$iles Syriæ nouo et minime inutili inuento factum legimus: Nam in trabibus quidem harundines a$plato oblitas appo$uere: in eas coctos lapides coaptauere duplici in$tratura uinctos gyp$o: Tertio loco plumbeas adiũxere tegulas ita cõflatas at<01> coagm&etilde; tatas: ut nullus humor ad primos lateres penetraret.</P> <P>Venio ad pauimenta: quando ea quidem tectorum naturam $a piunt. Horum alia $ubdiuo: alia contignatis: alia non contigna tis: utri$<01> $olidam et ad $uas lineas exactã e$$e oportet $upfici&etilde;: ubi inducan&ttilde;. Subdiuo $upficies fa$tigiabi&ttilde;: ut indenos quo$<01> pe des nihil minus binum declinet digitum. Et habebit quo aqua <pb> defluens aut in ci$ternas excipiatur: aut deriuetur in coaclas. His ex cloacis $i aut in mare aut in amnes non poterit refundi/ infun dito aptis locis puteos ad aquam u$que $caturientem: fe$$am<01> re pleto $axo globo$o. Id demum $i non licebit/ foueas inquiunt fa cito capaces/et indito carbones: deinde completo $abulo/h<*>c hu moris exuberantiam $orbebunt at<01> ab$ument. Cæterum $i erit areæ $olum conge$titium/fe$tucabitur acurati$$ime et $uperindu cetur/cum $catumine rudus: Sin autem erit $ubcontignata $uper ficies: tunc altera $uperaffigatur tran$uer$a coa$$atio/ et $tatumi netur/et inducatur rudus cra$$um pede: Subrudus $unt qui $par tum aut filicem $ub$ternendam putent: nequid materia calcis cõ tactu urtietur. Rudus $i erit nouum/ad tres partes una calcis mi $ceatur: $i re$iduum ad quinque duæ: inductum con$pi$$etur/ce dendo uectibus celeberrime: His ad cra$$itudinem digitorum $e num addatur pultis extexta trita: quæ ad tris partis unam habeat admixtam caleis. Vltimo in$erantur $ertilia/aut te$ta $picacea/ aut te$$ere ad lineam et regulam. Tucius erit opus/$i inter $catu men et pulrem imbrices tegulæ iunctæ calce ex oleo in$tern&etilde;tur. Pauimentum non $ubdiuale/quod eius ob$ic<*>itatem egregie pro bant/ $ic fieri iubet Varro: fodito ad pedes binos/ et fe$tucato $o lum: et in ducito aut rudus aut re$taceum pauimentũ: Dimittito apertas nares: unde $uos per canales humor extillet: congerito carbones: hi$<01> proculcatis at<01> admodum in$pi$$atis inducito $a bulone et calce et fauilla mixtam offam cra$$itudine $emipedali. Hæc quæ hactenus recen$uimus ex Plinio at<01> inprimis Vetru uio interpretati $umus.</P> <P>Nunc quæ de pauimentis ex ueterum operibus $umma et cura et diligentia collegerim/referam: a quibus plura me longe &quml; a $eri ptoribus profiteor didici$$e. Atqui incipiam quidem a $umma cru$ta/quã&qtilde; non infirmam et rimo$am habere per &quml; difficile qui dem e$$e: Nam cum humore pregnans e$t humida/fit $ole uen tis ue ut $ummotenus $icce$cat. Ex qua re uti in re$iduo alluui onis uidemus luto contrahitur cutis/ atque fi$$uras pandit ine mendabiles: Nam illic partes quæ aruerint / quouis ar<*>ificio <pb> amplius non cohærent. Humectæ uero partes facile protrahenti bus cædunt et $ecuntur. Cru$tam uideo aut te$taceam impo$ui$$e ueteres/aut lapideam: Nam tegulas quid&etilde; maxime ubi pedibus non pre$$entur/po$itas uidi qua<01> uei$us latas cubito iũctas calce ex oieo: et ui$untur laterculi minuti cra$$i unum lati binum digi tum: longi duplo &qtilde; lati iuncti $tantes in latus ad $picarum imita tion&etilde;. Lapideas cru$tas uidere pa$$im licet ex tabulis marmoreis grandioribus: et item ex re$ectis minutioribus atque te$$erulis. Præterea $pectantur uetu$tæ cru$tæ ex $ola materia: quæ fiat iun cta calce/harena et tun$a te$ta minutiore quantũ coniector ex ter tia. Compercũ habeo cru$tas ha$ce fore firmiores et con$tantiores $i partem adieceris quartam tun$i lapidis tyburtini. Sunt qui pu teolanũ puluerem/quem rapillum nũcupant/ huic operi probent mirũ in modum. Cru$tas item quæ ex $ola $int materia obductæ experiri licet/ uerberatu crebriore et indies iterato acquirere $pi$ $itudinem et duritiem prope ut $uperet lapidem: Et cru$tis i$tiu$ modi con$tat/ $i lotura calcis a$pergantur: $i oleo linaceo oblini antur/ importari duritiem quandam uitream/et contra tempe$ta tes illæ$am. Calcem oleo $ubactam affirmant nihil pauim&etilde;tis no ciuũ admittere. Sub cru$ta uideo affu$am materiam ex calce et minutulis te$tæ perfractæ ad cra$$itudinem digitorum binum tri num<01>: Sub ea offenditur qua$i infarctura partim ex te$ta perfra cta: partim ex minutulis lapidum/quæ fabri excu$$erint $calpro: et hanc ferme cra$$am pedem alibi inter $uperiorem: at<01> hanc in uenio te$taceos laterculos $ub$tratos po$tremo infimum $axa $ub $idunt pugnis non maiora. Videre licet in torrente $axa quæ ma $cula dicuntur: uti $unt globo$a $ilicea et uitraria/ ilico ex aquis $icce$cere: Te$tam uero et tofum et i$tiu$modi diu $eruare cõcep tum humorem. Exquo $unt qui affirment nõ penetrare admodũ ad cru$tas humorem ex tellure: ubi $ubin$tratũ i$toc $iet $axo pa uimentũ. Vidimus etiã qui in pu$illas pilas $exquipedales qua drato ordīe p $olũ binos in pedes di$po$itas/appo$uere tegulas te $taceas: qbus ī$truxere &quml;le diximus pauim&etilde;tũ. Sed hoc pauim&etilde;ti genus præcipue ad balneas pertinet: de quibus $uo dicetur loco. <pb> humore humecto<01> aere gaudent pauimenta dum fiunt. Et in um bro$o at<01> humido firmiora et integriora $eruantur. Et pat imen tis nocua inprimis $unt/$oli infirmitas/et repens ex$iccatio. Nã ueluti reiteratis pluuiis den$atur in aruis tellus: ita et pauimenta abunde humectata unam integram<01> in$oliditatem ferruminan&ttilde;. Quo in loco pauimenti ex fi$tulis tectorum imber cadens excipi tur/ lapideam po$ui$$e oportet cru$tam per&quml; integram et admo dum $olidam: ne impotentium guttarum a$$idua/ut ita loquar/ improbitate refodiatur at<01> uitietur. Præterea pauimentũ quod in materia et contignato in$ternitur curandum e$t ut o$$a quibus $u$tineatur/uiribus $int ualida et inter $e coæqualia: Quæ res $i non erit: puta $iquo loco aut paries aut trabs ualde robu$tior cæte ris $ubiccta $it: co loci findetur pauimentum at<01> uitiabitur. Nam cum materia nõ $emper eodem tenore uigore<01> con$i$tat/$ed tem porum uarietatibus moueatur/ humidis mo$$e$cit: $iccis ad rigi ditatem $e$e reuocat at<01> obfirmat: ea re partibus eneruatioribus $ub pondere laborantibus atque $identibus nim<*> um finditur. De his hactenus.</P> <P>Sed illud nolim præterii$$e quod probe faciat ad r&etilde;. Namq, alia quidem fundamentis fodiundis: alia complendis. alia parietibus artollendis: alia te$tudinibus imponendis: alia cru$tis obduc&etilde;dis tempora at<01> anni acri$<01> modus et facies debentur. Et enim fodi untur quidem cõmodi$$ime per caniculam at<01> ip$um p autũnũ tellure arenti et humoris exuberantia fo$$iones non impediente. Complent etiam haud omnino incõmode ad primum uer/ maxi me ubi profundiora $int: nam ab æ$tatis ardoribus $atis protegen tur tellure ob$idente atque circũfouente. Sed longe commo<*>us complebuntur ad brume initium: modo ea regio non $it $ub coeli axe et eiu$modi: ut e ue$tigio gelet potius q cohæreat. Paries quo<01> cũ æ$tus nimios: tum et acres algores at<01> $ubitas gelatiões at<01> præcæteris aquilones uentos odit. Et inprimis te$tudo oium maxime æquabilem et contemperatam coeli tempe$tatem optat: quoad obfirmauerit opus <*>/atque duruerit. Cru$tas perq att&etilde; perate inducemus ad uergiliarum ortum: et per eos demum dies <pb> quibus multo afflarint humectarint<01> hau$tri: Nam ni pror$us humectum $it quod cru$ta aut opere dealbario ue$tiatur/ nõ cohe re$cent appo$ita: $ed pa$$im diffi$a di$cerpta<01> decident: crebra<01> $cabritie opus dehone$tabitur. Sed de cru$ta albario<01> opere $uo loco diffu$ius dicetur. Nunc ab$olutis rerum dicendarum gene ribus/ad reliqua di$tinctius con$ideranda tran$eamus. Et primo de ædificiorum generibus et uarietate: et quid cui<01> debeatur: pro xime de ædificiorum ornam&etilde;tis: po$tremo de i$torum uitus: quæ aut opificis errore/ aut temporum iniuria facta $int/ emendandis aut in$taurandis tran$igemus.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE VNI VERSORVM OPERE LIBER. IIII. INCIPIT</head> <marg>a</marg> <P>EDIFICIA HOMINVM ESSE CAV $a con$tituta in promptu e$t. Nam principio quidem/$i recte ĩterpretamur/facere opus ho mines coepere: quo $e $ua<01> ab aduer$is t&etilde;pe $tatibus tuerentur. Proxime item pro$ecuti $unt non modo uellent quæ ad $alutem e$$ent nece$$aria: uerum et $iqua etiam ad expeditas qua$<01> cõmoditates a$$equendas conferrent: ea nu$quã e$$e præter mi$$a uoluere. Inde adeo rerum oportunitate admoniti at<01> illec ti eo deuenere: ut etiam quæ ad uoluptates explendas facerent ex cogitarint/indie$<01> u$urparint: ut $iquis ita dixerit/ædificia fore aliqua ad uitæ nece$$itatem: alia ad u$us oportunitatem: alia ad temporum uoluptatem diffinita: forta$$is apte ad rem aliquid di xerit. Sed cum ædificiorum circũ$picimus copiam et uarietat&etilde;: facile intelligimus non tantum hos e$$e ad u$us omnia: ne<01> horũ tantum aut illorum gratia comparata: Sed pro hominũ uarietate inprimis fieri/ ut habeamus opera uaria et multiplicia. Quod $i ædificiorum genera/et generum ip$orum partes $atis/ uti in$titu imus/adnota$$e uoluerimus: omnis inue$tigandi ratio nobis hinc captanda $it at<01> inchoanda: ut homines/quorum cau$a con$tent <pb> ædificia/et quorum ex u$u uarientur accuratius cõ$ideremus qd inter $e differant: quo inde $ingula clarius recognita di$tinctius pertractentur. Repetamus ea de re/ quid de hominum cætu par tiundo ueteres illi rerum publicarum legum<01> conditores uiri pe riti$$imi $en$erint: qui $tudio/cura/diligentia<01> i$tiu$modi rebus per$erutandis atque recen$endis $umma cum laude inuentorum<01> admiratione uer$ati $unt.</P> <P>The$eus/ inquit Plutarcus/rem publicã diui$it in eos qui leges diuinas at<01> humanas cõ$tituerent at<01> interpretar&etilde;tur: et eos qui artificio exerceren&ttilde;. Solon pro cen$us diuitiarũ<01> copia et modo $uorum habuit ciuium ordines di$tributos: ita ut qui minus. ccc. ex agris annua exciperent prope in ciuium numero cen$endos nõ putarit. Athenien$es primos $ibi habuere uiros doctrina et u$u re rum cultos/ac peritos: proximos oratores: po$tremo opifices. Romulus a plebe equites et patritios di$creuit. At Numa rex ple bem diui$am fecit per artes. Apud Gallias plebs pene $eruorũ du cebatur $orte: Reliquos aut milites fui$$e tradit Cæ$ar: aut $api&etilde; tiæ religioni<01> deditos: quos illi Druides nũcupant. Apud Pan theos $upremi $unt $acerdotes: $ecundi agricolæ: tertii milites: cum quibus et pa$tores et duces ouium. Britãni $uos quatuor di uidebãt generibus: Primi erant quibu$ fiant reges: alteri $acerdo tes: tertio loco milites: po$tremo uulgus. Aegyptii primos dede re gradus $acerdoti: $ubinde reges præfecto$<01> locarunt: tertio po $uere ordine bellatores: et multitudin&etilde; diuer$e itidem inter agri colas pecuarios artifice$<01>/at<01> etiam/ut inquit Hcrodotus/mer c&etilde;narium et nautam. Hippodamũ referunt $uam quo<01> diui$i$$e rem publicã in partes tris: artificem/agricolam/et propul$ator&etilde; belli. Non improba$$e Ari$toteles eos ui$us e$t: qui a multitudi ne $elegerint dignos: quos cõ$iliis/magi$tratibus/iudiciis ue præ ficerent: Cæteram uero plebem diui$am reliquerint inter agrico las/artifices/mercatores/mercenar <*>os/equites/ pedites/ et turbã naualem. Cui haud multo di$$imil&etilde; ex Diodoro hi$torico fui$$e apud Indos rem publicã apparet: Nam illic $acerdos/arator/pa $tor / artifex / miles/ effori: et qui publicis con$iliis præ$unt<*> <foot>h</foot> <pb> Plato rem publicam alteram dixit pacatam e$$e: et ocii quieti$<01> cupidam: Alteram ardentem et bellatricem: prout eorum e$$ent animi/qui rebus præ e$$ent. Ex<01> animi partibus omnem ciuium multitudinem partitus e$t: Vnam eorum/qui ratione con$ilio<01> cũcta' moderantur: Alteram eorum qui armis iniurias pro$equan tur: Tertiam eorum qui alimenta/ quibus patres et milites $ub $tententur/ præbeant et $ubmini$trent. Hæc de multis ueterum cõmentariis ex cerpta breui$$ime p$trinxi: Ex quibus illud admo neri uideor: ut quas collegerim/omnes e$$e rerum publicarũ par tes $tatuam: $inguli$<01> $ingula deberi ædificiorum genera diiudi cem. Sed nos quo ex in$tituto rem totam di$tinctius trã$igamus iuuet $ic di$$erui$$e. Mortalium numerum $iquis in partes diui $urus $it/quidnam huic aliud principio ueniet in mentem: &qtilde; ut $entiat non co$dem cen$endos e$$e: $i una loci alicuius incolas uni uer$os con$ideres: at<01> $i partibus $eparatos di$tincto$<01> rec&etilde;$eas. Proxime naturam ip$am contemplatus num $entiet illos quidem inqua poti$$imum re alter ab altero differat: ex ea $ibi re notas ca ptandas e$$e: quibus alteros ab alteris $ecernat. Atqui nihil e$t/ quo magis homo qui$piam differat ab homine/ &qtilde; una illa in re: qua ab genere beluarum longr$$ime abe$t/ ratione et artium opti marum cognitione: adde $i uelis fortunæ pro$peritat&etilde;: Quibns in dotibus omnibus pauci una inter mortales præ$tant at<01> excel lunt. Hinc igitur prima nobis patcbit diui$io: ut paucos ex om ni multitudine $eligamus: quorũ alii $apientia con$ilio ingenio<01> illu$tres: alii u$u rerum et peritia probati: alii opum copia et for tunarum affluentia exi$tant celebres. His primarias rei publicæ partes cõmittendas quis neget? Ergo egregiis uiris qui con$ilio polleant/ prima et cura et moderatio rerum cõmendabitur. Hi rem diuinam religione $tatuent: iu$ti æqui<01> modum lege con$ti tuent: bene beate<01> uiuendi uiam mon$trabunt: pro auctoritate dignitate<01> $uorũ ciuium tuenda indie$<01> augenda aduigilabũt: At<01> ubi quid cõmodum/ utile/ nece$$arium fore præ$en$erint: cũ ip$i ætate forte fe$$i contemplandis rebus occupari maluerint &quml; exequendis: demandabunt peritis u$u rerum at<01> ad agendum <pb> expeditis: ut de patria bene mereri pro$equantur. Hi uero al teri $u$cepto negocio/cum domi $olertia et $olicitudine: tum fo ris labore et tolerantia rem ex officio procurabũt: dicent ius: du ctitabunt militem: exercebũt $e<01> $uorũ<01> manus et indu$triam. Demum cum rebus perficiundis intelligent fru$tra inniti: ni$i et facultates ad$int: Ad i$tos igitur proximi ue: quibus aut ex agro aut mercatura facultates $uppeditent. Cætera omnis hominũ ma nus et numerus hi$ce primariis prout u$us po$tulet obt&etilde;perabunt at<01> $ubmini$trabũt. Hæc $i $atis conueniūt ad rem compertum quidem habemus ædificiorũ genera deberi alia ciuium cætui uni uer$o: alia primatibus: alia multitudini: Tum et primatibus alia his qui domi con$ilii$<01> præ$unt: alia his qui negocio exercean&ttilde;: alia his qui facultates congerant: Quorum omniũ quidem cum pars quædam ad nece$$itatem/ uti diximus/ pars ad cõmoditates referatur: $it quo<01> nobis/ qui ædificia cõmentamur/ par aliquid animi gratia dedi$$e: dum premii loco i$tiu$mõi partitionũ exor dia e$$e ex philo$ophantiũ rudimentis repetenda in$tituerimus. De his igitur nobis dicendum e$t/quid una uniuer$is: quid pauci oribus primariis ciuibus: quid minorum multitudini conueniat. Sed exordiũ ad res tantas unde captabimus? An uti homines i$ta $ibi cõparare indies pro$ecuti $unt? Ita et nos a priuatis egenorũ ca$unculis r&etilde; inibimus: et inde ad ampli$$ima i$ta/quæ uidemus theatrorum/ termarum/ templorũ<01> opera perueniemus. Nam con$tat quidem orbis gentes diu nuliis cinctas urbium moenibus degi$$e. Et $cribunt quid&etilde; hi$torici/ Dyoni$io Indiam pagiante nullas fui$$e apud eas gentes muro cinctas ciuitates: Gra ciam<01> olim nullis munitam fui$$e muris $cribit Tuchidides. Etp Gal lias item ad Cæ$aris t&etilde;pora/tota Burgundiorũ gens non urbibus eogeban<*>ur: $ed pa$$im in uico congruebont. Quin et primã qui dem fui$$e urbem comperio Biblum a Fo<*>nicibus occupatã: quã circũobducto $uis ædibus muro cinxerit Saturnus. Tam et$i u$<01> ante diluuiũ conditã lopem dinumeret Pomponius. Aethiopes inquit Herodotus/cum ægyptũ occupa$$ent/nullum delinquen tiũ occidebãt: $ed erat ut terræ cumulos ad uicos/quos incolobãt <foot>h ii</foot> <pb> exaggerarent: Hinc per ægyptum con$titi$$e urbes dicunt. At de his alias. Nunc et$i natura quidem uti aiunt/ omnia quæ fi unt leuioribus principiis excreui$$e uideam: placet tamen a dig nioribus ordiri.</P> <P>Vniuer$is urbis/et quæ urbis partes $unt publica omnia deben&ttilde;.</P> <P>Vrbis habendæ $peci&etilde; cau$am<01> $i ex philo$ophorũ $ent&etilde;tia e$$e hanc cõ$tituemus: ut uitam eo ducant accolæ pacatam/ et quoad eius fieri po$$it uacuam iucõmodis/omni<01> mole$tia liberã: Pro fecto iterum at<01> iterũ excogita$$e oportet: qui ponatur loco $itu et linearũ ambitu. De his alii aliter $en$ere. Sũmam $cribit Cæ $ar ad laud&etilde;/$olitos Germanos ducere/ ubi lati$$imas circũua$ta tis finibus haberent $olitudines: Id quid&etilde; ita <09> repentinas ho$tiũ excur$iones ea re maxime abuetari arbitrarentur. Exercitum in æthiopiam Se$o$trim ægyptiorũ regem ĩmittere de$titi$$e putãt hi$torici: <09> frugũ inopia et locorum difficultate ab$terreretur. Regem A$$yrii aduenã de$ertis et inaquo$is tutati locis pa$$i $ũt nun&quml;. Arabes itidem <09> aqua et fructibus deficiant/ab externorũ impetu et iniuria æternum fui$$e immunes ferunt. Italiam nulla re alia $æpe a barbaris petitam armis $cribit Plinius/&qtilde; uini fici<01> uoluptate. Adde <09> rerum i$tarum copia / quæ ad uoluptates faciat/uti aiebat Crates/et $enibus et iuuenibus nocua e$t: Nam illos efferatos: hos effeminatos reddit. Apud æmericos/ inquit Liuius/regio fertili$$ima e$t: Sed <09> plerũ<01> ubere $olet agro eue nire/homines alit imbelles. Contra Ligii <09> terram incolãt lapi do$im/qua exerceri a$$iduo et extrema uictus parcitate diem tra here oporteat: per&qtilde; indu$trii et robu$ti$$imi $unt. Quæ res cum ita $int/huiu$modi forta$$is regiones a$peras et difficiles conden dis urbibus erunt qui non uituperent. Alii $ecus: Nam<01> optabũt quidem agi apud $e naturæ beneficio et munere: ut cum ad nece$ $itates/tum et ad uoluptates et delitias addi amplius nihil po$$it. Bonis enim ut bene utamur/dari po$$e legibus et patrum in$titu tis. At uero quæ conferant in uita/iucundiora quidem nimirũ ea e$$e $i domi $it/&qtilde; $i aliunde quæ$ito opus $it. Et cupient quidem agrum dari/qual&etilde; apud Memphim: qu&etilde; $cribit Varro frui coelo <pb> adeo clementi/ut nulli arborum ne uitibus quidem folia integrũ per annũ decidant: Qual&etilde; ue $ub tauro monte locis quæ ad aqui lon&etilde; $pectant: Nam<01> illic Strabo racemos dari cubitorũ binum atte$ta&ttilde;: et $ingulis a uitibus $ingulas uini amphoras: et unica ex ficu modios colligi. Ixx. Qual&etilde; ue India hyperborea<01> in in$ula ad occeanũ colit: cuius agro bis ãnuos fructus capi prædicat He rodotus: Qual&etilde; ue apud Lu$itanos: unde ex reciduis $eminibus alteras at<01> alteras capiãt me$$es: Aut potius qual&etilde; Talge Ca$pio in monte: qui ager fruges etiam incultus præbeat. Rara hæc: et quæ facilius optes &qtilde; reperias. Ergo præ$tãti$$imi ueteres/qui de huiu$modi rebus ab aliis accepta/et ab $e excogitata mandarũt lit teris. Ciuitat&etilde;$tatuũt ita e$$e oportere po$itam: ut agro cõten ta $uo: quantum rerum humanarũ ratio et conditio patitur/nullis aliunde petitis indigeat: Et ita munitam finiũ ambitu: ut cum ab ho$te nõ facile po$$it inuadi: tum et alienã emittere in prouinciã militem ad arbitrium ualeat ho$te etiã inuito: Sic enim habitam ciuitat&etilde; et libertat&etilde; tueri/et $e imperiũ<01> multo propagare po$$e cõ$entiunt. Sed quid ego hic dixerim ægypto ad laud&etilde; inprimis datur: <09> $it qua<01> uer$us mirum inmodũ munita/et penitus inac ce$$ibilis/hinc mari/illinc de$erti ua$titate obiecta: dextera mon tibus abrupti$$imis: $ini$tra paludibus diffu$i$$imis: Tum et agri tanta e$t fertilitas/ut e$$e ægyptũ ueteres publicum orbis orreum dixerint: Solere<01> deos eo animi gratia et $alutis cõfugere: Hanc tam&etilde; region&etilde; tam munitam tam fertilem: ut cunctos mortales pa $cere/deos ip$os excipere ho$pitio $aluare<01> po$$e glorien&ttilde;: nun&qtilde; fui$$e omni ab æuo liberam te$tatur Io$ephus. Probe igi&ttilde; ad rem admon&etilde;t/qui res mortalium ip$ius etiam Iouis in gremio tutas/ nequic&qtilde; futuras fabul&etilde;tur. Iuuet idcirco illud Platonis imitari/ cum rogare&ttilde; ubinam e$$ent præclarã illam quam $ibi effinxi$$et ciuitat&etilde; inuenturi: non inquit agimus i$tuc: $ed cuiu$modi fore oĩum optimam $tatui$$e deceat pue$tigamus: tu eam cæteris præ ferendã ducito: quæ ab i$tius $imilitudine minus aberrarit. Sic et nos qua$i exemplaria affer&etilde;tes eam p$cribamus urbem: quã omni ex parte futurã cõmodam docti$$imi arbitren&ttilde;: in cæteris t&etilde;pori <foot>h iii</foot> <pb> et rerũ nece$$itati ob$equentes: Illud Socratis tenebimus: ut quæ res ita per $e con$tet/ut ni$i in peius queat immutari: e$$e hanc pu temus optimam.</P> <P>Ita<01> e$$e oportere urbem $tatuimus eiu$modi: ut incõmodorum oĩum quæ primo recen$uimus libro/nulla oĩno ad$int. Et $i quæ res ad uitæ frugalitatem opten&ttilde; nullæ de$int. Habebit agrum $a lubrem/lati$$imũ/uarium/amoenũ/feracem/munitũ/ refertum ornatum omni fructuũ copia/omni fontium exuberãtia: Aderunt flumina/lacus/mari$<01> oportunitas patebit: unde cõmodi$$ime $i qua de$int cõueban&ttilde;: et quæ $up$int exporten&ttilde;. Deni<01> ad res ciui les bellica$<01> præclare cõ$tituendas at<01> augendas omnia $uppedi tabũt: qnibus et $uis præ$idio/et urbi ornamento/et amicis uolu ptati/et inimicis terrori $it futura. Et bene quidem agi cum ea ci uitate $tatuã: quæ bonã aliquam agri partem po$$it inuito bo$te colere. Cæterum loca$$e urbem oportet agro ĩ medio: unde $pec tare in oram $uam/et di$cernere oportuna/et attempate præ$to e&etilde; quo nece$$itas po$tulet. unde uillicus arator<01> ad opus prodire fre qu&etilde;s et exagro cũ fructu et me$$e onu$tus mom&etilde;to reuerti po$$it. Sed parenti ne in campo an littore an mõtibus colloces pmaximi ĩtere$t. Nam habet quid&etilde; horum quod<01> qd præ$tet: et cõtra qd minus probes. Cum exercitũ Dyoni$ius p Indiam ageret cõfectũ æ$tu deduxit ad montes: ilico $alubri captata aura cõualuit. Et mõtes occupa$$e urbis cõditores ui$i $unt: <09> illic tutiores forta$ $is futuros intellexerint: Sed aquis deficiunt. Fluminũ aquarũ<01> cõmoditates præ$tabit planities: Sed eadem cra$$iori operit<*> coelo quæ æ$tate ferueat/hyeme algeat int&etilde;peranter: e$t<01> eadem ad im petus aduer$os minus ualida. Littora ad cõtrah&etilde;das merces opor tuna: Sed <09> illi aiunt/maritima omnis urbs rerũ nouarum illcce bris/et nimia negociantium ui excitata atque uexata a$$iduo flue tuat: et ad multos piculorum externarum<01> cla$$ium ca$us et di$ crimina expo$ita e$t. Quare $ic $tatuo. Quocum<01> ponas urbem loco/conandum ut i$torum oĩs c&etilde;moditatis $it particeps: incom modis uacet. Et uelim montibus dari planiti&etilde;/et planis tumulos ubi urbem $tatuam: Id ex arbitrio a$$equi locorum uarietate $i <pb> non licebit/utemur ad res nece$$arias captandas argum&etilde;tis huiu$ modi: ut maritimis plagis urbs non littori nimiũ uicina/$i crit in plano: ne ue nimiũ $emota $i eric in monte $ita reimquatur. Mu tari littora te$tantur cum pleræ<01> alibi aliæ urbes: tum in Italia Baiæ mari ĩmer$æ. Apud ægyptum Pharus/quæ prius mari fue rat circũdata: nũc ueluti Cherfone$$us ad continent&etilde; hæret. Sic et Tyrum et Clazomenas fui$$e $cribit Strabo. Quin et templum hãmonis olim fui$$e ad mareferunt $ece$iu: <09> maris longe imedi terraneis re$titi$$e. Atqui monent aut ip$um ad litus/ aut porro longe ab mari ponas: Nam maris quidem auram uidere licet $ale grauem e$$e at<01> a$peram. Ergo cum ad mediterranea præ$ertim plana appulerit: humentem illic aerem offenderis inhau$to deli que$c&etilde;te $ale/nimirũ coelum reddit cra$$um et prope mucul&etilde;tũ: ut pleri$<01> i$tiu$modi in locis uolui nõnun&quml; aere telas aranearum $imiles uideas: Aiunt<01> cum aere nõ $ecus at<01> cũ aquis agi: quas in promptu e$t mixtione $alitarũ corrumpi/quoad etiam foetore oftendant. Probant urb&etilde; ueteres præ$ertim Plato: quæ a mari mi lia di$tet. x. Qd $i ab mari longe po$ui$$e nõ licebit: $itu locabi&ttilde; quo auræ i$tiu$modi ni$i diffractæ et la$$æ ac depuratæ appellãt: Locabitur<01> pone/ ut mõtium intercur$u uis omnis a mari noxia intercepta fru$tetur. Ex littore a$pectus ip$e maris per&quml; iucudus e$t: ne<01> item nõ $alubri lu$tratur coelo: Quæ cnim a$$iduis u&etilde;tis agitatæ continuis mom&etilde;tis re$pirent: has e$$e Ari$toteles $aluber rimas regiões putat. Sed caueãt ne $it mare i$tic herbidu depre$$o littore et imer$o: $ed <04>fundũ/abruptis uiuo $axo hirti$<01> ripis ri gens: Ip$am<01> urbem $upbo/uti loquũtur/montis dor$o $tatui$$e cum ad dignitat&etilde;/tum ad amoenitat&etilde;/tum et inprimis ad $alubri tatem at<01> $alut&etilde; conferet. Nam quo loci ad mare imineant mon tes: nu$quã e$t illic mare nõ profundum. Tum ex mari $iqua ua porum cra$$itudo in$urgat/a$c&etilde;$u deficit. Et $iquid repentina ho $tilis manus attulerit aduer$i/maturius præuidetur/et tutius $ub mouetur. Collibus po$itam urbem probant ueteres: quæ ad ori entem uergat. Probant etiam quam pertingat calida in regione boreas. Alii forca$$is eam probabunt: que ad occident&etilde; prona $it: <foot>h iiii</foot> <pb> ducti<01> ea $ub coeli facie fertiliores e$$e cultus $en$erint. Atqui $ub tauro monte/ quæ partes ad aqnilonem $pectent/ longe ante alias e$$e $alubres: ea præ$ertim re qua et fertiles prædicant hi$to rici. Demum $icubi in montibus ponendum $it oppidum/ inpri mis animaduertendũ e$t: nequod i$tiu$modi in locis a$$olet: ma xime ubi cel$iores circum alii $e$e attollãt colles: grauis et diuti na nebularum collectio atram diem/ et fu$cum a$$iduo rigidũ<01> coelum præbeat. Tum et uentorum ĩmodica excur$itatio et mo le$tia nequid immanius uexet prouidendum e$t: et præ$ertim bo reas i$tic: Nam is quidem inquit He$iodus cum cæteros/tum in primis $enes reddit torpentes et inflexos. Incommoda erit urbis area/ in quam $uperexten$a rupes a $ole conceptos uapores refun dat: aut in quam auernæ conualles auram acrius obfundant. Alii præcipitiis locorum e$$e urbis latus finiendum monent. Sed præ cipitia ip$a ferme omnia/q ex $e contra motus et tempe$tates iua lida $int mõ$trant cum alibi plera<01> oppida/ tum et in æ<*> uria uo laterræ: labuntur enim temporum ductu: et quæ impo$ueris tra hunt in ruinam. Et caui$$e quidem oportet nequis $upra ĩmineat contiguus mons: quo occupaio infe$tus ho$tis urgeat: ne ue ulla $ubtendatur ho$ti tuta planities tanta: ut eo loci ca$tra uallare ad ob$idendum/aut aciem $truere ad oppugnãdum po$$it. Vrbem condidi$$e Agrigentinam Dedalum legimus ardua in petra/ dif ficili aditu/ut tribus non plus uiris cu$todiretur aptum præ$idiũ: modo non æque paucis ob$truatur armis exitus/ at<01> arceatur in gre$$us. Cingolum in Piceno a Labieno conditum/periti rei mi litaris uebem&etilde;ter cõprobant/cum cæteras ob res: tum <09> pleri$<01> ferme omnibus montanis oppidis euenit/ut ubi cõ$cenderis æqua pateat dimicatio/ id illic non $it: Rupe enim educta et præcipiti refutantur. Nec habet quidem ho$tis qui agrũ una circum excur $ione populari ac ua$tare ad arbitrium po$$it: ne<01> omnes una ob $idebit aditus. nec $e iuxta ca$tris po$itis tuto recipiet: Nec pabu latum/lignatum/aquatum emittet $ine periculo. Contra oppida nis $it: nam $ubiectis $ubnexi$<01> hinc at<01> hinc collibus crebris in teriectis uallibus hab&etilde;t qua eue$tigio egredi lace$$ere: at<01> impro <pb> ui$um ad omnem $ubitam $pem et occa$ionem po$$int irrumpere at<01> opprimere. Ne<01> minus probant in Mar$is oppidũ Bi$$eium ip$o in triuio confluentiũ hinc at<01> hinc fluminũ: at<01> inde ualliũ arcto ingre$$u/acce$$u difficili/a$peris et inuiis circum $urgenti bus montibus: ita ut ne<01> loco a$$idere ho$tis/ ne<01> o&etilde;s ob$eruare uallium fauces po$$it: oppidanis ad $ub$idia et cõmeatus recipien da at<01> ĩportanda/et ad lace$$endũ egregie expeditis.</P> <P>Hactenus de montibus. Qd $i plano po$ueris loco: et uti a$$ol&etilde;t adfluentũ ita ut is quid&etilde; media forta$$is peruadat moenia: cutato ne ab hau$tro aut in hau$trũ defluat: Nam illinc humiditas/hinc frigiditas adaucta fluii uaporibus mole$tior infe$tior<01> pueniet. Sin aut&etilde; extra oppidi $eptum præterlabetur: præ$tanda erit circũ regio/et quibus eo $it uentis aditus expeditior/his muros abiici&etilde; dos: fluuius habendus pone. In cæteris illud nautarum faciet ad rem/<09> putant u&etilde;tos quidem natura $ui admodũ $ub$equi $olere $olem et orientales auras. Aiunt phy$ici mane diei puriores e$$e: cadente $ole humidiores. Contra occidentales e$$e auras $urgente $ole $pi$$iores: occid&etilde;te leuiores. Quæ res $i ita e$t/fluenta ad ori entem at<01> item ad occident&etilde; dimi$$a haud qua&qtilde; improbabũtur. Nam cum $ole ip$o perueniens aura aut di$pellet $iquid trans ur bem exhalarit uaporis nocui/aut $uo acce$$u min<*>nũ adaugebit. Po$tremo ad boream fluenta/iacũ et eiu$modi $ubt&etilde;di malim/&qtilde; ad hau$trũ: modo ne $it oppidũ po$t umbrã montis po$itum: quo quid&etilde; c&etilde;t nihil tri$tius. Sino cætera quæ $upra di$$eruimus. Cõ pertũ habent hau$trum grauem quid&etilde; e$$e et natura moro$um: ut eius mole pre$$is uelis nauigia qua$i addito põdere multo obmer gan&ttilde;. At Borea contra mare prora$<01> leuigari: Sed horũ quiduis præ$tat $ubmotũ c&etilde; procul/&qtilde; aut ĩmi$$um aut ad muros adrũctũ at<01> applicitũ. Et præ$ertim reprobant fluuiũ qui depre$$us ripis admodũ hirtis/profundo alueo/$axeo umbro$o<01> $luat: <09> is qd&etilde; et potus det nocuos: et aerem in$alubr&etilde;: tum et a $tagno palude<01> pigra et luto$a longe abfugi$$e oino prud&etilde;tis ac bene cõ$ulti e$t. Non repeto coeli morbos qui infunduntur i$tinc/inatas quid&etilde; ha bent cum cæteras æ$tiuas pe$tes foetoris/culicum foedi$$imorũ<01> <pb> uermium et e/u$modi: Tum et ubi alioquin ter$i$$ima ppurgati$ $ima<01> putes e&etilde;: illud nõ dee$t ut quod de planis diximus: multo i<*>ta magis at<01> magis hyeme algeant: et $ub æ$tu int&etilde;peranter fer ueant. Po$tremo iterũ at<01> iteru prouidi$$e oportet/ne $iue mons $iue rupes/$iue lacus/$iue palus/$iue flumen/$iue $ons/$iue quid uis horum ita $e babent: ut ho$tem munire tutari<01>/ aut urbi et ci uibus afferre ulla ex parte incõmodum po$$it. Hæc de urbium regione ac $itu hactenus.</P> <P>Ip$ius urbis ambitum et partium di$tribution&etilde; intelligimus pro locorũ uarietate futuram e$$e oportere uariam: quãdoquid&etilde; mon tibus non dari inpromptu e$t: ut $eu rotundã/$eu quadrãgulam / aut quam aliam probes/ murorum de$cription&etilde; po$$is æque at<01> aperto in plano ducere. Veteres architecti oppidis circ<*>dandis/ murorũ angulos improbarunt: <09> ho$tibus lace$$entibus magis &qtilde; incolis defend&etilde;tibus opitulen&ttilde;: <09> item ad machinarũ iniurias to lerandas $int nequa&qtilde; ualidi. Et certe anguli ad in$idias at<01> telo rũ mi$$iones/expugnatoribus nõnihil conferunt: ubi excuri endi et $e$e recipiendi facultas præ$tetur. Montanis tam&etilde; urbibus iid&etilde; maximo interdũ præ$idio $unt: ubi $e aduer$us uiarum occur$us offerant. Ad Peru$iam urbem celebrem/<09> uicos hac illac qua$i a manu di$pan$os digitos p obductos colles porrigat: $i uolet ho $tis anguli frontem petere/non patebit illic ubi multa ince$$et ma nu/ et qua$i aliqua $ubin$idente arce exceptas/ tela eruptione$<01> non perferet. Ita<01> non locis omnibus circundandæ uibis una ea dem<01> ratio e$t. Po$tremo inquiunt ueteres/urbem atque nauim haud qua&qtilde; e$$e oportere tam amplam/ ut uacillet uacua/aut non $ufficiat plena: Sed alii <09> tutiorem putarint/conferti$$imam uo luere: Alii <09> optimam $ibi $pem pollicerentur in po$terum/ $a xioribus $patiis delectati $unt: Alii forta$$is celebritati et nomi nis po$teritati con$uluerunt. Nam<01> urbem quidem $olis a Eu$i ride conditam/ quam Thebem nuncupant. CXL. Memphim <*>&etilde; tena et quinquaginta: Babylonem $upra trecenta item quinqua ginta: Niniu&etilde; bis ducenta atque. lxxx. circui$$e $tadia ex ueterũ hi$toriis comperio. Et fuerunt qui tantum conclu$ <*>rint areæ: <pb> ut intra $eptum ex urbis $olo annua alimenta colligerent. Hic ex uetere prouerbio illud probarim qd aiunt/omnia ut nihil nimis: aut $i in alterã pecea$$e part&etilde; iuuet: hanc malim quæ ad auctũ ci uium numerũ percõmode po$$it excipere: &quml; quæ $uos hone$te nõ capiat. Adde <09> nõ ad tectorũ modo u$um et nece$$itat&etilde; urbs ha beda e$t: uerum et ita hab&etilde;da ut a curis ciuilibus ad platearũ/cur riculorũ/ortorũ<01> et ambulationũ et natationũ et huiu$mõi orna m&etilde;ta delitia$<01> graui$$ima pateant $patia et diuer$iones.</P> <P>Referunt ueteres/ Varro/Plutarcus alii<01>: $olitos maiores urbiũ moenia ritu et religione diffinire: Iugatis enim bobus mare et foe mina diu au$picato æneũ aratrũ trahebãt: $iebat<01> $ulcus primige nius: quo moeniũ ambitus de$ignaretur: Boue femella interiore: ma$culo exteriore $equeban&ttilde; aratrum. Coloni patres glebas $ub motas et $par$as pro$ci$$um in $ulcũ refundentes incumulante$<01> nequid di$$eminare&ttilde;: cum ad locos portarũ uentum erat aratrum manibus $u$tinebãt: quo intactum portarũ limen reliuquere&ttilde;. Ea re præter portas totos murorũ ambitus et opus $acratũ ducebat. Portas ne appellare quid&etilde; $acras erat fas. Per Romuli tempora inquit Dyoni$ius alicarna$$eus/patres inchoandis urbibus $olitos facto $acrificio ignes ante tabernacula incendere: eo<01> populũ edu cere: ut expiationis gratia flãmas tran$il<*>&etilde;t: Pollutos nimirum ad eam rem $acram nõ admitt&etilde;dos arbitraban&ttilde;. Hæc illi. Alibi cõperio pro$eminata puluere ex tellure alba/quã puram nũcupãt $olitos ponendorũ murorũ lineam de$ignare. Et Alexandrum in huius telluris locũ/cum Pharon conderet/<09> pura defeci$$et/ fa rinam $ubieci$$e: quæ res uatibus futura prædic&etilde;di occa$ion&etilde; præ $titit:<09> i$tiu$modi præ$agiis p natales uibium dies annotatis cer tos putarent cuentus temporum po$$e prædicari. Quin et apud ætru$cos ritualibus libr is doceban&ttilde; quænam for&etilde;t ex natali uibiũ die $ecula $ucce$$ura: Id quidem non $pectato coelo/dequa re $u pra $ecũdo diximus libro: $ed captis ex præ$entiũ rerũ argum&etilde;tis at<01> <*>iectura. Sic eos $crip$i$$e meminit C&etilde;$orĩus. Quo die urbes cõ$tituã&ttilde;/de his q eo die nati $ũt:q diuti$$ime uixerĩt die mortis $uæ/primi $eculi modulũ finire: eo<01> die q c&etilde;nt reliqui ĩ ciuitate: <pb> de his rur$um eius mortem/ qui longi$$imã egi$$et ætatem/ fin&etilde; e$$e $eculi $ecundi. Sic deinceps tempus reliquarũ terminari: mit ti a diis portenta/quibus admoneremur quod<01> $eculum e$$e fini tum. Hæc illi: Tum et addunt his argum&etilde;tis ætru$cos didici$$e perpulchre $ua $ecula. Sic enim mandarũt memoriæ quatuor pri ma $uorum $ecula annorũ fui$$e. C. Quintũ. cxxiii. Sextũ. xx. et. C. Septimũ totitem. Octauũ tum demũ agi per tempora Cæ $arum. Nonum et decimũ $upere$$e. Tum et $ecula ip$a qualia futura $int nõ ignorari arbitraban&ttilde; hi$ce inditiis. Romam qdem orbis imperiũ habituram ex eo coniectarũt: <09> qua die cõdita $it ex natis per eam diem unus regnum adeptus $it: Hunc ĩuenio fu i$$e Numam: Nam cõditam urbem <*> natũ Numam. xiii. chal&etilde; das maias meminit Plutarcus. At muro incinetã urbem Lacenæ <09> non haber&etilde;t gloriaban&ttilde;: Freti enim $uorum ciuiũ armis et ro bore/$atis $e quidem putabãt munitos e$$e legibus. Aegyptii aũt Per$æ<01> contra maiorem ĩmodũ $uas urbes murorũ pra$idiis mu niendas putarunt: Nam<01> cum alii/tum et Niniues/at<01> item Se miramis murorũ cra$$itudin&etilde; $uis e$$e urbibus uoluere/ut iuncti currus $upremã per operis amplitudin&etilde; traherentur: Altitudine<01> tanta eduxere/ut centenũ excederent cubitum. Apud Tyrum al ta fui$$e moenia pedes. CL. meminit Arrianus. Et compti qui ne unis tantum cõtenti fuerint moenibus. Carthagin&etilde;$es triplici ur bem cinxere muro: Deioces urbem Cebatanam/ tam et$i e$$et in ædito po$ita/ $eptimo cinxi$$e orbe ait Herodotus. Nos uero quando ad tuendã $alut&etilde; et libertat&etilde; ho$tibus aut fortuna aut nu mero $upantibus poti$$ima ine$$e ip$is inmuris præ$idia intelligi mus. Ne<01> i$tos probamus/qui pror$us nudã uoluerint urb&etilde; c&etilde;: ne<01> illos qui o&etilde;m tuendi $ui $pem/ip$a in moeniũ extructiõe po $ai$$e uidean&ttilde;. Platoni tam&etilde; a$$entior: Nam e$$e quid&etilde; ciuitati cuiuis in$itum atque innatum/ut $ingulis momentis temporis $it periculis proxima captiuitatis: quando ita $eu natura/ $eu homi num moribus comparatum $it: ut habendi terminos et concupi $cendi fines/nullius ratio $ibi neque publice neque priuatim præ $crip$erit. Ex qua una poti$$imum re armorum omnis iniuria <pb> oborta e$t. Quæ $i ita $int/uti<01> cu$todibus cu$todias/ et muniti onibus munitiones addendas quis negabit? Cæterum quod alibi diximus/omniũ erit capaci$$ima urbs/quæ $it rotũda: tuti$$ima quæ $inuo$is anfractibus murorum obualletur: qualem fui$$e hie ro$olimam $eribit Tacitus. Non enim $ine di$erimine ho$tem in tra $inus/aut certa cũ $pe $rontibus machinas admoturũ $tacuũt. Cõmoditatibus tamen ip$o ex oppido capiendis pro$piciemus: quam rem pro locorum oportunitate et nece$$itate feci$$e ueteres aduertimus. Nã<01> Antium quidem uetu$tam urbem latinam ad littoris $inum amplexandã/oblongum fui$$e ex ueteris ruinæ re$i duis apparet. Carræ ad Nilum quo<01> oblongũ tendũtur. Polum botram urbem Indorũ in gra$iis longam fui$$e $erip$it Mega$the nes $tadia. lxxx. latam. xv. di$tentam $ecundũ fluuiũ. Quadran gulum habui$$e murorũ ductum Babylon&etilde;: Memphim uero in deltæ litteræ modũ perfinitam referüt. Deni<01> quãeum<01> proba ris ambitus de$criptionem/ $at pro rei nece$$itate proui$um putat Vegetius: $i tam latos po$ueris muros/ ut propul$atores armari mutuo $e obuia excur$ione non impediant: Si excitarimus tam al tos/ut $calis admotis trã$cendi nequeant: Si ita calce $tructura<01> firmarimus/ut arieti machini$<01> no cedant. Etenim machinarum duo $unt genera: Vnũ/quo ietu impul$u<01> pro$ternũt opus: Al terũ quo $uffodiunt muros at<01> $ubruũt. Vtri$<01> magna exparte prouidebitur nõ muro magis q fo$$a: Nam murũ i$tic ni$i ab infi ma aqua aut firmo a lapide perductũ non probant: $ed ip$am fo$ $am et latam et admodũ profundam exigut. Nam ea quid&etilde; te$tu din&etilde; et turrim a<*>ulatoriã et i$tiu$modi excludet: ne admoueri iuxta queant: Et inuenta aqua aut $axo/ omnis cuniculorũ agen dorum conatus fru$trabitur. E$t apud militares quæ$tio/ fo$lam ne præ$tet aqua repletam habere: an $iccam præferant. Incolarũ enim ualitudini/non in po$tremis con$ulendum $tatuunt: tum et hanc probant/ in qua $iquid mi$$ilium impetu corruerit/ ilico id tollere et purgare po$$is commode: ne i$tinc aggeratus ingre$$us ho$ti relinquatur.</P> <P>Sed redeo ad moenia. De his ducendis $ic monent ueteres/ inter <pb> uallo ulgenum pedum interpo$ito/ duo intrin$ecus muri fabrici tentur: deinde terra ex fo$$is ege$ta intermittatur uectibu$<01> den $etur: tollentur<01> muri i$tiu$modi ita/ ut de plano ciuitatis ad $i militudinem gradus qua$i cliuo molli u$<01> ad propugnacula po$ $it a$cendi. Alii ex fo$$a inquiunt exemptam tellurem pro agge re ad urbis ambitum ponito: murum<01> unum ab ip$o fo$$æ alueo tollito cra$$itudine ut terræ $uperurgentis onus per&qtilde; ualde $ub $tineat: Ab hoc item alium intra urbem uer$us murum educito cel$iorem/a priori<01> di$tantem $pacio nõ angu$to: Sed quanto il lic facta acie cohortes habeant $pacia dimicandi expedita. Mu ros itidem ab exteriore ad interiorem murum tran$uer$os interia cito: quorum nexu et adminiculo primarii inter $e his iuncti deti neantur: et telluris intermi$$æ uim urgentem perferant ualidius. At nos quidem præter hæc eos muros probamus: qui ita $tatuan tur/ ut $i tandem impetentium machinarum ui $ternantur/ habe ant $ub$titutum areæ $pacium: quo loci montes a$$ideant: et fo$ $as ruina $ui non compleant. In cæteris perplacet Vitruuius: Opus inquit muri $ic faciundum cen$eo: ut eius per cra$$itudin&etilde; tabulæ oleagineæ u$tolatæ &quml; creberrimæ inter$truan&ttilde;: ut utræ<01> muri frontes inter $e quemadmodum fibulis hi$taleis colligatæ/ æternam habeant firmitatem. Huiu$modi ferme a Pelopone$$i bus ob$e$$i Plateen$es obieci$$e ho$tibus murum refert Tuchidi des: Nam laterculis quidem ligna intermi$cuere/ at<01> multo fir mauere. Et muros omnes inquit Cæ$ar apud Gallias hac fere for ma $unt: Trabes directæ perpetuæ in longitudinem paribus inter uallis di$tantes inter $e intror$us reuinciun&ttilde;: et grandibus $axis effarciũtur: ita ut trabs trabem non contingat: huiu$modi ordini bus coagmentandis iu$tam muri altitudinem explent: Id opus et $pecie non deforme/et ad defen$ionem e$t ualidũ: nam ab inc&etilde; dio lapis/ et ab ariete materia defendit. Ha$ce in muris connexi ones $unt qui nõ ualde prob&etilde;t: nã<01> aiunt quid&etilde; calcem et materi&etilde; diu non cõuenire/ <09> uratur et ab$umatur $alibus ardore<01> calcis: Tum $i erit ut mi$$ilibus machinarũ opus impetat fiet/ inquiunt ut uniuer$i muri cõnexa exaggeratio qua$$ata cõmouea&ttilde;: et una <pb> omnis ad ruinam reddatur prona. At muros contra mi$$ilium in iurias $ic pulcherrime firmari arbitramur. Anterides ba$i trian gula uno in ho$tes angulo proiecto denum interuallo cubitorum inter $e di$tantes p muri directiones excitabimus: et arcus ab his ad alteras interducemus at<01> <*>e$tudinabimus: Et interuacua quæ illic ueluti $caphæ relictæ $unt/$ubacta paleis argilla uectibus d&etilde; $antes complebimus. Fiet hinc ut tormentorum uis et impetus ap pellens lentitudine fiu$tretur argillæ: Fiet etiã ut nõ ni$i $par$im et ilico ob$truendis fene$tris muius tormentorũ a$$iduitate queat debilitari. Apud Siculos pumicis copia perpulchre id præ$tabit: quod i$tic quærimus. Alibi pumicis et argillæ loco non incõmo de utuntur cofo: Gyp$um etiã huic operi no recu$abimus. Demũ ex his $iquid ad$it/quod humoris hau$tro nocturni$<01> uaporibus obiectum $it/id lapidea cru$ta at<01> toctura ue$tiatur. Et inprimis iuuabit ripam fo$$æ exterior&etilde; paulo ponere elaticrem accliuitate &quml; cæterum agri $olum e$t. Sic enim mi$$ilium de$tinationes mu ros urbis non attingent: $ed $upuolabunt. Et $unt qui murum cõ tra machinam&etilde;ta mi$$ilium tuti$$imum putent eum qui lineam&etilde; to ita ducatur/ut $erræ denticulos imitetur. Atqui placent ad ur bem Romam muri: quibus decur$orium ad mediam altitudinem ine$t: Sunt<01> per murum aptis locis relictæ f, $$uræ/ unde furtim a $agittariis incautus et properans ho$tis $aucietur: Et ad murum turres quinquagenos in cubitos qua$i anterides adig&etilde;dæ prodcun tibus in rotundum frontibus et proceritate cel$iores muro: ut qui propius applicuerit mi$$ilibus nudum obiiciat latus et conficia tur: Sic enim et murus a turribus/ et turris a turre mutuo defen detur. Turres quo latere urbem $pectant/ muro nudatas poni to et apertas: ne ho$tem forta$$is immi$$um protegant. Tur ribus muri$que coronæ et decori $unt/et firmitatem ex nexura af ferunt: et admotarum $calarum irreptiones prohibent. Sunt qui per muros $ub ip$is præ $ertim turribus intermi$$a præ cipitia re linqui uelint/et muniri pontibus ligneis: qui confe$tim aut redu cti/ aut deiecti prout res exigat u$ui aut $aluti $unt.</P> <P>Ad portarum utrumque latus / ueteres a$$ueuere geminas <pb> grandiores turres præ$tituere multa $ui parte $olidas: quæ ueluti brachia $inus fauce$<01> ingre$$us foueant. Turribus nulla te$tudo $ed lignea tabulata interitruantur: quæ ubi opus $it et reuelli et igne ab$umi queant. Turrium tabulata clauis figi uetãt: quo ma turius po$$int ho$te peruincente deturbari. Tecta et $ece$$us nõ deerunt: quibus excubiæ hybernas pruinas et eiu$modi temporũ iniurias tolerent. Propugnaculis pend&etilde;tia $ub$int foramina: qui bus lapidem et faces in ho$tem/et aquam etiam $iquid portam in cenderit/ fundas. Valuas corio et ferro tectas ab igne uindicari prædicant. De his hactenus.</P> <P>Portarum ratio pro uiarum militarium numero habenda e$t: Nã uiarum quidem aliæ militares: aliæ nõ militares. Non hic illa iu ri$con$ultorum pro$equor: ut actus iumentorum iter hominũ ha beri gratia uiam utrum<01> complecti $tatuam. Sunt quidem mili tares qua in prouincia profici$cimur cum exercitu at<01> imped<*>&etilde; tis. Ergo militarem no militaribus multo e$$e $patio$iorem opor tet. Et aduerti a$$ue$$e ueteres ponere ut e$$ent cubitos nu$quã minus octo. Ex lege. xii. tabularum uiam $ic finiunt: ut quæ in porrectum $it/latitudinem habeat pedes. xii. Quæ in anfractum ide$t ubi flexum e$t. xvi. Nonmilitares $unt quibus a militari egredimur aut in uillam oppidũ ue: aut æque aliam in uillam mi litarem: uti $unt per agrum actus: per urbem diu<*>rticula. E$t præterea uiarum quoddam genus/ quod quidem plateæ naturam $apiat: uti $unt quæ ad certos aliquos u$us habeantur/ præ$ertim publicos: puta quæ in templum/ in curriculum/ in balilicam du cat. Viarum militarium ductus non eo$dem ip$um per agrum e$$e at<01> intra urbem oportet: Extra urbem omnino $eruanda hæc $unt: ut patula et aperti$$ima ad omnem circũa$pectum $iet: ut impeditionibus cum aquarum/tum ruinarum $it libera et expedi ti$$ima: ut latronibu$ ad in$idias captãdas nullæ penitus latebræ nulli $ece$$u$ relinquan&ttilde;: ut in eam non pa$$im unde ui$ aditu$ ad populatione$ pateant: Po$tremo ut directa breui$$ima<01> $it: omnium erit breui$$ima/non ut illi quæ recti$$ima: $ed quæ tuti$ ma: Malo<01> prolixiorem paulo/ &qtilde; parum cõmodam. Sunt qui <pb> putent agrum priuernatem e$$e tuti$$imum <09> eum profũ dæ uiæ qua$i dimer$æ fo$$æ p$eccent/ingre$$u ambiguæ/ <04> gre$$u incertæ et minime tute: ripis extantibus: unde ho $tis facile po$$it obteri peritiores tuti$$imã putãt que coe&qtilde; tum per colliculorum dor$um agitur. Proxime ad hãc ac cedit quæ ex uetere more extructo aggere medios per cam pos dirigitur. Quin et illam ueteres ea de re aggerum nũ cuparunt: et profecta $ic perducta multas de $e præbebit cõ moditates: nam cum ex pro$pectus amenitate per cel$am exaggerationem ambulantes uiatores ab iti<*>eris labore et moleitia plurimum leuentur: tum et multo intere$t ho$t&etilde; longe præuidi$$e: et habere qui po$$is infe$tum urgentem aut ino<*>ica manu di$tinere: aut nulla tuorum iactura $i $u peret cedere: et ad rem $it quod ad uiã portu&etilde;$em annotaui quando enim egypto/affrica/libia/hi$paniis/germania in $ulis hominum ingens numerus: mercium maxima uis cõ fluebat: $tratam effecere. duplam: et in medio lapidum or do eminens uti limes extabat pedem/ut prodirent altera: redirent altera/uitata properantium offen$ione. huiu$moi e$$e militarem uiam extra urbem oportet/expeditam dire ctam at<01> tuti$$imam.</P> <P>Cum ad urbem applicuerit $i erit ciuitas clara et prepot&etilde;s uias habere directas ampli$$imas condecet: que ad dignita tem maie$tatem<01> urbis faciãt. Sinautem erit colonia/ aut oppidum tuti$$imos pre$tabit aditus: $i non expedito in portam rectabit: $ed in dextram aut $ini$tram prope menia ac pre$ertim $ub ip$is murorum propugnaculis diducetur intra urbem uero non directa/$ed fiuentum more in hanc at<01> in hanc/at<01> iterato in hancip$am/ e$$e partem molli flexu $inuo$am condecet. Nam preter illud <09> ea quidem ubi prolixior uidebitur: illic urbis amplitudinem opir. iõe adaugebit: profecto uehementer quo<01> confert ad gratiam ad u$us commoditates/ ad temporum<01> ca$us/ et nece$$ita tes. Etenim et quanti erit hoc et rectantibus ad $ingulos <foot>i</foot> <pb> gradus: $en$ĩ no<*>æ ædificio<38> facies obiiciã&ttilde;: ut cuiu$<01> do mus egre$$io et <04>$pectus ex media uiæ ip$ius ãplitudinc di riga&ttilde;: ut cũ alibi nimia laxitas ĩdecora $it et &etilde;t in$alubris: Hic ip$a quoque ua$titas conducat. Vrbem Romam $cri bit Cornelius/dilatatis a Nerone uiis effectam feruidior&etilde; et ea de re minus $alubrem: alibi contra in arctis uiarum crude$cunt: e$tate nunquam erit non umbro$a: nulla item aderit domus: quam non diei radius ingrediatur. Et aura nunquam erit immunis. Nam unde uis mota appulerit re ctam et magna ex parte expeditã preterflu&etilde;di aream inue niet. Et uentos cadem nunquam infe$tos experietur: illico enim retundentur parietum obiectu. Adde <09> $i ingredie&ttilde; ho$tis: non minus a fronte atque lateribus/&qtilde; a tergo lace$ $itus periclitabitur.</P> <P>De militaribus hactenus: non militares ha$ce imitabuntur ni forta$$is hoc inter$it/<09> i$tic quidem ad lineam directe $i erunt: cum angulis parietum et partibus ædificiorum magis conuenient. Sed intra urbem placui$$e comperio ue teribus uias ade$$e aliquas ĩextricabilis atque aliquas nul lius exitus quas ingrediens ho$tis noxiu$ue anceps $uique diffi$os he$itet: aut $i e$$e audacior per$eueret: mature pe riclitetur. E$$e et minutiores uias conferet/non in longũ productas: $ed in primam tran$uer$am uiam terminatas: ut qua$i non publicũ expeditũque iter/$ed potius obiectæ domus aditũ prebeãt: nã id et domibus lumina paratiora: ct urbi quã uolunt ho$til&etilde; excur$ion&etilde; ĩpeditior&etilde; pre$tabit. Vicis intra urbem di$par$is et minime continuis habitam fiu$$e babilonem $cribit Curtius. Platoni contra non uicos modo $ed parietes ctiam domorum haberi coniunctos pla cuit/idque opus urbi e$$e pro muro uoluit. Pons quidem poti$$ima uiæ pars e$t. pontis habendi locus erit idoneus non omnis. nam preter id: <09> non extremum $eclu$um<01> in angulum paucorum commoditatibus relinqui: $ed medias in regiones u$ibus uniuer$orum patcre pontem conuenit. <pb> Profecto locãdus is quidem erit/ubi et facile ponere: et im pen$a non graui$$ima perficere: et eternũ futurum $pera$$e liceat. Captanda igitur uada non profundiora: non abruta: non incerta: non mobilia: $ed coequata et man$ura. Vitan di uortices: gurgites: uoragines et eiu$modi: quæ mala per fluenta uer$antur. Vitãdi<01> in primis anfractibus riparum cubiti <*>cũ cæteras ob res/$unt enĩ i$tic ripæ ut uidere licet ruinis obnoxiæ/tũ <09> per eos ip$os cubitos alluuiorum tem pe$tatibus rapta ex agris materia et trunci et $iluæ non re/ cto expedito<01> lap$u deuehũtur/$ed obuer$ãtur: alia<01> alias retardando glomerantibus congrunnt: ua$tum<01> coactæ in cumulum hære$cunt pilis: unde fauces arcuum ob$tipatæ $uccumbunt quoadiu mole<01> pre$$antium aquarum detur/ batur opus/at<01> diruitur. Sed $unt põtium alii lapidei/alii lignei. De ligneis prius/<09> opere $int faciliores: po$t de la pideis tran$igemus. Vtrunque firmi$$imum e$$e oportet. Ergo is multa et ualida lignorum copia corroborabitur. Quam ad rem pulchre exequ&etilde;dã/ illud Cæ$aris maiorem ĩ modum confert. Nam pontis quidem efficiendi rationem $ic in$tituit. Tigna bina $exquipedalia paululum ab imo præacuto dimer$a ad altitudinem fluminis/ interuallo pe/ dum duorum inter $e iungebat. Hec cum machinationibus immi$$a in flumen defixerat: figi$tici$que adegerat non di recte ad perpendiculum/$ed prona ac fa$tigiata: ut $ecun/ dum naturam fluminis procumberent. His item contraria duo inter $e ad eundem modum iuncta: interuallo pedum quadragenum ab inferiore parte contra uim atque impetum fluminis conuer$a $tatuebat. Hec utraque uti diximus con $tituta bipedalibus trabibus $uperimmi$$is iungebat longis quantum in$titorum tigno<38> iunctura di$tabat. Huiu$modi aut&etilde; īmi$$æ trabes binis utrin<01> fibulis ab extrema parte de $tinebantur: quibus di$clu$is atque in cõtrariam partem re iunetis/tanta erat operis firmitudo atque ea rerum natura: ut quo maior uis aquæ $e incita$$et / hoc arctius colligata <foot>i ii</foot> <pb> tenerentur iuga. Hæc materia iniecta contexebãtur longu riis: cratibu$<01> con$ternebantur: ac nihilo$egnius gratilio res trabes quas $ubiciendo $ubucas nuncupant/ad inferior&etilde; partem fluminis obliquæ agebantur/quo pro ariete $ubie/ ctæ/et cum omni opere cõiunctæ uim fluminis exciper&etilde;t. Et aliæ item trabes $upra pontem extabant fluuio mediocri $patio infixæ: ut $i arbo<38> trunci $iuc naues deiiciendi ope ris cau$a e$$ent a barbaris mi$$æ: his def&etilde;$oribus earum re rum uis minueretur: neu ponti nocer&etilde;t. Hec Cæ$ar. Non $it abre quod apud ueronam a$$ueuere ligneos põtes in$ter nere ferreis uirgis: ea præ$ertim parte qua redam et carros trahebant. Sequitur lapideus pons: eius partes hæ $unt. Su bices riparũ pilæ: fornix in$tratura. Inter $ubices riparum atque pilas hoc intere$t: <09> hæ ualido penitus obnixu per/ $tent nece$$e e$t. Nam ad $u$tin&etilde;da modo $uperiniectæ for nicis põdera uti et pilæ: uerum et amplius ad prima pontis capita et arcuum uim arcendam et continendã nequid pan dant. Ergo elig&etilde;dæ ripæ uel potius rupes lapideæ nã<01> ob fir mi$$imæ: quibus pontis capita committas. Pilarũ nume rus ad fluuii latitudinem referetur. Arcus impares cum de lectant numero: tum et conducunt firmitati. Nam medius fluenti cur$us quo a cohertione riparum remotior e$t: eo et liberior: et quo liberior/ eo et concitatior atque ĩpetuo$ior deuoluitur. Ergo is quidem linquendus e$t uagus: ne pilæ rum firmitati officiat illuctando. Et locandæ per fluuium pilæ quid&etilde; $unt/ ubi ca$tigatiores et ut ita loquar de$idio $iores undæ preterlabantur. Huius argum&etilde;ta loci dino$cen di alluuiones mon$trabunt: alioquin $ic rem captabimus. Eos enim imitati qui nucem flumine $par$ere: quibus col/ lectis ob$e$$i ue$cer&etilde;tur/ perpetuum fiuminis tran$itum $u pra longe ad pa$$us puta mille quingentos: quo præ$ertim tempore fluuius excreuerit: quippiam cale quod aquas $u pernatet deiiciemus. Indicio erit aquas maiore illic $e con citare impetu: quo loci quæ ieceris plurimum conueniant. <pb> Ponendis igitur pilis hunc uitabimus locum: eum captabi mus: ad quem iacta rariora tardioraque deuenerint. Mina rex cum ad memphim pontem facere in$titui$$et: nilum de duxit alio per montes: ab$olutoque opere $uum in alueum re$tituit. Nicoris a$yorum regina paratis omnibus que ad pontem in$truendum facerent: effo$$o lacu ampli$$imo/flu uium diuertit eo: atque interea dũ lacus impletur $icco flu minis alueo pilas extruxit. Hæc illi. At nos $ic rem pro$e quemur. Pilarum fundamenta per autumnũ aquis deficien tibus $i$tentur: $epto circumcato. Septi faciundi modus hic e$t. Pali non infrequentes duplici ordine figũtur: ut ca pitibus ab aqua emergant in uallorum $petiem: obducun/ turque intror$um ad pilas/ pro uallorum ambitu crates: et complentur ordinum interualla: alga et luto: in$pi$$ãtur<01> conculcatione <09> ĩfluere amplius aqua nequicquam po$$it. Moxque intra $inũ $epti re$ident: $eu aqua $eu preter aquã limus harena ue $it/ $eu quid aliud operi incommodum $it eximitur. Cætera perficiuntur uti libro $uperiore per$crip $imus. Ad $olidum enim defoditur: uel potius palis præu $tis $olum arcti$$ime con$pi$$antur. I$tic aduerti egregios architecto$ a$$ue$$e perpetuo pontis ip$ius tractu perpetuã $ub$titui$$e ba$im eam effecere non una omnem clau$o flu mine unico $epto: Sed additamentis noui$$ima iam tum po$itis adigendo. Tota enim uis aque omnino arceri et cõ tineri nequicquam pote$t. Ergo $inenda fluento dum opus ducimus æ$tuaria $unt/quibus la$$etur contumacia protur gentium undarum. Ae$tuaria i$tæc aut ip$o ĩ uado aperta dimittentur aut ubi conferat parabuntur formæ ligneæ/et canales pen$iles/quibus exuberans fluentis aqua $uperflu&etilde; do labatur. Quod $i tantæ piguerit impen$æ $ingulis ba$is pilis ba$es ponito $implices/ut $int ex liburnæ $imilitudi ne oblongæ/prora et puppi in angulum promi$$a/et per$i nita/ atque $ecundum aquæ ip$iu$ decur$um ad lineam di rigito/ut pre impotentium aquarum uim di$partiundo cõ <foot>i iii</foot> <pb> minuant. Memini$$e oportet undas puppibus pila<38> &qtilde; pro ris e$$e infe$tatiores. Id mõ$tratur ex ea re <09> ad puppes pi larum fecũdior illuctatur aqua &qtilde; ad proras. Tum et ui$un tur illic gurgites in profundum excauati: cum proræ ip$æ alueo harena oppletiore per$i$tant. Quæ quom ita $int has e$$e partes in omni operis mole muniti$$imas/ et ad tolerã das aquarum a$$iduas mole$tias firmati$$imas oportet. Ad rem igitur uehementer confert/ $i profundum opus ip$um pedamenti multo qua<01> uer$us/ et maxime ad puppim pro tendetur quoad etiam quouis ca$u $ubdempta pedamento/ rum parte/multa $uper$int quæ oneri pilarum ferendo non deficiant. Cõfertque ĩ primis quãuis ba$im i$tic ip$o a pri mordio producere inaccliue: ut aquæ $upuadentes non præ rupto irruat: $ed lap$u molli facile dilabitur. Nam præci/ piti cad&etilde;s aqua fundum commouet/et inde facta turbidior a$por<*> at commota: et locũ momentis excauat. Pilas a$true mus lapide &qtilde; id queat prægrandi/ longitudine et latitudi ne eximia: qui natura $ui gelicidiis re$i$tat: et aquis nõ ma ceretur: ne<01> alioquin f<*>cile di$$oluatur: ne<01> frace$cat $ub onere: coagmentabiturque omni dilig&etilde;tia ad regulam/ ad perp&etilde;diculum/ad libellam/nexuris nunquam intermi$$is/ in longũ/intran$uc: $um iuncturis mutuo complicitis/$pre ta omni minorum lapidum infractura. Adigetur<01> ex ære acus et an$æ crebræ/eo<38> loculis ita pre$$is et ita di$po$itis ut ulceribus non debilitentur lapides: $ed firmentur captu: tolleturque in altũ opus/prora et puppi angulari: toto uer tic<*> eminenti u$que etiam exuberantes alluuiones pilarum frontes $uperet. Pilarum cra$$itudo ad pontis alcitudinem erit $ub quadrupla. Fuere qui non in <*>ngulum proras i$tiu$ modi et puppim $ed emiciclo finieru. t ductos credo linia menti uenu$tate. Et ciclum tamet$i habere anguli uires di xerim angulum tamen i$ti<*> ī primis probo: modo non ita acuminetur: ut ad omnes leues iniurias decu$$atus dehone <pb> $tetur. Quin et is quidem ciclo decu$$atus deton$u$<01> pla cebit: $i erit non ita obtu$us relictus et impetentis undæ ce leritas infen$a re$i$tet. Iu$tum pilis angulum $tatuemus fo re cui rectus ãgulus $exquitertius $it: aut $i minus delectet $exquialter. Hæc de pilis. At riparum $ubices $i quales op tamus natura loci non præ$tabuntur: pilarum opere firma bimus: noui$$ima$que inter ad ripam pilas ip$o in $icco ar cu$que aliquos protendemus: ut $iquid forte undarum a$$i duitas tempe$tatum $ucce$$u ex ripa ab$ter$erit/uia tamen producto in agrum põte minime inter$ec<*>tar. Fornices et arcus cum cæteras ob res: tum propter acres et nu$quam in termi$$as carrorum intremitatione$ e$$e oportet per &qtilde; egre gie ualidas et mirifice obfirmatas. Adde <09> interdum tra/ henda per pontem $unt ua$ti$$ima forta$$is pondera colo$/ $orum/obeli$corum et eiu$modi: ut<01> $cauro limitarem la pidem trahenti euenit: redemptores publici damna infecta metuant ea re pons et lineam&etilde;to et omni opere ad perpetui tatem crit accomodandus contra carrorum incu$$iones cre bras atque mole$ti$$imas deberi pontibus integros lapides prægrandes: inducit ratio facile ut a$$entiamur incudis ex&etilde; plo. Nam $i grandis et perinde grauis illa quidem $it: mal lcorum incu$$ationes facile $u$tinet. $ed $i leuior: ictibus re $ultat et commouetur. Diximus fornicem arcubus compli menti$<01> contineri: et arcum e$$e firmi$$imum cum qui $it rectus: Quod $i ex pilarum di$po$itione ita re$pondeat re/ ctus: ut eius nim<01> procera incuruitate offendare: utemur comminuto: riparum $ubicibus maiori cra$$itudine multo confirmatis. Deni<01> arcus quiuis qui ad fornicis i$tius frõ tes extabit coaptabitur ip$o ex lapide præduro et prægran di nibilo$egnius &qtilde; is quem pilis mandandum duxeris. Et ne erun<*> quidem gratiliores in arcu lapides: &qtilde; ut cra$$itu/ dine ad cordam $ui ex decupla re$pondeant. Corda ne erit <foot>i iiii</foot> <pb> quidem lõgior &qtilde; ut ad pilæ cra$$itudinem $excupla: ne bre uior &qtilde; ut quadrupla re$pondeat: aderuntque ad cuneos i$ti u$modi mutuo innectendos acus ærei in$iti: atque an$æ mi nime inualidæ: tum ad arcum $upremus cuneus/ qui $pina dicitur/erit cum ad compares lineas cum cæteris dolatus: tum habebit amplius quippiam altero $ui capite cra$$itudi nis: quo non ni$i fi$tigica in$eri: et leui ariete po$$it intru/ di. Sic enim $ubinde reliqui per arcum $ubiecti cunei ar/ ctius per$tricti con$tantius in officio perdurabũt. Comple menta omnia inter$tru&etilde;tur lapide/quo nullus integrior ne xura/qua nulla coniunctior afferri po$$it. Quod $i firmi$ $imi lapidis copia u$que non $uppeditabit complementis p ficiundis imbecilliores pro nece$$itate non recu$abo modo toto ip$ius fornicis dor$o $pina et utrinque contigui ad $pi nam adacti ordine$ nequicquam ni$i expræduro lapide a$ci $cantur. Sequitur ut in$ternatur id opus non magis ponti/ bus &qtilde; perpetuis quidem uiis den$andum e$t $olum/ in$par gendumque glarea/ad cubiti cra$$itudinem: po$t $uperin $tru&etilde;dus lapis fultu harenæ puræ fluuiatilis aut marinæ. Pontibus autem $ub$tratura et $olum cem&etilde;tio opere ad $ui arcus parem cra$$itudinem erit coequandum. Po$t id quæ in$traueris calce fulcienda $unt. In cæteris par ambobus erit ratio. Nam munientur quidem latera $tructura firmi$ $ima/et $uperin$tern&etilde;tur lapide/nec pu$illo/nec uolubili: qui leui appul$u diuellatur: nec item ampli$$imo / adeo ut illic ueluti in lubrico prolabi ium&etilde;tum $i ceperit ruat: pri u$quam fixuram inueniat ubi ungula re$titet. Atqui pluri mum quidem intere$t quo in$ternãtur lapide: aut quid pu tas longo et a$$iduo iumentorum rotarum<01> attritu fieri: quando formicas ip$um per $ilicem pedum attritu excaua$ $e callem admoneamur<*> Sed ueteres aduerti: tũ alibi: tum ad tiburtinam uiæ medium $iliceo lapide in$traui$$e. Late uero hinc atque hinc operui$$e glarea minuta. Id quid&etilde; <pb> quo i$tic rotæ in$trata corrumperent minus recuteret ium&etilde; to<38> ungulas: alibi et præ$ertim pontibus $ublatos lapideis gradibus toto pontis tractu calles habuere ad $pondas/qui bus ambularent pedites nitidius. Medium autem plau$tris equitibu$ ue relinqueretur. Cæterum ueteres huic operi $i liceum lapidem egregie probauerunt. Inter $ilices fi$tulo $us commodior: non quia durior/$ed quia ue$tigiis minus lubricus. Qualicũque dabitur lapide pro rerum copia ute mur: modo præduri$$imi $eligantur quibus ea $altem uiæ pars in$ternatur: quã poti$$imum iumenta reptãdo petan<*>. Et petunt quidem æquabiliorem: accliuiorem penitus re/ cu$ant: ponetur<01> $eu $ilex/$eu quiuis lapis latus/cubitum cra$$us ne minus pede. Suprema $uperficie æquabili/lateri hus cohærentibus nullis intermi$$is hiatibus di$po$itus ad fa$tigium quo exceptus imber diffundatur. Fa$tigiatio tri plex. Nam aut in medium $tratæ decurret accliuitas <09> la tioribus debetur uiis aut in latera <09> arctiores minus impe di<*>: aut rectam per longitudinem perducetur. I$ta quidem moderantur prout cloacarum riuulorum<01> exitus ĩ mare: in lacum: aut in fluentum pre$tantur. Iu$ta erit fa$tigatio bi/ nos in cubitos digytum $emis. Aduerti ueterũ accliuia qui bus in montes a$cenderent triginta quou$<01> ĩ pedes pedem fa$tigia$$e unum. Et locis nonnullis utputa ad pontium ca pita ui$untur fa$tigiata altitudine ut $int $ingulos in cubi/ tos palmo: $ed $unt ea quidem breuia: quæ onu$tum iumen tum uno innixu præteruolet. Cloacas ad opus uiarum $pe ctare arbitraniur: quod $ubtermedias per uias ducendæ $int: quod ad in$ternendas /coæquandas /purgatiore$que reddendas uias conferant. Has ea de re hic non negliga/ mus. Enimuero cloacam quid e$$e ego aliud dixerim &qtilde; põ tem/uel potius arcum aliquem longe lati$$imum nimirum iccirco in his cloacis con$tituendis quæ hactenus de ponte ip$o a$truendo recen$uimus: omnia admodum ob$eruabun <pb> tur. Atqui cloacarum quidem u$um ueteres tanti fecere: ut in nullo opere ab$oluendo tãtum impen$æ et diligentiæ adhibui$$e u$piam uideantur. Cloacas inter mirifica ur/ bis romæ opera primas annumerant. Non hic in$i$to/quan tas afferant cloacæ commoditates/ ad urbis lautitiem/ ad publicarum priuatarumque ædium munditiem/ad aeris $a lubritatem et $inceritatem non inficiendam. Smyrnam urbem ī qua Trebonium Dolobella ob$idione liberauit uia rum directione et operum ornamentis alioquin fui$$e pul/ cherrimam ferunt: $ed cloace <09> non ade$$ent: quibus for des emi$$æ exciperentur/feditate ho$pites off&etilde;debat. Senis in ethruria ad lautitiem dee$t <09> de$unt cloace. Ex quo fit ut non $olum prima ultimaque noctis uigilia quibus horis collectarum $ordium ua$a ex fene$tris funduntur/ tota fete at: uerum et inde interdum ob$cena et grauiter humectata $it. Cloacarum aliæ $unt quas diffu$orias appello <09> im/ mi$$as aquas in fluentum/in lacum/aut in mare defundãt. Aliæ $ubdiuæ quibus conceptæ aquarũ $ordes non alio euo mantur: $ed qua$i terræ a<*>eo inhau$tæ $idendo confician/ <*>ur. Diffu$orias e$$e $ub$tratas oportet $tratura decliui ac prona et $olida: qua liberrime diffluat: et que illic $tructa $int a$$idua humectatione non macerentur. Et ha$ce confert habere a fluuio $ublatas: quoad turbidis alluuionibus no- compleatur: et limo minime ob$truatur. Subdiuus ip$o nudo erimus cõtenti $olo. Nam terram quidem poetæ cer berum: philo$ophi lupum e$$e deorum predicãt/ <09> omnia uoret: omnia con$umat. Igitur $purcities et quæ immi$$a concipientur tellure conficiente euane$cent: et minus ua/ porum ad feditatem odoris exalabunt. Sed uelim cloa/ cas in quibus urina fundenda $it procul abduci a parieti/ bus. Ardoribus enim folis maiorem ĩ modum inficiuntur atque uitiantur. Flumina præterea et fo$$as aquarias quæ <pb> præ$ertim fer&etilde;dis nauigiis $eruiant cum uiarum rationibus cen$endas puto/quando inter uehiculorum genera nauium a$eribendã non inficientur. Tum et mare ip$um natura $ui quid erit aliud demũ &quml; multo patens uia. Sed de his nihil e$t hoc loco quod prolixius di$$erui$$e conferat. Quod $i quid acciderit ut hominum u$ibus i$ta hæc minus $uppedi tent: erit tunc ut manu et arte quæ forte offenderint uitia/ emendentur: et quæ de$int commoditates parentur: qua<38> rerum $uo tractabi&ttilde; loco ratio. Nunc $i qua e$t urbis pars quæ cum his conueniat de quibus hic agendum e$t: ea nimi rum erit portus. Atqui portus quidem ueluti in curriculo e$$e carcer uidebitur: a quo uiæ cur$um ineas: aut peracta excur$ione de$inas et conquie$cas. Alii portum forta$$is na uigii $tabulum e$$e interpretabuntur. E$to id uti uis: et car cer/et $tabulum/et conceptaculum. Certe $i portus cuiu$<01> proprium e$t/nauim a procellarum impetu ad $e recipere: tueri profecto nece$$e e$t: ad$int latcra ualida et alta. Tum et coaptatum habeat $patiũ oportet: ita ut illic nauigia et g<*>andia et onu$ta excipi commode/et acquie$cere tuto po$ $int: qua$ res $i præ$tabit ip$a per $e locorum oportunita$: nihil erit quod aplius de$ideres/ni forte/ueluti apud athe nas: quam tris habui$$e portus naturales $cribit Tuchidi/ des/animi dubius $is/qu&etilde; nam ex pluribus tibi præcipuum captes ubi terras quas portus po$tulet pro$equare. At con/ $tat quidem ex his quæ primo in libro diximus/ regiones e$$e alias qbus u&etilde;ti nõ oes po$$ũt: alias qbuseo<38> aliq pmo le$ti et pa$$idui uigeãt. Hũc igi&ttilde; praferemus portũ: q $au cibus mitiores et $editiores auras $piiat: qu&etilde; ue ingredi et egredi uol&etilde;tibus uentis ne<01> dudũ legũ expectatis ualeas. O&etilde;s inter uentos placidi$$imũ e$$e boreã arbitrantur: tum et aquilone motũ mare illico ce$$ãte u&etilde;to quie$cere au$tro ce$$ate po$tdiu fluctuare a$$euerãt. Sed <04> loco<38> uarietate ad nauiũ u$ũ quæ cõmodiora et expeditiora $int elig&etilde;tur: <pb> optatur et profunditas cum faucibus tum $inu tum ripis: quæ nauim onerariam grauem cõuectis rebus non refutet: et fundo e$$e purgato/nequic&qtilde; hærbo$o conuenit. Tamet $i plurimum interdum commoditatis afferant hærba<38> den $æ conplexæque radices ad ancoras obfirmãdas. Malim ta men huiu$modi e$$e portum: ut nihil in $e concipiat/ quod puritatem aeris contaminet: aut naues ledat: uti $unt alga hærbæ<01> aquis ortæ. Nam infe$ti$$imos carinis uermes ti neas/atque lumbriculos: et putre$centibus littoribus pe$ti lentes fetores excitant. Portum quo<01> tabificum et pe$til&etilde; tem reddent dulces immixtæ aquæ: pre$ertim quas mõtes a nimbis conceptas dederint: habere tamen conterminos <04> ximo$que fõtes ac riuos. Vnde puram et naui $eruabilem de$umas aquam: et uelim expeditos et directos/ et certus egre$$us habeat/immunes $irtibus: liberos impedimentis: tutus ab in$idiis ho$tium/et pyratarum: tum et ĩ caput iux ta cel$os et cõ$picuos uelim aliquos uertices montium im minere in$ignes/notabiles/quos nautæ procul dino$c&etilde;tes ueluti de$tinatum uelificationis $ignum petant. Intra por tum ducenda e$t ripa et pons: quo nauis exonerandæ com/ moditas $it proximior. Hæc opera ueteres fecere. Alii ali ter: de quibus non e$t hic edi$$erendi locus. Nam eorum quidem ratio ad portum emendandum molem<01> duc&etilde;dam pertinet: que $uo dicentur loco. Habebit etim portus circũ ambulationem/et porticum/et templum: qua egre$$i naui excipiantur. Non deerunt columnæ et an$æ et anuli ferrei quibus nauis illigetur. Crebri $tatuentur fornices: quibus importata condantur. Su$citabũtur et turres pro faucibus altæ et munitæ: ut ea ex $pecula uelorum aduentus præui/ deãt: et nocturnis ignibus certos nautis ĩgre$$us mõ$tr&etilde;t: et propugnaculis nauigia $ociorum tueantur/et tran$uer$æ adiici&etilde;tur catenæ/quibus ho$tis excludatur/et a portu me diamque in urbem dirigetur uia militaris: confluentque uici non pauci: quibus undequa<01> in$olentem ĩ cla$$em ho <pb> $tium fiat irruptio: habebitque intror$us $eductos $inus mi nores: ubi debilitata nauigia in$taur&etilde;tur. Sed hoc quod ad portum pertineat non pretermittatur. Celebres et fuere et $unt ciuitates ea re tutiores <09> fauces et pro faucibus ingre$ $um incertum habeant/et uix ĩ oculis mobiles canalium di uer$iones in $ingulas horas annatantibus cognitum. Hæc $unt quæ de publicis uniuer$orum rebus dicenda uideban/ tur/ni illud addideris/ <09> part<*>ri plateas iubeãt: quibu$ in pace conuecta mercentur: et iuuentus exerceatur: et in bel lo lignationes/pabulationes/ et i$tiu$modi tolerandæ ob$i dionis remedia $eruentur. Templum uero delubra et ba$i lica et $pectaculum et eiu$modi magis cõmunia $nnt &qtilde; pro pria non multorum: $ed $acerdotes illi quidem: $eu magi/ $tratus $int. De his igitur $uo dicetur loco.</P> <head>LEONIS BAPTISTE ALBERTI DESINGVLO RVM OPERIBVSLIBER Q VINTVS</head> <P>PERVM Varietates cũ intra urbem tum <marg>o</marg> et in agro ad ciuium incolarum<01> rationes accomodari oportere/ proximo $uperiore li bro di$$eruimus: compertum<01> fecimus alia ciuiũ cetui uniner$o: alia dignioribus: alia ignobilioribus deberi ædificia. Quæ autem uniuer$orum gratia conuenirent ab$oluimus. Singulorum nece$$itati quintus hic liber cõmodi$<01> comparabitur. Qua in re et uaria et ampla et difficili explicanda quoad nobis erit ingenii indu$triæ<01> enitemur: ut intelligas uolui$$e me nihil pretemittere: quod aptũ ad rem de$iderare qui$piam po$$it: et nihil afferre quod magis ad exornandam oratio nem &qtilde; ad exequendum in$titutum faceret. Ordiendum qui dem a dignioribus. Digni$$imi oīum $ũt: quibus re<38> $ũma et moderatio cõmittatur. Hi quidem plures erũt aut unus. <pb> Digni$$imum nimirum oportet e$$e hunc qui cæteris pre$it $olus. Quæ igitur i$tius unius gratia fiant con$ideremus. Si maximi intere$t cuiu$modi fore ip$um hunc con$tituamus illius ne $imil&etilde;/qui $ancte pieque imperet uol&etilde;tibus: quiue non magis $uis emolumentis &qtilde; $uo<38> ciaium $alute et com modis moueatur? an contra eiu$modi qui $ibi paratam e$$e cum $ubditis uelit rem: ita ut etiam inuitis imperet. Nam cum cætera pleraque omnia edificia / tum et urb&etilde; ip$am nõ eandem oportet eorum e$$e/quos tyrãnos nuncupant atque eorum qui imperium/ qua$i conce$$um magi$tratum inie/ rint ac tueantur. Regum enim erit urbs munita/plus $atis: ubi aduentitium arcere ho$tem ualeat. Tyrãno cum $ui ni/ hilo$egnius ho$tes $int &qtilde; alieni: utrinque munienda ei ciui tas e$t/aduer$us alienos/aduer$u$que $uos: et ita munien/ da: ut alienis atque etiã $uis cõtra $uos uti $ub$idiis ualeat.</P> <P>In ho$tes urbem $uperiore libro munitam fecimus: ĩ$uos quid expediat con$ideremus. Perualidum putat Euripides aduer$arium e$$e multitudinem natura $ui: eamque $i frau/ d&etilde; dolumque in unũ cõtulerit reddi omnino ĩexpugnabil&etilde;.</P> <P>Carras apud egyptum urb&etilde; populo$i$$imam/adeo ut cum indiem defunctorum capita $i non plus mille efferantur/$o $pitem et optime ualere arbitrentur. Prudenti$$imi reges crebra fo$$a aquaria ita diui$ere: ut iam non unam/ $ed plu rimas e$$e pu$illas iunctas urbes dicas. Id ita fecerunt credo ut ni$i cõmoditas pa$$im diffunderetur. Sed ea re imprimis a$$ecuti $unt ut graues multo<38> motus nõ uerean&ttilde;: et q mo uean&ttilde; leui$$ime compriman&ttilde;: uti $i quis ex magno colo$$o duas plures ue effecerit $tatuas tractabiles at<01> portabiles.</P> <P>Romani nullum $enatorem mittebant procon$ulem ĩ egy ptum: $ed eque$tres uiros $ingulis locis di$tribuebant. Id quidem ea de re in$titui$$e aiebat Arrianus: ne tam apta ad res nouas prouintia unius imperio ageretur. Et annota/ runt quidem urbem nullam ciuium di$$idiis immunem da ri: cuius aream natura di$creuerit: uti $i peruadat fluen/ <pb> tum/ aut $i plures emineant colles/ aut $i pars colle/pars iaceat plano muro interducto commodi$$ime diuidetur. Ducendum puto/non quia Diametrũ tran$uer$am per are am: $ed ueluti circulo circulum icludas/ nam ditiores qui dem/laxioribus delectati $paciis: facile priore a muro ex cludi $e pacietur/macellum<01>/media$<01> uibis officinas nõ inuiti/circumforaneis cupidenariis reiinquent: ignauia<01> illa terr<*>ntiani gnatonis turba /fartorum/ laniorum/ co/ quorũ et eiu$modi: plus $ecuritatis et minus $u$pitionis af feret q $i ab ca primarii ciues non excluderentur illud nõ $it ab re quod apud Fe$tum legimus. Ser. Tullium patri tios uico iu$$i$$e habitare: in quo $i quid molirentur: ex loco $uperiore po$$et opprimere. Muium hũc interiorem oportet ita ducere/ut nulla $it urbis regio qua is quidem non pertingat: et oportet cum ceteros urbis muros: tum maxime hunc cra$$itudine omni<01> operis artificio/ualidi$ $imum attollere. et $ublimem: quo ad priuata cunctorum tecta excellat/mini$<01> et propugnaculis/at<01> forta$$is etiã fo$$a conuenit hinc atque hinc munire: ut per eum $atelli tes utroque protecti latere tutentur. Turres in$uper nõ ad apertas intro$um/$ed circumtectas muro: et tam in $uos &qtilde; in aduentitios ho$tes expo$itas e$$e locis oportet: pre$er/ tim quibus uiæ/aut alta templorum tecta dirigantur. In turres uelim nullos ni$i per murum ip$um cõ$cen$us dari. Et in murum ni$i qua permi$erit prĩpces aditum patere ex arce per urbem ad uias nulli arcus / nulle u$piam turres: relinquendæ prohibendæ et menia ni <04>iecturæ. Vnde mi$ $ilibus decur$itãtes per uicos milites po$$int $ubmouere. Denique ita paranda omnis harum rerum ædificatio e$t ut edita omnia qui dominetur po$$ideat $olus: et $uis pe<*>cur rendi uniuer$am per urbem facultatem remoretur nemo. Ita que his tyrannorum urbs a regum urbe differt. Forta$ $is ea etiam re differunt: <09> liberis populis plana com/ modiora $int. Tyrannus monte $it tutior. Cætera i$torum <pb> <*>dificia quæ inhabitent et regis et tyrãni: pleri$<01> in rebus non modo inter $e uerum et una cum plebeis priuato<38> ædi ficiis conueniunt: nonnullis etiam ab his at<01> inter $e diffe runt/prius dicendum qui conueniant po$t quid cui<01> $it <04> prium. Hoc genus ædium nece$$itatis gratia con$titutum interpretantur. in$unt tamen partes aliquæ / alioquin com mode quas u$us et con$uetudo ita uiuendi efficit/ut puten tur penitus nece$$ariæ uti e$t porticus ambulatio/ge$tatio et eiu$modi. ca nos quando $ic ædificationis ratio $uadeat non ita di$tinguemus/ut cõmoda ab ip$is nece$$ariis $egre gemus.</P> <P>Sed $ic ut quemadmodum ĩ urbibus: ita et in ædibus i$tiu$ modi/alia uniuer$orum e$$e/alia paucorum/ alia $ingulo rum dicamus. Porticum quidem et ue$tibulum non $eruo rum magis uti Diorus putat &qtilde; uniuer$orum ciuium gra tia po$itum arbitramur. Intra ædes ambulationem aream: atrium: $alam quam a $altando dictam puto/ <09> in ea nu/ ptiarum et conuiuiarum alacritas celebretur non uniuer$o rum/$ed potius incolarum $unt. Cenacula alia liberorum e$$e/alia $eruorum con$tat/tum dormitiones matronarum uirginum/ho$pitum/$ingulorum ferme $unt. De uniuer$a i$torum partitione quoad generatim pertinebat diximus libro primo: in liniamentis numero enim amplitudine: et $itu pro cuiu$<01> u$u/apte expediantur nece$$e e$t: nũc i$ta particulatim pro$equamur.