<pb>

<pb>

<pb>

<pb>
<hd>
<hd>
<hd>

<pb>
<h>M. VITRVVII
VIRI SV AE PROFES-
SIONIS PERITISSIMI,
DE ARCHITECTVRA
LIBRI DECEM, AD AVGV-
_$tum Cæ$arem accurati{$s}_.
_con$cripti_:
&
NVNC PRIMVM IN GERMANIA QVA
_potuit diligentia excu$i, atq; hinc inde $chema_
_tibus non iniucund{is} exornati_.</h>
<h><023> ADIECIMVS ETIAM PROPTER
_argumenti conformitatem_,
SEXTI IVLII FRONTINI DE
AQVAEDVCTIBVS VRBIS ROMAE,
_libellum. Item ex libro_</h>
<h>NICOLAI CVSANI CARD.
DE STATICIS EXPERIMEN-
_tis, fragmentum_.</h>
<h>C_um indice copio$i{$s}imo, & di$po$i-_
_tione longe meliori, quàm antea_.
_Sum Philippi Torrentini_. <ol>1567</ol>.
ARGENTORATI IN OFFICINA
_Knoblochiana per Georgium Machæropiœum_.
ANNO M. D. XLIII.</h>
<pb>

<pb>
<h>GEORGIVS MACHAEROPIOEVS
Typographus ad lectorem.</h>
<p>TAMETSI EX VETVSTIS
$criptoribus alius alio & utilior e$t, & am-
pliori laude dignus: cum tam\~e nemo $it qui
non mereatur legi, nullus eorum pror$us, in
tanta præ$ertim paucitate, negligendus uide
tur. Ne{que}id antiquitati modo dandũ e$$e arbitror: $ed quia
nullus illis melioribus $eculis in publicũ prodire audebat,
qui non aliquid utilitatis afferret $uo labore. Idip$um etiam
de argumentis, in quibus uer$ati $unt, $entiendum e$t. Non
enim res ullas $olebant tractandas $u$cipere, ni$i quas intel-
ligere e$$et oper{ae}precium. Et tamen uidemus quo$dam uete
rum, etiam qui $unt ex optima nota, uel contem ni omnino,
uel in paucorum bibliothecis delite$cere: a maiore autem $tu
dio$orum parte nun{quam} attingi. In eo numero e$t hic. M. Vi-
<mgr>_M. Vit<007>uuius_.</mgr>
truuius, cuius cum opus de Architectura egregium $atean-
tur omnes, lectu{que} inprimis dignum, præteritur tamen $ere
ab omnibus. Nomen quidem ip$um e$t celebre: & pauci$$i-
mi$unt, uel ex mediocriter doctis, qui Vitruuium de Archi
tectura $crip$i$$e ignorent. At uix cente$imus qui${que} interea
nouit, quidliber contineat. Hoc non ideo accidit, uel quia
author malus $it autineptus, uel quia genus argum\~eti $it co-
gnitu inutile: $ed quia nimis $unt delicati, qui literarum $tu-
dia hodie $ectantur. Eligunt enim aut leuiora $cripta, aut a-
mœniora, ex quibus delectationem $ine magno labore ca-
piant. Ergo quia hic Vitruu{ij} liber nonnihil e$$e ob$curus
creditur: propter difficultat\~e ab eius lectione ut plurimum
abhorrent. Nam $criptorem ip$um non po$$unt, tan{quam} mi-
nusidoneum, repudiare. Primum ea {ae}tate uixit, et opus hoc
<mgr>_Aetas_.</mgr>
edidit, quo uera $olida{que} eruditio florebat, aut certe adhuc ui
gebat. Et $emper ab eruditis hominibus, quibus iudicandi
authoritas communi omnium con$en$u tribuitur, habitus
e$t bonus & non uulgaris prec{ij} $criptor. Faten dum e$t certe,
<mgr>_Stylus_.</mgr>
quod resip$a declarat, non adeo bene expolitã habere dictio
n\~e. Latine enim loquitur magis, {quam} $plendide aut eloqu\~eter.

<pb>
Verum meminerimus, non ideo hoc opus reliqui$$e, ut elo
quentiam inde di$ceremus. Ip$e quo{que} pluribus locis id ex-
cu$at, quod minus excultam habeat orationem: ueniam{que}
$ibi dari po$tulat, quã architecto concedi æquum $it. Et $or-
ra$$e res quam tractat, ex earum e$t genere, quæ doceri con-
tentæ, $icut ait Manilius, exornari elegantiore $tylo nõ $u$ti-
<mgl>_Ornari res ipsa negat_,
_contenta doceri_.</mgl>
neant. Quam{quam} $implex e$t eius dictio, magis quam impura
aut corrupta: ut $acile animaduertas, <ul hd>neglectu</ul> magis quam
in$citia $actum, ut maior\~e nitorem in eo de$ideres. Græcas
<mgl>_Voces grecæ_.</mgl>
uoces $ubinde inter$erit: uel quia latinas nõ habebat, quibus
omnia, quæ uolebat, exprimeret: uel quia græcæ $atisiam
notæ erant, & u$u peruulgatæ, etiam inter homines Roma-
nos. Nam quemadmodum & exqui$itior ædificiorum $tru
ctura, & machinæ $ubtiliore artificio $abre$act{ae}, aliaque eius
generis: item mu$ica & qu{ae}cum{que} ad uitam cultiorem perti-
nent artes, <ul hd>ex Græcia in Italiã prodierunt,</ul> ita nomina quo{que}
$ecum attulerũt, quibus originem $uam referrent. Nunc in
his uocabulis intelligendis plurimum laboramus, quæ tũc
propter rerum notitiam, etiam uulgo erant u$itata. Sed hæc
ob$curitas diligentia & $tudio uinci pote$t, quæ nonnullos
deterret, quo minus experiri au$int, quam arduus aut mole
$tus $it illis futurus labor. Minime ergo debuerat hæc resim
minuere Vitruuio gratiã apud homines nõ ignauos: $ed po
tius eorũ indu$triam excitare, ut eo att\~etiore conatu ad eius
lectionem accederent. quæ præterea $unt cau$æ, quæ illi
non minimum commendationis afferunt: quod <ul hd>& $olus</ul> in
hoc argumenti genere nobis extat: & id ip$um ita $edulo &
accurate exequutus e$t, ut uix quidquam ab$olutius, quod
ad fidem & ueritatem attinet, requirere quis po$$it. Rogabis
$or$an, quor$um tibi ueterem architecturam di$cere condu
cat. Primum, $i re$pondeam hone$tam oblectationem, quæ
<mgl>1</mgl>
inde excipitur, nõ debere pro nihilo duci: multi, opinor, id
mihi concederent. $unt enim non pauci, qui fructum hunc
magna ex parte $pectant in literis. Atqui$ihic unus e$t finis,
inquies, $ine magna iactura licebit contemnere. fate or, $i ita
res haberet. Verum nõ uoluptas $ola: $ed manife$ta nec pœ-
nitenda utilitas inde re$erri pote$t: eaque multiplex. Quan-

<pb>
tum enim dedecus e$t, quod qui inter doctos non modo lo-
<mgr>2.</mgr>
cum, $ed gradum quo{que} aliquem habere uolunt, <ul hd>partes $ua</ul>
rum ædium non po$$unt $uis nominibus di$cernere? At $i
quis in Vitruuio non o$citanter $it uer$atus, is $uum cuique
parti proprium nomen reddet. Deinde fieri nõ pote$t, quin
identidem in legendis antiquis $criptoribus hæ$ites: ni$i hu-
ius $ub$idio $ueris adiutus. Hic e$t alter $ructus, quem con-
temnere non oportet. Habet non exiguam laudem Laza-
rus Baifius, quia collectis undecum{que} te$timon{ij}s, & inter $e
comparatis, aditum ad rei nauticæ intelligentiam pate$ece-
rit. Cur id? Nempe quoniam hac $ua indu$tria, ad intelligen
das ueteres hi$torias, qua$i manu direxit eos, qui adiutore
opus habebant. Ergo qui libellum illum legunt, non putant
$e operam male collocare. Quid ergo de Vitruuio $entien-
dum? qui non unam dumtaxat partem, $ed tot $imul res cõ-
plexus: non $epulta uetu$tatis monumenta hinc inde eruit,
$ed ip$am uetu$tatem, cuius fuit oculatus te$tis, nobis qua$i
in tabulis de$criptam reliquit. Ne{que} mihi ob{ij}cias, $ui$$e ra-
tionem ueterum a no$tra pror$us diuer$am: ideo{que} appella-
tiones, quibus u$i $unt, ne{que} temporibus no$tris conuenire:
ne{que} po$$e a nobis intelligi. Nam cum decimus liber iudice
tur al{ij}s ab$tru$ior: uidemus tamen Budæũ Iocundi presby-
teri opera adiutum, machinarũ nomina ad {ae}tatem no$tram
u$um{que} præ$entem accommoda$$e. Ne{que} tamen aliqua e$$e
nego, quæ uix ullus unquam hominum a$$e quetur. $ed hæc
ad reliqua inue$tiganda impedimento e$$e minime debent.
His quo{que} accedit aliud tertium: quod non loquitur ut ma-
<mgr>3</mgr>
nuarius opi$ex: $ed res de quibus agit, ex liberalium artium
fontibus ductas ac depromptas, cum ratione exponit. Ita
hic multa Philo$ophiex interioribus $uis the$auris de$um-
pta recogno$cent. Habebunt Mathematici in quibus $e ex-
erceant. Habebunt Mu$ici artis $u{ae} principia ex A ri$toxeno
translata.</p>
<p>Quare in excudendo Vitruuio non male merei literari{ae}
con$ului$$e arbitror: & hunc meum laborem recti $ani{que} iu-
dic{ij} hominibus approbatum iriconfido. Quid autem pr{ae}-
$titerimus, tamet$i par e$t al{ij}s {ae}$timandum relinquere: pau-

<pb>
cis tamen indicabo lectoribus, ut admoniti melius animad
uertant ac expendãt. In exemplari recogno$cendo, ut emen-
datius haberetur, fidelis diligentia e$t adhibita. Græca etiam
eruditorum ope, quoad licuit, re$tituimus. Ne{que} tamen om-
nia repurgata e$$e profiteor. Non enim au$i $umus temere
mutare, ubi nobis certa ueritas non con$tabat: etiam $i men
dum interdum $ube$$e con{ij}ceremus. Quia uero ad huius
artis cognitio nem plurimum conducunt $chemata, ea exci-
denda curauimus elegantiore $orma, quam in Florentino
exemplari ui$antur. In colligendo & digerendo Indice, ma-
gis ueremur, ne quis immodicum no$trum laborem repr{ae}-
hendat, quam de negligentia queratur. E$t enim admodum
copio$us. Ne quis tamen nos modũ exce$$i$$e exi$timet, $u<?>
mus hoc con$ilium $ecuti, ut lector <ul hd>plures locos inter $econ</ul>
<ul hd>$erendo,</ul> alterum alterius adminiculo $acilius intelligeret.
Addidimus etiam Indicem Græcarum dictionum, $i quis
$orte requireret. Titulos $chematibus in$criptos, ex Italica
uer$ione mutuati $umus. non enim $unt Vitruu{ij}. Verba
quæ Io. Iucundus uel repo$uit uel addidit, reliqui-
mus: uerũ his notis <213> <215> inclu$a, quo di$cer
nerentur. Nuncpeto a $tudio$is lectori-
bus, ut $edulitati no$træ faueant: &
$icubileuiter peccatum e$t,
igno$cant.</p>
<pb>
<h>OMNIVM
CAPITVM LIBRORVM. X.
M. VITR VVII
DE ARCHITECT VRA
ENVMERATIO.
CAPITA PRIMI LIBRI.</h>
<toc it>
_QVID SIT ARCHITECTVRA, ET DE_
# architect{is} in$tituend{is}. # _C_ap. # _I_.
_E_x quibus rebus architectura con$tet. # _C_ap. # _II_.
_D_epartibus architectur æ in priuatorum & publico-
# rum ædificiorum di$tributionibus, & gnomonices,
# & machination{is}. # _C_ap. # _III_.
_D_e electione locorum $alubrium, et quæ ob$int $alubritati, & unde lumi-
# na capiantur. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e fundament{is} murorum & turrium. # _C_ap. # _V_.
_D_e diui$ione operum, quæ <007>ntra muros $unt, & eorum di$po$itione, ut
# uentorum nox{ij} flatus uitentur. # _C_ap. # _VI_.
_D_e electione locorum ad u$um communem ciuitat{is}. # _C_ap. # _VII_.
</toc>
<h>CAPITA SECVNDI LIBRI.</h>
<toc it>
_DE P_ri$corum hominum uita, & de init{ij}s humanitat{is} at{que} tecto-
# rum, & increment{is} eorum. # _C_ap. # _I_.
_D_e princip{ij}s rerum $ecundũ Philo$ophorũopiniones. # _C_ap. # _II_.
_D_e lateribus. # _C_ap. # _III_.
_D_e arena & eius generibus. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e calce. # _C_ap. # _V_.
_D_e puluere puteolano. # _C_ap. # _VI_.
_D_e lapicidin{is}. # _C_ap. # _VII_.
_D_e generibus $tructuræ, & earum qualitatibus. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e materie cedenda. # _C_ap. # _IX_.
_D_e abiete $upernate & infernate, cum _A_pennini de$crip. # _C_ap. # _X_.
</toc>

<pb>
<h>CAPITA LIBRI TERTII.</h>
<toc it>
_DE_ $acrarum ædium compo$itione & $ymmetr{ij}s, & corpor{is}
# huma@imen$ura. # _C_aput # _I_.
_D_e quin{que} ædium $peciebus. # _C_aput # _II_.
_D_efundationibus & column{is} at{que} earum ornatu & epi$tyl{ij}s, tam inlo
# c{is} $olid{is}, quàm in conge$tit{ij}s. # _C_ap. # _III_.
</toc>
<h>CAPITA LIBRI QVARTI.</h>
<toc it>
_DE_ tribus generibus columnarum, origines etc. # _C_ap. # _I_.
_D_e ornament{is} columnarum. # _C_ap. # _II_.
_D_e ratione dorica. # _C_ap. # _III_.
_D_e interiore cellarum & pronai di$tributione. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e æd<007>bus con$tituend{is} $ecundum regiones. # _C_ap. # _V_.
_D_e o$tiorum et antepagmentorum $acrarum etc. # _C_ap. # _VI_.
_D_e tu$canic{is} rationibus ædium $acrarum. # _C_ap. # _VII_.
_D_e ar{is} Deorum ordinand{is}. # _C_ap. # _VIII_.
</toc>
<h>CAPITA LIBRI QVINTI.</h>
<toc it>
_DE_ foro. # _C_ap. # _I_.
_D_e ærario, carcere, & curia ordinand{is}. # _C_ap. # _II_.
_D_e theatro. # _C_ap. # _III_.
_D_e harmonia. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e theatriua$is. # _C_ap. # _V_.
_D_e conformatione theatri facienda. # _C_ap. # _VI_.
_D_e tecto porticus theatri. # _C_ap. # _VII_.
_D_e tribus $cenarum generibus. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e porticibus po$t $cenam & ambulationibus. # _C_ap. # _IX_.
_D_e balne arum di$po$itionibus & part<007>bus. # _C_ap. # _X_.
_D_e pale$trarum ædificatione & xy$t{is}. # _C_ap. # _XI_.
_D_e portubus & $tructur{is} in aqua faciend{is}. # _C_ap. # _XII_.
</toc>

<pb>
<h>CAPITA SEXTI LIBRI.</h>
<toc it>
_DE_ diuer$is regionum qualitatibus, et uar{ij}s cœli a$pectibus, $ec@-
# dum quos $unt ædific<007>a di$ponenda. # _C_ap. # _I_.
_D_e æd<007>ficiorum priuatorũ proportionibus & men$ur{is}. # _C_ap. # _II_.
_D_e cau{is} ædium. # _C_ap. # _III_.
_D_e atr{ij}s et tablin{is}, et eorũ dimen$ionibus, et $ymmetr{ij}s. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e triclin{ij}s & œc{is}, & exedr{is}, et pinacothec{is} & c. # _C_ap. # _V_.
_D_e œc{is} more _G_ræco. # _C_ap. # _VI_.
_A_d quas cœli regiones quæ{que} ædificiorum genera $pectare debeant, ut
# u$ui & $alubritati $int idonea. # _C_ap. # _VII_.
_D_e priuatorum & communium ædificiorum propr{ij}s loc{is}, et generibus
# ad qua$cum{que} per$onarum qualitates conuenientibus. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e ru$ticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorum de
# $criptionibus, at{que} u$ibus. # _C_ap. # _IX_.
_D_e _G_ræcorum æd<007>ficiorum eorum{qúe} partium di$po$itione at{que} differen-
# tibus nominibus, $at{is} ab _I_talic{is} moribus de$crip. # _CAP_. # _X_.
_D_e firmitate & fundament{is} ædificiorum. # _C_ap. # _XI_.
</toc>
<h>CAPITA SEPTIMI LIBRI.</h>
<toc it>
_DE_ ruder atione. # _C_ap. # _I_.
_D_e macer atione calc{is} ad albaria opera & c. # _C_ap. # _II_.
_D_e camerarum di$po$itione, trulli$$atione, et tectorio etc. # _C_ap. # _III_.
_D_e politionibus in humid{is} loc{is}. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e ratione pingendi in ædific{ij}s. # _C_ap. # _V_.
_D_e marmore, quomodo paretur ad tectoria. # _C_ap. # _VI_.
_D_e coloribus, & primum de ochra. # _C_ap. # _VII_.
_D_e min{ij} rationibus. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e min{ij} temper atura. # _C_ap. # _IX_.
_D_e coloribus qui arte fiunt. # _C_ap. # _X_.
_D_e ceruleitemperationibus. # _C_ap. # _XI_.
_Q_uomodo fiat ceru$$a, & ærugo, et $andaraca. # _C_ap. # _XII_.
_Q_uomodo fiat o$trum, colorum omnium factitiorum etc. # _C_ap. # _XIII_.
_D_e purpure{is} coloribus. # _C_ap. # _XIIII_.
</toc>

<pb>
<h>CAPITA OCTAVI LIBRI.</h>
<toc it>
_DE_ aquæ inuentionibus. # _C_ap. # _I_.
_D_e aqua hymbrium. # _C_ap. # _II_.
_D_e aquis calid{is} & quas habeant uires, à diuer$is metall{is} prodeuntes, et
# de uariorum fontium, fluminum, lacuum{qúe} natura. # _C_ap. # _III_.
_D_e proprietate item nonnullorum locorum & fontium. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e aquarum experiment{is}. # _C_ap. # _V_.
_D_e perductionibus & librationibus aquarum, & in$trument{is} ad hunc
# u$um. # _C_ap. # _VI_.
_Q_uot mod{is} ducantur aquæ. # _C_ap. # _VII_.
</toc>
<h>CAPITA NONI LIBRI.</h>
<toc it>
_PLATONIS_ inuentum de agro metiendo. # _C_aput # _I_.
_D_e norma, _P_ythagoricũ inuentum, ex orthogon{ij} trigoni defor-
# matione. # _C_ap. # _II_.
_Q_uomodo portio argenti auro mi$ta, in integro opere depræhendi, di-
# $cerni{qúe} po{$s}it. # _C_ap. # _III_.
_D_e gnomonic{is} rationibus exrad{ij}s $ol{is} per umbram inuent{is}, & mun
# do at{que} planet{is}. # _C_ap. # _IIII_.
_D_e $ol{is} cur$uper duodecim $igna. # _C_ap. # _V_.
_D_e $yderibus quæ $unt à zodiaco ad $eptentrionem. # _C_ap. # _VI_.
_D_e $yderibus quæ $unt à zodiaco ad meridiem. # _C_ap. # _VII_.
_D_e horologiorum rationibus, et umbr {is} gnomonum æquinoctiali tempo
# re, _R_omæ, et nonnull{is} al{ij}s loc{is}. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e horologiorum ratione, & u$u, at{que} corum inuentione, & quibus in-
# uentoribus. # _C_ap. # _IX_.
</toc>
<h>CAPITA DECIMI LIBRI.</h>
<toc it>
_DE_ machina quid $it, & eius ab organo differentia, origine & ne-
# ce{$s}itate. # _C_ap. # _I_.
_D_e ædium $acrarum publicorum{qúe} operum machinationnibus tracto-
# r{ij}s. # _C_ap. # _II_.

<pb>
_D_e diuer$is appellationib. machinarũ, & qua rõne erig. # _C_ap. # _III_.
_S_imil{is} $uperiori machina, cui coli{$s}icotera tutius cõmitti po$$unt, immu-
# tata dumtaxat $ucula in tympanum. # _C_ap. # _IIII_.
_A_liud machinæ tractoriæ genus. # _C_ap. # _V_.
_I_ngenio$a _C_te$iphont{is} ratio ad grauia onera ducenda. # _C_ap. # _VI_.
_D_e inuentione lapicidinæ qua templum _D_ianæ _E_phe$iæ con$tru-
# ctum est. # _C_ap. # _VII_.
_D_e porrecto & rotundatione machinarum ad onerum
# leuationes. # _C_ap. # _VIII_.
_D_e organorum ad aquam hauriendam generibus, & primum de
# tympano. # _C_ap. # _IX_.
_D_e rot{is} & tympan{is} ad molendum farinam. # _C_ap. # _X_.
_D_e cochlea quæ magnã copiam extoll<007>t aquæ, $ed nõ alte. # _C_ap. # _XI_.
_D_e _C_te$ibica machina, quæ alti{$s}<007>me extollit aquam. # _C_ap. # _XII_.
_D_e hydraulic{is} machin{is} quibus organa perficiuntur. # _C_ap. # _XIII_.
_Q_uarõe rheda uelnaui uecti per actũ iter demetiamur. # _C_ap. # _XIIII_.
_D_e catapultarum & $corpionum rationibus. # _C_ap. # _XV_.
_D_e bali$tarum rationibus. # _C_ap. # _XVI_.
_D_e proportione lapidum mittendorũ ad bali$tæ foramen. # _C_ap. # _XVII_.
_D_e catapultarũ bali$tarũ{qúe} cõtention<007>bus et t\~eperatur{is}. # _C_ap. # _XVIII_.
_D_e oppugnator{ij}s defen$or{ij}s{qúe} rebus, & primum de ariet{is} inuentio-
# ne, eius{qúe} machina. # _C_ap. # _XIX_.
_D_e te$tudine ad conge$tionem fo$$arum par anda. # _C_ap. # _XX_.
_D_e al{ij}s te$tudinibus. # _C_ap. # _XXI_.
_T_<?>otius oper{is} peroratio. # _C_ap. # _XXII_.
</toc>
<pb>
<h>INSCRIPTIONES,
EX TRANSLATIONE ITALIC A
_author{is}, $chematibus $uprapo$itæ_</h>
<toc>
CARIATVM PORTICVS.#Pagina. 3.
Porticus per$ica, in$igne uirtutis con$tituta, captiuorum Pla
# tæ en$iũ $imulachra, pro columnis tecta $u$tinentia: Pau-
# faniæ Laconum ducis gloria. # Pag. 5.
Mœnium at{que} turrium murorum figura. # Pag. 18.
Fundamenti pectinatim facti, ueluti $erræ dentes e$$e $olent
#figura. # Pag. 21.
Aeolipilarum figura. # Pag. 22.
Palladia Athenien$ium turris marmorea octogona, An-
#dronici Cyrre$tis per$tructa. # Pag. 24.
Tritonis $igura. # Pag. 25.
Marmoreum amu$$ium. # Pag. 27.
Aurea ætas, quæ pri$corum hominum uita propter huma-
# nitatis initium, & propter ignem $ermonum procreatio,
# ac architectur æ principium $ui$$e dicitur. # Pag. 33.
Ex prima mundi hominum ætate ædificatio: multi enim
# ab animalibus exempla uitæ imitati $unt. # Pag. 35.
Pri$corum hominum Colchorum at{que} Barbarorum mate-
# riata con$tructio. # Pag. 37.
Græcorum laterum ex tribus generibus con$ormatis, & eo
# rum $ectionum ac compo$itionum figura # Pag. 40.
Pentadori $tructura. # Pag. 42.
Tetradori $tructura. # Pag. 42.
Muri reticulati affigurata indicatio. # Pag. 48.
Antiquæ ftructuræ imbricat{ae} $igura, quæ incerti muri di-
# citur. # Pag. 49.
Monumentorũ in ortho$tatis contentorum. # Pag. 51.
Ifodomi ftructura. # Pag. 52.
P$eudi$odomi $tructura. # Pag. 53.
Muri emplectri $tructura. # Pag. 54.
Græcorum $tructura ex diuer$is lateribus acornamentis,
#inter diatonos perpetuas continens parie.#Pag. 55.
</toc>

<pb>
<toc>
Quæ a Mau$olo rege in Halicarna$$o $itu egreg{ij}s opcri-
# bus per$tructa $uerint (nam in $eptem $pectaculis mun-
# di dinumerabantur) a$figuratio. # Pag. 57.
Lacunar{ij} uti communis generis $igura. # Pag. 64.
Aquatilium ratum a$figuratio. # Pag. 65.
Ex ædium $acrarum princip{ij}s, equibus con$tat $igurarum
# a$pectus: & primum in antis, quod gr{ae}ce ναώσἐν{πτ}άςασιν
# dicitur. # Pag. 73.
Peripteri $undamenti ichnographia, ex qua ad totius ædis
# orthographiã $acillime periti architecti etc. # Pag. 76.
Picno$ty li intercolumnium, $y$ty li{que} per$igur. # Pag. 78.
Dia$ty li intercolumn{ij} ac aræo$ty li $igura, cuius autem in-
# tercolumnium certa libertate, a quatuor modulis, u$que
# quantum eius columnæ longitudo ampliatur di$tantia,
# collocare decet. # Pag. 80.
Fundationes in cõge$tic{ij}s locis, ut $ub$tructiones in $olido
# detineantur, cum $ublica{que} machina pali$icatio compla-
# nata: $uper quam aræo$ty li, eu$ty li{que} intercolumnia pro
# $tylobatis alueolata podia e$$e uideantur. # Pag. 84.
Spiræ $eu ba$is per$eruientis uar{ij}s columnarum generibus
# quadratis uel atticurgis per$iguratio. # Pag. 86.
Ionicarum $pirarum ex diuer$is membris $ymmetriatis,
# permutati$que toris ac $upercil{ij}s figura. # Pag. 87.
Variarum colum. doricarum $triatarum fig. # Pag. 92.
Trium cuborum in una con$criptione figura. # Pag. 115.
Græcorum $orum Latinorum more figura. # Pag. 118.
Rotundarum monopterarum, ac peri$teratarum ædium in
# $ummo tholata $ere perindicata figura. # Pag. 130.
Balnearum di$po$itio, & earum interiorum membrorum
# affigurata con$tructio. # Pag. 136.
Caued{ij} Tu$canici figura. # Pag. 147.
Caued{ij} Corinth{ij} $igura. # Pag. 149.
Caued{ij} di$pluuiati ac compluu{ij}, impluu{ij}{que}. # Pag. 150.
Atriorum ex tribus con$ormatis generibus, & alarum, ta-
# blinorum, ac$aucium, impluuiorum, peri$ty liorũ quo{que},
# & aliorum eorum membrorum$ymmetria. # Pag. 152.
Oeciorum Corinthiorum $eu Aegyptiorum, græco more
</toc>

<pb>
<toc>
# per$tructa, ac perornata affiguratio, quæ Cicizenorum
# dicitur. # Pag. 154.
Loca præ$urniata, uti Laconicorum balnearia &
# hypocau$ta. # <220> Pag. 181.
Procumbentis in dentes, ut a terreno uapore aquæ $ub$i-
# dentia inueniatur $igura. # Pag. 186.
Aquæductionum diuer$imoda a$figuratio, ut agre$tium
# fructuum a$$luentem ubertatem, non minus tutionem
# mœnium $upplementum {que} nece$$arium in ciuitatibusha
# beant. # Pag. 201.
Archimedis mirum inuentum, quomodo deprehendit au-
# rum e$$e mixtum argento. # Pag. 209.
Aliarum machinarum pro grauiorum onerum eleuationi
# bus & remotionibus $igura. # Pag. 232.
Machinarum tractoriarum ad onerũ eleuationes, cũ qui-
# bus mouentur celeriter & expedite. # Pag. 234.
Organum tympanicum ad aquã hauriendam. # Pag. 240.
Rota modiolis circumdata, cum quibus altius extollitur
# aqua. # Pag. 242.
Rota qua magis altis locis excipitur aqua $itulis congiali-
# bus $errea catena $u$pen$is. # Pag. 242.
Rota ad $umendum aquam ex fluminibus, apta{que} ad mo-
# lendum $arinam. # Pag. 243.
</toc>
<h>FINIS.</h>

<pb><rh>LECTORI. S.</rh>
<p it>_EX_h{is}, quæ libro decimo _M_. Vitruuius habet, at{que} ex ueterum autho
rum Græcorum (quos ip$e citat) monument{is}, charecterum ali-
quot $ignificationes, quantum conce$$um fuit, colligi, in{qúe} tuum u$um hic
$eor $im $ub{ij}ci cur auimus. Boni ita{que} hanc no$tram diligentiam con$ulas
uelim: maiorem certe præ$tituri, $i $ui$$et datum.</p>
<p it>_P_rænominati cuius{que} integri, $iue cubiti, $iue ped{is}, $iue digiti, $iue
unciæ, $iue for amin{is}, $cire te uelim,</p>
<p>S. $emi$$em $ignificare.</p>
<p>: # . _quartam partem, non prænominati integri, $ed $emi{$s}is._</p>
<p><217> _octauam partem, non prænominati integri, $ed $emi{$s}{is}._</p>
<p>u. _duellam, quæ e$t; pars tertia præmominati integri._</p>
<p>9. _Sicilicum, quæ est pars quarta prænominati integri._</p>
<p>Z. _Drachmam, quæ est pars octaua prænominati integri._</p>
<p>F. _Duodecimam partem prænominati integri._</p>
<p>Γ. _Sextamdecimam partem prænominati integri._</p>
<p it>_QVIA_ tamen prædictorum charecterum, & aliorum quo{que} non-
null<007> in diuer$is exemplaribus aliter & aliter de$cripti corru-
pti{qúe} inueniuntur, $ingul{is} certam fidem adhibendam e$$e
haud puto, donec in exemplum quàm ca$tigati{$s}imum incidas. Puncta ue-
ro, quæ uel circulari <184>, uel quadrangular<007> forma <185> in eod\~e X. libro in-
ueniuntur, non $igni$ication{is} alicuius certæ, $ed clau$ularum di$tinctio-
n{is} tantum gratia facta e$$e uidentur. Ni$i qu{is} for $an ea minutias $ui cu
iu${que} integri $ignificare contenderet: $i ut tr adit a fuerunt, incorrupta ad
uos con$eruata haberentur.</p>

<pb>
<h>INDEX GRAECARVM DICTIONVM, QVAE
_in Vitruu{ij} libr{is} $par$im leguntur_.
PVNCTVM VNVM, PAGINAE PARTEM
_priorem: duo uero po$teriorem denotant_.</h>
<ind it>
<col 1>
<h>A.</h>
Aβατου#_59_.
ᾀηροβατιηὸυ#_228_:
ᾀηρӧλιθ@#_56_:
ᾀμαξόποδες#_257_.
ᾀμΦίρόνσις#_231_.
ᾀναλογία#_69_:
ᾀνδρῶυ#_162_.
ᾀντίβασις#_250_:
ᾀντιχ{οu~}ντες#_132_:
ᾄρητ@#_217_:
ἁρμόνια#_123_:
ᾀρσένιηου#_179_.
ᾄ@@ληνου#_16_:
ᾄτλαντες#_162_.
ᾄνριου#_29_.
<h>B.</h>
Bανανσὸυ#_228_:
<h>Δ.</h>
Διανλὸς#_138_.
@ιἀθεσις#_9_:
@ιάθνρα#_162_.
@ιατόν@#_54_:
@ιάτονου#_123_:
@ιδῶρωυ#_39_:
@ιε@ε\’νγμενου#_125_.
@ίμοιρ@#_72_:
@ιπηχαικἣ#_12_.
</col>
<col 2>
@ιπλάσιωυ#_72_:
@ῶρωυ#_39_:
<h>E.</h>
EηηλκσιαςἨριου#_177_.
ἐηΦορὰ#_86_.
ἑλι&ὴ#_217_:
ἐμβάτης#_105_.
ἐμπλεκτὸυ#_53_:
ἔντασις#_83_:
ἐπάγωυ#_233_:
ἐπίβαθρα#_257_.
ἐπιδίμοιρ@#_72_:
ἐπιπεντάμοιρ@#_72_:
ἐπιτίθηδες#_90_.
ἐπίςιτ@#_72_:
ἐπιοχίδες@#_254_:
ἐρμηδονὴ#_219_:
ἐοχάρα#_253: 257_.
ἐνθ\’να#_237_.
ἓνρηηα, ἓνρηηα#_208_:
<199>νρ@#_29_.
ἔΦεη@@ς#_72_:
<h>Z.</h>
Z\’νγα#_63_.
@νγεία#_63_.
<h>H.</h>
<150>χ{εῖ}α#_6_:
<h>Θ.</h>
</col>
</ind>
<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
οεμᾀτισμὀς#_12_.
θεοδότιου#_179_.
θνρωρ{εῖ}ιου#_160_:
<h>I.</h>
ǐδαία#_10_.
<h>K.</h>
κατηχ{οũ}ντες#_132_:
κανὼυ μ{οu}σιηὸς#_246_:
κα\~νσις#_180_:
κλίματα#_6_:
κοιλία#_202_:
κριοδόηη#_256_.
κν@ιηηνὸς#_154_:
κνηλικὴ κινησις#_228_.
κνηλώτης#_237_.
ννόσ{οu}ρα#_217_.
<h>Λ.</h>
Λογ{εῖ}ιου#_132_.
λόγ@ ὄπΤιηὸς#_8_.
λ{οu}ξὸς#_138_.
<h>M.</h>
Mετοχ\‘α#_90_.
μηρὸς#_105_:
μӧνας#_72_.
<h>N.</h>
Nαώςἐυ π@@άςασις#_732_:
<h>Ξ.</h>
Ξνςὸς#_162_.
<h>O.</h>
ᾦιαξ#_237_:
ὀιηονομία#_9_.
</col>
<col 2>
ὄρνγες#_258_:
<h>Π.</h>
Πεντάμοιρ@#_72_:
ϖερίαητ@#_131_.
ϖεριδρόμοιδ αι#_162. 139_.
ϖεριηχ{οũ}μτες#_132_:
ϖερίξιτου#_12_.
ϖερίξοχ@#_231_.
ϖίναξ#_247_.
ϖλείαδες#_162_:
ϖνΕνματιηὸυ#_228_:
ϖοσότης#_9_.
ϖόλ@#_211_:
πρὸς τὰὑςορ{οú}μενα#_223_:
πρὸς ὀρθὰς#_221. 222_.
προξ\’νγετου#_217_:
<h>Σ.</h>
Σαμβ\’νηη#_144_:
σηαιὰ#_18_.
σηιαθήρας#_26_:
σηοτινὸς#_38_:
ςοιχΕια#_15_.
ςόχοιλου#_86_:
ςρὶξ#_250_.
σνμΦόνια#_125_.
σννέμμενου#_124_:
σννηχ{οũ}ντες#_132_:
<h>T.</h>
Tάξις#_9_.
τέλι@ ᾀριθμὸς#_72_.
τρόχιλο@#_86_:
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
<ind it>
<h>T.</h>
ὑπα@@υ#_124_:
ὑπερβόλεου#_125_.
ὑπομόχλιου#_237_.
<h>Φ.</h>
Φθὅνγ@#_124. 125_:
</col>
<col 2>
Φνσιολογία#@
<h>X.</h>
Xηλὸυ
χρῶμα#_123_:
<h>Ω.</h>
ὤχρα#_178_:
</col>
</ind>
<h>ARCHITECTI
VIRTVTES.
PHIL OSOPHIAE ET
DISCIPLINARVM
MEDIOCRITER
SIT PERITVS:
NON ARROGANS:
SED
FACILIS,
AEQVVS, ET
FIDELIS:
SINE
OMNI AVARITIA,
QVOD
EST
MAXIMVM.</h>

<pb>
<h>INDEX IN DE-
CEM M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA LIBROS
_copio$i{$s}imus_.</h>
<ind>
<h>A.</h>
<col 1>
ABACVS#88.89.96.101:112.
A_bies_#13.61:118.
A_bies $upernas_#67.66:
A_biegnæ rates_#65.
A_b$cedentia_#10:167:
A_b$temius_#196:
A_bundantia palu$tr{is}_#134.
#A_cce$$us_#257.
A_cer $uccus_#196.
A_cetinatura_#196.
A_chantus_#47:9@:
A_cies oculorum_#134.167.
A_cidus $uccus_#196.
A_critudo_#63:
A_croterion_#90.:139.
A_ctor_#115.132.
A_ctus_#202:
#A_diectus_#224:
A_diectio_#23:83:85.89.107:134.146:
A_ditus_#12:18.77.81:112:122:131.139.
A_digere_#19:
A_dmini$tratio_#225:
#A_ër $alubr{is}, pe$tilens_#6:
A_edes, æd{is}_#70.73:77.79:82.85.88.
#95.108.111:112:113.
A_edes_ A_ugu$ti_#119:
A_edes_ C_orinthia_#13.
</col>
<col 2>
A_edes_ D_orica_#12.93.94:149:
A_edes_ I_onica_#12:93.104:
A_edicula_#176:
A_edes columnatæ_#112:
A_edes rotundæ_#112:
A_edes $acræ_#93:103.104:105.109.
#111.113:114.115:122.133:
A_edificatio_#13:34:37:103.
A_edificator_#160:
A_edilitas_#56:
A_eolipila_#22.
A_equilibr{is}, e_.#140.
A_equilatatio_#221:
A_equipondium_#237:
A_eracius denarius_#73.
A_erarius faber_#47:
A_erarium_#121.
A_ereus $ignatus_#72.73.
A_erugo_#183.196
A_es_ C_yprium_#182:
A_e$tiua_#155:172:
A_e$tiuarium_#204.
A_ether_#215.
#A_fricus uentus_#26.
#A_gger_#19:139:
A_ggeratio_#261:
A_grammatos_#7:
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
#A_henum_#135:199.262.
A_læ, arum_#111:
A_lbarium opus_#121: 137: 172:
A_lga_#128.
A_lligatio_#172:
A_lnus arbor_#62:188.
#A_ltanus uentus_#28:
#A_lueus_#115.135:
A_lueolatus_#85.
A_lumen_#45.191:192:203:
A_lumino$i fontes_#192:
#A_marit as_#65.
A_mbulatio_#75:79:81:82. 116:133.
A_mbulatio hypæthra_#134. 135. 138.
A_mbulatiles funduli_#246:
A_mu$os, id e$t, indoctus_#7:
A_mu{$s}ium_#26:
A_mphipro$tylos_#73:75:
A_mphitheatrum_#30:
A_mphithalamus_#161.
A_mplificare_#132.
#A_nalemma_#211:220. 222. 223. 225.
A_naporicahorologia_#225.
A_natona_#251.
A_ncones_#90:110:199:
A_ndronæ_#161.
A_ndronit{is}, tid{is}_.#161:
A_ngiportus_#22.28.30.
A_ngulus_#28. 10@. 106. 107:122. 170:
A_ngularia_#119:
A_ngu{is}_#196.
A_niatrologetos_#7:
A_nima_#247.
A_nnulus_#205:210.
</col>
<col 2>
A_ni$ocyclus_#229.
A_n$a_#49:
A_ntæ, arum_.#73:75:102:108.:111:113.
#120:121.163.
A_ntar{ij} funes_#230:
A_ntiba$is_#250:
A_ntefixa_#250:
A_ntelucanus $piritus_#29.
A_ntenna_#133.
A_ntepagmentum_#109:
A_nterides_#163:
A_nteridion_#253:
A_ntiboreum_#223:
A_nthrax_#176:
A_nularia_#184.
#A_pertura_#111. 125:
A_pollo_ C_olo{$s}icus_#235:
A_pollo_ D_elphicus_#68.94.
A_pophyx_#112.
A_phricus uentus_#26:28:
A_pparatio_#60:67:135. 147.
A_pportatio_#66:
A_pricus, a, um_.#67.
A_potheca_#158.
A_pothe$is_#101:
#A_qua@umnatura_#187:188.
A_qua calida & feruens_#45.46.
A_quarum ductio_#6.
A_quarius_#218.217.219:226.
A_quila_#218.
A_quilo uentus_#26:28:135:
A_quiliana_#119.
#A_ra_#109.113:114.
A_rbor thurifera_#194:
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
A_rca_#139:140. 149. 152.
A_rcula_#247.
A_rcus_#137.163.
A_rctos_#217:
A_rcturus_#217: 218:
A_rchitectura quid $it_#@.37:38.69:
A_rchitecti laudati_#2. 6.
A_rchitecti illaudati_#2.6.
A_rchitecto ab$oluto nece$$aria_#2:
A_rchitetonicus, a, um_.#211:
A_rchitectari_#142:168:
#A_rea_#10:17:22.30.59:71.
A_rea $almaria_#194.
A_rena_#21:43.187:
A_rena fo{$s}itia, nigra, cana, rubra_#13.
#43.44.140.140:
A_rena fluuiatica_#13.43:44.
A_rena marina_#13.43:44.
A_renariæ, arum_.#43:46.
A_renatum_#173.174.
A_renatio_#173:
A_ræo$tylos_#77:79:82:83.84:
A_rgentum_#178:180.
A_rgentum uiuum_#179:186.
A_rgentariæ tabernæ_#118:
A_rgentifodinæ_#178.
A_rge$tes uentus_#28:
A_rgilla_#137.158:
A_ries $ydus_#216:217:218:226.
A_ries machina_#19:225.256.
A_ries $ubrotata_#255:
A_rietaria machina_#255:256.
A_riopagus_#36:
A_rithmetica_#2:3.
</col>
<col 2>
A_rmarium_#166:
A_rmamentarium_#167:
A_rmenium_#177:
A_rmillæ_#235.
A_rrectar{ij}_#60.174
A_r$enicum_#179.
A_rtemon_#233:
A_rthrit{is}_#23:
A_rtifex_#142:177:203.
A_rtifex plumbarius_#203.
A_rundo_#14:172. 188.
A_rundo græca_#172.
A_rx $acrorum_#36:
#A_s_ & A_{$s}{is}_#72:73.
A_$cia_#171:
A_$ciare_#171:
A_$cen$us, us_.#112:128:131.
A_$cendens machina_#255:
A_$pectus_#119:
A_$pergo_#@38.
A_$peritas_#82:177.
A_$plenon_#16:
A_$$er_#103.104.147:164.172.:
A_$$eres cupre{$s}ini_#172.
A_$$eres abiegni_#172.
A_$$ulæ_#178.
A_$tragalus_#87.88.101:110.
A_$tragalus_ L_esbia_#110.
A_$trologia_#7.
#A_thleta_#138:139.162.165:205.210:
A_tlas mons_#190:
A_tlantides_#162.
A_tomi $eu di$iuncta_#38:
A_tramentum_#175:18:182.
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
_A_tramentum l<007>brarium#_181:_
_A_trium#_147:176_.
_A_tticurges#_86:87. 109:111_.
#_A_uctus#_185_.
_A_ula#_130. 131. 15<?>:_
_A_urum#_179_.
_A_uripigmentum#_179_.
_A_u$ter uentus#_22. 24. 26: 28.:_
_A_utomata#_234_.
#_A_x{<007>s}#_88: 102: 144. 169:_
_A_x{is} e$culinus#_169:_
_A_x{is} quernus#_169:_
_A_x{is} uolutarum#_88:_
_A_x{is} uer$atil{is}#_225_.
_A_xiculus#_237_.
_A_xon#_153:_
<h>B.</h>
_BACCA#194_.
_B_acillus#_43:_
_B_aculorum $ubactio#_173_.
_B_ali$ta#_6. 12. 129. 252. 254. 258_.
_B_alneæ#_13. 14. 135: 157:_
_B_alnearia#_157. 159_.
_B_altheus#_88:_
_B_arathrum#_262:_
_B_arbaricus ornatus#_4:_
_B_arycæphalæ $pecies#_81:_
_B_a$is#_86. 75. 253: 255. 257_.
_B_a$ilica#_119.: 120. 121. 154. 158_.
#_B_es & bc{$s}{is}#_72:_
_B_e$alterum#_72:_
_B_e$$al{is}. e.#_137. 175_.
_B_e$tiæ a$trorum#_219_.
#_B_ibliotheca#_13. 157. 158. 165: 166_.
</col>
<col 2>
_B_i$orum#_1@_.
_B_ipedal{is} paries#_49:_
_B_ipedal{is} retractio#_85_.
_B_ipedal{is} tegula#_137. 175_.
_B_ipedale tignum#_120: 121_.
_B_itumen#_45. 191: 192: 203:_
_B_itumen durum#_193:_
_B_itumen liquidum#_21: 193:_
_B_itumino$i $ontes#_192:_
#_B_ona fama#_142:_
_B_oreas uentus#_28:_
_B_rachium#_251. 154_.
_B_reuitas#_179: 190_.
_B_ruma#_211:_
_B_rumal{is} dies#_226:_
_B_rumale tempus#_145:_
#_B_ubile#_159_.
_B_uccina#_224:_
_B_uccula#_250_.
_B_ulla#_225_.
_B_ullitus, us.#_192:_
_B_uxus#_172_.
<h>C.</h>
_CACVMEN#250: 118: 122_.
_C_ecias uentus#_28:_
_C_æ${ij} oculi#_144_.
_C_æruleus color#_215: 182:_
_C_alathus#_95_.
_C_alda lauatio#_138_.
_C_aldaria, orum.#_135: 137.:_
_C_alcantes#_245_.
_C_alcatura#_243_.
_C_alculi crudi#_171: 224: 248:_
_C_alculiue$icarum#_196:_
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
_C_alculo$us#_196:_
_C_alix#_145_.
_C_alx#_21, 43: 44. 45: 48: 65. 137: 140:_
#_170. 171_.
_C_alx uiua#_203_.
#_C_amera#_137.: 171: 172.:_
_C_amillum#_250_.
_C_ampus#_189. 235_.
_C_ampe$tr{is} fons, locus#_189_.
#_C_anal{is}#_88. 92: 149: 171. 174:_
#_200_.
_C_anal{is}$tructil{is}#_100:_
_C_anal{is} l<007>gneus#_230_.
_C_analiculus#_105: 171. 248: 250_.
_C_anal<007>culus digital{is}#_171_.
_C_andela#_180:_
_C_andelabrum#_176:_
_C_andentia, æ.#_215:_
_C_andens luna#_215:_
_C_andentes uectes#_262:_
_C_annæ, arum.#_174_.
_C_anon mu$icus#_246:_
_C_anonicaratio#_6. 123_.
_C_antio#_123_.
_C_anther{ij}#_121. 103.: 104: 112: 119:_
#_C_apillum muliebre#_252. 254_.
_C_apillamentum#_95_.
#_C_apitulum#_88.: 89.: 93: 95.: 105_.
#_106. 112.: 113. 119: 120: 133:_
_C_apitulum puluinatum#_88. 102: 134:_
_C_apitulum _C_orinthium#_101:_
_C_apitolium#_36: 81:_
_C_apreoli#_103. 121. 250: 257:_
_C_aprilia#_159:_
</col>
<col 2>
_C_aptio#_7_.
_C_ap$um#_248_.
#_C_arbas uentus#_28:_
_C_arbunculus arenæ $pecies#_46: 187:_
_C_arbo#_65. 66: 84: 134: 140: 175:_
_C_arcer#_121_.
_C_archebus#_250:_
_C_ardo#_144: 211: 250_.
_C_ardo ax{is}#_144:_
_C_ardinatus trabs#_257:_
_C_ardines tran$uer$ar{ij}#_250:_
_C_ardines $ecuriclati#_250_.
_C_aries#_19. 63.: 65. 140: 172_.
_C_arpinus arbor#_63_.
_C_aryates#_3_.
_C_aryatides $tatuæ#_3:_
_C_arrus#_235_.
#_C_a$a#_34: 36: 37_.
_C_a$tellum#_66. 200: 202. 242:_
#_C_atapulta#_6. 249: 252_.
_C_ataracta#_190_.
_C_ata$tos#_198_.
_C_atatechnos#_95:_
_C_atatonum#_251_.
_C_atena#_139: 140. 172_.
_C_atenatio#_63. 228:_
_C_atena ænea#_225_.
_C_atinus#_245:_
_C_athetus#_88_.
#_C_auedium & eius $pecies#_147:_
_C_auliculus#_95: 101:_
_C_aurus uentus#_26: 28_.
_C_auum#_103: 147: 324_.
_C_auum ædium#_147: 158_.
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
#_C_edrus#_63:_
_C_edrium#_63:_
_C_ella#_73: 75: 77. 81: 82. 88. 107: 108_.
#_109. 111: 112: 113.: 125: 126.:_
_C_ella familiarica#_161_.
_C_ella lateritia#_56_.
_C_ella olearia#_159:_
_C_ella uinaria#_14: 159_.
#_C_ementum#_13. 21: 44: 46: 49: 53:_
#_108: 128. 139: 140: 104_.
_C_ementum <007>mbricatum#_48:_
_C_ementum molle#_56_.
_C_ementum reticulatum#_48_.
_C_ementitius paries#_59:_
_C_ementitia $tructura#_43. 47:_
_C_ementa marmorea#_178_.
_C_ementum de $ilice#_204_.
_C_ompacta tran$uer$aria#_199:_
#_C_entrum#_26: 28. 91. 88.: 107: 122:_
#_126. 128:_
_C_era cerulea#_103_.
_C_era punica#_108:_
_C_ero$trotum#_111_.
_C_eruix lignea#_247_.
_C_eruicula#_226:_
_C_errus#_62: 170_.
_C_eru$$a#_183. 196:_
#_C_halentes#_246: 247:_
_C_halcidica#_119_.
_C_harche$iauer$atilia#_235. 260_.
_C_hele#_253:_
_C_helo#_250:_
_C_helonia#_127: 230. 231. 233. 254. 259:_
_C_hodaces $errei#_235_.
</col>
<col 2>
_C_horagium#_133. 247_.
_C_horda#_123. 125. 144:_
_C_horobatos#_299: 200_.
_C_horographia#_190:_
_C_hors#_159_.
_C_horus#_123. 133_.
_C_hroma#_123. 124.: 126_.
_C_hromatice#_126_.
_C_hry$ocolla#_177: 181. 184_.
#_C_ircius uentus#_28:_
_C_ircinus#_26: 88: 89. 107: 112. 137:_
_C_ircinia#_122:_
_C_ircinatio#_6: 26: 28. 88: 128: 131:_
_C_ircuitus#_154_.
_C_ircuitio#_6. 18. 28: 30. 67. 77. 108:_
#_112: 138. 172_.
_C_ircus#_30: 81: 113_.
_C_ircunductio#_202.:_
_C_irculus#_143:_
_C_irculus $igni$er#_225_.
_C_irculatio#_215_.
_C_ircumrotundatio#_90_.
_C_ircum$onantes loci#_132:_
_C_i$ia#_229:_
_C_itharedus#_128_.
_C_iuitas#_22. 30:_
_C_yzicenatriclinia#_161_.
#_C_lauus#_170.: 172. 245_.
_C_lauicula#_253:_
_C_lauus mu$carius#_174_.
_C_liuus#_202: 203. 235_.
_C_lima, ide$t, cœli inclinatio#_6:_
_C_limaciclos#_253:_
_C_loaca#_6:_
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
_C_loaca $tructil{is}#_134:_
#_C_oagmentum#_41:_
_C_oagm\~eta#_48. 49: 52. 53: 54: 109. 140:_
#_170_.
_C_oagmentatus, a, um.#_259_.
_C_oagmentatio#_63_.
_C_oagulum#_194_.
_C_oaxatio#_116: 154. 169: 170_.
_C_oaxatus#_59:_
_C_oaxatum#_170:_
_C_ochlea#_140: 159: 244_.
_C_octus later#_21:_
_C_octura#_180_.
_C_œlum cameræ#_172:_
_C_œlum, pro aere#_15:_
_C_œnaculum#_59:_
_C_og<007>tatio#_11:_
_C_ogitata#_165:_
_C_oliculus#_176:_
_C_oll<007>gatio#_228:_
_C_olliquiæ#_147:_
_C_olluuiarium#_202:_
_C_olores#_173_.
_C_olo$$us#_56:_
_C_olo{$s}<007>cus _A_pollo#_235:_
_C_olo{$s}icoteron#_89. 231_.
#_C_oumbaria#_103: 239:_
_C_olumen#_102: 103_.
_C_olumna#_3. 56. 73: 75: 77. 77: 79: 81:_
#_82.: 83.: 84.: 85.: 90: 92: 94.: 102:_
#_103: 104: 105.: 107: 109: 111: 112: 116:_
#_117: 119: 129.: 131_.
_C_olumnatus#_112:_
_C_olumna _C_orinthia#_93: 94. 134_.
</col>
<col 2>
_C_olumna _D_orica#_94. 95. 107: 133:_
_C_olumna _I_onica#_87. 93: 94. 134_.
_C_olumna angular{is}#_83_.
_C_olumna med<007>ana#_77. 88_.
_C_olumella#_224:_
_C_olumella uer$atil{is}#_224: 234:_
_C_omitium#_56:_
_C_ommeatus#_66_.
#_C_ommen$us#_14. 31. 71. 72. 73: 114:_
#_143_.
_C_ommi$$ura#_63. 202:_
_C_ommodulatio#_69:_
_C_ommutatio#_147_.
_C_ompactio#_257:_
_C_ompactura#_112_.
_C_ompact<007>l{is}, e.#_112. 257:_
_C_omportatio#_17:_
_C_omplectit, procomplectitur#_235_.
_C_ompluuium#_147: 148:_
_C_oncamer are#_84_.
#_C_oncameratio#_43: 137. 162:_
_C_oncamerata $udatio#_128:_
_C_oncentus#_124. 125:_
_C_oncentus naturales#_125. 126_.
_C_oncertatio#_210_.
_C_oncha#_183:_
_C_onchilium#_183:_
_C_oncilium#_34_.
_C_onclaue#_153: 171: 172:_
_C_cnclu$io#_135. 139:_
_C_onclu$ura#_163_.
_C_oncri$pans#_187:_
#_C_onductor#_7_.
_C_onducere#_235:_
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind it>
<col 1>
_C_on$ricare#_171_.
#_C_on$ormare & con$ormari#_239_.
_C_onformatio#_128: 129:_
_C_on$ornicari#_125: 200:_
#_C_onge$tio#_163: 164_.
_C_onge$titius locus#_34. 169_.
_C_ongial{is} $itula#_242:_
_C_onglutinare#_175_.
_C_onglomerari#_282_.
_C_onglobatus#_134: 189:_
_C_onni$terium#_138<?>_.
#_C_on$en$us#_12_.
_C_on$onantes#_132:_
_C_on$onantia#_126: 128_.
_C_on$titutio#_109: 113:_
_C_on$uetudo#_12:_
_C_on$criptio#_114: 115_.
_C_on$utus#_228_.
#_C_ontabulatio#_159_.
_C_ontignata#_19_.
_C_ontignatio#_59: 60: 62. 102: 116. 119_.
#_137. 169: 170: 172_.
_C_ontractus, us.#_3<?>9_.
_C_ontractura#_83.: 88. 110: 118_.
#_C_onus#_223:_
_C_onuenientia#_128:_
_C_onuentus#_34_.
_C_onuictus#_34_.
_C_opiæ#_164_.
#_C_orax#_257_.
_C_orus uentus#_22: 25: 28:_
_C_oracinus color#_195_.
_C_orporatura#_144_.
_C_orreptio#_224:_
</col>
<col 2>
_C_orium#_39. 41: 52. 53: 54: 173.:_
_C_orium bubalum#_255:_
_C_orium crudum#_256_.
_C_oronæ#_3: 59: 60. 85. 90.: 94. 103.:_
#_106.: 109: 110. 119. 121: 129:_
#_134_.
_C_orona aurea#_209:_
_C_orona cælata#_172:_
_C_orona pura#_140. 172:_
#_C_or$a#_110: 111_.
_C_orticeum#_138_.
_C_oruus demolitor#_255:_
_C_raticeus paries#_60. 174_.
_C_ra{$s}itudo#_17: 19. 52. 59: 79: 81: 82.:_
#_83.: 84: 95. 96_.
_C_rebritas#_34. 79: 83. 89:_
_C_repido#_82. 110: 139:_
_C_reta#_60. 140. 172:_
_C_reta uirid{is}#_179_.
_C_reta $elinu$ia#_184_.
_C_reta annularia#_184_.
_C_rypta#_158_.
_C_rocodilus#_191_.
#_C_rudus later#_21:_
_C_ru$ta#_53: 147. 236:_
_C_ru$tæ marmoreæ#_136: 176_.
_C_ru$ta lapidea#_194_.
#_C_ubus#_115_.
_C_ubica ratio#_115_.
_C_ubiculum#_13. 48. 157_.
_C_ubile#_49: 53: 109. 125:_
_C_ubitus#_12. 72.:_
#_C_ulina#_159_.
_C_ulleare#_159_.
</col>
</ind>