</P> <P>Porticus et ue$tibullim aditu hone$tabitur. Aditus cũ uia qua pateat hone$tatur/tum et operis dignitate: qua perfi niatur interiora cenacula et cellæ et eiu$modi locis di$po nentur aptis/ut immi$$a comode $eruentur: ut bene cum aere $olibus uenti$<01> conueniant. ut ad u$us expetitos accõ modentur/di$tinguentur<01>/nequid commercia: aut ho$pi tum/aut a$$iduorum i$tis dignitatem commoditatem uo luptatemue minuant: illis petulantiam augeant/ ac ueluti ĩ urbe forum/ plateæ/ita in ædibus atrium/$ala/et generis <pb> eiu$dem habebuntur: loco non reiecto/non abdito nec an/ gu$to: $ed prompta $int ut cetera ĩ eas membra expediti$$i me confluant. In has quidem $calarum et itionum apertio/ nes: ĩ has cõuiua<38> $alutatiões et gratulationes termiuabũt. Rur$us h&etilde;bit ædes aditus nõ multiplices $ed unicũ quo ia nitore in$cio ingredi nemo aut a$portare quippiam po$$it. Apertiones cum ho$tiorum/tũ et fene$trarum cauebimus: ne furibus ne ue item uicinis pateant ad turbanda/ $pectan da/no$cenda<01> quæ intus aut dicantur aut gerantur. Aegy ptii ita domos priuatas ædi$icant ut extrin$ecus nullæ fene $trarum apertiones appareant: Optaret forta$$is qui$piam po$ticam ade$$e ianuam: qua me$$es $eu reda $eu ium&etilde;to in ueherentur: nequid inquinam&etilde;tis primaria uc$tibula deho ne$tarentur: adderent<01> po$ticulam $ecretiorem: qua in$cia familia $olus dominus admittere occultos tabellarios et in ternuntios egredi<01> ex arbitrio po$$it/ prout t&etilde;pora rerũ<01> modus ferat. Ho$ce non improbo/illud peruclim non de/ e$$e abditi$$imas latebras/occulti$$imos rece$$us/ et celata diffugia/ip$i patrifamilias uix agnita: quibus aduer$is ca $ibus argentum/ue$tem/$e<01>/$i id ita mala tempe$tas tule/ rit $aluet. Fecerant ad $epulchrum dauid loculos: quibus the$auros ex regis hæreditate conderent/ arte mirifica: ita ut nullatenus po$$ent e$$e manife$ti. Ex quorum uno po$t annos. M. CCC. Hircanum pontificem ait lo$ephus auri talenta hau$i$$e tria milia ut ob$idione ab Antiocho libera ret ciuitatem. Tum et po$t tempora Herod&etilde; ex altero ma gnam quo<01> rapui$$e uim auri prædicant. In his igitur ædes principum cum priuatis cõueniunt. Inter principum et pri uatorum ædes hoc maxime intere$t/ <09> earum utræ<01> $uam in primis naturam $apiunt. In hac quidem que plurimo<38> $unt u$ibus addicate /numero et amplitudine excellere: in altera que paucorum aut $ingulorum $unt/ cultiora magis &qtilde; ampli$$ima fieri conuenit. Tum et hoc intere$t: <09> in his etiam $ingulorum receptus naturam $apiant principum ne <foot>B</foot> <pb> ce$$e e$t: quæ quidem plurimo<38> $int/ quando nu$quam in regum domibus non $uperfiuit multitudo: in alteris uero priuatis domibus partes quæ plurimo<38> $unt ita quo<01> po$u i$$e iuuat: ut ne plus quidem regia domus membra penitu$ di$tincta/uxoris: uiri: mini$trorum: ita ut quæ<01> non mo/ do ad u$um: uerum et ad maie$tatem pertineant/ ubi<01> $up peditent: et nulla ex dome$ticorum multitudine confu$io redundet. Difficile $ane id/ et quod haud queas unico $ub tecto efficere. Figo cuique $ua et regio et area/$uumque in tegrum tecti $patium et opus dabitur. Sed ita iungentur te eto et itionibus: ut $eruorum dome$ticorumque manus/dũ præ$tandis operibus properant/ nõ ueluti ex uicina aliqua domo acciti $e$e præbeant: $ed præ$entes præ$to et prompti $int. Atqui paruuli/ancillæ graculæ<01> cohortis $trepitus a uiro<38> cõmertiis $ecludantur: et mini$trorum omni$ illau/ tities $eparabitur. Principum con$e$$us et triclinia digni$ $imo $tat<*>entur loco. Dignitatem afferet loci cel$itudo/et $ub oculis $pectatũ mare/colles/et ampla regio. Tota uxo ris domus omnino<*> prĩcipis uiri domo $ecernetur: præter id <09> ultimũ conclaue et genitalis lecti dormitione$ utri$<01> communia patebunt. Ho$tio et ianitore codem uno ambo rum domus claudetur atque ea$todietur. Cætera quibus eæ ab aliis differant magis propria $unt priuatorum &qtilde; princi/ pum: de ip$is ergo $uo dicemus loco. Rur$us inter $e prin cipum ædes in hoc conueniunt. Nam præter ea quæ priua/ tis eorum u$ibus debentur habere quidem oportet aditũ ex ip$a militari uia: ip$oque præ$ertim/fluuio aut mari: tum pro ue$tibulo laxos receptus: quibus legatorum proce<38><01> comm<*>atus $eu uehiculo/$eu iumento uecti excipiantur. Porticum et tecta non hominum $olum gratia/uerum et iu mentorum uelim ade$$e: quibus a $ole et imbri contegan&ttilde;. Ad ue$tibulum porticus: ambulatio: ge$tatio: et eiu$modi pergrata e$t: ubi iuuentus $eniores a principis colloquio re deuntes expectans exerceatur $altu: pila: di$co: lucta. Pro <pb> penetralibus $ubinde atrium/ba$ilicã ue: ubi clientes di$pu tando patronos præ$tolentur: ubi et princeps ius dicturus ad tribunal $edem $tatuat. Subinde concenaculum: ubi $e/ niorcs principum $alutatum conueniant: et rogati $ententi am dicant. Idque forta$$is aliud æ$tiuum/aliud e$$e hiema le conuenit: et omnino patrum qui conuenerint ætati fe$$æ et delitiis pro$pici&etilde;dum e$t: nequid illic ualitudini aduer $um influat. et quãtum ratio et nece$$itas temporum po$tu lat rebus di$ceptandis $tatuendi$<01> po$$int $ine ulla uel mi nima impeditiõe commorari. Comperio <*> Senecam pri mum omnium Gracchum/ mox Liuiũ Dru$um in$titui$$e nõ uno loco audire omnes: $ed habere turbam $egregatam: et alios in $ecretis recipere: alios cum pluribus: alios cum uniuer$is: uti amicos primos et $ecundos eo pacto notaret: id $i i$tiu$modi ĩ fortuna aut licet aut placet: ianuæ diuer $æ fient et plures: quibus alia atque alia parte recipiant/ac receptos mittant: et quos nolint excludãt $ine cõtumacia. Aedibus $pecula $uperemineat: qua eue$tigio cuiu$uis mo tus fiat certior. Ita<01> ĩ his et i$torum $imilibus conueniũt. In quibus uero differũt hæc $unt. Nam regum quid&etilde; ædes in media urbe aditu facilis: ornatu uenu$ta: lautitie elegãs magis &qtilde; $uperba $it. cõdecet tyrãno non ædes magis &qtilde; arx locanda e$t: ut $it ne<01> in urbe ne<01> exurbe. Adde <09> ad re/ gis ædes $pectaculum templum proccrum<01> tecta pulcher/ rime adiunguntur. Tyrãno<38> $edes quaque circum $patios ĩ modico $egregatis omnium ædificiis $e$e contineat nece$ $e e$t. Hone$ti$$ima et quæ utrun<01> deceat atque iuuet erit ædificatio/ $i neque exponetur regia: pat&etilde;s adeo/ut in$ole $centes nequeat depellere: ne<01> di$tinguetur arx/ ita ut car cer magis &qtilde; lauti principis diuer$orium uideatur. Vnum hic nolim præterire. Nam percommodi$$imæ quidem ty rãnis $unt occultæ et latentes intra cra$$itudinem parietis fi$tulæ au$cultatoriæ: quibus furtim captent quid $eu ho$pi tes/$eu familiares inter $e colloquantur. Sed quom regiæ <foot>B ii</foot> <pb> domus proprium $it/omnibus pene ac maxime primariis ĩ rebus aliter $e atque arcem habere: officii erit arci regiam adiungere: quo et rex $ubitis ca$ibus: arcem ueteres urbi/ bus ponere in$tituerunt: quo ĩ aduer$is tempe$tatibus refu gium haberent. Vbi uirginum matronarumque pudicitiã cum $acrorum $anctitate tutarentur. Meminit quidem Fe $tus arcem apud ueteres religioni $acratam fui$$e: et appel lari $olitam augurialem: archanum<01> illic fieri quoddam $olitum per uirgines $acrificium/occultũ/longe<01> a uulgi notitia remoti$$imum. Ea de re pri$corum arcem nullam e$$e templis uacuam inuenies. Sed arcem tyramni $ibi u$ur pauere: locique pietatem ac religionem ad $celus immani tatemque uerterunt: calamit ati$que $anctũ illud refugium erumnarum fomentum reddidere. Nos rem pro$equamur. Amoniis arx ad templũ muro circuibatur triplici. Prima extabat munitio tyramnorum. Proxima coniuges cum li/ beris. Vltima $atellitum crat $edes. Aptum opus ni magi$ $pectet qui toleret &qtilde; qui inferat uim. Ac mihi quidem uti eius militis fortitudo non probatur quidem: $i nihilo plus præ$tet/&qtilde; ut in$ultantem ho$tem obdurate perferat: $ic et ab arcc expectandum puto/ut non modo $u$tinere lace$$en tem: uerum et compe$cere impetentes ualeat. Vtrun<01> ta/ men ita curandum/ut uehem&etilde;ter ip$um ad $olum quæ$i$$e uideare. Hæc ut a$$equamur/loci $itus et murorum ratio præ$tabit. Dubitare uideo peritos rei militaris arcem ne e$$e firmi$$imã uelit/colle an plano collocet. Collinas qui dem non dari ubi uis eiu$modi/ ut ob$edi$$e ct dirui$$e ne queas: neque plana $i recte a$truantur/impune attentari ar mis. De his non di$puto. Tota nempe res locorum e$t opor tunitatibus commendanda/ita ut que de urbe diximus oĩa ad ponendam arc&etilde; con$umentur. Omnino habeat arx opor tet expeditas irruptiones: unde in ho$tes/ĩ ciues/in $uo$<01> ca$tren$es: $iqua $editio aut perfidia id exigat et $ua et ex/ terna po$$it auxilia $ibere petere atque immittere tellure <pb> fluento/lacu/mari. Percommoda erit areis de$criptio quæ $ibi iunget omnes urbis muros qua$i. o. littera ingentes. C. inflexis cornibus præhendant non circumcludant. $ic/aut a qua plures radii ueluti ad circumferentiam exe/ ant: $ic enim quod oportere nuper dicebamus: neque intra urbem erit arx: ne<01> adeo extra urbem. Quod $i quis arc&etilde; <*> olet breui$$ime de$cribere forta$$is non errabit/ $i eam di xerit/po$ticam e$$e urbis omni ex parte egregie muniti$$i mam. Sed $it ea quidem uti uolunt operum $upremus uer/ tex et urbis nedus: minax: a$pera: rigida<01> $it oportet, per uicax: inuicta: pu$illa &qtilde; ampla crit tutior. Nam hic pauco rum fide: illic multorum officio indigebimus. Et quid il le apud Euripidem: nunquã fuit multitudo non referta ma lis ingeniis: ita i$tic in paucis fides minus incerta erit &qtilde; in multis perfida. Arcis podium ponetur $olidum/ua$tis lapi dibus/linea extrin$ecus obliqua: quo $calæ admotæ curua tu debilitentur: et qui applicuerit ho$tis hærendo ad mu<38> dimi$$os lapides non euitet: et tormentis immi$$a non u<*><01> arietent: $ed ex obliquo di$$iliant. Area intror$us pa$$im la ti$$imis et cra$$is lapidibus duplici atque etiam triplici $o lio dimi$$is in$ternetur nequid cuniculis furtim ob$id&etilde;tes irreptent: Murus alti$$imus $olidi$$imus cra$$i$$imu$<01> ad $upremas u$que coronas attollatur: qui pulcherrime ma/ chinarum uim et mi$$ilia refutet: et $calis aut etiam aggere quoad in nos $it minime queat æquari. Cætera uti de urbiũ muris diximus perficientur. Præcipua quidem ad tuendo$ urbis et arcis muros ĩ hoc erit ratio: ut cures penitus ne ho $tis impune propius po$$it appellere. Id fiet cum fo$$a qua diximus profundaque lata<01>: tum et furtariis ut ita loquar $ub fi$$uris per ip$um imum podii di$po$itis. Vnde ho$tis dum $e $cuto $uperne proteget/qua $it parte nõ tectus trã$ ueberetur. Hoc enim genus <*>fen$ionis omnibus ante e$t. Tuti<*>s enim i$tic occa$ion&etilde; conficiendi ho$tis captant/bre uiore finiunt linea/raro petunt ho$tem fru$tra: cui totũ cor <foot>B iii</foot> <pb> pus operire difficile e$t: unumque obuium ho$tem $i præte rit tælũ: petet proximum/aut interdum unũ et item alte<38> et alte<38>: Superne aut&etilde; immi$$a non $ine periculo de$tinan tur. Vix unum tantum petũt: qui et præuidi$$e et leui mo mento declina$$e/ et breui $cuto refuta$$e immi$$a queat. Si erit arx maritima circum uada impedi&etilde;tur palis/$axis/ ne nouum machinamenta propius po$$int appellere. Si erit plano: fo$$a aquaria circundabitur: $ed ea ne quid putidi aeris afferat u$<01> fodietur/ quo $caturiat uiuam aquam. Si erit monte/præcipitiis uallabitur: ubi licebit hi$ce omni/ bus utemur. Quibus uero ex locis tormento<38> mi$$ilia po$ $int impetere: cycli aut potius anguli murorum ueluti pro ræ in acutum obiicientur. Non me fugit <09> periti aliqui mi litia a$$erunt: contra mi$$ilium impetum muros præaltos fore non utiles. Horũ enim ruina equatis fo$$is expediti$$i mum præberi ho$tibus irruentibus aditũ. Hoc non eueniet $i quæ $upra diximus ob$eruabũtur. Redeo ad rem. Ad ar cem turris una primaria excitabitur/ multa $ui parte $oli/ da: toto opere robu$ta: undique munita: cæteris cel$ior: ae ce$$u ardua: ingre$$u non ni$i ponte mobili. Mobilium põ tium duo $ũt genera. Alterum quo inuer$o clauditur egre$ $us. Alte<38> quo porrecto at<01> retracto utimur: ubi acres la /$ciuiũt uenti. Po$terior cõmodior e$t. Turres quæ circũpe tere hanc mi$$ilibus po$$ũt parte huic uer$a nudæ habebun tur: aut muro tectæ relinquentur gracili. Excubiarum $ta tiones et propugnatorum fori di$tribu&etilde;tur: ut alii in$imas arcis ptes: alii $upremas: alii alias di$tĩctis muneribus $edi bu$que curent: demum aditus et egre$$us et omnis partitio $ic habebitur et parata et munita: ut neque amicorum perfi dia/neque inimicorum uis frau$ ue po$$it ledere. Areis te/ cta ne tormentorum ponderibus obruãtur/ad acutum angu lum fini&etilde;tur aut ualido opere et $pi$$i$$imis trabibus obfir mabuntur: po$t imponetur cru$ta/ et in eam præterea tubu li: per quorum uacua exceptus imber pfluat / nullo calcis <pb> aut limi fultu illiti in$ternen&ttilde;. Po$tremo te$taceis fragm&etilde; tis uel potius pumice $uperin$par$is operi&etilde;tur binum ad cu bitum cra$$itudine. Sic ne<01> ruentiũ ponderum in $e / ne<01> ignium iniuriam uerebuntur. Summatim quidem erit arx perficienda: uti $i pu$illam quandam urbem coædifices: pa ri igitur at<01> urbs ip$a munietur opere et arte: cætera<01> co aptabuntur quæ u$ui $int. Nõ deerit aqua $uppeditabit ubi militem arma/ frumenta/pernam / acetum / et ĩ primis li gna colloces/at<01> a$$erues: et ĩ arce ip$a turris i$tæc prima tia quam dicimus/ueluti minutior quædam aderit arx: cui pror$us de$it nihil eo<38> quæ arcibus de$iderentur. Habebit ci$ternam/et loculos re<38> quibus $e$e abunde alat et tuea&ttilde;. Habebit aditus: unde in $uos etiam inuitos irrumpat: et un de petita $ub$idia immittat. Illud hic non prætereo cunicu lis aquariis arces interdum defen$as: interdum urbes cloa/ cis captas fui$$e. Ho<38> utrun<01> iuuat nuntiis emitt&etilde;dis. At cura$$e oportet/ ut i$tiu$modi res multo minus ledere po$ $int &qtilde; iuuare. Fient igitur apti$$imi: ducentur tortuo$i: ex cipientur profundo: ut ne<01> armatus peruadere: ne<01> iner/ mis in arcem euadere/ni$i uocatus admi$$u$<01> $it potis. Fi nient belli$$ime cloaca/aut potius de$erta et ignota in are/ naria/ aut $ecretis templo<38> fani$cis ac bu$tuariis. Tum $i humanos ca$us nequicquam neglexi$$e oportet nimi<38> iu/ uabit notos $ibibabere ingre$$us intimam in arcem quibus $i quãdo euenit ut excludatur/po$$it att&etilde;perare irrumpere cum armatis: et forta$$is conferet ad hanc rem/partem ha/ here aliquam murorum abditi$$imam: quæ nõ ex calce $ed creta ob$tructa $it. Vnius tantum gratia qui cæteris præ$it $eu $it ille quidem rex $eu tyrãnus quid feci$$e oporteat di ximus. Sequitur ut ea tran$igamus/quæ hi requirãt/<09> nõ unici tantum pre$unt: $ed $imul plures gubern&etilde;t rem. His aut tota. r. p. qua$i unus magi$tratus integra cõmittetur<*> aut partibus di$tribuetur. Con$tat. r. p. $acris quibus $upe ros colimus/his põtifices pre$unt: et prophanis quibus ho <foot>B iiii</foot> <pb> minum $ocietas et $alus contineatur. His domi $enator iu dex: foris ca$trorũ dux et cla$$is præfectus et huiu$modi. Cui uis i$torum duo deb&etilde;tur genera domicilii: alte<38> quod ad $uum pertineat officium: alterum quo $e familiamque $uam recipiat. Larem quidem familiarem habebit qui$que $imilem huic: cui $e$e pro uitæ in$tituto e$$e uelit $imilem aut regi aut tyrãno aut demum priuato. Sunt tamen aliqua quæ huic hominũ generi apprime debeãtur. Præclare Vir gilius. Secreta inquit erat patris anchi$æ domus: arbori/ bu$que obtecta rece$$erat. Intellexit quidem primatũ ædes et $ua et familiæ gratia a uulgi ignobilitate et fabrorum tu multu lõge abe$$e cõuenire. cũ cæteras ob res ob delitias cõ moditate$que $patiorũ/hortorum/amenitatũ: tum ne tan/ ta in familia/tam multiplici/tam uaria/la$ciuiens iuuen/ tu$ dũ omnium ferme nemo uiuat $ibi et cibo: potuque alie no plerunque in$aniat: maritorum querimonias excitet/tũ etiam nequid improba $alutãtium ambitio plus $atis patro nos inquietet. Et prudenti$$imos uideo principes non mo do extra uulgi frequentiam/uerum et ab urbe $ece$$i$$e: ne quis plebeius ni$i magna impul$us re mole$tiore a$$iduira te infe$tet. Aut quid tanti erunt i$torum opes: $i non licue rit interdum ociari et pigre$cere. I$torum quidem domus quale$cũque $int habere admodum oportet $alutatorum cõ ceptacula capacia: et egre$$um et uiam/qua prodeat ĩ forũ minime angu$tam: ne qui $ectantur familiares clientuli et cohortales/et qui $e congerunt/ut togatulorum numerum augeant/inter $tudia comitandi pre$$uris turbentur. Quæ autem $int $e$e hi proceres pro $u$cepto munere exerceãt: ĩ prõptu &etilde; $enatus curia iudex ba$ilica prætorio ue/dux ca/ $tris cla$$e<01> et eiu$mõi. Quid põtifex? huic qd&etilde; non t&etilde;plũ $olũ/uerũ et quæ illi $ũt ca$trorũ in$tar apprime cõueniũt quãdo militiã et põtifex/et qui $ub põtifice $acris admini $trãdis additi $ũt: arc&etilde; et laborio$ã agũt: qual&etilde; ĩ eo libro q põtifex ĩ$eribi&ttilde; rec&etilde;$uimus: uirtutis aduer$us uitia. T&etilde;plũ <pb> aliud maximũ: quo $ũmus ãti$tes $ol&etilde;ni ritu $tatas cerimo nias et $acium faciat. Aliud cui minores põtifices præ$int: quo ĩ numero p urb&etilde; regiões $acella/ et ĩ agro delubra $ũt. Templũ ma imũ media in urbe $orta$$is comodius: $edu/ ctum aut&etilde; a conferta ciuium multitudine et frequ&etilde;tia hone $tius: colle dignius: plano $tabilius collocabitur ob terre motus. Demũ eo ponendum erit loco templũ: quo $it $ũma futu<38> cũ ueneratione et maie$tate. Inde adeo circũ longe a con$pectu abig&etilde;dæ $unt penitus re<38> oĩum $erdes/impurita tes/ĩdec&etilde;tia <01>: quibus patres/ matronæ/uirgines $upplica tũ accedentes aut offendãtur: aut a $anctimoniæ obeũdæ in $tituto preuertantur. Apud Nigrigeneũ architectũ q de li mitibus $crip$it/$ic ĩuenio: pri$cos architectos puta$$e deo rum tecta recte haberi quæ frõtibus ĩ occidentem uerger&etilde;t: $ed placui$$e po$terioribus o&etilde;m eã religion&etilde; cõuertere: et qua coeli pte primũ terra illumine&ttilde;: eo uer$us templa et li mites obiici&etilde;dos puta$$e: ut $tatim $urgent&etilde; ex aurora $ol&etilde; cõ$picar&etilde;&ttilde;. Illud tam&etilde; in delubris $acelli$<01> ueteres <04>ba$/ $e uideo: ut eo<38> frõtes prodeũtibus aut ex mari/aut ex flu uio/aut ex uia militari porrigan&ttilde;. Po$tremo tale ip$ũ e$$e oportet: atque ita omĩ ex pte cõparatũ: ut ab$&etilde;tes ad $e ui$&etilde; dum illectet/præ$entes delectet/at<01> detineat operis admi ratione et raritate. Te$tudinatũ ab incendio erit tutius: cõ tignatum ab terremotibns ille$ius. $ed contra uetu$tat&etilde; hoc iobu$tius: ad gratiã alterũ hoc uenu$tius. De t&etilde;plis hacte/ nus. Nã pmulta quæ dic&etilde;da uidebãtur ad ornam&etilde;ta magis q ad u$ũ templorũ ptin&etilde;t: de quibus alibi trã$igemus. Mi nora t&etilde;pla et $acella pro loci dignitate et u$u maximi t&etilde;pli rõnes imitabun&ttilde;. Põtificis ca$tra qd&etilde; $ũt clau$tra qbus aut pietatis aut uirtutis gratia plurimi conuenere: quales $unt q $e $acris addixere: et q uirginitat&etilde; $upis uouere. Sunt et ca$tra põtificia: quibus $tudio$o<38> ingenia ĩ re<38> humanarũ diuina<38> <01> cognitione a$$equ&etilde;da uer$ãtur. Nã $i pontificis officiũ e$t cetus hominũ ad uitã oĩ ex pte pfectã: quoad in <pb> $e $it perducere. Id nõ re alia fiet pulchrius &qtilde; philo$ophia. Quom enim ĩ hominum natura duo $int/quæ nobis id præ $tare po$$int: uirtus. $. et ueritas: Quãdo fiet quid&etilde; ut hæc perturbationes animi $edet at<01> excludat. Illa uero naturæ opus at<01> rationes explicet: nobi$<01> communicet: ex qbus rebus ingenium ab ignorantia: mens a corporis contagione purgetur. Per hanc nimirum inimus uitam beati$$imã pro pe ut $imus diis redditi p$imiles. Adde quod bonorum e$t quales et e$$e et haberi pontifices uolunt/ea meditari: $tu/ dere: <04>$equi quæ hominum generi ab homine deberi intel ligant: egrotos/imbelles/de$titutos: et eiu$modi officio/ beneficio/mi$ericordia/leuando: iuuando. In his enim $e$e $uo$<01> exerceat pontifex officii e$t. De his nobis $eu ad ma <*>ores pontifices $eu potius ad minores pertineat dicendum uidetur. Atqui a clau$tris ĩcipiemus. Clau$trorum genera alia conclu$orum/ ita ut nu$quam ĩ publicũ prodeant/præ ter&qtilde; forta$$is in templo/et lu$trationum pompa. Alia non u$que conclu$a/ita ut perpetuis t&etilde;poribus arceantur. Ho<38> item alio mares/alio feminæ continentur. Virginum clau $tra ne<01> intra urbem $i po$ita $int uitupero: ne<01> omnino extra urbem laudo. Illic $ane $olitudo minus præbebit ĩfe $tatorum: $ed qui $e inge$$erint/plus habebunt ocii et lic&etilde; tiæ ad facinus/ubi nulli a$$i$taret arbitri &qtilde; hic ĩter multos $celeris $pectatores at<01> dehortatores. In utri$<01> prouid&etilde;dũ quidem e$t: ne uelint de ca$titate mereri male: $ed ĩ primis ne po$$int. Qua de re ita præcludendi aditus omnes $ũt: ut nemini pateant: ob$eruandi/ut circũuolitare att&etilde;tator po$ $it nemo $ine præ$entis ignominiæ $u$pitione. Neque tam munita e$$e legionum ca$tra uallo fo$$aque oportet &qtilde; i$ta<38> $epta $unt muris obuallanda/altis/integris/nullis u$piam aptionibus relictis: qbus nõ dico ca$timon<*>æ expugnatore$ $ed ne oculo<38> aut uerbo<38> quid&etilde; faces et ueneres ad aĩos la befactãdos po$$int ĩmitti. Lumina intror$us p areã $ubdiua l&etilde; excipi&etilde;t. Circũ areã porticus/ãbulatio cellæ/cenaculũ/ <pb> conclaue/et quæ u$ui $ũt ex priuatorum ædium rationibu$ aptis locis di$ponentur. Neque dee$$e uelim ortuli $patia/ et pratuli: que ad recreandos animos magis &qtilde; ad fouendas uoluptates ualeant: quæ quom ita $int/ nõ incõ$ulte ex me dia incolarum frequentia $um mouebuntur. Vtrorum $ep/ ta $i ex urbe conce$$erint conferet id quidem. Nam eorum ad$eripta $anctimoniæ a$$iduitas /et animi pacata religio: cui $e$e totos dedicarunt/minus uexabitur $alutatorum fre qu&etilde;tia. Sed i$torum tecta $eu mares $eu feminæ $int uelim occupent loca &qtilde; id fieri po$$it $aluberrima/nec clau$tro in clu$i/dum $olum uacant animo: corpore autem multa ma credine/et uigiliis affecti torp&etilde;t: uitã durius trahant egro tationibus &qtilde; $it par. His demũ quos urbs exclu$it ĩ primis locum dari uelim natura munitum: quem repentina latro/ num uis/aut excurrens ho$tis leui manu ad arbitrium ne/ queat populari: eaque de re uallo/muro/turrique pulchre munietur: quod loci religio patietur. Eorum uero conclu $orum $edes qui $tudia bonarum artium cum religione cõ iunxerĩt/quo illi quidem pro $u$cepto officio commodius queant hominum rebus con$ulere/ non omnino medios in ter artificum tumultus ac $trepitum/ $ed'ne etiã ab ciuium frequentia $eductos longe e$$e oportet: id quid&etilde; cum alias ob res tum <09> $unt eo<38> farniliæ grandes: tum etiam <09> mul ti ad $e concionantes di$$erente$que de rebus $acris conflu ant: Quibus rebus proculdubio tecto indigent immodico. Recte locabũtur apud diuer$oria publicorum operum thea tri/circi/ plateæ/ quo multitudo $ponte $ua $e$e animi g<*>a tia perlubenter cõferens facilius patiatur i$torum per$ua$io ne/hortatione/admonitione a uitiis ad uirtutem: ab impe ritia ad rerum optimarum cognitionem euocari. Apud ueteres pre$ertim græcos a$$ueuere urbe in media ponere ædificia: quas pale$tras appellarunt: ubi populantes di$pu tando uer$arentur. Illic quidem inerant $patia fene$trata et apertionum pro$pectus: et $ed&etilde;di ordines: amorem et hone <pb> $ti$$imi aderant et porticus: uirent&etilde; hærbis areã et floribus ue$titarn circuente$ huiu$mo li opera per&qtilde; belle condicunt huic religio$orum generi: ac uelim quidem ut qui $tudiis bonis delectentur a$$idui apud artium profe$$ores commo rentur/$umma uoluptate/nullo cum fa$tidio præ$&etilde;tium re rum aut $atictate ea de re. ita i$tic parabo et porticũ et areã et ciu$modi: ut nihil amplius ad diuer$andi u$ũ optes. Le nes excipient $oles hieme: a $tate uero umbram auram que &qtilde; id fieri queat grati$$imam. Sed de his ædificationum de litiis $uo di$tinctius loco pro$equemur. Quod $i iuuat pu blica $tatuere auditoria et $cholas/ubi $apientes doctore$<01> conuenias: ea ponito loco/ut $int incolis oĩbus æque opor/ tuna. Ce$$ent fabrorum $trepitus: ab$int nidores: fetores: non admittat ocio$orum la$ciuias: $apiat $olitudinem g<*>a uibus et circa res maximas et rari$$imas occupat is condi/ gnam: habeatque auctoritatis in $e magis &qtilde; uenu$tatis. Cæ terum quo pi<*>atem aduer$us imbecilles et de$titutos exer ceat poatifex: locus erit et uarius et $umma diligentia con $tituen lus. Nam alibi de$titutos/alibi egrotãtes $u$cipias et foueas nece$$e e$t: tum et inter egrotantes $unt/quos ea ui$$e oportet: ne dum paucis et inutilibus pro$picias: plu/ ribus et utilibus periculũ afferas. Fuere in italia principe$ qui $uis ĩ urbibus uetuerint genus illud hominum ue$te ae membris laceros/quos errones appellant/ precabundos ho $tiatim petere. Illico enim ubi appulerant/monebantur ne quid plus triduo $e$e in urbe uideri $inerent inertes: nullũ e$$e tam comminutum quin aliqua ĩ re hominum cetui $ua po$$it opera prode$$e: q<*> cecifunariis $alt&etilde; iuuãdis pro$ũt. Quos uero grauior aliquis morbus oĩo oppre$$erat: hos cõ uena<38> ho$pitũ magi$tratus apud minores põtifices legioni bus di$tribuebãt. Ita<01> illi ne<01> pii$$imo<38> cõuicino<38> opem fru$tra po$cebãt: nec ciuitas ea fedi$$imo<38> ob$cenitate off&etilde; deba&ttilde;. Apud etrichiã <04> uetere illo $anctitatis et ueri$$ime religionis cultu quo $emp claruit mirifica ui$ũ&ttilde; ho$pitaria <pb> incredibili habita impen$a: ubi ciuium peregrinorum ue quiuis nullam que ad $alutem pertineat rem/ $ibi defuturã $entiat. Sed quom $int egroti alii morbidi: qui lepra pe$te et huiu$modi contagionum <*>nenis beneualentes inficiãt: alii uero ut ita loquar $anabiles $int/ di$tincta hos habere uelim diuer$oria. Veteres Ae$culapio Apollini/ $aluti<01> diis: quorum artibus et minime genus hominum bonã ua/ litudin&etilde; recuperare at<01> $eruari arbitrabantur ædes loco nõ ni$i $aluberrimo a$truebant: ubi $inceræ auræ et purgati$$i mæ aquæ $uppeditarent: quo illic delati egretantes nõ ope deum tantum/uerum etiam locorum heneficio prompt<*>s conuale$cerent. Et nimirum $aluberrima ĩ primis loca e$$e optabimus: ubi aut publice aut priuatim egrotos habeas: Siccea forta$$is eam ad rem atque $axo$a et uentis a$$iduo ab$ter$a: et $olibus non u$ta: $ed facili t&etilde;pore illu$trara pro labuntur: quando humida putredinum fomenta $unt. Sed palam e$t naturam in re omni gaudere temperam&etilde;to: quin et $anitas ip$a haud aliud e$t &qtilde; complexi ex quibus c&etilde;$tet temperamentum: et mediocria $emper delectant. In cæte/ ris contagio$i non urbe modo/uerumetiam ab uia publica longe exclud&etilde;tur: reliqui urbe a$$eruabũtur: i$to<38> omniũ tecta partiantur et di$tribuantur $ic/ut alibi $e recipiant q curantur: alibi quos incurandos magis $u$ceperis: &qtilde; $eruan des: quoad $ic $e$e $ua tulerint fata: uti $ũt decrepiti et cap ti mente. Adde <09> alibi feminas/alibi mares/$iue egrotent $iue i$tos curent/$eparatim habendi $ũt. Adde etiam <09> ue luti in famulis $ic et in his: aliorum alias $ecretiores/alias communiores e$$e diuer$orii partes conuenit: prout ip$a cu randi et cobabitandi ratio modu$<01> mon$trabit: de quibus no$trum non e$t prolixius pro$equi. Tantum hoc faciat ad rem fore i$tiu$modi omnia $uis totis partibus ex priuatorũ u$ibus diffinienda. De his hactenus. Nunc quod reliquum e$t pro$equamur ordine uti ĩ$titueramus. Nam e$$e quid&etilde; ptes. r. p. duas diximus: alterã $acrã: alterã <04>phanã. Sacra <pb> ab$oluta e$t tum et prophana aliqua ex parte ptacta: ubi de $enatu et iudicio in ædibus principis hab&etilde;do di$$eruimus: illis quæ add&etilde;da $unt hic breui$$ime annumerabimus: mox ad imperatoria ca$tra et cla$$em deueniemus: po$tremo pri uata expedientur. Senatum ueteres templis cogere a$$ueue re. Po$tea increbuit mos ut extra urbem haberetur. Demũ quod ad maie$tatem at<01> ad res agendas præ$tabat/propria huic habere muneri tecta uoluere. Quibus fe$$i ætate pa/ tres/neque uitæ prolixitate deterrerentur: neque loci incõ moditate prohiberentur: quominus et conuenirent frequen tes: et una diutius ade$$ent: media iccirco in urbe curiã $e natoriam locauere: ei<01> iudiciariam/ et templum proxime adiungendum putarunt: non ea re tantum ut ambitionibus detenti/et cau$is foren$ibus occupati commodiu$ non inter mi$$o aut $tudio aut officio utri$que $ati$$acerent: uerum etiam ut patres ip$i uti $unt ferme omnes natu maiore$ ad/ modumreligioni dediti/$alutatis diis non intermi$$a ope/ ra a templo ad negocium $e po$$int tran$$erre oportune. Adde <09> $i quãdo aut legatos aut principes exterarum gen tium $ibi dari copiam $enatus petierint ex. r. p. e$t locũ ha bere ubi cũ dignitate et ho$pitis et urbis præ$tolant&etilde; excipi as. Cæterũ hu$u$cemodi publicis diuer$oriis nihil quod ad ciuium multitudinem commode excipiendam: hone$te de/ tinendam: oportune<01> emittendã faciat/ulla ex parte negli gendam e$t: et pre$ertim curandum/ut itine<38> et luminum et $patiorum et eiu$modi: quæ u$ui uentura $int/ne ullæ pe nitus commoditates de$int. Ac prætorio quidem: quo loci plurimi altercan&ttilde;/apertiones et plures et ãpliores et prom ptiores adigendæ $unt/&qtilde; aut templo aut curiæ. Tum in $e natum aditus quidem munitus nequicquam minus &qtilde; hone $tius $it/nece$$e e$t. Id quidem cum cæteras ob res: tum ne temerarius bachantium tumultus in$ana ex plebe $editio$o aliquo auctore concitatus in patrum pernitiem ad arbitriũ po$$it irrũpere: quin uel ea maxime re porticus ambulatio <pb> et eiu$modi adicienda $unt: ubi $eruitia cli&etilde;telæ familiæ <01> $uos præ$tolantes ĩpræmeditatis ca$ibus $it præ$idio. Illud nõ prætermitto. Locis quidem omnibus quibus uox aut re citantium aut canentium aut di$putantium audienda e$t: te$tudinata haud u$<01> conueniunt <09> uocem retundant: cõ tignata conueniũt <09> $onora $int.</P> <P>Ca$tris ponendis nimi<38> omnia repetenda pen$anda<01> $unt quæ libris $upioribus de urbium pon&etilde;da<38> rationibus di$$e ruimus. Nam $unt ca$tra ueluti urbium quædã $eminaria: et con$titutas urbes nõ pauci$$imas comperies illic/ubi pe riti bello<38> duces metarint. In ca$tris tamen præcipua hæc $unt: ut intelligamus ca$tra ip$a quid $pectent. Ca$tra qd&etilde; ni repentinos armorum ca$us et marorem ho$tium uim ue/ rerentur non ponerent. Et penitus abre id opus e$$e arbitr&etilde; tur: ho$tium iccirco ratio habenda e$t. Ho$tium alius ar/ mis et manu e$t par: alius concitatior et ualidior. Ca$tro<38> hinc tria e$$e genera $tatuemus. Vnũ temporarium et mo mentis mutabile: quo inter agendam expediendam<01> rem aduer$us compares armatos utimur/ partim continendi in tuto militis: ptim coaptandæ po$tulandæ<01> occa$ionis cau $a ut cepta preclare perficias. Alterũ genus ca$trorum erit $tatarium: $ui$<01> diffidentem copiis ho$tem: dum $e muni to aliquo ĩ loco cõtinuerit premere et occupare in$tituas: Tertium forta$$is ca$trorum genus illud erit: quo impet&etilde; tem urgentem<01> ho$t&etilde; $u$tineas/quoad lace$$endi $atietate aut ob$idionis tedio affectus di$cedat/at<01> abeat. In hi$ce omnibus egregie curandum in primis prouidendum e$t: $ic $e habeant omni ex parte/ut eis nihil de$it re<38> omnium quæ ad $alutem/ad $e tuendum/ad tolerandũ/frangendũ<01> ho$tem accomodentur. Et contra ut ho$ti nihil quoad in te $it re. momnium $uppeditet: quibus aut te po$$it lace$$e/ re: aut $e$e ferre $ine incommodo at<01> periculo. Ergo cap/ tãda ĩ primis erit loci oportunitas: quo et inueniri abũde: et comportari expedite: et excipi ad arbitrium commeatus <pb> $ub$idia<01> po$$int. Aqua nequicquam deerit: pabulum: li gna haud longe aberunt: ad tuos receptus liber: in ho$tem egre$$us expeditus. Ho$ti contra omnia compedita/et dif ficilia relinquen&ttilde;. Extare uelim ca$tra quoad pror$us o&etilde;m ho$tium regionem de$pectes: nequid conetur aut inchoet qui$piam/ quod non illico pro$pectum tibi et cognitũ $it. Locum deuexa/deiecta/ardua/abrupta late circũmunient. Nequid aut multa manu circumuenire: aut ulla ex parte $e inferre $ine graui di$erimine ho$tis po$$it. Nequid ubi tan dem appulerit/po$$it aut tormenta libere immittere: aut $i ne magno $uo malo per$i$tere. Hæc $i dabũtur loco<38> opor tunitates u$urpentur. Alioquin con$idera$$e oportebit/ et quæ tibi ca$tra/et quibus locis pro exequenda expeditione ponenda $int. Nam et $tataria ca$tra munitiora multo e$$e &qtilde; temporaria oportet: et planis locis diffu$iore artificio et opere indigent maiore &qtilde; in collibus. Nos a temporariis in cipiemus: quando i$torum quidem u$us frequentior e$t. Quin et ca$tra per$æpe muta$$e ualitudini militum confer re arbitrantur. Sed ca$tris pon&etilde;dis forta$$is illud ueniet in mentem u<*>ambigamus/$uis ne ĩ finibus/ an alieno agro cõ modius habeãtur. Aiebat Zenophon mutatione ca$tro<38> le di ho$tes: iuuari tuos proculdubio ad fortitudinis decus fa ciet: aliena proculcare: ad commoditates et $ecuritatem cõ feret $uo $e$e in $olo recepi$$e. Sed $ic in$tituamus ut pute/ mus ca$tra ad totam quæ $ub$it et pareat region&etilde; e$$e quip piam $imile at<01> ad urbem arx: que et ĩ $uos contiguum re gre$$um: et in externos perpromptum et paratum progre$ $um habeat nece$$e e$t. Cæte<38> obuallando<38> ca$tro<38> uaria e$t ratio. Britani $udibus decempedalibus præu$tis et præ acutis $e$e circum$æpiunt/altero capite intra $olum infixo et exculcato: altero extanti et producto: ut ho$tem aduer/ $um $pectent. Gallos refert Cæ$ar pro uallo carros ho$ti $o litos obiicere. I$dem et traces aduer$us Alexandrum u$os meminit. Neruii quo præ$ertim equit&etilde; impediant tencris <foot>inci$is</foot> <pb> inci$is arboribus at<01> mutuo inflexis/ crebri$<01> inter $e ra mis reiunctis $epem obducunt. Nearcum præfectum Ale xandri p indicü mare nauigant quo e$$et a barbaris tutior muro muniui$$e ca$tra memĩt Arrianus. Romani erat mo ris: ita ca$ibus $ingulis/et fortunæ/et temporis prouidi$$e ut nu$&qtilde; $ui penitendum foret/ac milit&etilde; quidem nõ minus ca$tris muniendis: &qtilde; omni reliqua militia exercebant: ne<01> tanti ho$tium pernitiem faciebant/&qtilde; curabant ut $uos egre gie tucarentur: po$$e<01> ho$t&etilde; ferre/et ferendo fru$trari: at<01> refellere. id demum ad uictoriæ partem nõ exiguam depu tabant. Ea re quicquid a quoquam: aut referri: aut excogi tari: po$$it omnia cornplecti/et exequi ad $ua cõmoda: et $alutem u$urparunt: edita et circum abrupta $i deerant/ fo$$is <04>fundi$$imis/et aggere accumulato/ precipitia imi tabuntur: uallo<01> et cratibus concingebant.</P> <P>Ho<38> nos in$tituta $ic $equemur: loco metabimur non $o lum cõmodo/$ed quo pro agendis rebus pre$entibus inue niri nullus po$$it accomodatior: et preter ea que recen$ui mus. erit is quidem $iccus minime luco$us alluuionibus ne quie&qtilde; infen$us/$ed ita po$itus: ut tuis nulla ex parte $e ha|| beat impeditum. ho$ti autem nihil præ$tet quod tutum $it: aquam ne<01> morbo$am in proximo ne<01> $alubrem longe ab e$$e patietur. fontes intra ca$tra puri$$imos excipiet/aut <*> uos: flumina<01> pro ca$tris obliciet. Id $i minus licebit: cura bit ut&qtilde; contigua cuiu$uis aquationis cõmoditas<01> $it. Tum erunt ca$tra pro mu$titudine militum/non laxiora quã ut di$tributis ex excubiarum te$$eris/ cu$todiri/ et ĩtermr$$is propugnãdi uici$$itudinibus: defendi p milites po$$it ab$<01> la$$itudine. Et cõtra ne e. unt quid&etilde; cotracta adco et cohor tata/ut ad negocium $pacia militi non $uppeditent. Angu los ca$tris inutiles putauit Lycurgus in orb&etilde;<01> ponebat/ ni aut mõt&etilde;/aut flume/aut moenia po$t $e hab. ret. Alus area ca$tro<38> placuit quandrangula. Sed po$itiones finitione$<01> ca$trorum/accõmodabimus cõditioni temporum/ac loco<38> <foot>l</foot> <pb> naturæ/prout rerum agendarum/ho$tium<01> petendo<38>/ aut fer&etilde;do<38> ratio po$tulabit: fo$$am ducemus tam amplam/ut non ni$i maxima ui aggeris. et multa ætate po$$int exæqua ri: aut potius binæ fo$$æ $pacio inttrmi$$o pro$cinden&ttilde;: pu tarunt ueteres i$tiu$modi quo<01> in rebus nume<38> pedum im parem a religione pertinere et con$ueuere latam ducere pe des. xv. profundam. ix. directis pro$cinde&ttilde; fo$$a lateribus uti pateat uno fundo/quantum $umma inter $e di$t&etilde;t labra ubi uero labile fiet $olum/paulatim/angu$tiore ad infimũ fa$tigio deprime&ttilde;. Campe$tribus locis et demi$$is aqua ex fluento/aut ex lacu/aut ex mari/deriuata et diducta cõple buntur. id $i non licebit $udibus et trũcis dolobratis et præ acutis/ et it&etilde; $tintulis et municibus peralueum/infe$$is/ae di$$eminatis exa$perabitur. Fo$$is productis et comparatis agger $tatuetur/tam cra$$us ut mu$culis proturbari/tam al tus ut non modo falces ad diripi&etilde;dum adigi: $ed ne tela qui dem ad militem deterr&etilde;dum facile manu po$$int mitti: præ $entaneum e$t/ut quæ fo$$is eximantur: in aggerem coacer uentur. huic operi ueteres probarunt ex pratis re$ectam tel luris cutem: que herbarum radicibus cõtineatur. Alii inter per$a con$tituunt/uimina uirentia $alictarum/que germina tu/et fibrarum complicatu agge$tum opus confirment per labra fo$$æ interiora per<01> extremum aggerem: configentur $pinæ/$tili eritii/hami et generis eiu$dem: quibus a$cen$us ho$tium retardetur. Aggerem $upræmum rubu$tei ualli in coronã perfixi: et tran$uer$ariis connexi/obcingentur/ cra te et pluteis congeminatis/et creta intermi$$a atque excul cata locabuntur. Pinæ et cerui eminentis $uper exporgen&ttilde; Denique omnia in opus conferuntur: quibus et minus $ub rui: pro$cindique po$$it/et minus trã$<*>ndi: et $it miles/ <04> pugnaculo tectior atque tutior. Turres in pedes centenos marginibus excitabuntur: et præ$ertim ip$is oppugnationũ locis crebriores/cel$iore$que parabun&ttilde;/ ut etiam inreptum in ca$tra ho$tem: po$$int deprimere pretorium/et quintanã <pb> portam et decumanã/et ciu$modi quæ $uis' ca$tren$ium no minibus appellantur/habebit locis tuti$$imis: et ad erupti ones fundendas/ad commeatus conuehendos / ad militem recuperandum expediti$$ima. Atqui hæc quidem ut dixi $tatiuis ca$tris magis debentur &qtilde; temporariis: $ed cũ $it of ficii omnes uereri ca$us quos aut $ors/aut tempora ualeant afferre/ip$is etiam momentaneis ca$tris: minime quoad ex u$u $it: quæ diximus negligentur. quæ autem ad $tataria ca$tra præ$ertim ferendis ob$idionibus po$ita pertineãt. his maxime $imilia $unt quæ de tyrannorum arce tran$igemus ob$idionarium quoddam opus e$t arx: quando eam quid&etilde; ciues eternis odiis pro$equantur: et ob$idionis accerrimũ genus e$t/perpetuo aduigilare occa$ionem<01> momentis a$ $iduis pre$tolari/qua po$$is in ea diruenda irritam&etilde;tis odii $ati$facere: ea re uti diximus curandum e$t. Vt $it ea qui dem pot&etilde;s ualida $tabilis prompta ad $e tuendum ad ho$t&etilde; fru$trandum et propellendum: et contra omnes impetus/et ob$idionis peruicaciam tuta et ille$a. Cæterum ca$tris qui bus conclu$um ho$tem premas at<01> infe$tes: ne quicquam i$tiu$modi omnia erunt indiligentius ob$eruanda: et recte quidem quod quidem aiunt: rem belli ita $e haberi/ ut ob$i diones uici$$im et ip$i multa ex parte ob$ideãtur: quare nõ id $olum curandum e$t qui potiare &qtilde; cau&etilde;dum etiam ne op primare uel ho$tium audacia et $olertia/ uel tuorum indili gentia: ut potiare i$ta confer&etilde;t oppugnatio circumuallatio ne opprimare itidem duo conferent/ repugnatio et præmu nitio: oppugnationum conatus omnis eo tendet/ut in oppi dum et munitiones irrumpas. non hic de $calis quibus etiã repugnante ho$te con$cendas/ non de cuniculis/ non de am bulatoriis turribus/non de tormentis/non de reliquo omni ledendi genere quo igne aqua omni<01> naturæ copia utimur non inquam e$t hoc loco de his ut pro$equar: alibi de his ca $tren$ium machinamentis di$tinctius pro$equemur $ed $it hoc ad rem/quod monent cõtra mi$$ilium impetum trabes <foot>l ii</foot> <pb> tigna/pluteos/crates/rudentes/fa$cicalos/$accos/lana/al ga/foenoue infertos obiicito: præ$ertim<01> ponito/ ut ext&etilde;t propendentes/et deundantes. contra ignes i$ta hæc madifa cito/maxime aceto/aut luto et crudo latere operito. cõtra aquas ne laterem proluant pelles $uperextendito: rur$us cõ tra ictus/ne pelles perton$entur et collacerentur centonas infu$as et madentes adiicito. Circumuallatio ob$e$$is moe nibus pluribus de cau$is propinqua $tatuetur/non incon$ul te: nam breuiore ductu/minore militum labore/leuiore ma teriæ copia at<01> impen$a perfinietur: et peracta paucioribus indigebit excubiis: $ed ne ita ĩtra pomeria e$t ĩpĩgenda/ ut oppidani muralibus tormentis milit&etilde; in ca$tris aut ĩ opere opprimãt. <09> $i fit quidem circumuallatio: uti ob$e$$is præ $idia: et commeatus aliunde petita abuetentur. certe modo hoc ip$um ex in$tiruto a$$equare ubi uis interceperis aditus at<01> interclu$eris commodi$$ime habebitur $iue pontes præ ualaris $iue alibi uada et uias trabe aut maceria per$ep$eris fiue $tagna/lacus/paludes/flumina collesue inter $e opere perducto uinxeris $iue dederis operam ut aquarum uis re cre$cat deuexa<01> circumpleat. his addenda $unt quæ ad re/ pugnationis et præmunitõis u$um ualeant. nã fo$$am agge rem turrim<01> et eiu$modi/et contra oppidanos et cõtra $ub $idiarias prouincialium manus communi$$e oportet: ne quid hi eruptione aut hi concur$u et inua$ione officiant ac ponentur quidem præterea locis idoneis ca$tella et $peculæ quibus militi et iumentis aquatio/lignatio/pabulatio<01> tu tior liberior commodior<01> $it: $ed ne ita di$gregabuntur co piæ in partes uarias ut non uno impio regi unis uiribus de certare una con$piratiõe alter alteri $ub$idio e$$e extemplo po$$it. Iuuat hic illud referre dignũ memoratu ex Apiano hi$torico. nam apud Peru$iam quidem Octauianus dũ Lu cium ob$ideret: fo$$am duxit $tadia quinquaginta et $ex <04> ten$am u$<01> ad tyberim latam<01> profundam<01> pedes. xxx. Adiũxit præterea mu<38> excel$ũ et ligneas turres qn&qtilde;ginta <pb> $apra mille $uperemin&etilde;tes pedes. lx. at<01> ita muniuit opus ut ob$e$$i non magis arcerentur &qtilde;. etiam excluderentur ne u$piam exercitum po$$ent lædere. De terre$tribus hactenus ni forte illud de$it quod digni$$imum $pectati$$imum<01> lo cum deligere oportet/ ubi $ũma cum maie$tate uexilla rei publicæ collocentur et diuina fiant cum maxima ueneratio ne et militares magi$tratus ad tribunal et con$ilium uocati conueniant. Maritima ca$tra cla$$ibus haberi forta$$is erũt qui negent/dicent<01> nauibus $e uti qua$i aquatico elephan/ to quem $uis frenis moderentur/ac portus magis ad ca$tro rum u$um referri &qtilde; nauium: alii contra nauim affirm abunt e$$e haud aliud quippiam &qtilde; arcem quandam obambulant&etilde;. nos i$ta pretermittamus at<01> $ic $tatuamus duo e$$e quibus no$tra hæc ratio et ars ædificatoria cla$$iariis ducibus et tur mis $alutem at<01> uictoriam pariat/ unum in nauibus ad or nandis/alterum in portibus muni&etilde;dis/$iue ho$tem petas/$i ue probibeas. Nauium primarius u$us e$t<*>ut te tua<01> tran$/ uehant proximus ut bello $ubmini$trent opem $ine periculo pericula quidem aut ip$a ex naui ueluti iuncta corpori et in nata aderunt/aut extrĩ$ecus importabuntur: extrin$eca $ũt uentorum uis/undarũ moles/$copuli $irti$<01> incur$us: quæ quidem omnia u$u rerum maritimarum et locorum uento<38> <01> cognitione et peritia $atis mature uitabuntur: innata aũt uitia facient aut liniamenta aut materia/his uitiis prouiden dum e$t. Materiam omnem reprobant quæ fi$$ilis fragilis $i dens putrico$a<01> $it clauos et ligulas eneas præferunt ferreis ex naui traiani per hos dies dum quæ $crip$imus commenta ret ex lacu nemoren$i eruta: quo loci annos plus mille. ccc. demer$a et de$tituta iacuerat aduerti pinum materiam et cu pre$$um egregie dura$$e in ea tabulis extrin$ecus duplicem $uperexten$am et pice atra perfu$am/tela ex lino adglutina rant $upra<01> id chartam plumbeam clauiculis eneis coadfir marant. Fabricandis nauibus liniamenta ueteres architecti $ump$ere a pi$cibus ut quod in illo dor$um in hac fit carina <foot>l iii</foot> <pb> quod illi caput huic prora/tum et pro cauda temon/et pro remis brancæ et aliculæ. Nauium duo $ũt genera/ onerariæ et fugaces. nauis longitudo ad cur$us præ$ertim directos in primis confert: breuitas ad temonis imperia faciet. Onera riæ longitudo uelim ad latitudinem $it/ne minus tripla fu gacis ne plus nonupla. Alibi de nauium rationibus in eo li bello qui nauis in$eribitur profu$ius <04>$ecuti $umus/$ed hic quantam faciat ad ceptam rem. Nauium partes hæ $unt ea rina/pupis/prora/hinc at<01> hinc latera adde $i uis temon&etilde; et uela/et quæ ad cur$um pertineant. Vacuum nauis quãtũ $it aquæ pondus qua po$$it ad iu$tum impleri tantum in$ti tarum rerum põderis $u$tinebit. Carinam planam e$$e opor tet: cætera omnia ad flexæ lineæ cubitum dolobrabuntur. Carina quo erit latior eo ponderum tollerantior/$ed cur$u tardior: carina extenuata et reducta uelocior: $ed ni plu/ rimum indideris $aburre uacillabit. Carina ampla uado$is apta gracilis alto mari $ecurior. Latera et prora cel$a et $ub lata aduer$us <*>mpetentes fluctus peruicax $ed uentis grauio ribus peruincitur: prore ductus quo erit argutior/eo ad cur $um promptior et labilior. Pupis quo gratilior eo ceptis $ul cis tenendis per$euerãtior ad nauim umbones et pectora ua lida et paulo promptiora e$$e oportet/quo uelorum remo<38> ue appul$u et impetu fluctus propellant: $ubinde ad pupim uer$us gracile$cat quo ueluti $põte $ua lubrico diffugio euo let temonũ numerus naui auget firmitatem minuit uelocita tem arbori at<01> naui equa dabitur longitudo. minuta reli&qtilde; et quæ ad u$ũ nauis et quae ad uĩ belli faciãt remos ancoras rudentes ro$tra turres pontes et eiu$modi minutiora præte reantur: illud faciat ad rem trabes et tigna $pondis et lateri bus pendentia et item porrecta. <04> ro$tris et contra impetus contrarios pro munimento e$$e/ tum et arbores exeitate <04> turribus: antennæ et $cafæ in antennas $ublatæ pro pontibus egregie ualebunt/ueteres in prora coruos no$tri prora et pu pi propter malum turres excitare/et centonas rudentes $ac <pb> cos et eiu$modi prouallo et tecto obiicere: et funibus rhere $uperobducto tran$cendentes ad $e prohibere perpulerhe didicerunt. Et nauim foros quo pacto crebris p$urgentibus $timulis unico temporis momento interdimicandum po$$is penitus refertos reddere: adeo ut non $ine uulnere accepto liceat ho$ti pedem paulo dimouere. Et contra ubi ex u$u $it altro minore mom&etilde;to temporis expurgari omni i$tiu$modi offen$ione amota po$$it: excogitauimus at<01> adnotauimus alibi. Sed nõ e$t hic ut uelim i$ta repetere. Admonui$$e tã tum iuuent bona ingenia. Tũ et inueni qua po$$im arte uni co leui malleoli ictu fori tabulata di$$oluere uniuer$a: om nem<01> multitudinem: que con$c&etilde;derit deturbare: at<01> ilico leui manu breui momento opus integrũ u$ui re$titueie.</P> <P>Quæ etiam excogitarim ad $ubmergendas incendenda$<01> nanes ho$tiũ ad perturbandam ad occidendam occi$ione mi$erabili turbã naualem nõ e$t ut referã De his forta$$is alibi: Illud non pretereatur quod locis omnibus eadem na uis longitudo: altitudo: amplitudo ue non debetur ponto ĩ ter in$uiarum amfractus ua$tæ carinæ: qbus nõ ni$i multa hominum manu imperes: male habent uentis paulo acrius $euientibus. Contra ad gades profu$o oceano pu$illa flucti bus ab$orbetur. Rurius ad rem naualem $pectat portus tueri aut impedire. Id mole in profundum ducta: et aggere et<*> catenis et rebus eiu$modi obirectis: e quibus libro $uperi ore tran$egimus: belli$$ime a$$equemur. Pali prefigentur: La<*>dum impedimenta iacientur. Tum ex tabulis at<01>, ui minibus forme et uacua grauibus completa de mergentur. Sin autem loci natura aut impen$e magnitudo i$ta fieri <04> hibuerit: puta $i fluida limo$itas aut nimium profunda alti tudo ad$it: $ic facito. Dolus $ub$tratis ordine et iunctis trabes et tigna directa at<01> ĩ trã$uer$um alia ex alirs eollocata et compacta coaptato ad$icito<01> ut ex rate ĩ ho$tem emine ant ro$tra ardua præacuta et pali: quos ton$illas nũcupant: ferrato cu$pide nequid leuigata ho$tium nauis plenis uelis <pb> audeat opus impetere aut tran$labi. Ratem ab ignirm in<*> ria contergito tellure: crates et pluteos <04> uallo circun adi gito: locis idoneis turres contabulato: $requenti anchora locis $tabilibus: et qu&ecedil; ho$tem lateant: cõtra fluctus firmato iuuabit opus ducere $inuatum arcu ĩ fluctus flexo quo rebu $tius et ualidius fluctum ferat: et anchora pre$idic<01> extrin $eco minus impigeat. De his hactenus.</P> <P>Nunc quandoquidem tantis rebus agendis commeatu at<01> impen$a indigeas: dicendum e$t de magi$tratibus qui i$ a $uppeditent: quo in numero quæ$tor: publicani: decumani et generis eiu$dem. His deb&etilde;tur h&ecedil;c horreum: ærarium: ar mamentarium: emporium: naualia: equilia: Pauca $unt qu&ecedil; hied icenda uideantur: non tamen negligenda. Nam hor reum quidem &ecedil;rarium: armam&etilde;tarium $atis con$tat media es celeberrima e$$e ponendum parte uibis: quo tutiora et promptiora $int. Naualia propter incendia a ciuium ca$is $emouenda. Illud minime negligendum: <09> integios ab $o lo $urg&etilde;tes: et præter tecta $e $e extollentes toto &ecedil;di$icio in ter$truxi$$e oportet parietes: qui populantes incendir flam mas intercipiant: uetere<01> profu$ius pertecta defluere. Em poria ad mare: ad fluminum fauces: ad triuia militarium ul arum $taruentur: An naualia $inus et aquarum conceptacu la adiungentur: quo loci $ubducenda: in$tauranda: et mari danda cla$$is recipiatur: I$tic aqua ut a$$iduo agitetur mo tu curandum e$t: hau$tro marce$cunt merediano: æ$tu fati $cunt nauigia: orientis radio $eruantur. Tum horrea qu&ecedil; uis $eruandis rebus a$truantur: con$tant loci aeri$<01> $iccita te ĩ primis gaudere. Sed de his prolixius cum de rebus pri uatorum dicemus: ad quorum rationes ea maxime pertine ant preter $alaria. Etenim $alaria $ic $tatuito. Solum in$ter nito carbone ad cubitum at<01> cõpen$ato. Inde $uper in$pra gito $abulum creta pura $ubactum palmos tris et complana to po$tremo latere u$<01> ad nigredin&etilde; decoto pauimentato <pb> Latera parietũ intima ducito ubi lateris i$tiu$modi copia non e$t: lapide quadrato nõ tofinio ne<01> rediuiuo $eruatu ra intermedio et alioquin pr&ecedil;duro et opus a pariete intror $um ad cubiti $patiũ reducito: at<01> tignis coadiunctis et clauis æris: aut potius in paginibus obnexis $eptum ftatui to. Interuallum a materia ad pariet&etilde; harundine cõplecto Maiorem ĩmodũ iuuabit materiam creta ex amurca com macerata: et $parto uinco<01> cõfracto intermixto diluta$$e Cæterũ publica i$tiu$modi quauis ab furum et ho$tium et $editio$orum ciuium in$idus: proteruia impetu<01> pror$us e$$e murorum: et turrium: et pre$idiis munita oportet.</P> <P>De publicorum operibus abunde uideor peregi$$e: ni illud de$it: quod quidem ad magi$tratus ip$os non in po$tremis pertinet: ut habeant quo loci eos cõmittãt: quos ob contu maciam pfidiam improbitatem<01> puniendos iudicent: id demũ non negligamus. Carceris genera apud ueteres tria fui$$e inuenio. Vnum quo immode$ti et parum exculti compellantur: ut noctu a doctis et probati$$imis bonarum artium <04>fe$$oribus condocefiant: quæ ad bonos mores et uit&ecedil; modũ pertineant. Alterum quo alieno &ecedil;re obnoxii: et qui carceris tedio ab inita uit&ecedil; petulantia abterrendi $unt detineantur. Tertium quo immanes con$celerati c&ecedil;lo: et hominũ c&ecedil;tu indigni: ac prope diem plectendi: ac tenebris et pedori addicandi demandantur. Po$tremo hoc genus carceris $i fuerit qui$piã q $ubterraneum antrũ et horren do $epulchro $imile faciundũ curarit: is quidem ad $ontis penã nimirum $pectabit magis &qtilde; lex ip$a aut hoĩum ratio po$tulet: Nam et $i perditi homĩes ultima omnia $uis fla gitits mereantur: erit tamen et reip. et principis officium de pietate nihil demereri. Eo $at adeo $it firma$$e opus pa riete et aptiombus et te$tudine: ut eripe nu$quam facile $e $e conciu$us po$$it. Cui reri cra$$itudo et <04>funditas: et cel $itas operis grandibus: et praeduris lapidibus ferro et ære <pb> iunctis plurimũ conferet. Adde $i uis et trabium et arduas obretatas apertiones et eiu$modi: tam et $i minora et imbe cilliora omnĩo h&ecedil;c $unt: &qtilde; ut ea libertatis et $alutis memor nequeat refringere modo exequi $inas quãtum ad rem per fici&etilde;dam naturæ et ingenii uiribus ualeat. Ac pr&ecedil;clare qui dem illi mihi uidentur admonere qui dicunt adamãtinum e$$e carcerem cu$todis aduigilantis oculum. Sed nos in re liquis ueterum mores et in$tituta pro$equamur: illud faciat ad rem carceribus ade$$e oportere ubi uentri pareant. Vbi etiam foco refocill&etilde;tur ab$<01> fumi et fetoris imuria. Tum de tota re carceris e$t: ut $ic $tatua. Aream in parte urbis tuta et nõ neglecta cing&etilde;dam muro ualido: alto nullis aper tionibus inter$ci$$o turribus et decur$oriis munito: A mu ro i$toc intror$um ad conclu$orum parietes cubitos tres re cedendum e$t: quo excubi&ecedil; noctu obambientes coniurato rum fugas intercipiant. Medium uero quod ine$t areæ $pa tium ita diuidendum: ut pro ue$tibulo aula minime tri<*>is paretur: qua ad cape$cendam di$ciplinam mi$$i cogantur. Po$t hac primos aditus cu$todes armati intra cancellos et ualli pr&ecedil;fidia occupent. Subinde area $ubdiualis $tatuctur. Aderunt hinc atque hinc adact&ecedil; porticus: quibus in cellas plures pluribus aptionibus propatulus a$pectus detur. Has intra cellas decoctores et ære alieno obnoxii: non una o&etilde;s $ed di$tincti a$$eruabuntur: Fronte habebitur carcer a$trie tior: quo minoribus criminibus rei mancipentur. Vltimis penetralibus capitales a$$eruabuntur.</P> <P>Venio ad priuata &ecedil;dificia. Domum alibi pu$illam e$$e ur bem diximus Ferme igitur &ecedil;que oĩa ĩ ea altruenda. cõ$ide ra$$e oportebit: quæ circa urbis opus ptineant.: Vt $it $alu berrima h&etilde;at oportunitates: pre$tet omoditates: Qu&ecedil; ad ui tã faeiãt pacate trãqlle at<01> laute ag&etilde;dã. I$ta h&ecedil;c oĩa $uapte natura quænã $unt et qualia e$$e et cuiu$mõi oporteat <*>nita ex parte uideor trã$egi$$e libris $upioribus. Sed hic aliun <pb> de $umpto principio rem $ic ordiemur: priuatam domum fimiliæ gratia ponendam con$tat: ut in ea commodi$$ime ac quie$cat/$atis commoda nequie&qtilde; erit $edes ni $ub ei$d&etilde; te ctis habeantur/quæcun<01> i$torum gratia debeantur. Magnus e$t hominum in familia et rerum numerus quem non eque ĩ urbe at<01> in agro ad arbitrium colloces. quid enim urbanis ædificationibus euenit ut uicinus paries $tillicidium publi ca area uia et eiu$mo di plera<01> omnia impediãt/ quo minus ip$e tibi $ati$$acias id in ru$ticanis non euenit liberiora illic præpedita i$tic $unt omnia: ergo cum aliis pleri$<01> rationi/ bus/tum etiam hac iuuat $ic rem di$tinguere/ ut alia urba/ na alia ro$ticana e$$e: priuatis dieam ædificia i utri$<01> aliud tenuiores aliud opulentiores ciues exigunt: nan<01> tenuiores quidem cobabitandi modum ex nece$$itate metiuntur/ lau tiores uix ex $acietare finiunt libidini terminos. At nos quæ in quibu$<01> bene con$ulti moderatio comprobet referamus. a facilioribus incipiendum cen$eo. Ru$ticana expeditiora tum et diuites ad impen$am ruri promptiores. $ed prius pa<*> ca breui$$ime repetamus quæ ad $ummas uillae rationes fa ciant ea $unt eiu$modi. Caelum calamito$um/ terram cario $am fugiendum medio in agro ad montis radices aquo$a a/ prica $alubri<01> in regione/ et $alubri parte regionis aedifi/ candum. Tri$te et in$alubre caelum prae$tare arbitran&ttilde; cum caetera ĩcõmoda de qbus libro prĩo tran$egimus tũ et $iluas d&etilde;$iores prae$ertĩ arboribus refertas qbus ama<38> $it follium quando illie nec uentis nec $ole pertactus aer incrude$cat. tum et $olum etiam $terile at<01> in$alubre a quo tand&etilde; $i quid capias/erunt $iluae uillam ea parte agri habendã puto qu<*> urbanis cum domini aedibus belli$$ime condicat. E$t apud zenophontem ad uillam eundũ pedibus exercitu gratia/re deundum equo. Ergo erit non $emora penitus ab urbe: e ritque uia non difficili/non impedita/ $ed hibernis ae$tiuis que itionibus et $ubuectionibus apta atque peroportuna/ i$eu id reda/$eu pedibus/$eu etiam naui forta$$is iuuets <pb> conferet<01>/$i erit non aliena a porta urbis $ed proximiore/&qtilde; commodius expeditiu$<01> $ine maiore ue$tium apparatu et $i ne populo interprete po$$is cum coniuge et liberis urbem<01> uillamque frequ&etilde;s ad arbitrium repetere uillãque habui$ie condecet ea qua matutini radii oculis profici$centium $int non infe$ti/et ue$pertini $oles domum redeuntes non mole $tent. Rur$us habenda uilla e$t loco non u$que de$tituto ne glecto ignobili/ $ed eiu$modi ut illic et fructus $pe et cæli amoenitate illecti habitent cum rerum copia et uitæ iocun/ ditate et $ine periculo. Et ne item habenda quidem uilla &etilde; loco nimium celebri/ aut ad urbem/ad uiam militar&etilde; et ad portum adiuncta/ubi nauium numerus applicet $ed collo|| cabitur apte ut i$tarum rerum uoluptas cum non de$it tum et res familiaris prætereuntium ho$pitum frequentia haud multo infe$tetur. Vento$a inquiunt ueteres $oca carere $o lent rubigine ro$cida uero et conualles perflatum que nõ ha bentes e<*> $modi nocuis fre quenter uitiantur: illud mihi nõ $emper ubique locorum probabi&ttilde; <09> aiunt ædificandum uil lam ut $pectet equinoctium $olem orientem. nam i$ta quæ de $<*>bus et aura feruntur pro regionum $orte mutari ĩ <04>m ptu e$t/ut non $emper aquilo leuis neque bau$ter ubique i$a lubris $it. perdocte quidem cel$us phy$icus uentos o&etilde;s a$$e rebat qui amari cadan: e$$e den$iores: qui autem a mediter raneis ueniãt nũ&qtilde; nõ e$$e leuiores: et uitãdas u&etilde;to<38> grã pri mas fauces ualliũ cen$eo: nam illic uenti nimium frigentes $unt/$i per umbram ueniunt/ aut nimium æ$tuo$i ubi p con $tratum et collu$tratum ab multo $ole applicent. Sed cum uillarum tecta alia $unt quæ ingenui/alia quæ ad$trictii glebe incolant. horũque altera emolumenti cau$a in primis con$tituta: altera forta$$is animi gratia adducta uideantur: de his quæ agrum apprime $pecrant tran$igamus: horum te cta nõ loge ao herilibus e$$e oportet/quo ĩ horas quæ qui$<01> agat: et quæ facto $int opus intelligant. huius quidem par tis tecto<38> proprium e$t ut p eam fructus qui ex agro po$$it <pb> eapi parentur colligan&ttilde; at<01> $eruentur: ni po$tremũ hoc. i. collecta ut $erues: herilium urbana<38><01> e$$e munus ædium putas magis &qtilde; prædit ru$ticani: i$ta perficies hominum ma nu in$trumento<38> copia/et in primis uillici indu$tria et dili gentia. Manum ru$ticam po$uere ueteres hominum ferme. XV. ho<38> igitur gratia habere oportet: quo loci algentes fo ueas aut tempe$tatibus ab opere depul$os recipias ut cibum capiant/ut acquie$cant/ut comparent quæ u$ui futura $unt Ergo parabitur culina ampla minime ob$cura ab inc&etilde;dii pe riculis tuta cum furno foco aqua et cloaca intra culinam ta blinum ubi hone$tiores pernoct&etilde;t/ubi ci$tam panariam/per nam/lardũ<01> in quotidianos u$us $eru&etilde;t<*> reliqui ita di$tribu an&ttilde; ut $uis quibus qui$<01> præ$it rebus curandis pre$to $int: uillicus ad ianuã primariam: ne quid noctu $e in$cio q$piã progredia&ttilde;/aut a$portet quippiam. bubulci pro $tabulis ne quid eo<38> ce$$et dilig&etilde;tia ubi res po$tulet. Hæc de hominũ manu hactenus in$trumenta alia animata ut quadrupedes: alia muta ut uehicula/ferramenta et eiu$modi. i$to<38> gratia ad culinam adiungetur teges immodica: $ub qua plo$trum traham/burram/iuga/ci$tas fenarias/et eiu$modi colligas $pectabit teges meridi&etilde; quo etiã illic familia p brumã aga&ttilde; dies fe$tos in $ole. et dabi&ttilde; plero ac torculari $paciũ expedi ti$$imũ et ppurgati$$imũ: aderit et cõclaue ubi alueolus/ca latus/orbiculi/funis/$arculus/bidentes et generis eiu$dem condan&ttilde; at<01> in$arcian&ttilde;: intrabiũ trã$tris et iugam&etilde;tis/quæ ad teget&etilde; $int crates cõ$ternen&ttilde; illic uectes/pticas/hi$taleas uirgas/$armenta/et frond&etilde;/et $aginam&etilde;ta boũ et canabis et linũ rude/et eiu$modi collocabũ&ttilde;. Quadrupedũ duo $ũt ge nera operarium ut bos iumentum/et fructuariũ ut porca pe cus capra omneque armentum. De operariis prius quando in$trumenti poti$$imum loco $int: mox de frutcuarii$/ quæ ad uilliei indu$triam pertinent. Bubilia et equilia caueto ne per hiem&etilde; $int algida præ$epia con$epito ne pabulũ di$$ip&etilde;t Equis facito ex $ublimi $tramenta pendeant/ ut $tantes $ub <pb> lata ceruice non $ine adhibito innixu decarpant: fiant enim ea re capite $icciore/et $capulis agilioribus contra hordeũ et $emina prebeto ut ex infima $crobæ hauriant: minus eni ingurgitabunt intemperanter: et minus integra $emina to rabũt: et præterea torulis pectoribus<01> reddentur firmiores et robu$tiores. Omnino prouidendum ne paries ad præ$epe fronti aduer$us $it humectus: craneo e$t equus tenui et hu moris frigori$<01> impatienti: eo fene$træ ne lunæ radios ad/ mittant caueto: album oculo inducit luna et tu$$im grau&etilde; et $aucio pecori lunæ radius pe$tis e$t. Eobus depre$$a poni to quæ tacentes manducent. Focum $i $pectabunt iumenta fient horrida: bos homnibus obiectis hilare$cit. Mula ca lenti tenebro$oue habita loco in$anit. Sunt qui mulã putent $atis tecto opertam e$$e/$i caput opertum $it: cæteras partes corporis aeri et frigori obiiciendas. Bobus pauimenta lapi dea $ub$ternito ne ungulæ illuuiæ putre$cant. equis pauim&etilde; ta $ubfodito et liceis aut pluteis robu$teis/fo$$am operito/ ne urinæ lutamentis commade$cant et contrepidatu pauim&etilde; ta at<01> unguem attritam reddat. Villici indu$tria uer$abi&ttilde; non in eo modo ut tantum ex agro colligat: uerum et in pri mis exanimante quadrupede/alire/pi$ce dicendum breui$$i me. Armentaria $epta loco $icco et minime uligino$o poni eo $olum eruderato et <04>cliue ducito ut euerri facile po$$et pu<38> fieri/partĩ operito ea/partĩ $ub diuo $inito hau$ter no ctu humectaue aura/ne pecus ptingat/ neue nimiũ alii infe ftent u&etilde;ti <04>uideto. Lepori <04>fundior&etilde; ad aquã u$<01> parietem lapide obducito &qtilde;drato area $abulo ma$culo locis plu$culis excreta cimolea tumulos excitato. Gallinis dato in cohorte porticulum ad meridiem con$per$um plurimo puluere cine ricio: $upraque id nidarũ adigito: et perticam ubi $e noctu colligant. Sunt qui gallinas magnis caueis loco haberi con $epto iubent qui orientem $pectet. Sed quæ ouorum gratia et prolis habeantur/ueluti libertate alachriores $unt/ita et foecundiores in umbra et conclu$o exortum ouum di$$ipit. <pb> Palumbariam $ecundum aquam con$picuam: et moderate $ublimen ponito: quo fo$$a uolitando ales: et ludens qua$i alarum pale$tra et plau$u: pronis alis labens gaudeat appel lere. Sunt qui dicant palumbã de $umpta ex aruo e$ca: quo plus uiæ et laboris $uos ad natos rediens pertulerit/ eo pul los pleniores dare: id quid&etilde; <09> allata gurgite $emĩa quibu$ prolem nutriat $emicocta fecerit mora: ea<01> de re palumba riam arduo in loco po$itam probant: tum et forta$$is pre$ta re arbitran&ttilde; palumbariam longe habere ab aquis: ne oua pe dibus madidis refrigerent. Ad turrim in angulis tinuncu lum alitem $i conclu$eris/ab accipitrum ĩiuria fiet ille$ior Lupinum caput cimino a$per$um urceo conditum rimo$o: ut nidorem $piret/ $i intra aditum infoderis: fiet ut pluri mus eo palumbus confluat: maiorum $edibus relietis paui mentum $i excreta feceris et urina hominis ite<38> at<01> iterũ a$per$eris/nume<38> adaugebit, pro fene$tris coronæ lapideæ aut tabulæ oleagineæ applicentur promin&etilde;tes cubitũ: quo $e ales eue$tibulo recipiat/et rur$us euolet.</P> <P>Minores conclu$æ auiculæ arborum at<01> celi <04>$pectu con tabe$cunt. Cubilia et areolæ alitibus coaotabuntur locis te pentibus, his uero quæ magis ambulent quã uolent depre$ $a: et ip$o in $olo apponentur: ceteris demum altiora collo cabuntur. $ingula $pondulis cohercebun&ttilde; ouo<38>/ et pullici norum continendorum gratia. Cubiculo<38> operibus $utum comodius calce/et calx gy<*>$o. Lapis omnis rediuius noxi us te$ta utilior tofo$i modice excocta $it. materia ex popu lo autabiete utilima. Alitibu$ omnibu$ $tabula e$$e oportet illu$tria/pura/pura/munda/pre$ertim palumbarum: quin et quadrupede$ ĩmundi$$ime accubet: $caber fiet: ergo fiãt te$tudinata/toti$ parietibu$ illita/et leuigata tectorio mar morato: et diligenter circũ ob$truantur: ne fele$/mu$/lacer ta/et eiu$modi nocuæ be$tiolæ/oui$/pulli$: aut parietibu$ $int infe$tæ/addentur e$cariæ aquariæ<01>. Ideo circa uillam duce&ttilde; fo$$a: qua an$er/anax/et $us/et bo$ prolui <04> fundi<01> <pb> po$$it: et ubi e$cam $umant curabitur: ut cælo etiã pluuio et turbato lauti$$imq fiant $aturæ. Alitum mino<38> $tabulis aquaria e$caria<01> conceptacula/circa parietem adigen&ttilde; ca nalibus/ita ut nec di$pergere nec fedare immi$$a ualeant. Ex his fi$tulæ extrin$ecus patebũt: quibus uictus immi$$us $uppeditentur in medio lauacrum/quo abunde aqua n&etilde; im pura infiuat. Pi$cinam creto$o in$olo infundito/profundro rem quã ut $olis radio uicta perferue$cat/ aut gelet frigore tum et cauernas circa latus aperito: quo etiam $ubitis turba tionibus tumultuans confugiat/ne animis de$titutis conta be$cat/telluris $uecu pi$cis alitur/e$tu acriore languet: ge latu interimitur: meridianos ad $oles $oluitur alachritate. Credunt luto$as himbrium aquas/interdum excipi/ non in commode/$ed primæ po$t caniculum exclud&etilde;dæ: <09> $apiãt calcem/pi$cem<01> enecent: et dein<*>ps raræ immittendæ/<09> fetenri mu$co aquam/et pi$cem letitudine inficiant: illud curandum ut perennis in piret at<01> re$piret aqua ex fon<*>e f. uu<*>/lacu/mari. Sed de maritimis pi$cinis amplius uete res percommode monent $ic limo$a inquiunt regio planum edicat pi$cem: ut $olcam/et conchilia hareuo$a. cæteros pe lag<*>os pa$cit melius/ut auratus et dentices. Saxa turdos et merulas/et qui inter $a<*>a nati $unt. Demum $tagnum e$$e aiunt optimum pi$cinis quod $it po$itum ut in$equens ma ris unda/priorem $ubmoucat/nec intra con$eptum $inat re manere ueter&etilde; pigrulentã. Minus cni cocale$cere aquas du cũt quæ $en$i ĩnou&etilde;&ttilde;. hactenus de ĩdu$tria uillici dilig&etilde;tia multis <*> rebus: $ed maxĩe qd facit ad r&etilde; mo$$ibus fructibus <01> collig&etilde;dis at<01> eõd&etilde;dis <04>ba&ttilde;. ho<38> grã arcã frum&etilde;tariã pa$ $e o<*>tet: $olibus et u&etilde;tis patulã nõ logius a tegete de &quml; nup diximus quo $ubitis ob ortis nibis po<*>$is $eruitia collect<*><01> $picã leut mom&etilde;to ad optũ $ubducere. Vbi areã facias $ter nito $olũ nõ ad libellã/ $ed leuiter ca$tigatũ et ofodito: po $tea amurca <*>pgito bene $inito<01> cobibat po$tca cõminuito bene glebis deide chilidro aut palnicula coe&quml;to et paliculi$ uerberato po$tea dnuo amucra o$pgito cũ aruerit ne<01> mus <pb> neque formica nidum faciet: neque lute$cet: neque hærba na$cetur. Creta huic operi plurimum afferet $oliditatis. De a$criptitio<38> tectis hactenus. Herilem uillam $unt qui di/ cant aliam æ$tiuam e$$e: aliam hibernam: atque $ic diffini <*>nt: ut cubicula hiemis $pectent brumalem orientem: cena tio æquinoctial&etilde; occident&etilde;. Cubilia uero æ$tiua meridi&etilde;: cenatio hibernum orientem: ambulatio ad meridianũ æqui noctium expo$ita $it. Sed ea nos pro coeli regioni$que mo do alibi atque alibi aliter habenda cen$emu$: quoad frigida calidis: et uda $iccis contemperentur. Cæterum tecta inge nuorum uelim occupent locum agri non feraci$$imum: $ed alioquin digni$$imum: unde omnis auræ $olis a$pectu$que cõmoditas et uoluptas liberrime capiatur/faciles ad $e ex agro porrigit aditus. Venientem ho$pit&etilde; hone$ti$$imis ex cipiet $patiis: $pectabi&ttilde; $pectabit<01> urbem/oppida/mare/ fu$am<01> planitiem/et nota collium montium<01> capita/hor to<38> delitia$/pi$cationum uenationum<01> illecebras $ub ocu lis habebit expo$itas. Quom<01> uti diximus ædiũ ptes aliæ uniuer$o<38>: aliæ plurimo<38>: aliæ $ingulo<38> $int: in his quæ uniuer$o<38> $unt imitabuntur. ædes principum $patia quid&etilde; pro foribus u$urpabit ampli$$ima curriculorũ eque$triũ<01> certaminum: quæ iuuentutis iaculum et $agittam lõge exu perentur. Intra fores itidem quæ plurimorum $unt non de/ erũt ambulationes/ge$tationes/natationes/et areæ/cum ui r&etilde;tes/tum $iccæ/et porticus/et emicycli: quibus ad graro$ per brumam $oles $enes confabul&etilde;tur: et familia diem agat fe$tum: æ$tate fruantur umbra. Atqui con$tat quidem ĩ ædi bu$alia deberi familiæ: alia rebus hi$ quæ familiæ grata ha beantur. Familiam con$tituent uir et uxor liberi et par&etilde;tes et qui horum u$u una diuer$entur/ curatores/ mini$tri/$er ui/tum et ho$pit&etilde; familia non excludit. Familiæ gratia ha ben<*>a $unt quæ ad uictũ/ut e$ca: et quæ ad u$um/ut ue$ti$: arma: libri: at<01> etiam equus. Omnium pars primaria ea &etilde; quam $eu cauam ædium $eu atriũ putes dici: nos $inum ap <foot>m</foot> <pb> pellabimus/proxima ueniunt cenacula: $ubinde habentur quæ $ingulorum $unt cubicula. Po$trema exi$tant concla/ uia: reliqua ip$is ex rebus note$cunt. Itaque $inus pars erit primaria, in quam cætera omnia minora membra ueluti in publicum ædis forum confluant: ex qua ue non aditus mo do commodi$$imus/uerum et luminum etiam commodita tes apti$$ime importentur: hinc apparet $inum quen<01> $ibi optare amplum $patium/apertum/dignũ/promptum. Sed $inu alii contenti uno $unt: alii plures producere pro$ecuti $unt: ho$que aut quoque undique altis parietibus aut ptim præaltis/ partim humilioribus parietibus cõclu$ere. Et uo luere alibi opertos e$$e tecto: alibi $ub diuo: alibi ptim op tos/partim nudos: alibi uno latere/alibi pluribus: alibi oĩ bus lateribus porticum adiunxere: alibi in $olo coæquan/ dos: alibi $ub t<*>$tudinato po$uere pauim&etilde;to. Circa hæc ni hil plus dico/ni$i ut regionũ et tempe$tatum et u$us et oĩs commoditatis ratio adhibeatur: ita ut frigenti regione acer bitas boreæ et aeris $olique horror: æ$tuo$a autem $ub pla/ ga mole$ti $oles excludantur: coeli $piritus grati$$imus ad mictatur: et lucis iucũdi$$imæ quantum par $it copia omni ex parte influat: prouidebiturque nequid abuligine $oli no xium in$udans officiat: nequid ue ex $uperioribus deuolu ti nimbi obliment. Patebitque in medium $inum aditus et ue$tibulum hone$ti$$imus minime arctus: minime arduus: minime oh$curus: aderitque primario obtutu religioni di/ catum $acrarium cum ara propalam: quo loci ingre$$us ho $pes religionem ineat amicitiæ et domum: p. f. repet&etilde;s pa cem a $uperis et $uorum tranquillitatem po$cat: i$toc $alu/ tantes amplexabitur: $iqua crunt arbitria de con$ilio pen$i tabit amicorum et huiu$modi. Cum his conuenient $pecu/ laria fene$trarum: meniani porticus: quibus una $pectandi cum uoluptate et $oles et auras prout tempora po$tulabunt hauriant. Hibernis inquit Martialis obiecta noctis $pecu/ laria $oles Admittunt puros/ et $ine fece diem. Et porticũ <pb> ueteres ad meridiem ponendam cen$uere/ <09> æ$tate $ol $ub limiore ambi&etilde;s cyclo non ĩmittat radios: hieme $ubimmit rat. Montium pro$pectus qui $unt ad meridiem <09> ea parte qua $pectantur umbra operti $int: <09> <01> alb&etilde;te eius coeli ua pore caligantes reddantur non u$que iucundos præbent/$i longe oi$tent. At $id&etilde; proximiores et qua$i in caput incum bentes $i $int/pruino$as præbent noctes et umbras prægeli/ das: alioquin ex propinquo grati$$imi: et <09> hau$tros inter cludant commodi$$imi $unt. Pro $ept&etilde;trione <04>ximus mõs radium $olis remittens uaporem adauget: di$tans uero et <04> cul po$itus lati$$imus e$t. Nã aeris puritate quæ $ub ea coe li plaga perpetuo $erena uiget et $olis fulgore quo perfũdi tur/illu$tris et mirifice $pectatus redditur. Sub$olam mon tes proximi frigentes horas anticulanas occidui rorulãtem auroram præbent: ambo ex medio interuallo fe$tiui$$imi. Itidem et flumina et lacus: neque $ũt commoda nimiũ pro pinqua/neque $unt iucunda/ubi nimium di$tent. At cotra mare ex mediocri $patio $oles impuros flat: ex proximo mi nus ledit/quando æquabiliore per$eueret aere. Ex longin quo illud in$uper ad gratiã confert <09> de$iderium ciet $ui. Tamen intere$t qua coeli parte $e$e o$tentet. nam patens a meridie adurit mare: $ub oriente humectat: ad occidentem caligat: ex $ept&etilde;trione præfriget. Ex $inu dabitur in cenacu la ingre$$us. Ea erunt pro u$us nece$$itare alia æ$tiua alia hiberna/alia ut ita loquar/medioxuma. Ae$tiuis cenaculis aquam ĩ primis et hortorum uiridia po$cunt: hibernis tepo rem et focum. In utri$<01> amplitudo/hilaritas at<01> lautities optatur. Sunt argum&etilde;ta quibus facile p$uadeas focos apud maiores fui$$e non quales habere a$$ueuimus. Et fumant in quit ille culmina tecti. Id præter ethruriam et galliam ad hæc u$<01> tempora ob$eruatum per uniuer$am italiam uide/ mus/ut nullæ haberentur fumi ex rectis gulæ. Triclin<*>s arebat Vitrurius hibernis nõ e$t utilis camera<38> coronario ope $ubtilis ornatus <09> ab ignis fumo et crebris fuliginibus <foot>m ii</foot> <pb> corrumpantur. Quin et cameram $upra focum atramento illinibant: ut atrum id pictura inductum <04> fumo uideretur Alibi reperic lignis uti $olitos purgatis <*>$<01>ut fumo e$$ent immunes: quæ cocta nuncupabantur: eiu$que rei gratia in ligno<38> appellatione iuri$con$ultos cocta non uenire cen$u i$$e: ut po$$is arbitrari focis u$os mobilibus ex ære ferro ue prout cuiu$que res et dignitas po$tulabat. Et forta$$is ca/ $tren$e id genus hominum/et duratum militia/uti ad unũ omnes erant foco minus utebantur. Ne<01> concedũt phy$ici ut a$$idue multo utamur igne. Aiebat Ari$toteles carnium $oliditatem in animante con$tare a frigore. Et notarunt qui i$ta profitentur fabros qui officinis ignariis exerceãtur fer me omnes uultu et cute admodum rugo$a et cri$pa reddi: id<01> fieri ea re atte$ian&ttilde; <09> cloacas gelu planitudines et $ue cus quo caro fiat collique&ttilde; igne: at<01> uaporibus euane$cat. Apud germanos et cholco$ alibi ue ubi ignium auxilio con tra rigores frigorũ opus e$t concalefacto utuntur conclaui: de quo $uo dicetur loco. Ad focum iedeamus. Sunt quæ ad foci u$um pertineant hæc: ut promptus extet: ut plures una foueat: luminis habeat $atis: uento<38> nihil: habebit tamen qua re$piret $umus: alicquin non cõ$cenderet. Ergo non in angulum: non multo intra parietem cogetur: non tam&etilde; pri mores conuiua<38> men$as occupabit. Apertionum flabris nõ uexabitur: imis faucibus ex pariete haud multo promine/ bit: gula erit capaci: et a dextris ad $ini$tram lata: excitata ad perpendiculum: procera quoad toto $ummo capitulo fa $tigia omnia excellat. Id quidem certe propter incendio<38> pericula: tum etiam ne uentus offen$is tecto<38> obiicibus un das aereas inglomeret: ac uerticibus fumos retardet at<01> re tundat: fumus $ponte $ua imbuto calore con$c&etilde;dit: $ed inde flãma<38> et foci caloribus acceleratius propellitur. Gula igi tur camini exceptus ueluti fi$tula coharcetur: impetu<01> $e cundãtiũ flamma<38> non $ecus atque $onus ex tuba truditur. Par igitur uti in tuba $i nimium lata e$t $urde$cit aere obin <pb> uer$o: $ic fumus. Sũmi capituli uertex tege&ttilde; obibr&etilde;: naribu$ fiet<01> <04>patuli$ et circũfu$i$ pre$eptis tame alam&etilde;to quo uenti mole$tia abarcea&ttilde;. Inter alam&etilde;ta et nares laxatas relinque&ttilde; ad euomendos fumi fluuios. Id ubi non licet: uertulam appello: quã erectũ in acũ apponi uelim. ea &etilde; cap$is ænea lata quoad $ũ mas gulæ fauces intra $e capiat. Stabit huic <04>iecta <04> frõte cri $ta qua ueluti temone acta lace$$&etilde;tibus u&etilde;tis iuertat occiput. Cõmodi$$ime capitulis gularũ circũappon&etilde;&ttilde; cornua ænea aut ex ope fictili ãplo et apto uacuo puia ore $upremo ad gulã ip $ã cõuer$o: qua hau$tos bucca iferiore fumos $uprema euomat inuitis u&etilde;tis. Cænaculis debe&ttilde; coquina et cella ob$onaria ubi reliqas cænæ et ua$a et mãtilia referã&ttilde;. Coquina ne<01> ĩ gremiũ cõuiua<38> habenda e$t/ne<01> porro l&etilde;gius $emou&etilde;da quoad quæ calida conuiuiis exigũtur ĩteruenrendũ refrige$cãt: $at erit $i lixa<38>, patella<38> cortina<38> $trepitus et feditas exclude&ttilde;. Fercu lorũ cõportationes ne imber aut itionũ ĩgrati anfractus aut lo corũ ob$cenitas ĩpediat: ne ue ab his digniora dehone$ten&ttilde; <04> uidebi&ttilde;. Ex cenaculis cubicula petũtur. Lauti$$imi &etilde; uti cena cula nõ ead&etilde; babere æ$tate at<01> bruma. Venit in ment&etilde; illud Luculli. Ingenuũ homin&etilde; deteriore ĩ $orte &qtilde; grues at<01> hirun dines e$$e no oportere. Nos tam&etilde; quæ in quibu$<01> bene mode rati ratio cõprobet referamus. Ex Aemilio <04>bo hi$torico $oli tos memini apud græcos nõ ni$i ĩ cõuiuiis propĩquo<38> uxores adhibere: et ptes ædiũ ubi $ederent mulieres qua$da e$$e: quo præter cognatos propĩquiores hõ accederet nemo. Et profecto ubi qd&etilde; cogruãt muliere$ loca e$$e oportere arbitror nõ $ecu$ at<01> dicata religioni et ca$timoniæ: tũ et lauta ueli i$tiu$mõi a$$ignari puellis et uirginibus diuer$oria: quo molliculi ea<38> aĩ i$tiu$mõi cõclaui minore cũ tedio $ui $e$e cõtineãt. Matro na utilius illic a$$idebit unde quæ qui$<01> domi agat ĩtelligat. Sed nos quæ ad patrio$ euiu$<01> mores condicãt $equamur. Vi ro at<01> uxori dormitio $ingulis $ingula debe&ttilde;: nõ id mõ ut ptu ri&etilde;s aut malfata mulier mole$ta uiro nõ $it: ue<38> et æ$tiuos etiã $õnos ille$iores peragat/cui lubuerit/$ua cui<01> aderit ianua et <foot>m iii</foot> <pb> præter id cõmune aderit po$ticulum: quo mut<*>o $e po$$it pe tere $ine interprete. Sub u<*>oris conclaue ue$tiaria $ub uiri li braria cella comparabitur. Parens ætate f<*>$$a <09> occio et quie te indigeat dormitionem habebit tepentem, obtectam $<*> otã ab omni familie atque exter norum $trepitu. Habebit ĩ primis foculi letitiam/et quæ alia ualitudinar<*> exigũt animi et cor poris gratia. Huius $ub cõclaui argentaria crit cella. In hac libert mares adole$c&etilde;tuli. In ue$tiaria uirgines puellæ. In pro ximo nutrices pnoctabũt. Ho$pitem collocabimu$ ædiũ parte quæ $it <04> xima ad ue$tibulum: quo $e $ui liberius $alutatores adeãt: et ramiliã reliquã minus $ollicit&etilde;. Prætextati libere e regione aut nõ lõge ab ho$pite diu<*>$abun&ttilde; familiaritatis fru&etilde; dæ et fo<*>&etilde;dæ gratia. Subc&etilde;claue habebit ho$pes: ubi $ecretiora et cariora c&etilde;dat: at<01> ad arbitriũ reclu$us repetat. Prætextato erit $ubcõclaue celia armamentaria. Curatores mini$tri $erui ab ĩgenuo<38> c&etilde;mertiis ita $egregabũ&ttilde;: ut <04> coiu$<01> officio de c&etilde;s et patus locus attribua&ttilde;. Ancillæ et cubicularii $uis cõmi$ $i locis nõ lõgius aberũt &qtilde; ut ext&etilde;plo audire: et pre$to ad mb&etilde; tis ĩpia po$$int e$$e. Curator triclinir ad uinariã cellã et pen<*> aditũ po$$idebit. Quadrupedum curatores <04> $tabulis accuba bũt. heriles eq a dor$uariis $egregabũ&ttilde;: habebun&ttilde;<01> leco unde fetoribus domu aut inter $e rixa no offendant: aut igniũ ca$u q<*>ippiã ob$it. Triticũ $emen<01> o&etilde; marce$cit humore: palle $cit æ$tu: attenua&ttilde; afflictu: calcis cõtactu uitia&ttilde;. Ergo ubi uis cond&etilde;dũ duxeris $eu $pelũcis/$eu puteis $eu tabulato/$eu nu de ĩ $olo aceruatũ/curato ut habea&ttilde; loco $icci$$imo et penitus rec&etilde;ti. Fui$$e apud $ibolim repta frum&etilde;ta ĩtegra po$t annũ c&etilde; te$imũ/a quo effo$$a fuerint te$tis &etilde; lo$ephus. Sũt q hordea ca lenti loco nõ uitiari putent: po$t annũ ocius uitian&ttilde;. Affirmãt phy$ici humido pari corpora ut corrũpan&ttilde;: calido fieri ut cor rũpantur. Lutũ ex amurca at<01> argilla cõmaceratũ $parto aut paleis tritis ualde $ubactũ $i granario induxeris/h&etilde;bis grana $olidiora et fumiora: et $eruabis diutius/et curculio non noce bit: et formicæ no faci&etilde;t furta. Quæ horrea $eminũ cau$a fiant <pb> crudo ex latere præ$tabunt. Seminibus atque etiam fructi bus condititiis borea$ u&etilde;tus amicior e$t hau$tro: et ablo/ cis humectis $pirante aura/quauis pertabe$cunt gurgulio/ ne/uerme<01> refunduntur. Tum et ptinaci atque immodico quouis uento redduntur uieta leguminibu$ præ$ertim tabi$ horreum cinere atque amurca cru$tato. Poma in tabulato occlu$i$$imo at<01> gelido habeto. Vtribus turgefactis poma $eruari integrum per annum putabat Ari$toteles. Aeris in con$tantia omnia conficiuntur: ea re omnes arcebuntur fla tus. Quin etiam ex aquilone ferunt poma rugis deturpari. Cellam uinariam $ubterraneã et conclu$am probant: tam&etilde; ut uina $unt quæ umbra langue$cant. Ventis omnibus qui a $ub$olano meridie ab occa$u ueniant præ$ertim bruma et uere uinum pertactum perturbatur: ad caniculæ autem $y dus etiam borea commouetur: $olis radio are$cit: luna he be$cit: motu frace$cit atque elãgue$cit: odoris rapax e$t ui num: fetore eneruatur et $oluitur: $icco et gelido tenore<01> uno per$eueranti annos perfert. Vinum inquit Columella &qtilde; diu frigidum erit: tam diu recte manebit. Cellam iccir/ co uinariam in loco ponito $tabili: et a carrorum concu$$u immuni: eorum latus et lumina a $ub$olano in aquilon&etilde; ob uertito. Sordes et male odorata omĩa/uligo/cra$$us uapor fumus, horti $piram&etilde;ta/ex cepe/bra$$ica/fico/caprifico ex purgato/longe abigi: o/penitus excludito: $olum cellæ pa uimento $ubdiuali $ternito/ĩ medio lacunulam deprimito: qua $i quid dolii uitio effu$um $it colligas. Sunt qui opere cementitio et muratili dolia faciant. At dolia quo capacio ra/eo uinum erit acrius et $crtius. Olearia calentes amãt umbras: odere auras frigidas: tum et fumo atque fuligine inficiuntur. Impura illa pretermittã&ttilde;/quod aiunt $terquil linia habenda alia ubi nouum $tercus/alia ubi uctus cõdas. Humecto gaudere $ole/et u&etilde;tis exinaniri. Hoc $it ad rem quæ ignes metuant ut fenile: et quæ con$pectu atque odora <foot>m iiii</foot> <pb> tu terra $unt ablgantur et ableg&etilde;tur. Robu$teo $terquilinio $erpens non orietur. Hoc prætereundum non c&etilde;$eo. Nam quid hoc mali e$t ĩ agro $terquillinia ponimus loco abdito atque exclu$o, nequid familiam ru$ticam offendat fetori bus $ub rectis uero et prope $ub puluinari cellis primariis: quibus alioquin integras captamus quietes: laterinas habe re priuatas hoc &etilde; apothecas pe$til&etilde;ti$$imi fetoris uolumus. Si egrotabit trulla et ua$culo commodius utetur. Bene aũt ualentibus quid ni abigendam i$tanc nau$eam ducas nõ ui deo. Et $pecta$$e liceat cum cæteras alites tum ĩ primis hi/ rundines quantope curent pullos habere $uos nido nequic&qtilde; fedo. Mirum quid moneat natura. Nã et pulliculi cum pri mum per ætatem firmatis m&etilde;bris licet nõ ni$i ex nido onus uentris deiiciunt, ad$unt et parentes: qui quidem quo lon/ gius feditatem abigãt ro$tro pullorum $ege$tionem aere ea dentem excipiunt atqu: a$portant. Naturæ igitur bene ad/ monenti par&etilde;dum cen$eo. Sed uilla et urbana locupletio<38> diuer$oria inter $e hoc differunt: <09> fortunatis uilla æ$tiuũ diuer$orium e$t/uibanis tectis ad brumas commodiu$ tole randas utuntur. Inde adeo ex agro omnem lucis/auræ/$pa tii/pro$pectu$que amenitatem captant/ex urbe umbratiles et molliores delitias $equuntur. Sat iccirco &etilde; $i quæ ad u$ũ ciuilem oportuna $unt/intra urbem cum dignitate et $alu/ britate præ$tantur: quoad tamen locorum angu$tiæ et lumi nis copia patietur: omnem $ibi uillæ amenitatem at<01> iucũ ditat&etilde; ædes urbanæ arripient. Habebũt quidem præter la$$i tatem $inus/etiam porticum/ambulation&etilde;/ge$tationem/ atque hortorum delitias et eiu$modi. Sin id minus licebit coæquabili in $olo etiam ædificationibus alteris in alteras $uperadactis iu$ta membrorum $patia comparabuntur. Na tura loci permittente $ubterranea infedieutur quibus liq da ligna æque $eruitia colloces: in ha$ce hone$tiora $upera di ficabuntur. Atqui addentur etiam ĩ ha$ce it&etilde; alteræ $i opus <pb> $it ædi$icationes: quoad familiæ u$ibus abunde proui$ũ $it. Primis u$ibus primæ: dignioribus digniores partes di$tri/ buentur. Demum curabitur ut $int parata di$cretaque locai quibus cum me$$em fructu$ ue/tum in$trumenta omni$que nenique $uperlectilis a$$eruetur. Non deerit/ubi ad res di uinas: ubi ue mundum muliebre/ et quæ ad $e$tes dies: et quæ ad uirilem ornatum $olennium die<38>: et ubi arma at<01> tæla et ubi quæ ad lanificia: et ubi ad epulationes/et ho$pi tum aduentum: et quæ ad rara temporum negocia annume rata ad$criptaque $eruentur. Alibi quod men$truum: alibi quod anuum: alibi quod ad u$us debetur quotidianos: quæ $ingula $ub conclaui ubi e$$e non poterunt/curandũ e$t ma xime ut $int $ub con$pectu: eo id magis quo in rariore futu ra $unt u$u. Nam quæ res quotidie uidetur/ca plane minu$ metuet fur&etilde;. Tenuio<38> ædificationes q<*>m ferut facultates ex locupletiorum lautitie $ibi exempla uendicabunt: quæ imitentur: hac adhibita moderatione ut emolumenti ratio nes po$t hab<*>i$$e nunquam uelint uoluptati. Ergo i$torum uilla nõ multo minus pro$piciet bour et gregi q uxori. Vo let palumbariam pi$cinam et eiu$moi ad fructum nõ ad de litias: parabit tamen uillam meliu$cule: quo materfamilias illic lubentius uer$ari: et rem dome$ticam diligenter cura re a$$ue$cat. neque tantum utilitati fiuceuique pro$piciet: quin ĩ primis ualituoini con$ulat. Vbi aerem mutare opus $it per hiemem id facias monebat Cellus: minus enim cum periculo bruma graue perferre cælum a$$ue$cimus/ &qtilde; æ$ta te. At nos uillam æ$tate poti$$imum petimus. Curandum igitur/ut $it illa quidem longe $aluberrima. Intra urbem $ub ædibus tabernam quæ$tuariam habere &qgrave; triclinium ap paratiorem: id demum ad $uas $pes et cupiditates coducere aroitrabitur: captabitque in triuio angulum: in foro fron/ <*>: intra militarem uiam per$picuum reflexum: neque alia ferme $ollicitus erit cura/&qtilde; ut expo$itis uenalium illece bris aucupetur. Inte$tinis operibus non indecenter utetur <*> <pb> crudo latere craticiis: creta acerato materia. In extimis autem illud putabit non perpetuo dari: ut uicino frugi et commodo utatur: ea re circuet domum pariere contia ho/ minum ac temporum iniurias firmiore: uiculo$que conter minales aut ita ponet latos: ut aura mature $iccen&ttilde;: ant ita ponet arctos ut uno canali amborum $tillicidiorum efflu/ uia excipiantur atque deuomãtur. Inter pluuiares i$<*>iu$n o di uiculi ae multo magis canales ip$i multo fa$tigiabũtur: ne re$ideat aqua: neue refundatur: $ed confe$tim expurge/ tur uia &qtilde; id fieri po$$it breui$$ima. Cæterum de his omni/ bus $ummatim quæ repetenda uideantur/ cum his quæ pre mo libro tran$egimus hæc $unt: Quæ partes ædificii igniũ ca$ibus immunes e$$e debent: quæ temporum iniuriis obie etæ $unt: quæ obelu$iora e$$e: quæ $trepitu carere oportet/ te$tudinentur. Terrenas omnes habitationes te$tudinari p placet: quæ terrenis $upera$truantur $alubriore$ reddent<*> contignatione. Quibus ad crepu$eulum u$ui uenit lux: uti $unt $alutatio/ambulatio/ et præcipue bibliotheca æquino etium ori&etilde;tem $pectent. Quæ tineam/pallorem/mucor&etilde;/ eruginem ue metuant ue$tis/$ibri/arma/$emen/e$cul&etilde;ta<01> omnia meridie at<01> occidente coercean&ttilde;. Si æquabili or us e$t lumine pictori/$criptori/$calptori et eiu$m<*> $ept&etilde;<*> nem dato. Demum ueitito æ$tiua omnia ut boream ex<*> ant: hiberna meridiem <*>rna et autumnalia ori&etilde;tem. Occi duum uero $olem balneis et uernis cenaculis dato. Hæc $i non licet ex $ententia/æ$tiuis commodi$$imas partes præ occupato. Et mea quidem $ent&etilde;tia qui ædificat æ$tiuis <*> ficet u$ibu$<*>$i $apit: nã hibernis ut fiat $ati$ leue &etilde; n<*>: claudito: et focũ inc&etilde;dito. Cõtra æ$tũ multa reqrũ&ttilde;: $ed <*> uãt ea qd&etilde; nõ $&etilde;p multũ. Eo igi&ttilde; hibernis facito area $it <*> dica altitudo modica aptiones modicæ/æ$tiua cotra o<*> pte h&etilde;to la$$a patula oĩa. Facito $it captatrix auræ <*> u$culæ $oles aũt et ab $ole mi$$os flatus excludito muitul <pb> aer ampia conclu$us aula multis una conceptis aquis iu$tar <*> dius conferue$cit.</P> <head>LEONIS BAPTISTE ALBERTI DE ORNAMENTO LIBER SEXTVS</head> <marg>I</marg> <P>INEAMENTA et materiam operum et manum $abrilem/ et quæ ad publica priua ta/ cum $acra/tum et profana ædificia con/ $tituenda pertinere uidebantur/quoad e$$&etilde;t ea quidem ad ferendam iniuriam tempe$ta tum apt<*>: et ad $uos quæ<01> u$u$ pro loco<38> tempo<38> hominum<01> re<38> que rationibus accomodata/ $uperio ribus libris quinque tran$egimus diligentia quãtum ex libris ip$i$ per$picere potui$ti: ut eã in i$tiu$modi rebus tractandis multo maiorem nõ de$ideres: labore me $uperi maiore &qtilde; pio inita prouintia interdũ ex ip$o me forea$$is po$tula$$em. Inci debant enim frequentes difficultates/ et re<38> explicanda<38>/ et nominum inueni&etilde;do<38> et materiæ ptractandæ, quæ me ab$ter rer&etilde;t ab ĩcepto atque auerterent. Alia ex ptc quæ ratio ut opu$ inchoar&etilde; a<*>xerat: eadem reuocabat ut pro$equerer at<01> <*>or tabatur. Nãque dolebam quidem tam multa tam<01> pra clari$$i ma $eriptorum monumenta interi$$e tempo<38> hominum que in iuria: ut uix unũ ex tãto naufragio Vitruuiũ $uper$titem <*> a/ beremus/$criptor&etilde; proculdubio in$tructi$$imũ: $ed ita affectũ tempe$tate at<01> lacerũ<*> ut multis locis multa de$int/et multis plurima de$ideres. Accedebat <09> i$ta tradidi$$et nõ culta/ $ic enĩ loqueba&ttilde;/ut latini græcũ uideri uolui$$e: græci locutũ la tin<*> uaticin&etilde;&ttilde;. Re$ aũt ip$a i $e$e porrigenda ne<01> latinum ne<01> græcum fui$$e te$te&ttilde;: ut par $it nõ $crip$i$$e hunc nobis/ q ita ferip$erit/ut nõ ĩtelligamus. Re$tabãt uetera re<38> ex&etilde;pla tam/ plis theatri$<01> mandata: ex qbus tan&qtilde; ex optimis <04>fe$$oribus multa di$cerentur: ead&etilde; nõ $ine lachrymis uidebã indies dele ri. Et qui forte per hæc tempora ædi$icar<*>nt nouis ineptiatum <pb> deliram&etilde;tis potius &qtilde;probati$$imis laudati$$imo<38> opũ rõibus delectari qbus ex rebu$ futu<38> negabat nemo qn breui hæc pars ut ita loquar uitæ et cognitionis penitus e$$et ĩteritura. Idcir co hæc cum ita e$$ent: non poterã non facere/quin de commen tãdis his rebus et $æpe et diu cogitar&etilde;. Inter cogitãdũ quid&etilde; tã tas res/tam dignas tam utiles tam in uita hominũ nece$$arias quæ $e$e ultro afferr&etilde;t $crib&etilde;ti nõ neglig&etilde;das in$tituebã: offi cii<01> e$$e cen$ebã uiri boni et $tudio$i conari: ut part&etilde; hanc eru ditioni$ quã prud&etilde;ti$$imi maiores $emper maximi feci$$ent ab ĩteritu uendicar&etilde;. Itaque anceps eram incertu$<01> con$ilii/pro $equerer ne an potius intermitterem. Peruĩcebat amor operis et $tudio<38> charita$: et quod ĩgeniũ præ$tare $atis nõ potui$$et $tudiũ ardens et incredibili$ dilig&etilde;tia $uppeditabat. Nihil u$&qtilde; erat antiquorum operum/ĩ quo aliqua laus eluce$ceret: quin ilico ex eo perue$tigarem $iquid po$$em perdi$cere. Ergo ri mari omnia/con$iderare/metiri/lineamentis picturæ collige re nu$quam intermittebam/ quoad fũditus quid qui$<01> attuli$ $et ingenii aut artis preh&etilde;derem at<01> perno$cerem. Eo<01> pacto $cribendi laborem leuabam/di$c&etilde;di cupiditate atque uolupta re. Et profecto tam uarias res/ tã di$pares/tam di$per$as /tam ab u$u et cognitione $criptorum alienas colligere in unum/et digno rec&etilde;$ere modo/et apto locare ordine/et oratione tracta re accurata et certa rõne mõ$trare pror$u$ e$t facultatis et eru ditionis maioris &quml; in me profitear: me tamen nequic&qtilde; penitet mei: $i quod oĩno ĩ$titueram a$$ecutus $ũ: ut qui me legerint e$$e m<*>facilem dicendo <*>alui$$e $tatuãt &qtilde; uideri eloqu&etilde;tem. Quod unum &quml; $it difficile in i$tiu$modi rebus cõmentãdi$ ma gis nouere experti &quml; credant qui periculum non fecere. Et ni $allor/ quæ $crip$imus ita $crip$imus: ut e$$e latina nõ neges et $atis intelligantur. Id ip$um ĩhis quæ $equuntur <04> uiribus efficiemus ex tribus partibus quæ ad uniuer$am ædificatio nem pertinebant: uti e$$ent quidem quæ a$trueremus ad u$um apta: ad perpetuitatem firmi$$ima/ad gratiam et amenitatem pati$$ima: primis duabus ptibus ab$olutis re$tat tertia oĩum <pb> digni$$ima et per&qtilde; ualde nece$$aria. Etenĩ gratiam quid&etilde; atque amenitatem non alicunde manare arbitrãtur/&qtilde; a pul chritudine atque ornamento: hinc ducti: <09> neminem inue niri $entiant tam tri$tem et tardum: tam rud&etilde; et ru$ticanũ: quin pulcherrimis rebus maiorem ĩmodum afficiatur: or nati$$ima omnibus po$thabitis pro$equatur: turpibus offen datur: incompta omnia et neglecta explodat: et quantũ cu iu$que rei dee$$e ornamenti $entiat: tantum dee$$e profitea tur quod faciat ad gratiam atque dignitatem. Digni$$ima igitur atque ĩ primis affectanda pulchritudo e$t his præ$er tim qui $ua uclint reddere non ingrata. Huic rei maiores no$tri uiri prudenti$$imi quantum deberi exi$timantur: in ditio $unt cũ cætera: tum leges/militia/res diuina/tora<01> r. p. &qtilde; incredibile dictu e$t quãtopere curarint ut e$$ent or nati$$ima: ac $i cen$ui$$e uideri uoluerint: i$ta hæc $ine qui bus bominum uita uix cõ$tare po$$it/ ornamento<38> appara tu et pompa $ublata in$ipidum quid negocii et in$ul$um fo re. Deos certe $pectato coelo et mirificis eo<38> operibus mi ramur/magis &qtilde; pulchra illa quid&etilde; uidemus/ &qtilde; <09> e$$e util lima $entiamus. Aut quid i$ta pro$equar? ip$a rerũ natura quod pa$$i uidere licet nimia pulchrituditũ uoluptate $ub la$ciuire indies non de$i$tit: omitto cætera et ping&etilde;dis flo ribus. Quod $i qua in re i$ta de$iderãtur: profecto ædificiũ eiu$modi e$t: ut hi$dem carere nullo pacto po$$it $ine peri to<38> atque impito<38> offen$ione. Quid enĩ e$t ut moueamur lapidum $true informi et incõcinna/ ni$i ut quo ea quidem maior $it: eo iacturam impen$æ magis uituperemus? et in con$ideratam coaceruandorum lapidum libidinem dete$te mur: Nece$$itati $ati$$eci$$e leue quid et perpu$illum e$t: commoditati pro$pexi$$e ingratum/ ubi offenderit operis inelegãtia. Accedit <09> hæc una de &qtilde; loquimur cõmoditati at<01> etiã p&etilde;nitati plurimũ affert adium&etilde;ti. Quis. n. nõ $ecũ agi cõmodius af<*>irmabit/ubi $e$e ĩtra ornatos/ &qtilde; $i negle/ ctos intra pietes recepit: aut qd alioqn tã obfirmatũ effici <pb> ulla hominum arte poterit quod ab hominum iuiuria $atis munitum $it. At pulchritudo etiam ab infe$tis ho$tibus im petrabit ut iras temperent/at<01> inuiolatã $e e$$e patiantur: ut hoc audeam dicere nulla re tutum æque ab hominum in iuria at<01> ille$um futu<38> opus: &qtilde; forme dignitate ac uenu/ $tate. Huc omnis cura/omnis dilig&etilde;tia/omnis impen$æ ra tio conferenda e$t: ut quæ feceri$ cũ utilia et cõmoda $int: tum et præcipue $int ornati$$ima ac pinde grati$$ima: quo ad qui $pectent/ nulla in re alibi tantum erogatum e$$e im pen$æ malint &qtilde; i$tinc. Sed pulchritudo at<01> ornamentum p $e quid $it: quid ue inter $e differant forta$$is animo aperti us intellig<*>mus &qtilde; uerbis explicari a me po$$it. Nos tamen breuitatis gratia $ic diffiniemus: ut $it pulchritudo quid&etilde; certa cũ ratione concinnitas uniuer$a<38> partium ĩ eo cuius $int: ita ut addi/aut diminui/aut ĩmutari po$$it nihil/qn improbabilius reddat. Magnum hoc et diuinum quo perfi ciendo omnes uires artium et ingenii con$umuntur: raro<01> uel ip$i naturæ cui&qtilde; conce$$um: ut in mediũ pro$erat quod plane ab$olutum atque omni ex pte perfectũ $it. Qi o<*>us ĩ quit ille apud Ciceronem/athenis extat ephobus pulcher. Dee$$e aliquid $pectator ille formarum: aut plus e$$e in his quos nõ probaret ĩtelligebat: quod ip$um cũ pulcherrimis rationibus non conueniret: illis ni fallor/adhibita ornam&etilde; ta hoc contuli$$ent: fucando/operiendoque $iqua extabant deformia/aut comando expoliendoque uenu$tiora. Vt in/ grata minus offenderent: et amena magis delectatent. Id $i ita per$uadetur/ erit quidem ornamentum qua$i $ub$i/ diaria quædam lux pulchritudinis/ atque ueluti comple/ mentum. Ex his patere arbitror/ pulchritudinem qua$i $uum atque innatum toto e$$e perfu$um corpore quod pul chrum $it: ornamentum autem afficti et compacti naturam $apere magis &qtilde; innati. Rur$us $ic e$t ut pro$equar. Qui ita ædificãt/ut quæ ædific&etilde;t probari uelint/quod uelle deb&etilde;t qui $alem habent hos certa $ane moueri ratione. Facere qui <pb> dem aliquid certa cum ratiome artis e$t. Rectam iccirco et <04>batam edificationem quis negabit non ni$i ex arte po$$e duci: equidem certe ip$a hæc pars quæ circa pulchritudi/ n&etilde; ornamentaque uer$atur/primaria omnium quom $it hu ius nimirum ip$ius partis aliqua certa et con$tans erit ratio atque ars quam qui negligat in$ul$i$$imus e$t. Sed $ũt qui bus i$ta non probentur/dicantque $olutã et uagam e$$e quã dam opinionem/qua de pulchritudine atque omni ædifica tione iudicemus: et pro cuiu$que libidine uariam et muta/ bilem e$$e formam ædificiorum nullis artium præceptis ad $tringendam. Commune hoc ignorãtiæ uitium e$t: quæ ne $cias nequicquam e$$e profiteri. Tollendum errorem hunc $tatuo: non tamen illud a$$ummo ut prolixius rimari opor tere cen$eam quibus primordiis emanarint artes: quibus ra tionibus ductæ: qbus alimentis creuerint. Sit nõ abre quod a<*>unt artium parentem fui$$e ca$um/ at que aduer$ionem. alumnum u$um at<01> experimentum: cognitione uero at<01> ratiocinatione excreui$$e. Sic $erunt mille annis a mille mi libus hominum medicinam inu&etilde;tã extiti$$e: itidem et nau ticam/et plera$que omne$ i$tiu$modi artes minutis addita mentis excreui$$e. Aedificatoria quantum ex ueterum mo nimentis percipimus/primam adole$centiæ ut $ic loquar/ luxuri&etilde; profudit in a$ia. Mox apud græcos fioruit. Po$tre mo probati$$imam adepta e$t maturitatem in italia. Sic enim mihi fit ueri$imile: reges illos rerum affluentia et ocio abundantes ubi $e $uaque opes $eptrique maie$tatem et amplitudinem intuebantur <09> e$$e opus tectis grandiori bus/et pariete hone$tiore intelliger&etilde;t/ cepi$$e cuncta $ecta ri/at<01> colligere: quæ facerent ad eã r&etilde;: et quo maximis et hone$ti$$imis utere&ttilde; ædificiis: maximis $orta$$is arboribus tecta ponere: ex lapide minus ignobili pariet&etilde; ducere u$ur pa$$e: præ$titit opus admiration&etilde; at<01> etiã gratiã. Indeque laudari ua$ta forta$$is opa $entii&etilde;t: <09> <01> ĩ primis regiũ e$$e munus arbitrar&etilde;&ttilde; ea facere quæ priuati nõ po$$ent opum im <pb> manitate delectati inter $e ip$i reges $tudio$ius certare pro gre$$i $unt ad in$aniam u$que pyramidum extollendarum. Credo equidem u$um ædificandi præbui$$e occa$ionem ut multa ex parte cernerent quid inter$it numero: ordine: po $itu: facie ue: quæ a$truerentur uno aut altero commi$i$$e. Ac perinde gratioribu$ delectatos $pernere didici$$e incon cinniora. Succe$$it græcia: ea quid&etilde; <09> ingeniis bonis at<01> eruditis floreret et fragraret cupiditate ornandi $ui: cum cætera tum et templum ĩ primis faciundum curauit. Hinc cepit a$$yriorum ægyptiorumque opera diligentius $pecta re/quoad intellexit quidem in i$tiu$modi laudari magi$ ar tificum manus/&qtilde; opes regias. Nam po$$e quidem magna facere fortunatorum e$t. Pacere autem quæ periti non uitu perent eorum e$t/qui laudem mereantur. ex ea re $uas e$$e partes in$tituit græcia $u$cepto in opere id conari/ ut quos fortunæ opibus æquare non po$$ent: hos quoad in $e e$$et in genii dotibus $uperaret. Cepitque uti cæteras artes/ $ic et hanc ædificatoriam ip$o ex naturæ gremio petere at<01> edu cere/totamque tractare/totamque perno$cere $agaci $oler/ tia pro$piciens perpenden$que. Quid inter ca quæ proben tur ædificia inter$it/atque ea quæ minus probentur: I$ta in di$qui$itione nihil prætermi$it. Omnia tentauit naturæ ue $tigia lu$trans et repetens. paria quidem paribus/recta fle/ xis/prompta $ubob$curioribus permi$cendo intuebatur an te qua$i ex maris feminæque connubio tertium quippiam oborietur: quod faceret ad $pem in$tituti officii: neque de $titit etiam in minuti$$imis iterum atque iterum con$ide/ ra$$e partes $ingulas/qui dextra $ini$tris/$tantia iac&etilde;tibu$/ proxima di$tantibus conuenir&etilde;t/ adiunxit/ detraxit/æqua uit maiora minoribus/$imilia di$$imilibus/prima ultimis quoad compertum fecit. Laudari aliud in his/que ad uetu $tatem perferendam qua$i $tataria con$tituerentur: aliud in his quæ nullam æque ad rem atque ad uenu$tatem fabrica/ rentur. Hæc illi. Itália tum primum pro ĩnata frugalitate <foot>$ic $tatuebat</foot> <pb> $ic $tatuebat/ in ædificio non $ec<*>, at<01> ĩ animante conueni re. Nam puta ĩ equo $entiebat illa quid&etilde; ad quos u$us eiu$ figurã m&etilde;brorũ cõprobes raro fieri qn eos ip$os ad u$us id animans commodi$$imum $it: et gratiam $ormæ peride pu tabat ab expetita u$us commoditate nu$&qtilde; exclu$am aut <*>e iunctam inueniri. Sed parto imperio gentium cum non mi nore &qtilde; græcia ornandæ urbis $tudio et $ui flagraret. Annũ ante trige$imum quæ fuerat omnium pulcherrima in uibe domus cente$imum non obtinuit locum: cum<01> incredibili ingeniorum copia qui in ea re exercerentur abundaret: $ep tinge<*>tos inuenio romæ una fui$$e architectos: quo<38> ope ra uix $atis pro eo<38> meritis laudamus. Cũ<01> imperii uires $ati$ quæ ad omnem admirationem facer&etilde;t $uppeditar&etilde;t. Tacium quendam referunt priuata impen$a termas dona$$e ho$tien$ibus centum a$tructas columnis numidicis cũ hæc ita e$$ent: placuit regum potenti$$imo<38> amplitudinũ cum uetere frugalitate coniungere: ita ut ne<01> par$imonia utili tati detraheret/ne<01> utilitas opibus parceret. In utri$<01> aũt quicquid ad lautitiem uenu$tatem<01> u$piam excogitaii po$ $it adiungeretur. Cæte<38> ædificando<38> ope<38> cura <*> tudine nu$quam intermi$$a ita di$cu$$am reddidit ait&etilde; hac ædificatoriam: ut nihil haberet ea quidem tam recoditum/ tam latens/tam penitus ab$tru$um/ quod non indagaretur eliceret/in medium<01> produceret/uolentibus diis/arteque ip$a minime repugnante. Nam quom in italia uetus ha<*>e/ ret ho$pitiũ ar$ ædificatoria præ$ertim apud ethru$cos: quo rum præter ilia regum miracula quæ leguntur: la<*> et $epulchro<38> peruetu$ta et probati$$ima extãt litteris tra dita ternplo<38> ædificando<38> monim&etilde;ta/quibus uetus etbru ria utebatur/quom inquã uetus haberet ho$pitium i italia: quom<01> intelligeret tantope expeti $e$e: ui$a e$t ars hac pro uiribus præ$tare ut orbis impium quod cæteræ om&etilde;s <*> tes hone$ta$$ent: $uis etiam ornamentis multo redderet ad mirabilius. Ergo $e$e penitus no$cendam habenaam<09> præ <foot>n</foot> <pb> buit. Turpe nimi<38> ducens arcem orbis at<01> gentium decus æq iari ope<38> gloria ab his/quos omni reliqua uirtutis lau de $upera$$et. Et quid hic referam porticus/ t&etilde;pla portus/ theatra/therma<38> <01> opera gigantea: in quibus tãtum admi rationis a$$ecuti $unt: ut interdum facta quæ coram intuer&etilde; tur periti$$imi extera<38> gentium architecti fieri negarent po$$e. Quid demũ non plus dico cloacis faciundis pulchri tu line carere non potuerunt: ornamentis u$<01> adeo delecta ti $unt: ut uel eam $olam ob gratiam uires imperii <04>funde re pulcherrimum duxerint: ædificando $cilicet ut haber&etilde;t cui apte ornamenta adiungerent. Ita<01> $uperio<38> exemplis/ et perito<38> monitis/et fi equenti u$u admirabilium ope<38> ef ficiundo<38> ab$oluti$$ima cognitio extat: ex cognitione præ cepta probati$$ima deprompta $unt: quæ qui uelint/ quod uelle omnes debemus/nõ inept<*>$$imi ei$e ædificando pror $us neglexi$$e nulla ex parte debeant. Ea no<*>is pro inita <04> uintia colligenda/ et pro uiribus ingenii explicanda $unt. I$ta<38> rerum præcepta alia uniuer$a omnis ædificii pu chri tudinem et ornamenta complectuntur: alia $ingulas paites m&etilde;bratim pro$equuntur. Prima ex media $unt philo$ophia excerpta: et ad artis i$tius modum uiam<01> dirig&etilde;dam et cõ formandam adacta: proxima uero ex cognitione quam di/ ximu$ ad philo$opbiæ normam ut ita loquar do'a a artis $e riem produxere. Dicam prius de his quæ magis artem $api unt alteris quæ uniuer$am rem præhendant utar pro epilo/ go. Quæ in rebas pulcherrimis et ornati$$imis placeant: ea q iide aut ex ingenii comento et rationibus aut ex artificis manu deueniunt: aut a natura rebus ip$is ĩmi$$a $unt. Inge nu erit electio/di$tributio/collocatio/et eiu$mõi quæ opi afferant dignitatem. Manus erit aceruatio/affictio/ ampu tatio/circuci$io/expolitio/ et generis eiu$u&etilde; quæ operi af ferant gratiã. Rebus a natura a$cita erũt grauitas/ leuitas/ den$ita<*>/puritas. Contra uetu$tatem uirtus et $imilia: quæ operi affcrunt admiration&etilde;. Tria hæc partibus pro cuiu$<01> <pb> u$u et munere accomodanda $unt. Partium annotandarom multiplex habetur ratio. Sed no$ hic delectet ædificium $ic partiri/aut per id in quo una conueniunt: aut per id in quo di$$imilia $unt omnia ædificia. Primo ex libro ĩtelleximus deberi ædificio cui uis regionem/aream/partitiõem/parie tem/tectum apertionem. In his: gitur conueniunt. Diffe runt quidem/<09> alia $acra: alia <04>phana: alia publica: alia priuata: alia ad nece$$itatem: alia ad uoluptat&etilde; et eiu$mõ$ parantur. Ordiamur ab his in quibus conueniunt. Region$ quidem manus aut ingenium hominis qd po$$it giatiæ aut dignitatis aff<*>rre/uix $atis con$tat: ni foite illud conferat: $i eos imitabimur: qui $uper$titio$a quæ leguntur operum miracula excogitarunt: quos tamen uiri prudentes non ui tuperãt: $i comoda facere aggre$$i $unt: et nõ laudant $i $ũt non nece$$aria. Merito id quid&etilde;. Quis enim audeat quicũ<01> ille $<*> $eu Sta$icrates ut refert Plutarchus: $eu Dinocra tes ut re$ert Vitruuius: qui ex monte athos Alexandri eff<*> giem facturum $e polliceretur: ĩ cuius manu ciuitas a$$ide ret milium capax hominum decem A: Nitocrim reginam <09> eundem ad pagum a$$yrio<38> tertio inflexum euphratem maximis $o$$ionibus multo ambitu appellere coegerit non equidem delaudabun.: $i regionem cum muniti$$imam fo$ $a profind<*>tate/tum et ferti<*>$$imã aqua<38> exuberantia red diderit. Sed íuuent i$ta reges potenti$$imos. lungãt maria maribus pro$ci$$o $patio quod inter utrun<01> $it. Coæquent montes uallib is: Faciant nouas in$ulas: re$tituant<01> rui $us in$ulas continenti: nihil relinquãt aliis: quo $e po$$int imi tari: eo<01> pacto $e$e cõmendent po$teritati. Certe quo erũt quidem e<*><38> opera magis cum utilitate coniuncta: co et ma gis probabuntur. A$$ueuerũt ueteres afferre dignitatem cũ locis et <*>s: tum etiam regioni religione. Totã $iciliam Cereri $acra<*>am fui$$e legimus: $ed i$ta prætereãtur. Illud pplacebit: $i erit qd&etilde; regio mirifica re aliqua prædita quæ $it raritate $ingularis: uirtute admirabilis: et $uo in genere <foot>n II</foot> <pb> præ$tabilis/uti quidem $i forte cælo erit præ cæteris cmni bus miti/ et incredibili æqualitate per$eueranti. Qualis apud meroem/ quo loci homines tam uiuant &qtilde;diu uelint. Vti<01> $i feret ea quidem regio aliquid nu$quam ui$um ali bi: et generi hominum optabile atque $alutare. Qualis e$t quæ $uccinos/cinnamum/bal$amum ue ferat. Vtique $i di uina uis aliqua inerit: Qualis $olo eubo$io in$ula quam oĩ penitus nocuo e$$e immunem ferunt. Aream quando ea qui dem pars quota regionis e$t cuncta hæc omnia hone$tabunt quæ ornamento regionis conferant: $ed ab rerum natura plure$ paratiore$que præ$tantur commoditate$ quibus area &qtilde; quibus regio reddatur celeberrima: habentur enim quæ pa$$im uariam et multiplicem admirationem $ui præbeant promontoria petræ/uerrucæ/auerni/ antra/fontes/et eiu$ modi: quibus admiratiõis cau$a ædifica$$e præ$tet &qtilde; alibi. Neque de$unt ueteris alicuius memoriæ ue$tigia: ĩ quibus et tempora et re<38> hominum<01> conditio attulerit quod ocu los mente$<01> moueat cum admiratione. Mitto illa. Et locũ ubi troia fuit: et campos cruore madentes leuticos/tra$ime nos/et mille huiu$modi. Hominũ uero manus et ingeniũ &qtilde; multa ad eam rem conferant/non facile dixerim. Mitto cætera quæ faciliora $unt. Platanos per mare u$que in in$u lam Diomedi$ aduecta$ areæ condecorandæ gratia. Et a ma ximis uiris po$itas colũnas/ obeli$cos arbores/quæ po$teri ueneren&ttilde;. Quali$ apud arc&etilde; atheni$ diu $tetit olea a Neptũ no et Minerua po$ita. Mitto et multo aeuo $eruatas et a ma ioribus po$teritati p manus traditas res. Qualis apud che/ bron therobyntus: quam a principio mundi ad Io$epbi hi$to rici tempora dura$$e ferunt. Illud pulcherrime faciet ad r&etilde; maiorem imodum hone$tan am: commentum quidem ele gans at que pera$tutum: quod lege prohibuere/nequis mas templum Bonæ deæ/ne ue in ædem Dianæ ad porticum pa triciam ingrederetur. Et apud tanagram/nequa mulier eu no$ti lucũ: ne ue item interiora t&etilde;pli ieru$alem penetrare<*> <pb> tum et nequis ni$i $acerdos et $acrificii tantum gratia ex fo te apud panthos ablueretur. Nequis doliolis loco apud clo acam romæ maximã ubi o$$a Pompilii regis $int di$puat. Tum et aliquot $acellis in$erip$ere ne quod $cortum adhi/ beatur. Sacellum Dianæ ĩ creta ni$i pedibus nudis fas erat ingredi. Et ancillam in aedem Matutæ admittere non lice bat: Apud rhodios templum Oridionis preco: Apud thene dum tybicen templum Temnii non ingrediebatur. Ex lo/ uis Alfi$tii t&etilde;plo egredi fas non erat/ni prius $acrifica$$et. Athenis ĩ aed&etilde; Palladis: et thebis ĩ aed&etilde; Veneri$ hederã in ferre nõ licebat. In t&etilde;plo faunæ uinũ ne licebat qd&etilde; noĩnare Atque in$tituere ne porta ianualis romæ unquam claudere tur ni$i quom e$$et bellum: ne ue templum Iani aperiretur tur quom e$$et pax. Aedemque Hortæ perpetuo aper/ tam e$$e uoluere. Haec nos $i quid erit ut imitari in$titua/ mus/ forta$$e cõdicet $i indictum $it/ ne templa martyrum mulier: et uirginum dearum uiri non ingrediantur. Illud præterea per&qtilde;digni$$imum e$t modo fiat hominum ĩgenio quod factum quom legimus minus crederemns: ni per hæc tempora locis nonnul$is $imilia uideremus. Sunt qui dicãt hominum effectum arte: ut bi$antio $erpentes neminem læ dant: graculique illue intra moenia non peruolent. Et in agro neapolitano cicadæ non audiãtur. Auem creta noctuã non ferat. Aedem Achillis in in$ula bori$tene auis nulla in fe$tarit. Romæ foro boario ædem Herculis nec mu$ca intra rit nec canis. Quid illud <09> per hæc tempora uenetiis pu/ blica cen$o<38> tecta nullum genus mu$carum $ubit. Et apud tolletum macello publico non plus unam toto anno uide/ bis mu$cã/ et eam quidem in$igni albed. <*>e notabilem. Ta lia complurima quæ leguntur longum e$$et pro$equi. et ea quidem arte ne an potius natura $uapte fiant/ non $atis ha/ beo quid referam. Quid tum? Et qua natura id fiat arte quod aiunt. Ex tumulo regis bibrie ponti laurum extare<*> a quo $i quid decerptum inferatur in nauim/iurgia illie ne <foot>n III</foot> <pb> ce$$&etilde;t donec abicia&ttilde;. In fano Veneris apud paplos ĩ ara nõ pluere. Apud troad&etilde; circa $imulachrum Min<*>ruæ relicta $a crificia nõ putre$cere. Ex tumulo Antei $i qd <*>utũ $it<*>m/ bres e cælo $pargi/donec effo$$a replean&ttilde;. Sed $unt qui hæc demũ fieri po$$e affirmant aite: Iam tũ prid&etilde; ob$oleta ima ginũ/quas a$tronomi $ibi non ignotas e$$e profitentur. Ex eo qui Apollonii uitam $erip$it memini ad regiam ba$ili/ cam apud babylonem magos tecto alliga$$e alites aureas quartuor: quas illi deorum linguas nuncupabant: habui$$e quidem uim/ut animos multitudinis ad regis amorem con ciliarent. Tum et grauis auctor lo$ephus a te$tatur Elia/ zarum $e quendam uidi$$e/qui Ve$pa$iano $pectante et fi lus anulo ad nares Maniaci adacto/eum eue$tigio libera/ ret: <04>rofiteturque Salomonem in$titui$$e carmina/quibus egritudines mitigentur. Et Serapis inquit Eu$ebius pam/ phylus apud aegyptios/quem nos Plutonem dicimus $im/ bola edidit/quious demones expellantur: docuitque quo pacto demones a$$umpta brutorum figura in$ultent. Et Seruius $olitos refert homines certis con$ecrationibus mu niri aduer$us fortunæ impetũ: ne ue mori quidem ni$i illa con$ecratione exauctorati po$$ent. Hæc $i ita $unt/ facile adducar ut credã quod ex Plutarcho legimur. Simulachrũ apud peleneos fui$$e/quod a $acerdote amotum a templo/ quoquo uer$us $pecta$let omnia terrore et maxima peitur/ batione conficiebat: quod ue oculi nulli poterant pre timo re intueri. Sed dicta hæc $int animi gratia. Cætera quæ ge neratim ad aream hone$tandam faciant: uti e$t ambitus/cir cũ$eriptio/aggeratio/complanatio/$tabilitio/et eiu$modi non habeo quid amplius dicam/ni$i ut ea ex primo et item ex tertio $uperioribus libris repetas. Hone$ti$$ima quidem erit quæ uti admonuimus $icci$$ima æquabilis con$olida/ ta<01> lit etiã ad rem cui $eruire oporteat apti$$ima at<01> expe diti$$ima/ egregie<01> confert/ $i erit in$tiata ope eru$taceo: de quo mox dicemus cũ de pariete tractabimus. Hoc etiam <pb> $aciet ad rem quod monebat Plato dignioiem futuram lo<*> auctoritatem/$i ei nomen $plendidi$$imum impo$ueri<*> argumentum placui$$e Adriano principi indicio $unt lieu$ canopeius/academia/ tempe/ et clari$$ima ciu$modi <*>mi na ab $e cenaculis uillæ <*>yburtinæ impo$ita. Partitio item et $i magna ex parte primo libro tractata $<*>: de ea tam<*> $ic breui$$ime repetemus. In re omni primar<*>m ornamentum e$t carere omni indecentia. Erit igitur decens partitio quæ $it non interrupta/non confu$a/non perturbata/non di$$o luta/non ex male conuenientibus compacta: eritque mem biis non nimium multis/non nimium minutis/non nimiũ ua$tis/non nimium di$$onis atque deformibus/non qua$i a cætero corpore diuul$is et di$$ipatis: $ed erunt omnia pro natura et utilitate et tractatione rerum agendarum ita di$$i nita/ita explicata/ordine/numero/amplitudĩe/collocatio ne/forma: ut nullam partem totius operis $ine aliqua nece$ $itate/$ine multa commoditate/$ine grati$$ima ptiũ con/ cinnitate effectam intelligamus. Nam cum his quidem $i bene conuenerit partrtio omnis: illic ornamentoium iucũ ditas et decor cum recte con$tabit: tum clarius cluce$cet. Si non conuenerit: nullam proculdubio $eruare dignitar&etilde; poterit. Itaque totam con$oimationem membiorum didu ctam et perfectam e$$e oportet ad con$en$um quendã nece$ $itatis et cõmoditatis: ut nõ tã ade$$o has at<01> alteras ha$ce ptes iuuet &qtilde; i$tas ip$as i$tic i$toc<01> ordine $itu/adiunct<*>/ collocatione/cõformatione<01> ip$a ead&etilde; qua $ũt po$itas e$$e egregie conferat. Circa parietem atque tectum exornãdum pluribus tibi erit locus: u<*>i rari$$ima naturæ munera et ar tis peritiam et artificis di<*>g&etilde;tiam ingenu<01> uim explices. Quod $i forte dabitur facultas ut po$$is ueter&etilde; illum O<*>y/ rim imitari: quem duo condidi$$e templa ferunt aurea: unũ cæle$ti: alterum regio Ioui. Aut ut po$$is lapide $upia ho/ minum opinionem maximo attollere: qualem Semiramis a montibus deuexit arabiæ: Latũ quo<01> uei$us cubitos. xx. <foot>n IIII</foot> <pb> longum ad. el. Aut $i tanta dabitur lapidum magnitudo: ut ex eo po$$is integram aliquam totius operis partem per ficere: qualem ægypto fui$$e $eruut ad templum latonæ $a cellum/latum fronte cubitos. xl. unico et integro exculptũ lapide: altero<*> item unico contectum lapide. Profecto id quidem operi multum afferet admiracionis coque magis $i pegrinus difficili<*> $it deuectus uia: qual&etilde; $eribit Herodo tus ab elephãto oppido petitũ fronte latũ cubitos plus. xx. altum. xv. tractum u$<*> $ui itinere dierum. xx.</P> <P>Ad rationes etiam ornamentorum egregie pertinebit: $i di gnus admiratione qui uis lapis loco erit po$itus nobili at<01> in$igni. Apud chennim in$ulam in ægypto $acellũ illic no tam &etilde; quidem mitabile <09> unico $it tectum lapide/&qtilde; <09> pa rietibus tam altis tantorum cubitorum lapis impo$itus $it. Afferet etiam ornamentum ip$ius lapidis raritas atque ele gãtia: pata $i erit ex genere marmoris: quo ædem fortunæ aurea in domo $truxi$$e principem neronem ferunt: puro/ candido / tralucido: ut etiam nullis adapertis foribus in/ tus e$$e lux inclu$a uideretur. Deni<01> i$tiu$modi omnia cõ ferent. Sed qualiacun<01> i$ta quidem $int inepta erunt: ni ac curatus in componendo $erue&ttilde; ordo et modus. Singula enĩ ad numeium redigenda $unt omnia ut paribus paria: dex/ t<*>a $ini$tris: $umma infimis re$pondeant: nihil intermi$c&etilde; dum quod perturbet aut res aut ordines. Omnia ad certos angulos paribus lineis adæquanda. Videre quidem licet &qtilde; interdum ignobilis materia <09> arte tractata $it plus afferat gratiæ &qtilde; afferat nobilis alibi cõfu$e aceruata. murum athe/ n<*> q<*>m tumultuario factum opere $eribit Tuchidides <*>a p<*>is etiam $epulchrorum $tatuis/quis ea re pulchrũ e$$e af/ fu mabit, <09> clade $tatuarum refertus $it <*> At contra iuuat <*> ru$t<*>cani$ ueterum ædificiis lapide incerto/minuto ope <*><01> conge$titio aceruatos parietes $pectare/ ubi ordinibus $tant æquatis coloribus alternatim albo nigro<01> di$tinetis/ quoad pro operis tenuitate amplius nihil de$ideretur. Sed <pb> hæc forta$$is magis ad eam partem parietis quæ cru$tatõ d: citur &qtilde; ad perpetuos parietes tollendos pertinet. Cæterum omnes ita di$tribuentur copiæ: ut nihil inceptum ni$i ex at tis et con$ilii de$tinatione: nihil adactum ni$i ex incepti ra tionibus: nihil pro ab$oluto relictum quod ip$um nõ $it $ũ ma diligentia cura<01> elaboratum atque per$initum. Sed pri marium parietis tecti<01> ornam&etilde;tum præ$ertim te$tudinati crit: p$a cru$tatio/colum nationem $emper excipio. Ea qui dem erit multiplex: albaria pura: albaria in$ignita: picto/ ria contabulata/ $ectilis uitrea et quæ ex his partibus cõ $tet mixta. De his nobis di<*>ndũ quæ $int et quæ fiant. Sed quoniam maximorum lapidum mouendorum men lo <*> ta e$t: locus hic admonet: ut prius re$eramus quo pacto tan te moles trahantur: atque di$$icillimis locis imponantur. Refert Plutarchus Archimedem apud $yracu$as per n ediũ forum traxi$$e onu$tam onerariam nauim qua$i iument<*>m loro et manu. Mathem athicum ingenium. At nos tantum qiæ u$ibus commodentur pro$equemur: po$tremo ctiã nõ nihil explicabimus: ex quo docta et acuta ingernia rem hãc haud ob$cure ex $e percipere po$$int. Ex Plinio $ic compe rio obeli$cum deuectum thebas a focis fo$$a ex nilo pio. u/ cta/$ubmi$$is lapidi nauibus pionis laterculo: mox<01> exina nitis/ut cõuehendi lapidis onus $u$ceptũ leuar&etilde;t. Ex Amia no marcellino hi$torico $ic comperio. Conuectum ex nilo obeli$cum naui remigum trecentorum impo$itum uolgiis et tractum a tertio urbis lapide porta ho$tien$i in circũ ma ximum. In co<01> erigendo multa hominum milia labo<*> a$$e: toto circo referto machinis alti$$ima<38> trabiũ et ua$ti$$imo rũ funiũ. Ex Vitruuio legimus Cre$iphon&etilde; patr&etilde; et Me/ chagen&etilde; filiũ colũnas et epi$tilia duxi$$e eph<*>$um a chylin dris cõm&etilde;to $ũpto quo areã ueteres cõplanare iubeãt. Affi xit enĩ et $irmauit plũbo $ingulis extremis capitibus lapi dũ $ingulos acus ferreos porrectos: qui quid&etilde; <04> axe iota<38> extarent: rota$<01> hinc atque hinc axibus i$tiu$modi adegit <pb> amplitudine tam latas: ut ferreis illis ex axibus lapides ip$i penderent: inde uer$atu rotarum motos ac deportatos. Che minium ægyotium ferunt in pyramide a$truenda qd e$$et opus altum $ladia plus $ex factis aggeribus ua$ti$$imos la/ pides apporta$$<*>. Cleopam Ra$initæ filium $cribit Herodo tus in ea pyramide qua a$truenda centena milia hominum annos plures fatiga$$et/gradus extrin$ecus reliqui$$e: quo ua$ti$$imi lapides breuibus tignis et aptis machinis admo/ uerentur. Tum et illud mandarunt litteris: alibi lapideos ua$ti$$imos trabes altis columnis fui$$e impo$itos in modũ hunc. In trabis enim mediam longitudinem duos $ub$titue runt tran$uer$os thorulos mutuo contiguos: mox in alterũ trabis caput aceruarũt $portulas plenas harena: qua pre$$io ne caput alterum quod nudũ e$$et alleuaretur: et alter tho rulu$ pondere imunis relinqueretur tran$latis $ubinde $por tulis/in<01> alterum iam $ublatum caput alternatim coacer/ uatis/et thorulis $ubĩde altioribus ea parte $ub$titutis/ qua immi$$io apertior pateret: a$$ecuti $unt ut $en$im lapis qua $i $ua $ponte con$c&etilde;deret: Hæc breui$$ime collecta ab ip$is auctoribus prolixius di$cenda linquimus. Cæterũ pro ope ris in$tituto pauca quæ ad rem faciant $uccincte repetenda $unt: non hic in$i$to: ut illa explicem põderi naturã ine$$e ut continuo premat: ob$tinate querat inferiora: attolli toti$ uiribus repugnet: nu$quam cedat loco/ ni$i ut uictor/ aut maiori pondere puincente/ aut contraria ui prepotente: ne<01> motus e$$e uarios repeto: a centro in c&etilde;trum/circa centrũ/ et uehi alia/trahi alia/ĩpelli alia et eiu$modi: de hi$ce di$q $itionibus alibi prolixius. Hoc $tet apud nos: põdera nu$&qtilde; facilius moueri &qtilde; quom de$cendant: $ponte enim mouen&ttilde;. Nunquam difficilius &qtilde; ubilcon$cendant: natura enim repu gnat. Tertium uero quendam atque inter hos medium e$$e motum: et forta$$e qui utriu$<01> horum naturam $apiat: qui quidem neque $uapte mouetur: neque ob$equi repugnet: uti quom plano et minime impedito trahitur uado. Cæteros <pb> omnes motus quo huic uel huic proximiores $unt/eo aut $a ciliores aut difficiliores e$$e. Quo autem pacto immania pondera moueri po$$int/ ip$a rerum natura multa ex parte mon$tra$$e ui$a e$t. Nã<01> uidere quidem licet quæ $tantem in columnam imponantur pondera facili appu$$u porturba ri: et cum ad ca$um moueri ceperint nulla ui admodum cõ tineri po$$e. Tum et $pectare quidem licet columnas ip$as teretes/et orbes rotarum/ et uolubilia facile moueri: ægre con$i$tere $i rotentur: eadem $i in$tituas trahere/ ita ut non rotentur/non facile per$equi. Tum et in promptu e$t maxi ma pondera nauium leui appul$u $tagnantes per aquas mo ueri $i trahendo per$eueres. Si uero arietes eas ne maximo quidem $ubito quo uelis ictu moueri: et contra ictu repen tino concitatoque impul$u quædam moueri. quæ alioquin non $ine maxima ponderum ui dimouer&etilde;tur. Supra glacie quo<01> grauia haud qua&qtilde; repugnanter trah&etilde;tem $equi. Præ longo item quæ pendeant fune alligata aliquot quid&etilde; $pa/ tium e$$e ad motum prompta per$picimus. I$torum ratio nes aduerti$$e atque imita$$e conferet: nos ea $uccincte trã $igamus. Carina ponderis omnino $olida et coæquabilis $it nece$$e e$t: ea quo erit latior: eo minus obteret $ub$trata ua da: quo erit gratilior/co expeditior: $ed $ulcabit uada et ob uorabitur. Ad carinam ponderis $i aderunt anguli: utetur qua$i unguibus ad uada carpenda atque renitendum. Vada $i erunt lubrica/$ub$olidata/æqualia/con$tantia/nu$quam cadentia/nu$quam $e$e attollentia/nu$&qtilde; obfudentia quod interpellet: illud proculdubio nõ hababit pondus quod cõ tra certet/aut ob$equi recu$et/præter unum id quod ip$um pondus natura $ui quietis amanti$$imum $it: et perinde pi grum et moro$um. I$tis $imilia forta$$is intuens Archime des et re<38> ea<38> quas rec&etilde;$uimns uim altius repet&etilde;s adduci ui$us &etilde; ut diceret. Si tãtæ molis dare&ttilde; ba$is: <04>fecto $e mũdũ po$$e puertere. In carina uado<01>parãdo quæ i$tic quærimus p cõmode a$$equemur. Trabes enĩ in$ternen&ttilde; <04> poderis u<*> <pb> $titate numero atque era$$itudine et robore frequ&etilde;tes fi<*>mi coæquales nu$quam $cabri nu$&qtilde; iuncturis ĩterrupti inter ca rinam atque uadnm medium quippiam e$$e oportet: quo id iter lubricum reddatur. Lubricant $apone aut $epo aut amurca/aut madente $orta$$is lotura cretæ. E$t et aliud lu bricãdi genus quod fit chilĩdris ĩ trã$uer$ũ $ub$titutis. Hic $i erunt numero complures/difficile ad lineas equi di$tan tes atque di$tinatiores pro itinere agendo directos coapta/ buntur: quod omnino nece$$e e$t fieri ne perturbent atque $ubradant: pondu$que in alteram partem uehant: $ed una con$piratione in officio $ub$equantur. Si erũt numero pau ciores: illic quidem aut $ub pondere deficientes fati$cent: ac re$oluti remorabuntur: aut qua una linea $ub$tratam ua/ di $uperficiem: qua ue altera item una linea $uper impo$itã ponderis carinam attingunt qua$i acie penetrando infigen tur/ atque hærebunt chilindri corpus coæqualibus circulis compluribus altero alteris conge$tis. Con$tat et circulum apud mathemathicos a$$eritur rectam non po$$e lineam puncto plus uno attingere. Hinc nos chilindri aciem appel lamus lineam/quam unicam pondus ex clylindro premat. I$tis prouidebitur materie den$itate/et linearum notatione ad normam atque directione. Sed quom præter hæc etiam $unt quæ u$u comprobentur. Rotæ/ trocleæ/coclea/atque uectes: de his accuratius tractandum e$t. Sunt enim rotæ uolgulis multa ex parte $imiles. Semper enim unicum in punctum premunt ex pp&etilde;diculari. Sed hoc intere$t <09> rotu li expeditiores $unt: rotæ axium interfrictione tardantur. Rotæ partes $unt tris: ambiens extremus ampli$$imus lim bus circuli: medius axis: et circulus is in quo axis induca tur qua$i in armilla. Id alii forta$$is polum appellarent/ nos <09> in aliis machinis $tet/ in aliis uero moueat: $i ita licet: axeclam nuncupabimus. Rota $i axe uoluetur cra$/ $o: durius prolabetur: $i tenui/ pondera non tolerabit. Rotarum extremus ambitus $i breuis: quod de rotulis di <pb> ximus in$igitur uado: $i latusuacillat in alterutras partes. Et $i diuertendum forte in dexteram aut $ini$tram e$t: egre obtemperãt. Axecla $i plus $atis aperta e$t rodendo exitat: $i nimium arcta fit cõtumax. Medium inter axem et axeclã lubricum e$$e oportet. Nam horum alter <04> uado: alter pro carina ponderis e$t. Rotuli et rotæ ex ulmo ilice. Axes aq $olio et corno aut potius ferro axecla omniũ optima ex ære $tagni parte ex tertia ĩmixta. Cicleolæ pu$illæ $unt rotæ. Vectis radios rotarum $equitur. Sed i$tiu$mõi omnia qua liacun<01> $int: $iue $int ingentes rotæ: quas immi$$i homĩes calcando inuertant: $iue $int erganæ aut cocleæ/ in quibus uectis in primis ualet: aut cicleolæ/et quæ uis generis eiu$ dem: omnium e$t quidem ratio ex principi<*>s ducta libræ. Mercurium ferunt uel maxime ob hancrem diuinum habi tum/ <09> nullo $igno manus: $ed $olis uerbis quæ diceret ita diceret ut plane intelligeretur. Id ego $i uerear po$$e a$$eq tamen pro uiribus conabimur. Nam in$titui non ut mathe mathicus $ed ueluti faber de his rebus loqui: nõ plus &qtilde; qd prætereundũ non $it. E$to $it inter manus di$cendæ rei gra tia iaculum: in eo tris locos uelim con$ideres/quos puncta nuncupo. Duo extrema capita ferrũ atque pynnulas: tertiũ e$t medium amentũ. Quæ uero $patia inter pũcta hæc $int ab amento ad capita radios nuncupo. Nõ di$puto quid ita $it/$ed ip$a res patebit experimento. Nan<01> $i erit quidem amentum tælo $itum medio/et æqualia pynnulis pondera re$pondeant ferro: $tabunt $ane alterutra iaculi capita mu tuo renitentia et collibrata. Sin erit forta$$is ferratum ca/ put grauius peruincentur pynnulæ. Erit t<*>men ĩ iaculo cer tus locus grauiori capiti propinquior: quo $i<*>amentum re/ duxeris/$e$e pondera ilico acquilibrabunt. Is erit punctus ille/a quo maior hic radius tãtum exuperat minorem &qtilde;tũ minus hoc pondus ab maiore exupa&ttilde;: Cõpe<*>tũ <*>ni fecere q i$ta queritarũt radios nõ pares põderibus nõ pibus ae quaii mõ numeri partiũ qui ex radio at<01> ex põdere una collec<*> <pb> $ũt in dextra contrarii$ talibus in $ini$tram numeris re$pon deant. Nam $i erit ferrum tria/pynnulæ duo ab amento ad fer<38> radius duo $it oportet: et radius alter ad pynnulas tria Ex quo cũ hic numerus quin<01> alteris quin<01> par re$põde bit: æquatis radiorum et ponde<38> rationibus quie$cent æqui librati et compares: $i non re$põdebunt numeri peruincet: in quo excedent. Illud non prætereo/ ab eodem amento $i pares protendentur radii pares dũ capita mouebuntur aere circulos $ignabũt Si uero ĩpares quoque et ĩpares de$erib&etilde;t circulos circulis contineri rotas diximus: mon$tratum id/ circo e$t $i uno eodem<01> motu duæ cõtiguæ unicum affixæ in axem rotæ mouean&ttilde;: ita ut mota una altera non quie$cat: et quie$cente una altera non moueatur ex radio<38> in utri$<01> longitudine quæ nam in unaqua<01> $it uis intelligemus. Ra dii longitudinem nota$$e oportet a medio intimi axis pun cto. Hæc $i $atis ĩtelliguntur omnis quam quærimus ratio buiu$modi machina<38> ĩ aperto e$t maxime rota<38> et uectis. In trocleis paululum e$t amplius quod con$ideremus. Nã et traductus per trocleam funis et orbiculi ip$i in troclea <04> uado $unt: in quo medius quidem $it motus/quem e$$e ĩtra difficillimum at<01> facillimum diximus: <09> ne<01> a$cendat ne<01> de$cendat: $ed in $uum centrum æquate obin$tet. Atq ut intelligas quid $it in re: $ũmito tibi $tatuam pondo. M. Hæc $i ex arboris trunco fune illaqueata pendebit/ certum e$t/$implicem funem i$tunc mille integra $u$tinere: Adne etito ad $tatuam trocleam: et per eam traducito funem quo pendebat $tatua: et reducito ad truncum: ut iterato p&etilde;deat: promptum e$t $tatuæ podus duplicato pendere fune: atque trocleam per æquilibra medium inter$tringi. Pro$equere addito etiam trunco alteram trocleam et per eam &qring;uo<01> tra ducito ip$um funem: quero a te quota erit ponderis portio: quã reducta in altũ et mox traducta pars funis $u$tinebit? quingenta inquies. nõ tu exinde intelligis $ecũde huic tro cleæ dari pondus non po$$e maius ab fune ip$o &qtilde; quod b<*> <pb> beat. Habebit ergo. V. non longius progrediar. Hucu$<01> $atis mon$tratum puto diuidi pondus trocleis: exindeque maiora moueri pondera minore. Quot enim erũt i$tiu$mo di conduplicationes: tot erunt ponderis di$partitiones: ex quo illud $equitur/ ut quo plures adhibeantur orbiculi: eo pondus qua$i conci$um et in partes di$gregatum cõmodiu$ tractetur. Diximus de rota et troclea et uecte. Nũc uelim intelligas cocleam con$tare anulis: qui quidem in $e põdus $u$tinendum $u$cipiant. Hi anuli $i e$$ent integri et nõ ita cæ$i/ut finis unius alteriu$ principio iungeretur/procul<*>u bio motum in eis pondus ne<01> a$cenderet ne<01> de$cenderet: $ed æquabili uado per cycli ambitum traberetur. Cogitur igitur ui uectis pondus per anuli obliquitates labi. Rur$us $i e$$ent hi quidem anuil ambitu perpu$illi: et centro fini/ timi nimirum uecte breuiore põdus/ et uiribus leuioribus moueretur. Hic non reticebo quid me dicturum non puta ui. Tu $i rem ita parabis/ut ponderis carina quoad id ma/ nus et fabri ars po$$it a$$equi/ $it nõ amplior puncto. et $ta bili in uado/ita moueatur: ut motu $uo lineas in uado effi ciat nullas. Hoc te$tor Archimedis nauim mouebis et i$ti u$modi que uoles con$equeris. Sed de his alibi. Harũ rerũ quas recen$uimus $ingulæ per $e ad pondus mouendum ua lidi$$imæ $unt. Quod $i una omnes iungentur in unum mi rifice'ualebunt. Apud germanos pa$$im off&etilde;des ludibũdã ĩ glacie iuu&etilde;tut&etilde; $occulo ferreo gracili et $ubterleuigato ini xam facto impul$u leui te$te lubricitate $uperlabi tanta mo tus uelocitate: ut ne uinci quidem $e a præpete alite patia tur. Sed quom pondera aut trabantur/ aut pellantur/ aut uebantur: forta$$is erit ut $ic po$$imus diffinire. Pondera quidem trabi fune: pelli uecte: uebi rotis: et eiu$mõi. Quo autem pacto his una omnibus po$$umus uti ĩpromptu e$t. Sed in i$tiu$modi omnibus ade$$e oportet con$tans et obfir mati$$imum aliquid: quo immoto catera moueantur. Id $i trabetur põdus: ad$it oportet maius aliud aliquod ponous <pb> cui uincula machina<38> cõmendentur: $i tale nõ aderit pon dus: clauum ferreum tricubitum ualidum infigito funditu$ in $olum den$atum/aut tra$uer$is trũcis obfirmatum ad ex tremum claui caput/quod ab $olo emineat/uincla aduolui to trallea<38> at<01> erganæ. Si autem erit $olum hareno$um pro $ternito trabes prælongos integros: in quibus uada coapt&etilde; tur: et capitibus uĩcla ad clauum alligato: Dicam quod im periti non a$$entiantur: ni totam rem intellexerint: duo $i mul cõmodius trabentur per planum põdera &qtilde; $olum unũ. Id fiet $ic moto primo pondere u$<01> ad extremum $ub$trati uadi caput impediam: id cuneolis quoad præfirmatũ hære at: et machinam quam $ecundum põdus trahendũ $it: huic ita compedito accingam: fiet ut eodem uado per põdus $ed mobile ab altero pari $ed refirmato peruincatur. Si ĩ altum trabendum erit pondus/ comodi$$ime utemur trabe unico aut malo nauis minime imbecillo. Hunc $i erigemus/calc&etilde; firmabimus ad clauũ: aut $tabile aliud quid uis. Extremo capiti funes alligabun&ttilde;/ne minus tres: unus ĩ dextrã/ alius in $ini$tram/tertius per trabis longitudinem obtendetur in productum. Inde $patium aliquod ab calce mali trocleæ er gana ue firmabitur in $olo: et per eas di$tentus is $unis tra/ hetur: trabentem $equetur $e$e capite attollens malus. eum nos funibus illis geminis capiti alligatis hinc at<01> hic qua $i loris moderabimur: ut quoad uelimus $tet: et in partem qua opus $it pendeat ad onus pon&etilde;dum. Laterales <*>ti binc at<01> hinc funes $i alia maiora non aderunt pondera quibus comendentur hunc in modum firmabuntur. Effodietur ĩ <04> fundum fo$$a quadrata: truncus in medio fundo $ternetur: huic uincla adnectentur ut ab $olo emineat $ur$um. In trun cum tran$uer$i $uperin$ternentur plute<*>: mox complebitur fo$$a terra et den$abitur. Tum $i madefeceris fiet grauior: cætera omnia expedi&etilde;tur uti in plano<38> uadis diximus. Ad caput enim trabis et ip$um ad pondus tralleæ adigentur: et propter pedem ergana firmabitur: aut qd uis eiu$modi in <foot>quo uis</foot> <pb> quo uis uectis in$it. In hi$ce omnibus ad u$ũ operis $eruan da hæc $unt/ut ua$ti$$imis ponderibus mou&etilde;dis media i$t<*> u$modi adhibeantur non minuta aut inualida lõgitudo in fune in<01> radio in<01> omni quo ad mou&etilde;dum utamur medio qd imbecillitat&etilde; $apit. Nam e$t quid&etilde; lõgitudo natura $ui coniuncta gracilitati: et contra ex breuitate cra$$itudo red ditur. Si erunt funes tenues conduplic&etilde;tur cicleolis. Si ua $tiores $int/quo<01> et cicleolæ grandes $ubigantur: ne minu ti circuli acumine funis inter$ec&etilde;tur: axes immittantur fer rei cra$$i/ut $int ex $uæ cicleolæ $emidiametro ne minus parte $exta: ne plus ex totius diametri parte octaua. Funis madefactus e$t ab incendio tutior: quod quidem frictione et motu fiat. E$t etiam cicleolis uoluendis paratior. Adde <09> et minus ab$oluitur. Aceto ut ilius madefit &qtilde; aqua: et ma ritima &quml; albula: dulci madefactus aqua feruenti i $ole oci$ $ime marce$cit. Conuolutiones in funibus tutiores &qtilde; inno datio. In omnibus cauendum ne funis funem $ecet. Regula ferrea utebantur ueteres cui primarias annodationes funiũ et trallearum cõmendarent/ põderi præ$ertim lapideo præ hendendo forcipe ferreo utebantur forma forcipis ex litiera X erat ducta digytis inf<*>mis intro uer$us aduncis: quibus pondus qua$i cancer mordicus in$tringeret $uprema quo ca pita erant armillata: per eas armillas funis traductus/et re uinctus tractu $ui forcipem a$trĩgebat. Vidimus lapidibus ua$tis præ$ertim columnarum media in $uperficie alioquin dolata at<01> expolita relictos umbiliculos prominentes qua $i an$as: quibus funium illaqueamenta detinerentur/ne $ub exfluerent: utuntur<01> præ$ertim ad coronas impleolis. Sic enim appello quæ fiant $ic: incauatur formula in lapide ad crumenæ uacuæ $imilitudinem <04> lapidis ua$titate palmos ore arctiore: fundo intror$us latiore: uidimus imuleolas <04> fundas pedem: hanc complent ferreis cuneolis: quorũ duo hinc atque hinc collaterales lineamento ad, D. litteræ $imi litudinem finiuntur. Hic ad $patia intus complenda lateri <foot>o</foot> <pb> bus impleolæ $ub ingerentur. Medius uero cuneus quod in ter utrun<01> uacui e$t po$tremus complet: $ingulo<38> cuneo<38> auriculæ extant ex formula. Per auricula<38> foramina inue hitur digytus ferreus: et adiungitur an$a ualida: cui funis ductarius illaqueatus. Nos columnas at<01> porta<38> labra et huiu$modi quæ $tantia $inenda $unt hunc modum illaquea uimus. Fecimus ferreum aut ligneum erga$culum pro pon deris ua$titate bene firmum: quo columnam apto $ui loco præhen$am incinximus: cunei$<01> gracilibus et oblongis le ui malleo in$truximus et affirmauimus. Demum uti aiunt brachas ex funibus erga$culo adegimus hoc pacto: ne<01> im pleola<38> uulneribus lapidem: ne<01> angulares lapidis acies cincturis rudentum le$imus. Adde <09> genus hoc ligandi omniũ expediti$$imum apti$$imũ et fidi$$imum e$t. Multa quæ ad i$tos u$us pertineant prolixius alibi explicabuntur. Sed hic machinas tãtum interpretari oportet e$$e ueluti ani mantia manibus admodum ualidi$$ima: et dimouere põdus nõ aliis fere modis: &qtilde; id nos ip$i moueamus. Ea de re quas inten$iones membro<38> neruo<38> <01> amittendo/pell&etilde;do/ trab&etilde; do/tran$ferendo adhibeamus: tales machinis imitari nece$ $e e$t. Vnum admoneo: ua$ti$$ima uticũ<01> mouere in$titue ris pondera conferet $en$im cautim mature aggredi rem ob uarios/incertos/irrecuperabiles ca$us et pericula/ que i$ti u$modi negocio præter opinionem etiam experti$$imis $o l&etilde;t euenire. Ne<01> enim tanta $equetur laus et ingenii appro batio/$i $ucce$$erit quod tuo fretus con$ilio aggre$$us $is: &qtilde; redundabit dete$tatio et odium temeritatis/ ubi male $uc ce$$erit. De his hactenus. Nunc redeo ad cru$tationes.</P> <P>Omnibus cru$tationibus adegi$$e oportet harenationum tu nicas ne minus tres. Primæ officium e$t parietis $uperfici&etilde; præh&etilde;$are arcti$$ime/et reliquas $uperadditas harenationes ad parietem cõtinere. Extremæ officium e$t expolitionum colo<38>/ lineam&etilde;to, <01> uenu$tates expromere. Media<38> offi cium e$t: utri$<01> uitia emenda<*>t<01> prohibere. Vitia hæc <pb> $unt. Nam $i erunt ultimæ quidem et $upremæ acres ut $ic loquar mordicaces parietum quales e$$e quid&etilde; primas opor tet /acrimonia $ui crebris rimulis interfundentur $icci$cen do. Sin autem erunt primæ illæ molliores: quales e$$e ulti mas oportet: non compræhen$abunt tenaci mor$u pariet&etilde;: $ed de$ci$cent. Quo plures erũt harenationes: eo illu$trius leuigabitur. et contra uetu$tatem $olidiores per$euerabunt. Vidimus apud antiquos qui u$que nonam $uperaddiderine harenation&etilde;. Ha<38> primas omnino e$$e oportet a$perrimas ex harena fo$$ili et te$ta non ualde tun$a $ed glandulo$a ad cra$$itudinem digyto<38>/interdum u$que palmum. Mediis tunicis harena fluuiatilis commodior/ <09> minus findatur. Ha$ce it&etilde; e$$e a$peras oportet. Nã leuigatis $uperaddita nõ adhærent. Vltima omniũ erit nitidi$$ima marmorata: hoc e$t cui pro harena $it tun$us lapis candidi$$imus. Hanc ul timam partem cra$$am ponere $emidigytum $at e$t. Aegre enim $iccatur $i cra$$ior adiũgitur. Vidimus qui par$imo niæ gratia extremam cutim corio calciamento<38> nõ cra$$io r&etilde; $uperextenderint. Mediæ harenationes <04>ut his aut illis proximiores $unt deinceps moderabuntur. Venæ quædam alaba$tro tralucido per$imiles lapideis mõtibus inuen<*>n tur: quæ ne<01> marmor ne<01> gyp$um/ $ed inter utrun<01> $int natura $ui admodum friabiles. Is lapis tun$us et pro hare/ na mixtus $plendentes marmorei candoris $cintillulas mi rifice referet. Vi$untur pa$$im cru$tationum continenda<38> gratia claui parietibus affixi: ætas docuit æneos præ$tare. Perplacet qui clauiculo<38> loco inter iũcturas ordinum per parietem factis minutis foraminibus extantes glebu$culas $i liceas confixere malleolo nimi<38> ligneo. Murus quid&etilde; quo erit recentior/quo ue a$perior/eo harenationes den$ius con tinebit. Ergo $i inter a$truendum et dum uiret opus primã quãuis tenuem harenationem ĩduxeris captus præ$tabit $u perinducendis tenaces et indelebiles: po$t hau$tros cõmo/ di$$ime omne cru$tationis opus inducetur: p boream et fri <foot>o ii</foot> <pb> gora et a$tum aeris inducta/ præ$ertim cutis ultima repen te in$cabre$cet. Porro cru$tationum aliæ inductæ: aliæ ad/ actæ. Inducitur autem gyp$um aut calx. Sed gyp$um non ni$i $icci$$imo e$t in loco utile. Cru$tationibus quibu$uis ex uetere pariete $uffu$a inimica e$t humiditas. Adigitur et lapis et uitrum et huiu$modi. Inductarum cru$tationum hæ $unt $p&etilde;s: albaria/pura/in$ignita/pictoria. Adactarum autem hæ: obtabulata/circumexecta/te$$ellulata. De indu etis prius. Calx $ic parabitur exuberatim et pura aqua oper to in lacu diu macerabitur. Inde ferro non $ecus at<01> ligna dolentur a$ciabitur. Maceratæ $ignum erit/ubi inter a$cian dum calculi ferrum non offenderint: tertium ante men$em non $atis etiam maturam putant: lentam et ualde glutino<*> $am e$$e oportet quam probet. Nam $i ferrum exierit $iccũ indicio erit euanidam e$$e et $iticulo$am. Cum harenã aut quid tũ$um ĩmi$cueris diu et uehementer atque iterum diu $ubagitato: etiã rur$us $ubuer$ato quoad qua$i $pume$cat. Eam ueteres qua ultimam cutim inducturi erant mortario compin$abant: temperabant<01> ip$am hanc mixturam ut fer rum non detineret dum induceretur. In iam inductam $ub are$centem atque adhuc $ubuirentem altera inducetur: cu/ rabitur<01> ut tenore uno $imul omnes cutes inare$cant: leui bus planatoriis et bacillis uerberatas cru$tationes dũ uirent den$antur. Vltima cutis in puro albario diligenter perfri/ cata $plendorem dabit $peculi: eandem<01> factam penitus $ic cam $i unxeris cæra et ma$tice modico<01> oleo una collique factis: et $ic unctum parietem carbone ignito ex pelui con/ calefeceris ut unguenta combibat: uincet marmora nitore. Nos experti $umus cru$tas eiu$modi rimis euadere immu/ nes/ $i inter inducendum ilico apparentes fixuras manipu lis uirgultarum ibi$ci $parti ue crudi ca$tigaueris. Quod $i per caniculã aut loco æ$tuo$o inducturus lis/tundito et mi nuti$$ime concidito rudentes uetu$tos/et pulti cõmi$ceto. Tum et leuigabitur quidem belli$$ime/$i $apone albo tep&etilde; <pb> ti aqua $oluto modice inter leuigãdum $upera$per$eris mul ta inunctura expalle$cit. Signa $igillis expediti$$ime affi/ gentur. Sigilla ex $culpturis haurientur gyp$o madente $u perinfu$o. Ea quidem cum aruerint quo diximus unguen/ to peruncta cut&etilde; marmoris imitabuntur. Signo<38> i$tiu$mo di duo $unt genera. Vnum prominens: aliud ca$tigatum et retun$um. Recto in pariete non incommode a$ci$c&etilde;tur pro minentia: Coelo autem te$tudinum retun$a magis conuen<*> ent. Nam prominentia $i pendeant/pondere $ui facile de$ti tuuntur: incoli$<01> periculo $unt ca$u. Recte admonent ubi puluis multus futurus $it/ coelatas coronas et prominentes non adbibeas/$ed planas et ca$tigatas: quo aptius ab$tergan tur. Pictoriæ cru$tationes aliæ in udo: aliæ in $icco. Vdis color ois natiuus ex lapide/terra mineris et eiu$mõi $ump/ tus conueniet. Fucatus autem omnis color et omnis præ$er tim qui in ignem po$itus mutetur/$icci$$ima de$iderat: cal cem<01> lunam<01> et hau$trum odit. Nouum inuentum/ oleo linaceo colores quos uelis ĩducere cõtra om&etilde;s aeris et coeli iniurias æternos: modo $iccus et minime uligino$us $it pa ries ubi inducatur: tamet$i comperio pictores antiquos pin gendis puppibus nauiũ u$os liqu&etilde;ti cæra pro glutino. Tum et uidimus in uete<38> operibus inductos parieti colores gem marum/$i $atis rem teneo /cæra aut forta$$is albo bitumine ad tantam duritiem redactos uetu$tate/ ut ne igne quidem ne item aqua di$$olui po$$int: e$$e id uitrum a$$um dicas. Vidimus et qui lacteo calcis flore colores maxime uitrecs parieti dum unebat/adglutinarunt. Hac de his.</P> <P>Adactæ aut&etilde; cru$tationes obtabulatæ quãuis aut puræ qui dem $int aut coelatæ/ambo<38> tamen una e$t ratio. Mi<38> di ctu quantum diligentiæ ueteres $ecandis tabulis marmore is at<01> illu$trandis adhibuerint. Vidi equidem tabulas mar moreas cubitos lõgas plus quatuor: latas duos: cra$$as uix $emidigytum: et iunctas linea undo$a: quo magis $pectan/ tes faller&etilde;t. Ex$<*>andis marmoribus ueteres harenam ethio <foot>o iii</foot> <pb> picam ĩ primis proba$$e $cribit Plinius: indicam proxime accedere: $ed molliorem e$$e ægyptiam: itidem præ$tare no $tris. Ex quodam tamen adriatici maris uado repertam fe/ runt/qua ueteres uter&etilde;tur. Nos ex littoribus puteolanis ba renam colligimus huic operi non in po$tremis utilem. Ex quouis torrente angulo$a harena $umpta utilis e$t. $ed quo cra$$ior quidem e$t: eo laxioribus $egmentis terit/et acrius rodit. Quo autem leuius delimat: eo polituræ proximior e$t. Expolitio ab extremis limis incipit: de$init in id quod potius lingit &qtilde; rodit. Thebaica fricandis et poliendis mar moribus probatur. Laudant et cotes: $mirillum appellant lapidem: cuius farina nihil præ$tabilius. Et pumex po$tre mis delinimentis perutilis &etilde;. Stagni peru$ti $puma/ u$ta<01> ceiu$a/et tripolea ĩ primis creta et generis eiu$dem quouis modo in minuti$$ima corpu$cula athomis pu$illiora ead&etilde;<01> mordentia conterantur utillima $unt. Tabulis continendis $i erunt illæ quidem cra$$æ clauiculi aut marmorei promi nentes captus adinterfigantur parieti: $ubinde nudæ tabulæ applicentur. Sin autem erunt tenuiores po$t $ecundas hare nationes calcis loco cæra/pix/ re$ina/ma$tix<*>et gũmarum omnis numerus cõfu$e colliquefactus adhibeatur: $en$im<01> concalefiat tabula: ne repentina ignis mole$tia crepet. Po nennis tabulis laus erit: $i ex earum expaginatione ac $erie a$pectus cōcinnitas refere&ttilde;. Maculæ enī maculis et colores coloribus, et talia talibus coaptãda $unt: ut alter alteri mu tuo pra$tet gratiã. Vete<38> perplacet a$tutia: qui quid&etilde; pro ximiora oculo nitidi$$ima expolita reddebant. In his aut&etilde; quæ di$tantes et in altũ erant futuræ parcebãt labori. Quin et locis aliquibus ne leuigatas quid&etilde; apponebant: <09> eo uix curio$i$$imi recognitores in$pectaturi e$$ent. Circumex$e cta et te$$ellulata in hoc conueniunt: <09> in utri$<01> picturam imitamur uariis lapidum/uitri/concha<38> ue coloribus ap/ ta quadam explicatione compactis. Conchas margarita<38> $ecare et immi$cere cru$tationibus primum in$titui$$e Ne <pb> ronem ferunt. In hoc differunt <09> in circumexectis &qtilde; maiu $culas po$$umus tabellula<38> partes adhibemus. In te$$ellu/ latis quadrata minutalia fabis nõ maiora immittuntur quo enim intra minutiora $unt: eo $pl&etilde;doris $cintillas diffu$ius referunt. Te$$ellula<38> $uperficiebus uarias in partes accep ta lumina reiicientibus: differunt<01> <09> illis affigendis com modior gũma<38> pultis e$t: his uero te$$ellulatis utilior e$t calx: cui tyburtini lapidis farina triti$$ima ĩmixta $it. Sũt qui operi te$$ellulato calcem ite<38> at<09> ite<38> allutari aqua feruenti iubeant: quo $alis ardoribus exuta mollior et len/ tior $it. Rota uideo circumexceto<38> ope<38> præduros lapil/ los fui$$e delimatos in te$$ellulatis. Au<38> uitro appingitur calce plumbi qua nullum fit fluidius uitrum.</P> <P>Quæ de cru$tationibus diximus omnia ferme ad opus paui m&etilde;ti/de quo dicturos polliciti $umus faciũt: præter id q<26> ne<01> pictorias ne<01> adeo in$ignitas cru$tationes recipiunt. ni forte pro pictoriis illud ueniat quod pultem uariis colo ribus inficere po$$umus: et $patiis circun$eptis limitibus marmoreis ad picturæ imitationem fundere. Inficitur rubri ca u$ta te$ta $ilice et ferri fece et huiu$modi pauimentis cru $tatis cum $icuerint opus di$pumabitur. Id fit $ic. Siliceus lapis aut potius plumbum pondo quin<01> $upplanata $uper$i cie funiculis hor$um i$tor$um trabitur retrabitur<01> per pa<*> uimentum $pan$a harena a$perrima at<01> aqua quoad raden do belli$$ime leuigetur. Non leuigabitur ni$i te$$ellularũ anguli et lineæ $int conformes. Quod inductũ $it oleo præ $ertim lin ceo perfu$um uitreã acquirit cutim. Amurca per fundere com modi$$imum: tum et aqua in qua extincta $it calx uebementer conferet $i ite<38> atque ite<38> a$per$eris. In his omnibus quæ recen$uimus uitabitur eiu$dem coloris et formæ nimium crebra et uno in loco plus $atis conferta et perturbate cõpũcta copia uitabitur et cõiunctionũ hiatus: omnia ad ungu&etilde; componentur atque delicabuntur: ut cun ctæ partes operis æqualiter $e$e ab$olutas præbeant.</P> <foot>o iiii</foot> <pb> <P>Habet et tectum $uas contignationum/te$tudinationum et $ubdiualium cru$tationum delitias at<01> uenu$tates. Extant in hanc u$<01> diem ad porticum Agrippæ cõtignationes æne is trabibus pedum quadraginta: opus in quo ne$cias impen $am ne magis an artificis ingenium mirere. Cedro tectum ephe$iæ Dianæ annos $teti$$e per multos alibi retulimus. Salaucem colcho<38> regem habui$$e uicto So$o$tre ægyptio rum rege trabes aureas et arg&etilde;teas meminit Plinius. Tum et ui$untur t&etilde;pla marmoreis tabulis operta: quales ad tem plum hiero$olima<38> fui$$e referunt ampli$$imas $ũmo nito re candentes: ut a longe id rectum intu&etilde;tibus niueus e$$e ui deatur mons. Catulus primus tegulas romæ æneas capito<*>ii inaurauit. Subinde pantheon romæ æreis opertum $quamis inauratis fui$$e comperio. Et Honorium Pont. maximum eum/cuius tempe$tate Maomet nouam ægyptiis lybia <01> re ligionem et facra i$tituit/ba$ilicam petri tabulis totam ope rui$$e æneis. Germania tegulis uitreatis nitet. Plumbo pa$ $im utimur: opus quidem ad diuturnitatem aptum: atque ī primis ad gratiam: ne<01> impen$a non moderatum e$t: $ed in co hæc $unt incommoda. Nam $i cementitio applicabitur operi/illic qd non $ubre$piret: $ed $uccen$is quibus incum bat lapillis plus $atis a $tuans feruore $olis collique$cit. Fa ciat hoc ad rem/ quod experiri licet. Plumbeum uas igne non liquabitur: $i plenum $it aqua: iniicito calculum: ilico coiliquefiet contactu/ac perforabitur. Accedit <09> i$tic ubi non habeat crebros et admodum firmos captus: quibus lami næ contineantur: facile uentis ab$tergitur. Accedit etiã <09> breui $alibus calcis uitiatur at<01> exeditur: ut materiæ nimi um tutius cõmittatur: ni forte ignes metua$. Sed illic qua<01> incõmodo $unt claui præ$ertim ferrei: <09> $ole uehementius &qtilde; calculi ip$i inferue$cant/ et rubigine circũrodant. An$as et acus idcirco te$tudinatis oportet plũbeos: quibus lamiæ tegula<38> candenti ferro a$$olidentur. Oportet et opus $ub in$tratum reddere leui oblinimento ex cinere $alicta<38> loto <pb> admixta creta albenti. Claui ex ære minus conferue$cunt: ledunt<01> minus erugine. Plumbum $tercore allitum uitia tur. Idcirco prouidendum/ ne $tationes habeant, quibus $e $e apte recipiant aduolantes: aut den$ior illic materia $ub$ti tuenda e$t: ubi $tercus cadens accumuletur. In $ũmo ad t&etilde;/ plum Salomonis refert Eu$ebius catenas extenderant: qui bus ua$a penderent ænea. cccc. quo<38> fonitu alites fugaren tur. In tectis quo<01> ornantur fa$tigia et $tillicidio<38> labra et anguli. Apponũ&ttilde; enĩ pilæ/flores/$tatuæ/bigæ/et eiu$n õi de quibus m&etilde;bratim dicemus $uo loco. Nũc quod quid&etilde; to tũ genus i$tiu$mõi ornamento<38> cõplectatur ampliu<*> nihil occurrit: ni$i ut aptis locis quæ<01> operi cõdicãt apponatur. Apertionum ornamenta plurimum operi afferũt iucun<*>ita tis at<01> dignitatis. Sed hab&etilde;t difficuitates et graues et mu$ tas: quibus non ni$i magna artificis diligentia et graui im/ pen$a prouideatur. Lapidibus enim idiget ua$tis/integi is/ comparibus/elegantibus/raris: que omnia ne<01> facile inue nientur/ne<01> tractantur/diriguntur/ dolantur/ compouun tur penitus ad arbitriũ. Nega$$e architectos aiebat Cicero colũnas po$$e ad perpendiculum $tatui: quod ip$ũ cum fir mitatis cau$a tũ etiã uenu$tatis grã in aptionibus oĩo nece$ $e e$t. Sũt et alia incõmoda: $ed oibus quoad ingeniũ uale/ bit prouidebimus. Apertio natura $ui puia e$t: $ed inter<*>ũ paries parieti qua$i pellis ue$ti affulcitur: quoddã<01> fingi&ttilde; aptionis genus nõ paruũ: $ed pelu$ũ obiecto pariete: quod quidem no inepte ea re affictum nũcupabitur. Hoc genus ornam&etilde;ti uti et cætera plera<01> omnia ornam&etilde;ta corroborã di opis et minu&etilde;dæ imp&etilde;$æ gratia a fabris tignariis <*>mo inuentũ e$t. Id lapicidæ imitati egregiã operibus uenu$tat&etilde; attulere. Quiduis ho<38> pulcbrius erit/$i habebit o$$a inte/ gra unico ex lapide. Proximũ erit/ cum ita cũctas hab <*>t partes: ut non appareat ubi iunctæ $int. Veteres maximos colũna<38> cætero<38><01> o$$ium lapides etiam affictis apeit <*>ni bus prius erigebant: in<01> $uis ba$ibus $tatuebant &qtilde; parietem <pb> attollerent. Prudenti $ane con$ilio. Nã patebat u$us machi narum expeditior: et perpendicula liberiora captabantur. Ad perpendiculum columna $tatuetur $ic in ba$i/ et ima in columna: et in $ũmo centra circulorum notabuntur. In cen tro ba$is acus ferreus plumbo affirmabitur. Centrum uero imæ columne perforabitur/quoad acum extãtem ex ba$i in tra $e concipiat. Supra uerticem machinæ annotabitur pun ctum: a quo perpendiculum in medium cadat ba$is acum. His paratis non erit difficile pellere $ũmum columnæ $ca/ pum: ut $ui circuli centrum puncto annotato $ub$tituar ex perpendiculo. Didici ex ueterum operibus cõplanari po$$e marmora teneriora ii$dem ip$is ferramentis: quibus et ma teria abradatur. Illud etiam ob$eruarunt/ ut rudes adhuc la pides a$truerent $olis dolatis capitibus lapidum et labris: quæ in opere mutuo iungerentur: ob$tructo uero ex opere po$tea quod rude aderat dedolabant at<01> leuigabãt. Credo id quidem: ut periculis machinarum &qtilde; minimum po$$ent impen$æ committerent. Grauius enim di$pendium ex ter$o et plane ab$oluto lapide accepi$$&etilde;t/$i ca$u aliquo diffractũ fui$$et &qtilde; ex incohato. Adde <09> temporibus cõ$ulti$$ime pro $piciebant. Aliud enim tempus e$t operis a$truendi: aliud ue$tiendi at<01> expoliandi. Affictorum operum duo $unt ge nera. Vnum quod ita adhæret parieti/ut quota $ui pars in terlateat/ et quota promineat ex pariete. Aliud quod totis columnis ex pariete $olutum exit: et porticum imitari uo/ lui$$e præ$efert. Illud ea re prominens: hoc expeditũ nun cupetur. In prominentibus erunt columnæ aut rotundæ aut quadrangulæ. Prominere oportet rotundas ne plus/ne it&etilde; minus $emidiametro. Quadrangulas ne plus parte $ui late ris quarta/ne minus $exta. In expeditis columnæ nu$&qtilde; plus &qtilde; totis ba$ibus et parte amplius quarta $ecedent a pariete: nu$quam minus &qtilde; ut tota columna et ba$is exeat ex parie/ te. In his autem quæ totis ba$ibus et quarta $ecederint quadrangula ex pariete columna prominens re$pondeat <pb> nece$$e e$t. Trabis in expeditis non continuus per frontem parietis extendetur: $ed inter$erabitur ad pares angulos et libellã contra colũnas: ut illic <04>rump&etilde;tia ex pariete capita intimo<38> trabium ad $ingula columna<38> capitula carpen<*>a protendantur. Coronæ quæ trabem parietis ornant etiã por recta i$tiu$modi capita circumornabunt. In prominencibus autem licebit utrũ uelis aut perpetuo trabe et coronis nõ in terruptis toto ædificii ductu uti aut etiã expedito<38> ratiões imitari $imulata intimo<38> trabiũ eruptione ac <04>min&etilde;tia.</P> <P>Diximus de ornamentis quæ ad eas partes ædificio<38> perti neant: in quibus omnia conueniunt ædificia: de his uero in quibus non conueniunt dic&etilde;dum erit in proximo libro: Nã hic $atis habet amplitudinis. Sed cũ hic liber ea $ibi $ump$e rit di$quirenda: quæ ad i$ta<38> partiũ ornamenta pertincãt: nihil idcirco negligatur: quod quidem ad eã rem cõferat. In tota re ædificatoria primarium certe ornamentum in co/ lumnis e$t. Nam et una plures appo$itæ porticum parietem omne<01> apertionis genus ornant: et $implices uti<01> nõ inde coræ $unt. Triuia enim theatra plateas hone$tant: troph<*> a $eruant/monumento $unt: gratiam habent: dignitatem affe runt. Difficile<01> dictu e$t quãtum in ea re quod e$$et elegã ti$$ima ueteres impen$æ coniecerint. Alii enim minime cõ tenti par<*>o numidico alaba$tro<01> marmore et eiu$modi etiã artificum pre$tanti$$imo<38> adiecere manũ: fecere<01> ut e$$&etilde;t refertæ $ignis et imaginibus: quales in templo ephe$iæ <*>ia næ fui$$e ferunt numero plus centum uiginti. Alii bales et capitula ænea at<01> inaurata addidere: qualia in porticu ro/ mæ duplici: quam quidem in Octauii cõ$ulatu eius qu<*>de Per$io triũphauit $tatuerunt: alii totas colũnas æreas. a<*> argento ue$titas reddidere. Sed i$ta prætereantur. Tere<*>s e$$e colũnas oportet oĩo et tornatiles. Cõperio Theodo<38> quendã et Tholũ architectos ĩ eo<38> officinis pa$$e turbines apud lemnũ: et illic pend&etilde;tes colũnas ita libra$$e: ut puero circũagente tornarentur. Græca hi$toria. Hoc $it ad r<*>m. <pb> In columna lineas ha$ce pen$itamus Iongi$$imas axim et fi nitorem. Breuiores autem $unt circulorum diametri: qui uar<*> uariis locis columnam cingunt. Ex circulis quidem i$tis noti$$imi $unt plana $uperficies: quæ in $ũmo e$t capi te columnæ: et plana item altera $uperficies quæ ī imo e$t: quam eandem planam appellamus. Axis autem recta e$t li nea per medullam columnæ ducta a centro circuli $upremi ad centrum infimi: quæ eadem linea medianum dicitur co lumnæ perpendiculum. In hac ip$a linea axi centra circulo rum omnium $i$tũtur. Finitor uero linea e$t ducta a limbo extremo $upremi circuli ad infimũ huic regione oppo$itũ in$imo in limbo punctum. Diametrorum omnium qui per cra$$itudinem columnæ $unt ext&etilde;$ionem finiens/ea<01> ex re non unica et recta e$t uei axis: $ed multis partim rectis par tim flexis lineis compo$ita uti mox explicabimus. Circulo rum pen$ando<38> diametri $unt locis per columnam quin<01>. Loco<38> hæc $unt nomina: proiectura/retractio/uenter. Pro iectura duplex e$t: in $ũmo columnæ una: in imo altera. Di etæ <09> præceteris prodeant at<01> emineãt. Retractiones etiã binæ proiecturis proximæ $uccedunt tum in imo tũ etiam in $ũmo. Dictæ <09> per eas proiecturæ ad $capi $oliditatem retrabantur. Ventris diameter $ub media columnæ longi/ tudine annotatur. Dictus <09> illic columna $ubinturge$cere uideatur. Rur$us proiecturæ differunt inter $e. Nam quæ in imo e$t $olo con$tat nextro et flexione qua ab nextro ad columnæ $olidum retrabatur. Proiectura uero quæ in $um mo $capo e$t præter nextrum et inflexam hanc obliquita tem habet etiam torquem. Polliciti $umus uelle me quo ad in me $it/latine et omnino ita loqui ut intelligar. Fin/ gere idcirco oportet uocabula ubi u$itata non $uppeditant: et $ummere a rebus non di$$imilibus nominum $imilitudi/ nes conducit. Nextrum appellant apud nos æeru$cos u$/ ctam pertenuem qua capillos uirgines uinciant atque inne ctant. Fa$ciolam idcirco quæ qua$i regula circũflexa pro <pb> anulo columnæ calcem obambit/$i ita licet/nextrum appel lemus. Anulum autem in $ũmo præter nextrum qui ueluti funiculus aduolutus $upremum $capi ambitum ad$tringit/ torquem appellemus. Demum finitor linea comparabitur $ic: nã<01> in pauimento quidem aut coæquato aliquo in pari ete quem locum picturam nuacupo recta in$cribitur linea longa æque at<01> futura e$t columna: quam ex rupe fabri ex $ecturi $int: hæc linea axis dicitur. Axim ergo diuidemus certas in partes prout futuri operis ratio et columnarum ua rietas/de qua $uo dicetur loco po$tulabit: ad qua<38> partium modum fiet imæ plantæ diameter: quã i$tic in pictura trã$ uer$a lineola ad pares utrun<01> angulos infimo in axis capi te per$cribimus. Hanc diametrum ĩ partes diuidimus qua tuor et uiginti. Partium unam damus altitudini nextru<*>: quam quidem altitudinem i$tic in pictura de$cribimus li/ nea pu$illa. Rur$us ex quattuor et uiginti particulis plan tæ capimus tris: ad i$tam<01> altitudinem ĩ axi ponimus cen trum proximæ retractionis. Per hoc<01> centrum lineam du cimus ad pares angulos æquidi$tantem plantæ. I$tæc igitur linea erit diameter imæ retractionis: cuius longitu<*>o fi<*>t breuior &qtilde; $it ip$a diameter plantæ ex illius $eptima. Signa tis his duabus lineis/hoc e$t diametro retractiõis et nextro a capite nextri $oluto ad caput retractionis ducimus lin<*>ã inflexam dor$o uer$us axem flexione &qtilde; id fieri poterit mol li atque grati$$ima. Eius i$tius flexionis initium quar<*>ã <*>a bebit circuli pu$illi: cuius cicli $emidiameter $it nextri a<*> titudo. Po$t id totam axis longitudinem in partes diuidi/ mus æquales $eptem. et eas diui$iones pũctis annotau<*>. Quarto igitur in puncto a planta numerare incipiens cen $tituam centrum uentris: per quod $uam ducas diametru<*>: cuius longitudo æqualis $it diametro imæ retractionis. Sũ ma deĩceps retractio et proiectura con$tituentur $ic. Nam pro columnæ magnitudine de qua $uo loco rati<*>/ $ummi circuli diameter ex diametro ima plant<*> d<*>du/ <pb> cetur: atque in pictura ad $upremum caput axis ad$cribetur Quam quidem diametrum cum erit de$cripta in particu/ las diuidemus duodecim. Harum particularum integram unam occupabu<*> una torquis et nextrum $ummæ proiectu ræ. Sic nam torquis huius ip$ius xii. tertiam capiet bis: reli quum dabitur nextro. Sed hac proiectura erit retractio: cu ius centrum di$tabit a centro $upremi circuli proiecturæ ex particulis illius. xii. una at<01> in$uper dimidia. Erit<01> retra ctionis ip$ius diameter minus diametro maximo <04>iecturæ ex illius nona. Po$t hæc ducetur inflexa linea ductu quali infimam duximus inflexuram. Demum per$criptis in pictu ra proiectionibus/retractionibus/obliquis inflexuris et u&etilde; tris diametro ducetur linea recta a capite retractiõis $upre mæ at<01> item a capite imæ retractionis ad caput diametri: qua uentrem notarimus. Ita<01> his quas rec&etilde;$uimus per$crip tionibus linea quæ finitor dicitur compo$ita e$t. Ad cuius lineæ modum tabula gracilis deformabitur/ qua fabri lapi cidæ iu$tum columnæ ambitum et finitiones captent atque terminent. Scapi imi $uperficies $i erit columna bene torna ta ad pares utrin<01> angulos medii perp&etilde;diculi coæquabitur ducto radio a c&etilde;tro circuli/qui in $uprema columnæ $uper ficie $it. Hæc a ueteribus litteris tradita nõ inuenimus: $ed diligentia $tudio<01> ex optimorum operibus annotauimus. Quæ $equentur ad i$tiu$modi lineamentorum rationes ma xima ex parte pertinebunt: erunt<01> multo digni$$ima et ad pictorum delitias mirifice conferent.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE AEDIFICATORIA LIBER SEPTIMVS QVI SACRORVM ORNAMENTVM INSCRIBITVR.</head> <pb> <P>EM AEDIFICATORIAM CONSTA re partibus diximus/et partium alias quid&etilde; e$$e: quibus omne ædificiorum genus quale cun<01> ip$ũ $it contineatur: uti e$t area/tectũ et eiu$modi. Alias autem e$$e quibus ædifi cia ip$a differant inter $e. De illo<38> ornam&etilde; tis hactenus recen$uimus quantum ad in$titutum pertinere uideba&ttilde;. Nunc de his alteris dicendum e$t. Habebit quid&etilde; hæc di$qui$itio utilitatis tantum: ut ea ne pictores quidem uenu$tatum exqui$iti$$imi $ectatores ullo pacto $ibi caren dum e$$e affirmaturi $int. Habebit etiam iucunditatis quo ad non dico plus legi$$e non poeniteat. Sed uelim non im probes/$i nouis propo$itis finibus nouis primordiis r&etilde; ag/ grediemur. Primordia quidem aditu$<01> ex diui$ione et per $criptione annotatione ue partium ex quibus tota cau$a con $tet recti$$ime panduntur. Nã ueluti in $tatua ære auro ar gento<01> mixtis conflata aliud faber ex pondere con$iderat: aliud fictor ex lineamentis: aliud alii forta$$is quærent. Ita et nos alibi partes ha$ce rei ædificatoriæ ita di$tribu&etilde;das di ximus: ut ordin&etilde; $atis aptum at<01> expeditum præbuerint re cen$endi quæ illic ad eã r&etilde; facerent. Nunc partionem præfi niemus eam: quæ poti$$imum uenu$tati decori<01> ædificio<38> $ati$faciat magis &quml; utilitati ac firmitati. Tamet$i i$tiu$mo di omnes laudes ita inter $e conueniãt: ut in qua re aliquid ho<38> de$ideres: in ea quidem et cætera non probentur. Aedi ficia igitur alia publica alia $unt priuata. Tamen et publi/ ca at<01> item priuata aut $acra quidem $unt aut profana.