<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
C_ulmen_#102: 121.
C_ultelli lignei_#172:
#C_uneus & Cunei_#19: 125. 128: 129.
#132. 163. 245:
C_unei $ilacei_#175: 176.
C_unei minacei_#175: 176.
C_uneoli ferrei_#254:
#C_upre$$us_#13. 61: 118: 172.
C_urculio_#259:
C_uria_#121.
C_ur$us_#6.
C_uruatura_#56: 67. 107: 119: 122. 128:
#131: 137:
#C_ymbala_#@46: 247.
C_ylindros_#210. 235:
C_ymatium_#88: 89. 90. 95. 105. 106.
#110.: 111.
C_ymatium lesbium_#110:
C_ymatium doricum_#106: 110.
C_yno$ura_#218:
C_yzicena_#154:
<h>D</h>
DEALBARE#175.
D_eca$tylos_#77.
D_ecor_#9. 12. 114. 164:
D_ecor naturalis_#12: 13.
D_ecuria_#170. 174.
D_ecur$us_#200. 202:
D_eclinatio_#203.
D_ecu{$s}{is}_#72. 244:
D_ecu$$atio_#26: 244:
D_ecu$$atim_#26: 28. 29:
D_ecu{$s}{is} $exis_#73.
#D_eductio_#235.
</col>
<col 2>
D_efen$io_#13.
D_efen$oriæ res_#255.
D_efluens aqua_#149:
D_eformare_#131: 134: 173.
D_eformatus_#29. 131: 173.
D_eformatio_#69: 114.
#D_eiectio_#147:
D_eliquiæ_#149.
D_elphini ærei_#246:
D_elumbatus_#254:
#D_emi{$s}io_#137:
D_emolitor coruus_#255:
#D_enarius_#73.
D_enarius æratius_#73.
D_entes_#163: 164. 197.
D_enticulus_#39: 90. 94. 103: 104.
D_entatus_#143: 248.
D_epalationes dierũ men$truæ_#220:
#D_e$cen$us_#138:
D_e$criptio_#28. 89. 132:
D_e$ideratio_#45:
D_e$ignare_#4. 14. 31: 129.
D_e$ignatio_#28. 71. 122: 124. 125:
D_e$pectatio_#59:
D_e$pumatum cote_#175:
#D_etractio_#23: 146:
D_extans._#84:
#D_iagonios_#96. 164. 206.
D_iogonialis linea_#206.
D_iagonia $tructura_#164.
D_iagr amma_#123. 145.
D_iagramma Ari$toxenis_#125. 126:
D_iametros & Diameter_#83: 88: 95.
#112: 113. 129: 248.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
D_iapa$on_#6: 125.:
D_iapente_#6: 8. 125.: 126.
D_iate$$aron_#6: 8. 125. 126.
D_iathyra, nob{is} prothyra_#162.
D_iastylos_#77: 79: 82: 84: 106.
D_iatonon_#123. 126:
D_iatonus_#124.: 126.
D_iaula quæ_#138.
D_iazoma_#131.
#D_ichalca_#73.
D_idoron_#39:
D_iductus, us_#29. 221.
D_ie$is_#123. 124.:
D_iezeugmenon_#126.
#D_igitus_#12. 72. 73: 170.
D_igitale foramen_#261.
D_imetior_#133:
D_ioptra_#199:
#D_ipla$ion_#72:
D_iplynthius paries_#59:
D_ipteros_#73: 77. 82. 168:
D_irectio_#2: 22. 28. 29. 106. 170:
D_irectura_#173.
#D_i$cus_#177: 223:
D_i$diapa$on_#125.
D_i$parare_#39:
D_i$paratus_#113: 194:
D_i$paratio_#61.
D_i$pluuiatum_#149. 127:
D_i$po$itio_#6: 9. 60. 79: 82: 93. 103.
D_i$po$itio_ T_u$cana_#111:
D_i$$onantes loci_#132:
D_i$tinere_#84.
D_i$tributio_#9. 13. 69: 73: 77: 82: 93:
</col>
<col 2>
#104: 105. 106.: 107: 114.
_$ub_ D_iuo_#77. 95: 134.: 154. 170:
D_iuaricatus_#130.
D_iuinitas_#113:
#D_odrans_#84: 170. 250.
D_odrantal{is}, e_.#255:
D_olare_#171:
D_olia fictilia_#128.
D_om<007>nicus $umptus_#177:
D_onicum, pro donec_#88: 139:
D_omus urbana_#13:
D_omuncula_#161:
D_oron_#39:
#D_rachma_#72: 73.
#D_uctio_#201. 203.
D_uctarius fun{is}_#233. 231. 230.
D_uctus aquæ_#201. 203:
<h>E.</h>
ECHINV_S_#105:
E_cheau$a_#6: 125:
E_cphora_#90.
E_cphoræ mutulorum_#146:
E_ffectus_#113: 239. 161.
E_ffectus operum_#82: 95: 129:
#E_læothe$ium_#138.
E_lepol{is}_#260:
E_llychnium_#188:
#E_mbater_#12. 105.
E_mboli ma$culi_#246.
E_mplecton_#53:
E_mporium_#30: 32. 56: 130.
E_ngibata_#246.
#E_ngonatum_#233.
E_ncarpos_#95.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
E_nclima_#223.
E_ncyclios_#7. 142.
E_nodis, e_.#62.
E_nta$is_#83:
#E_pibatæ_#58:
E_pigramma_#196: 197.
E_phectos_#72:
E_phœbeum_#138.
E_pidimeros_#72:
E_pipentameros_#72.
E_pi$cenos_#129:
E_p<007>$cenium_#177.
E_pi$chides_#254:
E_pi$tomium_#225: 247.
E_pi$tylium_#5. 56. 75: 79: 81. 84. 89:
#90: 94, 105: 106: 112: 116: 119. 121.
#129: 133: 134.
E_pi$tylium doricum_#12:
E_pi$tylium <007>onicum_#12:
E_pitoxis_#250:
E_pitritos_#72:
E_pizygis_.#253.
#E_quile_.#159:
E_quiculi_#196:
#E_retria_#194.
E_rgata_#231: 233. 252. 262:
E_ri$ma_#28:
E_rratio_#176.
E_ruca_#283.
#E_$chara_#253: 257.
E_$culus_#6@. 169:
#E_the$iæ, uent._#28:
#E_uanidus_#49. 67. 171: 173:
E_uerganea trabs_#121.
</col>
<col 2>
E_urus uent_.#26: 28:
E_urus unde dictus_#29.
E_ur<007>pus_#176.
E_urythmia_#9. 11: 147.
E_uthigramma_#2:
E_u$tylos_#77: 81: 82: 84:
#E_xactio_#72. 147: 164:
E_xæquare_#140. 169:
E_xæquat<007>o_#140.
E_xaggerare_#245. 262:
E_xaminare_#137.
E_xaminatio_#229: 237:
E_xcernere_#178.
E_xci$iones_#154.
E_xclarare_#13.
E_xedra_#138. 153: 154. 172: 176.
E_xemplare_#261.
E_xigere ad normam_#170. 173.
E_xiguitas_#131.
E_xi$onon_#113.
E_xpertio_#199.
E_xplicatio_#17:
E_xpolitio_#164:
E_xpre{$s}io_#6. 109. 202: 203. 274.
E_xpre$$us, us_.#202:
E_xtans_#170.
E_xtructio_#170.
E_xtructura_#112:
<h>F</h>
FABER#36: 47: 164:
F_abrica quid_.#2. 142:
F_abricatio_#37. 207.
F_abrilis $ubtilitas_#164.
F_aces_#60.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
F_agus_#62: 170.
F_amiliarica cella_#161.
F_anum_#133. 236:
F_arcire_#53:
F_arctus_#56: 228.
F_arctura_#49. 53:
F_arina_#243.
F_arnus_#170.
F_arraria_#160.
F_a$cia_#89: 90.
F_a$tigium_#34: 73: 75: 81: 90: 103. 104.
#112: 121. 131. 170. 171.
F_a$tigiatum_#175:
F_auces_#23. 153.
F_auilla_#175: 103.
F_auonius_#24. 26: 28: 60.
F_auum_#170:
F_ax &_ F_aces_#66.
#F_emur_#105:
F_ene$tra_#103: 131. 154: 160:
F_ene$tratus, a, um_.#68. 255:
F_errum $iccum & purum_#171: 173.
F_erramentum_#171: 179: 255. 262.
F_erulæ cyrene_#194:
F_exuini_#182.
#F_ibula_#19. 230. 245:
F_ibulatio_#230:
F_ictilia_#203:
F_iglinum opus_#137.
F_iguræ $ignorum_#146:
F_igur atio_#72. 81: 145.
F_igurata $imilitudo_#176.
F_iguratus_#176. 219:
F_ilex_#170.
</col>
<col 2>
F_initio_#38. 57: 69: 123: 125. 131: 140:
F_irmitas_#14. 19. 41: 45. 60. 61. 81:
F_i$tucatio_#84. 169:
F_i$tucatum $olum_#175:
F_i$tula_#149: 200: 245:
F_i$tula plumbea_#200: 202.
F_i$tulæ centenariæ, octog_.#202.
F_i$tulo$a interuenia_#203:
F_i$tulo $um $axum_#44.
#F_latus_#22. 25. 26: 28.
F_latura ær{is}_#47:
F_lexura_#95:
F_los_#47: 101. 113.
F_lorida, orum._#12:
#F_ocus_#159.
F_œmina, orum_.#217.
F_œnerator_#158.
F_œnilia_#160.
F_oliatura_#63:
F_olium_#95: 101: 110:
F_olia cri$pa_#176.
F_ollis_#229:
F_ons_#45.: 134: 186: 188, 189. 197.
F_ontes montani_#188.
F_ontes campe$tres_#189.
F_ons Salmac{is}_#571.
F_ontes $ulphurati_#191. 192:
F_ontanalis ab Camœn{is}_#191:
F_oramen_#6. 44: 61: 65. 245. 250.
F_oramen palmare_#160.
F_oratus_#247.
F_or{is}_#111.
F_ores_#108. 110:
F_oresualuatæ_#111.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
F_oren$es_#158.
F_orfex_#230.
F_orma_#29. 47: 132:
F_orma $calar{is}_#246:
F_ormatum_#146:
F_ormatio_#32. 73: 94.
F_ornax ign{is}_#44: 65. 145. 171: 175.
F_ornacula_#181:
F_ornix_#163.
F_ornicatio_#163.
F_ortunæ tres_#73:
F_orum_#14. 30. 56: 57. 115: 116: 119.:
F_orum gladiatorium_#227:
F_o$$a_#17. 58: 179: 103: 162:
F_o{$s}io_#188:
F_o$$ura_#36: 135. 188.
#F_races_#171.
F_ractura_#49:
F_raxinus_#63.
F_riari_#46:
F_ricare_#170.
F_ricatio_#178.
F_ricatura_#170:
F_ricatus, a, um_.#173.
F_rigidarium_#235: 138.
F_rigida lauatio_#138.
F_rons_#49: 53: 77. 81: 82. 84: 88. 90:
#100: 104. 106. 108. 110.: 111: 112: 113.
#128: 131.
F_rons tran$uer $arius_#253:
F_rontatus lap{is}_#54:
#F_ul<007>go_#172: 175: 181:
F_ullonica ars_#143.
F_ulmen_#106.
</col>
<col 2>
F_ulmenta_#120:
F_ulctura_#228: 262:
F_ultura_#163.
F_umus_#172:
F_undam\~etum_#17: 19: 20: 47: 62: 63. 84:
F_undamenta fodere_#140.
F_undamenta implere_#84.
F_undationes_#84. 122. 140: 162:
F_undiculi_#247:
F_unduli ambulatiles_#246:
F_un{is}_#230. 252.
F_un{is} antarius_#230:
F_un{is} ductarius_#230. 231. 233.
F_un{is} tortus_#6.
F_urca_#34:
F_urcilla_#245:
F_u$terna_#62.
F_u$i $extantales_#236.
<h>G.</h>
GALLICVS _uentus_#28:
G_elicidia_#46: 47. 60. 170: 171.
G_emelli modioli_#245:
G_enethliologia_#220.
G_eniculus_#220: 203.
G_eniculatus_#202.
G_enua_#217:
G_eometria_#2:
G_eru$ia_#56:
#G_larea_#43: 187:
G_lareo$us, a, um_.#46.
G_ladiatoria munera_#116:
G_leba_#34. 171: 178.
G_lebula_#194:
G_lutinum_#171: 182.
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
G_nomon_ # 26: 28: 29: 211: 221.
G_nomonice_ # 13:
G_nomonicæres_ # 8: 204: 211.
G_onarche_ # 233:
G_racilitas_ # 95.:
G_radatio_ # 122. 123. 129. 132.
G_radus_ # 79: 84: 85. 112: 122. 125: 129.
# 129: 131. 170.
G_rammica deformatio_ # 69:
G_rammica ratio_ # 206.
G_ranarium_ # 14: 159:
G_ranum marmoreum_ # 171.
G_raph{is}_ # 2: 7:
G_raphicoterus, a, um._ # 109.
G_ra$$ari_ # 227.
G_rau<007>tudo_ # 23:
G_rumus_ # 29. 192.
G_rus, $eu coruus demolitor_ # 255:
# G_ubernator_ # 137:
G_ubernaculum_ # 137:
G_ummi_ # 181:
G_utta_ # 94. 105: 106.: 196:
G_uttula_ # 196:
# G_ymna$ium_ # 30: 141. 177.
G_ynæconit{is}_ # 161.
G_yp$um_ # 172:
</ind>
<ind>
<h>H.</h>
HABITATIO # 28.
H_ære$is_ # 115.
H_amatætegulæ_ # 175.
H_armoma_ # 123. 124: 126. 144:
H_armonice_ # 123.
H_arpaginetulus_ # 176:
H_edera_ # 188.
</col>
<col 2>
H_elix_ # 101:
# H_emicyclus_ # 119: 120: 132.
H_emicyclium_ # 221: 223. 221:
H_emicyclium excauatum_ # 233.
H_emiol<007>us_ # 72:
H_emi$pherium_ # 137: 323.
H_emitonium_ # 6. 124.
H_emitriglyphus_ # 106:
H_exachordum_ # 247.
H_exaphorus_ # 238:
H_exa$tylus_ # 82. 105. 106.
# H_ippotamus_ # 191.
H_i$tor<007>æ_ # 3. 114:
# H_omin{is} dimen$iones_ # 701.
H_omeroma$tix_ # 166:
H_omotonium_ # 6. 6:
H_orologium_ # 204: 211:
H_orologia anaporica_ # 225.
H_orologia hyberna_ # 225.
H_orreum_ # 158. 160.
H_o$pitalia_ # 161:
H_o$pitalia theatrorum_ # 129. 131.
# H_ybernum tempus_ # 125.
H_ybernaculum_ # 13. 149. 175:
H_ybernum triclinium_ # 175.
H_ybernacula ædi$icia_ # 149.
H_ydraulæ_ # 243:
H_ydraulica machina_ # 6: 224. 246:
H_ydria_ # 186.
H_ypate_ # 124: 126. 127: 145.
H_ypate hypaton_ # 124: 125: 127:
H_ypate me$on_ # 124: 125: 127:
H_ypæthra_ # 12.
H_ypæthros_ # 73: 77.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
H_ypæthra loca_ # 134:
H_yperboleon_ # 124: 127: 126.
H_yperthyrum_ # 119: 110.:
H_yperthyrides_ # 110:
H_ypocau$is_ # 135: 137.
H_ypocau$tum_ # 135:
H_ypogea_ # 162:
H_ypomochlium_ # 237:
H_ypothyra, æ._ # 109:
H_ypotrochelium_ # 83.: 90. 105:
H_y$ginum_ # 184.
</ind>
<ind>
<h>I.</h>
IANVA # 161.
I_Ichneumones_ # 191.
I_chnographia_ # 10:
# I_diota_ # 164:
I_eiunitas_ # 45: 173: 175.
# I_mago_ # 103: 104. 147. 153. 173:
I_mbricatum cementum_ # 48:
I_mmi$$arium_ # 200:
I_mpages_ # 111.
I_mpeditio_ # 14. 19. 81: 105: 122: 156:
I_mpen$a_ # 198: 227.
I_mpendens_ # 172: 244.
I_mplumbare_ # 235.
I_mpluuium_ # 153:
I_nare$cere_ # 172:
# I_nambulationes_ # 14.
I_naurari_ # 180.
I_ncernere_ # 170:
I_nclinatio cœli_ # 6: 28: 146.
I_ncultrum_ # 144.
I_ncumba_ # 163.
I_ndecentia_ # 177.
</col>
<col 2>
I_ndicum_ # 182. 184.
I_nducere_ # 169:
I_ndiuidua corpora_ # 38:
I_nductio uelorum_ # 227:
I_n$ectiua_ # 184:
I_n$latio_ # 200.
I_nfudibulum_ # 244. 248<?>:
I_ngeniculatus_ # 218:
I_ngre$$us, us._ # 104: 203<?>:
I_nitiantes_ # 168:
I_nquinamentum_ # 199:
I_nquinatus paries_ # 274.
I_n$idere_ # 163. 103:
I_n$ula_ # 27. 66:
I_ntercapedo_ # 115.
I_nterare$cere_ # 179:
I_ntercolumnium_ # 75: 77.: 79: 81: 82. 83.
# 84: 92: 105: 106.: 108. 113: 116: 119:
# 133:
I_ntercardinatitrabes_ # 257:
I_ntermi{$s}io_ # 43:
I_nteritio_ # 235.
I_nternitio_ # 38:
I_nterpellare_ # 200. 202.
I_ntercurrentes_ # 147:
I_nterpen$iua_ # 147: 149.
I_nterpellatio_ # 168:
I_nter$calmium_ # 12.
I_nter$ectio_ # 90.
I_ntertignium_ # 103.: 104.
I_nteruallum_ # 19. 36. 75: 77: 79: 81: 84.
# 103: 105: 107: 119: 123: 124: 125.
I_nteruenia_ # 45. 67: 187: 203:
I_nterucnia fi$tulo$a_ # 203:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
I_nuentio_ # 11: 32: 34: 208: 235.
I_nuer$ura_ # 122: 138.
I_n ungue_ # 110.
I_nui$ata_ # 212.
I_nuolutio_ # 245.
# I_$odomum_ # 52.
I_tinera_ # 131.
I_tus_ # 247.
I_ugum_ # 63. 159. 255:
I_ugum mont{is}_ # 67.
I_ugumentare_ # 34: 36.
I_uncus_ # 188. 194: 199:
I_unctura_ # 49: 103: 104:
I_uniperus_ # 62: 172.
</ind>
<ind>
<h>L.</h>
LABI # 238:
L_abidum iter_ # 141.
L_abrum_ # 137. 192. 208: 225: 239:
L_abra phygæos_ # 246:
L_acerta_ # 196:
L_aconicum_ # 137: 138: 181:
L_acotomus_ # 222.
L_acus_ # 17: 171: 200:
L_acuna_ # 170: 188.
L_acuno$a_ # 200.
L_acunar_ # 63: 5104: 106. 109: 121: 152.
# 153. 154. 171: 223:
L_ambens_ # 190.
L_ambendo_ # 180.
L_amella ærea_ # 183.
L_amina_ # 182. 202. 239:
L_aminaænea_ # 123.
L_am<007>na cornea_ # 123.
L_am<007>na ferrea_ # 239: 245. 250.
</col>
<col 2>
# L_ancula_ # 237:
L_anificium_ # 161.
# L_ap{is}_ # 66. 128.
L_apicidinæ & earum $pecies_ # 46:
# 47. 193: 235:
L_ap{is} centenarius_ # 179:
L_apidea cru$ta_ # 194.
L_ap{is} durus, moll{is}_ # 52.
# L_aqueum_ # 262:
L_arix_ # 65. 66:
L_arigna materia_ # 66:
L_a$er_ # 194:
# L_ater_ # 21: 39. 60. 193:
L_aterum tria genera_ # 39:
L_ater coctus_ # 21:
L_ater crudus_ # 21:
L_ateres ducere_ # 39.
L_aterculi be{$s}ales_ # 137. 175.
L_ateres natantes_ # 43.
L_ateraria_ # 259.
L_aterar<007>æ tabulæ_ # 257:
L_atericius paries_ # 52. 56. 59.:
L_atericia cella_ # 56.
L_ateritia $tructuræ_ # 59.
L_atus_ # 206. 207.
# L_auatio_ # 138. 192:
L_auatio frigida_ # 138.
L_axatio_ # 112.
L_axamentum_ # 60. 82. 106: 113: 133. 139.
# 140: 168:
# L_egumina_ # 199:
L_entitudo_ # 63.
L_coninum caput_ # 92.
L_euatio_ # 236: 237.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
L_euconotus uent._ # 28:
L_eucopheus color_ # 195.
L_euigare_ # 181.
L_euigatus_ # 173.
L_euigatio_ # 170.
L_ex, pro pacto_ # 7. 178. 261:
# L_ibonotus unet._ # 28:
L_ibella_ # 26: 85. 89. 170. 244:
L_ibra_ # 229:
L_<007>brare_ # 199:
L_ibrarium cementum_ # 204:
L_ibratio_ # 2: 144. 207:
L_ibratus, a, um._ # 129. 144:
L_ibræ aquariæ_ # 199:
L_ibramcntum_ # 84: 110: 129: 174: 175:
L_ibrata altitudo_ # 186:
L_ibrata circuitio_ # 144.
L_ibrata collocat<007>o_ # 200.
L_ibrata corona_ # 109:
L_ibrata cubilia_ # 35:
L_ibrata planicies_ # 6.
L_ichanos_ # 124: 127:
L_ichanos hypaton_ # 124: 127:
L_ichanos me$on_ # 124: 127:
L_ieno$us_ # 16:
L_ignum_ # 135.
L_ignei cultelli_ # 172:
L_igneus uect{is}_ # 204.
L_ignea ceruix_ # 247.
L_ignatio_ # 135.
L_imen_ # 160. 163.
L_imitatio_ # 262.
L_imus_ # 199. 204:
L_inea_ # 28. 29: 71. 90: 103: 106. 107.
# 108. 122. 128:
</col>
<col 2>
L_inea, pro funicuio_ # 41:
L_ineatio_ # 214.
L_ingula_ # 225: 226.
L_ingua uectis_ # 237.
L_ingulatitubuli_ # 202:
L_iquor_ # 61:
L_iquida abies_ # 62.
L_iteratura_ # 123. 142: 143.
L_itus_ # 17. 140. 141.
L_ocus palu$tris_ # 62:
L_ocus conge$titus_ # 84. 169:
L_oca uocem impedientia_ # 132:
L_oca $aluberrima quæ_ # 14:
L_oca $ulphuro$a, alumino$a, & bi-_
# _tumino$a_ # 191.
L_ocare_ # 180: 235:
L_ocator_ # 7.
L_ocatio_ # 56.
L_oculamentum_ # 248. 250.
L_ogeon_ # 132.
L_orica_ # 60. 170: 18:
L_oricatio_ # 170
L_orum_ # 238:
L_otiones_ # 180.
L_ucerna concinnata_ # 188:
L_ucus_ # 113.
L_uci$er_ # 213.
L_ucerna_ # 188: 204.
L_umen_ # 109: 110: 119: 149: 153: 172:
# 175.
L_umen lunæ_ # 215:
L_umina ualuata_ # 110.
L_unæ cur$us_ # 212:
L_uteum, herba_ # 184.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
L_utum_ # 34: 174.
L_utum uarium_ # 39.
L_utum areno$um, calculo$um, &_
# _$abulo$um_ # 39.
L_y$is_ # 85. 129: 163.
</ind>
<ind>
<h>M.</h>
MACERARE _calcem_ # 171.
M_aceratio_ # 171.
M_achinari_ # 229.
M_achina_ # 19: 84: 131. 139. 171: 233.
M_achina a$cendens_ # 255:
M_achina_ C_te$ibica_ # 145:
M_achina hydraulica_ # 254.
M_achinarepugnatoria_ # 260:
M_achina $can$oria_ # 228:
M_achina $pirital{is}_ # 228:
M_achina tractoria_ # 233. 228:
M_achinatio_ # 13: 224. 227:
M_acritas_ # 43:
# M_agnificentia_ # 34:
M_alus, pars nau{is}_ # 133.
M_alleolus_ # 262: 262:
M_anacus, qui est eirculus computi_
# _lunar{ij}_ # 222.
M_ancip<007>o dare_ # 17:
M_anubiæ, arum._ # 128. 261:
M_anubrium_ # 247.
M_anucla_ # 250:
# M_argarita_ # 185: 196:
M_argo_ # 140.
M_argo$e$quipedal{is}_ # 140.
M_ariana cella_ # 169.
M_armor_ # 13. 49: 128. 172: 178.
M_armoreum cementum_ # 178.
</col>
<col 2>
M_armoreacru$ta_ # 136: 176.
M_armor excretum_ # 172:
M_armoreum granum_ # 173.
M_armor minutum_ # 173:
M_armor præcone$ium_ # 56:
M_armor tha$ium_ # 236.
# M_a$$a_ # 183. 208: 201.
M_a$$a aurea_ # 210.
M_athematici_ # 8:
M_athematicaratio_ # 6: 210.
# M_ataxa_ # 172.
M_ateries et_ M_ateria_ # 19. 31. 32: 36: 37.
# 38. 53: 60: 61: 62: 66. 81: 112: 137: 171.
M_ateria triental{is}_ # 235.
M_ateriare_ # 140:
M_ateriandum_ # 140:
M_ateriatio_ # 102:
M_ateriatura fabril{is}_ # 103.
M_au$oleum_ # 56:
# M_edianum_ # 90: 62: 106: 126. 129:
M_ediana acroteria_ # 90.
M_ediana capita leonina_ # 92.
M_edianæ columnæ_ # 82. 133:
M_edianum tetrachordum_ # 124:
M_ediana uox_ # 145.
M_edicamento$a aqua_ # 192:
M_edulla_ # 61. 196:
M_egalographia_ # 175. 176.
M_elinum_ # 179.
# M_embrum_ # 153.
M_embratura_ # 199.
M_enianum_ # 116:
M_entum_ # 106. 186:
M_en$æ extructæ_ # 203:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
M_en$ura_ # 71. 224. 129: 135. 207:
M_en$is Lunaris_ # 212:
M_en$is uertens_ # 225:
M_en$truæ dierum breuitates_ # 220:
M_en$truæ dierum depalationes_ # 220:
M_en$truæ dierum rationes_ # 216:
M_en$trua $pacia_ # 225.
M_en$truæ finitiones_ # 225:
# M_eridianum_ # 135: 146.
M_erones_ # 140.
M_erula_ # 246.
M_e$aulæ_ # 161:
M_e$e & me$on._ # 124: 125: 126.
M_e$olabi organicaratio_ # 210.
M_eta_ # 25. 36. 224:
M_etrum_ # 114:
M_etallum_ # 179. 180:
M_ethodus_ # 3. 28: 207.
M_ethopa & Opa quid_ # 103: 104: 105.
# M_ica_ # 178. 180.
M_iltus_ # 210.
M_inium_ # 177: 179: 180.
M_iniaceicunei_ # 175: 176.
M_iniacea expolitio_ # 180:
M_ixtio_ # 17. 44. 45. 170.:
# M_oderatio_ # 229:
M_odulus_ # 10. 82: 83: 89.: 93: 95. 105.:
# 106.: 112. 133: 153.
M_odeolus_ # 243. 248. 254:
M_odulor_ # 124.
M_odulatio_ # 123. 124: 126: 133:
M_odulationum genera_ # 123:
M_œnia_ # 17: 30: 57: 109: 121:
M_œniana ædificia_ # 59: 131:
</col>
<col 2>
M_ola_ # 124.
M_olitio_ # 143.
M_olle cementum_ # 56.
M_ollitudo campe$tr{is}_ # 235.
M_onas, d{is}._ # 72:
M_onopteræ ædes_ # 112: 167:
M_onotriglyphon opus_ # 106.
M_ontani fontes_ # 188.
M_onumentum_ # 47: 49: 95: 195:
M_on$tratio_ # 146.
M_oratio_ # 213: 214.
M_ortarium_ # 139: 170: 173. 204.
M_ortifera aqua_ # 195.
M_otio_ # 224:
# M_ulina ungula_ # 195:
M_uniceps_ # 17: 65.
M_unicipium_ # 17: 47: 66. 121:
M_unitiones_ # 16: 17: 19: 66.
M_urus te$taceus_ # 193:
M_urus_ # 18. 19. 21: 56. 58: 140:
M_u$ica_ # 2: 6.
M_u$ica conuenientia_ # 128:
M_u$cus_ # 199.
M_u$carius clauus_ # 174.
M_utilus_ # 3: 94. 103: 104. 112: 146.: 162.
M_yrra_ # 194:
</ind>
<h>N</h>
<ind>
N_ARRES_ # 147: 174: 175: 247.
N_ares fi$tularum_ # 245:
N_a$centia, æ. pronatiuitate._ # 220:
N_atura,_ # 12.
N_aturalis decor_ # 12: 13.
N_aufragium_ # 141.
N_aualia_ # 139. 140:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
# N_emus_ # 113.
N_eruus_ # 6. 192: 252. 254.
N_eruus tortus_ # 249.
N_euricus_ # 192:
N_eptunius fons_ # 195:
N_ete diezeugmenon_ # 124: 125: 127:
N_ete hyperboleon_ # 124: 125: 127:
N_ete parame$on_ # 124: 125: 127:
N_ete $ynemmenon_ # 124: 125: 127:
# N_itrum_ # 182:
N_itro$a aqua_ # 192:
# N_odus_ # 62.
N_odatio_ # 62.
N_ominatio_ # 114:
N_orma_ # 2: 71. 90: 105: 173. 199:
N_otities_ # 142:
# N_ucleus ex te$ta_ # 170. 171.
N_umerus perfectus qu{is}_ # 72.
N_ummus_ # 73.
N_ummus $e$tertius_ # 17:
</ind>
<h>O.</h>
<ind>
O_BOLVS_ # 73.
O_b$onium_ # 14:
O_b$curatus_ # 213:
O_b$curitas_ # 213:
# O_ccidens_ # 135:
O_cta$tylos_ # 77. 82.
O_ctoge$ima_ # 56.
O_ctogonum_ # 24: 30:
O_ctochordum_ # 247.
O_culi centrum_ # 88.
O_culicæ${ij}_ # 144.
O_chra_ # 178.
O_ctans_ # 244.
</col>
<col 2>
# O_deum_ # 133.
O_eci_ # 153: 154. 161.
O_eci_ C_orinth{ij} $eu_ A_egypt{ij}_ # 154.
O_eci quadrati_ # 154. 161.
# O_ffen$io_ # 6. 122: 177.
O_ffen$a_ # 114:
O_fficina_ # 47.: 157: 179: 182:
O_fficinator_ # 164:
O_fficina pictorum_ # 157:
# O_leum in calce_ # 171.
O_lea_ # 172.
O_learia cella_ # 159:
O_pa quid_ # 103: 104.
O_perculum_ # 192.
O_ppugnatio_ # 255.
O_ppugnatoriæres_ # 225.
O_ptice_ # 2:
O_pus albarium_ # 137: 171. 172:
O_pus antiquum_ # 48.
O_pus cementicium_ # 164:
O_pus coronarium_ # 178.
O_pus figlinum_ # 137.
O_pus incertum_ # 48.
O_pus inte$tinum_ # 66: 108. 121:
O_pus lateritium_ # 164.
O_pus marmoreum_ # 168:
O_pus reticulatum_ # 48.
O_pus $igninum_ # 143: 139. 204.
O_pus tectorium_ # 56: 60. 137: 171. 172.
O_pus topiarium_ # 131:
O_perarum calcatura_ # 243.
O_rbiculus_ # 211: 225: 226. 230.
O_rche$tra_ # 128: 129: 132.
O_rdinatio_ # 9. 93.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
# O_rdinaria_ # 52.
O_rganum_ # 123. 124. 144: 228:
O_rganicæres_ # 8:
O_riens_ # 109. 113:
O_rnatus_ # 131.
O_rnatio_ # 131.
O_rnithiæ uent._ # 28:
O_rizon_ # 144: 221:
O_rthographia_ # 10.
O_rthogonium tignum_ # 245.
O_rtho$tata_ # 49: 256:
# O_$tium_ # 109: 153:
O_$tiar{ij}_ # 160:
O_$trum_ # 177: 153.
O_uile_ # 159.
O_uum aceto maceratum_ # 196.
</ind>
<h>P</h>
<ind>
P_ALEA_ # 39. 43: 170. 258.
P_agmentum_ # 111.
P_alatio_ # 62:
P_alæ$tra_ # 139.:
P_almus_ # 12. 39: 72.: 73. 129. 175.
P_almeatabula_ # 257.
P_almas tribuere_ # 205:
P_almare foramen_ # 160.
P_almipedal{is}, e._ # 257:
P_alus, li._ # 63. 84. 190. 230:
P_alialnei_ # 84. 140:
P_alioleaginei_ # 84. 140:
P_alire$upinati_ # 230:
P_alirobu$tei_ # 841: 40:
P_aludes gallicæ, ponticæ_ # 17.
P_alu$tris abundantia_ # 134.
P_alu$tr{is} regio_ # 121:
</col>
<col 2>
P_alu$ter locus_ # 61: 84. 193:
P_andare_ # 163.
P_andatio_ # 169: 170:
P_andus_ # 63:
P_an$ipedes_ # 71.
P_an$æ manus_ # 71.
# P_arallelos linea_ # 128: 131: 132. 222.
P_araly$is_ # 192:
P_arame$e_ # 124: 127: 126.
P_aranete_ # 124: 127: 145.
P_aranete hyperboleon_ # 124: 127:
P_ara{is}ete $ynemmenon_ # 124: 127:
P_arapegmata_ # 220:
P_ara$tata_ # 102: 119: 250. 253.
P_ara$taticon_ # 224:
P_arergon_ # 224:
P_arætonium_ # 179.
P_aries_ # 19. 34: 37. 48: 49: 53: 54: 56. 59:
# 60. 73: 77. 84. 88. 103. 108. 111: 112:
# 113: 119: 121. 125: 134:
P_aries cementitius_ # 59:
P_aries cratitius_ # 60.
P_aries euanidus_ # 49:
P_aries luto inquinatus_ # 274.
P_aries $idens_ # 39:
P_arhypate_ # 124: 127:
P_arhypate hypaton_ # 124: 127:
P_arhypate me$on_ # 124: 127:
P_arma_ # 238.
P_artitio_ # 113:
P_articula_ # 93.
# P_a$$us_ # 28:
P_auimentũ_ # 60: 109: 137. 154. 169: 170:
P_auimentatus porticus_ # 158:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
P_auimentum te$taceum_ # 175:
# P_ectinatim di$ponere_ # 19:
P_elu{is}_ # 188.
P_elecinus_ # 233:
P_elles lanatæ_ # 246:
# P_endentes_ # 163.
P_entadoron_ # 39:
P_enta$pa$tos_ # 230.
P_en$iones_ # 237: 252:
P_enus_ # 161: 238.
P_enula_ # 245:
P_epha$menos_ # 255.
P_ercolatio_ # 204:
P_erductio_ # 199:
P_ercolationes_ # 204:
P_erfectus_ # 12: 227. 131:
P_erfectio_ # 27. 105. 107:
P_erfricatus_ # 107:
P_erflatus_ # 23: 112.
P_eriactus_ # 131.
P_erimetros_ # 118:
P_eripteros_ # 73: 75: 84: 112:
P_eripteræ ædes_ # 112:
P_erituton_ # 12.
P_eri$tylium_ # 77. 138: 153:
P_eri$tylon rhodiacum_ # 161.
P_erlibratio_ # 199:
P_erlibratum_ # 200.
P_erpendiculum_ # 36. 56. 60. 88. 90.:
# 103. 106.: 110. 129: 154. 163:
P_er$picibil{is}, e._ # 213:
P_erterebratus_ # 203.
P_eruadere_ # 213:
P_eruagare_ # 212:
</col>
<col 2>
P_eruolitare_ # 213.
P_eruolitantia, æ._ # 220.
P_es_ # 12. 39: 72.: 73. 83.: 94: 119.: 129.
P_edalia arrectaria_ # 256.
# P_halanga_ # 238.:
P_halangarius_ # 238:
P_haretra_ # 233.
P_hellos_ # 225. 224.
# P_higæos labra_ # 246:
P_hilologia_ # 165: 166: 198.
P_hilologus_ # 142. 162:
P_hilo$ophia perfectrix architecti_ # 5:
P_hilotechnus_ # 142.
P_hi$iologia_ # 6.
P_hthi$is_ # 23:
P_hthi$icus_ # 66:
P_hthongus_ # 124. 125.
# P_ix_ # 193: 244:
P_icare_ # 175. 239:
P_ictor_ # 68: 71.
P_icturæ_ # 56: 173. 176. 177.
P_ila_ # 120: 137. 140. 162: 163. 175.
P_ila plumbea_ # 224.
P_ila lapidea_ # 59:
P_ila ferrea_ # 178. 180.
P_ilatim_ # 163.
P_inacotheca_ # 153: 154. 157: 158.
P_inacothecium_ # 13.
P_inus_ # 13. 63. 118.
P_innæ_ # 243. 247. 249.
P_in$atio_ # 170.
P_in$are_ # 170. 174.
P_in$um_ # 170.:
P_in$catus_ # 198:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
P_i$trinum_ # 160.
# P_laga_ # 251. 228: 251. 262.
P_lanetæ $eptem_ # 212:
P_lanities_ # 29. 115. 140. 147.
P_lana directio_ # 170.
P_lanus pes_ # 169: 174: 255:
P_la$tes_ # 7:
P_la$tica ratio_ # 7:
P_latea_ # 22. 28. 29. 30. 56: 99:
P_latæeum prælium_ # 4:
P_latanones_ # 139.
P_lau$us_ # 58:
P_lau$trum_ # 229:
P_lenitas_ # 134. 189:
P_leurit{is}_ # 23:
P_leuritides_ # 247.
P_lexacolligatio_
P_linthus_ # 86.: 87. 105. 112. 134. 223:
P_linthides_ # 77: 250:
P_linthiogonatos_ # 253:
# P_lumbum_ # 196: 203:
P_lumaria_ # 157:
P_neumatica_ # 123.
# P_odagricus_ # 193.
P_olirc_ # 174:
P_olitus_ # 172.
P_olitio_ # 171: 173.: 174:
P_olitura_ # 170.
P_olus_ # 211: 218:
P_olygonia turr{is}_ # 19:
P_oly$pa$ton_ # 233: 252.
P_onderatio_ # 238:
P_opulus arb._ # 13. 61: 62:
P_orrectapre{$s}i@_ # 237.
</col>
<col 2>
P_orrectimotus_ # 237.
P_orta_ # 66. 73:
P_ortus_ # 14. 30: 32. 56: 57: 58: 116. 139.
# P_orticus_ # 14. 75. 77. 116: 119.: 129.
# 133.: 134. 138.:
P_orticus_ E_umcnici_ # 133.
P_orticus_ P_cr$ica_ # 4:
P_orticus_ P_ompeiana_ # 133.
P_orticus $tadiata_ # 138.
P_o$tes_ # 163.
P_o$tes compactiles_ # 257:
P_o$ticum_ # 75: 77. 81: 82. 88. 105:
P_otiones_ # 297.
# P_ræcinctio_ # 56: 122. 132.
P_ræcingere_ # 121. 132.
P_ræcinctorius fun{is}_ # 259:
P_ræci$io_ # 103. 129:
P_ræclu$io aquarum_ # 224:
P_ræfurnium_ # 137. 181. 190.
P_rælum_ # 159: 228: 229:
P_rælium_ # 4:
P_ræ$epe_ # 159.
P_ræ$eminatio_ # 61.
P_recone$ium marmor_ # 56:
P_re{$s}io_ # 137:
P_robatio operum qual{is}_ # 166.
P_robatiæ aquæ_ # 186.
P_roclinatio_ # 140. 163: 200.
P_rocumbere_ # 186.
P_rocumbere in dentes_ # 186.
P_rofu$io $umptuum_ # 227.
P_rogre$$us_ # 139: 140.
P_roiectura_ # 59: 60. 82. 84. 86. 87. 88:
# 89.: 90. 103.: 104. 106. 110.:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
P_rolectare_ # 114:
P_rominentia_ # 103. 167: 163: 167:
P_romontorium_ # 139. 176.
P_ronaos_ # 77. 88. 105: 107: 108. 109: 111:
# 113. 119: 120: 121.
P_roportio quid_ # 32: 67: 70. 71. 83: 93.:
# 95. 69: 104: 105. 112: 113. 129:
P_ropnigeum_ # 138:
P_ro$cenium_ # 128: 132.
P_roslambanomenos_ # 124: 126: 127: 145.
P_ro$tas_ # 161.
P_ro$tylos & pro$tylon_ # 73: 75: 168:
P_rothyrum_ # 162.
P_rothyrides_ # 110:
P_rotrudere_ # 238.
P_rouindemia_ # 217:
P_ru<007>na_ # 60. 46: 170: 171.
P_roximitas_ # 62.
P_$eudodipteros_ # 73: 77. 82. 167:
P_$eud<007>$odomum_ # 52.
P_$eudoperipteros_ # 113:
P_$eudourbanaædificia_ # 158:
P_teronia_ # 82: 108. 13:
P_ubhcaædif<007>cia_ # 13.
P_ublicani_ # 158. 201.
P_ulpilum_ # 128. 129. 113. 132.
P_ulu{is}_ # 139: 140.
P_ulu{is} puteolanus_ # 44: 46.
P_ulu<007>nus_ # 88: 137: 139: 140. 250:
P_uluinatum capitulum_ # 102:
P_ullus color_ # 195.
P_umex_ # 43.
P_umex_ P_ompeianus_ # 45:
P_umico$us_ # 43.
</col>
<col 2>
P_unctum_ # 26:
P_uræ & expolitæ cameræ_ # 175:
P_urpura_ # 183: 84.
P_urpureus color_ # 182: 183: 184.
P_urpuratus $ub$tant._ # 30.
P_u$tula_ # 171:
P_uteus_ # 135. 188: 193: 104.
P_ycno$tilos_ # 77: 82. 84:
P_yra_ # 66. 167.
P_yram{is}_ # 113.
</ind>
<h>Q.</h>
<ind>
QVADRA # 85. 86: 88: 230.
Q_uadratio_ # 107:
Q_uadratum_ # 8. 52. 107:
# 115. 116: 131: 132. 132: 170:
Q_uadratus ager_ # 206.
Q_uadratus lap{is}_ # 49:
Q_uadratus locus_ # 206.
Q_uadrata de$oriptio_ # 107:
Q_uadrata de$ignatio_ # 71.
Q_uadratum oppidum_ # 18.
Q_uadratum $axũ_ # 46: 49: 109. 140:
# 164.
Q_uadratum tignum_ # 157:
Q_uadrati modioli_ # 241.
Q_uadrati œci_ # 161.
Q_uadrum tignorum_ # 230.
Q_uadrans_ # 73. 86.
Q_uadrifor{is}_ # 111.
Q_uadrifluuius, a, am._ # 62.
Q_ualitas_ # 124.
Q_uant<007>tas_ # 9. 124.
Q_uercus_ # 62. 172.
Q_uintarium_ # 72:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
Q_uoquouer$us_ # 96.
</ind>
<h>R.</h>
<ind>
RADIX _for aminus_ # 251.
R_adius oculi_ # 147. 167:
R_adius æ$tiuus, hybernus & æqui-_
_noctial<007>s_ # 222.
R_aritas_ # 44: 49: 60: 62: 67: 147. 173:
R_ates abiegnæ_ # 65.
R_atiocinatio quid_ # 2. 113: 220.
# R_eceptaculum_ # 200:
R_ece$$us_ # 112:
R_ece{$s}io_ # 28:
R_ece{$s}<007>or comp._ # 132.
R_ecbamus_ # 230.
R_editus_ # 247.
R_eductio_ # 137:
R_edundans fi$tula_ # 149:
R_edundatio_ # 215.
R_edundantia_ # 22. 23:
R_eductio_ # 137: 256.
R_efectio_ # 149:
R_efrigerare_ # 189.
R_efrigeratio_ # 144. 145: 189.
R_efundere_ # 208:
R_egiones cœli_ # 235: 215:
R_egula_ # 26: 105: 146: 170. 173.
R_egula ferrea_ # 137.
R_egula $alignea tenu{is}_ # 244:
R_heda_ # 248.
R_elaxare_ # 215:
R_el<007>ctio_ # 180.
R_el<007>gio $acra_ # 113:
R_emus_ # 146: 147.
R_em<007>ges_ # 67:
</col>
<col 2>
R_emi{$s}io uer$ation{is}_ # 215.
R_eplum_ # 111. 253:
R_epugnatoriæres_ # 261:
R_e$idere & a $edeo & $ido_ # 132.
R_e$ina_ # 181:
R_e$onantesloci_ # 132:
R_e$onantia_ # 122:
R_e$pon$us_ # 10: 12. 71. 73: 170.
R_e$tagnare_ # 149:
R_e$ticula_ # 231:
R_etardatio_ # 212:
R_eticula $tructura_ # 48.
R_etinaculum_ # 233. 230:
R_eticulatum cementum_ # 48.
R_etractio_ # 48:
R_etro$piciens $ol_ # 215:
R_e$ina_ # 63: 66:
R_heda_ # 229: 248.
# R_ithmus_ # 8.
R_igiditas_ # 26:
R_iuus_ # 200.
# R_obur arb._ # 61: 172.
R_obu$te<007>pali_ # 84.
R_obu$te<007>$tipites_ # 139:
R_o$trum de ferro_ # 259:
R_ota_ # 140: 214: 215: 216.
R_otatio_ # 212.
R_otundare ad circinum_ # 244:
R_otundus, a, um._ # 88. 249.
R_otund<007>tas_ # 122. 249.
R_edemptor_ # 178. 208.
R_otundatio_ # 19. 26: 28. 29: 71. 107:
# 122: 128. 137:
# R_ubra, rad<007>x_ # 184.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
R_udus_ # 60: 169: 171. 175:
R_udus nouum_ # 170.
R_udus rediuiuum_ # 170.
R_uderare_ # 169: 170.
R_uderatio_ # 140: 169:
R_udens_ # 230: 254.
R_utrum_ # 173.
</ind>
<h>S.</h>
<ind>
SABVLO # 134: 175: 187:
S_abulo ma$culus_ # 39. 187:
S_abulo $olutus_ # 187:
S_abulo$us, a, um._ # 46.
S_aburra_ # 203.
S_acoma_ # 208.:
S_acoma $aburrale_ # 225.
S_agitta_ # 249: 250:
S_anguin{is} eiectio_ # 23:
S_alix_ # 62: 188.
S_alignearegula_ # 244:
S_alina_ # 239:
S_alifodinæ_ # 193:
S_al<007>naria area_ # 194.
S_aliens_ # 191: 198: 200:
S_aliens, aqua martiæ_ # 191.
S_al$itudo_ # 17.
S_al$ugo_ # 43: 47. 183:
S_alubritas_ # 17. 199.
# S_ambuca_ # 261:
S_anies_ # 61:
S_andaraca_ # 179. 183: 194:
S_appinus_ # 13.
S_appinea_ # 62. 66:
S_arracum_ # 229:
S_arcina_ # 160:
</col>
<col 2>
S_armenta_ # 182. 183.
S_axum_ # 44. 47: 65.
S_axum album_ # 44.
S_axum quadratum_ # 21: 49:
S_axum rubrum_ # 187: 203.
S_axum $ilicium_ # 196.
# S_cæa itinera_ # 18.
S_calæ_ # 128: 132. 207: 208. 260.
S_calar{is} forma_ # 246:
S_calaria_ # 129.
S_calmus_ # 238.
S_calptura_ # 89: 94. 102: 103.: 110.
S_camillus_ # 85: 134.
S_candula_ # 36.
S_can$io_ # 144:
S_can$orium, machinæ $pecies_ # 228.
S_capula_ # 230:
S_capus_ # 83.: 88.: 89.: 93: 95. 108. 111.
# 134. 208. 235.
S_capus cardinal{is}_ # 110:
S_caporum calces_ # 208.
S_capha_ # 223.
S_caphium_ # 188. 224.
# S_cena_ # 123. 125: 128.: 129. 131. 132. 133.
S_cenarum tria gcnera_ # 131.
S_cenarece{$s}ior_ # 132:
S_cenici qui_ # 132:
S_cenographia_ # 10.
S_ceptrum_ # 218.
S_chema_ # 71. 119: 141. 200. 206:
S_chidia_ # 36.
S_chola labri_ # 137:
S_chola aluei_ # 137:
S_ciatheras_ # 19:
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
S_cobs_ # 193:
S_corpio machina_ # 6. 19. 229. 249:
S_cotia_ # 86: 106.
S_crupulus auri_ # 179:
S_cutula_ # 170. 250: 253:
S_ectilia_ # 170.
S_ectio_ # 38:
S_ecuricla, æ._ # 112. 253:
S_ecernere_ # 193:
S_ecuriclati cardines_ # 250.
S_edentia $igilla_ # 176:
S_edes_ # 125: 129: 132.
S_edes $pectaculorum_ # 127:
S_edes $ecretæ_ # 166.
S_egmina_ # 174:
S_elinu$ia creta_ # 184.
S_em{is}_ # 82. 110.
S_emi{$s}{is}_ # 72: 73. 82. 83: 89.
S_emidigitale_ # 261.
S_emicanaliculus_ # 105:
S_em<007>lateres_ # 41:
S_emimetopia_ # 106:
S_emipes_ # 19: 125:
S_emipedale_ # 255: 256.
S_emifa$tigia_ # 177.
S_emita_ # 138:
S_epire_ # 204.
S_eptio_ # 140: 263:
S_eptum_ # 194.
S_eptentrio uentus_ # 22. 24. 26: 28.
S_eptem $pectacula orb{is}_
S_errædentes_ # 20:
S_erratim $truere_ # 163:
</col>
<col 2>
S_erra dentata_ # 46:
S_e$qui alterum_ # 72:
S_esqui digitus_ # 200. 252:
S_e$quidigitale_ # 261.
S_e$qui alterum_ # 72:
S_esquipes._ # 257:
S_esquipedalis, le._ # 59: 84:
S_e{$s}<007>o_ # 161.
S_e{$s}<007>monium_ # 163:
S_estertius_ # 17: 73.
S_eta inducere_ # 180:
S_axtans_ # 72: 248.
S_extantalis_ # 236.
S_extarius_ # 179: 208:
S_ilicus_ # 253.
S_identes_ # 169:
S_igilla_ # 47: 89: 176:
S_igna_ # 131. 146:
XII S_ignacœle$tia_ # 216. 217:
S_igna marmorea_ # 180:
S_ignificatus_ # 220:
S_ignafictilia_ # 81:
S_igninum opus_ # 43: 139. 204.
S_il, uel$ile_ # 182:
S_ilatticum_ # 184.
S_ilacei cunei_ # 175: 176.
S_igna ærea_ # 81:
S_ilex_ # 21: 44. 52. 187: 204.
S_ilex ordinarius_ # 49:
S_ima_ # 90. 92: 106. 110.
S_imilitudo figurata_ # 176.
S_imulacrum_ # 63: 105: 106: 109: 113:
S_imilitas_ # 61:
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
S_inus_ # 217.
S_inuare_ # 103:
S_<007>tula congial{is}_ # 242:
S_itulus_ # 242:
S_olanus uent._ # 24. 26: 28:
S_olum_ # 60:
S_olum fu$ticatum_ # 175:
S_olium_ # 208.
S_olidum_ # 17: 84.: 162: 169:
S_olidare_ # 84. 169: 170.
S_olidatio_ # 122. 169:
S_olide$cere_ # 45.
S_oliditas_ # 38: 43: 44: 54: 61. 169:
S_ol$titium_ # 7. 39. 157:
S_onitus_ # 124: 125.: 126.
S_partum hi$panicum_ # 172:
# S_pecies loci con$ider anda_ # 146:
S_pecus_ # 178: 188: 262:
S_peculum argenteum_ # 173: 174.
S_pectationes_ # 121:
S_pectator_ # 6:
S_pectacula_ # 56: 116: 117. 122: 128: 129.
S_pelunca_ # 34. 131.
S_pheroides $chema_ # 200.
S_picata te$tacea_ # 170: 171.
S_pira_ # 77: 82. 84. 85. 86. 87. 88. 95.
# 112.: 129: 134.
S_piramentum_ # 112. 174: 175.
S_piritus naturales_ # 6.
S_piritus animales_ # 204.
S_piritale, mach. $pecies_ # 228.
S_pcngia_ # 45:
S_puti$mata_ # 175:
# S_tab<007>litas_ # 23: 115.
</col>
<col 2>
S_tabulum_ # 158.
S_tabulare_ # 159:
S_tadium_ # 133. 138.: 139.
S_tadiata porticus_ # 138:
S_tamen_ # 229.
S_tatio_ # 12. 139.: 212:
S_tatio graia_ # 59.
S_tatera_ # 237:
S_tatua ænea_ # 59.
S_tatuæ caryatides_ # 3:
S_tatua per$ica_ # 5.
S_tatua $tolata_ # 3:
S_tatuarius_ # 68: 71.
S_tatumen_ # 169:
S_atuminatio_ # 170.
S_tatuminare_ # 170.
S_tatutio_ # 233:
S_toichia, id est elementa_ # 15:
S_tereobatæ_ # 84.
S_tigmata_ # 59.
S_tilla_ # 60. 61: 172. 187:
S_t<007>llicidium_ # 6: 34: 103: 104. 112: 147:
S_tola_ # 4.
S_tolata$tatua_ # 3:
S_tolarumrugæ_ # 95.
S_tratum_ # 256.
S_trategeum_ # 132.
S_tamentum_ # 36:
S_tria_ # 92: 95. 107: 108:
S_triatura_ # 107:
S_triare_ # 107: 176:
S_trigium_ # 108.
S_trix_ # 90:
S_tropha_ # 238.
</col>
</ind>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<ind>
<col 1>
S_tructurd_ # 13. 32: 39: 44.: 45: 52. 53: 56:
# 59. 60. 62: 84: 128. 137. 139.: 140:
S_ructur a autiqua_ # 48.
S_ructur a in aqu{is}_ # 139.:
S_tructur a cementitia_ # 43. 47:
S_tructil{is} cloaca_ # 134:
S_truma_ # 192:
S_tylus $erreus_ # 245.
S_tylus æreus_ # 250.
S_tylobata_ # 84: 85. 89. 112: 134.
# S_ubactio_ # 43:
S_ubcuneatus_ # 163.
S_ub diuo uel dio_ # 12.
S_uber_ # 62:
S_ubgrundia_ # 66: 258:
S_ubgrundatio_ # 103.
S_ubigere_ # 175.
S_ubiugia_ # 238:
S_ublica_ # 84.
S_ubrotatus aries_ # 255:
S_ub$cus, ud{is}_. # 112. 235. 244.
S_ub$ellium_ # 129.
S_ub$idere_ # 287:
S_ub$truere_ # 202:
S_ub$tructio_ # 19. 21: 84. 122. 163:
S_ubtegmen_ # 229.
S_ubuect<007>ones_ # 17: 32.
S_ubue$perus uent_. # 28:
S_ucula_ # 6. 229. 230. 232. 250.
S_uccus_ # 196.
S_udatio_ # 45 137:
S_udatio concamerata_ # 128:
S_udes_ # 66.
S_uffo{$s}io_ # 19:
</col>
<col 2>
S_ulphur_ # 45: 191. 192: 203:
S_upernas uent_. # 23:
S_uperbia candor{is}_ # 172:
S_upercilium_ # 87. 110.: 129:
S_upplicat<007>o_ # 79.
S_upputatio_ # 72:
S_u$pectus_ # 168:
S_u$pen$io_ # 137.
S_u$pen$ura_ # 137.
S_utrina_ # 143.
# S_ylua_ # 54. 36. 139. 158.
S_yluo$us, a, um_. # 188:
S_ymmetria_3. 9. 12. 14. 31. 32: 37. 67: 69:
# 73. 82. 86. 87. 89.: 93: 94. 95.: 101.
# 102: 194: 107: 108: 109: 112: 113. 109.
# 129: 131. 133:
S_ympathia_ # 8.
S_ynemmenon_ # 126.
S_y$tylos_ # 77: 82: 84: 106.
<h>T.</h>
TABERNA # 158.
T_aberna argentaria_ # 116:
T_abula_ # 66: 140. 146: 245.
T_abella_ # 103.
T_abulæ laterariæ_ # 257:
T_abulaplana_ # 146:
T_abulatio_ # 128.
T_ablinum_ # 253. 158.
T_ænia_ # 105:
T_alea_ # 19.
T_alentum_ # 260
T_armes_ # 62.
T_axilli_ # 246
# T_ectum_ # 34: 36. 59: 60. 77. 112: 113.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
# 121. 129.
T_ectum, pro domo_ # 154.
T_ectorium_ # 39. 43: 44. 60: 171. 173: 174:
T_ectorium opus_ # 60. 137.
T_ectores_ # 174. 181:
T_ectum te$tudinatum_ # 36.
T_edæ $chidiæ_ # 182.
T_egula_ # 36: 37. 58: 60. 92: 95: 103. 135.
# 137. 164. 175.
T_egulæ bipedales_ # 137. 171.
T_egulæ$e$quipedales_ # 137.
T_egulæ hamatæ_ # 175.
T_egulæ $ine marginibus_ # 177.
T_elamones_ # 162.
T_elum_ # 66.
# T_emperatio_ # 83:
T_emperatura_ # 6. 44. 47. 63. 67. 83:
# 108: 137: 144: 146: 173:
T_emplum_ # 84: 94. 103. 104. 109: 112:
T_enor_ # 171: 172:
T_enuitas_ # 189:
T_eneritas_ # 95.:
T_entio_ # 6: T_epor_ # 188:
T_epidarium_ # 135: 137:
# T_erræ circuitio quanta_ # 28:
T_erra albida, nigra_ # 187:
T_erro$us, a, um_ # 43: 46.
T_erræ genera_ # 39. 46.
T_errenum_ # 34. 47. 61: 140: 163: 204:
T_erebra_ # 255. 256: 261.
T_erebratio_ # 247. 225: 247.
T_erebrare_ # 261.
T_eredo_ # 140:
</col>
<col 2>
T_erminatio_ # 32: 38. 114:
T_ertiarum_ # 72. 112:
# T_e$$ara_ # 115. 170. 171.
T_e$ta_ # 49: 60. 137. 170. 174:
T_e$ta tu$a_ # 44. 170:
T_e$ta pro lateribus coctis_ # 49. 35:
T_e$tæ concharum marinarum_ # 583:
T_e$ta quæ ualeat ad $tructur am_ # 60.
T_e$taceum pau<007>mentum_ # 175:
T_e$tacea $tructura_ # 59:
T_e$tacea $picata_ # 170: 171.
T_e$tudo_ # 119: 121. 135:
T_e$tudo mediana_ # 119:
T_e$tudo arietaria_ # 255:
T_e$tudo ad fodiendum_ # 258:
T_e$tudinatum ædificium_ # 143:
T_e$tudinatum caued<007>um_. # 147:
# T_etrachordum_ # 247. 124.: 247.
T_etradoron_ # 39:
T_etrachordorum genera_ # 124:
T_etrans_ # 88: 103: 104: 105.: 244.
T_etraphorus_ # 238:
T_etra$tylos_ # 82. 105. 106.
T_etra$tylum_ # 149.
T_extrina_ # 157:
# T_halamus_ # 161.
T_ha$ium marmor_ # 236.
T_heatrum_ # 6: 14. 30: 56: 77: 121: 122: 123:
# 125: 126.: 128. 129.: 131. 133.
T_heatrum minu$culum_
T_heca_ # 248:
T_himelici_ # 132.
T_hyromata_ # 109: 153:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
T_hra$cias uent_. # 28:
T_holus_ # 113. 177.
T_huribulum_ # 219.
T_hurifera arbor_ # 194:
# T_ignũ_ # 102: 103. 120: 147: 164. 244.
T_ignum bipedale_ # 120:
T_ignum compactum_ # 120:
T_ignum quadratum_ # 157:
T_ignum tran$uer $arium_ # 259.
T_ignum prominens_ # 103.
T_ignum cardinatum_ # 259.
T_<007>lia_ # 62:
T_inca_ # 63: 65. 140: 157.
# T_omex_ # 172.
T_omice_ # 172:
T_onus_ # 251. 124. 128.
T_ona_ # 224:
T_opiarium opus:_ # 131:
T_ophus_ # 45. 46: 201.
T_opia_ # 176.
T_opiorum uarietas_ # 176.
T_orcular_ # 159. 228:
T_ornus_ # 124: 211: 224:
T_orus_ # 86: 87. 112. 256.
T_orulus_ # 61. 62.
T_orus $uperior_ # 76:
T_orus inferior_ # 76:
# T_rabs_ # 36. 66: 81: 102: 112. 119: 120:
T_rabicula_ # 259.
T_rabes euerganeæ_ # 121.
T_rabes cardinati_ # 257:
T_rabes compactiles_ # 112.
T_ractatio_ # 8:
T_ractabilitas_ # 63.
</col>
<col 2>
T_ractorium machinæ genus_ # 228:
T_ractoriaratio_ # 236:
T_raiectio_ # 66:
T_raiectura_ # 112:
T_ran$tra_ # 36. 103. 121. 259.
T_ran$tilla_ # 139:
T_ran$uer$a_ # 20: 125:
T_ran$uer$arius_ # 60. 174.
T_ran$uer$ario frons_ # 253:
T_ran$uer$aria colligata_ # 238:
T_ran$uer$aria confixa_ # 245.
T_ran$uer$aria compacta_ # 199:
T_ran$uer$ar{ij} cardines_ # 250.
T_ributim, aduerb_. # 135.
T_ribunal_ # 112: 119: 131.
T_richalca_ # 73.
T_riclinium_ # 149: 154: 157.
T_riclinia uerna_ # 157.
T_riclinia hyberna_ # 157.
T_riclinia autumnalia_ # 157.
T_riclinia æ$tiua_ # 157.
T_riclinia_ C_izicena_ # 154: 161.
T_riglyphus_ # 12. 12: 94. 103.: 104.: 105.:
# 106. 153:
T_rigonum_ # 8. 128: 131: 144: 206. 213:
T_rigonus uer$atil{is}_ # 131.
T_riplinthius paries_ # 59:
T_riens_ # 72:
T_riental{is} materia_ # 235.
T_riton_ # 25.
T_rite diezeugmenon_ # 124: 127:
T_rite hyperbolæon_ # 124: 127:
T_rite $ynemmenon_ # 124: 127:
T_ri$pa$tos_ # 230:
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
T_rigonus uer$atilis_. # 131.
T_rigonum orthogonium_. # 245.
T_r<007>gonum_ # 133. 170:
T_rochilus_ # 87.
T_rochlea_ # 224. 230. 233.
T_rophæum_ # 59.
T_rudere_ # 189:
T_rull<007>$$are_ # 137. 172: 174: 175.
T_rulli$$atio_ # 172. 175.
T_runcus_ # 85. 95.
T_rutina_ # 229: 237: 255.
# T_uba_ # 245.
T_ubulus_ # 134: 202: 203. 224.
T_ubuli fictiles_ # 200:
T_ubuli cra{$s}o corio_ # 202:
T_ubuli lingulati_ # 202:
T_ugurium_ # 36:
T_umulus_ # 36: 170:
T_umor_ # 192:
T_umuli grumorum_ # 192.
T_urris_ # 18. 24: 25. 36. 66. 139. 140:
T_urricula_ # 256. 259:
T_urris ambulatoria_ # 255:
T_urr{is} octogona_ # 24:
T_urris polygonia_ # 19:
T_urr{is} quadrata_ # 19:
T_urris rotunda_ # 19:
T_urgidum guttur_ # 198:
T_u{$s}{is}_ # 23:
# T_ympanum_ # 90.: 106. 110: 111. 112:
T_ympanum dentatum_ # 243:
T_ympanum in cultrum_ # 243: 248.
T_ympanum inclu$um_ # 244.
T_ympanum planum_ # 248:
</col>
<col 2>
T_ympanum uer$atile_ # 248:
<h>V</h>
VACINIVM # 184.
V_acuitas_ # 115.
V_aluæ_ # 77. 79: 108. 110. 112: 128. 129.
# 131. 154:
V_aluatæ fene$træ_ # 154.
V_alles_ # 202:
V_apor nebulo$u@_ # 188: 189:
V_ara_ # 255:
V_as æreum_ # 125: 262.
V_as Corinthium_ # 199.
V_as fictile_ # 180.
V_a$aria_ # 135:
# V_dum tectorium_ # 173:
V_ect{is}_ # 6. 159: 170. 229: 231.
V_ectis ferratus_ # 204. 262:
V_ect{is} ligneus_ # 174. 237:
V_ectigalia publica_ # 116: 179. 201.
V_ectiarius_ # 159:
V_ectura_ # 235:
V_elum_ # 227: 238.
V_ellus lanæ_ # 188:
# V_ena metalli_ # 178: 189.
V_ena arboris_ # 63. 67.
V_entus quid_ # 22.
V_enti_ 4. _principales_. # 24.
V_entis $ecundum alios_ # 24:
V_enti_ 24 _$ecundum alios_ # 24:
V_enter_. # 202: 203.
V_enu$tas_ # 14. 164.:
# V_ergiliæ_ # 162. 216:
V_ernum tempus_ # 39.
V_er$ura_ # 75: 129. 131. 138: 130. 103: 253.
</col>

<pb><rh>INDEX.</rh>
<col 1>
V_er$atio_ # 159: 162. 212. 213: 215.
V_er$abundus_ # 219.
V_er$atilia carche$ia_ # 235. 260.
V_er$atile tympanum_ # 248.
V_ertex capit{is}_ # 218.
V_erticuli_ # 246: 247:
# V_e$perugo_ # 212:
V_e$t<007>næ pinnæ_ # 192:
V_e$tibulum_ # 12: 158, 168:
V_e$tigium_ # 94:
V_iatoria pen$ilia_ # 223:
V_iarum directiones_ # 106.:
V_iaticum_ # 141.
V_icus_ # 28. 29. 69:
V_iduatus. a, um_. # 131.
V_illa_ # 158: 160.
V_iola_ # 184.
V_inum protyrum_ # 194:
V_inum catacecaumenon_ # 194:
V_inum mel<007>ton_ # 194:
V_inum mamertinum_ # 194:
V_inum falernum_ # 194:
V_inum cecubum_ # 194:
V_inaria cella_ # 56.
V_irgultum_ # 34:
V_irgula_ # 225.
V_irgulæ æneæ_ # 225.
V_<007>ridia_ # 234. 154:
V_irid{is} creta_ # 179.
</col>
<col 2>
V_i$us_ # 146:
V_itex_ # 62: 188. 244:
V_itium_ # 19. 21: 22. 23: 49: 59: 154.
# V_lmus_ # 13. 61: 63.
V_lua_ # 36: 140.
V_mbra gnomon{is}_ # 26: 29:
V_mbilicus, homin{is} centrum_ # 71.
# V_ncini$errei_ # 137.
V_nda_ # 129:
# V_oluta_ # 12: 88.: 89. 95.: 101. 176.
V_orago_ # 261:
V_ox quid_ # 122: 123. 198. 128:
V_ocem impedientia_ # 132: 144:
V_rceus_ # 182:
V_$tæ temperatura_ # 182:
V_$tulatus, a, um_. # 84.
V_tilitas_ # 14.
# V_ulturnus uentus_ # 28.
<h>X.</h>
XENIA _unde dicta_ # 161:
X_y$tus_ # 138: 139. 162.
<h>Z.</h>
ZOILVS H_omeroma$tix_
# 166:
Z_ona_. XII. _$ignorum_ # 212. 215. 217:
# 218:
Z_odiacus circulus_ # 219.
Z_ophorus_ # 89: 90.: 94. 112: 119. 121:
 # F_in{is} Indic{is}_.
</col>
</ind>
<h>MENDAE QVAE OBITER
IRREPSERVNT: VNA
_cum_ C_oniectur{is} $uper loca aliquot_
_deprauata_.</h>


<pb>
<toc it>
<col 1>
_P_ag. # lin. # legendum.
_3_ # _23_ # mutulos &
_6_ # _15_ # homotoniorũ _C_oniect.
_3_ # _8_ # cum omn<007>bus
_12_ # _4_ # $ymmetria # _C_on.
ibid. # _6_ # ϖερίτριτου
_13_ # _5_ # partibus # _C_oniect.
_12_ # _19_ # <007>temfœn. # _C_oniect.
_17_ # _19_ # {que} (delendum
_19_ # _3_ # u$tulatæ
_26_ # _6_ # inueniantur
_30_ # _3_ # gnomon
ibid. # _17_ # c<007>uitas uid.
_36_ # _21_ # grumos
_46_ # _31_ # in opere
_53_ # _11_ # farcturæ
_54_ # _3_ # & præter
_59_ # _12_ # cx uectig. # _C_oniect.
_60_ # _21_ # apparatione
ibid. # _26_ # _CAP. IX_
_61_ # _2_ # uænalit{ij}s
_63_ # _12_ # ζυγίαυ
ibid. # _21_ # cedrium
_66_ # _16_ # _I_taque
_67_ # _6_ # adriatici
_68_ # _24_ # nobilitatem
_69_ # _30_ # paritur
_72_ # _17_ # decu{$s}im.
ibid. # _23_ # adiecto a$$e
ibid. # _25_ # ἡμιόλι@
_73_ # _12_ # æreos (legit _B_udæus
_83_ # _5_ # itaproportionib. _C_on.
ibid. # _14_ # hypotrochel{ij}s. $ic al<007>bi.
_84_ # _16_ # u$tulat{is}
</col>
<col 2>
_P_ag. # lin. # legendum.
ib<007>d. # 20 # colocandæ. # _C_oniect.
_86_ # _ult._ # τρόχιλον
_94_ # _4_ # mutuli $ic al<007>bi&c.
_124_ # _9_ # habet interuallum
_128_ # _2_ # errabit<007>n
_129_ # _32_ # magnitudinem.
_134_ # _1_ # deædibus # _C_on.
_139_ # _12_ # portubus # _C_on.
_142_ # _26_ # quod prædæ
_146_ # _23_ # temperaturas
_152_ # _2_ # acfaucium
_164_ # _27_ # cxpolitionibus
_167_ # _21_ # _T_heodorus
_168_ # _9_ # _S_uffitius. # _C_on.
_171_ # _11_ # $p<007>catate$t. # _C_on.
_172_ # _32_ # albarium opus. # _C_on.
_180_ # _72_ # moluntur
_181_ # _11_ # metallic{is} # _C_on.
_200_ # _7_ # $ummalabra.
_207_ # _11_ # habet, arcæ
_210_ # _21_ # expertus
_218_ # _24_ # e$$e dicitur
_222_ # _12_ # _M_anacus, al{ij} legunt.
_262_ # _28_ # eius non $unt.
<h>_IN IVL. FRONTINO._</h>
γ_.1_: # _9_ # afficiantur pœna ex.
ibid. # _30_ # opere arcuato
γ_.2_: # _30_ # _MDXXVIII. R_eliq.
γ_.4_. # _23_ # _122_. (delendum
δ_.2_. # _4_ # utri{qúe} rationi
ibid. # _16_ # u$u frequens
२_.1_. # _23_ # _Q_uid fieriplaceret.
</col>
</toc>
<h>FINISH.</h>

<pb 1><rh>M. VITR VVII</rh>
<h>DE ARCHITECTVRA,
LIBER PRIMVS.</h>
<p it>_CVM DIVINA MENS TVA ET_
numen, lmperator _C_æ$ar, imperio potiretur
orb{is} terrarum, inu<007>cta{qúe} uirtute cunct{is} ho
$tibus $trat{is}, triumpho uictoria{qúe} tua ciues
gloriarentur, & gentes omnes $ubactæ tuum
$pectarent nutum, populus{qúe} _R_omanus & _S_e
natus liber atus timore, ampl<007>{$s}im{is} tu{is} cogi-
tationibus con$il{ij}s{qúe} gubernaretur, non au-
debam tant{is} occupationibusde _A_rch<007>tectura $cr<007>pta, & magn<007>s cogit@
tionibus explicata edere, metuens ne nõ apto tempore interpellans, $ub-
irem tui animi offen$ionem. _C_um uerò attenderem, te non $olum de uita
communi omnium curam, publicæ{qúe} rei con$titutionem habere, $ed etiam
de opportunitate publicorũ ædificiorum, ut ciuitas per te non $olum pro
uinc{ij}s e$$et aucta, uerumetiam ut maie$tas _I_mper{ij} publicorum æd<007>ficio-
rum egregias haberet autoritates, non putaui prætermittendũ, quin pri
mo quo{que} tempore de h{is} rebus ea tibiederem: <007>deo, quòd primum paren
ti tuo de eo fueram notus, & eius uirtut{is} $tudio$us. _C_um autem concili-
um cœle$tium in $edibus immortalitat{is} eum dedicaui$$et, & _I_mperium
parent{is} in tuam pote$tatem tran$tul<007>$$et, idem $tudium meum in eius me-
moria permanens, inte contulit fauorem. _I_ta{que} cum. _M. A_urel<007>o, &. _P._
_M_inidio, &. _C_n. _C_ornelio, ad apparationem bali$tarũ & $corpionum,
reliquorum{qúe} tormentorum refectionem, fui pre$to, & cum e{is} commo-
da accepi, quæ cum primo mihi tribui$ti, recognitionem per $oror{is} com-
mendationem $erua$ti. _C_um ergo eo beneficio e$$em obligatus, ut ad exi-
tum uitæ non haberem inopiæ timorem, hæc tibi$cribere cœpi, quòd
animaduerti multa te ædificaui$$e, & nunc ædificare, reliquo quo{que} tem-
pore, & publicorum, & priuatorum æd<007>ficiorum, pro ampl<007>tudine re-
rum ge$tarum, ut po$ter{is} memoriæ traderentur, curam habiturum: con
$crip$i per $criptiones terminatas, uteas attendens, & ante facta, & fu-
tura qualia $int opera, per te nota po$$es habere, nam{que} h{is} uoluminibus
aperui omnes di$ciplinæ rationes.</p>

<pb 2><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>QVID SIT ARCHITECTVRA, ET
D_e architect{is} in$tituend{is}_.
CAPVT. I.</h>
<p it>_A_<ul hd>_R_chitectura,</ul> e$t $cientia pluribus di$ciplin{is}, & uar{ij}s eruditioni-
bus ornata, cuius iudicio probantur omnia, quæ ab cæter{is} arti-
bus perficiuntur opera. _E_a na$citur ex fabrica, & ratiocinatione. <ul hd>_F_abri</ul>
<ul hd>ca,</ul> est continuata ac trita u$us meditatio, quæ manibus perficitur è mate
ria cuiu$cun{que} gener{is} opus est, ad propo$itum deformation{is}. <ul hd>_R_at<007>oci-</ul>
<ul hd>natio</ul> autem est, quæres fabricat as $olertia ac ratione proportion{is} de-
mon$trare at{que} explicare pote$t. _I_ta{que} architecti, qui $ine l<007>ter{is} conten-
derunt, ut manibus e$$ent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent
pro laboribus autoritatem. <ul hd>_Q_ui autem ratiocination<007>bus & liter{is} $ol{is}</ul>
<ul hd>confi$i fuerunt, umbram, non rem per$ecuti uidëtur</ul>. _A_t qui utrum{que} per-
didicerunt, (uti omnibus arm{is} ornati) citius cum autoritate quod fuit
propo$itum, $unt a$$equuti. _C_umin omnibus enim rebus, tum maxime
etiam in architectura hæc duo in $unt, quod $ignificatur, & quod $igni-
ficat. _S_ignificatur, propo$ita res de qua dicitur. _H_anc autem $ignificat de
mon$tratio rationibus doctrinarum explicata. _Q_uaxe uidetur utraque
parte exercitatum e$$e debere, qui $e arcbitectum profiteatur. _I_ta{que} eum
& ingenio$um e$$e oportct, & ad di$ciplinam docilem. <ul hd>_N_e{que} enim</ul> inge-
nium $ine di$ciplina, aut di$ciplina $ine ingenio, per$ectum artificem po-
test efficere, & ut literatus $it, <ul hd>peritus graphidos</ul>, eruditus _G_eometria,
& <ul hd>optices nõignarus</ul>, in$tructus _A_rithmetica, h<007>$torias complures noue
rit, _P_hilo $ophos diligenter audiuerit, _M_u$icam $ciuerit, _M_edicinæ non $it
ignarus, re$põ$a _I_uri$con$ultorum nouerit, _A_$trologiam cœli{qúe} rationes
cognit as habeat. _Q_uæ cur ita $int, hæ $unt cau$æ. <ul hd>_L_iteras</ul> architectum
<mgl>_Literæ._
_Scientia_
_graphidos_
_Geome-_
_tria._
_Opticen._</mgl>
$cire oportet, uticommëtar{ij}s memoriam firmiorem efficere po{$s}it. _D_e-
inde <ul hd>graphidos</ul> $cientiam habere, quo facilius exemplaribus pict{is}, quam
uelit oper{is} fpeciem, deformare ualeat. <ul hd>_G_eometria</ul> autem plura præ$idia
præ$tat architecturæ, & primũex <ul hd>euthygramm{is}</ul> circini tradit u$um, è
quo maxime facilius ædificiorum in are<007>s exped<007>untur de$criptiones,
normarum{qúe} & librationum & linearum directiones. _I_tem per <ul hd>opticen,</ul>
in ædific{ij}s, ab cert{is} regionibus, cœli lumina recte ducũtur. _P_er <ul th>arith-</ul>

<pb 3><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<h>CARYATVM PORTICVS.</h>
meticen, $umptus ædi-
<fig>
<desc>KAEO
ΓLAT
PA</desc>
</fig>
<mgr>_Arithme_-
_tica_.</mgr>
ficiorum con$umman
tur, men$urarũr atio-
@es explicantur, diffi-
eiles{qúe} $ymmetriarum
quæ$tiones geometri-
c{is} rationibus & me-
thod{is} inueniuntur.
<ul hd>_H_i$torias</ul> autem plu-
res noui$$e oportet,
quod multa ornamen
ta $æpe in operibus ar
chitecti de$ignant, de
quibus argument{is}, ra
tionë cur fecerint, quæ
rentibus reddere de-
bent. _Q_uëadmo dum
$i qu{is} $tatuas marmo
reas muliebres $tola-
tas, & quæ <ul hd>caryatides</ul>
dicuntur, pro colum-
n{is} in opere $tatuerit,
& in$uper mutilos et
coronas collocauerit,
<mgr>_Carya ci-_
_uitas_.</mgr>
percontãt<007>bus ita red
detrationem. <ul hd>_C_arya</ul>
ciuit as _P_elopõne$i, cũ
_P_er$is ho$t<007>bus cõtra
_G_ræciam con$en$it,
po$tea græciper uicto
riam glorio$e bello l<007>-
berati, communi con
$ilio _C_aryatibus bel-

<pb 4><rh>M. VITRVVII</rh>
lum indixerunt. _I_ta{que} oppi
<fig/>
do capto, uir{is} interfect{is},
ciuitate deleta, matronas
eorum in $eruitutem abdu
xerunt. _N_ec $unt pa<ul hd>{$s}i $to-</ul>
<ul hd>las, ne</ul>{que} ornatus matrona-
les deponere, utinon uno
triumpho ducerentur, $ed
æterno $eruitut{is} exemplo
graui contumelia pre$$æ,
pœnas pendere uideren-
tur pro ciuitate. <ul hd>_I_deo qui</ul>
tunc archite cti fuerũt, ædi
fic{ij}s public{is} de$ignaue-
runt earum imagines <ul hd>one-</ul>
<ul hd>ri ferundo collocatas</ul>, ut
etiam po$ter{is} nota pœna
peccati _C_aryatiũ, memo-
riætraderetur.</p>
<p it>_N_on minus _L_acones, _P_au
$ania _A_gæ$ipolidos filio
duce _P_latæeo prælio, pau
<mgl>_Platæeum_
_prælium_.</mgl>
camanu infinitum numerũ
exercitus _P_er$arũ cum $u-
per aui$$ent, acto cum glo-
ria triumpho, $poliorum
& prædæ porticum _P_er$i
cam ex manub{ij}s laud{is}, et
uirtut{is} ciuium, indicem ui
ctoriæ, po$ter{is} pro tro-
phæo con$tituerunt, ibi{qúe}
captiuorũ $imulachra bar
barico ue$t{is} ornatu, $uper




<pb 5><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<h>PORTICVS PERSICA, INSIGNE VIRTVTIS
_con$tituta, captiuorũ_ P_latæen$tũ $imulachra pro column{is}_
_tecta $u$tinentia_, P_au$aniæ_ L_aconũ duc{is} gloria_.</h>
bia merit{is} cõtumel{ij}s
<fig/>
punita, $u$tinentia te-
ctum collocauerunt:
<ul hd>uti et</ul> ho$tes horre$ce
r\~ettimore eorũ forti
tudin{is} <n <218>> effectus <ul hd>&</ul>
<mgr <218>>_affecti_.</mgr>
<ul hd>ciues id</ul> exemplũ uir-
tut{is} a$picientes, glo
ria erecti, ad defen-
dendam libertat\~e e$-
$ent parati. _I_ta{que} ex
eo multi $tatuas _P_er$i
cas $u$tinentes, epi$ty
lia & ornamenta eo-
rũ collocauerunt, &
ita ex eo argumento,
uar ietates egregias
auxerũt operibus. _I_t\~e
$unt aliæ eiu$dem ge-
ner{is} hi$toriæ, quarũ
noticiam arch<007>tectos
tenere oportet. <ul hd>_P_hi-</ul>
<mgr>P_hilo$o-_
_phia per$e_
_ctrix ar-_
_chite cti_.</mgr>
<ul hd>lo$ophia uero</ul> perficit
architectũ animo ma
gno, & uti nõ $it ar
rogans, $ed potius fa-
cil{is}, æquus, et fidel{is}
$ine auaritia, quod e$t
maximum. _N_ullum
enim opus uere $ine

<pb 6><rh>M. VITRVVII</rh>
fide & ca$titate fieripote$t. _N_e $it cupidus, ne{que} in muner ibus accipi-
end{is} habeat animum occupatum, $ed cum grauitate $uam tueatur di-
gnitatem bonam famam habendo. _H_æc enim _P_hilo$ophia præ$cribit.
<mgl>P_hy$iolo-_
_gia_.</mgl>
_P_ræterea dererum natura, quæ græce <ul hd>Φνσιολογία</ul> dicitur, philo$ophia
explicat: quam nece$$e est $tudio$ius nou<007>$$e, quòd habet multas & uari-
as naturales quæ$tiones, ut etiam in aquarũ ductionibus. _I_n cur$ibus cnim
& circuitionibus, et libr ata planicie, expre{$s}ionibus, $piritus naturales
aliter at{que} aliter fiunt, quorũ offen$ionibus mederinemo poterit, ni$i qui
ex _P_hilo $ophia principia rerũ naturæ nouerit. _I_tem qui _T_hesbiæ aut _A_r
chimed{is} l<007>bros, & cæterorũ qui eiu$modi gener{is} præcepta con$crip$e
runt leget, cum {ij}s $entire non poterit, ni$ih{is} rebus à _P_h<007>lo$oph{is} fuerit
in$titutus. <ul hd>_M_u$icen</ul> autem $ciat oportet, uti canonicam rationem, &
<mgl>@@_u$ica_.</mgl>
_M_athematicam notam habeat, præterea bali$tarum, catapultarum, $cor
pionum temper atur as po{$s}it recte facere. _I_n capitul{is} enim dextra ac $i-
ni$tra, $unt for amina hem<007>toniorum, per quæ tenduntur $ucul{is} & uecti
bus è neruo torti funes, qui non præcluduntur nec præligantur, ni$i $oni-
tus ad artific{is} aures certos & æquales fecerint. _B_rachia enim quæ in ed@
tentiones includuntur, cum extenduntur, æqualiter, & pariter, utra{que}
plagam emittere debent. _Q_uod $inon homotonia fuerint, impedient d<007>-
rectam telorum mi{$s}ionem. _I_tem theatr{is} ua$a ærea quæ in cell{is} $ub gra
dibus mathematica ratione collocãtur, & <ul hd>$onituum di$crimina</ul> quæ græ
<ul hd>ciἠχ{εῖ}ια</ul> uocant, ad $ymphonias mu$icas, $iue concentus, componuntur,
diui$a in circinatione diate$$aron & diapente & diapa$on, uti uox $ceni
ci $onitus conueniens in di$po$itionibus, tactu cum offenderit, aucta cum
incremento, clarior & $uauior ad $pectatorũ perueniat aures. _H_ydrau-
<mgl>H_ydrauli-_
_cæmachi-_
_næ_.</mgl>
licas quo{que} machinas, & cætera quæ $unt $imilia h{is} organ{is}, $ine mu$i-
c{is} rationibus efficerenemo poterit. _D_i$ciplinam uero <ul hd>medicinæ</ul> noui$$e
oportet, propter inclinationes cœli, quæ græci κλίματα dicunt, &
<mgl>M_edicina_.</mgl>
aëres locorum, qui$unt $alubres aut pe$tilentes, aquarum{qúe} u$us. _S_ine h{is}
<mgl>C_limata_.</mgl>
enim rationibus nulla $alubr{is} habitatio fieri potest. <ul hd>_I_ura quo{que}</ul> nota ha-
<mgl>I_ura_.</mgl>
beat oportet ea, quæ nece$$aria $unt ædific<007>js communibus parietum, ad
ambitum $tillicidiorum & cloacarum & luminũ. _I_tem aquarum ductio-
nes, & cætera quæ eiu$modi$unt, nota oportet $int architect{is}, uti ante
caueant, quàm in$tituant ædificia, ne controuer $iæ, fact{is} operibus, patri-

<pb 7><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
busfamiliarum relinquantur, & ut legibus $cribend{is} prudentiacaueri
po{$s}<007>t & locatori & conductori. _N_am{que} $i lex perite fuerit $cripta, erit
ut $ine captione uter{que} ab utro{que} l<007>beretur. _E_x <ul hd>_A_$trologia</ul> autem cogno
<mgr>A_$trolo_
_gia_.</mgr>
$citur oriens, occidens, meridies, $eptentrio, & cæliratio, æquínoctium,
$ol$titium, a$trorum cur $us, quorum notit<007>am $i qu{is} non habuerit, <ul hd>horo-</ul>
<ul hd>logiorum</ul> rationem omnino $cire non poterit. _C_um ergo tanta hæc di$cia
<hd>
plina, $it condecorata, et <ul hd>abundans erudition<007>bus uar{ij}s, ac pluribus,</ul> non
puto po$$e iu$te repente $eprofiteri architectos, ni$i qui ab ætate puerili
h{is} grad<007>bus di$ciplinarum $candendo, $cientia plurium literarum, & a@
tium nutriti, peruenerint <ul hd>ad $ummum templum architecturæ.</ul> _A_t forta$$e<?>
mirum uidebitur imperit{is} hominibus, <ul hd>po$$e naturam tantum numerum</ul>
doctrinarum perdi$cere, <ul hd>& memoria continere.</ul> _C_um autem animaduer<?>
terint, <ul hd>omnes di$ciplinas inter $e coniunctionem</ul> rerum & communicatio
nem habere, fieri po$$e faciliter credetur. <ul hd>_E_ncyclios enim di$ciplina, uti</ul>
<ul>corpus unum ex h{is} membr{is}, est compo$ita.</ul> _I_ta{que} qui à tener{is} ætatibus
eruditionibus uar{ij}s in$truuntur, omnibus liter{is}, agno$cunt ea$d\~e not{as},
communicationem{qúe} omnium di$ciplinarum, & ea re facili{us} omnia co-
gno$cunt. _I_deo{qúe} de ueterib{us} architect{is}, <ul hd>_P_ythi{us},</ul> qui _P_rienæ ædem _M_i-
<mgr>P_ythius_.</mgr>
neruæ nobiliter est architectat{us}, ait in $u{is} commentar{ij}s, architectum
omnib{is} artib{us} & doctrin{is} pl{us} oportere po$$e facere, quàm qui $ingu-
<hd>
las res $u{is} indu$tr{ij}s & exer citationibus ad $ummam claritatem perdu-
xerunt. <ul hd>_I_d autem re non expeditur.</ul> _N_on enim debet nec pote$t e$$e archi
<hd>
tectus _G_rãmaticus, uti fuerit _A_ri$tarchus, $ed non <ul hd>agrammatos,</ul> nec _M_u
<mgr>A_ri$tar-_
_chus_.</mgr>
$icus, ut _A_ri$toxenus, $ed non <ul hd>amu$os,</ul> nec pictor ut _A_pelles, $ed <ul hd>graphi-</ul>
<ul>dos non <007>mperitus,</ul> nec pla$tes quemadmodum _M_yron, $eu _P_olycletus, $ed
<mgr>A_ri$tox@-_
_nus_.</mgr>
<ul hd>ration{is} pla$ticæ nõignarus,</ul> nec denuo medicus ut _H_ippocrates, $ed <ul hd>non</ul>
<ul hd>aniatrologetos,</ul> nec <007>n cæter{is} doctrin{is} $ingulariter excellens, $ed <ul hd>in h{is}</ul>
<mgr>A_pelles_.</mgr>
<ul hd>non imperitus.</ul> _N_on enim in tant{is} rerum uarietatibus, elegantias $ingula
<mgr>M_yron_.</mgr>
<hd>
res qui$quàm con$equi pote$t, quòd earum ratiocinationes cogno$cere
<mgr>F_olycletus_
H_<007>ppo-_
_crates._</mgr>
& percipere, <ul hd>uix cadit in pote$tatem.</ul> _N_ec tamen nõ tantum architecti
non po$$unt in omnibus rebus habere $ummum effectum, $ed etiam ip$i
qui priuatim proprietates tenent artium, non efficiunt, ut habe ant om-
nes <ul hd>$ummum laud{is} principatum.</ul> _E_rgo $i in $ingul{is} doctrin{is} $inguli ar-
tifices, ne{que} omnes, <ul hd>$ed pauciæuo perpetuo nobilitatem uix $unt con$ecu-</ul>

<pb 8><rh>M. VITRVVII</rh>
ti, quemadmodum pote$t architectus, qui pluribus artibus debet e$$e pe-
ritus, non idip $um mirum & magnum facere, nequid ex h{is} indigeat: $ed
etiam ut omnes artifices $uperet, qui $ingul{is} doctrin{is} a{$s}iduit atem cum
indu$tria $umma præ$titerunt? _I_gitur in hac re _P_ythius erra$$e uidetur,
<mgl>P_ythius_.</mgl>
quòd nõ animaduerterit ex duabus rebus $ingulas artes e$$e compo$itas,
<ul hd>ex opere, & eius ratiocinatione.</ul> _E_x h{is} autem unum proprium e$$e eo-
rum, qui $ingul{is} rebus $unt exercitati, id e$t, <ul hd>oper{is} effectus:</ul> alterũ com
mune cõ omnibus doct{is}, id est, <ul hd>ratiocinatio:</ul> uti _M_edic{is} & _M_u$ic{is}, &
de uenarumrythmo, & de pedum motu. _A_t $i uulnus mederi, aut ægrum
eripere de periculo oportuerit, non accedet _M_u$icus, $ed idopus propri
um erit _M_edic<007>. _I_t\~e in organo non _M_edicus, $ed _M_u$icus modulabitur, ut
aures $uam cantionibus recipiant iucunditatem. _S_imiliter cum _A_$trolog{is}
& _M_u$ic{is} est di$putatio commun{is} de $ympathia $tellarum et $ympho
<mgl>S_ympa-_
_thia $tella_
_rum_.</mgl>
niarum, in quadrat{is} & trigon{is}, diate$$aron & diapente, cũ _G_eome-
tr{is} de ui$u, qui græce λόγ@ ὀπΤιηὸς appellatur, cæter{is}{qúe} omnibus
doctrin{is}, multæres, uel omnes, cõmunes $unt duntaxat ad di$putãdum.
_O_perum uero ingre$$us, qui manu ac tractationibus ad elegantiam per-
ducuntur, ip$orum $unt, qui proprie una arte ad faciendum $unt in$titu-
ti. _E_rgo$at{is} abunde {is} uidetur feci$$e, <ul hd>qui ex $ingul{is} doctrin{is} partes</ul>
<ul>& rationes earum mediocriter habetnotas, eas{qúe}</ul> quæ nece$$ariæ $unt
ad architecturam, uti $i quid de h{is} rebus & artibus iudicare & proba-
re opus fuerit, ne deficiatur. _Q_uibus uerò natur a tantum tribuit $oler-
<ul hd>tiæ, acumin{is}, memoriæ,</ul> ut po{$s}int _G_eometr<007>am, _A_$trologiam, _M_u$icen,
cæter as{qúe} di$ciplinas penitus haberenot as, prætereunt officia architecto
rum, & efficiuntur <ul hd>mathematici.</ul> _I_ta{que} faciliter contr a eas di$ciplinas di-
$putare po$$unt, quòd pluribus tel{is} d<007>$ciplinarum $unt armati. _H_i autem
inuen<007>ũtur raro, ut al<007>quãdo fuerũt _A_ri$tar chus _S_amius, _P_hilolaus et _A_r
<mgl>A_ri$tar-_
_chus_.</mgl>
chitas _T_ar\~etini, _A_pollonius _P_ergeus, _E_rato$thenes _C_yreneus, _A_rchime-
des & _S_copinas ab _S_yracu${is}, qui multas res organicas & gnomonicas,
<mgl>P_hilolaus_.</mgl>
numero natur al<007>bus{qúe} ration<007>bus inuentas at{que} explicatas, po$teris reli-
<mgl>A_rchitas_.</mgl>
querunt. _C_umergo talia ingenia à naturali $olertia, non pa{$s}um cunct{is}
<mgl>A_polloni-_
_us_.</mgl>
gentibus, $ed pauc{is} uir{is} habere concedatur: officium uero arch<007>tecti
omnibus erudition<007>bus debeat e$$e exercitatum, & ratio propter ampli-
tudinem rei permittat, non iuxta ncce{$s}<007>tatem $ummas, $ed etiam medio-

<pb 9><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
cres $cientias habere di$ciplinarum, peto _C_æ$ar, et à te, & ab h{is} quimed
uolumina $untlecturi, ut $i quid parũ ad art{is} _G_rammaticæ regulam fue
rit explicatum, igno$catur. _N_am{que} non uti $ummus _P_hilo $ophus, nec _R_he
tor d<007>$ertus, nec _G_rammaticus $umm{is} ration<007>bus art{is} exercitatus, $ed
ut architectus, h{is} liter{is} imbutus, hæcni$us $um $cribere. <ul hd>_D_e art{is} uero</ul>
<ul>pote$tate,</ul> quæ{que} in$unt in earatiocinationes, polliceor (uti $pero) h{is} uo-
luminibus, non modo ædificantibus, $ed etiam omn<007>bus $apient<007>bus, cum
maxima autoritate, me $ine dubio præ$taturum.</p>
<h>EX QVIBVS REBVS ARCHITE-
_ctur a con$tet_. CAPVT. II.</h>
<p it>_AR_chitectura aut\~e con$tat ex ordinatione, quæ græce <ul hd>τάξις</ul> dici-
<mgr>τάξιο.</mgr>
tur, & ex di$po$itione, hanc autem græci <ul hd>διάθεσιυ</ul> uocant, eu-
<mgr>διάθεσιυ</mgr>
<ul hd>rythmia, et $ymmetria,</ul> & <ul hd>decore, et d<007>$tributione,</ul> quæ græce <ul hd>οἲηονομία</ul>
<mgr>οἲηονομία</mgr>
dicitur. <ul hd>_O_rdinatio,</ul> e$t modica membrorũ oper{is} commoditas, $eparatim,
uniuer$æ{qúe} proportion{is}, ad $ymmetriam comparatio. _H_æc componitur
ex quantitate quæ græce <ul hd>ποσότης</ul> dicitur.</p>
<mgr>ποσότης</mgr>
<fig/>

<pb 10><rh>M. VITRVV II</rh>
<p it><ul hd>_Q_uantitas a</ul>uem est modulorũ ex ip$ius oper{is} $umptione, $ingul{is}{qúe}
<mgl>Q_uãtitas_.</mgl>
membrorum partibus uniuer $i oper{is} conueniens effectus.</p>
<p it><ul hd>Di$po$itio au</ul>tem est rerum apta collocatio, elegans{qúe} in compo$iti-
<mgl>D_i$po$itio_</mgl>
onibus effectus oper{is} cum qualitate.</p>
<p it><ul hd>Species di$p</ul>o$ition{is}, quæ græce dicuntur ἲδέαι, hæ $unt, <ul hd>Ichnogra-</ul>
<mgl>S_pecies_.</mgl>
<ul hd>phia, _O_rthographia, _S_cenographia.</ul></p>
<mgl>ἲδέαι.</mgl>
<fig/>
<p it><ul hd>_I_chnographia</ul> est circini regulæ{qúe} modice continens u$us, ex qua ca
<mgl>I_chnogra_
_phia_.</mgl>
piuntur formarum <ul hd>in $ol{is}</ul> arearum de$criptiones.</p>
<p it><ul hd>_O_rthographia aut\~e</ul> est erecta front{is} imago, modice{qúe} pict a rationi
<mgl>O_rthogra_
_phia_.</mgl>
bus oper{is} futuri figura.</p>
<p it>_I_tem <ul hd>$cenographia est</ul> front{is} & laterum ab $cedentium adumbratio,
<mgl>S_cenogra_
_phia_.</mgl>
ad circini{qúe} centrum omnium linearum <ul hd>re$pon$us.</ul></p>

<pb 11><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<fig/>
<p it>_H_æna$cuntur ex cogitatione, & inuentione. <ul hd>_C_ogitatio est cura $tud{ij}</ul>
<mgr>C_ogitatio_.</mgr>
<ul hd>plena, & indu$triæ uigilantiæ{qúe}</ul> effect us propo$iti cũ uoluptate. <ul hd>_I_nuen-</ul>
<mgr>I_nuentio_.</mgr>
<ul hd>tio autem</ul> est quæ$tionum ob$cur arum explicatio, ratio{qúe} nouæ rei, <ul hd>uigo</ul>
<ul hd>re mobilireperta.</ul> _H_æ $unt terminationes d<007>$po$itionum. <ul hd>_E_urythmia</ul> est
<mgr>E_uryth-_
_mia_.</mgr>
<ul hd>uenu$ta $pecies,</ul> commodus{qúe} in compo$itionibus membrorum a$pectus.
<ul hd>_H_æc efficitur cum membra oper{is} conuenientia $unt: altitudin{is} ad latitu</ul>
<ul hd>dinem: latitudin{is} ad longitudinem, & ad $ummam omnia re$pondeant</ul>

<pb 12><rh>M. VITRV VII</rh>
<ul hd>$uæ $ymmetriæ.</ul> _I_tem <ul hd>$ymmetria est ex</ul> ip$ius oper{is} membr{is} conueni-
ens con$en$us, ex partibus{qúe} $epar at{is}, ad uniuer $æ figuræ $peciem, <ul hd>rat-</ul>
<ul hd>part{is} re$pon$us,</ul> ut in homin{is} corpore è cubito, pede, palmo digito, cæ-
<mgl>T_rigly-_
_phum_.</mgl>
ter{is}{qúe} partibus, <ul hd>$ymmetros est, $ic est in</ul> operum perfectionibus. _E_t pri-
mum in æd<007>bus $acr{is}, ut è columnarum cra{$s}itud<007>nibus, aut è <ul hd>triglypho,</ul>
<mgl>E_mbater_.</mgl>
aut etiam <ul hd>embatere</ul> bali$tæ for amine, quod græci <ul hd>περίτρητου</ul> uocitant,
<mgl>περίτρητον</mgl>
nauibus <ul hd>inter$calmio</ul>, quod δ διπηχαιηἠ dicitur, item cæterorũoperum
<mgl>διπηχαιηἠ</mgl>
è membr{is}, inuenitur $ymmetriarum rat<007>ocinatio. <ul hd>_D_ecor a</ul>utem est
<ul hd>emendatus oper{is} a$pectus,</ul> probat{is} rebus compo$iti cum autoritate. _I_s
perficitur $tatione, qui græce <ul hd>θεματισμὸς</ul> dicitur, $eu con$uetudine, aut
<mgl>εματισμὸσ</mgl>
natura. <ul hd>_S_tatione, cum</ul> _I_oui, fulguri, & cœlo, & $oli, & lunæ, ædificiæ
<mgl>S_tatio_.</mgl>
$ub <ul hd>diuo, hypetra{qúe}</ul> con$tituuntur. _H_orum enim deorum & $pecies &
<mgl>M_inerua_.</mgl>
effectus, in aperto mundo at{que} lucenti, præ$entes uidemus. _M_ineruæ, &
<mgl>M_ars_.</mgl>
_M_arti, & _H_erculi, ædes <ul hd>doricæ</ul> fient. _H_is enim _D_{ij}s <ul hd>propter uirtutem,</ul>
<mgl>H_ercules_.</mgl>
<ul hd>$ine delit{ij}s ædificia con$titui decet</ul>. _V_eneri, _F_loræ, _P_ro$erpinæ, fontium
<mgl>V_enus_.</mgl>
_N_ymph{is}, <ul hd>_C_orinthio genere</ul> con$titutæ, aptas uidebuntur habere proprie
<mgl>F_lora_.</mgl>
tates, quòd h{is} _D_{ij}s <ul hd>propter teneritatem, graciliora et florida,</ul> fol{ij}s{qúe} &
<mgl>P_ro$erpi-_
_na_.</mgl>
uolut{is} ornata opera facta, augere uidebuntur iu$tum decorem. _I_unoni,
_D_ianæ, _L_ibero patri, cæter{is}{qúe} _D_{ij}s qui eadem $unt $imilitudine, $i ædes
<mgl>D_iana_.</mgl>
<ul hd>_I_onicæ</ul> con$truerentur, habita erit rat<007>o mediocritat{is} <ul hd>quòd & ab $eue-</ul>
<mgl>L_iber pa-_
_ter_.</mgl>
ro more _D_oricorum, & àteneritate _C_orinthiorum, <ul hd>temper abitur ea-</ul>
<ul hd>rum in$titutio proprietat{is}.</ul> _A_d con$uetudinem autem decor $ic exprimi
tur, cum ædific{ij}s interioribus magnific{is}, <ul hd>item ue$tibula con</ul>uenientia &
<mgl>V_e$tibula_.</mgl>
elegantia, erunt facta. <ul hd>_S_i enim in</ul>teriora perfectus habuer<007>nt elegantes,
aditus autem humiles & inhone$tos, non <ul hd>erunt cum decore.</ul> _I_tem $i _D_ori
c{is} epi$tyl{ij}s in coron{is} <ul hd>denticuli</ul> $culpentur, aut in <ul hd>puluinat{is} capitul{is},</ul> et
_I_onic{is} epi$tyl{ij}s exprimentur triglyphi, <ul hd>translat{is} ex alia ratione pro-</ul>
<ul hd>prietatibus in aliud genus oper{is}, offendetur a$pectus,</ul> al{ij}s ante ordin{is}
con$uetudinibus in$titut{is}. <ul hd>_N_atur al{is} autemdecor $ic erit. _S_i primum</ul>
<mgl>N_atur al{is}_
_decor_.</mgl>
<ul hd>omnibus templ{is}</ul> $aluberrimæ regiones, aquarum{qúe} fontes in h{is} loc{is} ido
nei eligentur, in quibus fana con$t<007>tuantur, deinde maxime _E_$culapio, _S_a-
<mgl>E_$culapi-_
_us_.</mgl>
luti, & eorum deorum, quorum plurimimed<007>cin{is} ægricur ariuidentur.
<ul hd>_C_um enim ex pe$tilenti in</ul> $alubrem locum corpora ægra translata fue-
rint, & è fontibus $alubribus aquarum u$us $ubmini$tr abuntur, celerius

<pb 13><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
conuale$cent. <ul hd>_I_ta efficietur</ul> uti ex natura loci, maiores, auct as{qúe} cum di-
gnitate diuinitas excipiat opiniones. _I_tem natur æ decor erit, <ul hd>$i cubicu-</ul>
<mgr>C_ubicula_.</mgr>
<ul hd>l{is} & _B_ibliothec{is}, ab oriente lumina capientur,</ul> balne{is} & hybernacu-
<mgr>B_ibliothe-_
_cæ_.</mgr>
l{is}, ab occidente hyberno, <ul hd>pinacothec{ij}s, &</ul> quibus cert{is} luminibus opus
est paribus, à $eptentrione, quòd ea cœli regio <ul hd>ne{que} exclaratur, ne{que} ob-</ul>
<mgr>B_alnea_.</mgr>
<ul hd>$curatur $ol{is} cur$u, $ed est certa & immutabil{is}, die perpetuo. _D_i-</ul>
<mgr>H_yberna-_
_cula_.</mgr>
<ul hd>$tributio autem</ul> est copiarũ loci{qúe} commoda di$pen$atio, parca{qúe} in ope-
ribus $umptus cum ratione temperatio. _H_æc ita ob$eruabitur, $i <ul hd>pri-</ul>
<mgr>D_<007>$tribn-_
_tio_.</mgr>
<ul hd>mum</ul> architectus ea non quæret, quæ non poterunt inueniri, aut parari,
ni$imagno. _N_am{que} non omnibus loc{is} <ul hd>arenæ fo{$s}itiæ,</ul> nec cementorum,
<mgr>A_renæ_
_fo{$s}itiæ_.</mgr>
nec abiet{is}, nec $appinorum, nec marmor{is} copia est, $ed aliud alio loco
na$citur, quorum comparationes difficiles $unt & $umptuo$æ. _V_tendum
autem est, ubinon est arena fo{$s}itia, <ul hd>fluuiatica, aut marina lota.</ul> _I_nopiæ
quo{que} abiet{is} aut $appinorum uitabũtur, utendo cupre$$o, populo, ulmo,
pinu. _R_eliqua quo{que} h{is} $imilia erunt explicanda. <ul hd>_A_lter gradus</ul> erit di-
$tribution{is}, cum ad u$um patrumfamiliarum, aut ad pecuniæ copiam,
aut ad elegantiæ dignitat\~e, æd<007>ficia <ul hd>alte di$p</ul>onentur. _N_am{que} aliter urba-
nas domos oportere con$titui uidetur, aliter quibus ex po$$e{$s}ionibus ru
$tic{is} <007>nfluunt fructus, non idem fener atoribus, aliter <ul hd>beat{is} & delicat{is},</ul>
potentibus uero, <ul hd>quorum cogitationibus _R_e$pu. gubernatur,</ul> adu$um col-
locabuntur, & omnino faciendæ $unt aptæ omnibus per$on{is} ædificio-
rum di$tributiones.</p>
<h>DE PARTIBVS ARCHITECTVRAE IN PRI-
_uatorum & publicorum æd<007>ficiorum di$tributio_-
_nibus, & gnomonices & machination{is}_.
CAP. III.</h>
<p it>_PA_rtes ip$ius _A_rchitecturæ $unt tres, _A_edificatio, _G_nomonice, _M_a-
<mgr>A_edifica-_
_tio_.</mgr>
chinatio. _A_edificatio autem diui$a est bipartito, è quibus una est
mœnium & communium operum in public{is} loc{is} collocatio. _A_ltera est
<mgr>G_nomoni_
_ce_.</mgr>
priuatorum ædificiorum explicatio. _P_ublicorum autem di$tributiones
$unt tres, è quibus una est defen$ion{is}, altera religion{is}, tertia oportuni-
<mgr>M_achina-_
_tio_.</mgr>
tat{is}. _D_efen$ion{is} est murorum turrium{qúe} & portarum ratio, ad ho-

<pb 14><rh>M. VITRV VII</rh>
$tium impetus perpetuo repellcndos excogitata. _R_eligion{is}, _D_eorum
<mgl>R_eligio_.</mgl>
immortalium fanorum, ædium{qúe} $acrarum collocatio. _O_portunitat{is},
<mgl>O_portuni_
_tas_.</mgl>
omnium locorum ad u$um publicum di$po$itio, uti portus, fora, porticus.
balnea, theatra, inambulationes, cætera{qúe}, quæ {ij}$dem rationibus in pu-
<mgl>F_ora_.</mgl>
blic{is} de$ignantur loc{is}. _H_æc autem it a fieri debent, ut habeatur ratio f<007>r-
<mgl>P_orticus_.</mgl>
mitat{is}, util<007>tat{is}, uenu$tat{is}. _F_irmitat{is} erit habita ratio, cum fuerit fun
<mgl>B_alneæ_.</mgl>
damentorum ad $olidum depre{$s}io, & ex qua{que} materia copiarum $ine
<mgl>T_heatra_.</mgl>
auaritia diligens electio. _V_tilitat{is} autem, emendata & $ine impeditio-
<mgl>I_nambula_
_tiones_.</mgl>
ne, u$u locorum, di$po$itio, & adregiones $ui cuiusque gener{is} apta &
commoda di$tributio. _V_enu$tat{is} uero, cum fuerit oper{is} $pecies grata
<mgl>F_irmitas_.</mgl>
& elegans, membrorumque commen$us iu$tas habeat $ymmetriarum
<mgl>V_tilitas_.</mgl>
rationes.</p>
<mgl>V_enu$tas_.</mgl>
<h>DE ELECTIONE LOCORVM SALVBRI
_um, & quæ ob$int $alubritati, & unde lumina_
_capiantur_. CAP. IIII.</h>
<p it>_IN_ ip$is uero mœnibus ea erunt principia. _P_rimum electio loci $aluber
<mgl>L_oci $alu-_
_berrimi_.</mgl>
rimi. _I_s autem erit excel$us & non nebulo$us, non pruino$us, regio-
nes{qúe} cœli $pectans, ne{que} æ$tuo$as, ne{que} frigidas, $ed temperatas. _D_einde
$i eu<007>tabitur palu$tr {is} uicinitas. _C_um enim auræ matutinæ cum $ole ori-
ente ad oppidum peruenient, & {ij}s ortæ nebulæ adiungentur, $piritus{qúe}
be$tiarum palu$trium uenenatos cum nebulæ mixtos inhabit atorum cor-
pora flatus $pargent, efficient locum pe$t<007>lentem. _I_tem $i $ecundum ma-
re erunt mœnia, $pectabunt{qúe} ad meridiem, aut ad occidentem, non erunt
$alubria, quia per æ$tatem cœlum meridianum $ole exoriente cale$cit, me
ridie ardet. _I_tem quod $pect at ad occidentem, $ole exorto tepe$cit, me-
ridie calet, ue$pere feruet. _I_gitur mutationibus calor{is} & refrigeratio-
n{is}, corpora quæ in {ij}s loc{is} $unt, uitiantur. _H_oc autem licet animaduer-
tere etiam ex {ij}s quæ non $unt animalia. _I_n cell{is} enim uinar{ij}s tect{is}, lumi
na nemo capit à meridie, nec ab occidente, $ed à $eptentrione, quòd eare-
gio nullo tempore mutationes recipit, $ed est firma perpetuo, & immuta
bil{is}. _I_deo etiam & granaria, quæ ad $ol{is} cur$um $pectant, bonitatem ci
to mutant, ob$onia{qúe}, & poma, quæ non in ea cœliparte ponuntur quæ



<pb 15><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
est auer$a à $ol{is} cur$u, non diu $eruantur. _N_am $emper calor cum exco-
quit, aër<007>bus firmitatem eripit, & uaporibus feruid{is} exugendo natur a-
les uirtutes, di$$oluit eas, & feruore molle$centes efficit imbecillas, ut eti-
am in ferro animaduertimus, quod quamu{is} natura $it durum, in fornaci
bus ab ign{is} uapore percalefactum ita molle$cit, uti in omne genus formæ
faciliter fabricetur, & idem cum molle & candens est, $irefrigeretur tin
ctum $rigida, redure$cit, & re$tituitur in antiquam proprietat\~e. _L_icet
etiam con$ider are hæc ita e$$e, ex eo, quòd æ$tate, non $olum in pe$t<007>len-
tibus loc{is}, $ed etiam in $alubr<007>bus, omnia corpora calore fiant imbecilla,
& per hyemem, etiam quæ $int pe$tilenti{$s}imæ regiones, efficiantur $alu-
bres, ideo quòd à refriger ationibus $olidantur. _N_on minus etiam quod
quæ à frigid{is} regionibus corpora traducuntur in calidas, non po$$unt
dur are, $ed di$$oluuntur. _Q_uæ autem ex calid{is} loc{is}, $ub $eptentrionum
regiones frig<007>das, non modo non laborant immutatione lociualetudini-
bus, $ed etiam confirmantur. _Q_uare cauendum e$$e uidetur in mœnibus
collocand{is} ab {ij}s regionibus, quæ caloribus, flatus ad corpor a hominum
po$$unt $pargere. _N_am quia ex princip{ij}s, quæ græci ςοιχ{εῖ}ια appellant,
<mgr>ςοιχ{εῖ}ια</mgr>
omnia corpora $unt compo$ita, id est, ex calore, & humore, & terre-
no, & aëre, & h{is} mixtionibus natur ali temper atur a figur antur omni-
um animal<007>um in mundo gener atim qualitates. _E_rgo in qu<007>bus corpori
bus cum exuper at è princ<007>p{ij}s calor, tunc interficit, di$$oluit{qúe} cætera$er<?>
uore. _H_æc autem uitia efficit feruidum ab cert{is} partibus cœlum, cum in$i
dit in apertas uenas plu$quàm patitur, è mixtionibus natur alitemper atu
ra corpus. _I_tem $ihumor occupauit corporum uenas, impares{qúe} eas fe-
cit, cætera principia ut à liqu<007>do corrupta, diluuntur, & di$$oluuntur
compo$ition{is} uirtutes. _I_tem è refriger ationibus humor{is}, uentorum, &
aurarum, infunduntur uitia corporibus. _N_on minus a\~er {is}, etiam{qúe} terre-
ni, in corpore natural{is} compo$itio aug\~edo aut minuendo, infirmat cæte
ra principia, terrena, c<007>bi plenitate, aërea, grauitate cœli. _S_ed $iquis uo-
luerit dil<007>gentius hæc $en$u percipere, animaduertat, attendat{qúe} natur as
auium, & pi$cium, & terre$trium animalium, & ita con$ider abit di$cri
<mgr>D_i$crimi_-
_natempe_-
_raturæ_.</mgr>
mina temperaturæ. _A_liam enim mixtionem habet genus auium, aliam pi-
$cium, longe aliter terre$trium natura. _V_olucres minus hab\~et terreni, mi
@us humor{is}, calor{is} temperatæ, & aër{is} multũ. _I_gitur leuior<007>bus prin-
<mgr>V_olucres_.</mgr>

<pb 16><rh>M. VITRVVII</rh>
cip{ij}s compo$itæ, facilius in aër{is} impetum nituntur. _A_quatiles autem pi-
$cium naturæ, quod temper atæ $unt à cal<007>do, plurimum{qúe} ex aër{is} & ter
reni $unt compo$itæ, $ed humor{is} habent oppidò quàm paulum, quo mi-
nus habent è princip{ij}s humor{is} in corpore. facilius in humore perdu-
rant. _I_ta{que} cum ad terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt.
_I_tem terre$tria, quòdè princip{ij}s ab aëre caloreque $unt temper ata, m<?>i-
nus{qúe} habent terreni, plurimum{qúe} humor{is}, quòd abundant humidæ par-
tes, non diu po$$unt in aqua uitã <?>tueri. _E_rgo $ihæcita uidentur qu\~eadmo
dum propo$uimus, & ex {ij}s princip{ij}s animalium corpor a compo$ita $en
$u percipimus, & exuber ationibus aut defectionibus ea laborare, d<007>$$ol-
ui{qúe} indicauimus, non dubit amus quin diligentius quæri oporteat, uti tem
perati{$s}imas cœli regiones eligamus, cum quærenda fuerit in mœnium
collocationibus $alubritas. _I_ta{que} etiam at{que} etiam ueterum reuocandam
cen$eo rationem. _M_aiores enim è pecoribus immolatis, quæ pa$cebantur
in {ij}s locis, quibus aut oppida aut ca$tra $tatiua con$tituebantur, in $picie-
bant iecinora, & $ierant liuida & uitio $a prima, alia immolabant, du-
bitantes utrum morbo, an pabuli uitio læ$a e$$ent. _C_um pluribus experti
erant, & probauer ant integram & $olidam natur am iecinorum ex
aqua & pabulo, ibi con$tituebant munitiones. _S_i autem uitio$a inuenie
bant, inditio transferebant, idem in humanis corporibus pe$tilentem futu
ram na$centem in {ij}s locis aquæ, cibi{qúe} copiam, & ita tran$migr abant, &
mutabant regiones, quærentes omnibus rebus $alubritatem. _H_oc autem
fieri, uti pabulo, ciboque $alubres proprietates terræ uideantur, licet
animaduertere & cogno$cere ex agris _C_reten$ium, qui $unt circa _P_o-
thereum flumen, quod est _C_retæ inter duas ciuitates _G_no $on & _C_orty-
nam. _D_extra enim & $ini$tra eius fluminis, pa$cuntur pecora, $ed ex {ij}s:
quæ pa$cuntur proxime _G_no$on, $plenem habent, quæ autem ex alter a
parte, proxime _C_ortynam, nõhabent apparentem $plenem. _V_nde etiam
_M_edici quærentes de eare, inuenerunt in {ij}s locis hærbam, quam pecora
rodendo, imminuerant lienes, ita eam hærbam colligendo, curant liene-
$os hoc medicamento, quod etiam ἂ@@ληνου _C_reten$es uocitant. _E_x
eo licet $cire, cibo at{que} aqua, proprietates locorum natur aliter pe$tilen-
tes aut $alubres e$$e. _I_tem $i<007>n paludibus mœnia con$tituta erunt, quæ pa-
ludes $ecundum mare fuerint, $pectabuntque ad $eptentrionem, aut inter