</P> <P>De publicis ædificiis prius dicam. Vibium moenia uete/ res $umma religione $tatuebant et numini dicabant/ĩ cuius tutela futuri e$$ent. Neque ulla quidem hominum ratio/ ne arbierabantur po$$e mortalium res $atis a quoq<*>m mo/ derari: quin inter homines contumelia atque perfidia uer$a rentur: $emper<01> uel $uorum negligentia uel finitimorum <pb> inuidia æque urb&etilde; e$$e/at<01> in $alo nauim arbitrabantur ca $ibus proximam/periculi$<01> expo$itam. Ea re fabulari $oli tos ĩterpretor Saturnum ut rebus hominũ con$uleret quõ dam heroas $emideo$<01> urbibus præfeci$$e: quorum $apien tia tutarentur: <09> non moenibus $olum ad nos tuendos/$ed deo<38> etiam ope admodum indigeamus. At illi Saturnũ id ita egi$$e prædicant: <09> ueluti in armentis nõ pecudem $ed pa$torem præponimus: ita et hominibus præpon&etilde;dos intel ligeret/genus aliud animãtiũ quod multo præ$taret $apien tia at<01> uirtute. Ita<01> diis dicata moenia. Alii optimi et ma ximi dei prouidentia effectum prædicãt/ut cum animis ho minum/tum et populis fatales genii a$ci$cerentur. Moenia igitur quibus in unum ciues cogantur et tueantur $acra ni mi<38> habebantur: quom<01> ob$e$$am urbem aliquam e$$ent capturi: nequid contra religionum ueneratione egi$$e uide reatur certo $acro<38> carmine euocabant tutelarios deos ur/ bis illius ut non inuiti tran$migrarent. Templum quis du bitet religio$um e$$e cum cæteras ob res/tum uel ea re ma/ xime <09> illic $uperis de genere hominum optime merenti/ bus debita gratulatio et ueneratio habeatur. quæ pietas una e$t primaria iu$titiæ pars: ac iu$titiam quidem ip$am per $e diuinum quoddam e$$e munus quis non a$$entiatur. Et iu $titiæ pars e<*>iã e$t huic $uperiori finitima/et dignitate præ cipua/$uperi$<01> multo grati$$ima/ac perinde $acrati$$ima: q<*>a erga homines pacis tranquillitati$que gratia utimur: dum e$$e pro meritis quibu$que retributum uelimus: idcir co ba$ilicam ubi uis dandum $it religioni adiudicabimus. Quid monumenta re<38> digna<38>: quæ eternitati dicata po$te ritati cõmendãtur? ea ni fallor tota ex iu$titiæ religioni$<01> rationibus con$tant. De moenibus igitur et templis et ba$i lica et monumentis nobis dicendum e$t: $i priu$ &qtilde; i$ta attĩ gamus: pauca breui$$ime referentur: de ip$is urbibus non prætermittenda. Regionem urbis at<01> aream uehem&etilde;ter ho ne$tabit copia ædificio<38> apti$$imis locis di$tributa et col <foot>locata</foot> <pb> locata. Platoni ager et area probabatur di$tineta cla$$ibus duodecim: et in $ingulis $ingula templa $acella ue <*> $titue bat. Nos et compitalia et mino<38> etiam iudicum $edes/ et præ$idia/ et curricula/ ludoiumque $patia adiiciamus: et $i qua demum cum his conueniant: modo ager qua<01> uer$us tecron copia flore$cat. Atqui urbiũ quidem aliæ maximæ ali<*> minores: uti ca$tella et minuta oppida. E$t apud pri/ $eos feriptores opinio: urbes in plano po$itas minime uetu $tas e$$e: et idcirco minus habere auctoritatis. Longe enim po$t diluuiũ conditas interpretantur. Sed certe urbibus pla na et aperta: ca$tellis aut&etilde;m ardua et difficiliora magis cõ ducunt ad gratiam at<01> amoenitatem. In his tamen mutua uelim e$$e hæc: ut plana leui$$imum in tumulum $e$e a<*>tol lant munditiæ gratia: et m&etilde;tana complanatã æquabilem<01> $ibi occupent aream/uia<38> ædificio<38> <01> cau$a. Capuã urbem Cicero ui$us e$t urbi romæ præpo$ui$$e ea re <09> $u$p&etilde;$a col libus et cõuallibus interru<*>ta non e$$et: $ed pat<*>la <*>t<01> per æquata. Apud pharum in$ulam condere urbem de$titit Ale xander loco alioquin munito et percõmodo quod $patio $u turam nõ ampli$$imam in<*>ell<*>geret. Ne illud quidem hic prætereundum cen$eo: in$igne urbis ornamentum extare ubi $ic ciuium copia. Tyg<*>anem legimũs cum tygranocerã urbem conderet/coeg<*>$$<*>maximam uim hone$ti$$imo<38> et $plen lidi$$imo<38> hominum: ut in eam cum fortunis omni/ bus conuenirent/po$ito edi<*>to quæ qui eo loci non compor ta$$ent alibi inuenta fi$co a$tr<*>berentur. Idip$um quid&etilde; uel $põte faci&etilde;t finitimi/at<01> item extera<38>: gentium mortales<*> ubi $e i$tic uitã cũ $aluberrime/tũ et lauti$$ime inter frugi et benemoratos agere put&etilde;t. Sed pracipuum urbibus orna mentum affer&etilde;t ip$a uia<38> et fori et deinceps ope<38> $ingu$o rum $itus/ductus/cõformationes/collocationes: ita ut pro cuiu$<01> u$u/dignitate cõmoditate omnis recte parata et di/ $tributa $int. Nan<01> amoto quid&etilde; ordine nihil pror$us erit quod $e$e aut cõmodum aut gratum aut dignum præ$tet. <foot>P</foot> <pb> Benemoratam et bene con$titutam remp. lege caui$$e opor tere aiebat Plato: ne extera<38> gentium delitiæ in urbem cõ portarentur: neue ciuis quiuis natu minor annis. xl. pere/ gre profici$ceretur. Et qui ho$pites uirtutis gratia in urb&etilde; conueni$$ent: cum ad tempus bonis e$$ent imbuti di$cipli nis: ad $uos remitterentur. Id quidem quod i$tiu$modi pe regrino<38> contagiis fiat: ut ciues ueterem patrum par$imo niam indies dedi$cant: et pri$cos mores odi$$e incipiãt: ex qua una maxime re urbes reddantur deterrimæ. Epidauros refert Plutarchus <09> $uos ciues illirico<38> cõmertiis fieri im probos aduerti$$ent: et memini$$ent malis moribus res no/ uas ciuitatibus excitari: id ueriti ex omnium ciuium multi tudine unum in $ingulos annos eligebant ĩ primis grauem et circũ$pectũ: qui ad illirios accederet: et quæ qui$<01> $uo rum manda$$et mercaretur at<01> contraberet. Demum ĩ hac $ententia periti omnes $unt: ut iubeant omnino curam ha bendã per&qtilde; diligenter/ne quid ciuitas aduentitio<38> admix tione uitietur. Non tamen eos imitandos duco: qui omn<*> genus ho$pitum excluderent. Apud græcos ex uetere more popuiis non cõfederatis alioquin tam&etilde; non inimicis $i quã do armati ad $e appuli$$ent a$$euerant ne<01> intra urbem re/ cipere/ne<01> p inho$pitalitatem adigere: $ed ab pomeriis $ta tuebant non lõge forum uenalium quo $e reficer&etilde;t aduenæ/ $i quid u$ui po$cer&etilde;t<*>et ciues a periculi $u$pitione e$$&etilde;t im munes. At mihi quidem carthagin&etilde;$es probãtur. Ne<01> enĩ non recipiebãt ho$pites aduenas: ne<01> illis oĩa cum ciuibus uolebãt<*> cõmunia<*> Cætera patebat in forũ uia exteris. Verũ ad $ecretiora urbis/ad nauilia et eiu$mõi ne a$pectu$ quid&etilde; concedebatur. Nos hinc moniti ita urbis areã partie mur: ut nõ modo $ua pegrini habeãt di$tincta diuer$oria $i bi apta: ciuibus nõ incõmoda: uerũ et ciues etiã ip$i apte cõ mode<01> inter $e$e <04> cuiu$<01> officio et dignitate habitent. Ad urbis quid&etilde; gratiã per&quml; egregie faciet: $i uariæ fabro<38> officinæ uarios uicos et regiones $ibi occupabunt locis ido <pb> neis. Nan<01> ad fo<38> quidem argentarii/pictores/anularii. Subinde aromatariæ tabernæ/ue$tiariæ/et quæ demum ho ne$tiores putentur. Extremis autem locis ob$ceno<38> feditas et fetores/maxime coriario<38> $terquilinia $ecludentur: at<01> ad $ept&etilde;triones $ubigentur: <09> illic flatus aut rari $int in ur bem/aut adeo uehementes<*> ut ab$tergantur magi$&qtilde; impor tentur. E$$et forta$$is quibus placeret nobilium cõuicinias ab omni plebicula<38> colluuie e$$e liberas et purgatas. Alii mall&etilde;t totas urbis regiones ita ornatas e$$e/ut quæ u$us po $cat/omnia ubi<01> $uppeditentur: ea<01> re promi$cuas digni$ $imo<38> ædibus haberi tabernas meritorias intermixtas non recu$arent. Sed de his hactenus. Aliud nempe utilitati/ali ud dignitati debetur. Redeo ad rem.</P> <P>Moenibus ueteres præ$ertim populi ætruriæ quadratũ eun dem<01> ua$ti$$imum lapidem probauere. Quod ip$um athe næ quo<01> auctore themi$tocle u$urparũt ad pyreum. Vi$un tur et uetu$ta oppida cum ætruriæ: tum et uilũbriæ: tum &etilde;t apud hernicos lapide a$tructa prægrandi: incerto: et ua$to: quod mihi quidem opus uehem&etilde;ter probatur. Quãdam. n. præ$efert rigiditatem $eueri$$imæ uetu$tatis: quæ urbibus ornam&etilde;to e$t. Ac uelim quid&etilde; eiu$modi e$$e urbis murũ: ut eo $pectato horreat ho$tis: et mox diffidens ab$cedat. Maie$tatem afferet lati$$ima profunda<01> fo$$a/ripis a brup tis cohercita muro. Qualem ad babylonem fui$$e ferunt cu bitos regios latam quinquaginta/ et profundã plus centũ. Augebit maie$tatem altitudo et cra$$itudo moeniũ: quales feci$$e legimus Ninum/Semiramim/Tigran&etilde;/ et plero$<01> omnes qui animo ad magnificentiã propen$i fuerint. In tur ribus et decur$oriis moenium romæ uidimus pauimenta pi cta opere te$$ellata/ et parietes cru$tatos uenu$ti$$ime. Sed non omnia urbibus omnibus probabuntur. Coronarũ uero et cru$tationum delitiæ moenibus non debentur: $ed pro co ronis paulo ab$ter$iores aliqui prælongi lapides ad regulã et libellam prominebunt. Pro cru$tatione aut&etilde; tamet$i a$pe <foot>p ii</foot> <pb> ritas frontis u<*>tro contumax et qua$i minitabũda per$tabit. Velim tamen lapides ita iunctos e$$e ad angulos linea$que mutuas/ut a$tructa nu$&quml; hiatibus dehone$tentur. Id cõmo di$$ime a$$equemur regula dorica: cui $imil&etilde; oportere leg&etilde; e$$e aiebat Ari$toteles. Ea. n. erat plũbea flexibilis. Nam cum haber&etilde;t illi quidem apud $e lapides præduros et intra ctabiles imp&etilde;$æ ac labori parc&etilde;tes nõ ad rectos angulos do labãt glebas: $ed incertis ordinibus/uti $e qui$<01> cubilia ca peret apponebant: ea re <09> circũferre lapidem quoad locos idoneos et $edem aptã capta$$et/laborio$i$$imũ e$$et: flexi bilem huiu$modi regulã appingebant: angulũ<01> latera<01> iũ gendi lapidis concingebant: et obflexa <04> norma utebãtur: qua $tructo<38> lapidũ interuacua prætentarent: u$urpar&etilde;t<01> locos/ubi copu$andũ lapidem cõfirmar&etilde;t/ at<01> deinceps in ter$ererent. Tũ et uenerationis gratia intra pomeria et pro murisuelim patulam circũ$cribi uiam/$acrari<01> publicæ li bertati: quam quidem ne fo$$a. ne pariete/ne $epto/neue ar bu$to quidem homo quiuis impune compediat.</P> <P>Venio ad templa. Primos templo<38> cōditores fui$$e cõpe rio Ianum patr&etilde; in italia. Ideo<01> ueteres a$$ue$$e in $acrifi ciis perpetuo præfari Iano deo. Sũt qui lou&etilde; apud cret&etilde;$es primũ dica$$e templa ferant: ea<01> re Iouem deum inter eos qui coleretur primarium putari. Apud phoenices V$onem primũ $imulacra igni u&etilde;to<01> erexi$$e: et t&etilde;pla $truxi$$e præ dicãt. Alii Dyoni$iũ cum apud indos peragraret: et nullæ tum primũ per eas regiones e$$ent urbes/con$titutis a $e op pidis adieci$$e t&etilde;pla/et certos tradidi$$e culeus religionũ. Alii ī achaia Cecropum primũ Opi: et archadas primos lo ui templa extruxi$$e affirmãt. I$im quo<01> quã eandem legi ferã deã nuncuparũt/ <09> prima ex deo<38> genere uiuere legi bus $uis in$tituerit/templum Ioui et Iunoni par&etilde;tibus prin cipio feci$$e: $acerdote$<01> decreui$$e referunt. Quale aut&etilde; apud quo$<01> per eam po$teritatem fuerit templum non $a/ tis cõ$tat: Mihi quid&etilde; facile p$uadebitur fui$$e quale apu<*> <pb> athenas in arce: quale ue apud romam in capitolio. Habue re etiã florente urbe opertũ paleis et culmo. Sic. n. pri$tinã illam patrũ par$imoniã exprimendã ducebant. Sed cũ regũ cætero<38> <01> ciuiũ opulentia $ua$i$$et: ut $e urb&etilde;<01> $uã ædifi cio<38> amplitudine hone$tar&etilde;t: turpe ui$ũ e$t ædes deo<38> ulla pulchritudinis laude a tectis mortaliũ $uperari: breui<01> ad id progre$$a res e$t: ut in frugali$$ima urbe unius t&etilde;pli fun dam&etilde;tis Numa rex libras argenti quaterc&etilde;tenas decies ero garit. Cuius principis in$titutum dum pro$pexit dignitati urbis/ dũ<01> id tribuit deo<38> uenerationi: quibus omia debe mus/uehementer laudo. Tamet$i fuit quid&etilde; apud nõnullo$ qui $apientes habiti $int opinio: ut $uperis templa fieri non probarint. His auctoribus Xer$es inflãma$$e templa græ ciæ dicitur <09> parietibus includerent deo$: quibus omnia de beant e$$e patentia: quibus ue ip$e mundus pro templo $it. Sed redeo ad in$titutum.</P> <P>Tota in re ædificatoria nihil e$t: in quo maiore $it opus in genio/cura/indu$tria/dilig&etilde;tia/&quml; in t&etilde;plo cc$titu&etilde;do at<01> exornando. Sino illud <09> templũ quid&etilde; bene cultum et bere ornatũ profecto maximũ et primariũ e$t urbis ornamentũ. Deo<38> equid&etilde; certe e$t diuer$oriũ templũ. Quod $i regibus et magnis utris ho$pitibus ædes ornamus: lauri$$ime<01> ap/ paramus: quid $uperis īmortalibus faciemus? quos quid&etilde; ade$$e uocatos ad $acrificiũ/et no$tras audire preces $uppli catione$<01> uolumus? Sed ne cur&etilde;t quid&etilde; $uperi caduca hæc quæ homines faci&etilde;t plurimi a nitentiũ puritate et numinis ueneratiõe moueã&ttilde;. Proculdubio ad pietatis cultũ plurimũ ītere$t habere t&etilde;pla quæ aīos mirifice delect&etilde;t detineãt<01> cũ gratia at<01> admiratione $ui. Pietat&etilde; ueteres tũ dem<*>m coli a$$euerabant/cũ t&etilde;pla deo<38> frequentarentur. His de rebu$ uelim quidem t&etilde;plo tãtum ade$$e pulchritudinis/ ut nulla $peties ne cogitari u$piã po$$it ornatior: et omni ex pte ita e$$e paratũ opto: ut q ingrediantur $tupefacti exhorie$cant <*>rum dignarum admiratione: uixque $e contincant/quin <foot>p iii</foot> <pb> clamor<*> profiteantur: dignũ profecto e$$e locum deo quod intueantur. Mile$i<*> t&etilde;plum inquit $trabo cõ$truxere: quod propter magnitudinem reman$it $ine tecto. Id non laudo. Gloriabantur Samii templũ apud $e e$$e omniũ maximũ: ea non negabo ita ponenda e$$e ut uix augeri po$$int. In/ finita enim res ornamentũ e$t: $emper<01> etiã in pu$illis tem plis relinquitur: ut addi aliquid cũ po$$e tum et deberi ui/ deatur. Mihi tam&etilde; ea probabuntur: quæ pro urbis amplitu dine maiora e$$e nõ de$ideres: tecto<38><01> interea ua$titate of fendor. Sed illud apprime ade$$e in templis opto: ut quæ/ cun<01> $e$e oculis obiciantur/oīa $int eiu$modi: ut nõ facile $tatuas artificũ ne ingenia et manus: an $tudia ciuiũ in pa randis exhibendi$<01> rebus rari$$imis at<01> pra$tãti$$imis ma iore digna laude $int: ead&etilde;<01> ad gratiã ne magis decor&etilde;<01>: an ad æternitatis perpetuitat&etilde; faciant. Cui rei cum cæteris in operibus publicis priuati$<01>: tũ maxime in t&etilde;plis a$truen dis ite<38> atque ite<38> maior&etilde;i modũ pro$piciendũ e$t. Tam multas .n. erogatas imp&etilde;$as cõtra $ini$tros ca$us muniti$$i mas e$$e cõdecet ne pereãt. Et uetu$tat&etilde; nõ minus auctorita tis/ q ornamentũ dignitatis afferre t&etilde;plis arbitramur. Sed templa ueteres ex di$ciplina ætru$co<38> moniti nõ omnibus diis omni in loco ponenda cen$uere. Nã deos quid&etilde; qui pa ci/qui pudicitiæ/qui bonis artibus præe$$et/ intra moeniũ $epta collocandos putarunt. Qui autem uoluptates/rixas/ incendia cierent: Vener&etilde;/Mart&etilde;/ Vulcanũ exclud&etilde;dos pu tarunt. Ve$tã lou&etilde; Mineruã: quos e$$e tutores urbium aie bat Plato: ad mediũ oppidi arc&etilde;<01> ponebant. Pallad&etilde; opifi cum deã: Mercurium cui maio m&etilde;$e mercatores facerent/ atque I$id&etilde; ad forũ. Neptũnum ad littus maris: lanum ex cellis mõtibus $tatuebãt. Ae$culapio in in$ula tyberina tem plum locarũt: <09> ægrotos aqua ī primis īdigere aibitraban tur. Alibi extra urbem ædes huic deo ponere a$$ue$$e aiebat Plutarchus: <09> illic e$$et aer $alubrior. Præterea uariis dii$ <pb> uarias templorũ formas deberi exi$timabãt. Nã ædem qui dem $olis liberi<01> patris rotundam probarunt: Ioui$<01> tem plum <09> $emina re<38> omniũ patefaciat/ tecto $tare oportere aiebat Varro pforato. Aede Ve$tæ quã e$$e terrã putar&etilde;t: rotundã ad pilæ $imilitudin&etilde; faciebat. Aliis $upis ædificia a terra exaltabant. Inferis $ub eerra: Terre$tribus media po nebãt. Fit &etilde;t ut $ic interpreter uariis u$ibus $acrificiorũ ua ria $ibi templorũ ædificia adinueni$$e. Nã alii quid&etilde; $ãgui na aras perfundebãt. Alii uino et libo faciebãt. Alii nouis indies ritibus delectabantur. Po$thumii lex apud romanos fuit. Vinã in rogũ ne a$pergito: ea<01> de re ueteres nõ uino libare a$$uetos referũt: $ed lacte. Apud in$ulã hyperboream ad oceanũ ubi natam Latonam ferũt: regia urbs Apollini $a crata erat: cuius ciues <09> quotidie cantu deũ colcient: erat eorum nemo nõ cythari$ta. Apud Theopha$trum $ophi$tã inuenio $olitos in hi$tmo Neptũno et Soli formicam īmo/ lare. Aegyptiis fas non erat placare deos ullis rebus præter &qtilde; precibus intra urbem: ea<01> re Saturno et Serapi extra ur/ bem templa po$uere: <09> illis pecudes mactarentur. At no/ $tri quidern ad u$um $acrificii pa$$im ba$ilicas u$urp arunt: id quidem tum <09> a principio ba$ilicis priuatorũ conuocari et congruere con$ue$$ent: tum <09> in eis $umma cum digni/ tate pro tribunali ara collocaretur: et circũ aras chorus bel li$$ime haberetur. Reliquum ba$ilicæ uti e$t ambulatio et porticus populo aut $patianti: aut ad $acrificiũ ad$tanti pa teret. Accedebat <09> cõcionantis põtificis uox cõmodius ba $ilica audire&ttilde; materiata: &qtilde; te$tudinato in t&etilde;plo. Sed de his alibi. Faciat ad r&etilde; quod aiũt: Veneri/Dianæ/Mu$is/Nym phis/et delicatioribus dea<38> ædes dicandas e$$e: quæ uirgi neã gracilitat&etilde; et floridã ætatis teneritudin&etilde; imiton&ttilde;. Her culi Marti et maximis diis ita ponenda e$$e tecta: ut magis auctoritat&etilde; ex grauitate &qtilde; gratiã ex uetu$t ate prabeãt. De mum ubi templũ colloces e$$e oportet celebre/ illu$tre/ et uti loquuntur $uperbũ: et ab omni profanorum cotagio ex/ <pb> pedi: um/ea re pro fronte habebit amplam et $e dignam pla teã circuetur $tratis laxioribus/ uel potius plateis digni$$i mis: quoad unde uis præclare con$picuum $it.</P> <P>Templi partes $unt porticus et cella interior. Sed in his ue hementer differũt. Nanque t&etilde;plo<38> quid&etilde; alia rotũda: alia quadrãgula ialia demũ angulo<38> pluriũ. Rotũdis naturam ī primis delectari ex his quæ ductu eius habeãtur/gignan&ttilde; aut fiant in prõptu e$t. Orbis re<38> a$tra/arbores/animantia/ eo<38> <01> nidificationes/et eiu$mõi quid e$t ut referã/quæ oĩa e$$e rotũda uoluit: et delectari naturam $exangulis &etilde;t uide mus. Apes. n. es crabrones et inter$ecta quæuis animãtia nõ ni$i $exangulas in $uis theatris cellas a$truere didicere. Ro tundã areã ciclo prefiniemus. In quadrãgulis ferme oībus t&etilde;plis maiores ob$eruauerũt areã producereiut e$$et ea qd&etilde; lõgior amplius ex dimidia &qtilde; lata. Alii po$uere ut latitudo parte $ui tertia a lõgitudine $uparetur. Alii uoluere lõgitu din&etilde; duas capere integras latitudines. In quadrãgulis areis maximũ erit uitiũ deformitatis: $i anguli aderũt nõ omnes recti. Numero angulo<38> ueteres uteban&ttilde; aut $ex aut octo: aut itid&etilde; et dec&etilde;. I$tiu$mõi o&etilde;s areæ ī cicli ambitũ angulos termin&etilde;t nece$$e &etilde;. At<01> ex ciclo ip$o recte deducun&ttilde;: nã<01> dimidiũ qd&etilde; diametri i ciclo latus præ$tabit areæ angulo<38> $ex. Quod $i duxeris a centro lineas rectas $ecãtes ī medio latera $ingula $exãgulæ ī prõptu &etilde; quo pacto areã angulo<38> xii. po$$is efficere. Tũ ex duodenaria &etilde;t ī prõrptu &etilde; quo pa cto quadrãgulã at<01> &etilde;t octãgulã efficias: &quml;uis octãgulæ per $crib&etilde;dæ alia exi$tat ratio pcõmoda. Nã de$cripto qd&etilde; qua drato æqlatero at<01> rectãgulo diametro$ pduco ad $ingulo$ quadrati angulos/et dimidias cuiu$<01> diametri ptes: a pun cto $ectionis circũduco ut $ec&etilde;t hinc at<01> hīc latera quadrã gulæ. Id. n. mediũ quod quid&etilde; bina$ inter ha$ce factas lateri $ectiones $it/latus erit octangulæ. Dec&etilde; angulo<38> areã item ex ciclo pficiemus. Nam duos cicli diametros $e$e mutuo ad pes utrin<01> ãgulos $ecãtes p$cribemus. Tũ ex ip$is $emi <pb> diametris utrã uelis diuidemus binas in partes coæquales. Inde a puncto i$tic diui$ionis ad $ublime caput alterius dia metri $intã rectam uia obliqua adducemus. Hac igitur ex linea $ic ducta $i ademeris quantũ e$t quarta totius diame tri pars/quod illic reliquũ re$idebit/ id erit areæ latus de cãgulæ. Adiiciuntur t&etilde;plis tribunalia: $ed aliis plura/aliis pauciora. Quadrãgulis. n. t&etilde;plis nu$&quml; ferme ni$i unicum id<01> ad caput intimũ ponetur: ut ingredientibus ilico ad ia nuam $e$e e regione offerat. Aut $i demũ in lateribus etiam adiicientur/id in cis quadrãgulis areis fiet nõ indecenter: quæ duplo $int longiora &quml; lata: at<01> lateribus quid&etilde; ip$is apponentur haud plura &qtilde; $ingula: uel $iquid iuuabit pluri ma adieci$$e: conueniet $int numero impari. Rotũdis areis atque it&etilde;/$i ita licet loqui/ multãgularibus percõmode tri bunaliũ numerus adiicietur. Pro numero. n. lace<38> aut $in gulis lateribus $ingula adiicientur tribunalia: aut alterna tim latus hoc īmune relinquetur: alte<38> proximum dabitur tribunali. Rotũdis percom mode aduci&etilde;tur $ex aut eadem octo tribunalia. In areis pluriũ late<38> curandũ e$t ne $int an guli inter $e nõ mutuo cõpares et conformes. Rur$us tribu nal aut erit rectãgulum/ aut erit ductum ad emicicli ambi tum. Quod $i erit tribunal unicũ hab&etilde;dũ ad caput templi: id i primis probabitur: cuius $inus ad emiciclum finiatur. Proxime accedet quadrãgulũ. Ve<38> ubi<*>onfertus tribuna liũ numerus affuturus erit/ illic ad uenu$tat&etilde; faciet/ $i qua drangula emiciclis mi$cebuntur $itu alternato: et fronti/ bus mutuo re$pondentibus. In tribunalibus apertio fauciũ $ic con$tituetur. Nan<01> cum erit quidem unicum haben/ dum tribunal in areis quadrangulis/diuidam templi latitu dines in partes quattuor: ex<01> his dabo faucibus tribunalis duas: Aut $i $patio ampliore delectabimur/diuidam latitu din&etilde; in partes $ex: ex<01> his dabo apertioni partes quattuor. Sic enim quæ adhibenda $unt columnarum ornamenta fene $træ<01> et eiu$modi commodi$$ime $uis locis coaptabuntur. <pb> Sinautem circum areã plura po$ueris tribunalia: licebit ea quidem quæ pro lateribus $unt æque pari facere amplitudi ne: at<01> ip$um e$t tribunal primariũ. Sed malim dignitatis gratia primariũ id e$$e grãdius reliquis ex duodecim. Hoc et intere$t in quadrangulis: quod $i omnibus lateribus fiat primarium tribunal coæqualibus nõ improbabi&ttilde;: in alteris uero lineæ a dextra in $ini$trã ductæ duplã habeant longitu din&etilde; oportet earũ/quæ in rece$$um prot&etilde;dantur. Partetum pars $olida hoc e$t o$$a ædificii/quæ in templis apertiones plurium tribunaliũ di$$eper&etilde;t/fi&etilde;t ut $int nu$&qtilde; minus &quml; ex quinta latitudinis interuacui: nu$&qtilde; ampliora &qtilde; ex tertia: aut ubi occlu$i$$ima uelis e$$e ex dimidia. Rotundis autem areis $i numerus tribunaliũ erit. vi. facies/ ut intercapedi nes i$tiu$modi hoc e$t o$$a et $olidum parietis $ibi habeant apertionis dimidiã. Sin aut&etilde; octo aderũt apertiones/tũc fa cies ut habeãt hæc præ$ertim in t&etilde;plis maximis æquã tribu nalibus latitudin&etilde;. Sinaut&etilde; erit numerus angulorum pluri mus/fiet ex tertia tribunalis. Nõnullis in t&etilde;plis hinc atque hinc uetu$to ætru$corũ more pro lateribus nõ tribunal: $ed cellulæ minu$culæ hab&etilde;dæ $unt: eorũ hæc fiet ratio. Aream $ibi $ump$ere: cuius longitudo in partes diui$a $ex/una $ui parte latitudinem excederet: ex ip$a longitudine partes da bãt duas latitudini porticus/ quæ quid&etilde; pro ue$tibulo tem pli extabat: reliquũ diuidebãt in partes tris: quæ trinis cel larũ latitudinibus dar&etilde;tur. Rur$us latitudin&etilde; ip$ã t&etilde;pli di uidebant in partes dec&etilde;. Ex his dabant partes tris cellis in dextram: et totid&etilde; tris cellis in $ini$trã po$itis. Mediæ ue ro ãbulationi quattuor relinquebãt. Ad caput t&etilde;pli unũ me diana$<01> ad cellas hīc at<01> hinc aliud tribunal adigebãt. Pa rietes <04> faucibus cellarũ efficiebãt ex qnta uacui īterualii.</P> <P>Hactenus de intimis areis. Porticus quidem ad tem/ pla quadrangula erit aut pro fronte: aut item pro fronte atque etiam in po$tico: aut cellam circum obfulciet. Qu a parte tribunal prodeat/porticus non adiicietur pro fronte. <pb> Nu$&qtilde; crit breuior hab&etilde;da porticus in quadrãgulis t&etilde;plis &qtilde; ut integram t&etilde;pli latitudinem capiat: et nu$&qtilde; erit latior &qtilde; ut $it pars lõgitudinis tertia. In porticibus quæ ad latera te plorũ $unt colũnæ a parietibus cellæ $patio di$tabunt inter colũnil. In po$t: co porticus quã uelis i$tarũ ip$arũ quas re tulimus imitabitur. Templa rotũda aut porticu circũualla bimos: aut tantum pro fronte porticũ $tatuemus. In utri$<01> ratio latitudinis ex quadrãgulis templis ducetur. Sed por ticus quæ pro fronte extabunt/nu$&qtilde; fi&etilde;t ni$i quadrangulæ: earũ longitudo aut totã intimæ areæ latitudin&etilde; capiet: aut cedet ex octaua: aut demum fiet nu$&qtilde; breuior &qtilde; ex quarta. Apud ad t&etilde;plũ gradibus con$c&etilde;deba&ttilde; cen tũ. Apud ebreos ex lege patrũ Sit inquit uobis una prima ria et $acra ciuitas loco oportuno et c&etilde;modo. In ea $truito templũ unicum: altare unicũ ex lapidibus nõ manu dolatis $ed collectitus albentibus et nitidi$$imis. Acce$$us ad tem plum $it nõ p gradus. Vna cnim gens uno cen$en$u<*> in$ti tuto religioni dicata uno erit deo tuta et munita. Horum ut<38><01> nõ probo. Illud. n. ab u$u et cõmoditate alienũ e$t: corũ præ$ertim qui t&etilde;pla frequ&etilde;tes petent: uti $unt uetulæ at<01> imbelles. Hoc alterũ a tepli maie$tate uehementer alie num e$t: quod alibi uidimus ex proxima patrũ no$trorum ætate a$tructa $acra: quibus pro foribus ad lim&etilde; gradus con $cendas aliquos: et unde rur$us totidem ad $acri pauimen/ tum gradibus de$c&etilde;das/ non dicam ineprũ fui$$e in$titurũ: $ed cur in$tituerit ne$cio. Mea quid&etilde; $ententia aream porti cus et t&etilde;pli &ttilde;otius/quando id ad dignitat&etilde; uehementer faci at/exaggeratam at<01> a cætero urbis $olo extãtem e$$e opor tet. Sed quemadmodum in animante caput /pes: et quale cunque uelis membrum ad cætera membra atque ad totum reliquum corpus referendum e$t: ita et in ædificio maxi/ meque in t&etilde;plo cõformandæ uniuer$æ partes corporis $unt: ut inter $e omnes corre$pondeant: ut quauis una illarum $umpta eadem ip$a cæteræ omnes partes apte dimetiantur. <pb> Sic comperio plero$<01> omnes ueteres optimos architectos $ugge$ti altitudinem $tatui$$e $umptam ex templi latitudi ne. Nan<01> latitudinem quidem diui$ere in partes $ex: at<01> ex his unam dedere altitudini $ugge$ti. Fuere et qui in ma ioribus templis $eptimam: in maximis autem nonã latitu/ dinis e$$e id elatum uoluere.</P> <P>Porticus natura $ui uno tantum con$tat integro perpetuo<01> pariete: cæteris autem lateribus pfo$$is pate: apertionibus peruius. Con$iderandum igitur e$t quo genere apertionum uti uelis. Nam e$t genus quoddam colũnationum: cũ raræ et inter $e plu$culum di$tantes collocantur: alte<38> ubi con fertæ: et alteræ alteris uiciniores $tatuentur. In his utri$que in$unt uitia. Nam in rarioribus quidem ob interuallo<38> la xitu lines $i trabe urare<*>rumpitur. Si autem arcu/non $atis cõmode colũnis inducitur. In confertioribus autem arctatis interuallis itiones et pro$pectus et lumina impediuntur. Ea de re ter<*> quoddam genus inu&etilde;tum e$t medium elegãs: quod i$to<*> prouideat: cõmoditati $eruiat: at<01> præcæ teris probe<*>is tribus generibus e$$e cõtenti potuimus Sed artificũ $olertia duo itid&etilde; genera $uperadiecit: de qui bus $ic opindr. Nã cu. n. forta$$is prõ areæ amplitudine co/ lumna<38> <*>us dee$$et ab optima illa mediocritate defle xere ad rariores imitandas. Cum uero columna<38> copia $up fui$$et placuit nõ nihil confertiores ponere. Ita<01> interual/ lo<38> genera quin<01> annumerãtur quæ $ic iuuet appellare di $pan$om confertum/elegans/$ubdi$pan$um/$ubcõfertum. Præterea et Illud accidi$$e opinor: ut cum forta$$is lapidis prælongi copia non u$&qtilde; $uppeditaret: coactum quidem fu i$$e architectum opus facere columnis depre$$ioribus. Id<01> coeptu<01> cuin non $atis ad gratiam operis $uccedere intelli geret murulos columnis $ub$titui$$e: quo iu$tam operis al titudin&etilde; a$$equeretur. Nan<01> ex annotatione $pectatione<01> ope<38> compertum quidem habebat: columnas in porticibus gratiam non habereini ad certas e$$ent rationes altitudinis <foot>cra$$itudini$<01></foot> <pb> cra$$itudini$<01> deductæ: Ad ha$ce rationes quod pertineat $ic monent. Intercolũnia facito imparia: colũnas ne poni/ to ni$i compares: Mediã apertionum quæ e regione ad o$ti um ob$tet cæteris facito laxior&etilde;. Vbi intercolũnia arctio/ ra hab&etilde;da $unt gratiliores columnas adhibeto. Latioribus iteruallis cra$$ioribus columnis utitor. Ita<01> columnarum cra$$itudines ex interuallis/ et interualla ex columnis mo derabuntur his præ$ertim legibus: Nan<01> confertisqd&etilde; ope ribus colũna<38> interualla nõ erunt arctiora &qtilde; ut capiant di midiam at<01> integram unam colũnæ cra$$itudin&etilde;. In di$pã $is autem capiet nihilo plus &qtilde; tris additis ex octo unius co lũnæ partibus etiã tri$. In elegantibus aut&etilde; duas capiet cra$ $itudines/et partem unius quartã. Subconfoitis duæ: $ub di$pan$is dabuntur integræ cra$$itudines tris. Quæ autem $uis in ordinibus erunt media inteiualla: ea quid&etilde; laxiora fi&etilde;t: ut quarta parte $ui cætera excedat. Ita<01> illi $ic mon&etilde;t. At nos ex dim&etilde;$ionibus uete<38> a difcio<38> medias i$tiu$rr õi apertiones aduertimus non utiobi<01> ii$dem e$$e po$itas ra/ tionibus. Nan<01> in di$pã$is colũnationibus optimo<38> nemo ex quarta īmo pleri<01> ex xii. po$uere prudenti nimi<38> con$i lio: nequid trabs īmoderata longitudine $ui $e$e ip$am non $u$tineret et defrīgeretur: Multi demũ ex $exta. ī reliquis: tum et non pauci$$imi ex xii. po$uere præ$ertim apertioni bus/quas elegantes nuncupamus.</P> <P>Po$itis interuallis excitandæ colũnæ $ũt: quibus tecta $ub $tineantur. Permaximi intere$t columnas ne<*> an pilas exci tes: arcuatis ne an trabeatis utare apertionibus. Arcuata et pilæ theatris deb&etilde;tur: et in ba$ilicis etiam arcuata nõ a$per nantur. Sed digni$$imis in operibus templo<38> nu$&qtilde; ni$i tra beatæ porticus ui$untur. De his dicendum e$t. Colũr ario/ num partes $unt ara infima/et in eam ba$is: in ba$im coli m na: mox capitulum: inde trabs: in trabem tigna aut $a$cia. qua refecta tigno<38> capita aut operiantur/aut finiantur. Su premo loco corona e$t. A capitulis incipiendũ con$eo: qui <foot>q</foot> <pb> bus maxime columnationes uariantur. Hic peto ex his qui hoc no$trũ opus ex$cribãt/numeros qui recen$ebuntur non figuris/$ed nominibus latinis litteris referant: uti $ic/duo decim/uiginti quadraginta et eiu$modi. nõ xii. xx. xl. Ca pitula colũnis imponere docuit nece$$itas: ut ī his trabium trunci iuncti a$$ider&etilde;t. Sed habebat deformitatem rude id et quadratile lignum. Fuere igitur principio apud doron. $i omnia græcis credimus/qui excogitarint $imile quicpiã imitari ad tornũ: quo rotũda ueluti lanx quadrangulo $ub operculo po$ita e$$e uideretur: hanc<01> <09> nimium pre$$a ap pareret collo paulo altiore $ub$tituto $ubleuarũt. Iones pro $pectis doricis operibus lances in capitulis probarunt. Sed lancium illam nuditat&etilde; colli<01> adiunctionem nõ probarũt: ea re corticem arboris addidere: qui hinc at<01> hinc dep&etilde;d&etilde;s et $e$e in anfractum cõuoluens latera lancium conue$tiret. Succe$$ere corynthii auctore Callimacho: qui nõ ut illi $up pre$$as lances/$ed præaltum uas foliis circũobtectum ad $e pulchrũ puellæ $uborta acantho hærba cum ita ue$titum ui di$$et perplacuerat. Tria igitur capitulo<38> genera inuenta $unt/quæ perito<38> u$us reciperet: Doricũ tamet$i hoc ip$ũ apud uetu$ti$$imos ætru$cos in u$u fui$$e cõperio/doricum in&qtilde;/ionicum/et corynthiũ. Et quid putes e$$e cau$æ? Nu/ merus capitulo<38> di$$imiliũ pa$$im offenditur: quæ magna cura/exqui$ita dilig&etilde;tia effecta $ũt ab his/ qui rebus nouis inueniendis $tuduerũt. Nullũ tamen $e$e exhibet: quod me rito præ his cõprobes: præter unũ id: quod/ne quid&etilde; omĩa ab exteris accepta referamns/italicũ nuncupo. Corynthio rum. n. fe$tiuitati adiunxit delitias ionicas: et an$a<38> loco pendentes cõuolutas affixit: opus gratum et per&qtilde; ualde pro batum: Colũnas quæ ad operis elegantiã facerent/$ic in$ti/ tuerant. Nã<01> doricis quid&etilde; capitulis colũnas deberi eas di xere: qua<38> ima $ui cra$$itudo $epties $umpta lõgitudinem $ui quæ a $ũmo e$t u$<01> ad imũ æquet. Ionicis imã cra$$itu/ din&etilde; capere nonam $uæ longitudinis part&etilde; uoluere. Coryn <pb> thiis uero capitulis columnã octo $ui cra$$icudines longam $ub$tituere. His omnibus colũnis ba$es altitudine coæqua/ les inter $e: $ed lincamentis uarias $ub$tituendas putarunt. Quid plura? Totis fere lineamentis partium inter $e di$$i miles fuere. In colũna<38> tamen ratione multa ex parte con uenerunt. Nam colũnæ lineam&etilde;ta de quibus $uperiore dixi mus libro cum ionici/tũ et corynthii/tũ et dorici probaue re: et in hoc etiã conuenerũt imitati naturã/ ut truncos qui dem colũna<38> in $ũmo nun&qtilde; non graciliores hab&etilde;dos duce rent &qtilde; in'imo. Fuere qui dixerint/cra$$iores in imo ponen das ex quarta &qtilde; in $ũmo. Alii quod intelliger&etilde;t pro$pectas res eo minores uideri/qui uno ab oculo $emotiores $int: cõ $ulti$$ime idcirco prælongas colũnas minus habendas gra ciles putarunt in $ũmo &qtilde; æque e$$ent breues: at<01> de his ita con$tituerũt. Imã colũnæ cra$$itudinem ubi ea quid&etilde; ad pe dem u$<01> quindenũ futura longa $it diuidendã e$$e ī partes $ex: at<01> ex his una parte abiecta reliquas quin<01> dandas $u premæ cra$$itudini. Colũnam aut&etilde; a quīdeno ad pedes u$<01> uiginti ita e$$e cõparandam putarũt/ ut ex tribus at<01> dec&etilde; partibus imi $capi undecim $ũmo relinquerentur. A uige$i rao autem ad pedem u$<01> trige$imũ colũnas imo habendas $eptem $ũmo $ex. Inde ad pedes quadraginta ex quindecim imæ colũnæ partibus tris atque decem/ in $ũmo relinquen das duas: reliquas abig&etilde;das. Demũ ad pedes u$<01> quinqua ginta colũnam quid&etilde; ad ba$im fore oportere cra$$am octo: ad altum uero $ept&etilde;. Ea deductione deinceps ratiotinandũ ut quo altius columnæ caput $it: eo et cra$$ius relīquatur. Ita<01> in his uniuer$a conuenere. Sed nos ex operum dimen/ $ionibus i$ta hæc apud no$tros latinos nõ penitus fui$$e ob $eruata comperimus.</P> <P>Repetã igitur de colũna<38> lineam&etilde;tis ead&etilde; fere quæ $upiore libro tran$egimus: ratione tamen nõ ead&etilde;/$ed alioquin uti li. Capiam quid&etilde; ex columnis quas publicis operibus pone re maiores $oliti $int/eam quæ media $it inter maximas at<01> <foot>q ii</foot> <pb> inter minores hanc e$$e $tatuo pedes triginta. In hac igitur plantæ maximã diametrum in partes diuidis nou&etilde; co<*>qua les: ex quibus dabis diametro maximo $ummæ proiecturae partes octo. Erit ea de re proportio i$ta<38> uti nouem ad octo quam $exquioctauã noncupant: pari<01> proportione ponam ut $it in imo retractionis imæ diameter ad diametrum plan tæ. Nam plantæ quid&etilde; nou&etilde; huius i$tius retractionis octo. Rur$us maximã diameter $ũmæ proiecturæ ad $ũmã retra/ ctionem ponam/ut $it $exqui$eptima. Venio ad lineam&etilde;ca partium in quibus differunt. In ba$ibus partes hæ $unt. La ta$trum/thori/orbiculi. E$t quid&etilde; lata$trum quadrãgula ī imo $uppo$ita pars: quã $ic appello/ <09> ea quid&etilde; qua<01> uer/ $us in latitudinem diffundatur. Thori $unt cra$$i torques ī ba$i: quo<38> alter columna ip$a premitur: alter in lata$tro a$ $idet. Orbiculus e$t in gyrum incauus: qui ueluti ī troclea $ic i$tic inter thoros pre$$atur. Omn&etilde; dimenti&etilde;da<38> partiũ ration&etilde; duxere a diametro imæ colũnæ: at<01> $ic in$tituerũt principio Dorici. Nam ba$im quid&etilde; cra$$am effecere ex di midia imæ colũnæ: in ea lata$trũ uoluere qua<01> uer$us e$$e latum quoad integrũ imæ colũnæ diametrum caperet: at<01> in$uper diametri ip$ius part&etilde; nihilo plus dimidiam: nibilo minus tertiam. Altitudin&etilde; aut&etilde; totius ba$is diui$ere in par tes tres: ex quibus unã dedere cra$$itudini lata$tri. Fuit igi tur totius cra$$itudo ba$is eripla ad cra$$itudiuem lata$tri: et latitudo lata$tri quoq tripla ad cra$$itudinem ba$is: præ ter lata$trum reliquũ cra$$itudinis in ba$i diui$ere ī partes quattuor: ex quibus $ũmam dedere $ũmo thoro. Rur$us il lud cra$$itudinis in medio/ quod inter $upremũ tho<38> et in fimum lata$trum $it/diui$ere in partes binas: ex quibus in$i mam dedere infimo thoro: $ũmam excauarũt orbiculo: qui inter ambos thoros interpre$$etur. Con$tat otbiculus ex ca nali īter$capto et duobus nextrulis/quæ lībos canalis ãbiũt Nextrulo $eptimũ $epatii dedere: reliquũ $ubexcauarũt. In omni ædificatione illlud aduerrendum e$$e diximus: ut <pb> quæ $upera$truantur in $olido acquie$cant. Non er<*>lidũ $i perpendiculum a pede $uperimpo$iti lapidis ca<*>&etilde;s $ub $e aerem at<01> īteruacuum inuenerit. Idcirco cum excauar&etilde;t or biculo<38> canales cauere ne $upa$tru&etilde;da<38> perp&etilde;dicula i$t: c ī fodiendo attingerent. Thori prominebunt ex dimidia $uæ cra$$itudinis adiecta parte octaua. Tum et thori cra$$ioris ampli$$imus circulus perpendiculo $ui æquabit extremam in ba$i lineã lata$tri. Hæc Dorici. Ionici quid&etilde; cra$$itudi/ nem doricam probauere: $ed orbiculos ingeminarũt: medi o$<01> duos anulos inter orbiculos adiecere. Ita<01> ba$es altas ex $emidiametro imæ colũnæ effecerũt: eam<01> altitudinem diui$ere in partes quattuor: unã<01> ex his dedere cra$$itudini lata$tri. Atqui latitudini quid&etilde; lata$tri ex hi$ce ip$is quar/ tis dedere undecī. Fuit igi&ttilde; tota cra$$itudo ba$is quattuor: latitudo aũt undecim. Con$cripto lata$tro reliquũ altitudi|| nis diui$ere in partes $ept&etilde;: at<01> ex his duas dedere cra$$itu dini imi thori: et rur$us quod præter tho<38> et lata$trũ e$$et cra$$itudinis relictum diui$ere in partes tris: ex quibus $ũ/ mam dedere $ũmo thoro: duas medias dedere duobus orbi culis duobu$<01> anulis qui quidem inter utro$<01> thoros pre$ $antur. Orbiculo<38> anulo<38><01> ratio fuit huiu$modi. Nã $pa tium quidem ip$ũ quod inter thoros e$$et diui$ere in partes $<*>ptem. ex quibus $ingulas $ingulis anulis dedere: reliquas $ibi æquis portionibus orbiculi ad$erip$ere: proiecturas in thoris ea$dem ob$eruarunt/ quas et dorici: in orbiculi$<01> ex cauandis pepercere perp&etilde;diculis $uperadiecta<38> partiũ: $ed nextrulos fecere ex octo $uo<38> orbiculorum. Alii $ic execo gitacũt præter lata$trũ diuidendã e$$e ba$is cra$$itudinem in partes $exdecim: quas modulos appellamus: ex his tho ro in$imo quattuor: $uperiori thoro tris: orbiculo autem in feriori tris et dimidiũ: $upiori uti<01> et tris atque dimidiũ: duos aut&etilde; modulos intermedios anulis tribu&etilde;dos. Hæc igi cur lonici. At corynthii ionicam at<01> it&etilde; doricã ba$im proba u<*>: pa$$imque utri$que u$i $ũt. Quin ad opus colũnationũ <foot>q iii</foot> <pb> nihil præter capitulum addidere. Referunt ætru$cos in ba$i bus lata$trum nõ quadrangulũ/$ed rotundũ appo$ui$$e: id genus ba$is nu$&qtilde; in operibus uete<38> inuenimus: $ed hoc ad uertimus in templis rotũdis ad porticum: qua quid&etilde; id tem plum circũdaretur/a$$ue$$e ueteres ponere ba$es lata$tro in continuum producto/ut $it uniuer$is colũnis perpetuus ue luti $ubiectus $ocius ad iu$tam altitudin&etilde;: quæ lata$tris de beatur. Fecere credo id quid&etilde; <09> intelligerent quadrãgula rotundis non cõuenire. Vidimus et qui lineas in operculis capitulo<38> ad c&etilde;trũ medii t&etilde;pli diriger&etilde;t: quod et ī ba$ibus q fecerint forta$$is nõ redarguas: tam&etilde; nõ $atis <04>babuntur. Sed iuuabit pauca interpo$ui$$e de deo<38> gratia. Particulæ ornamento<38> hæ $unt. Fa$ceola/gradus/ rudes/funiculus/ canaliculus/gulula/undula. Omnis particula lineam&etilde;tum eiu$modi e$t/ut $e$e porrigat at<01> promineat. Sed id quid&etilde; uariis lineis. Nan<01> fa$ceolæ quid&etilde; lineamentum imitatur litteram. L. E$t<01> fa$ceola idem at<01> nextrũ: $ed e$t nextro ip$o latior. Gradus fa$ceola e$t multo promin&etilde;s. Rudent&etilde; addubitaui an hæderã nominarem: di$ten$ũ quid&etilde; adhæret: e$t<01> eius prominentiæ lineamentũ ueluti. C. littera $ubiun cta ad litteram. L. $ic .Et funiculus quid&etilde; minutus e$t ru d&etilde;s. Hæc aũt. C. ubi inuer$a $ubiungi&ttilde; litteræ L. $ic. L. C. efficiet canaliculum. Quod $i S. littera $ub ead&etilde; L. iungi/ tur $ic .gulula nũcupabitur: iugulũ enim hominis imi tatur. Sin autem $ub ip$a L. adiungetur iacens et inuer$a S. $ic ex flexionis $imilitudine appellabi&ttilde; undula. Rur $us particulæ i$tiu$mõi aut puræ hab&etilde;tur/aut inter$calpræ: In fa$ceola $calpũt conchilia/uolatilia/ et titulos etiã litte rarum. In gradu denticulos: quo<38> ratio hæc e$t: ut lati $int ex eo<38> altitudine ad dimidiã et cauũ interuallũ inter denti culos ex tribus habeat partes latitudinis duas/ rudent&etilde; oui culatum efficiunt: aut interdũ folio cõue$tiunt: et oua alii ī tegra: alii $upne decacuminata appo$uere. Ex funiculo bec cas qua$i in$utas filo efficiunt. Gululam uero et undulam <pb> non ni$i foliis integunt. Nextrulum ubiuis pu<38> $emper re linquitur. In particulis iungendis hæc e$t ratio: ut $emper quæ $upremæ ad$iut magis promineant &qtilde; infimae. Particu las a particulis di$tingunt nextruli: $unt<01> illi quidem par ticulis pro cimatio. Cimatium quidem $upremum cuiu$<01> particulae lineamentũ e$t. Conferunt etiam <09> leuigata $uæ frontis planitie a$peritates inter $calptura<38> di$tingũt: fuit lati ex $exta eius particulae cui adiungentur: $eu denticuli illi quid&etilde; $int: $eu ouicula. Ve<38> in gulula fi&etilde;t ex tertia. Nunc redeo ad capitula. Capitulum dorici effecere cra$$ũ æque at<01> ba$im: et totam eius cra$$itudinem diui$ere ī par tes tres: primam dedere operculo: alteram occupauit lanx collo capituli quod $ub lance $it. Vltima tertia relicta e$t operculi latitudo qua<01> uer$us integrum habuit diametrum et amplius partem $emidiametri imæ columnæ $extam. hu ius operculi partes hæ $unt. Cimatiũ et lata$trum: et cima tiũ i$tic gulula e$t: ea capit ex quin<01> operculi partes duas. Labrum Iancis extremas lineas operculi accingebat. Circa infimum lancis alii minutos anulos tris: alii gululam orna menti gratia circũcinxere. Occupauit ornam&etilde;tum hoc lan cis partem non plus tertiam. Colli diameter hoc e$t infima capituli pars/ quod in omnibu$ capitulis ob$eruatur/$olidũ columnae non exce$$it. Alii ut ex aedificiorum lineamen/ tis colleg/mus/ capitulum doricum effecere altum ex dimi dia atque item ex quarta diametri columnæ imæ: totam<01> hanc altitudinem capituli diui$ere ī partes undecim: ex qui bus operculo quattuor: lãci item quattuor: collo autem de dere partes tris. Mox operculum diui$ere ī partes geminas: ex quibus fuit $uperior pars gulula: inferior fa$cia. Rur$us et lancem in partes diui$erunt geminas: quarum dederunt infimam $eu anulis $eu gululæ: quæ $ubcingeret lancem. Ad collũ ueroalii rho$as: alii $urg&etilde;tia folia affixere. Hæc dorici. Ionicum capitulum $ic efficiemus. Tota capituli cra$$itudo erit ad columnae cra$$itudinem infimam dimi/ <foot>q iiii</foot> <pb> dia. Hanc tibi cra$$itudinem capituli diuidito in modulos unum de uiginti. Operculo igitur dabis modulos tris. Cor tici dabis quattuor. lanci dabis $ex. Infimas autem reliquas $ex relinquito uolutis: quas hinc at<01> hinc faciat dependens cortex. Operculi latitudo qua<01> uer$us habebit diametrum $ummi $capi $uæ columnæ. Latitudo corticis quæ e$t a fron te capituli ad occiput æquabitur operculo. Longitudo ip$i us corticis pro$luet lateribus/at<01> perp&etilde;debit $e$e inuolu&etilde;s ad cocleam lineam. Vmbilicus cocleæ qui in dextro e$t di $tabit a $ini$tro compari umbilico modulos duo$ at<01> uigin ti. Et di$tabit ab ultima $upremi opculi linea modulos duo decim. Cocleam ip$am $ic ducito. In punctum quidem me/ dii umbilici de$cribito punctum pu$illum: cuius $emidia/ meter modulum capiat unum. Et contra notato itidem alte rum $ubtus/ in ambitu excel$o notato punctum unum: Et contra notato itidem alterum $ubtus in ambitu depre$$iore: tunc in $uperiore i$tiu$modi puncto ponito ped&etilde; circini $ta bilem: pedem autem mobilem ducito a linea quæ operculã diuidat a cortice: et de$cendito urgendo in partem capitu/ li extrin$ecam/u$<01> compleat integrum $emicirculum: at<01> re$pondeat e regione $ub cicli pu$illi puncto. illic re$tringi to circinum: et ponito pedem $tabil&etilde; $ubtus in puncto i$tic infimo pu$illi cicli. Mobilem uero pedem ducito ab īcoha to uortice hactenus de$cripto: et a$cendito intror$us u$que $ũmum lancis labrum attingas. Sic enim duobus $emicircu lis imparibus uorticem unum integrum effeceris. Deincaps re$ũmito ductum i$tiu$modi et cocleam/ hoc e$t anfractus circũductæ lineæ ad oculum hoc e$t ad pu$illum u$<01> ciclũ implicato. Lancis labrum pandetur/ut frontibus foris pro mineat ex cortice modulos duos: fundo autem $ui æquabit $upremæ columnæ amplitudinem: contracturæ uolutatum quæ pro lateribus capituli iungunt uolutas anteriores po/ $terioribus fi&etilde;t graciles ad cra$$itudinem lancis addita r<*>o duli dimidia. Ornamentũ operculo adiungetur: cimatium <pb> gulula unius moduli corticis cra$$itudo excauabitur cana liculo ad profunditatem dimidii moduli. Nextruli latitu/ do ad canaliculum pars erit quarta. In medio frontis per ca naliculum $culpentur frondes et $emina. Partes lancis quæ pro frontibus capituli extant ouiculatas faciunt: et $ub oui culis di$tendunt baccas. Cõtracturas laterum interuolutas $quamis aut frondibus circũue$tiunt. Tale igitur ionicum capitulum e$t. Corynthiorum aut&etilde; capituli altitudo binos capit $emidiametros imæ columnæ. Tota i$tac altitudo in modulos diuidetur $ept&etilde;. Cra$$itudo opculi modulũ capit unum: reliquos occupat uas: cuius fundi latitudo e$t/quan ta in $ũmo columna e$t præter proiecturas: eius labrum in $ummo æquat amplitudine $ui cra$$itudinem columnæ infi mam. Operculi latitudo modulos implet decem. Sed decu$ $antur anguli ad modulum hinc et hinc dimidium. Alio<38> capitulorum opercula lineis con$tant rectis. Corynthiorũ opercula intror$us in$inuantur/ quoad di$tent flexitudines inter $e quantum e$t in ua$e fundi latitudo. Opereuli cima/ tium ex tertia cra$$itudinis finietur: eius lineamenta erunt qualia $umis columna<38> $calpis apponimus. Nextrulum et funiculus ue$tiunt uas ordinibus foliorum duobus in$urg&etilde;/ tibus: et cui<01> ordini folia tribuunt octo. Primis foliis lon gitudo e$t ad modulos duos. Secundæ itidem $e$e ad modu los attollunt binos. Re$idui autem moduli dãtur canalicu lis præ$urgentibus ex foliis/et u$<01> ad ua$is altitudinem cõ $cend&etilde;tibus. Canaliculorum numerus $exdecim: quorum ī $ingulis frontibus capituli quattuor aduoluũtur/bini ī dex trũ unico ex nodo: bini in $ini$trum/altero unico nodo $e$e ita deduc&etilde;tes/ut extrema p&etilde;deãt $ub angulis opculi cocleã imitati. Medii aũt ad mediã frõte una iungũtur capitibus $e$e quo<01> in anfractũ implicãtes. Ad ho$ce medios fios in$i gnis ex ua$e $upexcellit cra$$itudin&etilde; operculi nõ exced&etilde;s. Cra$$itudo labri ex ua$e circum apparet ubi canaliculi non <pb> tegunt ea moduli pars e$t: foliorum cincimationes digytis quinis di$tinguntur: aut $i iuuet $eptenis. Cimæ foliorum propendent moduli partem dimidiam uenu$ti$$imum cum i$tiu$modi capitulo<38> foliis: tum et in omni inter$calptura e$t: ut lineamento<38> ductus per&qtilde; a$pere infodiantur. Ita<01> i$tiu$modi $unt corynthia. Italici quot quot in cæteris orna menta $int $uis capitulis adiunxere. Eadem. n. ua$is et oper culi et folio<38> et floris ratio illis e$t<*> quæ et corynthiis. Sed canaliculo<38> loco hab&etilde;t an$as quaternis $ub angulis opercu li eminentes: quæ duos integros modulos cõpleant. Frons uero capituli alioquin nuda cum $it/ ex ionicis ornamenta de$ump$it. Fundit. n. canaliolũ inuolutas an$a<38>: et in$tar lancis labrum ua$is ouiclatũ habet. Habet etiam $ubten$as baccas. Multa præter hæc ui$untur capitula mixta lineam&etilde; tis i$to<38>/et partibus aut adauctis aut cõminutis. Sed ea do ctis non probantur. Hactenus capitula: ni illud de$it quod a$$ueuerit $upra capituli operculum/ aliud quadrangulum minutum et in opere latens operculũ de$cendere quo $ubre $pirare capitulum/et non u$<01> obrui trabis pre$$ione uidere tur: et inter $tru&etilde;dum quæ partes operis uenu$tiores et gra ciliores e$$ent minus periclitarentur.</P> <P>Con$titutis capitulis imponitur trabs: in trabe tigna/a$$es et eiu$modi: quæ ad tectũ habendũ pertineant. In his omni bus cum cæteri tum ionici a doricis multo differunt: tamet $i in aliquibus una omnes conueniũt. Nam trabem quidem ita comparant/ut infimam eius latitudinem uelint $ummæ columnæ $olidum non excedere: latitudinem autem $ũmam trabis ex diametro imæ columne amplam efficiant. Coroni ces appellamus parte$ eas $upremas/quæ $upra tignum pro mineant. In his quo<01> ob$eruarant quod in omnibus promi nentiis oportere diximus: ut quanta eius partis e$$et altitu|| do/tantum ex pariete promineret. Ob$eruarũt<01> coronarũ opus hoc ex parte duodecima proclinatũ ponere id quidem quod compertũ haberent eas partes re$upinatas uideri/ubi <pb> ad rectos angulos porrigerentur. Hic ite<38> peto ab his qui hæc ex$cribent/et id ite<38> at<01> ite<38> peto/ut numeros qui re cen$ebuntur non figuris/ $ed $uis integris nominibus expli cent: quo minus uitientur erroribus. Trabem igitur dorici cra$$am effecere nihilo minus $emidiametro imæ colũnæ: Ad$unt in ea fa$ciæ tris: et $ub prima $uperiori fa$cia breues aliquæ $ubtendũtur regulæ: ex quibus $ingulis pendent cla uiculi $ex $ubaffixi tigno<38> retinendo<38> gratia: quo<38> cap<*> ta ex pariete ad ip$as regulas prominent: id quid&etilde; ne regre diantur intror$us. Totã i$tius trabis cra$$itudinem diui$ere in modulos duodecim: quibus modulis om&etilde;s quæ $equun&ttilde; particulæ dimetiuntur. Primae <*>fimæ fa$ciæ dedere modu los quattuor. Proximæ huic quæ media e$t dedere $ex. Su premæ autem relicti duo $unt moduli. At<01> ex modulis qui dem $ex medianæ fa$ciæ modulus $upremus unus datus e$t regulis et alter clauiculis $ubpend&etilde;tibus. Regularũ lõgitu do fuit ad modulos bis $ex. Spatia quæ īter capita regula<38> pura relicta $unt/modulos patuere duos de uiginti. In trabi bus $unt tigna: quorũ re$ecta ad perp&etilde;diculũ capita extror $us apparent ex moduli dimidia. Tignorũ latitudo æqua/ bit cra$$itudin&etilde; trabis: altitudini aut&etilde; addit part&etilde; $ui dimi diam quoad $it modulos bis nou&etilde;. Per frontis altitudin&etilde; in tignis ad perpendiculũ $ignantur $ulci tres recti æque inter $e di$tãtes pro$ci$$i angulo normæ: quoad hiatu pateant ad modulũ unum. Hinc uero atque hinc marginũ acies detun ditur u$<01> uacet modulũ dimidiũ. Vacua inter tigna ubi&etilde; opus elegãs complentur tabulis æque latis: et imponunt ti gna perpendiculo $ui a$$ideant in $olido $uæ columnæ. Ti gnorum uero capita ex tabulis prodeunt ad modulũ dimi/ dium tabulatum perpendicula cum infima condicunt fa$cia trabis $ub$titutæ. In tabulis i$tiu$modi $culpuntur capita ui tulorum/patinæ/ro$æ ue et eiu$modi. Tignis et tabulis qui bu$que $ua imponitur fa$ceola cimatii loco/ lata modulos duos. His perfecctis pluteus $uperapponitur: cra$$us mo/ <pb> dulos binos: ei lineamenta canaliculus. In pluteũ/ $ic enĩ interpretor pauimentum di$tenditur: cra$$ũ modulos tris eius ornamentum: ouicla ducta/ni fallor/ex $axo<38> muta/ tione/quæ inter pauim&etilde;tum ex fultu calcis emergũt: $upra id mutulos collocat latos æque at<01> tigna: cra$$os æque at<01> pauimentũ. Et locantur $inguli/ ut $ub $e $ingula re$põde ant tigna: et porrigunt $e$e quoad promineãt modulos bis $ex: eorum<01> frontes ad perp&etilde;diculũ præ$ecantur: appingi tur<01> cimatiũ/ī mutulis gulula ex moduli dimidia et quar ta. In $patiis aut&etilde; quæ inter mutulos pend&etilde;tia $ubappar&etilde;t/ ro$a ac acantbus in$culpitur. Supra mutulos frons opis ap ponitur: occupat<01> is modulos quattuor. Cõ$tat frons ex fa $cia et cimatio gulula. Occupat. n. gulula modulũ unum et dimidium. I$tic $i fa$tigiũ imponendũ e$t opi: cornices o&<*>tilde;s ip$o in fa$tigio repetuntur: in<01> $ingulis ad angulos præfi/ nitos $ingulæ $ui generis partes captantur/ut ad ungu&etilde; per pendiculis re$põdeant: ac $uis lineis conterminent. In hoc differunt opus fa$tigii a primis coronicibus/quod in fa$ti/ gio nu$&qtilde; non apponitur: $upremo loco $tillicidiũ/id quid&etilde; e$t cimatium undula cra$$um ī doricis modulos quattuor. In illis autem coronicibus quæ fa$tigium babituræ $unt/nõ apponitur: quæ uero fa$tigium habituræ nõ $int/ apponi&ttilde;. Sed de fa$tigiis mox. Ita<01> hæc dorici. Ionici quid&etilde; non im perite con$tituere altioribus colũnis trabem deberi cra$$io rem: quod ut in doricis haud quid&etilde; inepte ob$eruabitur. Ea re $ic diffiniendum cen$uerunt: ubi colũna futura $it ad pe des alta u$que uigĩti: trabs fiet una ex colũnæ ptibus tre$de cim. Sinautem u$que ad quinque et uiginti: tũc fiet cra$$us trabs ex duodecima parte longitudinis columnæ. Sin de/ mum ad triginta futura erit pedes longa columna: detur tra bi pars longitudinis undecima. Denique gradatione i$tac cætera deinceps habebuntur. Trabs ionica tribus præter ci matiũ con$tat fa$ciis. Eam diui$ere ĩ partes nou&etilde;: ex his de dere cimatio partes duas. Cimatii lin<*>m&etilde;tum fuit gulula. <pb> Iterato quod e$$et $ub cimatio diui$ere in modulos duode cim: ex quibus imæ $a$ciæ dedere tris: mediæ quattuor: mo dulos uero quin<01> reliquos dedere fa$ciæ $upremæ: quæ qui dem ilico $ub cimatio $it. Fa$ciis $unt qui nullũ dedere ci/ matium: et $unt qui dederint: ex his aliqui gululã ex quin ta: aliqui funiculum ex $eptima $uæ fa$ciæ appo$uere. Com peries præterea in operibus uete<38> lineamenta aut tran$lata aut mixta ex uariis ope<38> rationibus: quæ nõ u$<01> uitupes: $ed ex omnibus permaxime proba$$e ui$i $unt trabem ĩ qua non plus duæ ad$int fa$ciæ: quam e$$e quid&etilde; doricam inter pretor amotis regulis et clauiculis. Hanc $ic fecere. Totã enim cra$$itudinem diui$ere in modulos nouem: ex quibus dedere cimatio modulũ unũ: et pt&etilde; mo luli tertiã bis. Sub inde fa$ciæ mediæ dedere modulos tris/ et alterius in$uper moduli tertiã. Infimæ aut&etilde; fa$ciæ dedere modulos duos re liquos. Cimatium trabis i$tius habuit in $upremo ex dimi/ dia $ui $patii canaliculũ cum nextrulo: ex altera rudentem: Fa$ciæ quid&etilde; i$tic mediae datus e$t $ub rud&etilde;ce pro cimatio funiculus ex totius fa$ciæ octaua: et fa$ciae infimae datũ e$t cimatium gulula ex $uae latitudinis tertia. In trab&etilde; impo $uere tigna: $ed eo<38> capita non apparebãt uti in doricis: ea enim re$ecarunt ad perpendiculũ $olidi ī trabe: et opta effe cerunt tabula una perpetua: quã fa$ciam regiã appello. Hu ius latitudo tanta e$t: quãta e$t $ub $e trabis cra$$itudo. I$tic a$$ueuere in$culpere aut ua$a/et quae ad $acrificiũ facer&etilde;t/ aut boum capita interuallis di$po$ita: et a cornibus pend&<*>tilde;<*> re$tes pomo<38> et fructus. Huic fa$ciae regiae $uperappo$ue re cimatium gululã altũ nihil plus &quml; modulos quattuor: et minus nil &qtilde; tris. Supra id appo$uere a$$eres pauimenti gra tia <04>min&etilde;te$ quoad effecerĩt gradũ cra$$ũ modulos quattu or. In eos alii in$culp$ere d&etilde;ticulos ex imitatione a$$iũ re/ $ecto<38>: alii cõtiguos ab$<01> ulla inter$calptura di$$eparatos relinquere. In a$$es po$uere $eu pauimentum illud $it, $eu tra$uer$ariũ $edile/ex quo mutili promineant/cra$$um mo <pb> dulos tris: ornarunt<01> id $patium ouiclis: in<01> id impo$uere mutulos præ et $ubtectos fa$cis tabula<38>. Fa$ciæ autem quæ pro fronte e$t altitudo modulos capit quattuor. Quæ uero tegit fundum mutulo<38> lata e$t modulos $ex et dimidium. Supra i$tiu$modi mutulo<38> frontem uenere imbrices cra$$i ad modulos binos: eo<38> ornatus gulula aut rudens. Supre/ mo loco undula modulos tris: aut ubi ita iuuat/quattuor. Hanc in undulam cũ ionici tum dorici $culpebãt capita leo num uom&etilde;tia conceptas aquas. Illud cauebãt/ne cadens un da templũ adeuntes/aut intima templi a$pergeret. Capiti/ bus idcirco i$tiu$modi quæ apertionibus $uperīminer&etilde;t ora occludebantur. Cory<*>h<*> nihil ad opus trabiũ et contigna tionum addidere prater id $i recte interpretor/ ut mutulos non prætectos ponerent: ne<01> uti dorici præ$ectos ad perp&etilde; diculum: $ed nudos ac deformatos ad lineamentũ undulæ: qui quid&etilde; inter $e$e di$tarent quantum frontibus ex pariete prominebant. In cæteris aut&etilde; ionicos $ecuti $ũt. Hactenus de trabeatis colũnationibus. De arcuatis mox dicemus/ubi ba$ilicam tractabimus. Sunt aliqua quæ ad i$tiu$modi colũ nationes pertineãt minime neglig&etilde;da. Nam cõpertũ quid&etilde; e$t columuas in aere po$itas graciliores uideri/&qtilde; quæ in cõ clu$o colloc&etilde;tur. Et quo $tria<38> numerus $it maior: eo cra$ $iores columnas uideri. Ea re $ic mon&etilde;t. Angulares colum nas <09> libero aere ad pro$pectũ præ cæteris circũarctentur/ cra$$iores facito: aut $tria<38> nume<38> augeto. Sed $triãtur co lumnæ aut canaliculis ductis linea ad imũ recta: aut canali culis ad columnã aduolutis. Apud dores canaliculi per di rectum columnæ excauãtur: hos canaliculos architecti $tri as appellarunt. Atqui apud dores $tria<38> numerus uiginti: apud cæteros quattuor et uiginti. Canaliculos cæteri d<*>$<*>ri minant nexerulo interducto. Fit<01> id nihil minus &qtilde; ex ter tia: nihil plus quã ex quarta apertionis canaliculi. Incauan tur<01> ad lineamentum emicicli. Dores autem amoto nex/ trulo/ $implices $trias/ aut interdum planas ducunt: aut <pb> potius incauant ad part&etilde; cicli nõ plus quartã: et terminant continuas excauationes in angulum. Tertiam part&etilde; $tria<38> quæ infima in colũnæ longitudine $it pleri<01> omnes oppl&etilde;t rudente: quo ab ictu et iniuria ille$ior colũna $it. Stria quæ <*>irectã per colũnæ longitudin&etilde; a $ũmo ad imum ducta e$t/ efficit ut cra$$ior intu&etilde;tibus uideatur colũna e$$e &qtilde; re ip$a $it. Quæ uero aduoluetur uariabit. Sed quo minus a recta perpendiculari linea diuertetur: eo colũna cra$$ior appare bit. Stria<38> uolutiones nõ plus tres: et nun&qtilde; minus &quml; inte gram unam ponere a$$ueuere. Striam qual&etilde;cun<01> duxeris a $ũmo ad imum con<*>uata et cõpari perduci linea cõuenit: nequid excauationes nõ condicant. Excauãdi modũ præ$ta bit angulus normæ. E$t apud mathematicos linea a quo ue lis puncto in $emicicli ambitu con$tituto a diametri capita perducta: illi normæ angulũ rectũ con$tituere. Scalptis igi tur $tria<38> lateribus tã funditus deprimenda fo$$ura e$t: quo ad normæ angulus libere terminet. Atqui $triatis quibu$ui$ utrin<01> capitibus decens interuallũ $inendum e$t quo a pro ximis coronam circũ$tring&etilde;tibus nextrulis uacua $triarum di$tinguantur. De his hactenus. Apud memphim circa tem plum <04> colũnis colo$os cubitos duodenos affui$$e referũt. Alibi colũnas totas uolubiles appo$uere ue$titas pampinis auiculi$<01> diuul$is refertas. Sed ad maie$tatem templo<38> de centius columna ter$a et pura e$t.</P> <P>Colliguntur dimen$iones quædam quæ ad colũnas in opus cõponendas plurimũ artificii præ$tet facilitatis. Nan<01> nu merãtur qd&etilde; colũnæ quæ in opere affuturæ $ũt: ex illa<38> <01> numero componendi ratio deducitur. Atqui in doricis/ut ab bis incipiam/$i erunt illæ quidem affuturæ quattuor/di uidetur $rons areæ in partes $eptem atque uiginti. Si affutu ræ $un $ex/ diuidetur in partes unam et quadraginta. Sin autem octo/ diuidetur in partes quinquaginta et $ex. Ex<01> his dabuntur partes duæ $ingulis cra$$itudinibus columna rum. In opibus aut&etilde; ionicis ubi quattuor columnæ apponen <pb> dæ $unt/diuidetur frons areæ in partes undecim at<01> dim<*>/ diam. Vbi uero columnæ pon&etilde;tur $ex/diuidetur in partes octo et dec&etilde;. Quod $i columnas po$ui$$e oporteat octo diui detur in partes quattuor et uiginti atque in$uper dimidiam ex quibus dabitur cra$$itudini colũnæ pars una.</P> <P>Templi pauimentum et $patia interiora $unt qui probent/ ubi gradum aliqu&etilde; con$c&etilde;der&etilde;t: et locum ubi ara $acrificii $tatuenda $it/omnino cel$ior&etilde; exigũt. Aditus fauce$<01> cella rum que pro lateribus $ũt/alii omnino patulas/at<01> penitu$ expe <*>itas nulla parietis parte obducta relinquebant. Alii duas inter $tatuebant cõlũnas ductis rationibus trabiũ orna mentorũ<01> a porticu/de qua nuper diximus: Reliquum ua cui quod i$tic $upra coronas e$$et/$tatuis et cand<*>labris ha bendis relinquebant: alii ad cellas huiu$modi pariete hinc atque hinc producto arcebant fauces apertionis.</P> <P>Parietes templi qui cra$$i$$imos attollendos putat dignita tis gratia fallitur. Nã corpus quid&etilde; cui m&etilde;bra plus $atis tu meant quis nõ uituperet? Adde <09> luminũ cõmoditas tolli tur late<38> cra$$itudine. Ad t&etilde;plũ Pantheon præ$tãti$$imus architectus pariete cum e$$et opus cra$$o/$olis a$$ibus u$us e$t: cætera cõplementa re$puit: $patia<01> i$tic quæ imperiti cõpleui$$ent: $cafis et aptionibus occupauit: eo<01> pac<*>o im pen$am minuit: mole$tiã ponde<38> $u$tinuit: operi<01> elegan tiam adiecit. Paries ex colũnæ rationibus cra$$us habendus e$t: ut ī pariete altitudinis ratio ad cra$$itudinem $ui æque at<01> in columnis re$pondeat. Annotaui ueteres in templis a$$ue$$e frontem areæ diuidere in partes duodecim: aut ubi e$$et opus robu$ti$$imũ uoluere in nou&etilde;: atque ex his unam dedi$$e cra$$itudini parietis. Parietem in rotundis templis nemo minus &qtilde; ex dimidia: complurimi duas ex tribus par/ tibus diametri. aliqui ex quattuor partibus $ump$ere tris: ad quas interior&etilde; pariet&etilde; u$<01> ad te$tudin&etilde; attollerent. Sed peritiores i$tius circularis areæ ambitum diui$ere in partes quattuor: et ea<38> unius lineam extenderũt: ad cuius logitu <foot>dinem</foot> <pb> dinem parietem i$tic intimum attollerent &qtilde; r<*>$pondeat uti undecim ad quattuor. Quod ip$ũ in quadrangulis $eu tem plis $eu quibus uis operibus te$tudinatis imitati pleri<01> $ũt. Vbi tamen præter parietem hab&etilde;dæ hinc at<01> hinc ad areã cellæ $unt <09> illic fiat $patii amplitudo $ub a$pectu laxior: interdum parietis altitudinem ad areæ latitudinem excita runt. Sed in rotundis non erit altitudo parietis interior ea dem æque at<01> exterior. Nam finis interioris parietis præ/ $tabit primordia te$tudini. Exterior uero parietis pars ad $ubgrundia u$<01> tollatur conuenit. Ergo pars hæc ex tota al titudine te$tudinis quæ parietibus impo$ita e$t/ part&etilde; occu pabit tertiam: $i erit illi quid&etilde; tectũ gradibus deductũ. Sin autem fiet tectum lineis directis et di$pluuiatis: occupabit tum quid&etilde; extrin$ecus paries i$tic altitudin&etilde; te$tudinis di/ midiam. Paries in t&etilde;plis permaxime cõmodus erit te$tace/ us: $ed ue$tituræ ornamentis decorabitur.</P> <P>De ornam&etilde;to parietum $acro<38> uaria uarii $en$ere. Apud ci zicum fuere qui pariet&etilde; delubri lapidibus ornarint ter$is: cõmixura$<01> auro $olido di$tin<*>erint. In ælide ad æd&etilde; Mi/ neruæ frater Phidiæ tectoriũ induxit calce croco $ubacta et lacte. Monum&etilde;tum $imandiũ in quo pellices louis conde/ rentur ægyptio<38> reges cinxere aureo circulo ad $pi$$itudi nem integri cubiti: ambitu uero cubito<38> trec&etilde;to<38> et quĩ<01> et $exaginta: in quo per $ingulos cubitos $inguli e$$ent in/ $culpti dies anni. Hæc i$ti. Alii cõtra. Cicero Platon&etilde; imi tatus lege admon&etilde;dos putauit $uos/ut in t&etilde;plis $preta orna mento<38> uarietate at<01> illecebris/candor&etilde; in primis proba/ rent. Tam&etilde; inquit $pecim&etilde; e$to. Mihi quid&etilde; perfacile p$ua debitur coloris æque at<01> uitæ puritat&etilde; et $implicitat&etilde; $upe ris optimis grati$$imã e$$e: et habere in t&etilde;plis quæ animos a meditatione religiõis ad uaria $en$us illectam<*>a et amoe nitates auertant no conuenit. Sed $ic puto cũ alibi publicis in rebus tum in $acris ædibus modo nulla ex parte ab graui tate di$cedas. Laudandus erit qui uolet pariet&etilde; et tectum et <foot>r</foot> <pb> pauim&etilde;tum e$$e omni arte ex$culpti$$imum/at<01> multo ele ganti$$imũtet in primis quoad inte $it man$urum. Quare percommoda erit inte$tina $ub tectis cru$tatio ex marmore uitro aut cõtabutata aut circũex$ecta. Extimũ uero pro mo re uete<38> probabitur cru$ta inducta calce $igillis a$per$a. In utri$<01> curabitur ut $ignis tabuli$<01> apta et decenti$$ima lo ca et $edes cõtribuantur. Et præ$ertim in porticu monum&etilde; ta re<38> ge$ta<38> picturis belli$$ime cõmendabũtur. Intra ue/ ro in teplo tabulas potius habere uolo pictas/ &qtilde; picturas pa rietibus ip$is inductas: uel $ignis potius &qtilde; tabulis delecta bor: ni forte $int eiu$modi/quas Cæ$ar dictator ut æd&etilde; Ve/ neris genitricis ornaret duas talentis' emit nonaginta. Et pi cturam egobonã/nam turpare quidem pariet&etilde; e$t pingere quod male pingas/nõ minore uoluptate animi cõt&etilde;plabor/ &qtilde; legero bonam hi$toriã. Pictor uter<01> e$t: ille uerbis pin/ git: bic penniculo docet rem. Cætera utri$<01> paria et cõmu nia $unt. In utri$que et ingenio maximo et incredibili dili gentia opus e$t. Sed uelim in t&etilde;plis cũ pariete tum et paui menro nihil ad$it/quod merã philo$ophiã non $apiat. In ca pitolio affui$$e cõperio leges tabulis æneis in$criptas: qbus imperiũ regerent: ea$<01> cum t&etilde;plum ar$i$$et: fui$$e re$titu/ tas a Ve$pa$iano principe ad nume<38> trium miliũ. In limi/ ne Apollinis delii in$culptos fui$$e uer$us memorãt quibus edocerentur homines qua hærba<38> cõpo$itione aduer$us oĩa uenena uterentur. Nos eas apponendas admonutiones duce mus: quibus iu$tiores/mode$tiores/frugaliore$<01>/ omni uir tute ornatiores/et $uperis gratiores reddamur. Qualia $ũt quæ leguntur. Talis e$to/qualis uideri uelis. Ama/et ama bere/et eiu$modi. Maxime<01> pauimentũ refertũ uelim e$$e lineis et figuris: quæ ad res mu$icas et geometricas pertine ant: ut omni ex parte ad animi cultum excitemur. A$$ucue re ueteres cum in t&etilde;plis tum in porticibus res rari$$imas or namenti gratia imponere. Quale illud ī templo Herculis: qui formicarum cornua ab indis deuecta: et Ve$pa$iani qui <pb> coronas ex cinnamo in capitolio: et Augu$tæ quæ in pala/ tiis primario templo maximam cinnami radicem aurea pa tera impo$uir. Apud thermum in ætholia quam Philippus ua$tauit/fui$$e in porticibus templi arma feiunt numero ul tra quindecim milia: et $tatuas ornamenti gratia ultr<*> duo milia: quas omnes Philippus confregi$$e refert Polibius: præter eas quæ nomen aut effigiem haberent deorum: et for ta$$is non rerum i$tarum magis numerus/&qtilde; rei uarietas p&etilde; $anda e$t. Apud $iculos fuere qui $tatuas ex $ale formare in $tituerũt auctor e$t Solinus. Et $tatuam inquit Plinius effe cit ex uitro. Equidem i$tiu$modi rari$$ima erũt ad naturæ at<01> ingeniorum admirationem digni$$ima. Sed de $tatuis alibi. Apponuntur columnæ parietibus et apertiõibus inter $eruntur. Ea<38> non habetur i$tic uti in porticu. Illud aduer ti in templis maximis <09> columna a<*> tantam operis ua$tita tem forte non re$põdi$$<*>: perduxi$$e camurarum cornua/ q<26> in eorum arcubus $<*>gicta $emidiametrum excederet ex tertia: quæ res ctiam ad uenu$tatem acce$$it. E$t enim $e$e in $ublime attollens te$tudinatio agilior ut ita loquar/at<01> explicatior. Illud hic non prætereundum cen$eo. In te$tudi nationibus arcuum capita ad minus prolixiora $emidiame tro efficienda $unt: quantum $pectantibus occupant corona rum prominentiæ ne medio ex templo intui po$$int.</P> <P>Templis tectum dignitatis gratia atque etiam perpetuita/ tis maxime e$$e te$tu linatum uelim. Ac ne$cio quid&etilde; quo id fato eueniat/ut nullum ferme comperies templum cele/ bre quin ignium iniuria in calamitatem incid<*>t. Legimus Cambi$em quot quot erant apud ægyptum templa combu/ xi$$e: et aurum atque ornamentum per$ep<*>l<*>m tr<*>$tuli$$e. Delphicum oraculum ter concrematum extiti$$e a tracibu$ refert Eu$ebius. Id etiam apud Herodotum inuenio re$titu i$$e Ama$im cum iterato ar$i$$et $ponte $ua. Alibi legimus per ea tempora incen$um fui$$e a Phlegia quibus Fenix lit teras nonnullas ciuibus $uis adinueni$$et. Rui$u$<01> incen/ <foot>r ii</foot> <pb> $um regnãte Cyro annis paucis ante Seruii tullii romano<38> regis mortem: con$tat<01> incen$um demum per eos annos fu i$$e: quibus lumina illa ingenii et doctrinæ Catullus/Salu $tius/ Varro<01> nati $unt. Templũ epheliæ incenderant ama zones Syluio po$tumio regnãte. Rur$us incen$ũ extitit quo tempore Socrates athenis uenenum bibit. Et in argis peri$$e templum legimus igni per eũ annu'n quo $it athenis natus Plato Tarquino apud romam regnante. Quid $acras porti cus hiero$olymas? quid mile$iæ Mineruæ? Quid templum Serapis apud alexandriam? et romæ pantheon: et ædem Ve $tæ: et Apollinis templũ: in quo $ybillæ ar$i$$e carmina me minere quid referam? Cætera ferme omnia templa in cala/ mitatem i$tiu$modi incidi$$e prædicant. Solum id quod in urbe erice dicatum erat Veneri perpetuo ille$um perman/ $i$$e ad $ua u$<01> tempora $cribit Diodorus. Alexandriã aie bat Cæ$ar ab incendiis ĩmun&etilde; fui$$e oppugnante $e <09> e$$et te$tudinata. Atqui et habet quidem $ua ornam&etilde;ia te$tudo. Apud ueteres qualia ornamenta in pateris $acrificiorum fa cerent argentarii: eadem ad te$tudines $phericas exornan/ das architecti tran$ferebant. Qualia uero $tratoriis lecto<38> pannis a$$ueuere: talia fornicibus et camuris imitabantur. Ea re ui$untur quadrangulæ octangulæ et eiu$modi operũ di$$eminationes per te$tudinem ductæ ad compares angu/ los et ad lineas coæquales di$tīctis radiis et ciclis ut ad gra tiam addi amplius nihil po$$it. Et faciat hoc quidem ad r&etilde;/ ornamenta te$tudinum proculdubio digni$$ima/ quæ alibi pa$$im et apud pantheon uidemus in cauationibus $orma<38> po$ita qui facerent non tradidere litteris. Ea nos $ic efficere aggre$$i $umus labore et impen$a leui. De$cribimus enĩ fu/ turarum formarum lineamenta ip$o in tabulato armamenti $iue quadrangula $iue $exangula $iue octangula illa quid&etilde; $int: mox quas uolo te$tudinis partes excauatas dari: eas ad con$titutam altitudinem compleo latere crudo inducto cre ta calcis loco. Itaque i$tiu$modi ueluti tumulus per do<*>$ũ <pb> armam&etilde;ti a$tructis $upera$truo ex te$ta et calce te$tudinum adhibita diligentia/ut eius partes graciliores cra$$ioribus et con$tantioribus bene annexa et bene offirmata conueniãt conclu$a perinde te$tudine dum armamenta $ubdemuntur. Eximo ex $olida $tructura te$tudinis conge$tas i$tas luteas quas principio di$po$ueram accumulationes: eo pacto for/ marum $calpturæ ad arbitrium ex præ$cripto $ub$equũtur. Redeo ad rem. Mihi illud uehementer placet quod $cribit Varro. Ad te$tudinem pictam affui$$e formam cæli: et af fui$$e præterea $tellã mobilem et radium: qui quidem quæ nam e$$et hora diei: qui tum extra perflaret uentus indica ret. Ita<01> i$tiu$modi perplacet.</P> <P>Fa$tigia tantum afferre operibus dignitatis affirmant ut ætherea Iouis domicilia tamet$i illic nunquam pluat $erua to decore minime carere fa$tigio po$$e arbitrentur. Fa$tigia tectis apponuntur $ic. Nam ex frontis latitudine quæ ad co ronas e$t/pars ne plus quarta $ũmitur: ne minus quinta: ad quam uertex hoc e$t culminis $upremus ãgulus attollatur: extremis $ubgrundationibus fa$tigii: in<01> illo $ummo cacu mine imponentur arulæ $tatuarum collocandarum gratia: his autem quæ in angulis extremis $ubgrundationum $ũt/ altitudo erit/quanta e$t præter fa$ciam regiam totius coro nicis cra$$itudo. Arula autem impo$ita medio cacumini fa $tigii excedet angulares parte $ui octaua. Buccidem primũ ferunt extremis tectorum imbribus in$titui$$e per$onas ap/ ponere ornam&etilde;ti gratia ex creta rubricata. Po$tea totis cũ tegulis marmoreas ponere a$$ucuere.</P> <P>Apertiones fene$trarum in templis e$$e oportet modicas et $ublimes: unde nihil præter cælum $pectes: unde et qui $acrum faciunt/qui ue $upplicãt/nequicquam ab re diuina mentibus di$trahantur. Horror qui ex umbra excitatur na tura $ui auget in animis uenerationem: et coniuncta quid&etilde; multa ex parte maie$tati e$t au$teritas. Adde <09> ignes qui templis debentur/quibus nihil ad cultum religionis orna/ <foot>r iii</foot> <pb> mentum<01> diuinius habeas/nimia in luce langue$cunt. Ve teres ea nimirum re $ola plerumque apertione ho$tii cont&etilde; ti erant. Sed mihi quidem probabitur: ubi aditus in templũ omnino erit illu$tris: interiorque ambulatio minime erit tri$tis. Vbi autem ara $tatuta $it: maie$tatem præ$e ferat lo cus uelī magis&qtilde; uenu$tat&etilde;. Redeo ad apertiões luminũ. Me mini$$e oportet quod alibi diximus apertionem cõ$tare ex uacuo et lateribus et $uperliminari. Fene$tras et ho$tia uere res nu$quam ni$i quadrãgula adiunxere. Sed de ianuis pri mo. Ad ianuas quidem optimi architecti omnes cum iones tum dores tum corynthii latera in $ummo ex parte $ui quar ta atque decima graciliora fecere &qtilde; in imo. Superliminari cra$$itudinem dedere hanc/quam in $ummo capite lateris ĩ uenere/et lineas ornamentorum in utri$que compares effe/ cerunt: et iunctiones ad unguem conterminarunt: et ianuæ coronam $ummam quæ $uperliminare faueat $ummis colũ narum capitulis quæ in porticu $int æquarunt. Itaque in his omnes quæ diximus ob$eruarũt. In cæteris uero alii ab aliis multo diff<*>runt. Nam Dores quidem totam altitudinem i$tanc diui$ere in partes $exdecim: ex quibus dedere altitu|| dini uacui apertionis: quam eandem ueteres lumen nuncu parunt. Dedere inquã partes decem: latitudini autem quin que: lateri autem unam. Hæc Dorici. Ionesuoro primam illam integram altitudinem quæ $ummis capitulis colum/ narũ æquatur: diui$ere in partes dec&etilde; et nouem: ex quibus dedere altitudini uacui partes duodecim: latitudini $ex: lateri unam. Corynthii diui$ere in partes undeuiginti: ex quibus datæ $unt partes $eptem latitudini uacui: altitudi/ nem autem luminis effecere duplam ad latitudinem: fuit<01> latus ho$tri $eptima latitudinis uacui. In quibu$que latus hoc e$t antipagmentum fuit trabs. Et ni fallimur iones $ua delectati $unt trabe ornata fa$ciistribus. Dores $ua amotis regulis et clauiculis et in trabem $uperliminar&etilde; ornamenti gratia qui$q$ maxima ex parte $uas coronarum uenu$tates <pb> adiecit. Sed Dores in trabem non po$uere apparentia capita tignorum tri$ulcata: $ed eius locofa$ciam regiam latam ex cra$$itudine lateris quod ad ho$tium $tet. Fa$ciæ<01> addide re cimatium/ gululam/et $uper id gradum plutei purum: et in id ouicla/mox mutulos prætectos $uo cum cimatio: et $uppremo in loco undulam $umptis particularum dimen$i onibus ex his quæ $upra in doricis trabeationibus tran$egi mus. Iones contra non fa$ciam regiam quam in trabibus po $uerant: $ed pro fa$cia impo$uere turgentem fa$ciculum frõ dentium ramu$culorum: concinctum loro cra$$um quantũ e$t trabs dempta parte ex trabe tertia. Supra id cimatium et denticulos et ouicla et cra$$um gradum mutulorum conte ctorum fa$cia $uo cum cimatio frõtis et $upremam undulã. Præterea addidere ad alterũ quod<01> extremum lateris $ub gradu cra$$o tectorum mutulorum: addidere in&qtilde; præciden tes/ut $ic eas appellem/auriculas ducta nominis $imilitudi ne a $agacibus bene auriculatis canibus. Fuit<01> auricularũ i$tarum lineamentum maiu$cula. S oblonga extremis $uis capitibus $e$e in anfractum uolutatũ implicans hunc in mo dum. Earum<01> auricularum cra$$itudo in $ummo fa$ci culo latitudinem æquarit: in imo arctiores fuere ex quarta. Longitudo auricularum pependit u$que ad $upremi uacui æquilibram. Corynthii integrum columnationum opus a porticu ad ho$tia tran$tulere. Ornantur et ianuæ locis præ $ertim quæ $ub diuo pareant: nequid hæc alibi repetantur<*> porticulo adpacto hunc in modum. Po$itis enim latcribus et $uperliminari hinc unã at<01> hinc alcerã columnam appin gunt expeditam: atque etiam interdum prominentem. Co/ lumnarum ba$es inter $e di$tãt: <09> integrũ opus antipagm&etilde; torum eo $patio concipiant. Longitudo columnarum cum capitulis tanta e$t: quanta $it ab angulo extremo ba$is dex træ ad angulum extremum $ini$træ. In ha$ce colũnas trabs fa$cia coronæ fa$tigiũ<01> imponitur ex rationibus porticus: de qua $upra $uo tran$egimus loco. Fuere qui ad latera ho/ <foot>r iiii</foot> <pb> $tiorum pro trabe adegerint coronarum ornamenta: ex quo hiatum ianuæ præpan$um effecere: opus magis priuatorum ædium delitiis accomodatum præ$ertim fene$trarum &qtilde; tem plorum auctoritati condecens. In maximis templis ho$tiis præ$ertim quibus aliæ nõ ad$unt apertiones altitudo uacui in partes diuiditur tris: una<01> atque eadem $uprema linque tur ut pro fene$tra $it: æneoque ornatur rete: reliquum ual uis datur.</P> <P>Suas habent rationes particularum ualuæ. Inter particu las primaria e$t cardo: i$tius duplex e$t ratio. Nam aut late ri ianuæ commendantur captus ferrei et arpicones: aut ex an gulo ualuæ a$$is emittitur: in cuius cu$pide $tatuta ualua in uertitur. Valuæ templo<38> <09> perpetuitatis gratia fiãt æneæ atque maximi ponderis $int axe tutius aguntur &qtilde; arpiconi bus. Nõ hic refero quas portas apud hi$toricos et poetas le gerim ue$titas auro/ebore/et $ignis/tam graues/ut turmis hominum re$erarentur: et $trepitu terrorem incuterent: in his ego facilitatem laudo aperiendi claud&etilde;di<01>. Ergo ad cu $pidem in axis infimo $ub$tituetur $edile æreum $tagno im mixto: excauabitur<01> medullitus cum $edile /tum et caput axis cui ualua applexa $it in modum pi$cidis ad concauum lineamentum lancis/quoad intra $e mutuo complexu con/ cipiant pilam ferream bene teretem et bene ter$am. Ad $u/ premum quidem axis caput quod ĩ ualuæ $ummo e$t aderit famella ænea $uperliminari inter$ita: et præter id axis mobi lem circa $e imbuet anulum ferreum u$quequa<01> ter$um et leuigatum. Sic fiet ut nu$quam moro$a $it ualua: et leui ap pul$u ad arbitrium alludat. Singulis ho$tiis ualuæ erunt ge mellæ: quarum altera hoc in latus ianuæ: altera in latus al/ terum $e$e recipiat. Valuæ eiu$<01> cra$$itudo fiet ex $uæ lati tudini$ duodecima. In ualuis ornam&etilde;ta $unt fa$ciæ quæ qui dem amplitudinem ualuæ $uperadpactæ obambiant nume/ <pb> ro ad arbitrium aut duplices aut triplices aut etiam $impli ces. Quod $i erunt geminæ et ueluti gradus alteræ $uperal/ teras di$tentæ/capient ambæ una ex ualuæ latitudine part&etilde; ne magis quartam. ne minus $extam. Eritque prima $uper/ eminens adpacta fa$cia latior &qtilde; $ub$tituta ex quinta. Quod $i erunt triplices/ tunc ex trabe ionica lineamenta $u$cipi/ ent. Sin autem erunt fa$ciæ circum $implices: fient ex quin ta u$que ex $eptima. Fa$ciis interior linea erit gulula. Lon gitudo ualuæ diuidetur fa$ciis tran$uer$is: ita ut $uprema $patia quintam occupent totius altitudinis. Valuæ bis in templis fene$træ æque ornantur atque ho$tia. Sed earum ua cua <09> proximam $ub te$tudine cel$am parietis partem occu pet: $ui$<01> angulis ad $uperincuruum te$tudinati terminet: ea re $ub arcu contra $unt atque in ho$tiis. Nanque latiora quidem duplo $unt &quml; alta: totamque latitudinem diuidunt columnulis duabus iter$titutis ex rationibus porticus. Sed columnæ i$tic fere in omnibus quadrangul<*> $unt. Scapho/ rum lineamenta quibus pictæ tabulæ $tatuæ<01> collocantur/ ex lineamentis ho$tiorum $ummuntur/ altitudine tertiam $ui parietis partem implent. Ad fene$tras templorum lumi ni apponebant pro ualuis contra pruinas et uentorum impe tum $tatiuas tabulas tenues alaba$tri tralucidi: aut rete a ne um marmoreum ue. Plagas uero intermedias ad rete ob$ti pabant non fragili uitro: $ed lapide $peculari petito max<*> me ex $ogobria hi$paniæ oppido: aut item ex Bononia gal/ liæ. Id lamia e$t raro pedali amplior gyp$i tralucidi et per puri$$imi. Cui peculiare natura datum e$t: ut uctu$tatem non $entiat.</P> <P>Po$t hæc $pectabit quidem ad rem templorũ aram in qua $acrificent $tatuere loco digni$$imo: nimirum a$$idebit iu $te pro tribunali. Aram ueteres altam fecere pedes $ex: la/ tam duodecim: in qua $ignum $tatuerent. Aras autem $<*> ficii gratia ītia t&etilde;plũ complures di$$eminare an deceat alio <pb> rum $it iudicil. Apud maiores no$tros per illa no$træ religi onis initia optimi uiri in cõmunionem coenæ conueniebãt: non ea re/ut corpus epulis $aturum facerent. Sed ut conui ctu mutuo man$ue$cer&etilde;t: et animo bonis monitis referti do mum redirent multo cupidi$$imi uirtutis. Illic igitur liba tis potius &qtilde; ab$umptis quæ in coenam e$$ent per $ũmam fru galitatem appo$ita. Habebatur et lectio et $ermo de rebus diuinis. Flagrabant omnium $tudia ad comunem omnium $alutem et ad cultum uirtutis. Demum qui$que prout facul tas $uppeditabat offerebat in medium qua$i pietati debitum cen$um/et benemeritorum $tipem/id e$t per anti$titem ero gabatur in eos qui ope indigerent. Omnia i$toc pacto inter eos ueluti inter amanti$$imos fratres erãt communia. Po$t id tempus cum per principes licuit publice facere: non mul to quidem a uetere patrum in$tituto deuiarunt: $ed maiore populo confluente minutiore libam&etilde;to u$i $unt. Sermones autem quibus uter&etilde;tur di$erti per ea tempora pontifices ex patrum cõmentariis $pectare pa$$im licet. Itaque unica tũ quidem erat ara/ad quam conueniebant. Vnicum indies $a crificium celebraturi. Succe$$ere hæc tempora quæ utinam uir qui$piam grauis pace pontificum reprehendenda duce/ ret: qui cum ip$i dignitatis tuendæ gratia uix chalendis an nuis pote$tatem populo faciãt ui$endi $ui. Omnia u$<01><*>deo circumferta reddidere altaribus/et interdum nõ dico plus. Hoc affirmo apud mortales nihil īueniri ne excogitari qui dem po$$e: quod $it dignius $anctiu$<01> $acrificio. Ego uero neminem dari bene cõ$ultum puto/qui quidem uelit res di gni$$imas nimium perprompta facilitate uile$cere.</P> <P>Sunt et quædam alia ornamentorum genera non $tabilia quibus $acrificium ornetur. Sunt et quibu$ alioquin templa hone$tentur: quorum $pectet ratio ad architectum. Queri tur quid omnium pulcherrimum $it triuium ne lætum/lu dibunda iuuentute. Mare ne refertum cla$$e. Campus ne re fertus milite et $ignis uictricibus. Forum ne refertum pa<*> <pb> bus togatis et eiu$modi: an templum alacritate luminum illu$tre? Sed uelim q udem lumina in templis habere ma/ te$tatem. Quæ res minutis ĩ $cintillulis facularum quibus hodie utimur non e$t. Habebunt non nego uenu$tatem $i ad aliquam lineamentorum $peciem coaptentur: $i per corona rum lineas lampadibus di$tend&etilde;tur. Sed multo perplacent ueteres qui candelabris maiu$culas conculas odoratis flam mis incendebant. Longitudo candelabri in partes diuideba tur $eptem. Duæ dabantur ba$i: erat<01> ba$is triangula lon/ gior ex magis &quml; lata. In<01> imo erat ea quidem latior &qtilde; in $ummo ex. Stilus candelabri excita bitur ua<*> gutturiis alteris in alteras $upera$titutis. In $um mo apponebatur concula gummis et lignis odoratis farci/ ta. Mandarunt memoriæ quantum bal$ami ex publicis ue/ ctigalibus iu$$<*>rint principes in $ingulos dies $olemnes in cendi ad ba$ilicas maximas romæ. Id fuit ad libras quing&etilde; tas octuaginta.