<pb 17><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
$eptentrion\~e & orientem, eæ{qúe} paludes excel$iores fuerint quãlittus mæ
rinum, ratione uidebun<?>tur e$$e con$tituta. _F_o{$s}is enim ductis, fit aquæ exi
tus ad littus, & ex maritempe$tatibus aucto, in paludes redundantia mo-
tionibus concitatur, amaris{qúe} mixtionibus, non patitur be$tiarum palu-
$trium genera ibi na$ci, quæ{que} de $uperior<007>bus locis natando proxime lit-
tus perueniunt, incon$ueta $al$itudine necantur. _E_xemplar autem huius
rei, gallicæ paludes po$$unte$$e, quæ circũ _A_ltinum, _R_auennam, _A_quile-
<mgr>A_ltinum_-<?></mgr>
giam, alia{qúe} quæ in eiu$modi locis municipia $unt proxima palud<007>bus:
<mgr>R_auenna_.</mgr>
quòd his rationibus habent incredibilem $alubritatem. _Q_u<007>bus autem
<mgr>A_quilegia_</mgr>
in$identes $unt paludes, & non habent exitus profl<?>uentes, ne{que} per flumi
na, ne{que} per fo$$as, uti pontinæ, $tando putre$cunt, & humores graues et
pe$tilentes in his locis emittunt. _I_tem in _A_pulia oppidum _S_alapia uetus,
<mgr>S_alapia_.</mgr>
quod _D_iomedes ab _T_roia rediens con$tituit, $iue (quemadmodum non-
<mgr>D_iomedes<?>_</mgr>
nulli $crip$erunt) _E_lphias _R_hodius, in eiu$mod<007> locis fuer at collocatum,
ex quo incolæ quotannis ægrotando laborantes, aliquando peruenerunt
ad. _M. H_o$tilium, ab eo{qúe} publicè pet\~etes impetr auerunt uti his idoneum
<mgr>M. H_o$ti_-
_lius_.</mgr>
locum ad mœnia transferenda conquireret, eligeret{qúe}. _T_unc is moratus
non est, $ed $tatim rationibus docti{$s}ime quæ$itis, $ecundum mare merca
tus est po$$e{$s}ionem loco $alubri, ab _S_enatu{qúe} populo{qúe} _R_omano pet{ij}t,
ut liceret transferre oppidum, con$tituit{qúe} mœnia, & areas diui$it, num-
mo{qúe} $extertio $ingulis municipibus mancipio dedit. _H_is confectis lacum
aperuit in mare, & portum è lacu municipio perfecit. _I_ta{que} nũc _S_alapini
quatuor milibus pa{$s}<007>bus progre{$s}i ab oppido uetere, habitant in $alubri
loco.</p>
<h>DE FVNDAMENTIS MVRORVM
_& turrium_. CAP. V.</h>
<p it>_CVM_ ergo his rationibus erit $alubritatis in mœnium collocando-
rum explicatio, regiones{qúe} electæ fuerint fructibus ad alendam ci-
uitatem copio$æ, & uiarum munitiones, aut oportunitates fluminum, $eu
per portus marinæ $ubuectiones habuerint ad mœnia comportationes
expeditas, tunc turrium mur or um{qúe} fundamenta $ic $unt facienda, uti fo-
diantur ($i que ant <007>nuenir<007>) ad $olidum, & in $olido (quantum ex ampli
tudine operis pro ratione uideatur) cra{$s}itudine ampliore quàm parie-

<pb 18><rh>M. VITRVVII</rh>
tum qui $upra terram $unt futuri, & ea impleantur quàm $olid<007>{$s}ima ftru-
ctura. _I_tem turres $unt pro{ij}ciendæ in exteriorem partem, uti cum ad
murũ ho$tis impetu uel<007>t appropinquare, à turribus dextra ac $ini$tra la
teribus apertis, telis uulneretur. _C_ur andum{qúe} maxime uidetur, ut non fa
cilis $it aditus ad oppugnandum murum, $edita circundandum adloca
præcipitia, & excogitandum, uti portar um itiner a non $int directa, $ed
σηαιὰ _N_am{que} cum ita factum fuerit, tunc dextrum latus accedent<007>bus,
quod $cuto non erit tectum, proximum erit muro. _C_ollocanda autem op
pida $unt, non quadrata, nec procurrentibus angulis, $ed circuitionibus,
uti ho$tis ex pluribus locis con$piciatur. _I_n quibus enim anguli procur-
rũt, d<007>fficiliter defenditur, quòd angulus magis ho$tem tuetur quàm ciu\~e.</p>
<h>MOENIVM ATQVE TVRRIVM
_murorum figura_.</h>
<fig/>

<pb 19><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<p it>_C_ra{$s}itudinem autem muri ita faciendam cen$eo, uti armati homines,
$upra obuiam uenientes alius alium, $ine impeditione præterire po{$s}int,
dum in cra{$s}itudine perpetuæ taleæ oleagineæ u$tilatæ quàm creberrime
in$truantur, uti utræ{que} muri frontes inter $e (quemadmodum fibulis) his
taleis colligatæ, æternamhabeant firm<007>tatem. _N_am{que} eimateriæ, nectem
pe$tas, nec caries, nec uetu$tas<?> pote$t nocere, $ed ea et interra obruta, et
in aqua collocata, permanet $ine u<?>it{ij}s util{is} $empiterno. _I_ta{que} nõ $olum
in muro, $ed etiam in $ub$tructionibus, qui{que} parietes murali cra{$s}itudine
erunt faciendi, hac ratione religati, non cito uitiabũtur. _I_nterualla autem
turrium <007>ta $unt facienda: ut ne longius $it alia ab alia, $agittæ emi{$s}ione,
uti $i qua oppugnetur, tum à turr<007>bus quæ erunt dextra ac $ini$tra, $cor
pionibus, rel<007>qu{is}{qúe} telorum mi{$s}ionibus, ho$tes re{ij}ciantur. _E_tiam{qúe} con-
tra, interior turrium diuid\~edus est murus, interuall{is} tam magn{is}, quàm
crunt turres, ut itinera $int interioribus partibus turrium contignata,
ne{que} ea ferro fixa. _H_o$t{is} enim $iquam partem muri occupauerit, quire-
pugnabunt, re$cindent, & $iceleriter admini$tr auerint, non patienturre
liquas partes turrium muri{qúe} ho$tem penetrare, ni$i $e uoluerit præcipi-
tare. _T_urres ita{que} rotundæ, aut poligoniæ $unt faciendæ, quadratas enim
<mgr>T_urres ro_
_tundæ, aut_
_poligoniæ_
_faciendæ_.</mgr>
machinæ celerius di{$s}ipant, quòd angulos arietes tundendo frangunt: in
rotundationibus autem (uti cuneos) ad centrum adigendo, lædere non
po$$unt. _I_tem munitiones muriturrium{qúe} aggeribus coniunctæ, maxime
tut<007>ores $unt, quòd ne{que} arietes, ne{que} $uffo{$s}iones, ne{que} machinæ cæteræ
e{is} ualent nocere. _S_ed non in omnibus loc{is} est agger{is} ratio facienda, ni
$iquibus extra murum, ex alto loco, plano pede acce$$us fuerit ad mœnia
oppugnanda. _I_ta{que} in eiu$modiloc{is} primum fo$$æ $unt faciendæ, latitu-
dinibus & altitudinibus quàm ampl<007>{$s}im{is}, deinde fundamentum muri de
primendum est intra alueum fo$$æ, & id extruendum est ea cra{$s}<007>tudine,
ut opus terrenum facile $u$tineatur. _I_tem interiore parte $ub$truction{is},
fundamentum di$tans ab exteriore intror$us amplo $patio, con$titu\~edum
est, ita uti cohortes po{$s}int, quemadmodũ in acie, in$tructæ, ad defenden
dum $upra latitudinem agger{is} con$i$tere.</p>

<pb 20><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>
<p it>_C_um autem fundamenta ita di$tantia inter $e fuerint con$tituta, tune
inter ea alia tran$uer$a coniuncta exteriori & interiori fundamento, pe-
ctinatim di$po$ita, quemadmodum $erræ dentes $oluentes $e collocentur.</p>

<pb 21><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<h>FVNDAMENTI PECTINATIM FACTI
_ueluti$erræ dentes e$$e $olent_.</h>
<fig/>
<p it>_C_um enim $ic erit factum, tunc ita oner{is} terreni magnitudo di$tribu-
ta in paruas partes, neq; uniuer$a pondere præmens, poterit ulla ratio-
ne extrudere muri $ub$tructiones. _D_e ip$o autem muro è qua materia
$truatur aut perficiatur, ideo non est præfiniendum, quòd in omnibus lo
cis, quas optamus copias, eas non po$$umus habere _S_ed ubi $unt $axa qua
<mgr>S_axa qua-_
_drata_.</mgr>
drata, $iue $ilex, $iue cementũ, aut coctus later, $iue crudus, h{is} erit uten-
dum. _N_õ enim uti Babylone abundantes liquido bitumine, pro calce &
<mgr>S_ilex_.</mgr>
arena & coct olatere fact um habent murum, $ic item po$$unt omnes re-
<mgr>C_ementũ_</mgr>
giones, $eu locorum proprietates, habere tantas eiu$dem gener{is} utilita-
<mgr>C_octus la-_
_ter $iue_
_crudus_.</mgr>
tes, utiex h{is} comparationibus, ad æternitatem, perfectus habeatur $ine
uitio murus.</p>

<pb 22><rh>M. VITR VVII</rh>
<h>DE DIVISIONE OPERVM, QVAE INTRA
_muros $unt, & eorum di$po$itione, ut uentorum noxij fla-_
_tus uitentur_. CAPVT VI.</h>
<p it>_MOENIBVS_ circundat{is}, $equuntur intra murum arearum di-
ui$iones, platearum{qúe}, & angiportuum, ad cœliregionem dire-
ctiones. _D_irig\~etur hæc autem recte, $i exclu$i erunt ex angiport{is} uenti
prudenter, qui $i frigidi $unt, lædunt, $i calid<007>, uitiant, $ihumidi, nocent.
_Q_uare uitandum uidetur hoc uitium, & aduertendum ne fiat, quod in
mult{is} ciuitatibus u$u $olet euenire, quemadmodum in _I_n$ula _L_esbo op-
pidum _M_yt<007>lene magnific\~eter est æd<007>ficatum & eleganter, $ed po$itum
<mgl>M_\~etylene_</mgl>
non prudenter. _I_n qua ciuitate _A_u$ter cum flat, homines ægrotant, cum
<mgl>A_u$ter_.</mgl>
_C_orus, tu{$s}iunt, cum Septentrio, re$tituuntur in $alubritatem: $ed in an-
<mgl>C_orus_.</mgl>
giport{is} & plate{is} non po$$unt con$i$tere, propter uehementiam frigo-
<mgl>S_ept\~etrio_.</mgl>
r{is}. _V_entus autem est aër{is} fluens unda, cum incerta motus redundan-
<mgl>V_entus_.</mgl>
tia. _N_a$citur cum feruor offendit humorem, & impetus feruoris expri-
mit uim $piritus flant{is}. _I_d autem uerum e$$e, ex æolipil{is} ære{is} licet a$pi
cere, & de latentibus cælirationibus, artificio$is rerum inuentionibus, di
uinitat{is} exprimere ueritatem. _F_iunt enim æolipilæ æreæ, cauæ, hæ ha-
bent punctum angu$ti{$s}imum, quo aquæ infunduntur, collocanturque, ad
<mgl>A_eolipilæ_
_@reæ_</mgl>
ignem, & antequam cale$cant, non habent ullum fpiritum, $imul ac autem
feruerec eperint, efficiunt ad ignem uehementem flatum.</p>
<h>AEOLIPILARVM FIGVRA.</h>
<fig/>

<pb 23><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<fig/>
<p it>_I_ta $cire et iud<007>care licet, è paruulo breui$$imo{qúe} fpectacule, de magn{is}
& immanibus cœli uentorum{qúe} natur æ rationibus. _V_entienim $i exclu$i
fuerint, non $olum efficient corporibus ualentibus locum $alubrem, $ed
etiam $i qui morbiex al{ij}s uit{ij}s forte na$centur, qui in cæter{is} $alubri-
bus loc{is}, habent curationes medicinæ contrariæ, in h{is} propter tempe-
raturam exclu$ion{is} uentorum, expeditius cur abũtur. _V_itia autem $unt,
quæ difficulter curantur, in regionibus, quæ $unt $upra $criptæ, hæc, gra
<mgr>G_rauit@-_
_do._</mgr>
uitudo, arthrit{is}, tu{$s}{is}, pleurit{is}, phthi$is, $anguin{is} eiectio, & cætera
quæ non detractionibus, $ed adiectionibus curantur. _H_æcideo d<007>fficul
<mgr>A_rthrit{is}._</mgr>
ter medicantur, primum quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quòd
<mgr>T_u{$s}{is}_.</mgr>
defect{is} morbo uiribus eorum, aër agitatus, ex uentorum agitationibus
<mgr>P_leurit{is}_.</mgr>
extenuatur, una{qúe} à uitio$is corporibus detrahit $uccum, & efficitea exi
<mgr>P_hthi${is}_.</mgr>
liora. _C_ontra uero len{is} & cra$$us a\~er, qui perflatus non habet, neq; cre
<mgr>S_anguin{is}_
_eiectio._</mgr>
bras redundantias, propter immotam $tabilitatem ad{ij}ci\~edo ad membra
corum, aliteos & reficit, qui in h{is} $unt impliciti morb{is}. _N_onnull{is} pla-</p>

<pb 24>
<h>PALLADIA ATHENIENSIVM TVRRIS MARMO-
_reaoctogena andronici Cyrre$t{is} per$tructa_. C.C.C.M.O.</h>
<fig/>
<p it>cuit e$$e uen
tosquatuor,
<mgl>N_umerus_
_uentorum_</mgl>
abori\~ete æ-
quinoctiali
Solanum, à
meridie _A_u
$trum, ab oc
cid\~ete æqui-
noctiali _F_a-
uonium, à $e
ptentrionali
_S_eptentrio-
nem:$ed qui
diligentius
perqui$iue-
rũt, tradide
rũt eos e$$e
octo, maxi-
me quidem
_A_ndronicus
<mgl>A_ndroni-_
_cus cirrhe_
_$tes_.</mgl>
cirrhe$tes,
quietiam ex
emplum col
locauit _A_the
n{is} turrim
marmoreã
octogonon,
& in $ingu
l{is} lateribus
octogoni,
$ingulorum
u\~etorũ ima
gines ex$cul

<pb 25><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
pta<?>s cõtra $uos cuiu${que} flatus de$ignauit, $upra{qúe} eam turrim metã mar-
moream perfecit, & <007>n$uper tritonem æreum collocauit, dextra manu
uirgam porrigentem, & ita est machinatus, uti uento circumageretur,
& $emper contra flatum con$i$teret, $upra{qúe} imaginem flant{is} uenti in-
dicem uirgam teneret.</p>
<h>TRITONIS FIGVR A.</h>
<fig/>

<pb 26><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>
<p it>_I_ta{que} $unt collocati inter _S_olanum & _A_u$trum ab oriente hyberno, _E_u-
rus, _I_nter _A_u$trum & _F_auoniũ ab occidente hyberno, _A_phricus. _I_nter
_F_auonium & _S_eptentrionem, _C_aurus, quem plures uocant _C_orum. _I_nter
_S_eptentrionem & _S_olanum, _A_quilo. _H_oc modo uidetur e$$e expre$$um,
uticapiat numeros, & nomina, & partes, unde flatus uentorum certi $pi
rent. _Q_uod cum ita explor atum habeatur, ut inuenientur regiones & or
tus eorum, $ic erit ratiocinandum. _C_ollocetur ad libellam marmoreum
<mgl>M_armore_
_um amu$i_-
_um_.</mgl>
amu$ium med{ij}s mœnibus, aut locus ita expoliatur ad regulam & libel-
lam, ut amu$ium non de$ideretur, $upra{qúe} eius loci centrum medium, col-
locetur æneus gnomon, indagator umbræ, quigræce σκιαθήρας dici-
tur, huius ante meridianam circiter horam quintam, $umenda est extre-
ma gnomon{is} umbra, & puncto $ignãda, deinde circino diducto ad pun
ctum quod est gnomon{is} umbræ longitudin{is} $ignum, ex eo{qúe} à centro
circumagenda linea rotundation{is}. _I_tem{qúe} ob$eruanda po$tmeridiana
i$tius gnomon{is} cre$cens umbra, & cum tetigerit circination{is} lineam, et
fecerit parem antemeridianæ umbræ po$tmeredianam, $ignãda puncto.
_E_x h{is} duobus $ign{is} circino decu$$atim de$cribendum, & per decu$$ati@
nem & medium centrum linea perducenda ad extremum, ut habeatu@
merid<007>ana & $eptentrional{is} regio.</p>

<pb 27><rh>MARMOREVM AMVSIVM.</rh>
<fig>
<desc>A. A_en<gap>_
us gnomõ
indagator
umbræ.</desc>
<desc>B. S_epte@_
_trio_.</desc>
<desc>F. A_u$ter_.</desc>
<desc>C. A _quilo_.</desc>
<desc>H. F_auo_-
_nius_.</desc>
<desc>D. S_ola_-
_nus_.</desc>
<desc>G. A_phr{is}_<?>
_cus_.</desc>
<var>A B C D E F G H I</var>
</fig>

<pb 28><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_T_unc po$tea $umenda est $extadecima pars circination{is} lineæ fotius ro-
tundation{is}, centrum{qúe} collocandum in meridiana linea, quæ tangit circi-
nationem, & $ignandum dextra ac $ini$tra in circinatione, & meridia-
na, & $eptentrionali parte, tunc ex $ign{is} h{is} quatuor, per centrum me-
dium, decu$$atim lineæ ab extrem{is} ad extremas circinationes perducen
dæ. _I_ta au$tri & $eptentrion{is} habebitur octauæ part{is} de$ignatio. _R_eli
quæ partes, dextratres, & $ini$tra tres h{is} æquales, d<007>$tribuendæ $unt
in tota rotundatione, ut æquales diui$iones octo uentorum de$ignatæ $int
in de$criptione: tum per angulos inter duas uentorum regiones, & pla-
tearum, & angiportorum, uid\~etur debere dirigide$criptiones. _H_{is} enim
rationibus, & ea diui$ione, exclu$a erit ex habitat<007>onibus & uic{is}, uento
rum u{is} mole$ta. _C_um enim plateæ contra directos uentos erunt confor-
matæ, ex aperto cœli $patio impetus ac flatus frequens conclu$us in fau-
cibus angiportorum, uehementior<007>bus uiribus peruagabitur. _Q_uas ob
res conuertendæ $unt ab regionibus uentorum, directiones uicorum, uti
aduenientes ad angulos in$ularum frangantur, repul$i{qúe} di{$s}<007>pentur.</p>
<p it>_F_orta$$e mir abuntur {ij}, qui multa uentorum nomina nouerunt, quòd à
nob{is} expo$itum $it tantummodo octo e$$e uentos. _S_i autem animaduerterint,
orb{is} terræ circuitionem per $ol{is} cur$um & gnomon{is} æquinoctia
l{is} umbras, ex inclinatione cœli, ab _E_rato$thene _C_yreneo, rationib{is} ma-
thematic{is} & geometric{is} mel<?>hod{is}, e$$e inuentam ducentorum quin-
quaginta duum milium $tadiorum, quæ fiunt pa$$us $emel & tricie$milli-
es mille & quingenties mille. _H_uius autem octaua pars, quam uentus te-
nere uidetur, e$t ter miliesmille, & noningentiestrige$ies$epties mille, &
pa$$us quingenti, non debebunt mir ari, $i in tam magno $patio unus uen-
tus uagando, inclination<007>bus & rece{$s}ionibus uarietates mutatione fla-
tus faciat. _I_ta{que} d@xtra & $in<007>$tra circa _A_u$trum, _L_euconotus & _A_lta-
nus flare $olet. _C_irca _A_phricum, _L_<007>bonotus & _S_ubue$perus. _C_irca _F_auo
nium, _A_rge$tes & cert{is} temporibus, _E_the$iæ_:_ ad latera _C_auri, _C_ircius et
_C_orus. _C_irca _S_eptentrionem, _T_hra$cias & _G_allicus. _D_extra ac $ini$tra
circa _A_quilonem, _S_upernas & _B_oreas. _C_irca _S_olanum, _C_arbas & cert@
tempore, _O_rnithiæ. _E_uriuero medias partes tenent{is} in extrem{is}, _C_æci-
as & _V_olturnus.</p>
<p it>_S_unt autem & alia plura nomina flatus{qúe} uentorum, à loc{is}, aut fiumi

<pb 29><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
nibus, aut montium procell{is} tracta. _P_ræterea auræ matutinæ, quas $ol
cum emergit de $ubterranea parte, uer$ando pul$at aër{is} humorem, &
impetu $candendo trudens, exprimit aurarum antelucano $piritu flatus,
qui cum exorto $ole perman$erint, _E_uri uenti tenent partes. _E_tea re {que}
ex aur{is} procreatur, à _G_ræc{is} ε<167>ρ@ uidetur e$$e appellatus. _C_ra$ti-
nus quo{que} dies, propter aur as matutinas, ᾄνριου fertur e$$e uocitatus.
_S_unt autem nonnulli, quinegant _E_rato$thenem ueram men$uram terræ
potui$$e colligere, quæ $iue est certa, $iue non uera, non pote$t no$tra
$criptura non uer as habere terminationes regionum, unde uentorum $pi
ritus oriuntur. _E_rgo $i ita est, tantum erit uti non certã men$uræ ratio-
nem, $ed aut maiores <007>mpetus, aut minores, habeant $inguli uenti. _Q_uo-
niam hæc à nob{is} $unt breuiter expo$ita, ut facilius intelligantur, u<007>$um
est mihi in extremo uolumine formam, $iue uti græci χήματα dicunt,
duo explicare, unum ita dr<?>formatum, ut appareat unde certi uentorum
$piritus oriantur_:_ alterum quemadmodum ab impetu eorum, aduer$is di-
rectionibus uicorum & platearum, euitentur nocëtes flatus. _E_rit autem
in exæquata planicie centrum, ubie$t litera _A_, gnomon{is} autem antemeri
diana umbra, ubi est _B_, & ab centro ubiest _A_, d<007>ducto circino ad id $i-
gnum umbræ, ubi est _B_, circumagatur linea rotundation{is}, repo$ito au-
tem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est dum decre$cat, faciat{qúe}
iterum cre$cendo parem antemeridianæ umbræ po$tmeridianam, tan-
gat{qúe} lineam rotundation{is}, ubierit litera _C_, _T_une à $igno ubi est _B_, &
ab $igno ubiest _C_, circino decu$$atim de$cribatur, ubi erit _D_, de<007>nde
per decu$$ationë ubiest _D_, & centrũ, perducatur linea ad extremum, in
qua erunt literæ _E_, & _F_, _H_æc linea erit index meridianæ, & $eptentrio
nal{is} region{is}. _T_unc circino totius rotundation{is} $umendæ est pars $ex-
tadecima, circini{qúe} centrum ponendum <007>n meridiana linea, quæ tangit ro
tundationem ub<007>est litera _E_, & $ignãdum dextra ac $in<007>$tra, ub<007> erunt
literæ _GH_. _I_tem in $eptentrional<007> parte c\~etrum circini ponendum in ro
tundation{is} $eptentrionali linea, ubiest liter a _F_, & $ignãdum dextra ac
$ini$tra, ubi $unt literæ _I_ & _K_, & ab _G_ ad _K_, & ab _H_ ad _I_, per cen-
trum lineæ perducendæ. _I_ta quod erit $patium ab _G_ ad _H_, erit $patium
uenti _A_u$tri, & part{is} meridianæ. _I_tem quod erit $patium ab _I_ ad _K_,
erit _S_eptentrion{is}. _R_eliquæ partes, dextratres, diu<007>dendæ $unt æquali-


<pb 30><rh>M. VITR VVII</rh>
ter, quæ $unt ad orientem, in quibus literæ _L_ & _M_, & ab occid\~ete, in que
bus $unt literæ _N_ & _O_, ab _M_ ad _O_, & ab _L_ ad _N_, perduc\~edæ $unt lineæ
decu$$atim, & ita erũt æqualiter uentorum octo $patia in circuitionem.</p>
<p it>_Q_uæ cum ita de$cr<007>pta erunt in $ingul<007>s angul{is} octogoni cum à me-
ridie <007>nc<007>piemus, inter _E_urum & _A_u$trum in angulo, erit litera _G_, inter
_A_u$trum & _A_phricum _H_, inter _A_phricum & _F_auonium _N_, inter _F_auo-
n<007>um & _C_aurum _O_, inter _C_aurum & _S_eptentrionem _K_, inter _S_epten-
trionem & _A_qu<007>lonem _I_, inter _A_quilonem et _S_olanum _L_, inter _S_olanum
& _E_urum _M_. _I_ta h{is} confect{is}, inter angulos octogonignomũ ponatur.
& ita dirigantur plateæ & angiportorum diui$iones duodecim.</p>
<h>D<sc>E ELECTIONE LOCORVM AD</sc>
_u$um communem ciuitat{is}_. CAP. VII.</h>
<p it>_DIVISIS_ angiport{is}, & plate{is} con$titut{is}, arearum electio, ad
opportunitatem & u$um communem ciuitat{is}, est explicanda,
æd<007>bus $acr{is}, foro, reliqu{is}{qúe} loc{is} communibus. _E_t $i erunt mœnia $ecun
dum mare, area ubi $orum con$tituatur, eligenda proxime portum. _S_in
autem mediterranea, in oppido medio. _A_ed<007>bus uero $acr{is}, quorum de@
rum maxime in tutela ciuitat{is} uidetur e$$e, & _I_oui, & _I_unoni, & _M_i-
neruæ, in excel$i{$s}imo loco, unde mœniũ maxima pars con$piciatur, are æ
di$tribuuntur. _M_ercurio autem in foro, aut etiam uti _I_$idi & _S_erapi, in
emporio. _A_pollini patri{qúe} _L_ibero, $ecũdum theatrum. _H_erculi, in quibus
ciuitatibus non $unt gymna$ia ne{que} amphitheatra, ad circum. _M_arti, ex-
tra urbem, $ed ad campum. _I_tem{qúe} _V_eneriad portam. _I_d autem etian@
_H_etru$c{is} aru$picibus, di$ciplinarum $cript{is} ita est dedicatum _E_xtra mu
rum _V_ener{is}, _V_ulcani, _M_artis fana ideo collocari, uti non in$ue$cat in ur
be adole$centibus $eu matribusfamiliarum uenerea libido. _V_ulcani{qúe} uiè
mœnibus, religionibus & $acrific{ij}s euocata, ab timore incendiorum ædi
ficia uideantur liberari. _M_art{is} uero diuinitas, cum $it extra mœnia dedi
cata, non erit inter ciues armigera di$$en$io, $ed ab ho$tibus ea defen$a,
à belli periculo con$eruabit. _I_tem _C_ereri extra urbem loco, quo non
$emper homines ni$i per $acrificium nece$$e habeant adire. _C_um religio-
ne ca$te $anct{is}{qúe} moribus {is} locus debet tueri. _C_æter{is}{qúe} d{ij}s ad $acrificio

<pb 31><rh>DE ACRHITEC. LIB. II.</rh>
rum rationes aptæ templ{is} areæ $unt di$tribuendæ. _D_eip$is autem ædi-
bus $acris faciendis, & de arearum $ymmetr{ij}s, in tertio & quarto uolu
mine reddamrationes, qu<007>a in $ecũdo ui$um est mih<007>, primum de materiæ
cop{ij}s, quæ in æ di$ic{ij}s $unt parandæ, quibus $int uirtutibus, & quem ha
beant u$um, exponere, commen$us ædificiorum, & ordines, & genera
$ingula $ymmetriarum peragere, & in $ingul{is} uoluminibus explicare.</p>
<h>M@ VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SECVNDVS.</h>
<p it>_DINOCRATES ARCHITECTVS COGI_
tationibus & $olertia fretus, cum _A_lexander reruns
potiretur, profectus est à _M_acedonia ad exercitum,
regiæ cupidus commendationis. _I_s è patr<007>a à propin-
quis & amic<007>s tulit ad primos ordines & purpuratos
literas, ut aditus haberet faciliores, abe{is}{qúe} exceptus humane, pet{ij}t uti
quàm primum ad _A_lexãdrum perduceretur. _C_um polliciti e$$ent, tardio-
res fuerunt, idoneum tempus expectantes. _I_ta{qúe} _D_inocrates ab {ij}s $e exi-
$timans illudi, ab $e pet{ij}t præ$idium. _F_uerat enim ampli{$s}ima $tatura, fa-
cie grata, forma, dignitate{qúe} $umma. _H_{is} igitur naturæ muneribus confi-
$us, ue$timenta po$uit in ho$pitio, & oleo corpus perunxit, caput{qúe} coro-
nauit populea fronde, leuum humerum pelle leonina texit, dextra{qúe} cla-
uam tenens ince{$s}it contra tribunal reg{is} ius dicent{is}. _N_ouitas populum
cum auerti$$et, con$pexit eum _A_lexander, & admirans, iu{$s}<007>t ei locum
dari ut accederet, interrogauit{qúe} qu{is} e$$et. _A_tille _D_inocrates inquit ar-
chitectus _M_acedo, qui adte cog<007>tationes & formas affero dignas tua cla
ritate. _N_am{que} _A_thon montem formaui in$tatuæ uiril{is} figuram, cuius ma
nu leua de$ignaui ciuitat{is} ampl<007>{$s}imæ mœnia, dextra pateram, quæ exci
peret omnium fluminum quæ $unt in eo monte, aquam, ut inde in mare
profunderetur. _D_electatus _A_lexander ratione formæ, $tatim quæ $iuit $i

<pb 32><rh>M. VITR VVII</rh>
e$$ent agri circa, qui po$$ent frumentaria ratione eam ciuitatem tueri.
_C_um inueni$$et non po$$e ni$i tran$marin{is} $ubuection<007>bus, _D_inocrates
inquit, attendo egregiã formæ compo$ition\~e, & ea delector, $ed an<007>mad
uerto, ut $i qu{is} eduxerit eo loco coloniam, fore ut iudicium eius uitupe-
retur. _V_t enim natus infans $ine nutric{is} lacte non pote$t ali, ne{que} ad uitæ
cre$cent{is} gradus perduci: $ic ciuitas $ine agr{is}, & eorum fructibus in
mœn<007>bus affluentibus, non pote$t cre$cere, nec $ine abundantia c<007>bi fre-
quentiamhabere, populum{qúe} $ine copia tueri. _I_ta{que} quemadmodum for
mationem puto probandam, $ic iudico locum improbandum, te{qúe} uolo
e$$e mecum, quòd tua opera $um u$urus. _E_x eo _D_inocrates ab rege non
di$ce{$s}it, & in _A_egyptũ est eum pro$ecutus. _I_bi _A_lexander cum animad
uerti$$et portum naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa
totam _A_egyptum frumentarios, imman{is} flumin{is} _N_ili magnas utilita-
tes, iu{$s}it eum $uo nomine ciu<007>tatem _A_lexandriam con$tituere. _I_ta{qúe} _D_iz
nocrates à facie dignitate{qúe} corpor{is} commendatus, ad eam nobilitatem
peruenit. _M_ihi autem, _I_mperator, $taturam non tribuit natura, faciem de
formauit ætas, ualetudo detraxit uires. _I_ta{qúe} quoniam ab h{is} præ$id{ij}s
$um de$ertus, per auxilia $cientiæ, $cripta{qúe} (ut $pero) perueniã ad com-
mendationem. _C_um autem in primo uolumine de officio architecturæ, ter
mination<007>bus{qúe} art{is} per$crip$erim, it\~e de mœnibus, et intra mœnia area
rum diui$ionibus, in$equatur{qúe} ordo de æd<007>bus $acr{is} & public{is} ædifi-
c{ij}s, item{qúe} priuat{is}, quibus proportionibus & $ymmetr{ij}s debeante$$e,
uti expl<007>centur: non putaui anteponendum, n<007>$i prius de materiæ cop{ij}s,
è quibus collat{is}, æd<007>$icia $tructur{is}, & materiæ rationibus perficiuntur,
quas habeant in u$u uirtutes expo$ui$$em, qu<007>bus{qúe} rerum natura princi-
p{ij}s e$$et temperata dixi$$em. _S_ed antequàm natur ales res incipiam expli
care, de æd<007>fic<007>orũ rationibus unde initia cœperint, & uticreuerint eorũ
inuentiones, anteponam, & in$equar ingre$$us antiquitat{is} rerũnaturæ,
& eorum, qui initia humanitat{is} & inuentiones perqui$itas, $criptorum
præcept{is} dedicauerũt. _I_ta{qúe} qu\~eadmodũ ab h{is} $um in$titutus, exponam.</p>
<h>DE PRISCORVM HOMINVM VITA, ET
_de init{ij}s humanitat{is} at{que} tectorum, & increment{is}_
_corum_. CAPVT I.</h>

<pb 33><rh>DE ACRHITEC. LIB. II.</rh>
<h>AVREA AETAS QVAE PRISCORVM HOMI-
_num uita humanitat{is}{qúe} initium, & propter ignem $ermo_-
_num procreatio ac architecturæ principium fui$$e_
_dicuntur_.</h>
<fig/>

<pb 34><rh>M. VITR VVII</rh>
<p it>_HOMINE_S ueteri more, ut feræ, in $ylu{is} & $pelunc{is} & nemo-
ribus na$cebantur, cibo{qúe} agre$ti ue$cendo, uitam exigebant. _I_nte
rea quodã in loco ab tempe$tatibus et uent{is}, den$æ crebritatibus arbores
agitatæ, & inter $eterentes ramos, ignem excitauerunt, ex eo flamma ue
hementi perterriti qui circa eum locum fuerũt, $unt fugati_:_ po$teare quie
ta propius accedentes, cum animaduerti$$ent commoditat\~e e$$e magnam
corporibus ad ign{is} teporem, ligna ad{ij}cientcs, & eum con$eruantes,
alios adducebant, et nutu mon$trantes, o$tendebant quas haberent ex eo
utilitates. _I_n eo hominum congre$$u, cum profundebantur aliter è $piritu
uoces, quotidiana con$uetudine uocabula, ut obtigerant, con$tituerunt:
deinde $ignificando res $æpius in u$u, ex eucntu fari fortuito ceperunt,
& ita $ermones inter $e procreauerunt.</p>
<p it>_E_rgo cum propter ign{is} inuentionem, conuentus initio apud homines
& concilium & conuictus e$$et natus, & in unum locum plures conueni
rent, habentes ab natur a primum, præter rel<007>qua animalia, ut non proni,
$ed erecti ambularent, mund<007>{qúe} et a$trorum magnificentiam a$picerent:
item manibus & articul{is}, quam uellent rem faciliter tractarent, cepe-
runt in eo cœtu al{ij} de fronde facere tecta, al{ij} $peluncas fodere $ub monti-
bus, nonnulli hirundinum nidos & ædificationes earum imitantes, de luto
& uirgult{is} facere loca, quæ $ubirent. _T_unc ob$eruantes aliena tecta, &
ad{ij}cientes $u{is} cogitationibus res nouas, efficiebant indies meliora gene-
ra ca$arum. _C_um e$$ent autem homines imitabilidocili{qúe} natura, quotidie
inuentionibus gloriantes, al{ij}s al{ij} o$tendebant ædificiorum effectus, &
ita exercentes ingenia ccrtationibus, indies melioribus iudic{ij}s efficieban
tur. _P_rimum{qúe} furc{is} erect{is}, & uirgult{is} interpo$it{is} luto, parietes te-
xerunt. _A_l{ij} luteas glebas arefacientes, $truebant parietes, materia eos
iugumentantes, uitando{qúe} hymbres & æ$tus, tegebant harundinibus &
fronde: po$tea quoniã per hybernas tempe$tates tecta non poter ant hym
bres $u$tinere, fa$tigia facientes, luto inducto, prcclinat{is} tect{is}, $tillicidia
deducebant.</p>

<pb 35><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>EX PRIMA MVNDI HOMINVM AETATE
_ædificatio, multi<?>enim ab animalibus exempla uitæ_
_con$eruamen{qúe} imitati $unt. & cet._</h>
<fig/>

<pb 36><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_H_æc autem ex {ij}s quæ $upr a$cripta $unt, originibus in$tituta e$$e po$-
$umus $ic animaduertere, quòd ad hunc diem, nationibus exter{is} ex h{is} re
bus ædificia con$tituuntur, ut in _G_allia, _H_i$pania, _L_u$itania, _A_quitania,
$candul{is} robu$te{is}, aut $trament{is}. _A_pud nationem _C_olchorum in Ponto
propter $yluarum abundantiam, arboribus perpetu{is}, plan{is} dexlra ac $i
ni$tra in terra po$it{is}, $patio inter eas relicto, quanto arborum longitudi
nes patiuntur, collocantur. _I_n extrem{is} partibus earum $upra, alteræ
tran$uer$æ, quæ circumcludunt medium $patium habitation{is}, tunc in$u-
per altern{is} trabibus ex quatuor partibus angulos iugumentantes, & ita
parietes ex arboribus $tatuentes ad perpendiculum imarum, educunt ad
altitudinem turres, interualla{qúe} quæ relinquũtur propter cra{$s}itudinem
materiæ $chid{ij}s & luto ob$truunt. _I_tem tect arecidentes ad extremos an
gulos tran$tratr a{ij}ciunt, gradatim contrahentes. _I_ta ex quatuor parti-
bus ad altitudine meducunt medio metas, quas & fronde & luto tegen-
tes, efficiunt barbarico morete$tudinat a turrium tecta.</p>
<p it>_P_hryges uero qui campc$tribus loc{is} $unt habitãtes, propter inopiam
$yluarum egentes materia, eligunt tumulos naturales, eos{qúe} medios fo$$u
ra exinanientes, & itinera per$odientes, dilatant $patia, quantum natu-
ralocipatitur. _I_n$uper autem $tipites inter $ereligantes, metas e$$iciunt,
quas harundinibus & $trament{is} tegentes, exaggerant $upra habitatio-
nes maximos grummos è terra. _I_ta hyemes calidi{$s}imas, æ$tates frigidi{$s}i
mas efficiunt tectorum ratione. _N_onnulli ex ulua palu$tri componunt tu
guria tecta. _A_pud cæteras quo{que} gentes, & nonnulla loca, pari, $imili{qúe}
ratione, ca$arum perficiuntur con$titutiones. _N_on minus etiam _M_a{$s}iliæ
animaduertere po$$umus $ine tegul{is} $ubacta cum palle{is} terra tecta,
_A_then{is} areopagi antiquitat{is} exemplar ad hoc tempus luto tectũ. _I_tem
in capitolio cõmonefacere pote$t & $ignificare mores uetu$tat{is}, _R_omu-
lica$ain arce $acrorum $trament{is} tecta. _I_ta h{is} $ign{is}, de antiqu{is} inuen
tionibus æd<007>$iciorum, $ic ea fui$$e ratiocinantes po$$umus iudicare.</p>
<p it>_C_um autem quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfe-
ci$$ent, & $olertia ingenia exercendo per con$uetudinem ad artes perue
n<007>$$ent, tum etiam indu$tria in anim{is} corum adiecta perfecit, ut qui fue-
runt in h{is} $tudio$iores, fabros e$$e $e pro$iterentur. _C_um ergo hæc ita fue
nint primo con$tituta, & natura non $olum $en$ibus ornaui$$et gentes,</p>

<pb 37><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>PRISCORVM HOMINVM COLCHORVM
_at{que} Barbarorum materiata con$tructio._</h>
<p it>quemadmodũ reliqua animalia:
<fig/>
$ed etiam cogitationibus & con
$il{ij}s armaui$$et mentes, & $ub
ie ci$$et cætera animalia $ub po-
te$tate, tunc uero & fabricatio-
nibus ædificiorũ gradatim pro-
gre{$s}i ad cæter as artes & di$ci-
plinas, è fera agre$ti{qúe} uita ad
man$uctam perduxerunt huma
nitatem. _T_um aut\~e in$truentes
animo$e, et pro$picientes, maiori
bus cogtatiionibus ex uarietate
artium nat{is}, non ca$as, $ed etiã
domos fundatas ex laterit{ij}s pa
rietibus, aut è lapide $truct as
materia{qúe} & tegula tectas perfi
cere ceperunt: deinde ob$eruatio
nibus $tudiorum euagantibus iu
dic{ij}s, exincert{is} ad certas $ym
metriarũ rationes perduxerũt,
po$teaquã animaduerterunt per
$u$os e$$e partus ab natur a mate
riæ, & abundantem copiam ad
ædi$icationes ab ea cõparatam,
tractando nutriuerunt, & au-
ctam per artes ornauerunt uoluptatibus ad elegantiam uitæ. _I_gitur de
h{is} rebus, quæ $unt in ædific{ij}s ad u$um idoneæ, quibus{qúe} $int qualita-
tibus, & quas habeant uirtutes (ut potero) dicam. _S_ed $i qu{is} de or-
d ne huius l<007>bri di$putare uoluerit, quo putauerit eum primum in$titui
oportui$$e, ne putetme erraui$$e, $icreddamrationem. _C_um corpus ar-
chitecturæ $cr<007>berem primo uolumine, putaui quibus eruditionibus &
<pb 38><rh>M. VITRVVII</rh>
di$ciplin{is} e$$et ornata exponere, finiréque terminationibus eius $peci-
es, & è quibus rebus e$$et nata dicere. _I_ta{qúe} quid oporteat e$$e in archite<?>
cto ibipronunc<007>aui. _E_rgo in primo de art{is} officio: in hoc de natur alibus
materiæ rebus, quem habeant u$um di$putabo. _N_am{que} hoc liber non pro
$<007>tetur unde architectura na$catur, $ed unde origines ædificiorum $unt
in$titutæ, & quibus rationibus enutritæ & progre$$æ $int gradatim ad
hanc finitionem. _E_rgo ita $uo ordine & loco huius erit uolumin{is} con$ti-
tutio. _N_unc reuertar ad propo$itum, & de cop{ij}s quæ aptæ $unt ædi$icio
rum per$ectionibus, quemadmodum uideantur e$$e ab natur a rerum pro
creatæ, quibus{qúe} mixtionibus principiorum congre$$us temperentur, ne
ob$cura, $ed per$picua legentibus $int, ratiocinabor. _N_am{que} nulla mate-
riarum genera, ne{que} corpora, ne{que} res $ine principiorũ cœtuna$ci, ne{que}
$ub{ij}ci <007>ntellect ui po$$unt, ne{que} aliter natura rerum præcept{is} _P_hy$ico-
rum uer as patitur habere explicat<007>ones, ni$icau$æ, quæ $unt in h{is} re-
bus, quemadmodum, ct quid ita $int, $ubtilibus rationibus habeant demon<?>
$trationes.</p>
<h>DE PRINCIPIIS RERVM SECVNDVM
P_hilo$ophorum opiniones._ CAP. II.</h>
<p it>_THALES_ quidem primum aquam putauit omnium rerum e$$e
<mgl>T_hales_.</mgl>
principium. _H_eraclitus _E_phe$ius, qui propter ob$curitatem $cri-
<mgl>H_eracli-_
_tus_ E_phc-_
_$ius_.</mgl>
ptorum, à _G_ræc{is} σκοτινὸς e$t appellatus, ign\~e: _D_emocritus, qui{qúe} eum
$ecutus est _E_picurus, atomos, quas no$tri in$ecabilia corpora, nonnulli in
diuidua uocitauerunt: _P_ythagoreorum uero di$ciplina adiecit ad aquam
<mgl>D_emocri_
_tus_.</mgl>
& <007>gnem, aëra & terrenum. _E_rgo _D_emocritus & $i non proprie res
nominauit, $ed tantum indiuidua corpora propo$uit, ideo ea ip$a dix<007>$$e
<mgl>E_picurus_.</mgl>
uidetur. quòdea cum $int di$iuncta, nec leguntur, nec internitionem reci-
<mgl>P_ythago-_
_ræi_.</mgl>
piunt, nec $ectionibus diuiduntur, $ed $empiterno æuo perpetuo infini-
tã retinent in $e $oliditat\~e. _E_x h{is} ergo congruentibus, cũres omnes coire
na$ci{qúe} uideantur, & eæ in infinit{is} generibus rerum natur a e$$ent di$pa<?>
ratæ, putaui oportere de uarietatibus & di$criminibus u$us earũ quas{qúe}
haberent in ædific{ij}s qualit ates exponere, uticum fuerint notæ, non habe
ant qui ædificare cogitant, errorem, $ed aptas ad u$um copias ædific{ij}s
comparent.</p>

<pb 39><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
<h>DE LATERIBVS. CAP. III.</h>
<p it>_ITAQVAE_ primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat
dicam. _N_on enim de areno$o, ne{que} calculo$o, ne{que} $abulo$o luto $unt
ducendi, quòd ex h{is} generibus cum $int ducti, primum fiunt graues, dein
de cum ab hymbribus in parietibus a$perguntur, dilabuntur & di$$ol-
uuntur, paleæ{qúe} quæ in h{is} ponuntur non cohære $cunt propter a$perita-
tem. _F_aciendi aut\~e $unt ex terra albida creto $a, $iue de rubrica, aut etiam
ma$culo $abulone. _H_æc enim genera propter leuitatem habent firmita-
tem, & non $unt in opere ponder o$a, & faciliter aggerantur. _D_ucendi
autem $unt per uernum tempus & autumnale, ut uno tenore $icce$cant.
_Q_uienim per $ol$titiũ par antur, ideo uitio$i$unt, quòd $ummũ corium,
$olacriter cum percoquit, efficit ut uideantur aridi, interius autem $int
non $icci, & cum po$tea $icce$$endo $e contrabunt, perrumpunt ea, quæ
erant arida, itarimo$i facti efficiuntur imbecilli: maxime autem utiliores
erunt, $i ante biennium $uerint ducti, nam{que} non ante po$$unt penitus $ic-
ce$$ere, ita{que} cumrecentes & non aridi $unt $tructi, tectorio inducto ri-
gide{qúe} ob$ol<007>dato permanente, ip$i$identes non po$$unt eandem altitudi-
nem, qua est tectorium, tenere, contr actione{qúe} motinon hærent cum eo,
$ed à coniunctione eius di$parantur. _I_gitur tectoria ab $tructura $eiun-
cta, propter tenuitatem per $e $tare non po$$unt, $ed franguntur, ip$i{qúe}
parietes fortuito $identes uitiantur, _I_deo{qúe} etiam _V_ticen$es latere, $i $it
aridus, et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magi$tr atus fuerit ita
probatus, tunc utuntur in parietum $tructur{is}. _F_iunt autem laterum ge
neratria, unum quod græce διδῶρου adpellatur, id est, quo no$triutun
<mgr>διδῶρον</mgr>
tur, longum pede, latum $emipede, cæter{is} duobus græcorũ ædi$icia $tru-
untur. _E_x h{is} unum pentadoron, alterum tetr adoron dicitur. _D_oron au-
tem græei appellant palmum, quod munerum datio græce δῶρου appel-
<mgr>δῶρον</mgr>
latur: id autem $emper geritur per manus palmum. _I_ta quod est quoquo
uer $us quin{que} palmorum, pentadorõ, quod quatuor, tetradoron dicitur:
& quæ $unt publica opera, p\~etadoro, quæ priuata, tetradoro $truũtur.</p>

<pb 40><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>GRAECORVM LATERVM EX TRIBVS GE<?>
_neribus conformat{is} & eorum $ectionum, ac com_-
_po$itionum figura_.</h>
<fig>
<desc>A.B.C.
D_igitorũ_
_palmi ac_
_doron{is} in_
_dicatio_.</desc>
<desc>D. D_ido_-
_ronis later_
_ex dor{is}_.</desc>
<desc>24.
E. P_enta_-
_dorilater_
_ex dor{is}_.</desc>
<desc>1<?>25.
F. _Semi_-
_pentadori_
_later_.</desc>
<var>A B C D E F</var>
</fig>

<pb 41>
<fig>
<desc>G. T_etra_-
_dori later_
_ex dor{is}_
LXIIII.</desc>
<desc>H. _Semite_
_tradori_
_later_.</desc>
<desc>I. _Semidi_-
_doron<007>s_.
K. D_ido_-
_ron{is} me_-
_d us med{ij}_.</desc>
<desc>L. M_elius_
_$emipenta_
_dori_.</desc>
<desc>M. M_edius_
_$emitetra_
_dori_.</desc>
<var>G H I K M L</var>
</fig>
<p it>_F_iunt autem cum h{is} later<007>bus $em<007>lateres, qui cum $truuntur, una par
te lateribus ordines, altera $emilateres ponuntur: ergo ex utra{que} parte ad
lineam cum $truuntur, altern{is} cor{ij}s parietes allig antur, & med{ij} late-
res $upra coagmenta collocati, & firmitatem & $peciem faciunt utra{que}
parte non inuenu$tam.</p>

<pb 42>
<fig>
<cap>PENTADORI STRVCTVRA.</cap>
</fig>
<fig>
<cap>TETRADORI STRVCTVRA.</cap>
</fig>

<pb 43><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<p it>_E_st autem in _H_i$pania ulteriore _C_alentum, & in _G_all{ij}s _M_a{$s}ilia, &
in _A_$ia _P_itana, ubilateres cum $unt ducti & arefacti, proiectinatant in
aqua. _N_atare autem eos po$$e ideo uidetur, quòd terra est de qua ducun-
@ur, pumico$a, ita cum est leu{is}, aëre $olidata, nonrecipit in $e nec combi
bit liquorem. _I_gitur leuir ara{qúe} cum $it proprietate, nec patiatur pene-
trare in corpus humidam pote$tatem, quocun{que} pondere fuerit, cogitur
ab rerum natura (quemadmodum pumex) utiab aqua $u$tineatur. _S_ic
autem magnas habentut<007>litates, quòd ne{que} in ædificationibus $unt onere<?>
$i, & cum ducuntur, à tempe$tatibus non d<007>$$oluuntur.</p>
<h>DE ARENA. CAPVT. IIII.</h>
<p it>_IN_ cementit{ij}s autem $tructtur{is}, primum est de arena quærendum, us<?>
ea $it idonea ad materiam mi$cendam, ne{que} habeat terr am commix-
tam. _G_enera autem arenæ fo{$s}itiæ $unt hæc, nigra, cana, rubra, carbuncu
lus. _E_x h{is} quæ <007>n manu confricata fecerit $tridorem, erit optima: quæ au
tem terro$a fuerit, & non habebit a$peritatem, <007>tem $i in ue$timentũ can-
didum ea coniecta fuerit, po$tea excu$$a uelicta, id non inquinauerit, ne{que}
ibi terra $ub$iderit, erit idonea. _S_i autem non erunt arenaria, unde fodia-
tur, tum de fluminibus aut è glarea erit excernenda. _N_on minus etiam de
<mgr>G_larea_.</mgr>
littore marino, $ed ea in $tructur{is} hæc habet uitia, quod difficulter $ic-
ce$cit, ne{que} ubi $it, onerari$e continenter paries patitur, ni$i intermi{$s}ioni
bus requie$cat, ne{que} concamer ationes recipit. _M_arina autem hoc ampli-
us, quòd etiam parietes cum in h{is} tectoria facta fuerint, remittentes $al$u
gin\~e, ea di$$oluũt. _F_o{$s}itiæ uero celeriter in $tructur{is} $icce$cunt, ettecto
ria permanent, et concamer ationes patiuntur, $ed hæ, quæ $unt de arena-
r{ij}s recentes. _S_i enim exemptæ diutius iaceant, ab $ole & luna & pruina
concoctæ re$oluuntur, & fiunt terro$æ. _I_ta cum in $tructur am con{ij}ciun
tur, non po$$unt continere cementa, $ed earuunt et labuntur, onera{qúe} pa-
rietes non po$$unt $u$tinere. _R_ecentes autem fo{$s}<007>tiæ cum in $tructur{is}
tantas habeant uirtutes, eæ in tector{ij}s ideo non $unt utiles, quòd pingui-
tudini eius calx palea commixta, propter uehementiam non pote$t $ine ri
mis inare$cere: fluuiatica uero propter macritatem (uti _S_igninum) ba-
<mgr>S_igninum<?>_.</mgr>
cillorum $ubactionibus in tectorio recipit $oliditatem.</p>

<pb 44><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE CALCE. CAPVT. V.</h>
<p it>_DE_ arenæ cop{ij}s cum habeatur explicatum, tum etiam de calce di-
ligentia est adh<007>benda, uti de albo $axo, aut $ilice coquatur, &
quæ erit ex $pi$$o & dur<007>ore, er<007>t utilior in $tructura, quæ aut em ex fi$tu
lo$o in tector{ij}s. _C_um ea erit extincta, tunc materiæ <007>ta mi$ceatur, ut $i
erit $o{$s}<007>tia, tres arenæ & una calc{is} confundantur. _S_i autem fluuiatica
aut marina, duæ arenæ in unam calc{is} con{ij}ciantur: ita enim erit iu$tar a
tio mixtion{is} temper aturæ. _E_tiam in fluuiatica aut marina, $i qu{is} te$tam
tu$am & $uccretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiæ tempera-
turam ad u$um meliorem. _Q_uare autem cum recipit aquam & arenam
calx, tunc confirmat $tructur am: hæc e$$e cau$a u<007>detur, quòd è princi-
p{ij}s uti cætera corpora, ita & $axa $unt temper ata, & quæ plus habent
aër{is}, $unt tenera, quæ aquæ, lenta $unt ab humore, quæ terræ, dura, quæ
ign{is}, fragiliora. _I_ta{que} ex h{is} $axa $i antequam coquantur, contu$a minu-
te mixta{qúe} arenæ con{ij}ciantur in $tructuram, nec $ol<007>de$cunt, nec eam po
terunt continere: cum uero coniecta <007>n $ornacem ign{is} uehementi feruore
correpta, ami$erint pri$tinæ $olidit at{is} uirtutem, tunc exu$t{is} at{que} exhau
$t{is} eorum uiribus relinquuntur patent<007>bus for aminibus & inanibus. _E_r-
go liquor, qui est in e<007>us lapid{is} corpore, & aër cum exhau$tus & ere-
ptus fuerit, habuerit{qúe} in $ere $iduum calorem latentem, intinctus in aqua
priu$quàm exeatign{is}, uimrecipit, & humore penetrante in foraminum
raritates conferue$cit, & ita refr<007>ger atus re{ij}cit ex calc{is} corpore fer uo-
rem. _I_deo autem quo pondere $axa con{ij}ciuntur in fornacë, cum eximun
tur, non po$$unt ad <007>d re$pondere: $ed cum expenduntur, eadem magni-
tudine permanente, excocto liquore c<007>r citer tertia parte ponder{is} immi-
nuta e$$e inueniuntur _I_gitur cum patent foram<007>na eorum & rarit ates,
arenæ mixtionem in $e corr<007>piunt, & ita cohære$cunt, $icce$c\~edo{qúe} cum
cement{is} co@unt, & efficiunt $tructur arum $oliditatem.</p>
<h>DE PVLVERE PVTEOLANO. CAP. VI.</h>
<p it>_EST_ etiam genus puluer{is}, quod efficit natur aliter res admir andas.
_N_a$c<007>tur inregion<007>bus _B_aian{is} et in agr{is} municipiorum, quæ $unt


<pb 45><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
circa _V_e$uuium montem, quod commixtum cum calce & cemento, non
<mgr>V_e$uuius_
_mons_.</mgr>
modo cæter{is} ædific{ij}s præ$tat firmitates, $edetiam moles quæ con$truun
tur in mari, $ub aqua $ol<007>de$cunt. _H_oc autem fier<007> bac ratione u<007>detur,
quòd $ub h{is} mont<007>bus & terra, feruentes $unt fontes crebri, qui non e$-
<mgr>F_eruentes_
_fontes_.</mgr>
$ent, $i non <007>n imo haberent aut de $ulphure, aut alum<007>ne, aut bitumine ar
dentes maximos ignes. Igitur pen<007>tus ign{is} & flammæ uapor per interue
niapermanans & ardens, efficit leuem eam terram, & ibi qui na$citur
tophus exuggens est, & $ine liquore. Ergo cum tres res con$imil<007> ratio-
<mgr>T_ophus_.</mgr>
ne, ign{is} uehementia formatæ, in unam peruenerint mixtionem, repente
recepto l<007>quore unà cohære$cũt, et celeriter humore duratæ $olidantur,
ne{que} eas fluctus, ne{que} u{is} aquæ pote$t di$$oluere. Ardores autem e$$e in
h{is} loc{is} etiam hæc res pote$t indicare, quòd in mõtibus Cumanorum &
_B_aian{is} $unt loca $udationibus excauata, in quibus uapor feruidus ab imo
na$cens, ign{is} uehementia perforat eam terram, per eam{qúe} manando in
h{is} loc{is} or<007>tur, & ita $udat<007>onum egregias efficit utilitates. _N_on minus
etiam memoratur antiquitus creui$$e ardores & abundaui$$e $ub _V_e$u-
uio monte: & inde euomui$$e circa agros flammã. _I_deo{qúe} nũc qui $põgia
$iue pumex pompeianus uocatur, excoctus ex alio genere lapid{is}, in hanc
<mgr>P_umex_
_pompeia-_
_nus_.</mgr>
redactus e$$e uidetur gener{is} qual<007>tatem. _I_d autem genus $pongiæ, quod
inde eximitur, nõ <007>n omnibus loc{is} na$citur, ni$i circum _A_etnam & colli-
bus _M_y$iæ, qui à græc{is} ηαταηεηανμένοι nominãtur, et $iquæ eiu$cemo
di$unt locorum proprietates. S<007>ergo <007>n h{is} loc{is} aquarum feruentes in-
ueniuntur fontes, & in montibus excauat{is} cal<007>di uapores, ip$a{qúe} loca ab
antiqu{is} memor antur peruagantes in agr{is} habui$$e ardores, uidetur e$-
$e certum ab ign{is} uehement<007>a ex topho terra{qúe} (quemadmodum in for-
nacibus & à calce) ita ex h<007>s ereptum e$$e l<007>quorem. Igitur di{$s}imil<007>bus
& di$paribus rebus corrept{is} & in unam pote$tatem collat{is}, calida hu
mor{is} ieiunit as aqua repente $atiata communibus corporibus latenti ca-
lore conferue $cit, & uehementer efficit ea coire, celeriter{qúe} unà $olidita-
t{is} percipere uirtutem. Rel<007>nquetur de$ideratio, quoniã it a $unt in Hetru
<mgr>H_etruria_.</mgr>
ria ex aqua cal<007>da crebri fontes: quid ita, non et<007>am <007>bina$citur pulu{is}, è
quo ead\~eratione $ub aqua $tructura $ol<007>de$cat? _I_ta{que} ui$um est antequàm
de$ider aretur de h{is} rebus quemadmodum e$$e uideantur exponere. _O_m
nibus loc{is} & reg<007>onibus non eadem gener aterræ, neclapides na$cun-

<pb 46><rh>M. VITRVVII</rh>
tur, $ed nonnulla $unt terro$a, alia $abulo$a, item{qúe} glareo$a, alijs locis
areno$a: nec minus al{ij}s diuer$a et omnino di{$s}imili di$pari{qúe} genere, ut in
regionũ uarietatibus qualitates in$unt in terra. _M_axime autem id licet
con$iderare, quòd qua mons _A_p\~eninus regiones _I_taliæ _H_etruriæ{qúe} circun
cingit, prope omnibus loc{is} non de$unt fo{$s}<007>tia arenaria: trans _A_penni-
num uero, quæ pars est ad _A_driaticum mare, nulla inueniuntur, it\~e _A_cha-
<mgl>M_ons_ A-
_penninus_.
A_chaia_.
A_$ia_.</mgl>
ia, _A_$ia & omn<007>no trans mare, ne nominantur quidem. Igitur non in om
n<007>bus loc{is} quibus efferuent aquæ calidæ crebri fontes, eædem oportuni-
tates po$$unt $imil<007>ter concurrere. Sed omnia uti natura rerum con$titu-
it, non ad uoluntatem hominum, $ed fortuito di$parata procreantur. Er-
go qu<007>bus loc{is} non $unt terro$i montes, $ed di$po$itæ materiæ qualita-
tem habentes, ign{is} u{is} per eius uenas egred<007>\~es adurit eam, & quod mol-
le est & tenerum, exurit, quod autem a$perũ, relinquit, ita{que} utiin Cam-
pania exu$ta terra pulu{is}, $ic in _H_etruria excocta materia effic<007>tur Carbũ
<mgl>C_arbuncu_
_lus_.</mgl>
culus. _V_tra{que} autem $unt egregia in $tructur {is}, $ed alia in terren{is} ædifi-
c{ij}s, alia etiam in maritim{is} molibus habent uirtutem. Est autem ibi mate
riæ pote$tas mollior quàm tophus, $olidior quàm terra, quo penitus ab
imo uehementia uapor{is} adu$to nonnull{is} loc{is}, procreatur id genus are-
næ, quod dicitur Carbunculus.</p>
<h>DE LAPICIDINIS. CAP. VII.</h>
<mgl>P_allien$es_.
F_idenates_.
A_lbanæ_.
T_yburti-_
_næ_.</mgl>
<p it>_DE_ calce & arena quibus uarietatibus $int, & quas habeant uirtu
tes dixi, $equitur ordo de lapicidin{is} explicare, de quibus & qua-
drata $axa, & cementorum ad ædificia eximuntur copiæ & comparan
tur. Hæ autem inueniuntur e$$e di$paribus et d<007>{$s}imil<007>bus uirtutibus. Sunt
<mgl>A_miterni_-
_næ_</mgl>
enim aliæ molles, ut<007> $unt circa urbem rubræ, Pallien$es, _F_idenates, _A_lba-
næ: aliæ temperatæ, uti _T_yburtinæ, _A_miterninæ, Soractinæ, & quæ $unt
<mgl>S_oractinæ_
S_ciliceæ_.
V_mbria_.
P_icenum_.
V_enetia_.</mgl>
h{is} gener<007>bus: nonnullæ duræ, uti Sciliceæ. Sunt etiam alia genera plura,
uti in _C_ampania ruber & niger tophus, in Vmbria & _P_iceno & _V_enetia
albus, qui etiam $erra dentata uti lignum, $ecatur. Sed hæc omnia quæ
moll<007>a $unt, hanc habent utilitatem, quòd ex h{is} $axa cum $unt exempta,
non opere facillime tractantur, et $i $int in loc{is} tect{is}, $u$t<007>nent laborem,
$in autem in apert{is} & patentibus, gelicid{ij}s & pruin{is} conge$ta, frian-

<pb 47><rh>DE ARCHITEC. LIB. I.</rh>
tur & di$$oluuntur: item $ecundum or as maritimas ab $al$ugine exe$a
diffluunt, ne{que} perferunt æ$tus. Tyburtina uero & quæ eodem genere
<mgr>T_yburti-_
_na_.</mgr>
$unt, omnia $ufferunt & ab oneribus et à tempe$tatibus iniurias, $ed ab
igni non po$$unt e$$e tuta, $imul{qúe} ut $unt ab eo tacta di{$s}iliunt & di{$s}ipan
tur, ideo quòd temperatura naturali paruo $unt humore: item quòd non
multum habent terreni, $ed aër{is} plur<007>mum & ign{is}. Igitur cum & hu-
mor & terrenum in h{is} minus inest, tum etiam ign{is} tactu & ui uapor{is}
ex h{is} aëre fugato penitus in $equens & interueniorum uacuitates occu-
pans ferue$cit, & efficit ea $u{is} ardentia corporibus $im<007>lia. Suntuero
item lapidicinæ complures in finibus _T_ ar quinien$ium, quæ dicuntur _A_ni
<mgr>A_nitianæ_.</mgr>
tianæ, colore quidem, quemadmodum _A_lbanæ, quarum officinæ maximæ
$unt circa lacum _V_ul$inien$em, item præfectur a Statonien$i. Eæ autem ha
<mgr>L_acus_ V_ul_
_$inien$is_.</mgr>
bent infinitas uirtutes, ne{que} enim h{is} gclicidiorum tempe$tas, ne{que} tactus
ign{is} pote$t nocere, $ed $unt firmæ & ad uetu$tatem ideo permanentes,
<mgr>P_ræfectu-_
_ra Stato-_
_nien$is_.</mgr>
quòd parum habent è naturæ mixtione aër{is} & <007>gn{is}, humor{is} autem
temper atæ plurimum{qúe} terreni, ita $pi{$s}{is} comparation<007>bus $olidatæ ne{que}
ab tempe$tatibus, ne{que} ab ign{is} uehementia nocentur. _I_d autem maxime
iudicare licet è monument{is}, quæ $unt circa municipium ferent{is} ex h{is} fa
cta lapicidin{is}: nam{que} habent & $tatuas amplas factas egregiè, & mino
ra $ig<007>lla, flores{qúe} & achanatos eleganter $calptos, quæ cum $int uetu$ta,
$ic apparent recentia, uti $i $int modo facta. _N_on minus etiam fabri æra
r{ij} de h<007>s lapicidin{is} in ær {is} flatura formas habent comparatas, & ex h{is}
ad æs fundendum maximas ut<007>litates, quæ $i prope urbem e$$ent, dignum
e$$et, ut ex h{is} officin{is} omnia opera perficerentur. Cumergo propter
propinquitatem nece{$s}itas cogat exrubr{is} lapicidin{is} & Pallien$ibus &
quæ $unt urbi proximæ, cop{ij}s, uti $iqui uoluerint $ine uit{ij}s perficere, ita
erit præparandum. _C_um ædificandum fuerit, ante bienniumea $axa non
hyeme $ed æ$tate eximantur, et iacentia permaneant in loc{is} patentibus,
quæ autem à tempe$tatibus eo biennio tacta læ$a fuerint, ea in fundamen-
ta con{ij}ciantur, cæter a quæ non erunt uitiata, ab natur a rerum probata,
durare poterunt $upra terram ædificata: nec $olum ea in quadrat{is} lapi-
dibus $unt ob$eruanda, $ed etiam in cementit{ij}s $tructur{is}.</p>
<h>DE GENERIBVS STRVCTVRAE, ETEA
_rum qualitatibus mod{is} ac loc{is}_. CAP. VIII.</h>

<pb 48><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_STRVCTVRARVM_ genera$unt hæc, reticulatum quo nunc om
nes utuntur, & antiquũ, quod incertũ dicitur, ex h{is} uenu$tius est re
ticulatum, $ed ad rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes par tes
di$$oluta habet cubicula & coagmenta.</p>
<h>MVRI RETICVLATI AFFIGV-
_rati<007>ndicatio_.</h>
<fig/>
<p it>_I_ncerta uero cementa alia $uper alia iacentia, inter$e{qúe} imbricata non
$pecio$am, $ed firmiorem quàm ret<007>culata, præ$tant $tructuram.</p>
<p it>_V_tra{que} aut\~e ex minuti{$s}<007>m{is} $unt in$tru\~eda, uti materia ex calce et are
na crebr<007>ter parietes $atiati diutius cont<007>neantur. _M_olli en<007>m & rara po
te$tate cum $int ex$ic cant $ugendo è materia $uccum: cum autem $up era</p>
<h>ANTIQV AE STRVCTVR AE IMBRI-
_catæ figura, quæ incerti muridicitur_.</h>

<pb 49><rh>DE ACRHITEC. LIB. II.</rh>
<fig/>
<p it>rit & abundarit copia calc{is} & arenæ, paries plus habens humor{is} non
cito fiet euanidus, $ed ab h{is} continebitur. Simul autem humida pote$tas
è materia per cementorum raritatem fuerit exucta, tum calx ab arena
di$cedens di$$oluitur, item{qúe} cementa non po$$unt cum h{is} cohære$cere,
$ed in uetu$t at em parietes efficiunt ruino$os. Id autem licet animaduerte
re etiam de nonnull{is} monument{is}, quæ circa urbem facta $unt è marmo-
re $eu lapid<007>bus quadrat{is}, intrin$ecus{qúe} medio calcata $ractur{is} uetu$ta-
te euanida $acta materia, cementorum{qúe} exucta raritate proruunt, &
coagmentorũ ab ruina di$$olut{is} iunctur {is} di{$s}ipantur. _Q_uòd $i qu{is} no-
luerit in id uitium incidere, medio cauo $eruato $ecundum ortho$tatas in-
trin$ecus ex rubro $axo quadrato, aut ex te$ta aut $ilicibus ordinar{ij}s
$truat bipedales parietes, & cum an$is ferre{is} & plumbo frontes uinctæ
$int. _I_ta enim non aceruatim $ed ordine $tructum opus poterit e$$e $ine
uitio $empiternum, quòd cubilia & coagmenta eorum inter $e $edentia
& iunctur{is} alligata non protrudent opus, ne{que} ortho$tatas inter $e reli-
gatos labi patientur.</p>

<pb 50><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>

<pb 51><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>MONVMENTORVM IN ORTHOSTATIS
_contentorum parietum figura_.</h>
<fig/>

<pb 52><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_I_ta{que} non est contemnenda _G_ræcorum $tructura. _N_on enim utunt@@
è molli cemento polita, $ed cum di$ce$$erunt à quadrato, ponunt de $ilice
$eu de lapide duro ordinariam, & ita (utilateritia $truentes) alligant
eorum altern{is} cor{ij}s coagmenta, & $ic maxime ad æternit atem firmas
perficiunt uirtutes. _H_æc autem duobus generibus $truuntur, ex h{is} unum
i$odomum, alterum p$eudi$odomum appellatur. _I_$odomum dicitur, cum
<mgl>I_$odomũ_.</mgl>
omnia coria æqua cra{$s}itudine fuerint $tructa. _P_$eudi$odomum, cum im-
<mgl>P_$eudi$o_-
_domum_.</mgl>
pares & inæquales or dines coriorum diriguntur.</p>
<h>ISODOMI STRVCTVRA.</h>
<fig/>

<pb 53><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>PSEVDISODOMI STRVCTVRA.</h>
<fig/>
<p it>_E_a utra{que} $unt ideo firma, primum, quòd ip$a cementa $unt $pi$$a & $o-
lida proprietate, ne{que} de materia po$$unt exugere liquorem, $ed con$er-
uant ea in $uo humore ad $ummam uetu$tatem, ip$a{qúe} eorum cubilia pri-
mum plana & librata po$ita, non patiuntur ruere materiam, $ed perpe-
tua parietum cra{$s}itudine religata continent ad $ummam uetu$tatem.
_A_ltera est, quàm ἐμπλεητὸυ appellant, qua etiam no$triru$tici utun-
tur. _Q_uorum frontes poliuntur, reliqua ita uti $unt nata, cum materia
<mgr>ὲμπλεητὸυ.</mgr>
collocata altern{is} alligant coagment{is}. Sed no$triceleritati $tudentes, ere
cta coria locantes, frontibus $eruiunt, & in medio farciunt fract{is} $epa-
ratim cum materia cement{is}, it a tres $u$citantur in ea $tructura cru$tæ,
duæ frontium, & una media fracturæ.</p>

<pb 54>
<fig/>
<p it>_G_ræc<007> uero nõ ita, $ed plana collocantes, et longitudines coriorũ alter
n{is} coagm\~et{is} in cra{$s}itudin\~e in$tru\~etes nõ media faciũt, $ed è $u{is} fronta
t{is} perpetuum et in unam cra{$s}itudin\~e pariet\~e con$olidãt, præter cæteræ
interponunt $ingulos perpetua cra{$s}itudine utra{que} parte frõtatos, quos
διατόνονς appellãt, quimaxime religando cõfirmant parietũ $oliditat\~e.</p>

<pb 55><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>GR AE CORVM STRVCTVRA EX DI-
_uer$is lateribus ac ornament{is} inter_ D_iato_-
_nos perpetuas continentes parietes_.</h>
<fig/>

<pb 56><rh>M. VITR VVII</rh>
<p it>_I_ta{que} $i qu{is} uoluerit ex h{is} commentarijs animaduertere & eligere
genus $tructuræ, perpetuitat{is} poterit rationem habere. _N_on enim quæ
$unt è molli cemento $ubtili facie uenu$tat{is}, non eæ po$$unt e$$e in uetu$ta
te non ru<007>no$æ. _I_ta{que} cum arbitria commun<007>um parietum $umunntur, non
æ$timant eos quanti facti fuerint, $ed cum ex tabul{is} inueniunt eorum loca
tion{is} prec<007>a, præter<007>torum annorum $ingulorum deducũt octoge$imas,
& ita ex reliqua $umma, partem reddi iubent pro h{is} parietibus, $enten
tiam{qúe} pronunciãt eos non po$$e plu$quàm annos octuaginta dur are. _D_e
laterit{ij}s uero dummodo ad per dendiculum $int $tantes, nibil deducitur,
$ed quanti fuer int olim facti, tanti e$$e $emper æ$t<007>mantur. _I_ta{que} nonnull{is}
ciuitatibus & publica opera & priuatas domos, etiã regias è latere $tru-
ctas licet uidere. _E_t primum _A_then{is} murum, qui $pe ct at ad _H_ymett um
<mgl>H_ymet_-
_tus mons_.</mgl>
montem & _P_entelen$em. _I_tem parietes in æde _I_ou{is} & _H_ercul{is} lateri-
tias cellas, cum circa lapidea in æde epy$tilia $int & columnæ. _I_n _I_talia
<mgl>P_entelen_-
_$is_.</mgl>
_A_ret{ij} uetu$tum egregie factum murum. _T_rall<007>bus domum regibus _A_tta
lic{is} factam, quæ ad habitandum $emper datur ei, qui ciuitat{is} gerit $acer-
dotium. _I_tem _L_acedæmone è quibu$dam parietibus etiam p<007>ctur æ exci$æ
inter$ect {is} lateribus inclu$æ $unt in ligne{is} form{is}, & in comitium, ad or-
natum ædilitat{is} _V_arron{is} et _M_urenæ, fuerũt allatæ. _C_rœ$i domus, quam
<mgl>C_rœ$i do_-
_mus_.</mgl>
_S_ardiani ciuibus ad requie$cendum ætat{is} ocio, $eniorum collegio
_G_eru$iam dedicauerunt. _I_tem _H_alicarna{$s}i potenti{$s}imi reg{is} _M_au-
$olidomus cum præcõne$io marmore omnia haberet ornata, parietesha-
bet latere $tructos, qui ad hoc tempus egregiam præ$tant firmitatem, ita
tector{ij}s operibus expol<007>ti, ut uitri per lucid<007>tatem uide ãtur habere. _N_e{qúe}
{is} rex ab inopia id $ecit: infinit{is} enim ue ctigal<007>bus erat far ctus, quòd
imperabat _C_ariæ toti acumen autem eius et $olertiam ad ædificia paran
da $ic licet con$iderare. _C_um e$$et enim natus _M_yla$is, & animaduerti$-
$et _H_alicarna{$s}i locum natur aliter munitum, emporium{qúe} idoneum, por-
tum utilem, ibi $ibi domum con$tituit. is autem locus est the atri curuatu-
ræ $imil{is}. _I_ta{que} in imo $ecundum portum, forum est con$titutum, per me
diam autem altitudin{is} curuatur am pr æcinctionem{que} platea ampla latitu
dine facta, in qua media _M_au$oleum <007>ta egreg{ij}s operibus est factum, ut
in $eptem $pectacul{is} numeretur. _I_n $umma arce media, _M_art{is} fanum ha
bens $tatuam colo{$s}i quam ᾀηρόλιθου dicunt, nobil<007>manu _T_elochar{is} fa
<mgl>ᾀηρόλιθου</mgl>

<pb 57><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
cta. _H_anc autem $tatuam al{ij} _T_elocar{is}, al{ij} _T_imothei putant e$$e. _I_ncor
<mgr>T_imothe_-
_us_.</mgr>
nu autem $ummo dextro, _V_ener{is} & _M_ercur{ij} fanum ad ip$um _S_almaci-
d{is} $ontë. _I_s autem fal$a opinione putatur _V_enereo morbo implicare eos,
<mgr>V_ener{is}_
& M_ercu_
_r{ij} fanum_.</mgr>
qui ex eo b<007>berint. _S_ed hæc opinio quare per orbem terr arum fal$o ru-
more $it peruagata, non pigebit exponere. _N_on enim, quod dicitur mol-
les & impudicos ex ea aqua fieri, id pote$t e$$e, $edest eius $ont{is} pote-
<mgr>S_almacis_
_$ons_.</mgr>
$tas perlucida, $apor{qúe} egregius. _C_um autem _M_elas & _A_reuanias ab _A_r
gis & _T_rœzene coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros _C_a
<mgr>M_elas_ &
A_reua_-
_nias_.</mgr>
ras & _L_elegas eiecerunt. _H_i autem ad montes fugati $e congregantes
di$currebant, & ibilatrocinia facientes crudeliter eos ua$tabant, po$tea
de colon{is} unus ad eum fontem propter bonitatem aquæ quæ$tus cau$a ta
bernam omnibus cop{ij}s in$truxit, eam{qúe} exercendo eos barbaros allecta
bat: ita $ingulatim decurrentes & ad cœtus conuenientes, è duro fero{qúe}
more commutati in _G_ræcorum con$uetudinem & $uduit atem $ua uolun-
tate reducebantur. _E_rgo ea aqua non impudico morbi uitio, $ed humani-
tat{is} dulcedine mollit{is} anim{is} barbarorum eam famam est adepta. _R_e-
linquitur nunc quoniam ad explicationem mœnium eorum $um inuectus,
tota, uti $unt, definiam. _Q_uemadmodum enim in dextra parte fanum est
_V_ener{is} & fons $upra$criptus, ita in $ini$tro cornure gia domus, quam
rex _M_au$olus ad $uam rationem collocauit. _C_on$picitur enim ex ea ad
dextram partem forum & portus, mœnium{qúe} tota finitio $ub $ini$tra $e-
cretus $ub montibus latens portus, ita ut nemo po{$s}it quid in eo geratur
a$picere nec $cire, ut rex ip$e de $ua domo remigibus & militibus $ine ul-
lo $ciente quæ opus e$$ent imperaret.</p>
<h>QVAE A MAVSOLO REGE IN HALICAR.
_na$$o $itu egreg<007>js operibus per$tructa fuerunt: nam in_
_$eptem $pectacul{is} mundi dinumerabantur_,
_affiguratio hic extat_.</h>

<pb 58><rh>M. VITR VVII</rh>
<fig/>
<p it>_I_ta{que} po$t mortem _M_au$oli, _A_rtemi$ia uxore eius regnante, _R_hod{ij}
indignantes mulierem imper are ciuitatibus _C_ariæ totius, armata cla$$e
profe cti$unt, ut id regnum occuparent. _T_um _A_rtemi$iæ cum e$$et id re-
nunciatum, in eo portu ab$tru$am cla$$em celat{is} remigibus & epibat{is}
comparat{is}, reliquos autem ciues in muro e$$e iu{$s}it. _C_um autem _R_hod{ij}
ornatam cla$$em in portum maiorem expo $ui$$ent, plau$um iu{$s}it ab mu-
ro h{is} darent, polliceri{qúe} $e oppidum tradituros, qui cum penetra$$ent
intra murum, rel<007>ct{is} nau<007>bus inanibus, _A_rtemi$ia repente fo$$a facta,
in pelagus eduxit cla$$em ex portu minore, & ita inuecta est in maiorem.
_E_xpo$it {is} autem milit<007>bus & remigibus, cla$$em _R_hodiorum inanem ab-
dux<007>t in altum. _I_ta _R_hod{ij} non habentes quo $ereciperent, in medio con-

<pb 59><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
clu$i, in <007>p$o foro $unt trucidati: ita _A_rtemi$ia in nauibus _R_hodiorum $u-
{is} milit<007>bus & remigibus impo$it{is} _R_hodum est pro$ecta. _R_hod{ij} autem
cum pro$pexi$$ent $uas naues laureatas uenire, opinantes ciues uictores
reuert<007>, ho$tes receperunt. _T_unc _A_rtemi$ia _R_hodo capta, principibus
occi$is, trophæũ in urbe _R_hodo $uæ uict oriæ con$tituit, æneas{qúe} duas $ta-
tuas $ecit, unam _R_hodiorum ciuitat{is}, alteram $uæ imagin{is}, & <007>$tam figu
rauit _R_hodiorum ciuitati $tig mata imponentem, po$tea autem _R_hod{ij} re
ligione impediti (quòd nefas est trophea dedicata remoueri) cir ca eum
locum ædi$icium $truxerunt, et id erecta graia $tatione texerunt, ne qu{is}
po$$et a$picere, & id ᾄβατου uocitari iu$$erunt, _C_um ergo tam magna
<mgr>ᾄβατον</mgr>
potentia reges non contemp$erint lateritiorum parietum $tructuras, qui
bus & uectigalibus & præda $æpius licitum fuer at non modo cementitio
aut quadrato $axo, $ed etiam marmoreo habere, non puto oportere im-
probare, quæ è lateritia $unt $tructura facta ædificia, dũmodo recte $int
perfecta _S_ed id genus quid ita à populo _R_omano in urbe fieri non opor-
teat exponam, quæ{qúe} $unt eius re<007> cau$æ & rationes non prætermittam.
_L_eges publicæ non patiuntur maiores cra{$s}itudines quàm $e$quipedales
con$titui loco communi, cæteriautem parietes, ne $patia angu$tior a fie-
rent, eadem cra{$s}itud<007>ne collocantur: laterit{ij} uero (ni$i diplinth{ij} aut
triplinth{ij} fuerint) $e$quipedali cra{$s}itudine non po$$unt plu$quàm unam
$u$t<007>nere contignationem. _I_n ea autem maie$tate urb{is} & ciuium infin<007>ta
frequentia, innumer ab<007>les habitationes opus fuit explicare. _E_rgo cum re
cipere non po$$et area plana tantam multitudinem ad habitandum in ur-
be, ad auxilium alt<007>tudin{is} ædificiorum res ip$a coëgit deuenire. _I_ta{que} pi-
l{is} lapide{is}, $tructur{is} te$tace{is}, parietibus cementit{ij}s altitudines extru-
ctæ contignationibus crebr{is} coaxatæ, & cœnaculorum ad $ummas uti-
litates per$iciunt & de$pe ct ationes. _E_rgo mœnian{is} et contignationibus
uar{ij}s alto $patio multiplicat{is}, populus _R_omanus egregias habet $ine im
peditione habitationes. _Q_uoniam ergo explicata ratio est, quid <007>ta in ur
be propter nece{$s}itatem angu$tiarum non patiuntur e$$e lateritios parie-
tes, cum extra urbem opus erit h{is} uti $ine uit{ij}s ad uetu$tatem, $ic er<007>t fa-
ciendum. _S_umm{is} parietibus $tructura te$tacea $ub tegula $ub{ij}ciatur al-
titudine c<007>rciter $e$qu<007>pedali, habeat{qúe} proiectur as cor onarum, ita uitar@
poterunt quæ $olent in h{is} fieri uitia. _C_um enim in te cto tegulæ fuerint

<pb 60><rh>M. VITRVVII</rh>
fractæ aut à uent{is} deiectæ, qua po{$s}it ex hymbribus aqua perpluere, non
patietur lorica te$tacea lædilaterem, $ed proiectura coronarum re{ij}ciet
extra per pendiculum $tillas, & ea ratione $eruauerit integras lateritio-
rum parietum $tructuras. _D_e ip$a autem te$ta, $i $it optima $eu uitio$a ad
$tructuram, $tatim nemo pote$t iudicare, quodin tempe$tatibus & æ$ta-
te in tecto cum est collocata, tunc $i $irma est, probatur. _N_am quæ non
$uerit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibi$e o$tendet e$$e uitio$am
gelicid{ij}s & pruina tacta ergo quæ non in tect{is} poterit patilabor\~e, ea
non pote$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma. _Q_uare maxime ex uete
ribus tegul{is} tecti $tructi parietes firmitatem poterunt habere, _C_ratit{ij}
uerò uelim quidem ne inuenti e$$ent. _Q_uantum enim celer<007>tate & loci la
xamento pro$unt, tanto maiori & communi$unt calamitati: quòd ad in-
cendia (uti faces) $unt parati. _I_ta{que} $atius e$$e uidetur impen$a te$taceo-
rum in $umptu, quàm compendio cr atitiorum e$$e in periculo. _E_tiam qui
$unt in tector{ij}s oper<007>bus, rimas in {ij}s faciunt arectariorum & trauer $a-
riorum di$po$itione. _C_umenim linuntur, recipi\~etes humorem turge$cũt,
deinde $icce$cendo contr ahuntur, & <007>ta extenuati di$rumpunt tect orio-
rum $oliditatem. _S_ed quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut impen
dent{is} loci de$ceptio cogit, $ic erit faciendum. $olum $ub$truatur alte, ut
$int intacti ab rudere & pauimento. _O_bruti enim in h{is} cum $unt, uctu-
$tate marcidi fiunt, deinde $ub$identes proclinantur & di$rumpunt $pe-
ciem tectoriorum. _D_e parietibus & apparitione gener atim materiæ
eorum, quibus $int uirtutibus & uit{ij}s, quemadmodum potui, expo$ui. _D_e
contignation<007>bus autem & cop{ij}s earum, quibus comparentur rationi-
bus, & ad uetu$tatem non $int in$irmæ, utinatur a rerum mon$trat, ex-
plicabo.</p>
<h>DE MATERIE CAEDENDA. CAP. XI.</h>
<p it>_MATERIES_ cædenda est à primo autumno ad id tempus, quod
erit antequã flare incipiat _F_auonius. _V_ere enim omnes arbores fi
unt prægnantes, & omnes $uæ proprietat{is} uirtutem efferũt in frondes
anniuer $arios{qúe} fructus. _C_um ergo inanes & humidæ temporum nece{$s}i
tate fuerint, uanæ fiunt & raritatibus imbecillæ: utietiam corpor a mu-

<pb 61><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
liebria cum conceperint, à fœtu ad partum non iudicantur integra, ne{que}
<007>n uenalibus ea cum $unt prægnantia, præ$tantur $ana, ideo quod in cor-
pore præ$eminatio cre$c\~es, ex omnibus cibi pote$tatibus detrahit alimen
tum in $e, & quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eò minus pati-
tur e$$e $olidum idip$um, ex quo procreatur. _I_ta{que} edito fœtu, quod prius
in aliud genus incrementi detrahebatur, cum ad di$par ationem procrea
tion{is} est liberatum, inanibus et patentibus uen{is} in $erecipit, & lamben
do $uccum etiam $olide$cit, & redit in pri$tinam naturæ firmitatem. _E_a-
dem ratione autumna litempore maturitate fructuum flacce$c\~ete fronde,
ex terra recipientes radices arborum <007>n $e$uccum, recuper antur & re-
$tituuntur in antiquam $oliditatem. _A_t uero aër{is} hyberni u{is} comprimit
& con$olidat eas per id (ut $upra $criptum est) tempus. _E_rgo $i ea ra-
tione & eo tempore, quod $upra $criptum est, cæditur, materies erit tem
pe$tiua. _C_ædi autem it a oportet, ut incidatur arboris cra{$s}itudo ad medi-
am medullam, & relinquatur, utiper eam ex$icce$cat $tillando $uccus.
_I_ta qui inest in h{is} inutil{is} liquor effluens per torulum, non patietur emo-
ri in eo $aniem, nec corrumpi materiæ qualitatem. _T_um autem cum $ic-
ca & $ine $t<007>ll{is} erit arbor de{ij}ciatur, & ita erit optima in u$u. _H_oc au-
tem ita e$$e, licet animaduertere etiã de arbu$t{is}. _E_d enim cum $uo quæ{que}
tempore ad imum per for ata ca$trantur, profundunt è medull{is} quem ha
bent in $e $uper antem & uitio$um per foramina liquorem, & ita $icce$-
cendo recipiunt in $e diuturnitatem. _Q_ui autem non habent ex arbori-
bus exitus, humores intra concre$centes putre$cunt, & efficiunt inanes
eas & uitio$as. _E_rgo $i $tantes & uiuæ $icce$cendo non $ene$cunt, $ine
dubio cum eædem ad materiam de{ij}ciuntur, cum ea ratione curatæ fue-
rint, habere poterunt magnas in ædific{ij}s ad uetu$tatem utilitates. _E_æ au
tem inter $e di$crepantes, & di{$s}imiles habent uirtutes, utirobur, ulmus,
<mgr>R_obur_.</mgr>
populus, cupre$$us, abies, & cæteræ, quæ maxime in ædific{ij}s $unt ido-
<mgr>V_lmus_.</mgr>
neæ. _N_amq; non pote$t id robur, quod abies, nec cupre$$us, quod ulmus,
<mgr>P_opulus_.</mgr>
nec cæter æ ea$dem habent inter $e natur a rerum $imilitates, $ed $ingula
<mgr>C_upre$$us_
A_bies_.</mgr>
genera, principiorum proprietatibus compar ata, alios al{ij} gener{is} præ-
$tant in operibus effectus. _E_t primum abies aër {is} habens plurimum &
ign{is}, minimum{qúe} humor{is} & terreni, leuioribus rerum naturæ pote$ta-
tibus compar ata, non est pondero$a. _I_ta{que} rigore natur ali contenta, non