</P> <P>Hactenus de candelabris. Venio ad reliqua quitus egre gie orn&etilde;tur templa. Legimus Gigem c<*>ateras dedi$$e dono Apollini phithio $ex ex auro $olido pondo milia triginta. Et apud delphos $olida ex auro et argento fui$$e ua$a quorũ quod<01> amphoras caperet $ex. Fucre et qui pluris artilicum manus atque inuentum fecerint &quml; aurum. Apud $amios in templo lunonis cratere ferreis $ignis circumrefe<*>tum affui$ $e ferunt: quod olim $partæ ad Cre$um mi$i$$ent dono tantæ amplitudinis/ut ãphoras coperit trec&etilde;tas. Delphis quo<01> $a mios dono mi$i$$e olim cõperio ferrcã co: tinã i qua miro ar tificio animãtiũ capita e$$et in$culpta: quã ue colo$i cubito$ alti $ept&etilde; $ubnixo genu $ub$tiner&etilde;t. Mi<38> illud Api deo æd&etilde; feci$$e Sãniticũ ægyptiũ colũnis et uariis $ignis ornati$$imã intu$<01> $imulacrũ Apis dei continuo quod ad $ol&etilde; $pectandũ uo<*>retur. Illud<01> iterũ admirabilius Cupidinis telum in templo Dianæ apud ephe$um pependi$$e nullis penitus man datum laqueis. De: $tiu$modi quod $tatuam nihil habeo: <pb> ni$i ut $uo et decenti ponantur loco quoad $pectentur cum admiratione et dignitate.</P> <P>Ba$ilicam fui$$e principio locum con$tat: ubi $ub tectum ad: us dicendum principes conuenirent. Huic loco digni/ tatis gratia additum e$t tribunal. Po$t id/quo e$$et ea qui/ dem laxior primariis tectis non $ufficientibus circumaddi dere porticus patulas intrin$ecus hinc atque hinc primum $implices/mox etiam duplices. Addidere in$uper alii $ecũ dum tribunal tran$uer$am alterã ambulationem: quam qui dem cau$idicam nuncupamus: <09> illic rhetorum turmæ cau $idicique uer$arentur. Et iunxere ha$ce ambulationes inter $e lincamento ducto ad. T. litteræ $imilitudinem. Tum et $eruorum gratia additas fui$$e porticus interpretantur ex/ trin$ecas. Itaque ba$ilica ex ambulatione con$tat atque por ticibus. Atqui ba$ilica <09> naturam quidem $apiat templi/ multa ex parte cuncta $ibi ornamenta uendicabit quæ tem/ plis debean ur. Ea tamen ita u$urpabit: ut præ$eferat imita ri templa malui$$e &quml; æquari. Exaggerabitur templorũ mo re. Sed ei ex aggeris altitudine quæ templis debeatur adi/ metur octaua: in qua uenerationis gratia cedat digniori: tum et cætera quæ ornamento adhibebuntur/ nequicquam eam habebunt grauitatem/ quam habeant quæ templis im/ ponantur. Præterea inter ba$ilicam atque templum hoc in tere$t <09> eam quidem propter frequentiam prope tumultu/ antium litigio$orum/et propter u$um litterarum recogno $cendarum / $ub$cribendarum<01> e$$e oportet itionibus per &quml; expeditam/et apertionibus uchementer illu$trem: pro/ babiturque: $i ita erit parata ut q patronos clientes ue $uos quæ$itum aduenerint: ubi $int primo a$pectu repertum ha b<*>ant. His de rebus columnæ i$tic cum rariores exigun tur: tum et arcuata maxime condecent: et trabeatas eti/ am non recu$ant. Sed ba$ilicam $ic diffiniemus: ut $it ea quidem perampla/at que admodum expedita quædam am bulatio circum$pecta $ub tecto porticibus intimis. Nã cam <pb> quidem quæ nuda porticibus $it/ magis ad rationes curiæ et $enatus pertinere arbitramur &qtilde; ad ba$ilicam. Et de i$tac $uo dicetur loco. Ba$ilicas aream habere oportet ita compa ratam ut $it earum longitudo ad latitudinem dupla. Conue niet etiam habere ambulationem mediam utique et cau$idi cam liberam et expeditam. Quod $i forte cau$idica amota tantum erit habitura porticus hinc at<01> hinc $implices hũc in modum finietur. Latitudo enim areæ diuidetur ī partes nouem: ex quibus dabuntur quinque ambulationi mediæ: $ingulis autem porticibus binæ. Tum et longitudo itidem in partes diuidetur nouem. Ex his una dabitur $inui tribu/ nalis. Amplitudini uero tribunalis ĩ faucibus dabũtur duæ. Sin autem præter porticũ add&etilde;da erit cau$idica: tunc areæ latitudo diuidetur in partes quattuor: duæ dabuntur mediæ ambulationi: $ingulæ autem $ingulis porticibus. Rur$us longitudo diuidetur $ic. Nam $inus quidem tribunalis $ibi intror$us capiet curuatura $ui partem longitudinis duode/ cimam. Apertura uero interualli capiet duodecimam bis et eiu$ in$uper dimidiam. Latitudo quidem cau$idicæ $ibi par tem longitudinis areæ capiet $extam. Sin autem una et cau $idicam et porticus habitura erit duplices: diuidetur quid&etilde; latitudo in partes decem: ex quibus dabis mediæ ambulati oni partes/tris uero in dextram/et tris alteras in $ini$tram occupabunt porticus partitis $patiis inter $e ex dimidia. At longitudo quidem diuidetur in partes uigīti: ex quibus da bitur curuaturæ tribunalis pars una et ãplius dimidia. Ap/ tioni autem ip$ius tribunalis dabuntur tris: et amplius etiã tertia. Cau$idicæ dabuntur integræ partes nihilo plus tris. Parietes ba$ilicarum non erunt quidem cra$$i/uti $unt tem plorum. Non enim te$tudinum oneribus: $ed trabibus/ et deliquiis tectorum $ub$tinendis excitantur. Fient igitur cra$$i ex parte uige$ima $uæ altitudinis. Parietum alti / tudo pro fronte ad $ui latitudinem $patii addet in$uper di/ midiam et nu$quam plus. In angulis ambulationum porri/ <pb> gentur pilæ parietem $e$e in lineam columnationum pari/ etis extendentes nihil minus &qtilde; ut binas: nihil plus &qtilde; ut tris cra$$itudines eius parietis occupent. Sunt et qui et media longitudinis linea pilam quoque ordine inter columnas ex citent firmicudinis gratia. Eius latitudo aut tris quidem ca pit unius columnæ cra$$itudines: aut ad $ummũ quattuor. Columnationes etiam nequicquam habebunt grauitatem quam habeant quæ templis apponuntur. Qua de re $i præ/ $ertim trabeata utemur columnatiõe $ic rationabimur. Nã $i erunt illæ quidem corynthiæ: adimetur earum ex cra$$i/ tudine pars duodecima. Si aut&etilde; ionicæ: adimetur decima. Si uero doricæ: nona. In cæteris deĩceps capitulorum et tra bis et fa$ciæ et coronæ et eiu$modi coaptationibus templa imitabuntur.</P> <P>Arcuatis imitationibus debentur columnæ quadrangulæ. Nam in rotundis opus erit mendo$um ea re <09> capita arcus non ad plenum in $olido columnæ $ub$titutæ a$$ideant: $ed quantum archa qua <*>rati circulum a $e contentum excedit: tantum in uacuo pendeat. Hoc ut emendarent periti uete/ res $uperappo$uere capitulis columnarum etiam aliud lata $trum quadrilaterum altum alibi ex quarta: alibi ex quin/ ta diametri $uæ columnæ. Ad lineamentum undulæ huius $uperadiecti quadranguli latitudo in uno æquauit maximã capituli ext&etilde;$ionem: in $ummo fuere proiectiones pares al titudini: hoc pacto frontes et anguli arcus expeditiora habu ere $edilia at<01> firmiora. Arcuatæ columnationes uti et tra beatæ inter $e uariæ $unt. Nam aliæ quidem di$pan$æ: aliæ confertæ et eiu$modi. In confertis altitudo uacui apertio/ nis dimidiam capiet latitudinis $ui $peties. In di$pan$is <*>a bebit altitudo tertiam latitudinis quinquies. In $ubdi$pã$is latitudo i$tæc erit ex dimidia longitudinis. In $ubcõfertis fiet ex tertia. Arcum diximus alibi trabem e$$e flexam. Ornamenta igitur arcubus dabuntur: quæ eadem trabibus darentur: $i in tales columnas imponerentur. Præterca qui <pb> opus e$$e ornati$$imum uolent: directas in$uper ducent li- neas perpetuum per parictem in arcus i$tiu$modi $upremũ dor$um. Deformabunt<01> trabem et fa$cias et coronas quales ad eam altitudinem colũnationibus deberi intelligant. Sed cum ba$ilicæ aliæ uno porticu: aliæbino circuantur/coro/ na<38> idcirco $edes $upra colũnas et arcus erit uaria. Nã his quid&etilde; quæ uno tantũ porticu $eptæ $int/ex tota $ui parietis altitudine cõ$en$us corona<38> præhendet nonã quĩquies/aut u$que $eptimam quater. In his uero quibus duplices ad$unt porticus cõ$cend&etilde;t coronæ nihilo minus tertia: nihilo plus &qtilde; octaua ter. Appingentur præterea ornam&etilde;ti gratia atque item utilitatis ad pariet&etilde; $upra coronas primas aliæ in$uper colũnæ maximæ quadrãgulæ: quæ in $ub$titutas primarias colũnas mediis centris acquie$cant. Nã confert quidem <09> $eruata o$$iũ $oliditate et aucta operis hone$tate põdus at<01> impen$a parietis maxima ex parte leuigabitur: adigetur<01> i$tis $upremis colũnationibus &etilde;t corona<38> prominentiæ uti operis qd&etilde; ratio i$tic exigat. Adde <09> ba$ilicis biporticatis alteræ ī alteras colũnatiões $taru&etilde;&ttilde; numero a tecto ad imũ tris. In illis autem binæ. Vbi igitur colũnationes appo$ue ris tris/ illic $patium id pietis quod $upra colũnas primas u$que ad $upremã tecti cõtignation&etilde; $it/in partes duas di/ uidetur: eo<01> loci $ecũdæ coronices finientur. Inter primas coronices et $ecũdas paries $eruabitur integer: atque cru$ta tionum figm&etilde;tis adornabitur. Paries uero qui inter $ecun/ das ac tertias coronices $it: fene$tris fiet tran$pertu$us et lu minibus peruius. Atque fient quidem $uprema per interual la colũnationum in ba$ilicis fene$træ uniformes atque mu/ tuo corre$põdentes. Ea<38> latitudo nõ erit arctior &qtilde; ut tris ca piat quartas totius interualli/quod ĩter colũnas $it. Altitu do uero fene$trarũ pcõmode duas capiet i$tiu$mõi altitudi|| ne$. Ead&etilde; $upliminare $ũmas æquabit colũnas præter capitu lũ$i erũt quadrãgulæ. Sinaũt erũt fene$træ ip$æ arcuaræ li cebit arcus dor$ũ pene u$que $ub trab&etilde; tollere: et diminuto <pb> etiam arcu licebit i$tic ad arbitrium uti. Sed is colũnæ pro ximæ altitudin&etilde; non prætergredietur. Subiicietur fene$tris pluteus cum cimatio gulula aut ouiclis. Vacua fene$trarũ reticulabuntur: $ed nõ ob$tipabuntur t&etilde;plo<38> lamiis ex gyp $o. Habeãt $ane cõdecet quod acres uentos appell&etilde;tes et in fe$tas pruinas frangat at<01> intercipiat/ne qua mole$tia infe ratur. Alia ex parte a$$iduo et liberrime re$pir&etilde;t nece$$e &etilde;: ne excitatus ab frequ&etilde;tia pedũ puluis officiat pulmonibus ue oculi$ ue: Mihi idcirco uehem&etilde;ter probãtur i$tic lamiæ tenues ex ære plumbo ue crebris et minutis foraminibus ut ita loquar expictæ/p quæ lux penetret/et $piritus motu au ræ repure$cat.</P> <P>Contignatio multo erit decora: $i fiet intimũ in ea cælũ $ub ten$um ad planici&etilde; coæquabil&etilde;/ at<01> tabulis ad ungu&etilde; com pactis. Deformabuntur<01> aptis dimen$ionibus grãdes cicli angularibus figuris cõmixti: di$tingu&etilde;tur<01> m&etilde;bratim areo læ lineam&etilde;tis $ũptis a particulis corona<38>. Maxime gulula ouiclis bacci$<01> ac frondibus inter$ertis: fi&etilde;t<01> areola<38> lim bi circũredimiti fa$ciis g&etilde;matis digna et prompta re<38> pro minentia: inter<01> flores et acanthi in$ignes $plende$cãt: Spa tia<01> ip$a picto<38> ingenio ad omn&etilde; uenu$tatis elegãtiam ex poliantur. Aurũ materiæ adglutinari leucophoro pulte hu iu$modi aiebat Plinius. Mi$centur. n. $inopidis ponticæ li bræ $ex: $ilis lucidi libræ decem: infũditur<01> mel græc&etilde;$e: nec ponitur in opus ante exactũ diem duodecimũ. Ma$tix liquatũ oleo linaceo mixtũ helbica $inopide bene u$ta gluti num præbet penitus indelebile. Altitudo ianuæ in ba$ilicis ad porticũ referetur. Porticus $i pro ue$tibulo extrin$ecus adiungetur/fiet alta et lata at<01> intrin$eca. Vacuũ latera et huiu$modi ianua<38> rationes ducentur a t&etilde;plis: $ed æneis ual uis nõ u$<01> dignabitur ba$ilica. Fient igitur ex materia cu/ pre$$u/ cedro et eiu$modi: ornabũ&ttilde;<01> æneis bullis: coagm&etilde; tabitur<01> omne id opus ad $oliditate perpetuitat&etilde;<01> magis &qtilde; ad delitias. Aut $i demũ uenu$tati plu$culũ in$eruiendũ <foot>e$t</foot> <pb> e$t non inter$ita minutalia/ quibus picturas imitamur: $ed $igilla potius affigentur modice promiuentia: quæ opus or nent: et $e$e facile tueantur. Ba$ilicas etiã rotundas facere ag gre$$i $unt. In his medil cõceptaculi altitudo tanta e$t: quã ta et totius ba$ilicæ latitudo. Porticus uero et colũnatione$ et ho$tia et fene$træ et eiu$modi hi$dem finiũtur rationibus quibus et angulares. De his hactenus.</P> <P>Venio ad re<38> monumenta. Iuuat hic animi gratia paulo e$$e iucundior/&qtilde; u$&qtilde; fuerim. Dũ omnis no$ter $ermo in cõ men$urationum numeris uer$abitur. Sed ero quoad potero $ubcinctus et pre$$us dicendo. Maiores no$tri cũ fines impe rii deuictis ho$tibus ui et uiribus propagare pro$equeren&ttilde;: $igna et terminos $tatuebant: quibus cur$um uictoriæ indi/ carent: et partum armis agrũ a finitimis notatũ di$tinctũ<01> redderent. Hinc metæ colũna <01> et eiu$modi re<38> dino$cen da<38> notæ ortæ $unt. Po$t id $uperis gratificãtes prædæ par tem elargiri $acris progre$$i $unt: et publica gaudia religio ni cõmendarũt. Hinc aræ $acella et i$tau$modi quæ ad eam rem facerent. Con$ulendum etiam nomini et po$teritati $ta tuerunt: no$ci<01> uultus/et prædicari uirtutes $uas apud ge nus hominũ elaborarũt. Hinc exuuiæ et $tatuæ et tituli et trophea: quæ ad cõcelebrandã famã facerent/ excogitarũt. Ho$ce $ubditi nõ modo qui patriã re aliqua iuui$$ent: $ed etiã felices et fortunati quantũ per opes co<38> o$tenda$ licuit $ecuti $unt. Sed in re perficiunda aliis alia placuere. Liberi patris termini quos ad fines indiæ <04>fectionis $ignũ po$uit fuere lapides crebris īteruallis di$po$iti/ et arbores proceræ qua<38> $tipites hedera contexerentur. Apud li$imachiã $tetit ingens ara: quã argonautæ po$ucre inter <04>fici$cendũ. Pau/ $anias apud hipparim ad pontũ cratere $tatuit æneũ cra$$ũ ad digytos $ex: quod quid&etilde; amphoras caperet $exc&etilde;tas. Ale xander apud alce$t&etilde; fluuiũ trans oceanũ aras po$uit duode cim ex $axo ing&etilde;ti quadrato. Et apud tanaim quantũ $patii ca$tris occuparat: tantum incinxit muro: opus $tadia u$que <foot>$</foot> <pb> $exagĩta. Darius ca$tris po$itis apud othri$ios ad arte$roun fluuiũ quen<01> militem iu$$it lapid&etilde; unũ iacere in cumulos quos uidentes po$teri et numero et amplitudine maximos mirarentur. Se$o$tris exercitum ag&etilde;s eos qui $ibi uiriliter ob$tiri$$ent: erecta colũna ornabat appo$itis titulis magni ficenti$$imis. In eos uero qui $ine armis ce$$i$$ent pudenda muliebria ad$culpebat monumentis lapidũ et colũna<38>. la $on templa $ibi per $ingulas quas pagra$$er regiones erige/ bat: quæ omnia Parmenio deleuit: necuius e<*>$et illic nom&etilde; celebre præter Alexandri. Hæc illi inter expedition&etilde;: Ve<38> et parta uictoria/pacati$<01> rebus in$up $ic facere u$urparũt. In Palladis $olertis t&etilde;plo cõpedes quibus uincti lacedemo/ nes fui$$ent $u$pendere. Lapid&etilde; quo rex machien$iã ictus a Phymio rege et peremptus $it/euiani nõ modo a$$eruarunt templo: $ed etiã uelut deũ a lorarũt. Aeginitæ ro$tra nauiũ ho$tibus arrepta dicarun: templo. Eos imitatus Augu$tus uictor ægypti ex ro$tris nauiũ colũnas cõflauit quatruor: quas po$tea princeps Domitianu$ locauit in capitolio. His lulius Cæ$ar adiecit duas: unã in ro$tris: alterã ante curiam uictis poenis nauali certamine. Aut quid ego hic turres/t&etilde; pla obeli$cos/pyramides/labyrinthos et eiu$modi referã: quæ hi$torici collegerũt. Ad id quid&etilde; hoc deuenit $tudium celebrãdi $ui operibus i$tiu$modi: ut etiã urbes po$teritati$ gratia in $ua $uorũ<01> nomina cõdiderint. Alexander/ut cæ teros omittã præter eas quas nomini $uo etiam quadrupedi Bucephalæ a$truxit urbem. Sed meo quidem iudicio illud Pompeu fuit per&qtilde; decentius. Fugato. n. Mitridate quo $o ci eum $upa$$et: eo cõdidit urb&etilde; nicepolim/ minori $itam ī armenia. Omnes tam&etilde; uici$$e Seleucus ui$us e$t. Nã is qui dem uxori apamias urbes condidit tres: matri laodicias qn que: $ibi $eleucias nouem: patri antiochias dec&etilde;. Alii non tam impen$æ magnitudine &qtilde; nouis aliquibus inuentis fru/ ctũ po$teritatis captauere. Cæ$ar ex baccis lauri quã in triũ pho ge$$erat $iluam $atiuã effecit: et $acrauit futuris trium <pb> phis. Apud a$cal<*>m $yriæ in$igne fucrat templum in quo $i mulacrum locatum e$t Dercetæ uultu hominis: corpore po $tremo pi$cis: <09> $e illac in $tagnum præcipita$$et: additũ<01> e$t nefa$tum fore $yrium qui pi$cem e$tagno degu$ta$$et. Apud lacum fucinum mutinu Medeam angi$tem ad $erp&etilde; tis effigi&etilde; finxere <09> cius ope $erpentũ iniuria liberati $int. His per$imile e$t hydra Herculis io et belua lernæ: et quæ pri$ci poetæ carminibus expinxere: quæ mihi quidem com menta uehementer probantur/modo ferant præ $e quod uir tutem $apiat: ueluti illud e$t quod illi ad $epulchrũ Sima<*> dis in$culp$ere. Stat. n. iudex et primatum conuentus ue/ $titi $acris: eorum ex collo ad pectus pendet $u$pen$a ueri/ tas clau$is $ubnutãs oculis. In medio e$t librorum cumulus in$criptu$<01> titulus. Animi hac uera medicamenta $unt.</P> <P>Sed omnium ni fallor egregius fuit u$us $tatuarum. Orna mento enim ueniunt et $acris et profanis et publicis et priua tis ædificiis: mirificam<01> præ$tant memoriam cum hominũ tum et rerum. Et profecte præ$tanti$$imo ingenio quicũ<01> is fuit: qui eas adinuenerit $tatuas: una cum religione orta$ rabitrantur: et $tatuarum inuentores ætru$cos fui$$e prædi/ cant. Alii Telehines Rhodios primos fui$$e rentur: qui $ta tuas deorum fabricarint: con$ue$$e<01> illas $eribunt religio nibus abdicatas magicis nubes/imbres/et eiu$modi induce re: noua$<01> formas animãtium ad arbitrium immutare. Pri mus græcis Cadmus Agenoris filius $tatuas deorum ītem plo co$ecrauit. Apud Ari$totelem primas athenis in foro po $itas legimus Hermodoro et Ari$togitont: <09> hi primũ ty/ ranidem $ub$tuli$$ent. Has Alexander ab$portatas a Xer$e ex $u$is re$titui$$e athenien$ibus meminit Arrianus hi$tori/ cus. Romæ tantam affui$$e copiam $tatuarum ferunt: ut al/ t<*>r ade$$e populus lapideus diceretur. Rap$inates peructu$ ægyptiorum rex Vulcano po$uit $tatuas lapideas cubitos altas quin<01> atque uiginti. So$o$tris ægyptius $e atque uxo rem $tatua po$uit cubitos alta duos et trigita. Ama$is apud <foot>$ ii</foot> <pb> memphim $tatuam po$uit accubantem: eius magnitudo pe des erat $eptem et quadraginta: in<01> ba$i duæ a$tabant aliæ pedes altæ uiginti. Ad $imandũ louis $catuæ appo$itæ erãt tres Memnonis opus mirificum: unico cæ$æ in lapide: qua rum una $edens tanta fuit: :ut eius pes $eptem excederet cu bitos: et præter artificis manum at<01> lapidis ua$titat&etilde; quod mirere nulla erat ĩ tanta mole fixura aut macula: cum<01> la pides ad conceptas magnitudines non $ufficerent: æreas cõ flare po$teri agre$$i $unt centicubites. Sed præcæteris Semi ramis cũ et lapis deficeret: et maius aliquid concupi$ceret: &qtilde; quod ære po$$et a$$equi: apud montem mediæ/ qui bagi $tanus dicitur in petra $tadiorum $eptem et decem $uam in $culp$it effigiem: quam centum uiri donis uenerarentur. Il lud de $tatuis minime prætereũdum cen$eo quod apud Dio dorum legimus: $tatuarios ægyptios tantum ualere $olitos arte et ingenio: ut ex uariis lapidibus diuer$is po$itis locis anum $imulachri corpus conficerent conuentu partiũ adeo perfinito: ut uno loco eodem ab artifice e$$e perfecta uide/ retur. Miroque hoc ex artificio celebre illud apud $amios phythii Apollinis $imulachrum extiti$$e prædicant: cuius media fuerit pars Thelle$ii opus: reliquam uero partem in ephe$o Theodorus pfinierit. Hæc animi gratia dicta $int: quæ tamet$i faciant ad rem plurimum: uelim tam&etilde; qua$i ac cepta referantur mutuo ex proximo qui $equetur libro: cũ de monum&etilde;tis priuatorum tran$igemus: ad quam rem i$ta maxime pertinebant. Nam cum impen$æ quidem magnitu dine priuati $uperari a principibus haud facile paterentur: cum et ip$i flagrarent auiditate gloriæ: uehementer<01> affe/ ctarent quocun<01> daretur pacto nominis $ui claritatem effũ dere: ea de re impen$is quidem quoad fortuna $uppeditabat non pepercere. Quod autem e$$et in pote$tate artificum: et uiribus ingenii po$$et occupari: id totis $tudiis u$urparunt. Ergo lineamentorum elegantia et operis decentia maximis regibus pares e$$e contend&etilde;tes a$$ecuti $unt meo iudicio ut <pb> in ea re non multo fuerint po$tponendi. Ita<01> in librum pro ximum re$eruentur. Hoc $pondeo. Afferent ea quidem iu/ cunditatem cum legeris. Sed quod hic faciat ad rem nõ præ tereamus.</P> <P>Sunt qui $tatuas in templis ponendas negent. Numam re gem ex pythago<*>eo<38> di$ciplina prohibui$$e fertur nequod in templis $imulachrum imponeretur. Seneca ĩde $e $uo$<01> ciues $ubirridebat. Atqui ludimus inqt pupis ut pueri: $ed maioribus in$tituti rationem adducentes $ic ratiocinantur. De dus quis nam adeo erit ineptus/ut non intelligat mente non oculis diffiniendum e$$e: et formas omnine po$$e dari nullas certum e$t: quibus tantam rem aliqua uel minima ex parte imitari aut fingere liceat. Et conferre quidem arbitrã tur/$i demũ formæ penitus nullæ aderunt factæ manu: quo a$$equamur/ut de primo rerum principe $uperum<01> intelli gentiis qui$que $ibi animo ea fingat: quæ ad $uas ingenii ui res accomodentur. Sic enim promptius alti$$imi nominis mare$tatem multo uenerabuntur. Alii $ecus. Nanq $petics quidem hominum collaras ĩ deos fui$$e dicunt quodam op timo $apienti<01> con$ilio: quo facilius a uite prauitate impe ritorũ animi conuerterentur: ubi ade$$ent $imulachra, quæ adeuntes deos ip$os adire $e crederent. Alii effigies corum qui de genere hominum benemeriti e$$ent: quos ue in deo/ rum numero memoria con$ecrãdos cen$ui$$ent/locis $acra tis ponendos ui$endo$que dedere: quo eos po$teri uencran/ tes ad uirtutis imitationem $tudiis gloriæ incenderentur. Sed $tatuas præ$ertim in templis permaximi intere$t qua/ les quibus locis frequentes: qua etiam ex materia factas ap/ ponamus. Non enim quales in hortis ridiculas illius aui$tu poris dei: non quales in porticu bellatorum hominũ et ciu$ modi. Neque in angu$to ignobilique loco ponendas cen/ $eo. Sed prius de materia/mox de reliquss tran$igemus.</P> <P>Pri$ci inquit Plutarchus ex ligno $imulacra faciebant uti in delo Apollinis: uti<01> in urbe Populonia louis ex uite: <foot>$ iii</foot> <pb> quod etiam incorruptum man$i$$e multi ferunt. Vti<01> Dia næ ephe$iæ: quod alii ex ebano: M<*>ianus ex uite fui$$e tra dit. Peras qui templum Argolicæ condidit: et filiam anti/ $titem con$écrauit/ex trunco pyri louem effecit. Fuere qui deos fingi prohib<*>erint ex lapide <09> $it durus et immanis. Aurum itidem atque argentum re$puebãt: <09> ex terra in fæ cunda et infoelici: <09> ue morbo$us ei color e$$et. Atqui lu/ piter inquit ille angu$ta uix rectus $tabat in æde: In<01> Iouis dextra fictile fulmen crat. Apud ægyptios fuere qui deum igneum: æthereo<01> inhabitare igni putarĩt: nec po$$e homi num $en$u capi: ea de re deos ex cri$tallo uoluere. Alii ni/ gro ex lapide deos apti$$ime fingi arbitrantur: <09> eum e$$e colorem incomprehen$ibilem ducerent. Alii demum auro: q iod $yderibus conueniret. Ego uero qua ex materia deo/ rum $tatuas fieri probem addubitaui. Digni$$imam nimi<38> dices materiam e$$e oportere: qua deum fingas: $ed dignita ti perproxima e$t raritas. Tame is non $um/qui ex $ale qua les efficere $olinus refert $iculos cõ$ue$$e: aut quales inquit Plinius ex uitro feci$$e uelim. Ne<01> item ex puro auro aut argento: nõ id quidem ut illi <09> ex terra ortum $terili et co lore morbo$um recu$arint. Multa $unt me quæ moueant in ter quæ illud e$t: quod ad religionem $pectare ip$e mihi p lua$erim: ut quas deorum loco adorãdas ponimus/&qtilde; prope id a$$equi liceat/diis ip$is per$imiles apponamus. Perenni tate igitur quoad per mortales ficri po$$it immortales ha/ bendas cen$eo. Aut quid e$$e cau$æ dicam cur a maioribus acceptam opinionem de i$tiu$modi rebus tanti faciant: ut i$tic audire dei pictam effigi&etilde;. Illic uero eiu$dem ip$ius i$ti us dei $tatuam proxima in $tatione locatam preces etiã uo/ ta iu$torum audire minus opinentur. Quin et quas uulgus maiorem in modum uenerabatur $i tran$tuleris: ueluti deco ctoi ibus qui amplius credat aut $ua commendet uota nõ in uenies. Stabiles igitur et $uas proprie<01> dicatas et digni$$i/ mas habere $edes oportet. Aiunt ex auro nu$&qtilde; ex hominum <pb> memoria ui$um opus elegãs qua$i metallorum princeps ho ne$tari fucato artificio dedignetur. Id $i i. a e$t deorum $ta/ tuas quas e$$e decenti$$imas affectamus auro facere non cõ dicet. Adde quod facile quidem acti cupiditate nõ barbam potius auream ab$tulerint: &qtilde; totos integros deos colliqua/ rint/$i erũt auro. Ex ære perplacebit: ni me &qtilde;perpuri$$imi marmoris candor illectat. Sed erit in ære quippiam quod ex perennitatis fructu ī primis probem: modo feccrimus ta les: ut maior $it dete$tandi facinoris rõ $i deleuerit: &qtilde; cmo lumenti/$i alios in u$us conflarit. Tales erũt quidem quas malleo aut fu$ura tenui lamia ueluti $ola ductas cute infor/ marimus. Scribunt $imulachrum factum ex ebore tantæ ma gnitudinis/ut id templi tecta uix caper&etilde;t. Non laudo. Ap tum enim e$$e oportet magnitudine formæ<01> lineamentis: et partium modo. Et forta$$is barba et $upercilio $eueriores maximorum deorum facies cum molliori uirginum effigie non belle condicunt. Tum et raritas deorum augebit ni fal limur uenerationem. In ara percommode locabuntur bini: aut nihilo plus &qtilde; tris. Reliquorum numerus per $caphas apti$$imis $edibus di$ponetur. Horum qui$que deorum he roum habitu et ge$tu $uam quoad per artificem id pe$$is ui tam et mores exprimat expo$co. Nolo quod pulchrum illi ducũt/pugilem aut ludionem $cænicum ge$tiat: $ed ex uul tu totaque corporis facie gratiam et maie$tatem deo dignã præbere de $e uelim adeuntibus: ut qua$i nutu et manu be/ nigni$$ime excipere: atque $upplicantibus gratificari ultro uelle uideatur. Huiu$modi in templis ponendas $tatuas: re liquas uero theatris et profanis edificationibus demandan das $tatuo.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE AEDIFICATORIA LIBER OCTAVVS QVI PVBLICI PROFANI ORNA MENTVM INSCRIBITVR.</head> <foot>$ iiii</foot> <pb> <marg>o</marg> <P>RNAMENTA QVAE OPERI bus adhibeantur ad rem ædificatoriã plurimum facere alibi di$$eruimus: et ornamenta ædificiis nõ deberi omni bus ead&etilde; $atis con$tat. Nam $acra qui dem opera præ$ertĩ publica ut reddas ornati$$ima omni arte at<01> indu$tria &etilde; elaborandum: $uperis ea enim parantur: profana uero nõ ni $i hominibus. Ergo dignioribus minus digna cedant conde cet: $uis tamen ornamentorum partibus hone$tabuntur. Sa cra publica e$$e qualia oportet libro $uperiore trã$egimus. Sequitur ut profana recen$eantur. Explicabimus igitur qd cui<01> ornamenti impartiundum $it.</P> <P>Apprime publicum e$$e interpretor uiam. Nam ea quid&etilde; cum ciuium cau$a/tum et peregrinorum etiam cõmodis pa ratur. Sed cum profici$c&etilde;tium alii tellure/alii aqua $e trã$ ferant: de utri$<01> dic&etilde;dum e$t. Illud repetas uelim quod ali bi diximus. Viam aliam militar&etilde; aliam nõ militarem. Tũ et aliter e$$e hab&etilde;dam uiam intra urbem: aliter per agrum. Militarem uiam quæ per agrũ $it/uehementer ornabit ager ip$e/per quem dirigatur: $i erit ille quid&etilde; cultus/con$itus/ refertus uillis/diuer$oriis/ rerũ amoenitate et copia: $i mo do mare/ modo montes/modo lacum/fluentem/fontes ue/ modo aridam aut rupem aut planiti&etilde; modo nemus uall&etilde;<01> exhibebit. Ornamento etiã erit/$i non præceps/non ardua/ nõ $ordida: $ed/ut $ic loquar/uaga et æquabilis et omnino patula occurret. Quas quidem res ut a$$equerentur/ maio res quid non aggre$$i $unt? Non illud refero/in cente$imũ u$<01> miliare $tratas uias lapide præduro: et maximorum la/ pidum $true coaggeratas. Appiam uiam in$trauere a roma u$que brundu$ium. Vi$uutur pa$$im totis uiis militaribus pro$ci$$æ rupes lapideæ: delumbati montes: per$o$$i colles: æquatæ ualles: impen$a incredibili et ope<38> miraculo. Quæ omnia et utilitati et certe ornamento $unt. Præterea orna/ <pb> mentum affer&etilde;t digni$$im<*>m: $i frequentes occa$iones off&etilde; derint uiatores: quibus ad ducantur in $ermones rerum præ $ertim digna<38>. Facundus aiebat Laberius comes in uia pro uehiculo e$t. Et profecto non minimum leuamur ab itinera tionis tedio confabulatione. Qua de re cum in cæteris ma/ iorum in$titutis eorum prudentiam maximi $emper feci: tũ et in hoc uehementer laudo tamet$i maiora $pectarint inu&etilde; to hoc de quo mox dicturi $umus: &qtilde; ut peregre profici$cen tibus gratificarentur. Hominem inquit lex. xii. tabularũ in urbe ne $epellito: ne urito. Tum $enatus etiam con$ulto peruetu$to cautum fecerãt: ne mortuum quempiam intra ur bis moenia $epellirent: præter uirgines ue$tales at<01> impe/ ratorem: <09> hi legibus non tenerentur. Valeriis inquit Plu tarchus et fabritiis licebat honoris gratia $epelliri in foro: $ed eorum po$teri cum eo impo$ui$$ent: illico face $uppo$i ta a$portabãt: indicantes id licere $ed nolle. Ergo $epulchra $uorum locabant per agrum locis idoneis et con$picuis pp uiam: atque efficiebant quoad per eorum facultates et arti/ ficum manus licebat/ut e$$ent illa quidem ornam&etilde;tis refer ti$$ima. Stabant idcirco lineamentis a$tructa exqui$iti$$i/ mis. Non deerat columnarum copia. Splendebant cru$ta/ tiones. Nitebant et $tatuæ/et $igna/et tabulæ. Spectaban/ tur ducti æro aut marmore uultus artificio pereleganti. Quo in$tituto quantum illi quidem uiri $apienti$$imi et reipublicæ et bonis moribus pro$pexerint/ non e$t ut lon/ gum pro$equar. Tantum ea pertingam: quæ ad rem no/ $tram faciant. Etenim quid putes uiatores $i quando uia ap pia/aut quauis alia militari uia profici$cebantur: quod eas intuerentur mirifice refertas copia monimentorum: an non maiorem in modum delectabantur: cum hoc et illud atque item alterum/atque item aliud $epulchrũ ornati$$imũ $e$e offerret: unde titulus effi gie$<01> uirum illu$triũ recogno$ce ren&ttilde;. Quid igi&ttilde; ex tam multis inditiis ueteris memoriæ/nũ pa<38> præ$tabatur occa$ionis/ unde $ũmo<38> hominũ ge$ta re <pb> petentes et uiam $ermone leuarent: et urbi dignitatem ad/ augerent. Sed erat i$tuc quidem minimũ. Illud erat magis pen$andum: quod patriæ ciuium<01> fortunis atque $aluti bel li$$ime ex ea re prouideretur. Inter præcipua cur leg&etilde; agra riam diuites recu$arint fui$$e te$tatur Appianus hi$toricus/ <09> impium ducerent monumenta maiorum ad alienos tran $ire. Quanta igitur patrimonia ad pronepotes perueni$$e arbitramur hac una uel charitatis/uel pietatis/uel religio/ nis ueneratione atque ob$eruatione: quæ a$$otus alea deco/ crore$<01> perdidi$$ent. Adde quod erat i$tud quid&etilde; cum fa miliis/tum urbi ornamentum nominis et po$teritatis: quo iterum atque iterum excitarentur: ut mallent laudati$$imo rum uirtutes imitari. Demum quid illud? quibus nam ocu lis $i quando id ita accidi$$et in$olentem intra $uorum mo numenta cra$$abundum<01> intueri ho$tem potui$$ent. Quis nam ignauus et uccors non illico exar$i$$er uindicãdi et pa triæ et decoris cupiditatem? Et quãtum fortitudinis $eu in dignitas/$eu pietas/ $eu dolor inde $u$ceptus in uirorũ ani mis iniieci$$ent. Ita<01> laudandi ueteres. No$tros tam&etilde; non au$im uituperare: qui intra urbem $acrati$$imis locis con/ dant: modo cadauer non intra templum inferãt/ ubi patres et magi$tratus ad aram uocatis $uperis conueniant. Ex quo illud fiat interdum: ut $acrificil puritas contaminetur cor/ rupti uaporis feditate. Quanto commodius hi qui cremare corpora in$tituere.</P> <P>Sed iuuat hic de $epulchrorum rationibus non præterire quæ quidem dicenda uideantur. Proxime enim accedunt ut opera putentur publica quando religioni commendantur: ubi corpus demortui hominis cõdas/inquit lex/$acer e$to. Et nos id ip$um pro$itemur: $epulchrorum iura ad religio nem pertinere. Itaque cum omnibus rebus religio præferen da $it de his quãuis ad priuatorum iura pertineant: ante &qtilde; ad publica profana pro$equar dicendum cen$eo. Nulla pe ne u$piam tam efferata fuit gens: quæ non habendam $epul <pb> cororum rationem $en$erit: præter neicio quos iotophagos qio; ex ultima in dorum barbarie prædicant $uos mari $oli tos de$uncto, iacere. Parum intere$$e a$$euerantes humo ne an aqua an igne di$$oluerentur. Albani etiam curam habere de$unctorum nefas e$$e arbitrabantur. Sabæi corpora defũ ceorum æque at<01> $tercus ducebant: quin et reges $ter quilli nus deiic<*>cbant. Tragloedites mortui ceruicem cum pedi bus alligabant: et raptim cũ ri$u et iocis efferebant: nulla<01> loci habita cura mandabãt terræ: at<01> ad caput capræ cornu appon<*>bant. Sed i$tos nemo qui humanitatem $apiat appro babit. Alii cum apud ægyptios/tum et apud græcos non $o lum corpori $ed etiam nomini amicorum monumenta ædi ficabant: quorum pietatem nemo nõ laudat. Eos uero apud indos qui quidem e$$e omnium præclari$$ima monumenta dicerent/ quæ hominum memoria po$teritati mandata $er/ uarentur: qui ue probati$$imorum funera non re alia &qtilde; eo<38> laudes cantando celebrabant/audi&etilde;dos in primis puto. Sed eorum cau$a qui $uper$tites $int/etiã corporis rationem ha/ bendam $tatuo. Adde <09> ad nominis po$teritatem $epulchra plurimum ualere in promptu e$t. Maiores no$tri his qui de republica $anguine et uita egregie meriti e$$ent: ut gratias referrent: cætero$<01> ad parem uirtutis gloriam excitar&etilde;t: cũ $catuas tũ et $epulchra dare publice cõ$ueuerũt. Sed $tatuas forta$$is dedere multis: $epulchra paucis: <09> illas intellige rent interire tempe$tate et uetu$tate. Sepulchro<38> aũt $ancti tas inquit Cicero in ip$o $olo e$t, <09> nulla re deleri ne<01> mo ueri pote$t. Nã ut cætera extinguntur/$ic $epulchra $ũt $an ctiora uetu$tate. Atqui religioni dicarunt $epulchra co $pe ctãtes ni fallor/ut cuius uiri memoriã $tructuræ et $oli $ta/ bilitati cõmenda$$ent/deo<38> metu et religione tueren&ttilde;: quo etia hominũ manu inuiolatum $eruare&ttilde;. Hinc illud ex lege xii. tabula<38> <09> ue$tibulũ aditu$ue ad $epulchrũ capere u$u non licebat. Adde et leg&etilde;/qua poena grauis indicta erat $i qs bu$tũ uiola$$et: aut ex $epulchro columnã di$icci$$et: <pb> fregi$$et ue. Demum apud omnes gentes bene moratas $e/ pulchrorum babita e$t ratio. Tanta fuit apud athenien$es cura $epulchrorum: ut etiam per&etilde;ptos bello $i quis dux ho ne$tare $epulchro neglexi$$et capite plecteretur. Apud he/ breo, lege cauebatur: ne ho$tem quidem in$epultum relin/ querent. Multa de funerum $epulchrorum<01> generibus re$e runtur: quæ ab re e$$et pro$equi. Vti illud e$t quod de $cy/ this fertur: eos inter epulas honoris gratia $olitos comedere defunctos et alios nutrire canes: a quibus uita functi uora rentur. Sed de his hactenus. Ferme omnes qui rempublicã bene con$titutam $uis e$$e legibus uoluere/in primis cura/ runt/ut cum funera tum et $epulchra nequicquam $umptuo $iora $ierent. Ex Pittaci lege $uper terræ rumulum aliud nõ licebat præter columnellas tris nõ plus altas cubitos appo nere aut men$uram. Conuenire enim arbitrabantur ut ĩ qua re communis omnium natura e$$et: in ea nullum fortunæ di $crimon haberetur: $ed e$$ent omnia plebi æque atque locu/ pletioribus cõmunia. Ita ex uetere quidem more gleba pu/ ra operiebantur: id<01> recte fieri interpretabantur quãdo qui dem corpus quod ex terra e$$et/ qua$i ĩ matris gremium cõ derent: indixere nequis $epulchrũ faceret opero$ius &qtilde; quod decem homines efficerent triduo. Verum qui curio$i$$ime $epulchra cõdidere præcæteris fuere ægyptii. Nan<01> errare quid&etilde; genus hominum prædicabant qui domos breui$$imi temporis diuer$oriũ lauti$$imas ædificar&etilde;t: $epulchra uero ubi diuti$$ime e$$&etilde;t reqeturi præ illis negliger&etilde;t. Sed mihi $ic fit ueri$imile. G&etilde;tes tum quidem per illã ueter&etilde; po$teri tatem $ic in$titui$$e. Nã quo loci cadauer cõdidi$$&etilde;t: illic notationis gratia principio po$ui$$e aut lapidem aut foita$ $is quod Platoni $uis in legibus perplacuit: aibor&etilde; et mox coepi$$e aliquid $uper circũ ue a$truere: nequid fera $uffodi endo eru&etilde;do<01> fædũ efficeret. Cũ uero deinceps ea redi$$et anni facies: ut agrum uiderent aut florentem aut onu$tum me$$e/ uti cum erat cum $uie uita dece$$i$$ant: nimirum <pb> excitabantur ī corum animis de$ideria cari$$imorum quos ami$i$$ent: $imul<01> illorum dicta et facta repetentes locum adibant: et defuncti memoriam quibus poterant rebus hone $tabant. Hinc forta$$is ortum e$t illud/ ut a$$ueuerint cum cæteri tum præ$ertim græci bene de $e meritorum tumulos hone$tare inferiis. Conueniebant enim inquit Tuchidides illic cum indumentorum apparatu: et fructuum primitias afferebant. Quod quidem opus et pu$$imum et maxime re ligio$um putarunt: ut etiam publice id facerent. Ex quo fit ut $ic pro$equar coniectura. Hinc eos ad $epulchra/non tu mulos modo aut columellas operimenti notationis ue cau $a: uerum et ponere delubra etiam in$titui$$e: quo haber&etilde;t ubi id $acrum facerent cum dignitate. Ex quo illud curarũt ut e$$ent illa quidem per&qtilde; decenti$$ima: atque omni ex par te culti$$ima. Sed loca ubi $epulchra i$tiu$modi ponerent/ apud ueteres fuere uaria. Ex pontificia lege publico in lo/ co facere $epulchrum uetabantur. Platoni $ic ui$um e$t ho minem hab&etilde;dum ita ut ne<01> uiuus ne<01> mortuus ulla ex par te hominum cetui $it grauis. Ea<01> de re cum extra urb&etilde; tum et nõ alibi &qtilde; in agro penitus $terili cõderent edicebat. Hũc imitati fuere qui certum $epulchris locum de$ignarint $ub diuo: et ab hominum cætu exclu$um: quos ego uehem&etilde;ter probo. Alii contra: cadauera condita gyp$o aut $ale $erua/ bant domi. Micerinus ægyptiorum rex mortuam filiam in boue ligneo condiderat: apud $e<01> $eruauerat aula regia: iu bebatque in $ingulos dies ei qui my$teriis præerant paren/ tarent. Solitos refert Seruius ueteres præ$tanti$$imis filiis atque nobili$$imis locare $epulchra excel$is et maxime cõ $picuis in montibus. Alexandrini per Strabonis hi$torici t&etilde; pora $epta et hortos habebãt cõdendis corporibus dicatos. Proxima patrum no$trorum ætate $acella t&etilde;plis maioribus adacta extruebant $epulchrorum cau$a: ui$unturque toto in latio bu$tuaria familiarum $uffo$$a tellure in$tructa di/ $tinctis per parietem bu$tulis: quibus crematorũ reliquias <pb> conderent: $tat<01> breuis titulus etiam pi$iori/ ton$ori/co/ quo/aliptæ/et eiu$modi qui in familia uer$abantur. Vbi au tem putos infantulos condidi$$ent $ollatia matrum/eorum effigies gyp$o expre$$as in urna intercludebant. Maiorum effigies præ$ertim ingenuo<38> marmoreas apponebant. Hæc illi. At nos eos non improbabimus ubi uis corpus conden/ dum in$tituerint: qui digni$$imis locis nominis monumen ta mandarint. Cæterum quæ i$tiu$modi in monumentis de lectent hæc $unt. Forma operis et titulus. Quam formã ædi ficandi ueteres præcæteris condignam $epulchris putarint. non facile dixerim. Augu$ti $epulchrum romæ $tructũ mar morco fuit lapide quadrato: et opertum arboribus fronde p petuo uirenti. In $ũmo Augu$ti $imulacrum extabat. In in $ula tyrina non longe a carmania Erithræ $epulchrum fuit ingens tumulus $ilue$tribus palmis con$itus. Zarinæ $acro rum reginæ $epulchrum fuit pyramis trilatera: et in $ũmo colo$us aureus. Arthacheo præfecto xer$is ab uniuer$o exer citu tumulus tellure conge$ta effectus e$t. Sed apud omnes quod primum quærerent uidere uideor fui$$e ut a cæteris li neamento differrant: non quo aliorum opera uituperarent: $ed quo inuenti nouitate ad $e $pectandum illectarent: ex<01> profu$a $epulchrorum con$uetudine et $tudio nouis ĩdies li neam&etilde;tis inu&etilde;tis: eo <04>gre$$i $ũt: ut nihil excogitari ãplius po$$it quod illi nõ u$urparĩt/ belli$$ime<01> pĩecerĩt: et cũcta demũ eiu$mõi $ũt ut egregie prob&etilde;tur. Sed ex oĩ multitudi ne hoc aduertimus: alios nihil plus cura$$e &qtilde; ut id quod cor pus caperet hone$tar&etilde;t. Alios uero ãplius quæ$i$$e quidpiã a$truere: cui titulos et re<38> ge$ta<38> famã pulcherrime cõm&etilde; dar&etilde;t. Ergo illi aut marmoreo tantũ $crineo cõt&etilde;ti extitere aut in$up $acellũ addidere quantũ loci religio po$tula$$et. Alteri uero colũnã pyramid&etilde; aut molem et ciu$modi maxi ma opera $upera$truxere/ nõ ea quidem in primis $eruan/ di corporis gratia: $ed uel magis nominis atque po$terita/ tis. Apud a$on troadis lapidem haberi diximus $arthopha/ <pb> gon qui corpora confe$tim con$umat. In cõge$titio obrude rato<01> $olo confe$tim humor ab$umitur. I$tiu$modi minuta nõ pro$equar</P> <P>Nune q ioniam ueterum $epulchra prob&etilde;tur: uideo alibi $acella/alibi pyramides/alibi colũnas/alibi aliud ut mo'es et eiu$modi po$itas: de his nobis $ingulis dicendum cen$<*>o: ac prius de $acellis. Velim $acella i$tæc $int ueluti pu$illa templorum ex&etilde;plaria. Ne<01> recu$abo $i adiunxeris linea/ m&etilde;ta a uariis quibu$uis ædificiorum generibus collecta: mo do ea quid&etilde; ad gratiã faciant at<01> etiã ad perennitacem. No bili ne materia an potius igno oili mon im&etilde;ta hæc quæ æter na e$$e cõcupi$cimus a$truxi$$e cõferat nõ $atis ce$tat prop ter a$portantium iniurias. Sed ornatus nimirum delectat: quo/ut alibi diximus/nihil ad cõ$eruãdas res po$teritati<01> cõmendandas cõmodius e$t. Ex C. Cæ$aris ar<01> ex Claudii $epulchris tantorum principum/ quæ quidem proculdubio clari$$ima fuere/nihil plus hac tempe$tate relictu uidemus &qtilde; $ingulos pu$illos qua dratos lapides bicubitales: quibus corum nomina $eruentur. Ea quid&etilde; ni fallor nominis monu menta $i cõmendata maioribus lapidibus fui$$ent: cum cæte ris abrepta ornamentis et di$f: acta iam tum pridem defeci$ $ent. Alibi alia ui$untur $epulchra uetu$ti$$ima, quæ nemo uiolarit/ <09> $int opere reticulato/ aut lapide a l alios u$us ĩ utili: ut facile a cupi $orũ manibus $e$e <*> ndicarĩt. Ex quo illud e$t <09> hic monendos putem eos: q <*> $ua uelint e$$e ad modũ perpetua: ut lapide a$truant nõ infirmo quid&etilde; $ed nõ adeo elegã i ut ea q$piã aut facile cõcopi$cat: aut leuiter ar ripiat. Præterea <04> cuiu$<01> dignitate modũ in his hab&etilde;dũ pu to. ut etiã in regibus <04>fu$ã imp&etilde;$a<38> in$olentiã uituper&etilde;. Et certe port&etilde;ta illa opũ quæ $ibi ægyptu a$truxere ip$i$ quo<01> $uperis ingrata dete$tor: quãdoquid&etilde; illo<38> nemo in tam fa $tuo$i$$imis $epulchris humatus $it. Laudabũt forta$$is alii no$tros ætru$eos <09> ægyptus in magnific&etilde;tia ope<38> $imiliũ non multo ce$$erint: at<01> inter cateros Por$ennã qui quid&etilde; <pb> $ub urbe clu$io $ibi $epulchrum condidit lapide quadrato ĩ cuius ba$i alta pedes quinquagenos labyrinthus fuerit peni tus inextricabilis: et $up: a id pyramides $urgebant quin<01> $ingulæ $ingulis angulis/una in medio. Qua<38> latitudo in imo ad pedes fuerit quinos et $eptuagenos: et in ea<38> $ũmo aderat orbis æneus: ex quo p&etilde;debant excepta catenis tintin nabula: quæ uento agitata longe $onitũ referebant. Id<01> in opus in$uper quattuor a$$urgebant aliæ pyramides altæ pe des centenos. Et ĩ ha$ce iterato aliæ nõ modo ua$titate ue<38> euã lineam&etilde;to incredibiles. I$ta mihi prodigio$a et ad nul los optimos u$us accomodata nequic&qtilde; $atis probabũtur. Il lud Cy<*>i per$a<38> regis probarũt: eiu$<01> moderation&etilde; oibus ua$ti$$imo<38> ope<38> tactãtiis præferendã exi$timarũt. Na<01> illi quid&etilde; apud pa$argadas re$tud natũ domiciliũ perpu$il lum quadrato lapide a$$urgebat porta pu$illa uix bipedali. Intus pro regis dignitate aurea in urna reconditũ Cyri erat corpus. Aediculã hanc nemus ex omni pomo<38> genere cõ$i/ tum circuibat: et late locus uirebat pra: o irriguo: ne<01> de/ erant rho$a pa$$im/et flo<38> copia oĩa odorata læta amoena. Cõueniebat<01> cũ his titulus a$criptus. Homo ego ille $um Cyrus Cambi$is filius: qu&etilde; memini$tis per$is impium cõ$ti tui$$e. Nõ e$t igi&ttilde; ut iuideas <09> me hoc habeat domiciliũ.</P> <P>Sed iam redeo ad pyramides: Pyramid&etilde; alii forta$$is tri angulã reliqui omnes quadrangulã effecere. Ea<38> placuit al titudo quãta et latitudo. Laudatur qui alibi ita duxerit ĩ pyramide lineas ut a $ole umbrã nõ exciperent: has pleri<01> oes quadrato lapide: nõnulli etiã lateritus excitarũt.</P> <P>Colũna<38> aliæ ædificatoriæ: quibus pa$$im in ædificiis uterentur: aliæ fuere amplitudine ad ciuiles ædificãdi u$us minime aptæ: $ed $olũ notationis et po$teritatis gratia exco gitatæ. De his igitur dicendũ. Eius partes hæ $unt/propo/ dio et crepidine $urgentes ab ip$o pauimento $oli ad$ũt gra dus. In eos ara quadrãgula. In hãc rur$us altera eminet ara prima non nihil minor. Teruo loco ba$is colũnæ: mox co <foot>lumna</foot> <pb> lumna ip$a: in eam capitulũ: extremo loco $tatua $ugge$to im<*> inter primã at<01> <*>lam aram quippiã <*> $ugge$ti loco inter<*>eru t: quo e$$et opus <*>nu$tate. I$ta<38> partiũ <*>nn<*> lineamenta $um&etilde; tur <*> in operibus templo<38> ex d<*> colũnæ. Sed ba<*>c ubi ua$ti$$ima fient opera unicũ tantum habebit non plures quales cæteræ colũnæ toros. Diuide&ttilde; idcirco ba $is cra$$itudo in partes quin<01>: duas dabis toro: lata$tro aũt <*>s. Lata$tri ãplitudo qua<01> uer$us capiet ex diametro co lumnæ dimidiũ dimidli quinquies. Aræ aũt in quibus a$$i deat ba$is partes habebũt ha$ce. Supremo loco quod ip$um oĩbus debetur partibus $tructuræ prominebit cimatium: in imo quid&etilde; aderit $occus. Sic. n. $imilitudinis gratia appello id ornamentũ porrectũ aut gradibus/aut undula/ aut gulu la/quod quid&etilde; partis alicuius propria $it ba$is. Sed de ara i$tiu$modi nõnulla dicenda $unt: quæ ex indu$tria in hũc lo cum de$tinara $upiori libro pratermi$imus.</P> <P>Dixi accidi$$e ut colũnis murulos $ub$tin&etilde;dos ducer&etilde;t: Cũ igitur po$itis murulis itiones expeditiores habere uolu i$$ent amotis reliquis intermediis tantũ ex murulo $ub ba$i bus colũna<38> reliquerũt: quantũ fer&etilde;dis colũnis ip$is $uffice ret. Id nos $ic relictũ aram nuncupamus. Huic mutulo $ue rat ornamentũ in $ũmo cimatium: gulula/ aut undula/ aut quiduis tale. Tũ et par in imo $occus re$põdebat. His igi&ttilde; ambobus ornam&etilde;tis aram incinxere: effecere<01> ip$um id ci matiũ ad aræ ip$ius altitudin&etilde; ex qnta aut ex $exta. Aram aũt po$uere cra$$am nu$&qtilde; minus &qtilde; ut ad amplitudin&etilde; ba$is colũnæ re$põderet: nequid lata$tri $upera$tructio in uacuo penderet. Alii firmitudinis gratia octauã lata$tri addidere cra$$itudini muruli. Cæte<38> arulæ altitudo præter cimatiũ et $occũ aut fuit par latitudini $uæ aut $upauit ex quinta. Ita<01> i$t iu$modi apud elegantes fui$$e murulos et aras inue nimus. Redeo ad colũnam. Sub colũnæ ba$i ara $tatuetur: quæ ad ba$im colũnæ uti mox diximus cõmodis dimen$io <foot>t</foot> <pb> nibus re$põdeat. Huic cimatium erit integrũ opus coronæ præ$ertim ionicæ: cuius memini$ti e$$e lineam&etilde;ta hæc. Infi mo loco gulula: mox gradus: po$t rud&etilde;s: po$t mutulorum frons prætectus: ultimo $upremo loco undula cũ funiculis et nextrulo ordinibus inuer$is. Ara uero altera huic $ub$ti/ tuta itid&etilde; parilibus ducetur lineam&etilde;tis: ita ut $up eam nihil a$tructi pendeat in uacuo. Sed huic ab $olo ip$o pauim&etilde;ti a$ $urgent gradus aut tris aut qn<01> altitudinibus inter $e et re tractiõibus impibus. Hi uero gradus una nihil plus &qtilde; quar tam: nihil minus $extã aræ $upra $e impo$itæ part&etilde; omi alti tudine $ui adæquabũt. In ara i$tac adaperie&ttilde; ho$tiolũ appin gentur<01> ornam&etilde;ta ei aut dorica aut ionica: qualia in t&etilde;plis recen$uimus. In altera aut&etilde; $ublatiore ara tituli a$crib&etilde;tur: et exuuia<38> cõger es a$culpetur. Siquid ĩter ha$ce duas aras $ubinterpone&ttilde;: altũ fiet ex tertia $uæ amplitudinis: id<01> $pa tium occupabũt $igna adpacta uti $unt plaudentes deæ/ Vi ctoria/ gloria/Fama/copia/et eiu$mõi. Fuere qui $upremã aram cru$tarint ære aurato Aris ab$olutis et ba$i $upexcita bitur colũna: eius <04>ceritas $epties diametrũ complebit $ui. In $ãmo $capo columna $i erit ampli$$ima fiet gracilior &qtilde; ĩ imo nõ plus &qtilde; ex decima. In cæteris minoribus ea $equemur quæ libro $upiore trã$egimus. Fuere qui colũnæ altitudin&etilde; ad pedes centenos duxerĩt: totã<01> circũ a$perã $ignis et re<38> hi$toria cõue$titã reddiderint: intror$u$<01> gradus ad cocleã $calp$erint: quibus ad $ũmum u$<01> cõ$cendas. In colũna i$ti u$modi capitulũ appo$uere doricũ amota colli adiectione $upra $ũmum capituli opercũlũ: in minoribus colũnis trabs fa$ciæ coronæ<01> ornamenta qua<01> circũ$epta imponũtur. In maximis aũt colũnis i$ta prætermitt&etilde;tur. Tanto<38>. n. lapi dum fru$ta nõ $uppeditarent: ne<01> facile operi $uper$tituer&etilde; tur. In utri$<01> $upremo loco apponetur quippiã: quod ip$ũ pro ba$i $it: in qua $tatua collocetur. Id $i forte erit quadra ta ara: tunc illa quid&etilde; $uis angulis $olidũ colũnæ non exce/ det. Sin autem eadem erit rotũda: eius amplitudo quadrati <pb> i$tius lineas nõ exibit. Statuæ magnitudo erat ex tertia $uæ columnæ. Ac de columnis hactenus.</P> <P>Ad mol&etilde; quidem $ic lineam&etilde;ta ueteres ducere a$$ueuere. Primo loco quadrata arca t&etilde;plo<38> more exaggerata $urge/ bat. Inde paries attollebatur nihil minus &qtilde; ex $exta: nihil plus &qtilde; ex quarta lõgitudinis areæ. Ornam&etilde;ta parieti aut nõ ni$i in $ũmo at<01> in imo at<01> etiam in angulis adigebãtur. Aut præter id adpactæ per pariet&etilde; colũnationes <04>minebãt. Sed $i nõ ni$i in angulis colũnæ apponebantur: tunc totius parictis altitudo præter gradus crepidinũ diuidebatur in p tes quattuor: ex quibus dabantur tris colũnæ cum capitulo et ba$i. Suprema uero pars unica dabatur reliquis ornamen tis: hoc e$t trabi/fa$ciæ/et coronæ. Rur$us pars i$tæc unica $uprema diuidebatur in modulos $exdecim: trabi dabantur moduli quin<01>: fa$ciæ itid&etilde; quin<01>: coronæ cũ undula dabã tur $ex. Quod aũt erat $ub trabe u$<01> ad crepidinem aggera tionis diuidebatur ī partes quin<01> et uiginti: ex quibus tres daban&ttilde; altitudini capituli: duæ autem ba$i: re$iduum inter medium complebat columnæ longitudo: fiebant<01> in angu lis i$tiu$modi $emper quadrãgulæ colũnæ. Ba$is unico for/ maba&ttilde; thoro: ficbat<01> is ex dimidia totius altitudinis ba$is. Colũna ī imo nextruli loco ead&etilde; habebat lineam&etilde;ta <04>iectu ræ $ui: qualia in $ũmo $capo latitudo colũnæ ī his operibus ficbat ex quarta $uæ longitudinis. Vbi aut&etilde; refertus erat pa ries ordine colũnationis: tũc quæ ī angulis quadratæ a$$ide bant columnæ latæ habebãtur ex $uæ logitudinis $exta: reli quæ uero p pariet&etilde; colũnæ ea<38><01> ornam&etilde;ta ex t&etilde;plo<38> linea mentis ducebãtur. Inter has colunationes et <04>xime $uperio res hoc intere$t: <09> in illis ab angulo ad angulũ tota paricti$ lõgitudine: cũ ī imo ba$is tũ et in $ũmo torques et nextrulũ colũnæ $ub trabe pduci&ttilde;. Id nõ fit ubi plures columnæ adpa etæ <04>min&etilde;t. Tamet$i fuerint q ba$is lineam&etilde;tũ e$$e i$tic to to operi ueluti in t&etilde;plis circũduxerint. Intra quadrãgulum hunc parietũ ambitũ $e$e attollebat rotundũ et con$picuum <foot>t ii</foot> <pb> opus eminens amplius &qtilde; parietes iam po$iti parte diametri $ui nibilo minus dimidia: nibilo plus tertia bis. Etu$<01> rotũ di latitudo ex maximo i$tius quadrãgulæ areæ diametro ca piebat nihil minus dimidiã: nihil plus $extã quinquies. Plu rimi quintã occuparũt ter: iterabãt<01> rotunda quadratis: et uici$$im $ecũdo quadrato alte<38> rotundũ quibus dixi ratio nibus $upimpon&etilde;tes ad quartã u$<01> a$truction&etilde;: et ornabant quæ hactenus rec&etilde;$uimus. Nõ deerant p mol&etilde; ip$ã a$cen$us cõmodi$$imi: et $acello<38> religiones: et præ$urg&etilde;tes a parie te in præcel$ũ colũnationes: et inter colũnas $tatua<38> decus et tituli aptis locis di$po$iti et collocati.</P> <P>Sed iã uenio ad titulos. Eo<38> fuit u$us et multiplex et ua rius apud ueteres. Non. n. $epulchris $olũ: $ed et $acris ædi bus et priuatis etiã domibus habebãtur: In$cribebant inquit Simacus/fa$tigiis t&etilde;pli noīa deo<38> quibus dica$$ent: no$tri $acellis cut et quo e$$ent ãno<38> t&etilde;pore dicata in$cribere a$$u e<*>erant. Quod mihi uehem&etilde;ter placet. Et ne $it hoc quid&etilde; ab re/cũ appuli$$et ci<*>icũ Crates philo$ophus: at<01> pa$$im priuato<38> ædibus in$criptos uer$iculos ho$ce inueniret. Na tus louis forti$$imus uir Hercules hic habitabat: intret hãc do num nibil mali: irri$it: $ua$it<01> potius in$criber&etilde;t. Hic pauptas babitat. Hãc. n. omne mo$tri genus prõptius et ua lidius abacturã &quml; Hercul&etilde;. Sed tituli quid&etilde; erũt aut $crip ti: quos epigrãmata nũcupabant: aut notati $ignis et imagi nibus. Sepalchris Plato uer$us nõ plus quattuor $criberent edicebat. Atqui tu media mihi inquit ille /carmen pone co lumna: Sed breue: quod curr&etilde;s uector ab urbe legat. Et cer te nimia prolixitas cũ alibi tum maxime in his per&qtilde; odio$a e$t. Aut $i tand&etilde; paulo prolixior e$t: oīo $it elegãs dictum: habeat<01> in $e quod animũ moueat ad pietat&etilde;/ mi$ericordi am: ad gratiã: quod ue legi$$e nõ poeniteat/et mãda$$e me moriæ/et pronuntia$$e iuuet. Laudatur illud Omeneæ. Si pen$are aīas $inerent crudelia fata: Pen$ar&etilde; pro te cara Ome næa libens. At nũc/quod $upe$t/fugiã luc&etilde;<01> deo$<01>: Vt te <pb> immatura per $tyga morte $equar. Et alibi. Nemo inquit il le mihi fanera faxit. Cur uiuus uolito docta per ora uirũ. Ad $epulchra eo<38> qui apud termophilas occidere lacedemo nii in$crip$erãt. Ho$pes nuncia lacedemoniis nos hic $acere dũ eo<38> iu$$a $equimur. Ne<01> etiã a$pernabimur/$i quid ha bebit lepiditatis miraculũ. Heus uiator: hic uir et uxor nõ lirigãt. Quæres qui $umus: nõ dicã. At eodũ ip$a dico: hic Belbius balbus me Brebiã peppã nuncupat. Oe cõiunx etiã defuncta garris: I$tiu$modi perplacent.</P> <P>Notas littera<38> maiores ære inauratas marmoribus affige bant. Aegyptii $ignis utebãtur hunc ī modum. Nam oculo deũ: uulture naturã: ape reg&etilde;: ciclo t&etilde;pus: boue pacem et eiu$modi $ignificabãt: dicebãt<01> quibu$<01> $uas tantũ littera$ notas e$$e: et futurũ olim/ ut ea<38> cognitio penitus pereat: ut apud nos ætru$cos euenit per ætiuriã ex oppido<38> ruinis et bu$tuariis defo$$a uidimus $epulchra litteris uti o&etilde;s $ibi p$uadebant in$cripta ætru$cis. Ea<38> notæ imitan&ttilde; græcas: imitan&ttilde; etiã latinas: $ed qd moneant intelligit nemo. Ita<01> et cæteris fore futurũ ut eueniat id æque autumãt. Suũ aũt adnotãdi genus quo i$tic ægyptii uteren&ttilde; toto orbe terrarũ a peritis uiris quibus $olis digni$$ime res cõmunicãdæ $ine perfacile po$$e interpretari. Hos pleri<01> imitati uaria $epul chris a$culp$ere. Ad $epulchrũ Dyogenis cynici colũna erat erecta: in qua ex pario lapide can&etilde; impo$uerant. Sepulchrũ apud $yracu$as Archimedis ueru$tate neglectũ ut uepribus obrutũ. $ui$<01> incognitũ ciuibus arpinas Cicero $e īueni$$e gloriaba&ttilde; coniectura ex chylindro et $pherula: quã uidi$$et in$culptã eminenti quadã in colũna. Ad $epulchiũ Simãdi ægyptiorũ regis $culpta eius erat mater $axo cubitorũ uigī ti: tria regia in$ignia $upra caput ge$tans: quo o$t&etilde;debat fi liã uxor&etilde; et matr&etilde; fui$$e regis. Sardanapali a$$yriorũ regis $tatuã $epulchro appo$uere manus collid&etilde;tem plau$u/at<01> $ub$crip$erãt. Tar$ũ archileũ<01> cõdidi die nõ amplius una. At tu mi ho$pes agedũ comede et bibe cũ fe$tiuitate ioco<01>: <foot>t iii</foot> <pb> quan loquid&etilde; cætera quæ hominum $unt haud qua&qtilde; hoe di gna $unt id e$t plau$u. Ita<01> i$tiu$mõi notis et $ignis illi qui dem utebãtur. No$tri uero latini clari$$imo<38> uiro<38> ge$ta exprimere $culpta placuit hi$toria. Hinc columnæ: hinc ar cus triũpbales/hinc porticus referti picta $culpta ue hi$to/ ria. Sed in his nõ ni$i digni$$ima<38> graui$$ima<38><01> re<38> uelĩ monumenta mandes. De his hactenus diximus. Terre$tres uias a<*><38> traiectiones ii$d&etilde; gaudebunt rebus: quæ et uiis terre$tribus prob&etilde;tur. Sed quãdo maritimis at<01> nõ nihil &etilde;t terre$tribus uiis $pecula debeatur: de ea tran$igendum e$t.</P> <P>Præcipuũ afferunt ornamentũ $peculæ: ubi aptis locis po $itæ: et lineam&etilde;tis cõmodis eductæ $int. Quod $i erũt etiã nõ rari$$imæ: illæ quid&etilde; $e$e procul ui$endas præ$tabunt cũ dignitate. Non tam&etilde; <04>ximã abhinc ad annos ducentos æta tem laudo: quã habuit comunis quid&etilde; morbus turriũ a$tru&etilde; da<38> etiã minutis in oppidis. Nemo paterfamilias turre po tui$$e carere ui$us e$t. Hinc pa$$im $iluæ $urgebant turriũ. Sunt qui put&etilde;t a$tro mou&etilde;te etiã hominum aios uariari: ad annos abhinc. ccc: u$<01>. cccc. tãtus uiguit feruor religionis ut nati homines uider&etilde;tur nõ aliã ad rem magis &qtilde; ad $acras ædes a$tru&etilde;das. Nõ dico plus. Romæ p hos dies tamet$i de numero plus pte dimidia corruerint $acra $upra duo milia etiã quing&etilde;ta lu$trauimus tecta. Aut quid hoc e$t quod ui demus certatim totã italiã innouari? Quãtas urbes totas a$ $erulis cõpactas pu<*>ri uidebamus: quas nũc marmoreas red didere? Redeo ad $peculas. Nõ hic refero quod apud Hero dotũ legimus: $peculã fui$$e ī medio t&etilde;plo ad babylon&etilde;: cu ius ba$is qua<01> uer$us $tadium adimpleret integrũ: $tructu ri$<01> cõ$taret octo alteris in alteris $upimpo$itis. Quod qui dem opus laudabo in $peculis. Structuræ. n. in altum i$tic aceruatæ ad gratiã at<01> ad firmitat&etilde; faciũt: quãdoquid&etilde; ca rum te$tudinationibus cõcatenationes ita inter$eran&ttilde;: ut pa rietes belli$$ime cõtineantur. Specula erit aut quadrangula aut rotũda. in utri$<01> altitudo latitudini re$põdeat ex quota <pb> nece$$e e$t. Quadrangula cũ gracilis $utura e$t/lata fict ex $exta $uæ altitudinis: rotũda quater habebit diametrũ in al ticudine: cra$$i$$ima quæ futura e$t $i erit quadrangula: fiet lata nihil plus &quml; ex quarta $uæ altitudinis. Si rotũda diame trũ habebit ter. Cra$$itudini parietis $i erit illa quid&etilde; ad cu bitos alta quatraginta dabis nihil minus pedes quattuor. Si ad cubitos u$<01> fiet quinquaginta tũc ei pedes dabis qn<01>. In<01> cubitos $exagīta dabis $ex. At deinceps pari gradatio ne <04>$equere. Atqui hæc quid&etilde; puris $implicibu$<01> $peculis deb&etilde;tur. Sed fuere qui $peculis ad mediũ altitudinis porti/ cum adiecerint extrin$ecã colũnis expeditis. et fuere q por ticũ hanc ad cocleã lineã circũduxerint: et fuere qui totam porticibus qua$i coronis cinxerint: et qui totã $culptis aīali bus cõue$tierint. In his columnationũ ratio a cæteris publi cis operibus nõ deuiabit. Ve<38> licebit oīa ad gracilitat&etilde; de ducere præter põdus a$tructionis. Sed $peculã qui uolet tu ti$$imã cõtra uim t&etilde;pe$tatis/et a$pectu iucũdi$$imã facere: $upadiiciet quadratis rotũda/at rur$us quadrata rotundis: deducet<01> gradatī opus/ut ex colũna<38> ratione gracile$cat. De$cribã qual&etilde; fore decenti$$imam arbitremur. Principio quadrãgulæ ex area $urg&etilde;t crepidines: ea<38> altitudo capiet totius proceritatis quæ in opere a $ũmo uertice u$<01> ad imũ ped&etilde; futura $it decimam. Latitudo habebit i$tius ip$ius pro ceritatis quartã. Colũnæ pro parietibus ad $ingula crepidi nis latera binæ in medio: et $ingulæ pro angulis appingen&ttilde; $uis cũ ornam&etilde;tis di$tinctæ: uti mox diximus ī $epulcbris. In crepidine i$tiu$modi ad$i$te&ttilde; quadrãgulũ ueluti $acellũ cuius amplitudo capiet altitudin&etilde; crepidinis bis. Altũ fiet æque at<01> latũ: apping&etilde;tur<01> huic colũnæ extrin$ecus qua les in t&etilde;plis diximus tertio gradu et item quarto at<01> it&etilde; qn to. Sacella deinceps apponentur rotunda. Erunt igitur rotũ da $acella hæc numero tria: et ca nos ab arundinibus ducta $imilitudine appellabimus nodos. Nodo<38> igi&ttilde; $ingulorum altitudo fiet &quml;ta cui<01> $it latitudo: addita in$up latitudinis <foot>t iiii</foot> <pb> eius ip$ius duodecima. Quam partem e$$e nobis pro $occo uolumus. latitudo autem ducetur a quadrangulo infimo $a cello quod in prima crepidine con$titutum $it hunc $cilicet in modum. Latus enim $acelli i$tius quadranguli in partes diuidetur duodecim: ex his abiecra parte una id quod re$i/ duũ $it/dabis proximo primo nodo. Rur$u$<01> nodi huiu$ce primi diametrum diuidito in partes itidem duodecim: ex<01> partibus his nodo $ecundo partes dabis undecim. Tertium uero nodum pari ratione ex $ui undecima graciliorem effi/ cies &quml; $ecundas. Hac gradatione a$$equemur id quod in co lũnis pleri<01> docti ueteres probarũt/ ut $it trũcũ opis imo ī pode cra$$ius ex quarta &quml; in uertice. Nodis columnæ cum ornamentis apping&etilde;tur nihilo plus octaua/ nihil minus $ex ta. Tum et nodo cui<01> at<01> itidem $acello aptis locis adape rientur fene$træ et $cafi cum ornamentis quæ illis debean&ttilde;. In fene$tra apertionis uacuum non plus capiet &qtilde; dimidium intercolumnii $ui. Sextus $ummus gradus operis i$tac ī $pe cula qui quidem $upra tertium quem dixi nodũ apponetur: quadrangulum erit opus: et $tatuetur eius altitudo at<01> it&etilde; latitudo: ut tertiam diametri ip$ius $opremi nodi non plus capiat &quml; bis. Huic ornamento erunt $olum columnæ angu/ lares adpactæ pilis: qbus te$tudo incũbat. Aderunt et trabs et capitula et i$tiu$modi ornamenta. Sed media parictis i$ti us $paria fient ueluti in quadriuiis peruia.</P> <P>Septimo et ultimo gradu excitabi&ttilde; nudis at<01> expeditis co lumnis qua<01> undi<01> peruia porticus rotũda. Columnarum erit longitudo cum ornamentis/ quanta et in area i$tac $it diameter. Diameter uero ip$e ex amplitudine $acelli $ub $e $tatuti quartam capiet ter. Tectum imponetur huic ip$i co lumnationi circulari $phericum.</P> <P>In $acellis uero quæ quidem erunt rectilinea et quadran gula/ $urgent in angulis extremis cri$tæ. Earum tanta erit proceritas: quanta e$t $ub $e coronæ fa$ciæque et ima trabis <pb> altitudo. Primo in $acello quadrangulo quod in imo $u/ pra crepidinem $it $patium medianum ex tota extrin$eca $ui amplitudine capiet octauam quinquies.</P> <P>Sed apud ueteres illud perplacuit regis Ptolomei ad in$ulam pharum: qui ad nocturnos nauigiorum u$us ignes in $ublimi $pecula con$picuos haberi iu$$it pen$iles et con tinuo deambalantes: nequid flammæ a longinquo $ydera e$$e putarentur. Mobiles etiam imagines mon$trantes qua parte orbis uentus applicet: qua ue cocli regione $it $ol: et quantum diei peregerit i$tic pulcherrime facient ad rem. Hactenus de his.</P> <P>Sequitur ut intra urbem ingrediamur. Sed $int uiæ quæ/ dam multo digniores &quml; quidem e$$e natura $ui et intra ur/ bem et extra urbem po$$unt: uti $unt quæ in templum/ba$i licam/$pectaculum ue ducant. De his igitur prius.</P> <P>Legimus Eliogabalum latiores et digniores huiu$modi uias $traui$$e $axo macedonico atque porphiritico. Lauda tur apud hi$toricos uia: qua apud Buba$tim ægyptiam ur/ bem iretur in templum. Erat enim directa per forum/et in $trata lapidibus egregiis. Eius latitudo plectra implebat quatuor. Hinc at<01> hinc ua$ti$$ime uirebant arbores. Apud hiero$olymam fui$$e refert Ari$teus arduos per urbem tran $itus elegantes per quos patres digniore$que hone$tius ince derent. Id quidem uel ea maxime de re: nequid $acra feren tes profanorum contactu polluerentur. Celebris etiam e$t apud Platon&etilde; uia a gno$io in antrum et $acellũ louis percu pre$$ata. Comperio inter cæteras apud Romam duas fui$$e huius generis uias longe digni$$imas admiratione. Vnam a porta ad ba$ilicam u$que Pauli $tadia circiter quinque. Alteram a ponte ad ba$ilicam u$que Petri pedes. MMD. opertam porticu ex marmoreis columnis et plumbea tectu ra. Ornamenta hæc uiis huiu$modi mirifice conueniunt. <pb> Sed re deo ad militares.</P> <P>Via<38> quid&etilde; et ea<38> quæ extra urb&etilde; $int/ et ea<38> quæ intra urbem $int/caput et qua$i terminus quidam e$t terre$tribus porta maritimis ni$i fallimur portus. Ni forte $it ea qui/ dem $ubterranea: quales a gyptiis thebis fui$$e prædicant ut per eas reges exercitus emitterent/nullo id oppidanorum $enciente. Quales etiam apud pene$trum in latio perplu/ rimas fui$$e comperio $uffo$$as a monte $ummo u$que ad plana miro artificio. In earum una Marium ob$idione pre$ $um interi$$e $cribunt. Ex eo qui uitam $crip$it Apollonii uiam inuent dignam memoratu. Nam Meda inquit mulier apud babylonem uiam lapide a$tructam et bitumine pduxit latam $ub fluminis alueo: qua $icco iretur pede a regia ad al teram domũ e regione tran$ fluuium po$itam. Sed liceat nõ oīa græcis credere hi$toricis. Redeo ad rem. Portæ ornabũ tur non $ecus at<01> arcus triumpho<38>: de quibus mox dicturi $umus. Portum ornabunt productæ circũ porticus crepidi ne hirta $patiis laxæ: et <04>min&etilde;s celebre $pectatũ<01> t&etilde;plũ: et <04> t&etilde;plo fori ãplitudo patula: et ip$is ī faucibus colo$$i: qua les cũ cæteris ī locis plu$culis/tũ et apud rhodum: quo loci Herod&etilde; tris appo$ui$$e prædicãt. Celebra&ttilde; apud hi$toricos moles ī $amo ad portũ exaggerata quã fui$$e ferũt orgias al tam uiginti: et ad duo intra mare $tadia exten$ã. Ita<01> i$tæc ornabunt portum: $i facta erunt arte eleganti: materia non uulgari: Atqui uiam quidem ītra uibem præter id <09> recte con$tratam et omnino mundi$$imam e$$e oportet belli$$ime ornabunt porticus lineamentis pariles: et hinc at<01> hinc mu tuo coæquate domus ad lineam et libellam. Sed uici ip$ius partes quibus egregie ornam&etilde;ta debeantur $unt hæc. Pons: triuium. Spectaculum uero haud aliud quippiam e$t/&quml; fo rus gradibus circũ$eptus.</P> <P>Incipiam igitur a põte/ quãdo is poti$$ima e$t pars uiæ. <*>rtes pontis $ũt pilæ/ arcus/et in$tratura. Sũt etiã pontis partes uia media: qua ium&etilde;ta reptant: et hinc atq hinc de/ <pb> cur$oria: quibus togati uadãt: et pro lateribus $põdæ: aliqui bus &etilde;t tectũ. Quale romæ ad pontem olum præ$tãti$$imum Adriani opus me $<*>pi dignũ memoratu: cuius etiã ut ita lo quar cadauera $pecta <*>ã cum ueneratione. Steterat. n. illic tectũ colũnis excuatũ quadragintaduobu$ marmorei$ opere trabeato/tectura ænea/ornatu mirifico. Pont&etilde; æque at<01> la tam uiã efficiemus. Pi<*> fi&etilde;t inter $e numero et amplitudi ne cõpares. Ea<38> cra$$itudini dabitur aptionis tertia. Proræ ī pilis producen&ttilde; aduer$us uim aquæ quoad operi dimidiã latitudinem põtis adiiciant: emergent<01> u$<01> $upent aliuuio nes. Puppis itid&etilde; æque producetur: Nõ tam&etilde; dedecebit. $i quid erit ea quidem minus acuminata et qua$i retũ$a. Pla/ cebit<01> $i ex prora puppi<01> anterides firmitudinis gratia ad põtis latera $ub$tin&etilde;da in altũ præ$urg&etilde;t: qua<38> cra$$itudo ī imo nihil minus occupet latitudinis pilæ q tertiam bis. Ar cus aptionũ totis extabũt capitibus ex aqua. Eo<38> lineam&etilde;ta ex ionica aut potiu$ ex dorica ducen&ttilde; trabe: fient<01> cra$$i ex totius aptionis in magnis põcibus nu$&qtilde; minus &quml; ex qnta et decima. Pro $põda potis firmitudinis gratia di$pon&etilde;tur ad lineã et lib: llã arulæ qua drãgulæ: in quibus ctiã $i libeat co lumuas excites tecti $upadducendi gratia. Spõda<38> crit alti tu lo cũ $occo et cimatio pedes quaituor. Spatia inter aras cõplebis pluteo. Arulis et pluteo cimatiũ erit gulula: aut potius undula per totã $põdæ lineam <04>ducta. Cimatio par imo $occus re$põdebit. Decur$oria quæ $ecũdũ mediam põ ris uiam ad $põdam mulierum et peditũ gratia adiecta $int uno at<01> it&etilde; altero ad$tabũt gradu cel$iora/&quml; ip$a i$ta c uia media quæ iumentorũ gratia $ilice in$terna&ttilde;. Colũnarũ alti tudo cum ornamentis erit quanta et pontis latitudo.</P> <P>Triuium et fo<38> $ola differunt amplitudine. Pu$illus ni mirum e$t forus triuiũ. Iubebat Plato ad triuiũ haber&etilde;t $pa tia: ubi nutrices cũ pueris cõuenir&etilde;t/e$$&etilde;tq una. Credo id quid&etilde; quo et pueri ualidiores redderentur u$u auræ liberio ris: et nutrices laudis $tudio e$$ent lautiores et minus inter <pb> tot eius ip$ius rei ob$eruatrices errar&etilde;t neglig&etilde;tia. Certe or namento erit et triuiis et foro/$i aderit elegãs porticus: $ub qua patres cõ$identes ue aut meridi&etilde;t: aut mutua inter $e of ficia præ$tolen&ttilde;. Adde <09> ludibundã et certãtem $patiis la xioribus iuuentut&etilde; patrũ præ$entia ab oī la$ciuientis ætatis improbitate et $currilitate deterrebit. Forus alius arg&etilde;tari us: alius olitorius: alius boarius: alius lignarius et huiu$ modi: quibus et locus in urbe et propria deben&ttilde; ornam&etilde;ta. Sed argentariũ e$$e oīum præ$tanti$$imũ conuenit. Forum græci quadratũ con$tituebãt: porticibus ampli$$imis et du plicibus circuibant: colũnis et trabibus lapideis ornabãt: $u pra<01> in cõtignationibus ambulationes faciebant. Apud no $tros italos fori latitudo tertiã bis habebat longitudinis: et <09> ex uetere in$tituto illic gladiatoria munera $pectaren&ttilde;: rariore$ ad porticũ colũnæ $tatueban&ttilde;. Circa<01> ad porticum arg&etilde;tariæ tabernæ adigeban&ttilde;: et $upra in coaxatiouibus me niana/et quæ ad uectigalia publica $eruir&etilde;t paraban&ttilde;. Hæc illi. At nos fo<38> etiã <04>babimus/cuius area duo cõpleat qua drata: porticus et quæ circa a$truen&ttilde; certis dim&etilde;$ionibus ad $ubdiual&etilde; areã re$põdeant cõdecet: neqd aut ua$t<*>or appare at<*>$i depre$$a circũ aderunt ædificia: aut arctior nimiũ alta ædificio<38> $eptus aceruatione. Percõmoda erit tectorũ alti tudo: quæ fiat ex tertia latitudinis fori: aut nihil minus de mũ &qtilde; ex duodecima bis. Exaggeratas e$$e porticus uelim ex qnta $uæ ip$ius latitudinis. Atqui latitudo qd&etilde; erit &quml;ta et colũnis altitudo. Colũnationis lineam&etilde;ta ex ba$ilica du centur. Sed in his coronæ fa$cia et trabs $imul part&etilde; colũnæ capi&etilde;t qntã. Quod $i primas in cõtignationes &etilde;t alteras $up a$truere colũnationes iuuabit: fi&etilde;t illæ qd&etilde; graciliores bie uiore$<01> &qtilde; primæ ex quarta: $ubtende&ttilde;<01> aggerationis in$<*>r $occus: cuius altitudo capiat aggerationis infimæ dimidiã.</P> <P>Sed quod foro$<01> triuia<01> maior&etilde; in modũ exorn&etilde;t $unt at cus ad fauces uia<38> $tatuti. E$t. n. arcus ueluti perpetuo pa tens porta. Inuentũ quid&etilde; arcũ arbitror ab his qui imperiu <pb> propagarint. Nã hi quid&etilde; inquit Tarius ex uetere more po meriũ quo<01> ampiiabant. Quod feci$$e Claudiũ prædicãt. Ergo aucta urbe antiquas portas utilitatis gratia $eruandas ducebant cũ alias ob res: tũ forta$$is etiã ut e$$ent in aduer $is ca$ibus contra irrũpentiũ ho$tiũ uim tutiores. Deinceps <09> opus id celeberrimo $taret loco: ea re llic captas ab ho/ $te exuuias et notas uictoriæ deponebãt. Inde ceptus ornari arcus e$t: adiecti<01> et tituli et $tatuæ et hi$toria. Arcũ a <*>ti$ $ime a$truemus illic: ubi uia in plateã aut fo<38> terminabit: et præ$ertim uia regia. Sic. n. appello uiã quæ intra urbem oium digni$$ima e$t. Atqui arcus quid&etilde; nõ $ecus atq: pons tris habebi&ttilde; itiones peruias. Mediam qua miles. Hinc uero at<01> hinc quibus matres: $ui<01> uictor&etilde; exercitũ redeũtem ad patrios deos cõ$alutãdos comiten&ttilde;: et ouantibus plaudãt ac cõgratulen&ttilde;. Vbi arcũ ædifices areæ linea quæ $ecundũ uiã $it/dimidiũ habebit eius lineæ: quæ quid&etilde; tran$uer$ã uiam a dextris ad $ini$trã inter$ecet. Et i$tius trã$uer$æ lineæ lon gitudo nihil capiet minus cubitos qnquaginta. Opus hoc p maxime põtibus $imile &etilde;. Sed cõ$tat pilis nõ plus quateuor: aptionibus tribus. Ex areæ linea breuiore hoc e$t quæ $ecun dũ uiã e$t/octaua ad latus areæ quod fo<38> $pectet: et rur$us ad a te<38> po$ticũ latus areæ itid&etilde; octaua relinque&ttilde;/ ut eam occup&etilde;t arulæ: q<*>ibus colũnæ ad arcus excitabuntur. Areæ uero altera linea quæ prolixior e$t/hoc e$t quæ trã$uer$ã ad uram obducitur/octo in modulos diuidetur: ex quibus duo dabund apercioni mediæ: $ingulis uero pilis et it&etilde; $ingulis collateralibus aptionibus $inguli dabuntur moduli. Pila<38> qd&etilde; latera mediana quæ ad ppendiculũ u$<01> ad medianæ ip $ius aptionis arcũ fer&etilde;dũ tollen<*> modulos fi&etilde;t alta duos ad dita et pte moduli tertia. Ead&etilde; erit ratio late<38> atcoll<*>do<38> ī reliqs duabus collateralibus aptionibus. Ad $ua. n. $patia $i mili dim $ione referen&ttilde;. Te$tudo puns aptionibus erit for nix. Ornam&etilde;ta quæ pilis ī $ũmo $ub arcu et fornice ext&etilde;d&etilde;&ttilde; capitula imitabũtur doricũ: $ed habebũt lancis operculi<01> <pb> loco coronices promin&etilde;tes opere corynthio aut etiam ioni co: et $ub corona colli in$tar expeditã habebit fa$ciã. Subin de quod in $ũmis colũna<38> $capis adiungi&ttilde;/torqu&etilde; habebit at<01> nextrulũ. Tota i$tæc ornam&etilde;ta $imul collecta fient ex nona altitudinis pilæ. Rur$us nona i$tæc pars ī particulas minutas diuidetur nou&etilde;: qua<38> $upremas quin<01> dabis coro næ: tris dabis fa$ciæ: unã uero dabis torqui et nextrulo. In flexa trabs hoc e$t arcus qui pro frõte uergitur cra$$itudine $ui capiet apertionis nihil plus duodecima: nihil minus de cima. Colũnæ cõtra medias frõtes pila<38> appingũtur legitti me at<01> expedite: ponentur<01> $ic/ut $upremo $<*>po a quent apertionis uertic&etilde;: lõgitudine aũt $ui di$tend&etilde;t &qtilde;tum e$t ap tionis medianæ laxitas. Sub colũna $ubigetur ba$is arula<01> et $occus: $upra<01> colũnam capitulũ $eu corynthiũ $eu itali cum: $upra<01> id trabs fa$cia et corona ionica aut corynthia. Singula hæc $uis apti$<01> expedi&etilde;tur lineam&etilde;tis: de qbus $u pra trã$egimus. Supra colũnationes i$tiu$modi excre$cent alæ noui$$imi $upa$tructi parietis u$<01> addant opi etiã dimi diã cius quod e$t a ba$i īfima ad extremã lineã $uæ coronæ. Huius $upadiccti parietis altitudo in ptes diuidetur unde cim. Ex his $uprema dabicur puris coronis null aut fa$cia aut trabe $ub$tituta: et ī imo ps una et dimidia dabi&ttilde; $occo: qui quid&etilde; habebit ornam&etilde;tum ī uer$ã undulã ex tertia $uæ altitudinis. S atuæ ī capitibus trabiũ q $e$e ex ope ad colũ nas præh&etilde;d&etilde;das porrigũt expedite locabũ&ttilde;: h&etilde;bũt<01> $ub pe dibus arulã æque cra$$ã at<01> colũna ī imo &etilde;. Statua<38> a$titu do tota cũ arula ex undecī i$tiu$mõi ptibu$ parietis i$tius ca piet. viii. In $uprema demũ operis $põda præ$ertim qua fo<38> $pectet quadrigæ et maiores $tatuæ et animantia et huiu$ modi rerum $<*>nulac a di$ponentur. Eis $ub$tituetur pro $oc co ubi acquic$cant murulus triplo altus &quml; e$t operis pro <*> ma et contigua $ub $e corona. Statuarum altitudo quæ ulti mo et $upremo i$to in loco appon&etilde;tur priores quas colũnis impo$ueram is $tatuas excedent nihilo plus $exta: nihil mi <pb> nus nona bis. Per frontes parietũ locis idoneis tituli et $cul præ hi$toriæ adcru$tabũtur $patiis diffinitis cũ circulo tum et quadrãgulo. Itione aut&etilde; peruia u$<01> ad dimidiũ parietis: in qu&etilde; fornix mediana incũbat: hi$toriæab illius medio $u/ pra ponen&ttilde; bene: ab illius uero medio infra propter illuta/ tiones illæ quid&etilde; non recte habebuntur. Pilis pro $occo $ub $tituetur gradus a'tu$ non plus cubitũ et $emis/nequid axis rota<38> abtergat: fiet<01> decu$$atus inuer$a undula. Vndula uero fiet ex quarta altitudinis $occi. De his quo<01> hactenus.