<pb 62><rh>M. VITRVVII</rh>
cito flectitur ab onere, $ed directa permanet in cõtignatione. _S_ed ed quòd
habet in $e plus calor{is}, procreat & alit tarmitem, ab eo{qúe} uitiatur. _E_ti-
am{qúe} ideo celeriter acc\~editur, quòd quæ inest in eo corpore raritas aër{is}
patens accipit ignem, & ita uehementem ex $e mittit flammam. _E_x ea au
tem antequàm est exc<007>$a, quæ pars est proxima terræ, per radices exci-
piens ex proximitate humorem, enod{is} & liquida efficitur: quæ uero est
$uperior, uehementia calor{is} educt{is} in aëraper nodos ram{is}, præci$a al
te circiter pedes. xx. & perdolata, propter nodation{is} duritiem dicitur
e$$e fu$terna. _I_ma autem cum exci$a quadrifluu{ij}s di$par atur, eiecto toru
<mgl>F_u$terna_.</mgl>
lo ex eadem arbore ad inte$tina oper a compar atur, et $appinea uocatur.
<mgl>S_apinea_.</mgl>
_C_ontra uero quercus terren{is} principiorum $atietat<007>bus abundans, pa-
<mgl>Q_uercus_.</mgl>
rum{qúe} habens humor{is} & aër{is} & ign{is}, cum in terren{is} oper<007>bus ob-
ruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo, quòd cum tangitur humore, nõ
habens for aminum raritates, propter $p<007>{$s}itatem non pote$t <007>n corpore
recipere liquorem, $ed fugiens ab humore re$i$tit, & torquetur & efficit
in quibus est operibus, ea rimo$a. _E_$culus uero quòd est omn<007>bus prin
<mgl>E_$culus_.</mgl>
cip{ij}s temperata, habet in ædific{ij}s magnas ut<007>litates, $ed ea cum in hu-
more collocatur, recipiens penitus per foramina l<007>quorem, eiecto aëre
& igni, operat<007>one humidæ pote$tat{is} uitiatur. _C_errus, $uber, fagus,
<mgl>C_errus_.</mgl>
quòd pariter habent mixtionem humor{is} & ign{is} & terreni, aëris plu-
<mgl>S_uber_.</mgl>
rimum, peruia raritate humores penitus recipi\~edo celeriter marce$cũt.
<mgl>F_agus_.</mgl>
_P_opulus alba & nigra, item $alix, t<007>lia, u<007>tex <007>gn{is} & aëris $atiatæ at{que}
<mgl>_gra_.</mgl>
humoris temperatæ, parum terrenihabentes leuiori temper atura compa
<mgl>S_alix_.</mgl>
ratæ, egregiam habere uidentur in u$u rigiditatem. _E_rgo cum non $int
<mgl>T_<007>lia_.</mgl>
duræ terreni mixtione propter raritatem $unt candidæ, & in $culpturis
<mgl>V_itex_.</mgl>
commodam præ$tant tract abilitatem. _A_lnus autem quæ proxima flumi
<mgl>A_lnus_.</mgl>
num ripis procreatur, & minime materies utilis uidetur, habet in $e egre
gias rat<007>ones, eten<007>m aëre est & <007>gni plurimo temperata, non multum
terreno, humore paulo. _I_ta{que} quia non nimis habet in corpore humoris,
in palu$tribus locis infra fundamenta ædificiorum palationibus crebre fi
xa recipiens in $e quod minus habet in corpore liquoris, permanet immor
tal<007>s ad æternitatem, & $u$tinet immania pondera $tructuræ, & $ine ui-
t{ij}s con$eruat. _I_ta quæ non pote$t extra terram paulum tempus durare,
eain humorε obruta permanet ad diuturnitatem. _E_st autem maxime id

<pb 63><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
con$iderare _R_auennæ, quòd ibi omnia opera, & publica & priuata, $ub
<mgr>R_aitenna_.</mgr>
fundam\~et{is} eius gener{is} habeãt palos. _V_lmus uero & fraxinus maximos
<mgr>V_lmus_.</mgr>
habent humores, minimum{qúe} aër{is} & ign{is}, terren<007> temper ata mixtione
<mgr>F_raxinus_.</mgr>
comparatæ: $unt in operibus cum fabricantur lentæ, & $ub pondere pro
pter humor<007>s abundantiam non habent rigorem, $ed celer<007>ter pandant,
$imul autem uetu$tate $unt aridæ factæ aut in agro perfectæ, qui inest e{is}
liquor $tantibus, emoritur, fiunt{qúe} duriores, & in commi$$ur{is} & in cc-
agmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes. _I_tem _C_ar
<mgr>C_arpinus_.</mgr>
p<007>nus, quòd est minima ign{is} & terrenimixtione, aër{is} autem & humo-
r{is} $umma continetur temper atura, non est fragil{is}, $edhabet utili{$s}imam
tract abilitatem. _I_ta{que} græci quòd ex ea materia iuga iument{is} compa-
rant, quod apud eos iuga, ζνγὰ uocitantur, item & eam ζντείαυ ap-
<mgr>ζνγὰ</mgr>
pell <007>nt. _N_on minus est admir andum de cupre$$u & pinu, quòd eæ haben
<mgr>ζνγεία</mgr>
tes humor{is} abundantiam æquam{qúe} cæterorum mixtionem, propter hu-
<mgr>C_upre$$us_
P_inus_.</mgr>
mor{is} $atietatem in operibus $olent e$$e pandæ: $ed in uetu$tatem $ine ui-
t{ij}s con$eruantur, quòd {is} liquor, qu<007> inest penitus in corporibus earum
habet amarum $aporem, qu<007>propter acritudinem non patitur penetra-
re cariem, ne{que} eas be$tiolas, quæ $unt nocentes. _I_deo{qúe} quæ ex h{is} gene-
ribus oper a con$tituuntur, permanent ad æternam diuturnitatem. _I_tem
cedrus & iuniperus ea$dem habent uirtutes & utilitates, $ed quemadmo
<mgr>C_edrus_.</mgr>
dum ex cupre$$u & pinu re$ina, $ic ex cedro oleum quod cedreum dici-
<mgr>I_uniperus_
R_e$ina_.</mgr>
tur, na$citur, quo reliquæ res cum $unt unctæ, (uti etiam libri) à tine{is}
& à carie non læduntur. _A_rbores autem eius $unt $imiles cupre$$eæ fo-
<mgr>O_leum ce_
_dreum_.</mgr>
liaturæ, materies uena directa. _E_phe$i in æde, $imulachrum _D_ianæ &
etiam lacunaria ex ea, & ibi & in cæter{is} nobilibus phan{is} propter æter
<mgr>S_imula-_
_chrũ_ D_ia-_
_næ_.</mgr>
nitatem $unt facta. _N_a$cuntur autem hæ arbores maximæ _C_retæ & _A_-
phricæ & nonnull{is} _S_yriæ reg<007>onibus.</p>
<h>LACVNARIIVTI
_commun{is} gener{is} figura_.</h>

<pb 64><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>

<pb 65><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<p it>_L_arix uero, quinon est notus ni$i h{is} mun<007>cipibus, qui $unt circa ri-
pam flumin{is} _P_adi, & littor a mar{is} _A_driatici, non $olum ob $ucci uehe-
menti amaritate ab carie aut à tinea non nocetur, $ed etiam flammam ex
igni non recipit, nec ip$e pote$t per $e ardere, n<007>$i (uti$axum in fornace
ad calcem coquendam) al{ij}s lign{is} uratur, nec tamen tunc flammam re-
cipit, nec carbonem remittit, $ed longo $patio tarde comburitur, quòd est
minima ign{is} & a\~er{is} è princip{ij}s temperatura. _H_umore autem & ter-
reno materia $pi$$e $olidata non hab\~es $patia foraminum, qua po{$s}itign{is}
penetr are, re{ij}cit{qúe} eius uim, nec patitur abeo $ibicito noceri, propter{qúe}
pondus ab aqua non $u$tinetur, $ed cum portatur, aut in nauibus, aut $u-
pra abiegnas rates collocatur.</p>
<h>AQVATILIVM RATVM
AFFIGVRATIO.</h>
<fig/>

<pb 66><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_E_a autem materies quemadmodum $it inuenta, est cau$a cogno$cere.
_D_iuus _C_æ$ar cum exercitum habui$$et circa alpes, imper aui$$et{qúe} muni-
cip{ij}s præ$tare commeatus, <007>bi{qúe} e$$et ca$tellum munitum, quod uocare-
tur _L_arignũ, tunc qui in eo fuerunt, natur al<007> mun<007>tione confi$i, noluerunt
<mgl>C_a$tellum_
L_arignũ_.</mgl>
imperio parere. _I_ta{que} _I_mperator copias iu{$s}it admoueri. _E_rat autem an-
te eius ca$telli portam turr{is} ex hac mater<007>a, altern{is} trabibus tran$uer-
$is (utipyra) inter $e compo$ita alte, ut po$$et de $ummo $ud<007>bus & la-
pidibus accedentes repellere: tunc uero cum animaduer $um est alia eos
tela, præter $udes, nõhabere, ne{que} po$$e longius à muro propter pondus
iaculari, imperatum est fa$ciculos ex uirg{is} alligatos & faces ar dentes
ad eam munitionem accedentes mittere. _I_ta{que} celeriter mil<007>tes conge$$e-
runt. _P_o$tquàm flamma circa <007>llam materiam uirgas comprehendi$$et,
ad cœlum $ublata effecit opinionem, uti uideretur iam tota moles conci-
di$$e. _C_um autem ea per $e extincta e$$et & requieta, turr{is}{qúe} intacta ap
parui$$et, admirans. _C_æ$ar iu{$s}it extra telorum mi{$s}<007>onem eos circũualla
ri. _I_a{que} timore coacti oppidani cum $e dedidi$$ent, quæ$itum unde e$$ent
ealigna, quæ ab igni non læderentur, tunc ei demon$tr auerunt eas arbo-
res, quarum in h{is} loc{is} maximæ $unt copiæ, & <007>deo id ca$tellũ _L_arignũ,
item materies larigna est appellata. _H_æc autem per _P_adum _R_auennam
deportatur, in colonia _F_ane$tri, _P_i$auri, _A_nconæ, reliqu{is}{qúe} quæ $unt in
ea regione, municip{ij}s præbetur, cu<007>us materiei $i e$$et facultas apporta-
tionibus ad urbem, maximæ haber\~etur in ædific{ij}s utilitates, & $i non in
omnibus, certe tabulæ in $ubgrund{ij}s circũ in$ulas $i e$$ent ex ea colloca
tæ, ab traie ctionibus incendiorum æd<007>ficia periculo liberar\~etur, quòd eæ
nec flammam nec carbonem po$$unt recipere, nec facere per $e. _S_unt au-
tem cæ arbores fol{ij}s $imilibus pini, materies earum prolixa, tract abil{is}
<mgl>L_aric{is} de_
_$criptio_.</mgl>
ad inte$tinum opus, non minus quàm $appinea: habet{qúe} re$inam liqui-
dam mell{is} attici colore, quæ etiam medetur phth<007>$ic{is}. _D_e $ingul{is} gene
ribus, quibus proprietat<007>bus, è natura rerum uideantur e$$e comparatæ,
quibus{qúe} procreãtur rationibus, expo$ui. _I_n$equitur animaduer $io quid
ita, quod quæ in urbe $upernas dicitur abies deterior est, quàm quæ <007>n-
fernas quæ ægregios in ædific{ij}s ad diuturnitatem præ$tat u$us, & de h{is}
rebus, quemadmodum uideantur è locorum proprietatibus habere uitia
aut uirtutes, ut<007> $int con$ider antibus apertiora, exponam.</p>

<pb 67><rh>DE ARCHITEC. LIB. II.</rh>
<h>DE ABIETE SVPERNATE ET INFER-
_nate, cum_ A_pennini de$criptione_. CAP. X.</h>
<p it>_MONTIS A_pennini primæ radices ab _T_yrrheno mari in _A_lpes
<mgr>A_penni_-
_nus mons_.</mgr>
& in extremas _H_etruriæ reg<007>ones oriuntur. _E_ius uero mont{is}
iugum $e circumagens, & media curuatura prope tangens oras mar{is}
adriaci, pertingit circuitionibus contra fretũ. _I_ta{que} citerior eius curuatu
ra, quæ uerg<007>t ad _H_etruriæ _C_ãpaniæ{qúe} regiones, apric{is} e$t pote$tatibus,
nam{que} impetus habet perpetuos à $ol{is} cur$u. _V_lterior aut\~e, quæ est pro
clinata ad $uperum mare $ep@en rionali regioni $ubiecta, continetur um-
bro$is & opac{is} perpetu<007>tat<007>bus. _I_ta{que} quæ in ea parte na$cuntur arbo-
res, humida pote$tate nutritæ non $olum <007>p$æ augentur ampli{$s}im{is} magni
tudinibus, $ed earum quo{que} uenæ humor{is} copia repletæ turgentes liquo-
r{is} abundantia $aturantur. _C_um autem exci$æ & dolatæ uitalem pote-
$tatem ami$erint, uenarum rigorem permut antes $icce$cendo, propter ra
ritat\~e fiunt inanes & euanidæ, <007>deo{qúe} in æd<007>fic{ij}s non po$$unt habere diu-
turnitatem. _Q_uæ autem ad $ol{is} cur$um $pect antibus loc{is} procreantur,
non habentes interueniorum raritates, $iccitatibus exuctæ $olidantur,
quia $ol non modo ex terr a lambendo, $ed etiam ex arbor<007>bus educit bu-
mores. _I_ta{que} quæ $unt in apric{is} regionibus $pi{$s}{is} uendrum crebritatibus
$olidatæ, non habentes ex humore raritatem, cum in materiam perdolan
tur, reddũt magnas utilitates ad uetu$tatem. _I_deo infernates, quæ ex apri
c{is} loc{is} apportantur meliores $unt, quàm quæ ab opac{is} de $upernatibus
aduehuntur. _Q_uantum an<007>mo con$ider are potui de cop{ij}s, quæ $unt ne-
ce$$ariæ in æ dificiorum comparationibus, & qu<007>bus temper atur{is} è re-
rum natura principiorũ habere uideãtur mixtionem, quæ{qúe} in$unt in $in-
gul{is} gener<007>bus uirtutes & uitia, uti non $int ignota ædificantibus, expo
$ui. _I_ta{que} qui potuerint eorum præceptorum $equi præ$criptiones, erunt
prudentiores, $ingulorum{qúe} generum u$um eligere poterunt in operibus.
Ergo quoniam de apparat<007>onibus est explicatum, in cæter{is} uoluminibus
de ip$is ædific{ij}s exponetur, & primum de deorum immortalium ædibus
$acr{is}, & de earum $ymmetr{ij}s & proportionibus (uti or do po$tulat)
in $equenti per $cribam.</p>

<pb 68><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE ARCHITECTVRA,
LIBER TERTIVS.</h>
<p it>_DELPHICVS APOLLO SOCRATEM_
<mgl>S_ocrates_
_$apienti{$s}_.</mgl>
omnium $apienti{$s}imũ _P_ythiæ re$pon$is est profe$$us.
_I_s autem memoratur prudenter doct<007>{$s}ime{qúe} dixi$$e,
oportui$$e hominum pectora fenc$trata & aperta e$-
$e, uti non occultos haberent $en$us $ed patentes ad
con$iderandum. _V_tinam uero rerum natura $ententiam eius $ecuta, ex-
plicata & apparentia ea con$titui$$et. _S_ienim ita fui$$et, non $olum lau-
des aut uitia animorum ad manum a$picerentur, $ed etiam di$ciplinarum
$cientiæ $ub oculorum con$iderat<007>one $ubiectæ, non incert{is} iudic{ij}s
probarentur, $ed & doct{is} & $cient<007>bus authoritas egregia & $tabil{is}
adderetur. _I_gitur quoniam hæc non ita, $ed uti natura rerum uoluit,
$unt con$tituta, non efficitur ut po{$s}int homines ob$cur at {is} $ub pect ori-
bus ingen{ij}s, $cientias artificiorum penitus latentes, quemadmodum $int
iudicare. _I_p$i autem art<007>fices, etiam $i polliceantur $uam prudentiam, $i
non pecunia $int copio$i, $eu uetu@ate officinarum habuerint noticiam,
aut etiam gratia & foren$i cloquentia nõ fuerint præditi, pro indu$tria
$tudiorum author<007>tates non po$$unt habere, ut e{is}, quod profitentur, $ci
<mgl>M_yron_.</mgl>
re, id credatur _M_axime aut\~e id animaduertere po$$umus ab antiqu{is} $ta-
<mgl>P_olycletus_
P_hidias_.</mgl>
tuar{ij}s & pictoribus, quòd ex h{is} qui dignit at{is} notas & commendatio-
n{is} gratiam habuerunt, æterna memoria ad po$teritatem $unt permanen
<mgl>L_y$ippus_
H_ellas_
C_hion_.</mgl>
tes, uti _M_yr on, _P_olycletus, _P_hidias, _L_y$ippus, cæteri{qúe} qui nobilit\~e ex
arte $unt con$ecuti. _N_am{que} ut ciuitatibus magn{is} aut reg<007>bus aut ciu<007>bus
nobil<007>bus opera fecerunt: ita id $unt adepti. _A_t qui non minore $tudio &
<mgl>M_yagrus_
P_hoceus_.</mgl>
ingenio $olertia{qúe} fuerunt, ignobilibus ct humili fortuna ciu<007>bus nõ minus
egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam $unt a$$ecuti, quòd hi
<mgl>P_harax_
B_edas_.</mgl>
non ab inàu$tria ne{que} art{is} $olertia, $ed à felicitate fuerunt de$erti, ut _H_el
las _A_theni\~e$is, _C_h<007>õ _C_orinthius. _M_yagrus _P_hoceus, _P_harax _E_phe$ius, _B_e
<mgl>A_ri$tome_
_nes_.</mgl>
das _B_izantius, etiam{qúe} al{ij} plures. _N_õminus item pictores, uti _A_ri$tome-

<pb 69><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
nes _T_ha$ius, _P_olycles, _A_tramitenus, _N_icomachus, cæteri{qúe}, quosne{que}
<mgr>P_olycles_.</mgr>
indu$tria, ne{que} art{is} $tud<007>ũ, ne{que} $olertia defecit, $ed aut rei familiar{is} exi
<mgr>N_<007>coma_-
_chus_.</mgr>
guitas, aut imbec<007>llitas fortunæ, $eu in ambitione certation{is} contrario-
rum $uperatio, ob$titit eorum dignitati. _N_ec tamen est admirandum, $i
propter <007>gnorantiam art{is} uirtutes ob$cur antur, $ed maxime indignan-
dum, cum etiam $æpe blandiatur gratia conuiuiorum à uer {is} iudicijs ad
fal$am probationem, ergo (uti _S_ocr ati placuit) $i ita $en$us & $ententiæ
$cientiæ{qúe} di$ciplin{is} auctæ, perfpicuæ & perlucidæ fu<007>$$ent, non gratia
ne{que} ambitio ualeret, $ed $iqui uer{is} cert{is}{qúe} laboribus doctrinarum, per
ueni$$ent ad $cientiam $ummam, e{is} ultro opera traderentur. _Q_uoniam
autem ea non $unt illu$tria ne{que} apparentia <007>n a$pectu, ut putamus opor
tui$$e, & animaduerto potius indoctos quàm doctos gratia $uperare,
non e$$e certandum iudicãs cum indoct{is}, ambitione potius h{is} præcept{is}
edit{is} o$tendam no$træ $cientiæ uirtutem. _I_ta{que} _I_mperator in primo uo-
lumine tibi de arte, & quas habeat ea uir tutes, qu<007>bus{qúe} di$ciplin{is} opor
teat e$$e auctum architectum expo$ui, & $ubieci cau$as, quidita earum
oporteat eum e$$e peritum, rationes{qúe} $ummæ architecturæ partitione
di$tribui, finitionibus{qúe} terminaui. _D_einde, quod er at primũ & nece$$a-
rium, de mœnibus, quemadmodum eligantur loci $alubres ratiocinationi
bus explicui, uenti{qúe} qui $int & è quibus region<007>bus $inguli fpirent, defor
mationibus grammic{is} o$tendi, plate arum{qúe} & uicorum, utiemendatæ fi
ant, di$tribut<007>ones in mœnibus docui, & <007>ta finitionem primo uolumine
con$titui. _I_tem in $ecundo de materia quas habeat in oper<007>bus utilitates, et
quibus uirtutibus è natura rerum e$t cõpar ata, peregi. _N_unc in tertio de
deorum immortalium æd<007>bus $acr{is} dicam, & uti oporteat per$criptas;
e$$e exponam.</p>
<h>DE SACRARVM AEDIVM COMPOSITIONE
& _$ymmetr{ij}s et corpor{is} humani men$ura_. ACP. I.</h>
<p it>_AEDIVM_ compo$itio con$tat ex $ymmetria, cuius rationem di-
ligenti{$s}ime architecti tenere debent. _E_a autem pariter à propor-
t<007>one, quæ græce <ul hd>ᾀναλογία</ul> dicitur. <ul hd>_P_roportio est ratæ part{is} mem-</ul>
<mgr>ᾀναλογία.</mgr>
<ul hd>br orum in omniopere tot<007>us{qúe} commodulatio,</ul> ex qua ratio efficitur $ym

<pb 70><rh>M. VITRV VII</rh>
metridrum. _N_am{que} non pote$t ædes ulla $ine $ymmetria at{que} proportio-
nerationem babere compo$ition{is}, ni$i uti ad homin{is} bene figurati mem
brorum habuerit exactam rationem. _C_orpus enim homin{is} ita natur a
compo$uit, uti os capit{is} à mento ad frontem $ummam, & radices imas
capilli, e$$et decimæ part{is}. _I_tem manus palma ab articulo ad extremum
medium d<007>gitum, tantundem. _C_aput à mento ad $ummum uerticem, octa-
uæ. _T_antundem ab ceruicibus im{is}. _A_b $ummo pectore ad imas radices
capillorum, $extæ: ad $ummum uerticem, quartæ. _I_p$ius autem or{is} altitu
din{is} tertia pars est ab imo mento ad imas nares: na$us ab im{is} nar<007>bus
ad finem medium $uperc<007>liorum, tantundem: ab ea fine ad imas radices ca
pilli ubi frons efficitur, item tertiæ part{is}. _P_es uero altitudin{is} corpor{is}
$extæ, _C_ubitus quartæ, _P_ectus item quartæ.</p>
<fig/>

<pb 71><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<p it>_R_eliqua quo{que} membra $uos habent commen$us proportion{is}, qui-
bus etiã ant<007>qui pictores & $tatuar{ij} nobiles u$i, magnas & infinitas lau
des $unt a$$ecuti. _S_imiliter uero $acrarum ædium membra, ad uniuer$am
totius magnitudin{is} $ummam, ex partibus $ingul{is} conuenienti{$s}imum de
bent habere commen$uum re$pon$um. _I_tem corpor{is} centrũ medium na
<mgr>C_entrum_
_corporis_.</mgr>
tur aliter est umbilicus. _N_am{que} $ihomo colloc atus fuerit $upinus mani-
bus & pedibus pan$is, cir cini{qúe} collocatũ centrũ in umbilico eius, circum
agendo rotundation\~e utrarum{qúe} manuũ et pedũ d<007>gitilinea tangentur.</p>
<p it>_N_on minus, quemadmodũ $chemarotundation{is} in corpore efficitur,
item quadrata de$ignatio in eo inuenitur. _N_am $i à pedibus im{is} ad $um-
mum caput men$um erit, ea{qúe} men$urarelata fuerit ad manus pan$as,
inuenietur eadem latitudo, uti altitudo, quemadmodum areæ, quæ ad nor
mam $unt quadratæ.</p>
<fig/>

<pb 72><rh>M. VITRV VII</rh>
<p it>_E_rgo $i ita natura compo$uit corpushomin{is}, uti proportionibus mem
bra ad $ummam figurationem eius re$pondeant, cum cau$a con$titui$$e
uidentur antiqui, ut etiamin operum perfectionibus $ingulorũmembro-
rum, ad uniuer$am figuræ $peciem habeant commen$us exactionem. _I_gi
tur cum in omnibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus deo
rum, in quibus operum laudes & culpæ æternæ $olent permanere. _N_ec
minus men$ur arumrationes, quæ in omnibus operibus uidentur nece$$a-
riæ e$$e, ex corpor{is} membr{is} collegerunt, utidigitum, palmum, pedem,
cubitum, et eas di$tribuerũt in perfectum numerum, quem græci τέλειου
dicunt. _P_erfectum autem antiqui in$tituerunt numerum, quidecem dici-
<mgl>N_umerus_
_perfectus_.</mgl>
tur, nam{que} ex manibus denarius digitorum numerus, ex digit{is} uero pal-
mus, & ab palmo pes est inuentus. _S_icut autem in utr{is}{que} palm{is} ex arti
cul{is} ab natura decem $unt perfecti, it a etiam _P_latoniplacuit e$$e eum nu-
merum ea re perfectũ, quod ex $ingularibus rebus, quæ μόναδες apud
<mgl>_μόναδ_.</mgl>
græcos dicunttr, perficitur decu{$s}{is}, quæ $imul ac undecim aut duodecim
$unt factæ, quòd $uper auerint, non po$$unt e$$e perfectæ, donec ad alterũ
decu$$um peruenerint. _S_ingulares enim res, particulæ $unt eius numeri,
_M_athematiciuero contra di$putantes, eare perfectume$$e dixerunt nu-
merum, qui $ex dicitur, quòd {is} numerus habet partitiones eorum rationi
bus $ex numero conuenientes, $ic $extantem unum, trientem duo, $emi$-
$em tria, be$$em, quem δίμοιρου dicunt, quatuor, quintarium, quem
ϖεντάμοιρου dicunt, quin{que}, perfectum $ex. _C_um ad $upputationem
cre$cat$upra $ex adiecto, e$$e ἔΦεκτου, cum facta $unt octo, quod est ter
tia adiecta, tertiarium, qui ἐϖίςιτ@ dicitur, dimidia adiecta cum facta
$unt nouem, $e$quialterum qui ὑμόλιος appellatur, duabus partibus
addit{is} & decu{$s}ifacto, be$alterum, quem ὲπιδίμοιρου uocitant, in un-
decim numero, quod adiecti $unt quin{que}, quintariũ, quod ἐϖιπεντάμοι-
ρου. _D_uodecim autem quòd ex duobus $implicibus numerus est effectus,
@ιπλασίωνα. _N_on minus etiam, quod pes homin{is} altitudin{is} $extam
habet partem, ita etiam ex eo quod perficitur pedum numero, corpus
h{is} $ex altitudin{is} terminando, eum perfectum con$tituerunt, cubitum{qúe}
animaduerterunt ex $ex palm{is} con$tare, digit{is} uiginti quatuor. _E_x eo
ctiam uid\~etur ciuitates _G_ræcorum feci$$e, uti quemadmodum cubitus est
$ex palmorũ, ita in drachma quo{que} eo numero uterentur. _I_llæ enim æreos

<pb 73><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
$tgnatos (utia$$es) ex æquo, $ex quos obolos appellant, quadrantes{qúe}
obolorum, quæ al{ij} dichalca, nonnulli tr<007>chalca dicunt, pro digit{is} u<007>ginti
quatuor in drachma con$tituerunt. _N_o$triautem primo decem fecerunt
antiquum numerum, & in denario denos æreos a$$es con$tituerũt, & ea
<mgr>D_enarius_.
S_iftertiũ_.</mgr>
re compo$itio nummi ad hodiernum diem denar{ij} nomen retinet, etiam{qúe}
quartam eius partem, quod efficiebatur ex duobus a{$s}<007>bus & tertio $e-
m<007><007>$$e, $e$tertium uocitauerunt. _P_o$tea quoniam animaduerterunt utros{qúe}
numeros e$$e perfectos, & $ex & decem, utros{qúe} in unum coniecerunt et
$ecerunt perfecti{$s}imum decu{$s}i$$ex{is}. _H_uius autem reiauthorem inuene-
runt pedem. _E_ cubito enim cum dempti $unt palmi duo, relinquitur pes
quatuor palmorum. _P_almus autem habet quatuor digitos, ita efficitur uti
habeat pes $exdecim digitos, & totidem a$$es æratius denarius. _E_rgo $i
conuenit ex articul{is} homin{is} numerum inuentum e$$e, & ex membr{is}
$eparat{is} ad uniuer$am corpor{is} $peciem ratæ part{is} commen$us fieri
re$pon$um, relinquitur ut $u$cipiamus eos, quietiam ædes deorũ immor-
talium con$tituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportioni-
bus & $ymmetr{ij}s $eparatæ at{que} uniuer$æ, conuenientes efficerentur eo-
rum d<007>$tributiones. _A_edium autem principia $unt, è quibus con$tat figu-
rarum a$pectus, & primum in ant{is}, quod græce ναώς ἐυπθάςασισ, di
citur, deinde pro$tylos, amphipro$tylos, peripteros, p$eudodipteros, di-
pteros, hypethros. _H_orum exprimuntur formationes, h{is} rat<007>onibus. _I_n
ant{is} erit ædes, cum habebit in fronte antas parietum, qui cellam circum-
cludunt, & inter antas in medio columnas duas, $upra{qúe} fa$t<007>gium $ym-
metria ea collocatũ, quæ inhoc libro fuerit per$cripta. _H_uius aut\~e exem
plar erit ad tres _F_ortunas, ex tribus, quod est proxime portã _C_ollinam.</p>
<h>EX AEDIVM SACRARVM PRINCIPIIS,
_ex quibus con$tat figurarum a$pectus, &_
_pr<007>mum in ant{is} ναώσ ἐν πρ@ά_
_ςασις dicitur_.</h>

<pb 74><rh>M. VITRV VII</rh>
<fig/>

<pb 75>
<fig/>
<p it>_P_ro$tylos omnia habet, quemadmodum in ant{is}, columnas autem co@
tra antas angulares duas, $upra{qúe} epi$tylia, quemadmodũ & in ant{is}, &
dextra ac $ini$tr a in uer$ur{is} $ingula. _H_uius exemplar est in in$ula _T_ibe
rina, in æde _I_ou{is} & _F_auni.</p>
<p it>_A_mphipro$tylos omnia habet ea, quæ pro$tylos, præterea{qúe} habet in
po$tico ad eundem modum columnas & fa$tigium.</p>
<p it>_P_eripteros autem erit, quæ habebit in fronte & po$tico $enas colum-
nas, inlateribus cũ angularibus undenas, ita ut $int hæ columnæ colloca-
tæ, ut intercolumn{ij} latitud<007>n{is} interuallum $it à parietibus circum ad ex
tremos ordines columnarum, habeat{qúe} ambulationem circa cellam æd{is},
quemadmodum est in porticu _M_etelli, _I_ou{is} $tator{is}, _H_ermodi, & ad _M_a
riana _H_onor{is} & _V_irtut{is} $ine po$tico à _M_utio facta.</p>
<h>PERIPTERI FVND AMENTI ICHNOGR APHIA,
_ex qua ad totius æd{is} orthographiam facill<007>me periti_
_architecti peruenire po$$unt_.</h>

<pb 76><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>

<pb 77><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<p it>_P_$eudodipteros autem $ic collocatur, ut in fronte & po$tico $int co-
lumnæ octonæ, in lateribus cum angularibus quindenæ. _S_unt autem pa-
rietes cellæ contra quaternas columnas medianas in fronte & po$tico.
_I_ta duorum intercolumniorum & imæ cra{$s}itudin{is} columnæ $patium,
erit à parietibus circa ad extremos ordines columnarum. _H_uius exem-
plum _R_omæ nõ est, $ed _M_agne$iæ _D_ianæ _H_ermogen{is} alabandi et _A_pol-
lin{is} amne$tæ facta.</p>
<p it>_D_ipteros autem oct a$tylos & pronao & po$tico, $ed circaædem du
plices habet ordines columnarum, uti est ædes _Q_uirini dorica, & _E_phe
$iæ _D_ianæ ionica, à _C_te$iphonte con$tituta.</p>
<p it>_H_ypethros uero deca$tylos est in pronao & po$tico. _R_eliqua omnia
eadem habet, quæ dipteros, $ed interiore parte columnas in altitudine du
plices remotas à pariet<007>bus ad circuitionem (ut porticus) peri$tyliorum.
_M_edium autem $ub diuo est $ine tecto, aditus{qúe} ualuarum ex utra{que} par-
te in pronao & po$tico. _H_uius autem exemplar _R_omæ non est, $ed _A_the
n{is} octa$tylos &, in templo _I_ou{is} olimp{ij}.</p>
<h>DE QVINQVE AEDIVM SPE.
_ciebus_. CAPVT. II.</h>
<p it>_SPECIES_ autem ædium $unt quin{que}, quarum ea $unt uocabula, _P_yc
no$tylos, id est crebr{is} column{is}, _S_y$tylos, paulò remi{$s}ioribus, _D_ia-
$tylos, amplius pat\~etibus: rarius quàm oportet inter $e diduct{is}, _A_reo$ty
los, _E_u$tylos interuallorum iu$ta di$tributione. _E_rgo pycno$tylos est, cu-
ius inter columnio unius & dimidiatæ columnæ cra{$s}itudo interponi po-
test, quemadmodum est diui _I_ul{ij}, & in _C_æ$ar{is} foro _V_ener{is}, & $iquæ
aliæ $ic $unt compo$itæ.</p>
<p it>_I_tem _S_y$tylos est, <007>n quo duarum columnarum cra{$s}itudo in interco-
lumnio poterit collocari, & $pirarũ plinthides æquæ magnæ $int eo $pa-
tio, quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est _F_ortunæ eque-
$tr{is} ad theatrum lapideum, & reliquæ, quæ ei$dem rationibus $untcom-
po$itæ.</p>

<pb 78><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>PYCNOSTYLI INTERCOLVMNIVM
_$y$tyli{qúe} per$iguratio_.</h>
<fig/>

<pb 79><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<fig/>
<p it>_H_æc ulra{que} genera uitio $um habent u$um. _M_atres enim familiarum,
cum ad $upplic ationem gradibus a$cendunt, non po$$unt per intercolum
nia amplexæ adire, ni$i ordines fecerint. _I_tem ualuarum a$pect us ob$tru
itur columnarum crebrit ate, ip$a{qúe} $igna ob$curantur. _I_tem circa ædem
propter angu$tias impediuntur ambulationes. _D_ia$tyli autem hæc erit
compo$itio, cum trium columnarum cra{$s}itud nem intercolumnio inter-
ponere po$$umus, tanquàm est _A_pollin{is} & _D_ianæ æd{is}. _H_æc di$po$itio
hanc habet difficultatem, qu<?>òd epi$tylia propter interuallorum magnitu-
tudinem franguntur.</p>

<pb 80><rh>M. VITRV VII</rh>
<h>DIASTYLI INTERCOLVMNII AC
_areo$tyli figura, cuius auteminter colum. certaliber_
_tate à quatuor modul{is} u${que} quantum cius_
_columnæ longitudo ampliatur di$tan_-
_tia collocare decet_.</h>
<fig/>

<pb 81><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<fig/>
<p it>_I_n aræo$tyl{is} autem neclapide{is} nec marmore{is}, epi$tyl{ij}s utidatur,
$ed imponendæ de materia trabes perpetuæ, & ip$arum ædium $pecies
$unt barycæ, baricephalæ, humiles, latæ, ornant{qúe} $ign{is} fictilibus aut aë-
re{is} inaur at{is} earum fa$tigia tu$canico more, uti est ad circũ maximum
_C_erer{is} & _H_ercul{is}, _P_ompeiani item capitol{ij}.</p>
<p it>_R_eddenda nunc est eu$tyliratio, quæ maxime probabil{is}, & ad u$um
& ad $peciem & ad firmitatem rationes habet explicatas: nam{que} facien-
da $unt in interuall{is} $patia duarum columnarum, & quartæ part{is} co-
lumnæ cra{$s}itudin{is}, medium{qúe} intercolumnium, unum, quod erit in fron-
ce, alterum, quod erit in po$tico, trium columnarum cra{$s}itudine. _S_ic enim
habebit & figur ation{is} a$pectum uenu$tum, & aditus u$um $ine impe-
ditionibus, & circa cellam ambulatio auctoritatem.</p>

<pb 82><rh>M. VITRV VII</rh>
<p it>_H_uius autem reiratio explicabitur $ic. _F_rons loci, quæ in æde con$tit{is}
ta fuerit, $itetra$tylos facienda fuerit, diuidatur in partes undecim $em{is}
præter crepidines & proiectur as $pir arũ. _S_i$ex erit columnarũ, in par-
tes decem et octo. _S_iocta$tylos con$t<007>tuetur, diuidatur in. xxii{ij}. et $emi$-
$em. _I_tem ex h{is} partibus, $iue tctra$tyli, $iue hexa$tyli, $iue octa$tyli, una
pars $umatur, ea{qúe} erit modulus, cuius moduli unius erit cra{$s}itudo colum
narũ. _I_ntercolũnia $ingula, præter mediana, modulorũ duorũ & moduli
quartæ part{is}, mediana in frõte & po$tico, $ingula ternũ modulorũ. _I_p-
$arũ columnarũ altitudo erit modulorũocto et dimidiæ moduli part{is}. _I_ta
ex ea diui$ione intercolumnia altitudines{qúe} columnarum habebũt iu$tam
rationem. _H_uius exemplar _R_omæ nullũ habemus, $ed in _A_ $ia _T_eo octa-
$tylon liberi patr{is}. _E_as autem $ymmetrias con$tituit _H_ermogenes, qui
etiam primus oct a$tylum p$eudodipteriue rationem inuenit. _E_x dipteri
enim æd{is} $ymmetria $u$tulit interiores ordines columnarum. xxxvi{ij}.
ea{qúe} ratione $umptus oper{is}{qúe} compendia fecit. _I_s in medio ambulationi
laxamentum egregie circa cellam fecit, de a$pectu{qúe} nihil imminuit, $ed $i
ne de$iderio $uperuacuorum con$eruauit author<007>tatem totius oper{is} di-
$tributione. _P_teromatos enim ratio, & columnar um cir cum ædem di
$po$itio ideo est inuenta, ut a$pectus propter a$peritatem intercolumnio
rum haberet authoritatem. _P_ræterea $iex imbrium aquæ u{is} occupaue
rit, & interclu$erit hominum multitudinem, ut habeat in æde circa{qúe} cel
lam cum laxamento l<007>beram moram. _H_æc autem ita explicantur in p$eu
dodipter{is} ædium di$po$itionibus, quare uidetur acuta magna{qúe} $olertia
effectus operum _H_ermogenes feci$$e, reliqui$$e{qúe} fontes, unde po$teri po$
$ent haurire di$ciplinarum rationes.</p>
<p it>_A_edibus areo$tyl{is} colũnæ $ic $unt faci\~edæ, uticra{$s}itudines earũ $int
part{is} octauæ ad altitudines. _I_tem in dia$tylo demctienda est altitude
columnæ in partes octo & dimidiam, & unius part{is} columnæ cra{$s}itu-
do collocetur. _I_n $i$tylo altitudo diuidatur in nouem & dim<007>diãpartem,
& ex e{is} una ad cra{$s}itudin\~e columnæ detur. _I_tem in picno$tylo diuiden-
da est altitudo in partes decem, & eius una pars facienda est columnæ
cra{$s}itudo. _E_u$tyli autem æd{is} columnæ (ut dia$tyli) in octo partes alti-

<pb 83><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
tudo d<007>uidatur & dimidiam, & eius und pars con$tituatur in cra{$s}i-
tudine imi $capi, ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ra-
tio. _Q_uemadmodum enim cre$cunt $patia inter columnas, propor
tionibus adaugendæ $unt cra{$s}itudines $caporum. _N_amque $i in aræo-
$tylo nona aut decima pars cra{$s}itudin{is} fuerit, tenu{is} & exil{is} appare-
bit, ideo quòd per lat<007>tudinem inter columniorum aër con$umit, & immi
nuit a$pectus $caporum cra{$s}itudinem. _C_ontrauero picno$tyl{is} $i octaua
pars cra{$s}itudin{is} fuerit, propter crebritatem, & angu$tias intercolum-
niorum, tumidam & inuenu$tam efficiet $peciem. _I_ta{que} gener{is} oper{is}
oportet per$equi $ymmetrias. _E_tiam{qúe} angulares columnæ cra{$s}iores fa-
clendæ $unt ex $ua diametro quinquage$ima parte, quod eæ ab aëre cir-
cunciduntur, & graciliores e$$e uidentur a$picientibus. _E_rgo quod ocu-
los fallit, ratiocinatione est exequendum. _C_ontracturæ autem in $umm{is}
columnarum hypotrachel{ij}s ita fæciendæ uidentur, uti$i columna $it ab
minimo ad pedes quino$denos, ima cra{$s}itudo diuidatur in partes $ex, &
earum partium quin{que} $umma con$tituatur. _I_tem quæ erit ab quindecim
ped<007>bus ad pedes uiginti, $capus imus in partes $ex & $emi$$em diuida-
tur, ex earum{qúe} partium quin{qúe} & $emi$$e $uperior cr a{$s}uudo columnæ
fiat. _I_tem quæ erunt à pedibus uiginti ad pedes triginta, $capus imus diui-
datur in partes $eptem, earum{qúe} $ex $umma contractura perficiatur.
_Q_uæ autem ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit, imacra{$s}<007>tudo
diuidatur in partes $eptem & dimidiam, ex h{is} $ex & dimidiam in $um-
mohabeat contracturæ ratione. _Q_uæ erunt à quadraginta pedibus ad
quinquaginta, item diuidendæ $unt in octo partes, & earum $eptem in
$ummo $capihypotrachelio contrahantur. _I_tem $iquæ altiores erunt h{is},
eademratione pro rata con$tituantur contracturæ. _H_æ autem propter
altitudin{is} interuallum $candent{is} oculi <n *> $eptiem fallunt, quamobr\~e ad-
<mgr *>_$peciem_</mgr>
{ij}ciuntur cr a{$s}itudinibus temper aturæ. _V_enu$tatem enim per$equitur ui-
$us, cuius $i non blandimur uoluptati proportione & modulorum adie-
ctionibus, utiid in quo fallitur, temper atione adaugeatur, ua$tus & inue
nu$tus con$picientibus remittetur a$pectus. _D_e adiectione quæ ad{ij}citur
in med{ij}s column{is}, quæ apud græcos ἔντασις appellatur, in extremo

<pb 84><rh>M. VITRV VII</rh>
libro erit formataratio eius, quemadmodum moll{is} & conueniens effi-
ciatur.</p>
<h>DE FVND ATIONIBVS ET COLVMNIS,
_at{que} earum ornatu & epi$tyl{ij}s, tam in loc{is} $olid{is}_,
_quàm in conge$tit{ij}s_. CAP. III.</h>
<p it>_SVBSTRVCTIONIS_ fundat<007>ones cerum operum fodiantur (@@
queant inueniri) ab $olido, & in $olidum, quantũ ex amplitudine,
oper{is} pro ratione uidebitur extruãtur: quæ $tructura per totum $olum
quàm $olidi{$s}<007>ma fiat, $upra{qúe} terram parietes extruantur $ub column{is}
dimidio cra{$s}iores, quàm columnæ $unt futuræ, utifirmiora $int inferiora
$uperioribus, quæ$tereobatæ appellantur, nam excipiunt onera. _S_pira-
rum{qúe} proiectur æ non procedant extra $olidum. _I_tem $upra, pariet{is} ad
cundem modum cra{$s}itudo $eruanda est, interualla autem concamer an-
da aut $olidanda fi$tucationibus, uti di$tineantur. _S_in aut\~e $olidũ nõ inue
nietur, $ed locus erit conge$titius ad imũ, aut palu$ter, tunc {is} locus fodia
tur, exinaniatur{qúe}, & pal{is} alne{is}, aut oleagine{is}, aut robu$te{is} u$tilat{is}
configatur, $ubl<007>cæ{qúe} machin{is} adigãtur quã creberrimæ, carbonibus{qúe}
expleantur interualla palorum, & tunc $tructur{is} $olid<007>{$s}im{is} fundamë-
taimpleantur. _E_xtruct{is} autem fundament{is}, ad l<007>bramentum $tylobatæ
$unt collocandi. _S_upra $tylobatas columnæ di$ponendæ, quemadmodum
$upra $cpiptum est, $iue in pycno$tylo quemadmodum pycno$tyla, $iue $i
$tylo, aut dia$tylo, aut eu$tylo, quemadmodum $upra $cripta $unt & con
$tituta. _I_n ar æo$tyl{is} enim libertas est quantum cui{que} l<007>bet, con$tituendi,
$ed ita columnæ in peripter{is} collocentur, uti quot intercolumnia $unt in
$ronte, totidem b{is} intercolumnia fiant in lateribus. _I_ta enim erit duplex
longitudo oper{is} ad latitudinem. _N_am{que} qui columnarwm duplicationes
$ecerunt, erraui$$e uidentur, quòd unum intercolumnium in longitudine
plu$quàm oporteat, procurrere uideatur. _G_radus in fronte ita con$tituen<?>
di $unt, uti$int $emper impares. _N_am{que} cum dextro pede primus gradus
a$cendatur, item in $ummo templo primus erit ponendus. _C_ra{$s}itudines
autem eorum graduum ita finiendas cen$eo, ut ne{que} cra{$s}iores dextante,
ne{que} tenuiores dodr ante $int collocatæ, $ic enim durus non erit a$cen$us.
_R_e<007>ractiones autem graduum, nec minus quàm $e$quipedales, nec plus

<pb 85><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
quàm bipedales faciendæ uidëtur. _I_tem $i circa ædem gradus futuri$unt,
ad eundem modum f<007>eri debent. _S_in autem circa ædem extribus lateri-
bus podium faciendum erit, adid con$tituatur, uti quadræ, fpiræ, trunci.
coronæ, li$is, ad ip$um $tylobatam qui erit $ub columnæ fpir{is}, conueni-
ant. _S_tylobatam ita oportet exæquari, uti habeat per medium adiectio-
nem per $camillos impares. _S_ienim ad libellam dirigetur, alueolatus ocu
<mgr>S_camilli_.</mgr>
lo uideb<007>tur. _H_oc autem uti $camilli adid conuenientes fiant, item in ex-
tremo libro forma & demon$tratio erit de$cripta.</p>
<h>FVNDATIONES IN CONGESTITIIS LOCIS,
_ut $ub$tructiones in $olido detineantur, cũ $ubliqua{qúe} ma-_
_china palificatio complanata, $uper quam areo$tyli_
_eu$tili{qúe} intercolũnia pro $tylobat{is} alueolata_
_podia e$$e uideatur_.</h>
<fig/>

<pb 86><rh>M. VITR VVII</rh>
<h>SPIR AE SEV BASIS PERSERVIENTIS VA-
_r{ij}s generibus quadrat{is} uel atticurg{is} perfiguratio_.</h>
<p it>_H_{is} perfe-
<fig/>
ct{is} in $u{is} loc{is}
$piræ collocen-
tur, eæque ad
$ymmetriam $ic
perficiãtur, uti
cra{$s}itudo cum
plintho $it co-
lummæ ex dimi
dia cra{$s}itudi-
ne, proiectu-
ram{qúe} quã græ
ci ἐΗΦορὰυ uo
citant, habeant
quadrant\~e. _I_ta
tum lata & lon
ga erit colũnæ
cra{$s}itudin{is} u-
nius et dimidiæ.
_A_ltitudo eius $i
atticurges erit,
ita diuidatur,
ut $uperior
pars tertia par
te$it cra{$s}itudi
n{is} columnæ, re
liquum plintho
relinquatur.
_D_empta plin-
tho, reliquũ diuidatur in partes quatuor, fiat{qúe} $uperior torus quartæ, re
liquæ tres æqualiter diuidãtur, & una $it inferior torus, altera pars cune
$u{is} quadr{is} $cotia, quam _G_ræci ςόχιλου dicunt.</p>

<pb 87><rh>DE ACRHITEC. LIB. III.</rh>
<p it>_S_in autem ionicæ erunt faciendæ, $ymmetriæ earum $ic erunt con$titu
endæ, utilatitudo $piræ quoquo uer$us $it columnæ cra{$s}itudin{is}, adiecta
cra{$s}itudine quarta & octaua, altitudo uti atticurg{is}, ita et eius plinthos,
reliquum{qúe} præter plinthon quod erit tertia pars cra{$s}itudin{is} columnæ,
diuidatur <007>n partes $eptem, inde trium partium torus qui est in $ummo,
reliquæ quatuor partes diuidendæ $unt æqualiter, et una pars fiat cum $u
{is} a$tragal{is} & $upercilio $uperior trochilus, altera pars interiori tro-
chilo relinquatur, $ed inferior maior apparebitideo, quodhahebit ad ex-
tremam plinthum proiecturam. _A_$tragali faciendi $unt octauæ part{is}
trochil<007>, proiectura erit $piræ pars octaua, & $extadecima cra{$s}itudin{is}
columnæ.</p>
<h>IONICARVM SPIRARVM EX DIVERSIS
_membr{is} $ymmetriat{is}, permutat{is}{qúe} ter{is} ac$uper-_
_cil{ij}s figura_.</h>
<fig/>

<pb 88><rh>M. VITRV VII</rh>
<p it>_S_pir{is} perfect{is} & collocat{is}, columnæ $unt medianæ in pronao &
po$tico ad perpendiculum med{ij} centri collocandæ. _A_ngulares autem.
quæ{qúe} è regione earum futuræ $unt in lateribus æd{is} dextra ac $ini$tra.
utipartes interiores, quæ ad parietes cellæ $pectant, ad perpendiculum
latus habeant collocatum. _E_xteriores autem partes utidicant $e earum
contractura. _S_icenim erunt figuræ compo$ition{is} ædium contracturæ iu
$taratione exactæ. _S_cap{is} columnarum $tatut{is}, capitulorum ratio $i
puluinata erunt, h{is} $ymmetr{ij}s conformabuntur, uti quàm cra$$us imus
$capus fuerit, addita octauadecima parte $capi, abacus habeat longitudi-
nem & latitudinem, cra{$s}itudinem cum uolut{is} eius dimidiam. _R_ece-
dendum autem est ab extremo abaco in interiorem partem frontibus uo-
lutarũ parte duodeuige$ima, & eius dimidia, & $ecundũ abacum in qua
tuor partibus uolutarũ $ecundũ extremi abaci quadrã lineæ demittendæ,
quæ _C_atheti dicũtur. _T_ũc cra{$s}itudo diuid\~eda est in partes nouë etdimi-
diã, ex nouë partibus et dimidia, una pars & dimidia abaci cra{$s}itudini
relinquatur, & ex reliqu{is} octo uolutæ con$tituantur. _T_unc ab linea, quæ
$ecundũ abaciextremã partë demi$$a erit, in interiorë partë alia recedat
unius et dimidiatæ part{is} latitudine. _D_einde eæ lineæ diuidãtur ita, ut qua
tuor partes et dimidia $ub abaco relinquãtur. _T_unc in eo loco quilocus di
uidit quatuor: & dimidiã, & tres & dimidiam partë, centrũ oculi $igne
tur, ducatur{qúe} ex eo centro rotunda circinatio, tam magna in diametro,
quàm una pars ex octo partibus est, ea erit oculi magnitudine, & in ea cæ
theto re$põdens diametros agatur. _T_unc ab $ummo $ub abaco inceptum.
in $ingul{is} tetrantorum actionibus dimidiatum oculi$patium minuatur,
<n *>donicũ in eundem tetrantem, quiest $ub abaco, ueniat. _C_apituli autem
<mgl *>_donec_</mgl>
cra{$s}itudo $ic est facienda, ut ex nouem partibus & dimidia, tres partes
præpendeant infra a$tragalum $ummi $capi. _C_ymatio adempto abaco &
cãnalireliqua $it pars. _P_roiectura autem cymat{ij} habeat extra abaci qua
dram oculi magnitudinem. _P_uluinorum balthei ab abaco hanc habeant
proiecturam, uti circini centrum unum cum $it po$itũ in capituli tetr an-
te, & alterum d<007>ducatur ad extremum cymatium, circumactum bal-
theorum extremas partes tangat. _A_xes uolutarum ne cra{$s}iores $int, quã
oculi magnitudo, uolutæ{qúe} ip$æ $ic cedantur, uti altitudines habeant lati-
tudin{is} $uæ duodecimam partem.</p>

<pb 89><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<p it>_H_æ erunt $ymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ $unt ab mini
eno ad pedes. xv. _Q_uæ $upra eruntreliqua, habebunt ad eundem modum
$ymmetrias. _A_bacus autem erit longus & latus, quàm cra$$a columna
estima, adiecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna con-
tractum, eò ne minus habeat capitulum $uæ $ymmetriæ proiccturam, &
in altitud<007>ne ratæ part{is} adiectionem. _D_e uolutarum de$criptionibus uti
ad circinum $int recte inuolutæ, quemadmodum de$cr<007>bantur, in extre-
mo libro forma & ratio earum erit $ub$cripta.</p>
<p it>_C_apitul{is} perfect{is}, dein{qúe} in $umm{is} columnarum $cap{is}, non ad libel
lam, $ed ad æqualem modulum collocat{is}, uti quæ adiectio in $tylobat{is}
facta fuerit, in $uperioribus membr{is} re$põdeat $ymmetria epi$tyliorum.
_E_pi$tyliorum ratio $ic est habenda, ut $i columnæ fuerint à minimo. x{ij}.
pedũ ad. xv. pedes, epi$tyl{ij} $it altitudo dimidia cra{$s}itudin{is} imæ colũnæ.
_I_tem ab. xv. pedibus ad u<007>ginti, columnæ altitudo dimetiatur in partes
xi{ij}. & unius part{is} altitudo epi$tyl{ij} fiat. _I_tem $<007>à. xx. ad. xxv. pedes,
diuidatur altitudo in partes duodecim & $emi$$em, & eius una pars epi-
$tylium in altitudine fiat. _I_tem $ià. xxv. pedibus ad. xxx. diuidatur in
partes duodecim, & eius una pars altitudo fiat. _I_tem $ecundum ratam
partem, ad eundem modum, ex altitudine columnarum expediendæ $unt
altitudines epi$tyliorum. _Q_uo enim altius oculi $candit acies, non facile
per$ecat aër{is} crebritatem_:_ dilap$a ita{que} altitudin{is} $patio, & uiribus ex
trita, incertam modulor um renunciat $en$ibus quantitatem. quare $em-
per ad{ij}ciendum est ration{is} $upplem\~etum in $ymmetriarum membr{is},
ut cum fuerint in altioribus loc{is} opera, aut etiam ip$a colo{$s}<007>cotera cer-
tam habeant magnitudinum rationem. _E_pi$tyl{ij} latitudo in imo, quæ $u-
pra capitulũ er<007>t, quãta cra{$s}itudo $ummæ colũnæ $ub capitulo erit, tanta
fiat $ummũ, quantũ imus $capus. _C_ymatiũ ep<007>$tyl{ij} $eptima parte $uæ alti
tudin{is} est faciendũ, & <007>n proiectura tantund\~e, reliqua pars præter cy-
matiũ, diuidenda est in partes. x{ij}. et earũ triũ prima fa$cia est faci\~eda, $e
cunda quator, $umma quin{que}. _I_tem zophorus $upra epi$tyliũ quarta par-
te minus, quàm epi$tyliũ. _S_in autem $igilla de$ignari oportuerit, quarta
parte altiorem, quàm epi$tylium, uti auctoritatem habeant $calpturæ.
_C_ymatium $uæ altitidin{is} part{is} $eptimæ, proiectura cymat{ij}, quanta
eius cra{$s}<007>tudo. _S_upra zophorũ denticulus est faciendus tam altus, quàm

<pb 90><rh>M. VITRV VII</rh>
epi$tyl{ij} media fa$cia, proie ctur a eius, quantum altitudo. Inter$ectio, quæ
græce μετοχὴ dicitur, $ic est diuidenda, uti denticulus altitudin{is} $uæ<?>
dimidiam partem habeat in frõte. _C_auus autem <007>nter $ection{is} huius, fron
tis è tribus duas latitudin{is} partes habeat, huius cymatiũ, altitudin{is} eius
$extam partem. _C_orona cum $uo cymatio præter $imã, quantum media
fa$cia epi$tyl{ij}. _P_roiectur a coronæ cum denticulo fac<007>enda est, quantum
erit altitudo à zophoro ad $ummum coronæ cymatium, & omn<007>no omnes
ecphoræ uenu$tiorem habent $peciem, quæ quantum altitudin{is}, tantun-
dem habeant proiecturæ. _T_ympani autem, quod est in fa$tigio, altitudo
$ic est facienda, ut frons coronæ ab extrem{is} cymat{ij}s tota dimetiatur in
partes nouem, & ex e{is} una pars <007>n medio cacumine tympani con$titua-
tur, dum contra epi$tylia columnarum{qúe} hypotr achelia ad perpendicu-
lum re$pondeant. _C_oronæ quæ $upra tympanum fiunt, æqualiter im{is}
præter $imas $unt collocandæ, in$uper coronas $imæ quas græc<007> ἐϖιτίθι
δας dicunt, faciendæ $unt altiores octaua parte coronar um altitudin{is}.
_A_croteria angularia tam alta, quantum est tympanũ medium. Mediana
altiora octaua parte, quàm angularia.</p>
<p it>_M_embra omnia quæ $upra capitula columnarum $unt futura, id est,
epi$tylia, zophori, coronæ, tympana, fa$tigia, acroteria, inclinanda $unt
in front{is} $uæ cuius{qúe} altitudin{is} parte. x{ij}. ideo quòd, cum $teterimus
contra frontes, ab oculo l<007>neæ duæ $i exten$æ fuerint, & unatetigerit
imam oper{is} partem, altera $ummam, quæ $ummam tetiger<007>t, longior fi-
e<?>t. Ita quo longior ui$us lineæ in $uperiorem partem procedit, re$upina-
tam facit eius $peciem. _C_um autem (uti $upra $criptum est) in fronte in
clinata fuerint, tunc in a$pectu uidebuntur e$$e ad perpendiculum & nor
mam. _C_olumnarum $triges faciendæ $unt. xxii{ij}. Ita excauatæ, uti norma
in cauo $trig{is} cum fuerit coniecta, circumacta, ita anconibus $triarum
dextra ac $ini$tra angulos tangat, ut acumen normæ cir cumrotundatio-
ne tangendo peruagari po{$s}it.</p>

<pb 91><rh>DE ARCHITEC. LIB. III.</rh>
<fig>
<desc>K. A_cro<?>_-
_tetia_.</desc>
<desc>I. T_ympa_
_num_.</desc>
<desc>A. _Sima_.</desc>
<desc>B. C_oro_-
_na_.</desc>
<desc>C. D_enti_-
_culus_.</desc>
<desc>D. Z_opho_
_rus_.</desc>
<desc>E. C_ymati_
_um_.</desc>
<desc>F. T_ertia_
_fa$cia_.</desc>
<desc>G. S_ecun_-
_da fa$cia_.</desc>
<desc>H. _prima_
_fa$cia_.</desc>
<var>A B C D E F G H I K</var>
</fig>

<pb 92><rh>M. VITRV VII</rh>
<h>VARIARVM COLVMNARVM DORICA-
_c arum $triatarum figuræ_.</h>
<fig/>
<p it>_C_ra{$s}itudines $triarum faciendæ $unt, quantum adiectio in media co-
lumna ex de$criptione inuenietur. _I_n $im{is} quæ $upra coronam in lateri-
bus $unt ædium, capita leonina $unt $culpenda it a po$ita, uti contra co-
lumnas $ingulas ea primum $int de$ignata, cæterauero æquali modo di-
$po$ita, uti $ingula $ingulis med{ij}s tegul{is} re$pondeant. Hæc autem quæ
erunt contra columnas, perterebrata $int ad canalem, qui excipit è tegu-
lis aquam cœle$tem. Mediana autem $int $ol<007>da, uti qua cadit u{is} aquæ
per tegulas in canalem, ne de{ij}ciatur per intercolumnia, ne{que} tran$euntes
perfundant. Sed quæ $unt contra columnas, uideantur emittere uomentia

<pb 93><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
ructus aquarum ex ore. _A_edium Ionicarum, quàm apti{$s}ime potui, di$po
$itiones hoc uolumine de$crip$i. _D_oricarum autem & Corinthiarum,
quæ $int proportiones in $equenti libro explicabo.</p>
<h>M. VITRVVII
DE ARCHITECT VRA,
LIBER QVARTVS.</h>
<p it>_CVM ANIMADVERTISSEM, IMPERA_
tor, plures de architectur a præcepta uolumina{qúe} com
mentariorum non ordinata, $ed incepta, uti particu-
las errabundas reliqui$$e, dignam & ut<007>l<007>{$s}imam rem
putau<007>, antea di$ciplinæ corpus ad per$ectam ordina<?>
tionem perducere, & præ$criptas in $ingul{is} uolu-
minibus $ingulorum generum qualitates explicare. Ita{que} Cæ$ar primo
uolumine tibi de officio eius, & quibus eruditum e$$e rebus architectum
oporteat, expo$u<007>. Secundo de cop{ij}s materiæ è qu<007>bus ædificia con$titu-
untur, difputaui. _T_ertio autem de ædium $acrarum di$po $itionibus, et de
earum generum uarietate, quas{qúe}, et quot habeant $pe<?>cies, earum{qúe} quæ
$unt in $ingul{is} generibus, distr<007>butiones, ex tribus{qúe} generibus quæ $ub-
tili{$s}imas haber\~et proportion<007>bus modulorum qual<007>tates, Ionic<007> gener{is}
mores docui. _N_unc in hoc uolumine de _D_oric{is} _C_orinth{ij}s{qúe} in$t<007>tut{is} et
omnibus dicam, eorum{qúe} di$crimina & proprietates explicabo.</p>
<h>DE TRIBVS GENERIBVS COLVMNARVM,
_origines & inuentiones_. CAPVT I.</h>
<p it>_COLVMNAE C_orinthiæ, præter capitula, omnes $ymmetri as ha
bent, uti Ionicæ, $ed capitulorum altitudines efficiũt eas prorata
excel$iores & graciliores, quòd Ionici capituli altitudo tertia pars est
cra{$s}itud<007>n{is} colmmnæ, _C_orinth{ij} tota cra{$s}itudo $capi. Igitur quòd duæ
partes è cra{$s}itudine columnarum capitul{is} Corinthiorum ad{ij}ciuntur,
effic<?>ũt excel$itate $peci\~e earũ graciliorem. _C_ætera membra, quæ $upra

<pb 94><rh>M. VITRV VII</rh>
columnas imponũtur, aut è _D_oric{is} $ymmetr{ij}s, aut _I_onic{is} moribus, is<?>
Corinth{ij}s column{is} collocãtur, quod ip$um Corinihiũ genus propriam
coronarum reliquorum{qúe} ornamentorum nõ habuerit in$titutionem, $ed
aut è tr<007>glyphorum ration<007>bus mutili in coron{is}, et in epi$tyl{ij}s guttæ _D_o
rico more d<007>$ponuntur, aut ex lonic{is} in$titut{is} zophori $calptur{is} orna
ti cum denticul{is} & coron{is} di$tribuuntur. _I_ta è generibus duobus capi-
tulo interpo$ito, tertium genus in operibus est procreatum. _E_ columna-
rum enim formationibus triũ generum factæ $unt nominationes, _D_orica,
_I_onica, Corinthia, è qu<007>bus prima & antiquitus _D_orica e$t nata. _N_am{qúe}
_A_chaia _P_elopone$$o{qúe} tota, _D_orus _H_ellen{is} et _O_pticos _N_ymphæ filius re
gnauit, {is}{qúe} _A_rg{is} uetu$ta ciuitate _I_unon{is} templum ædificauit eius gene-
r{is} fortuito formæ phanum, deinde {ij}$dem generibus in cæter{is} _A_chaiæ
ciuitatibus, cum etiamnum non e$$et $ymmetriarum ratio nata. _P_o$tea au
tem quàm _A_thenien$es ex re$pon$is _A_pollon{is} _D_elphici, communi con$i-
lio totius Hellados, tredecim colonias uno tempore in _A_$iam de duxerunt,
duces{qúe} in $ingul{is} colon{ij}s con$tituerunt, & $ummam imper{ij} partem<?>
_I_oni _X_uthi et _C_reu$æ filio dederunt, quem etiam _A_pollo _D_elph{is} $uum fi
lium in re$pon$is est pro$e$$us, {ij}s{qúe} eas colonias in _A_$iam deduxit, & Ca-
riæ fines occupauit, ibi{qúe} ciuitates ampli{$s}<007>mas con$tituit, _E_phe$um, _M_ile-
tum, Myunta (quæ olim ab aqua est deuorata, cuius $acra & $uffragium
_M_ile${ij}s, _I_ones attribuerunt) _P_rienem, _S_amum, _T_eon, _C_olophona, _C_hi-
um, _E_rythras, _P_hoceam, _C_lazomenas, _L_ebedũ, _M_eliten. _H_æc _M_elite pro-
pter ciuium arrogantiam, ab h{is} ciuitatibus bello indicto communicon$i
l<007>o est $ublata, cuius loco po$teareg{is} _A_ttali & _A_r$inoês beneficio, Smyr
neorum ciuit as inter _I_onas est recepta. Hæ ciuitates cum _C_ar as & _L_e-
legas eieci$$ent, eam terræ regionem à duce $uo _I_one appellauerunt _I_oni-
am. _I_bi{qúe} templa deorum immortal<007>um con$tituentes, cœperunt phana
ædificare, & primum _A_pollini _P_anionio ædem, uti uider ant in _A_chaia,
con$tituerunt, & eam _D_oricam appellauerunt, quòd in _D_orieon ciuitati
bus primum factam eo genere uiderunt. _I_n ea æde cum uolui$$ent colum-
nas collocare, non habentes $ymmetrias earum, & quærentes quibus ra-
tionibus efficere po$$ent, uti & ad onus ferendum e$$ent idoneæ, & in
<ul hd>a$pectu probatam haberent uenu$tatem</ul>, dimen$i $unt uiril{is} ped{is} ue$tigi
um, & cum inueni$$ent <ul hd>pedem $extam partem e$$e altitudin{is} in homine,</ul>

<pb 95><rh>DE ACRHITEC. LIB. IIII.</rh>
ita in columnam tran$tulerunt, & qua cra{$s}itudine fecerunt ba$im $capi.
tantum eam $exies cum capitulo in altitudinem extulerunt. _I_ta _D_orica co
lumna uiril{is} corpor{is} proportionem, & firmitatem, & uenu$tatem in
ædific{ij}s præ$tare cep<007>t. _I_tem po$tea _D_ianæ con$tituere ædem quæren-
tes noui gener{is} $peciem, {ij}$dem ue$t<007>g{ij}s ad muliebrem tran$tulerunt <ul hd>gra</ul>
<ul hd>cilitatem</ul>: & $ecerunt primum columnæ cra{$s}<007>tud<007>nem altitudin{is} octaua
parte, ut haberent $peciem excel$iorem, ba$i $p<007>r am $uppo$uerunt pro
calceo, capitulo uolutas, uti <ul hd>capillamento concri$patos cincinnos præpen</ul>
<ul hd>dentes</ul> dextra ac $ini$tra collocauerunt, & <ul hd>cymat{ij}s & encarp{is}</ul> pro cri
nibus di$po$it {is} frontes ornauerunt, trunco{qúe} toto $trias, uti $tolarum ru
gas matronal<007> more demi$erunt. _I_ta duobus di$crimin<007>bus columnarum
inuentionem, unam uirili $ine ornatu nudam $pecie, alter am muliebri $ub
tilitate, & ornatu $ymmetria{qúe} $unt imitati. _P_o$teri uero <ul hd>elegantia $ubti</ul>
<ul hd>litate{qúe} iudiciorum progre{$s}i</ul>, & gracilioribus modul{is} delectati, $eptem
cra{$s}itudin{is} diametros in altitudin\~e columnæ _D_oricæ, _I_onicæ <ul hd>octo$em{is}</ul>
con$tituerunt. _I_d autem quòd _I_ones feccrunt, primo _I_onicum est nomina-
tum. _T_ertium uero quod _C_orinthium dicitur, <ul hd>uirginal{is}</ul> habet gracilita-
t{is} imitationem, quòd uirgines propter ætat{is} teneritatem gracilioribus
membr{is} figuratæ, <ul hd>effect us recipiunt</ul> in ornatu uenu$tiores. _E_ius autem
capituli prima inuentio $ic memoratur e$$e facta. _V_irgo ciu{is} _C_orinthia
iam matur anupt{ij}s, <ul hd>implicita morbo dece{$s}it</ul>. _P_o$t $epultur am eius, quibus
ea uiua pocul{is} delectabatur, nutrix collecta & cõpo$ita in <ul hd>calatho</ul> per-
tulit ad monumentum, et in $ummo collocauit, & uti ea permanerent d<007>u
tius $ub diuo, tegula texit. _I_s calathus fortuito $upra achantir adicem fue-
rat collocatus. _I_nterim pondere pre$$a radix achantimedia, <ul hd>folia</ul> & cau
liculos circa uernum tempus profudit, cuius cauliculi <ul hd>$ecundum</ul> calathi
latera cre$centes, & ab angul{is} tegulæ ponder{is} nece{$s}itate expre{$s}i fle-
xur as in extremas partes uolutarum facere $unt coacti. _T_unc _C_all<007>ma-
chus, qui propter elegantiam & $ubtilitatem art{is} marmoreæ ab _A_the-
nien$ibus <ul hd>catatechnos</ul> fuer at nominatus, præteriens hoc monumentum
animaduertit eum calathum, & circa foliorum na$centem teneritatem,
delectatus{qúe} genere & formæ nouitate, adid exemplar columnas apud
_C_orinthios $ecit, $ymmetrias{qúe} con$tituit, ex eo{qúe} in operum per$ectioni-
bus _C_orinth{ij} gener{is} d<007>$tribuit rationes, _E_ius autem capituli $ymme-

<pb 96><rh>M. VITRV VII</rh>
tria $ic est facienda, uti quanta fuerit cra{$s}itudo imæ columnæ, tanta <?>$it
altitudo capituli cum abaco. _A_baci latitudo ita habeat rationem, ut quan
ta fuerit altitudo, b{is} tanta $it diagonios ab angulo adangulum. _S_patia
e<?>nim ita iu$tas habebunt $rontes quoquouer$us.</p>
<fig>
<desc>Covír@@@</desc>
<desc>Jo@@@@</desc>
</fig>

<pb 99><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII</rh>
<fig>
<desc>Do@@ca</desc>
<desc>@@@fana</desc>
</fig>

<pb 100><rh>M. VITRV VII</rh>
<fig>
<desc>Copofied</desc>
</fig>

<pb 101><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
<fig>
<desc>A. A_bacus_</desc>
<desc>B. C_ra{$s}i-_
_tudo imi_
_$cap<007> colũ_
_næ_.</desc>
<desc>C. C_ra{$s}i-_
_tudo hypo_
_trachel{ij}_.</desc>
<desc>D. C_ontra_
_ctura frõ-_
_t{is} abaci_.</desc>
<var>A B C D</var>
</fig>
<p it>_L_atitudin{is} frontes $inu\~etur intror$us ab extrem{is} angul{is} abaci, $uæ
front{is} latitudin{is} nona. _A_d imum capituli tantam habeãt cra{$s}itudinem,
quantam habet $umma columna, præter apothe$im & a$tragalum. _A_ba-
cicra{$s}itudo $eptima capituli altitudin{is}. _D_empta abaci cra{$s}<007>tudine, diui
datur reliqua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur, $ecũdum
folium mediam altitudinem teneat, cauliculi eandem habeant altitudinem,
è quibus folia na$cuntur proiecta, uti abacum excipiant, quæ ex caulico-
rum fol{ij}s natæ procurrunt ad extremos angulos uolutæ, minores{qúe} he-
lices intra $uum medium, qui $unt in abaco, floribus $ubiecti $calpantur.
_F_lores in quatuor partibus quãta erit abaci cra{$s}itudo, tam magni formen
tur. _I_ta h{is} $ymmetr{ij}s _C_orinthia capitula $uas habebunt exactiones.</p>
<pb 102><rh>M. VITRV VII</rh>
<fig>
<desc>A. M_odu-_
_lus ex imi_
_$capicolũ_
_næ $um-_
_ptus._</desc>
<desc>B. V_oluta._</desc>
<desc>C. F_olium._</desc>
<desc>D. F_los._</desc>
<desc>E. C_aulicu_
_li._</desc>
<desc>F. A_bacus_</desc>
<var>F D F B E E B C C C C A A</var>
</fig>
<p it>_S_unt autem, quæ {ij}$dem column{is} imponũtur, capitulorum genera ua-
r{ij}s uocabul{is} nominata, quorum nec proprietates $ymmetriarũ, nec co-
lumnarum genus aliud nominare po$$umus, $ed ip$orum uocabula tra-
ducta & commutata ex _C_orinth{ij}s, & puluinat{is}, & _D_oric{is} uidemus,
quorum $ymmctr<007>æ $unt in nouarũ $calpturarũtranslatæ $ubtilitatem.</p>
<h>DE ORNAMENTIS COLVMNARVM.
CAPVT II.</h>
<p it>_QVONIAM_ autem de generibus columnarum origines & in-
uentiones $upra $unt $criptæ, non alienum m<007>hi uidetur {ij}$dem ra
tionibus de ornament{is} corum, quemadmodum $unt progna
ta, & quibus princip{ij}s & originibus inuenta d<007>cere. _I_n ædific{ij}s omni-
bus in$uper collocatur materiatio uar{ij}s uocabul{is} nominata. _E_a autem
uti in nominationibus, ita in re uarias habet utilitates. _T_rabes enim $upra
columnas, & para$tatas, & antas ponuntur, in cõtignation<007>bus tigna et
axes, $ub tect{is} $i maiora $patia $unt, colum\~e in $ummo fa$tigio culmin{is},

<pb 103><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
unde & columnæ dicuntur, & tran$tra, & capreoli, $i commoda, colu-
men & canter{ij} prominentes ad extremam $ubgrundationem.</p>
<p it>_S_upra canterios, templa, deinde in$uper $ub tegulas a$$eres ita pro-
minentes, uti parietes proiectur{is} eorum tegantur. _I_ta una quæ{qúe} res &
locum, & genus, & ordinem proprium tuetur, è qu<007>bus rebus, & àma-
teriatura fabr<007>li, in lapide{is} & marmore{is} ædium $acrarum ædificationi
bus artifices d<007>$po$itiones eorum $calptur{is} $unt imitati, & eas inuentio-
nes per$equendas put auerunt, ideo quòd antiqui $abri quodam in loco ædi
ficantes, cum ita ab interioribus pariet<007>bus adextremas partes tigna pro
minentia habui$$ent collocata, intertignia $truxerunt, $upra{qúe}; coronas
& fa$tigia uenu$tiore $pecie fabrilibus operibus ornauerunt. _T_um pro-
iectur as tignorum quantum eminebant, ad line am & perpendiculum pa
rietum per$ecuerunt: quæ $pecies cum inuenu$ta {ij}s ui$a e$$et, tabellas ita
formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tignorum præci$iones in fron-
te fixerunt, & eas cera cerulea depinxerunt, ut præci$iones tignorum te
ctæ non offenderent ui$um. _I_ta diui$iones tignorum tect æ triglyphorum
di$po$itione intert<007>gn<007>ũ, et opam habere in _D_oric{is} operibus cœperunt.
_P_o$tea al{ij} in al{ij}s operibus ad perpendiculum triglyphorum canterios
prominentes proiecerunt, eorum{qúe} proiectur as $inuauerunt. _E_x eo uti è
tignorum di$po$itionibus triglyphi, it a è canteriorum protectur {is} mutilo
rum $ub coron{is} ratio est inuenta. _I_ta $erè in operibus lapide{is} & mar-
more{is}, mutili inclinati $calptur{is} de$ormãtur, quòd imitatio est canterio
rum. _E_tenim nece$$ario propter $tillicidia proclinati collocantur. _E_rgo
& triglyphorum & mutilorum, <007>n _D_oric{is} operibus ratio ex ea imi-
tatione inuenta est. _N_on en<007>m, quemadmodum nonnulli err antes dixerũt
$ene$trarum imagines e$$e triglyphos, ita pote$t e$$e, quòd in angul{is} con-
tra{qúe} tetrantes columnarum triglyphi con$tituuntur, quibus in loc{is} om-
nino non patiuntur res $ene$tras fieri. _D_i$$oluuntur enim angulorum in
ædific{ij}s iunctur æ, $i in h{is} fuerint fene$trarum lumina relicta, etiam{qúe} ubi
nunc triglyphi con$tituuntur, $i <007>bi luminum $patia fui$$e iudicabuntur,
{ij}$dem rationibus dent<007>culi in _I_onic{is} $ene$trarum occupaui$$e loca uide-
buntur. _V_traq; enim & inter denticulos, & inter triglyphos, quæ $unt
interualla, _M_ethopæ nominantur, ὄϖασ enim _G_ræci tignorum cubilia
& a$$erum appellãt, uti no$triea caua, columbaria. _I_ta quod inter duas

<pb 104><rh>M. VITRVVII</rh>
opas est intertignium, id methopa est apud eos nominatum. _I_ta uti ante
in _D_or<007>c{is} triglyphorum & mut<007>lorum est inuenta ratio, item in _I_onic{is}
denticulorũ con$titutio propriam in operibus habet rationem, & quem-
admodum mutili canteriorum proiectur æ $erunt imaginem, $ic in _I_oni-
c{is} denticuli ex proiectur{is}, a$$erum habent imit ationem. _I_taq; in græc{is}
operibus, nemo $ub mutilo denticulos con$tituit. _N_on enim po$$unt $ubtus
canterios a$$eres e$$e. _Q_uod ergo $upra canterios, & templa in ueritate
debet e$$e collocatum, id in imag<007>nibus $i infra con$titutum fuerit, mendo-
$am habebit oper{is} rationem. _E_tiam\’q; antiqui non probauerunt, neq; in
$tituerũt in $a$tig{ij}s denticulos fieri, $ed pur as coronas, ideo quòd nec can
ter{ij}, nec a$$eres contra fa$tigiorum frontes di$tribuuntur, nec po$$unt
prominere, $ed ad $tillicidia proclinati collocantur. _I_ta quod non pote$t
in ueritate fieri, id non putauerunt in imaginibus factum, po$$e certam ra
tionem habere. _O_mnia enim certa proprietate & à uer{is} natur æ dedu-
ct{is} moribus, traduxerunt in operum per$ectiones, & ea probauerunt,
quorum explicationes in di$putationibus rationem po$$unt habere ueri-
tat{is}. _I_taq; ex e{is} originibus $ymmetrias & proport<007>ones uniu$cuius{qúe} ge
ner{is} con$titutas reliquerũt, quorum ingre$$us per$ecutus, de _I_onic{is} &
_C_orinth{ij}s in$titutionibus $upra dixi, nunc uero _D_oricam rationem $um-
mam{qúe} eius $peciem breuiter exponam.</p>
<h>DE RATIONE DORICA. CAP. III.</h>
<p it>_NONNVLLI_ antiqui arch<007>tecti negauerunt _D_orico genere
ædes $acras oportere fieri, quòd mendo$æ & inconuenientes in
h{is} $ymmetriæ conficiebantur. _I_taq; negauit _T_arche$ius, item _P_ytheus,
non minus _H_ermogenes. _N_am {is}, cum paratam habui$$et marmor{is} copi
am, in _D_oricæ æd{is} per$ectionem commutauit, et ex eadem copia eam _I_o
nicam _L_ibero patri fecit. _S_ed tamen non quòd inuenu$ta est $pecies, aut
genus, aut $ormæ dignitas, $ed quòd impedita est di$tributio, & incom-
moda in opere triglyphorum & lacunariorum di$tributione. _N_amq; ne-
ce$$e est triglyphos con$titui contra medios tetrantes columnarum, me-
thopas{qúe}, quæ inter triglyphos fient, æque longas e$$e, quã altas, contra{qúe}
in angulares columnas triglyphi in extrem{is} partibus con$tituuntur, &
<pb 105><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
non contra medios tetrantes. _I_ta methopæ quæ proxime ad angulares tri
glyphos fiunt, non exeunt quadratæ, $ed oblongiores triglyph{is} dimidia
altitudine. _A_t qui methopas æquales uolunt facere, intercolumnia extre-
ma contrahunt trigly phidimidia altitudine. _H_oc autem $iue in methopa-
rum longitudinibus, $iue in inter columniorum cõtraction<007>bus efficiatur,
est mendo$um _Q_uapropter antiqui euitare ui$i $unt in ædibus $acr{is}, _D_o
ricæ $ymmetriæ rationem. _N_os aut\~e exponimus, uti ordo po$tulat, quem-
admodum à præceptoribus accepimus, uti $i qu{is} uoluerit h{is} rationibus
ættendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emenda-
tas & $ine uit{ij}s e$$icere po{$s}it æ dium $acrarum _D_orico more per$ectio-
nes. _F_rons æd{is} _D_oricæ in loco, quo columnæ con$tituuntur, diuidatur, $i
tetr a$tylos er<007>t, in partes. xxv<007>{ij}. $i hexa$tylos. xlii{ij}. ex h{is} pars una
erit modulus, qui græce ἐμβάτης dicitur, cuius moduli con$titutione
ratiocinationibus e$$iciuntur omn{is} oper{is} di$tributiones. _C_ra{$s}itudo co-
lumnarum erit duorum modulorum, altitudo cum capitulo. xii{ij}. _C_apitu-
li cra{$s}itudo unius moduli, latitudo duorũ & moduli $ex<?>tio part{is}. _C_ra{$s}i
tudo capituli diuidatur in partes tres, è quibus una plinthus cum cymatio
fiat, altera echinus cum anul{is}, tertia hypotr achelio contr ahatur colum-
næ, ita uti in tertio l<007>bro de _I_onic{is} est $criptum.</p>
<p it>_E_pi$tyl{ij} altitudo unius moduli cum tenia & gutt{is}, tenia moduli $ep-
tima, guttarum longitudo $ub tenia contra triglyphos, alta cum regula
parte $exta moduli præpendeat. _I_tem epi$tyl{ij} latitudo ima re$pondeat
hypotrachelio $ummæ columnæ. _S_upra epi$tylium collocandi $unt trigly
phi cum $u{is} methop{is} alti unius & dimidiati moduli, lati in fronte unius
moduli, it a diui$i, ut in angularibus column{is}, & in med{ij}s contra tetran-
tes medios $int collocati, & intercolumn{ij}s reliqu{is} bini, in med{ij}s pronao
& po$tico cerni, ita relaxat{is} med{ij}s interuall{is} $ine impeditionibus adi-
tus acced\~etibus erit ad deorum $imulachra. _T_riglyphorũ latitudo diuida
tur in partes $ex, ex quibus quinq; partes in medio, duæ dimidiæ dextra
ac $ini$tra de$ignentur, regula una in medio deformetur femur, quod græ
ce μηρὼς dicitur, $ecundum eam canaliculi ad normæ cacum\~e impriman
tur. _E_x ordine eorum dextra ac $ini$tra altera $emora con$tituantur, <007>n
extrem{is} partibus $emicanaliculi interuertantur.</p>
<p it>_T_riglyph{is} ita collocat{is}, methopæ, quæ $unt inter triglyphos, æque

<pb 106><rh>M. VITRVVII</rh>
altæ $int, quàm longæ. _I_tem in extrem{is} angul{is} $emimethopia $int im-
pre$$a dimid<007>a moduli latitudine. _I_ta enim erit, ut omnia uitia, et methopa
rum, & intercolumniorũ, & lacunariorũ, quòd æquales diui$iones fact æ
erunt, emendentur. _T_riglyphi capitula $exta parte moduli $unt faci\~eda.
Supra triglyphorum capitula corona est collocanda in proiectura dimi-
dia, & $exta parte, hab\~es cymatium _D_oricum in imo, alterum in $ummo,
item cum cymat{ij}s corona cra$$aex dimidia moduli. _D_iuidendæ autem
$unt in corona ima ad perpendiculum. _T_riglyphorum & ad medias me-
thopas uiarum directiones, & guttarum di$tributiones, ita uti guttæ $ex
in longitudinem, tres in latitudinem pate ant, reliqua $patia, quod latiores
$unt methopæ, quàm triglyphi, pur a relinquantur, aut $ulmina $calpan-
tur, ad ip$um{qúe} mentum coronæ incidatur linea, quæ $cotia dicitur. _R_eli-
qua omnia tympana, $imæ, coronæ, quemadmodum $criptum est in _I_oni-
c{is}, ita per$iciantur. _H_æcratio in operibus dia$tyl{is} erit con$tituta.</p>
<p it>_S_iuero $y$tylon & monotriglyphon opus erit faciendum, frons æd{is}
$itetra$tylos erit, diuidatur <007>n partes. xxi{ij}. $i hexa$tylos erit, diuidatur
in partes. xxxv. ex h{is} pars una erit modulus, ad quem (uti $upra $cri-
ptum est) opera di$tribuentur. _I_ta $upra $ingula epi$tylia, & methopæ
duæ, & triglyphibini erunt collocandi. _I_n angularibus hoc amplius, dimi
diatum quantum est $patium hemitriglyphi.</p>
<p it>_A_ccedetid in med<007>ano contra fa$tigium trium triglyphorum et trium
methoparum $patium, ut latius medium intercolumnium accedentibus ad
ædem habeat laxamentum, & aduer$us $imulacra deorum a$pectus di-
gnitatem. _I_n$uper triglyphorum capitula corona est collocanda habens
(uti $upra $criptum est) cymatium _D_oricum in imo, alterum in $ummo.
_I_tem cum cymat{ij}s corona cra$$a ex dimidia. _D_iuidendæ autem $unt in co
rona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias methopas, uia-
rum directiones & guttarum di$tr<007>butiones, & reliqua quo{que}, quemad-
modum dictum e$t in dia$tyl{is}.</p>
<h>VARIARVM COLVMNARVM DORICA
_rum $triatarum figuræ._</h>
<pb 107><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
<fig/>
<p it>_C_olumnas autem $triari. xx. $tr{ij}s oportet, quæ $iplanæ erunt, angu-
loshabeant. xx. de$ignatos: $in autem excauabuntur, $ic est forma faci-
enda, ita uti quàm magnum est interuallum $triæ, tam magn{is} $triaturæ
paribus lateribus quadratum de$cribatur: <007>n medio autem quadrato cir-
cini centrum collocetur, & agatur linea rotundation{is}, quæ quadratio-
n{is} angulos tangat, & quantum erit curuatur æ inter rotundationem &
quadr atam de$criptionem, tantum ad formam excauentur. ita dorica co
lumna $ui gener {is} $triaturæ habebit perfection\~e. _D_e adie ctione eius quæ
media adaugetur (uti in in tertio uolumine de _I_onic {is} est per$cripta_)_ ita
& in h{is} transferatur. _Q_uoniam exterior $pecies $ymmetriarum, & _C_o
rinthiorum, & _D_oricorũ, & _I_onicorum est per$cripta, nece$$e est eti-
am interiores cellarum pronai{qúe} d<007>$tributiones explicare.</p>

<pb 108><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE INTERIORE CELLARVM ET PRO
_nai di$tributione._ CAP. IIII.</h>
<p it>_DISTRIBVITVR_ autem longitudo ædis, utilatitudo $it longi-
tudin{is} dimidiæ part{is}, ip$a{qúe} cella parte quarta longior $it, quàn@
est latitudo cum pariete, qui par<007>es ualuarum habuerit collocat<007>onem.
_R_eliquæ tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ antæ co-
lumnarum cra{$s}ittudinem habere debent. _E_t $i ædes erit latitudine maior
quàm pedes. xx. duæ columnæ inter duas antas interponantur, quæ di$-
iungant pteromatos, & pronai $patium. _I_tem intercolumnia tria, quæ
erunt inter antas & columnas, plute{is} marmore{is} $iue ex inte$tino ope-
re fact{is} inter cludantur, ita uti fores habeãt, per quas itiner a pronao fiãt.</p>
<p it>_I_tem $imaior erit latitudo quàm pedes. xl. columnæ contr a regiones
columnarum, quæ inter antas $unt, intror$us collocentur, & eæ altitudi-
nem habeant æque, quàm quæ $unt in fronte. _C_ra{$s}itudines autem earum
extenuentur h{is} rationibus, uti $i octaua parte erunt, quæ $unt in fronte,
hæ fiant nouem partes. _S_in autem nona, aut decima pro rata parte fiant.
_I_n conclu$o enim aëre $i quæ extenuatæ erunt, non di$cernentur, $in au-
tem uidebuntur graciliores, cum exterioribus fuerint $triæ uigintiquatu-
or, in h{is} faciendæ erunt. xxvi{ij}. aut. xxx{ij}. _I_ta quòd detr ahitur de cor-
pore $capi, $triarum numero adiecto adaugebitur ratione quo minus ui-
debitur, & ita exæquabitur di$pariratione columnarum cra{$s}itudo. _H_oe
autem efficit ea ratio, quòd oculus plura & crebriora $igna tangendo.
maiore ui$us circuitione peruagatur. _N_am{que} $iduæ colũnæ, æque cra$$æ
line{is} circummetientur, è quibus una $it non $triata, & altera $triata, &
circa $trigium caua, & angulos $triarum linea corpora tangat, tamet $ico
lumnæ æque cra$$æ fuerint, lineæ quæ circundatæ erunt, non erunt æqua-
les, quòd $triarum & $trigium circuitus maiorem efficiet line æ longitudi-
nem. _S_in autem hoc ita uidebitur, non est alienum in angu$t{is} loc{is}, & in
conclu$o $patio graciliores columnarum $ymmetrias in opere con$titue-
re, cum habeamus adiutricem $triarum temperaturam. _I_p$ius autem cel-
læ parietum cra{$s}<007>tudinem pro rata parte magnitudin{is} fieri oportet,
dum antæ eorum cra{$s}itudinibus columnarum $int æquales, & $i extru-
sti futuri $int, quàm minut<007>{$s}im{is} cem\~et{is} recte $truantur. _S_in autem qua

<pb 109><rh>DE ACRHITEC. LIB. IIII.</rh>
drato $axo aut marmore maxime modic{is} par<007>bus{qúe} uidetur e$$e facien-
dum, quod media coagmenta med{ij} lapides continentes firmiorem facient
omn{is} oper{is} per$ectionem. _I_tem circum coagmenta & cubilia eminen-
@es expre{$s}<007>ones, graphicoteram e$$icient in a$pectu delectationem.</p>
<h>DE AEDIBVS CONSTITVENDIS SE.
_cundumregiones._ CAPVT. V.</h>
<p it>_AEDES_ autem $acr æ deorum immortalium, ad regiones quas $pe
ctare debent, $ic erunt con$tituendæ, uti$i nulla rat<007>o impedierit,
l<007>bera{qúe} fuerit pote$tas æd{is}, $ignum quod erit in cella collocatum, $pectet
ad ue$pertinam cœliregionem, uti qui adierint ad aram immolantes, aut
$acr<007>ficia facientes, $pectent ad partem cœli ori\~et{is}, & $imulacrum, quod
er<007>t in æde, & ita uota $u$cipientes contueantur ædem & orientem cœ-
li, ip$a{qúe} $imulacra uideantur exorientia contueri $upplicantes, & $acri-
$icantes, quòd ar as omnes deorum nece$$e e$$e u<007>deatur ad or<007>entem $pe
ctare. _S_in aut\~e loci natura interpellauerit, tunc conuer tendæ $unt earum
ædium con$titutiones, uti quàmplurima pars mœnium è templ{is} deorum
con$piciatur. _I_tem $i $ecundum flumina ædes $acr æ fient, ita uti _A_egypto
circa _N_ilum, ad flumin{is} ripas uidentur $pectare debere. _S_imiliter $icir-
cum uias publicas erunt ædificia deorum, ita con$tituantur, uti prætereu@
@es po{$s}int re$picere, & in con$pectu $alutationes facere.</p>
<h>DE HOSTIORVM, ET ANTEPAGMEN-
_torum $acrarum ædium rationibus._
CAPVT VI.</h>
<p it>_HOSTIORVM_ autem & corum antepagmentorũ in ædibus hæ
$unt rationes, uti primum con$tituantur, quo genere $unt futuræ.
_G_enera $unt enim thyromaton hæc, _D_oricum, lonicum, atticurges. _H_o-
rum $ymmetriæ _D_orici gener{is} con$piciuntur h{is} rationibus, uticorona
$umma, quæ $upra antepagmentum $uperius imponitur, æque librata $it
capitul{is} $umm{is} columnarum, quæ in pronao $uerint. _L_umen autem hy-
pothyricon$tituatur $ic, uti quæ altitudo æd{is} à pauimento ad lacunaria

<pb 110><rh>M. VITRVVII</rh>
fuerit, diuidatur in partes tres $em{is}, & ex e{is} duæ partes lumini ualua-
rum altitud<007>ne con$tituantur. _H_æc autem diuidatur in partes duodecim,
& ex e{is} quin{que} & dimidia latitudo lumin{is} fiat in imo, & in $ummo con
trahatur, $i erit lumen ab imo ad $exdecim pedes, antepagm\~eti tertia par
te. _S_exdecim pedum ad uiginti quin{que}, $uperior pars lumin{is} contraha-
tur antepagmenti parte quarta. _S_ià pedibus uiginti quin{que} ad triginta,
$umma pars contrahatur antepagmenti parte octaua. _R_el<007>qua quo altio
ra erunt, ad perpendiculum uidentur oportere collocari. _I_p$a autem an-
tepagmenta cra$$a fiant in fronte altitudine lumin{is} parte duodecima,
contrahantur{qúe} in $ummo $uæ cra{$s}itudin{is} quartadecima parte. _S_uper-
cil{ij} altitudo, quanta antepagmentorum in $umma parte erit cra{$s}itudo.
_C_ymatium faciendum est antepagmenti parte $exta. _P_roiectura autem
quanta est eius cra{$s}itudo, $culp\~edum est cymatium _L_esbium cum a$tra-
galo. _S_upra cymatium, quod erit in $upercilio collocãdum, est hyperthy
rum cra{$s}itudine $uperc<007>l{ij}, & in eo $calp\~edum est cymatium _D_oricum,
a$tr agalum _L_esbium $ima $calptura. _C_orona deinde plana fiat cum cy-
matio, proiectura autemeius erit, quanta altitudo $ubercil{ij}, quod $upra
antepagmenta imponitur. _D_extra ac $ini$tra, proiecturæ $ic $unt facien-
dæ, uticrepidines excurrant, & in unguæ ip$a cymatia coniungantur.</p>
<p it>_S_in autem _I_onico genere futuræ erunt, lumen altum ad eundem mo-
dum, quemadmodum in _D_oric{is} fieri uidetur, latitudo cõ$tituatur, ut al-
titudo diuidatur in partes duas et dimidiam, eius{qúe} part{is} unius$em{is} ima
lumin{is} fiat latitudo contracturæ, ita ut in _D_oric{is}. _C_ra{$s}itudo antepag-
mentorum altitudine lumin{is} in fronte. xii{ij}. parte. _C_ymatiũ huius cra{$s}i
tudin{is} $exta: reliqua pars præter cymatium, diuidatur in partes. x{ij}. ha
rum trium prima cor$a fiat cum a$tragalo, $ecunda quatuor, tertia quin-
que, eæ{qúe} cor$æ cum a$tragal{is} circumcurrant. _H_yperthyra autem ad
eundem modum componantur, quemadmodum in _D_oric{is} hyperthiridi-
bus. _A_ncones $iue prothyrides uocentur, exculptæ dextra ac $ini$tra
præpendeant ad im<007> $upercil{ij} l<007>bramentum præter folium. _E_æ habeant
in fronte cra{$s}itudinem ex antepagmenti tribus partibus unam, in imo
quarta parte gracilores, quàm $uperiora.</p>
<p it>_F_ores ita compingantur, uti $capi cardinales $int ex altitudine lumin{is}
totius duo decima parte. _I_nter duos $capos tympana ex duo decim parti-

<pb 111><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII.</rh>
bus habeant ternas partes. _I_mpagibus di$tributiones ita $ient, uti diui${is}
altitudinibus in partes quin{qúe}, duæ $uperiori, tres inferiori de$ignentur.
_S_uper medium med{ij} impages collocentur, ex reliqu{is} al{ij} in $ummo, al{ij}
in imo compingantur. _L_atitudo impag{is} fiat tympani tertia parte, cyma
tium $exta parte impag{is}. _S_caporum latitudines impag{is} dimidia parte.
_I_tem replum de impage dimidia & $exta parte. _S_capi qui $unt ante $e-
cundum pagmentum, dimidium impag{is} con$tituantur.</p>
<p it>_S_in autem ualuat æ erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem ad{ij}
ciatur amplius for{is} latitudo _(_$i quadrifor{is} futura est_)_ altitudo ad{ij}-
ciatur. _A_tticurges autem {ij}$dem rationibus perficiuntur, quibus
_D_orica: præterea cor$æ $ub cymat{ij}s in antepagment{is} circundantur,
quæ ita d<007>$tribui debent, uti in antepagment{is}, præter cymatium, ex parti
bus $eptem habeant duas partes, ip$a{qúe} forium ornamenta non fiunt ce-
ro$trota ne{que} bifora, $ed ualuata, & apertur as habent in exteriores par
tes. _Q_uas rationes ædium $acrarum in formationibus oporteat fieri _D_o
ric{is}, _I_onic{is}, _C_orinth{ij}s{qúe} operibus, quo ad potui attingere, ueluti legiti-
m{is} moribus expo$ui. _N_unc de _T_u$canic{is} di$po$itionibus, quemadmo-
dum in$titui oporteat, dicam.</p>
<h>DE TVSCANIS RATIONIBVS AEDIVM
_$acrarum._ CAP. VII.</h>
<p it>_LOCVS_ in quo æd{is} con$tituetur, cum habuerit in longitudine $ex
partes, una dempta, reliquum quod erit latitudini detur. _L_ongitu-
do autem d<007>uidatur bipartito, & quæ pars erit interior, cellarum $pat{ij}s
de$ignetur_:_ quæ erit proxima fronti, columnarum di$po$itioni relinqua-
tur. _I_tem latitudo diuidatur in partes decem, ex h{is} ternæ partes dextra
ac $ini$tra cell{is} minoribus, $iue ubi alæ futuræ $int dentur, reliquæ qua-
tuor mediæ ædi attribuantur. _S_patium quod erit ante cellas, in pronao ita
column{is} de $ignetur, ut angulares contra antas parietum extremorum è
reg<007>one collocentur. _D_uæ mediæ èregione parietum, qui inter antas &
mediam ædem fucrint, ita di$tribuantur, ut inter antas, & columnas prio
<pb 112><rh>M. VITRVVII</rh>
res per medium {ij}$dem regionibus alteræ di$ponãtur, eæ{qúe} $int imd cra{$s}i
tudine altitudin{is} parte $eptima, altitudo tertia parte latitudin{is} templi.
$umma{qúe} columna quarta parte cra{$s}itudin{is} imæ contrahatur.</p>
<p it>_S_piræ earum altæ dimidia parte cra{$s}itudin{is} $iant, habeant $piræ ea-
rum plinthum ad circinum altam $uæ cra{$s}itudin{is}, dimidia parte, torum
in$uper cum apophygicr a$$um quantum plinthus. _C_apituli altitudo di
midia cra{$s}itudin{is}. _A_bacilatitudo, quanta ima cra{$s}itudo columnæ.</p>
<p it>_C_apituli{qúe} cra{$s}itudo diuidatur in partes tres, è quibus una plintho,
quæ est in _A_baco, detur: altera _E_chino, tertia _H_ypotrachelio cum apo-
phygi. _S_upracolumnas trabes compactiles imponantur, uti $int alti-
tudin{is} modul{is} {ij}s, qui à magnitudine oper{is} po$tulabuntur. _E_æ{qúe} trabes
compactiles ponantur, uttantam habeant cra{$s}itud<007>nem, quanta $ummæ
columnæ erit hypotr achelium, & ita $int compactæ $ub $cudibus & $e-
curicl{is}, ut compactura duorum digitorũ habeat laxationem. _C_um enim
inter $e tangunt, & non $piramentum & perflatum uenti recipiunt, con
calefaciuntur, & celeriter putre$cunt. _S_upra trabes & $upr a parietes
traiecturæ mutilorum parte quarta altitudin{is} columnæ pro{ij}ciantur.
_I_tem in eorum $rontibus antepagmenta figantur, $upra{qúe} ea tympanum
fa$tig {ij}extructura $eu de materia collocetur. _S_upra{qúe} id fa$tigium colu-
men canter{ij}, templa ita $unt collocanda, ut $till<007>cidium tecti ab$olutiter-
tiario re$pondeat. _F_iunt autem ædes rotundæ, è quibus aliæ monopteræ
$ine cella colummatæ con$tituuntur, aliæ peripteræ dicuntur. _Q_uæ $ine
cella f<007>unt, tr<007>bunal habent & a$cen$um ex $uæ diametri tertia parte, in-
$uper $tylobata columnæ con$tituantur tam altæ, quanta ab extrem{is} $ty
lobatarum parietibus est diametros, cra$$æ altitudin{is} $uæ cum capitul{is}
& $pir{is} decumæ part{is}. _E_pi$tylium altum columnæ cra{$s}itudin{is} dimidia
partæ. _Z_ophorus & reliqua quæ in$uper imponuntur, ita uti in tertio
uolumine de $ymmetr{ij}s $crip$i.</p>
<p it>_S_in autem peripteros ea ædes con$tituetur, duo gradus, & $tylobatæ
abimo con$tituantur, demde cellæ paries collocetur cumrece$$u eius à $ty
lobata circa partem latitudin{is} quintam, medio{qúe} ualuarum locus ad ad-
it us relinquatur. _E_a{qúe} cella tantam habeat diametrum, præter parietes
& circu<007>tionem, quantam altitudinem columna $upra $tylobatam. _C_o-
lumnæ circum cellam {ij}$dem proportionibus $ymmetr{ij}s{qúe} di$ponantur.

<pb 113><rh>DE ARCHITEC. LIB. IIII</rh>
_I_n medio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius oper {is} erit
futura, dimidia altitudo f<007>at tholi præter florem. _F_los autem tantãhabe-
at magnitud<007>nem, quantam habuerit in fummo columnæ capitulum præ-
ter pyramide. _R_eliqua (uti $cripta $unt) ea proport<007>onibus atq; $ymme
tr{ij}s facienda uidentur.</p>
<p it>_I_tem generibus al{ij}s con$tituuntur ædes ex {ij}$dem $ymmetr{ij}s ordina
tæ, & alio genere di$po$itiones habentes, utiest _C_a$tor{is} in circo _F_lam<007>-
nio, & inter duos lucos _V_eiou{is}. _I_tem argutius nemori _D_ianæ column{is}
adiect{is} dextra ac $ini$tra ad humeros pronai. _H_oc autem genere primo
facta ædes, utiest _C_a$tor{is} in circo, _A_then{is} in arce, _M_ineruæ, & in _A_tti
ca $unio, _P_allad{is}. _E_arum non aliæ, $ede ædem $unt proportìones. _C_ellæ
enim longitudines duplices $unt ad latitudines, et ut<007> reliqua exi$ona, quæ
$olent e$$e in frontibus, ad latera $unt translata.</p>
<p it>_N_onnullietiam de _T_u$canic{is} generibus $umentes columnarum di$po
$itiones, trans$erunt in _C_orinthiorum, & _I_onicorum operum ordinatio-
nes. _Q_u<007>bus enim loc{is} pronao procurrunt antæ, in {ij}$dem è reg<007>one cel
læ parietum columnas binas collocantes efficiunt _T_u$canicorum, & _G_ræ
corum operum communem ratiocinationem. _A_l{ij} uero remouentes pa-
rietes æd{is}, & applicantes ad inter columnia pteromatos $pat<007>o pariet{is}
$ublati efficiunt amplum laxamentum cellæ. _R_eliqua autem proportioni-
bus & $ymmetr{ij}s {ij}$dem con$eruantes aliud genus figuræ nomin{is}{qúe} ui-
dentur p$eudoperipterum procreaui$$e. _H_æc aut\~e genera propter u$um
$acri$iciorum conuertuntur. _N_on enim omnibus d{ij}s {ij}$dem rationibus
ædes $unt faciendæ, quod alius alia uarietate $acr arum religionum habet
effectus. _O_mnes ædium $acr arum ratiocinationes, utimihitraditæ $unt,
expo$ui, ordines{qúe} & $ymmetrias earũ partitionibus di$tinxi, & quar<?>
di$pares $unt $iguræ, & qu<007>bus di$crimin<007>bus inter $e $unt di$paratæ,
quoad potui $ignificare $cript{is} curaui. _N_unc de ar{is} deorum immorta-
lium, uti aptam con$titutionem habeãt ad $acrificiorum rationem, dicã.</p>
<h>DE ARIS DEORVM ORDINANDIS.
CAPVT VIII.</h>
<p it>_ARAE_ $pectent ad orientem, & $emper in$eriores $int collocatæ,
quàm $imulacra, quæ fuerint in æde: uti $u$picientes diuinitatem

<pb 114><rh>M. VITRVVII</rh>
qui $upplicant & $acri$icant, di$paribus altitudinibus ad $ui cuius{qúe} dei
decorem componantur. _A_ltitudines autem earum $ic $unt explicandæ, ut
loui omnibus{qúe} cœle$tibus quàm excel$i{$s}imæ con$tituantur, _V_e$tæ, _T_er-
ræ, _M_ari{qúe} humiles collocentur: ita idoneæ h{is} in$titutionibus explicabu@
tur in med{ij}s ædibus ararum de$ormationes. _E_xplicat{is} ædium $acr arum
compo$itionibus in hoc libro, in $equenti de communium operum redde-
@us di$tributionibus explicationes.</p>
<h>M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER QVINTVS.</h>
<p it>_OVI AMPLIORIBVS VOLVMINIBVS_
_I_mperator, ingen{ij} cogitationes præcepta{qúe} explica-
uerũt, maximas & ægregias adiecerũt $u{is} $cript{is}
autoritales, quod etiã uel in no$tr{is} quoq; $tud{ij}s res
pateretur, ut ampli$ication<007>bus autoritas & in h{is}
præcept{is} augeretur, $ed id nõ e$t quemadmodũ putatur, expeditũ. _N_on
enim de architectura $ic $cribitur, ut hi$toriæ aut poemata. _H_i$toriæ per
$e tenent lectores, habent enim nouarum rerum uarias expectationes:
poematumuero, carminum metra & pedes, ac uerborum elegans di$po-
$itio, & $ententiarum inter per$onas, & uer $uum di$tincta pronuncia-
tio, prolectando $en$us legentium perducit $ine offen$a ad $ummam $cri-
ptorum terminationem. _I_d autem in architecturæ con$cription<007>bus non
pote$t fieri, quòd uocabula ex art{is} propria nece{$s}<007>tate concepta, incon-
$ueto $ermone ob{ij}ciunt $en$ibus ob$curitatem. _C_um ea ergo per $enon
$int aperta, nec pateant eorum in con$uetudine nomina, tum etiam præ-
ceptorum latæ uagantes $cripturæ $inõ contrahantur, et pauc{is}, & per
lucid{is} $entent{ij}s explicentur, frequentia multitudine{qúe} $ermon{is} impedi-
cnte, incertas legentium efficient cogitationes. _I_ta{qúe} occult as nominatio-
nes commen$us{qúe} è membr{is} operum pronuncians, ut memoriæ tradan-
tur, breuiter exponam. _S_ic enim expeditius ea recipere poterũt mentes.

<pb 115><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
_N_on minus cum animaduerti$$em di$tentam occupa{$s}ionibus ciuitatem
public{is} & priuat{is} negoc{ij}s, pauc{is} iudicaui $cribendum, uti angu$to
$patio uacuit at {is} ea legentes breuiter percipere po$$ent. _E_tiam{qúe} _P_hytha-
goræ, h{is}{qúe} qui eius hære$im fuerũt $ecuti, placuit cubic{is} rationibus præ
cepta in uoluminibus $cr<007>bere, con$titueruntque cubum. ccxvi. uer $uum,
cos{qúe} non plus quàm tres in una con$criptione oportere e$$e putauerunt.</p>
<p it>_C_ubus autem est corpus ex $ex lateribus æquali latitudine planitie-
<mgr>C_ubus_
_quid_.</mgr>
rum quadr atum. _I_s cum est iactus, quam in partem incubuit, dum est inta
ctus, immotam habet $tabil<007>t atem: uti $unt etiam te$$eræ, quas in alueo lu-
dentes iaciunt. _H_anc autem $imilitudinem ex eo $ump$i$$e uidentur, quòd
{is} numerus uer $uum, uti cubus, <007>n quemcun{qúe} $en$um in$ederit, <007>mmotam
efficiat ibi memoriæ $tabilitatem. _G_ræciquo{que} poetæ comiciinterponen-
tes è choro canticum, diui$erunt $patia fabularum, ita partes cubica ratio
ne facientes, intercaped<007>n<007>bus leuant actorum pronunciationes. _C_um er-
go hæc naturali modo $int à maior<007>bus ob$eruata, animo{qúe} aduertam in-
u$itatas & ob$curas mult{is} res e$$e mihi $cribendas, quo facilius ad $en-
$us legentium peruenire po{$s}int, breuibus uoluminibus iudicaui $cr<007>bere.
_I_ta en<007>m exped<007>ta erunt ad intelligendum, eorum{qúe} ordinationes in$titui,
utinon $int quærentibus $eparatim colligenda, $ed è corpore uno, & in
$ingul{is} uoluminibus generum haberent explicationes. _I_ta{que} _C_æ$artertio
& quarto uolumine ædium $acrarum rationes expo$ui. _H_oc l<007>bro publi-
corum locorum expediam di$po$itiones, primumque $orum uti oporteat
con$titui, dicam, quòd in eo & publicarum, & priuatarum rerum ratio-
nes per magi$tratus gubernantur.</p>
<h>TRIVM CVBORVM IN VNA CON-
_$criptione contentorum figura._</h>

<pb 116><rh>M. VITRVVII</rh>
<fig/>
<h>DE FORO. CAPVT I.</h>
<p it>_GRAECI_ in quadrato ampli{$s}im{is} & duplicibus porticibus, for@
con$tituunt, crebr{is}{qúe} column{is} & lapide{is}, aut marmore{is} epi$ty
l{ij}s adornant, & $uprà ambulationes in contignationibus faciunt. _I_taliæ
uero urbibus non eadem est ratione faciendũ, ideo quod à maioribus con
$uetudo tradita est gladiatoria muner a in foro dari. _I_gitur circum $pecta
cula $patio$iora intercolumnia di$tribuantur, circa{qúe} in porticibus argen
tariæ tabernæ, mœniana{qúe} $uperioribus coaxation<007>bus collocentur, quæ
& ad u$um, & ad uectigalia publicarecte erunt di$po$ita. _M_agnitudines
autem ad copiam hominum oportet fieri, ne paruũ $patium $it ad u$um,
aut ne propter inopiam populiua$tum forum uideatur.</p>
<pb 117><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
<fig/>
<p it>_L_atitudo autem ita finiatur, utilongitudo intres partes cum diui$a fu-
erit, ex h{is} duæ partes ei dentur. _I_ta enim oblonga erit e<007>us formatio.
& ad $pectaculorum rationem util{is} di$po$itio.</p>
<fig/>
<p it>_C_olumnæ $uperiores quarta parte minores, quàm inferiores $unt con
$tituendæ, proptered quòd oneri ferendo, quæ $unt inferiora, firmiora de

<pb 118><rh>M. VITRVVII</rh>
bent e$$e, quàm $uperiora. _N_on minus quòd etiam na$c\~etium oportet imi
tarinaturam, ut in arboribus teretibus, abiete, cupre$$o, pinu, è quibus
nulla non cra{$s}ior est ab radicibus, deinde cre$cendo progred<007>tur in al-
titudinem, naturali contractura peræquata na$cens ad cacumen. _E_rgo
$i natura na$centium ita po$tulat, recte est con$titutum, & altitudinibus
& cra{$s}itudinibus $uperiora inferiorum f<007>eri contractiora.</p>
<h>GRAECORVM FORVM ATQVE LATI-
_norum more perfiguratum_.</h>
<fig/>

<pb 119><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
<p it>_B_a$ilicarum loca adiuncta foris, quàm calidi{$s}im{is} partibus oportet
con$titui, ut per hyemem $ine mole$tia tempe$tatum $e conferre in eas ne-
gociatores po{$s}int. _E_arum{qúe} latitudies ne minus quàm ex tertia, ne plus
quàm exdimidia longitudin{is} parte con$tituantur, ni$i locinatura impe-
dierit, & aliter coegerit $ymmetriam commutari. Sin autem locus erit
amplior in longitudine _C_halcidica in extrem{is} con$tituantur, uti $unt in
_I_ulia _A_qu<007>liana. _C_olumnæ ba$ilicarumtam altæ, quàm porticus latæ fue-
rint, faciendæ uidentur. _P_orticus, quàm medium $patium futurum est, ex
tertia finiatur. _C_olumnæ $uperiores minores quàm inferiores (uti $upra
$criptum est) con$tituantur. _P_luteum quod fuerit inter $uperiores colũ-
nas, item quarta parte minus quàm $uperiores columnæ fuerint, oporte-
re fieri uidetur, uti $upra ba$ilicæ contignationem ambulãtes abnegocia
toribus ne con$piciantur. _E_pi$tylia, zophori, coronæ, ex $ymmetr{ij}s co-
lumnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.</p>
<p it>_N_on minus $ummam dignitatem & uenu$tatem po$$unt habere com-
parationes ba$ilicarũ, quo genere coloniæ _I_ul<007>æ fane$tri collocaui, cura-
ui{qúe} faciendam, cuius proportiones & $ymmetriæ $ic $unt con$titutæ.
_M_ediana te$tudo inter columnas est longa pedes. cxx. lata pedes $exa-
ginta. _P_orticus eius circate$tudinem inter parietes & columnas, lata pe-
des uigint<007>. _C_olumnæ altitudinibus perpetu{is} cum capitul{is}, pedum quin-
quaginta, cra{$s}itudinib{is} quinum, habentes po$t $e para$tatas altas pedes
uiginti, latas pedes duos $em{is}, cra$$as pedem unum$em{is}, quæ $u$tinent
trabes, in quibus inuehũtur porticuum contignationes. Supra{qúe} eas aliæ
para$tatæ pedum decem et octo, latæ binum, cra$$æ pedem, quæ excipi-
unt item trabes $u$tinentes canterium & porticum (quæ $unt $ubmi$$a
infra te$tudinem) tecta. _R_eliqua $patia inter para$tatarum & columna-
rum trabes per intercolumnia, luminibus $unt relicta, _C_olumnæ $unt in la
titudine te$titudin{is} cum angularibus dextra ac $ini$tra, quaternæ, in lon
gitudine quæ est in foro proxima cum {ij}$dem angularibus octo, ex alter a
parte cum augularibus $ex. _I_deo quòd mediæ duæ in ea parte non $unt po
$itæ, ne impediant a$pectus pronaiæd{is} _A_ugu$ti, quæ est in medio latere
pariet{is} ba$ilicæ collocata, $pectans medium forum & ædem lou{is}. _I_tem
tribunal est in ea æde hemicycli $chemat{is}, minore curuatur a formatum.
_E_ius autem hemicycli in fronte est interuallum, pedum quadraginta$ex,

<pb 120><rh>M. VITRVVII</rh>
intror$us curuatura pedum quindecim, utieos quiapud magi$tratus $ta-
rent, negociantes in ba$ilica neimpedirent.</p>
<fig/>
<p it>_S_upra colummas ex tribus tign{is} bipedalibus compact{is} trabes $unt cir-
cacollocatæ, eæ{qúe} abtert{ij}s column{is}, quæ $unt in interioriparte, reuertũ
tur ad antas, quæ à pronao procurrunt, dextra{qúe} & $ini$tra hemicyclum
tangunt. _S_upra trabes contra capitula ex fulment{is} di$po$itæ pilæ $unt
collocatæ, altæ pedibus tribus, latæ quoquouer $us quatern{is}. _S_upra eas ex

<pb 121><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
duobus tign{is} bipedal<007>bus trabes euerganeæ circa $unt collocatæ, quibus
in$uper tran$tra cum capreol{is} contra zophoros, & antas, & parietes
pronai collocata, $u$tinent unum culm\~e perpetuæ ba$ilicæ, alterum à me
dio $upra pronaum æd{is}. _I_ta fa$tigiorum duplex nata di$po$itio, extrin-
$ecustecti, et interior{is} altæ te$tudin{is}, præ$tant $peciem uenu$tam. _I_tem
$ublata epi$tyliorum ornamenta, & pluteorum columnarum{qúe} $uperio-
rum di$tributio, opero$am detrahit mole$tiã, $umptus{qúe} imminuit ex ma-
gna parte $ummam. _I_p$æ uero columnæ in altitudine perpetua $ub trabe
te$tudin{is} perductæ, & magnificentiam impen$æ, & auctoritatem operi
adaugere uidentur.</p>
<h>DE AERARIO, CARCERE, ET CVRIA
_ordinand{is}_. CAPVT II.</h>
<p it>_AERARIVM_, cdrcer, curia foro $unt coniungenda, $ed ita uti
<ul hd>magnitudo $ymmetriæ</ul> eorum foro re$pondeat, maxime quidem
<ul hd>curia imprim{is} est facienda ad dignitatem municip{ij} $iue ciuitat{is}. _E_t</ul> $i
quadrata erit, quantum habuerit latitudin{is}, <ul hd>dimidia addita</ul> con$tituatur
altitudo: $in autem oblonga fuerit, longitudo, & latitudo componatur, et
$umma compo $ita, eius dimidia pars $ub lacunar{ij}s altitudini detur. _P_ræ
terea præcingendi $unt parietes med{ij}, coron{is} ex inte$tino opere, aut al-
bario, ad dimidiam partem altitudin{is}. _Q_uæ $i non erunt, <ul hd>uox ibi di$pu-</ul>
<ul hd>tantium elata in altitudinem intelle ctui non poterit e$$e audientibus.</ul> _C_um
autem coron{is} præcincti parietes erunt, uox ab {ij}s morata, prius quàm in
a\~ere elata di{$s}ipetur, auribus erit intellecta.</p>
<h>DE THE ATRO. CAP. III.</h>
<p it>_CVM_ forum con$titutum fuerit, tum dcorum immortalium diebus fe
$t{is} ludorum $pectationibus el<007>gendus est locus theatro quàm $alu-
berrimus, uti in primo libro de $alubritatibus in mœnium collocationibus
est $criptum. _P_er ludos enim cum coniug<007>bus & l<007>ber{is} per$edentes de-
lectationibus detinentur, & <ul hd>corpora propter uoluptatem</ul> immota paten
tes habent uenas, in quas in$idunt aurarum flatus: qui $i à regionibus pa-
lu$tribus, aut al{ij}s region<007>bus uitio$is aduenient, nocentes $piritus cor-
poribus infundent. _I_ta{que} $i curio$ius eligetur locus theatro, uitabuntur ui
<pb 122><rh>M. VITRV VII</rh>
tia. _E_tiam{qúe} prouidendum est ne impetus habeat è meridie. _S_ol enim cum<?>
implet eius rotunditatem, a\~er conclu$us curuatura, ne{que} habens pote$ta-
tem uagandi uer$ando conferue$cit, & candens adurit excoquit{qúe}, <ul hd>& im</ul>
<ul hd>minuit è corporibus bumores.</ul> _I_deo maxime uitandæ $unt h{is} rebus uitio-
$æ regiones, & eligendæ $alubres. _F_undam\~etorum autem $i in montibus
fuerit, facilior erit ratio, $ed $inece{$s}itas coegerit in plano aut palu$trilo-
co eacon$titui, $olidationes $ub$tructiones{qúe}, <007>ta erunt faciendæ, quemad-
modum de fundationibus ædium $acr arum in tertio libro est $criptum.
_I_n$uper fundam\~eta lapide{is} & marmore{is} cop{ij}s gradationes ab $ub$tru
ctione fieri debent. _P_ræcinctiones ad altitudines theatrorum pro rata
parte faciendæ uidentur, ne{que} altiores, quàm quanta præ cinction{is} itine-
r{is} $it latitudo. _S_i enim excel$iores fuerint, repellent & e{ij}cient in $upe-
riorem partem uocem, nec patientur in $edibus $umm{is}, quæ $unt $upra
præcinctiones, <ul hd>uerborum ca$us certa $ignificatione ad aures peruenire</ul>.
_E_t ad $ummam ita est gubernandum, utilinea cum ad imum gradum, &
ad $ummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulos{qúe} tangat,
ita uox non impedietur. _A_ditus complures & $patio$os oportet di$pone
re, nec coniunctos $uperiores inferioribus, $ed ex omnibus loc{is} perpetu-
os & directos $ine inuer$ur{is} faciendos, uti cum populus dimittitur de
$pectacul{is}, <ul hd>ne comprimatur</ul>, $ed habeat ex omnibus loc{is} exitus $epara-
tos $ine imped<007>tione. _E_tiam diligenter est animaduertendum, ne $it locus
$urdus, $ed ut in eo uox quàm clari{$s}ime uagari po{$s}it. _H_oc uero fieri ita
poterit, $i locus electus fuerit, ubi non impediatur re$onantia. <ul hd>_V_ox autem</ul>
<mgl>V_ox quid_.</mgl>
<ul hd>est $piritus fluens, & aër{is} ictu $en$ibil{is} auditui.</ul> _E_a mouetur circulorũ
rotundationibus in finit{is}, uti $iin $tantem aquam lapide immi$$o na$can-
tur innumerabiles undarum circuli cre$centes à centro, & quàmlati{$s}ime
po{$s}int uagãtes, ni$i angu$tia loci interpellauerit, aut aliqua offen$io, quæ
non patitur de$ignationes earum undarũ ad exitus peruenire. _I_ta{que} cum
interpellentur offen$ionibus, primæ redundantes in$equentium di$turbãt
de$ignationes. _E_adem ratione uox ita ad circiniam efficit motiones. _S_ed
in aqua circuli æqua planitie in latitudinem mouentur: <ul hd>uox & in latitudi</ul>
nem progreditur, & <ul hd>altitudinem gradatim $candit</ul>. _I_gitur ut in aqua un-
darum de$ignationibus, ita in uoce cum offen$io nulla primam interpella
uerit, non d<007>$turbat $ecundam, nec in$equcntes, $ed omnes $ine re$onan-

<pb 123><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
tia perueniunt ad imorum, & $ummorum aures. _E_rgo ueteres archite-
ct<007>naturæ ue$tigia per$ecuti, indagationibus uoc{is} $cand\~etes theatrorum
perfecerunt gradationes, & quæ$iuerunt per canonicam mathematico-
rum, & mu$icam rationem, <ul hd>ut quæcun{que} uox</ul> e$$et in $cena, clarior &
$uauior ad $pectatorum perueniret aures. _V_tienim organa in æne{is} lami
n{is}, aut corne{is}, die$i, ad cordarum $onituum clar it atem perficiuntur, $ic
theatrorum, per harmonicen ad aug endam uocem, ratiocinationes ab an
tiqu{is} $unt con$titutæ.</p>
<h>DE HARMONIA. CAP. III.</h>
<p it>_HARMONIA_ autem est mu$ica liter atura ob$cura & difficil{is},
maxime quidem, quibus græce literæ non $unt notæ: quam $iuolu-
mus explicare, nece$$e est etiam græc{is} uerb{is} uti, quòd nonnulla eorum
latinas non habent appellationes. _I_ta{que} (ut potero) quàmaperti{$s}ime ex
_A_ri$toxeni $criptur{is} interpretabor, & eius diagr amma, $ub$cribam, fi
<mgr>A_ri$toxe-_
_uus mu$i-_
_cus_.</mgr>
nitiones{qúe} $onituum de$ignabo, uti qui d<007>ligentius attenderit, facilius per-
cipere po{$s}it. _V_ox enim mutationibus cũ flectitur, aliàs fit acuta, aliàs gra
u{is}: duobus{qúe} mod{is} mouetur, è quibus unus habet effectus continuatos,
alter di$tantes. _C_ontinua uox ne{que} in finitionibus con$i$tit, ne{qúe} in loco ul
lo, efficit{qúe} terminationes non apparentes, interualla autem media pa-
tentia, uti $ermone cum d<007>cimus, $ol, lux, flos, nox. _N_unc enim nec unde in
cipit, nec ubi de$init intelligitur, $ed ne{que} ex acuta fact a est grau{is}, nec ex
graui acuta apparet auribus. _P_er di$tantiam autem è contrario. nam{que}
cum flectitur in mutatione uox, $tatuit $e in alicuius $onitus fin<007>tionem, de
inde in alterius, & id ultro citro{qúe} crebro faciendo incon$tans apparet
$en$ibus, uti in cantionibus cum <ul hd>flectentes uoces uarietatem facimus mo-</ul>
<ul hd>dulation{is}</ul>. _I_ta{que} interuall{is} ea cum uer $atur, & unde initium fecit, & ubi
de${ij}t, apparet in $onorum patentibus finitionibus. _M_ediana autem
parentia interuall{is} ob$curantur. _G_enera uero modulationum $unt
<mgr>M_odula-_
_tionum ge_
_nera_.</mgr>
tria. _P_r<007>mum quod _G_ræci nominant, ἁρμοναυ. _S_ecundum, χρῶμα.
_T_ertium, διάτονου. _E_st autem <ul hd>harmoniæ</ul> modulatio ab arte conce-
pta, & ea re cantio eius maxime grauem & egregiam habet auctorita-
tem. <ul hd>_C_hroma</ul> $ubtili $olertia ac crebritate modulor um $uauiorem habet
delectationem. <ul hd>_D_iatonon uero</ul> quòd natural{is} est, facilior est interuallo

<pb 124><rh>M. VITRV VII</rh>
rum d<007>$tantia. _I_n h{is} tribus generibus di{$s}imiles $unt tetrachordorum di-
$po$itiones, quòd harmonia tetrachordorum & tonos & die$es habet bi
nas. <ul hd>_D_ie$is autem</ul> est toni pars quarta, ita in hemitonio duæ die$es $unt
<hd>
collocatæ. _C_hromati duo hemitonia in ordine $unt cõpo$ita, tertiũ triũ
hemitoniorum est interuallũ. _D_iatoni duo $unt continuati toni, tertium
hemitonium finit tetrachordi magnitudinem. _I_ta in tribus generibus
tetrachorda ex duobus ton{is}, & hemitonio $unt peræquata. _S_edip$a
cum $eparatim uniu$cuius{qúe} gener{is} finibus con$iderantur, di{$s}imilem ha
bebat interuallorum de$ignationem. _I_gitur interualla tonorum & hemi-
toniorum & tetrachor dorum in uoce diui$it natura, finiuit{qúe} terminatio
nes eorum men$ur{is}, interuallorum quantitate, mod{is}{qúe} cert{is} di$tanti-
bus con$tituit qualitates, quibus etiam artifices qui organa fabricant ex
natur a con$titut{is} utendo, comparant ad concentus conuenientes eorum
perfectiones. _S_onitus qui græce Φθόνλοι dicuntur, in uno quo{que} gene-
re$unt decem et octo, è quibus octo $unt in tribus generibus perpetui &
<hd>
$tantes, reliqui decem cum communiter modulantur $unt uagantes. _S_tan-
tes autem $unt, qui inter mobiles interpo$iti continent tetrachordi con-
iunctionem, & è generum di$criminibus $u{is} finibus $unt permanentes.
_A_ppellantur autem $ic, proslambanomenos, hypate hypaton, hypate me
$on, me$e, nete $ynemmenon, parame$e, nete diezeugmenõ, nete hyperbo
leon. _M_obiles autem $unt, qui in tetrachordo inter immotos di$po$iti in ge
neribus & loc{is} loca mutant. _V_ocabula autem habent hæc. _P_arhypate
hypaton, lichanos hypatõ, parhypate me$on, lichanos me$on, trite $ynem
menon, paranete $ymmenõ, tritediezeugmenõ, paranete diezeugmenon,
trite hyperboleon, paranete hyperboleõ. _E_i autem qui mouentur recipi
unt uirtutes alias. _I_nterualla enim & di$tantias habent cre$centes. _I_taque
parhypate, quæ in harmonia di$tat ab hypatedie$i, in _C_hromate mutata
habet hemitonium, in diatono uero tonũ. _Q_ui lichanos in harmonia dici
tur, ab hypate di$t at hemitonium, in chroma translatus, progreditur duo
hemitonia, in diatono d<007>$tat ab hypate tria hemitonia. _I_ta decem $onitus
propter translationes <007>n generibus efficiunt triplicem modulationum ua-
rietatem. _T_etrachorda autem $unt quin{que}, primum graui{$s}imum, quod
græce dicitur <164>πατου. _S_ecundum medianum, quod appellatur μέσου.
_T_ertium coniunctum, quod σννέμμενου, dicitur. _Q_uartum d<007>$iunctum

<pb 125><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
quod διεζενγυένου nominatur. _Q_uintum quod est acuti{$s}imum græce
ὑπερβόλεου dicitur. <ul hd>_C_oncentus quos</ul> natur a homin{is} modulari pote$t,
<mgr>φθόνγοι</mgr>
græce{qúe} σνμΦόνιαι dicuntur, $unt $ex, diate$$aron, d<007>apente, diapa$on,
diapa$on cum diate$$aron, diapa$on cum diapente, di$diapa$on. _I_deoque
& à numero nomina receperunt, quòd cum uox con$titerit in una $ono-
rum finitione, abea{qúe} $e flectens mutauerit, & peruenerit in quartam ter
minationem, appellatur diate$$aron, in quintam diapente, <ul hd>in oct auam dia</ul>
<ul hd>pa$on</ul>, in octauam & dimidiam, diapa$on & diate$$aron, in nonam & di
midiam, diapa$on & diap\~ete, <ul hd>in quintam decimã d<007>$diapa$on.</ul> _N_on enim
inter duo interualla, cum chordarum $on<?>tus, aut uoc{is} cantus factus fue-
rit, nec in tertia, aut $exta, aut $eptima po$$unt con$onantiæ fieri, _S_ed _(_ut
$upra $criptum est_)_ diate$$aron & diapente, ex ord<007>ne ad d<007>$diapa$on
conuenientes ex natura uoc{is} congruent{is} habent finitiones, & ei con-
centus procreantur ex coniunctione $onituũ, quigræce Φόνγοι dicũtur.</p>
<h>DE THEATRI VASIS. CAP. V.</h>
<p it>_ITA_ ex h{is} indagationibus, mathematic{is} rationibus fiunt ua$a ærea,
pro ratione magnitudin{is} theatr<007>, ea{qúe} ita fabricentur, ut cũ tangun-
tur, $onitum facere po{$s}int inter $e, diate $$aron, diapente, ex ordine ad
di$diapa$on. _P_o$teainter $edes theatri con$titut{is} cell{is} ratione mu$ica
ibi collocentur, ita uti nullum parietem tangant, circa{qúe} habeantlocum
uacuum, & à $ummo capite $patium, ponantur{qúe} inuer$a, & habeant in
parte quæ $pect at ad$cenam, $uppo$itos cuneos, ne minus altos $emipe-
de, contra{qúe} eas cellas relinquantur, aperturæ inferiorum graduum cu-
b<007>l<007>bus, longæ pedes duos, alte $emipedem. _D_e$ignationes autem earune
quibus in loc{is} con$tituantur, $ic explicentur. _S_i non erit ampla magnitu
dine theatrum, media altitudin{is} tran $uer$aregio de$ignetur, et in ea tre
decim cellæ duodecim æqualibus <007>nteruall{is} di$tantes confornicentur, uti
ea echea, quæ $upra$cripta $unt, ad neten hyperboleon $onantia, in cell{is},
quæ $unt in cornibus extrem{is}, utra{que} parte prima collocentur, $ecunda
ab extrem{is} diate$$aron ad neten diezeugmenon, tertia diate$$aron ad ne
ten parame$on, quarta diate$$aron ad neten $yncmmenon, quinta diate$$a
ron ad me$on, $exta diate$$aron ad hypatenme$on, in medio unum dia-
te$$aron ad hypatenhypaton. _I_ta hacr atiocinatione uox ab $cena, uti ab

<pb 126><rh>M. VITR VVII</rh>
centro profu$a $e cir cumagens, tactu{qúe} fer<007>ens $ingulorum ua$orum ca-
ua, excitauerit auctam claritatem, & concentu conuenientem $ibicon$o-
nantiam. _S_in autem amplior erit magn<007>tudo theatri, tunc altitudo diu<007>da
tur in partes quatuor, utitres efficiantur regiones cellarum tran$uer$e
de$ignatæ, una harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni. _E_t ab imo
quæ erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita uti in minore theatro $u-
pra $criptũ est. _I_n mediana autem parte prima, in extrem{is} cornibus ad
chromaticen, hyperboleon habentia $onitum ponantur: in $ecund{is} ab h{is}
diate$$aron, ad chromaticen diezeugmenõ: in ter t{ij}s diate$$aron, ad chro
maticen $ynemmenon, in quart{is} diate$$aron ad chromatic\~e me$on, quin-
t{is} diate$$aron ad chromaticen hypaton, $ext{is} ad parame$en, quòd et in
chromaticen hyperboleon, diapente, & ad chromaticen me$on, diate$$a
ron, habeant con$onantiæ communitatem. _I_n medio nihil est collocandũ,
ideo quòd $onituum nulla alia qualitas in chromatico genere $ymphoniæ
con$onantiam pote$t habere. _I_n $umma uero diui$ione, & regione cella-
rum, in cornibus prim{is} ad diatonon hyperboleon, fabricata ua$a $onitu
ponantur, in $ecund{is} diate$$aron ad diatonon diezeugmenon, tert{ij}s dia
te$$aron, ad diatonon $ynemmenon, quart{is} diate$$aron, ad diatonon me-
$on, quint{is} diate$$aron, ad diatonon hypatõ, $ext{is} diate$$aron ad pro$-
lambanomenon: in med<007>o ad me$en, quod ea, & ad proslambanomenõ
diapa$on, & diatonon hypaton, diapente habet $ymphoniarum commu-
nitates. _H_æc autem $i qu{is} uoluerit ad perfectũ facile perducere, animad-
uertat in extremo libro diagramma mu$ica ratione de$ignatum, quod
_A_ri$toxenus magno uigore & indu$tria, generatim diui${is} modulationi-
bus con$titutum reliquit, de quo $i qu{is} ratiocinationibus h{is} attenderit,
& ad natur am uoc{is}, & ad audientium delectationes, facilius ualuerit
theatrorum efficere perfectiones.</p>
<h>* DIAGRAMMA ILLVD COMMODIVS
_hic po$$e $ub{ij}ci, ui$um nob{is} fuit_.</h>
<pb 127>
<tb>
 ## Enarmonicũ. # Chromaticum. # Diatonicum.
Stabilis
Stabilis # Tonus # Tonus # Tonus
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Stabilis # Tonus # Tonus # Tonus
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Hemitoniũ
Mobilis # Die$is # Hemitonium # Tonus
Stabilis # Ditonus # trishemitoniũ # Tonus
</tb>
<fig>
<desc>Proslambano-
menos.</desc>
<desc>Hypate hypaton</desc>
<desc>Parhypate hypaton</desc>
<desc>Lichanos hypaton</desc>
<desc>Hypate me$on</desc>
<desc>Parhypate me$on</desc>
<desc>Lichanos me$on</desc>
<desc>Me$e</desc>
<desc>Trite $ynemmenon</desc>
<desc>Paranete $ynemmenon</desc>
<desc>Nete $ynemmenon</desc>
<desc>Parame$e</desc>
<desc>Trite diezeugmenon</desc>
<desc>Paranete diezeugmenon</desc>
<desc>Nete diezeugmenon</desc>
<desc>Trite hyperboleon</desc>
<desc>Paranete hyperboleon</desc>
<desc>Nete hyperboleon</desc>
<var>BT AH C T D T E AH T F T H AT T S T H AT T H AT T</var>
</fig>

<pb 128><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_D_icet aliqu{is} forte multa theatra _R_omæ quotann{is} facta e$$e, ne{que} ul-
<mgl>F_igura, cu_
_ius memi-_
_nit autor_.</mgl>
lam rationem harumrerũ in h{is} fu<007>$$e, $ed err auit in eo, quòd omnia pub
lica l<007>gnea theatra tabulationes habent complures, quas nece$$e est $onæ
re. _H_oc uero licet animaduertere etiam à cithared{is}, qui$uperiore tono,
<mgl>T. T_onus_.</mgl>
cum uolunt canere, aduertunt $e ad $cenæ ualuas, & ita recipiunt ab ea-
<mgl>H. H_emito_
_n<007>um_.</mgl>
rum auxil<007>o con$onantiã uoc{is}. _C_um autem ex $ol<007>d{is} rebus theatr a con-
$tituuntur, id est ex $tructura cementorum, lap<007>de, marmore, quæ $onare
<mgl>A. D_iate$-_
_$aron_.</mgl>
non po$$unt, tunc ex h{is} hacratione $unt explicanda. _S_in autem quæritur
in quo theatro ea $int facta _R_omæ, non po$$umus o$tendere, $edin _I_taliæ
<mgl>B. D_iap\~e-_
_te_.</mgl>
regionibus, & in pluribus græcorum ciuitatibus. _E_tiam{qúe} autoremba-
bemus. _L_. _M_umminum qu<007> d<007>ruto theatro _C_orinthiorum eius ænea _R_o-
<mgl>C. D_iapa-_
_$on_.</mgl>
mam deportauit, & de manub{ij}s ad ædem lunæ dedicauit. _M_ulti etiam $o
lertes architecti, qui in oppid{is} non magn{is} theatra con$tituerunt, pro-
<mgl>D. D_iapa_
_$on & d<007>a_
_te$$aron_.</mgl>
pter inop<007>am fictilibus dol{ij}s, ita $onantibus elect{is}, bac ratiocinations
compo$it{is}, perfecerunt utili{$s}imos effectus.</p>
<mgl>E. D_iapa-_
_$on & diæ_
_pente_.</mgl>
<h>DE CONFORMATIONE THEATRI
_facienda_. CAPVT VI.</h>
<mgl>F. D_i$dia-_
_pa$on_.</mgl>
<p it>_IPSIVS_ autem theatriconformatio $ic est faci\~eda, uti quàm magna
futura est perimetros imi, centro medio collocato cir cumagatur li-
nearotundation{is}, inea{qúe} quatuor $cribantur trigona paribus lateribus
& interuall{is}, quæ extremaml<007>meam circination{is} tangant, quibus etiã
in duodecim $ignorum cæle$tium de$criptione _A_$trologi, ex mu$ica con-
uenientia a$trorum, ratiocinantur.</p>
<p it>_E_xb{is} trigon{is} cuius latus fuerit proximum _S_cenæ, earegione quæ
præcidit curuaturam circination{is}, ibifiniatur $cenæ frons, & abeoloco
per centrum par allelos linea ducatur, quæ di$iungat pro$cen{ij} pulpitum.
& orche$tr æ regionem. _I_ta latius factum fuerit pulpitum, quàm _G_ræco-
rum, quòd omnes artifices in $cenam dant operam. _I_n orche$tra autem
$enatorum $unt $ed<007>bus loca de$ignata, & eius pulpiti altitudo $it ne plus
pedum quin{que}, uti qui in orche$tra $ederint, $pectare po{$s}int omniũ agen-
tium ge$tus. _C_unei $pectaculorum in theatro ita diuidantur, uti anguli
trigonorum, qui currunt circum curuatur am cir cination{is}, d<007>rigant a$-

<pb 129><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
æn$us $calas{qúe} inter cuneos ad primam præcinctionem.</p>
<p it>_S_upra autem altern{is} itineribus $uperiores cuneimed{ij} dirigantur.
_H_<007>autem qui $unt in imo, & dirigunt $calaria, erunt numero $eptem, re-
liqui quin{que} $cenæ de$ignabunt compo$it<007>onem, & unus medius contra
$e ualuas regias habere debet, & qu<007> erunt dextraac $ini$tra, ho$pitali-
um de$ignabunt compo$itionem, ex<007>remi duo $pectabunt itinera uer$ura
rum. _G_radus $pectaculorum, ubi$ub$ellia componantur, ne minus alti
$int palmo pede, ne plus pede et digit{is} $ex. _L_atitudines corum ne plus pe
des duo $em{is}, ne minus pedes duo con$tituantur.</p>
<h>DE TECTO PORTICVS THEATRI.
CAPVT VII.</h>
<p it>_TECTVM_ porticus, quod futurum est in $umma gradatione, cum
$cenæ altitudine libr atum perficiatur. _I_deo quòd uox cre$c\~es æqua
liter ad $ummas gradationes, & tectum perueniet. _N_am{que} $inõ erit æqua
le, quo minus fuerit altum, uox præripietur ad eam altitud<007>nem, ad quam
perueniet primo. _O_rche$tra inter gradus imos, quam diametron habue-
rit, eius $exta pars $umatur, & in cornibus circum{qúe} ad<007>tus, ad eius men
$ur æ perp\~ed<007>culum <007>nferiores $edes præcidantur, ct quæ præci$io fuer<007>t,
ibicon$tituantur itinerum $upercilia: ita enim $at{is} altitudinem habebunt
corum con$ormationes. _S_cenæ longitudo ad orche$træ diametron, du-
plex f<007>eridebet. _P_od{ij} altitudo ab l<007>bramento pulpiti cum corona & ly-
$i, duodecima orche$træ diametri. _S_upra podium columnæ cũ capitul{is}
& fpir{is} altæ quarta parte eiu$dem diametri. _E_pi$tyl<007>a & ornamenta
carum columnarum altitudin{is} quinta parte. _P_luteum in $uper cum unda
& corona inferior{is} plutei dimidia parte, $upra id pluteũ columnæ quar
ta parte minore altitudine $int, quàm inferiores. _E_p<007>$tylia & ornamenta
earum columnarum quinta parte. _I_tem $i tertia epi$cenos futura erit, me-
diam in plutei, $ummum $it dimidia parte. _C_olumnæ $ummæ medianarum
minus altæ $int quarta parte. _E_p<007>$tylia cum coron{is} earum columnarũ,
<007>t\~e habeãt altitudin{is} quintã partem. _N_ec tamen in omn<007>bustheatr{is} $ym
mctriæ adomnes rationes, & effectus po$$unt re$põdere, $ed oportet ar-
chitectũ animaduertere quibus proport<007>onibus nece$$e $<007>t $equi $ymme-
triã, & quibus rationibus ad loci naturam, aut magnitudine opus debeat
temperari.</p>

<pb 130><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>ROTVNDARVM MONOPTERARVM AC PE
_ripterarum ædium in $ummo tholata fere_
_perindicata f<007>gura_.</h>
<fig/>

<pb 131><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
<p it>_S_unt enim res, quas & in pu$illo, & in magno theatro, nece$$e cstea
dem magnitudine fieri propter u$um, utigradus, diazomata, pluteos, iti-
nera, a$cen$us, pulpita, tribunalia, & $iqua alia intercurrunt, ex quibus
nece{$s}itas cogit di$cedere ab $ymmetria, ne imped<007>atur u$us. _N_on minus
$<007>qua exiguitas copiarũ, id est marmor{is}, materiæ, reliquarum{qúe} rerum,
quæ par antur in opere defuerint, paululum demere, aut ad{ij}cere: dumid
ne nimium <007>mprobe f<007>at, $ed cum $en$u, non erit alienum. _H_oc autem erit
$i architectus erit u$u peritus: prætereaingenio mobili $olertia{qúe} non fue
rit uiduatus. _I_p$æ autem $cenæ $uas habeant rationes explicatas, ita uti
mediæ ualuæ ornatus habeant aulæ regiæ, dexira ac $in<007>$tra ho$pitalia.
_S_ecunàum autem ea $patia ad ornatus comparata (quæ loca _G_ræci περι
άητονς dicũt, abeo, quòd machinæ $unt in {ij}s loc{is} uer$at<007>les trigonos ba
bentes) in $<007>ngula tres $int $pec<007>es ornation{is}, quæ cum aut fabularum
mutationes $unt futuræ, $eu deorum aduentus cum tonitribus repentin{is},
uer $entur, mutent{qúe} $peciemornation{is} in frontes. _S_ecundum ea loca uer
$uræ $unt procurrentes, quæ eff<007>ciunt una à foro, altera à peregre aditus
in $cenam.</p>
<h>DE TRIBVS SCENARVM GENERIBVS.
CAPVT VIII.</h>
<p it>_GENERA_ autem $unt $cenarum tria, unum quod dicitur _T_ragi-
cum, alterum _C_omicum, tertium _S_atyricum. _H_orum autem orna-
tus $unt inter $e di{$s}imiles di$par<007>{qúe} ratione, quòdtragice de$ormantur co-
lumn{is}, fa$tig{ij}s & $ign{is}, reliqu{is}{qúe} regal<007>bus rebus. _C_omicæ autem ædi
f<007>ciorum priuatorum, & mænianorum habent $peciem, perfectus{qúe} fene
$tr{is} di$po$itos imitatione communium æd<007>f<007>ciorum rationibus. _S_atyri-
cæ uero ornantur arboribus, $pelunc{is}, mont<007>bus, reliqu{is}{qúe} agre$t<007>bus re
bus, in topiar{ij} oper{is} $peciem de$ormat{is}. _I_n _G_ræcorũ theatr{is} non om-
nia{ij}$dem ration<007>bus $unt facienda, quòd primum in ima circinatione, ut
in _L_atino, trigonorum quaturo, in eo quadratorũ trium anguli circina-
tion{is} lineam tangunt. _E_t cuius quadratilatus est proximum $cenæ, præ-
cidit{qúe} curuaturam circination{is}, earegione de$ignatur f<007>nitio pro$ce-
n{ij}, & ab ea regione adextremam circinationem curuaturæ, par allelos
<pb 132><rh>M. VITRVVII</rh>
linea de$ignatur, in qua con$tituitur frons $cenæ, per centrum{qúe} orche-
$træ pro$cen{ij} regione.</p>
<p it>_P_arallelos linea de$cr<007>bitur, et quæ $ecat circination{is} line as, dextra
ac $ini$tra in cornibus hemicycli centra de$ignantur, & circino colloca-
to in dextra ab interuallo $ini$tro circumagitur circinatio ad pro$cen{ij}
dextram partem. _I_tem centro collocato in $ini$tro cornu ab interuallo
dextro circumagitur ad pro$cen{ij} $ini$tram partem. _I_ta tribus centr{is}
hac de$criptione, ampliorem habent orche$tram græci, et $cenãrece{$s}io-
rem, minore{qúe} latitudine pulpitum, quod λογ{εῖ}ιου appellant. _I_deóque
apud eos tragici & comici actores in $cena peragunt, reliqui autem ar-
tifices $uas per or che$tram præ$tant actiones. _I_taq; ex eo $cenici & thy
melicigræce $eparatim nominantur. _E_ius logei alt<007>tudo non minus debet
e$$e pedum decem, non plus duodecim. Gradationes $calarum inter cune
os & $edes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam præcin
ctionem, ab ea præcinctione inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad
$ummam quoties præcinguntur, altero tanto $emper amplificantur. _C_um
hæc omnia $umma cura $olertia{qúe} explicata $int, tunc etiam diligentius
est animaduertendum uti $it electus locus, in quo leniter applicet$e uox,
neq; repul$a re$iliens incertas auribus referat $ignificationes.</p>
<p it>Sunt enim nonnulli loci natur aliter impedientes uoc{is} motus, uti di$$o
nantes, qui græce dicuntur κατηχ{οũ}ντες circun$onantes, qui apud eos
nominantur περικχ{οũ}ντες. _I_tem re$onãtes, qui dicuntur ᾀντηχ{οũ}ντες,
con$onantesque, quos appellant σννηχ{οũ}ντες. _D_i$$onantes $unt, in
quibus uox prima, cum est elata in altitudinem, offen$a $uperioribus $o
lid{is} corporibus, repul$a{qúe} re$iliens in imum, opprimit in$equent{is} uoc{is}
elationem. _C_ircum$onãtes autem $unt, in quibus circumuagando coacta
uox$e $olu\~es in medio $ine extrem{is} ca$ibus $onans, ibiextinguitur incer
tauerborum $ignificatione. _R_e$onantes uero, in quibus cum in $olido ta-
ctu percu$$a re$iliat imagines exprimendo, noui{$s}imos ca$us duplices fa-
ciunt auditu. _I_tem con$onantes $unt, in quibus ab im{is} auxiliata cum incre
mento $candens, ingreditur ad aures di$creta uerborum claritate. _I_ta $i in
locorum electione fuerit diligens animaduer$io, emendatus erit pruden-
tia ad utilitatem in theatr{is} uoc{is} effectus. _F_ormarum autem de$criptio-
nes inter $e di$criminibus h{is} erunt notatæ, uti quæ ex quadrat{is} de$ignã-

<pb 133><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
tur, Græcorum, quæ ex paribus trigonorũ lateribus, _L_atinorum habeãt
u$us. _I_ta h{is} præ$cription<007>bus qui uoluerit uti, emendatas efficiet theatro
rum perfectiones.</p>
<h>DE PORTICIBVS POST SCENAM ET
_ambulationibus._ CAP. IX.</h>
<p it>_POST_ $cenam porticus $unt con$tituendæ, uti cum hymbres repen
tiniludos interpellauerint, habeat populus, quo $erecipiat ex thea-
tro. _C_oragia{qúe} laxamentum habeant ad chorum parandum, uti$unt por
ticus _P_õpeianæ, item{qúe} _A_then{is} porticus _E_umenici, patr{is}{qúe} _L_iberipha-
num. _E_t exeuntibus è theatro $ini$tra parte odeum, quòd _A_then{is} _P_eri-
cles column{is} lapide{is} di$po$uit, nauium{qúe} mal{is} & ant\~en{is} è $pol{ij}s per-
$ic{is} pertexit. _I_dem autem etiam incen$um _M_ithridatico bello rex _A_rio-
barzanes re$tituit, Smyrnæ $trategeũ. _T_rallibus porticus ex utraq; par-
te (ut $cenæ) $upra $tadium, cæter{is}{qúe} ciuitatibus, quæ diligentiores ha-
buerunt architectos. _C_irca theatra $unt port<007>cus & ambulationes, quæ
uidentur ita oportere collocari, utiduplices $int, habeantque exteriores
columnas _D_oricas cum epi$tyl{ij}s et ornament{is}, ex ratione modulation{is}
_D_oricæ perfectas. _L_atitudines autem earum ita oportere fieri uidentur,
uti quãta altitudine columnæ fuerint exteriores, tantam latitudinem habe
ant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias, & à media-
n{is} ad parietes, qui circuncludunt porticus ambulationes. _M_edianæ aut\~e
columnæ quinta parte altiores $int, quàm exteriores, $ed aut _I_onico, aut
_C_orinthio genere deformentur. _C_olumnarum autem proportiones &
$ymmetriæ, non erunt {ij}$dem rationibus, quibus in ædibus $acr{is} $crip$i.
_A_liam enim in deorum templ{is} debent habere grauitatem, al<007>am in por-
ticibus et cæter{is} operibus $ubtilitatem. _I_taq; $i _D_orici gener{is} erunt co-
lumnæ, dimetiantur earum altitudines cum capitul{is} in partes quindecim,
& ex e{is} partibus una con$tituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli ra-
tionem omn{is} oper{is} erit explicatio, et in imo columnæ cra{$s}itudo fiat duo
rum modulorum. _I_ntercolumnium quinq; & moduli dimidia parte. _A_l-
titudo columnæ, præter capitulum, quatuordecim modulorum. _C_apituli
altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorũ, & moduli $extæ par-

<pb 134><rh>M. VITRVVII</rh>
t{is}. _C_æterioper{is} modulationes, utiin ædibus $acr{is} in l<007>bro quarto $cri-
ptum est, ita perficiantur. Sin autem _I_onice columnæ fient, $capus præter
$piram & capitulum, in octo partes & dimidiam diuidatur, & ex h{is}
una cra{$s}itudini columnæ detur. Spira cum plintho dimidia cra{$s}itudine
con$tituatur. _C_apituli ratio ita fiat, uti in tertio l<007>bro est demon$tratum.
Si _C_orinthia erit, $capus & $pira, uti in _I_onica: cap<007>tulum autem, quemad
modum in quarto libro est $criptum, ita habeat rationem: $tylobat{is}{qúe}
adiectio, quæ fit per $camillos impares, ex de$criptione, quæ $upra $crt-
pta est in l<007>bro tertio, $umatur. _E_pi$tylia, coronæ, cætera{qúe} omnia, ad co-
lumnarum rationem, ex $cript{is} uoluminum $uperiorum explicentur.</p>
<p it>_M_edia uero $patia, <ul hd>quæ erunt $ub diuo inter porticus</ul>, adornãda uiridi
bus uidentur, <ul hd>quòd hypæthræ ambulationes habent magnam $alubrita-</ul>
<mgl>H_ypæteæ_
_ambulatio_</mgl>
<ul hd>tem. _E_t</ul> primum oculorum, quòd ex uirid<007>bus $ubtil{is} & extenuatus aër,
propter motionem corpor{is} influens <ul hd>perlimat $peciem, & ita auferens</ul>
<ul hd>ex ocul{is} humorem cra$$um, aciem tenuem & acutam $peciem relinquit.</ul>
_P_ræterea cum corpus motionibus in ambulatione cale$cat, <ul hd>humores ex</ul>
<ul hd>membr{is} aër exugendo, imminuit</ul> plenitates, extenuat{qúe} di{$s}ipando, quòd
plus inest, quàm corpus pote$t $u$tinere. _H_oc autem ita e$$e ex eo licet a-
nimaduertere, quòd $ub tect{is} cum $int aquarum fontes, aut etiam $ub ter
rapalu$tr{is} abundãtia, ex h{is} nullus $urg<007>t humor nebulo$us, $ed in aper
t{is} hypæthr{is}{qúe} loc{is}, <ul hd>cũ$ol oriens uapore</ul> tangit mundum, ex humid{is} &
abundantibus excitat humores, & etiam conglobatos in altitudinem tol-
lit. _E_rgo $i ita uidetur, uti in hypæthr{is} loc{is}, ab aëre humores ex corpo-
ribus <ul hd>exugantur mole$tiores</ul>, quemadmodum ex terra per nebulas uiden
tur, non puto dubium e$$e, quin <ul hd>ampli{$s}imas & ornati{$s}imas</ul> $ub diuo hy-
pæthr{is}{qúe} collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. _E_æ autem, uti
$int $emper $iccæ & nõluto$æ, $ic erit faciendũ. _F_odiantur & exinaniã-
tur quàmalti{$s}ime, & dextra atq; $ini$tra <ul hd>$tructiles cloacæ fiant</ul>, in{qúe} ea-
rum parietibus, qui ad ambulationem $pectauerint, <ul hd>tubuli in$truãtur</ul> in-
clinati fa$tigio in cloac{is}. _H_{is} perfect{is} compleantur ealoca carbonibus,
deinde in$uper $abulone eæ ambulationes $ternantur & exæquentur, ita
propter carbonum natur <ul hd>alemraritatem</ul>, & tubulorum in cloacas in$tru
ctionem, excipientur aquarum abundantiæ, & ita $iccæ, & $ine humore
perfectæ fuerint ambulationes. _P_ræterea in h{is} operibus the $auri $unt

<pb 135><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
ciuitat<007>bus in nece$$ar{ij}s rebus à maioribus con$tituti. _I_n conclu$ionibus
enim reliqui omnes faciliores $unt apparatus, quàm lignorum. Sal enim
facile ante importatur, frumenta publice priuatim{qúe} expeditius conge-
runtur, & $ide$int, holeribus, carne, $eu leguminibus defenditur. _A_quæ
fo$$ur{is} puteorum, & de cœlo repentin{is} tempe$tatibus ex tegul{is} exci-
piuntur. _D_elignatione, quæ maxime nece$$ari<?> est ad cibum excoquen-
dum, difficil{is} & mole$ta est apparatio, quòd & tarde comportatur, &
plus con$umitur. _I_n eius$moditemporibus, tunc eæ ambulationes aperiun
tur, & men$uræ tributim $ingul{is} capitibus de$ignantur. _I_ta duas res
egregias hypæthræ ambulationes præ$tant, <ul hd>unam in pace $alubritat{is}, al</ul>
<ul hd>teram in bello $alut{is}</ul>. _E_rgo h{is} ration<007>bus, ambulationum explicationes
non $olum po$t $cenam theatri, $ed etiam omniũ deorum templ{is} effectæ,
magnas ciuitat<007>bus præ$tare poterunt utilitates. _Q_uoniam hæc ànob{is}
$at{is} uidentur e$$e expo$ita, nunc in$equentur balnearum di$po$itionum
demon$trationes.</p>
<h>DE BALNEARVM DISPOSITIONIBVS
_& partibus._ CAPVT X.</h>
<p it>_PRIMVM_ eligendus locus est quàmcalidi{$s}imus, id est, auer$us à
Septentrione & Aquilone. _I_p$a autem caldaria tepidaria{qúe} lumen
habeant ab occidente hyberno. Sin autem natura loci impedierit, utiq; à
meridie, quòd maxime tempus lauandi à meridiano ad ue$perum est con-
$titutũ:& item est animaduertendũ, uti caldaria muliebria uir<007>lia{qúe} con-
iuncta, & in {ij}$dem regionibus $int collocata. Sic enim efficietur, ut in
ua$aria ex hypocau$to commun{is} $it u$us eorum utr{is}{qúe}. _A_hena $upra hy
pocau$tum tria $unt componenda, unum caldarium, alterum tepidarium,
tertium frigidarium: & ita collocãda, uti ex tepidario in caldarium, quan
tum aquæ caldæ exierit, influat. _D_e frigidario in tepidarium ad eundem
modum, te$tudines{qúe} alueorum ex communi hypocau$icale facientur.</p>

<pb 136><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>BALNEARVM DISPOSITIO ET EARVM
_interiorum membrorum affigurata con$tructio._</h>
<fig>
<var>A B C D</var>
</fig>
<pb 137><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
<p it>Su$pen$uræ caldariorum ita $unt faciendæ, utiprimum $e$quipedali-
bus tegul{is} $olum $ternatur inclinatum ad hypocau$im, utipila cum mitta
tur, nõ po{$s}it intro re$i$tere, $ed rur$us rcdeat ad præfurnium, ip$a per $e
ita fiãma facilius peruagabitur $ub $u$pen$ione, $upra{qúe} latercul{is} be$$ali
bus p<007>læ $truantur ita di$po$itæ, uti bipedales tegulæ po{$s}int $upra e$$e
collocatæ. _A_ltitudinem autem pilæ habeant pedum duorum, eæ{qúe} $truan-
tur arg<007>lla cum capillo $ubacta, $upra{qúe} colloc\~etur tegulæ bipedales, quæ
$u$tineant pauimentum. _C_oncamer ationes uero $iex $tructura factæ fue-
rint, erunt utiliores. _S_in autem contignationes fuerint, figlinũ opus $ub{ij}-
ciatur. Sed hoc ita erit faciendum. _R_egulæ ferreæ aut arcus fiant, eæ{qúe} un
cin{is} ferre{<007>s} ad contignationem $u$pendantur quàm creberrim{is}, eæ{qúe} re
gulæ $iue arcus ita di$ponantur, ut tegulæ $ine marginibus $edere in dua-
bus inuehi{qúe} po{$s}int, & ita totæ concamer ationes in ferro nitentes $int
perfectæ, earum{qúe} camerarum $uperiora coagmenta ex argilla cum capil
lo $ubacta l<007>niantur. _I_nferior autem pars, quæ ad pauimentum $pectat,
primum te$ta cum calce trulli$$etur, deinde opere albario $iue tectorio
poliatur, eæ{qúe} cameræ in caldar{ij}s $iduplices factæ fuerint, meliorem ha-
bebunt u$um. _N_on enim àuapore humor corrumpere poterit materiem
contignation{is}, $ed inter duas camer as uagabitur. _M_agnitudines autem
balnearum uid\~etur fieri pro copia hominum. Sint autem ita compo$itæ.
_Q_uanta longitudo fuerit, tertia demptalatitudo $it, præter $cholã labri-
& aluei. _L_abrum uti{que} $ub lumine faciendum uidetur, ne $tantes circum,
$u{is} umbr{is} ob$curent lucem. Scholas autem labrorum ita fierioportet
$patio$as, ut cum priores occupauerintloca, circum $pectantes reliquire
cte $tare po{$s}int. _A_lue<007> autem latitudo inter parietem & pluteum, ne mi-
nus $it pedes $enos, ut gradus inferior inde auferat, & pulu<007>nus duos pe-
des. _L_aconicum, $udat<007>ones{qúe} $unt coniungendæ tepidario, eæ{qúe} quàmla
tæ fuerint, tantam altitudinem habeãt ad imam curuatur am bemi$pher{ij},
medium{qúe} lumen in hemi$pherio relinquatur, ex eo{qúe} clypeum æneum ca-
ten{is} pendeat, per cuius reductiones & demi{$s}iones perficietur $udatio-
n{is} temper atura, ip$um{qúe} ad circinũ fieri oportere uidetur, ut æqualiter
à medio, flammæ uapor{is}{qúe} u{is} per curuaturæ rotũdationes peruagetur.</p>

<pb 138><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE PALESTRARVM AEDIFICATIONE
& _xy$t{is}_. CAPVT XI.</h>
<p it>_NVNC_ mihiuidetur (tamet$inon $int _I_talicæ con$uetudin{is}) pa-
le$tr arum ædificationes tradere explicate, & quemadmodũ apud
_G_ræcos con$tituantur mon$trare. _C_on$t<007>tuuntur autem in tribus portici
bus exedræ $patio$æ, habentes $edes, in quibus _P_hilo$ophi, _R_hetores, reli-
qui{qúe} qui$tud{ij}s delectantur, $edentes di$putare po{$s}int. _I_n pale$tr{is} peri-
$tylia quadrata $iue oblonga ita $unt facienda, uti duorum $tadiorum ba-
beant ambulation{is} circuitionem, quod _G_ræciuocant διανλὸυ, ex qui-
bus tres porticus $implices di$ponantur, quarta{qúe} quæ ad meridianas re
giones est conuer$a, duplex, uti cum tempe$tates uento$æ $unt, non po{$s}it
a$pergo in interiorem partem peruenirc. _I_n duplici autem porticu collo-
centur hæc membra. _E_phœbeum in medio (hoc autem est exedra am-
pli{$s}<007>ma cum $edibus, quæ tertia parte longior $it quàm lata) $ub dextro
corticeum, deinde proxime conni$terium, à conn<007>fterio inuer$ura porti-
cus frigida lauatio, quam _G_ræci λοντρὸυ uocitant, ad $ini$tram ephœbei
elæothe$ium, proxime autem elæothe$ium, frigidarium, ab eòque iter in
propnigeum in uer$ur a porticus, proxime autem intror$us è regione fri-
gidar{ij} collocetur concamerata $udatio, longitudine duplex, quàm latitu
dine, quæ habeat in uer$ur{is} ex una parte laconicum ad eundem modum
(uti $upra $criptum est) compo$itum. _E_x aduer$o laconici, caldam laua
tionem. _I_n pale$tra peri$tylia (quemadmodum $upra $criptum est) ita
debent e$$e perfecte di$tributa. _E_xtrà autem di$ponantur porticus tres,
una ex peri$tylio exeuntibus, duæ dextra at{que} $ini$tra $tadiatæ. _E_x quibus
una, quæ $pectauerit ad $eptentrionem, perficiatur duplex ampli{$s}ima la
titudine: altera $implex ita facta, uti in partibus, quæ fuerint circa parie-
tes & quæ erunt ad columnas, margines habeant uti $emitas, non minus
pedum denum, medium{qúe} excauatum, uti gradus bini $int in de$cen$u$e$-
quipedali à marginibus ad planitiem. _Q_uæ planities $it ne minus lata pe
dum duodecim. _I_ta quiue$titi ambulauerint circum in marginibus, non
impedientur ab cunct{is} $e exerc\~etibus. _H_æc autem porticus ξνςὸς apud
_G_ræcos uocitatur, quód _A_thletæ per hyberna t\~epora in tect{is} $tad{ij}s ex-
ercentur. _F_aciunda autem xy$ta $ic <?>identur, ut $int inter duas porticus

<pb 139><rh>DE ARCHITEC. LIB. V.</rh>
$yluæ, aut platanones, & in h<007>s perficiantur inter arbores ambulationes
ibi{qúe} ex opere $ignino $tationes. _P_roxime autem xy$tum & duplic\~e porti
cum, de$ign\~etur hypæthræ ambulationes, quas _G_ræcì ϖερμιδας,
no$trixy$ta appellant, in quas per byemem ex xy$to $ereno cœlo athletæ
prodeuntes exerc\~etur. _P_o$t xy$tum autem $tadium, ita figuratum, ut po$-
$int hominum copiæ cum laxam\~eto athletas certantes $pectare. _Q_uæ in
<?>œn<007>bus nece$$aria uidebantur e$$e, ut apte di$ponantur, per$crip$i.</p>
<h>DE PORTVBVS ET STRVCTVRIS IN
_aqua faciend{is}_. CAP. XII.</h>
<p it>_DE_ oportunitate autem portuum non est prætermittendum, $ed
quibus ration<007>bus tueantur naues in h{is} tempe$tat<007>bus, explican-
dum. _H_i autem natur aliter $i$int po$iti, habeãt{qúe} acroteria $iue promon
toria procurrentia, ex qu<007>bus intror$us curuaturæ $iue uer $uræ exloci
natur a fuerint conformatæ, maximas utilitates uidentur habere. _C_<007>rcum
enim porticus, $iue naualia $unt facienda, $iue ex porticibus aditus ad
emporia, turres{qúe} ex utra{que} parte collocandæ, ex quibus catenæ traduci
per machinas po{$s}int. Sin autem non natur alem locum, ne{que} idoneum ad
tuendas ab tempe$tatibus naues habuerimus, ita uidetur e$$e faciendum,
uti $inullum flumen in h{is} loc{is} impedierit, $ed erit ex una parte $tatio,
tunc ex altera parte $tructur{is} $iue aggeribus expediantur progre$$us,
& ita conformandæ portuum conclu$iones. _E_æ autem $tructuræ, quæ in
aqua $unt futuræ, uidentur $ic e$$e faciendæ, uti portetur pulu{is} à regioni
bus, quæ $unt à cum{is} continuatæ adpromontor<007>ũ _M_ineruæ, {is}{qúe} mi$cea-
tur uti in mortario duo ad unum re$põdeant: deinde tunc in eo loco, qui
definitus erit, arcæ $tipitibus robu$te{is} & caten{is} inclu$æ in aquam de-
m<007>ttendæ de$tinandæ{qúe} firmiter. _D_einde inter eas ex tran$till{is} inferior
pars $ub aqua exæquanda & purganda, & cement{is} ex mortario mate-
ria mixta (quemadmodum $upra $criptum est) <?>bicongerendum, doni-
cum compleatur $tructuræ $patium, quod fuerit inter arcas. _H_oc autem
munus naturale habent ealoca, quæ $upra $cripta $unt.</p>
<p it>Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi, de$tinatæ arcæ
non poluerint contineri, tũc ab ip$a terra $iue crepidine puluinus quàm-

<pb 140><rh>M. VITRVVII</rh>
firmi{$s}ime $truatur. _I_s{qúe} puluinus exæquata $truatur planitie minus, qu@
dimidiæ part{is}: reliquum, quod est proxime litus, proclinatum latus ha-
beat. _D_einde adip$am aquam & latera, pulu<007>no circiter $e$quipedales
margines $truantur æquil<007>bres ei planitiæ, quæ $upra $cripta est. _T_unc
proclinatio ea impleatur arena, & exæquatur cum margine in planitia
puluini. _D_einde in$uper eam exæquationem pila quàm magna con$ti-
tuta fuerit, ibi$truatur, eáque cum erit extructa, relinquatur ne minus
quàm duos men$es, ut $icce$cat. _T_unc autem $uccidatur margo, quæ $u$ti-
net arenam. _I_ta arena fluctibus $ubruta efficiet in mare pilæ præcipita-
tionem.</p>
<p it>_H_ac ratione quotie$cun{que} opus fuerit, in aquam poterit e$$e progre$-
$us. _I_n quibus autem loc{is} pulu{is} non na$citur, h{is} rationibus erit facien-
dum, utiarcæ duplices relat{is} tabul{is} & caten{is} colligatæ ineo loco, qui
finitus erit, con$tituantur, & inter de$tinatas creta meron<007>bus ex ulua pa
lu$trifact{is} calcetur. _C_um ita bene calcatum & quàmden$i{$s}ime fuerit,
tunc cocle{is}, rot{is}, tympan{is} collocat{is}, locus qui in ea $eptione finitus fue
rit, exinaniatur $icceturque, & ibiinter $eptiones fundament a fodian-
tur. Si terrena erunt, u${que} ad $olidum cra{$s}iora quàm murus, qui $upra fu
turus erit, exinaniatur, $iccetur{qúe}, & tunc $tructura ex cement{is} calce et
arena compleatur. Sin autem moll{is} locus erit, pal{is} u$tilat{is} alne{is}, aut
oleagine{is}, autrobu$te{is} configatur, & carbonibus compleatur, quemad
modum in theatrorum & murifundationibus est $criptum.</p>
<p it>_D_einde tunc quadrato $axo murus ducatur iunct ur{is} quàmlongi{$s}i-
m{is}, uti maxime med{ij} lapides coagment{is} contineantur. _T_unc qui locus
erit inter murum, ruder atione $iue $tructura compleatur. _I_ta erit uti po$-
$it turr{is} in$uper ædificari. _H_{is} perfect{is} naualiorum ea erit ratio, ut con
$tituantur $pectantia maxime ad $eptentrionem, nam meridianæ regio-
nes propter æ$tus, cariem, tineam, teredines, reliqua{qúe} be$tiarum noc\~eti-
um genera procreant, alendo{qúe} con$eruant, ea{qúe} ædificia minime $unt ma
terianda propter incendia. _D_emagnitudinibus autem finitio nulla debet
e$$e, $ed faciunda ad max<007>mum nauium modum, uti & $i maiores naues
$ubductæ fuerint, babeant cum laxamento ibicollocationem. _Q_uæ ne-
ce$$aria ad utilitatem in ciuitatibus publicorum locorum $uccurrere mihi
potuerunt, quemadmodũ con$tituantur & perficiantur, in hoc uolumine

<pb 141><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
$crip$i. _P_riuatorum autem ædificiorum utilitates, & eorum$ymmetria<?>
in $equenti uolumine ratiocinabor.</p>
<h>M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SEXTVS.</h>
<p it>_ARISTIPPVS PHILOSOPHVS SOCRA_
ticus, naufragio cum eiectus ad _R_hodien$ium li-
tus animaduerti$$et geometrica $chemata de$cri-
pta, exclamaui$$e ad comites ita dicitur, _B_ene
$peremus, hominum enim ue$tigia uideo, $tatim{qúe} in
oppidum _R_hodum contendit, & recta gymna$ium
deuenit, ibi{qúe} de philo$ophia di$putans muneribus est donatus, ut non tan
tum $e ornaret, $ed etiam e{is}, qui unà fuerant, ue$titum & cætera, quæ
opus e$$ent ad uictum præ$taret. _C_um autem eius comites in patriam re-
uerti uolui$$ent, <007>nterrogarent{qúe} eum quid nam uellet domum renuncia-
ri. _T_unc ita mandauit dicere, eiu$modi po$$e{$s}iones & uiatica l<007>ber{is}
<mgr>NOTA.</mgr>
oportere parari, quæ etiam è naufragio unà po$$ent enatare. _N_am{que} ea
uera præ$idia $unt uitæ, quibus ne{que} fortunæ tempe$tas iniqua, ne{que} publi
carum rerum mutatio, nc{que} belli ua$tatio pote$i nocere. _N_on minus eam
$ententiam augendo _T_heophra$tus, hortando, doctos potius e$$e quàm pe
cuniæ confidentes, ita ponit, _D_octum ex omnibus $olum, ne{que} in alien{is}
loc{is} peregrinum, ne{que} ami{$s}{is} familiaribus & nece$$ar{ij}s, inopem amico
rum: $ed in omnicititate e$$eciuem, difficiles{qúe} fortunæ, $ine timore po$$e
de$picere ca$us. _A_t qui non doctr<007>narum, $ed $elicitat{is} præ$id{ij}s putaret
$e e$$e uallatum, labid{is} itineribus uadentem, non $tabili, $ed infirma con-
flictari uita. _E_picurus uero non di{$s}imil<007>ter ait. _P_auca $apientibus fortu-
nam tribuere, quæ autem maxima & nece$$aria $unt, animi ment{is}{qúe} co-
gitationibus gubernari.</p>
<p it>_H_æc ita e$$e plures _P_hilo$ophi dixerunt, nõ minus etiã _P_oetæ, qui anti
quas comedias græce $crip$erunt, & ea$dem $ent\~etias uer $ibus in $cena
pronũciauerũt, _E_uchrates, _C_hionides, _A_ri$tophanes, maxime etiã cũh{is}
<pb 142><rh>M. VITRVVII</rh>
_A_lex{is}, qui _A_thenien$es ait, ideo oportere laudari, quòd omnium _G_ræco
rum leges cogunt parentes ali à l<007>ber{is}, _A_thenten$ium nõ omnes, n<007>$ieos
qui liber os artibus erudi$$ent. _O_mnia enim muner a fortunæ cum dantur,
ab ea fac<007>ll<007>me adimuntur, di$ciplinæ uero coniunct æ cum anim{is}, nullo
tempore deficiunt, $ed permanent $tabiliter ad $ummum exitum uitæ.
_I_ta{que} ego maximas infinitasque parentibus ago, at{que} habeo gratias, quòd
_A_then<007>en$ium legem probantes me arte erudiendum cur auerunt, & ca,
quæ non pote$t e$$e probata $ine liter atura encyclyo{qúe} doctrinarum om-
n<007>um di$ciplina. _C_um ergo & parentum cura, & præceptorum doctri-
n{is} auctas haberem copias d<007>$ciplinarum, philolog{is} & ph<007>lotechn{is} re-
bus, comment ariorum{qúe} $criptur{is} me delectans, eas po$$e{$s}iones animo
paraui, è quibus hæc est fructuum $umma, nullam plus habendinece{$s}ita-
tem, eam{qúe} e$$e propr<007>etatem diuitiarum mdxime, nihil de$iderare. _S_ed
<mgl>D_iuitiæ ue_
_ræ nihil de_
_$iderare_.</mgl>
$orte nonnulli hæc leuia iudic antes, putãt eos e$$e tantum $apientes, qui pe
cunia $unt copio$i. _I_ta{que} pleri{qúe} ad id propo$itum contendentes, audacia
adhib<007>ta cum diuit{ij}s etiam notitiam $unt con$ecuti _E_go autem _C_æ$ar, nõ
ad pecuniam par andam ex arte dedi $tudium, $ed potius tenuitatem cum
bona fama, quàm abundantiam cum infamia $equendam probaui, ideo no
ticies parum est ad$ecuta, $ed tam\~e h{is} uolumin<007>bus æ dit{is} (ut $pero) po-
$teris etiam ero notus. _N_e{que} est mirandum, quid ita plur<007>bus $im igno-
tus. _C_æteriarchitectirogant & ambiunt, ut architectentur, mihi autem
à præceptor<007>bus est traditum, rogatum non rogantem oportere $u$cipe-
re curam, quod ingenuus color mouetur pudore, petendo rem $u$picio-
$am. _N_am bene$icium dantes non accipientes ambiuntur. _Q_u<007>d enim pu
temus $u$picar<007>, quirogetur de patrimonio $umptus faciendos committe-
re gratiæ petent{is}, ni$i quàd prædæ compend{ij}{qúe} eius cau$a iudicet facien-
dum? _I_ta{que} maiores primum à genere probat{is}, opera tradebant archite-
ct{is}. _D_einde quærebant $ihone$te e$$ent educati, ingenuo pudori, non au
dac<007>æ proteruitat{is} committendum iudicantes. _I_p$i autem artifices non
erudie bant ni$i $uos l<007>beros, aut cognatos, & eos u<007>ros bonos in$tituebãt,
quibus tantarumrerum fidei, pecuniæ $ine dubitatione permitterentur.
_C_um autem animaduerto ab indo ct{is} & imperit{is} tantæ di$ciplinæ magni
tudinem iactari, & ab h{is} qui non modo architecturæ, $ed omnino ne fa-
bricæ quidem noticiam habent, non po$$um non laudare patres $amilias