</P> <P>Venio ad $pectacula. Epimenid&etilde; ferunt eũ/ qui in $epul chro annos $ pt&etilde; et qnquaginta obdormue: it/ cũ athenis lo cum ludo<38> a$truerent increpa$$e ciues dixi$$e<01>. Ignoratis quid&etilde; hic locus quãta<38> cau$a cladiũ futurus $it: id ubi intel ligeretis/ dentibus di$cerperetur. Et no$tros nõ audeo īpro bare põtifices mo<38><01> magi$tros, $i cõ$ulto $pectaculo<38> u$ũ prohibuere. Moy$e laudant: qui unico in t&etilde;plo gent&etilde; omn&etilde; $uo<38> cõuenire $ol&etilde;nibus: et come$$ationes $tarutis tempori bus inter $e concelebrare in$titu<*>. Quid ego hunc $pecta$$e aliud dixerim præter hoc ut vellet cociliis et c&etilde;munione ci uium mite$cere aīos: at<01> ad amicitiæ fructum patiores red dere. Sic cen$eo matores no$<*>ros nõ magis fe$tiuitatis iucun dit ati$<01> giatia in urbibus $pectacula con$titui$$e/&qtilde; utilita tis. Et profecto $i r&etilde; diligenter p&etilde;$itabimus: multa occurr&etilde;t cur ite<38> at<01> <*>e<38> indoleas: tam præcla<38> utile<01> in$titutum iam tũ prid&etilde; ob$oleui$$e. Nã cum $pectaculorũ alia ad ob/ lectam&etilde;ta pacis et ocii: alia ad $tudia belli et negocii cõper ta $int: in altero quid&etilde; certe ingenii m&etilde;ti$<01> uigor et uis ex citatur/ali&ttilde;<01>: in altero animi uiriũ<01> robur et fir mitas mi/ tifice adaugetur ln utro<01> certa et ce$tãs uia ine$t: quæ ma ior&etilde; in modũ ad patriæ $aiut&etilde; et decus faciat. Archades <09> e$$&etilde;t uita au$teri et duri/quo ciuiũ aīos mitigar&etilde;t ludos in ueni$$e prædicãt: quos po$tea qui dimi$erint ita animis du rui$$e meminit Polibius: ut tota gracia execrabiles habei&etilde; tur. Sed ludorum alioquin peruetus memoria e$t: uarii<01> <pb> fui$$e auctores perhibentur. Nã Dyoni$ium quid&etilde; $altatio nem et ludos principio in$titui$$e ferũt. Hercul&etilde; etiã aucto rem fui$$e certaminũ cõperio. Tum agon&etilde; apud olympũ ex cogitatũ at<01> inu&etilde;tum ab ætholis et epeis po$t reduction&etilde; a troia predicãt. Apud græcos Dyoni$iũ l&etilde;neum qui primus tragoedia<38> choros inuenerit: primũ etiã et $pectaculo<38> $e des cõ$titui$$e referũt. In italiã primus L. Mũmius theatra les ludos in triũpho edidit annis ante Neron&etilde; princip&etilde; du centis: migrarũt<01> in urb&etilde; hi$triones ab ætru$cis. Equorum certamina a tyriis: oī$<01> fere ludo<38> reliqua uarietas ab a$ia extitit ad italos deportata. Ludos ego bonã illã po$teritat&etilde; quæ lanũ $ignabat in ære facile crediderī $pecta$$e $ub fago aut $ub ulmo $tãt&etilde;. Primus $ollicitos inqt Na$o /feci$ti ro mule ludos: Cũ iuuit uiduos rapta $abina uiros. Tunc ne<01> marmoreo p&etilde;debãt uela theatro: Nec fuerãt liqdo pulpita rubra croco. Illic quas tulerãt nemoro$a palatia frondes Sī pliciter po$itæ: $cæna $ine arte fuit. In gradibus $edit popu lus de ce$pite factis: Qualibet bir$utas frõde teg&etilde;te comas. Ferunt tamen yolaũ lp$iclei filiũ primum inftitui$$e gradi bus extructas $edes ī $ardinia in$ula: cũ ab Herculethe$pia das accepi$$et. Sed ex uetere more lignea tũ primum fiebãt theatra. Quin et ea re incu$arũt Põpeium: <09> $pectacoli $e dem po$ui$$et: nõ ut antea $ubitariis gradibus $ed mã$uris. Po$tea ad id deuenere ut intra urb&etilde; theatra maxima haber&etilde; tur tria et amphitheatra cũ alia plura: tũ id quod hominum milia caperet plus. cc. et circũ oīum maximũ. Cuncta hæc quadrato lapide/et marmoreis colũnis ī$ignia. Adde quod huiu$modi nõ cont&etilde;ti etiã temporaria $pectacula marmore et uitro et $igno<38> copia incredibili excitarunt. Spectaculũ ad id u$<01> tempus oīum capaci$$imũ per bellũ Octauiani at $it apud placentiã urb&etilde; galliæ. Sed de his hactenus. Specta culo<38> alia ad ociũ: alia ad negociũ $pectant. Cõiuncta ocio quæ oblectent $unt poetæ/mu$ici/hi$triones. Quæ uero ad rem belli $pectãt/$ũt lucta/pugil/cæ$tus/iacula curricula <foot>et $iqua</foot> <pb> et $iqua $ũt armo<38> præludia i$tiu$modi: quæ b&etilde;ri quotãnis iubebat Plato: <09> ad reipu. $alutem et urbis decus mirifice cõferant: uaria i$tis debentur opa: uarii$<01> pinde nominibus nuncupan&ttilde;. Nã cũ $int quid&etilde; alia ī quibus poetæ/comici/ tragici et eiu$modi uer$en&ttilde;: hæc nos theatra dignitatis gra tia appellabimus. Alia uero in quibus ingenua iuu&etilde;tus cur riculis/biga/quadriga ue exercea&ttilde;: hic circus appellabi&ttilde;. Alia demũ ī quibus uenationes cõclu$is feris habeãtur: hoc amphitheatrũ dice&ttilde;. Spectacula ferme oīa $tructã cornibus ad bellũ aci&etilde; imitantur: con$tãt<01> area mediana: in qua ludi ones/pugiles/iuga et eiu$modi exerceantur: et gradationi bus: in quibus $pectatores cõ$ideãt: $ed differũt lineam&etilde;to areæ. Nã ex his id quid&etilde; cuius forma $ene$c&etilde;ti lunæ $imilis e$t theatrũ nuncupatur. Cũ aut&etilde; in oblongũ cornibus prot&etilde; detur: ea re circus dicetur: <09> in eo et bigæ et quadrigæ me tas certãdo circuãt. Atqui in his quo<01> certam&etilde; nauale habe batur aqua īmi$$a alibi ex riuo: alibi ex aquæ ductu. Sũt qui dicãt ueteres īter en$es et flumina tali $e$e ludo $olitos exer ceri: ea<01> re circ&etilde;$es nominatos. Et Iudo<38> i$to<38> fui$$e Mo nagũ ne$cio qu&etilde; apud helid&etilde; a$iæ inuentor&etilde;. Quæ uero duo bus theatris iunctis frõtibus concludebatur: caueã nuncupa bant: quod ip$ũ opus amphitheatrũ dici&ttilde;. Spectaculis ī pri mis loca per&quml; $aluberrima capten&ttilde; opus e$t: neqd auræ gra ues et $oles/cætera ue quæ primo rec&etilde;$uimus libro off&etilde;dãt: et præ$ertim theatrũ: quod m&etilde;$e augu$to poetas et umbrati les leue$<01> aīo<38> delitias quærat populus oīo e$$e a $ole auer $um at<01> obtectũ oportet. Nã intra $ti ucturæ ambitũ circũ impre$$us radius corpora excoqueret: et humoribus inferue factis facile in morbos inciderent. Sonorus etiã $it locus ne ce$$e e$t/et minime $urdus: et habeat conuenit porticus aut iunctas operi: aut pproximas: quibus $e$e populus a rep&etilde;ti nis imbribus t&etilde;pe$tate<01> recipiat. Plato theatri $ed&etilde; proba uit intra urb&etilde;: equo<38> curricula extra urb&etilde;. Theatri partes hæ $unt/ expeditũ $inus areæ medianæ $ubdiualis. circũ<*> <foot>u</foot> <pb> aream hãc $ub$ellio<38> gradationes: et <04> faucibus exaggetũ opus pulpiti: ubi quæ ad fabulã pertineant coapt&etilde;tur. Et in $upremo ambitu porticus et tecta: quibus uox diffu$a conti nea&ttilde;/fiat<01> $onorior. Sed theatra græca a latinis differebãt ea re <09> illi choros et $cænicos $altatores media in area per duc&etilde;tes pulpito īdigebãt minore: no$tri <09> totis lu dionib<*>$ fabulã agerent ī pulpito. Id ea de re habere laxius uoluere. In hoc o&etilde;s conuenere: ut principio emiciclum in area circũ $eriberent: emicicli<01> cornua <04>ducerent. Sed ita alii rectis lineis alii flexis. Qui rectis utebã&ttilde; lineis: eas <04>ducebãt æq di$tãtes īter $e u$<01> adderent cornibus emicicli quantũ e$$et diametri quarta. Qui uero flexis utebã&ttilde; lineis illi quid&etilde; in tegrũ per$cribebãt circulũ: ex<01> ītegro cicli ambitu quartã part&etilde; adimebant. Quod igi&ttilde; re$iduũ e$$et theatro relinque bant. Po$itis areæ limitibus gradationes $ub$ellio<38> expedi ebantur. Prīcipio $tatuebãt &qtilde; e$$e altas gradationes uell&etilde;t: ex ea<38><01> altitudine quantũ $patii in imo e$$ent occupaturæ diffiniebãt. Theatra pleri<01> o&etilde;s alta efficiebant &quml;tum e$$et area mediana. Depre$$ioribus. n. theatris cõptũ h&etilde;bãt uoce$ dilabi at<01> euane$cere: præaltis roborari et durius exaudiri. Sed īter elegãtes fuere q i$tius areæ pt&etilde; qntã dederīt altitu|| dini theatri quater. Ex i$ta totiu$ opis altitudin: nu$&qtilde; occu parunt gradationes minus &qtilde; dimidiã: aut plu$ &qtilde; tertiã bis. Gradibus $ub$ellio<38> alii dedere latitudini dimidiã altitu/ dinis bis: alii dedere latitudinis qntã altitudini bis. Nos id opus de$cribemus/quod oī ex parte fore ab$oluti$$imũ et <04> bati$$imũ arbitramur. Fundam&etilde;ta. n. extrema gradationũ hoc e$t pariet quibus de$inat $upremus cõ$c&etilde;$us gradatio nuin iacietur tam lõge a centro emicicli/quantũ erit ip$ius areæ medianæ $emidiameter addita pte ip$ius illius tertia. Primi ad cõ$cendendũ gradus non ab $olo areæ medianæ in cohabũtur: $ed illic ad prima hoc e$t ad infima gradationũ initia maximis ī theatris extolletur altus paries ex nona $e midiametri areæ medianæ: ut inde incohãtes gradus $e$$io <pb> num cõ$cendat: in minoribus uero extolle&ttilde; pedes nihil mi nus $ept&etilde;. Gradus i$ti cõ$titu&etilde;tur alti ped&etilde; unũ et $emis: lati quo<01> et $emis et pedes binos. Sed gradibus te$tudinabũtur itiones cõpares et cõmoderatæ directæ ptim ī aream media nã: prim ut inde $upremas gradationes con$cendas/erunt<01> numero ex laxitate quoad ea$ theatri amplitudo po$tularit. Sed ex his $epr&etilde; erũt itiones primariæ in centrũ directæ at<01> oīo expeditæ: et di$tabũt ea<38> ingre$$us inter $e paribus in/ teruallis: ea<38><01> itionũ una erit cæteris aptior in medio emi cicli ambitu cõ$tituta. Quã ego apertion&etilde; regiam nũcupo <09> per eam regia pducatur uia. Vna<01> it&etilde; itio ad caput dia metri dextrũ: altera ad $ini$trũ. Binæ aũt $ubinde hinc: et cõtra binæ alteræ hinc per emiciclũ intermediæ itiones con $tituetur. Inter ha$ce quid&etilde; etiã alii meatus habebũtur qua les et &qtilde;multos theatri ãbitos patie&ttilde;. Totas gradationes $ub $ellio<38> ueteres ī maximis theatris diuidebãt ī partes tris: circũducebant<01> $ingulis diui$ionibus gradũ illic duplo cæ teris latior&etilde;: qui quid&etilde; $upiores gradus ab inferioribus qua $i interiecta circuitionis areola di$$eparet. In ha$ce igi&ttilde;/ut $ic eas appell&etilde;/ per$ectiones cõ$een$us p $ubre$tudinata gra dationũ cõfluebant. Aduerti aliquibus ī theatris præclaros architectos et bene cõ$ultos artifices <04>uidi$$e: ut ad $ingu/ las primarias itiones adiunctæ e$$&etilde;t hinc at<01> hinc $calæ in te$tinæ: qua<38> altera cupidiores et agiliores hirto et fe$tino a$cen$u cõtinuatis gradibus in altũ conuolarent. Aliæ uero $calæ ca$tigatiores pater&etilde;t/haber&etilde;t<01> areas interiectas et <*> fractiones qbus matronæ et grãdæui $e$e l&etilde;to ferr&etilde;t gradu: at<01> inter co$cend&etilde;dũ interquie$cer&etilde;t. Hæc de gradationi bus. Cæte<38> <04> faucibus theatri coaptabãtur exaggerata $pa tia: quo loci uer$ar&etilde;tur p$onati: qui fabulã ager&etilde;t: et quibus erat in locis cõ$uetudo: ut patres et magi$tratus certo et di gni$$imo loco $egregati a plebe cõ$ider&etilde;t/puta ip$a in area mediana $ub$elliis po$itis ornatu elegãti. Fiebat tũ quidem pulpitus tã amplus: ut in eo ludiones et mu$ici et q choros <foot>u ii</foot> <pb> agerent multo maiorem nõ de$iderar&etilde;t. Eius ip$ius pulpiti area ad centrũ u$<01> emicicli $e$e <04>ferebat: exageraba&ttilde;<01> pe des nõ plus qu<01>: quo $enatores ex plano ge$tus o&etilde;s artificũ belli$$ime cõ$pectar&etilde;t. Quibus uero ex u$u nõ ueuiebat ut area mediana togatis occupare&ttilde;: $ed tota $altatoribus et cõ cin&etilde;tibus cõcedere&ttilde;/pulpiti area fiebat pu$illior. Ve<38> cel$i us exaggeraba&ttilde; u$<01> īterdũ ad cubitos $ex. Atq ornaba&ttilde; qd&etilde; hæc pars ī utri$<01> colũnis et cõtignationibus alteris ī alterã po$itis ex domo<38> imitatione: habebat<01> apti$ locis fores ual ua$<01> unã medianã ueluti regiã ornatu templo<38>: et in <04>xi mo alias: quibus pro$cæniti actores <04>gredi&etilde;di et $e$e recipi endi aditus haberent: <04>ut fabula<38> actus po$tular&etilde;t. Cũ<01> ī theatro triplex poeta<38> genus uer$are&ttilde;: tragicũ/ qui tyram no<38> mi$erias recitarent: comicũ/qui patrumfamilias curas et $ollicitudines explicarent: $atyricũ/ qui ruris amoenita tes/pa$to<38><01> amores cantar&etilde;t. Non deerat ubi uer$atili ma china eue$tigio frons porrigere&ttilde; expictus: et appareret $eu atriũ/$eu ca$a/$eu etiã $ylua: prout iis cõdicerent/fabuli$<01> agerentur: Ita<01> et area et gradationes et artificũ $cænicorũ pulpita erãt i$tiu$modi. Vnã ex primariis in theatro parti bus uocũ et $onorũ cõfirmãdorum gratia inuentã diximus e$$e porticũ. Hæc $upremis erat po$ita gradationibus et ap tionibus colũnationũ $pectabat areã theatri medianam. De hac dicendũ e$t. A philo$ophis. n. $ic acceperãt aer&etilde; percul $u uocis et $onitus fractione moueri orbibus nõ $ecus atque aqua in ciclos moueatur: cũ quippiã repente emer$erit. in/ telligebant<01> ueluti ī cythara et ueluti in cõuallibus præ$e tim nemoro$is $onũ<01> uoc&etilde;<01> multo reddi $onoriorem et cl- rior&etilde;: ubi tume$c&etilde;tes: ut $ic loquar motionũ orbes quippiã offenderint: quod radios uocis a centro exeũtes ueluti īmi$ $am ad pariet&etilde; pilã $i$tat at<01> ab $e repellat. Ex qua reiectio ne orbes illi $pi$$iores cõfirmatiore$<01> reddãtur. Hinc igi&ttilde; moti theatra principio ad ciclũ e$$e duc&etilde;da in$tituerũt. Et nequid uox interea off&etilde;deret quo minus libero fiuxu $upre <pb> ma theatri corriperet/gradus ita po$uere/ut eo<38> portectos angulos o&etilde;s ead&etilde; recta linea contegeret: $upremo<01> in loco gradationũ quod maior&etilde; in modũ cõferret/ porticũ adiũxe re $pectant&etilde;/ut dixi/areã medianã theatri: cuius frons aper tionibus e$$et <04>r$us expediti$$imus. Po$tica uero eius por ticus pars cõtra apertiones intercolũnic<38> penitus e$$et ob clu$a pariete ppetuo. Tũ et qua$i pro $occo opis $ubcolũna tionibus etiã parietis $põdã $ubexcitabãt: quo extume$cen res uocũ orbes cõcogeren&ttilde;: quas quid&etilde; ex porticu den$atus illac ae. molli$$ime excipet: integra$<01> pleno appul$u non reuibraret: $ed potius refirmaret. Adiiciebãt<01> præterea cũ umbræ fou&etilde;dæ cau$a/ tũ et uocũ gratia $upne t&etilde;porariũ ue lũ pro coelo theatri: quod qd&etilde; $tellis circũ allaqueatũ di$t&etilde; $ũ<01> umbra $ui ex $ublimi areã medianã una et gradationes et $pectantes coopiret. Atq habebat i$ta qd&etilde; porticus pluri mũ artificii. Nã<01> i$tius unius $ub$tin&etilde;dæ gratia $ub ea $ub $titueban&ttilde; aliæ et colũnationes et porticus in exterior&etilde; thea tri partem pat&etilde;tes: fiebãt<01> in maximis theatris duplices: ne forte $i quãdo imber u&etilde;to acriore actus et t&etilde;pe$tas ī$urgeret peas porticus pambulãtes a$pergeren&ttilde;. Erant<01> aptiones et colũnationes primis i$tiu$modi $ub$titutis porticibus non quales in t&etilde;plis rec&etilde;$uimus aut ī ba$ilicis: $ed ope $olido et pariete firmi$$imo ductis lineam&etilde;tis ex arcu triũpho<38>. De his igi&ttilde; iferioribus quæ $uprema<38> cau$a fiãt/ prius dic&etilde;dũ e$t. Aptionũ in his porticibus talis &etilde; ratio/ut conrra $ingu las itiones quibus petas areã medianã theatri $īgulæ obiiciã tur aptiones. Tũ apertiones has etiã aliæ certis ordinibus com iten&ttilde; nece$$e e$t. Singula$<01> aptiones cõuenit altitudi|| ne latitudine oibu$<01> deni<01> lineam&etilde;tis et ornam&etilde;tis īter $e altetæ alteris re$podeãt. Etiã oportet ut puia lõgitudinis la xitas p ip$ã porticũ $it &qtilde;tũ e$t aptionis uacuũ inter pilas. Conuenit etiã pilæ ip$æ i$tic murales $int ex d<*>idia uacui $uæ aptionis. Quas o&etilde;s res $olerti indu$tria diligenti$$ime cura$$e officii&etilde;. Cere<38> colũnæ nõ uti ī arcubus triumphali <foot>u iii</foot> <pb> bus extantes expeditæ: $ed pro mediis frontibus pila<38> adpa ctæ apponen&ttilde; $ub$tituen&ttilde;<01> arulæ colũnis ex $exta altitudi|| nis colũnationis. Cætera $equen&ttilde; ornam&etilde;ta uti ī t&etilde;plis. Alti tudo uero cũ totis ornam&etilde;tis colũna<38> et coronæ fiet ex di midia ppendiculi intima<38> gradationũ. Ita<01> duos h&etilde;bit or dines i$tiu$mõi colũnationũ extrī$eca<38>/qua<38> $ecũda te$tu d natio $ũmã æquabit altitudin&etilde; gradationũ ad quã quid&etilde; altitudin&etilde; ex libella coæquabi&ttilde; etiam pauim&etilde;tum porticus eius/quã dixi intror$ũ areã $pectare medianã theatri linea mentũ areæ theatri imita&ttilde; ue$tigiũ pre$$um pede equino. His pactis $uba$tituetur $uprema porticus. Eius frons at<01> colũnatõ nõ uci $ub $e $ub$tituta qua$ rec&etilde;$uimus ab extrī$e co recipi&etilde;t lumina: $ed cõtra uti de ea prius diximus $pecta bit areã medianã theatri: hoc opus nos cũ ea re fiat ne uoce$ dilaban&ttilde; $ed cõcogã&ttilde; pleniore$<01> remittã&ttilde;/circũuallation&etilde; appellabimus. Huius circũuallationis altitudo ter capiet dimidiã altitudinis primæ colũnationis extrin$ecæ partes quid&etilde; habebit ha$ce. Pariet&etilde; colũnis $ub$titutum: hãc nos part&etilde; $ugge$tũ appellabimus: et capiet is paries ex tota cir cũuallationis altitudine/ quæ a $upremis gradibus theatri ad $ui tecti opim&etilde;ta $it in theatris maximis nihil plus ter tiã in minoribus nihil minus quartã. In hoc pariete $tabunt colũnæ $uperin$titutæ/ et capi&etilde;t lõgitudine $ui cũ ba$ibus capituli$<01> tantũ ex tota altitudine circũuallationis/quãtũ $it eius ip$ius dimidia. Ha$ce $upra colũnas ueni&etilde;t ornam&etilde; ta/et una quod ba$ilicas imite&ttilde;/præ$urget alamentũ parie tis $uper colũnas īducti. Qui quid&etilde; paries $extã $ibi totius circũuallationis part&etilde; re$iduã occupet altitudine. Colũnæ i$tic erunt expeditæ ductis lineam&etilde;tis ea<38> ex ba$ilica. Nu mero æquabũt colũnas quæ ī porticu extri$eca adpactæ $it: in<01> radiis ci$d&etilde; $tatuen&ttilde;. Radios appello rectas lineas du/ ctas a c&etilde;tro theatri ad $ingulas colũnas exteriores. In parie te aũt circũuallationis q colũnis $ub$titutus $it: qu&etilde; eund&etilde; $ugge$tũ appellamus/adaperien&ttilde; uada infimis itionibus in <pb> theatro ad ppendiculũ re$põdentia: apti$<09> i$tiu$modi et pa rilibus locis formabun&ttilde; $cafi: quibus $i libeat ænea ua$a in uer$a pendeãt: ut eo<38> pcu$$u uox cũ eo appulerit reddatur $onorior. Hic illa Vitruuii nõ <04>$equar: quæ ex mu$icorũ partionibus $ũpta ad quo<38> rationes p theatrũ di$poni præ/ cipiebat ua$a/ quæ prīcipales et medias et $upexcell&etilde;tes uo ces at<01> cõ$onãtes referr&etilde;t: dictu quid&etilde; res perfacilis: $ed &quml; id a$$equi re in prõptu $it/nouere exp<*>. Illud tam&etilde; nõ a$p/ nabimur: quod etiã Ari$toteli p$uadetur. Va$a quæ uis ua cua etiã et puteos cõferre ut re$onet uox. Redeo ad porticũ ip$ã circũuallationis. Hæc quid&etilde; porticus pariet&etilde; h&etilde;t po/ $iicũ integrũ: quo quid&etilde; tota uallatio circũclaudi&ttilde;: nequid eo appul$æ uoces effundãtur, Ad cuius parietis cutim exti mã theatri quæ ad ueni&etilde;tes $pectet appīg&etilde;tur ornam&etilde;ta co/ lũna<38> numero altitudine et ppendiculis et i$tiu$mõi parti bus re$põdentes $ub$titutis colũnationibus: quæ $ub $e ī por ticibus <04> fronte $unt. Ex his quæ dicta $ũt in prõptu e$t q bus in rebus, theatra maxima differãt a minoribus. Nã<01> ī illis quid&etilde; extri$eca porticus in imo dupla e$t: in his autem $impla. Rur$us in illis nõ ni$i $ecũda porticus extri$eca opi attollitur: in his etiã tertia imponitur. Hoc etiã differũt <09> aliquibus in theatris pu$illis nõ intima porticus adhibetur: $ed $olo pariete et coronis circũuallatio a$truitur: ut habeat i$tic uim coronæ ad uoces firmãdas: qual&etilde; in maximo thea tro habct circumuallatio et eius porticus. In maximis uero aliquibus theatris $uperna i$tæc ip$a porticus po$ita duplex e$t. Cæte<38> theatris pro tecto $ubdiualia pauim&etilde;ta cru$tan tur fa$tigiãtur<01> / ita ut $tillicidia in gradationes <04>cliuen/ tur. Sed cõcepta<38> pluuia<38> riuuli p impluuia inter ãgulos parietũ $orb&etilde;tur: occulti$<01> fi$tulis demittũtur ī cæcas cloa cas. Circa $ũmã extrī$ecã theatri coronã $edes et mutuli co aptantur: quibus ad ludos publicos ornãdos nauales mali ī $tituti funiculos et loram&etilde;ta $upext&etilde;$i ueli excipiãt at<01> cõ tineant. Sed cũ tanta moles $tructuræ $it ad iu$tã altitudin&etilde; <foot>u iiii</foot> <pb> tollen la cra$$itudo idcirco parietis oneri ferendo apte fi<*>i&etilde; da e$t. Fict ergo extremus paries primis columnationibus cra$$<*>is ex pte qnta et decima totius futuræ altitudinis ope ris. Inter$titutus uero inter ambas porticus paries qui alte rä ab altera porticu $eparet: cũ erũt porticus duplices cedet exteriori ex quarta. Deīcep$ qui parietes his $upexcitabun&ttilde; cedent $uis inferioribus ex cra$$itudinis eo<38> duodecima.</P> <P>Hactenus de his diximus theatris. Sequi&ttilde; ut circũ et am phitheatra explicemus. I$tiu$modi omĩa ex theatris emana rũt. Nã e$t qd&etilde; circus nil fere aliud &qtilde; theatrũ <04>ductis cor nibus ī exten$ũ lineis æquidi$tãtibus: $ed porticus adiũctas non habet natura $ui. Amphitheatrum uero duobus con$tat theatris iũctis gradationũ cornibus inter $e ambitu ppetuo. In hoc<01> differunt <09> e$t quid&etilde; theatrũ ueluti pars ãphithea tri dimidia: Differũt etiã <09> areã habet ãphitheatrũ media nã uacuã pulpitis $cænicis at<01> penitus expeditã. In cæteris uero præ$erti gradatione at<01> et porticu itionibu$<01> eiu$mo di cõueniũt. Amphitheatrũ uenationũ gratia ī primis po$i/ tũ interpretamur: ea<01> de re placui$$e rotũda facere: quo il lic cõclu$a et uexata fera cũ nu$&quml; inueniret angulũ ubi $e$e recipet prõptius a cõcertãtibus <04>mouere&ttilde;. Eo. n. īmittebã tur q miris modis cõtra beluas feroci$$imas decertarét. In tra quos alii $altu ct ha$tæ adminiculo obuiũ taurũ $e$e ī al tum attoll&etilde;tes fallebãt. Alii armaturã ex $timulis cãna<38> in duti $e$e ultro ur$is attrectãdos præbebãt. Alii archa ho$ti olis puia crebris flexionibus $e$e $ubterduc&etilde;tes leon&etilde; nrita bant. Alii pallio et malleo ferreo cõfi$i in$ultabant. Deni<01> $iquid cui<01> aut ex ingenio inuentum ad fallendum: aut ex animi uirium<01> firmitate aderat præ$tantiæ ad $ubeundum in medio periclitabantur/ <04>ut qui$<01> aut præmia aut $aun&etilde; appet&etilde;dã in$titui$$et. Cõperio &etilde;t ī theatris at<01> ãphitheatri$ $o$itos prīcipes populo $pgere poma et demittere auicula<*>: quibus rapto<38> rixæ pueriles excitaren&ttilde;. Amphitheairi area mediana et $i a duobus iũctis theatris circũualle&ttilde;/ nõ ca t<*> m&etilde; re penitus oblõga fiet/ quod fieret $i <04>ducta ãbo<38> th<*> <pb> tro<38> brachia ī opus uenir&etilde;t. Sed h&etilde;bit latitudinis lineã cer ta rõe ductã ex areæ lõgitudine. Fuere apud maiores q octa uã lõgitudinis dederint latitudini $epties. Fuere et q tertiã latitudinis dederint longitudini quater. Cætera pro$ecuti $unt uti in theatris. Nam circum quidem extrin$eca porti/ cus: et in $uprema itidem gradatione porticus quã eandem circũuallationem appellauimus adhibita e$t.</P> <P>Sequi&ttilde; circus. Hũc ex coele$tiũ imitatiõe i$titutũ referũt. Nã ei quid&etilde; a domiciliis coeli quo<01> xii. ade$$e ho$tio<38> in gre$$us ex planeta<38> numero vii. ĩpo$itas habere ĩ$ignes mæ ras termino$<01> ad ori&etilde;t&etilde; ade$$e at<01> ad occid&etilde;t&etilde; lōgo īter $e tractu di$tantes: quo bigæ et quadrigæ p media circi $patia uti $ol/uti ue luna p zodiacũ di$curr&etilde;tes cert&etilde;t: ex<01> hora<38> numero mi$$ilibus pfici quattuor et uigīti. Certantes itid&etilde; &quml;ttuor $ecerni cla$$ibus: et $uũ $ingulis ade$$e ue$tibus colo r&etilde;: uir&etilde;t&etilde;/quo hærbidũ ãni r&etilde;pus: ro$eũ/quo æ$tatis ignitũ aer&etilde;: albũ/quo expalle$cent&etilde; autũnũ: fu$cũ: quo tri$t&etilde; hye mem $ignificar&etilde;t. Au circos area mediana erat nõ expedita uti in ãphitheatro: ne<01> uti ĩ theatris occupata pulpitis: $ed p lineã lõgitudinis/ quæ ī duo curricula hoc &etilde; ī duo media latitudine areæ diuideret/aptis locis mætæ excitabã&ttilde;: quas certãtes $eu quadrupedes $eu uiri circuir&etilde;t. Mætæ aũt erãt primariæ tris: ea<38> mediana erat oīum digni$$ima/erat<01> &qtilde; drãgula et <04>cera $&etilde;$im gracili$c&etilde;s. Ea<01> re <09> ita gracili$cat obeli$cũ nũcupabãt. Duæ reliquæ mætæ erãt aut colo$$i aut cri$tæ lapideæ $urg&etilde;tibus ī altũ ro$tris prout ea$ artifices ad uenu$tat&etilde; et gratiã deforma$$&etilde;t. Inter utra$<01> hinc binæ at<01> hinc itid&etilde; binæ $eu colũnæ $eu minores mætæ īterponebã&ttilde;.</P> <P>Romæ circũ maximũ cõpio apud hi$toricos lõgũ tria fu i$$e $tadia: latũ unũ: is hac ætate dirutus&etilde;: et qualis fuerit ne minima quid&etilde; apparet cõiectura. Sed alibi ex dim&etilde;$ioni bus opum $ic cõperio. A$$ue$$e ueteres areã circi medianã facere latam nihil minus cubitos $exagīta: lõgã uero quoad latitu li<*>&etilde; caperet $epties. Latitudo ī partes diuide<*>r ge minas coæquales linea<01> inlongũ <04>ducebatur: ī qua mætæ <pb> cõ$tituer&etilde;tur $ic. Nã eã ip$ã lõgitudin&etilde; diuidebãt in partes $ept&etilde;: unã dabant anfractui: quo ex dextro curriculi $pario ĩ $ini$trũ curriculũ certatores <04>pter metã ultimã inuerge/ rent. Deīceps uero alias mætas p eãd&etilde; lineã ita di$ponebãt: ut per lõgitudin&etilde; circi æquis ĩter $e $patiis di$tar&etilde;t: et cape rent totius lõgitudinis $eptimã quĩqes. Ducebatur<01> a mæ ta ad mætã ueluti crepido alta pedes nihil minus $ex. Duo illa hinc et hinc curriculi $patia ita di$criminãs/ut $iue iu/ gati $iue $ingulares equi certãtes declinar&etilde;t/illi quid&etilde; quo trã$uer$ũ flecterent nõ haber&etilde;t. Adiungebantur<01> lateribus circi hinc at<01> hinc gradationes nihil plus &qtilde; ex quīta: nihil minus &qtilde; ex $exta totius latitudinis areæ medianæ. Et gra/ dus ea<38> a crepidine incohabãt uti in amphitheatris $pecta/ to<38> gratia: ne quod in $e a be$tiis periculũ incurreret.</P> <P>Inter publica etiã opera $unt ambulationes: quibus iuuen tus pila/$altu/et armis tractãdis exerceatur. Patres aũt de ambulatione/aut $i ualitudinarii $int/ge$tatione recõfirm&etilde; tur. Sub diuo aiebat Cel$us phy$icus cõmodius exercemur &qtilde; in umbra: $ed quo cõmodius etiã umbra id po$$ent porti cus adiũgebãtur: quibus areã circũcluder&etilde;t. Areã<01> ip$am alii marmoribus et te$$ellato in$ternebãt: alii uiridãtia obii ciebant a$pectui: cõplebant<01> myrtho, iunipero/ citro/et ci pari$$o. Huic operi porticus a tribus lateribus erãt $impli ces et admodũ amplæ/ut porticibus fori adder&etilde;t nonã bis. Quarto aũt a latere quod meridi&etilde; $pectaret porticus fiebat lõge $patio$i$$ima et dupla. Pro fronte habebat colũnas do ricas altas ex altitudine porticu$. Columna$ anteriores qui bus porticus anterior ab interiore di$criminaretur/ cel$io/ res facere iubebant &qtilde; primarias ex quinta ferendi colũnas ac di$pluuiandi tecti gratia. Ea<01> nimirum de re fieri ea do cuit ionicas/ <09> natura $ui cel$iore$ ionice $int &qtilde; doricæ. Sed non uideo in hi$ porticibu$ cur coelum tecti coæqua/ tum utrin<01> ad libellam feci$$e non liceat: ad gratiam certe condiceret. At in utri$<01> colũnationibus cra$$itudo colũna <pb> iũ $ic finiebatur. Nã in doricis quid&etilde; imæ colũnæ cra$$itu do altitudinis $uæ integro cũ capitulo et ba$i quītãdecimã capiebat bis. In ionicis aut&etilde; at<01> corynthiis dabatur cra$$i tudini colũnæī imo una ex octo et dimidia partibus: quas īteger colũnæ trũcus caperet: cætera diffiniebãtur uti in t&etilde; plis: adiungebãtur<01> extremo parieti porticus per&qtilde; digni$ $ima $e$$iones: quibus togati et philo$ophãtes digni$$imis de rebus di$putar&etilde;t. Sed ex his erãt $e$$iones aliæ æ$tiuæ/ aliæ brumales. Nã qua parte boreas aqlo ue perflaret/æ$ti uas adhibebãt. Brumalibus aũt $oles læti$$imos captabant īmunes uentis. Ea re brumales cõclu$æ integris ad$tabãt la teribus: æ$tiuæ $ublato pariete hinc at<01> hinc/quo tecta $ub $tiner&etilde;tur: aduer$us uero boreã extabãt fene$tris uel potiu$ colũnatione <04>patulæ: mare mõtes/lacũ/et quas uis amoe nitates liberrime $pectãtes: &qtilde;tũ<01> poterãt luminis admitt&etilde; tes. Ad dextrã aut&etilde; ambulationis porticũ at<01> itid&etilde; ad $ini $trã adiũgeban&ttilde; itid&etilde; aliæ $e$$iones ab extrin$ecis u&etilde;tis cir cũtectæ: quæ $ol&etilde; matutinũ po$t meridianũ<01> $u$ciperent ex coelo areæ medianæ. Se$$ionũ quidem i$ta<38> lineamenta erãt uaria. Nã<01> aliæ producebãtur ad emiciclũ: aliæ ad re ctas lineas: utræ<01> ad areã et porticũ aptis re$pondebant di men$ionibus. Latitudo operis totius dimidiũ habebat lõgi tudinis. Diuidebatur latitudo ĩ partes octo: daban&ttilde;<01> areæ medianæ $ubdiuali partes $ex: porticibus aũt $ĩgulis $ingu læ. Vbi aũt $e$$ion&etilde; ad emiciclũ producebãt: tũc eius dia meter bis quītã part&etilde; areæ $ubdiualis capiebat. Sed paries po$ticus in porticu fiebat ad $e$$ionem ip$am peruius aper tionibus. Altitudo emicicli i$tius $e$$ionis in maximis operibus tanta erat quanta et latitudo. At in minoribus ha bebat quartam latitudinis nihil minus quinqnies. Supra tectum porticus ad frontem emicicli et $e$$ionis apertio/ nes fene$trarum eminebant: quibus intra emiciclum $oles exciperen&ttilde;: at<01> locus abũde illu$traretur. Sin aũt quadrã gulæ fe$$iones adiũgeban&ttilde;: tũc fiebãt duplo latiores &quml; por <pb> ticus: et lõgitudini quo<01> dabatur duplex latitudo $ui. Lon gitudin&etilde; i$tic appello/quæ $ecũdũ porticũ ext&etilde;ditur. Ergo ingredi&etilde;tibus in $e$$ion&etilde; eius longitudo a dextris protendi tur ad $ini$tram a dextris in $ini$tram $it.</P> <P>E$t etiã inter publica opa porticus litigio$a mino<38> iudi/ cũ quã $ic efficiebãt. Ea<38> amplitudo <04> urbis et loci digni tate habebatur minime modica: erãt<01> ad porticũ iũctæ cel læ in ordin&etilde; cõticuæ quibus de cõ$identiũ arbitrio negocia finir&etilde;tur. Quæ hactenus dixi maxime publica e$$e uideban tur: quod in his et plebei et patritii pa$$im ac libere cõueni rent. Sed $ũt quo<01> publica nõnulla: quæ non ni$i primariis ciuibus et puolicũ negocium ger&etilde;tibus pateãt: uti e$t comi tium curia $enatu$que. De his nobis dicendum e$t.</P> <P>Plato comitiũ haberi t&etilde;plo $tatuebat. Romæ comitiorũ proprius erat dicatus locus. Apud cerauniã con$itus arbori bus lucus Ioui dicatus aderat. Quo loci Achei de repu. cõ $ultaturi cõuenir&etilde;t. Aliæ pplures ciuitates medio ĩ foro cõ $ulebãt. Romanis $enatũ cogere ni$i augurato loco nõ lice bat: et maxime t&etilde;plis cõueniebãt. Po$tea curias habuere: et curias duo<38> e$$e gene<38> aiebat Varro: alterã ubi r&etilde; $acerdo tes curar&etilde;t diuinã: alterã ubi $enatus humanas moderare&ttilde;. Quid aũt cui<01> propriũ $it/nihil habeo certi: $ed $ic po$$u mus interpretari: hanc t&etilde;plo/illã ba$ilicæ $imilior&etilde; futurã e$$e. Erit igitur $acerdotũ curia te$tudinata: $enatoria uero curia opta cõtignatione. In utri$<01> rogati cõ$ultatores uerba habituri $unt: uocũ idcirco ratio hab&etilde;da &etilde;. Ade$$e ea de re oportet quod uoc&etilde; nõ $inat altius diffluere/ et maxime ī te $tudine/neqd durius ĩ aur&etilde; retonet. Venu$tatis nimi<38> at<01> ī primis utilitatis gratia coronæ pietibus appīg&etilde;&ttilde;. Quadrã gulas ex ueterũ operibus effectas curias annotaui. In te$tu/ dinatis habetur paries altus æque atque e$t opis lata fions/ adempta illius parte $eptima te$tudine fornicea obtegun/ tur. E regione ho$tii introeuntibus patet tribunal: cuius $a gicta part&etilde; capit cordæ ter<*>iam. Ho$tii latitudo $eptimam <pb> occupat illius parietis part&etilde; apertione. Circa dimidiã parie tis altitudin&etilde; addita etiã dimidiæ octaua promin&etilde;t extãtes coronæ cũ fa$cia trabe et colũnis: quas alii plures: alii pau ciores po$uere prout cõfertis aut di$pan$is delectati $ũt: du cta colũnationũ ratione ex porticu t&etilde;plo<38>. Supra coronas dextra at<01> $ini$tra in pariete in $cafis $tatuæ et quæ ad re<*>i gion&etilde; faciant collocabũtur. Sed pro frõte operis in pariete ad par&etilde; cum $cafis altitudinem duplo lata fene$tra &qtilde; altior adapiebatur colũnellis duabus inter$titutis: quibus $uperli minare a$$ideat. Ita<01> huiu$modi erit pontificia. Senatoria quidem curia $ic fiet. Latitudo areæ capiet lõgitudinis ter tiam bis: altitudo ad: rabes tecti erit quanta $it areæ latitu do/addita parte ip$ius latitudinis quarta. Circa pariet&etilde; co ronæ appingentur $ic. Nã altitudo quid&etilde; a cõtīgnatione di uidetur in partes nou&etilde;: ex quibus dabitur pars una $olido: quod $it pro crepidine: et podio: in quo exciten&ttilde; colũnæ. Hanc $olidi parietis partem occupabunt $ub$ellio<38> ren<*>. Quod aũt reliquũ erit $upra id diuide&ttilde; in partes $ept&etilde;: ex his partes dabis ītegras quattuor columnationibus primis: in ha$ce primas imponentur alteræ: qbus trabs regius et or namenta quæ $equuntur habebnot<01>. Columnationes tam primæ &qtilde; $ecundæ $uas habebunt ba$es, capitula/et coionas/ et eiu$modi: quales ba$ilicis deberi diximus. Eo<38> interual la ad dextrã at<01> it&etilde; ad $ini$trã pariet&etilde; numero fient impari et maxime uno: $patia erũt coæqualia. In frõtibus uero īter ualla fient non plus tria: ex quibus medianum cæteris erit latius ex quarta. Per $ingula interualla $eu columnarum $eu mutulorum quæ $upra medianas coronices $int/ fient fene$træ. E$$e enī oportet curias huiu$modi illu$tri$$imas. Ponenturque $ub fene$tris plutei/ uti in ba$ilicis diximus. Atque fene$trarum quidem ornamenta quæ illis pro fronte in $ũmo pariete $int non excedent cel$itudines columnarũ proximarum præter capitula. Altitudo autem apertionis fene$tra<38> diuidetur in partes undecim: ex his dabũtur lati <pb> tudini ptes $ept&etilde;. Quod $i amoris colũnis mutulos capitu lo<38> loco ponere libuerit: tũc his utemur lineam&etilde;tis: quibus in portis uter&etilde;tur ionici. Perp&etilde;debũt igitur hic/ quales il lic auriculæ. Eo<38> hæc e$t ratio. Mutulorum ip$o<38> latitudo fiet quãtũ fui$$et ī colũnationibus $uptemus colũnæ $capus amota torquis et nextruli <04>min&etilde;tia. P&etilde;debit<01> &qtilde;tũ $ui$$et altitudo corynthii capituli amoto capituli opculo. Promi nentia mutuli i$tius nõ excedet cimatiũ trabis regiæ.</P> <P>Habuere &etilde;t pleri$<01> ī locis cũ ad nece$$itat&etilde; tũ ad uolupta tem nõnulla quæ ornam&etilde;tũ reciperent: et urb&etilde; dignior&etilde; red derent. Perpulchrũ fui$$eapud achademiã lucũ diis $acra tum referũt: qu&etilde; excidit Sylla ad agger&etilde; contra athenas ex tru&etilde;dũ. Alexãder feuerus adiũxit thermis $uis nemus: ther mi$<01> antonianis egregias addidit natationes. Agrigentini $truxere ex uictoria: <*>elo<*>is cõtra chatchedonio$ natation&etilde; $tadio<38> $ept&etilde;: pro<*>undam cubitos uigĩti: ex qua etiã uecti gal caperent. Apud tyburtũ publicã et celebr&etilde; fui$$e biblio thecã memini me legi$$e. Libros athenis publice po$uit Pi $i$tratus primus. Xer$es eã lib<*>o<38> copiã in perlas a$porta/ uit. Seleucus re$titui<*> In ægypto. Prolomei reges bibliothe eam habuere uoluminũ fepring&etilde;torũmiliũ. Sed quid publi ca'miremur? Ingordianorum bibliotheca libros fui$$e ad lxii. M. cõperio. In agro ldodicoo t&etilde;plo Neme$is maxima concelebrabatur medicorã $col<*> a zeu$ide con$tituta. Apud carthagin&etilde; $eribit Appianus $tabula fui$$e elephantorũ tre centa. et $tabula it&etilde; equorũ. cccc: et <*>aualia quæ caperent naues, ccxx. et armamentum et bo<*>ea et ubi pabula exer/ citus conderent atque $eruarent. Vibem Solis quam the/ bem nuncupant/ $tabula habui$$e publica centum ampli/ tudinis tantæ/ut $ingulis $ub cecto equi ducenti haberen/ tur. In propontide in$ula ci<*>ico duo erant portus. In me/ dio erant naualia: $ub quorum tectis naues haberentur du/ centæ. Apud pyreum armamentariũ Philonis opus celebre et $tatio erat in$ignis nauiũ quadrīg&etilde;tarũ. Naualia $truxit <pb> Dyoni$ius ad portũ $yracu$a<38> partita ædificiis c&etilde;tum $exa ginta: quibus $ingulis biuæ caper&etilde;tur naues: et armamentũ quo paucis diebus plus centũ uiginti $curo<38> et incredibil&etilde; gladio<38> uim cõge$$it: Apud $ithicũ $partano<38> nauale exti tit $tabulo<38>plus centũ $exagīta. Ita<01> i$tiu$modi uaria apud uarios fui$$e cõperio. Sed qualia e$$e oporteat/ nihil habeo præcipuũ quod referã: ni$i ut quod in eis ad u$ũ futurũ $it ex priuatis excipiatur: quod uero ad dignitat&etilde; at<01> ornam&etilde; tum e$$e futu<38> uelis: id ex publico<38> rationibus u$urpetur. Hoc nõ prætermirtã bibliothecis ornam&etilde;to in primis erunt libri et plurimi et rari$$imi præ$er&ttilde;: ex docta illa uetu$tate collecti. Ornam&etilde;to etiã erũt mathematica in$trum&etilde;ta cum cætera tũ $imilia: quæ feci$$e Po$$idoniũ ferunt. In quibus $ept&etilde; planetæ propriis motibus moueban&ttilde;. Quale etiã illud Ari$tarchi: qu&etilde; in tabula ferrea orbis de$cription&etilde; et prouī tias habui$$e prædicãt artificio elegãti. Et Tyberius quid&etilde; <*>cte imagines ueterũ poetarum bibliothecis dicauit. Quæ ad publica $pectarent opa exornanda ferme o a mihi uideor ab$olui$$e. Diximus $acra/ diximus <04>fana/diximus t&etilde;pla/ porticũ/ba$ilicas/ monumenta/ uias: portũ/ triuia/foros/ põtem/arcũ/theatra/curricula/curias/$e$$iones/ ãbulatio nes/ et eiu$modi: ut præter thermas nihil amplius re$iduũ $it in quo uer$emur.</P> <P>Thermas fuere qui uituperarint/ <09> molliri corpora arbī traren&ttilde;. Alii ita <04>barũt/ut $epties die lauaren&ttilde;. No$tri ue teres medici curãdis corporibus lauacro intra urbem extru xere thermas cõplures imp&etilde;$a incredibili. Inter cætera He liogabalus thermas fecit locis multis: $ed ni$i $emel in $in/ gulis lauari $e pa$$us e$t: mox lotus diruit: ne ex u$u bal/ nea haberet. Apud me nõdũ $atis con$tat priuatũ ne magis opus $īt an publicũ. Certe &quml;tũ uidere licet ex utri$<01> mixtũ &etilde;. In$ũt. n. multa ducta a priuatis: et multa it&etilde; ducta a publi cis ædificiis. thermarũ opus cũ ãpli$$ima īdigeat area urbis ptes occupabit nõ celeberrimas/ne<01> it&etilde; neglecti$$imas: eo <pb> enim et patres et matronæ mũditiæ gratia conueniũt. Ter ma<38> tecta circuũt plateæ: plateas uero cõcludit $eptũ pari etis minime depre$$i. Nec ni$i certis apti$<01> locis ingre$$u$ præbetur in plateas. Sed tectis mediũ e$t qua$i centrũ ædis atriũ ampli$$imũ et digni$$imũ cũ cellis ex lineam&etilde;to tem pli: quod e$$e ætru$cũ diximus. In antrũ datur aditus ex ue $tibulo quodã primario: cuius frons $e$e porrigit ultro me ridi&etilde; uer$us $pectãs. Ingredi&etilde;tes a ue$tibulo $ept&etilde;trion&etilde; pe tunt. Ex hoc ue$tibulo maximo datur aliud arctius $eu ue/ $tibulũ $eu potius itio in atriũ illud ampli$$imũ, Ex atrio ad $ept&etilde;trion&etilde; uer$us patet adapertus egre$$us at<01> laxus in aream amplã $ubdiual&etilde;. Ad i$tius areæ $ubdiuali$ dextrũ ca put at<01> it&etilde; ad $ini$trũ pampla et per&qtilde; $patio$a habetur por ticus: pene$<01> ip$ã porticũ a tergo adiũgi&ttilde; lauatio $rigida. Regrediamur ite<38> ad atriũ primariũ. Ad extremum i$tius atrii caput dextrũ ad orient&etilde; uer$us <04>tenditur itio te$tudi/ nata admodum patula et plane lata/cellis hinc fulta ternis: at<01> it&etilde; alteris ternis cõparibus mutuo corre$põd&etilde;tibus. Ex itione i$tac $ubinde $e$e offert area $ubdiualis: quã xi$tũ ap pello circũ$epta porticibus. Sed ex his ea porticus quæ e re gione cõtra fauces itionis pateat: penes a tergo $ui maiu$cu lam habet $e$$ion&etilde;. Quæ uero porticus i$tic <04> frõte $ui me ridianũ excipiat $ol&etilde;/habet illa quid&etilde; lauation&etilde; eãd&etilde; ip$ã quã diximus frigidam. Porticibus etiã areæ $ubdiuali ãplæ $ubiunctã habet etiã contiguã $ibi ue$tiariã. Porticus uero cõtra i$tanc quæ e regione obiecta e$t pones a tergo habet te pidarias lauationes: quæ a meridie $oles fene$tra<38> aptioni bus excipiant. Ad$unt etiã aptis locis ad angulos in portici bus xi$ti ue$tibula minora ingredientibus: at<01> in exterior&etilde; illam plateã/ qua tecta terma<38> circuun&ttilde; egredi&etilde;tibus opor tuna. Talis igitur $eries re<38> ad dextrũ atrii caput prot&etilde;de&ttilde; contra par æque ad alte<38> atrii caput $ini$trũ ad occidentem uer$us re$põdeat. Itio pibus obfulta cellis ternariis/et $ubin de parilis quo<01> area $ubdiualis xi$ti cũ porticibus $e$$ione <foot>ue$tibuli$<01></foot> <pb> ue$tibuli$<01> angularibus. Rur$us egredior ad primarlum to tius opis ue$tibulum/quod e$$e cõtra meridi&etilde; diximus. Ad huius quid&etilde; dextrã $uccedũt p lineã in orient&etilde; ductã mã$io nes numero tris: et ad $ini$trã quo<01> lineã i$tac uer$us occi dent&etilde; in cõtinuũ pductã etiã tris: ut $int hæ mulie<38> u$ibus: hæ uero alteræ uiro<38>. Primis igi&ttilde; mã$ionibus ponebant'ue $tem: $ecũdis ungebã&ttilde;: tertiis lauaban&ttilde;. Quartas in$up mã $iones aliqui amplitudinis gratia addidere: forta$$is id qd&etilde; ut eo familiares et comites ue$titi excipentur. Mã$ionibus i$tis balnearibus a coelo meridiano fene$tris ãpli$$imis $ol excipieba&ttilde;. Inter i$tas mã$iones at<01> cellas illas quas adhæ rere lateribus itionũ intima<38> diximus/ quæ quid&etilde; itiones ex atrio in areã xi$ti porticatã protendan&ttilde;/interliquebatur $patiũ $ubdiuale/qua meridianũ latus inte$tina<38> cellarum quæ ad ition&etilde; ex atrio adiac&etilde;t/lum&etilde; excipet. Hũc uniuer/ $ũ tecto<38> ãbitũ circuebãt ut dixi plateæ per&qtilde; $patio$æ quæ quid&etilde; etiã ludo<38> curriculis $ufficer&etilde;t. Ne<01> deerant aptis locis mætæ/ quas certantes circuirent. Ad plateã meridia nã quæ<04> ue$tibulo extendatur areæ laxamentũ fundeba&ttilde; ad uer$us meridi&etilde; <04>ductũ in emiciclũ: cui opi circũeminebãt gradationes ex theatri imitatiõe: præ$urgebat<01> paries quo meridianas auras abarcer&etilde;t. Et totas plateas i$tiu$mõi qua/ $i oppidũ extremus et cõtinuus quidã paries $eptas et coclu $as cõtinebat. Adiũgeban&ttilde;<01> $epto fe$$iones digni$$imæ cũ emiciclæ tũ et quadrangulæ therma<38> tecta primaria circũ $pectantes. His $e$$ionibus et $oles et ũbras hinc matutinas hīc ue$ptinas $ui$ hora<38> cõuer$ionibu$ ciue$ ad arbitriũ cap tabãt. Tũ et præ$ertim ad $ept&etilde;trion&etilde; ultra $eptũ hoc maxi mũ pietis applicabã&ttilde; areæ $ubdiuales altitudine mediocres oblongæ finitæ linea ad arcũ modice inflexa. Eas areas am bibat in conflexũ porticus reclu$a $uo po$tico pariete: et ni hil $pectabat amplius &quml; modicum coeli/ quod i$tic ex $ua area $ubdiuali ĩter pariet&etilde; $epti et ip$ã hanc inflexã porticũ relictũ e$$et æ$tiuũ diffugiũ. Nam eo $ol ob areæ angu$tias <foot>x</foot> <pb> et parietũ altitudin&etilde; uixdũ æ$tiuo $ol$titio penetrabat. In angulis $epti maximi ue$tibula $acella<01> h&etilde;bantur: quibus ut alii dicũt purgatiores factæ matronæ diis propitiar&etilde;tur. Ita<01> $ũma hæc erat ptium ex quibus thermæ cõ$tar&etilde;t. Earũ ptiũ lineam&etilde;ta $ũmeban&ttilde; ex his quæ $upra rec&etilde;$uimus/at<01> item ex his quæ mox dicturi $umus: prout magis illis aut i$tis hoc e$t publicis aut priuatis conuenirent: opi$<01> totius area in pleri$<01> omnibus quadratos capiebat pedes plus cen tenos decies centies.</P> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBERTI DE RE AEDIFICATORIA LIBER NONVS QVI PRIVATORVM ORNA MENTVM INSCRIBITVR.</head> <P>EMINISSE OPORTET PRIVA/ torũ ædificiorũ alia urbana e$$e/ alia ru $ticana. Ex hi$<01> alia quibus tenuiores/ alia quibus lautiores uterentur. Nos de his oībus exornãdis trã$igemus. Sed pri us nõnulla quæ faciãt ad rem nõ præter mittamus. Apud maiores no$tros uideo prudenti$$imis et mode$ti$$imis uiris uehem&etilde;ter placui$$e cũ in cæteris rebu$ et publici$ et priuati$/tũ hac una ī re ædificatoria frugalita t&etilde; at<01> p$imoniã o&etilde;m<01> luxuri&etilde; in ciuibus toll&etilde;dã cohercen dã<01> puta$$e: eo$<01> huic rei et monitis et legibus oī $tudio at<01> īdu$tria <04>uidi$$e cõperio. Ergo apud Platon&etilde; illi <04>bã tur/qui $anxi$$&etilde;t quod alibi diximus/ neqs illu$triores pi ciuras afferret &quml; quæ t&etilde;plo a ueteribus pictæ haberen&ttilde;. T&etilde; plũ<01> uetuit pictura ornari alia/&qtilde; ut unicã pictor unus uni ca ab$olui$$et die. Deo<38> <01> itid&etilde; $imulacra aut ligno tãtum aut lapide facer&etilde;t edicebat: æs aũt fer<38> <01> ad u$us bellorum quo<38> e$$ent ĩ$trum&etilde;ta relĩquerent. Pri$co<38> atheni&etilde;$iũ mo res Demo$thenes $uorũ t&etilde;porum moribus lõge præferebat. Nã publica inqt ædificia et præ$ertim t&etilde;pla tã multa tam <pb> magnifica/tam ornata nobis relinquerũt: ut quibus $upar&etilde; tur nullus relictus $it locus. At priuata quidem ea fecerũt moderatione: ut &etilde;t præclari$$imorũ uirorũ ædes non muito a mediocriũ ciuiũ ædibus differr&etilde;t. Quare inter mortales a$$ecuti $ũt: ut īuidiã gloria $upar&etilde;t. Sed ne hi quid&etilde; laudã di lacedemoniis uidebãtur/$i forte urb&etilde; fabro magis &quml; ret ũ gloria excolui$$&etilde;t: $e aũt laudãdos qui ciuitat&etilde; haber&etilde;t uir tute cultã magis &qtilde; $tructura. Apud eos ex Lycurgi lege te cta ni$i $ecuri/et fores ni$i $erra elaborari pmitteba&ttilde;. Age/ $ilaus cũ in a$ia quadratas ædiũ trabes uidi$$et/arri$it: ro gauit<01> num apud eos quadratæ $i orte e$$ent/rotundas effi cer&etilde;t: et recre quid&etilde;: nã <04> uetere $uorũ mode$tia priuatam e$$e domũ ad u$us nece$$itat&etilde; ædificandã/ nõ ad uenu$tat&etilde; et delitias arbitrabatur. Apud germanos per Cæ$aris t&etilde;pora cauebatur/ ne accuratius præ$ertī rure ædificarent: nequid inde īter ciues di$$&etilde;$ionis cau$a oriretur cupiditate rei alie næ. Valerius romæ cũ in æ$qliis domũ haberet alti$$imã inuidiæ uitandæ cau$a diruit/et in plano ædificauit. It <01> hãc frugalitat&etilde; bona illa po$teritas et publice et priuati $e/ cuta &etilde; quoad per bonos mores licuit. Po$tea uero aucto īpe rio tantũ in pler $<01> oībus creuit luxuries/ præter&quml; in Octa uiano/nã is quide $ũpto o$iore ædificatione grauabatur: qn et uillã quo<01> nimiũ profu$e extructã diruit/ tantũ inq ex creuit luxuries ī urbe: ut īter cæteros fuerīt ex Gordiano/ũ familia qui domũ $truxerint uia pene$trina colũnis duc&etilde;tis uno $tilo et pari magnitudine. qua<38> qnquagīta numidica$: quīquagīta claudianas: quīquagita $imiadas: quinquaginta ti$t<*>as fui$$e memini me legi$$e. Quid illud quod et memi n<*> Lucretius? Aurea fui$$e iuuenũ $imulacra præ ædes lam padas igniferas manibus retin&etilde;tia dextris: lumina noctur/ nis epulis ut $uppeditar&etilde;t. Quor$ũ hæc? ut ex eo<38> cõpatio ne id $tatuã ip$ũ quod alibi diximus placere quæ <04> cuiu$<01> dignitate moderen&ttilde;: et $i me audias malim quid&etilde; in priua/ tis lauti$$imi aliquid de$ider&etilde;t/quod ip$ũ ad ornamentũ fa <foot>x ii</foot> <pb> ciat &quml; ut mode$ti$$imi et parci$$imi ulla ex pte luxuri&etilde; re/ pr<*>h&etilde;dant. Ve<38> quãdo po$teritati famã tũ $api&etilde;tiæ tũ etiã pot&etilde;riæ relinqu&etilde;dũ o&etilde;s a$$etiamur: ea<01> re uti aiebat Tuchi dides magna $truimus/ut po$teris magni fui$$e uideamur. Quãdo it&etilde; patriæ familiæ<01> cõdecorãdæ nõ minus &quml; lauti/ tiæ grã no$tra ornamus qd e$$e boni uiri officiũ qs neget? Placebit nimirũ qui ptes eas quæ maxime publicæ quæ ue ī primis ho$piti gratificaturæ $it: uti &etilde; frõs ædis/ue$tibulũ et eiu$modi admodũ e$$e dec&etilde;ti$$imas uoluerit. Cũ<01> uitupan dos <04>fitear qui modũ exce$$erīt: maiore tam&etilde; dignos uitu peratione c&etilde;$eo: qui grãdi īpen$a ita ædificarīt/ ut eorũ opa ornari nõ po$$int &qtilde; q ornatũ plu$cula īpen$a cõcupiuerint. Sed $ic $tatuo uerũ certũ<01> ædificiorũ ornamentũ qui recte uolet aduertere, ītelliget <04>fecto nõ opũ impendio/ $ed uel maxime ingenii ope compari at<01> cõ$i$tere. Credo ne uolet quid&etilde; qui $apiat in $uis priuatis ædibus pandis egregie dif/ ferre ab aliis: cauebit<01> neqd $ũptu et o$t&etilde;tatione contrahat īuidiæ. At uolet cõtra q bene cõ$ultu$ $it ī artifici$ dilig&etilde;tia et con$ilii iudicii<01> laudibus a nemine u$piã $upari: ex quo oīs ptitio et lineam&etilde;to<38> cõuentio mirifice cõprobe&ttilde;/quod ip$ũ ornãdi genus præcipuũ primariũ<01> &etilde;. Sed redeo ad r&etilde;.</P> <P>Domus regia et illius qui libera ī urbe $enator prætorius cõ$ularis ue $it/prima erit oīum/quã e$$e dec&etilde;ti$$imã de$i/ deres. In his qua parte quippiã coueniat quod publicũ $it/ $upra qui id orne&ttilde; diximus. Nunc uero quæ tantũ priuatis u$ibus cõmoden&ttilde; orn<*>ta facere ordiamur. Ve$tibulã quid&etilde; uelī <04> cuiu$<01> dignitate $e$e præ$tet hone$ti$$imũ at<01> $pl&etilde; didi$$imũ. Succedat et porticus clari$$ima. Ne<01> de$int $pa tia magnifica. Demũ et cætera deīceps oīa ex publico<38> imi tatione $ibi quãtũ res ip$a pmittat quod faciat ad decus di gnitai&etilde;<01> de$ument. Hac re<38> moderatione adhibita ut præ $e ferat loge uenu$tates malui$$e captare &qtilde; ullos fa$tus $eq: ea re uti in libro $upiore in opibu$ publicis profana quantũ par fuit $acris dignitate cõce$$erũt: ita i$tic priuata in omī <pb> ornamentorum elegantia et copia $upari $e facile a publicis patientur. Nõ $ibi quod camillo inter crimina obiiciebatur ualuas a$$i$cet æneas aut eburneas. Non $pl&etilde;de$c&etilde;t lacuna ria multo auro et uitro. Nõ imeto et pario marmore uniuer $a collu$trabun&ttilde;. T&etilde;plorũ. n. i$ta $ũt: $ed ute&ttilde; mediocribu$ elegãter: elegãtibus moderãter. Cõt&etilde;tus erit cupre$$o/lari ce/buxo. Cru$tabit ope albario $ignito: pictura<01> $iplicio re ue$tiet. Lun&etilde;$i uel potiu$ tyburtino lapide corona$ ducet Nõ tamen præclara illa oĩa ab $e penitus abdicabit at<01> pro $cribet. Sed qua$i in corona g&etilde;mas digni$$imis locis poi$$i me collocabit. Quod $i breui$$ime totã r&etilde; diffini$$e iuuat/ $ic $tatuã. $acra ita parari oportere/ut ad maie$tatcm et pul chritudinis admirationem addi ãplius nihil po$$it. Priuata aũt ita hab&etilde;da/ ut cõtra adimi nihil po$fe uidea&ttilde;/ quod exi mia cũ dignitate cõiunctũ $it. Cæteris uti$unt publica <04>fa na id quod inter i$tæc mediũ $it relinquendũ cen$eo. Ita<01> in priuatis ornamentis $eueri$$ime cõtinebit $e$e: tam&etilde; in pleri$<01> liberiore ute&ttilde; uia. Nã colũnã quidem $iquid forte toto erit corpore tenuior/ aut u&etilde;tre $orta$$is nõ nihil turgi dior/aut retractione gracilior &qtilde; publico<38> exacta ratio pmi $erit: nõ tam&etilde; uitio dabi&ttilde; at<01> improbabi&ttilde;: modo id nihil ha|| beat informe aut deprauatũ. Quin quod publicis opibus nõ cõcedi&ttilde;/ut a grauitate et cõ$ulti$$ima lineam&etilde;to<38> lege pau lo aberretur: id in i$tis etiã ad iucũditat&etilde; interdũ facit. Et &qtilde; illud cadebat puenu$te quod fe$tiui$$imi a$$ueuere ad fo res triclinio<38> pro lateribus ho$tii ua$tas mãcipiorũ $tatuas $upliminare in caput $u$tentãtes appãgere: et columnas in porticibus præ$ertim hortorũ ponere: quæ aut arborũ trun cos nodis de$ectis: aut fa$ces loro cõcīctos referr&etilde;t: aut quæ uolubiles et palmatæ et a$pæ frondibus et auiculis riuuli$<01> refertæ e$$ent. Aut &etilde;t ubi robu$ti$$imũ e$$e opus uolui$$ent: quadrangulã colũnam/cui dimidia rotũda hinc: at<01> altera hinc dimidia <04>mineret. Tum et pro capitulis aut fi$cellas pendentibus racemis fructibu$<01> plenas: aut reuirent&etilde; $ũmi$ <foot>x iii</foot> <pb> caulibus palmã: aut ãguiũ globos uariis īplexibus cõnoda ros: aut alis plaud&etilde;tes aqlas: aut gorgoneos uultus colubri bus ĩter $e rixãtibus īponer&etilde;t: et quæ $imilia lõgũ e$$et <04>$e qui. Sed his quoad poterit artifex digni$$imas ptiũ formas productis arte linea<38> et angulo<38> finibus tuebi&ttilde;: et uolui$$e nõ fraudare opus dec&etilde;ti mebro<38> concinnitate: $ed ui$entes loco ludere uenu$to/uel potius oblectare inu&etilde;ti lepiditate uideatur. Cũ<01> triclinio<38> et itionum et cõceptaculo<38> alia popularia $int: alia occlu$oria et <04>r$us ītima: ī illis $eruict $pl&etilde;dori for&etilde;$i cũ publica urbis popa nequa&qtilde; odio$a. In his aũt recõditioribus paulo $ubla$ciuire ad arbitriũ licebit:</P> <P>Sed cũ priuato<38> ædiũ aliæ $int urbanæ/aliæ nõ urbanæ: quod cui<01> ornam&etilde;ti cõdicat con$ideremus inter ædes urba nas et uillã præter illa quæ $upioribus libris diximus/hoc ī tere$t/ <09> urbana<38> ornam&etilde;ta præ illis multo $apere grauita tem oportet: uillis aũt o&etilde;s fe$tiuitatis amoenitati$<01> illece/ bræ cõceden&ttilde;. Tum et hoc intere$t/ <09> in urbanis multa ex uicini p$cripto modereris nece$$e e$t: quæ uilla liberiore iu re <04>$equemur. Exaggeratio cauendũ e$t ne multo $upbior $it &quml; uicini ædificii cohæ$io po$tulet. Porticus etiam ex cõ iuncto<38> parietũ ductu $ibi modum $tatu&etilde;t laxitudinis. Pa rietũ cra$$itudo et altitudo romæ nõ ad arbitriũ finieba&ttilde;. Nã ex uetere lege cra$$ior&etilde; ducere nõ licebat Cauit et Iulius Cæ$ar ob ruina<38> picula necubi intra urbem paries attolleretur $upra. His legibus uilla nõ tenetur. Babiloniis ciuibus dabatur laudi <09> ī ædibus cõ tignationũ quattuor habitar&etilde;t. Roma uotiua oratione Aeli us Ari$tides orator laudãs in cõtione admirabile illud præ dicabat <09> maximas domos maximi$ domibus $upimpo$ui$ $ent/grata a$$entatio. Sed populi amplitudin&etilde; is magis &qtilde; opum rationes cõprobabat. Tyrum aiũt altitudine domo<38> $upa$$e romã: ex ea<01> re olim pa<38> abfui$$e qn tota terremo tibus corrueret: ædificiis cũ ad cõmoditat&etilde;/ tũ et in primis ad gratiã faciet/$i nullas habebit plus $atis cõ$c&etilde;dendi aut <pb> de$c&etilde;d&etilde;di nece$$itates. Et recte illi quid&etilde; admon&etilde;t: qui $ca las e$$e ædificio<38> pturbatrices prædicãt: ab qua<38> impedi/ tione ueteres ualde præcaui$$e uideo. At uilla ut altera im ponat alteris ædificia nulla cogit nece$$itas. Nam fu$iore quidem laxam&etilde;to $ibi $patia dec&etilde;ti$$ima u&etilde;dicabit: quibus æquali gradu alia ex aliis $ubueniãt. Quod ip$ũ mihi &etilde;t ĩ ur bibus modo id liceat uehementer perplacebit.</P> <P>E$t et genus quoddã ædificii priuati: quod una ædiũ ur/ bana<38> dignitat&etilde; et uillæ iucũditates exigat: quod $upiori/ bus libris huic loco prætermi$imus de$tinatũ. Hi $ũt horti $uburbani: quos minime neglig&etilde;dos duco. Faciet. n. ad bre uitat&etilde;/cui uehem&etilde;ter $tudeo. Nã una quid&etilde; quid cui<01> gene rum i$to<38> deceat explicabimus. Sed prius &etilde; ut de horto ip $o aliqua referã non prætermitt&etilde;da. Qui apud ueteres aiũt qui agrum parauit/ domũ u&etilde;dat urbanã: Cui urbana cordi $unt/ru$tica nõ $ũt opus/forta$$is eo tendũt/ut e$$e hortum cõmodi$$imũ $tatuãt. Aere mon&etilde;t phy$ici fruamur &qtilde; id fie ri po$$it liberrimo et puri$$imo. Hoc nõ inficior præ$tabit alto in $ece$$u po$ita uilla. Alia ex pte urbanorũ ciuiliũ<01> negociorũ ratio patr&etilde;familias exigit: ut per&qtilde; frequ&etilde;tcr $e$e habeat foro/curia/t&etilde;pli$ ue. Hoc facillime ut po$$is domu$ dabit urbana. Sed illa negociis: hæc ualitudini aduer$a&ttilde;. Cõ$ueuere duces mutare ca$tra: neqd fetores grauius offen/ dãt. Quid tu futurũ ex urbe c&etilde;$eas: ī qua tot $ordiũ tãtis t&etilde; poribus accumulationes $eruatæ &qtilde; <01> ũdi<01> euapor&etilde;t? Hæc cũ ita $int oīum quæ ad u$us cõmoditat&etilde; ædific&etilde;&ttilde; primariũ $aluberrimũ<01> e$$e hortũ $tatuo: q ne<01> ab rebus urbanis ag&etilde; dis detineat: ne<01> nõ $it aeris īpuritate īmunis. Curabat Ci cero $ibi p Atticũ hortos pari loco celebri. At ip$e nõ adeo uelĩ celebres/ut nũquã <04> foribus &etilde;&etilde; ab$<01> toga liceat. Illud uelī præ$tari cõinoditatis quod ille apud Ter&etilde;tium $e cape gloriaba&ttilde; dicens. Ne ulla me aut uillæ aut urbis $atietas te neat. Belle apud Martial&etilde;. Rure morãs qd agã, re$pondeo pauca rogãti. Prãdeo/poto/cano/ludo/lauo/coeno/qe$co <foot>x iiii</foot> <pb> In le lego/phoebũ<01> cio/mu$am<01> lace$$o. Et urbi $ant uiei na iuuãt/facile$<01> rece$$us: Vbi quæ libeãt/ex libidine lice ant. Celebritat&etilde; dabit urbis propĩquitas: uiæ claritas: regi onis amoenitas. Delectabit i$tic ædificatio: $i tũ primũ ex urbe egre$$is tota $e facie uidendã obtulerit lætã: ac $i ad $e <04>fici$c&etilde;tes illectet at<01> præ$tole&ttilde;. Velī ea re elatula: et uelī in eũ locũ uia præ$urgat cliuo molli adeo ut uad&etilde;tes fallat: q ioad cõ$c&etilde;di$$e nõ ex alia re &qtilde; circũ$pectato agro id ex al titudine loci $entiant. Prati $patia circũ florida: et campus per&quml; apricus: et $ilua<38> ũbræ $ubgelidæ: et līpidi$$imi fõtes ac riuuli: et natationes: et quæ alibi uillis deberi diximus/ nõ deerũt ad uoluptat&etilde; æque at<01> ad u$ũ. Cete<38> tota ædiũ facies at<01> cõgre$$io/quod in oĩ ædificatione ite<38> at<01> ite<38> cõciliat ad gratiã puelim penitus $it qua<01> undi<01> iliu$tris at<01> admodũ p$picua coelo lati$$imo plurimũ a imiitat lu cis/plurimũ $olis/plurimũ<01> $alubris auræ. Nolo $pecte&ttilde; u$piã aliqd/quod tri$tiore off&etilde;dat ũbra. Arrideãt o a aduen tu ho$pitis at<01> cõgratulen&ttilde;. Sub tecta īgre$$i in dubio $int malīt ne aī gratia i$tic re$idere ubi $int: an ulieriora petere: quo<38> hilaritate ac nitore <04>uocen&ttilde;. Ex quadrangulis areis rotũdas: ex rotũdis rur$us angulares: ex his ī eas <04>gre$$us detur: quæ ne<01> totæ rotũdæ: ne<01> lineis oibus rectis cõclu; dantur. Cum<01> ad $inum interiorem domus inieris non ad erit ubi gradum de$cendi$$e oporteat. Verum in ultimum u$que conclaue aut æquabili $olo/aut limitibus modicis pe netrabitur.</P> <P>Sed cũ ptes ædificio<38> inter fe multũ differãt natura. $. et $petie: de his oĩbus nobis cõ$iderãda c&etilde;$eo quæ alibi &etilde;t huic loco de$tinata reliqmus. Nã $unt qd&etilde; quæ tu $eu rotũda fa cias $eu quadrãgula/ modo recte ad u$um conferãt minimi intere$t. Quanta uero eadem $int/et quibus locis di$pona/ tur plurimum inter$t: Et earum aliæ maiores fiant nece$$e e$t. Vti $unt ædium $inus aliæ minore indig&etilde;t area: uti e$t cõclaue penetralia<01> oīa. Aliæ $ũt mediæ uti coenacula at<01> <pb> &etilde;t ue$tibulũ. M&etilde;oro cui<01> in ædibus quæ nã apta di$po$itio $it alibi diximus: Areis uero qui differãt i$ta inter $e nõ e$t ut referam. Sũt. n. multa ex parte arbitrii et ex uaria lo<*>o<38> uiu&etilde;di ratione īmutãtur. Veteres aut porticum ædihus aut $e$$ion<*> appon<*>bãt: utrũ<01> nõ $emp lineis rectis/$ed in$inu atis in theatri modũ. Ad porticũ adigebãt ue$tibulũ ferme o&etilde;s rotũdũ. Inde erat itio in $inũ ædiũ: et quæ $uo loco dixi mus: quo<38> $i pro$equar lineam&etilde;ta nimiũ prolixus $im. Sed quæ faciãt ad r&etilde; hæc $unt. Area $i erit rotunda dimetie&ttilde; ex lineamentis t&etilde;plo<38>: ni hæc differant: <09> altitudines parie/ tum cel$iores i$tic deben&ttilde; &quml; ī t&etilde;plis: quid ita $it modo uide bis. Si erit quadrãgula: tũc erit quidem in quo ab his diffe rat quæ de $acris et quæ de publicis profanis diximus. Ali qd iamen h&etilde;bit quod cum $enatu et curia etiam con$entiat. Ex uulgato uetere maiorum more atrium aut latum erit ex tertia longitudinis bis: aut longitudo quidem ip$a latitudi nis tertiam habebit quinquies: aut dabitur longitudini qn tam latitudinis $epties. Cui uis i$tarum $ic in$titui$$e uete res uid<*>bantur/ ut parietem in altum attoller&etilde;t quoad pars longitadinis areæ tertia altitudini daretur quater. Nos ex operum dimen$ionibus $ic compertum habemus: altitudi/ nen po$cere quadrangulas areas in pariete: aliam ubi teltu dinetur: alia: n ubi contignetur. Item in maximis æditiciis aliud prouidendum: aliud in minu$culis. Non enim par in uni$que proportio interuallorum e$t a centrico $pectantis radii pũcio ad extremas con$pec<*>as altitudines. Sed de his alibi. Arearum magnitudines ex tecto: tecti uero ex trabiũ lõgitudine/quibus operimento opus $it diffinimus. Tectũ e$$e dicã mediocre/cui ferendo mediocris $ufficiat arbor et materia. Et $unt quid&etilde; præter i$tas quas recen$ebamus com plures aliæ linea<38> cõcinni$$imæ dim&etilde;$ione$ et corre$poc&etilde; riæ qua$ conabimur $ubcicte et dilucidi$$ime explicare hũc ī modũ $i crit areæ longitudo ad latitudin&etilde; dupla: tũc in co tignatis fiet altitudo quanta et latitudo: addeturq in $uper <pb> et eius ip$ius dimidia. In te$tudinatis uero parieti addes la titudinis rertiã. Hoc ĩ mediocribus. Verũ in maximis ædi ficiis $i erũt te$tudinata: tũc altitudo a $ũmo ad imũ quartã h&etilde;bit latitudinis qnqes: ĩ cõtignatis uero qntã $epties. Sin aut&etilde; erit areæ lõgitudo tripla ad latitudin&etilde;/tunc $i cõtigna bi&ttilde;/addetur quarta latitudinis ter. Si te$tudinabi&ttilde;/fiet alti tudo æqualis latitudini addita et dimidia. Sin aũt erit qua drupla in te$tudinatis capiet lõgitudinis dimidiã. In trabea tis uero diuide&ttilde; latitudo ī partes quattuor. At<01> ex his da/ bis altitudini ptes $ept&etilde;. Si erit quĩcupla/fiet altitudo uti ī quadrupla: et eius ip$ius altitudinis adde&ttilde; $exta. Quod $i erit $excupla/fiet uti ī <04>xima: $ed adde&ttilde; pars non $exta ut ibi/$ed quĩta. Si erit area lateribus cõparibus/excedet alti/ tudo te$tudinatorũ uti ĩ triplis: trabeatæ uero nõ exced&etilde;t. Quin et in maiu$culis areis licebit deprimere quoad la/ titudo $upet altitudin&etilde; ex &qtilde;rta. Quibu$ lõgitudo excedet latitudin&etilde; pte $ui nona/ fiet ut æque altitudo ab latitudine exceda&ttilde; ex nona $ui: hac nõ ni$i ĩ trabeatis utimur. Cũ h&etilde;bit lõgitudo tertiã latitudinis &qtilde;ter/ tolles ĩ altũ piet&etilde; quãtũ &etilde; integra latitudo addita et ãplius eiu$d&etilde; $exta ī cõtignatis. Sin aũt te$tudinabi&ttilde; addito in$up ut h&etilde;at integrã ip$ã qd&etilde; latitudin&etilde;/at<01> &etilde;t lõgitudinis pt&etilde; $extã: Cũ dabi&ttilde; lõgitudi ni dimidia latitudinis ter: tũc in cõtignationibus altitudo excedet latitudin&etilde; ex pte $eptima. In te$tudinatis uero ad/ des pt&etilde; lineæ vii. lõgioris/qua area circũclauda&ttilde;. Si deni<01> ha$ce h&etilde;bit linea<38> cõiũctiones ut $it linea<38> altera v. altera vii. aut altera tres/altera quī<01> et eiu$mõi/ quas aut loci ne ce$$itas/aut inu&etilde;ti uariatio/aut ornamento<38> ratio po$tula rit. Tũc ãbæ iũg&etilde;&ttilde; lineæ/et altitudini dabi&ttilde; dimidia. Hic illud nõ prætereo. Atria nu$quã fieri oportere lõgiora &quml; ut $int ad latitudinem dupla. Coclauia nũquam fieri lõgiora &quml; ut $int lata ex tertia minus &quml; longa/Tripla uero et qua/ drupla et dei<*>ccps i$tiu$modi longiora porticibus deben/ tur: quæ et ip$æ $excuplam non excedent. In pariete ha/ <pb> bebũtur aptiones et fene$tra<38> et ho$tio<38>. Fene$tra $i a$ape rietur ī pariete latitudinis/quæ natura $ui breuior e$t &qtilde; $it areæ lõgitudo/tũo fiet nõ plus unica. Atq erit illa quidem ita po$ita: ut in ea latitudinis linea breuior $it linea altitu/ dinis: aut cõtra ut eius latitudo ãplior $it &qtilde; altitudo: quod genus fene$tra<38> accubãtiũ dicitur. Si igi&ttilde; erit latitudo uti ī foribus retractior: tũc dabis ut $it uacuũ aptionis a dextra in $ini$trã pars totius parietis intimi nihil plus tertia/nihil minus quarta, Apertioni$<01> ip$ius infima linea di$tabit a pauimento nihil plus &qtilde; ex nona totius altitudinis quater: nihil minus &quml; ead&etilde; ex nona bis. Longitudo aptionis capiet dimidiã latitudinis ter. Ita<01> $ic fiet $i erit in aptione latitu dinis linea &qtilde; altitudinis breuior. Sin aũt er it apertio a dex tris ad $ini$trã laxior: et ab imo ad $ũmũ pre$$ior: tũc ex to ta parietis linea dabis ãplitudini aptionis nihil minus dimi diã/ nihil plus tertiã bis. Altitudo aũt in ea fiet itid&etilde; aut ex dimidia latitudinis: aut bis ptem illius occupabit tertiam. Sed binæ inter$titu&etilde;&ttilde; colũnellæ $upliminaris $u$tin&etilde;di gra tia. Quod $i erũt fene$træ hab&etilde;dæ ī pariete prolixiore/tunc fient plures/et numero impares. Nume<38> proba$$e ī his ma iores uideo ternariũ/et fient hũc in modũ. Tota parietis lõ gi$$ima linea diuidetur ī partes nihil plus $eptem: nihil mi nus qn<01>. Ex quibus tibi $ũmito ptes tris: ea$<01> fene$tris $in gulas $ingulis di$tribuito. Altitudini autem aptionis dabis quartã latitudinis $epties: aut qntã nouies. Quod $i demũ placuerinc fene$træ numero$iores: tũc id opus quãdo natu/ rã $apiat porticus ab illis et præ$ertĩ a theatralibus dim&etilde;$io nes aptionũ/quas $uo loco diximus/trã$umen&ttilde;. Ho$$iorũ aptiones fi&etilde;t quales $enatui curiæ ue deberi diximus. Fene $tras ornabis opere corynthio: primariũ ho$tiũ ionico: Fo res triclinio<38> et cella<38> et eiu$modi dorico. Hæc de lineis quantum ad rem facerent hactenus.</P> <P>Sunt præterea quæ adigas ornamenta priuatis ædibus ali qua nõ prætermitt&etilde;da. Veteres in pauim&etilde;tis porticus qua/ <pb> drangulos rotundo$<01> labyrintbos pingebant/quibus pueri exercer&etilde;tur Vidimus p areas pictã hærbã uolutil&etilde; flagelli$ undantibus late circũfu$is. Vi$un&ttilde; et qui trapetes ĩ cubicu lis in$tratos finxerint te$$ellatura ex marmore. Alii corol/ lis et ramu$culis in$per$ere. Laudarũt O$i illius inu&etilde;tum: qui pauimentũ pgami $trauerit: in quo reliquiæ a coena re mi$$æ apparer&etilde;t: opus me $upi coenaculo nequic&qtilde; indec&etilde;$: Agrippã percõmode feci$$e arbitror: qui cru$tis figulinis pauim&etilde;ta cõ$trauerit. Odi $ũptuo$itat&etilde;. Delectãt quæ inge niũ ad uenu$tatem et lepiditat&etilde; attulerit. In cru$tationibus parietũ nulla picturæ cõiectatio erit gratior at<01> $pectatior &qtilde; quæ lapideas colũnatiões exprimat. Porticũ qua $patia ri cõ$ue$$et Titus Cæ$ar ter$is foeniceis lapidibns di$tinxe rat: quo<38> $plendore qua$i ex $peculo omĩa uideren&ttilde;. Anto nius Caracalla princeps in porticu pinxit ge$ta et triũpbos patris. Ip$ũ id etiam effecit Seuerus. Agathocles aũt nõ pa tris res ge$tas $ed $uas pinxit. Apud per$as pingere aut ali ud fingere ex uetere lege nõ licebat &qtilde; cædes a $uis regibus fera<38> interfecta<38>. Et certe $uo<38> ciuiũ fortia et memoratu digna facta uultu$<01> tũ in porticibus tũ in tricliniis apti$$i me pingentur at<01> applicabũtur. Statuas eo<38> q rempu. au/ xi$$ent. C. Cæ$ar $ũma cũ oīum approbatione $ua po$uit ĩ porticu. Mihi hi quid&etilde; proban&ttilde;. Sed pariet&etilde; nolim affatim refertũ e$$e aut $imulachris aut $ignis aut penitus opertum hi$toria<01> occupatũ. Videre hoc licet ĩ g&etilde;mis at<01> maxime ĩ margaritis: $i gregatim cõpingãtur/$orde$cũt. Velim id circo certis aptis digni$<01> locis di$tinctas haberi p parietes formas lapideas/ubi colloc&etilde;tur cũ $tatuæ tũ et tabulæ: qua les triũpho detulit Põpeius: ĩ quibus laudes rerũ a $e ge$ta rum mari et terra pictæ intuebãtur. Vel ade$$e potius uelĩ quæ poctæ ad bonos mores cõfinxerint: uti illud Dædali: q ad cumas ĩ foribus Icarũ uolãt&etilde; pĩxit. Cũ<01> pictura et poe tica uaria $it: alia quæ maximorũ ge$ta prĩcipũ digni$$ima memoratu: alia quæ priuato<38> ciuiũ mores: alia que <*> <pb> riã uitã exprimat. Prima illa quæ maie$tat&etilde; habet publicis et præ$tãti$$imo<38> operibus adhibebitur. Vlrima hortis ma xime cõueniet/ <09> oium $it ea quid&etilde; iucũdi$$ima. Hilare/ $cimus maior&etilde; in modũ animis cũ pictas uidemus amoeni/ tates regionũ/et portus et pi$cationes/et uenationes/et na tationes/et agre$tiũ ludos/et florida et frõdo$a. Illud etiã Octauiani prĩcipis faciat ad r&etilde;: qui quid&etilde; maximo<38> aĩaliũ o$$a inui$a ĩmania ornam&etilde;to $ua<38> ædiũ apponebat. Antris et criptis a$$ueuere cru$tam ueteres adigere a$peram ex ĩdu $tria adpactis minutis glebis ex pumice aut $puma lapidis tyburtini: quã Ouidius u<*>uũ appellat pumic&etilde;. Et uidimus qui cærã uiridem induxerint: quo mu$co$i antri lanugines finger&etilde;t. Illud uehem&etilde;ter delectauit quod uidimus ad $pe/ luncã: quo loci aquæ fons erũperet cru$tã ductã ex uarii$ cõ chis o$trei$<01> maritimis aliis inuer$is/aliis incũbentibus cõ pactis ex colo<38> uarietate ĩter $e artificio $ane lepidi$$imo. V<*>i u<*>oribus cõueniãt no ni$i digni$$imos hominũ et for/ mo$i$$imos uultus pĩgas mon&etilde;t. Plurimũ. n. habere id mo menti ad conceptus matrona<38> et futurã $peti&etilde; prolis ferũt. Aqua<38> $pectare fontes pictos et riuulos maior&etilde; in modũ fe bricitãtibus cõfert. Experiri hoc licer/$i quãdo per noctem $onus cubant&etilde; fru$trabi&ttilde;: tũc limpidi$$imas quas u$piam ui deris aquas fõtium/riuo<38>/ aut lacus ubi m&etilde;te repetere ĩ$i i teris/illico u<*>giliarũ illa $iccitas humectatur/ irrep<*><01> $o por/quoad dulci$$ime obdormi$cas. Acced&etilde;t et horti plan tarũ<01> delitiæ/et porticus horten$is/ qua $oles/qua it&etilde; um bras captes. Aderit et area fe$tiui$$ima. Prærũpent aquulæ præter $p&etilde; locis complu$culis. Itiones drffini&etilde;t plãta: quæ phenni uireãt folio: uallabis pte obtecta bu<*>o. Nam ap<*> coelo et u&etilde;to et præ$ertim maris a$pergine leditur at<01> mar ce$cit. Aprico autem loco $unt qui myrthum/<09> æ$tiuo t&etilde;/ pore lætum fieri dicant exponunt. Sed gaudere myrthum laurum hæderam<01> umbra Theophra$tus a$$erit: ca<01> re breui $erendã interuallo putat: quo $olis æ$tus mutua <*> <pb> umbra. Ne<01> deerũt cupre$$i ue$titi hædera. Præterea et <*> cli et emicicli: et quæ de$criptiones in areis ædificio<38> <04>b&etilde; tur ex lauro ex citro/ex iunipero deflexis ac $e$e mutuo cõ plect&etilde;tibus ramis cõcluden&ttilde;. Phiteon agrig&etilde;tinus trecenta ua$a lapidea in $ua priuata domo habuit: quo<38> quod<01> cape ret amphoras centũ. Talia in hortis ua$a <04> fõtibus ornam&etilde; to $ũt. Vit&etilde; ueteres qua $tratas horti obteger&etilde;t colũni<*> mar moreis imponebãt. Ea<38> cra$$itudo longitudinis h&etilde;bat deci mã ope coryntbio. Arbo<38> ordines ad lineã et interuallis cõ paribus et ãgulis corre$põd&etilde;tibus ponen&ttilde;/ uti aiũt ad quin cuncem. Hærbis rarioribus/et quæ apud medicos in precio $int hortũ uirent&etilde; reddet. Gratũ id quod apud maiores uilli ci a$$ueuere dominis applaudere in$criptis eo<38> nominibus p areã buxo aut hærbis odoratis. Sepem obiicret rho$a: inne ctet corilos et punicas. At ille corna inquit uepres et pru/ na ferat et quercus et ilex. Multa fruge pecus: multa domi nũ iuuet ũbra. Sed i$ta uillis forta$$is cõueni&etilde;t fructuariis magis &qtilde; horto. Quin et illud Democriti quod ferũt. Parũ prudenter eũ facere/qui aut lapide aut lapidea $tructura cir cũ$epiat hic nõ improba&ttilde;. La$ciui&etilde;tiũ. n. proteruiæ pro$pi ci&etilde;dum e$t. Statuas ridiculas per hortum non reprobo: mo do nihil ob$coeni. Ita<01> i$tiu$modi quidem erunt horti.</P> <P>Vrbana aũt domus inte$tinis pietibus cõclauio<38> coenacu lo<38> ue fe$tiuitate nequic&qtilde; cedet hort&etilde;$ibus: $ed extimis uti e$t porticus et ue$tibulũ non ita fe$tiuitates captabit ut non multo memini$$e grauitatis uidea&ttilde;. Atq præ$tãti$$imo<38> q dem ciuiũ porticũ trabeatã e$$e cõdecet: mediocro<38> aut&etilde; ar cuatã. In utri$<01> te$tudinata pplacebit. Ornamenta et trabis et corona<38> quæ colũnis ĩpon&etilde;&ttilde; capi&etilde;t colũnationis quartã. Si in primas colũnationes colũnæ alteræ $upponen&ttilde;/ fi&etilde;t $e cũdæ breuiores primis ex quarta. Quod $i et tertiæ $upexci tabun&ttilde;/fi&etilde;t illæ tũ quid&etilde; ex qnta breuiores &qtilde; $ub$titutæ. In i$ta<38> $ingulis arulæ et plutei quæ colũnis $ubigũ&ttilde; pt&etilde; $uæ colũnæ hebũt quartã. Vbi aũt unica fiet cõlũna&ttilde;iõe cõt&etilde;tus <pb> ad rationes publicorũ opum quæ profana $int $e acco<*> bit. Fa$tigiũ priuatis ædibus non ita fict/ut t&etilde;pli maic$tat&etilde; ulla ex pte $ecte&ttilde;. Ve$tibulũ tam&etilde; ip$ũ frõte paulo $ub ela tiori at<01> &etilde;t fa$tigii dignitate hone$tabi&ttilde;. Reliquũ parietis utrĩ<01> leni $urgente cri$ta coronabi&ttilde;. Et præ$ertĩ primari<*> ãgulos ædificii $tare cri$ta nõ nibil $upbiore cõferet ad elc gãtiã. Mihi non <04>ban&ttilde; qui ædibus priuato<38> ciuiũ pinna$ et minas ĩpo$uere. Arcis. n. i$ta $ũt uel potiu$ tyrãno<38>: alie na a ciuibus pacatis et bene ī$tituta repu. quãdoquidem aut cõceptũ metũ aut paratã iniuriã $ignificent. Men ani opus pro fronte ædis præ$tabit lepiditatem $i erit non ua$tum nõ profu$um non indecens.</P> <P>Nũc quod dicturos polliciti $umus ad ea uenio ex quibus uniuer$a pulchritudinis ornamento<38> <01> genera exi$tãt: uel quæ potius expre$$a ex oĩ pulchritudinis r&etilde;c emanarĩt: dif ficilis nimi<38> pue$tigatio. Nã qcqd unũ illud quod ex uni uer$o ptiũ numero et natura exprim&etilde;dũ $elig&etilde; <*><01> $it/aut $ingulis ĩpartiun dũ rõne certa et coæquabili/aut ita h&etilde;ndũ ut unã in cõgeri&etilde; et corpus plura iũgat/contineat<01> recta et $tabili cohæ$ione at<01> co$en$u: cui nos hic p$imile quippiã quærimus: profecto ip$ũ id eo<38> oium uim et &quml;$i $uccũ $ap<*> at nece$$e &etilde;: quibus aut cohære$cat aut ĩmi$cca&ttilde;: alioquin di $cordia di$cidii$<01> pugnar&etilde;t at<01> di$$iparentur. Quæ $ane <04> qui$itio at<01> $eleceo cũ cæteris i rebus minime prõpta/mini me expedita e$t: tum egregie ĩ his de quibus dicturi $umus oĩum anceps at<01> piculo$a e$t: tã multis cõ$tat res ædifica<*>o ria ptibus: tã<01> uariis ornam&etilde;to<38> generibus $ingulæ $e uti uidi$ti ptes dignari po$tulãt. Sed nos ex in$tituto pro <*> nu uiribus r&etilde; pro$equemur: nõ illa repet&etilde;tes/qua ratione ex partiũ numero $olida ĩtegro<38> cognitio <*>. Verũ quod faciat ad r&etilde; hinc ordiemur/notãtes quid nã $it quod <*> $ui pulchritudinem efficiat. A periti$$imis ueterũ admone mur et alibi diximus e$$e ueluti aĩal ædificiũ ĩ quo <*>ũd<*> naturã imitari opus $it. Perue$tigemus igi&ttilde; quid ita $it in <pb> corporibus a natura productis cur alia pulchriora alia mi nus pulchra aut &etilde;t deformia dicãtur. In promptu e$t ex his quæ ĩ pulchro<38> numero cen$eãtur nõ eiu$mõi cũcta e$$e /ut inter $e protinus nihil differãt: qn uel ea re maxime qua nõ cõueniũt ead&etilde; ip$a re ĩe$$e quippiã aut īpre$$ũ aut i$uffu$ũ $&etilde;cimus. Cur quæ di$$imillima $int/tam&etilde; una e$$e admodũ uenu$ta <04>fiteamur. Vtar ex&etilde;plo. Puellã aliqs teneritudi/ ne gracil&etilde; cupiet. Ille apud comicũ cæteris puellis antepo nebat uirgine illã <09> e$$et illa quid&etilde; habilior et $uci plena. Tibi forta$$is pplacebit uxoris forma: quæ ne<01> tenuitate ĩ ualidos: ne<01> m&etilde;bro<38> $pi$$itudine ru$ticanos pugiles imi tetur. Sed &quml;tũ illi addi/ huic detrahi $eruata dignitate po$ $it: tantũ in ea reperiatur. Quid igi&ttilde; <09> i$ta<38> alterã aut al/ terã mauis/ea de re cæteras e$$e forma non liberali et digna $tatues minime. Sed i$tæc ut præcæteris placeat efficere po tuit quippiam/ quod quale ip$ũ $it nõ requiro. Vt uero de pulchritudine iudices nõ opinio: ue<38> animis innata quædã ratio efficiet. Id ita e$$e apparet: quãdoquid&etilde; turpia/infor mia/ob$coena nemo &etilde; quin illico intuens offenda&ttilde; at<01> ode rit. Vnde aũt is animi $en$us excitetur et <04>deat/etiã nõ re quiro funditus. Sed ex his quæ ultro $e$e offerũt &qtilde;tũ ad r&etilde; faciat pen$itemus. E$t. n. in formis profecto et figuris ædifi cio<38> aliquid excell&etilde;s pfectũ<01> naturæ quod animũ excitat eue$tigio<01> $entiatur. Credo eqd&etilde; formã/dignitatem/uenu $tat&etilde;/et quæuis $imilia ĩ his con$i$tere: quæ $i ademeris aut minutaris: illico uiti&etilde;tur et peant. Hoc $i p$uadetur/haud erit quid&etilde; prolixũ ea rec&etilde;$ere quæ adimi/augeri/mutariue præ$ertĩ informis at<01> figuris po$$int. Cõ$tat. n. corpus o&etilde; ptibus certis at<01> $uis: ex quibus nimi<38> $iquã ademeris: aut maiorem minorem ue redegeris: aut locis tran$po$ueris nõ decentibus/ fiet ut quod i$to in corpore ad formæ decentiã congruebat uitietur.</P> <P>Ex quo $tatui$$e po$$umus/ne cætera i$tiu$mõi prolixius <04>$equar/præcipua e$$e tria hæc in qbus oĩs quã quærimus <foot>ratio</foot> <pb> ratio cõ$ume&ttilde; numer<*> et quã nos finition&etilde; nũcupabimu$ et collutatio. Sed &etilde; ãplius qppiã ex his oĩbus cõpactis at<01> an ne<*>s: quo tota pulchritudinis facies mirifice colluce$cat. Id apud nos cõcinnitas nuncupabi&ttilde;: quã eand&etilde; profecto oĩs e$$e gratiæ at<01> decoris alũnã dicimus. Atqui &etilde; quidem cõ cinnitatis munus et paratio ptes/ quæ alioquin ĩter $e natu ra di$tĩctæ $ũt pfecta quadã ratione cõ$tituere/ita ut mutuo ad $peti&etilde; corre$p&etilde;deãt. Hinc fit/ut cũ $eu ui$u $iue auditu $eu quauis ratione admoueãtur ad animũ/cõcinna cõfe$tim $entian&ttilde;. Natura. n. optima cõcupi$cimus/et optimis cum uoluptate adhæremus: ne<01> ĩ toto corpore aut ptibus uiget magis cõcinnitas &qtilde; in $e ip$a at<01> natura: ut eã quidem e$$e animi rationi$<01> cõ$ort&etilde; interpreter: habet<01> campos lati$$i mo$ ubi exercea&ttilde; at<01> efflore$cat. Totã cõplectitur homini$ uitã et rationes: totã<01> ptractat naturã re<38>. Quicquid. n. ĩ mediũ proferat natura/id o&etilde; ex cõcinnitatis lege modera&ttilde;. Ne<01> $tudiũ e$t maius ullũ naturæ &qtilde; ut quæ produxerit ab $olute pfecta $int. Quod ip$ũ amota cõcinnitate minime a$ $equeretur: $ũmus. n. qui opatur con$en$us ptium ĩteri$$et. Sed de his hactenus: quæ $i $atis cõ$tant/ $tatui$$e $ic po$$u mus pulchritudin&etilde; e$$e qu&etilde;dã con$&etilde;$um et con$piration&etilde; p tium in eo/cuius $unt ad certũ nume<38> finition&etilde; collocatio n&etilde;<01> habitã /ita uti cõcinnitas hoc &etilde; ab$oluta primaria<01> ra tio naturæ po$tularit. Hãc ip$ã maior&etilde; ĩ modũ res ædifica toria $ectatur. Hac $ibi dignitat&etilde;/gratiã/auctoritat&etilde; u&etilde;di cat/at<01> ĩ precio &etilde;. Cũcta quæ hactenus diximus cũ ita e$$e ex ip$a re<38> natura pcepi$$ent maiores no$tri<*>nec dubitar&etilde;t his neglectis $e nihil a$$ecuturos/ quod ad opis laud&etilde; et de cus faceret: non iniuria naturã optimã forma<38> artific&etilde; $ibi fore imitandã indixere. Ea re leges qbus illa in rebus <04>du/ c&etilde;dis utere&ttilde; quoad hominum indu$tria ualuit collegerunt: $ua$<01> ad rationes edificatorias trã$tulerũt. Spectãtes <*> quid natura et integrũ circa corpus et $ingulas circa partes a$$ucuerit/intellexere ex primordii$ re<38>/corpora portion<*> <foot>y</foot> <pb> bus nõ $emp æquatis con$tare. Quo fit/ut corporũ alia gra cilia/alia cra$$iora/alia intermedia <04>ducãtur: $peciãte$<01> ædificiũ ab ædificio/ uti $upioribus trã$egimus libris: fine et officio plurimũ differre. Ea re haberi uarium oportere. Natura idcirco moniti tris et ip$ĩ adinuenere figuras ædis exornandæ: et noĩa impo$uere ducta ab his/ qui alteris aut aliis delectaren&ttilde;: aut $orte uti ferme inuenerint. Vnum fuit co<38> plenius: ad laborem ph&etilde;nitat&etilde;<01> aptius: hoc doricũ nũ cuparũt. Alte<38> gracile lepidi$$imũ: hoc dixere corynthiũ. Mediũ uero quod qua$i ex utri$<01> cõponer&etilde;t ionicũ appel/ larunt. Ita<01> integrum circa corpus talia excogitarũt. Po$t hæc cũ tria illa quæ rec&etilde;$ebamus aduerti$$ent præcipue ad pulchritudin&etilde; a$$e qu&etilde;dã facere: nume<38>/ finition&etilde;/ colloca tion&etilde;: his tribus quomodo uter&etilde;tur naturæ opibus p&etilde;$itatis comptũ fecere prĩcipiis uti opinor ductis hinc.</P> <P>Nan<01> ex numero quid&etilde; ip$o primũ ĩtellexere alium e$$e par&etilde;: aliũ impar&etilde;. Ambobus u$i $unt. Sed paribus alibi: m paribus it&etilde; alibi. O$$a. n. ædificii naturã $ecuti hoc e$t colũ nas et angulos et eiu$modi numeto nu$&qtilde; po$uere ĩpari. Nul lum. n. dabis aĩal quod pedibus aut $ter aut mouea&ttilde; impari bus. Tũ et cõtra nu$&qtilde; pari aptiones numero po$uere: quod ip$ũ naturã ob$erua$$e in prõptu e$t/ quãdo animãtibus <*> at<01> hĩc aures/oculos/nares cõpes qd&etilde;: $ed medio loco <*> et <04>patulũ appo$uit os. Ve<38> inter numero pares at<01> ĩpar<*>$ nõnulli $ũt/ et familiares naturæ magis &qtilde; cæteri: et apud $a pi&etilde;tes in primis celebres: quos $ibi in cõpon&etilde;dis ptibus æd<*> ficio<38> u$urparũt architecti ea maxime de re <09> habeãt in $e quippiã: quo merito digni$$imi c&etilde;$ean&ttilde;. Et. n. naturã qd&etilde; ternario cõ$tare prĩcipio philo$ophãtes om&etilde;s a$$euerãt. Et qnariũ cũ tã multa tã<01> uaria tã<01> admirabilia p&etilde;$ito quæ aut ĩ $e quinariũ ob$eru&etilde;t: aut a quinariũ hab&etilde;tibus/quales $ũt hominũ manus/prodierint: no iniuria diuinũ et me<*> diis artiũ Mercurio<01> in primis dicatũ a$$etior. Ec $ept<*> rio cõ$tat $ũmum re<38> opific&etilde; deum maior&etilde; ĩ modũ dele<*> <pb> <*>: qui $eprem po$uerit coelo uagantes $tellas: et quem $uas e$$e delitias uoluerit homin&etilde; ita moderetur/ ut et c&etilde;cipi et pfici et adole$cere et cõfirmari et huiu$modi oĩa ad hunc ip $um redegerit nume<38> $ept&etilde;nariũ. Veteres inqt Ari$totele$ nato infãti nom&etilde; ante diem a natiuitate $eptimũ nõ impone bant/ qua$i non prius $aluti de$tinato. Nã<01> et in matrice $e men et natus infans ab $ui ortu plurimũ infra di&etilde; $eprimam piclita&ttilde;. Ex impibus etiã numeris celebrãt nouenarium: ad quem nume<38> $olers natura $pheras appo$uit coelo. Tum et apud phy$icos con$tat naturã pte integri nouenaria multis et maximis ĩ rebus uti a$$ue$$e. Nona. n. ex annuo ciclo $o lis pars die<38> e$t circiter quadragĩta. Hũc ad nume<38> forma ri in utero foetũ aiebat Hypocras. Tũ et motus<*>a grauiori bus pleri$<01> ualitudinibus ad cõuale$c&etilde;tiam ex quadrage$i ma terminari die pa$$im cõ$picimus. Purgari de$inũt quæ cõcepere/$i erit ma$culus. Et rur$us po$t ptũ nato ma$culo ad i$tã hãc di&etilde; purgari ĩcipiũt matres. Et ĩfãt&etilde; ip$ũ ãte qua drage$imã quo<01> di&etilde; ĩter uigilandũ ne<01> ridere ne<01> lacrby mas fũdere ui$ũ affirmãt: dormient&etilde; uero feci$$e ut<38> <01> refe rũt. De ĩpibus hactenus. Ex pibus aũt fuere ĩter philo$ophã tes q diuinicati cõ$ecratũ dicarĩt nume<38> &qtilde;ter nariũ: co<01> $i bi præ$tari maximũ iu$iurãdũ uoluerint: et $enariũ inter ra ri$$imos pfectũ nominãt: qui $uis oĩbus integris con$tet pti bus. Octonariũ ĩ re<38> natura uim habere maximã cõ$pi<*> e$t. Men$e præter&quml; in ægypto qui na$cun&ttilde; octauo uitã <04>du xi$$e nullos uidemus. Quin et $i pepit m&etilde;$e pregnans octa uo/et foetus mortuus $it: matr&etilde; etiã $ubinde morituram di cunt. Tum $i cõcubuerit m&etilde;$e octauo par&etilde;s fiet infãs opple tus lentoris muco$i/ et cute redde&ttilde; foeda at<01> o$treacea ual de ob$coena. Decimũ putabat Ari$toteles nume<38> omniũ <*>a beri pfecti$$imũ: ea forta$$is re uti interpretãtur, <09> quattu or cõtinuis collectis cubis eius quadratũ compleatur. Ita<01> his pa$$im inde u$i architecti $unt. Sed paribus quos <*> ni de$tinarũt denariũ: imparibus uero noueuariũ trãg<*> <foot>y ii</foot> <pb> maxime in templis non $unt. Nũc $equitur ut de finitione dicendum $it.</P> <P>Finitio quid&etilde; apud nos e$t corre$põdentia quædã linea<38> inter $e/quibus quãtitates dimetian&ttilde;. Ea<38> una e$t lõgitudi <*>ltera latitudinis: tertia altitudinis. Finitionis ratio anti$$ime duci&ttilde; ex his/ qbus p$pectũ quid&etilde; et cognitũ &etilde; na turã $e$e nobis $pectandã admirandã<01> præbere. Et profecto <*> at<01> ite<38> affirmo illud Pytagoræ. Certi$$imũ e$t natu rã in oĩbus $ui e$$e p$imil&etilde;. Sic $e habet res. Hi qd&etilde; nume <*> p quos fiat ut uocũ illa cõcinnitas auribus grati$$ima red datur/iidem ip$i numeri pficiunt/ut oculi aĩu$<01> uoluptate mirifica complcã&ttilde;. Ex mu$icis igi&ttilde; quibus ii tales numeri explorati$$imi $ũt: at<01> ex his præterea qbus natura aliquid de $e cõ$picuũ dignũ<01> præ$ter tota finitionis ratio pduce&ttilde;. Sed nõ lõgius <04>$equar &quml; ad r&etilde; faciat architecti. Sinamus er <*> quæ ad $ĩgula<38> uocũ ordines/quæue ad retracordo<38> ra <*> ptin&etilde;t. Quæ aũt ad opus no$trũ faciãt hæc $ũt. Armo <*> e$$e dicimus uocũ cõ$onãtiã $uau&etilde; auribus. Vocũ sliæ graues/aliæ acutæ. Grauior uox a longiore neruo re$onat: <*>æ a breuioribus. Ex uocũ i$ta<38> uaria di$paritate uariæ hab&etilde;tur armoniæ: quas ex corda<38> cõ$onantiũ mutua copa tione ueteres ad certos numeros collegere. Cõ$onãtia<38> <*> $ũt noĩa. Diapente: quæ ead&etilde; $exqaltera. Diate$$eron: quæ <*> quitertia. Tũ et diapa$on: quæ dupla. Et diapa$õ diap&etilde; <*>quæ tripla. Et di$diapa$on: quæ quadrupla nũcupa&ttilde;. Hi$ addidere tonũ: qui et $exquioctauus dicitur. Cõ$onãt<*> iu$modi quas rec&etilde;$uimus cordarũ inter $e cõpationibus $ic $e hab&etilde;t. Nã<01> $exquialtera eo dicta e$t/ <09> i$tic neruus ma ior lõgitudine $ui integrũ minor&etilde; at<01> in$up alterã in $e mi <*> ptem cõtineat. Quod. n. apud ueteres $exqui diceba&ttilde;/ $ic nos interpretamur dictũ. In $exqaltera igitur maiori da bitur neruo numerus rernarius: minori aut&etilde; binarius. Sexq tertia dicta/in qua maior corda minor&etilde; cõtineat integram at<01> in$up minoris ip$ius part&etilde; quo<01> tertiam. Maiori ergo <pb> dabis nume<38> quattuor: minori tria. In ea uero cõ$onantia quæ diapa$on dicitur/numeri haben&ttilde; re$põdentes ex dupla uti binarii ad unitat&etilde;/ et totũ ad $ui dimidiã. In tripla ter narii ad ip$ã eand&etilde; unitat&etilde;/ aut ĩtegri ad $ui part&etilde; tertiam: in quadrupla quaternarius ad ip$ã itid&etilde; re$põdet unitatem uti integrũ ad $ui quartã. Numeri demũ ip$i mu$ici/ut eo$ $ũmatim colligã/hi $ũt. Vnus/duo/tres/quattuor. E$t &etilde;t ut dixi tonus: in quo maior neruus ad minor&etilde; cõpatus eũ $u perat ex minoris pte octaua. His oĩbus numeris utũ&ttilde; archi tecti per&qtilde; cõmodi$$ime: et binatim $ũptis uti pon&etilde;dis foro plateis et areis $ubdiualibus/ĩ quibus $olũ duæ cõ$iderãtur diametri latitudinis et longitudinis. Ternatim etiã $ũptis urun&ttilde; ueluti in fe$$ionibus publicis et $enatu ponendo at<01> aula et ciu$modi: in quibus una comparant longitudini la titudinem: et utri$<01> i$torum altitudinem uolunt ad armo/ niam corre$pondere.