<pb 143><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
eos, qui liter aturæ fiducia conf<007>rmati per $e ædificantes, ita iudicant, $i im
perit{is} $it committendum, ip$os potius digniores e$$e ad $uam uolunta-
tem, quàm ad alienam pecun<007>æ con$umere $ummam. _I_ta{que} nemo artem ul
lam aliam conatur domi facere, uti $utrinam, uel fullonicam, aut ex cæte-
r{is}, quæ $unt faciliores, n<007>$i architectur am, ideo quod qui profitentur non
arte uera, $ed fal$o nominãtur architect<007>. _Q_uasob res corpus architectu
ræ, rationes{qúe} e<007>us putaui dil<007>gent<007>{$s}ime con$cribendas, op<007>nans id munus
omnibus gentibus non ingratum $uturum. _I_gitur quoniam <007>n quinto de
oportunitate communium operum per $crip$i, in hoc uolumine priuato-
rum æd<007>$iciorũ ratiocinationes, & commen$us $ymmetriarũ expl<007>cabo.</p>
<h>DE DIVERSIS REGIONVM QVALITA-
_tibus, & uar{ij}s cœli a$pectibus, $ecundum quos $unt_
_æd<007>$ic<007>a di$ponenda._ CAPVT I.</h>
<p it>_HAEC_ autem ita erunt recte di$po$ita, $i primo animaduer$um $<?>u@
rit, qu<007>bus regionibus, aut quibus incl<007>nationibus mundi con$titu-
antur. _N_am{qúe} aliter _A_egypto, aliter _H_i$pania, non eodem modo _P_onto,
di{$s}imil<007>ter _R_omæ, item cæter{is} terrarum & regionum proprietatibus
oportere u<007>dentur con$titui genera ædific<007>orum: quòd alia parte $ol{is}
cur$u premitur tellus, alia longe ab eo di$tat, alia per medium temper a-
tur. _I_gitur uti con$titutio mundi ad terr æ $patium inclinatione $igni$eri
circul<007>, & $ol{is} cur$u, di$par<007>bus qualitatibus natur aliter est collocata,
ad eundem modum etiam ad regionum rationes cœl<007>{qúe} uarietates, uiden-
tur æd<007>ficiorum debere dirigi collocationes. _S_ub $eptentrione ædi$iciate-
$tudinata, & maxime conclu$a & non patientia, $ed conuer$a ad cal<007>das
partes oportere fieriuidentur. _C_ontra autem $ub impetu $ol{is}, meridia-
n{is}regionibus quòd premuntur à calore patentiora conuer$a{qúe} ad $ept\~e-
trionem & aquilon\~e $unt faciunda: ita quòd ultro natura lædit, arte erit
emendandum. _I_tem reliqu{is} regionibus ad eundem modum temperari,
quemadmodum cœlum est ad inclinationem mundi collocatum. _H_æc au-
tem ex natur a rerum $unt animaduertenda & con$ider anda. at{que} etiam
ex membr{is} corpor<007>bus{qúe} gentium ob$eruanda. _N_am{que} $ol, qu<007>bus loc{is}
mediocriter profundit uapores, in h{is} cõ$eruat corpora t\~eperata, quæ{qúe}

<pb 144><rh>M. VITRVVII</rh>
proxime currendo deflagrat, eripit exugendo temperatur am humor{is}.
_C_ontra uero refrigerat{is} regionibus, quòd ab$unt à meridie longe, non
exhauritur à caloribus humor, $ed ex cœlo ro$idus aër in corpor a fun-
dens humorem, efficit ampliores corporatur as, uoc{is}{qúe} $onitus grauio-
res. _E_x eo quo{que} $ub $eptentrionibus nutriuntur gentes immanibus cor-
poribus, cand<007>d{is} coloribus, directo capillo & rufo, ocul{is} cæ${ij}s, $an-
guine multo: quoniã ab humor{is} plenitate, cœli{qúe} refriger ationibus $unt
conformati. _Q_ui autem $unt proximi ad axem meridianum, $ubiectique
$ol{is} cur$ui breuioribus corporibus, colore fu$co, cri$po capillo, ocul{is} ni
gr{is}, cruribus inualid{is}, $anguine exiguo, $ol{is} impetu perficiuntur. _I_ta{que}
etiam propter $anguin{is} exiguitatem t<007>midiores $unt $erro re$i$tere, $ed
ardores ac $ebres $u$ferunt $ine timore, quod nutrit a $unt eorum mem-
bra cum $eruore. _I_ta{que} corpora quæ na$cuntur $ub $eptentrione, à $ebri
$unt timidiora & imbecilla: $anguin{is} autem abundantia, $erro re$i$tunt
$ine timore. _N_on minus $onus uoc{is} in generibus gent<007>um di$pares et uari
as habet qualitates, ideo quod terminatio orient{is} & occident{is} circater
ræ l<007>br ationem, qua diuiditur pars $uperior & inferior mundi, habere ui
detur libr atam natur ali modo circuitionem, quam etiam _M_athematici
orizonta dicunt. _I_gitur quoniam id habemus certũ animo $u$tinentes, à la
bro, quod est in regione $ept\~etrional<007>, line a traiecta ad id quod e$t $uper
meridianum axem, abeo{qúe} alter am obliquam in altitudinem ad $ummum
cardinem, qui est po$t $tellas $eptentrionum, $ine dubitatione animaduer
temus ex eo e$$e $chema trigoni mundo, uti organi, quam σαμβ\’νκην
_G_ræci dicunt.</p>
<p it>_I_ta{que} quod est $patium proximũ imo cardini ab ax{is} line a in meridia-
n{is} fin<007>bus, $ub eo loco quæ $unt nationes, propter breuitatem altitudin{is}
ad mundum, $onit um uoc{is} faciunt tenuem & acuti{$s}imum, uti in organo
chorda, quæ est proxima angulo. _S_ecundum eam autem reliquæ ad medi-
am _G_ræc<007>am rem<007>$$iores eff<007>c<007>ũt in nationibus $onorum $can$iones. _I_tem
à medio in ordinem cre$cendo ad extremos $eptentriones, $ub altitudine
cœli nationum $p<007>ritus $onitibus grauioribus ab natur a rerum exprimũ-
tur. _I_ta uidetur mũdi conceptio tota, propter inclination\~e, con$onanti{$s}i-
me per $ol{is} temper atur ã ad harmoniam e$$e compo$ita. _I_gitur quæ na-
tiones $unt inter ax{is} meridiani cardin\~e, et $ept\~etrional{is} medio po$itæ,

<pb 145><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
uti in d<007>agrammate mu$ico medianæ uoc{is} habent $onitum in $ermone:
quæ{qúe} progredientibus ad $eptentrionem $unt nationes, quòd altiores ha<?>
bent d<007>$tantias ad mundũ, $piritus uoc{is} habentes humore repletos ad hy-
patos, & proslambanomenos à natur a rerum $onitu grauiore cogũtur:
uti eadem ratione medio progre lientibus ad meridiem gentes, paraneta-
rum acuti{$s}imam $onitu uoc{is} pcrficiunt tenuitatem. _H_oc autem uerum
e$$e ex humid{is} naturæ loc{is}, grauiora fieri, & ex $eruid{is} acutiora, licet
ita experiendo animaduertere. _C_alices duo in una $ornace æquæ cocti
æquo{qúe} pondere, ad crepitum{qúe} uno $onitu $umantur, ex h{is} unus in aquã
demittatur, po$tea ex aqua eximatur, tunc utri{que} tangantur. _C_um enim
ita factum fuerit, largiter inter eos $onitus d<007>$crepabit, æquo{qúe} pondere
non poterunt e$$e. _I_ta & hominum corpora uno genere figuration{is}, &
una mundi con<007>unctione concepta, alia propter region{is} ar dorem acutũ
$piritum a\~er{is} exprimunt tactu, alia propter humor{is} abundantiam gra-
ui{$s}<007>mas effundunt $onorum qualitates. _I_tem propter tenuitat\~e cœli, me-
ridianæ nationes ex acuto $eruore, mente expeditius celerius{qúe} mouentur
a<?>d con$iliorum cogitationes. _S_eptentronales autem gentes in$u$æ cra{$s}i-
tudine cœli, propter ob$tantiam a\~er {is} humore re$rigeratæ, $tupentes ha-
bent mentes. _H_oc autem ita e$$e à $erpentibus licet a$picere, quæ per calo
rem cum exhau$tã habent humor{is} refriger ationem, tunc acerrime mo-
uentur, per brumalia autem & hyberna tempora mutatione cœli refrige
ratæ, immotæ $unt $tupore: it a non est mir andum $i acutiores efficit cali-
dus aër hominum mentes, re$riger atus autem contr a tardiores. _C_um $int
autem meridianæ nationes anim{is} acuti{$s}im{is}, infinita{qúe} $olertia con$ilio-
rum, $imul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi $uccumbunt, quòd habent
exuct as ab $ole animorum uirtutes. _Q_ui uero refriger at{is} na$cuntur re-
gionibus, ad armorum uehementiã paratiores $unt, magn{is}{qúe} uiribus ru-
unt $ine timore, $ed tard<007>tate animi $ine con$ider antia irruentes, $ine $o-
lertia, $u{is} con$il{ij}s refringuntur. _C_um ergo ab natur a rerum hæc ita $int
in mundo collocata, ut omnes nationes immoder at{is} mixtionibus $int di-
$par atæ, placuit, ut inter $patia totius orb{is} terrarum, regionum{qúe} medio
mund<007> populus _R_omanus po{$s}<007>deret fines. _N_am{qúe} temper ati{$s}<007>mæ ad u-
tram{que} partem, & corporum membr{is}, animorum{qúe} uigoribus, pro $or-
<?>itud<007>ne $unt in _I_talia gentes. _Q_uemadmodum enim _I_ou{is} $tella, inter

<pb 146><rh>M. VITRVVII</rh>
_M_art{is} $eruenti{$s}imam, & _S_aturni frigidi{$s}imam media currens tempera
tur, cadem ratione _I_talia inter $eptentrionalem meridianam{qúe} ab utra{que}
parte mixtionibus temper at as & inuictas habet laudes. _I_ta{que} con$il{ij}s re
fringit _B_ar barorum u<007>res, $ortimanu meridianorum cogitat<007>ones. _I_ta di
u<007>na mens ciuitat\~e populi _R_omani egr@ ia temper ata{qúe} regione colloca-
uit, utiorb{is} terrarum imperio potiretur. _Q_uod $i <007>ta est, uti di{$s}<007>miles
regiones ab inclinationibus cœli, uar{ij}s gener<007>bus $int comparatæ, &
ut etiam natur æ gentium di$paribus anim{is}, & corporum $igur{is}, quali-
tat<007>bus{qúe} na$cerentur, non dubitamus ædificiorum quo{que} rationes ad na
tionum gentium{qúe} proprietates apte di$tribui debere, cum habeamus ab
ip$a rerum natur a $olertem et expeditam mon$tr ationem. _Q_uoad potui
$umma ratione proprietates locorũ ab natur a rerum di$po$itas animad-
uertere, expo$ui, & quemadmodũ ad $ol{is} cur$um et inclinationes cœli,
oporteat ad gentium figuras con$tituere æd<007>ficiorum qualitates dixi.
_I_ta{que} nunc $ingulorum generum in ædific{ij}s commen$us $ymmetriarum,
& un<007>uer$os, & $eparatos breuiter explicabo.</p>
<h>DE AEDIFICIOR VM PRIVATORVM
_proportionibus & men$ur{is}._ CAP. II.</h>
<p it>_NVLLA_ architecto maior cura e$$e debet, ni$i uti proportioni-
bus ratæ part{is} habeant æd<007>ficia rationum exact<007>ones. _C_um ergo
con$tituta $ymmetriarum ratio $uerit, & commen$us ratioc<007>nationibus
explicati, tunc etiam acumim{is} est propr<007>um prouidere ad natur am loci,
aut u$um, aut $peciem, & detractionibus uel adie ctionibus terper atur as
efficere, uti cum de $ymmetria $it detr actum aut adiectum, id uideatur re
cte e$$e for matum, $ic ut in a$pectu nib<007>l de$ideretur. _A_lia en<007>m ad manũ
$pec<007>es e$$e uidetur, alia in excel$o, non eadem in conclu$o, di{$s}<007>mil{is} in a-
perto, in qu<007>bus magni <007>udic{ij} est opera, quid tandem faciendum $it. _N_on
enim ueros uidetur habere ui$us effectus, $ed fallitur $æpe ab e<007>us iudic<007>o
mens. _Q_uemadmodum etiam in $cen{is} pict{is} uidentur columnarum pro-
iecturæ, mut<007>lorum ccphoræ, $<007>gnorum figuræ prominentes, cum $it ta-
bula $<007>ne dubio ad regulam plana, $imiliter in nauibus remi, cum $int $ub
aqua directi, tamen ocul{is} in$ractiuidentur, & quatenus eorum partes
<pb 147><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
tangunt $ummam planitiem liquor{is}, apparent _(_uti $unt_)_ directi. _C_um ue
ro $ub aqua $unt demi{$s}i, per natur æ perlucidãr aritatem, remittunt end-
tantes ab $u{is} corporibus fluentes imagines ad $ummam aquæ planitiem,
at{que} ibi commotæ efficere uidentur infractum remorum ocul{is} a$pectum.
_H_oc autem, $iue $imulacrorum impul$u, $cur adiorum ex ocul{is} effu$ioni
bus (uti phy$ic{is} placet) uideamus, utra{que} ratione uidetur ita e$$e, uti fal-
$a iudicia oculorum habeat a$pectus. _C_um ergo quæ $unt uera fal$a u<007>de-
antur, et nonnulla aliter quàm $unt ocul{is} probentur, non puto oportere
e$$e dubium, quin ad locorum naturas aut nece{$s}itates, detractiones, aus
adiectiones fieri debeant: $ed ita ut nihil in h{is} oper<007>bus de$ideretur. _H_æc
autem etiam ingeniorũ acuminibus, non $olum doctrin{is} efficiuntur. _I_gi-
tur $tatuenda est primum ratio $ymmetriarum, à qua $umatur $ine du-
bitatione commutatio. _D_einde explicetur oper{is} futuri & locorum imum
$patium, longitudin{is} & latitudin{is}, cu<007>us cum $emel fuerit con$tituta ma
gnitudo, $equatur eam proportion{is} ad decorem apparatio, uti non$it
con$iderantibus a$pectus eurythmiæ dubius, de qua quibus rationibus
efficiatur, est mihi pronunciandum. _P_rimum{qúe} de cau{is} æ dium uti fieridc
beant, dicam.</p>
<h>DE CAVIS AEDIVM. CAP. III.</h>
<p it>_CAVA_ ædium quin{que} generibus $unt di$tincta, quorum ita figur æ
nominãtur. _T_u$canicum, _C_orinthium, _T_etra$tylon, _D_i$pluu<007>atum,
_T_e$tudinatum. _T_u$canica $unt, in quibus trabes in atr{ij} latitudine traie-
ct æ habeant interpen$iua & colliquias, ab angul{is} parietum ad angulos
tignorum intercurrentes_:_ item a$$eribus $tillicidiorum in medium com-
pluuium deiectus.</p>
<h>CAVAEDII TVSCANICI FIGVRA.</h>

<pb 148>
<fig/>
<p it>In _C_orinth{ij}s {ij}$dem rationibus trabes & compluuia collocantur.
$ed à parietibus trabes recedentes in circuitione circa columnas compo-
@untur.</p>

<pb 149><rh>CAVAEDII CORINTHII FIGVRA.</rh>
<p it>Tetra$tyla $unt, quæ
<fig/>
$ubiect{is} $ub trabibus
angularibus column{is},
& utilitatem trabibus
et firmit atem præ$tãt,
quòd ne{que} ip$e magnũ
impetum coguntur ha-
bere, neq{que} ab interp\~e$i
u{is} oner antur.</p>
<p it>_D_<007>$pluuiata autem
$ũt, in quibus deliquiæ
arcam $u$tinentes $tilli
cidiare{ij}ciunt. _H_æc hy
bernacul{is} maximas
præ$tãt utilitates, quòd
cõpluuia corũ erecta,
non ob$tant luminibus
tricliniorũ. _S_ed ea ha-
bent in refectionibus
mole$tiã magnã, quòd
circa parietes $tillici-
dia defluentia cõtinent
fi$tulæ, quæ non celeri-
ter recipiunt ex canali
bus aquã defluentem.
_I_ta{que} redundantes re-
$tagnant, etinte$tinum
opus, et parietes in e{is}
generibus ædificiorum
corrumpunt.</p>

<pb 150><rh>CAVAEDII DISPLVVIATI AC COMPLV</rh>
<p it>u{ij} impluu{ij}{qúe} figura.</p>
<fig/>

<pb 151><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
<p it>_T_e$tudinata uero ibi fiunt, ubi non $unt impetus magni, & in contigna
tionibus $upr a $patio $aredduntur habitationibus.</p>
<h>DE ATRIIS ET ALIS ET TABLINIS,
_cum dimen$ionibus & $ymmetr{ij}s eorum._
CAPVT IIII.</h>
<p it>_ATRIORVM_ uero longitudines & latitudines tribus generibus
furmantur: & primum genus di$tribuitur, uti longitudo cum in
quin{que} partes diui$a fuerit, tres partes latitudini dentur. _A_lterum cum in
tres partes diuidatur, duæ partes latitudini tribuantur. _T_ertium uti lati-
tudo in quadr ato paribus lateribus de$cribatur, in\’q; eo quadr ato diago-
n{ij} linea ducatur, & quantum $patium habuerit ea linea diagon{ij}, tanta
longitudo atrio detur.</p>
<fig/>

<pb 152><rh>M. VITRV VII</rh>
<h>ATRIORVM EX TRIBVS CONFORMATIS
_generibus & alarum tablinorum aut faucium impluuio_-
_rum, peri$tyliorum quo{que} & aliorum eorum_
_membrorum $ymmetria._</h>
<p it>_A_ltitudo eorum, quãta longitudo fuerit, quarta dempta, $ub trabes ex
tollatur, reliquum lacunariorum & arcæ $upra trabes ratio habeatur.
_A_l{is} dextra ac $ini$tr a latitudo, cum $it atr{ij} longitudo ab triginta pedi-
bus ad pedes quadr aginta, ex tertia parte eius con$tituatur. _A_b quadra-
ginta ad pedes quinquaginta longitudo diuidatur in partes tres & dimi-
diam: ex h{is} una pars al{is} detur. _C_um autem erit longitudo ab quinqua-
ginta pedibus ad $exaginta, pars quarta longitudin{is} al{is} tribuatur. _A_b
pedib{us} $exaginta ad octoginta, longitudo diuidatur in partes quatuor et
<fig/>

<pb 153><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
dimidiam, ex h{is} una pars fiat alarum latitudo. _A_b pedib{us} octoginta ad
pedes centum, in quin{que} partes diui$a longitudo, iu$tam con$tituerit latitu
dinem alarum. _T_rabes earum liminares ita alte ponantur, ut alt<007>tudines
latitudinib{us} $int æquales. _T_ablino, $ilatitudo atr{ij}erit pedum uiginti,
demptatertia, ei{us} $patio reliquum tribuatur. _S_ierit ab pedib{us} triginta,
ad quadr aginta, ex atr{ij} latitudine, tablino dimidium tr<007>buatur. _C_um au-
tem ab quadr aginta ad $exaginta, latitudo diuidatur in partes quin{que}, &
exh{is} duæ tablino contribuantur. _N_on enim atria minora cum ma<007>ori-
b{us} ea$dem po$$unt habere $ymmetriarum rationes <037> _S_ienim minorum
$ymmetr{ij}s utemur in maioribus, ne{que} tablina, ne{que} alæ utilitatem poterũt
habere: $in autem maiorum in minorib{us} utemur, ua$ta & immania in
h{is} ea erunt membra. _I_ta{que} generatim magnitudinum rationes exqui$i-
tas, & utilitati & a$pectui con$cribend{as} putaui. _A_ltitudo tablini ad tra
bem, adiecta latitudin{is} octaua con$tituatur. _L_acunaria ei{us} tertia latitu
din{is} ad altitudinem adiecta extollantur. _F_auces minoribus atr{ij}s è tabli
nilatitudine dempta tertia, maiorib{us} dimidia con$tituantur. _I_magines
item altè cum $u{is} ornament{is} ad latitudinem alarum $int con$titutæ. _L_a
titudines ho$tiorum ad altitudinem, $i _D_orica erunt, uti _D_orica, $i _I_onica
erunt, uti _I_onica perficiantur. _Q_uemadmodum de thyromat{is}, in quibus
quarto libro rationes $ymmetriarum $unt expo$itæ. _I_mpluu{ij} lum\~e latum
latitudin{is} atr{ij}, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur: longi
tudo uti atr{ij}pro rata parte fiat. _P_eri$tylia autem in tran$uer$o tertia
parte lõgiora $int, quàm intror$us. _C_olumnæ tam altæ, quàm porticus la
tæ fuerint. _P_eri$tyliorum intercolumnia ne minus trium, ne plus quatuor
columnarum cra{$s}itudine inter $e di$tent. _S_in autem _D_orico more in pe-
ri$tylio columnæ erunt faciundæ, uti in quarto libro de _D_oric{is} $cripfi,
ita moduli $umantur, ut ad eos modulos triglyphorum{qúe} rationes di$po-
nantur.</p>
<h>DE TRICLINIIS ET OECIS, ET EXEDRIS,
_& pinacothec{is}, & eorum dimen$ionib{us}._
CAPVT V.</h>
<p it>_TRICLINIOR VM_ quanta latitudo fuerit, b{is} tanta longitudo
fieri debebit. _A_ltitudines omnium conclauiorum quæ oblonga fue

<pb 154><rh>M. VITRV VII</rh>
rint, $ichabere debent rationem, utilongitudin{is} & latitudin{is} men$ura
camponatur, & ex ea $umma dimid<007>um $umatur, & quantum fuerit, tan
tum altitudini detur. _S_in autem exedræ aut œci quadrati fuerint, latitudi-
n{is} dimidia addita, altitudines educantur. _P_inacothecæ, uti exedræ, am-
pl{is} magnitudinib{us} $unt con$tituendæ, œci _C_orinth{ij} tetra$tyli{qúe}, qui{qúe}
_A_egypt{ij} uocantur, latitudin{is} & longitudin{is}, uti $upra tricliniorũ $ym
metriæ $criptæ $unt, ita habeant rationcm: $ed propter columnarum in-
terpo$itiones, $pacio$iores con$tituantur. _I_nter _C_or<007>nthios aut\~e et _A_egy
ptios, hoc erit di$crimen. _C_orinth{ij} $implices habent columnas, aut in po
d<007>o po$it{as}, aut in imo, $upra{qúe} habent epi$tylia, coron{as}, aut ex inte$tino
opere, aut albario. _P_ræterea $upra coronas curua lacunaria ad cir cinum
delumbata. _I_n _A_egypt{ij}s autem $upra columnas epi$tylia, & ab epi$tyl{ij}s
ad parietes qui $unt circa, imponenda est contignatio, $upra eam coaxa-
tio & pauimentum, $ub dio ut $it circuitus. _D_einde $upra epi$tylium ad
perpendiculum inferiorum columnarum, imponendæ $unt minores quar-
taparte columnæ. _S_upra earum epi$tylia & ornamenta, lacunar{ij}s or-
nantur, & inter columnas $uperiores fene$træ collocantur, ita ba$ilica-
rum ea $im<007>litudo, non _C_orinthiorum tricliniorum uidetur e$$e.</p>
<h>DE OECIS MORE GRAECO. CAP. VI.</h>
<p it>_FIVNT_ autem etiam non _I_talicæ con$uetudin{is} œci, quos _G_ræci
κνζιηηνοὑς appellant. _H_icollocantur $pectantes ad $eptentrion\~e,
& maxime uiridia pro$picientes, ualuas{qúe} habent in medio. _I_p$i autem
$int ita longi & lati, uti duo triclinia cum circuition<007>bus inter $e $pectan-
tia po{$s}int e$$e collocata, habeant{qúe} dextra ac $ini$tra lumina fene$trarũ
ualuata, uti uiridia de tect {is} per $patia fene$tr arum pro$piciantur. _A_lti-
tudines eorum dimidia latitud<007>n{is} addita con$tituantur.</p>
<h>OECORVM CORINTHIORVM SEV AEGY-
_ptiorũ,_ G_ræco more per$tructa ac perornata, affigur atio,_
_quæ &_ C_izicenorum dicitur._</h>

<pb 155><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
<fig/>
<fig/>

<pb 156><rh>M. VITRV VII</rh>
<fig/>
<fig/>
<p it>_I_n h{is} ædificiorum generibus omnes $unt faciendæ earum $ymmetria-
rum rationes, quæ $ine impeditione locifieri poterunt. _L_umina{qúe} parie-
tum altitudinib{us}, $inon ob$curabuntur, faciliter erunt explicata. _S_in
autem impedientur ab angu$t{ij}s, aut al{ij}s nece{$s}itatibus, tum opus er <007>t, ut
ingenio & acumine de $ymmetr{ij}s detractiones, aut adiectiones fiant, uti
non di{$s}imiles uer{is} $ymmetr{ij}s perficiantur uenu$tates.</p>

<pb 157><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
<h>AD QVAS COELI REGIONES QVAEQVE
_edific<007>orum genera $pectare debeant, ut u$ui & $alubrita_-
_ti$int idonea_. CAP. VII.</h>
<p it>_NVNC_ explicabim{us} quib{us} proprietatib{us} genera ædificiorum
ad u$um & cœli regiones apte debeant $pectare. _H_yberna tricli-
nia & balnearia, occidentem hybernum $pectent. _I_deo quòd ue$pertino
lumine op{us} est uti, præterea quòd etiam $ol occidens aduer$um habens
$plendorem, calorem remittens, e$$icit ue$pertino temporeregionem te-
pidiorem. _C_ubicula & b<007>bl<007>othecæ ad orientem $pectare debent. _V_${us}
enim matutinũ po$tulat lumen. _I_tem in b<007>bliothec {is} l<007>bri non putre$cent.
_N_am in h{is}, quæ ad meridiem & occidentem $pectant, à tine{is} & humo-
re uitiantur, quòd uenti humidi aduenientes procreant e{as} & alunt, in-
fundentes{qúe} humidos $pirit{us} pallore uolum<007>na corrumpunt. _T_riclin<007>a
uerna & autumnalia ad orientem. _C_um enim prætenta luminib{us}, aduer
${us} $ol{is} impet{us} progrediens ad occidentem, efficit ea temperata adid
temp{us}, quo op{us} $olitum est uti. _A_e$tiua ad $eptentrionem, quòd earegio
(non ut reliquæ, quæ per $ol$ticium propter calor\~e efficiuntur æ$tuo$æ)
co quòd est auer$a à $ol{is} cur$u, $emper refrigerata, & $alubritatem &
uoluptatem in u$u præ$tat. _N_on min{us} pinacothecæ, & plumariorum
textrinæ, pictorum{qúe} officinæ, uticolores eorum in opere, propter con-
$tantiam lumin{is} immutata permaneant qualitate.</p>
<h>DE PRIVATORVM ET COMMVNIVM AEDI
_fic<007>orum propr{ij}s loc{is}, & generib{us} ad qua$cun{que} per$o_-
_narum qualitates conuenientib{us}_.
CAP. VIII.</h>
<p it>_CVM_ ad regiones cœliita ea fuerint di$po$ita, tunc etiam animad-
uertendum e$t, quib{us} rationib{us} priuat{is} æ dific{ij}s proprialocapa
trib{us}familiarum, & quemadmodum communia cum extr ane{is} ædifica-
ri debeant. _N_am{que} ex h{is} quæ propria $unt, in ea non est pote$t{as} omni-
b{us} introeundi, ni$i inuit at {is}: quemadmodum $unt cubicula, triclinia, bal-
neæ, cæter a{qúe}, quæ ea$dem habent u${us} rationes. _C_ommunia autem $unt,

<pb 158><rh>M. VITRVVII</rh>
quib{us} etiam inuocati $uo iure de populo po$$unt uenire, id est, ue$tibula
caua ædium, peri$tylia, quæ{que} eundem habere po$$unt u$um: igitur h{is} qui
communi $unt fortuna, non nece$$aria magnifica ue$tibula, nec tablina,
ne{que} atria, quòd hi al{ij}s officia præ$tant ambiundo, quæ ab al{ij}s ambiun-
tur. _Q_ui autem fructib{us} ru$tic{is} $eruiunt, in eorum ue$tibul{is} $tabula, ta
bernæ, <007>n æd<007>b{us} cryptæ, horrea, apothecæ, cætera{qúe}, quæ ad fruct{us} $er-
uandos mag{is} quàm ad elegantiæ decorem po$$unt e$$e, it a $unt facienda.
Item fœner ator<007>b{us} & publican{is} commodiora & $pecio$iora, et ab in-
$id{ij}s tuta. _F_oren$ib{us} autem & di$ert{is}, elegantiora & $pacio$iora ad
conuent{us} excipiundos. _N_obilib{us} uero qui honores magi$tr at{us}{qúe} geren
do præ$tare debent officia ciuib{us}, facienda $unt ue$tibula regalia, alta
atria, & peri$tylia ampli{$s}ima, $yluæ, ambulationes{qúe} laxiores ad deco-
rem maie$tat{is} perfectæ. _P_ræterea b<007>bl<007>othec{as}, pinacothec{as}, ba$ilic{as},
non di{$s}imili modo quàm publicorum operum magn<007>fic\~etia comparat{as},
quòd in dom<007>b{us} eorum $æpi{us} & publica con$ilia, & priuata iudicia
arbitria{qúe} conficiuntur.</p>
<p>Ergo $i h{is} rationib{us} ad $ingulorum generum per$on{as}, uti in libro
primo de decore est $criptum, <007>ta di$po$ita erunt ædificia, non erit quòd
reprchendatur. _H_abebunt enim ad omnes res commod{as} & emendat{as}
explicatones. _E_arum autem rerum non $olum erunt in urbe ædificiorum
rationes, $ed et<007>ãruri præter quã quòd in urbe atria proxima ianu{is} $ol\~et
e$$e: ruri uero p$eudourban{is} $tat<007>m peri$tylia, deinde tunc atria haben-
tia c<007>r cum portic{us} pauimentat{as}, $pectantes ad pale$tr {as} & ambulatio
nes. _Q_uo ad potui urban{as} rationes æd<007>ficiorũ $ummat<007>m per$crip$i, ut
propo$ui.</p>
<h>DE RVSTICORVM AEDIFICIORVM RATIO
_nib{us}, & multarum partium eorum de$criptionib{us}, at{que}_
_u$ib{us}_. CAP. IX.</h>
<p it>_NVNC_ ru$ticarum expeditionum, ut $int ad u$um commodæ, qui-
b{us}{qúe} rationib{us} collocare oporteat e{as}, dicam. _P_rimum de $alu-
britat<007>b{us}, uti in primo uolumine de mœnib{us} collocãd{is} $criptum est, re
g<007>ones a$piciantur, & ita uillæ collocentur. _M_agnitudines earum ad mo

<pb 159><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
dum agri, copi{as}{qúe} fructuum comparentur. _C_hortes magnitudines{qúe} ea-
rum ad pecorum numerum, at{que} quot iuga boum op{us} fuer it ibi uer $ari,
<007>ta finiantur. _I_n chorte culina quàmcalidi{$s}imo loco de$ignetur. _C_oniun-
ct a aut em habeat bubilia, quorum præ$epia ad focum & orient{is} cœli re
gionem $pectent, ideo quòd boues lumen & ignem $pectando, horridi non
fiunt. _I_tem agricolæ regionum imperiti, non putant opor<007>ere aliam regio
nem cœli boues $pectare, ni$iortum $ol{is}. _B_ubilium autem debent e$$e la-
titudines, nec minores pedum denum, nec maiores quindenum. _L_ongitu-
do uti $ingula iuga, ne min{us} occupent pedes $eptenos. _B_alnearia item
coniuncta $int culinæ, it a enim lauation{is} ru$ticæ mini$tr atio non erit lon
ge. _T_orcular item proximum $it culinæ, ita enim ad oleariosfruct{us} com-
moda erit mini$tr atio, habeatque coniunctam uinariam cellam haben-
tem ad $eptentrionem lumina fene$trarum. _C_um enim al<007>a parte habue-
rit qua $ol calefacere po{$s}it, uinum quod erit in ea cella confu$um ab calo
re, efficietur imbecillum. _O_learia autem it a est collocanda, ut habeat à
meridie calid{is}{qúe} regionib{us} lumen. _N_on enim debet oleum congelari,
$ed tempore calor{is} extenuari. _M_agnitudines autem earum ad fructuum
rationem, & numerum & doliorum $unt faciendæ, quæ cum $int cullea-
ria, per medium occupare debent pedes quaternos. _I_p$um autem torcu-
lar $i non cocle{is} torquetur, $ed uect<007>b{us} & prelo premitur, ne min{us}
longum pedes quadr aginta con$tituatur. _I_ta enim erit uectiario $patium
expeditum. _L_atitudo ei{us} ne min{us} pedum $enumdenum, nam $ic erit ad
plenum op{us} facientib{us} libera uer$atio & expedita. _S_in antem duob{us}
prel{is} loco op{us} fuerit, quatuor & uiginti pedes latitudini dentur. _O_ui-
lia & caprilia it a magna $unt facienda, ut $ingula pecora are æ ne min{us}
pedes quaternos & $emipedem, ne pl{us} $enos po{$s}int habere. _G_ranaria
$ublimata & ad $eptentrionem, aut aquilonem $pectantia di$ponantur.
Ita enim frumenta non poterunt cito concale$cere, $ed afflatu refr<007>gera-
ta diu $eruantur. _N_am{que} cæter æ regiones procreant curculionem, & re
l<007>qu{as} be$t<007>ol{as}, quæ frument{is} $olent nocere. _E_quilia quàmm axime in u<007>l
la ubi loca cal<007>d<007>{$s}ima fuerint con$tituantur, dum ne ad $ocum $pectent.
Cum enim iumenta proxime <007>gnem $tabulantur, horrida fiunt. _I_tem non
$untinutil<007>a præ$epia, quæ collocantur extra culinam in aperto, contra
orientem. _C_um enim in hyeme anni $ereno cœlo in ea traducuntur, matu

<pb 160><rh>M. VITRVVII</rh>
tino boues ad $olem pabulum capientes, fiunt nitidiores. _H_orrea, $œnilia,
farraria, pi$trina, extra uillam fac<007>\~eda uidentur, ut ab ign{is} periculo $int
uillæ tutiores. _S_i quid delic ati{us} in uill{is} faciendum fuerit, ex $ymmetr{ij}s,
quæ in urban{is} $upra$cripta $unt con$tituta, ita $truantur, ut $ine impe-
ditione ru$ticæ utilitat{is} ædificentur. _O_mnia ædificia ut lumino$a $int
oportet curari, $ed quæ $unt ad u<007>ll{as} facil<007>or a uidentur e$$e, ideo quòd pa
ries nulli{us} uicini pote$t ob$tare. _I_n urbe autem, aut communium parie-
tum altitudines, aut angu$tiæ loci impediundo faciunt ob$curitates. _I_ta{que}
de eare $ic erit experiendum. _E_x qua parte lumen oporteat $umere, linea
tendatur ab altitudine pariet{is}, qui uidetur ob$tare ad eum locum, cui lu-
men oporteat immittere, & $i ab ea linea, in altitudinem cum pro$picia-
tur, poterit $patium puri cœli amplum uideri, in eo loco lumen erit $ine
impeditione. _S_in autem officient trabes, $eu liminia, aut contignationes,
de $uperiorib{us} partib{us} aperiatur, & it a immittatur. _E_t ad $ummam it a
est gubernandum, ut è quibu$cun{que} partib{us} cœlum pro$pici poterit, per
e{as} $ene$tr arum loca relinquantur, $ic enim lucida erunt æ dificia. _C_um au
tem in triclin{ij}s cæter{is}{qúe} conclauib{us} maxim{us} est u${us} luminum, tum
etiam in itinerib{us}, cliu{is}, $cal{is}{qúe}, quod in h{is} $æpi{us} al{ij} al{ij}s obuiam ue-
nientes, $erentes $arcin{as} $olent incurrere. _Q_uo ad potui d<007>$tributiones
operum no$tr atium, uti $int ædificatorib{us} non ob$curæ, explicui. _N_unc
etiam quemadmodum _G_ræcorum con$uetudinib{us} ædificia di$tribuãtur,
utinon $int ignota, $ummatim exponam.</p>
<h>DE GRAECORVM AEDIFICIORVM EORVM.
_que partium di$po$itione, atque differentib{us} nominib{us}_,
_$at{is} ab_ I_talic{is} morib{us} & u$ib{us} di$cre_-
_pantib{us}_. CAP. X.</h>
<p it>_ATRIIS G_ræci quia non utuntur, ne{que} no$tr{is} morib{us} ædificant,
$ed ab ianua introeuntib{us}, itinera faciunt latitudinib{us} nõ $pacio
$is, & ex una parte æ quilia, & ex altera ho$tiar{ij}s cell{as}, $tatiu{qúe} ianuæ
interiores finiuntur. _H_ic autem loc{us} inter du{as} ianu{as} græce θνρωρ{εῖ}ιου
appellatur. _D_einde est introit{us} in peri$tyliõ. _I_d peri$tylium in tr<007>b{us} par
tib{us} habet portic{us}, in ea parte quæ $pect at ad meridiem, du{as} ant{as} in-

<pb 161><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
ter $e $patio amplo di$tantes, in quib{us} trabes <007>nuehuntur, & quantum in
ter ant{as} di$tat, εx eo tertia dempta $pacium datur intror${us}. _H_ic loc{us}
apud nõnullos προςὰς, apud alios ϖαραςὰς nominatur. _I_n h{is} loc{is} in-
tror${us} con$tituuntur œci magni, in quib{us} matres familiar um cum lanifi-
c{ij}s habent $e{$s}iones. _I_n pro$tad{is} autem dextra ac $ini$tra cubicula $unt
collocata, quorum unum thalam{us}, alterũ amphithalam{us} dicitur. _C_ircum
autem in porticib{us} triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ familia-
ricæ con$tituuntur. _H_æc pars ædific{ij}, gynæconit{is} appellatur. _C_oniun-
guntur autem h{is} dom{us} ampliores habentes latiora peri$tyl<007>a, <007>n quib{us}
pares $unt quatuor portic{us} altitud<007>nib{us}, aut una quæ ad meridiem $pe-
ctat excel$iorib{us} column{is} con$tituitur. _I_d autem peri$tylium, quòd unã
altiorem habet porticum, _R_hodiacum appellatur. _H_abent autem eæ do-
m{us} ue$tibula egregia, & ianu{as} propri{as} cum dignitate, portic{us}{qúe} peri
$t yliorum, albar{ij}s & tector{ij}s, & ex inte$tino opere lacunar{ij}s orna-
t{as}, & in porticib{us}, quæ ad $eptentrion\~e $pectant triclinia _C_yzicena, &
pinacothec{as}, ad orientem autem bibliothec{as}, exedr{as} ad occidentem,
ad meridiem uero $pectantes œcos quadratos, tam ampla magnitudine,
uti faciliter in e{is}, triclin{ij}s quatuor $trat{is}, mini$tr ationum, ludorum{qúe}
oper{is}, loc{us} po{$s}it e$$e $pacio${us}. _I_n h{is} œc {is} fiunt uirilia conuiuia. _N_on
enim fuer at in$t<007>tutũ, matres $amiliarum eorum morib{us} accumbere. _H_æc
autem peri$tylia dom{us}, andronitides dicuntur, quòd in h{is} uiri $ine inter
pellationib{us} mulierum uer$antur. _P_ræterea dextra ac $ini$tr a domun-
culæ con$tituuntur habentes propri{as} ianu{as}, triclinia & cubicula com-
moda, uti ho$pites aduenientes non in peri$tylia, $ed in ea ho$pitalia reci-
piantur. _N_am cum fuerunt _G_ræci delicatiores, & ab fortuna opulentio-
res, ho$pitib{us} aduenientib{us} in$truebant triclinia, cubicula, cum penu cel
l{as}. _P_rimo{qúe} die ad cœnã <007>nuitabant, po$tremo mittebant pullos, oua, ole-
ra, poma, reliqu{as}{qúe} res agre$tes. _I_deo pictores ea quæ mittebantur ho-
<mgr>X_enia_
_unde_.</mgr>
$pitib{us} pictur{is} imitantes xenia appellauerunt. _I_ta patresfamiliarum in
ho$pitio non uidebantur e$$e peregre, hab\~etes $ecretã in h{is} ho$pital<007>b{us}
libertatem. _I_nter hæc autem peri$tylia & ho$pitalia itinera $unt, quæ me
$aulæ dicuntur, quòd inter du{as} aul{as} media $unt interpo$ita. _N_o$tri au-
tem e{as} andr on{as}.</p>
<p it>_S_ed hoc ualde est mir andum, nec enim græce nec latine pote$t id con-


<pb 162><rh>M. VITRVVII</rh>
uenire. _G_ræcienim ᾀνδρῶνας appellant œcos, ubi conuiuia uirilia $olent
e$$e, quòd eo mulieres non accedant. _I_tem aliæ res $unt $im<007>les, utixy$t{us},
prothyrum, telamones, & nonnulla alia eiu$modi, ξνςὸς enim græca ap
pellatione est portic{us} ampla latitudine, in qua athletæ per hyberna tem-
pora exercentur. _N_o$tri autem hypethr{as} ambulationes, xy$tos appel-
lant, qu{as} _G_ræci περιδ ρόμιδας dicunt. _I_tem prothyra græce dicuntur<?>
quæ $unt ante in ianu{is} ue$tibula. _N_os autem appellam{us} prothyra, quæ
græce dicuntur διάθνρα. _I_tem $i qua uirili f<007>gura $igna mutilos aut coro
n{as} $u$tinent, no$tritelamones appellant, cui{us} rationes quid ita, aut qua-
re, exh<007>$tor{ij}s noninueniũtur, _G_ræciuero eos ᾄτλαντας uocitant. _A_t-
l{as} enim hi$tor<007>a formatur $u$tinens mundum, ideo quòd {is} primum cur-
$um $ol{is} & lunæ, $yderum{qúe} omnium ort{us} & occa${us}, mundi{qúe} uer$a-
tionumrationes, uigore an<007>mi, $olertia{qúe} curauit hominib{us} tradend{as},
ea{qúe} re à p<007>ctorib{us} & $tatuar{ij}s deformatur, pro eo beneficio, $u$tinens
mundum, filiæ{qúe} ei{us} _A_tlantides (qu{as} nos _V_ergili{as}, _G_ræciautem ϖλειά
δας nominant) cum $yderib{us} in mundo $unt dedicatæ. _N_ec tamen ego ut
mutetur con$uetudo nominationum aut $ermon{is}, ideo hæc propo$u<007>, $ed
ut ea non $int ignota, philolog{is} exponenda iudicaui. _Q_uib{us} con$uetudi
nib{us} æd<007>ficia _I_talico more & _G_ræcorum in$titut{is} conformantur expo-
$ui, & de $ymmetr{ij}s $ingulorum generum proportiones per$crip$i. _E_r-
go quoniam de uenu$tate decore{qúe} ante est $criptum, nunc exponem{us}
de firmitate, quemadmodum ea $<007>ne uit{ij}s permaneat, & ad uetu$tatem
collocetur.</p>
<h>DE FIRMITATE ET FVNDAMENTIS
ædificiorum. CAP. XI.</h>
<p it>_AEDIFICIA_ quæ plano pede in$tituuntur $<007> fundamen-
ta eorum facta fuerint, ita uti in prior<007>bus libr{is} de muro & thea
tr{is} a nob{is} est expo$<007>tum, ad uetu$tatem eaerunt $<007>ne dub<007>tatione f<007>r-
ma. _S_in autem hypogea concamer ationes{qúe} <007>n$tituentur, fundat<007>ones co-
rum fieri deb\~et cra{$s}iores, quàm quæ in $uperiorib{us} æd<007>fic{ij}s $tructuræ
$unt futur æ, eorum{qúe} parietes, p<007>læ, columnæ ad perpendiculum inferio-
rum medio collocentur, uti $olido re$pondeant. _N_am $<007> in pendentib{us}

<pb 163><rh>DE ARCHITEC. LIB. VI.</rh>
o<?>nera fuerint parictum aut columnarum, non poterunt habere perpetu-
am f<007>rmitatem: præterea inter limina $ecundum pil{as} & ant{as}, po$tes $i
$upponentur, erunt non uicio$æ. _L_imina enim & trabes $tructur{is} cum
$<007>nt oner atæ, medio $patio pandantes, frangunt $ub ly$<007> $tructur{as}. _C_um
autem $ubiecti fuerint & $ubcuneati po$tes, non patiuntur in$<007>dere tra-
bes, ne{que} c{as} lædere. _I_tem adm<007>ni$tr andum est, uti leuent on{us} parietum
fornicat<007>ones, cuneorũ diui$ioni b{us} & ad centrum re$pondentes earum
conclu$ur æ. _C_um enim extra trabes, aut l<007>minum capita arc{us} cune{is} erũt
conclu$i, primum non pandabit materies leuata onere: deinde $iquòd é
uetu$tate uit<007>um cœperit, $<007>ne molitione fulturarum faciliter mutabitur.
_I_tem{qúe} quæ pilatim aguntur æd<007>f<007>cia, & cuncorũ d<007>ui$ion<007>b{us} coagmen-
t{is} ad centrum re$pondentib{us}, fornices concludunuur. _E_xtremæ pilæ in
h{is} lat<007>pres $patio $unt faciundæ, utiuires eæ habentes re$i$tere po{$s}<007>nt,
cum cune<007>ab onerib{us} parietum pre{$s}<007>, per coagmenta ad centrum $e præ
mentes extruderint incumb{as}. _I_ta{que} $iangulares p<007>læ erunt $pacio${is} ma
gnitudinibZ{us} continendo cuneos, firmitatem operib{us} præ$tabunt. _C_um in
h{is} reb{us} animaduer $um fuerit, utiea diligentia in h{is} adhibeatur, non mi
n{us} etiam ob$eruandum est, uti omnes $tructuræ perpendiculore$ponde-
ant, ne{que} habeant in ulla parte proclinationes. _M_axima autem e$$e debet
cur a $ub$tructionũ, quòd <007>n h{is} infinita uitia $olet facere terræ conge$tio.
_E_a enim non pote$t e$$e $emper uno pondere, quo $olet e$$e per æ$tatem,
$ed hybern{is} temporib{us} recipiendo ex imbr<007>b{us} aquæ multitudinem cre
$cens, & pondere, & amplitudine d<007>$rumpit & extrudit $tructur arum
$eptiones. Ita{que} ut huic uitio medeatur, $ic erit faciundum, uti primum pro
amplitudine cõge$tion{is} cra{$s}<007>tudo $tructuræ con$tituatur, deinde in fron
tib{us} an terides $<007>ue eri$mæ $<007>nt una $truantur, eæ{qúe} inter $e di$tent tanto
$patio, quanto altitudo $ub$truction{is} est futura, cra{$s}itudine eadem qua
$ub$tructio. _P_rocurrant autem abimo, per quam cra{$s}<007>tudo con$tituta fue
rit $ub$truction{is}, deinde contrahantur gradatim ita uti $ummam habe-
ant prominentiam quanta oper{is} e$t cra{$s}<007>tudo.</p>
<p it>_P_ræterea intror${us} contra terrenum, uti dentes coniuncti muro $er-
ratim $truantur, uti $inguli dentes ab muro tantum di$cedant quanta alt<007>
tudo futur a erit $ub$truction{is}. _C_ra{$s}itudin{is} autem habeant d\~etium $tru
cturæ uti muri. _I_tem in extrem{is} angul{is} cũrecc$$um fuerit ab interiore

<pb 164><rh>M. VITRVVII</rh>
angulo, fpatio altitudin{is} $ub$truction{is} in utran{qúe} partem $<007>gnetur, et ab<?>
h{is} $<007>gn{is} diagonios $tructur a collocetur, & ab ea media, alter a coniun-
cta cum angulo muri. _I_ta dentes & diagoniæ $tructuræ non patientur to
ta ui præmere murum, $ed di{$s}ipabunt retinendo impetum conge$tion{is}.</p>
<p it>_Q_uemadmodũ opera $<007>ne uit{ij}s oporteat con$titui, et uti caueatur in-
cipient<007>b{us} expo$u<007>: nan{que} de tegul{is} aut tign{is} aut a$$erib{us} immutãd{is},
non eadem est cura, quemadmodum de h{is}, quòd ea quàmu{is} $<007>nt uicio$a,
faciliter mutantur. _I_ta quæ nec $olida quidem putantur e$$e, quib{us} ratio
nib{us} hæc poterunt e$$e f<007>rma, & quemadmodum in$tituantur, expo$ui.
_Q_uib{us} autem copiarum generib{us} oporteat uti, non est architecti po-
te$t{as}, ideo quòd non in omnib{us} loc{is} omnia genera copiarum na$cun-
tur, uti in proximo uolumine est expo$<007>tum. _P_ræterea in domini est pote-
$tate, utrum lateritio, an cement<007>cio, an $axo quadrato uelit ædificare.
_I_ta{que} omnium operum probationes tripartito con$<007>derantur, id est fabri
li $ubtilitate, magnificentia, & di$po$<007>tione. _C_ũmagnificenter op{us} per-
fectum a$picietur, ab omnipote$tate, impen$æ laudabuntur: cum $ubtili-
ter, off<007>cinator{is} probabitur exactio: cum uero uenu$tate, proportioni-
b{us} & $ymmetr{ij}s habuerit authoritatem, tunc fuerit gloria architecti.
_H_æc autemrecte con$tituuntur, cum {is} & à fabr{is}, & ab idiot{is} patiatur
accipere $e con$<007>lia. _N_am{que} omnes homines, non $olum architecti, quod
est bonum po$$unt probare, $edinter idiot{as} & eos, hoc est di$crimen,
quòd idiota, ni$<007> factum uider<007>t, non pote$t $cire quid futurum $it: arch<007>te
ct{us} autem, $<007>mul animo con$tituerit, antequàm inceperit, & uenu$tate,
& u$u, & decore, quale $it futurum, habet definitum. _Q_u{as} res priuat{is}
ædifici{ij}s utiles putaui, & quemadmodum $it faeiundum, quàmaperti{$s}i-
me potui, per$crip$i. _D_e expoliationib{us} autem eorum, ut $int elegantes
& $<007>ne uit{ij}s ad uetu$tatem, in $equenti uolumine exponam.</p>

<pb 165><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
<h>M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER SEPTIMVS.</h>
<p it>_MAIORES CVM SAPIENTER, TVM_
ctiam utiliter in$t<007>tuerunt per commentariorum re-
lationes, cogitata tradere po$ter{is}: utiea noninte-
rirent, $ed $<007>ngul{is} ætatib{us} cre$centia uoluminib{us}
ædita, gradatim perucnirent uetu$tatib{us} ad $um-
mam doctrinarum $ubtilitatem. _I_ta{que} nõ mediocres,
$edinfinitæ $unt h{is} agendæ gratiæ, quòd non inuidio$e $<007>lentes prætcrmi
$erunt: $ed omnium generum $en${us} con$cription<007>b{us} memoriæ traden-
dos cur auerunt. _N_am{que} $<007> non ita feci$$ent, nõ potui$$em{us} $cire, quæ res
in _T_roia fui$$ent ge$tæ, nec quid _T_hales, _D_emocrit{us}, _A_naxagor{as}, _X_eno
phanes, reliqui{qúe} _P_hy$<007>ci $en$<007>$$ent de rerum natura, qu{as}{qúe} _S_ocrates, _P_la
to, _A_ri$toteles, _Z_enon, _E_picur{us}, al{ij}{qúe} _P_h<007>lo$ophihomin<007>b{us} agendæ ui-
tæ terminationes finiui$$ent: $eu _C_rœ${us}, _A_lexander, _D_ari{us} cæter<007>{qúe} re-
ges, qu{as} res, aut quib{us} rationib{us} ge$<007>$$ent, fui$$ent notæ: ni$<007> ma<007>ores
præceptourm comparationib{us} ommum memoriæ ad po$teritatem com
mentar{ij}s extuli$$ent. _I_ta{que} quemadmodum h{is} gratiæ $unt ag\~edæ, $<007>c con
tra, qui eorum $cripta furantes, pro $u{is} prædicant, $unt uituperandi:
qui{qúe} nõ propr{ij}s cogitationib{us} nituntur $criptorum, $ed inuid{is} mori-
b{us} al<007>ena u<007>olantes gloriantur, non modo $unt reprehendendi, $ed etiam
quia impio more uixerunt, pœna condemnandi. _N_ec tamen hæres non
uindicatæ curio$<007>{us} ab antiqu{is} e$$e memorantur, quorũ exit{us} iudiciorũ
qui fuerint non est alienum, quemadmodum $<007>nt nob{is} trad<007>ti, explicare.
_R_eges _A_ttal<007>ci magn{is} ph<007>lologiæ dulcedinib{us} inducti, cum egregiam bi
bl<007>othecam, _P_ergamiad commun\~e delectation\~e in$titui$$ent. _T_unc item
<mgr>R_eges_ A_t-_
_tal<007>ci_.</mgr>
_P_tolemæ{us} infinito zelo cupiditat{is}{qúe} incitat{us} $tudio, non minorib{us} in-
<mgr>P_tolemæ-_
_us_.</mgr>
du$tr{ij}s ad eundem modum contenderat _A_lexandriæ comparare _C_um au
tem $umma dilig\~etia perfeci$$et, non putautt, id $at{is} e$$e, n<007>$<007>propagatio
nib{us} in $eminando cur aret augendam. _I_ta{que} _M_u${is} & _A_pollini ludos
de dicauit, & quemadmodum _A_thletarum, $<007>c communium $criptorum

<pb 166><rh>M. VITRVVII</rh>
uictorib{us} præmia et honores con$tituit. _H_{is} ita in$titut{is}, cum ludiade$<?>
$ent, iudices literati, qui ea probarent erant legend<007>. _R_ex cum iam ex ciui
tate $ex lectos habui$$et, nec tam cito $eptimum idoneum inueniret, retu-
lit ad eos qui $upra b<007>bliothecam fuerant, & quæ${ij}t, $<007> qu\~enoui$$ent ad
id exped<007>tum. _T_unc ei dixerunte$$e quendam _A_r<007>$tophanem, qui$ummo
$tudio $umma{qúe} diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret.
_I_ta{qúe} in conuentu ludorum cum $ecretæ $edes iudicib{us} e$$ent d<007>$tributæ,
cum cæter{is} _A_ri$tophanes citat{us}, quemadmodum fuerat loc{us} ei de$<007>gna
t{us} $edit. _P_rimo _P_octarum ord<007>ne ad certationem inducto cumrec<007>tar\~e-
tur $cripta, popul{us} cunct{us} $<007>gnificando monebat iudices quod proba-
rent. _I_ta{que} cũab $<007>ngul{is} $ententiæ $unt rogatæ, $ex una dixexũt. _E_t qu\~e
maxime animaduerterunt multitudini placui$$e, ei primũ præmium, in$e
quenti $ecundum tribuerunt. _A_r<007>$tophanes ucro cum ab eo $ententiaro-
garetur, eum primum pronunciari iu{$s}it, quiminime populo placui$$et.
_C_um autem rex & uniuer $<007> uehementer indignarentur, $urrexit, & ro-
gando impetrauit, ut pater\~etur $e dicere. _I_ta{que} $<007>lentio facto docuit unum
cxh{is} eum e$$e poetam, cæteros alienarecitau<007>$$e. _O_portere autem iudi-
cantes non furta, $ed $cripta probare. _A_dmirante populo, & rege dubi-
tante, fret{us} memoria è cert{is} armar{ij}s infinita uolumina edux<007>t, & ea
cum recitat{is} conferendo coegit ip$os furatos de $e conf<007>teri. _I_ta{que} _R_ex
iu{$s}it cum h{is} agi furti, condemnatos{qúe} cum ignominia dimi$<007>t. _A_ri$topha
ncm uero ampli{$s}im{is} munerib{us} ornauit, & $upra bibliothecam con$ti-
tuit. _I_n $equentib{us} ann{is} à _M_acedonia _Z_oil{us}, qui adoptauit cognomen,
<mgl>Z_oil{us}_ H_o_
_meroma-_
_$tix_.</mgl>
ut _H_omeroma$tix uocitaretur _A_lexandriam uenit, $ua{qúe} $criptacontra
_I_liadem & _O_di$$eam comparata regirecitauit. _P_tolemæ{us} uero cum a-
nimaduerti$$et poetarum par\~etem, ph<007>lologtæ{qúe} omn{is} ducem ab$entem
uexari, & cui{us} abcunct{is} gentib{us} $cripta $u$picerentur, ab eo uitupe-
rari, indignat{us} nullum eidedit re$pon$um. _Z_oil{us} autem cum diuti{us} in
regno fui$$et inopia præ$${us}, $ummi$<007>t ad regem po$tulans, ut aliquid $<007>bi
tr<007>bueretur. _R_ex uero re$pond<007>$$e dicitur, _H_omerum qui ante annos mil-
le dece{$s}i$$et, æuo perpetuo multa millia hominũ pa$cere. _I_tem debere qui
melioriingenio $e profiteretur, nõ modo $e unum, $ed etiam plures alere
po$$e. _E_t ad $ummam mors ei{us}, ut paricid{ij} damnati, uarie memoratur.
_A_l{ij} eum $crip$erunt à _P_h<007>ladelpho e$$e in crucem fixum, nonnulli in eum


<pb 167><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
lapides e$$e coniectos, al{ij} _S_myrnæ uiuum in pyram coniectum, quorum
utrum ei acciderit merenti digna con$titit pœna. _N_on enim aliter uidetur
promereri, quicitat eos, quorum re$pon$um quid $en$erint $crib\~etes, nõ
pote$t coràm indicari. _E_go uero _C_æ$ar, ne{que} alien{is} indicib{us} mutat{is},
interpo$ito nomine meo <007>d profero corpus, ne{que} ullius cogitata uituperãs,
in$titui ex eo me approbare. _S_ed omnib{us} $criptorib{us} infinit{as} ago gra-
ti{as}, quòd egreg{ij}s ingeniorum $olert{ij}s ex æuo collat{is}, abundãtes al{ij}s
alio genere copi{as} præparauerũt. _V_nde nos uti fontib{us} haurientes aquã,
& ad propria propo$ita traducentes, fœcundiores, et expeditiores habe
m{us} ad $cribendum facultates: talib{us}{qúe} confidentes autorib{us} audem{us}
inftitutiones nou{as} comparare. _I_gitur tales ingre$${us} eorum habens, quos
ad propo$iti meirationes animaduerti præparat{as}, inde $umendo pro-
gredicœpi. _N_am{que} primum _A_gatharch{us} _A_then{is} _A_e$chylo docente, tra
gœdiam $cenamfecit, & de ea commentarium reliquit. _E_x eo moniti _D_e-
mocrit{us}, & _A_naxagor {as} de eadem re $crip$erunt, quemadmodum opor
teat ad aciem oculorum radiorum{qúe} exten$ionem, certo loco centro con
$tituto, ad line{as} ratione naturali re$pondere, utide incertare certæ ima
gines ædificiorum in $cenarum pictur{is} redderent $peciem: & quæ in di-
rect{is} plan{is}{qúe} front<007>b{us} $int figuratæ, alia ab$cedentia, alia prominentia
e$$e uideantur. _P_o$tea _S_ilen{us} de $ymmetr{ij}s _D_oricorum edidit uolum\~e.
_D_e æde _I_unon{is}, quæ est _S_ami _D_orica _T_heodoric{us}, _I_onica _E_phe$i, quæ
est _D_ianæ _C_te$iphõ et _M_etag\~ees. _D_e fano _M_ineruæ, quod est _P_riene _I_o-
nicum, _P_hileos. _I_tem de æde _M_ineruæ _D_oricæ, quæ est _A_then{is} in arce,
lctin{us} & _C_arpion. _T_heodor{us} _P_hoce{us} de _T_holo, quiest _D_elph{is}. _P_hi
lo de ædium $acrarũ $ymmetr{ij}s, & de armam\~etario quod fuerat _P_yra-
eiportu. _H_ermogenes de æde _D_ianæ _I_onia, quæ est _M_agne$iæ _P_$eudodi
pteros, & liberi patr{is} _T_eo monopteros. _I_tem _A_rgeli{us} de $ymmetr{ij}s
_C_orinth{ij}s, & _I_onico _T_rallib{us} _E_$culapio, quod etiam ip$e $ua manu dici
tur feci$$e. _D_e _M_au$oleo _S_atyr{us} & _P_hyte{us}: quib{us} uere felicit{as} $um-
mum maximum{qúe} contulit mun{us}. _Q_uorum enim artes æuo perpetuo no
bili{$s}im{as} laudes, & $empiterno florentes habere iudicantur, et cogitat{is}
egregi{as} oper{as} præ$titerunt. _N_am{que} $ingul{is} frontib{us} $inguli artifices
$ump$erunt certatim partes ad ornandũ & probandũ, _L_eochares, _B_rya
xes, _S_cop{as}, _P_raxiteles. _N_onnulli etiam putant _T_himotheũ, quorum ar-

<pb 168><rh>M. VITRV VII</rh>
t{is} eminens excellentia coegit ad $eptem $pectaculorum ei{us} oper{is} per-
uenire famam. _P_ræterea min{us} nobiles multi præcepta $ymmetriarũ con
$crip$erunt, ut _N_exar{is}, _T_heocydes, _D_emophilos, _P_oll{is}, _L_eonides, _S_ila-
nion, _M_elamp{us}, _S_arnac{us}, _E_upranor. _N_on min{us} de machinationibus
uti _C_liades, _A_rchit{as}, _A_rchimedes, _C_te$ibios, _N_ymphodor{us}, _P_hilo _B_y-
zante{us}, _D_iphilos, _C_harid{as}, _P_olyidos, _P_hyros, _A_ge$i$tratos. _Q_uorum
ex commentar{ij}s quæ utilia e$$e in h{is} reb{us} an<007>maduerti, collect a in unũ
coegicorp{us}, & ideo maxime, quòd animaduerti in eare ab _G_ræc{is} uo-
lumina plura ædita, ab no$tr{is} oppido quàm pauca. _F_uffiti{us} enim mi-
rum de h{is} reb{us} prim{us} in$tituit ædere uolumen. _I_tem _T_erenti{us} _V_ar-
ro de nouem di$ciplin{is}, unum de architectura. _P_ubl. _S_eptimi{us} duo. _A_m-
pli{us} uero in id gcn{us} $cripturæ adhuc nemo incubui$$e uidetur, cum fui$-
$ent & antiqui ciues magni architecti, qui potui$$ent non min{us} eleganter
$cripta compar are. _N_am{que} _A_then{is} _A_nti$tates, & _C_alle$chros, & _A_n-
timachides, & _P_orinos architecti, _P_i$i$trato ædem _I_oui olympio facienti,
fundam\~eta con$tituerunt. _P_o$t mort\~e aut\~e ei{us} propter interpellationem
_R_eipu. incœptareliquerunt. _I_ta{que} cir citer ann{is} duc\~et{is} po$t, _A_ntioch{us}
rex cum in id op{us} impen$am e$$et pollicit{us}, cellæ magnitudinem, & co-
lumnarum circa dipteron collocationem, epiftyliorum, & cæterorum or
namentorum ad $ymmetriarum di$tributionem, magna $olertia $ci\~etia{qúe}
$umma, ciu{is} _R_oman{us} _C_o$$uti{us} nobiliter e$t architectat{us}. _I_d aut\~e op{us}
<mgl>_Co$$uti{us}_
_Roman{us}_.</mgl>
non modo uulgo, $ed etiam in pauc{is} à magnificentia nominatur. _N_am
quatuor loc{is} $unt ædium $acrarum marmore{is} operib{us} ornatæ di$po$i
tiones, è quib{us} propriæ de h{is} nominationes clari{$s}ima fama nominãtur.
_Q_uorum excellentiæ prudentes{qúe} cogitationum apparat{us} $u$pectus ha
bent in deorum $e{$s}imonio. _P_rimum{qúe} ædes _E_phe$i _D_ianæ _I_onico genere
ab _C_te$iphonte _G_no$io, & filio eius _M_etagene e$t in$tituta, quam po$tea
_D_emetrius ip$ius _D_ianæ $eruus, & _P_eonius _E_phe$ius dicuntur perfeci$$e.
_M_ileti _A_pollini item _I_onic{is} $ymmetr{ij}s id\~e _P_eonius _D_aphn{is}{qúe} _M_ile$i-
us in$tituerunt. _E_leu$inæ _C_erer{is} & _P_ro$erpinæ cellam imman<007> magnitu
dine _I_ctinus _D_orico more, $ine exterioribus column{is} ad laxamentum
u$us $acrificiorum pertexit. _E_am auten po$tea, cum _D_emetrius _P_halere-
us _A_then{is} rerum potiretur, _P_hilon ante templum in fronte column{is} cõ-
$titut{is} pro$tylon fecit. _I_ta aucto ue$tibulo laxamentum initiantibus ope-

<pb 169><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
ri{qúe} $ummam adiecit auctoritatem. _I_n _A_$ty uero louem olympiũ amplo
modulorum comparatu, _C_orinth{ij}s $ymmetr{ij}s & proportionib{us} (uti
$upra $criptum est) architectandum _C_o$$utius $u$cepi$$e memoratur.
_C_ui{us} commentarium nullum est inu\~etum, nec tamen à _C_o$$utio $olum de
h{is} reb{us} $cripta $unt de$ideranda, $ed etiam à. _C_. _M_utio, qui magna $ci
entia confi$us ædes _H_onor{is} & _V_irtut{is}, _M_arianæ cellæ, columnarum et
epi$tyliorum $ymmetri{as} legitim{is} art{is} in$titut{is} perfecit. _I_d uero $i mar
moreum fui$$et, ut haberet, quemadmodum ab arte $ubtilitatem, $ic à ma-
gnificentia & impen$is authoritatem, in prim{is} & $umm{is} operib{us} no-
minaretur. _C_ũergo & antiqui no$triinueniantur non min{us} quàm _G_ræ
cifui$$e magni architecti, & no$træ memoriæ $at{is} multi, & ex h{is} pauci
præcepta edidi$$ent, non putaui $ilendum, $ed di$po$ite $ingul{is} uolumini
b{us} de$ingul{is} exponendum. _I_ta{que} quoniam $exto uolumine priuatorum
ædificiorumrationes per $crip$i, in hoc qui $eptimum tenet numerum, de
expolitionib{us}, quib{us} rationib{us} & uenu$tatem & firmitatem habere
po{$s}int, exponam.</p>
<h>DE RVDERATIONE. CAPVT I.</h>
<p it>_PRIMVMQVE_ incipiam de ruderatione, quæ principia tenet ex
politionum, uti curio$i{us} $umma{qúe} prouidentia $olidation{is} ratio ha
beatur. _E_t $i plano pede erit ruderãdum, quæratur $olum $i$it perpetuo
$olidum, & ita exæquetur & inducatur cum $tatumine rud{us}:$i aut om-
n{is}, aut ex parte, conge$titi{us} loc{us} fuerit, fi$tucationib{us} cũ magna cura
$olidetur. _I_n contignation<007>b{us} uero diligenter est animaduertendum, ne
qu{is} paries, qui non exeat ad $ummum $it extruct{us} $ub pauimentum, $ed
poti{us} relaxat{us} $upra $e pend\~etem habeat coaxationem. _C_ũenim $olid{us}
exit, contignationib{us} are$centib{us}, aut pandatione $id\~etib{us}, permanen
te $tructuræ $oliditate, dextra ac $ini$tra $ecundum $e facit in pauiment{is}
nece$$ario r<007>m{as}. _I_tem danda est opera, ne commi$ceantur axes e$culini
quern{is}, quòd querni $imulhumorem perceperunt, $etorqu\~etes rim{as} fa
ciunt in pauiment{is}. _S_in auteme$cul{us} non erit, & nece{$s}it{as} coegerit pro
pter inopiam uti quern{is}, $ic uidetur e$$e faciendum, ut $ec\~etur tenuiores,
quo min{us} enim ualuerint, eo facili{us} clau{is} fixicontinebũtur. _D_einde in

<pb 170><rh>M. VITRV VII</rh>
$ingul{is} tign{is} extrem{is} partib{us} ax{is} bini claui figantur, utinulla ex par
te po{$s}int $etorquendo anguli excitare. _N_am{que} de cerro, aut fago $eu far-
no, null{us} ad uetu$tatem pote$t permanere. _C_oaxationib{us} fact{is}, $i erit
filex, $inon, palea $ub$ternatur, uti materies ab calc{is} uit{ij}s defendatur.
_T_unc in$uper $tatuminetur, ne minore $axo, quàm qui po{$s}it manũ <007>mple-
re. _S_tatuminationib{us} induct{is} ruderetur. _R_ud{us} $i nouum er<007>t ad tres
partes una calc{is} mi$ceatur, $irediuiuũ fuerit, quin{que} ad duum mixtiones
habeant re$pon$um. _D_einde rud{us} inducatur, & uectibus ligne{is} decu-
r{ij}s induct{is} crebriter pin$atione $olidetur, & id non minus pin$um ab$o
lutum cra{$s}itudine $it dodrant{is}. _I_n$uper ex te$ta nucleus inducatur, mix
tionem habens ad tres partes unam calc{is}, uti ne minore $it cra{$s}itudine
pauimentum digitorum $enum. _S_upra nucleum, ad regulam & libellam
exacta pauimenta $truantur, $iue $ectilibus, $eu te$$er{is}. _C_um ea extructa
fuerint & fa$tigia extructiones habuerint, ita fricentur, uti$i $ectilia $int,
nulli gradus in $cutul{is}, aut trigon{is}, aut quadrat{is}, $eu fau{is} extent. _S_ed
coagmentorum compo$itio planam habeat inter $e directionem. _S_ite$$e-
r{is} $tructum erit, uteæ omnes angulos habeant æquales, nullibi{qúe} à fricatu
ra extantes. _C_um enim anguli non fuerint omnes æqualiter plani, non erit
exacta, ut oportet, fricatura. _I_t\~e te$tacea $picata tiburtina $unt diligenter
exig\~eda, nõ habeant lacun{as}, nec extantes tumulos, $ed $int ext\~eta, et ad
regulã perfricata. _S_uper fricaturam (leuigationibus & politur{is} cũ fue
rint perfecta) incernatur marmor, & $upra loricæ ex calce & arena in-
ducantur. _S_ub dio uero maxime idonea faciunda $unt pauimenta, quòd
contignatioues humore cre$centes, aut $iccitate decre$centes, $eu panda-
tionibus $identes, mouendo $e faciunt uitia pauiment{is}. _P_ræterea gelici-
dia & pruinæ non patiuntur ea integra permanere. _I_ta{que} $inece{$s}it{as}
coegerit, ut minime uitio$a fiant, $ic erit faciundum. _C_umcoaxatum fue-
rit, $uper altera coaxatio tran$uer$a $ternatur, clau{is}que fixa duplicem
præbeat contignationi loricationem: deinde ruderinouo tertia pars te-
$tætun$æ admi$ceatur, calc{is}{qúe} duæ partes ad quin{que} mortar{ij} mixtioni-
bus præ$tent re$pon$um. _S_tatuminatione facta, rudus inducatur, id{qúe} pin
$um ab$olutum ne m<007>nus pede $it cra$$um. _T_unc áutem nucleo inducto
(uti $upra $criptum est) pauimentum è te$$era grandi circiter binum di
gitum ce$a $truatur, fa$tigium habens in pedes denos, digitos binos, quod

<pb 171><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
$ibene temper abitur, & recte fricatum fuerit, ab omnibus uit{ij}s erit tu-
tum. _V_ti autem inter coagmenta materies ab gelicid{ij}s ne laboret, fraci-
bus quotann{is} ante hyemem $aturetur, it a non patietur in $erecipere ge-
licid{ij} pruinam. _S_in autem curio$ius uidebitur fierioportere, tegulæ bipe-
dales inter $e coagmentatæ $uprarudus $ub$trata materia collocentur,
habentes $ingul{is} coagmentorum frontibus exci$os canaliculos digitales:
quibus iunct{is} impleantur calce ex oleo $ubacta, con$ricentur{qúe} inter $e
coagmenta compre$$a. _I_ta calx quæ erit hærens in canalibus dure$cendo,
non patietur aquam, ne{que} aliam rem per coagmenta tran$ire. _C_um ergo
fuerit hoc ita per$tratũ, $upra nucleus inducatur, & uirg{is} cædendo $ubi
gatur. _S_upr a autem $iue ex te$$era grandi, $iue ex $pica te$tacea $truan-
tur, fa$tig{ij}s, quibus est $upra $criptum, & cum $ic erunt facta, non c<007>t@
uitiabuntur.</p>
<h>DE MACERATIONE CALCIS AD ALBA-
_ria opera & tectoria perficienda._
CAPVT. II.</h>
<p it>_CVM_ à pauimentorum cura di$ce$$um fuerit, tunc de albar{ij}s operi-
bus est explicandum. _I_d autem erit recte, $iglebæ calc{is} optime an
te multo tempore quàm opus fuerit macerabũtur: uti $i qua gleba parum
fuerit in fornace cocta, in macer atione diuturna liquore deferuere coacta
uno tenore concoquatur. _N_an{que} cum non penitus macerata, $ed recens
$umitur, cũ fuerit induct a habens latentes crudos calculos, pu$tul{as} emit-
tit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerãtur di$$oluunt & di{$s}i-
pant tector{ij} politiones. _C_um autem habita erit ratio macer ation{is}, &
id curio$ius opere præparatum erit, $umatur a$cia, & quemadmodum
materia dolatur, $ic calx in lacu macerata a$cietur. _S_iad a$ciam offende-
rint calculi, non erit temperata, cun{que} $iccum & purum ferrum educe-
tur indicabit eam euanidam & $iticulo$am, cum uero pingu{is} fuerit &
recte macerata, circa id ferramentum, uti glutinum hærens, omniratione
probabit $e e$$e temperatam. _T_unc autem machin{is} comparat{is}, camera
rum di$po$itiones in conclauibus expediantur, ni$ilacunarihus ea fuerint
ornata.</p>


<pb 172><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE CAMERARVM DISPOSITIONE, TRVL.
_l<007>$$atione, & tectorio opere_. CAP. III.</h>
<p it>_CVM_ ergo camerarum po$tulabitur ration, $ic erunt faciũdæ. _A_$-
$eres directi di$ponantur inter $e, ne pl{us} $patiũ habentes pedes bi
nos, & himaxime cupre{$s}ini, quòd abiegni ab car<007>e & ab uetu$tate cele-
riter uitiantur, hi{qúe} a$$eres cum ad formam circination{is} fuerint di$tribu
ti, caten{is} di$po$it{is}, ad contignationes _(_$iue tecta erunt_)_ crebriter cla-
u{is} ferre{is} fixi, religentur: eæ{qúe} catenæ ex ea materia comparentur, cui
nec caries, nec uetu$t{as}, nec humor po{$s}it nocere, id est, buxo, iunipero,
olea, robore, cupre$$o, cæter{is}{qúe} $imilib{us}, præter quercũ, quòd ea $e tor
quendo rim{as} facit quib{us} inest operib{us}. _A_$$erib{us} di$po$it{is}, tum tomi
ces ex$parto hi$panico, harundines græcæ tun$æ ad eos _(_uti forma po$tu-
lat_)_ religentur. _I_tem $upra cameram materies ex calce & arena mixta
$ubinde inducatur, ut $iquæ $tillæ ex contignationib{us} aut tect{is} cecide-
rint $u$i ineantur. _S_in autem harundin{is} græcæ copia non erit, de paludi
b{us} tenues colligantur, & mataxæ, tomicæ ad iu$tam longitudinem
una cra{$s}itudine alligationib{us} temperentur, dum ne pl{us} inter duos
nodos alligationib{us} binos pedes di$tent, & he ad a$$eres _(_uti $upra
$criptum est_)_ tomicæ religentur, cultellique lignei in e{as} configantur.
_C_ætera omnia _(_uti$upra$criptum est_)_ expediantur. _C_amer{is} di$po$it{is}
& <007>ntext{is}, imum cœlum earum trulli$$etur, deinde arena dirigatur, po$t
ea aut creta, aut marmore poliatur. _C_um cameræ politæ fuerint, $ub e{as}
coronæ $unt $ub{ij}ciendæ, eæ{qúe} quàm maxime tenues & $ubtiles oportere
fieriuidentur. _C_um enim grandes $unt, pondere dcducuntur, nec po$$unt
$e $u$tinere, <007>n h{is}{qúe} minime gyp$um debet admi$ceri, $ed excreto marmo
re uno tenore perduci, utine præcipiendo non patiatur uno tenore op{us}
inare$cere. _E_tiam{qúe} cauendæ $unt in camer{is} pri$corum d<007>$po$itiones,
quŏd earum planitiæ coronarum graui pondere impendentes, $unt peri-
culo$æ. _C_oronarum autem aliæ $unt puræ, aliæ cælatæ. _C_onclauib{us}, aut
ubi ign{is} aut plura lumina $unt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facili{us}
extergeantur. _I_n æ$tiu{is} & exedr{is}, ubi minime fum{us} est, nec fuligo po-
te$t nocere, ibicelatæ $unt faci\~edæ. _S_emper enim album op{us}, propter $u-
perbiam candor{is}, non modo ex propr{ij}s, $ed etiam ex alien{is} ædific{ij}s
concipit fumũ. _C_oron{is} explicat{is} parietes quàma$perrime trulli$$entur,</p>

<pb 173><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
<p it>po$tea autem $upra trulli$$atione $ubare$cente deformentur directiones
arenati, utilongitudines adregulam & lineam, altitudines ad perpendi-
culum, anguli ad normam re$pondentes exigantur. _N_an{que} $ic emendata
tectoriorum in pictur{is} erit $pecies. _S_ubare$cente iterum, ac tertio indu-
catur: ita quo fundatior er<007>t ex arenato directura, eo firmior erit ad ue-
tu$tatem $olid<007>t{as} tector{ij}. _C_um ab arena præter trulli$$ationem, non mi-
n{us} trib{us} cor{ij}s fuerit deformatum, tunc è marmoreo grano directiones
$unt $ubigendæ, dum ita materies temperetur, uti cum $ubigitur non hæ-
reat ad rutrum, $ed purum ferrum è mortario liberetur. _G_rano inducte
& inare$cente, alterõ coriũ med<007>ocr{is} <023> d<007>rigatur: idcum $ubactum fue
rit, & bene fricatum, $ubtili{us} inducatur. _I_ta cum trib{us} cor{ij}s arenæ, &
item marmor{is} $olidati parietes $uerint, neque rim{as}, ne{que} aliud uitium
in $e recipere poterunt. _S_ed & baculorum $ubaction<007>b{us} fundatæ $olidi-
tates, marmor{is}{qúe} candore firmo leuigatæ, colorib{us} cum politionib{us} in
duct{is}, nitidos expriment $plendores. _C_olores autem udo tectorio cum di
ligenter $unt inducti, ideo nonremittunt, $ed $unt perpetuo permanen-
tes, quòd calx in fornacib{us} excocto liquore, et factar aritatib{us} euanid-
ieiunitate coacta corripit in $e, quæ res forte eam contigerunt_:_ mixtioni-
b{us}{qúe} ex al{ij}s pote$tatib{us} collat{is} $eminib{us} $eu princip{ij}s, una $olide-
$cendo in quibu$cun{que} membr{is} est formata, cum fit arida, redigitur, uti
$ui gener{is} propri{as} uideatur habere qualitates. _I_ta{que} tectoria quæ recte
$unt facta, ne{qúe} uetu$tatib{us} fiunt horrida, ne{que} cum extergentur, remit-
tunt colores, ni$i $iparum d<007>ligenter, & in ar<007>do fuerint inducti. _C_um er
go ita in parietib{us} tectoria facta fuerint _(_uti $upra$criptum est_)_ & fir
mitatem, $plendorem, & ad uetu$tatem permanentem uirtutem poterunt
habere. _C_um uero unum corium arenæ, & unum minuti marmor{is} erit
inductum, tenuit{as} ei{us} min{us} ualendo faciliter rumpitur, nec $plendorem
politionib{us}, propter imbecillitatem cra{$s}itudin{is}, proprium obtinebit.
_Q_uemadmodum enim $peculum argenteum tenui lamella ductum, incer-
tos & $ine uirib{us} habet remi{$s}iores $plendores_:_ quod aut\~e è $olida tem-
peratura fuerit factum, recipiens in $e firm{is} uirib{us} politionem, fulgen-
tes in a$pectu, cert{as}{qúe} con$ider antib{us} imagines reddit. _S_ic tectoria, quæ
ex tenui $unt ducta materia, non modo fiunt rimo$a, $ed etiam celeriter
euane$cunt. _Q_uæ autem fundata arenation{is} & marmor{is} $oliditate,</p>

<pb 174><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>$unt cra{$s}itudine $pi$$a, cum $unt politionib{us} crebr{is} $ubacta, non modo
fiunt nitentia, $ed etiam imagines expre$${as} a$p<007>cient<007>b{us} ex eo opere re-
mittunt. _G_ræcorum uero tectores non $olum h{is} rationib{us} utendo faci-
unt opera firma, $ed etiam mortario collocato, calce & arena ibi confu-
$a, decuria hominum inducta ligne{is} uect<007>b{us} pin$ant materiam, & ita ad
certamen $ubacta tunc utuntur. _I_ta{que} ueterib{us} parietib{us} nonnulli cru-
$t{as} excidentes pro abac{is} utuntur. _I_p$a{qúe} tectoria abacorum, & $pecu-
lorum diui$ionibus, circa $e prominentes habent expre{$s}iones. _S_in autem
in cratit{ij}s tectoria erũt facienda, quibus nece$$e e$t etiam in arrectar{ij}s,
& tran$uer$ar{ij}s rim{as} fieri. _(I_deo quòd luto cum liniuntur, nece$$ario
recipiunt humorem, cum autem are $cunt extenuati, in tector{ij}s faciunt
rim{as} _(_id ut non fiat, hæc eritratio. _C_um paries totus luto inquinatus fue
rit, tunc in eo opere cannæ clau{is} mu$car{ij}s perpetuæ figantur, deinde
iterum luto inducto $i priores tran$uer$ar{ij}s harundin<007>bus fixæ $unt, $e-
cundæ erect{is} figantur_:_ & ita _(_uti $upra $criptum est_)_ arenatum, &
marmor, & omne test orium inducatur. _I_ta cannarum duplex in parieti-
bus ordinibus tran$uer${is} fixa perpetuit{as}, nec $egmina, nec rimã ullam
fieri patietur.</p>
<h>DE POLITIONIBVS IN HVMIDIS
_loc{is}_. CAP. IIII.</h>
<p it>_QVIBVS_ rationibus $icc{is} loc{is} tectoria oporteat fieri dixi, nuno
quemadmodum humid{is} loc{is} politiones expediantur, ut perma-
nere po{$s}int $ine uit{ij}s, exponam. _E_t primum conclauibus,
quæ planopede fuerint, ab imo pauim\~eto alte circiter pedibus tribus, pro
arenato te$ta trull<007>$$etur, & dirigatur, uti eæ partes tectoriorum ab hu-
more ne uitientur. _S_in autem aliqu{is} paries perpetuos habuerit humores,
paulum ab eo recedatur, & $truatur alter tenu{is} di$tans ab eo, quantum
res patietur, & inter duos parietes canal{is} ducatur inferior quàm libra-
mentum conclau{is} fuerit, habens nares ad locum patentem. _I_tem cum in
altitudin\~e per$tructus fuerit relinquãtur $piram\~eta. _S_ienim non per na-
res humor, et in imo, et in $ummo habuerit exitus, non minus in noua $tru
ctura $e d<007>{$s}ipabit. _H_{is} perfect{is} paries te$ta trulli$$etur, & dirigatur, &
t<?>unc tectorio poliatur.</p>

<pb 175><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
<p it>Si autem locus non patietur $tructuram fieri, canales fiant, & nares
exeant ad locum patentem. _D_einde tegulæ bipedales ex una parte $upra
marginem canal{is} imponantur, ex alter a parte be$$alibus latercul{is} p<007>læ
$ub$truantur. _I_n quibus duarum tegularum anguli $edere po{$s}int, & ita à
pariete eæ di$tent, ut ne plus pateant palmum_:_ deinde in$uper erectæ ha-
matæ tegulæ ab imo ad $ummum parietem figantur, quarum interiores
partes curio$ius picentur, ut ab $e re$puant liquorem. _I_tem in imo & in
$ummo $upra camer am habeant $pir amenta.</p>
<p it>_T_um autem calce ex aqua liquida dealbentur, utitrulli$$ationem te$ta
ceam non re$puant. _N_am{que} propter ieiunitatem, quæ est à fornacibus ex-
cocta, trulli$$ationem, non po$$unt recipere, nec $u$tinere, ni$i calx $ubie-
cta utr{as}{qúe} res inter $e conglutinet, & cogat coire. _T_rulli$$atione inductæ
pro arenato te$ta dirigatur, & cætera omnia _(_uti $upra $cripta $unt in
tectoriorũ rationibus_)_ perficiantur. _I_p$i autem polition{is} eorum orna-
tus propri{as} debent habere decor{is} rationes, uti & ex loc{is} apt{as}, & ex
generum di$crimin<007>bus non alien{as} habeãt dìgnitates. _T_riclin{ij}s hyber-
n{is} non est util{is} hæc compo$itio, nec megalographia, nec camer arum co
ronario opere $ubtil{is} ornatus_:_ quòd ea & ab ign{is} fumo, & ab luminum
crebr{is} fuligimbus corrũpuntur. _I_n h{is} uero $upra podia, abaci ex atra-
mento $unt $ubigendi, & poliendi cune{is} $ilace{is}, $eu minace{is} inter-
po$it{is}. _C_um explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiam paui-
mentorum non erit di$plicens _(_$iqu{is} animaduertere uoluerit_)_ _G_ræco-
rum hybernaculorum u$us, qui minime $umptuo$us est, $ed util{is} appara
tus. _F_oditur cnim intra l<007>bramentum triclin{ij} altitudo circiter pedum bi-
num, & $olo fi$tucato inducitur, aut rudus, aut te$taceum pauimentum,
ita fa$tigatum, ut in canali habeat nares. _D_einde conge$t{is}, & $pi$$e calca
t{is} carbonibus inducitur ex $abulone, & calce, & fauilla mixta materi-
es, cra{$s}itudine $emipedali ad regulam & libellam, & $ummo libramen-
to cote de$pumato redditur $pecies nigri pauimenti. _I_ta conuiu{ij}s eorum,
& quod pocul{is} & $puti$mat{is} offunditur, $imul at{que} cadit, $icce{$s}it_:_ qui-
que uer$antur ibimini$trantes, & $i nud{is} pedibus fuerint, non recip<007>unt
frigus ab eiu$modi genere pauimenti.</p>
<h>DE RATIONE PINGENDI IN AEDI-
_fic{ij}s_. CAP. V.</h>

<pb 176><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_CAETERIS_ conclauibus, id est uern{is}, autumnalibus, æ$tiu{is} ett-
am atr{ij}s et peri$tyl{ij}s, con$titutæ $unt ab antiqu{is} ex cert{is} rebus
certæ rationes picturarum. _N_an{que} pictura imago fit eius quod e$t, $eu po
te$t e$$e, uti homin{is}, æd<007>fic{ij}, nau{is}, reliquarum{qúe} rerum, è quarum for-
m{is} cert{is}{qúe} corporum finibus figurata$imilitud<007>ne $umuntur exempla.
_E_x eo antiqui, qui initia expol<007>tionibus in$tituerunt, imitati $unt pr<007>mum
cru$tarum marmorearum uarietates & collocationes, deinde corona-
rum, & $ilaceorum, miniaceorum{qúe} cuneorum inter $e uari{as} d<007>$tr<007>bu-
tiones. _P_o$teaingre{$s}i $unt, ut etiam ædificiorum figur {as}, columnarum{qúe}
& fa$tigiorum eminentes proiectur {as} imitarentur_:_ patentibus autem lo-
c{is}, utiexedr{is}, propter amplitudinem parietum, $cenarum frontes _T_ra-
gico more, aut _C_omico, $eu _S_atyrico de$ignarent. _A_mbulationibus uero
propter $patia longitudin{is}, uarietatibus topiorum ornarent ab cert{is} lo-
corum proprietatibus imagines exprimentes. _P_inguntur enim portus,
promontoria, litora, flumina, fontes, eurypi, fana, luci, montes, pecora, pa
$tores, nonnull{is} loc{is} item $ignorũ megalographiam habentem, deorum
$imulacra, $eu fabularum di$po$it{as} explicationes, nõ minus _T_roian{as} pu
gn{as}, $eu _V_ly{$s}{is} err ationes per topia, cætera{qúe} quæ $unt eorum $imil<007>bus
rationibus ab rerum natura procreata. _S_ed hæc quæ à ueteribus ex uer{is}
rebus exempla $umebantur, nunc iniqu{is} moribus improbãtur. _N_am pin
guntur tector{ij}s mon$tra potius, quàm ex rebus finit{is} imagines certæ.
_P_ro column{is} enim $tatuuntur calami, pro fa$tig{ij}s arpaginetuli $triati
cum cri$p{is} fol{ij}s & uolut{is}. _I_tem candelabra ædicularum $u$tinentia fi-
gur {as}, $upr a fa$tigia earum $urgentes ex radicibus cum uolut{is} coliculite
neri plures, habentes in $e $ine ratione $edentia $igilla, non minus etiam ex
col<007>cul{is} flores dimidiata habentes ex $e exeũtia $igilla, alia human{is}, alia
be$tiarum capit<007>bus $imilia. _H_æc autem nec $unt, nec fieripo$$unt, nec fue
runt. _E_rgo ita nou<007> mores coegerunt, uti inertia mali iudices conniueant
artium uirtutes. _Q_uemadmodum enim pote$t calamus uere $u$tinere te-
ctum, aut candelabrum ædicul{as}, & ornam\~eta fa$tig{ij}, $eu coliculus tam
tenu{is} & moll{is}, $u$tinere $edens $igillum, aut de radicibus, & colicul{is}
ex parte flores dimidiata{qúe} $igilla procreari? _A_t hæc fal$a uidentes homi
nes non reprehendunt, $ed delectantur_:_ ne{que} animaduertunt, $i quid eo-
rum fieri pote$t nec ne. _I_udic{ij}s autem in firm{is} ob$curatæ mentes, non ua</p>


<pb 177><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
<p>lent probare, quod pote$t e$$e cum authoritate & ratione decoris. _N_e{que}
enim pictur æ probari debent, quæ non $unt $imiles ueritati: nec $ifactæ
$unt elegantes ab arte, ideo de his $tatim debent repente iudicari, n<007>$iar-
gumentationis cert as habuerint rationes $ine offen$ionibus explicatas.
_E_tenim etiam _T_rall<007>bus cum _A_paturius _A_labandeus eleganti manu $in-
<mgr>A_paturius_
A_labands_
_us_.</mgr>
xi$$et $cenam in minu$culo theatro, quod ἐκκλησιαςήριον apud eos uo-
citatur, in ea{qúe}{qúe} $eci$$et pro column{is} $igna, centauros{qúe} $u$tinentes epi$ty
lia, tholorum rotunda tecta, fa$tigiorum promin\~etes uer$ur as, coronas´{que}
capitibus leonin{is} ornatas: quæ omnia $tillic<007>diorum è tect {is} habent rat<007>o
nem. Præterea $upra eam n<007>h<007>lominus epi$cenium, in qua tholi, pronai,
$emifa$tigia, omn{is}{qúe} tecti uarius pictur{is} fuer at ornatus. Ita{que} cum a$pe
ctus eius $cenæ propter a$peritatem ebland<007>retur omnium ui$us, & iam
id opus probare fui$$ent parati, tum _L_icinius mathematicus prod{ij}t, &
ait _A_labandeos $at{is} acutos ad omnes res ciuiles haberi, $ed propter non
magnum uitium indecentiæ in$ipientes eos e$$e iudicatos, quòd in gymna-
$io eorum quæ $unt $tatuæ, omnes $unt cau$as ag\~etes, in $oro autem di$cos
tenentes, aut currentes, $eu pila ludentes. _I_ta indecens inter locorum pro
prietates $tatus $ignorum, publice ciuitati uitium exi$timation{is} adiecit.
_V_ideamus item nunc, ne _A_patur{ij} $cena efficiat & nos _A_labandeos, aut
_A_bderitas. _Q_u{is} enim ue$trũ domos $upra tegularũ tect a pote$t habere,
aut colũnas, $eu fa$tigiorũ explicationes? Hæc enim $upr a contignationes
ponuntur, nõ $upra tegularum tecta. Siergo quæ non po$$unt in ueritate
rationem habere fa@@i, in picturis probauerimus, accedemus & nos his
ciuitat<007>bus, quæ propter hæc uitia in$ipientes $unt iudicatæ. _I_ta{que} Apatu
rius contra re$pondere non est au$us, $ed $u$tulit $cenam, et adrationem
ueritat{is} commutatã, po$tea correctam approbauit. Vtinam d{ij} immor-
tales $ec<007>$$ent, ut _L_icinius reu<007>ui$ceret, & corrigeret hanc am\~etiam, te-
ctoriorum{qúe} errãtia in$tituta: $ed quare uincat ueritatem ratio $al$a, non
erit alienum exponere. _Q_uod enim antiqui in$umentes laborem & indu
$triam probare contendebant art<007>bus, id nunc coloribus & eorum ele-
ganti $pecie con$equuntur, & quam $ubtilitas artific{is} ad{ij}ciebat operi-
bus auctoritatem, nunc dominicus $umptus efficit ne de$ideretur. _Q_u{is}
enim antiquorum nõ, uti medic amento, minio parce uidetur u$us e$$e? _A_t
nunc pa{$s}im plerun{que} toti parietes inducuntur. _A_ccedit huc chry$ocolla,
o$trum, armenium: hæc uero cum inducuntur, & $inon ab arte $unt po-

<pb 178><rh>M. VITRV VII</rh>
$ita, $ulgentes tamen oculorũreddũt ui$us, et ideo quod pretio$a $unt, legi
bus excipiuntur, ut ab domino, non à redemptore repre$ententur. _Q_uæ
commone$acere potui ut ab errore di$cedatur, in opere tect orio $at{is} ex-
po$ui. _N_unc de apparationibus, ut $uccurere potuerint, dic am: & primũ,
quoniam de calce initio est dictum, nunc de marmore dicendum re$tat.</p>
<h>DE MARMORE QVOMODO PARETVR
_ad tectoria_. CAP. VI.</h>
<p it>_MARMOR_ non eodem genere omnibus regionibus procreatur,
$ed quibu$dam loc{is} glebæ (ut $al{is}) micas perlucidas habentes,
na$cuntur, quæ contu$æ & molitæ præ$tant tectorijs et coronar{ij}s ope-
ribus util<007>tatem. _Q_uibus autem loc{is} hæ copiæ non $unt, cementa marmo
rea, $iue a$$ulæ dicuntur, quæ marmorar{ij} ex operibus deijciunt, pil{is} $er
re{is} contunduntur, crebris{qúe} excernuntur. _E_æ autem excretæ tribus ge-
neribus $eponuntur, & quæ pars grandior fuerit, quemadmodum $upra
$criptum est, arenato primum cum calce inducitur, deinde $equens, ac ter
tio, quæ $ubtilior fuerit. _Q_uibus induct{is} & diligenti tect oriorum $rica-
tione leuigatis, de coloribus ratio habeatur, uti in his perlucentes expri-
mant $plendores, quorum hæc erit differentia & apparatio.</p>
<h>DE COLORIBVS, ET PRIMVM DE
_ochra_. CAP. VII.</h>
<p it>_COLORES_ al{ij} $unt qui per $e certis locis procreantur, & inde
$odiuntur: nonnulli ex al{ij}s rebus tract ationibus, aut mixtionibus,
$eu temperaturis compo$iti per$iciuntur, uti præ$tent eandem in operi-
bus util<007>tatcm. _P_rimũ autem exponemus quæ per $e na$centia $odiuntur,
uti quod Græci ὤχρα dicitur. Hæc uero multis locis (ut etiam in Italia)
inuenitur, $ed quæ fuerat optima, _A_ttica, ideo nunc non habetur, quòd
_A_thenis argenti $odinæ cum habuerunt familias, tunc $pecus $ub terra $o-
diebantur ad argentum inueniendum. _C_um ibi uena $orte inueniretur, ni-
hilominus uti argentum per $equebantur. _I_ta{que} antiqui egregia copia $i-
l{is} ad politionem operum $unt u$i. _I_tem rubricæ copio$e mult{is} locis exi-

<pb 179><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
muntur, $ed optimæ pauc{is}, uti _P_õto Sinope, & Aegypto, in Hi$pania _B_a
learibus, non minus etiã _L_emno, cuius in$ulæ uectigalia, _A_thenien$ibus
Senatus populus{qúe} _R_omanus conce{$s}it $ruenda. Parætonium uero ex ip$is
loc{is}, unde $od<007>tur, habet nomen. _E_ademratione _M_elinum, quòd eius u{is}
metalli <007>n$ulæ Cycladimelo dicitur e$$e. Creta uirid{is} item plur<007>bus loc{is}
na$citur, $ed optima Smyrnæ. _H_anc autem _G_ræci θεοδότιον uocant, {quis}
_T_heodotus nomine $uerat, cuius in fundo id genus cretæ primum e$t inuen
tum. _A_uripigmentum, quod ᾀρσένικον græce dic<007>tur, $oditur _P_onto. _S_an
dar aca item pluribus loc{is}, $ed optima _P_onto, proxime flumen _H_ypanim
habet metallum. _A_l{ij}s loc{is}, ut inter _M_agne$iæ & _E_phe$i $ines, $unt loca
unde e$$oditur parata, quam nec molere, nec cernere opus est, $ed $ic est
$ubtil{is}, quemadmodum $i qua est manu contu$a & $ubcreta.</p>
<h>DE MINII RATIONIBVS.
CAP. VIII.</h>
<p it>_INGREDIAR_ nunc min{ij} rationes explicare. Id aut\~e agr{is} _E_phe-
$iorum _C_ilbian{is} primum memoratur e$$e inuentum, cuius & res &
ratio $at{is} magnas habet admir ationes. _F_oditur enim gleba, quæ _A_ntr ax
dicitur, antequàm tractationibus ad m<007>nium perueniat, uena uti $erreo
mag{is} $ubru$o colore, habens circa $e rubrum puluerem. _C_um id $oditur,
ex plag{is} $err amentorũ crebras emittit lachrymas argenti uiui, quæ à $o$
$oribus $tatim colliguntur. Hæ glebæ cum collectæ $unt in o$$icinam, pro
pter humor{is} plenitatem con{ij}ciuntur in $ornacem, ut inter are$cant, &
{is} qui ex his ab <007>gn{is} uapore $umus $u$citatur, cum re$edit in $olum furni,
inuenitur e$$e argentũ u<007>uum. _E_xempt{is} gleb{is}, guttæ eæ, quæ re$idebũt,
propter breuit atcs non po$$unt colligi: $ed in uas aquæ conuertuntur, &
ibiinter $e congruunt, & unà con$unduntur. _I_d autem cum $int quatuor
$extariorum men$uræ, cum expendũtur, inueniuntur e$$e põdo centum.
Cum in aliquo ua$e est con$u$um, $i$upraid lap<007>d{is} centenar{ij} pondus im
ponatur natat in $u mo: ne{que} eum l<007>quorem pote$t onere $uo premere,
nec elidere, nec d<007>{$s}<007>parc: centenario $ublato, $i<007>bi auri $crupulum impona
tur non natabit, $ed ad imum per $e deprimetur. _I_ta non amplitud<007>ne pon
der{is}, $ed genere $ingularumrerum grauitatem e$$e non est negandum.