</P> <P>De his nobis dicendũ e$t. Prius de areis: in quibus binatĩ diametri coaptan&ttilde;. Area<38> aliæ breues: aliæ <04>lixiores: aliæ mediæ: oĩum breui$$ima e$t quadrata: cuius latera quæuis mutua lõgitudine $unt æqualia: et angulis re$põdent oĩbus rectis. Proxima e$t i$tic $exqaltera/ tũ et inter breues areas annumerabitur $exquitertia. Tres igi&ttilde; i$tiu$modi re$põd&etilde; tiæ quæ ead&etilde; apud nos $implices nũcupan&ttilde; breuibus deben rur areis. Mediocribus quo<01> æque tris cõueniũt. Ea<38> opti ma e$t dupla: huic <04>xima quæ a $exquialtera duplicata cõ ponitur. Atqui <04>ducitur ea quid&etilde; $ic: po$ito minimo areæ numero puta quattuor/ <04>ducitur prima $exquialtera: fient $ex. Huic etiã addis rur$us etiã i$tius alterã: fiũt nou&etilde;. Ex cedet igi&ttilde; lõgitudo maxima i$tic breui$$imã ex dupla at<01> amplius ex duplæ tono et media<38> etiã erit quã dederis bis $ũpta $exquitertia pari ducta ratione uti proxima. Erit igi tur ex hac re $ũpta <04>ductione linea i$tic minor ut nou&etilde; lõ gi$$ima ut $exdecĩ. Ergo hic maior linea exceditur a dupla minoris uno minus tono: In prolixioribus areis ratio duci&ttilde; <foot>y iii</foot> <pb> $ic. Nam aut iũgitur dupla cũ $exquialtera et fit tripla: aut iungi&ttilde; duplæ etiã $exquitertia/ et fiũt extremi numeri uti tres et octo: aut $umũtur ut re$põdeant mutuo diametri ex quadrupla. Diximus de breuioribus arcis in quibus numeri re$pondeant aut ex æquo/aut uti duo ad tres aut uti tres ad quattuor. Et de mediocribus areis ĩ quibus re$p&etilde;d&etilde;t nume ri aut ex dupla/aut uti quattuor ad nou&etilde;/aut uti nouem ad $exdecim. Vltimo rec&etilde;$uimus <04>lixiores in qbus re$põdent ex tripla aut ex quadrupla/ aut uti tres ad octo. Ternatim aũt uniuer$os corporis diametros /ut $ic loquar/ coadiuga bimus numeris his: qui aut cũ ip$is armoniis innati $ũt: aut $ũpti aliũde certa et recta ratione $ũt. In armoniis in$ũt nu meri/ex quo<38> corre$põdentiis proportiones ea<38> cõpl&etilde;tur uti in dupla/tripla/quadrupla. Nã dupla quid&etilde; ex $impli ci habe&ttilde; $exquialtera: cui adiũcta quo<01> $it $exquitertia ex&etilde; plo huiu$modi. E$to $it duplæ numerus minimus duo. Ex hoc produco p $exquialterã ternariũ<*>ex ternario inde p $ex <*>uitertiã habebi&ttilde; quaternarius: qui id&etilde; numerus ad binari um duplus e$t. Aut itidem $ic. E$to $it minimus numerus tris: <04>duco $exquitertiã: fiũt quattuor: addo $exquialterã: haben&ttilde; $ex: qui relati ad tris cõplent duplã. Tum et tripla cõponi&ttilde; ex dupla et $exquialtera $imul iunctis. E$to $it nu merus i$tic minimus binarius: Is ex dupla fiet quaternari us: huic addo $exquialterã: fit $enarius: qui quid&etilde; $enarius numerus re$põdet ad binariũ ex tripla. Aut i$tuc itid&etilde; $ic. Po$ito eod&etilde; binario minori capio eius $exquialterã fiet ter narius. Addo etiã duplã ternarii: habemus $enariũ ip$ũ mi noris triplũ. Similibus ext&etilde;$ionibus producitur quadrupla ex quibus cõponitur dupla addita illis altera quo<01> dupla. Nã fit ea quid&etilde; ex dupla duplicata: quæ ead&etilde; di$diapa$on appellatur. Fit<01> in modũ hũc. E$to $it numerus i$tic mini mus duo: hũc duplo/et fit diapa$õ: quæ re$põdet uti&qtilde;<*>tuor ad duo. Hãc ite<38> duplo: et fiunt bi$diapa$on: in qua r<*> dent ad duo octo. Componitur etiã quadrupla i$tec add<*> <pb> ad duplam $exquia$tera et $imul $exqtertia. Id qui $iat ex <04>xime dictis con$picuũ e$t. Nã quo $it explicatio i$tæc ap tior po$ita puta dualitate p $exqalte: ã fit ternarius: qui per $exqtertiã fit quaternarius. Qui demum quaternarius p du plã fit octonarius. Aut $ic. Nã po$ito quid&etilde; ternario habes ex dupla i$tius $enariũ: cui addis alterã $ui partem: fiũt no u&etilde;: huic addis tertiã/dabuntur duodecĩ: q quo<01> ad $ui mi nimũtris quaternarius e$t. His numeris quales rec&etilde;$uimus utũtur architecti nõ cõ$u$e et <04>mi$cue: $ed corre$pondenti bus utrin<01> ad armoniã. Vti q parictes uelit attollere ĩ area forta$$is: cuius longitudo $it ad $ui latitudin&etilde; dupla: is i$tic uta&ttilde; re$põdentiis no quibus tripla: $ed iis tantũ: quibus ea d&etilde; ip$a copona&ttilde; dupla. Aeque itid&etilde; $equetur in area tripla: nã $uis quo<01> ute&ttilde; re$pedentiis: utetur in&quml; nõ aliis &quml; $uis. Ita<01> diffiniet diametros ternatī numeris quo$ rec&etilde;$uimus: uti accõmodatiores cos uenire $uũ ad opus intelligat. Dia metris etiã finiũdis ĩnatæ $ũt quædã corre$põd&etilde;tiæ quæ nu meris neq e&qtilde; terminari po$$ut: $ed captãtur radicibus et po tentiis. Radices $ũt latera quadratorum numerorum. Po tentiæ quid&etilde; $ũt ip$o<38> quadrato<38> areæ. Ex area<38> accretio ne cõcipiũtur cubi. Cubo<38> primus cuius radix unitas diui nitati cõ$ecratus e$t/ea re <09> ex unitate <04>ductus totus ip$e qua<01> unus $it. Accedit quod aiũt unũ e$$e oĩum figurarum in primis $tabil&etilde;: et in o&etilde;m ba$im æque cõ$tant&etilde; et pman$u rum. Sed unitas $i nõ ip$a numerus e$t: $ed numero<38> $catu rigo $e$e ip$ã cõtin&etilde;s at<01> profund&etilde;s: primũ e$$e nume<38> for ta$$is licebit dicere dualitat&etilde;. Ex radice hac producis areã quaternariã/quã qui in altũ $u$tulerunt ad radicis parilita tem cõplebitur cubus octonarius: ex cubo i$tiu$mod: finitio num cõ$titutiones habebũtor. Nã<01> ĩ primis quid&etilde; i$tic $e offerret ip$ũ cubi latus/quod cubica dici&ttilde; radix cuius area numero<38> &etilde; quattuor: et cubi ip$ius plenitudo octo. His ac cedit linea ab ãgulo areæ ad oppo$itum ãgulum: p quod di rectũ ducta quadratũ areæ diuid&etilde;s in duo æqualia/ ex quo <foot>y iiii</foot> <pb> diameter dicta &etilde;. Hæc. n. quãta $it ad nume<38> ignora&ttilde;. Sed e$$e hãc cõ$tãt radic&etilde; areæ octonariæ. E$t<01> $ubĩde et'diame ter cubi: quã certo $cimus e$$e radic&etilde; numeri duodenarii. Po$tremo &etilde; linea ĩ triangulo rectãgulo maxima/cuius qd&etilde; trianguli duo minora latera rectũ angulũ contin&etilde;tia $int: eorum alterũ radix quaternariæ areæ: alterũ uero latus $it radix duodenariæ. Tertia uero linea maxima recto angulo $ubten$a radix numerorum exi$tat $exdecĩ. Tales igi&ttilde; qua les rec&etilde;$uimus diametris fini&etilde;dis et numerorum et quãtita tum corre$pond&etilde;tiæ ĩnatæ $unt. I$torum oĩum u$us &etilde;/ut mi nima linea de&ttilde; areæ latitudini: maxima uero huic corre$põ d&etilde;s lõgitudini. Mediæ uero den&ttilde; altitudini. Sed interdum pro ædificiorum cõmoditate cõmutabuntur.</P> <P>Quæ aũt diffinitionis ratio nõ ĩnata armoniis et corpori bus: $ed $umpta aliũde ad diametros ternatĩ iung&etilde;dos $ub $eruiat nũc dicendũ e$t. Et. n. $unt quid&etilde; triũ diametro<38> ī opus coaptando<38> annotationes quædã ualde commode du ctæ cũ a mu$icis/ tum a geometris/ tũ etiam ab arithmetri cis: quas iuuabit recognoui$$e. Has philo$ophãtes appella rũt mediocritates: ea<38> ratio et uaria et multiplex &etilde;. Sed in primis apud $apientes captãda<38> mediocritatum modi $unt tres: quo<38> oĩum $inis ut po$itis duobus extremis medius q dam cõparetur numerus ambobus illis po$itis corre$pond&etilde;s certa cum racione: hoc e$t/ut ita loquar/affinitatis quadam adiunctione. Hac in di$qui$itione terminos con$ideramus tris: duos/quo<38> alter hinc maximus: et cõtra hinc alter mi nimus dicatur. Tertius uero intermedius utri$<01> corre$pon deat ex mutua relatione interuallorum: quibus interuallis hic medius numerus ab utri$que di$tet. Ex tribus quas ĩ pri mis probarint philo$ophantes/facillima inuentu mediocri tas e$t: quã arithmetricã dicunt. Po$itis enim extremis nu merorum terminis: hoc e$t hinc maximo/puta octauo: at<01> hinc e regione minimo/puta quattuor: hos ambos in unam iungis $ũmam: fient igitur duodecim: qua $ũma compo$ita <pb> tũ in duas partes diui$a accipiam ex cis alteram: ea erit uni tatum $ex. Hunc numerum $enarium i$tic e$$e arithmetrici mediocritatem $tatuunt: quæ quidem inter illos po$itos ex tremos quattuor at<01> octo æquo ab utri$<01> di$tet ĩteruallo. Altera uero mediocritas geometrica &etilde;: ea captatur $ic. Nã minimus quidem terminus puta quattuor in maximam pu ta nou<*> ducitur. Ex his ita multiplicatis fit $umma unita tum $ex et triginta: cuius $ũmæ/ uti loquuntur/ radix/id e$t lateris numerus totiens $umptus quotiens in eo ad$it uni tas ip$am compleat aram numerorum triginta $ex. Erit igi tur radix i$tæc $ex: nam $exies $umpta aream dabunt ip$am triginta$ex. Hanc arithmetricam mediocritatem perdi<*> cile e$t ubiuis adinueni$$e numeris: $ed lineis eadem belli$ $ime explicatur: de quibus hic nõ e$t ut referam. Tertia me diocritas quæ mu$ica dicitur paulo e$t &quml; arithmetrica labo rio$ior: numeris tamen belli$$ime diffinitur. In hac propor tio quæ minimi e$t terminorum po$itorum ad maximum/ i$ta eadem proportione $e habeant oportet di$tantiæ hinc a minimo ad medium: i$tinc a medio ad maximum termino rum exemplo i$tiu$modi. E$to $int po$iti numeri: minor tri ginta: maior uero $exaginta: hi quidem i$tic $e$e habent ex dupla: capio igitur numeros: qui minores e$$e in dupla nõ po$$unt: hi $unt hinc unus: hinc uero cõtra duo: iũgo eo$/ fiunt tres. Diuido exinde totũ illud ĩteruallum quod inter maximũ datum nume<38> $exaginta et minimũ trigĩta e$t in partes i$tas ip$as tris: erit hinc $ingula triũ partiũ i$ta<38> de cem: adiũgam ea de re minori termino unã i$tarũ ptiũ hoc e$t decem/ fient quadragĩta. Hæc erit quæ$ita mediocritas mu$ica: quæ di$tet a maxĩo numero ex duplo ĩterualli eius: quo medius ip$e numerus di$tat a minimo. Hac. n. <04>porti one maximũ extremo<38> re$pondere ad minimum <04>po$uera mus. Huiu$mõi mediocritatibus architecti et totum circa ædificiũ et circa ptes opis p&qtilde; plurĩa digni$$ima ad nuenere quæ lõgũ e$$et <04>$eq. Atq mediocritatibus q dem i$tiu$m<*> <pb> ad altitudinis diametrũ extollendã apprime u$i $unt.</P> <P>Sed colũna<38> pon&etilde;da<38> modũ et dim&etilde;$ion&etilde; quã illi tria ĩ genera pro triũ t&etilde;po<38> uarietate di$tĩxerint/pulchrũ erit in tellexi$$e. Homin&etilde;. n. cõt&etilde;plati colũnas $ibi ex illius $imi litudine faciũdas cen$uere. Ita<01> diametros hominis metiti a latere ad alte<38> latus $extã: ab umbilico aũt ad renes deci mã e$$e pt&etilde; longitudinis inuenere. Quod ip$ũ no$tri $acro rũ interpretes aduertentes arcã p diluuiũ factã ad hoĩs $igu ration&etilde; autumãt. Ad tales dimen$iones forta$$is colũnas po $uerũt: ut e$$&etilde;t aliæ ad ba$im $excuplæ: aliæ uero decuplæ. Sed nature $en$u animis innato/ quo $entiri diximus cõcin nitates tantã i$tic cra$$itudin&etilde;/et contra hic tantã gracilita tem nõ decere moniti abdicarũt utrã<01>. Deni<01> hos inter ex ce$$us e$$e quod quærer&etilde;t exi$timarũt. Ea re arithmetricos ĩ primis imitati ambo illa extrema in unũ coegere: et $ũmã iuncto<38> p mediã diui$ere. Ex quo eũ qui a $enario et dena rio numero $patiis cõparibus di$taret/ numerũ e$$e octona <*>ũ cõpertũ fecere: placuit at<01> adeo ea de re lõgitudini co lũnæ octies diametrũ dedere ba$is/et ionicas nũcupauere. Doricũ uero colũnarũ genus quod cra$$ioribus debe&ttilde; ædi $icus cad&etilde; ip$a ratione qua ionicũ habuere. Nã<01> iunxere q dem minimũ illũ terminorũ qui fuit $ex medio huic con$ti tuto ionicis/qui fuit octo: et facta $ũma &etilde; denũ et quattuor. Hãc $ũmã diui$ere in ptes æquales: et datus e$t inde nume rus $eptenarius ad qu&etilde; numerũ colũnas duxere doricas/uti e$$ent illis quid&etilde; ba$es $capo<38> amplæ ex pte $eptima longi tudinis $ui. Tũ et graciliores quid&etilde; quas corynthias appel larũt/ex medio illo ionico numero cũ maximo terminorũ iũctis/et iũcto<38> $ũma quo<01> p mediũ diui$a con$tituerunt. Nã fuit quid&etilde; ionicarũ numerus octo: maximi uero termi norum numerus dec&etilde;: qui collecti unã in $ũmã dedere nu/ meros octo et dec&etilde;: cuius erit pars altera nou&etilde;. Ita<01> nouies diametrũ imi $capi dedere lõgitudini corythia<38> colũna<38><*> lonicis aũt octies. Doricis $epties. De his bactenus.</P> <pb> <P>Sequitur ut de collocatione diccndũ $it. Collocatio ad $i tum et $ed&etilde; partiũ pertinet: ea magis $enti&ttilde;/ ubi male habi ta e$t/&quml; intelligatur p $e qui dec&etilde;ter pon&etilde;da $it. Nã ea qd&etilde; multa pte ad iudicium in$itũ natura animis hominũ refer&ttilde;. Et multa etiã pte finitionis rationibus cõdicit. Tam&etilde; ad r&etilde; de qua agitur ueluti genera $int hæc. Suo quid&etilde; po$itæ loco partes etiã minimæ quæ p opus $int/a$pectu uenu$tat&etilde; affe runt. Alieno aũt ac nõ $e digno et cõdec&etilde;ti loco po$itæ uile $cunt/$i elegantes $unt: $in aũt minus uitupan&ttilde;. Eccũ et in opibus naturæ illa quid&etilde;/et $i forte catello a$ini au$iculam fronti appegerit: aut $i pede prodibit q$piã prægrandi: aut manu altera ua$tiore: altera uero ppu$illa: is quid&etilde; iformis $it. Et oculo $pectare altero ce$io, altero nigrãti ip$is &etilde;t iu mentis nõ proba&ttilde;: tam ex natura e$t/ ut dextera $ini$tris oĩ parilitate corre$pondeant. Quare ĩ primis a$$eruabimus ut ad libellã et lineã et numeros et formã et faci&etilde; etiã minuti$ $ima quæ<01> di$ponãtur: ita ut mutuo dextera $ini$tris: $ũma infimis: proxima <04>ximis/æqualia æqualibus æquati$$ime cõueniant ad i$tius corporis ornam&etilde;tũ<*>uius futuræ parte$ $int. Quin et $igna et tabulæ et qcquid in$igne applicabi&ttilde; ita coaptentur nece$$e e$t: ut innata locis accommodatiori bas et ueluti gemella uideãtur. Veteres hanc parilitatis co æquation&etilde; tanti fecere: ut &etilde;t pon&etilde;dis marmoreis tabulis uo lucrĩt quãtitate/qualitate/circũ$criptione/et $itu/ et colo ribus exacti$$ime re$põdere. Illud egregiũ apud pri$cos: ĩ quo artis prætãtiã ualde admirari $olitus $ũ. Statuis cum alibi tũ in fa$tigiis t&etilde;plo<38> pon&etilde;dis curarũt/ ne i$tic po$itæ alteris po$itis e regione ulla ex pte aut lineam&etilde;to aut mate ria differrent. Bigas. n. et quadrigas uidemus equo<38> et du cto<38> et ad$i$tentiũ $tatuas u$<01> adeo mutuo $imiles ut ĩ ea re naturã $upa$$e po$$umus atte$tari: in cuius opibus ne na $um quid&etilde; na$o $imil&etilde; intueamur. Ita<01> et quid nam $it pul chritudo: et quibus cõ$tet partibus/et quos ad numeros no $tri maiores et quali finitione collocarint hactenus.</P> <pb> <P>Sequitur ut $ũmas et breues qua$dã admonitiones colli gam: quas ueluti leges cũ in tota exornatione pulchritudi/ num<01> cõpatione/tũ et in tota re ædificatoria ob$erua$$e ne ce$$e e$t. Faciet etiã ad ip$ũ id quod pollicebamur nos ue/ luti epilogũ collecturos. Prĩcipio quid&etilde; <09> uitia oĩa defor mitatis lõge fugi&etilde;da fore diximus: uitia idcirco præ$ertim grauia ĩ mediũ proferemus. Vitio<38> alia ex cõ$ilio ac men te: uti iudiciũ/electio: alia ex manu: uti ea quæ fabrili ope tractan&ttilde;. Cõ$ilii iudicii<01> errores at<01> peccata priora $ũt na tura $ui et t&etilde;por<*>/at<01> in $e magis graues: at<01> item po$t cõ mi$$ũ peccatũ c<*>ris lõge minus em&etilde;dabiles. Ergo ab his ordiemur. Vitio quid&etilde; dabitur/$i region&etilde; in$alubr&etilde;/impa catã infecundã/infoelic&etilde;/tri$t&etilde;/mali$<01> tũ patentibus tum etiam occultis obnoxiã uexatã<01> elegeris/ubi opus ponas. Erit et uitiũ/$i areæ modũ præ$crip$eris nõ aptum/nõ acco modatũ. Si m&etilde;bra m&etilde;bris adiunxeris: quæ nõ mutuo inter $e cõ$entiant ad u$us incola<38> at<01> cõmoditat&etilde;. Si nõ $ingu lo<38> ordinibus. Si nõ toti familiæ libero<38>/ $eruorũ/ matro narũ/puellarũ/urbanorũ ru$ticanorũ<01> cõmodi$ $ati$ cũ di gnitate cúiu$<01> proui$ũ $it una et ho$piti &etilde;t at<01> $alutatori bus. Si aut nimiũ ua$ta: aut nimis pu$illa/aut nimiũ paten tia/aut plus $atis recondita/aut nimis coniũcta/ aut nimis di$$epata/aut ualde plura/aut pauciora effeceris &qtilde; res po/ $tulet. Si deerũt quibus æ$tum/ quibus frigora coleres $ine mole$tia. Si non aderũt diuer$oria: quibus te p bonã ual: tu din&etilde; exerceas at<01> oblectes: qbus etiã ab inualidis et non be ne hab&etilde;tibus coeli t&etilde;porũ<01> off&etilde;$iones <04>hibeas. Adde $i nõ erit ab hominũ iniuria/a $ubitis ca$ibus $ati$ munita et ru/ ta. Si erit paries aut gracilior &qtilde; ut $e$e ferre et tectũ po$$it: aut lõge cra$$ior &qtilde; firmitudo exigat. Si tecta inter $e $tilli cidiis/ut ita loquar/altercãtia. Si imbriũ uim ĩ pariet&etilde; itra ition&etilde; fund&etilde;tia. Si nimiũ excel$a/aut nimiũ depre$$a po$ue ris. Si apertionum hiatus u&etilde;tos infectos/pruinas mole$tas/ $oles importunos. Aut cõtra $i ob$tru$iores cæcitat&etilde; odio$ã <pb> intulerint. Si o$$ibus parietũ nõ pepercerint. Si ppe<*> a<*> fractus itionũ. Si foeda ob$coena<01> offenderint/et i$tiu$mo di quæ $upioribus libris qualia e$$e debeãt explicauimus. Cæterũ quæ inter ornam&etilde;torum uitia ĩ primis odi$$o opor teat/erant ueluti in operibus naturæ $iquid forte præ<*>o$te rũ, mancũ/exuberãs/aur ulla ex pte informe interce$$erit. Nã $i id quid&etilde; in natura improba&ttilde;/at<01> mõ$tro habe&ttilde;/qd in architecto: qui u$us $it ptibus indeceter? Et $i $ũt partes quid&etilde;/quibus circa formas utatur/lineæ anguli/ext&etilde;$io et talia. Ergo recte a$$euerant qui dicũt repiri uitiũ nullũ de form<*> ob$co<*>nius at<01> dete$tabilius &qtilde; aut angulos aut lineas aut $uperficies numero magnitudine ac $itu non dili genter examinate<01> inter $e cõparatas coæquatas at<01> copa <*>tas intermi$cere. Et quis nõ uehem&etilde;ter redarguat eũ/qui <*>i nulla cogat nece$$itas ex aberrãtis lumbrici imitatione ducat parietis lineas hor$ũ/i$tor$ũ/incõpo$ite/ĩcõ$iderate alias oblõgas: alias minu$culas/angulis ĩparibus cõpac<*> ne informi: ead&etilde;<01> præ$ertĩ in area i$tic obtu$iore/ex aduer $o acatiore cõfu$a ratione/perturbato ordine/con$ilio non p<*>cogitato et ca$tigato. Et uitiũ crit ita r&etilde; duxi$$e/ ut cũ a<*>in ex fũdam&etilde;to<38> rationibus $e$e habeat nõ pe$$ime: <*>e ita $it/ut cũ ornam&etilde;ta de$ider&etilde;t/tam&etilde; excultiora red <*> ornam&etilde;to<38> elegãtia nullo pacto po$$it ueluti q ĩ paricti bus nibil curarit præter&qtilde; ut tecta $u$tineant: nihil u$piã re liq<*>rĩt ubi apte at<01> di$ticte aut col<*>na<38> dignitat&etilde;/aut $ta <*> decus/aut<*>aoularũ et picturæ uenu$tat&etilde; aur cru$tatio n<*> lautiri&etilde; recte po$$is ĩptiri. Huic uitio pene cõiũctũ &etilde;: $i quæ pari potueris ĩpen$a efficere/ut e$$&etilde;t illa qd&etilde; l&etilde;ge pul cherrĩa et multo uenu$ti$$ima/nõ id totis uiribus a$$<*> boraris. E$t. n. ĩ formis <04>fecto et figuris ædificio<38> aliqd ex cell&etilde;s pfectũ<01> a natura quod animũ excitat/ eue$tigio<01> $e ti&ttilde; $i ad$it: $i uero de$it maior&etilde; ĩ modũ de$ider&ttilde;. Et $ũt præ $ertĩ oculi natura pcupidi pulchritudinis at<01> cõcīnitat<*> ĩ ea re $e$e præ$tãt moro$os et admodũ difficiles. Ne<01> <*> <pb> unde $it: cur magis quod de$it flagit&etilde;t: &qtilde; prob&etilde;t quod ad$it Quærũt. n. cõtinuo quod addi ad nitor&etilde; $pl&etilde;dor&etilde;<01> po$$it: et offendũtur quid&etilde; ni quantũ a curio$i$$imo at<01> per$piea ci$$imo at<01> etiã dilig&etilde;ti$$imo <04>uideri fi<*>i<01> potui$$e iudi cent: tantũ uideãt artis laboris indu$triæ<01> expo$itũ. Quin et interdũ quid nã $it quod off&etilde;dat nequeunt explicare præ ter unum id quod immoderatam $pectandæ pulchritudinis cupiditatem non habeãt qui penitus adĩplcant. Quæ cũ ita $int/profecto erit officii oĩ $tudio opa et diligentia eniti ut quoad ĩ nos $it/quæ a$truamus ornati$$ima $int: et præ$ertĩ quæ e$$e ornata om&etilde;s cõcupi$cunt. Quo in genere $ũt publi ca et ĩ primis $acra. Ea. n. extare nuda ornam&etilde;tis homo ppe ti poterit nemo. Erit etiã uitium/$i quæ publicis deben&ttilde; or namenta/ea priuatis adiũxeris: aut contra/quæ priuatis/tu ea publicis appo$ueris: præ$ertim $i erũt illa quid&etilde;$uo ĩ ge nere nima. Si erũt nõ man$ura ueluti qui futilia caduca pu tidula<01> picturæ illim&etilde;ta publicis adegerit. Aeterna. n. e$$e publica oportet. Et uitiũ <04>fecto graue e$t/ quod ip$ũ apud nõnullos ineptos uidemus: qui opa uixdũ inchoata fuco pi cturæ et $culpturæ in$ignibus expoliũt at<01> expl&etilde;t. Ex quo fit ut caduca i$tæc prius delean&ttilde;/&qtilde; opus eductũ $it. Nudũ enĩ ab$olui$$e oportet opus ante&qtilde; ue$tias: ultimum erit/ut ornes: cui rei et t&etilde;po<38> et re<38> occa$io et facultas $e$e tũ de/ mum præ$tabit/cum id cõmodi$$ime et $ine ulla ĩpeditiõe poteris. Sed ornam&etilde;ta quæ adigas uelim bene multa expte $int eiu$modi/ut ĩ his pficiundis cõplures mediocriũ artifi cum manus exercean&ttilde;. Si qua uero placuerint elegãtiora et cultiora ut $tatuæ tabulæ ue/quales Phidiæ Zeu$i$ ue: illæ quid&etilde; <09> rariores habeãtur/locis æque rarioribus et digni$ $imis collocabũ&ttilde;. Deioc&etilde; illũ medo<38> regem non laudo qui ecbatanam urbem $epteno incinxit muro/di$tinxit<01> colori bus ut e$$ent alii purpurei: alii cerulei: alii argento tecti: alii etiam aurati. Odi et calliculam qui equile habuit mar, moreum: præ$epe eburneum. Quæ ædificabat Nero cu<*> <pb> erant auro tecta di$tincta gemmis. Eliogabbalus in$anior/q $trauit auro pauim&etilde;ta/dol&etilde;s <09> nõ po$$et electro. Et uitupe randi nimi<38> hi opum ĩmo in$aniæ o$t&etilde;tatores: qui $ub$idia mortaliũ bominũ<01> $udores in ea re <04>fundãt/quã ne<01> a$u$ ne<01> inchoati opis ratio expo$cebat: quã ue nulla aut inge/ nil admiratio hone$tet: aut inu&etilde;ti gratia cõmendet. Hæc igi tur uitia ut uitentur/ite<38> at<01> iterũ admoneo priu$&qtilde; opus aggrediare: totã rem et ip$e tecũ pen$ites: et una peritos cõ $ulas ex&etilde;plaribus ad modulos diducti$. Ex quibus uelībis/ ter/quater/$epties/decies/cũ ĩtermi$$is/ tũ re$ũptis tempo ribus o&etilde;s repetas futuri opis partes/quoad a radicibus imi$ ad $ũmã u$<01> tegulã nihil ne<01> abditũ/ne<01> <04>patulum/ne<01> magnũ ne<01> paruum toto $it in opere futu<38>: quod nõ tibi et diu et multũ percogitatũ/percõ$titutũ/de$tinatũ<01> habeas quibus rebus/locis/ordine/numero<01> loca$$e/ adiunxi$$e/ præfini$$e<01> deceat aut præ$tet. Ita<01> $ic efficiet bene cõ$ul tus: parate accurate<01> r&etilde; aggredie&ttilde;: cõdi$cet uires naturã<01> $oli/ ubi ædes ponat: di$cet<01> cũ ex ueteribus ædificiis/tũ ex u$u et cõ$uetudine incola<38> quid $ub eo coelo/quo ædifi candũ $it/qui$<01> lapis/quid harena/ quid calx/ qd materia ex eo loco $ũpta/quid &etilde;t aliũde importata ualcat cõtra tem pe$tates. Statuet fundam&etilde;to<38> pedam&etilde;to<38><01> latitudin&etilde;/ al titudin&etilde; et primos ortus. Tũ parieti et corticibus et infar/ cturæ et nexuris et o$$ibus repetet quid quale ue $ĩgulis de beatur. Repetet &etilde;t qd aptionibus/quid tecto/quid cru$tati oni/quid pauim&etilde;to $ubdiuali/quid opi inte$tino debeatur. Præ$cribet<01> loca/uias/argum&etilde;ta/quibus $uper flua noxia foeda<01> deriuen&ttilde;/auertãtur/coherceãtur: uti $ũt pluuiarũ egerendarum cloacæ: et arearum ex$iccandarum fo$$uræ: prohihendarum humectationum præmunitiones: uti etiam $unt quæ irruentiũ ponde<38>/impetentiũ undarum lace$c&etilde; tiũ uentorum uim/ molem/ iniuriam fru$trentur at<01> $upe rent. Deni<01> omnia diffiniet/nihil relinquet/cui non qua$i legem modum<01> præ$cribat. Hæc ferme omnia tamet$i ad <pb> firmitatem u$ũ<01> pertinere ī primis uidean&ttilde;/tam&etilde; de fe hoc præ$tant/ut $i negligan&ttilde;/uitium afferant per&qtilde; maximũ de formitatis. Quæ poti$$imũ ad ornam&etilde;ti elegantiã faciant/ hæc $ũt. E<*>actã e$$e oportet cõdecorãdi opis ration&etilde;/ at<01> porro expeditã rebus illu$tribus nõ nimiũ crebre cõfertis/ nõ inculcatis/unã<01> in cogeri&etilde; coactis: $ed ita diffinite ap te appo$ite<01> di$tributis et collocatis: ut qui mutarit omn&etilde; concinnitatis iucũditat&etilde; perturbatã $entiat. Præterea nihil habendũ e$t quauis pte operis neglectũ at<01> exps artificii: nõ tamen oīa æquabiliter e$$e ornatu eximio pducta/et di uitiis re$erta uelim: $ed copia ute&ttilde; nõ magis &qtilde; uarietate. Ex præ$tanti$$imis alia ponet locis primariis: alia etiã colloca bit media inter minus elegãtes: alia ite<38> inter po<*>tremas. Illud in ea re cauebit/ ne precio$i$$imis nimium friuola/ne grãdioribus minuti$$ima/ne retractioribus ãgu$tioribu$<01> multo pfu$a at<01> ampli$$ima cõiungat: $ed quæ erũt inter $e dignitate di$$imiles et generibus no u$<01> pares artificii con formatione coæquabũtur. Vt cũ alia grauitat&etilde; maie$tat&etilde;<01> præ$eferant: alia iucũditat&etilde; et fe$tiuitat&etilde; exhibeant. Omniũ ratio et ordo ita compentur: ut nõ modo ad opus hone$tan dum certatim cõueniãt: $ed ne altera quid&etilde; $ine alteris p $e cõ$tare/aut $atis $uã $eruare dignitat&etilde; po$$e uidean&ttilde;: inua bit<01> certis locis paulo neglectiora interm: $cere: quo excul tioribus lum&etilde; compatione $ui redda&ttilde; illu$trius: Iliud omni no cauebi&ttilde;/ne lineam&etilde;to<38> rationes puertãtur. Id fieret $i co rynthiis dorica/ut dixi<*>aut doricis <*>onica mi$cer&etilde;&ttilde; et ciu$ modi. Ordini &etilde;t $uæ dabũtur ptes: neqd interrupte/nequid cõfu$e di$$emine&ttilde;: $ed locis et $uis et aptis colloce&ttilde;. Media enim mediis/et quæ a mediis pariter di$tabũt pariter colli/ brabũtur. Erunt deni<01> oĩa dimen$a et nexa et compacta li neis/angulis/ductu/cohæ$ione/cõpreh&etilde;$ione/nõ ca$u: $ed certa et diffinita ratione: præbebũt<01> $e ut p coronas/ p in tercapedines/o&etilde;m<01> p intimã extima<01> raci&etilde; opis qua$i flu ens libere et $uaue decurrat intuitus uoluptatem aug&etilde;do ex <foot>uoluptate</foot> <pb> uoluptate $imiliũ di$$imiliũ<01> rerũ: ne<01> qui $pectent $atis diu contemplatos ducant $e quod iterũ at<01> iterũ $pectarine at<01> admir&etilde;tur: ni iterato etiã interabeundũ re$pect&etilde;t. Et cũ $atis quæ$ierint toto in ope nu$&quml; offedãt aliqd non æquabi le: nõ corre$põd&etilde;s: et totis numeris ad decus gratiã<01> cõ$&etilde; tiens. Ita<01> huiu$inodi ex modulis excogitabun&ttilde; at<01> pen$a buntur: ne<01> $olũ quæ inchoes/$ed &etilde;t quæ ĩter effici&etilde;dũ u$ul futura $unt ex ip$is ex&etilde;plaribus admoniti præcogitemus ne ce$$e &etilde;/at<01> &etilde;t paremus. Quo coepto ope nõ hæ$itãdũ nõ ua riãdũ/nõ $up$ed&etilde;dum: $ed tota re breui et circũ$cripta qua dã explicatione pcepta quæ apta cõmoda<01> $int exq$ita col lecta prõpta<01> $uppedit&etilde;t. Ita<01> hæc $unt quæ et cõ$ilio et iu dicio cura$$e architectũ oporteat. Fabriles aũt errores non cõuenit repetere: $ed curabit fabros/ut pp&etilde;diculis/linea/re gula/norma<01> recte utan&ttilde;. Aptis aũt t&etilde;poribus ædificabit/ intercalabit/re$ũmet<01> opus att&etilde;perate: pura/incorrupta/ĩ permixta/$olida/$incera/cõmoda/accomodata/ualida/po net di$ponet<01>/$ui$ et aptis locis at<01> $edibus collocabit/ ut $tent/iaceant incumbãt/frõte/latere $eu pat&etilde;ti $eu apto: uti cuiu$<01> natura et u$us exigat.</P> <P>Sed quo in his rebus curãdis/parandis/exequ&etilde;dis $e$e re cte at<01> ex officio gerere architectus po$$it/ nõnulla $ũt mi nime neglig&etilde;da. Cogitandũ ei quid $u$cipiat muneris/qd profiteatur/qu&etilde; $e$e haberi uelit/quantã rem aggrediatur/ quãtũ laudis/quãtũ emolum&etilde;ti/quãtũ gratiæ at<01> &etilde;t po$te ritatis/$i fuo recte functus fuerit officio nãci$catur. Et con tra $iquid impite/incõ$ulte/incõ$iderate inchoarit<*>quantũ uitupationis/quantũ odii $ubiturus $it/&qtilde; dicax/&qtilde; aptũ/pa tens a$$iduũ<01> te$timoniũ $tultitiæ $uæ generi hominũ exhi biturus $it. Magna e$t res architectura: ne<01> e$t oĩum tantã rem aggredi. Sũmo $it ingenio/acerrimo $tudio/optima do ctrina/maximo<01> u$u præditus nece$$e e$t: at<01> ĩ primis gra ui $incero<01> iudicio et cõ$ilio qui $e architectũ audeat pro$i teri. De re. n. ædificatoria laus oīum prima e$t iudicare <*> <foot>z</foot> <pb> autem multo fieri po$$e lautiora intelliget: ea tractabit arti ficio et meditatione ut corrigat at<01> emendet. Quin et quæ alioqn erũt nõ pe$$ima enitetur ingenti uiribus reddere me liora: $&etilde;per<01> acri et cõcitata re<38> optima<38> perue$tigatione maiora cõcupi$cens ingeniũ exercebit at<01> augebit. Eo<01> pa cto nõ di$per$as modo et qua$i di$$eminatas/ ue<38> &etilde;t intimis penetralibus/ut ita loquar/naturæ cõditas laudes o&etilde;s ad $e colliget: aĩo<01> cõcipiet/ quas in $uis opibus cũ mirifico lau dis et gloriæ fructu cõferat. Gaudebit et aliqd ĩ mediũ $uo deprõptũ īgenio afferre: quod admiremur/ forte quale fuit illius inuentũ: qui æd&etilde; $truxit $acrã nullo adhibito ferram&etilde; to. Quale ue illius/qui romæ $tant&etilde; tran$tulit colo$$ũ at<01> $u$p&etilde;$ũ: cui opi <09> etiã faciãt ad rem quattuor et uigīti exer cuit elephãtos. Quale ue illius qui ex fodina la yrinthum aut t&etilde;plũ aut qduis utile u$ibus et præter $p&etilde; effecerit. Ne ron&etilde; architectis u$ũ referũt prodigio$is: quibsu nihil uenie bat in ment&etilde;/ni$i quod efficere homines uix po$$&etilde;t. Hos ne quie&qtilde; probo. Ve<38> ita uelī cõpent $e$e/ ut $emp oī in re uti litati et frugalitati primas dare partes uolui$$e præ$e ferãt. Quin et cũ ornam&etilde;ti gratia oīa fecerit tamen ita pabit ut in primis utilitatis gratia id feci$$e nõ neges. Et probabo $i no uis inueti$ opum <04>bati$$imæ rationes uete<38> et illi$ noua in genii cõmenta nõ deerũt. Ita<01> hũc in modum uires ingenii $<*> u$u et tractatione re<38> quæ ad hanc erudition&etilde; multa cũ laude a$$equendã cõferãt excitabit: officii<01> putabit non eã $olũ facultat&etilde; habere/qua $i careat/nõ is $it/qu&etilde; $e$e e$$e <04> fiteatur. Ve<38> bona<38> oĩum artiũ cognitione et cultu quantũ ad r&etilde; faciat ip$ũ $e muniet: promptũ expeditũ<01> reddet/quo ad plura aut maiora in ea re adium&etilde;ta doctrinæ non de$ide ret: $ibi<01> nun&qtilde; ponendũ $tudiũ: nunquã ce$$ãdũ $tatuet ab indu$tria/u$<01> $entiat $e his e$$e p$imil&etilde;: quo<38> laudibus ad di amplius nihil po$$it. Ne<01> $ibi $atiffactũ putabit: $iquid u$piã erit ulla ex parte conferens: quod arte et ingenio po$ $it con$equi: ni id præhenderit/penitu$<01> tenuerit: at<01> pro <foot>z ii</foot> <pb> uiribus egerit/ut ĩ $e $it ip$um id laudis ad ultimam $ui ge neris $peciem formam<01> redactum.</P> <P>Quæ aũt conferãt/ĩmo quæ $int architecto penitus nece$ $aria ex artibus hæc $ũt. Pictura et mathematica. In cæteris doctus ne $it nõ laboro. Nã qui architectũ dixerit iuri$con $ultũ e$$e oportere/<09> aqua<38> arc&etilde;da<38>/finiũ regũdo<38> ope rũ nũtiãdo<38> iura/ et quæ multa huiu$mõi ĩterdicto diffini untur inter ædificandũ tracten&ttilde; nõ au$cultabo. A$trorum &etilde;t in eo exactã peritiã nõ po$tulo ea re/<09> ad boreã bibliothe cas: ad occiduũ $ol&etilde; balnea po$ui$$e conueniat. Ne mu$icũ etiã e$$e oportere dixero ea re/<09> in theatris ua$a re$onãtia apponantur. Aut rhetor&etilde; <09> quæ acturus $it prædocui$$e re demptor&etilde; iuuet. Satis. n. rerũ earũ de quibus dicturus $it/ cogitatio/peritia/cõ$iliũ/dilig&etilde;tia præ$tabit: quod apte ac comodate<01> ad r&etilde; et prud&etilde;ter loqua&ttilde;. Quod ip$ũ in eloqu&etilde; tia primariũ et præcipuũ e$t. Nolo quid&etilde; elīgu&etilde;: nolo auri bus ad armoniã penitus obtu$is. Sat erit $i nõ inpublico /in alieno ædificarit: nõ luminibus offecerit: nõ $tillicidio: non deriuatione: nõ itinere $eruitut&etilde; īdixerit: præter ĩterdictũ. Si uentos qua parte orbis/et quibus noĩbus appellentur te/ nuerit. Qui $i tam&etilde; in$tructior fuerit nõ recu$abo. Verum pictura et mathematica non carere magis poterit &qtilde; uoce et $yllabis poeta. At<01> haud $cio an $it ea $atis uel mediocriter præcepi$$e. De me hoc profiteor/multas incidi$$e p$æpius ĩ ment&etilde; cõiectationes opum/quæ tũ quid&etilde; maior&etilde; in modum <04>barim eas cũ ad lineas redegi$$em/errores inueni ī ea pte ip$a quæ poti$$imũ delecta$$et et ualde ca$tigãdos. Rur$us cũ per$cripta penfitaui/et numero metiri ador$us $um/indi ligentiã cognoui meã/at<01> redargui. Po$tremo ead&etilde; cũ mo dulis exemplaribu$<01> mãda$$em: nõnun&qtilde; $ingula repet&etilde;ti euenit/ut me etiã numerũ fefelli$$e depræhenderim. Sed ne Zeu$im quid&etilde; e$$e ping&etilde;do/ aut Nichomacũ numeris/aut Archimedes angulis et lineis tractandis uolo. Sat erit $i no $tra quæ $crip$imus pictura elem&etilde;ta tenuerit.. Si eam etiã <pb> peritiam ex mathematicis adeptus $it/ quæ angulis una et numeris et lineis mixta ad u$ũ e$t excogitata. Qualia $unt quæ de ponderibus/de $upficiebus/corporibu$<01> metiendis tradũ&ttilde;: quæ illi podi$mata embada<01> nũcupãt. His artibus adiũcto $tudio et diligentia $ibi gratiã architectus opes no mini$<01> po$teritatem et gloriam nanci$cetur.</P> <P>Vnum hic nõ præteri$$e iuuet/ quod ad architectũ perti net: nõ ultro oībus qui $e ædificaturos prædicãt/ opa polli c&etilde;da tua &etilde;. Quod leues et gloriæ plus $atis cupidi certatĩ fa ciunt. Equid&etilde; haud $cio an exp<*>ctandũ $it ut ite<38> et iterum expo$cãt. Tibi. n. credant oportet $ponte $ua qui tuo $e uti uelle cõ$ilio præ$e ferant. Aut qd ego ut mihi unus alter ue impitus credat ultro meas dignas et utiles excogitationes explicaturus prodeam nulla repen$a gratia. Te. n. ut meis monitis pitiorem efficiam in ea re: in qua aut maximo te le uem di$p&etilde;dio: aut cõmodis et uoluptati uehemeter cõferã/ me $uperi præmiũ meretur nõ mediocre. Dignitat&etilde; idcirco $erua$$e cõ$ulti e$t/ fidũ con$iliũ po$c&etilde;ti/ ca$tigata<01> linea m&etilde;ta præ$titi$$e $at e$t. Quod $i forte ad te $u$cepis/ut ope ris curator et finitor e$$e uelis: uix erit ut uites ne oĩa alio rum uitia errore$<01> $eu impitia $eu neglig&etilde;tia cõmi$$a $int/ ad unũ te ip$um referan&ttilde;. Ad$titoribus i$ta quid&etilde; $olertibu$ circũ$pectis rigidis demãdanda $ũt: qui quæ facto opus $it dilig&etilde;tia/$tudio/a$$iduitate procur&etilde;t. Velim quo<01> quoad liceat cures/$it res tibi nõ ni$i cũ$plendidis/ et ha<38> re<38> cu pidi$$imis principibus ciuitatũ. Opa. n. quibusuis præ$tita nõ dignis uile$cit. Quid putas $ũmo<38> uiro<38> auctoritates quibus ī primis in$eruiendũ cen$ueris/tibi ad fructũ laudis conferat? Ego uero præter id quod pleri<01> om&etilde;s ne$cio quo pacto uidemur interdũ ex fortunato<38> $en$u et iudicio plu$ loge $apere uulgo &quml; $it in re. ls $um qui cuipiam architecto propte abũde<01> ea præ$tari/ quæ ad opus efficiendũ exigan tur. Hoc tenuiores p$æpe cũ minus po$$int/ etiã minus uo lunt. Adde his quod uidere licet: ubi alioqn par $it artifici$ <foot>z iii</foot> <pb> ingeniũ et indu$tria illic æque at<01> i$tic in opere compari: tamen ex pretio et præ$tantia rerum quibus id opus con$tet gratia in altero multo habebitur &qtilde; ĩ altero accumulatior. Po$tremo gloriæ cupiditate nu$&qtilde; quippiã præ$ertim in$ue/ tum at<01> inui$um temere aggediaris moneo. Pen$ata dige $ta $int ad minimum omnia quæ in medium affer&etilde;tut. Alio rum. n. manu pficere quæ tuo proprio ingenio cõmentatus $is laborio$a e$t res: et alienis uelle uti pecuniis ad arbitriũ quis non intelligit &qtilde; nu$&qtilde; futu<38> $it uacuum querimonia? Tum et cõmune illud uitium quo $æpius fiat/ut ferme nul lum maximo<38> ope<38> grauibus at<01> ualde uituperandis erro ribus careat peruelim abste longe abigas quotus erit omniũ qui non affectet uitæ/artis/mo<38>/in$tituto<38> tuo<38> emenda tor moderator director<01> uideri. Maxima qu<*><01> ædificatio ad uitæ hominis breuitat&etilde; et operis magnitudin&etilde; uix nun&qtilde; dabitur/ut per eundem ab$olui po$$it qui po$uerit. At nos procaces qui $equimur oĩo aliquid innoua$$e con<*>endimus et gloriamur. Ex quo fit/ut aliorum bene inchoata depra/ uentur et male finiantur. Standum quidem c&etilde;$eo auctorũ de $tinationibus: qui per maturitatem illas excogitarunt. Po tuit enim primos eos con$titutores aliquid moui$$e/ quod ip$um te diutius et diligentius per$crutátem at<01> rectius cõ $ulentem quo<01> non latebit. Tamen quicquid attentandum in$titueris/id non ni$i de periti$$imorum cõ$ilio uel potiu$ edicto aggrediaris moneo. Sic. n. et cõmodis ædificationis et tibi ab obtretatorũ in$imulationibus belli$$ime con$ulue ris. Diximus publica: diximus priuata: diximus $acra: dixi mus profana: quæ ad u$un.: quæ ad dignitatem: quæ ad uo luptatem. Nunc quod reliquum e$t/$iquid aut architecti ī peritia at<01> indiligentia: aut temporis hominum ue in$uria aut $ini$tris impræmeditati$<01> ca$ibus per ædificium mana rit uitii/dicemus quo pacto id corrigi re$titui<01> po$$it. Fa uete his $tudiis litterati.</P> <pb> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBER TI DE RE AEDI FICATORIA LIBER DECIMVS ET VLTI MVS Q VI OPER VMINSTA VRATIO INSCRIBITVR.</head> <P>I DE OPER VM VITIIS EMEN/ dandis deinceps di$putandum e$t/ con$i dera$$e oportet quæ nã ea qd&etilde; et qualia $int uitia quæ manu hominũ emend&etilde;tur. Sic. n. et phy$ici arbitrantur maximã re medio<38> part&etilde; ex morbi cognitione p&etilde;de re. Aedificio<38> uitia cum publico<38> tũ priuato<38> alia ab ar/ chitecto $unt ueluti in$ita at<01> innata: alia ĩportan&ttilde; aliunde Et rur$us horũ alia emendari arte po$$ũt et ingenio: alia pe nitus em&etilde;dari nequeũt Ab architecto ea $ũt qualia proximo $u<*>iore libro qua$i digitũ int&etilde;d&etilde;tes o$t&etilde;dimus. Nã alia qui d&etilde; animi $ũt uitia: alia manu$. Animi electio: ptitio: di$tri butio: finitio: præpo$tera/di$$ipata confu$a. Manus aũt ui tia $unt paratio/collectio/a$tructio/coagm&etilde;tatio neglecta at<01> de$idio$a et eiu$mõi in quæ uitia male con$ulti at<01> in dilig&etilde;tes facile īcidũt. Quæ aũt ĩport&etilde;tur uix recen$eri po$ $e arbitror/tam multa et tam uaria $unt/inter quæ illud e$t quod aiunt/oĩa uinci æuo: et in$idio$a nimiũ<01> ualida e$$e tormenta uetu$tatis: nec po$$e aduer$us foedera naturæ niti corpora quin $enectut&etilde; $ubeãt: ut uel ip$ũ coelũ mortale ar bitren&ttilde; nõnulli ea re <09> corpus $it/ $&etilde;timus quid ardor $olis quid umbræ gelatio/quid pruinæ/ qd u&etilde;ti ualeãt. His tor mentis actos cernimus fati$cere et putre$cere etiam duri$$i mos $ilices: et altis a rupibus auelli <04>trudi<01> $axa ĩmania t&etilde; pe$tate: ut multa cũ parte mõtis corruãt. Adde his hominũ iniurias: Me $upi interdũ nequeo nõ $tomachari/ cũ uideã <*>quo<38> incuria/nequid odio$ũ dicã dicer&etilde; auaritia/ea de l<*>i/qbus barbarus et fur&etilde;s ho$tis ob eo<38> eximiã dignitat&etilde; p<*>pci$$et. Quæ ue tempus puicax re<38> pro$ternator aterna <foot>z iiii</foot> <pb> e$$e facile pariebatur. Adde ca$us rep&etilde;tinos ĩcendio<38>: adde fulgura: terremotus: et aq la<38> impetus ar<01> ĩundationes: et quæ multa ĩdies <04>digio$a naturæ uis po$$it afferre/ĩaudita in$pata/incredibilia/qbus oĩs bene deducta ratio architecti uitie&ttilde; at<01> di$turbetur. Athlãt&etilde; in$ulã epyro nõ minor&etilde; eua nui$$e aiebat Plato. Ex hi$toriis accepimus burã helid&etilde;<01> alterã hiatu/alterã undis deletã fui$$e. Tritonidã<01> palud&etilde; eue$tigio di$pui$$e. Et cõtra apud argos $ubito exũda$$e pa lud&etilde; $tymphalidã. Apud<01> teramen&etilde; rep&etilde;te in$ulã cũ aquis calidis excreui$$e. Et ex pelago inter thyre$iã et therã <04>ru pi$$e flãmã/quæ totũ mare ĩtegros dies quattuor æ$tuãs ar den$<01> reddiderit: $ubīde in$ulã emer$i$$e $tadio<38> duodecĩ ĩ qua rhodii t&etilde;plũ tutori Neptũno ædificarint. Et mures ali bi adeo multos cõcreui$$e/ut $equuta $it pe$tis. Et ab hi$pa nis legatos ad $enatũ mi$$os/ qui auxilia peter&etilde;t cõtra lepu $culo<38> iniurias: et quæ multa his $imilia in eo collegimus opu$culo qui theogenius in$cribitur. Sed non oĩa quæ īpor tãtur aliũde uitia talia $ũt ut em&etilde;dari nequeãt. Ne<01> ab ar chitecto $iquod aderit uitiũ tale $emp erit emendari ut que at. Corrupta. n. fũditus et oĩ ex pte penitus deprauata emen dationes nõ $u$cipiũt. Quæ it&etilde; $ic $e hab&etilde;t/ut ni$i totis line is puertã&ttilde; reddi nequic&qtilde; po$$ũt meliora: ea qd&etilde; nõ em&etilde;dã tur magis &qtilde; ut noua illic facia$ demoliũ&ttilde;. Sed nõ hic ĩ$i$to.</P> <P>Nos ea pro$equamur quæ reddi manu po$$<*>t cõmodiora. Ac primũ qd&etilde; publica. Ho<38> maximũ et ãpli$$imũ &etilde; urbs uel potius/$i id ita interpretari libeat/urbis regio. Regio qua indilig&etilde;s architectus urb&etilde; cõdiderit hæc forte patietur uitia em&etilde;dãda. Nã aut cõtra repentinas ho$tiũ excur$iones erit nõ $atis tuta: aut coelo erit īmiti et pa<38> $alubri/ et quæ ad u$ũ faci&etilde;t nõ abũde $uppeditabũt. De his igitur tran$ige mus. Ex lidia ĩ ciliciã iter &etilde; per&qtilde; ãgu$tũ a natura ĩter mõtes ut regioni facere uolui$$e portã dicas. In faucibus iugi qua$ græci pilas nũcupãt iter &etilde;t &etilde;: qd terni cu$todiãt armati: uia prærupta crebris aberrãtibus riuis/ qui ex radicibus mõtiũ <pb> manãt. Similes in piceno $erræ: et quas uulgo fo$$ũbronias nũcupãt: et alibi cõplures. Sed hi aditus natura muniti nõ ubi<01> ad arbitriũ hab&etilde;&ttilde;: po$$e tam&etilde; uidemur multa ex parte naturã imitari. Quod ip$um locis pleri$<01> fecere prud&etilde;ti$$i mi ueteres. Nã hi qd&etilde; quo region&etilde; cõtra ho$tiũ excur$iões munitã redder&etilde;t $ic r&etilde; parũt. Referam ex ge$tis præ$tãti$$i morũ prĩcipũ breui$$ime quæ ad r&etilde; faciant. Apud euphrat&etilde; Artaxerxes fo$$a lata pedes. lx. lõga pa$$uũ miliũ dec&etilde; ab $e ho$t&etilde; exclu$it. Murũ p britaniã Cæ$ares īter quos Adrianu$ milia. lxxx. duxit<*>quo barbaros a romanorũ agro $eparet. Antonius &etilde;t pius eãd&etilde; p i$ulã murũ a$truxit ce$piceũ. Seue rus po$t hũc trã$uer$ã p ĩ$ulã utrĩ<01> ad fines oceani pduxit uallũ milia pa$$uũ. c. et duo et uiginti. Apud margianã re gion&etilde; indiæ Anthiochus $oter quo loci anthiochiã cõdidit: muro ambitũ regionis circũdedit lõgo $tadia. M. quĩg&etilde;. t. Duxit et $eo$o$is murũ a latere ægypti arabiã uer$us a pelu $io ad urb&etilde; u$<01> $olis quam theb&etilde; nũcupãt de$erta p loca $ta dia itid&etilde; qng&etilde;ta et mille. Neritõ ad leuciden cũ fui$$etcõti n&etilde;s ab$ci$$o hy$tmo mari pducto fecere ut c&etilde;t i$ula. At chal cid&etilde;$es et boetii eurippo agger&etilde; duxere: quo euboia boetiæ iũgere&ttilde;: ut e$$et altera alteri $ub$idio. Ad oxũ fluuiũ alexã der $ex cõdidit oppida ĩter $e nõ multo di$tantia: ne $ubitis ho$tibus lace$$itis <04>cul e$$&etilde;t auxilia pet&etilde;da. Tyr$es appel lan&ttilde; alto uallo munita præ$idia ca$tellis $imillima: quibus contra ho$tium aditus pa$$im utebantur. Per$æ iactis cata ractis fluuium impedierant tygrim/ nequa po$$et nauis ho $tiliter a$cendere. Eas Alexander quod e$$e animi opus di ceret ignaui diruit; $ua$it<01> potius uiriũ uiriute cõfiderent. Sunt qui region&etilde; aqua<38> copia ĩducta effecere ut e$$et $imi lis arabi<*>: quã paludibus et $tagnis ab euphrate cõtra bo$ti um ĩgre$$us fui$$e muniti$$imã ferunt. Region&etilde; igi&ttilde; præ$i diis: alibus cõtra ho$t&etilde; munitã reddidere. Hi$dem artibus effecere ut e$$et quid&etilde; ho$tium regio imbecillior.</P> <P>Quæ aũt $int quæ coelũ graue faciant/$uo prolixius loco <pb> diximus: ea tu $i collegeris/ferme e$$e generibus hæc inue nies. Nã aut $oles ĩmodici aut crudæ ũbræ aut graues affla tus obiicien&ttilde;: aut ex terra malis uaporibus ĩficie&ttilde;: aut ex ip $o erũt coelo quæ nocuũ ĩport&etilde;t malũ. Coelũ quid&etilde; uix po$ $e putãt ullis artibus emendari hominum: ni illud conferat quod $cribũt/placatis $upis deo<38> ue monitis uti clauo p cõ $ul&etilde; affixo acres interdũ fui$$e $edatas pe$tes. Contra $oles u&etilde;to$<01> incolis oppido<38> et uilla<38> qd forte iuuet nõ deerit. Sed regioni uniuer$æ qd $atis cõferat cõpertũ nõ habemus. tam&etilde;t$i magna ex pte uitia quæ ex aura ĩportantur em&etilde;dari po$$e nõ neg&etilde;: ubi euenerit/ut uapores ex terra noxii tollã tur. Quã ob r&etilde; nõ e$t ut illa <04>$equ<*>r. Solis ne ui: an cõcep to ui$ceribus intimis ardore tellus duo illa $piret: anhelitũ .$. qui $ublatus in aer&etilde; frigore in pluuias niue$<01> cõcoga&ttilde;: et $iccũ $piritũ/quo putãt fieri/ut u&etilde;to<38> ĩpul$us mouean&ttilde;. Tantũ cõ$tet apud nos $pirare ut<38><01> ex tellure: ac ueluti ex corporibus aĩaliũ qui exalãt uapore$ ip$ũ id $ape $entimus: quale illud $it corpus a quo effũditur: ex pe$til&etilde;ti pe$tifer: ex odorato $uauis et huiu$mõi. Interdũ &etilde;t fieri ĩ proptu e$t<*> ut q $udor et uapor alioqn $uapte natura minime mole$tus $it/ue$tiũ tam&etilde; nidore infectus tetrũ oleat. Sic in tellure. Nã<01> q ager ne<01> aqua bene optus $it/ ne<01> etiã $atis $iccus $it: $ed ex utri$<01> lute$cat: is quid&etilde; pluribus de cau$is anbe litus $piritu$<01> fundet infectos et noxios. Et faciat hoc qui d&etilde; ad r&etilde;. Nã ubi mare altũ $it frigidas/alibi uero tep&etilde;tes in uolui undas $entimus. Id ea re fieri prædicãt/ <09> profũdius ĩmergi et altius penetrare $olis ardores nõ po$$unt: at<01> uti ignitũ canden$<01> fer<38> $i forre in oleum dimi$eris/ fuerit<01> tum quid&etilde; oleũ modicũ/illico fumos excitabitacres turbu lentos. Id uero $i oleũ multo $upnatabit extĩgue&ttilde;/ fumo$<01> non dabit. At nos de his qua coepimus bre<*>tate pro$e<*> mur. Palude iuxta quoddã oppidum ex$iccata/ et ex ea <*> orta cũ e$$et pe$tilentia/Apollinem $cribit Seruius roga<*> iui$$e penitus ex$iccarent. Apud tempe lata $tagnabat <pb> aqua: Hercules ducta fo$$a purgauit: hydrã<01> quo ex loco eruptiones aqua<38> propinquã ciuitatem ua$tarent uti ferunt exu$$it: inde factũ aiunt ut con$umato humore $uperfluo $o lo<01> den$ato exundantiũ $tilla<38> meatus ab$tra$i $int. Olī ni lus plus æquo excreuerat ab$<01> luto multa et uaria animan tia concreta re$titerãt. Siccato igitur $olo putruerãt: inde ingens manarat pe$tis. Sub argeo monte ciuitas inquit Stra bo Mazara bonis quid&etilde; abundat aquis: $i æ$tate quo fluant non pater/aerem ea re dant in$alubr&etilde; et pe$tilent&etilde;. Tũ et in libya ad $ept&etilde;trion&etilde;/at<01> item in æthiopia nõ pluit: ex quo $æpe lacus ob $iccitat&etilde; fiunt coeno$i. Ea<01> de re cum cætera i$tiu$modi animantia orta corruptionibus/tũ maxime locu $ta<38> ingens copia exuperat. Contra i$tiu$modi fetores et pu tredinũ uim Herculis utra<01> remedia percõmoda adhibebũ tur fo$$a ducta/nequid ex mora $tagnãtis aquæ $olũ illute $cat: proxime pande&ttilde; $olibus/Nam hi quid&etilde; ignibus u$ũ Hercul&etilde; interpretamur. Et confert $axo/tellure/ harena ue cõplere. Quo autem pacto concaua $tagnantium aqua<38> po$ $is facile harena cõplere ex fluuio $uo dicetur loco. Rauen nam inquit Strabo p $ua tempora <09> plurimo inundare&ttilde; ma ri $olitam affici odore tetro: aere tam&etilde; fui$$e nõ pe$tilenti. Et mirãtur quid ita: ni forte quod euenire urbibus uenetia rum dicunt id fiat ea re/ <09> circumfluentes paludes uentis æ$tu<01> maris actæ nunquã conquie$cant. Huic per$imilem quo<01> fui$$e alexandriam ferunt. Sed ibi per æ$tatem nili in crem&etilde;ta id uitium amouere. Natura igitur admonemur qd facto opus $it. Nam iuuabit quid&etilde; aut penitus exiccare: aut reddere bene aquo$am riuis/fluento/mariue ĩmi$$o: aut de mum tellure exempta u$<01> ad intimã $caturitatem aquæ in fodere. De his bactenus.</P> <P>Nũc $i qd ad u$us nece$$itat&etilde; deerit/id ne de$it <04>uideamu$ Nece$$aria quæ nã $it nõ lõgius repeto/ĩ prõptu $ũt. E$ca: ue$tis: tectũ: et ĩ primis a&qtilde;. Aquã mile$ius Tales prĩcipiũ e$$e re<38> et humanæ cõiunctionis dixit. Plus mille uicos $<*> <pb> inquit uidi$$e Ari$tobolus de$ertos quia indus fluuius alio diuerti$$et. Ego uero e$$e aquam animãtibus ueluti pabulũ caloris/uitæ<01> alim&etilde;tum nõ negarim: aut quid plantas refe ram? quid cætera/qbus mortales utun&ttilde;? Sic exi$timo quæ in terris cre$cant et coale$cãt oĩa/ $<*>aquã ademeris/ fore ut futura $int nulla. Apud euphrat&etilde; pecora a pa$tu pellunt <09> pratis plus $atis feracibus nimiũ pingue$cant: eius rei cau$ã putant humoris exuberantiã e$$e. Mari<01> ĩmani$$ima uige re corpora ea poti$$imum cau$a a$$euerãt: <09> ex aqua nutri m&etilde;ti copia multa $uppeditetur. Regibus lacena<38> meminit Xenophon dignitatis gratia daba&ttilde; ut $tagnũ aquæ haber&etilde;t pro foribus ante domũ. In nuptiis in expiationibns ac ferme omĩbus deni<01> in $acris uetu$ti$$imo ritu aquã adhibemus. Quæ o&etilde;s res indicio $unt quanti maiores no$tri aquam fece rint. Sed quis negarit eius copiã multis modis plurimũ ge neri hominũ in$eruire at<01> opitulari/ ut nu$&qtilde; ade$$e nõ mo dica putanda $it/ni$i cum afflu&etilde;ti$$ime o&etilde;s ad u$us abunda rit. Ab aqua igitur quando ea uti aiunt p bonam et malã ua litudinem utimur ordiemur. Ma$$agetæ multis locis $ci$$o arago fluuio region&etilde; aquo$am reddidere. Ad babylonem <09> e$$et ĩ $icco ædificata tygris et euphrates ĩmi$$i $ũt. Aquæ ductum in urb&etilde; ecbatanam induxit Semirami$ perfo$$o mõ te alto $tadia uigĩtiquĩ<01> fo$$ura lata pedes quĩdecim. Ab choro fluuio arabiæ u$<01> in de$erta et arida loca Arabs rex eo loci Cambi$&etilde; expectans aquã deduxit facto/ $i oĩa credi mus Herodoto/ex taurorum pellibus aquæductu. Apud $a mios rara inter opa admirabãtur fo$$am $tadia longã $eptua ginta/ductam p mont&etilde; altum orgias centũ quīquagīta. Ad mirabantur et cuniculum Megarei opus altum pedes uigin ti: quo fons in urbem deduceretur. Sed meo iudicio uibs ro ma o&etilde;s facile et opum magnitudine et duc&etilde;di artificio/ĩdu cta<38> aqua<38> copia longe $upauit. Aquã unde ducas nõ $emp amnes fontes ue patebunt. Puteos Alexander iu$$it fodi $e cus mare et littus per$icum ut cla$$em aquaret. Hannibal <pb> cum a Scipione urgeretur inquit Appianus ad colliam uib&etilde; mediis in agris <09> aqua non ade$$et puteis effo$$is militum nece$$itati prouidit. Adde etiã <09> aqua nõ omĩs inuenta u$i bus hominũ a comoda&ttilde;. Nã præter id <09> aliæ calidæ/aliæ frigidæ repiun&ttilde;: <09> ue aliæ dulces/aliæ acidæ: aliæ amaræ aliæ puri$$imæ/aliæ limo$æ/ui$co$æ/ũctuo$æ/ piceæ/aliæ quæ etiã ĩmi$$a reddãt ut $int $axea: aliæ cur$u eod&etilde; partim claræ partĩ fluant turbul&etilde;tæ: et alibi aluo eodem hic dulces alibi $al$æ amaræ ue: $unt &etilde;t alia memoratu digna: quibus aquæ inter $e natura et ui multo differant/quæ plurimũ ad $alut&etilde; et pniti&etilde; hominũ faciãt. Et liceat quo<01> nobis aliqua de aqua<38> miraculis recen$ere: quæ oblect&etilde;t. Ar$iones apud armeniã ue$tes eo lotas lacerat. Diana apud camerinum nõ coit cum uiro. In debri oppido garamãthũ fons die friget/ noctu feruet. Apud $ege$tanos helbe$us in medio cur$u $ubi to efferue$cit. In epyro fons $acer/quo ard&etilde;tia ĩmi$$a extin gun&ttilde;: extincta inc&etilde;dan&ttilde;. In eleu$ina fons ad $onitũ tybiarũ exultat. Peregrina animãtia $i ex indo potarĩt colores mu tant. In litto<*>e quo<01> maris e<*>yctrei fons e$t/ qu&etilde; $i oues bi berint/illico mutant uellus in color&etilde; atrũ. Sũt et laodic&etilde;$iũ fotes apud quos cõceptus quadrupes colore ena$ci&ttilde; giluo. In agro cadareno aqua e$t/quã $i gu$tarit pecus pilos ct un gues amittat. Ad mare hyrcanũ e$t lacus/ quo lotus quiuis incidat in $cabi&etilde;: et $olo curetur oleo. Su$is aqua &etilde;/ quæ di $cutiat d&etilde;tes. Apud $tagnũ zeloniũ fos ex quo $teriles fiãt: aliu$<01> mox/ex quo reddãtur fæcũdæ. Et in chio qui in$ipi entes reddat: Et alibi quæ nõ pota modo/ $ed uel gu$tata ri $u in mort&etilde; $oluat. E$$ qua etiã $i laueris interimat. Et ĩ ar chadia apud nonagrũ aquæ genus alioqn puri$$imũ: $ed tã tam habet ueneni uim/ ut nullo queat metallo cotineri. Et cõtra $ũt quæ bonã in$taur&etilde;t ualitudiu&etilde; puteolanæ/$en&etilde;$es uolaterranæ/bononi&etilde;$es/et quæ pa$$i p italiã celebran&ttilde;. Sed illud maius quod de cor$ica referũt aquã affui$$e/quæ o$$a confracta re$olidaret: qua et uenena pe$$ima curarentur. <pb> Sunt et alibi quæbonũ ingeniũ diuinant&etilde;<01> in$pir&etilde;t. In cor $ica item fons oculis utilis: $i quis fur corã furto negarit $a cramento/et oculos lauerit cæcatur. He his hactenus. Cate rum aqua locis aliquibus ne<01> pura ne<01> ĩpura penitus inue nietur. Ci$ternis ea re pluuiã excipere et a$$eruare pa$$im per apuliam a$$ueuerunt.</P> <P>Quattuor igitur circa r&etilde; aqua<38> $unt/quæ ad opus faciãt. Vt inuenias: ut ducas: ut $eligas: ut a$$erues. De his nobis dicendũ e$t. Sed nõnulla præc&etilde;$enda $unt: quæ ad uniuer$ũ u$um aquarũ ptineãt. Aquã nõ ni$i in ua$e detineri po$$e ar bitror: et illis a$$entior/qui ea de re moti mare quoddã im men$ũ e$$e uas autumant: eorũ<01> $imilitudine fluuium e$$e quo<01> uas ualde oblõgum interpretan&ttilde;. Sed hoc intere$t <09> in his aquæ nulla extrin$ecus adhibita ui $uapte natura per fluant et mouean&ttilde;. Alteræ uero facile acqe$cer&etilde;t/ ni uento rũ appul$u agitar&etilde;&ttilde;. Nõ illa philo$ophãtiũ hic pro$equar/ petant ne aquæ mare qua$i quietis locũ: radio ne fiat lunæ ut mare mom&etilde;tis augea&ttilde;/uici$$im<01> diminua&ttilde;. Nihil enim ad r&etilde; no$trã conferent. Illud nõ prætereundũ e$t quod ip$is oculis p$picimus: aquã natura petere ima<*>nec pati aerem u$ piã e$$e depre$$ior&etilde; $e: odi$$e<01> oĩum tũ leuiorũ tũ grauiorũ &qtilde; ip$a $it corporũ mixtion&etilde;: et cupe cõplere o&etilde;s ĩ qua$cũ<01> influat concauitatũ formas: et $ui$ quo magis uti prohibea$ uiribus/eo contumatius illuctari aduer$ũ at<01> inniti: ne<01> ī terquie$cere quoad pro uiribus a$$equa&ttilde; quæ ad quiet&etilde; affe ctat. Adeptis ubi cõquie$cat $edibus $e$e tãtũ cõtentã e$$e: mixta oĩa cætera a$pernari. Supfici&etilde;<01> $ũmã $e$e ad coæqua tam altitudinis parilitat&etilde; limbo extremi$<01> labris collibra re. Et quod etiam ad aquas pertineat memini ex Plutar cho. Quærebat enim an info$$a tellure aqua ueluti $an/ guis in uulnus in$tillaret. An potius ueluti mammas nu/ tricis lac $en$im generatum conflueret. Sunt qui aquas quæ perhennes fluant/non ueluti ex ua$e conceptas eff<*>di<*> $ed locis unde manarĩt a$$iduis mom&etilde;tis generari a$$euer<*> ex <pb> aere non quidem omni: $ed eo qui demũ paratior $it ut fiat uapor. Terrã. n. et præ$ertĩ mõtes ueluti $pongiã e$$e mea tibus referctã: per quos cõceptus aer in$pi$$e&ttilde; frigore/ at<01> cõcogatur. Id cũ cæteris inditiis/tũ uel hĩc præberi ut ita exi$timãt <09> maxima quo<01> flumina maximis a mõtibus or ta intueantur. Alii nõ penitus i$to<38> auctoritati acquie$cũt: Et. n. cũ plure$ alii<*>tũ pyramu$ inquiũt fluuiu$ minime exi guus/nauigabilis. n. e$t: quid ita nõ ex mõtibus: $ed media exoritur planitie. Quare qui dixerit tellur&etilde; humores ĩbibe re imbriũ/qui quid&etilde; grauitate $ui at<01> $ubtilitate penetr&etilde;t: in<01> uacua loco<38> in$till&etilde;t/forta$$is erit minime redarguen dus. Nã<01> uidere quid&etilde; licet regiones: ubi imbres rari$$imi $int/aquis oīo deficere. Libyã qua$i lipygiã dicta ferunt <09> raro ibipluat: ergo aqua indigeat. Aquas demũ uberrimas inueniri ubi plurimũ pluerit quis negabit? Facit &etilde;t ad rem cõ$iderandam quod uidemus puteum fodi&etilde;ti nõ prius præ beri aquas &qtilde; ad fluminis libram&etilde;tum de$c&etilde;derit. Apud uol $coniũ mõtanũ oppidũ ætruriæ puteo <04>fũdi$$imo/ duc&etilde;tos enĩ ac uigĩti pedes ante&qtilde; uenas ullas attigerint de$c&etilde;derũt/ aqua nõ prius repta &etilde; &quml; ad fontiũ libram&etilde;tũ uentum e$t quæ $uis locis de mõtis latere $caturiat. Id&etilde; ip$ũ quid&etilde; mõtanis puteis euenire locis ferme oĩbus intelliges. Cõptũ habemus $põgiam ex aeris humectatione cõmade$cere: inde<01> libram efficimus: qua u&etilde;to<38> aeri$<01> grauedines et $iccitates põde ramus. Atq ego uero neqcquã negarī $uccũ nocturni acri$ a leui tellure attrahi: aut $põte meatibus īgredi facile<01> po$$e ĩ humor&etilde; uerti. Tam&etilde; qd affirm&etilde; nihil $atis apud me con$ti tutũ h&etilde;o: tã uaria de i$tiu$mõi rebus apud $criptores cõpio tã<01> multa et diuer$a ultro $e$e con$ideranti offerũt. Et con $tat qd&etilde; locis pluribus aut terremotu aut $põte $ua rep&etilde;te fõ tes crupi$$e/et fluxi$$e diu/et t&etilde;poribus defeci$$e uariis: ut aliæ qd&etilde; p æ$tũ alie p hyem&etilde; euanuerīt: et fõte$ po$tea&qtilde; aiu i$$et rur$us a&qtilde;<38> afflu&etilde;tia exubera$$e. Et a&qtilde; fontiũ nõ a tel lure mõ: $ed &etilde;t mediis ex $luctibus maris dulces emana$$e. <pb> Ip$is etiã ex plantis aquas præberi affirmant. In in$ula qua dam apud eas quæ fortuitæ dicun&ttilde; $urgere aiunt ferulas ad arboris magnitudin&etilde;: ex quibus quæ nigræ $int $uccũ expri mas amarum: ex albis uero aqua excillet ppura potui cõmo di$$ima: mirabile<01> ĩ mõtibus armeniæ quod $cribit Strabo $ane grauis auctor inueniri animalia uermes media ortos in niue quid&etilde; pleni $unt aqua potu optima. Apud fe$ulas apud etiã urbinũ &qtilde;uis mõtanæ $int urbes/aqua illico fodientibus præ$to e$t: id quid&etilde; <09> $int petro$i et potræ compactæ creta. Ade$$e &etilde;t gleba$ puri$$imã aquã tunicæ $uæ uerticulo conti n&etilde;tes. Quæ $i ita $unt <04>fecto naturam no$$e minime facile et ualde ob$curum e$t</P> <P>Redeo ad rem. Latentes aquas indiciis inuenies. Indicia præ$tabit forma et facies loci/terræ<01> genus: quo aquã req ras: et quædã quæ hominũ $olertia adiuenit. Natura $ic $e habet ut qui locus $inuo$us et $ubincauo $imilis $it. is qdem qua$i uas ad aquã cõtin&etilde;dam patum e$$e uidea&ttilde;. Vbi pluri mũ $oles po$$int/quod humores illic radio exuran&ttilde;: aquæ aut exiguæ aut nullæ reperien&ttilde;: aut $iquæ tand&etilde; in cãpe$tri bus apparebũt/graues illæ quid&etilde; et lento$æ $al$ino$æ<01> ha bebun&ttilde;. Ad $ept&etilde;trion&etilde; in mõtibus/et ubi opaci$$ima ũbra e$t/pprõpta $uccedet aqua. Mõtes qui diu niue operti $tent aquas exhibent uberrimas. Hoc aduerti mõtes qui in $ubli mi habeãt pratũ complanatũ aquis nun&qtilde; defeci$$e. Et om&etilde;$ ferme amnes nõ aliũde &qtilde; ab locis i$tiu$modi exoriri cõperi es. Aduerti &etilde;t fontes nõ $caturire alibi &qtilde; ubi $ub $e at<01> cir cum habeãt $olũ telluris integrũ et $olidum: $upra uero $e aut planicies incũbat $idens: aut tellure $int opti rarenti et $oluta: ut $i rem pen$ites qua$i fracto catini latere collectã emanare aquã nõ inficieris. Hinc illud e$t quod tellus den$i or minus aqua<38>/et eas quid&etilde; nõ ni$i in $ũmo præbet. Solu tior uero tellus plus humoris/$ed nõ ni$i ĩ profũdo reddat. Aliqbus locis <09> $ylua cæ$a $it/aquã exortã fui$$e meminit Plinius: meminit Tatius Moy$en cum per di$erta pegrin<*> <foot>retur</foot> <pb> retur et $iti periclitaret/ex cõiectura $oli herbidi aqua<38> ue nas adĩueni$$e. Aemilius cũ haberet exercitũ apud olympũ et aquæ penuria laborar&etilde;t: ex uiriditate $yloa<38> admonitus ĩuenit. Quær&etilde;tibus aquã militibus puella uirgũcula uenas qua$dã uia collatina mon$trauit: quas $ecuti fo$$ores uberri mũ patefecere fõr&etilde;: et fõti ædiculã iunxere: et rei memoriã appinxere. Terra $i ue$tigiis pre$$a facile ce$$erit/et una pe dibus adhæ$erit/aquã $ube$$e ĩdicat. Sũt etiam indicia <04>xi miora illic $ube$$e aquã ubi ea na$can&ttilde; et uigeãt quæ aquas optent/aut aquis <04>ducãtur: $alicta/camu$cula/uincus/hæ dera/et quæ nõ ni$i multo humoris nutrim&etilde;to ad eã qua $it puenire ãplitudinem po$$int. Quæ terra uites bene frõdo$as alit: quæ ue præ$ertï hebulũ et trifoliũ prunã<01> $ilue$tr&etilde; fe rat/bonũ $olum et dulces præ$tare uenas ĩquit Columella. Tũ et ranulæ et lũbrici copia et culices et cateruæ pu$illo rum uermiũ alato<38> ubi uolitãdo inglomerãtur/ illic $ubli te$cere aquã indicãt. Quæ aũt ingenii p$picacitas ĩdagarit hæc $unt. Aduerterũt. n. p$crutatores cũ reliquã o&etilde;m tellu rem/tũ maxĩe mõtes cõ$tare cutibus qua$i paginibus aliis d&etilde;$ioribus/aliis rarioribus/aliis tenuioribus. Et montibus aduerterũt e$$e cutes ha$ce alteris alteras $upimpo$itas at<01> exaggeratas/ita ut extrin$ecus exaggerationũ ordines et li neæ cõpactionũ a dextris in $ini$trã $int ad libellã ductæ: ĩ tror$us aũt uer$us m&etilde;tis c&etilde;trũ cutes deprimã&ttilde; ad lineã obli quã tota $ublimi $upficie ĩpronũ coæquabili/ $ed ductu $ui at<01> $ucce$$u ad ĩtimũ nõ cõtinuato. Nã in quo$<01> $ingulos c&etilde;tenos ferme pedes ĩ tran$uer$ũ de$cen$ũ cute abruptæ gra dibus $ub$idũt. Ac deĩceps ordinũ interruptione i$t iu$modi parili gradatione u$<01> ad mõtis c&etilde;tra utro<01> ex mõtis late re <04>currunt. His igitur p$pectis acres ingenio uiri f<*>cile ĩ tellexere aquas $eu genitas $eu pluuias p intercutes at<01> in/ terpa<*>turas pagina<38> excipi: ex quo intima moutis madida redderentur. Inde argumentũ $ũp$ere/ut $uffo$$o m&etilde;t<*> a<*>s collitentes peterent ex eo præ$ertim loco ubi gradatiorum <foot>&</foot> <pb> de$cen$us et ordinũ lineæ mutuo cõcurrãt. Qui locus maxi me pprõptus e$t illic/ubi mu$culi montiü alter alteri cohæ rentes $inũ aliqu&etilde; effecerint. Præterea cõpertũ fecere cutes inter $e uaria et diue<*>$a e$$e natura ad aquas ibib&etilde;das ue ex hib&etilde;da$ue. Rubra. n. $axa ferme nun&qtilde; inueniri nõ aquo$a: $ed a$$ue$$e fallere quod p interuenia qbus id genus lapidis abundat/dilabantur. Et $ilic&etilde; lapid&etilde; o&etilde;m $ucco$ũ et rediui uum: qui ĩ radice mõtis interfractus et admodum a$per $it/ aquã facile exhibere. Terrã quid&etilde; tenu&etilde; etiã exhibere copiã aquæ: $ed e$$e malo $apore. Sabulũ uero ma$culum et hare nam quæ carbũculus dici&ttilde; aquas præbere minime incertas ualde $alubres et ph&etilde;nes. Cõtra euenire ĩ cretã: <09>. n. nimiũ den$a $it ex $e aquã nõ præbere: $ed adu&etilde;titiã $u$tin: re. In $a bulo admodũ exiles et limo$as/et in profũdo $identes inue niri. Ex argilla aquã manare tenu&etilde;: $ed cateris dulcior&etilde;. Ex tofo frigidior&etilde;. Ex nigra tellure limpidior&etilde;. Glareã ue ro $i $olutior $it/$pe fodi nõ certa. Vbi uero d&etilde;$ior co<*>perit profundius fodi nõ penitu ĩcerta. In utri$<01> inu&etilde;ta ub: $it/ haberi $apore bonã. Arte &etilde;t adhibita locum ip$um ubi uena $ube$t cognitũ e$t/comptũ dedere. Sic. n. admon&etilde;t. Coelo $ereno mane ad diluculũ procũbito: mentũ<01> firmato ip$o ĩ $olo: inde circũ proximã regionem qua<01> undi<*> lu$tra<*>o: quod $icubi $urg&etilde;tes uapore$ uideri$ cri$pare aere quale$ ge lida hyeme hominũ anhelitus $ol&etilde;t: illic aquã pu<*>ato <*>õ de e$$e: $ed quo fias certior fodito locum fouea pro$<*>a et lata cubitos quattuor: in ea circa $olis occa$um collocaro aut te $tam nup ex fornace exemptã: aut uellus lanæ $ucidæ: aut fi ctile crudũ: aut nudũ æneũ uas inuer$ũ et punetum oleo/et operito a$$eribus foueã/terra<01> in$ternito. Po$tridie mane $i põderi multũ acce$$erit te$ta: $i inf<*>$a lana $it: $i com<*> a duerit fictile: $i $tillæ ad u<*>s hær&etilde;tes pendebũt: it&etilde; $i <*> lucerna illic interclu$a minus olei c&etilde;$ump$erit: aur $i <*>c $acto foco tellus $umarit: p<*>o<*>uldubio aquæ nõ deciũt. <*>$<*>a quo t&etilde;pore ficri magis cõ<*>ucat non $atis explicarunt. Sed <pb> apud $eriptores alibi $ic ĩuenio. Per $ydus caniculæ terram et animantiũ corpora multo hume$cere. Ex quo fit ut p eos dies arbores $ub corticibus admodum cõmade$cãt humoris exuberãtia. Tũ et p id t&etilde;poris ĩ hominibus aluus $olui&ttilde;: et præ nimia corpo<38> humectatione crebræ infe$tãt febres: a&qtilde;s etiã per id t&etilde;pus plus emergere $olito. Cau$as rei arbitra&ttilde; Theophra$tus/ <09> au$tri tũ flarent/qui natura $ui udi et ne bulo$i $int. Ari$to<*>eles a$$erebat cogi terrã ut uapores emit tat ab ingenito igne q ui$ceribus ĩmixtus $it. Hac $i ita $ũt ea nimi<38> t&etilde;pora cõuenient: quibus ignes hi aut ualidiores $unt/aut minus ab humoris copia pre$$abuntur: quibus ue tellus ip$a nõ penitus arens u$ta<01> $it reddita. Ac mihi qd&etilde; t&etilde;pora ad eam rem <04>bantur: $iccioribus ĩ locis uer: umbro $ioribus autumnus. Spe igitur ex his quæ diximus inditiis con$<*>rmata fodere aggrediemur.</P> <P>Fo$$ura erit duplex. Nã alia puteus in profundũ: alia cu niculus in oblõgũ. Puteũ fodiet&etilde;s nõnun&quml; piclitan&ttilde;. Fit id aut malo uapore $urg&etilde;te: aut fo$$uræ lateribus corru&etilde;tibus. Serui apud ueteres aliquo ex maleficio damnati ad fodinas metallo<38> mittebãtur: quo loci ex aeris pe$til&etilde;tia breui cõfi ceren&ttilde;. Cõtra uapotes $ic monemur. Aer&etilde; a$$idua u&etilde;tilatio ne cõmoueamus: et lucernas ard&etilde;tes adhibeamus: quo $i for <*> uapor leuis e$t/cõfic atur flãmis. Si grauiorit<*>c habeãt fo$$ores unde muniti nocuũ malũ att&etilde;perate fugiant. G. aui cnĩ uapore ince$$ate flãma extĩguetur. Si aũt ingrue$c&etilde;t/p $e<*>erabũt ue uapores/fodito inquiũt utrin<01> in dextrã $ini $tra<01> ad latus æ$tuaria: quibus liberrime uis mala uaporis a$pitet. Cotra ruinæ piculũ $ic opus ducito. Primo in $olo ubi puteũ fodere in$tituas corona in$ternito marmoreã aut firmi$$ima ex materia tantã quantã uelis e$$e putci ãplitu/ din&etilde;. Ea tibi erit toll&etilde;di opis ba$is. In hanc igitur a$truito putei latera alta cubitos tris/ $inito<01> $icce$cat. Cu $ic cue rit infodito in imũ purei: at<01> eximito quæ intus $int. <*>t ut quanto <*>rã deprimat/canto $e$e $tructile opus in p<*> <foot>& ii</foot> <pb> mat profundũ<01> petat. Tu inde additam&etilde;tis cũ fo$$uræ tum $tructuræ tuto ad quantã uoles altitudin&etilde; deuenies. Parie tem putei $ũt qui extrui $ine harenato uelĩt: ne uenæ ob$tru antur. Alii triplic&etilde; abduci iubent pariet&etilde;: quo aqua ex imo fundo in$tillet nitidior. Sed maxime intere$t quo fodias lo co. Nã cũ habeat qd&etilde; tellus cutes alteras ĩ alteris uarias fit ut interdũ imbriũ aquæ $ub conge$titia tellure illico in pri ma d&etilde;$iore cute inuenta cõtinea&ttilde;. eandem <09> impura quid&etilde; $it a$pnabimur. Cõtra<01> interdũ eueniet: ut aqua inu&etilde;ta ubi ad huc profundius excauare <04>$equaris/illa euane$cat/ ab<01> oculis depdatur. Fit adeo id ea re <09> ua$is quo ea cõtineba&ttilde; fundũ perfoderis. Qua de re pplac&etilde;t qui puteũ $tructura fi niũt huiu$modi. Qua$i. n. ueget&etilde; effecturi circulis ligneis tabuli$<01> obuallãt itima effo$$i putei uallationis lorica du plici: ita ut inter utran<01> inter$it $patiũ cubiti: in id<01> inter uacuũ quod inter loricas ip$as e$t re$undũt pult&etilde; ex glarea maiu$cula aut potius ex $iliceis marmorei$ue fragm&etilde;tis $ub actis calce: Sinũt<01> men$es $ex opus inter ha$ce ualiationũ formas $icce$cere at<01> dure$cere. Id opus integri ua$is uic&etilde; et munus pra$tat: a cuius fundo nõ aliũde $urg&etilde;s pleuis pu rata<01> aqua influat: Cuniculũ $i feceris ead&etilde; fo$$oribus con tra uapores ob$eruabũtur quæ rec&etilde;$uimus. Nequid uero in caput ruat fulctura ac deinceps &etilde;t te$tudinato cõmunietur. Sed p cuniculũ crebra æ$tuaria pducen&ttilde; partim ad perp&etilde;di culũ/ptim in linea obliqua: nõ ea re tantũ/quo uapores no cuos uetent: uc<38> et maxime quo exim&etilde;di at<01> exhauriendi de$ecta $ubrepta<01> operis exitus expeditiores pateant. Quæ rentibus aquas inter fodiendum ni a$$iduo humectiores gle bæ re$põdebũt: et ferramenta facilius de$c&etilde;derint fru$trabi&ttilde; $pes aquæ inuen<*>&etilde;dæ.</P> <P>Inuentis aquis uelim nõ temere u$ibus hominũ den&ttilde;/ $ed cũ urbibus aquæ copia nõ $olũ opta&ttilde;/ ut pot&etilde;t/u<*> &etilde;t <*> la uent/ut hortis/coriariis/fullonibus/cloacis: ut <*>i m<*> pri n i $ubitis īc&etilde;dio<38> ca$ibus abũde $upp<*>ditet: op<*> <pb> rum $eligen la erit<*> quam potui des. Cæteræ demum ut<*> q/ bu$<01> conferãt accomo i&etilde;tur Aquã a$$erebat Theophra$tus quo frigidior $it/eo plãtis e$$e cõmodior&etilde;: tũ et luto$a at<01> turbulenta/quæ præ$ertim a $olo delabi&ttilde; fertili reddi agrũ ualidiorem cõ$tat. Equi puri$$imis aquis nõ delectãtur: mu $co$is tepentibu$<01> pingue$cunt. Fullonibus crudi$$imæ in precio $unt. Apud phy$icos $ic inuenio: nece$$<*>taten<*> aquæ ad tuendã mortaliũ uitam e$$e duplic&etilde;: unã ut $itim $edet<*> alterã ut quæ inter ue$cendũ $ump$erint nuerim&etilde;ta qua$i ue hiculũ pducat ī uenas: quo depuratus coctu$<01> inde $ucrus in m&etilde;bra adigatur. Et $itim aiũt appet&etilde;tiã e$$e quãdam <*>u moris ĩ primis frigidi. Et frigidas putant aquas pra$ertim po$t coenas bene ualentibus $tomachum corioborare: Paulo aũt gelidiores etiã firmioribus $tuporem inducere: praccr dia tuodere: neruos quatere: et cruditate uirtut&etilde; cõcoqu&etilde;di extinguere. Oxus fluuius <09> $emper $it turbul&etilde;tus/ea re po tui in$aluberrimus e$t. Accolas romæ cũ ab aeris inc&etilde;$iãtia tum a nocturnis fluuii uaporibus/ tũ &etilde;t po$t meridianis u&etilde; tis graues excitatæ febres occupant. Nã hi quid&etilde; p a $tat&etilde; nona diei hora qua maxim<*> corpora a$tu ferueant algentes pflant: uena$<01> ob$tipant. Sed mea $ent&etilde;tia et febres et mali pleri<01> o&etilde;s morbi maxima ex parte a tyberinis aquis eueni unt quas cuncti forme nun&qtilde; nõ turbidas potãt. Ne<01> $it ab re quod phy$ici ueteres curãdis febribus romanis $qllitico poti$$imũ ab$ci$iuis utamur mon&etilde;t. Ad r&etilde; redeo. Optimã inue$tigemur aquã. Ex aquis Cel$us phy$icus $ic $tatuit: le ui$$imã e$$e pluuiatil&etilde;. Secũdo loco f&etilde;tanam. Tert: o flu&etilde; ti. Quarto putei. Po$tremo loco eam: quæ ex niue aut gla tie liquata $it. Grauiorem his e$$e quæ ex lacu. Omniũ au<*>&etilde; pe$$imam quæ ex palude. Sub argo monte ciuitas mazara aquis abũdat alioquin bonis: $ed <09> æ$t<*>te quo fluãt nõ ha beant/ $unt in$alubres et pe$til&etilde;tes. I$ta quid&etilde; in $ent&etilde;tia pe riti o&etilde;s $unt: ut aquã natura $ui dicant corpus e$$e impmix tuin et $implex: cui fi igiditas et humiditas ĩe$t. Eã igitur <foot>& iii</foot> <pb> optimam dicemus: quæ a natura $ui mihime aliena minime prauata $it. Quare ni puri$$ima ec oĩ lentitudinis mixtione o. $<01> $aporis odori$<01> uitio ĩmunis fuerit/proculdubio $alu ri plurimũ officiet/inte$tinos uti loquũtur eu&etilde;tationũ mea tus ob$tru&etilde;do: uenas oblimãdo: $piritu$<01> mini$tros uitæ in terclud&etilde;do at<01> obfocando. Hĩc e$t quod aiũt /pluuiã quan doquidem ex tenui$$imis uaporibus coactis cõ$tet/merito e$$e oīum optimã/modo id ei nõ ad$it uitiũ/ quod a$$erua ta facile putre$cit/ et fetore inficiatur/ cra$$ior<01> reddita al ui duriti&etilde; inducit. Dixere aliqui fieri id <09> a nubibus ex ni mium uariis et diuer$is in unũ cõmixtis aquis hau$tæ $int: puta ex mari: in quod omne fontiũ genus confluat: et nihil ad corruption&etilde; dari aptius paratiu$<01> &qtilde; di$$imiliũ cõfu$am cõmixtion&etilde; po$$e. Confu$us in unum multa<38> uua<38> $uccus uetu$tatis impatiens e$t. Apud hebreos puetus fuerat lex ne quid $emina ni$i $electa et $implicia $eminarent/<*>naturã in dicantes di$$imiliũ pmixtion&etilde; penitus abhorrere. Qui aut&etilde; Ari$toteli a$$entiũtur/et hau$tos a terra uapores ĩ pte aeris quæ algida $it/frigore primum ueluti in caliginem cogi: et mox in guttas depluere arbitrantur/aliter $entiunt. Cultas arbores aiebat Theophra$tus ocius in morbos incidere &qtilde; $il ue$tres. Has. n. rigidas duritie indomita adu&etilde;titiis impre$ $tonibus acrius re$i$tere. Has uero alteras teneritudine $ui exhibere $e$e ad repugnãdũ inualidas/ <09> $int ad ob$equiũ domitæ di$ciplina. Simile et illi in aquis ducun&ttilde;/quo tene riores dederis/eo ut $uis utar uerbis/ e$$e pa$$ibiliores. Et fie<*> a$$euerãt hinc ut decoctæ aquæ et ignibus factæ mitio res oci$$ime frige$cãt/oci$$ime iterato ferue$cãt Sed de plu uia $atis. Proxime ad i$tas nemo nõ probat fõtes. Sed q flu mina fontibus pra ferũt/$ic inquiũt. Quid nã aliud e$$e flu men dicemus q exuberantiã fluxũ<01> plurimo<38> fontiũ unã in cõiunction&etilde; at<01> corriuation&etilde; $olibus/motu/uenti$<01> ni mi<38> cõmaturatã. Puteũ etiã font&etilde; e$$e arguũt/ $ed pro$un diorem. Quod $i radium $olis aliquid aquis cõferre nõ ne <pb> gabimus/qui nã i$to<38> crudior $it ĩ prõptu&etilde;. Ni forte igne um uer$ari $piritum ui$ceribus terræ cõ$entimus: quo aquæ $ubterraneæ cõcoqua&ttilde;. Aquæ puteo<38> inqt Ari$toteles æ$ta te po$t meridi&etilde; fiũt tepidæ. Sũt q a$$euerãt aquas puteorũ a $tare nõ e$$e $ed uideri compatione feru&etilde;tis aeris gelidas. Tũ cõtra multo<38> inueteratã opinion&etilde; expiri licet hau$tas nuprime nequa&qtilde; irrorare: $i id quo exceptæ $int/ uitrũ $a tis ter$ũ et $ucidiore nõ punctũ $it. Sed ĩter prima prīcipio rum qhus uniuer$a cõ$tãt cũ duo maxime ex pythagoreo<38> $ent&etilde;tia e$$e ma$cula dican&ttilde;/ calor at<01> frigus: $it<01> caloris natura et uis penetrare/$oluere/rũpere/rape ad $e humor&etilde; at<01> depa$ci. Frigoris uero cõprimere/ cõ$trīgere/ĩ duriti&etilde; cog<*>re at<01> cõformare. Ab utri$<01> tam&etilde; aliqua ex pte præ$er tim ī aquis par <04>pe effectus manat: $i ad$int illi qd&etilde; ĩmodi ci/aut plus $atis a$$idui. Inferunt. n. ambo'ferme pares con $ũptiones ptium tenui$$ima<38>: unde aritudines u$tionũ $ub $equũ&ttilde;. Ex quo illud e$t <09> arbores caloribus u$tas atq etiã ea$d&etilde; frigore quo<01> &etilde;t u$<*>as dicimus. Id qd&etilde; quoniã mollio ribus ab$ũptis ptibus confecti$<01> a gelu a $ole ue materi&etilde; $ca brã et torridã relictã uidemus. Ita<01> pari qd&etilde; ratione aquæ et $olibus l&etilde;to$æ et gelu cinero$iores reddũtur. Sed inter <04> batas aquas alia rur$us differ&etilde;tia e$t. Nam coele$tes qdem aquas plurimũ intere$t quo anni t&etilde;pore/qua diei hora him bribus quo flãte uento collegeris: quo &etilde;t loco a$$eruaris: &quml; ctiã diu a$$eruatæ $int. Aquas po$t brumã grauiores dari e coclo putãt. Collectã p hyem&etilde; e$$e affirmãt dulciorem/&qtilde; quæ a$tate colliga&ttilde;. Primæ po$t caniculã pluuiæ amaræ et pe$til&etilde;tes $ũt. Adu$tis. n. terræ mixtionibus inficiuntur: et terrã qd&etilde; ob eam rem $apere amaritudin&etilde; dicũt/ <09> $olibus adu$ta $it. Hinc e$t <09> collectã tectis &quml; ex area pra ferũt: et collectã tectis alterã ex priore pluuia dilutis haud i$alubr&etilde; putãt. Phy$ici q punica $crip$ere lingua $ic affirmãt. Plu uiã quæ p æ$tat&etilde; præ$ertī cũ tonitiu ceciderit ĩpurã e$$e<*>et $al$itudine nocuam. Nocturnum arbitratur Theophra$tus <foot>& iiii</foot> <pb> bymbr&etilde; præ$tare diurnis. Ex his $alubrior&etilde; putãt eã quæ ce ciderit flante aquilone. Aquã pluuidã Columella fore ait nõ pe$$imã/$i tubulis fictilibus duca&ttilde; in ci$ternã contectã. Sub diuo. n. et $olibus facile putre$cere: ligneo &etilde;t ua$e a$/ $eruata uitiis obnoxia. Aquæ fõtiũ &etilde;t inter $e differunt: eas quid&etilde; quæ a mõticulo<38> radicibus $caturiãt putabat Hypo cras e$$e oĩum optimas. Tũ de fotibus ueteres $ic $tatuebãt. ut inter optimos primo haberent loco fõt&etilde; /qui $ept&etilde;triona lem/qui ue æquinoctiũ ad $ol&etilde; orient&etilde; $pectet. Vltimo po nũt loco font&etilde;/qui meridiem. Proximos optimis eos putãt qui ad exortus hyemales $int: et occiduos &etilde;t nõ u$<01> qua<01> penitus a$pnantur. Qui locus rore et plurimo et leui$$imo e$$e udo$us $olet/is quid&etilde; $uaui$$imas prabebit aquas. Ro$ enī nõ ni$i quietis puris t&etilde;perati$<01> aere locis in$pergitur. Theophra$tus aquã terra infici arbitratur nõ $ecus at<01> in frucribus $uccus uitis arbo<38> <01>: qui o&etilde;s terrã quã $uxerint et eas res quæ radicibus iũctæ $int $apiant. Tot genera uini haberi dixere ueteres/ quot $int terræ glebæ /ubi uitis plãte tur. Patauina dicebat Plinius uina $alic&etilde; $apiũt/qua illi ma ritãt uites. Cato uites docet ubi medicentur ueratro hærba ad aluũ $ine piculo ducendã/manipulis eius hærbæ ad radi ces inter ablaqueãdũ deiectis. Hĩc e$t <09> aquas pra ferendas putãt/quæ ex petra rediuiua erũpant/ &quml; quæ ex limo$o $ub gemũt. Sed præ$tare oībus arbitran&ttilde; quæ ex ea tellure extil larint: quã tu $i ī peluim aquæ admi$cueris ut lute$cat $eda to motu cõfe$tĩ $idat. Et aquã colore/$apore odore<01> nõ oĩo ĩpuro relinquat. Eadem ratione a&quml;s quæ p $axa pracipites uoluãtur putabat e$$e optimas Columella <09> adu&etilde;titiis mix tionibus nõ inficiãtur. Sed aqua nõ oīs quæ p faxa fluat eiu$ modi e$t/ut eã egregie probem. Nã $i alueo decurrat cæco ripi$<01> multo ũbro$is at<01> profũdis incrude$cit. Sin aũt al ueo de$luat patulo/tũc Ari$toteli facile a$$entior. Nam fer uore quidem $olis pte leuiori cõ$ũpta red de&ttilde; cra$$ior. Scri ptore$ nilũ fluminibus oībus præferũt his de cau$is. Primo <pb> quidem <09> cur$u de$cendat multo: <09> ue terras $ecct puri$$i mas/et nullis infectas uitiis putredinis aut $icci nocui cõta gione uitiatas: <09> ue $ept&etilde;trionem petat/ <09> ue alueo fluat pleno et purgato: Aquas quæ quid&etilde; cur$u lõgiore et tardio re ueniãt/negãdũ nõ e$t motu minus crudas: la$$itudine<01> magis extenuatas/ at<01> inde bene defecatas reddi/$ordiũ $ar cina inter fluendũ de$tituta. Tũ et ī hoc ueteres o&etilde;s cõuene re/aquas nõ modo e$$e tales/qualis $it terra: uti nunc dice bamus/ubi qua$i ī parentis gremio a$$eruentur: uc<38> etiã ta les reddi/quale ip$ũ $it $olu qua pfluãt: qualis etiam $it $uc cus hærba<38> qu&etilde; lauerint: nõ ea præ$ertī re <09> eas defluendo libet: &qtilde; uel maxime ea re <09> $udores ĩmi$cuerit terræ i$tius in qua pe$til&etilde;s hærba uigeat. Hinc e$t quod aiũt degeneras hærbas præbere aquas nimi<38> in$alubres. Pluuiã aliquãdo $enties fetent&etilde;/at<01> forta$$is &etilde;t amarã. Id fieri ex loci infe/ ctione aiũt: unde primũ is $udor euaporarit. Succũ &etilde;t terre $tr&etilde; ubi natura dige$tũ et matu<38> e$t/dulcia: et cõtra ubi in dige$tũ/amara oĩa reddere qbus admi$cea&ttilde; prædicãt. Quæ $ept&etilde;trion&etilde; petant aquæ/eas forte ea re dices e$$e cõmodio res <09> frigidiores $int Nam radios quidem $olis præcipites fugiũt: et lu$trãtur $ole potius &quml; uran&ttilde;. Cõtra $ũt quæ ī hau $trũ. Nam illæ quid&etilde; $e$e ueluti in flãmas ultro ingerunt. Igneũ $piritũ corporibus a natura īmixtũ aiebat Ari$toteles borea uento retũdi quãdo gelidus $it/at<01> intimũ concogi/ nequid euane$cat: ex quo aquæ coctiores reddũ&ttilde;: et $piritũ cũd&etilde; ip$ũ hũc flãma $olis di$$ipari cõ$tat. Puteos et aqua<38> fotes $ub tectis uapor&etilde; nõ emittere ex pito<38> $ent&etilde;tia refere bat Seruius. Id quid&etilde; ea re fit/ <09> aer&etilde; den$atũ ex pariete te cto cõprehen$ũ at<01> grau&etilde; tenuis ille mi$$us anhelitus pfin dere/ puadere $ũmouere<01> nõ põt. Libero aũt et $oluto cælo liquidius efflat/et qua$i anhelitus $olui&ttilde; at<01> expurgatur. Hic e$t <09> puteũ $ub diuo <04>bãt: cõtectũ aũt ædificio <*>õ <04> bãt. In cæteris ea ferme oīa puteis de$iderãtur/quæ ī fõtibu$ exiguntur’ Genere enim puteus et fons cognati $unt: nulla ue differunt præterquã fu$ionis motu. Tamet$i non infrc/ <pb> qu&etilde;tes inuenias puteos: quo<38> uenæ largo fluxu moueãtur: Affirmãt <01> nulla$ ph&etilde;nes dari po$$e aquas motu penitus im munes. Immota. n. aqua ubi uis i$alubris &etilde;. Quod $i multa ī $ingulas horas aqua ex puteo hauria&ttilde;: erit is qd&etilde; eo æque at<01> inde redditus ut $it ue$uti depre$$ior fos. Cõtra $i fons ip$e nõ redũdet/$ed qetus re$ideat: erit is qd&etilde; modice <04>fũ dus puteus potius &quml; fons. Sũt q put&etilde;t nullas dari aquas uti aiũt iugi et ph&etilde;nes/quæ nõ ad flu&etilde;tis torr&etilde;tis<01> <04>ximi f<*>u xũ mouea&ttilde;. Quod mihi qd&etilde; <04>ba&ttilde;. Apud iuri$co$ultos iter lacũ et $tagnũ hoc ĩtere$t: <09> lacus quid&etilde; a&qtilde;s habet ph&etilde;nes: $tagnũ uero t&etilde;porales et collecta$ byeme. Lacus ip$e iriplex e$t: alter quid&etilde; $tatarius/ut $ic eũ appell&etilde;/qui $uis cõr&etilde;tus aquis $e$e cõtineat: nu$&quml; redũdet. Alter qui f uminis par&etilde;s a&quml;s <04>fundat. Tertius qui qd&etilde; a&qtilde;s aliunde inf u&etilde;re$ excipi at: ite<38> <01> p, flu&etilde;tem remittat. Primus $tagni naturã $apit. Secũdus fonti $imillimus e$t. Tertius ni fallor dilatatus eo loci fiuuius &etilde;. Ergo ea repet&etilde;da nõ $ũt. quæ de fõte et flu<*>e diximus. Hoc add&etilde;dũ tectas quale$cũ<01> aquas ũbra frigidi ores et clariores/$ed crudiores e$$e &qtilde; $it quas lu$trarit $ol. Cõtra multo excoctas $ole aquas $alino$as et l&etilde;to$as reddi. In utri$<01> profũditas prode$t i$tic ut æ$tus feru&etilde;tes/ illic ut gelationes tolleret $ine incõmodo. Demũ $tagnũ ip$ũ nõ $&etilde; per u$<01> qua<01> dete$tã dũ arbitrã&ttilde;. Nã ubi anguillæ $cat&etilde;t/ aquas h&etilde;ri nõ oĩo incõmodas putãt. Stagnãtium pe$$imã di cũt e$$e aquã/quæ $angui$ugas alat: quæ tela $upinducta pi gruerit: quæ fetore nau$eã cierit: quæ colore atro et liu&etilde;ti/ quæ $pi$$itudin&etilde; ī ua$e multũ a$$eruet: quæ muco$a grauita te lente$cat: quæ $i manus ea laueris/tarde $icce$cat. Sed ut de aquis $ũmatī quæ dicta $unt colligã: leui$$imã e$$e aquã oportet limpidã/tenu&etilde;/pellucidã. Add&etilde;da it&etilde; his $ũc quæ primo attigimus libro. Præterea ex u$u ueniet: $i m&etilde;$es a<*>i quot pecud&etilde; et potã et lotã ex ea quã cæteris pra$tare dixi mus ī$pexeris quæ m&etilde;bris toto<01> corpis habitu ualeat. Ex<01> iocine<38> habitu didiceris an bene $u. Nã o&etilde; quidem quod <pb> la dat/lædere aiunt tempore: et po$$unt nimirũ grauius læ dere quæ tardius $entiantur.</P> <P>D<*>ni<01> inu&etilde;ta et probata aqua <04>uidendũ e$t ut belli$$ime ducatur: apti$$ime<01> u$ibus præbea&ttilde;. Aquæ ducendæ ratio duplex &etilde;. Nã aut deriua&ttilde; aquario $ulco/aut cogi&ttilde; fi$tulis: lo utri$<01> aqua nõ mouebi&ttilde;/ni$i quo ea duca&ttilde; locus depre$ $ior $it q unde motũ inchoarit. Sed hoc ītere$t <09> deriuata quid&etilde; aqua cõtinuo de$c&etilde;dat opus e$t: coacta aũt in$urgere tanti$per aliqua itineris pte pote$t. De his nobis dicendũ &etilde;. Ergo prius nonulla recen$&etilde;da quæ ad r&etilde; faciãt. Terram qui <*>a inue$tiga<*>ũt e$$e aiũt $phericã/tamet$i multa ex parte mo<*>bus a$pam: multa &etilde;t ex pte ue$titã mari. Sed maximo ī o<*>be uix $entiri a$pitat&etilde;: e$$e<01> id ueluti in ouo: quod cum a$perum $it/tam&etilde; in ea ambitus magnitudine minutas illas promin&etilde;tias nõ putari. Et con$t<*>re quid&etilde; maximũ terræ am bitũ $tadia e$$e. Et inueniri mont&etilde; nullũ adeo excel $um ne<01> aquã adeo profundã/cuius ppendiculũ milia exce dat cubito<38> quĩdecim: Ne cauca$us quid&etilde;: cuius cacumen ad tertiã u$<01> noctis horã illu$tre&ttilde; $ole. E$t in archadia mõs oĩum maximus cyllenus. Eius ppendiculũ metiti $tadia nõ excedere uigiti atte$tan&ttilde;. Et mare putant habendũ nõ $ecus at<01> illimentũ: quod $it ucluti i pomo a $tiuus ros. Sũt qui ioco <*>icãt mundi opificem concauitate maris uelut: $igillo u$ũ fui$$e: cũ primo formaret mõtes. His addũt geometræ quod egregie faciat ad r&etilde;. Rectã lineã quæ terræ globũ cõti gerit $i a pũcto cõtactus ad mille pa$$us in lõgũ <04>ducatur/ forc ut interuallũ illic quod inter eã et maximũ terræ ãbitũ $it no plus denos excedat digytos: ea re $ulco aquario aquã non moueri/$ed $tagnari ī $ingulis octonis pactis $tadiis ua do $it depre$$iore ped&etilde; integrũ q fuit locus/ unde ĩci$a ripa $it: quem locum iuri$con$ulti incile nuncupant dictum a $a xi t<*>rræ ue inci$ione: quæ fiat aquæ ducendæ gratia. Sin aut<*>m eo $tadiorum octonum $pa <*> pedes declinarit plus $ex/ cu<*>um aquæ reddi putant nauibus rapiditate incomo <pb> dum. Ab incile autem $uperficies uadi ad fo$$uram deriua tionis excauati: utrum depre$$ior $it: et quãtum obliquitas de$cendat: quo pacto dino$catur in$trumenta quædã et ars perutilis inu&etilde;ta e$t. Eam r&etilde; imperiti fabri cogno$cunt pila ip$am in fo$$ion&etilde; po$ita: quæ $i rotetur/$atis procliuem du ctum fore arbitran&ttilde;. Perito<38> in$trumenta $unt libella/nor ma/at<01> deni<01> $imilia oĩa quæ angulo recto finiãtur. Ars paulo $ecretior hæc e$t. Sed eã non ni$i quãtũ ad u$ũ faciat explicabimus: Fit quid&etilde; intuitu et $pectatione/nam ea nos puncta nũcupamus. Si erit illic planities expedita/qua du cenda e$t aqua erit ituitus dirigendi ratio duplex. Nã aut <*>odicis interuallis aut lõgior$ous terminis ceita quædã $i gna et limites ponentur: puncta extrema interualli quo ma gis erũt inter $e finitima: eo a flexo terræ ambitu direct: o ī tuitus minus ab$cedet. Quo aũt erunt interualla ip$a produ ctiora/eo terræ ambitus $olũ<01> ab recta libræ linea e$$e pro cliuius inuenie&ttilde;. In his ob$eruabitur ut in quo$<01> mille pa$/ $us digytos u$<01> declines dec&etilde;. Sin aũt non erit planities ex pedita: $ed interextabit tumulus: tunc in his quo<01> duplex erit ratio: una ut a<*>itudin&etilde; hinc ab incili: hinc uero c&etilde;tra ab emi$$ario cõdi$cas. Emi$$ariũ appello de$tinatum u$ui lo cũ/quo uelis aquã peruenire: ut inde aut libera/ aut ad c<*> tos u$us emittatur. Di$cuntur altitudines i$tic <04>duct<*>s <*> men$ionũ gradibus. Ex graduũ $imilitudine qui<*>us in tem plũ cõ$cendimus hic gradus appello: quo<38> una e$t linea ra dius intuitus productus ab oculo $pectantis ad parem oculi altitudin&etilde;. Id fit libella at<01> etiã normis. Altera uero li<*>a e$t/quæ ab oculo ip$o $pectantis dimen$oris ad pedes cadat ex perp&etilde;diculo. In i$tiu$modi gradibus adnotato ex eo<38> p pendiculis quæ nã $ũma lõgitudinũ excedat/ hinc nequ<*> $c&etilde;das ad uerticem ab incili: an cõtra/qua ab cmi$$ario. Al tera erit ratio/ut lineas ducas ab incili $ũmum u$que a<*>c<*> cumen tumuli qui inter$urgit: et inde quo<01> lineas ad emn $arium angulo$<01> ex geometrarum rationibus directos <*> <pb> tes qui inter $e conueniãt. Sed ratio bæe cognitu $ubdi$$ici lis quidem e$t: factu etiam non $atis fida. Magno enim inier uallo anguli error qui ad oculum intuentis cau$etur quãuis modicus $it: plurimum tamen habet momenti ad rem. Sed rationi huic cõ$entanea erant quædã/ut mox dicemus qbu$ quidem $i forte tran$$o$$o mõte aqua in oppidũ duc&etilde;da $it/ ad directiones hab&etilde;das utamur peroportune. Id fiet $ic. Sũ mo in mõtis cacumine unde hinc incile/hinc emi$$ariũ $e$e u<*>endũ præ$tet complanato in $olo $ignabis circulũ pedes l<*>ũ dec&etilde;. Is circulus oriz<*>n nũcupa&ttilde;. In circuli c&etilde;tio figis ha$tile. ut $tet ad pp&etilde;diculum. His pactis director artifex extrin$ecus ambibit circulũ quæritans quo loci linea intui/ tus ad alte<38> aquæ ducendæ terminũ int&etilde;ta terminũ ip$ũ pe tat: et ima centricũ illud infixũ ha$tile cõtingat. Loco igi&ttilde; i$toc in orizonte circuli certo et noto artifex ip$ã hãc $igna bit lineam directionis utrin<01> hinc at<01> hinc p$criptũ circu li ambitũ $ecant&etilde;. Erit hæc nimi<38> linea cicli ip$ius diame/ ter: quando p centrũ directa utrin<01> coronam $ccet circuli. Eadem ip$a hæc linea $i æque contrar: o ab intuitu in longũ et directũ producta hinc incile/ hinc emi$$ariũ pe<*>ierit, re ctus ea ductione præ$tabitur duc&etilde;dæ aquæ cur$us. Sin aut&etilde; non petierit: $ed alia quæ incile $pectet/ alia quæ emi$$ariũ $pectet diameter diuer$am petierũt directionem/tũc ex mu tua linea<38> i$ta<38> inter$cctione ip$ũ ad c&etilde;tricũ ha$tile facta patebit qui differãt illæ quid&etilde; directiones inter $e. Nos cir culi i$tius adminiculo ad urbiũ prouintia<38> <01> de$cription&etilde; adnotandã at<01> ping&etilde;dam: ad cuniculos &etilde;t $ubterrancos pro ducendos belll$$ime utimur. Sed de his alibi. Quo uis igi/ tur riuo adducatur aqua $eu modica ad potum: $eu multa ad nauium u$us $it/his utemur directionibus/ quas hacte/ nus recen$uimus. Sed riui parandi opus non idem crit in maiore aquæ copia æque at<01> ī minori. Nos hic ea <04>$equa mur uti coepimus quæ ad potum: po$tea $uo loco nauiga/ bilem tran$igemus. Opus riui aut erit $trucrile aut fo<*>le. <pb> Fo$$a erit dup ‘ex: aut quæ per agrũ ducatur ĩ plano aut quæ m<*>s <*>tima peruadat/quod cuniculum nuncupant. In his <*>us ubi lapid&etilde;/aut tofũ/aut d&etilde;$ior&etilde; cretã/aut quid ta l<*> quod aquä no cõbibat inueneris/ $tr<*> ctura opus nõ erit. Vbi uero $olũ aut latera nõ $olida $ub$equ&etilde;tur: tũc fiet $tru c<*>le. Fo$$a cad&etilde; $i ducetur p telluris ui$cera/tunc qbus $u pra diximus rationibus $uccide&ttilde;. Cuniculis $ingulis quo$<01> in pedes c&etilde;tenos puteo<38> æ$tuaria adapi&etilde;tur: et fo$$ura at<01> uti telluris firmitas exiget ope $tructili firmabũtur. Vi<*>i mus puteos in mar$is ad emil$ariũ fucini lacus $tructos ope elegãti lateritio cocto altitudine incredibili. In urbe annos ab urbe cõdita quadrĩg&etilde;tos et unũ et quadragīta romæ nul li fuerãt aquæ ductus $tructiles. Po$tea eo deuenit res ut &etilde;t fluīa p&etilde;$ilia ĩducta $int. Et fui$$e $tructiles ductu$ rome præ dicant uno t&etilde;pore &qtilde;plurimos quo<38> affiu&etilde;tia omnis domus abũdaret. Sed ī principio coepere $truere ductus $ubterrane os. Id habuit cõmoditates. Nã<01> latens opus id minus pate bat iniuriis. Tum et aquas <09> ne<01> gelicidiis ne<01> æ$tui ea niculæ e$$ent expo$iti præbebant paratiores et frigidiores: nec facile ab excurrentibus ho$t<*>bus intercipicbantur. Po/ $tea delitia<38> gratia ut $ub$ilientes aquas fotibus horto<38> et balneis haberent/ducere ope arcuato aggre$$i $ũt $tructura locis nõnullis alta pedes plus centũ uigiti/pducta pa$$us $e xagies milies. Id &etilde;t habebat cõmoditates. Nã cũ alibi tũ et tran$tyberim ex aquæductu molebãt fruges: quo de$tructo ab ho$tibus faciũda tyberi mol&etilde;dina curarũt ĩ nauibus. Ad/ de <09> aqua<38> copia urbis facies et $piritus purior at<01> purga tior effectus e$t. Adiũxere &etilde;t architecti quæ ad u$us ciuiles hora<38> et t&etilde;po<38> $ũma cum re<38> illic mota<38> f<*>$tiuitate face rent: pu$illa enim pro frõtibus emi$$arii $imulachra ex a re obambulãtia et ludos triũphi<01> põpam repræ$&etilde;tabãt. Audi ebantur et mu$ica/organa/uocũ<01> concinnitates per&quml; $ono <*>æ et $uaues mou&etilde;te aqua. Structiles riuos opiebãt te$tudi <*>e paulo cra$$iore: neqd a&quml; ĩtepe$ceret $olibus/ cru$ta<*>ãt<01> <pb> in: rin$ecus cru$ta qua pauimenta cru$tari diximus' cra$$a digitos ne minus $ex. Cæte<38> $tructilis riui partes ha $unt. Ad incile obiicitur $eptũ: deīceps p interductũ inter$erun&ttilde; ca$t<*>lla. Vbi uero <04>minentius $olũ o$$enderint: $pecus fo ditur extremo loco ad emi$$ariũ adiũgitur calix. I$ta $ic a iori$c&etilde;$ulto diffiniũtur. Riuus locu$ e$t p lõgitudinem de pre$$us. Septa $ũt quæ ad incile apponũtur aquæ deriuãdæ gratia. Ca$tella rec<*>ptacula $ũt, quæ aq<*>ã publicã $u$cipi/ unt. Specus $ublatus e$t ripis locus ex quo aqua de$pici&ttilde;. Calix extrema e$t ducti pars'quo aqua fundi&ttilde;. Cuncra hæc pariete firmo et fũdo p<*> $tabili et cru$ia integra minime<01> futili pficiantur nec $$e e$t. Pro faucibus $epti obiicie&ttilde; por ta, qua po$$is turbidior&etilde; f u&etilde;tũ excludere ualuis obductis: et op us ad arbitriũ $iqd ulla pte collap$ũ $it/reficeie aqua nõ impedi&etilde;te: $ubappige<*>ur<01> cribrũ a neum/ quo aqua <*>e<*>i c<*>s frodibus et $urculis caduco<38> <01> īpuritaribus niti<*>ior in f<*>at. A $epto in c&etilde;<*>enos deinceps cubitos ca$tellũ/et iu: <*>$ in cõtenos alios <*> bitos it&etilde; ca$tellũ aut $pecus int<*>$truito latũ pedes uigĩti, l&etilde;gũ trigĩta/profũdũ $ub riuo ductus ad pedes quideci. Id qd&etilde; adeo ut terrenæ lab&etilde;tis aqua mixt<*>o nes impetu raptæ et cõuectæ inu&etilde;ta interqe$cendi $<*>de e ue $trgio $idãt: undã<01> r<*>uo defecatiorem a<*>mittãr. Calix mo dum aquæ fund&etilde;dæ ex f u&etilde;tis appul$u at<01> ex f $tulæ qua uo ma<*> habitu uariabit. Quo erit enim aqua ex largo et ce eri flu&etilde;to excepta: quo ue erit eadem uia ducta expeditiore et pre$tura accumulatione augebit modũ. Segnities qdem du ctus depdit fund&etilde;di modũ. Fi$tula ad librã at<01> ī cirectum co lata modũ $cruabit: fi$tulã<01> ip$ã qua mittas aquã ceptũ habent/ut $ic loquar/micturitu aquæ delimari: et nu<*>lum metalii genus den$ius re$i$tere &quml; aurum. Qui igitur et $of $ili et $iructili opere aqua deriuetur hactenus. Ceterum co getur quidem aqua fi$tulis plũbeis uel potius tabulis. Nã plũbeas qd&etilde; phy$ici inte$tino<38> excoriationes induceie atte $tantur. Par uitium dabit æs. Quæ potentur et quæ edãtur <pb> ex ua$e terreo $aporatiora e$$e periti affirmãt. Natural&etilde;. n/ benequie$c&etilde;di $ed&etilde; tũ aquæ/tũ re<38> quis terra tulerit nimi rum e$$e terrã profiten&ttilde;. Ligneæ fi$tulæ ad tempus aliquod aquã colore/$apore/ nõ grato inficiũt. Fi$tulas e$$e firmi$ $unas oportet: ua$a ænea inducunt epilentiã/ cãcrũ/ epatis dolor&etilde; et $pleni$. In fi$tula uacui diameter habebit $oli<*> la teris cra$$itudin&etilde; nil minus quater pixidatis commi$$uris. Tubuli alter ĩ alte<38> inibit: calce uiua ex oleo leuigabũtur et communi&etilde;tur $tructura ualidi$$ima/põde<38> <01> gra<*> accu mulatione firmabun&ttilde;: præ$ertĩ ubi curuo ducas aquã tractu ubi ue indepre$$ius dimi$$a rur$us præ$urgat: ubi u<*> ĩ a<*>fra ctũ inuer$iones coarctiores reddãtur. Nã ex põdere qui<*>&etilde; impre$$itis aquæ/ex<01> illab&etilde;di mole at<01> impetu facile tu/ buli toller&etilde;tur et di$rũper&etilde;tur. Id piculũ ut euitar&etilde;t periti maxime ī geniculis lapide rediuiuo præ$ertī rubro ad opus pforato uteban&ttilde;. Vidimus marmora pedes lõga plus d<*>o<*>e cim a $ũmo ad imum traiecto foramine puia lato palmum: quod effeci$$e ænea fi$tula totnatili et harena apti$$imis cõ iecturis indicii$<01> ex ip$o lapide intelleximus. Id &etilde;t ur iũ ut euites eruptionis tardabis aquæ celeritatem flexionibus al oqn minime geniculatis $ed modice flexis/ ita ut modo in dextrã flectantur modo in leuã: modo &etilde;t $ubeant/ modo $candãt uicibus iteratis. Adiicietur &etilde;t his quod fit $epti ca $telli<01> loco cũ nitidificandæ aquæ gratia tũ &etilde;t ut $iquid ui tii apparuerit facilius qui locus em&etilde;dandus $it pateat. Sed ne ponetur quid&etilde; ca$tellum in imo decur$u uallis: ne<01> ubi aqua pre$$ibus cogatur cõ$cendere/$ed ponetur ubi ppetuã cur$us æquabilitatem $eruet. Quod $i forte ductus ag&etilde;dus erit, ut $tagnũ lacũ ue trã$cendat/leui$$ima id fict imp<*>n$a hũc in modũ. Habeto tigna ilicea: in ea<01> p tigni longitudi nem cauabis $ulcũ latũ et profundũ ad tubuli modum: <*><01> $ulco i$to tubulos coaptato et lcuigato calce/ fum: $$im<*><01> firmato æneis. Po$t hæc ratibus p lacũ ad lineam exp<*>$it: s tigna i$tiu$modi altern s capit: bus alteinis tignis in<*>ũ<*>o <foot>et iunectito</foot> <pb> et innectito hũc in modũ. Habeto quid&etilde; fi$tulas plumbeas cra$$itudine compares: tubulis lõgas pedes quoad habili$$i me ubi id ita opus $it i$lectan&ttilde;: has filtulas $ic liceat loq tu bulis ipixidabis et calce ex oleo $ubacta cõpacturas illuta/ bi$: at<01> ænei$ nexibu$ affirmabi$: eo<01> pacto componito et portigito $u$pen$ũ ex ratibu$ opu$ tigno<38> u$<01> a ripa ad al terã pueniat ripam capitibu$ opi$ ambobu$ illa et i$ta in ri pa re$identibus in $icco. Po$tea ubi lacu$ altior e$t/primũ $i nito: llic materiam hanc ip$am tigno<38> quã tubuli$ cõ pa$ti in <04>$ũdũ $en$im et coæquabiliter: reliqua una $ubcomitan te cogerie i$tac de$c&etilde;dere fumũ adminiculi$ $iet illic ut plũ beæ futulæ quantũ re$ po$tulet inflectan&ttilde;: et opu$ tigno<38> $e $e apti$$ime in fundo lacu$ collocet. Parati$ igitur ductibu$ prima imi$$ione aquæ $imul īmitti$ fauillam/ ut $iqua $int no $ati$ oblita coagmenta illiniantur. Dabi$ et aqua$ $en$im nequid ea ingurgitanter ifu$a $piritus p fi$tulas introuort an tur. Incredibile dictu &etilde; quata $it uaturæ uis ubi $piritus i$ti u$modi coherceãtur/et i angu$to cõ$trīgan&ttilde;. Inuenio apud phy$icos o$$a tybia<38> ī homine ex cõcepti uaporis eruptione ubci epui$$e. ydraulici aqua$ cogũt ex ua$e in $ublime pro$i lire aere duas inter aquas inter$tricto.</P> <P>Venio ad ci$ternas. <*>i$terna grãdius quoddã a&qtilde;<38> &etilde; uas ca $tello nõ di$$imile. Fundo igitur oibul<01> lateribus bene cõ pacta et $olida et cõ$tãs $it nece$$e e$t. Atq ea quid&etilde; erit du plex. Alia ut aqua ad potũ: alia ut cæteris u$ibus puta inc&etilde; dio<38> $eruiat. Illã nos ex uetere more/uti qui arg&etilde;tũ nuncu pabant e$cariũ/ ita et nos potoriã appellabimus. Alterã ue ro quæ $olũ ad quale$cũ<01> aquas cõtinendas paretur/ capaci tate<01> <04>betur capaquia dicemus. Potoria quidem ci$terna pura ne an impurã aquã præbeat plurimũ intere$t. In utri$<01> cura$$e oportet/ut aqua recte ĩmittatur: recte a$$<*>iuetur: re cte u$ibus īpartiatur. Ductibus aquã ex fluuio fonte <01> mitti ī ci$ternã promptum e$t: at<01> it&etilde; ex tectis area ue colligere pluuias pa$$im con$ueuere. Sed mihi perplacuit architecti <foot><40></foot> <pb> inu&etilde;tu: qui ad ua$tã et nudam in $upremo collis uertiee p<*> tram prominent&etilde; circũexcidit $erobem profũdã pedes dec&etilde; quæ ueluti corona circũducta ex nudo illo montis uertice o&etilde;m cadent&etilde; pluuiã excipet. Depre$$iore aũt in loco $ub col le ī plano ædem capaquiã circũqua<01> puiam extruxit lateri tiam ex calce altã pedes trigīta: lata quadragīta: logã qua dragĩta. In<01> hanc p $ubterraneũ ductü a $crobe $upiore im br&etilde; exceptũ tubulis inducebat. Nã erat illa quidem $crobs multo $ublimi po$ita &quml; e$$et opis capaquiæ tectura. Si ãgu lari glarea aut harena fluuiatili maiu$cula bene lota ci$ter/ nam in$traueris uel potius quota ex parte impleueris/puta u$<01> ad pedes tris/ præ$tabit aquã purã/ $incerã/frigidam. Quo ue in$tratura i$tæc erit cra$$ior: eo dabit aquam limpi dior&etilde;. Ci$ternis aqua interdũ effluit p īteruenia male a$tru ctæ et rimo$æ capaquiæ. Interdũ foeditate aqua ip$a uitia&ttilde;. Atqui aquã quid&etilde; parietũ carcere cõtinere perdi$$icile e$t: ni$i $tructura firmi$$ima et præ$ertī lapide facta $it ordina/ rio. Et ī primis opus ip$ũ $icci$$imũ $it oportet ante&quml; aquã īmittas. Nã illa quid&etilde; de grauitate premit/ et hum<*>ctatio nibus ex$udat: īu&etilde;<*>$<01> poris eos extillãdo ab$tergit: quoad largioribus ueluti fi$tulis liberrime effluat. Maiores huic incomodo ut præuider&etilde;t præ$ertim ī angulis parietũ multi plici harenationũ illim&etilde;to prouidebãt: cutim<01> opi obduce bant $ũma diligentia marmorato. Sed nulla re cominodius a quæ i$tic <04>ruptiones cohercebũtur/ &qtilde; creta inter ci$ternæ pariet&etilde; at<01> fo$$uræ latus inge$ta et ualde add&etilde;$ata acri pin $atione. Nos creta ad huiu$modi opus uteren&ttilde; iu$$imus $ic ci$$ima et in puluerem contrita. Sũt qui put&etilde;t $i u t eũ uas plenũ $ale bene obturaueris calce $ubacta oleo nequid a qua in uas penetret: id<01> īmi$eris ut medias inter aq <*>as ci$ternæ pendeat/fore ut aquæ illic nulla putre$cãt mora. Addũt ali qui etiam argentum uiuum. Nonulli putant: $i uas nouum $icule acri plenum aceto uti diximus bene obturatum ĩmi$e <*>s/muco$am ocius aquam in$taurari. Ci$ternam puteum<01> <pb> aiunt pi$ciculis iniectis reddi purgatiorem. Pi$cis enĩ aquæ mucore terræ<01> uligine ali at<01> depa$ci arbitrantur. Fertur Epigenii uetus illa $ententia: quæ $emel putruerit aqua $pa tio de$ecari/et rur$us in$taurari: po$t id amplius non putre $cere. Quæ putre$cere coepit aqua uehem&etilde;ter $ubagitata ite rum at<01> ite<38> tran$lata et cõmota fetorem amittet. Quod ip$ũ etiam euenire muco$o con$tat uino at<01> item oleo. Cũ incidi$$et inquit lo$ephus in aridũ locũ Moy$es: et non ad e$$et alia ni$i puteus amaræ aquæ et $ordidæ iu$$it exhauri ri. Id cũ fecil<*>er miles excu$$ione exagitatione<01> i$tiu$mõi potabilis reddita e$t. Coctura certũ e$t aquas at<01> extillatio ne purgari. Nitro$æ item amaræ<01> aquæ polenta inquiunt addita mitigantur/ut inter duas horas po$$is b. bere. Sed po toriis ci$ternis praterea <*>t aqua purgatior prabea&ttilde; ad$ci$ce tur puteolus <04>prio ct $uo pariete circũclu$us: loco po$itus oportuno: fundo paulo depre$$iore &quml; ci$terna. Habebit<01> pu teus hic ad latus $ui fene$trellas obtru$as aut $pongea aut pu mice: ne quid aqua ex ci$ <*>rna ĩtus in puteũ h<*>c ni$i cra$$io ribus mixtionibus dimi$$is et bene liquata penetrct. Apud tharaconem hi$paniæ pumex candidus inuenitur minu: i$$i mis refertus meatibus: quibus aqua eue$tigio limpidi$$ima extillet. Liquabi&ttilde; &etilde;t $i ho$tiolũ quo peruentura $it ob$tiu/ xeris ua$e crebris foraminibus omni ex parte pterebrato: et mox completo harena fluuiatili/ut aqua tenui$$imã p hare nam penetret. Apud bononiam to$ũ habent harenaceum ful uum: per qu&etilde; aqua guttatim $tillet leui$$ima. Sũt qui aqua maris panes efficiant: qua nihil ad morbũ procliuius. Tan tam habent i$tiu$modi quas recen$uimus in$tillationes uim ut eam $alubrem reddant. Marina inquit aqua Soliuas arzil la $i percoletur dulce$cit: et $alem adimi copertum e$t/ ubi tenui torrentis harena iterum et iterum coletur. Vas fictile bene occlu$um $i habueris īmer$um mari implebitur dulci. Et hoc $it non ab re/ ubi turbulentam nili fluminis aquã po/ $uere/$iquid $upra limbũ et marginem aquæ amigdalã p fri <foot><40> ii</foot> <pb> caris/eue$tigio clare$cet. Hæc $atis. Si quando uero fi$tula rum ductus limo fieri ob$tru$i coeperint. īmittito aut gallã aut pilam factam cortice $uberis/illigatam filo tenui et præ longo. Cum igitur pilam flu&etilde;s unda perductũ ad imum ca put perduxerit: filo huic tenui aliud firmius ac deinceps fi niculum ex $parto alligato. Po$t id trahendo et retrahendo funiculo abuerrentur quæ ob$tiparant.</P> <P>Nunc ad reliqua ueniamus. Diximus e$cam et ue$tem de beri accolis. Has res dabit agricultura: quas artes pro$equi ad in$titutum non pertinet: Sunt tam&etilde; ex architecto aliqua quæ aratori conferant. Id quidem ubi ager ad cultũ $<*>u $ie citate $eu aqua<38> nimietate et mole$tia aptus nequic&qtilde; $it de his aliqua breui$$ime cen$ui$$e iuuet. Vineã in prato et hu mecto facies $ic. Infodies ab oriente in occa$um lineis dire etis et æquidi$tantibus foueas &qtilde; maxime id liceat profũdas latas pedes nou&etilde; di$tantes inter $e pedes quindecim: et quã exemeris ex fo$$a tellurem accumulabis in area interual<*>i: ut accliuitate meridianum excipiat $olem. I$tiu$modi co'li culis factis manu uitis tutior erit et feracior. Contra in col le et $icco facies pratum $ic: fo$$am oblongam non decur$o riam $ed $tagnantem in parte $ublimiore facies margine ad libellam collibrato et coæquabili. In eã deriuabis aquam ex proximis fontibus: ea $uperfluens a latere continua parili<*>a te $ub$titutum corrigabit agrum. In campe$tri ueronen$i $a xis globo$is referto et alioquin nudo at<01> penitus īfoecũdo nonnullis locis crebra irrigatione effecere ut cutis obduce retur ce$piticea: et pratum excreuerit l<*>ti$$imũ. Sylua uti cre$cat in palu$tri uer$abis agrum aratro: o&etilde;m<01> extirpabis c<*>$pitem radicitus: po$t id ad exortum $pargito gland&etilde; ex robore. Hac $atione locus plantarum copia refertos rodde tur: quibus maxima ex pte humor exuberãs exhauria&ttilde;. Tũ et radicũ accretione caduco<38> <01> folio<38> et $urculo<38> accumu latione indies $olum reddetur $ubelatius. Turbulentas etiã alluuiones $i immi$eris ut quie$cant/$ido$is $uperobduces <pb> eru$tam. Sed de his alibi.</P> <P>Sin autem aquarum mole$tia regio uexabitur: qualem ui dimus galliam ad padum. Quales uenetiæ et eiu$modi: $ũt quæ con$idera$$: oportet. Nam aut nimietate'aut motu ue xabunt/aut utri$que. De his nos breui$$ime tran$igemus. Apud lacum fucinum Claudius perfodit montem: et aquæ nimietate obduxit in fluuium ripim. Et lacum uelinum for ta$$is qno<01> ea re. M. Curius eduxit ut flueret ī mare. Et la cum nemoren$em itidem uidemus $uffo$$o monte deductũ in laurentem lacum: ex quo hortorum illa amoenitas et lu cus fructifer $ub nemor&etilde;$i aquis libera relicta $it. Cæ$ar fo$ $as complures facere apud hylerdam in$tituerat: quibus par tem aliquam $icoris fluuii auerteret. Herymarthus cicbris f<*>exionibus curuatus ab accolis agrum rigantibus con$umi tur adeo<*>ut reliquias $ine nomine remit: at in mare. Cyrus gangem plurimis factis ductibus ab$cidit. Numeio eos fu i$$e dicit Eutropius centies quater et decies $ex: ad ean <01> dcmum exiguitatem reddactum ut $icco peruadere&ttilde; pede. Apud tumulum Halyactis in $ardis quod ex parte maxima anci læ effecere lacus e$t colous factus manu ad excipi&etilde;das alluuiones. Lacum effodit Myris apud me$opotam/am $u/ pra urbem ambitu $tadia trecenta et $exaginta: profund<*>m cubitos quinquaginta: quo nilum $i quando acrius in$urge ret exciperent. Ad euphratem ne tecta urbis diripiat prater moles quibus coherceretur nonnullos etiam lacus qui exci/ piãt uim fluminis addidere. Addidere etiam caua os $inus ingentis magnitudinis: quibus $tantem et quietam aquam undis impetentibus pro aggere obiicerent. De aquis igitur ubi $uperfluant/ et nonnulla ex parte ubi motibus ife$tæ $int diximus. Siquid uero ad eam rem deerit/dicemus <04>xi: ne: ubi de flumine et mare tran$igemus.</P> <P>Sequitur ut quæ non po$$it ex $e alimenta regio præ<*>ere incolis/ illud aliunde quoad id ficri po$$it commode fu$c. piat Ad hanc rem faci&etilde;t itincra et uiæ: quæ quidem haben <foot><40> iii</foot> <pb> da $unt ita ut per&quml; facile commode<01> po$$int oportuuis tem poribus nece$$aria comportare. It: n<*>um/quod alibi $uo<*> co attigimus/duo $unt genera: terre$tre a<*>que aquaticu: n. Luto$a carri$<01> corrupta ne $it uia præter exaggeratiões/<*>e quibus alibi diximus/curandum e$t ut plurimum capiat $o lis: plurimum uentorum: minimũ umbræ. Apud lucum <*>a u&etilde;næ per hos dies <09> uiam ab$ci$$is arboribus dilatarint: $o le$<01> ĩmi$erint/ex corrupti$$ima percõmoda reddita e$t. Vi dere i$tuc licer $ub arboribus quæ propter uiam $unt/ <09> $<*> lum illic tardius ficcetur fouente umbra fieri ex quadrupe dum attritu lacu$culos: qui collecto imbre $emper cõmade $ca<*>t atque dilatentur. Aquatica uero uia erit duplex: una quæ coherceri po$$it/ut flum&etilde; et fo$$a aquaria. Altera quæ non po$$it/uti e$t mare. Et dicere po$$e uideor fluminibus æque ade$$e atque in ua$e uitia: ubi forta$$e fũdo $int aut la teribus non aptis/non in egris/non accomodatis. Nam cũ ferendis nauibus opus aqua $it non modica: ea quidem in la teribus firmis contineatur prorumpet. Agrum<01> ua$tans la te manabit et di$$ipabitur: ut etiam cerre$trium itine<38> u$u$ turbetur. Præterea $i erit fundũ obliquius/quis dubitat na uim contrariam unda præceps re$utabit. Adde etiam $iquid erit a fundo $urgens $alebro$um aut dor$uo$um impediet. Conuecto romam obeli$co ex ægy<*>to intellexcre tyberim nauigationibus commodiorem e$$e &quml; nilum. Illum $ane pro fu$a patere laxitudine: hunc alterum e$$e profunditatis al titudine potentiorem. Ncque enim magis aqua<38> copia hũc ad u$um nauium &quml; altitudine indigemus. Tamet$i etiam fa ciat latitudo ad rem. Ripis enim aquæ tardiores reddun&ttilde;. Fluuio fũdum cum erit non $tabile: huic etiam latera mini me erunt ualida. In$tabile ferme fũdum e$t omne præte: id quod $tructuræ operibus probari diximus: hoc e$t quod i<*> $um $oliditate $ui ferrum a$pernetur. Erit<01> omnino mo<*> le quod ripa in creta/plano in campo globo$o<01> et rotabili in$tratum $it $olo. Cui fluuio latera infirma $int: huic et al <pb> ueus erit $al<*>bris ruinarum<01> excr mentis et trun<*>orũ aut lapidum trã$uer$ariis molibu$<01> impeditus. Omnino infir mi$$ima et momentis m<*>tabilia erunt latera/quæ alluuio ī p<*>$uerit. Ex hac laterum labilitate $equuntur quæ de me/ andro euphrate<01> feruntur. Nam is quidem <09> $olum $ecet <*>$irmum/multas ĩdies flexiones innouat. Euphrates uero canales quibus inducitur $æpi$$ime ob$truit laterum ruina. I$tiu$modi laterum uitiis maiores prouidebant $tructo in primis aggere. Atqui aggeris quidem ip$ius modus ad cæ teras ædificationum rationes refertur. Nã intere$t quidem qua duca&ttilde; linea/aut quo a$trua&ttilde; firmetur<01> opere. Qui ag ger recta $ecundum flumen ducetur linea: is quidem undis non elidetur. Aggerem uero quem tran$uer$um fluuius of fend<*>it/$i erit inualidus pro$ternet: Aut $i erit depre$$us $uperfluitabit. Qui i$tic non pro$ternetur agger / indies au gebitur fundo tenus. Nam cõuecta quidem eo comping et/ et qua$i ad con$cendendum $uccumulans alueo $e $e attol/ let: et de$titutis illic quæ longius uectare aut propellete nõ liceat alio deflectet. Si pro$ternet aggerem ui $ui et mole: tunc quibus naturis diximus utetur: complebit uacua: di/ $peller aerem: et rapiet quæcunque aduer$entur. Sed gra: uia et quæ ægre moueantur una cum præterlabendi impe/ tu $en$im uadendo de$tituet. Hinc e$t <09> in <*>aucibus crup tionum inundatio quæ in agrum fit harenam cra$$iorem re linquit præaltam. Deinceps uero leuior et limo$ior accre/ tio telluris inuenitur. Sin autem $uperabit alluuio agger&etilde; acque $uperfundet: tunc ruentium undarum appul$u $olum illu$um commouebitur: et commota fluxu a$portabuntur/ quoad $ubacta fo$$ione opus $ubrutum collabe$cat. Atqui unda quidem fluens $i neque directum neque tran$uer$um/ $ed ex infractu aggerem offenderit/ pro ip$ius flexione et fluminis latitudine rip<*>m utranque non minus hanc qua ex <foot><40> iiii</foot> <pb> cipiatur &qtilde; alteram in quam retundctur/pre$$abit at<01> con $i<*> t. Et $apit quidem tran$uer$i naturam $lexio. Quare of fen$iones perferet ea$dem quæ trã$uer$is ĩ$c$tæ $unt: cr una duris ab$ter$ionibus delibabitur. Quæ quidem tanto erunt acriores mole$tiore$que quanto illic uertigines citatiores/ turbidiores/ut ita loquar ebuliant. Terebra quidem fluenti inuoluolus aquarum et uertigo e$t: cui nulla durities diu queat re$i$tere. Videre id licet cum ex pontibus lapideis &qtilde; illi quidem parte inferiore $int alueo cauato et profundo: tum ex his locis flu&etilde;ti/quæ ripis coarctata $unt/ ubi ex $au cibus angu$tioribus in $patia laxiora proruperint/ &qtilde; illa q dem cadendo e$$e $e inuergendo late circumuoret atque ab $umat quicquid riparum aut fũdi offenderit. Pont&etilde; Adria ni romæ audco dicere omnium quæ homines fecerint ope<38> e$$e ualidi$$imum: tamen alluuiones adduxere ut dubitem diutius po$$e re$i$tere. Stipitibus enĩ et ramis quos ex agro alluuiones arripuere/pilas annuis mole$tiis onerant: et fau ces arcus multa ex pte obturatas reddunt. Fit ea re ut aquæ incume$cant: at que inde ex alto præcipites et mole$ti uorti ces corruant et conuergantur. Ergo pilarum puppĩ $ubr<*>ũt: molem<01> operis perturbant. Hactenus latera. Nunc de flu minis fundo. Nitrotix apud me$opotamios $cribit Herodo tus nimium concitatum eupbratis cur$um curuo tortuo$o<01> retardauit ductu. At proxime quid&etilde; accedit/ut diutius a$/ $eructur ubi tardius effluat. Tum et $imile quippiam i$tud e$t. uti $iquis arduo ex monte de$cendat uia non precipiti: $ed nunc in dextram nunc in $ini$tram cliui. Er fluuii nimia uelocitas utrum a prono eueniat alueo $atis con$tat. Flu&etilde;ti cur$us nimium citus et contra piger uterque u$ibus nocuus e$t. Is quidem $ubruit ripas: is a$ter facile hærbe$cit/ ct fact le in glaciem cogitur. Amnem qui angu$tarit/ aquas forta$ <*>s reddet altiores: et alueum qui excauarit/habebit profun <pb> diores. Excauandi/ impedimenta tollendi/ at<01> nur<*>an/ di eadem ferme ratio et finis e$t/ de quibus mox dicemus. Sed excauatio i$tic erir fru$tra/ ni$i infra uer$us mare fũ<*>ũ ad defluxus rationes æque depre$$um $ub$equatur.</P> <P>Vemio ad fo$$as. Optandum ne copia aquarum de$it: ne ue u$us ad quos in$tituta e$t imped: atur. Ne de$it duplex erit ratio. Prima ut aliunde deriuata abunde influat: altera ut concepta diutius a$$eruetur. Deriuabitur fo$$ura ex his quæ $uperius dicta $unt. Ne aũt impediatur iam deductæ u$us a$$equemur cura et diligentia. Siquidem $æpe purgabitur et importata deplebuntur. Sed fo$$am aquariam flu<*>iũ e$$e con$opitum dicũt ei<01> ferme omnia deben&ttilde;/quæ fluento et ĩ primis fũdi lateri$<01> $oliditas et firmitudo exigit: nequid ĩ mi$$as aquas ab$orbeat: aut per interuenia deperdar. Et item profũdiorem e$$e oportet &qtilde; latam: id quidem cũ nauis fer&etilde; <*>æ gratia tũ et a $ole minus exhauriatur/ minus hæibe$cet. Multæ ab euphrate ĩ tygrim fo$$æ perductæ $unt/ <09> $it ille quidem aluo $ublimior. Gallia pars italia quæ circa infimũ padũ et athi$im &etilde;/tota fo$$is enauiga&ttilde;. id illic facile pra$ti tit planities. Ex nilo Prolomeus inqt Diodorus/cũ nauiga ret fo$$ã apiebat: enauigata claudebat. Vitiis remedia crũt bæc. Cohercio/purgatio/clau$uræ. Aggere flumina coher centur. Aggeris lineam ducito/ ut non repente/ $ed $en$im premat latera at<01> inter$tringat. Vbi uero ex faucibus angu $tioribus laxiora in uada dimi$$urus $is: nõ abrupto ĩmi$$o $ed producto canali $inito ut deinceps dilatatis undis $e $e fluuius in pri$tinam ãplitudinem uendicct: nequid ob rep&etilde; tinæ libertatis lic&etilde;tiã petulãtibus ĩuoluulis et uortiginibus lædat. Cõfluebat fluuius melas ī euphrat&etilde; cupiditate forta$ $is noĩs adductus. Artanatrix rex exitũ fluuio ob$truxit re gionem<01> late inũdauit. Nõ multo po$t moles iuterpellatæ aquæ tãtis turbinibus tãto<01> abrupit ĩpetu ut multa $<*>cũ at ua traxerit: multa<01> ex pte galatiã phrygiã<01> <*>t. H<*> <pb> minis in$olentiam $enatus mulctauit talentis triginta. Et fa cit ad rem quod etiam legimts lphieratem cum Sumpha/ lim ob$ideret aquam Era$u qui fluuius montem $ubintrat et in agrum argiuum re$urgit obcludere conatus e$t $pongi is innumerabilibus adiectis. Sed louis monitu reuocatiun de$titi$$e. Quæ cum ita $int/ $ic admonui$$e iuuet. Opus aggeris facito ualidi$$imum. Validitatem dabit materiæ $oliditas et operis ratio at<01> amplitudo. Qua parte unda $uperuadendo excidat non ad perpendiculum id latus ex/ trin$ecum/ $ed modice ca$tigatum dimittito/ ut per&qtilde;le/ ni$$ime et nulla cum uertigine defluat. Quod $i cadendo coeperit excauationes facere/confe$tim completo non mi/ nuta materia: $ed $axo ãplo/integro/$tabili/angulari. Pro deric et fa$ces $armentorum conucere, quo procidens aqua non ni$i infracta et la$$a fundum petat. Apud romam uide mus tyberim multa ex parte opere $tructili coarctatum. Se miramis non contenta lateritio a$paltum etiam $uperindu xit aggeri cra$$um cubitos quattuor. Quin et muros indu xit multa per $tadia altos ut urbis moenia coæquarent. Re gia hæc $unt. Nos aggere contenti erimus terreno/ quali Nicotrix apud a$$yrios ex limo: quali et apud gallias ma/ xima flumina qua$i pen$ilia uidemus: quoad locis nonnui lis interdum $uperent libella/mappalium culmina. Sat qui dem erit $i pontes $tructili opere confirmabuntur. Aggert bus extruendis $unt qui ce$pite hærbo$o ex prato $ucci$os probent. Mihi etiam probantur. Radicularum enim cõple xu ferruminantur modo uehementi pin$atione a$$olid&etilde;tur. Tota quid&etilde; aggeris cõgerieset præ$ertĩ ea pars quam undæ lãbũt duretur oportet $pi$$itate impenetrabili at<01> di$$olu bili. Sunt qui uimineas perticas aggeri intertexunt. Firmũ id $ane opus: $ed natura $ui t&etilde;porariũ. Nam cũ $int pticæ facile putre$cibiles/$it ut radii aqua<38> locos materiæ putre <pb> factæ occup&etilde;t. Atque inde peruadentes auctis m <*>u lis grandiores riui con$<*>quantur. Hoc tamen minus u<*>i mur $i perticis utemur uirentibus. Alii $alictam/alnum po pulum/ et quæ aquas amant arbores per ripam ordimbus frequentes plantant. Habet id quidem commoditarem. Ser uitium $ube$t id quod de perticis dicebamus. Nam interdũ $tipitibus carie cofectis demortuarum arborum perterebra tiones et cuniculi manant. Alii/ quod mihi in primis pla cet/uirgulta et omnem hærbarum copiam quæ uiuax aqui$ quæ radicibus &qtilde; ramis ferax $it/ad ripam cõplantant. Quo in genere præcipua e$t $aliuncula/uincus/cannu$cula/etin primis uitrex. Nam is quidem multa et populo$a $ubere/ $cit radice/prælongi$<01> et rediuiuis fibris $e$e profundit: ra mis contra $urgit humilibus et flexul<*>s: qui undis alludan tur/et minime irritent: et quod mirifice conferat plãta hac aquarum auiditate continuo $e$e per fluuium ĩmer$um pro uehit. Quo autem loci $ecundum fluminis rigorem agger directus erit nudam et ter$am penitus' e$$e ripam oporter/ nequid offendat/quo fluendi lenitas irritetur. Vbi uero $e $e in flexu agger obiecerit fluuio/ quo illic robu$tius ob$i/ $tat pluteis obfirmabitur. Sin aut&etilde; tota fluminis moles trã$ uer$o erit obice depellenda aut $u$tinenda: tunc per a$tat&etilde; ubi erit aqua minor alueo pat&etilde;ti facito cratem iunctis $tipi tibus robu$teis prelongis: cratem<01> fibulis bene compagina to et concatenato: ponito<01> $tipites directum per alueum: ut frontibus undam defluentem excipiant: perfigito<01> quo ad per id $olum liceat <04>fundum in alueum palos præacu/ tos inditos foraminibus ad eam rem factis. Qua obfirmata in$ternito alternis tran$uer$ariis tignis: et in cratem huiu$ modi exaggerato lapidum molem: eam<01> adglutinato cal ce: aut ubi per impen$am non liceat fa$cibus iuniperi inter mixtis annectito. Fiet inde ut ponderis ĩmanitatem crati$<01> firmitat&etilde; nequeãt promouere. Quod $i uorticibus $ubrueie in$traturã pro$equen&ttilde;/cõferet iuuabit<01> r&etilde;. Nã pra$tabit q <pb> dem ut premendo/et $e $e inferendo in profundum pondus ip$um $ed&etilde; illic petar firmi$$imam. Sin autem fluuius per/ henni erit altitudine ut ratis ha$ce po$ui$$e non liceat: tunc his utemur argumentis quibus pontium pilas excitari $uo loco diximus.</P> <P>Corroborabitur etiam littus maris aggeribus: $ed nõ ii$<*>&etilde; quibus et fluens. Nam fiuentium quidem aquæ iniuriis læ dunt uia non eadem/qua fluctus maris. Etenim mare aiunt $uapte natura quietum e$$e at<01> tranquillum. Sed uentorũ agitari pelli<01> pre$$ura: fieri<01> hīc ut $urgentes undarum or dines littus petant: quo loci $i tran$uer$ũ et præ$ertim a$pe rum quid atque hirtum $e$e illis obiiecerit: totis illæ quic&etilde; illic pectoribus impetunt: relixæ<01> re$iliunt et infriguntur: atque $ic ex alto irruentes $olum commouent: a$$idua<01> mo le$tia excauant atque demoliunt quicquid obuer$etur. Hoc ita euenire indicio $unt fun $i altitudines: quas ad rupes ma ritimas ĩuenias. Sin autem facili et depre$$a accliuitate $e$e littus $ubactum undis præ$titerit non habens perinde com motum mare/qui cum æ$tu feruidiore pugnet/ ponit impe tus, et in $e un $is mollioribus reciprocãs remora&ttilde;: et $iqd ex commotionibus harenarum corripuit atque conuexit/in terea de$tituit/ et loco relinquit quietiore: ex quo littora quæ i$tiu$modi porriguntur ex humili campo indies intra mare excreta e$$e $entimus. Vbi uero promontorium offen derit mare/et $ubinde in $inum arcum ue littoris perfiuxe rit linea incurua/illic $ecundum littus citatum di$cur$itat atque obuergitur. Ex quo fit ut locis eiu$modi pa$$im pro littore excauati producti<01> canales hebeantur. Alii mare $uapte $pirare et re$pirare prædicant/annotarunt<01> homin&etilde; nũq expirare a uita/nili æ$tu deced&etilde;te qua$i argum&etilde;tũ hoc de $e pra$tet: cũ no$tra hominũ uita ip$ius maris animã mo tũ<01> aliqd habere affine et cõ$onũ. Sed dehis hactenus. Cæ te<38> maris qd&etilde; ĩcrem&etilde;ta et decur$us alioqn locis mutari pa lã &etilde;. Calcidicũ mare $ingulos p dies $exies alternat $luctus <pb> Ad bizintium non mutatur ni$i excur$ione in ponto. In pro pontidem $uapte natura mare continuo ab$e quæcun<01> a flu miaibus inuecta $int reiicit ad Iittora. Quæ enim agitatio/ nibus commouentur/ubi quieti data $edes e$t immorantur. Sed cum littoribus pleri$<01> omĩbus uim harenæ aut lapides reiectos intueamur/iuuat id referte quod apud philo$ophan tes inuenio. Harenam alibi diximus fieri ex limo: q<*>m $ol oen$arit po$t&qtilde; id æ$tus ĩ minuta corpu$cula di$ciderit. La pides a maris aqua gigni autumant. Nam $ole quid&etilde; et mo tu aquam dicunt intepe$cere/ex$iccari/ac perinde in$pi$$a ri partibus leuioribus exhau$tis: duci<01> ad eam cra$$itudin&etilde; ut $i quando mare paululum interquie$cat: $en$im cutim ob ducat muco$am et admodum bitumino$am: rũpi<01> mox cu tim hane/et di$$ipari noui$$imis motibus et colli$ionibus ĩ globe$cere: fieri<01> quippiam $pongris per$imi$e: deferri<01> globos ho$ce ad littus. Quo loci barenas illic cõmotas ad glutinat $ibi at<01> ad $e comprehendit. Apprehen$as aũt ui $olis et $alis exiccari/den$iu$<01> concogi: et temporibus du re$cere u$<01> ut fiat lapis. Hæc illi. Nos tamen uidemus ad fluminum ho$tia pa$$im excre$cere littora: præ$ertĩ $i $int illa quidem flumina/quæ per agros $olubiles fluant: ĩ quæ plures torrentes cõfluant. Nam ea quidem pro faucibus ad littus maris hinc at<01> hinc multum harenarum et calculo<38> exaggerant: littu$<01> producunt. I<*> ita e$$e manife$tant hy/ $ter et pha$is colcho<38>/et alii maxime<01> nilus. Aegyptũ ue teres nili domum appellauere/et olim mari opertum fui$$e u$<01> ad paludes pelu$ias a$$euerant. Tum et ciliciæ magnã e$$e agri partem a fluuio adiectam referunt. Ari$toteles mo tum e$$e rerum continuum arguit: et futurum $patio t&etilde;poris ut locum mare monte$<01> cõmutent. Hinc ille. Quicq d$ub terra e$t inqt ī apertũ <04>feret ætas: Defodiet cõdet<01> lat&etilde;tia Redeo ad r&etilde;. Habet hoc præterea fluctu$ ĩ $e/ut ad maceri&etilde; obiectã appell&etilde;s ĩfe$tus arietet at<01> ĩ$urgat reced&etilde;s aũt &qtilde; al to cadãt <04>pul$æ aquæ tã multo harenas excau&etilde;t. Videre li <pb> cet i$tuc &quml; ad rt pes ct $copulos pro$undius $i b$i$tat mare: mul. oibi illi<*> a&ttilde; &qtilde; ubi nullos interpellatores prater molie ca$tigatum<01> littus offenderit. Quæ cũ ita $int/magna ni mi<38> erit opus indu$tria $olerti<01> ingenio, ut maris uim $pi ritu$<01> coherceas. Artes n. multa ex parte manum<01> fru$tra bitur mare: et non facile uiribus hominũ peruincetur. Pro derit quidem quam alibi deberi pontibus exaggerationem diximus.</P> <P>Sed $i res po$tulabit ut portus muniendi gratia moles pro ducenda in mare $it/a continenti et $icco rem incipiemus: additamenti$<01> deinceps opus producemus in mare: cura<*>i mu$<01> ĩ primis ut id per&quml; $tabile ponatur $olo: et ubiuis po/ $ueris profu$a maximo<38> lapidum accumulatione coaceruã dum e$t/ita ut $tet maceries cõ<*>ra fiuctus ad lineam $en$im procliuem: quo appellens unda<38> moles et/ut'$ic loquar m/ na<*>itas deinceps in$tinguatur: et non inuento qui cum totis pectoribus conflictetur/ recurrens non proruat: $ed leni$$i me dilabatur. Sic enim refluens unda po$t $e noui$$ime ap pellentes fluctus excipict at<01> retardabit. Ad rationes por/ tus etiam ptinere fluminis ho$tia uidentur/ quando $e$e eo loci nau<*>s a t&etilde;pe$tatibus recipiãt. Ho$tia ĩ primis cõmun<*>ri et coartari uelĩ contra fluctus maris. Aiebat Proptiu<*>. Vin ceris aut uincis hæc in amore rota e$t. Sic fit i$tic. N<*>q ho $tia quidem $empiterne aut mari cõtumacius ince$$ante $u/ perantur/harena<01> ob$tru untur: aut contra peruincunt a$$i duitate impetus et uincendi peruicacia. Quare perplacebit $i duobus diuer$is ramis modo aquæ $uppeditent/fluuium dimittas in mare. Non id quidem tantum quo nauibus mu tatis uentis promptiores ingre$$us pateant: ue<38> etiam <*>$i qua <*>mpe$tatũ uis ob$titerit aut exitus alter forte hau$tro fiãte ob$tru$us $it tumidiores acræ alluuiõe$ redũd&etilde;t ĩ agiũ. Sed pateãt qua libero excipiã&ttilde; mari. De his hactenus.</P> <P>Seq&ttilde; purgatio. Cæ$ar maximã adhibuit curã purgãdo tybe ri. Erat. n. ĩiectis ruderibus repletus. Extãt effecti ex textis <pb> ex flumine ex&etilde;ptis m&etilde;tes ĩmodici nõ lõge a tyberi c<*> ĩ urbe tũ excra urb&etilde; facti, Tantã materiã tã uiuido ex fl<*> q <*>u$ <*>um<*>s eduxerint legi$$e me nõ memini. Sed u$os qui dem $<*>ptis arbitror: qbus di$clu$o fluuio at<01> exhau$ta aq <*>a <*>m<*>m&etilde;ta eruerint. Septa $ic fient. Parabis tigna dolata a <*> rectam lineã: et a $ũmo ad imũ co<38> caput p lateris ãpli tu linem $ulcos induces utrin<01> pro$ũdos digytos quartuor: latos ad tabulæ cra$$itudinem: quibus ad opus u$us futurus $it: et parabis tabulas æquali inter $e lõgitudine/ æquali &etilde;t cra$$itudine. His paratis figito tigna quæ diximus ut $tent ad ppendiculũ interuallis inter $e moderatis ad tabula<38> pa rata<38> longitudin&etilde;. Tignis $tatutis et recte firmatis ĩm<*>tti to tabula; capitibus/ ut p $ulcos tigno<38> dc$c&etilde;dant in <04>$un dum. Simile opus uulgo cataractas nũcupant. Tu uero $u<*> iniũgito alteras alteris tabulis at<01> cõprimito ut bene cohæ reant. Mox di$ponito locis aptis et oportunis cocleas aq<*>a rias/et $ucones/et $iphones/et $itulas/et omne exiccariũ in $<*>umentũ<*>at<01> adhibeto manũ opariã per&qtilde; numero$am: et cof<*>tim ope irrequieto at<01> ocquic&quml; intermi$$o inclu$am a $epto aqua exhaurito. Siqua uero imingit/oh$truito c&etilde;toni b<*>s. Succedet opus ex $ent&etilde;tia. Inter i$tiu$modi $eptũ aqua rium et aliud quo a$t: u&etilde;dis põtibus u$i $umus hoc intere$t: Na illud quid&etilde; $tabile et diu man$u<38> e$$e oportuit/quoad pilæ nõ pficeren&ttilde; modo/ue<38> etiã extructæ cõ$olidarentur. Hoc i$tic t&etilde;porariũ e$t: at<01> po$tridic limo depleto amouen dum et tra$ferendũ. Sic moneo $iuc $epto i$toc purges/$iue obuertas fluuiũ/caueto ne cũ tota aqua<38> copia et ui uno eo dem<01> cõcertes loco: $ed additam&etilde;tis m&etilde;oratim <01> opus pdu cito. Opera quæ quid&etilde; cõtra aqua<38> mol&etilde; et impetũ fient/$i ducta in arcũ $int dor$o cõtra põdus aquæ urgentis obi<*>o ualidius ob$tabũt. Torr&etilde;t&etilde; excauabis $i trã$uer$um fcceris o<*>ic&etilde; ita ut aqua $e ĩ altum $ubleuet: coga&ttilde; <01> multo coniu m<*>$cere. A$$equere enim hinc ut $uperuadens unda $uo <*>$u $<*>$am deprimat: rur$u$<01> quantum inferiore a parte tiui <pb> depre$$ius infoderis: tantum alueus u$<01> ad fontem exeaua bitur. Prom&etilde;s. n. aqua cõtinuate cõmouet: perturbat<01> $ol ĩ at <*> ab$portat. Quin et riuũ fo$$am<01> aquariã bubulis ĩmi$ $is purgabis $ic: Occludito ut aquæ in$urgãt: mox coge pe cus/ut crebris et cõcitatis motibus aquã $imo$ã reddãt: cõ fe$tim adapito/ut præceps pfundatur at<01> abluat. Quod $i $orte in flumine demer$ũ aut in$i<*>ũ quippiã ĩpedierit<*>præ ter cæteras quas nouere fabri ma<*>inas illud apti$$imũ &etilde; ut nauim onu$tã adigas: at<01> fir<*>ime id ip$um hoc $iue $it palus/$eu quid uis eruendum adlaquecs: mox nauim leues onere: fiet ĩde ut $e$e leuigata attoll&etilde;s nauis radicitus reuel lat alligata. Iuuabit $i clauis modũ $urg&etilde;te naui palũ ĩu<*>r teris. In agro præne$tino mad&etilde;tem cretã uidimus/ in qua $i fu$t&etilde; gladiũ<01> infixeris/non in profundũ plus cubitũ/nulla <*> manu po$$is trahendo euellere. Sin autem inter trah&etilde;dũ paulo inuerteris/uti q terebrant facile $eque&ttilde;. Apud ianuã latens $ub undis $copulus fauces ad portũ impediebat: inu&etilde; tus homo e$t p no$tra t&etilde;pora mira præditus arte et natura q dirninuit: aditu$<01> lõge patefecit. Hũc rumor e$t $olitũ $ub aquis durare: et multã per horã anbelitus cau$a nõ emerge re. Limũ ex profãdo hauries rete o$treaceo ue$tito $acco tra hendo. n. implebitur. Hauries etiã ubi mare modicũ $it/pa latia in$pumento. Id fiet $ic. Habeto mioparones duos in ho<38> altero ad puppim firmabis axim: in quo nõ $ecus at<01> ĩ libra ludat antenna pra lõga/in cuius art&etilde;næ capite/ quod e naui per$tat/affixa $it pala pedes lata ti<*>s: lõga $ex. Hanc oparii ĩmergendo limũ de$ument: et in altero ad id parato mioparone exponent. Ex his principiis multa fient $imilli ma et utiliora: quæ longũ e$$et hic <04>$eq. Hactenus de hi$.</P> <P>Sequitur clau$ura. Claudetur aquæ defluuiũ cataractis: claudetur et uallis. In utri$<01> labra lapidea pila<38> opere $ir mi$$ima debentur. Cataractæ põdus tollemus $inc hominũ periculo adhibitis ad tractatoriũ fu$um rotis dentati$ quas ueluti in horologio moucamus/dentibus alterius fu$i ad id <foot>opus</foot> <pb> opus et motum adactis. Sed omnium cõmodi$$ima erit ual ua: qua medio $ui habcat $u$um $tatutum ad perpendiculũ uertibilem. Fu$o appingetur ualua quadranguia: ut pan$a ade$t uel<*>neraria naui quadratum explicatur uclum: quod hoc et hoc $ui brachio po$$it ad proram uer$us puppĩ u<*>cu cumagi. Sed ualuæ i$tius brachia crunt nõ coæ qualia altero enim paulo erit retractior ad digytos u$<01> tris. Nã fiet tum quidem ut uno a puero re$eretur/ et rur$us $pon/ te claudatur uincente ponderibus latere prolixiore. Dupli ce$ facito clau$ura$ $ecto duobu$ loci$ flumine/$patio inter mi$$o quod naui$ longitudinem capiat: ut $i erit nauis con/ $cen$ura cum eo applicuerit: inferior clau$ura occludatur: aperiatur $uperior: $in autem erit de$cen$ura/contra clauda tur $uperior/aperiatur inferior. Naui$ co pacto cum i$tac dimi$$a parte fluenti euehetur fluuio $ecundo. Re$iduũ aũt aquæ $uperior a$$eruabit clau$ura. Illud non prætermittam quod ad uias pertinet/nequid i$ta repetamus per oppidum uiam non imponendo at<01> aggerando ruderibus/ quod pra ua con$uetudine f. t: $ed potius adimendo/et late circum ex planando at<01> ab$portando bene ter$am bene<01> auer$am faci to: ne in$ulæ et $uperficies urbis $tratarum accumulationi/ bus immergantur.</P> <P>Nunc cætera minutiora quæ cmendari patiantur &qtilde; id po/ tero breui$$ime pro$equar. Locis nonnullis <09> aqua ĩoueta $it/regio effecta e$t calidior: et contra nonnullis effecta e$t f<*>gidior. Apud Iari$$am the$$aliæ ager $tagnanti et pigra erat opertus aqua ea re acrem habebant cra$$um at<09> a $tuo $um. Po$tea educta aqua ex$iccato<01> agro facta e$t regio $rigidior: adeo ut po$thac olea quæ prius multa pa$$im ex creueiat circum/nulla $uperuixerit. Contra apud philippe os: illic. n. meminit Theophra$tus educta aqua ex$iccato<01> lacu effectũ &etilde; ut minus riger&etilde;t. Ha<38> re<38> cãm ex puritate ĩ puritate<01> illic $pirãtis aeris e$$e ĩterpretã&ttilde;. Nã cra$$ũ <*>d&etilde; <foot><38></foot> <pb> aer&etilde; tardius moueri: $ed diutius $eruare quæ a gelu æ$tu ue impte$$a $int prædicant. Tenu&etilde; uero a<*>rum $e $e haberi ge/ lationi aptum/ et cito radiorum cominuiationibus affici. Et aiũt agrum incultum et neglectum aerem præ$tare cia$ $um et immitem. Vbi etiam materia exer<*>rit conferta/ ita ut eo neque $ol neque uenti penetrent/nimirum erit aer crudior. Auerno in lacu antra $iluarum den$itate ita am/ biebantur, ut exalans $ulphur alites per angu$tias $uperuo lantes necaret. Cæ$ar detectis $iluis ex pe$tilenti reddidit amoenum. Apud liburnum maritimum oppidum ætrur<*>æ graui$$imis febribus $ingulas per caniculas uexabantur: ob iecto ad mare muro accolæ bene habuere. Po$t uero fo$$is aqua munitionis gratia inducta iterato periclitantur. Scri bit Varro cum exercitum haberet apud corcyrã/ et pa$$im pe$te caderent occlu$i$$e omnes fene$tras/quæ bau$tri pa teren<*>: et eo pacto exercitum $erua$$e. Murano celebri ue/ netiarum oppido raro ĩ pe$tem incidunt: cum proxima me tropolis ciuitas et frequens et grauiter infe$tetur. Euenire id arbitrantur copia uitrariorum. Nam certum quidem e$t aercm maiorem i modum purgari ignibus. Et odi$$e uene na ignem inditio e$t <09> annotarunt ueneno$a animalium ca dauera non gignere uermes uti aliorum/ex ea re <09> uenent natura e$t/necare at<01> protinus extinguere uim omnem ut tæ. Sed eadem $i tacta $int fulgure/gignere tum quid&etilde; uer mes: eo <09> $it eorum uenenum extĩctum igni. Gigni autem in cadaueribus animalium uermes non aliunde &qtilde; ab ui qua dam naturæ ignea mou&etilde;te humidũ id illic aptum ignibus: quos extinguere proprium e$t ueneni: ubi $uperet: ubi ucio $uperetur igne/nihil po$$e. Si hærbas extirparis ueneno$as et præ$ercim $quillam: fiet ut malum id terræ nutrimentum ad $e bonæ hauriant plantæ: eo<01> alimenta inficientur. Iu/ uabit $iluam præ$ertim pomariam nocuis uentis obucere. Nam plurimum intere$t auram qua foliorum u<*>bra exc<*> <pb> pias. Syluam piecam aiunt pti$icis et hi$ qui longa ualitu dine uires non recolligunt/ plurimum prode$$c. Contra uero atbores/quæ amaro $int folio/nam illæ quidem auras prabent in$alubres: $icubi erit $ido$us/palude$cens/uligino $us ue locus/iuuabit bene patulum et bene illu$trem redde re. Nam $etores et noxiæ be$tiolæ quæ in$urgunt aritudi ne et uentis cito conficientur. Apud alexandriam locus pu blicus e$t: quo non alibi urbis excrementa et purgam&etilde;ta ru derum exponantur. Iam<01> montem excitarunt tam altum/ ut nautis multam oportunitatem præbeant ad ho$tia peten da. Quanto commodius humilia et concaua buiu$modi le <*>e complebuntur. Venetiæ/quod uehementer probo/per mea tempora purgamentis urbis areas intra paludes amplia runt. Qui agrum apud ægyptias paludes colunt inquit He rodotus/quo uim culicum et mu$carum uitent alti$$imis p noctant turribus. Ferrariæ ad padum intra urbem culices haud multæ apparent: extra urb&etilde; in$uetis execrabiles $unt. Pelli ab urbe ignium et fumi copia arbitrantur. Mu$ca um bro$o et frigenti et uento$o in loco non uer$atur: præ$ertim abi fene$tras habuerit in $ublimi. Sunt qui dicant mu$cas no ingredi quo lupi cauda $epulta $it: et $quilla $u$pen$a abi gi ueneno$a. Maiores no$tri contra uim a$tu$ plurimis ute bantur remediis. Inter quæ delectant criptoporticus et te$tu dinata: quæ quidem ni$i $ũmo uertice lumen acciper&etilde;t. De lectabant etiam aulæ fene$tris patulis atque auer$is a meri/ die: quæ præ$ertim umbro$as auras a contectis acciperent. Metellus Octauia Augu$ti $orore genitus forum inumbra uit uelis: ut $alubrius litigante$ uer$arentur. Sed auram ad refrigerandum plus ualere &qtilde; umbram/intelliges uelo $tra/ tis inducto/ita ut auræ minus perueniant. Plinius concep tacula umbrarum in ædibus fieri $olita meminit. Ea qualia e$$ent non de$crip$ere. Sed qualiacun<01> $int/natura in e$s imitanda e$t. Spectare licet ubi ore aperto o$cites/ animam <foot><38> ii</foot> <pb> emittis tepentem. Vbi uero labiis pre$$ioribus $ufflas/tune mi$$us aer $ubgelidus appellit. Sic i$tic in ædificio ubi la xo ueniat aura $patio præ$ertim lu$trato $ole tepet: ubi ue ro arctior&etilde; per callem umbro$um<01> confluat: illic citatior refrigeratior<01> e$t. Feruens aqua $i ex fi$tula per aliam fri/ g&etilde;tem aquam ducta $it/refrigeratur. Par quidem ratio erit in aura. Quærunt quid ita $it/ <09> in $ole perambulantes nõ fu$cantut: con$identes fu$cantur/promptum e$t. Nam mo tu cieri auras: quibus radii uis fru$tretur. Rur$us umbra ex $e ut gelida $it <04>derit tectum tecto/et parietem parieti ob/ ducere. Atque hi quidem quo plus inter $e di$tabũt/ eo erit umbra æ$tus ualidior. Quoad locus ita contectus et circũ $eptus minus inferue$cat. Inter$titium enĩ hoc inter utro$<01> parietes uim ferme habet eam/quam haberet parilis cra$li tudinis murus. Sed eo etiam præ$tat/ <09> murus a $ole cõcep tum ardorem tardius exuit: et ĩportatum etiam frigus diu tius tener. Inter ho$ce quos diximu$ pariete$ duplice$ t<*>m/ peramentum aeri$ æquabiliter per$euerat: in loci$ ubi $oli$ ardore$ off&etilde;dãt/ pie$ ductu$ ex pumice īcalefactiones minus $u$cipiet/ac minus a$$eruabit. Ho$tia ad conclauia $i fue rint ualui$ conduplicata: hoc e$t $i ualui$ exterioribu$ at<01> item alteril ualui$ interioribu$ occludantur: ita ut inter pri ma$ et $ecundas ualuas aer mediu$ ad $patium cubiti conclu datur/ efficient/ ut qui intu$ loquantur ab exclu$is neque ant $ubaudiri.</P> <P>Nunc $i ædificandum $it loco nimium algenti/utemur igne. V$us ignis uarius e$t. Sed omnium commodus erit is/qui habebitur loco patulo et collucenti. Nam $i ex con clu$o fumo<38> aut te$tudinatorum præ$tabitur/ aerem male affectum dabit: qui oculis inducat $caturiginem/et a<*>m hebetet. Adde <09> ip$e flãma<38> et lucis a$pectus ex uiuo $o/ co per&qtilde; hilaris/ut aiũt/comes &etilde; patribus ad lar&etilde; confabu<*> tibus. Sed in media gula fumaria $uperne ade$$e oporter f<*> reã trã$uer$ã ualuã: quã tu qd&etilde; ubi oĩs fumus euan<*> <pb> pruna candore nitens $e $e ip$am fouere coeperit/ inuertas: gulam<01> occludas: nequis externus auræ flatus p eam aper tion&etilde; po$$it inferri. Paries $iliceus marmareus ue cum et al g<*>us/tũ et humectuo$us e$t. Nã aer&etilde; frigore $ui cõcogit: et in $udor&etilde; uertit. Tofineus at<01> item te$taceus cõmodior e$t/ubi penitus $iccuerit. Nouos et madentes intra pariete$ præ$ertim te$tudinatos qui pnoctabit/ graues $ubibit ægro tationes doloris febrium<01> ex pituita. Inuenti $unt qui ea re ui$um ami$erint: neruis obtorpuerint: mente animi$<01> ceci derint: et uecordes facti $int. Vt autem ocius $icce$cant/ peruiæ apertiones di$cur$itantibus uentis relinquendæ $ũt. Omniũ erit cõmodi$$imus paries ualitudin<*>qui fiat crudo latere per bi&etilde;nium ante ex$iccato. Cru$ta ex gyp$o inducta acr&etilde; $pi$$itudine in$alubr&etilde; reddit/et pulmonibus cerebro<01> nocua &etilde;. Materia præ$ertĩ abieginea aut it&etilde; populea $i parte t&etilde; cõue$tieris erit locus $alubtior/et bene $atis hyeme tep&etilde;s: æ$tate uero haud multo erit calens: $ed $orice et cimice for tal$i$ fiet in$e$tus. Id uitabi&ttilde;/ $i interuacua oppleueris cala mo: $iue latebras o&etilde;s et <04>fugia be$tiis ob$truxeris. Creta et rapillo et amurca $ubacta recti$$ime ob$truentur. Oleũ. n<*> genus omne id animantis quod ex putrefactione ortum $it: penitus abhorret.</P> <P>Sed quando in i$ta incidimus/ iuuat hic referre nonnulla quæ apud graues auctores legimus. Aedificium omni uacet mole$tia optãdũ e$t. Oetes Hercu$i $acrum fecere/ <09> eos a culicibus libera$$et. Et Meliũtæ <09> cãpas abegi$$et a umeis. Eoles $acrificabant Apollini per copiam murum. Magnü id quidem beneficium. Sed quo nam pacto i$ta efficerent/ nõ tradidere. Tamet$i apud aliquos $ic inuenio. A$$yrii pul mone u$tolato/cæpe n&etilde; $quilla ex $upliminari ho$tii p&etilde;d&etilde;$ ueneno$a omnia fugari animalia. Serpentes inquit Ari$tote les ex ædibus odore di$pelles rutæ. Et in ollam $i carnes in ieceris igre$$ã ue$pa<38> copiã cõcludes. Et $ulfure origano<01> agre$ti latebris formica<38> ĩpo$itis exterminabis formicas. <foot><38> iii</foot> <pb> Sabinus t<*> o ad Mecenatem $crip$it limo marino aut cine re <*>atis corum feraminibus tolli. Efficaci$$ime ait Pli n<*>s <*>o<*>o hærba curan&ttilde;. Alii aquã diluto latere imi$$ã inimicã putãt. Apud ueteres hoc re$tantur mutuas a natura quibu$dã rebus et animãtibus ĩter $e ĩnatas e$$e inimicitias acres/quoad alter alteri pe$t&etilde; perniciem<01> afferat. Ex quo illud fit/ <09> mu$tella nidore u$tæ felis/ et $erp&etilde;tes odore fu gentur leopardi. Et aiũt ad $angui$ucæ caput/ubi membris hominum pertinacius hæret/$i cimic&etilde; applicaris/ illico $ol uetur/lãguida<01> decidet. Et cõtra fumo u$tæ $angui$ucæ ab intimis diffugus cimicem di$cuti at<01> depelli. Puluerem ĩ quit Solinus $umptũ ex in$ula athamo: quæ in britania e$t/ qui in$par$erit/illico $erp&etilde;tes o&etilde;s fugi&etilde;t. Idem ip$um aiũt hi$torici efficer<*> terrã/quæ pleri$<01> aliis locis/ et maxime ex in$ula eubu$$o $umpta e$t. Quæ uero ex in$ula galeõ ga ramathum/$corpiones at<01> item $erp&etilde;tes interimit. Strabo apud libyam propter metum $corpionũ pedes cum eant dor mitum lectos illinire $olitos alleo. Cimices qu&etilde;admodum interfici oporteat $cribit his ucrbis Sa$ernas. Cucumer&etilde; an guinum cõdito ĩ aquam: eam<01> infundito quo uoles: nullæ accedent. Aut felle bubulo cum aceto mixto ungito lectum Alii $ece uini latebras oblutari iubent. Radix cerrei/inquit plinius/aduer$atur $corpionibus: et contra i$tiu$modi no<*> as b<*>$tiolas/maxime<01> $erp&etilde;tes uim habet fraxinus egregi am. Filicis folia $erpentes nõ recipiunt. Capillo muliebrt aut coinu caprino/aut ceruino/ aut $cobe cedri/ aut gutta galbatri: aut $ileris uirenti$<01> hederæ iunipo<01> inc&etilde;$is pro $ligabuntur: iuniperi<01> $emine uncti penitus imunes ab in <*> $perũ $ũt. Haxũ hærba odoratu ha$pides ineb<*>at<*> $<*>p<*>ur<01> ut torpeãt. Cõtra crucas palo iub&etilde;t ĩponas ĩ hoc cis o$$<*> capitis ex<*>mella. Platani aduer$ã<*>ur ue$pert<*> l<*>us. Decoctã ex $abuci flore $i a$per$eris cunctas neca <*>is mu$cas. Id $iet promptius helleboro. Tũ et mu$ca de coeta ex helleboro nigro necabitur. Dens caninus una c<*> <pb> cauda pedibus ue in aula ut fertur $epu<*>u m<*>$cat<*> mo$e $tias abigit. Scelliones croci odorem non perferũt. Cr<*>ma to<38> lupino<38> fumus culices ĩter$icit. Mares acomito o<*>ore q<*>ãui$ a longinquo neca<*>untur. Tum et mure<*> at<01> item <*> inices fumos odere atram&etilde;ti. Pulices $i locũ decoc a e<*> loquintida a$per$eris/aut item tribuli marini omnes euant $cent. Si uero hirci $anguine a$per$eris/eo cateruatim o<*> cur$abunt: fugantur o $ore bra $icæ/ et longius oleandri. Va$is patulis plenis aqua per pauim&etilde;tum di$po$itis teme re $aleitantes pulices facile perdentar. Tineæ ab$inthio ani ci<01> $emin $abinæ<01> o $ore fugabuntur. Ve$tem a tineis nõ tangi quæ fuerit in funem prædicant. Sed de his hactenus/ quæ forta$$is fuere plura &qtilde; graui$$imus lector po$tula$$et. Sed dabis ueniam/$i nõ aliena $unt ab em&etilde;dandis loco<38> <*>i tiis: tamet$ contra mole$tiam odio$am<01> a$$iduitatem infe $ti$$imarum i$tiu$modi pe$tium nihil $it quod $atis confer re po$$e uideatur.</P> <P>Redeo ad rem. Mirũ quid ita $it. Pariet&etilde; atrii $i ue$tias auleis incextis lanificio, locum habebis tepeat&etilde;: $i ex lu o/ fiet frigi<*>ior. Locus $i erit nimiũ uligino$us infonito <*>oa cas et fo$$as puteales ea$<01> completo pumice aut glarca ne quid aqua interputre$cat. Po$tea $olum in$lernuo carbone $tratura alta pedem. In id<01> $ternito $abulon&etilde;: a tpo<*>us et cõmodius tubulos: $uper<*> pauim&etilde;rato. Omnino pro <*> it $i aer $ub pauimento $pirarit. Sed cõtra $olis ar<*>ores et con tra hyemis $æuiti&etilde; celli$$ime faciet: $i a<*>oqn $olũ <*>o hum<*> ceũ/$ed $iccũ $it. Fodito areã coenaculi fo$$ione a ip<*> duodeci: et hũc cctabolato materia nuda: pa <*>im&etilde;to ciu$$a ĩ ducta intro aerem dat $upra &quml; po$$es credere frigidi$$ur ũ adeo ut etiam ue$titi $occo pedes ea frige$cãt materia nuilo ĩpo$ito pauim&etilde;to prater tabula$itectũ uero coenacul<*>$t<*> ad $ublime $upra caput te$tudinato: mirabere &qtilde;tũ a$tate<*> algidus/hyeme tep&etilde;s $it. Quod $i $orte et eniet <*> tyra queri&ttilde;. Vt eripiat $onum reda<38> trã$itus at c<*><38> <foot><38> iii</foot> <pb> in<*> m$tantis intonet conuitia mandiæ. Ex quo æger $trepitu uexatus laboret. Huic incõmodo di$cimus ex epi/ $tola Plinti unioris quo pacto belli$$ime $ubuenia&ttilde; hi$ uer bis. lũctũ e$tcubiculũ noctis et $omni/ non illud uoces $er uulo<38>: non maris murmur: non tempa$tatũ motus: non ful gu<38> lum&etilde;: ac ne diem qdem $entis/ni$i fene$tris apertis tã alti abditi<01> $ecreti. Illa ratio e$t <09> interiacens andron pa/ rietem cubiculi horti<01> di$tiguit: at<01> ita omn&etilde; $onitũ me dia inanitate con$umit.</P> <P>Venio ad parietes. Parietũ uitia hæc $ũt. Nam aut rimã faciũt: aut di$$oluũ&ttilde;: aut o$$a per$ringũ&ttilde;: aut a perpendieu li rectitudine di$cedũt. I$to<38> malo<38> uariæ$ũt cau$æ: uaria ctiam remedia. Cau$a<38> aliæ manife$tæ: aliæ occultiores: et ni$i po$t acceptũ detrimentũ qd conferat non $atis con/ $tat. Et alia præterea neqc&quml; ob$cura $ũt: $ed forta$$is nõ tan tũ ad pernitiem ope<38> ualere/&quml;tũ ualeãt $ibi ignauia homi nũ per$ua$it. Cau$a ĩ pariete prompta erit hæc: puta ubi $it plus $atis gracilis: ubi $it nexuris nõ cõmodis: ubi apertio nibus refertus nocuis: ubi deni<01> o$$a contra iniurias tempe $tatũ non $atis munita $int. Quæ aũt occulta et præter $p&etilde; eueniãt hæc $ũt. Motus terræ/fulgura/ $oli naturæ<01> oĩs in con$tãtia. Sed ĩ primis quid uniuer$is ope<38> partibus pluri mũ ob$it e$t hominũ negligentia at<01> incuria. Surdus inqt ille/aries parietibus e$t caprificus: ne<01> dictu credibile &qtilde; i mania uiderim $axa cõmota et di$tru$a ui et cuneo radicu læ inter fi$$uras obortæ: quam $i qs tũ primũ tenellam ab/ $ter$i$$et/ opus pe$te immune pei dura$$et. Mihi uehem&etilde;ter proban&ttilde; ueteres qui familias ex publico c&etilde;$tituebãt ut o<*> curar&etilde;t publica at<01> tuer&etilde;tur. Fuere quos reliquit Agrippa a$criptos numero huic. cc. et quĩquaginta. Quos uero Cæ $ar. cccc. et $exaginta: dicarunt<01> operi pedes quinos denos proximos: ut circum ad aqua<38> ductus uacarent: ne radict bus in$urg&etilde;tium arbo<38> camerationes latera ue $oluer&etilde;tur. Id quo<01> priuati $pecta$$e ui$i $unt in his operibus quæ e$$e <pb> æterna optarent. Nam ĩ $uis quidem monum&etilde;tis $epulchro rum in$eribebant quot pedes in agrũ dicar&etilde;t religioni. Alii d<*>n<*> quinos: alii uigenos. Sed ne i$ta repetam: adultas ar bore, interimi aboleri<01> arbitrãtur/$i per eos dies qbus $ol caniculam: ngrediatur unum ad pedem recidãtur: et facro foramine per medullam oleum quod petroleum nũcupãt/ĩ fã $atur: $ulfuris farina immixta: aut $i decocta ex putami/ nibus labarum u$tis abũde in$pargãtur. Syluam extirpabis inquit columclla/ lupini flore $ucco cecutæ uno die cõma cciato et in<*>per$o radicibus. M&etilde;$truo tacta arbor amittit frõ dem inquit Solinus. Alii et am necari a$$orũt. Radice pa$<*> nacæ marinæ arbores cõtactæ necãtur inquit Plinius. Nũc redeo ad $uperiora. Paries $i crit plus $atis gracilis: tũc aut noui$$imũ alte<38> parict&etilde; applicabimus ueteri ut fiat unu$: aut imp&etilde;$æ uitandæ gratia o$$a tantum inter$truemus/hoc e$t pilas columnas ue trabeales. Applicabitur paries parieti $ic. Nam ĩ ueterem parietem plu$culis locis captus lapidel ualidi ex lapide rediuiuo perfig&etilde;tur: puta obfirmabũtur <04> min&etilde;tes ut noui$$imum quem attollis parietem ineãt/ac ue luti duas ĩter cru$tas <04> nexura $int: et nõ ni$i ordinario no uus o$liuetur paries hic lapide. Pilam per parietem ex eita bis $ic: cius futuram latitudinem $ignabis in uetere pariete rubrica. Po$t id ab ip$o fundam&etilde;to incipies mu<38> perfodie$ $ene$tra: cuius latitudo $it parte aliqua maior &qtilde; per$criptũ illud ĩ pariete/quod rubrica $igna$ti. Altitudo uero fene/ $træ erit non multa. Mox $ũina diligentia quadrato lapide ordinibus æquatis ob$true&ttilde;. Fiet hoc pacto/ ut illa parietis pars quæ intra per$eriptiouem rubricæ relicta e$t/pilæ cra$ $itudine comprehenda&ttilde;: et paries con$tabiliatur. Pari dein ceps ratione qua primam pilæ i$tius ptem $ub$titui$ti dein ceps reliquas $uperinducito partes ad $ũma<*> u$<01> opis $itd tionem. De gracilitate hactenus.</P> <P><*>uræ uero ubi deerũt ferreis uel potiusæneis illaquea <*>us utemur. Sed cauandum ne uulneribus o$$a debili <pb> <*>. Sed $i forte pondus irruentis telluris urgebit latus/ aut humectatione uitiabit/ducito $ecũdum parietem fo$$i latam uti res po$tulet: et emiciclos extruito/qui quid&etilde; pon deris uim incumb&etilde;tis telluris excipiant: et nares plu$culis locis adigito: quibus in$tillans humor fundatur at<01> expur getur. Aut tigna in$ternito/quæ frontibus'protu$um abirru ence tellure parietem captu preh&etilde;dat at<01> detineat: tigna<01> i$tæc trã$ucr$ariis adfibulato ac deinceps conge$titiis oner<*> co. Conferet quidem id. Nam den$abitur agge$ta cõgeries prius&qtilde; materiæ neruus deficiat.</P> <P>Venio ad ea quæ nõ prouideri/$ed iam effecta emendari po$$int. Fixura in pariete at<01> linea<38> proclinatio interdum fiet a te$tudine <09> arcus parietes trudant aut <09> impo$itam ponde<38> iniquitatem nõ tolerent: $ed grauia ferme oĩa uitia i$tiu$modi nõ ni$i a fundam&etilde;tis ueniunt: ue<38> aliunde an a fundam&etilde;tis $int inditiis intelligemus. Nan<01> fixura quid&etilde; parietis/ut ab ea incipiam/quam in partem $urgendo defie xerat/illic $ube$$e uitii cau$am indicabit. Sin aut&etilde; in nullã part&etilde; fixura deflexerit/$ed $ur$um recta con$cenderit in $ũ mo dilatabitur. Con$iderabimus hinc et hinc lapidum ordi nes. Nam hi quidem quam in partem a libella de$c&etilde;derĩt/ illinc $ube$$e fundam&etilde;tum infirmum demõ$trabũt: Sin aũt ĩ $ũmo ille$us fuerit paries/ et ab imo rimæ plures hiabunt labris: quæ $e $e capitibus $uis inter$urg&etilde;dum cõtĩgãt: tũc firmos e$$e angulos parietum/$ed uitium ade$$e indicant in media longitudinis fundam&etilde;ti. Sin aũt unica tantum i$tiu$ modi erit rima/quo illa quidem erit in $ũmo adapertior tã to in angulis factam cõmotionem ĩdicabit. Ita<01> fundamen tis proui di$$e ubi opus $it: tunc pro operis magnitudine et $oli firmitate iuxta parietem angu$tum fodito puteum $ed profundum u$<01> $olidum firmum<01> inuenias: $uffo$$o<01> illic infimo pariete confe$tim ordinario lapide $u$$ar<*> to: et $inito dure$cat. Cum duruerit/ alium $imilem a<*> puteum info dito/pari<01> ratione $uba$truito/$inito<01> $<*> <pb> $cat. Hoc igitur pacto traductis fo$$uris parieti $irmamen tum $ub$titues. Quod $i ex $ent&etilde;tia $olum cõ$tans nõ præ $tabitur: tũc certis locis paulo ab angulis di$tautibus hinc at<01> hinc ad radices parietis utro<01> latere hoc e$t ĩ area quæ $ub tecto e$t/et area quæ extra e$t e regione factis puteis fi gentur pali ĩ $olo cõferti$$imi: et'in$ternentur tignis omni ex parte firmi$$imis $ecundum parietis lõgitudinem. Po$t id traiici&etilde;tur cra$$iores et longe ualidi$$imi trabes p tran$ uer$as parietis radices: ita ut ĩ tignorum $traturas ĩ$ideãt: et dor$o parietem qua$i pontes iuga ue $u$tineant. In omni bus i$tiu$modi quas rec&etilde;$uimus in$taurationibus prouiden dum e$t ne $it nouum hoc quod adiungis opus aliqua ex p re $ui imbecillius &qtilde; ut onus $u$ceptum diu<01> bem <01> pferat. Nam illico tota parietis moles in hãc ip$am imbecillioiem ptem $idendo cõfl<*>eret. Sin autem illic fũdam&etilde;ta ad medi um parietis erũt commota: et $upernæ partes ille$æ cõ$tãt: tũc $ignabis ĩ parictis facie arcum rubrica amplum quantũ exigit res: hoc e$t ut cõcipiat $ub $e id totum quod commo tum $it. Tum ab altero quouis capite arcus i$tius incipi&etilde;s trã$fodito parietem foramine nõ maiore/&qtilde; quod unicũ ad $e capiat lapidem arcus: quem nos lapidem alibi cuneum nũcupauimus: cuneum<01> hũc ip$um ad $uas lineas in$tituito uti radius a centro i$tius cicli productus diriget. Po$t id <04> ximum aliud cõtiguum foramen adaperito: $imili<01> cuneo repleto: ac deinceps opere $ucce$$iuo arcum pficito. Succe det in$titutum nuilo cum piculo.</P> <P>Columna et o$$a $icubi erũt debilitata/$ic re$titues. Sub $truito ad trabem operis arcum ualidũ tegula et gyp$o $ub iectis quo<01> ex gyp$o pilis ad eam rem accomodatis/ ut ar cus i$tic qui noui$$ime $ubducetur apertiones ueteres bene compleant: fiat<01> a$tructio hæc $ũma $e$tinãtia nulla op<*>s intermi$$ione. Gyp$i natura e$t ut inter $icci$cendum excre $cat. Ergo a$tructio hæc noui$$ima humeris $uis quoad erit in $e $ub$ceptũ $ublenabit onus ueteris parietis $oinicis uc. <pb> Tu paratis rebus illinc læ$am columnam eximito: et loco inregram $ub$tituito. Quod $i ex materia fulcire et $ubiici bus eniti libuerit: ex trabibus $tateras $ubmittito: et produ ctum earum $portulis harena onerato. Extollent põdus $en $im $ine ulla qua$$atione coæquabiliter: et paries $i a ppen diculo di$ce$$erit: $tatuito tigna ut hæreant adpacta parieti. His $ingulis adiicito $ingula fulcim&etilde;ta ex materia bene ua lida pedibus imis a pariete diuaricatis. Tunc uectibus aut cuneolis $en$im $tringito/ut parietem urgeant. Sic di$tribu tis conatibus compingendo paries ad perpendiculum re$ti tuetur. Si id non licuerit/firmabis fulctura trabium firmo in $olo: et trabes bene picabis pice et oleo: nequid calcis cõ tactu uiti&etilde;tur. Mox a$truito quadrato ex lapide anterides: ita ut picata fulctura conue$tiatur.</P> <P>Incidet forte ut colo$$us ædicula ue in alteram partem to ta cum ba$i proclinati $int: tunc $ubleuabis qua $ub$idant: aut $ubdemes qua præ$urgant. Audax utrun<01> opus. Prius igitur et ba$im et quæ di$$olui motu po$$int tignis et omni illaqueatione bene coniugato et concingito. Cingendi ge/ nus cõmodũ/erga$cula cuneis per$tricta $ubleuabimus $ub mi$$a trabe in modum uectis: quod ip$um $tateram nuncu/ pauimus. Subdemes fo$$ura $en$im <04>ducta. Ea fiet $ic. Nã icipiesa medio lateris $ub ad radices imi pedam&etilde;ti: et illic ad profundum $ubcides apertionem non multum latam: al tam uero quoad eam ordinariis lapidibus firmi$$imis $ub/ $titutis po$itis ad arbitrium $ubin$ternere. Apertionem hãc $ub$truendo nõ ad $ũmum u$<01> penitus completam reddes: $ed palmos aliquot relĩques in uacuo: quos cuneis robu$teis non inter rari$$imis complebis. Pari deinceps opere totum $uffulcies latus i$tic $acelli: quod inde pre$$ius $idere uelis. I$ta ubi onus $u$ceperĩt/tu belle et cauti$$ime cuneos ip$os $ubmoueas: pronum parietem ad iu$tam perpendiculi recti tudinem re$titues. Mox quæ ĩter cuneos interuacua pateãt $ubfirmabis cuneis ex lapide firmi$$imo. Apud romam ad <pb> ba$ilicam Petri maximam <09> alæ parietũ incolumis a per p&etilde;diculo declinantes ruinã tectis min&etilde;tur/$ic excogitaram Pronam parietis $ingulam partem eam/ quam colũna quæ uis $ub$tineat/in$titueram ab$cidere: at<01> e medio amouere. Id<01> parietis quod demptum e$$et/re$tituere opere ordina/ rio ad perpendiculum relictis inter$truendum hinc at<01> hĩc dentibus lapideis an$eoli$<01> ualidi$$imis: quibus re$iqua $tructuræ ĩnouatio annecteretur. Deni<01> ad tectum trabem cui proclinata muri pars $ubadimenda e$$et cõmenda$$em capreis machinis $upra tectum erectis: firmatis hinc atque hinc machinarum pedibus in tecti parieti$<01> parte $tabilio re. Hoc deincep<*> in alteris atque alteris columnis quantũ res po$tula$$et effeci$$em. Capra <*>auticum in$trumentum &etilde; tignorum trium: quorum $ũma capita in unum coniuncta fi bulantur et connodantur: pedes autem in triangulum collo cantur. Hac machina adhibitis trocleis coclea ue ad onera tollenda utimur cõmodi$$ime.</P> <P>Cru$tam uetu$to parieti aut pauimento noui$$ime indu/ cturus prius obluito aqua pura liquenti<01> flore. calcis ĩmix ta farina marmoris penniculo dealbato: $ic <*>arenationes te nebit. In pauimenti $ubdiualis rimulam $i cineres in cerni culo puratos oleo præ$ertim linaceo $ubegeris at<01> infu$eris $tagnabit. Huic operi cõmodi$$ima erit creta calce uiua be ne $ubacta et furno excocta et illico inducta ex oleo fi$$ura prius omni puluere immuni reddita. Id fiet ter$ura pinarũ et multa folliũ $ufflatura: et operis &etilde;t elegantiã nõ negliga mus. Parietes $i forte $int altitudine ĩformi ducito aut ope re adpacto coronas aut pictura $ectiones: quæ illam altitu/ dinem aptis locis diuidant. Sin autem erit paries nimium oblongus: inducito a $ũmo ad imum colũnas non nimium frequentes/$ed $ubdi$pan$as. Con$i$tet enim et remorabitur intuitus qua$i diuer$oriis offen$is ubi intorque$cat at<01> mi nus offedatur ua$titate. Hoc etiam faciat ad rem. Multa q dem <09> ĩ loco depre$$iore $ita <09> ue parietibus cincta humi <pb> lioribus $int &qtilde; ratio po$tulat: ea te minora et angu$tiora ui lebuntur &qtilde; re ip$a $int. Contra<01> multa po$tea &qtilde; elatiora reddita $ũt/adauctis pauin &etilde;to pariete ue lõge ui$a dehinc maiora $unt &qtilde; prius uidebantur. Et apertionibus commoda tis/ho$tio ue apertiore loco po$ito: fene$tris ue in parte pa/ rietis cel$iore adapertis/ coenacula et mã$iones redactas cõ $tat/ut digniores multo<01> elegantiores habeantur.</P> <head>LAVS DEO HONOR ET GLORIA.</head> <head>LEONIS BAPTISTAE ALBER TI FLOREN TINI VIRI CLA ri$$imii de re Aedificatoria opus eleganti$$i mum et &qtilde;maxime utile/ Flo rentiæ accurati$$ime impre$ $um opera Magi$tri Nicolai Laurentii Alamam: Anno $alutis Mille$imo octua go$imo quinto: quarto chalendas ianuarias.</head> <pb> <P>Bapti$ta $iculus in auctoris per$ona Ad lectorem</P> <P>Ingenuum $upere$$et opus nunc Dædale: $i me</P> <P>Legi$$es: ualidis uolitare per aera pennis</P> <P>Vidi$$es teneri trepidantia brachia nati</P> <P>Po$$et et Archimedes totum qua uerteret orbem</P> <P>Inuenta gaudere ba$i: cura<01> $olutus</P> <P>Siquis hyperboreos ardet di$cindere montes:</P> <P>Aemulus a$$iduo $uperet babylona labore:</P> <P>Condat et excel$o pendentia culmina olympo</P> <P>Veli$icatus athos narratur: iungere terras</P> <P>Pontibus humana in$truxit $ollertia: $ed te</P> <P>Nõ minus i$ta iuu&etilde;t uolumus &qtilde; pagina $ignat.</P> <P>Pugnabit no$tra hæc armatos machina mutos</P> <P>Cautius: hac poterit $e $e ho$tis ab ho$te tueri:</P> <P>Terrigeni$<01> minus nocui$$ent tæla tonantis:</P> <P>Fru$tra et trinacrii $uda$$ent brachia fabri:</P> <P>Encheladus $icula nec iam premeretur harena.</P> <P>Quo priuata domus/quo regia tecta $truantur</P> <P>Ordine: quo loca $acra deũ ornes: quoue <04>phana</P> <P>Certus eris: quo rura colas: &qtilde; fertilis illinc</P> <P>Surgat ager: læta ut capiant uix horrea me$$es:</P> <P>Inde operum uitia emendes qua regula: qu&etilde; ut</P> <P>Qui$<01> modũ rebus tandem proponat agendis:</P> <P>Accedit po$t hæc romanæ gratia linguæ/</P> <P>Si te forte iuuat/nulla palle$cere culpa</P> <P>Eloquii: eloquiũ hic &etilde;: quod<01> imiteris habebis/</P> <P>Et quæ nulla tibi uete<38> monumenta dedere/</P> <P>Hic no$ces: lecture meas $i uoluere carthas</P> <P>Non pigeat: loculi$<01> tenax $i parcere auaris</P> <P>Dedi$cas: largas $i bibliopola $onanti</P> <P>Impleat ære manus. No$tros legi$$e labores</P> <P>Nonte poeniteat: celeri quos callidus arte</P> <P>Impre$$or doctæ per$trinxit robore dextræ<*></P> <head>FINIS</head> <pb> <head><*>REGISTRVM<*></head> <table> <row><col>a</col><col>primũ albũ</col><col>Leonis</col><col>$ubactæ<01></col><col>eadem</col></row> <row><col>b</col><col>at<01> ueluti</col><col><09> illic</col><col>quotiens</col><col>Nã<01></col></row> <row><col>c</col><col>$ui</col><col>quando</col><col>ut $it</col><col>imbres</col></row> <row><col>d</col><col>et acres</col><col>principales</col><col>quæ</col><col>ne<01></col></row> <row><col>e</col><col>latentes</col><col>rubra</col><col>Nam</col><col></col></row> <row><col>f</col><col>in materiã</col><col>Cre$iphum</col><col>fo$$æ</col><col>$ecũdo</col></row> <row><col>g</col><col>pp&etilde;diculũ</col><col>mittito</col><col>fateri</col><col>quæ</col></row> <row><col>h</col><col>aedificia</col><col>expeditis</col><col>adeo</col><col>non</col></row> <row><col>i</col><col>putent</col><col>profecto</col><col>ponendis</col><col>$tetur</col></row> <row><col><*></col><col>eiu$dem</col><col>penetralibus</col><col>fluento</col><col>aut</col></row> <row><col>l</col><col>inci$is</col><col>portam</col><col>$upra</col><col>cos et</col></row> <row><col>m</col><col>neque</col><col>ueteres</col><col>uer$o</col><col>crudo</col></row> <row><col>n</col><col>$ic $tatu<*></col><col>u$u et</col><col>tum et</col><col>faciet</col></row> <row><col>o</col><col>quo uis</col><col>$unt</col><col>ti aqua</col><col>ron&etilde;</col></row> <row><col>p</col><col>locata</col><col>neis</col><col>athenas</col><col></col></row> <row><col>q</col><col>cra$$itudi</col><col>thiis uero</col><col>quæ $uper</col><col>nõ ni$i</col></row> <row><col>r</col><col>dinem</col><col>coronas</col><col>armamenti</col><col>adiccit</col></row> <row><col>$</col><col>e$t non</col><col>phis apud</col><col>in ea re</col><col>memo</col></row> <row><col>t</col><col>lumna ip$a</col><col>i$tius</col><col>immatura</col><col>nece$$</col></row> <row><col>u</col><col>et $iqua</col><col>num con$c&etilde;</col><col>ma theatri</col><col>theatr</col></row> <row><col>x</col><col>ue$tiouli$<01></col><col>magnifica</col><col>ornam&etilde;to<38></col><col>de$cen</col></row> <row><col>y</col><col>ratio</col><col>ri qui</col><col>dabi$ nu</col><col>ad dun</col></row> <row><col>z</col><col>uoluptate</col><col>autem</col><col>peritiam</col><col>Lconi$</col></row> <row><col>&</col><col>retur et $iti</col><col>apud</col><col>rum $elig&etilde;</col><col>gabim</col></row> <row><col><40></col><col>et innectito</col><col>aiunt</col><col>cru$tam</col><col>ueus</col></row> <row><col><38></col><col>opus et</col><col>illic aptũ</col><col>pruna</col><col>cauda</col></row> </table> <pb> ne quid deceat. Nã ædifica$$e quid&etilde; nece$$itatis &etilde;: cõmode ædifica$$e cũ a nece$$itate id quid&etilde;: tũ et ab utilitate ductũ e$t. Ve<38> ita ædifica$$e/ut lauti approb&etilde;t: frugi nõ re$puãt: nõ ni$i a peritia docti et bene cõ$ulti et ualde cõ$iderati arti ficis <04>fici$ce&ttilde;. Præterea facere quæ u$ui cõmoda uideãtur: et quæ po$$e <04> in$tituto et fortune ope fieri nõ dubites/non magis architecti &etilde;/&qtilde; oparii fabri. Sed præcogita$$e ac men te iudicio<01> $tatui$$e qd oĩ ex pte pfectũ at<01> ab$olutũ futu rum $it: eius unius &etilde; ingenil quale quærimus. Ingenio igi&ttilde; inueniat: u$u cogno$cat: iudicio $eligat: cõ$ilio cõponat: ar te pficiat oportet quod aggredia&ttilde;. Qua<38> re<38> oĩum e$$e fũ damentũ $tatuo prud&etilde;tiã et cõ$ilii maturitat&etilde;: reliquas aũt uirtutes/humanitat&etilde;, facilitat&etilde;/mode$tiã/ <04>bitat&etilde; nõ in eo magis de$idero &qtilde; in cæteris cuiuis artificio deditis hoĩbus. I$ta. n. $ũt quæ qui nõ hãbeat/ne homin&etilde; qd&etilde; putãdũ cen$a am. Sed oĩo ei fugi&etilde;da e$t leuitas/pu cacia/$actãtia/int&etilde;pã tia/et $iqua $ũt/quæ bonã gratiã minuãt in ciuibus: odium ue augeãt. Cæte<38> $ic gerat uelĩ $e$e uti ĩ $tudiis littera<38> fa ciũt. Nemo. n. $e $atis dedi$$e opam litteris putabit: ni au ctore$ o&etilde;s &etilde;t nõ bonos legerit at<01> cognorit: qui qd&etilde; in ea fa cultate aliquid $crip$erint quã $ect&etilde;tur. Sic i$tic quot quot ubi<01> aderũt opinione et cõ$&etilde;$u hoĩum <04>bata opa per&qtilde; dili genti$$ime $pectabit: mãdabit lineis: notabit numeris: uo let apud $e diducta e$$e modulis at<01> exemplaribus: cogno $cet/repetet ordin&etilde;/locos. genera numero$<01> re<38> $ingulari um/quibus illi quid&etilde; u$i $unt: præ$ertĩ q maxima et digni$ $ima effecerint: quos fui$$e uiros egregios cõiectura &etilde;: quã doquid&etilde; tanta<38> imp&etilde;$a<38> moderatores fuerint: nõ tam&etilde; ua $ta illa exaggeratione opum mouebi&ttilde;/ut in eo acquie$cat. Res magna &etilde;/inquit ille/quã colonus facit: $ed ĩ primis di$ quiret quid ĩ quocũ<01> $it artificii pcogitati et recõditi aut ĩ uenti ratione ra<38> et admirabile: a$$ue$cet<01> $ecũ nihil <04>ba ri/ni$i quod oĩo $it elegãs dignũ<01> admiratione ingenii: et quicquid erit ubi<01> <04>babile ad $e recipiet ut imitetur. Quæ