<pb 180><rh>M. VITRVVII</rh>
_I_d autem mult{is} rebus est ad u$um expeditum. _N_e{que} enim argentum, ne{que}
æs $ine eo pote$t recte inaurari. _C_un{que} in ue$te intextum est aurum, ea{que}
ue$t{is} contrita propter uetu$tatem u$um non habe at hone$tum, panni in $i
ct<007>libus ua$is impo$iti $upra ignem comburuntur. _I_s cin{is} con{ij}citur in
aquam, & additur ei argentum uiuum, id autem omnes micas auri corri-
pit in $e, & cogit $ecum coire, aqua de$u$a cum id in pannum infunditur,
& ibi man<007>bus premitur, argentum per panni raritates propter l<007>quo-
rem extralabitur, aurum compre{$s}ione coactum intra, purum inuenitur.</p>
<h>DE MINII TEMPERATVRA.
CAP. IX.</h>
<p it>_REVERTAR_ nunc ad min{ij} temperaturam. _I_p$æ enim glebæ
cum $unt aridæ, pil{is} $erre{is} contunduntur & molantur, & lotio
nibus & coctur{is} crebr{is} efficitur, ut adueniant colores. _C_um ergo
hæcemi$$a erunt, tunc minium propter argenti uiui relictionem, quas in
$enaturales habuer at uirtutes rel<007>nquit, & efficitur tenera natur a & ui
ribus imbecilla. _I_ta{que} cum est in expolition<007>bus conclauium tect or{ij}s indu
ctum, permanet $ine uit{ij}s $uo colore. Apertis uero id est peri$tyl{ij}s, aut
exedr{is}, aut cæter{is} eiusmod<007>loc{is}, quo $o! & luna po{$s}it $plendores &
radios immittere, cum ab {ij}s locus langitur, uitiatur, & am<007>{$s}a uirtute co
lor{is}, denigratur. _I_ta{que} cum et al{ij} multi, tum etiam _F_aberius $criba, cum
<mgl>F_aberius_
_$criba_.</mgl>
in _A_uentino uolui$$et habere domum eleganter expolitam, peri$tyl{is} pa-
rietes omnes induxit minio, qui po$t dies triginta facti $unt inuenu$to ua-
rio{qúe} colore. _I_ta{que} primo locauit inducendos alios colores <037> _A_t $i qu{is} $ub-
tilior fuerit, et uoluerit expolitionem miniaceam $uum colorem retinere,
cum paries expolitus & aridus fuerit, tunc ceram punicam igni lique$a-
ctam paulo oleo temperatã$eta inducat. _D_einde po$tea carbonibus in $er
reo ua$e compo$it{is}, eam ceram apprime cum pariete calefaciundo $uda
re cogat, fiat{qúe} ut per æquetur. _P_o$tea cum candela linte{is}{qúe} pur{is} $ubi-
gat, uti $igna marmorea nuda curantur. _H_æc autem ηα<146>σις græce dici-
tur. _I_ta ob$tans cæræ punicæ lorica nõ patitur, nec lunæ $plendorem, nec
$ol{is} radios lambendo eripere ex h{is} politionibus colorem. _Q_uæ autem
in _E_phe$iorum metall{is} fuerũt officinæ, nunc traiectæ $unt ideo _R_omara,

<pb 181><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
quòdid genus uenæ po$tea est inuentum _H_i$paniæ regionibus, ex quarum
metall{is} glebæ portantur, & per publicanos _R_omæ curantur. _E_æ autem
officinæ $unt inter ædem _F_loræ & _Q_uirini. _V_itiatur minium admixta
calce. _I_ta{que} $i qu{is} uelit expeririid $ine uitio e$$e, $ic erit faciundũ. _F_errea
lamina $umatur, in ea minium imponatur, ad ign\~e collocetur donec lami-
na cande$cat, cum è candore color immutatus fuerit, erit{qúe} ater, tollatur
lamina ab igne, & $i refrigeratum re$tituatur in pri$tinum colorem, $ine
nitio $e e$$e probabit. _S_in autem perman$eritnigro colore, $igni$icabit $e
e$$e uitiatùm. _Q_uæ $uccurrere potuerunt mihi de minio, dixi. _C_hry$o-
colla apportatur à _M_acedonia, $oditur autem ex his loc{is}, qui $unt proxi-
mi ær ar{ij}s metall{is}. _M_inium & indicum nominibus ip$is <007>ndicant, qui-
bus in loc{is} procreantur.</p>
<h>DE COLORIBVS QVI ARTE FIVNT.
CAP. X.</h>
<p it>_INGREDIAR_ nunc ad ed, quæ ex al{ij}s generibus tractationum
temperatur{is} commutata, recipiunt colorum proprietates. _E_t primũ
exponam de atramento, cuius u$us in operibus magnas habet nece{$s}ita-
tes, ut $int notæ quemadmodum præparentur cert{is} rationibus arti$icio
rum adid temperaturæ. _N_am{que} ædi$icatur locus, uti laconicum, & ex-
politur marmore $ubtiliter, & leuigatur: anteid, $it $ornacula habens in
laconicum nares, & eius præ$urnium magna d<007>ligentia comprimitur, ne
flamma extra d<007>{$s}ipetur: in $ornace re$ina collocatur. _H_anc autem ign{is}
pote$tas urendo cogit emittere per nares intr a laconic um fuliginem: quæ
circa parietem & cameræ curuatur am adhære$c<007>t: inde colle cta partim
componitur ex gummi $ubacto ad u$um atrament<007> l<007>brar{ij}, reliqua te-
ctores, glutinum admi$centes, in parietibus utuntur.</p>
<h>LOCA PRAEFVRNIATA VTI LACONI-
_corum balnearia & hypocau$ta_.</h>


<pb 182><rh>M. VITR VV II</rh>
<p it>_S_iautemhæ copiæ nõ fuerint
<fig/>
paratæ, ita nece{$s}itatibus erit ad
mini$tr andum, ne expectatione
moræ resretineantur. _S_arm\~eta
aut tædæ $chidiæ combur antur,
cum erũt carbones extinguãtur.
_D_einde in mortariocum glutino
ter antur, ita erit atramentũ te-
ctoribus non inuenu$tum. _N_on
minus $i fex uini arefacta & co-
cta in fornace fuerit, & ea con-
trita cum glutino in opere indu-
cetur, perquàm atramenti $ua-
uem efficiet colorem, & quo ma
g{is} ex meliore uino parabitur,
non modo atramenti, $ed etiam
indicicolorem dabit imitari.</p>
<h>DE CAERVLEI TEMPERATIONIBVS.
CAP. XI.</h>
<p it>_CAER VLEI_ t\~eper ationes _A_lexandriæ primũ $unt inuentæ, po$t-
ea item _V_e$torius _P_uteol{is} in$tituit faciundum. _R_atio autem eius.
è quibus est inuenta, $at{is} habet admir ation{is}. _A_rena enim cum nitri flo-
re conteritur adeo $ubtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina, & æri
cyprio lim{is} cra{$s}{is} _(_ut $cob{is}_)_ facto immixta con$pergitur, ut conglo-
meretur. _D_einde pilæ manibus uer $ando efficiuntur, & ita colligantur
ut inare$cant. _E_æ aridæ componuntur in urceo fictili, urceus in fornace
ponitur, ita æs, & ea arena ab ign{is} uehementia conferue$cendo cum co-
aruerint, inter $edando, & accipiendo $udores, à proprietatibus di$ce-
dunt, $u{is}{qúe} rebus per ign{is} uehementiã confecti, cæruleo rediguntur co-
lore. _V_$ta uero, quæ $atis habet utilitatis in operibus tector{ij}s, $ic tempe-
ratur. _G_leba $ilis boni coquitur, ut $it in igne candens, ea autem aceto ex-
tinguitur, & efficitur purpureo colore.</p>

<pb 183><rh>DE ARCHITEC. LIB. VII.</rh>
<h>QVOMODO FIAT CERVSSA ET AERVGO
& _$andaraca._ CAP. XII.</h>
<p it>_DE_ ceru$$a, ærugine{qúe}, quam no$tri ærucam uocant, non est alie-
num quemadmodum comparetur dicere. _R_hod{ij} enim in dol{ij}s
$armenta componentes acetum $uffundunt, & $upra $armenta plumbe-
as ma$$as collocant_:_ deinde dolia opercul{is} obturant ne $pir amentum ob-
turata emittant, po$t certum tempus aperientes inueniunt è ma{$s}is plum-
beis ceru$$am. _E_adem ratione lamellas æreas collocantes, efficiunt ærugi
nem, quæ æruca appellatur. _C_eru$$auero cum in fornace coquitur, muta
to colore ad ignis incendiũ, efficitur $andaraca. _I_d aut\~e incendio facto ex
ca$u didicerunt homines, & ea multo meliorem u$um præ$tat, quàm quæ
de metall{is} per $enata foditur.</p>
<h>QVOMODO FIAT OSTRVM COLORVM OM
_nium factitiorum excellenti{$s}imum._ CAP. XIII.</h>
<p it>_INCIPIAM_ nunc de o$tro dicere, quod & chari{$s}imam, & excel-
lenti{$s}imam habet, præter hos colores, a$pectus $uauitatem. _I_d autem
excipitur ex conchylio marino, è quo purpur a inficitur, cuius non mino-
res $unt quàm cæter arum naturæ rerum con$ider antibus admir ationes,
quòd habet non in omnibus loc{is}, quibus na$citur, unius gener{is} colorem,
$ed $ol{is} cur$u natur aliter temper atur. _I_ta{que} quod legitur _P_onto & _G_al-
lia, quòd hæregiones $unt proximæ ad$eptentrionem, est atrum, progre
dientibus inter $eptentrionem & occidentem, inuenitur liuidum. _Q_uod
autem legitur ad æquinoctialem orientem & occidentem, inuenitur uio-
laceo colore. _Q_uod uero meridian{is} regionibus excipitur, rubra procre
atur pote$tate, & ideo hoc rubrũ _R_hodo etiam in$ula creatur, cæter{is}{que}
eiu$modiregionibus, quæ proximæ $unt $ol{is} cur$ui. _E_aconchylia cũ $unt
lecta, ferrament{is} circa $cinduntur, è quibus plag{is} purpurea $anies, uti
lachryma profluens excu$$a in mortar{ij}s, terendo compar atur, & quod
ex concharum marinarum te$t{is} eximitur, ideo o$trum est uocitatum.
_I_d autem propter $al$uginem cito fit $iticulo$um, ni$imelhabeat circum-
fu$um.</p>

<pb 184><rh>M. VITR VV II</rh>
<h>DE PVRPVREIS COLORIBVS.
CAP. XIIII.</h>
<p it>_FIVNT_ etiam purpureicolores infecta creta rubiæ radice, et hy$gi
no_:_ non m<007>nus & ex floribus al{ij} colores. _I_ta{que} tectores cum uolunt
$ile _A_tticum imitari, uiolam aridam con{ij}cientes in uas cum aqua confer-
ue$cere faciunt ad ignem_:_ deinde cum est temper atum con{ij}ciunt in linte-
um, & inde manibus exprimentes, recipiunt in mortarium aquam ex uio-
l{is} coloratam, & ex ea eretriam infundentes & eam terentes, efficiunt $i
l{is} _A_ttici colorem. _E_adem ratione uacinium temper antes, & lac mi$cen-
tes, purpuram faciunt elegantem. _I_tem qui non po$$unt chry$ocolla pro-
pter caritatem uti, herba, quæ luteum appellatur, ceruleum inficiunt, &
utuntur uiridi{$s}<007>mo colore. _H_æc autem infectiua appellantur. _I_tem pro-
pter inopiam color{is} indici, cretam $elinu$iam, aut anulariam, quod _G_ræ
ci <163>αλον appellant inficientes, imitationem faciunt indici color{is}. _Q_ui-
bus rationibus & rebus ad di$po$itionem firmitat{is}, quibus{qúe} decor as o-
porteat fieri pictur as_:_ item quas habeant omnes colores in $e pote$tates,
ut mihi $uccurrere potuit, in hoc libro per$crip$i. _I_taque omnes ædifica-
tionum perfectiones, quam habere debeant oportunitatem, ratioci
nationibus $eptem uoluminibus $unt finitæ. _I_n $equenti au-
tem de aqua, $i quibus loc{is} non fuerit, quemadmo-
dum inueniatur, & qua ratione ducatur,
quibus{qúe} rebus, $ierit $alubr{is} &
idonea probetur,
explicabo.</p>
<fig/>

<pb 185><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
<h>M. VITRVVII
DE ARCHITECTVRA,
LIBER OCTAVVS.</h>
<p it>_DE SEPTEM SAPIENTIBVS THALES_
_M_ile$ius omnium rerum principium aquam est pro-
fe$$us, _H_eraclitus ignem, _M_agorum $acer dotes aquam
& ignem, _E_uripedes auditor _A_naxagoræ, quem phi-
lo$ophum _A_thenien$es $cenicum appellauerunt, aëra
& terram, eam{qúe} ex cœle$tium hymbrium conceptionibus in$eminatam,
fœtus gentium, & omnium animalium in mundo procreaui$$e_:_ & quæ ex
ea e$$ent prognata cũ di$$oluer\~etur, temporũnece{$s}itate coacta, in edd\~e
redire_:_ quæ{qúe} de aëre na$cerentur item in cœliregiones reuerti, ne{que} in-
teritiones recipere, $ed di$$olutione mutata, in eandem recidere, in qua an
te fuer ãt proprietat\~e. _P_ythagor as uero, _E_mpedocles, _E_picharmus, al{ij}{qúe}
_P_hy$ici et _P_hilo$ophi, hæc principia quatuor e$$e propo$uerunt, aërem,
ignem, aquam, terram, eorum{qúe} inter $ecohærentes natur ali figur atione
ex generum di$criminibus efficere qualitates. _A_nimaduertimus uero nõ
$olum na$centia ex his e$$e procreata, $ed etiam res omnes non ali $ine eo
rum pote$tate, ne{que} cre$cere, nec tueri. _N_am{que} corpora $ine $piriture-
dundãtia, non po$$unt habere uitam, ni$i aër influens cum incremento $e
cerit auctus & remi{$s}iones continenter. _C_alor {is} uero $inon fuerit in cor-
pore in$ta compar atio, non erit $piritus animal{is}, ne{que} erectio firma, ci-
bi{qúe} uires non poterunt habere concoction{is} temper atur am. _I_tem $i non-
terre$tricibo membra corpor{is} alantur, deficientur, et ita à terreni prin-
cip{ij} mixtione erunt de$erta. _A_nimalia uero $i fuerint $ine humor{is} pote
$tate, exanguinata & exucta à principiorum l<007>quore inter are$cent. _I_gi-
tur diuina mens, quæ propriè nece$$aria e$$ent gentibus, non con$tituit
difficilia & chara, uti $unt margaritæ, aurum, argentum, cætera{qúe} quæ
nec corpus, nec natur a de$ider at_:_ $ed $ine quibus mortal<007>um uit a non po-
te$t e$$e tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. _I_ta{que} ex h{is}
$i quid forte de$it in corpore $piritus, ad re$tituendum aër a{$s}ignatus, id

<pb 186><rh>M. VITR VV II</rh>
præ$tat. _A_ppar atus autem ad auxilia calor{is}, $ol{is} impetus, & ign{is} in-
uentus, tutiorem efficit uitam_:_ item terrenus fructus e$carum præ$tans co
p<007>as, $uperuacu{is} de$ider ationibus alit & nutrit animalia pa$cendo con-
tinenter. _A_qua uero non $olum potus, $ed infinitas u$ui præbendo nece{$s}i
tates gratas _(_quòd est gratuita_)_ præ$tat ut<007>l<007>tates. _E_x eo etiam qui $a-
cerdotia gerunt moribus _A_egyptiorum, o$tendunt omnes res è liquor{is}
pote$tate con$i$tere_:_ ita{que} cum hydriam tegunt, quæ ad templum ædem{qúe}
ca$ta religione refertur, tunc in terra procumbentes manibus ad cœlum<?>
$ublat{is}, inuentionibus gratias agunt diuinæ benignitat{is}.</p>
<h>DE AQVAE INVENTIONIBVS.
CAPVT. I.</h>
<p it>_CVM_ ergo et à _P_hy$<007>c{is}, et à _P_hilo$oph{is}, et ab $acer dotibus iudice-
tur ex pote$tate aquæ omnes res con$tare, putaui, quoniam in prio
ribus $ept\~e uoluminibus rationes ædificiorum $unt expo$itæ, in hoc opor
tere de inuentionibus aquæ, quas{qúe} habe at in locorum proprietatibus uir
tutes, quibus{qúe} rationibus ducatur, & quemadmodum item ea probetur,
$cribere. _E_$t enim maxime nece$$aria, & ad uitã & ad delectationes, et
ad u$um quotidianũ. _E_a autem fac<007>lior erit, $i fontes erunt aperti, & fluen
tes. _S_in autem non profluent, quærenda $ub terra $unt capita & colligen
da, quæ $ic erunt experiunda, uti procũbatur in dentes, antequàm $ol ex-
ortus fuerit, in loc{is} quibus erit quærendum, & in terra mento collocato
& fulsto, pro$piciã ur eæ regiones. _S_ic enim non err abit excel$ius quàm
oporteat ui$us, cum erit immotum mentum, $ed ad libr atam altitudinem
in regionibus certa finitione de$ignabit.</p>
<h>PROCVMBENTIS IN DENTES VT A
_terreno uapore aquæ $ub$identia inueniatur_
_figura._</h>

<pb 187><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
<fig/>
<p it>_T_unc in quibus loc{is} uidebũtur humores $econcri$pantes, & in aëra
$urgentes, ibi fodiatur: non enim in $icco loco hoc $ignum pote$t fieri.
_I_tem animaduertendum est quærentibus aquam, quo genere $int loca.
_C_ertaenim $unt in quibus na$citur. _I_ncerta, tenu{is} & exil{is} & non alta,
est copia, ea erit non optimo $apore. _I_tem $abulone $oluto, tenu{is}:$ed $iin
$erioribus loc{is} inuenietur, ea erit l<007>mo$a & in$uau{is}. _I_n terr a autem ni-
gra$udores & $tillæ exiles inueniuntur, quæ exhybern{is} tempe$tatibus
collectæ in $pi{$s}{is} & $olid{is} loc{is} $ub$idunt, eæ habent optimum $aporem.
_G_larea uero mediocres et non certæ uenæ reperiuntur, eæ quoq; egregia
$unt $uauitate. _I_tem $abulone ma$culo, arenaá; & carbunculo, certiores
& $tabiliores $unt copiæ, eæ{qúe} $unt bono $apore. _R_ubro $axo & copio-
$æ, & bonæ, $inon per interuenia dilabantur & lique$cant. _S_ub radici-
bus autem montium, & in$ax{is} $il<007>c<007>bus, uberiores et affluentiores, eæ{qúe}
frigid<007>ores $unt & $alubriores. _C_ampe$tr<007>bus autem font<007>bus $al$æ, gra-

<pb 188><rh>M. VITRV VII</rh>
ues, tepidæ, non $uaues: ni$i quæ ex montibus $ub terra $ubmanãtes erum
punt in medios campos, & ubi $unt arborum umbr{is} contectæ, præ$tant
montanorum $ontium $uauitatem. _S_igna autem quibus terrarum gencri-
bus $uberunt aquæ, præter quod $upra$criptũ est, hæc erunt: $i inuenien-
tur na$centia, tenu{is} iuncus, $alix erratica, alnus, uitex, arundo, hedera,
alia{qúe} quæ eiu$modi $unt, quæ non po$$unt na$ci, nec ali per $e, $ine humo
re. _S_olent aut\~e eadem in lacun{is} nata e$$e, quæ $identes præter reliquum
agrum excipiunt aquam ex hymbribus, & agr{is} per hyemem, diutiusque
propter capacitatem con$eruant humorem, quibus non est credendum.
_S_ed quibus region<007>bus & terr{is}, non lacun{is}, ea $igna na$cuntur nõ $ata,
$ed natur aliter per $e creata, ibiest quærenda. _I_n quibusloc{is} eæ non $i-
gni$icabuntur inuentiones, $ic erunt experiundæ. _F_odiatur quoquouer-
$us locus latus ne minus pedes quin{que}, <007>neo{qúe} collocetur circiter $ol{is} oc-
ca$um $caphium æreum, aut plumbeum, aut pelu{is}, ex h{is} quod erit para
tum: id{qúe} intrin$ecus oleo ungatur, ponatur{qúe} inuer $um & $umma fo$$u-
ra oper<007>atur arundinibus, aut fronde, $upra terra obruatur: tum po$te-
ro die aperiatur, et $i in ua$e $t<007>llæ $udores{qúe} erunt, {is} locus habebit aquã.
_I_tem $iuas ex creta factum non coctum, in ea $o{$s}ione eadem ratione oper
tum, po$itum fuerit, $i {is} locus aquã habuerit, cum apertum fuerit, uas hu-
midum erit, & etiam di$$oluetur ab humore. _V_ellus{qúe} lanæ $i collocatum
erit in ea fo$$ura, in $equenti autem die de eo aqua expre$$a erit, $ignifica
bit eum locum habere copiam. _N_on minus $i lucerna concinnata, oleique
plena & accen$a, in eo loco operta fuerit collocata, & po$tero die non
erit exucta, $ed habuerit reliquias olei & ellychn{ij}, ip$a{qúe} humida inue-
nietur, indicabit eum locum habere aquam: ideo quòd omn{is} tepor ad$e
ducit humores. _I_tem in eolocoign{is} $ifactus fuerit, & percalefacta terra,
et adu$ta, uaporem nebulo$um ex $e $u$citauerit, {is} locus habebit aquam.
_C_um hæc ita erunt pertentata, & quæ $upra $cripta $unt $igna inuenta,
tum deprimendus est puteus in eo loco: & $icaput erit aquæ inuentum
plures $unt circa fodiendi, & per $pecus in unum locum omnes conducen
di. _H_æc autem maxime in montibus & regionibus $eptentrionalibus $unt
quærenda, eo quòd in h{is} & $uauiora, & $alubriora, & copio$iora inue
niuntur: auer$i enim $unt $ol{is} cur$ui, & in h{is} loc{is} pr<007>mum crebræ $unt
@rbores & $yluo$æ, ip$i{qúe} montes $uas habent umbras ob$tantes, ut rad{ij}

<pb 189><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
bl{is} non directi perueniant ad terram, necpo{$s}int humores exugere.
_I_terualla quoq; montium maxime recipiunt hymbres, & propter $ylua
tum crebritatem, niues ibi ab umbr{is} arborum & montium diutius con-
$ruantur: deinde l<007>quatæ per terræ uenas percolantur, & ita perueni-
uit adinfimas montium radiεes, ex quibus profluentes fontium erumpũ@
@uctus. _C_ampe$tribus autem loc{is} contrario non po$$unt habericopiæ,
@uæ & $i $int, non po$$unt habere $alubritatem, quòd $ol{is} uehemens im-
@etus, propter nullam ob$tantiam umbrarũ eripit exhauriendo feruens
explanitie camporum humorem: & $i quæ ibi $unt aquæ apparentes, ex
hi, quod est leui{$s}<007>mum tenui{$s}imum{qúe} & $ubtil<007> $alubritate, aèr auocans
di$@pat in impetum cœli, quæ{qúe} grau<007>{$s}unæ duræ{qúe}, & in$uaues $unt pa@
@@s, eæ in fontibus campe$tribus relinquuntur.</p>
<h>DE AQVA HYMBRIVM.
CAP. II.</h>
<p it>_ITAQVE_ quæ ex hymbribus aqua coll<007>gitur, $alubriores habet u@@
tutes, eo quòd el<007>gitur ex omnibus font<007>bus leui{$s}im{is} $ubtilibus{qúe} te-
nuitat<007>bus: deinde per aër{is} exercitationem percolata tempe$tatibus li-
que$cendo peruenit adterram. _E_tiam{qúe} nõ crebriter in camp{is} confluun@
hymbres:$ed in montibus, aut ad ip$os montes ideo, quòd humores ex te@
ra matutino $ol{is} ortu moti, cum $unt egre{$s}i, in quamcunq; partem cœli,
$unt proclinati, trudunt aëra, deinde cum $unt moti propter uacuitatem
loci, po$t $e recipiunt aër{is} ruentes undas. _A_ër autem cum ruit trudens
quocunq; humorem præuium, $piritus, et impetus, & undas cre$centes fa
cit uentorum. _A_ uent{is} autem quocunq; feruntur humores conglobati, ex
font<007>bus & fluminibus, & paludibus, & pelago, cum tepore $ol{is} contin
guntur, exhauriuntur, & itatolluntur in alt<007>tudinë nubes, eæ deinde cum
aër{is} unda n<007>tentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offen$a, & pro
cell{is} propter plenitatem & grau<007>tatem, lique$cendo di$perguntur, &
ita d<007>ffunduntur in terras. _V_aporem autem & nebulas & humores ex
terrana$ci, hæc uidetur efficere ratio, quòd ea habet<007>n $e, & calores fer-
uidos, & $piritus immanes, refrigerationes{qúe}, & aquarum magnam mul
titudinem. _E_xεeo cum refriger atur noctu, uentorum ftatus oriuntur per

<pb 190><rh>M. VITRV VII</rh>
tenebras, & ab humid{is} loc{is} egrediuntur in altitudinem nubes, $olorins
impetu tangit orbemterræ, tum aër ab $ole percalefactus cum ror<007>bus@x
terra tollit humores. _L_icet & ex balne{is} exemplum capere. _N_ullæ enm
cameræ, quæ $unt caldariorũ, $upra$e po$$unt habere fontes: $ed cœl@m
quod est <007>bi, ex præfurn{ij}s ab ign{is} uapore percalefactum, corripit exp@
uiment{is} aquam, & aufert $ecum in camerarum curuatur as, & eam $u$t@
net. _I_deo quòd $emper uapor calidus: in altitudinem $e trudit, et primo n@
remittitur propter breuitatem, $imul autem plus humor{is} habet cong-
$tum, non pote$t $u$tineri propter grauitatem, $ed $tillat $upralauanti@m
capita. _I_ta quoq; eadë ratione cœle$t{is} a\~er cum ab $ole percipit calor@m,
ex omnibus loc{is} hauriendo tollit humores, & congregat ad nubes. _I_ta
enim terra feruore tacta e{ij}cit humores, ut corpus homin{is} ex calore imit
tit $udores. _I_ndices autem $unt eius rei uenti, ex quibus qui à frigidi{$s}m{is}
partibus ueniunt procreati, $eptentrio & aquilo, extenuatos $iccitaibus
in aëre flatus $pirant. _A_u$ter uero & reliqui, qui à $ol{is} cur$uimpetum fa
ciunt, $unt humidi{$s}imi, & $emper apportant hymbres: quòd percalefacti
abregion<007>bus feruid{is} adueniunt, & ex omnibus terr{is} lambenteseripi-
unt humores, & itaeos profundunt ad $eptentrionales regiones. _H_æc au
tem $ic fieri, te$timonio po$$unt e$$e capita fluminum, quæ orbe terrarum
chorograph{ij}s picta, item{qúe} $cripta, plurima maxima{qúe} inuemũtur egre$
$a ab $eptentrione. _P_rimum{qúe} in _I_ndia _G_anges & _I_ndus à _C_auca$omonte
oriuntur: _S_yria, _T_ygr{is} & _E_uphrates: _A_$ia, item _P_onto _B_ory$thenes, _H_y
pan{is}, _T_ana{is}: _C_olch{is}, _P_ha${is}: _G_allia, _R_hodanus: _B_elgica, _R_henus: citra
_A_lpes, _T_<007>mauus et _P_adus: _I_talia _T_ybr{is}: _M_auru$ia, quãno$tri _M_auritani
am appellãt, ex monte _A_tlante _D_yr{is}, qui ortus ex $ept\~etrionaliregione,
progreditur per occident\~e ad lacum _E_ptabolum, & mutato nomine dici-
tur _N_igir, deinde ex lacu _E_ptabolo $ub montes de$ertos $ubterfluens, per
meridiana loca manat, et influit in palud\~e _C_oloe, quæ circũcingit _M_ero\~e,
quæ e$t _A_ethiopũ meridianorum regnum. _A_b h{is}{qúe} palud<007>bus $e circuma
gens per flumina _A_$ta$obam, & _A_$taboram, & alia plura, peruenit per
montes ad cataractam, ab ea{qúe} $e præcipitans per $eptentrionalem per-
uenit inter _E_lephantida & _S_yenem, thebaicos{qúe} in _A_egyptum campos, et
ibi _N_ilus appellatur. _E_x _M_auritania aut\~e caput _N_ili profluere, ex eo ma
xime cogno$citur, quòd ex altera parte mont{is} _A_tlant{is} $unt alia capita,

<pb 191><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
item profluentia ad occident{is} oceanum, ibi{qúe} na$cuntur lchneumones,
_C_rocod<007>li, & aliæ $imiles be$tiarum pi$cium{qúe} naturæ, præter _H_ippopo-
tamos. _E_rgo cum omnia maxima flumina in orb{is} terr arum de$criptioni
bus ab $eptentrione uideantur profluere, _A_phri{qúe} campi, qui$unt in meri
dian{is} partibus $ubiecti $ol{is} cur$ui, latentes penitus habeant humores,
nec fontes crebros, amnes{qúe} raros relinquitur, uti multo meliora inueni-
antur capita fontium, quæ ad $eptentrionem aquilonemue $pectant: ni$i$i
inciderint in $ulphuro $um locum, aut alumino $um, $eu bitumino$um-tunc
enim permutantur, & aut calidæ aquæ, aut frigidæ odore malo & $apo-
re profundunt fontes. _N_e{qúe} enim calidæ aquæ est ulla proprietas, $ed fri
gida aqua cum incidit percurrens in ardentem locum, efferue $cit, et per-
calefacta egreditur per uenas extra terram, ideo diutius non pote$t per-
manere, $ed breui $patio fit frig<007>da. _N_anq; $i naturaliter e$$et cal<007>da non
refriger aretur calor eius. _S_apor autem & odor, & color eius non re$ti-
tuitur, quòd <007>ntinctus & commixtus est propter naturæ raritatem.</p>
<h>DE AQVIS CALIDIS, ET QVAS HABEANT
_uires à diuer${is} metall{is} prodeuntes, & de uariorum fonti_
_um, fluminum, lacuumq; natura_.
CAPVT III.</h>
<p it>_SVNT_ autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua $a
pore optimo, quæ in potione ita est $uau{is}, uti nec fontanal{is} ab _C_a-
mœn{is}, nec _M_artia $aliens de$ideretur. _H_æc autem ànatura perficiuntur
h{is} ration<007>bus: cum in imo per alumen, aut bitumen, $eu $ulphur ign{is} ex-
citatur, ardore percandefacit terram, quæ est circa $e. _S_upra $e autem
feruidum emittit in $uperiora loca uaporem, & ita $i qui in h{is} loc{is}, qui
$unt $upra, fontes dulc{is} aquæna$cuntur, offen$ieo uapore efferue$cunt
inter uenas, & ita profluunt incorrupto $apore. _S_unt etiam odore & $a-
pore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus loc{is} penitus ort<007>, per lo
ca ardent<007>a tran$eunt, & ab h{is} per longum $patium terræ percurrentes
refrigerati perueniunt$upra terram, $apore, odore, colore{qúe} corrupto,
utiin lyburtina uia flumen _A_lbula, & in _A_rdeatino fontes frigidieodem
odore, qui $ulphurati dicuntur, & reliqu{is} loc{is} $imilibus. _H_iautem

<pb 192><rh>M. VITRV VII</rh>
cum $int $rigidi, ideo uidentur a$pectu$eruere, quòd cum in ardentem le-
cum alte penitus inciderunt, humore & ign<007> inter $e congruentibus offen
$i, uehementi $ragore ual<007>dos in $erecipiunt $piritus, & ita inflati ui uen-
ti coact<007> bull<007>entes crebre per fontes egrediuntur. _E_x his autem qui non
$unt apert<007>, $ed aut $ax{is}, aut alia ui detinentur, per angu$tas uenas uehe-
mentia $piritus extrudũtur ad $ummos grumorum tumulos. _I_ta{que} qui pu
tant tanta $e altitudine, qua $unt grumi, capita $ontium po$$e habere, cum
aperiunt fo$$ur as latius, decipiuntur. _N_am{que} utiæneum uas non in $um-
mis labr{is} plenum, $ed aquæ men$uram $uæ capacitat{is} habens è tr<007>bus
duas partes, operculum{qúe} in eo collocatum cum ign{is} uehementi $eruore
tangatur, percalefiericogit aquam: ea autem propter naturalem rarita-
tem in $erecipiens $eruor{is} ualidam inflationem, nõ modo implet uas, $ed
$piritibus extollens operculum & cre$cens abundat, $ublato autem oper
culo emi{$s}{is} inflationibus in aëre patenti, rur$us ad $uũ locum re$idet. _A_d
eundem modum ea capita fontium, cum $unt angu$t{ij}s compre$$a, ruunt
in $ummo $piritus aquæ bullitus. Simul atque latius $unt aperti exinaniti
perraritates liquidæ pote$tat{is} re$idunt, et re$tituuntur in libr amenti $ui
proprietatem. _O_mn{is} autem aqua calida, ideo quidem est medicamento-
$a, quod in præu{ij}s rebus percocta, aliam uirtutem recipit ad u$um. _N_ã{que}
$ulphuro$i fontes neruorum labores reficiunt, percalefaciendo exugen-
do{qúe} caloribus è corporibus humores uitio$os. _A_lumino$i autem cũ di$$o
luta membra corporum paraly$i, aut aliqua ui morbi receperunt, fouen-
do per patentes uenas refrigerationem contraria calor{is} ui reficiunt, &
ex hoc continenter re$tituuntur in antiquam membrorum cur ationem.
Bitumino$i autem interior{is} corpor{is} uitia potionibus purgando, $olent
mederi. _E_st autem aquæ frigidæ genus nitro$um, uti _P_innæ, _V_e$tinæ, _C_u-
til{ij}s, al{ij}s{qúe} loc{is} $imil<007>bus, quod potionibus depurgat, per aluum{qúe} tran-
$eundo, etiam $trumarum minuit tumores. _V_biuero aurum, argentum,
ferrum, æs, plumbum, reliquæ{qúe} res earum $im<007>les $odiuntur, fontes inue-
niuntur copio$i, $ed h<007> maxime $unt uitio$i. _H_abent enim uitia contrariæ
aquæ calidæ, quàm $ulphur, alumen, bitum\~e emitttit, qui per potiones, cum
in corpus ineunt, & per uenas permanando neruos attingunt & artus,
eos durant <007>nflando. _I_g<007>tur nerui inflat<007>one turgentes, ex longitudine con
trabuntur, & ita aut neuricos, aut podagricos efficiũt homines, <007>do quòd

<pb 193><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
ex duri{$s}im{is}, & $pi{$s}ioribus $rigidi{$s}im{is}{qúe} rebus intinct as habent uena-
rumraritates. _A_quæ autem $pecies est, quæ cũhabeat non $at{is} perluci-
das uenas, $puma, uti flos, natatin $ummo, colore $imil{is} uitri purpurei.
_H_æc maxime con$ider antur _A_then{is}. _I_bienim ex huiu$modiloc{is} & fon
tibus, & in a$ty, & ad portum _P_yræum, ducti$unt $alientes, è quibus bi-
bit nemo propter eam cau$am, $ed lauationibus & reliqu{is} rebus utun-
tur. _B_ibunt autem ex pute{is}, & ita uitant eorum uitia. _T_roezeni non po
te$t id uitari, quòd omnino aliud genus aquæ non reperitur, ni$iquod _C_ib-
deli habent. _I_ta{que} in ca ciuitate, aut omnes, aut maxima parte $unt pedi-
bus uitio$i. _C_ilic<007>æ uero ciuitate _T_ar$o flumen est nomine _C_ydnos, in quo
podagrici crura macerantes leuantur dolore. Sunt autem & alia multa
genera, quæ $uas habent proprietates, uti in Sicilia flumen est _H_imera,
quod à fonte cum est progre$$um diuiditur in duas partes, quæ pars pro-
fluit contra _A_etnam, quòdper terræ dulcem $uccum percurrit, est infini
ta dulcedine: alter a pars, quæ per eam terr am currit unde $al foditur, $al-
$um habet $aporem. _I_tem _P_arætonio, & quo est iter ad _H_ammonem, &
_C_a{$s}io ad _A_egyptum, lacus $unt palu$tres, qui ita $unt $al$i, ut habeant in-
$uper $e $alem congelatum. Sunt autem & al{ij}s pluribus loc{is} & fontes,
& flumina, & lacus, quiper $alifodinas percurrentes nece $$ario $al$i per
ficiuntur. _A_l{ij} aut\~e per pingues terræ uenas profluentes, uncti oleo erum
punt, uti Sol{is} (quod oppidum est _C_iliciæ) flum\~e nomine _L_ipar{is}, in quo
natantes aut lauantes, ab ip$a aqua unguntur. S<007>militer _A_ethiopiæ lacus
est, qui unctos homines efficit, qui in eonatauerint, & in _I_ndia, qui $ere-
no cœlo emittit ol{ij} magnam multitudinem. _I_tem _C_arthaginifons est, in
quo natat in$uper oleum odore, uti $cobe, citreo, quo oleo etiam pecora
$olent ungi. _Z_acyntho & circa _D_yrrachium, & _A_ppolloniã fontes $unt,
qui pic{is} magnam multitudinem cum aqua uomunt. _B_abylone lacus am-
pli{$s}ima magnitudine, qui _L_imne a$phalt{is} appellatur, habet $upra natãs
liquidum bitumen, quo bitumine & latere te$taceo $tructo muro Semira-
m{is} circundedit _B_abylonem. _I_tem _I_oppein Syria, _A_rabia{qúe} _N_umidarum
lacus $unt immani magnitud<007>ne, qui emittunt bitumin{is} maximas moles,
quas diripiunt, quihabitant circa. _I_d autem non est mir andum, nam cre-
bræ $unt ibilapicidinæ bitumin{is} duri. _C_um ergo per bitumino$am terrã
u{is} erumpit aquæ $ecum extrahit, & cum $it egre$$a extra terram $ecer

<pb 194><rh>M. VITRV VII</rh>
nitur, & ita re{ij}cit ab $ebitumen. _E_tiam{qúe} est in _C_appadocia in itinere,
quod est inter _M_azaca & _T_uana la cus amplus. _I_n quem lacum pars $iue
harundin{is}, $iue al{ij} gener{is} $i demi$$a fucrit, & po$tero die exempta, ea
pars, quæ fuerit exempta, inuenietur lapidea: quæ autem pars extra aquã
man$erit, permanet in $ua proprietate. _A_d eundem modum _H_ierapoli
_P_hrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua circum hortos & uineas
fo{$s}{is} duct{is} immittitur. _H_æc autem efficitur po$t annum cru$ta lapidea,
& ita quotann{is} dextra ac $ini$tra margines ex terra faciendo inducunt
eam, & efficiũt h{is} cru$t{is} in agr{is} $epta. _H_oc autem ita uidetur natur ali
ter fieri, quòd in h{is} loc{is} & ea terra, quibus {is} na$citur $uccus, $ubest
coagulinaturæ $imil{is}. _D_einde cum commixta u{is} egreditur per $ontes
extra terram, à $ol{is} & aër{is} calore cogitur congelari, ut etiam in are{is}
$alinar{ij}s uidetur. _I_tem $unt ex amaro $ucco terræ $ontes exeuntes uehe-
menter amari, ut in _P_onto est flumen _H_ypan{is}, qui à capite profluit circi
ter millia quadraginta $apore dulci{$s}imo: deinde cum peruenit ad locum,
qui est ab o$tio ad millia centum $exaginta, admi$cetur ei fonticulus oppi
do quàm paruulus. _I_s cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem flu-
min{is} facit amaram. _I_deo quòd per id genus terræ & uenas, unde Sanda-
racha foditur, ea aqua manando perficitur amara. _H_æc autem di{$s}imili-
bus $aporibus à terræ proprietate per$iciuntur, uti etiam in fructibus ui-
detur. Sienim radices arborum, aut uitiũ, aut reliquorũ $eminum, nõ ex
terræ proprietatibus $uccum capiendo ederent fructus, uno genere e$$ent
in omnibus loc{is} & regionibus omniũ $apores. Sed animaduertimus in-
$ulam _L_esbon uinum protyrum: _M_aloniam catacecaumenem. _I_tem _L_ydi-
am meliton: Sic<007>liam mamertinum: _C_ampaniã falernum: in _T_erracina &
_F_und{is} cecubum, reliqu{is}{qúe} loc{is} pluribus innumer abili multitudine gene-
ra uini uirtutes{qúe} procreari: quæ non aliter po$$unt fieri, ni$i cum terre-
nus humor $uis proprietatibus $aporum in radicibus infu$us, enutrit ma-
teriam, per quam egrediens ad cacumen, profundat proprium loci & ge
ner{is} $ui fructus $aporem. _Q_uod $i terra generibus humorum non e$$et
di{$s}imil{is} & di$parata, non tantum in Syria & _A_rabia in harundinibus,
et iunc{is}, hærb{is}{qúe} omnibus e$$ent odores, ne{qúe} arbores thuri$eræ, ne{que} pi
per{is} dar\~et baccas, nec myrræ glebulas, nec cyren{is} in $erul{is} la$er na$ce
retur: $ed in omnibus terræ regionibus, & loc{is} eodë genere omnia pro-

<pb 195><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
arearentur. _H_as autem uarietates regionibus & loc{is}, inclinatio mundi,
& $ol{is} impetus propius aut longius cur $um faciendo tales efficit terræ
humores, quæ qualitates non $olum in h{is} rebus, $ed etiam in pecoribus et
arment{is} di$cernuntur. _H_æc non ita di{$s}imiliter efficerentur, ni$iproprie
tates $ingularũ terr arũ in regionibus ad $ol{is} pote$tatem temper arëtur.
Sunt enim _B_œotiæ flumina _C_ephy$us, & _M_elas, _L_ucaniæ _C_rat{is}, _T_roiæ
_X_anthus, in{qúe} agr{is} _C_lazomeniorum, & _E_rythreorum, & _L_aodicen$i-
um, fontes ac flumina, cum pecora $u{is} temporibus anni parantur ad con
oeptionem partus, per id tempus adiungitur eo quotidie potum, ex eo{qúe}
quamu{is} $int alba, procreãt al{ij}s loc{is} leucophæa, al{ij}s loc{is} pulla, al{ij}s co
racino colore. _I_ta proprietas liquor{is} cum init in corpus, pro$eminat
intinctam $ui cuiu${que} gener{is} qualitatem. _I_gitur quoniam in camp{is} _T_ro
ian{is} proxime flumen armentarufa, & pecora leucophæa na$cũtur, ideo
id flumen <007>lien$es _X_anthum appellaui$$e dicuntur. _E_tiam{qúe} inueniuntur
aquæ genera morti$era, quæ per maleficum $uccum terræ percurr\~etiar@
cipiunt in $e uim uenenatam, uti fui$$e dicitur _T_erracinæ fons, qui uocaba
tur _N_eptunius, ex quo qui biber ant imprud\~etes uita priuabãtur, qua pro
pter antiqui eum ob$truxi$$e dicũtur, ct _C_ychros in _T_hracia lacus, exquo
non $olum qui biberint moriũtur, $ed etiam qui lauer<007>nt. _I_tem in _T_e$$alia
fons est profluens, ex quo fonte, nec pecus ullum gu$tat, nec be$tiarum ge-
nus ullum propius accedit, ad quem font\~e proxime est arbor florens pur
pureo colore. _N_on minus in _M_acedonia, quo loci $epultus est _E_uripedes,
dextra ac $ini$tra monumenti, aduenientes duo riui concurrunt in unum,
accumbentes uiatores pran$itare $olent, propter aquæ bonitatem. _A_dri-
uum autem quiest in altera parte monumenti, nemo accedit, quòd morti-
$eram aquam dicitur habere. _I_t\~e est in _A_rcadia _N_onacr{is} nominata ter-
ræregio, quæ habet in montibus è $axo $tillantes frigidi{$s}imos humores.
_H_æc autem aqua Stygos hydor nominatur, quã ne{que} argenteũ, ne{que} æne-
um, ne{que} ferreum uas pote$t $u$tinere, $ed di{$s}ilit & di{$s}ipatur. _C_on$erua
re autemeam, & continere nihil aliud pote$t, ni$i mulina ungula, quæ eti
am memoratur ab _A_ntipatro in prouinciam, ubierat _A_lexander, per _I_ol
lam filium perlatame$$e, & ab eo ea aqua regem e$$e necatum, _I_tem _A_lpi
bus in _C_ottiregno est aqua, quam qui gu$tant, $tatim concidunt. _A_gro au
tem _F_ali$co uia campana in campo _C_orneto est lucus, in quo fons oritur,

<pb 196><rh>M. VITR VV II</rh>
ubi anguium & lacertarum, reliquarum{qúe} $erpentium o$$a iacentia ap-
parent. _I_tem $unt nonnullæ acidæ uenæ fontium, ut<007> _L_ynce$to: & in _I_tal<007>a
_V_irena: _C_ampania, _T_hcano, al{ij}s{qúe} loc{is} plur<007>bus, quæ hanc habent uirtu
tem, uti calculos in ue$ic{is} qui na$cuntur <007>n corpor ibus hominum potioni
bus di$cutiant. _F_ieri autem hoc natural<007>ter ita, ideo uidetur, quòd acer &
acidus $uccus $ubest <007>n ea terra, per quam egredientes uenæ intinguntur
acritudine, & it a cum in corpus inierunt, di{$s}ipant quæ ex aquarum $ub$i
dentia in corpor<007>bus, & concre$centia offenderunt. _Q_uare autem d<007>$cu
tiantur ex acidis eæres, $ic po$$umus animaduertere. _O_uum in aceto $i
d<007>utius appo$itum fuerit, cortex eius molle$cet & di$$oluetur. _I_tem plum
bum, quod est lent<007>{$s}imum & graui{$s}imum, $i in ua$e collocatum fuerit
& in eo acetum $uffu$um, id autem opertum & oblitum $ierit, efficietur
uti plumbum di$$oluatur, & fiat ceru$$a. _E_i$dem rationib{is} æs, quod etiã
$ol<007>diore est natura, $imiliter cur atũ $i fuerit, di{$s}ipabitur & fiet ærugo.
_I_tem margarita, nõ minus $axa $ilicea, quæ ne{que} ferrum, ne{que} <007>gn{is} pote$t
per $e di$$oluere, cum ab igni$unt percale facta, aceto $par$o di{$s}iliunt &
di$$oluuntur. _E_rgo cum has res ante oculos ita fieriuideamus, ratiocine-
mur {ij}$dem ration<007>bus ex acid{is}, propter acritudinem $ucci, etiam calculo
$os è natura rerum $imiliter po$$e curari. Sunt autem etiam $ontes uti ui-
no mixti, quemadmodum est unus _P_aphlagoniæ, ex quo, etiam $ine u<007>no,
potantes $iunt temulenti, _E_quicul{is} autem in _I_talia, & in alp<007>bus natione
_M_edullorum, est genus aquæ, quam qui bibunt, effic<007>ũtur turgid{is} gutturi
bus. _I_n _A_rcadia uero ciuitas est non <007>gnota _C_litori, in cuius agr{is} est $pe-
lunca profluens aquæ, quã qui b<007>berint $iunt ab$tem{ij}. _A_d eum autem $on
tem epigramma est in lapide in $criptum, hac $ententia, uer $ibus græc{is}:
eam non e$$e idoneam adlauãdum, $ed etiam inimicam u<007>tibus, quòd apud
eum fontem _M_elampus $acrific{ij}s purgaui$$et rabiem _P_roeti filiarum, re-
$titui$$et{que} earum uirginum mentes in pr<007>$tinam $anitatem. _E_pigramma
autem est id, quod est $ub$criptum.</p>
<p>Ἅγρότα σ\‘νυϖοί μ ναις @@ μεσαμβρινὸυ Ἤν σε βθ\’ννη
Δίψος ᾀὑ ἐοχατιὰς ηλεί@@ρος ἐρχόμενου.</p>
<p>Τῆσ ν{μὲν} ηρήνης ᾀρ\’νσαι ϖόμα. κὶ @@ὰ ν\’νμΦαις
Χ<?>δριάσι ςῆσου ϖᾶυ @@ σόυ αἲπόλιου.</p>


<pb 197><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
<p>Ἅλλὰ σ\‘ν μή<140> ἐπὶ λ{οu}τρὰ βάλης χροὰ μήσε καὶ ἅνρη.
Πημήνη θερμῆς ἐντὸς ἐόντα μ έθης.</p>
<p>Φε\~νγε \’δἐμὴυ ϖηγὴυ μισάμπελου ᾄνθα μελάμπ{οu}ς
Λ{οu}σά μεν@ λ\’νοςκς προιτίδας ᾀργαλέης.</p>
<p>Πάντα καθθ μὸυ ἔκοψευ ᾀτ\‘ρ κρ\’νΦ υ, <199>ντὰυ απ᾿ ᾄργ{οu}ς
O<164>ρεα τρηχείης Ἤλντευ ᾀρκαδίης.</p>
<p it>_I_tem est in in$ula _C_hio fons, è quo qui imprudenter biberint, fiunt in$i
pientes, & ibi est epigramma in$culptum ea$ententia: _I_ucundam e$$e po
tionem font{is} eius, $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us. _S_unt autem
uer$us hi.</p>
<p>@{εῖ}ια φνχροῖο τρτ{οũ} λιβὰς Ἤυ ᾀναβὰλλκ
Πκλ\‘αυ. ᾀλλὰ νὸω ϖὲξ@ ὁ τ<149>ς δε ϖιẅυ.</p>
<p it>_S_u$is autem, in qua ciuitate est regnũ _P_er$arum, fonticulus est, ex quo
quibiberint amittunt dentes. _I_tem in eo est $criptum epigramma, quod
$ignificat hanc $ententiam: _E_gregiam e$$e aquam ad lauandum, $ed eã $i
bibatur excutere è radicibus dentes, & huius epigr ammatos $unt uer$us
græce.</p>
<p>Ϊδατα τα\~ντα ΒλὲπΕις Φοβερὰ ξὲνε. τ@@ ἄπο, χερσὶ
Λ{οu}τρὰ μὲυ ᾀνθρώποις ᾀβλαβῆ ἓςιυ ἔχΕιυ.</p>
<p>Ἥ ὺ δὲ Βάληςκοίλκς ποτὶνηδ\’ν@ ᾀγλαὸυ ὕδωρ,
Äκρα μόνου @ολιχ{οũ} χείλεοςἀφάμρν@,</p>
<p>Δ<165> τῆμαρ πριςῆρεςἐπὶ χθονὶ @αι@@ ς ὀδόντες
ΠίπΤ{οu}σι γεν\’νωυ ὀρΦανὰ θέντες ἔδη.</p>
<h>DE PROPRIETATE ITEM NONNVLLO.
_rumlocorum & fontium_. CAP. IIII.</h>
<p it>_SVNT_ etiam nonnull{is} loc{is} fontium proprietates, quæ procreant
qui ibina$cuntur cgreg{ij}s uocibus ad cantandum, uti _T_har$o, _M_a-
gne$iæ, al{ij}s{qúe} eiu$modi regionibus. _E_tiam{qúe} _Z_ama est ciuitas _A_$rorum,
cuius mœnia rex _I_uba duplici muro $ep$it, ibi{qúe} regiam $ibidomum con$ti
tuit. _A_b ea m<007>llia pa$$uum uiginti est oppidum _I_$muc, cuius agrorum re-
giones incredibili finitæ $unt terminatione. _C_um e$$et enim _A_frica parens

<pb 198><rh>M. VITRV VII</rh>
& nutrix ferarum be$tiarum, maxime $erpentiũ in eius agr{is} oppidi nul<?>
la na$citur, & $iquando allata ibiponatur, $tatim moritur: ne{que} id $olum
ibt, $ed etiam terra ex h{is} loc{is}, $i alio translata fuerit, $imiliter efficit. _I_d
genus terræ etiam _B_alearibus dicitur e$$e, $ed aliam mirabiliorem uirtu-
tem ea habetterra, quam ego $ic accepi. _C_. _I_ulius _M_a$ini$$æ filius, cuius
erant totius oppidi agrorum po$$e{$s}iones, cum patre _C_æ$are militauit. _I_s
ho$pitio meoe$t u$us, ita quotidiano conuict unece$$e fuerat de philologia
di$putare. _I_nterim cum e$$et inter nos de aquæ pote$tate et eius uirtutibus
$ermo, expo$uit e$$e in ea terra eiu$modi fontes, ut qui ibi procrearentur,
uoces ad cantandum egregias haberent. _I_deo{qúe} $emper tran$marinos ca
ta$tos emere formo$os, & puellas matur as, eos{qúe} coniungere, ut qui na$ce
rentur ex h{is}, non $olum egregia uoce, $ed etiam forma e$$ent non inuenu
$ta. _C_um hæc tãta uarietas $it di$paribus rebus natura di$tributa, quod
humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera
$unt humorum, uti $anguin{is}, lact{is}, $udor{is}, urinæ, lachrymarum. _E_rgo
$i in parua particula terreni tanta di$crepantia inuenitur $aporum, non
est mir andum, $iin tanta magnitudine terræ innumer abiles $uccorum re
periantur uarietates, per quarum uenas aquæ u{is} percurrens tincta per
uenit ad fontium egre$$us, & ita ex eo di$pares uar{ij}{qúe} perficiuntur in
propr{ij}s generibus fontes, propter locorum di$crepantiam, & regionum
qualitates, terrarum{qúe} di{$s}imiles proprietates. _E_x h{is} autem rebus $unt
nonnulla, quæ ego per me per$pexi, cæterain libr{is} græc{is} $cripta inueni,
quorum $criptorum hi $unt authores, _T_heophra$tus, _T_imæus, _P_o{$s}idoni-
us, _H_ege$ias, _H_erodotus, _A_ri$tides, _M_etrodorus, quimagna uig<007>lantia<?>.
et infinito $tudio, locorum proprietates, aquarũ uirtutes, ab inclinatione
cœli, regionum qualitates ita di$tributas e$$e $cript{is} declar auerunt: quo
rũ $ecutus ingre$$us, in hoc libro per$crip$i, quæ $at{is} e$$e putaui de aquæ
uarietatibus, quo facilius ex h{is} per$criptionibus eligant homines aquæ
fontes, quibus ad u$um $alientes po{$s}int ad ciuitates municipia{qúe} perduce
re. _N_ulla enim ex omnibus rebus tantas uidetur habere ad u$um nece{$s}ita
tes, quantas aqua. _I_deo quòd omnium animalium natura, $i frumenti fru
ctu priuata fuerit, arbu$t{is}ue, aut carne, aut pi$catu, aut etiã qualibet ex
h{is} reliqu{is} rebus e$carum utendo poterit tueri uitam:$ine aqua uero, nec
corpus animalium, nec ulla cibi uirtus pote$t na$ci, nec tueri, nec parari.

<pb 199><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
_Q_uare magna diligëtia indu$tria{qúe} quærendi $unt & eligendi fontes, ad
humanæ uitæ $alubritatem.</p>
<h>DE AQVARVM EXPERIMENTIS.
CAPVT. V.</h>
<p it>_EXPERTIONES_ autem & probationes eorum $ic $unt proui-
dendæ. _S_i erunt profluentes & aperti, antequàm duciincipiantur.
a$piciantur, animo{qúe} aduertãtur, qua membratura $int qui circa eos fon-
tes habitant homines. _E_t $i erunt corporibus ualentibus, coloribus niti-
d{is}, cruribus non uitio$is, non lipp{is} ocul{is}, erunt probati{$s}imi. _I_t\~e $i fons
nouus fuerit fo$$us, & in uas _C_orinthium, $iue alterius gener{is}, quod erit
ex ære bono, ea aqua $par$a, maculam non fecerit, optima erit. _I_tem{qúe} in
aheno $iea aqua deferuefacta, & po$tea requieta & defu$a fuerit, neque
in eius aheni fundo arena, aut limus inuenietur, ea aqua erit item proba-
ta. _I_tem $ilegumina in uas cum ea aqua coniecta adignem po$ita, cele-
riter percoct a fuerint, indicabunt eam aquam e$$e bonam & $alubrem.
_N_on etiam minus ip$a aqua, quæ erit in fonte, $ifuerit limpida & per-
lucida, & quocun{que} peruenerit aut perfluxerit, $imu$cus non na$cetur,
ne{que} iuncus ne{que} inquinatus ab aliquo inquinam\~eto:{is} locus fuerit, $ed pu
ram habuerit $peciem, innuetur h{is} $ign{is}, e$$e tenu{is} & in $umma $alu-
britate.</p>
<h>DE PERDVCTIONIBVS ET LIBRATIO
_nibus aquarum, & in$trument{is} adhunc u$um._
CAPVT VI.</h>
<p it>_NVNC_ de perductionibus ad habitationes mœnia{qúe}, ut fieri opor-
teat explicabo, cuius ratio est prima perlibratio. _L_ibratur autem
dioptr{is}, aut libr{is} aquar{ij}s, aut chorobate: $ed diligentius efficitur per
chorobatem, quod dioptræ libræ{qúe} fallunt. _C_horobates autem est regula
longa circiter pedũ. xx. eahabet ancones in capitibus extrem{is} æquali
modo perfectos, in{qúe} regulæ capitibus ad normam coagmentatos, & in-
ter regulã & ancones à cardinibus compacta tran$uer $aria, quæ habent

<pb 200><rh>M. VITRV VII</rh>
lineas ad perpendiculum recte de$criptas, pendentia{qúe} exregula perpen
d<007>@ula in $ingul{is} partibus $ingula, quæ cum regula fuerit collocata ea{que}
tangent æque ac pariter lineas de$cription{is}, indicabunt libratam colloca
tionem. _S_in autem uentus interpellauerit, & motion<007>bus lineæ non potue
rint certam $ignificationem facere, tunc habeat in $uperiore parte cana-
lem longum pedes quin{que}, latum digitum, altum $e$quidigitum, eo{qúe} aqua
infundatur, & $i æqualiter aqua canal{is} $umma libra tanget, $cietur e$-
$elibratum. _I_ta eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, $cietur quan-
tum habuerit fa$tig{ij}. _F_orta$$e qui _A_rchimed{is} libros legit, dicet nõ po$$e
fieri uer am ex aqua libr ationem, quòd ei placet aquam non e$$e libratam,
$ed $pheroides habere $chema, & ibi habere centrum, quo locihabet or-
b{is} terrarum. _H_oc autem ($iue plana est aqua, $eu $pheroides) nece$$e
est, extrema capita canal{is} regulæ pariter $u$tinere aquam. _S_in autem
proclinatus erit ex una parte, quæ erit altior non habebit regulæ canal{is}
in $umm{is} labr{is} aquam. _N_ece$$e enim est quocun{que} aqua $it infu$a, in me
dio inflationem curuatur am{qúe} habere, $ed capita dextra ac $ini$tra inter
$e librata e$$e. _E_xemplar autem chorobat{is}, erit in extremo uolumine de
$criptum. _E_t $i erit fa$tigium magnum, facilior erit decur $us aquæ. _S_in au-
tem interualla erunt lacuno$a, $ub$tructionibus erit $uecurrendum.</p>
<h>QVOT MODIS DVCANTVR AQVAE.
CAPVT VII.</h>
<p it>_DVCTVS_ autem aquæ fiunt generibus tribus, riu{is} per canales
$tructiles, aut fi$tul{is} plumbe{is}, $eu tubul{is} fictilibus, quorũ eæ ra-
tiones $unt. _S_i canalibus, ut $tructura fiat quàm $olidi{$s}ima, $olum{qúe} riui
libramenta habeat fa$tigiata ne minus in centenos pedes $emipede eæ{qúe}
$tructuræ confornicentur, ut minime $olaquam tangat.</p>
<p it>_C_un{que} uenerit ad mœnia, efficiatur ca$tellum, & ca$tello coniunctune
adrecipi\~edum aquam triplex immi$$arium, collocentur{qúe} in ca$tello tres
fi$tulæ æqualiter diui$æ intra receptacula coniuncta, uti cum abundaue-
rit ab extrem{is} in medium receptaculum redundet. _I_t a in medio ponentur
fi$tulæ in omnes lacus & $alientes. _E_x altero in balneas, ut uectigal quot
@nn{is} populo præ$tent: ex quibus tertio in domos priuatas, ita, ne de$it in

<pb 201><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
publico. _N_on enim poterunt auertere cum habuerit à capitibus propri-
as ductiones. _H_æc autem quare diui$a con$tituerim hæ $unt cau$æ, uti
qui priuatim ducent in domos, uectigalit us tueãtur per publicanos aqua
rum ductus. _S_in autem med{ij} montes erunt inter mœnia & caput font{is},
$ic erit faciundum, uti $pecus fodiantur $ub terra, librentur{qúe}, ad fa$tigi-
um, quod $upra $criptum est:& $itophus erit, aut $axum in $uo $ibi cana
l{is} excidatur, $in autem terrenum aut areno$um erit $olum, parietes cum
camer a in $pecu $truantur, & ita perducatur, putei{qúe} ita $int facti, uti in-
ter duos $int actus.</p>
<h>AQVAE DVCTIONVM DIVERSIMODA AF-
_figuratio, ut agre$tium fructuum affluentium ubertatem,_
_non minus tutionem mœnium, $uplementum{qúe} ne-_
_ce$$arium in ciuitatibus habeatur._</h>
<fig/>

<pb 202><rh>M. VITRV VII</rh>
<p it>Sin dutem f<007>$tul{is} plumbe{is} ducetur, primum ca$tcllum ad caput f<?>trud
tur, deinde ad copiam aquæ laminæ f<007>$tularum con$tituantur, eæ{qúe} f<007>$tulæ
ab eo ca$tello collocentur ad ca$tellum, quod erit in mœnibus. _F_<007>$tulæ ne
minus longe pedum denum fundantur, quæ $i centenar iæ erunt, pondus
habeant in $ingulos pondo. _M_cc. $ioctogenariæ, pondo. _D_cccclx. $i quin
quagenar<007>æ, pondo. _D_c. quadragcnar<007>æ, pondo. cccclxxx. tricenariæ,
pondo. ccclx. u<007>cenariæ, pondo. ccxl. _Q_uinum denum, pondo, clxxx. de
num, pondo. cxx. octogenum, pondo. xcvi. quinariæ, põdo. lx. _E_x lati-
tudine autem laminarum quot digitos habuerint, autequàm in rotundatio
nem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fi$tulæ. _N_an{que} quæ
lamina fuerit digitorũ quinquaginta, cum f<007>$tula perficietur ex ea lamina,
uocabitur quinquagenaria, $imiliter{qúe} reliquæ. _E_a aut\~e ductio, quæ per $i
$tulas plumbeas est futura, hanchabebit expeditionem: quod $i caput ba-
beat l<007>bramenta ad mœnia, montes{qúe} med{ij} non fuerint altiores, ut po{$s}int
interpellare, $ic nece$$e est eorum interualla $ub$truere ad libramenta,
quemadmodum in riu{is} & canalibus dictum est. Sin autem nõ longa erit
circuitio, circumductionibus. Sin autem ualles erunt perpetuæ, in declina
to loco cur$us dirigentur, cum uenerit ad imum, nõ alte $ub$truitur, ut $it
libramentum quàmlongi{$s}imum. (_H_oc autemerit uenter, quod _G_ræci ap
pellant κοιλίαν) deinde cum uenerit ad aduer $um cliuum, quia ex longo
$patio uentr{is} leniter tume$cit, tunc exprimatur in altitudinem $ummi cli
ui: quòd $inon uenter in uallibus factus fuerit, nec $ub$tructum ad l<007>bram
factum, $ed geniculus erit, erumpet & d<007>$$oluet fi$tularum commi$$uras.
_E_tiam inuentre colluuiaria $unt facienda, per quæ u{is} $piritus relaxetur.</p>
<p it>_I_ta per f<007>$tulas plumbeas aquam qui ducent, h{is} rationibus belli{$s}ime
poterunt eff<007>cere & decur$us, et circunductiones, & uentres, et expre$-
$us. _I_tem bac ratione cum habebunt à capitibus ad mœnia fa$tig{ij} libra-
menta, <007>nter actus ducentos non est inutile ca$tella collocari, ut $i quando
uit<007>um aliqu{is} locus fecerit, nõtotum omne{qúe} opus contundatur, & in qui
bus loc{is} $it factum facilius inueniatur, $edea ca$tella neq; decur$u, neq;
in uentr{is} planitie, ne{que} in expre{$s}ionibus, ne{qúe} omnino in uallibus, $ed in
perpetua f<007>ant æqualitate. Sin autem minore $umptu uoluerimus aquam
ducere, $ic erit faciundum. _T_ubuli cra$$o corio ne minus digitorum duo-
rum f<007>ant exte$ta, $ed ita, ut hitubuli ex una parte $int lingulati, ut alius in

<pb 203><rh>DE ARCHITEC. LIB. VIII.</rh>
alium inire conuenire{qúe} po{$s}int. _T_um coagm\-eta eorum, calce uiua ex oleo
$ubacta $unt illinenda, & in declinationibus l<007>bramenti uentr{is}, lap{is} est
ex $axo rubro in ip$o geniculo collocandus: is {qúe} perterebratus, uti ex de-
cur$u tubulus noui{$s}imus in lapide coagmentetur, & primus $imiliter li-
brati uentr{is}, ad eundem modum in aduer$um cliuum, noui{$s}in<007>us l<007>bra-
ti uentr{is} in cauo $axi rubrihæreat, & primus expre{$s}ion{is} ad eund\-emo
dum coagmentetur. _I_ta libr ata planitia tubulorum ac decur$us & ex-
pre{$s}ion{is}, non extolletur. _N_ã{que} uehemens fpiritus in aquæductione $o-
let na$ci, ita ut etiam $axa perrumpat, ni$iprinum leniter & parce à ca-
pite aqua immittatur, et in genicul{is}, aut uer$ur{is} alligationibus, aut põde
re $aburræ contineatur: reliqua omnia uti fi$tul{is} plumbe{is} ita $unt collo
canda. _I_tem cum primo aqua àcapite immittitur, ante fauilla immittetur,
uticoagmenta, $i qua $unt non $at{is} oblita, fauilla oblinantur. _H_abent au
tem tubulorum ductiones ea commoda. _P_rimum in opere, quòd $i quod ui
tium factum fuerit, quil<007>bet id pote$t ref<007>cere, etiam{qúe} multo $alubrior est
ex tubul{is} aqua, quàm per f<007>$tulas, quod per plumbum uidetur e$$eideo ui
tio$a, quòd ex eo ceru$$a na$citur: hæc autem dicitur e$$e nocens corpori-
bus human{is}, ita $i quod ex eo procreatur id est uitio$um, non est dubium
quin ip $um quoq; non $it $alubre. _E_xemplar autem ab artif<007>cibus plum-
bar{ij}s po$$umus accipere, quòd palloribus occupatos habent corpor{is} co
lores,. _N_am{que} cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo in$idens cor-
por{is} artus, & indies exurens, eripit ex membr{is} eorum $anguin{is} uirtu-
tes. _I_taq; minime fi$tul{is} plumbe{is} aqua duci uidetur, $i uolumus eam ba-
bere $alubrem. Saporem quoq; meliorem ex tubul{is} e$$e, quotidianus po-
te$t indicare uictus, quòd omnes extructas cum habeant ua$orum argen-
teorum men$as, tamen propter $apor{is} integritatem $ictilibus utuntur.
Sin autem fontes non $unt, unde ductiones aquarum faciamus, nece$$e est
puteos fodere. _I_n puteorum autem fo{$s}ionibus non est contemn\~edaratio,
$ed acuminibus $olertia{qúe} magna natur ales rerumrationes con$ider an-
dæ, quòd habet multa uaria{qúe} terra in $e genera. _E_st enim utireliquæ res,
ex quatuor princip{ij}s compo$ita, & primum est ip$a terrena, habet{qúe}
exhumore aquæ fontes. _I_tem calores, unde etiã $ulphur, alumen, bitumen
na$citur, aër{is}{qúe} $piritus immanes, qui cum graues, per interuenia fi$tulo
$aterræ, perueniunt ad fo{$s}ionem puteorum, & ibihomines offendunt fo-

<pb 204><rh>M. VITRVVII</rh>
dientes, natur aliuapore obtur ant in eorum naribus fpiritus animales: ita
quinon celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. _H_oc autem qu<007>bus ratio
n<007>bus caueatur, $ic erit faciundũ. _L_ucerna accen$a demittatur, quæ $i per
man$erit ardens, $ine periculo de$cendetur. Sin autem eripietur lumen ui
uapor{is}, tunc $ecundum puteũ dextra ac $ini$tra defodi\-etur æ$tuaria, ita
(quemadmodum per nares) fpiritus ex æ$tuar{ij}s di{$s}ipabũtur. _C_um hæc
$ic explicata fuerint, & ad aquam erit peruentum, tunc puteus ita $epia-
tur $tructura, ne obtur\-etnr uenæ. _S_in autem loca dura erunt, aut in imum
uenæ penitus non fuerint, tunc $ignin{is} operibus ex tect{is}, aut à $uperiori
bus loc{is} excipiendæ $unt copiæ. _I_n $ignin{is} autem operibus hæc $unt fa-
cienda, utiarena primum puri{$s}ima afperrima{qúe} paretur, cementum de $i
lice frangatur ne grauius quàm librar<007>ũ, calx quàm uehementi{$s}<007>ma mor-
tario mi$ceatur, ita ut quin{que} partes arenæ ad duas calc{is} refpon de ant:
mortar<007>o cementum addatur, ex eo parietes in fo$$a ad libramentum alti
tudin{is} futuræ depre$$a, calc\-etur uect<007>bus ligne{is} ferrat{is}. _P_arietibus cal-
cat{is} in medio quod erit terrenum exinaniatur ad l<007>bramentum imum pa
rietum, & exæquato $olo exeodem mortario calcetur pauimentum ad
cra{$s}itudinem, quæ con$tituta fuerit. _E_a autem loca $i duplicia aut tripli-
cia facta fuerint, uti percolation<007>bus aquæ tran$mut aripo{$s}int, multo $alu
briorem eius u$um eff<007>cient. _L_imus enim cum habuerit quo $ub$idat, l<007>m-
pidior aqua f<007>et, & $ine odoribus con$eruabit $aporem:$inon, $alem ad-
dinece$$e erit, & extenuari.</p>
<p it>_Q_uæ potuide aquæ uirtute & uarietate, quas{qúe} habeat
utilitates, qu<007>bus{qúe} rationibus ducatur & probe
tur, in hoc uolumine po$ui: de gnomoni
c{is} uero rebus & horologiorũ
rationibus in $equenti
per$cribam.</p>
<fig/>

<pb 205>
<rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE ARCHITECTVRA.
LIBER NONVS.</h>
<p it>_NOBILIBVS ATHLETIS, QVIO_-
lympia, Pitbia, <007>$tmia, Nemea, uici$$ent, _G_ræcorũ ma-
iores ita magnos honores con$tituerunt, uti non modo
in conuentu $tantes cum palma & corona ferant lau-
des, $ed etiam cum reuertantur in $uas ciuitates cum ui
ctoria, triumphantes quadrig{is} in mœnia et in patrias inuehantur, ère{qúe}
publica perpetua uita con$titut{is} uectigalibus fruantur. _C_umergo id a-
nimaduertam, admiror, quid ita nõ $criptoribus {ij}dem honores, etiam{qúe}
maiores $int tributi, qui inf<007>nitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti-
bus præ$tant. _I_d enim mag{is} er at in$titui dignum, quòd _A_thletæ $ua cor-
pora exercitationibus eff<007>ciunt fortiora, $criptores non $olum $uos $en$u@
perficiunt, $ed etiam omnium libr{is} ad di$cendum, & animos exacuen-
dos præpar antes præcepta. _Q_uid enim _M_ilo _C_rotoniates, quòd fuit inui-
ctus, prodest hominibus? aut cæteri quieo genere fuerunt uictores, ni$i
quòd dum uixerunt ip$i, inter $uos ciues habuerunt nobilitatem? _P_ytha-
goræ uero præcepta, _D_emocriti, _P_laton{is}, _A_ri$totel{is}, cæterorum{qúe} $api
entum quotidiana perpetu{is} indu$tr{ij}s culta, non $olum $u{is} ciuibus, $ed
etiam omnibus gentibus recentes, & floridos edunt fructus:è quibus qui
àtener{is} ætatibus doctrinar um abundantia $atiantur, optimos habent $a
pientiæ $en$us: in$tituunt{qúe} ciuitatibus humanit at{is} mores, æqua iura, le-
ges: qu<007>bus ab$entibus, nulla potest e$$e ciuitœ<?>s incolum{is}. _C_um ergo tan-
ta munera ab $criptorum prudentia, priuatim publicé{qúe} fuerint homini-
bus præparata, non $olum arbitror palmas & coronas h{is} tribui opor-
tere, $ed etiam decerni triumphos, & inter deorum $edes eos dedicandos
iudicari. _E_orum autem cogitata util<007>ter homin<007>bus ad uitã explicandam,
èpluribus $ingula paucorum, utiexempla ponam, quæ recogno$centes ne
ce$$ario h{is} tr<007>bui honores oportere homines conf<007>tebuntur: & primum
_P_laton{is} è mult{is} ratiocinationibus utili{$s}im{is} unam, quemadmodum ab
eo explicata $it, ponam.</p>

<pb 206><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>PLATONIS INVENTVM DE AGRO
_metiendo_. CAPTT I.</h>
<p it>_LOCVS_ aut ager paribus lateribus, $i erit quadratus, eumque
oportuerit iterum ex paribus lateribus duplicare, quia id genere
numeri, ac multiplicationibus non inuenitur, ex de$criptionibus linearum
emendat{is} reperitur. _E_st autem eius reihæc demon$tratio. _Q_uadratus
locus, quierit longus & latus pedes denos, efficit areæ pedes centum. Si
ergo opus fuerit eum duplicare, & areampedum ducentorum item ex
paribus lateribus facere: quærendum erit, quàm magnum latus eius qua-
drati fiat, ut exeo ducenti pedes duplicationibus areæ re$pondeant. _I_d au
tem numero nemo pote$t inuenire: nã{que} $i.xii{ij}. con$tituentur, erunt mul
tiplicatipedes. cxcvi.Si.xv.pedes.ccxxv. _E_rgo quoniam <007>d non expli-
catur numero ineo quadrato lõgo & lato pedes decem, quæ fuerit, l<007>nea
ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti diuidatur in duo trigo-
na æqua magnitudine, $ingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ
diagonal{is} longitudinem, locus quadratus par<007>bus lateribus de$cribatur.
Ita quàm magna duo trigona, in minore quadrato quinquagenũ pedum,
linea diagonica fuerint de$ignata, eadem magnitudine & codem pedum
numero quatuor in maiore erunt effecta. _H_ac ratione duplicatio gram-
mic{is} rationibus à Platonc, uti e$t $chema $ub$criptum, fuit explic ata.</p>
<fig/>

<pb 207><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
<h>DE NORMA, PYTHAGORICVM INVENTVM
_ex orthogon{ij} trigoni deformatione_. CAP. II.</h>
<p it>_ITEM_ _P_ythagor as normam $ine artific{is} fabricationibus inuentam
o$tendit, & quàm magno labore fabri normam facientes, uix ad ue-
rum perducere po$$unt, id rationibus & method{is} emendatum, ex eius
præcept{is} explicatur. _N_ã{que} $i $umantur regulæ tres, è quibus una $it pe-
des tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quin{que}, hæqueregulæ inter $e
compo$itæ tangant alia aliam $u{is} cacuminibus extrem{is}, $chema haben-
tes trigoni, de$ormabunt normam emendatam. _A_d eas autem regularum
$ingularum longitudines, $i $ingula quadrata paribus lateribus de$criban
tur: quod erit pedum trium latus, araæ habebit pedes nouem: quod erit
quatuor, $exdecim: quod quin{que} erit, uiginti quin{que}. _I_ta qua@tum areæ pe
dum numerum duo quadrata, ex tribus pedibus longitudin {is} laterum, et
quatuor, efficiunt: æ quæ tantũ numerum reddit unũ ex quin{que} de$cript@.</p>
<fig/>
<p it>_I_d _P_ythagoras cũ inueni$$et, non dubitans à _M_u$is $ein cainuentione
monitum, maximas gratias agens, ho$tias dicitur {ij}s immolaui$$e. _E_a au-
temratio, qu\~eadmodum in mult{is} rebus & men$ur{is} est util{is}, etiam in
ædific{ij}s $calarum ædificationibus, utitemperatas habeant graduũ libra
tiones, est expedita, _S_ienim altitudo contignation{is}, ab $umma coaxatio
ne ad imum libramentum, diui$a fuerit in partes tres, erit earum quin{qúe} in

<pb 208><rh>M. VITRVVII</rh>
$cal{is} $caporum iu$ta longitudine inclinatio. _N_am quàm magnæ fuerin
inter contignationem & imum libramentum, alt<007>tud<007>n{is} partes tres, qu@
tuor à perpendiculo recedant, & ibicollocentur interiores calces $capo-
rum. _I_ta enim erunt temper at æ graduum, & ip$arum $calarum colloca-
tiones. _I_tem eius reierit $ub$cripta forma.</p>
<h>QVOMODO PORTIO ARGENTI AVRO @@
_$ta, in integro opere deprchendi di$cerni{qúe} po{$s}it_.
CAPVT III.</h>
<p it>_ARCHIMEDIS_ uero cum multa miranda inuenta & uaria fue-
rint, ex omnibus etiam infinita $olertia id, quod exponam, uidetur
e$$e expre$$um nimium. _H_<007>ero enim _S_yracu$is auctus regia pote$tate, re-
bus bene ge$t{is}, cum auream coronam uotiuam, d{ij}s immortalibus in quo
dam fano con$titui$$et ponendam, immani precio locauit faciendam, &
aurum ad $acoma appendit redemptori. _I_s ad tempus, opus manufactum
$ubtiliter, regi approbauit, et ad $acoma pondus coronæ ui$us est præ$ti-
ti$$e. _P_o$teaquàm indicium est factum, dempto auro, tantundem argenti
in id coronarum opus admixtum e$$e: indignatus _H_iero $e contemptum,
ne{que} inueniens, qua ratione id furtum deprehenderet, rogauit _A_rchime-
dem, uti in $e $umeret $ibi de eo cogitationem. _T_unc {is} cum haberet eius
reicuram, ca$u uenit in balneum, ibi{qúe} cum in $olium de$cenderet, animad
uertit quantũ corpor{is} $ui in eo in$ideret, tantum aquæ extra $olium efflu
ere. _I_ta{que} cum eius rei rationem explication{is} offendi$$et, non est mora-
tus, $ed exiliuit gaudio motus de $olio, et nudus uadens domum uer$us, $i-
gnificabat clara uoce inueni$$e quod quæreret. _N_am currens identidem
græcè clamabat, εὕρηκα, εὕρηκα. _T_um uero ex eo inuention{is} ingre$$u
duas dicitur feci$$e ma$$as æquo pondere, quo etiam fuer at corona, unam
ex auro, alteram ex argento. _C_um ita feci$$et, uas amplum ad $umma la-
bra impleuit aqua, in quo demi$it argenteam ma$$am. _C_uius quanta mag
nitudo in ua$e depræ$$a est, tantũ aquæ effluxit. _I_ta exempta ma$$a, quan-
to minus factum fuerat refudit, $extario men$us, ut eodem modo quo prius
fuerat ad labra æquaretur. _I_ta ex eo inuenit, quantum ad certum pon-
dus argenticerta aquæ men$ura re$ponderet.</p>

<pb 209><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
<h>ARCHIMEDIS MIRVM INVENTVM QVO.
_modo deprehendit aurum e$$e mixtum argento._</h>
<fig/>

<pb 210><rh>M. VITRVVII</rh>
<p it>_C_um id expertus e$$et, tum auream ma$$am $imiliter pleno ua$e demi $it,
& ea exempta, eadem ratione men$ura addita inuenit ex aqua non tan-
tum defluxi$$e, $edtantum minus, quantum minus magno corpore eodem
pondere auri ma$$a e$$et quàm arg\~eti. _P_o$tea uero repleto ua$e in eadem
aqua ip$a corona demi$$a, inuenit plus aquæ defluxi$$e in coronam, quàm
in auream eodem pondere ma$$am, & ita ex eo quod plus defluxera@
aquæ in corona, quàm in ma$$a ratiocinatus, deprehendit argenti in au-
ro mixtionem, & manife$tum furtum redemptor{is}.</p>
<p it>_T_ransferatur mens ad _A_rchitæ _T_arentini & _E_rato$then{is} _C_yrenei
cogitata. _H_ienim multa & grata à _M_athematic{is} rebus hominibus inue
nerunt. _I_ta{que} cum in cæter{is} inuentionibus fuerint grati, in eius rei concer
tationibus maxime $unt $u$pecti. _A_lius enim alia ratione explicare cur a-
uit, quod _D_elo imperauer at re$pon$is _A_pollo, uti aræ eius quantum habe
ret pedum quadratorũ, id duplicaretur, & ita fore, ut hi qui e$$ent in ea
in$ula, tunc religione l<007>berarentur. _I_ta{que} _A_rch<007>tas _C_ylindrorum de$cri-
ptionibus, _E_rato$thenes organica me$olabiratione idem explicauerũt.</p>
<p it>Cum hæc $int tam magn{is} doctrinarum iucunditatibus animaduer$a,
& cogamur natur aliter, inuentionibus $ingularum rerum con$iderantes
effectus, moueri: multas res attendens, admiror etiã _D_emocriti de rerũ
natur a uolumina, & eius cõmentariũ, quod in$cribitur χΕιροτόνηκτον,
in quo etiam utebatur annulo, $ignãs cera ex milto, quæ e$$et exopertus.</p>
<p it>Ergo eorum uirorum cogitata non $olum ad mores corrigendos, $ed
etiam ad omnium utilitatem perpetuo $unt præparata. _A_thletarum au-
tem nobilitates breui $patio cum $u{is} corporibus $ene$cũt. _I_ta{que} ne{que} cum
maaxime $unt flor\~etes, ne{que} po$teritate, ne{que} in$titut{is} hiquemadmodum
$apientum cogitata hominum uitæ prode$$e po$$unt. _C_um uero ne{que} mo
ribus, ne{que} in$titut{is} $criptorum præ$tantibus tribuantur honores, ip$æ
autem per $e mentes aër{is} altiora pro$picientes, memoriarum gradibus
ad cœlum elatæ, æuo immortalinon modo $ententias, $ed etiam figur as eo
rum po$ter{is} cogunt e$$e notas. _I_ta{que} qui liter arum iucundit atibus in$tru-
ctas habent mentes, non po$$unt nõ in $u{is} pectoribus dedicatum habere,
$icuti deorum, $ic & _E_nn{ij} poetæ $imulacrum. _A_cc{ij} aut\~e carminibus
qui $tudio $e delectantur, nõ modo uerborum uirtutes, $ed etiam figur am
@ius uidentur $ecum habere præ$entem. _I_tem plures po$t no$tr am memo

<pb 211><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
riam na$centes, cum _L_ucretio, uidebuntur uelut coràm dererum natura
di$putare: de arte uero _R_hetorica cum _C_icerone: multi po$terorum cum
_V_arrone conferent $ermonem de lingua _L_atina. _N_on minus etiam
plures _P_hilologi, cum _G_ræcorum $apientibus multa del<007>berantes, $e-
cretos cum his u<007>debuntur habere $ermones. _E_t ad $ummam, $apientium
$criptorum $ententiæ corpor<007>bus ab$entibus uetu$tate florentes, cum in-
$unt inter con$ilia & di$putationes, maiores habent, quàm præ$entium
$unt, authoritates omnes. _I_ta{que} _C_æ$ar his author<007>bus frctus, $en$ibus eo-
rum adhibit{is} & con$il{ij}s, ea uolumina con$crip$i, & prioribus $eptem
de ædific{ij}s, octauo de aqu{is}, in hoc de gnomonic{is} rationibus, quemad-
modum eæ, rad{ij}s $ol{is} in mũdo $unt per umbram gnomon{is} inuentæ, qui
bus{qúe} rationibus d<007>latentur, aut contrahantur, explicabo.</p>
<h>DE GNOMONICIS RATIONIBVS EX RADI-
_{is} $ol{is} per umbraminuent{is}, & mundo at{que} planet{is}_.
CAPVT IIII.</h>
<p it>_EA_ autem $unt diuina mente comparata, habent{qúe} admir ation\~e ma-
gnam con$ider antibus, quòd umbra gnomon{is} æquinoctial{is} alia
magnitudine est _A_then{is}, alia _A_lexandriæ, alia _R_omæ, non eadem _P_lacen
tiæ, cæter{is}{qúe} orb{is} terrarum loc{is}. _I_ta{que} longe aliter di$tant de$criptio-
nes horologiorum, locorum mutation<007>bus. _V_mbrarum enim æquinoctia-
lium magnitudinibus de$ignantur analemmatorum formæ, ex quibus per
ficiuntur, adrationem locorum et umbræ gnomonũ, horarum de$criptio
nes. _A_nalemma, est ratio conqu<007>$ita $ol{is} cur$u & umbræ cre$cent{is} à
<mgr>A_nalem_-
_ma quid._</mgr>
brumæ ob$eruatione inuenta, è qua per rationes architectonicas circi-
ni{qúe} de$criptiones, est inuentus effectus in mundo. _M_undus autem e$t om
nium naturæ rerum conceptio $umma, cœlum{qúe} $yderibus conformatum.
_I_d uoluitur continenter circum terram at{que} mare, per ax{is} cardines ex-
tremos. _N_am{que} in h{is} loc {is} natur al{is} pote$tas ita architectata est, colloca
uit{qúe} cardines tanquàm centra, unum à terra et à mari in $ummo mundo,
ac po$t ip$as $tellas _S_eptentrionum. _A_lterum trans contra $ub terra in me
ridian{is} partibus, ibi{qúe} circum eorũ cardinũ orbiculos, tanquam circum
centra, ut in torno per$ecit, qui græce ϖόλοι nominantur, per quos per-

<pb 212><rh>M. VITRV VII</rh>
uolitat $empiterno cœlum. _I_ta media terra cum mari, centri, loconatur an
ter est collocata. _H_{is} natura di$po$it{is}, ita uti $eptentrionali parte à ter-
ra excel$ius habeat altitudine centrum, <007>n meridiana autem parte inferio
ribus loc{is} $ubiectum à terra ob$curetur, tunc etiam per mediũ, tran$uer
$a & inclinata in meridiem, circul<007> delata zona duodecim $ign{is} est con-
formata, quæ eorum $pecies $tell{is} di$po$it{is}, duodecim partibus peræqua
t{is}, exprimit depictam à natura figurationem. _I_ta{que} lucentia cum mundo
reliquo{qúe} $yderum ornatu circum terr am mare{qúe} peruolantia cur$us per
ficiunt ad cœli rotund<007>tatem. _O_mnia autem ui$itata & inui$itata tempo-
rum nece{$s}itudine $unt con$tituta, ex quibus $ex $igna numero, $upra ter-
ram cum cœlo peruagantur: cætera $ub terram $ubeuntia, ab eius umbra
ob$cur antur. Sex autem ex h{is} $emper $upra terram nituntur. _Q_uan-
ta pars enim noui{$s}imi $ignidepre{$s}ione coact a uer $atione $ubiens $ub ter
ram occultatur, tantund\~e eius contrariæ uer $ation{is} nece{$s}<007>tate $uppre $-
$a, rotatione circumacta trans è loc{is} non patentibus & ob$cur{is} egredi
tur ad lucem. _N_ã{que} u{is} una & nece{$s}itas utrum{que} $imul orientem & occi
dentem perficit. _E_a autem $igna cum $int numero. x{ij}. partes{qúe} duodeci-
<mgl>S_igna. x{ij}_.</mgl>
mas $ingula po{$s}<007>deant mundi, uer$entur{qúe} ab oriente ad occidentem con-
tinenter, tunc per ea $igna contrario cur$u _L_una, $tella _M_ercur{ij}, _V_ene-
r{is}, ip$eSol, item{qúe} _M_art{is}, & _I_ou{is}, & Saturni: ut per graduum a$cen-
$ionem percurrentes, alius alia circuition{is} magnitudine ab occidente,
ad orient\~e in mundo peruagantur. _L_una die octauo & uige$imo, & am-
plius circiter hora, cœli circuitionem percurrens, ex quo cœperit $igno
ire, ad id $ignum reuertendo perficit lunarem men$em. Sol autem $igni
$pat<007>um, quod est duodecima pars mundi, men$e uertente uadens tran$it:
<007>ta duodecim men$ibus duodecim $ignorum interualla peruagando, cum
redit ad id $ignum unde cœperit, perficit $patium uertent{is} anni. _E_x
co, quemcirculum _L_unaterdecies in duodecim men$ibus percurrit, eum
Sol {ij}$dem men$ibus $emel permetitur. _M_ercur{ij} autem & _V_ener{is}
$tellæ, circum Sol{is} radios, Solem ip$um, uti centrum, itiner<007>bus coro-
nantes, regre$$usretror$um & retardationes faciunt. _E_tiam $tat<007>onibus,
propter eam circinationem, morantur in $pat{ij}s $ignorum. _I_d autem it-
e$$e maxime cogno$citur ex _V_ener{is} $tella, quòd ea cum Solem $equatur,
<mgl>V_ener{is}_
_$tella_.</mgl>
po$t occa$um eius apparens in cœlo, clari{$s}ime{qúe} lucens _V_e$perugo uocita

<pb 213><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
tur: al{ij}s autem temporibus eum antecurrens, & oriens ante lucem, _L_uci
fer appellatur. _E_x eo{qúe} nonnunquàm plures d<007>es in uno $igno commoran
tur, aliàs celerius ingrediuntur in alterum $ignum. _I_ta{que} quòd non æque
peragunt numerum dierum in $ingul{is} $ign{is}, quantum $unt moratæ pri-
us, tran$iliendo celerioribus itineribus perfic<007>unt iu$tum cur$um. _I_ta effi
oitur, uti quòd demorentur in nonnull{is} $ign{is}, nib<007>lominus cum eripiunt
$e à nece{$s}itate moræ, celeriter con$equantur iu$tam circuitionem. _I_ter au
ten in mundo _M_ercur{ij}$tella <007>ta peruol<007>tat, ut<007>trecente$imo & $exage$i-
<mgr>M_ercur{ij}_
_$tella_.</mgr>
mo d<007>e per $ignorum $pat<007>a currens, perueniat ad id $ignum, ex quo prio
re c<007>rculatione cœpit facere cur$um: & ita peræquatur eius iter, ut c<007>rci-
ter tricenos d<007>es in $ingul{is} $ign{is} habe at numeri ration\~e. _V_ener{is} autem
cum est liber ata ab <007>mped<007>tione radiorum $ol{is}, xxx. diebus percurrit $i
gni $patium, quo minus quadragenos dies in $ingul{is} $ign{is} patitur: cum
$tationem fecerit, re$tituit eam $ummam numeri in uno $igno morata. _E_r
go totam circu<007>tion\~e in cœlo, quadringente$imo & octoge$imo & quin-
to die permen$a, <007>terum in id $ignum redit, ex quo $igno prius iter facere
cœpit. _M_art{is} uero circiter $excente $imo octoge$imotertio die $yderum
<mgr>M_art{is} $t_.</mgr>
$patia peruagando peruenit eo, ex quo initium faciendo cur$um fecer at
ante: & in quibus $ign{is} celerius percurrit cũ $tation\~efecit, explet dierum
numeri rationem. _I_ou{is} autem placidioribus gradibus $candens contra
<mgr>I_ou{is} $tella_</mgr>
mund<007> uer$ationem, circiter trec\~et{is} $exagintaquin{que} d<007>ebus $ingula $igna
permetitur, & con$i$tit per annos. xi. & dies trecentos $exagint atres, et
redit in id $ignum, <007>n quo ante. x{ij}. annos fuerat. Saturni uero men$ibus
<mgr>S_aturni $t_.</mgr>
undetriginta & amplius pauc{is} d<007>ebus, peruadens per $igni $patium, an-
no nono & uige$imo, circiter diebus. clx. in quo ante trice$imo fuer at an
no in id re$tituitur: ex eo{qúe} quo minus ab extremo d<007>$tat mundo, tanto ma
iorem cir cinationem rotæ percurrendo, tardior uidetur e$$e. _H_iautem
qui$upra $ol{is} iter circinationes peragunt, maxime cum in trigono fue-
rint, quòd {is} inierit, tum non progrediuntur, $ed regre$$us facientes mo-
rantur,<n 023> donicũ idem $ol de eo trigono in al<007>ud $ignum tran$itionem fece
<mgr 023>_donce_</mgr>
rit. _I_d autem nõnull{is} $ic fieri placet, quòd aiunt, $olem cum longius ab$it
ab$tantia quadam, non lucid{is} itineribus err antia per ea $ydera ob$cura-
t{is} mor ationibus impediri. _N_ob{is} uero id non uidetur. Sol{is} enim $plen-
dor per$picibil{is} & patens, $inc ull{is} ob$curationibus est per omnem

<pb 214><rh>M. VITRV VII</rh>
mundum, ut etiam nob{is} apparet, cum faciunteæ $tellæ regre$$us & mo-
rationes. _E_rgo $i tant{is} interuall{is} no$tra $pecies pote$t id an<007>maduerte-
re, quid ita diuinitatibus $plendoribus{qúe} a$trorum iudicamus ob$curita-
tes ob{ij}ci po$$e? _E_rgo potius ea ratio nob{is} con$tabit, quòd feruor, quem-
admodum omnes res euocat & ad $e ducit (ut etiam fructus ex terra $ur
gentes in altitudinem per calorem uidemus, nõ minus aquæ uapores à fon
tibus ad nubes per arcus excitari) eadem ratione $ol{is} impetus uehemens
rad{ij}s trigoni forma porrectus, in$equentes $tellas ad $e perducit, & ante
currentes ueluti refrenando retinendo{qúe} non patitur progredi, $ed ad $e
cogit regredi, & in alterius trigoni $ignum e$$e. _F_orta$$e de$ider abitur
quid ita $ol quinto à $e $igno, potius quàm $ecũdo aut tert<007>o, quæ $unt pro-
piora, faciat in h{is} feruoribus retentiones. _E_go quemadmodum id fieriui
deatur exponã. _E_ius rad{ij} in mũdo, uti trigoni paribus lateribus forma,
lineationibus extenduntur: id aut\~e nec plus nec minus e$t ad quintũ ab eo
$igno. _I_gitur $i rad{ij} per omnem mundum fu$i circinationibus uagaren-
tur, ne{que} extentionibus porrecti ad trigoni formã linearentur, propiora
flagrarent. _I_d autem etiam _E_uripides _G_ræcorum poeta animaduerti$$e
uidetur, ait enim, quæ longius à $ole e$$ent, hæc uehementius ardere, pro-
piora uero contemper ata habere: it aque $cribit in fabula _P_haetonte $ic,
κὶ ὲιτὰ πόῤῥοτά\’δ ἔγγνς ἔνκρα<140> ἔχΕι. Siergo res & ratio & te-
$timonium poetæ ueter{is} id o$tendit, non puto aliter oportere iudicari, ni
$i quemadmodum de eare $upra $criptum habemus. _I_ou{is} autem inter
_M_art{is} & Saturni circinationem currens, maiorem quàm _M_ars, mino-
rem quàm Saturnus peruolat cur$um. _I_tem reliquæ $tellæ, quo maiore ab-
$unt $patio ab extremo cœlo, proximam{qúe} habent terræ circinat<007>onem,
celerius percurrere uidentur, quòd quæcun{qúe} earum minorem circinatio
nem peragens, $æpius $ubiens præterit $uperiorem. _Q_uemadmodum $i
in rota, qua figuliutuntur, impo$itæ fuerint $eptem formicæ, canales{qúe} to
tidem in rota facti $int circum c\~etrum in imo, accre$c\~etes ad extremum,
in quibus hæ cogantur circinationem facere, uer$etur{qúe} rota in alteram
partem, nece$$e erit eas contra rotæ uer$ationem n<007>bil minus aduer $us iti
nera perficere, & quæ proximum centrum habuerit celerius peruagari,
quæ{qúe} extremum orbem rotæ peraget, etiam $i æquæ celeriter ambulet,
propter magnitudinem cir cination{is} multo tardius perficere cur$um. Si-

<pb 215><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
militer a$tr a nitentia contra mundi cur$um, $u{is} itineribus perficiunt cir
cu<007>tum, $ed cœliuer $atione redundation<007>bus referuntur quotid<007>ana tem-
por{is} circulatione. _E_$$e autem alias $tellas temperatas, alias feruentes, eti
am{qúe} frigidas, hæc e$$e cau$a uidetur, quòd omn{is} ign{is} in $uperiora loca
habet $candentem flammam. _E_rgo $olæthera, quiest $upra $e, rad{ij}s exu
rens efficit candent\~e, in quibus loc{is} habet cur$um _M_art{is} $tella, ita{que} fer-
uens ab ardore $ol{is} efficitur. Saturni autem quòd est proxima extremo
mundo, tangit{qúe} congelatas cœliregiones, uebementer est frigida. _E_x eo
_I_ou{is} cũ inter utriu${que} circuitiones habeat cur$um, à refrigeratione calo-
re{qúe} eorũ medio, cõueni\~etes t\~eperati{$s}imos{qúe} habere uidetur effectus. _D_e
zona. x{ij}. $ignorum, & $eptem a$trorũ, contrario{qúe} eorũopere ac cur-
$u, quibus rationibus & numer{is} tran$eunt ex $ign{is} in $igna, & circui-
tum $uum perficiant, uti à præceptoribus accepi, expo$ui: nũc de cre$cen
tilumine _L_unæ, diminutione{qúe}, uti trad<007>tũ est nob{is} à maioribus, dicam.
_B_ero$us, qui à _C_haldæorũ ciuitate $iue natione progre$$us in _A_ $iam, et di
$ciplinam patefecit, ita est profe$$us, pilam e$$e ex dim<007>dia parte canden-
tem, reliqua habere cæruleo colore. _C_um autem cur $um itiner{is} $ui pera
gens $ubiret orbem $ol{is}, tunc eam rad{ij}s & impetu calor{is} corripicon-
uerti{qúe} candentem, propter eius proprietatem lumin{is} ad lumen. _C_um au
tem ea euocata ad $ol{is} orbes $uperiora $pectet, tunc inferiorem partem
eius, quòd candens non $it, propter aër{is} $imilitudinem ob$cur am uideri,
cum ad perpendiculum extet ad eius radios totum lumen ad $uperiorem
$peciem retineri, & tunc eam uocari primam. _C_um præteriens uadit ad
ori\~et{is} cœli partes, relaxari ab impetu $ol{is}, extremam{qúe} eius part\~e can-
dentiæ, oppido quàm tenuilinea ad terr am mittere $plendorem, & ita ex
eo eam $ecundam uocari. _Q_uotidiana autem uer$ation{is} remi{$s}ione, ter-
tiam, quartam indies numerari, $eptimo die $ol cum $it ad occid\~etem, luna
aut\~e inter orient\~e et occident\~e, medias cœli teneat regiones, quòd dimidia
parte cœli $patio di$tet à $ole, it\~e dimidiã cand\~etiæ conuer$am habere ad
terrã. _I_nter $olemuero et lunam cũ d<007>$tet totũ mund<007> $patiũ, et luna orien
t{is} orb\~e $olretro$pici\~es, cũtran$it ad occident\~e, eam quòd longius ab$it à
rad{ij}s rem<007>$$am, quartadecima die plena rota totius orb{is} mittere $pl\~edo
r\~e, reliquos{qúe} diesdecre $centia quotidiana ad perfection\~e lunar{is} men$is
uer$ation<007>bus et cur$u à $ole reuocationibus $ubire rotã, radios{qúe} eius etiã
<pb 216><rh>M. VITR VV II</rh>
men$truas dierum efficere rationes. _V_ti autem _A_ri$tarchus Samius ma<?>-
thematicus uigore, magno rationes uarietat{is} di$ciplin{is} de cadem reli-
quit, exponam. _N_on enim latet, _L_unam $uum proprium{qúe} non habere lu-
men, $ed e$$e uti $peculum, & à Sol{is} impeturecipere $pl\~edorem. _N_am{que}
<mgl>V_arietas_
L_unæ_.</mgl>
_L_una de $eptem a$tr{is} circulum proximum terræ in cur$ibus minimũ per
uagatur. _I_ta{que} quot men$ibus $ub rotã $ol{is} radios{qúe} primo die antequàm
præter<007>t latens ob$curatur, & quoniam est cum $ole, noua uocatur: po$te
ro autem die, quo numer atur $ecunda præteriens à $ole, u $itationem facia<?>
tenuem extremæ rotundation{is}. _C_um triduum rece{$s}it à $ole, cre$cit &
plus <007>lluminatur: quotidie uero di$ced\~es cum peruenit ad diens $eptimum,
di$tans à $ole occidente circ<007>ter medias cœliregiones, dimidia lucet, &
eius quæ ad $olem pars $pectat, ea est <007>lluminata. _Q_uarto autem decimo
d<007>e, cum in diametro $patio totius mundi ab$it à $ole, perficitur plena, &
oritur cum $ol $it ad occidentem, ideo quòd totum $patium mundi di$tans
con$i$tit contrà, & impetu $ol{is} totius orb{is} in $erecipit $plendorem. Se-
ptimodecimo die cum Sol oritur, ea pre$$a est ad occidentem, uige$imo
& altero die cum $ol est exortus, _L_una tenet circiter medias cœli regio-
nes, & id quod $pectat ad $olem, habet lucidum, in reliqu{is} ob$cura. _I_tem
quotidie cur$um faciendo, circiter oct auo & uige$imo die $ubit radios $o
l{is}, & ita men$truas perficit rationes. _N_unc ut in $ingul{is} men$ibus $ol $i
gnaperuadens, auget & minuit dier um & horarum $patia, dicam.</p>
<h>DE SOLIS CVRSV PER DVODECIM
_$igna_. CAP. V.</h>
<p it>_I_S nam{que} cum _A_rict{is} $ignum init, & partem octauam peruagatur,
<mgl>A_ries_.</mgl>
perficit æquinoctium uernum: cũ progreditur ad caudam _T_auri, $y-
<mgl>T_aurus_.</mgl>
dus{qúe} _V_ergiliarũ, è quibus eminet dimidia pars prior _T_auri, in maius $pa
tium mundi, quàm d<007>mid<007>ũ procurrit, procedens ad $eptentrionalem par
tem. _E T_ auro cũ ingred<007>tur in _G_eminos, exorientibus _V_ergil{ij}s mag{is} cre
<mgl>G_emini_.</mgl>
$cit $upra terram, & auget $patia dierum: deinde è _G_emin{is} cum init ad
_C_ancrum, quibreui{$s}imum tenet cœli $patium, cum peruenit in partem
<mgl>C_ancer_.</mgl>
octauam perficit $ol$titiale tempus: & pergens peruenit ad caput & pe
ctus _L_eon{is}, quòd eæ partes _C_ãcro $unt attr<007>butæ, _E_x pectore autem _L_eo
<mgl>L_eo_.</mgl>

<pb 217><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
n{is}et finibus _C_ancri, Sol{is} exitus percurr\~es reliquas partes _L_eon<007>s, immi
nuit diei magn<007>tudinem et circinat<007>on{is}, redit{qúe} in _G_eminorum æ qualem
cur$um. _T_unc uero à _L_eone tran$i\~es in _V_irgin\~e, progrediens{qúe} ad $inum
<mgr>V_irgo_.</mgr>
ue$t{is} eius cõtrabit cir cinationem, & æ quat eam, quã _T_aurus habet cur-
$us rationem. _E V_irgine autem progrediens per $inũ, qui $inus _L_ibræ par
<mgr>L_ibra_.</mgr>
tes habet primas, in _L_ibræ parte octaua per$icit æquinoct<007>ũ autumnale,
qui cur$us æ quateam circination\~e, quæ fuer at in _A_riet{is} $igno. Scorpio-
<mgr>_Scorpio_.</mgr>
nem autem cũ $ol ingre$$us fuerit occident<007>bus _V_ergil{ij}s, minuit progre-
diens ad meridianas partes longitudines dierum. _E_ Scorpione cum per-
currendo init in Sagittarium ad fœminaeius, contractiorem diurnũ per
<mgr>_Sagittari-_
_us_.</mgr>
uolat cur$um. _C_um autem incipit à fœminibus Sagittar{ij}, quæ pars est at
tributa _C_apricorno ad partem octauam, breui{$s}imum cœli percurrit $pa
tium. _E_xeo à breuitate diurna, bruma, ac dies brumales appellantur. _E_
_C_apricorno autem tran$iens in _A_quariũ, adauget & exæquat Sagittar{ij}
<mgr>C_apricor-_
_nus_.</mgr>
long<007>tudine diei $patium. _A_b _A_quar<007>o cũingre$$us est in _P_i$ces, _F_auonio
flante, Scorpionibus comparat æqualem cur$um. _I_ta $olea $igna perua-
<mgr>A_quarius_.</mgr>
gando, cert{is} temporibus auget, aut minuit dierum & horarum $patia.
_N_ũc de cæter{is} $yderibus, quæ $unt dextra ac $in<007>$tra zonam $ignorum,
meridiana, $eptentrional<007>{qúe} parte mũdi $tell{is} d<007>$po$ita figurata{qúe}, dicã.</p>
<h>DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA
_co ad$eptentrionem_. CAP. VI.</h>
<p it>_NAMQVE_ $cpt\~etrio, qu\~e _G_ræcinominãt ᾄρκτου $iue ἑλίκήυ,
habet po$t $e collocatum _C_u$todem. _A_b eo non longe conformata
est _V_irgo, cuius $upra humerum dextrum lucidi{$s}ima $tella nititur, quam
no$tri prouindemiã, maiores _G_ræci προτρ\’νγετου uocitant, candens au-
tem mag{is} $pecies eius est colorata. _I_tem alia contrà est $tella media ge-
nuorũ _C_u$tod{is} arct<007>, qui _A_rcturus dicitur. _E_st ibidedicatus èregione ca-
pit{is} $eptentrion{is}, tran$uer$us ad pedes _G_eminorũ, _A_uriga, $tat{qúe} in $um
mo cornu _T_auri. _I_t\~e{qúe} in $ummo cornu leuo ad _A_urigæpedes, una tenet
parte $tellã, & appellatur aurigæ manus. _H_œdicapraleuo humero _T_au-
ri quid\~e & _A_riet{is}, in$uper _P_er$eus dexterior<007>bus $ubtercurrens ba$im
_V_ergiliarũ, $ini$terioribus caput _A_riet{is} & manu dextra innitens _C_a{$s}io

<pb 218><rh>M. VITRVVII</rh>
peæ $imulacro, leua $upra aurigam tenet _G_orgoneum ad $ummũ caput,
$ub{ij}ciens{qúe} _A_ndromedæ pedibus. _I_tem _P_i$ces $upra _A_ndromedam &
eius uentr \~e & _E_qui, quæ $unt $upra $pinam _E_qui, cuius uentr{is} lucidi{$s}i-
ma $tella fin<007>t uentrem _E_qui & caput _A_ndromedæ. _M_anus _A_ndromedæ
dextra, $upra _C_a{$s}iopeæ $imulacrum est con$tituta, leua $uper aquilona-
rem _P_i$c\~e. _I_tem _A_quarius $upra _E_qui caput. _E_qui ungulæ attingut _A_qua
r{ij} genua. _C_a{$s}iopeæ media est dedicata _C_apricorno $upra in altitudine,
_A_quila & _D_elphinus, $ecundũ eos est _S_agitta. _A_b ea autem _V_olucr{is}, cu-
ius penna dextra _C_ephei manũ attingit & $ceptrum, leua $upra _C_a{$s}io-
pea innit<007>tur, $ub _A_u{is} cauda pedes _E_qui $unt $ubtecti, inde Sagittar{ij},
Scorpon{is}, _L_ibræ, in$uper Serpens $ummo ro$tro _C_oronã tangit, ad eũ
med<007>ũ _O_phiuchus in manibus tenet Serpentem leuo pede calcans mediam
$rontem Scorpion{is}, partem _O_phiuch<007> capit{is}.</p>
<p it>_N_on longe po$itum e$t caput eius qui dicitur _N_e$$us. _I_n genibus autem
corum $aciliores $unt capitum uertices ad cogno$cendum, quod non ob-
$cur{is} $tell{is} $unt con$ormati. _P_es ingeniculati ad id fulcitur capit{is} tem-
pus Serpent{is}, cuius _A_rcturũ, qui Septentriones dicũtur implicatus, par
ue per eos flectitur _D_elphinus, contra _V_olucr{is} ro$trũ est po$ita _L_yra.
_I_nter humeros _C_u$tod{is} & _G_eniculati _C_orona est ornata. _I_n $eptentrio-
naliuero circulo, duæ po$itæ $unt _A_rcti$capularũ dor${is} inter $e cõpo$i-
tæ, pectoribus auer$æ, è qu<007>bus minor κυνόσουρα, maior ἕλίκη à _G_ræc<007>s
appellatur, earum{qúe} capita inter $e de$picientia $unt con$t<007>tuta, caudæ ca
pitibus earum aduer$æ contra{qúe} di$po$itæ figurantur. _V_trorum{qúe} enim
$uperando eminent in $ummo per caudas ecrũ e$$ed, citur. _I_tem Serpens
est porrecta, è qua$tella quæ dicitur polus, plus elucet circum caput maio
r{is} Sept\~etrion{is}. _N_am{que} quæ est proxima _D_raconem circum caput eius
inuoluitur, una uero circ ũ _C_yno$uræ caput iniecta e$t fluxu, porrecta{qúe}
proxime eius pedes. _H_æc autem intorta replicata{qúe} $e attoll\~es reflectitur
à capite minor{is} ad maiorem contra ro$trũ & capit{is} tempusdextrum.
_I_tem $upra caudam minor{is} _C_ephei$unt pedes, ibi{qúe} ad $ummũ cacumen
facientes $tellæ $unt trigonum paribus lateribus in$uper _A_riet{is} $ignum.
Septentrion{is} autem minor{is} & _C_a{$s}iopeæ $imulacri, complures $unt
$tellæ confu$æ. _Q_uæ $unt ad dextram orient{is} inter zonam $ignorum, &
Septentrionum $yderain cœlo di$po$ita dixi. _N_unc explicabo quæ ad $ini

<pb 219><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
$tram orient{is} meridian{is}{qúe} partibus ab natura $unt di$tributa.</p>
<h>DE SYDERIBVS QVAE SVNT A ZODIA-
_co ad meridiem_. CAP. VII.</h>
<p it>_PRIMVM_ $ub _C_apricorno $ubiectus _P_i$c{is} au$trinus, cauda pro$pi
ciens _C_ephea, ab eo ad Sagittariũlocus est inan{is}, _T_huribulum $ub
Scorpion{is} aculeo. _C_\~etauripriores partes proximæ $unt _L_ibræ, & Scor
pionem tenent in manibus. Simulacrum id, quod _B_e$tiam a$trorum periti
nominauerunt, ad Virgin\~e, & _L_eonem, & _C_ancrum_:_ _A_ngu{is} porrigens
agmen $tellarum intortus, $ubcingit regionem _C_ãcri erigens ro$trum ad
_L_eonem, medio{qúe} corpore $u$tinens _C_rater\~e, ad manum{qúe} _V_irgin{is} cau-
dam $ub{ij}ciens, in qua inest _C_oruus. _Q_uæ aut\~e $upra $capulas, peræque
$unt lucentia ad _A_ngu{is} interius uentr{is}, $ub caudã $ubiectus est _C_entau-
rus. _I_uxta _C_rater\~e & _L_eonem, nau{is} est, quæ nominatur _A_rgo, cuius pro
ra ob$curatur_:_ $ed malus, & quæ $unt circa gubernacula eminentia uiden
tur, ip$a{qúe} nauicula et pupp{is} per $ummam caudam _C_an<007> iungitur. _G_emi
nos aut\~e minu$culus _C_an{is} $equitur contra _A_ngu{is} caput, maior item $e-
quitur minor\~e. _O_rion uero tran$uer$us est $ubiectus pre$$us ungula _C_en-
tauri, manu leua tenens clauam, alter am ad _G_em<007>nos tollens, caput uero
eius ba$im _C_an{is} paruo interuallo in$equens _L_epor\~e. _A_rieti & _P_i$cibus
Cetus est $ubiectus, à cuius cri$ta ordinate utr{is}{qúe} pi$cibus di$po$ita est
tenu{is} fu$io $tellarũ, quæ græce uocitatur ἔρμηδόνκ: magno{qúe} interuallo
intror$us pre$$us nodus $erpentium, attingit $ummam _C_eticri$tã. _E_rida-
ni per $peciem $tellarum flumem profluit, initium $ont{is} capiens à leuo pe
de _O_rion{is}. _Q_uæ uero ab _A_quario fundi memoratur aqua, profluit in-
ter _P_i$c{is} au$trini caput, & caudam _C_eti.</p>
<p it>_Q_uæ figurata formata{qúe} $unt $ydera in mundo $imulacra, natura di-
uina{qúe} mente de$ignata, ut _D_emocrito _P_hy$ico placuit, expo$ui _:_ $ed ea
tantum, quorum ortus & occa$us po$$umus animaduertere & ocul{is} con
tueri. _N_am{que} uti Septentriones cir cum ax{is} cardinem uer$antes non occi
dunt, ne{que} $ub terram $ubeunt_:_ $ic & circa meridianum cardinem, qui est
propter inclinationem mundi $ubiectus terræ, $ydera uer $abunda laten-
tia{qúe} non habent egre$$us orientes $upraterram. _I_ta{que} eorum figuratio-

<pb 220><rh>M. VITRV VII</rh>
nes propter ob$tantiam terræ, non $unt notæ. _H_uius autem rei index est
$tella _C_anopi, quæ h{is} regionibus e$t ignota, renunciantibus negociatori-
bus, qui ad extremas _A_egypti regiones proximas{qúe} ultim{is} finibus terræ
terminationes, fuerunt. _D_e mundi circa terrã peraolitantia, duodecim{qúe}
$ignorum, & $eptentrionali meridiana{qúe} parte $yderum di$po$itione, ut
$it perfectus docui. _N_am{que} ex ea mũdi uer $atione, & contrario $ol{is} per
$igna cur$u, gnomonum{qúe} æquinoctial<007>bus umbr{is}, analemmatorum in-
ueniuntur de$criptiones. _C_ætera ex a$trologia, quos effectus habeant $i-
gna duodecim, $tellæ quin{que}, Sol, _L_una, ad humanæ uitæ ration\~e, _C_haldæo
rum ratiocinationibus est concedendum: quòd propria est eorũ geneth-
liologiæ ratio, uti po{$s}int antefacta, & futura, ex ratiocinationibus a-
$trorum explicare. _E_orum autem inuent<007>ones, quas $cript{is} reliquerunt,
qua $olertia, quibus{qúe} acumin<007>bus, & quàm magni fuerint, qui ab ip$ana
tione _C_haldæorum profluxerunt, o$tendunt. _P_rimus{qúe} _B_ero$us, in in$ula
<mgl>B_ero$us_
_primus_
A_$trolo-_
_gus_.</mgl>
& ciuitate Coo con$edit, ibi{que} aperuit di$ciplinam. _P_o$tea $tudens _A_n-
tipater, item{qúe} _A_chinapolus, qui etiam non è na$centia, $ed ex concept<007>o-
ne genethliologiæ rationes explicatas reliquit. _D_e natural<007>bus autemre-
bus _T_hales _M_ile$ius, _A_naxagoras _C_lazomenius, _P_ythagoras Samius, _X_e
nophanes _C_olophonius, _D_emocritus _A_bder<007>tes, rationes quibus èrebus
natura rerum gubernaretur, quemadmodum quos{qúe} effectus habent, ex-
cogitatas reliquerunt. _Q_uorũ inuenta $ecuti, $yderum, & occa$us ortus
tempe$tatũ{qúe} $ignificatus, _E_udoxus, _E_udæmõ, _C_alli$tus, _M_elo, _P_hilippus,
_H_ipparchus, _A_ratus, cæteri{qúe} ex a$trologia parapegmatorum di$cipli-
n{is} inuenerunt, & eas po$ter{is} explicatas reliquerunt. _Q_uorum $cientiæ
$unt hominibus $u$piciendæ, quòd tanta cura fuerunt, ut etiam uideantur
diuina mente tempe$tatum $ignificatus po$t futuros, ante pronunciare,
quas obres hæc eorum cur{is} $tud{ij}s{qúe} $unt concedenda.</p>
<h>DE HOROLOGIORVM RATIONIBVS ET
_umbr{is} gnomonum æquinoctiali tempore_, R_omæ_,
_& nonnull{is} al{ij}s loc{is}_. CAP. VIII.</h>
<p it>_NOEIS_ autem ab h{is} $eparandæ $unt horologiorum rationes, &
explicandæ men$truæ dierũ breuitates, item{qúe} depalationes. _N_ã{que}

<pb 221><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
Solæquinoctiali t\~epore _A_riete _L_ibra{qúe} uer$ando, quas ex gnomone par
tes habet nou\~e, eas umbræ facit octo in declinatione cœli quæ est _R_omæ.
Item{qúe} _A_then{is} quãmagnæ $unt gnomon{is} partes quatuor, umbræ $unt
tres. _A_d $eptem _R_hodo quing;. _A_t _T_arent<007>nouem adundecim. _A_lexan-
driætres ad quin{que}. _C_æter{is}{qúe} omn<007>bus loc{is} aliæ alio modo umbræ gno-
monum æ quinoct<007>ales ab natura rerum inueniuntur d<007>$paratæ.</p>
<p it>_I_ta{que} in quibu$cun{que} loc{is} horologia erunt de$cribenda, eo loci $umen
da est æquinoctial{is} umbra: et $ierunt (quemadmodum _R_omæ) gnomo-
n{is} partes nou\~e, umbræ octonæ. _D_e$cribatur linea in planitia, & ex me-
dia πρὸς ὀρθ@@ erigatur, uti $it ad normam quæ d<007>citur gnomon, & à
linea, quæ erit planities, in finem gnomon{is} circino nouem $pat<007>a dimetià-
tur, & quo loco nonæ part{is} $ignum fuerit, centrum cõ$t<007>tuatur, ubierit
litera _A_, & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ, ubi erit lite
ra _B_, circinatio circuli de$cribatur, quæ dicitur, meridiana. _D_einde ex
nouem partibus, quæ $unt à planitia ad gnomon{is} centrum, octo $uman-
tur, & $ignentur in l<007>nea, quæ est in planitia, ubierit litera _C_. _H_æc aut\~e
erit gnomon{is} æquinoctial{is} umbra: & ab eo $igno & litera _C_, per cen-
trum ubi est litera _A_, linea perducatur, ubier<007>t Sol{is} æquinoctial{is} radi-
us. _T_unc ab centro diducto circino ad lineam planitiæ æquilatatio $igne-
tur, ubierit litera _E_ $ini$teriore parte, & _I_ dexteriore in extrem{is} line-
{is} circination{is}, & per centrum perduc\~eda linea, ut æque duo hemicyclia
$int diui$a. _H_æc autem linea à mathematic{is} dicitur _O_rizon. _D_einde cir
cination{is} totius $umenda pars est quintadecima, & circini centrum col-
locandum in linea circination{is}, quo loci$ecat eam lineam æquinoctial{is}
radius, ubierit litera _F_, & $ignandum dextra ac $ini$traub<007>$unt literæ
_G H. D_cinde ab h{is} & per centrum, lineæ, u${que} ad lineam planitiæ perdu
cendæ $unt, ubi erunt literæ _T R_, itaerit Sol{is} radius, unus hybernus, al-
ter æ$tiuus. _C_ontra autem _E_, litera _I_ erit, ubi $ecat circinationem linea
quæ est traiect a per centrum, & contra _G_ & _H_, literæ erunt _K_ & _L_,
& contra _C_ & _F_ & _A_, erit litera _N_. _T_unc perducendæ $unt diame-
triab _G_ ad _L_, & ab _H_ ad _K_. _Q_uod erit inferior, part{is} erit æ$tiuæ,
$uperior hybernæ. _Q_uæ diametri $unt æque mediæ diuidendæ, ubierunt
literæ _M_ & _O_, ibi{qúe} centra $ignanda, & per ea $igna & centrum _A_,
linea ad extremas lineas circination{is} est perducenda, ubierunt literæ _P_

<pb 222><rh>M. VITRV VII</rh>
_Q. H_æc crit linea ϖρὸς ὸρθὰς radio æquinoctiali. _V_ocabitur autem hæc;
linea mathematic{is} rationibus _A_xon, & ab ei$dem centr{is}, diducto circi-
no, ad extremas diametros, de$cribantur hemicyclia duo, quorum unum
erit æ$tiuum, alterum hybernum. _D_einde in quibus loc{is} $ecant lineæ pa-
rallelæ lineam eam, quæ dicitur _O_rizon, in dexteriore parte erit litera, _S_
in $ini$teriore _V_, & ab extremo hemicyclio, ubiest litera _G_, ducatur li-
nea parallelos _A_xoni ad $ini$trum hemicyclium, ubi est litera _H, H_æc au-
tem parallelos linea uocitatur _L_acotomus: & tum circini centrum collo-
candum est eo loci, quo $ecat eam lineam æquinoctial{is} radius, ubi erit li-
tera _X_, & deducendum ad eum locum, quo $ecat circinationem æ$tiuus
radius, ubi est litera _H_, & centro æquinoctiali interuallo æ$tiuo circina-
tio circuli men$trui agatur, qui _M_onacus dicitur. _I_ta habebitur analem-
matos deformatio.</p>
<fig>
<desc>ANALEMMA</desc>
<desc>AX ON</desc>
<desc>LINEA PLANITIEI.</desc>
<var>A B C E F G H I K L M N O P R S V X</var>
</fig>

<pb 223><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
<p it>_C_um hoc ita $it de$criptum & explicatum, $iue per hybernas lineas,
$iue per æ$tiuas, $iue per æquinoctiales, aut etiam per më$truas, in $ubie-
ct<007>onibus rationes horarum erunt ex _A_nalemmat{is} de$cribendæ, $ub{ij}ci-
entur{qúe} in eo multæ uarietates, & genera horologiorum, & de$criben-
tur rationibus h{is} artificio$is. _O_mniũ autem figur arum de$criptionum{qúe}
earum effectus unus, uti dies æquinoctial{is}, brumal{is}{qúe}, idem{qúe} $ol$titial{is}
in duodecim partes æqualiter $it diui$us. _Q_uas res, non pigritia deterri-
tus, prætermi$i, $ed ne multa $cribendo offendam, à quibus{qúe} inuenta $unt
genera de$criptiones{qúe} horolog<007>orum exponam. _N_e{que} nunc noua genera
inuenire po$$um, nec aliena pro me{is} prædicanda uidentur. _I_ta{que} quæ no
k{is} tradita $unt, à quibus $intinuenta, dieam.</p>
<h>DE HOROLOGIORVM RATIONE, ET VSV,
_at{que} eorum inuentione, & quibus inuentoribus_.
CAPVT IX.</h>
<p it>_HEMICYCLIVM_ excauatum ex quadrato, ad enclima{qúe} $ucci-
$um, _B_ero$us _C_haldæus dicitur inueni$$e. _S_caphen $iue hemi$phe-
r<007>um, _A_ri$tarchus _S_amius. _I_dem etiam di$cum in planitia. _A_rachnem, _E_u
doxus a$trologus, nonnulli dicunt _A_ppollonium. _P_linthium $iue lacunar
(quod etiam in circo flaminio est po$itum) _S_copas _S_yracu$ius. πρὸςτὰ
ιςορο\’ν μενα, _P_armenion. πρὸς ϖὰυ κλίμα _T_heodo$ius, et _A_ndreas.
_P_atrocles, _P_elecinon. _D_iony$odorus, _C_onũ. _A_pollonius, pharetrã, alia{qúe}
genera & qui $upra$cripti $unt, & al{ij} plures inuenta reliquerunt, uti
_G_onarchen, _E_ngonaton, _A_ntiboræum. _I_tem ex h{is} generibus uiatoria pen
$ilia uti fierent, plures $cripta reliquerunt: ex quorum libr{is} $i qu{is} uelit
$ubie ctiones inuenire, poterit, dummodo $ciat analemmatos de$criptio-
nes. _I_tem $unt ex aqua conqui$itæ ab ei$dem $criptoribus horologiorum
rationes: primum{qúe} à _C_te$ibio _A_lexandrino, quietiiã $piritus naturales
pneumaticas{qúe} res <007>nuenit. Sed uti fuerunt ea exqui$ita, dignum $tudio$is
est agno$cere. _C_te$ibius enim fuerat _A_lexandriæ natus, patre ton$ore: is
ingenio & indu$tria magna præter reliquos excellens, dictus est artificio
$is rebus $e delectare. _N_am{que} cum uolui$$et intaberna $ui patr{is} $peculum
ita pendere, ut cum educeretur, $ur $um{qúe} reduceretur, linea latens pon-

<pb 224><rh>M. VITRVVII</rh>
dus deduceret, ita collocauit machinationem. _C_analem ligncum $ub tigno
fixit, ibi{qúe} trochleas collocauit, per canalem lineã in angulũ deduxit, ibi{qúe}
tubulos $truxit, in eos pilam plumbeam per lineam demitt\~edam curauit:
it a pondus cum decurr\~edo in angu$tias tubulorum premeret cœl<007> crebri-
tatem, uehementi decur$uper fauces frequentiam cœl<007> compre{$s}ione $oli-
datam, extrudens in aërem patentem, offen$ione et tactu $onitus expre$-
$er at claritatem.</p>
<p it>_E_rgo _C_te$ibius cum animaduerti$$et ex tactu cœli et expre{$s}ionibus,
<mgl>C_te$ibius_
_hydrauli_-
_carum ma_
_chinarum_
_inuentor_.</mgl>
$piritus uoces{qúe} na$c<007>, h{is} princip{ij}s u$us, hydraulicas machinas primus in
$tituit. _I_tem aquarum expre{$s}iones, automata porrecti rotundation{is}{qúe}
machinas, multa{qúe} delitiarum genera, in h{is} etiam horologiorum ex aqua
compar ationes explicu<007>t. _P_rimum{qúe} con$tituit cauum ex auro perfectum,
aut ex gemma terebrata: ea enim nec teruntur percu$$u aquæ, nec $ordes
recipiunt, ut obturentur. _N_ã{que} æqualiter per id cauum influens aqua, $ub
leuat $caphum inuer$um (quod ab artificibus phellos $iue tympanum dici
tur) in quo collocata regula, uer$atile tympanum denticul{is} æqualibus
$unt perfecta: qui denticuli alius alium impellentes, uer$ationes modicas
faciunt & motiones. _I_tem aliæ regulæ alia{qúe} tympana ad eundem modum
dentata, quæ una motione coacta, uer$ando faciunt effectus uarietates{qúe}
motionum, in quibus mouentur $igilla, uertuntur metæ, calculi aut tona
pro{ij}ciuntur, buccinæ canunt, reliqua{qúe} parerga. _I_n h{is} etiam, aut in co-
lumna, aut para$tatica horæ de$cribũtur, quas $igillum egrediens ab <007>mo
uirgulæ $ignificat in diem totum, quarum breuitates aut cre$c\~etias cuneo
rum adie ctus aut exemptus, in $ingul{is} diebus & men$ibus, perficere co-
git. _P_ræclu$iones aquarum ad temperandum, ita $unt con$titutæ. _M_etæ fi
unt duæ, una $olida, altera caua ex torno, ita perfectæ, ut alia in aliam ini
re conuenire{qúe} po{$s}it: & eadem regula laxatio earum aut coartatio effi-
ciat aut uehementem, aut lenem in ea ua$a aquæ influentem cur$um. _I_ta
h{is} rationibus & machinatione ex aqua, componuntur horologiorum
ad hybernum u$um collocationes. _S_in autem cuneorum adiectionibus, &
detractionibus correptiones dierum, aut cre$cent<007>æ non probabuntur, {quis}
cunei $æpi{$s}ime uitia faciunt, $ic erit explicandum. _I_n columella horæ
ex analemmat{is} tran$uer$æ de$cribantur, men$truæ{qúe} lineæ in columella
$ign\~etur, ea{qúe} columella uer $atil{is} perficiatur, uti ad $igillum uirgulam{qúe}

<pb 225><rh>DE ARCHITEC. LIB. IX.</rh>
(cuius uirgulæ egrediens $igillum o$tendit horas) columna uer $ando con
tinenter, $u{is} qu<007>bu${que} men$ibus breuitates & cre$c\~etias faciat horarum.
_F_iunt etiam alio genere horologia hyberna, quæ anaporica dicuntur, per
<mgr>A_napori_-
_cahorolo_
_gia_.</mgr>
ficiuntur{qúe} rationibus h{is}. _H_oræ di$ponuntur exu<007>rgul{is} æne{is}, ex ana-
lemmatos de$criptione ab centro di$po$itæ in fronte: in ea cir cul<007> $unt cir
cundati men$trua $patia finientes. _P_o$t has u<007>rgulas tympanũ collocetur,
in quo de$criptus & depictus $it mũdus $ignifer{qúe} circulus, de$criptio{qúe}
ex duodecim cœle$tiũ $ignorum $it figur ata, cuius è centro deformatur cu
iuslibet $igni $patium, unum maius, alterum minus. _P_o$teriori autem par
titympano medio, ax{is} uer$atil{is} est inclu$us, in{qúe} eo axi ænea moll{is} ca-
tena est inuoluta: ex qua pendet ex una parte phellos $iue tympanũ, quod
ab aqua $ubleuatur, ex altera æ quo pondere phelli $acoma $aburrale. _I_ta
quantum ab aqua phellos $ubleuatur, tantum $aburræ pondus in$ra dedu
cens uer$at axem, ax{is} autem tympanũ: cuius tympaniuer $atio, alias effi-
cit uti maior pars circuli $igniferi, alias minor in uer $ationibus, $u{is} tem-
poribus de$ignet horarum proprietates. _N_am{que} in $ingul{is} $ign{is} $ui cu-
iu${que} men$is dierum numeri caua $unt perfecta, cuius bulla, quæ _S_ol{is} ima
ginem horolog{ij}s tenere uidetur, $ignificat horarum $patia: ea translata
ex terebratione in terebr ationem men$is uertent{is} perficit cur $um $uum.
_I_ta{que} quemadmodum _S_ol per $yderum $patia uadens, dilatat contrahit{qúe}
dies & horas, $ic bulla in horolog{ij}s ingred<007>ens per puncta contra centri
tympani uer $ationem, quotidie cum transfertur, al{ij}s temporibus per la-
tiora, al{ij}s per angu$tiora $patia, men$tru{is} finitionibus imagines efficit
hor arum & dierum. _D_e admini$tratione autem aquæ, quemadmodum $e
temperet ad rationem, $ic erit faciendum. _P_o$t frontem horolog{ij}, intrà
collocetur ca$tellum, in id{qúe} per fi$tulam $aliat aqua, & in imo habeat ca
uum: ad id autem affixum $it ex ære tympanũhabens foramen, per quod
ex ca$tello in id aqua influat. _I_n eo autem minus tympanum includatur
cardinibus ex torno, ma$culo & fœmina inter $e coartat{is}, ita uti minus
tympanũ qu\~eadmodũ epi$tomium, in maiore circũagendo arcte leniter{qúe}
uer$etur. _M_aior{is} aut\~e tympani labrũ æqu{is} interuall{is}. ccclxv. puncta
habeat $ignata: minor uero orbic ulus in extrema circinatione fixãhabeat
lingulã, cuius cacum\~e dirig at ad punctorũ regiones. _I_n{qúe} eo orbiculo tem
per atũ $it for amem, qua in tympanũ aqua influit per id, & $eruat admini

<pb 226><rh>M. VITRVVII</rh>
$trationem. _C_um autem in maior{is} tympani labro fuerint $ignorum cœ-
le$tium de formationes, id autem $it immotum, & in $ummo habeat defor-
matum _C_ancri $ignum, ad perpendiculũ eius in imo, _C_apricorni, ad dex-
tram $pectant{is} _L_ibræ, ad $ini$tram _A_riet{is}. _S_igna quo{que} cætera inter eo
rum $patia de$ignata $int, uti in cœlo uidentur. _I_gitur cum _S_ol fuerit in _C_a
pricorniorbiculo, lingula in maior {is} tympani parte & _C_apricorni, quo-
tidie $ingula puncta tangens, ad perpendiculum habens aquæ current{is}
uehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad uas, tum
excipiens eam (quoniam breui $patio impletur) corripit & contrahit
dierum minora $patia & horarũ. _C_um autem quotidiana uer $atione ma-
ior{is} tympani lingula ingreditur in _A_quario, cuncta de$cendunt for ami-
na perpendiculo, & aquæ uehementi cur$u cogitur tardius emittere $a-
lientem. _I_ta quo minus celeri cur$u uas excipit aquam, dilatat horarum
$patia. _A_quar{ij} uero _P_i$cium{qúe} punct{is}, uti gradibus $candens, orbiculi
for amen in _A_riete tangendo octauam partem, aquæ temper atæ $alienti
præ$tat æquinoctiales horas. _A_b _A_riete per _T_auri & _G_eminorum $pa-
tia ad $umma _C_ancripuncta, part{is} octauæ for amen $eu tympanum uer-
$ationibus peragens, & in altitudinem eò rediens, uiribus extenuatus, &
ita tardius fluendo dilatat morando $patia, & efficit hor as in _C_ancri $i-
gno $ol$titiales. _A C_ancro cum proclinat, & peragit per _L_eonem & _V_ir
ginem, ad _L_ibræ part{is} octauæ puncta reuertendo, & gradatim corripi
endo $patia, contrahit horas, & ita perueniens ad puncta _L_ibræ, æquino
ctiales rur$us reddit hor as. _P_er _S_corpion{is} uero $patia & _S_agittar{ij} pro
cliuius deprimens $e$e for amen, rediens{qúe} circumactione ad _C_apricorni
partem octauam, re$tituitur celeritate $alient{is} ad brumales horarum
breuitates. _Q_uæ $unt in horologiorũ de$criptionibus rationes &
appar atus, ut $int ad u$um expeditiores, quàm apti{$s}<007>me po
tui per $crip$i. _R_e$tat nunc de machinationibus, &
de earũ princip{ij}s ratiocinari. _I_ta{que} de h{is} ut
corpus emendatum architectur æ per-
ficiatur, in $equenti uolumine
incipiam $cribere.</p>

<pb 227><rh>M. VITR VV II</rh>
<h>DE ARCHITECT VRA,
LIBER DECIMVS.</h>
<p it>_NOBILI GRAECORVM ET AMPLA CI_
<mgr>L_ex archi_
_tectonica_
_Ephe$ila-_
_ta_.</mgr>
uitate _E_phe$ilex uetu$ta dicitur à maioribus dura con
ditione, $ed iure e$$e non iniquo con$tituta. _N_am _A_rchi
tectus cum publicum opus curandumrecipit, pollice-
tur quanto $umptuid $it futurum: tradita æ$timatio-
ne, magi$tr atui bonaeius obligantur, donec opus $it per$ectum. _E_o autem
ab$oluto, cum ad dictum impen$are $pondet, decret{is} & honoribus orna-
tur. _I_tem $inon amplius quàm quartain opere con$umitur, adæ$timatio-
nem est ad{ij}ciëda, & de publico præ$tatur, ne{que} ulla pænatenetur. _C_um
uero amplius quàm quarta in opere con$umitur, ex eius bon{is} ad perfici-
endum pecunia exigitur. _V_tinam _D_{ij} immortales feci$$ent, quòd ea lex eti
am populo _R_omano, non modo public{is}, $ed etiam priuat{is} ædific{ij}s e$$et
con$tituta: namq; non $ine pœna gra$$arëtur imperiti, $ed qui $umma do
strinarum $ubtilitate e$$ent prudentes, $ine dubitatione profi<007>terëtur ar-
chitecturam: ne{que} partes familiarum <007>nducerentur adinfinitas $umptu-
um profu$iones, & ut ex bon{is} e{ij}cerentur: ip$i{qúe} architecti pœnæ timo-
re coacti, diligentius modum impen$arum rationcinantes explicarent, uti
patres familiar um ad id, quod præpar aui$$ent, $eu paulò amplius ad{ij}cien
tes, ædificia expedirent. _N_am qui quadringenta ad opus po$$unt parare,
$iad{ij}ciant centum habendo fpem perfection{is}, delectationibus tenentur.
_Q_uiautem adiectione dimid<007>a, aut ampliore $umptu onerantur, ami$$a
$pe, & impen$a abiecta, fract{is} rebus et anim{is}, de$i$tere coguntur. _N_ec
$olum id uitium <007>n ædific{ij}s, $ed etiam in muneribus, quæ à magi$tr atibus
foro gladiatorum $cen{is}{qúe} ludorum dantur, quibus nec mora, ne{que} expe-
ctatio conceditur, $ed nece{$s}itas finito tempore perficere cogit: uti $unt $e
des $pectaculorum, uelorum{qúe} inductiones, & ea omnia, quæ $cenic{is} mo
ribus per mach<007>nationem ad $pectationes populo comparantur. _I_n h{is} ue
ro opus est prudentia diligenti, & ingen{ij} doct<007>{$s}imi cogit atu, quòd nihil

<pb 228><rh>M. VITR VV II</rh>
eorum perficitur $ine machinatione, $tudiorum{qúe} uario ac $olerti uigo-
re. _I_gitur quoniã hæc ita $unt tradita & con$tituta, non uidetur e$$e alie-
num, uti caute $umma{qúe} diligentia, antequàm in$tituantur opera, eorum
expediantur rationes. _E_rgo quoniam ne{que} lex, ne{que} morum in$titutio id
pote$t cogere, & quotann{is} & prætores & ædiles ludorum cau$a machi
nationes præpar are debent: ui$um mihi est, _I_mperator, non e$$e alienum,
quoniam in ædific{ij}s de prioribus uoluminibus expo$ui, in hoc qui finitio-
nem $ummam corpor{is} habet con$titutam, quæ $int principia machina-
rum ordinata, præcept{is} explicare.</p>
<h>DE MACHINA QVID SIT, ET EIVS AB OR
_gano differentia, origine & nece{$s}itate._
CAPVT I.</h>
<p it>_MACHIN A_ est continens ex materia coniunctio, maximas ad
oner um motus habens uirtutes. _E_a mouetur ex arte circulorum
rotundationibus, quam _G_ræci κνκλικηυ κίνησιυ appellant. _E_st autem
unum genus $can$orium, quòd græce ᾀκροΒατιηὸυ dicitur: alterum $piri
tale, quod apud eos ϖνενματικὸυ appellatur, tertium tractorium, id
autem _G_ræci Βάνανσου uocant. _S_can$orium autem est, cum machinæ
ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tign{is} $tatut{is}, & tran$uer$ar{ij}s
colligat{is} $ine periculo $candatur ad appar atus $pectationem. _S_piritale
est, cum $piritus expre{$s}ionibus impul$us, & plagæ uoces{qúe} organicws
exprimuntur. _T_ractorium uero cum onera machin{is} pertrabuntur,
aut ad altitudinem $ublata collocantur. _S_can$oriaratio non arte, $ed au-
dacia gloriatur. _E_acatenationibus, & tran$uer$ar{ij}s, & plex{is} colliga-
tionibus & eri$matum fulctur {is} continetur. _Q_uæ autem $piritus pote$ta
te a$$umit ingre$$us, elegantes art{is} $ubtilitatibus con$equitur effectus.
_T_ractoria autem maiores, & magnificentia plenas habet ad utilitatem
opportunitates, & in agendo cü prudentia $ummas uirtutes, _E_x h{is} $unt
alia quæ mechanicws, alia quæ organicws mouëtur. _I_nter machinas et or
gana id uidetur e$$e di$crimen, quòd machinæ pluribus operibus, aut ui
maiorecoguntur effectus habere, utibali$tæ, torcularium{qúe} prela. _O_r-
gana autem unius operæ, prudenti tactu perficiũt, quod propo$itamest,

<pb 229><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
uti$corpion{is}, $eu ani$ocyclorum uer$ationes. _E_rgo & organa & ma-
chinarum ratio ad u$um $unt nece$$aria, $ine quibus nulla res pote$t e$$e
non impedita. _O_mn{is} autem machinatio est à rerum natura procreata,
ac à præceptrice & magi$tra mundi uer$atione in$tituta. _N_ã{que} animad-
uertamus primum, & a$piciamus continentem _S_ol{is}, _L_unæ, quin{que} etiam
$tellarum naturã, quæ nimachinata uer$arentur, non habui$$emus in ter-
ralucem, nec fructuũmaturitates. _C_um ergo maiores hæc ita e$$e animad
uerti$$ent, è rerum natura $ump$erunt exempla, & eaimitantes inducti
rebus diuin{is}, commodas uitæ perfecerunt explicationes. _I_taq; compara-
uerunt ut e$$ent expeditiora, alia machin{is} & earum uer $ationibus, non
nulla organ{is}. _E_t ita quæ animaduerterunt ad u$um utiliae$$e, $tud{ij}s, ar
tibus, in$titut{is}, gradatim augenda doctrin{is} curauerunt. _A_ttendamus
enim primum inuëtum de nece{$s}itate, ut ue$titus, quemadmodum telarum
organic{is} admini$trationibus, connexus $tamin{is} ad $ubtegmen, non mo-
do corpora tegendo tueantur, $ed etiam ornatus ad{ij}ciant hone$tatem.
_C_ibi uero non habui$$emus abundantiam, ni$i iuga & aratr a bobus iu-
ment{is}{qúe} omnibus e$$ent inuenta. _S_ucularum{qúe} & prelorum et uectium,
$inon fui$$et torcular {is} præpar atio, ne{que} olei nitorem, ne{que} uitium fructũ
habere potui$$emus ad iucunditatem. _P_ortationesque eorum non e$$ent,
ni$i plau$trorum, aut $arracorum per terram, nauicularum per aquam
inuentæ e$$ent machinationes. _T_rutinarum uero librarum{qúe} ponderibus
examinatio reperta, uindicat ab iniquitate iu$t{is} moribus uitam. _N_on mi
nus{qúe} $unt innumer abiles moder ationes machinationum, de quibus non
nece$$e uidetur di$putare, quoniam $unt ad manum quotidianæ, ut $unt
rotæ, folles fabrorum, rhedæ, ci$ia, torni, cætera{qúe} quæ cõmunes ad u$um
con$uetudinibus habent opportunitates. _I_taq; incipiemus de h{is} quæraro
ueniunt ad manus, ut nota $int, explicare.</p>
<h>DE AEDIVM SACRARVM PVBLICARVM-
_que operum machinationibus tractor{ij}s_.
CAPVT II.</h>
<p it>_PRIMVMQ VE_ in$tituemus de h{is}, quæ ædibus $acr{is} ad ope-
rum{qúe} publicorum perfectionem nece{$s}itate comparantur: quæ fi-

<pb 230><rh>M. VITR VV II</rh>
unt ita. _T_igna tria ad onerum magnitudinem ratione expediuntur, & à
capite à fibula coniuncta, & in imo diuaricata eriguntur funibus in capi-
tibus collocat{is}, & {ij}s item circa di$po$it{is} erectaretinentur. _A_lligatur
in $ummo trochlea, quam etiam nõnulli, rechamũ dicũt. _I_n trochleam in-
duntur orbiculi duo, per axiculos uer$ationes habentes, per cuius orbicu-
lum $ummum tra{ij}citur duct arius fun{is}: deinde demittitur & traducitur
circa orbiculi imũtrochleæ inferior{is}, refertur autë ad orbiculũ imum tro
chleæ $uperior{is}, & ita de$cendit ad inferiorë, & in foramine eius caput
fun{is} religatur. _A_lter a pars fun{is} refertur inter imas machinæ partes. _I_n
quadr{is} autem tignorum po$terioribus quo loci $unt diuaricata, figuntur
chelonia, in quæ con{ij}ciuntur $ucularũcapita, ut faciliter axes uer $entur.
_E_æ$uculæ proxime capita habent for amina bina ita temperata, ut uectes
in ea conuenire po{$s}int. _A_drechamum autem imum ferrei forfices reli-
gantur, quorum dentes in $axa forata accommodantur. _C_um autem fun{is}
habet caput ad $uculam religatum, & uectes ducentes eam uer $ant, fun{is}
$einuoluendo circa $uculam extenditur, & ita $ubleuat oner a ad altitudi
nem & operum collocationes.</p>
<h>DE DIVERSIS APPELLATIONIBVS MA
_chinarum, & quaratione erigantur_.
CAP. III.</h>
<p it>_HAE C_ autem ratio machination{is}, quòd per tres orbiculos circũ-
uoluit ur, tri$pa$tos appellatur. _C_um uero in ima trochlea duo orbi
culi, in $uperioritres uer$antur, id penta$pa$ton dìcitur. _S_in autem maio-
ribus oneribus erunt machinæ compar andæ, amplioribus tignorum lon-
gitudinibus & cra{$s}itudinibus erit utendum: & eadem ratione in $ummo
fibulationibus, in imo $ueularum uer$ationibus expediundnm. _H_{is} expli-
cat{is} antar{ij} funes ante laxi collocentur, retinacula $upra $capulas machi
næ longe di$ponantur: & $inonerit ubi religentur, palire$upinati de$o-
diantur, & circum fi$tucatione $olidëtur, quo funes alligentur. _T_rochlea
in $ummo capite machinæ rudenti contineatur, & ex eo funes perducan-
tur ad palum, & quæ est in palo trochlea illigata, circa eius orbiculum
fun{is} indatur, & referatur ad eamtrochleã, quæ erit adcaput machinæ
<pb 231><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
neligata. _C_ircum autem orbiculum ab $ummo traiectus fun{is} de$cendat,
& rede at ad $uculam, quæ est in ima machina, ibi{qúe} religetur. _V_ectibus
autem coacta $ucula uer $abitur, eteriget per $e machinam $ine periculo:
ita circa di$po$it{is} funibus, & retinacul{is} in pal{is} hærentibus, ampliore
modo machina collocabitur. _T_rochleæ & ductar{ij} funes, uti $upra $cri-
ptum est, expediuntur.</p>
<h>SIMILIS SVPERIORI MACHINA, CVI CO.
_lo{$s}icoter atutius committi po$$unt, immutata dumtaxat $u-_
_culain tympanum_. CAP. IIII.</h>
<p it>_SIN_ autem colo{$s}icotera amplitudinibus & ponderibus oner a in ope
ribus fuerint, non erit $uculæ committendum, $ed quemadmodum $u-
cula chelon{ij}s retinetur, ita ax{is} includatur habens in medio tympanum
amplum, quod nonnulli rotam appellant, _G_ræci autem ᾀμΦίρενσιν,
al{ij} ϖερίτ ροχον uocant. _I_n h{is} autem machin{is} trochleæ non eodem, $ed
alio modo comparantur. _H_abent enim & in imo & in $ummo duplices
ordines orbiculorum: ita fun{is} ductarius tra{ij}citur in inferior {is} trochleæ
for amen, uti æqualia duo capita $int fun{is} cum erit exten$us, ibi{qúe} $ecun-
dum inferiorem trochleam re$ticula circundata & connexa, utræ{qúe} par
tes fun{is} continentur, ut ne{que} in dextram, ne{que} in $ini$tram partem po{$s}int
prodire. _D_einde capita fun{is} referuntur in $umma trochlea ab exteriore
parte, & de{ij}ciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum, con{ij}ci-
untur{qúe} infimæ trochleæ ad orbiculos ex interiore parte, & referuntur
dextra ac $ini$tra ad caput $ummæ trochleæ, circa orbiculos $ummos-
_T_raiecti autë ab exteriori parte referũtur dextra ac $ini$tra tympanum
in axe, ibi{qúe} ut hæreant colligantur. _T_um autem circa tympanum inuolu
tus alter fun{is} refertur ad ergatã, & {is} cir cumactus tympanum & axem
inuoluendo, funes qui in axe religati $unt pariter $e extendunt, & ita leni
ter leuant onera $ine periculo. _Q_uod $i maius tympanum collocatum,
aut in medio, ut in una parte extrema, habuerit $ine ergata calcantes ho-
mines, expeditiores habere poterit oper{is} effectus.</p>

<pb 232><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>ALIARVM MACHINARVM PRO GRA
_uiorum onerum eleuationibus & remotionibus_
_figura_,</h>
<fig/>

<pb 233><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
<h>ALIVD MACHINAE TRACTORIAE
_genus_. CAP. V.</h>
<p it>_EST_ autem aliud genus machinæ $atis artificio$um, & ad u$um cele
ritatis exped<007>tum: $ed in eo dare oper am non po$$unt n<007>$iperiti. _E_$t
enim tignum, quod erigitur & di$tinetur retinacul{is} quadrifariã, $ub re-
tinaculis chelonia duo figũtur, trochlea funibus $upra chelonia religatur:
$ub trochlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos $ex, cra$$a qua
tuor $upponitur. _T_rochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudin\~e@ha-
bentes collocantur, itatres ductar{ij} funes in $ummo machinæ religãtur.
Deinde referuntur ad imã trochleã, & tra{ij}ciũtur ex interiore parte per
eius orbiculos $ummos. _D_einde referuntur ad $uperiorem trochleam, &
tra{ij}ciuntur à dexteriore parte in interior\~e, per orbiculos imos. _C_um de-
$cenderint ad imũ ex interiore parte, et per $ecundos orbiculos traducũ-
tur in exterior\~e, & referuntur ad $ummũ ad orbiculos $ecundos traie-
ctiredeunt ad imũ, ex imo referũtur ad caput, & traiecti per $ummos, re
deunt ad machinãimam. _I_n radice aut\~e machinæ collocatur tertia troch-
lea. _E_am aut\~e Græci ἐϖάγοντα, no$tri artemonã appellant. _E_a trochlea
religatur ad machinæ radicem hebens orbiculos tres, per quos traiecti fu
nes traduntur hominibus ad ducendum. _I_ta tres ordines hominum ducen
tes, $ine ergata, celeriter onus ad $ummũ perducũt. _H_oc genus machinæ
poly$p<?>a$ton appellatur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & faci
litatem $ummam præ$tat, & celeritatem. _V_na autem $tatutio tigni hanc
habet utilitatem, quòd (ante) quantum uelit ad dextra ac $ini$tra, adlate-
ra declinando onus deponere pote$t.</p>

<pb 234><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>MACHINARVM TECTORIARVM AD ONE@
_rum eleuationem, tum quibus mouentur celeriter_
_& exped<007>tè, figuræ_.</h>
<fig/>

<pb 235><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
<p it>_H_arum machinationum omnium, quæ $upra $unt $criptæ, rationes, nõ
modo ad has res, $ed ad onerandas & exoner andas naues $unt paratæ,
aliæ erectæ, aliæ plane in charche${ij}s uer$atilibus collocatæ. _N_on minus
$ine tignorum erectionibus in plano, etiam eadem ratione & temper at {is}
funibus & trochle{is}, $ubductiones nauium efficiuntur.</p>
<h>INGENIOSA CTESIPHONTIS RATIO AD
_grauia onera ducenda._ CAP. VI.</h>
<p it>_NON_ est alienum etiam _C_te$iphontis ingenio$am inuentionem ex-
ponere. _I_s enim $capos columnarum ex lapicidin{is} cum deporta-
re uellet _E_phe$um ad _D_ianæ fanum, propter magnitudinem onerum, &
uiarum campe$trem mollitudinem, non confi$us carris, ne rotæ deuora-
rentur, $ic est conatus. _D_e materia trientali $capos quatuor, duos tran$-
uer$arios interpo$it os duobus long{is}, quanta longitudo $capi fuerat, com
plectit & cõpegit, & ferreos chodaces, uti $ub$cudes, in capitibus $capo
rum implumbauit, et armillas in materia ad chodaces circundandos infi<?>
xit, item bacul{is} iligne{is} capita religauit. _C_hodaces autem in armill{is} in-
clu$i, liber am habuerunt uer$ationem tantam, uti cum boues ducerent $ub
iuncti, $capiuer$ando in chodacibus & armill{is} $ine fine uoluerentur.</p>
<p it>_C_um autem $capos omnes ita uexi$$ent, & in$tarent epi$tyliorum ue-
cturæ, filius _C_te$iphontis _M_ethagenes tran$tulit eam rationem è $capo-
rum uectura etiam in epi$tyliorum deductione. _F_ecit enim rotas circiter
pedum duodenum, & epi$tyliorũ capita in medias rotas, eadem ratione,
cum chodacibus et armillis inclu$it. _I_ta cum trientes à bubus ducerentur,
in armill{is} inclu$i chodaces uer $abant rotas. _E_pi$tylia uero inclu$a uti
axes in rot{is}, eadem ratione qua $capi, $ine mor a ad opus peruenerunt.
_E_xemplar autem erit eius, quemadmodum in pale$tris cylindri exæquant
ambulationes. _N_e{que} hoc potui$$et fieri, ni$i primum propinquitas e$$et.
_N_onenim plus $unt ab lapicidin{is} ad fanum, quàm millia pa$$uũ octo, nec
ullus est cliuus, $ed perpetuus campus.</p>
<p it>_N_o$tra uero memoria, cum colo{$s}ici _A_pollin{is} in fano ba$is e$$et à uetu
$tate difracta, et metu\~etes ne caderet ea $tatua et frangeretur, locauerunt
ex ei$dem lapicidin{is} ba$im excidendã, _C_onduxit quidem _P_aconius. _H_æc
autem ba$is erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes $ex.

<pb 236><rh>M. VITRVVII</rh>
_Q_uam _P_aconius, gloria fretus, nõ uti _M_ethagenes apportauit, $ed eadem
ratione alio genere con$tituit machinam facere. _R_ot as en@@ circ<007>ter pe-
dum quindecim fecit, & his rot{is} capita lapid{is} inclu$it: deinde circa lapi
dem fu$os $extantales abrota adrotam, adcircinum compegit, ita uti fu-
$us à fu$o non d<007>$taret pedem unum. _D_einde circa fu$os funem inuoluit, et
bubus iũctis funem ducebat, ita cum explicaretur uoluebatrotas: $ed non
poterat ad lineam uiarecta ducere, $ed exibat in unam uel alteram par-
tem, ita nece$$e erat rur$us retroducere. _S_ic _P_aconius ducendo & redu-
cendo pecuniam contriuit, ut ad $oluendum non e$$et.</p>
<h>DE INVENTIONE LAPICIDINAE, QVA
_templum_ D_ianæ_ E_phe$iæ con$tructum est_.
CAPVT VII.</h>
<p it>_PVSILLVM_ extra progrediar, & de his lapicidin{is}, quemadm@
dum $unt inuentæ, exponam. _P_ixodorus fuer at pa$tor, is in his lo-
cis uer$abatur. _C_um autem ciues _E_phe$iorum cogitarent fanum _D_ianæ
ex marmore facere, decernerent{qúe} à _P_aro, _P_ræcone$o, _H_er aclea, _T_ha$o,
uti marmore, per id tempus propul$is ouibus _P_ixodorus in eodemloco
pecus pa$cebat, ibi{qúe} duo arietes inter $e concurrentes, alius aliũ præter-
ierunt, & imp@tufacto unus cornu percu{$s}it $axum, ex quo cru$tam, quæ
candidi{$s}imo colore fuerat, deiecit. _I_ta _P_ixodorus dicitur oues in monti-
bus reliqui$$e, & cru$tam cur$im _E_phe$um, cum maxime de ea re agere
tur, detuli$$e. _I_ta $tatim honores ei decreuerunt, & nomen mutauerunt,
ut pro _P_ixodoro, _E_uangelus nominaretur: bodie{qúe} quotmen$ibus magi-
$tratus in eum locum profici$citur, & ei $acrificium facit: & $inon fece-
rit, pœna tenetur.</p>
<h>DE PORRECTO ET ROTVNDATIONE
_machinarum ad onerum leuationes_.
CAPVT VIII.</h>
<p it>_DE_ tractor{ij}s rationibus, quæ nece$$aria putaui, breuiter expo$ui,
quorum motus & uirtutes, duæres diuer$æ & inter $e di{$s}imiles,

<pb 237><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
uticongru\~etes, ita principia pariunt ad duos perfectus: unũ porrecti, qu\~e
_G_ræci ὑθ\’ν,αυ uocitant: alterum rotundit at{is}, quem κνκλωτὴυ appel-
lant: $ed uere ne{que} $ine rotundatione motus porrecti, nec $ine porrecto
rotation{is}, uer$ationes onerum po$$unt facere leuationes. _I_d autem ut in-
telligatur exponam. _I_nducuntur uti centra axiculi in orbiculos, & in tro
chle{is} collocantur, per quos orbiculos fun{is} circumactus direct{is} ductio-
nibus, & in $ucula collocatus, uectium uer $ationibus onerum facit egre$-
$us in altum: cuius $uculæ cardines, uti centra, porrecti in chelon{ij}s, fora-
minibus{qúe} eius uectes conclu$i, capitibus ad circinum circumact{is} torni
ratione uer$ando faciũt onerum elationes. _Q_uemadmodum etiam ferre-
us uect{is}, cum est admotus ad onus, quod manuum multitudo non potest
mouere, $uppo$ita uti centro cito porrecta pre{$s}ione, quod _G_ræci ὑϖο-
μόχλιου appellant, & uect{is} lingua $ub onus $ubdita, caput eius unius
homin{is} uiribus pre$$um, id onus extollit. _I_d autem fit, quòd breuior pars
prior uect{is}, ab ea pre{$s}ione, quod est centrum, $ubit $ub onus: & quod
longius ab eo centro di$tans caput eius, per id cum ducitur, faciundo mo-
tus circination{is}, cogit pre{$s}ionibus examinare pauc{is} manibus oner{is} ma
ximi pondus. _I_tem $i $ub onus uect{is} ferrei lingula $ubiecta fuerit, ne{que} ca
put eius pre{$s}ione imum, $ed aduer $us in altitudinem extolletur, lingula
fulcta in areæ $olo habebit eam pro onere: oner{is} autem ip$ius angulum
pro pre{$s}ione, ita non tam faciliter, quàm per pre{$s}ionem, $ed aduer$us ni
hilominus in pondus oner{is} erit excitatum. _I_gitur $i plus lingula uect{is} $u
pra hypomochlion po$ita $ub onus $ubierit, et caput eius propius centrũ
pre{$s}iones habuerit, nõ poterit onus eleuare, ni$i (quemadmodum $upra
$criptum est) examinatio uect{is} longius per caput ne{que} iuxta onus fue-
rit facta. _I_d autem ex trutin{is}, quæ $tateræ dicuntur licet, con$iderare.
_C_um enim an$a propius caput, unde lancula pendet, ubiut centrum est
collocata, & æquipondium in alter am partem $capi per punctauagan-
do, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo, etiam pari pon
dere ampli{$s}imam pen$ion\~e parem perficit, per $capi librationem et exa-
minationem longius à centro recedentem. _I_ta imbecillior æquipond{ij} bre
uitas, maiorem uim ponder {is} momento deducens, $ine uehementia molli-
ter ab imo $ur$um uer$um egredi cogit. _Q_uemadmodũ etiam nau{is} one-
rariæ maximæ gubernator an$am gubernaculi tenens, quòd οἶαξ à _G_ræ-

<pb 238><rh>M. VITR VV II</rh>
c{is} appellatur, una manu momento per centri rationem pre{$s}ionibus ar-
t{is} agitans, uer$at eam ampli{$s}im{is} & immanibus merc{is} & penus pon-
deribus oneratam, cius{qúe} uela, cum $int per altitudinem mediam mali pen
dentia, non pote$t habere nau{is} celerem cur$um, cum autem in $ummo ca-
cumine antennæ $ubducta $unt, tunc uehementiori progreditur impetu,
quòd non proxime calcem mal<007>, quod est loco centri, $ed in $ummo longi-
us, & ab eo progre$$a recipiunt in $e uela uentũ. _I_ta{que} uti uect{is} $ub one-
re$ubiectu;, $i per medium premitur durior est, ne{que} incumbit: cum au-
tem caput eius $ummum deducitur, faciliter onus extollit. _S_imiliter uela,
cum $unt per medium temperata, minorem habent uirtutem. _Q_uæ au-
tem in capite mali $ummo collocantur di$cedentia longius à centro, non
acriore, $ed eodem flatu pre{$s}ione cacumin{is}, uehementius cogunt progre
dinauem. _E_tiam remi circa $calmos $troph{is} religati, cũmanibus impel-
luntur & reducuntur, extrem{is} progredientibus à centro parm{is} in ma-
r{is} und{is}, $ummam impul$u uehementi protrudunt porrectam nauem, $e
cante prora liquor{is} raritatem. _O_nerum uero maxima ponder a cum fe-
runtur à phalangar{ij}s exaphor{is}, & tetr aphor{is}, examinantur per ip-
$amedia centra phalangarũ, uti indiui$i oner{is} $olido pondere, certa qua
dam diui$ion{is} ratione æquas partes coll{is} $ingul<007> ferãt operar{ij}. _M_ediæ
enim partes phalangarum, quibus lora tetraphororum inuehuntur, cla-
u{is} $unt finitæ, ne labantur in unam uel alter am partem. _C_um enim extra
finem centri promouentur, premunt eius collum, ad quem propius acce$-
$erunt: quemadmodum in $tatera æquipondium cum examine progredi-
tur ad fines ponderationũ. _E_adem ratione ium\~eta, cumiuga eorum $ub-
iugiorum lor{is} per medium temperantur, æqualiter trahunt onera: cum
autem impares $unt eorum uirtutes, & unum plus ualendo premit alte-
rum, loro traiecto $it una pars iugilongior, quæ imbecilliori auxiliatur
iumento. _I_ta in phalang{is} ut in iug{is}, cum in medio lora non $unt colloca-
ta, $ed eam partem, qua progreditur lorum à medio centro, breuior\~e effi
cit, & alter am longiorem, earatione, $i per id centrum quo loci per du-
ctum est lorum, utra{que} capita circumagentur, longior pars ampliorem,
breuior minorem aget circinationem. _E_t quemadmodum minores rotæ
duriores & difficiliores habent motus: $ic phalangæ, & iuga, in quibus
partibus habent minora ab centro ad capita interualla, premunt duriter

<pb 239><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
colla: quæ autem longiora habent ab eodem centro $patia, leuant oneri-
bus extrahentes & ferentes. _C_um hæc ita ad centrum porrectionibus &
circinationibus receperint motus, tum uero etiam plo$tra, rhedæ, tympa-
na, rotæ, cochleæ, $corpiones, bali$tæ, prela, cæter æ{qúe} machinæ {ij}$dem ra
tionibus per porrectum centrum & rotationem circini uer$atæ, faciunt
ad propo$itum effectus.</p>
<h>DE ORGANORVM AD AQVAM HAV-
_riendam generibus, & primum de tympano_.
CAPVT IX.</h>
<p it>_NVNC_ de organ{is}, quæ ad hauriendum aquam inuenta $unt, quem
admodum uar{ij}s generibus comparentur, exponam: et primum
dicam de tympano. _I_d autem non alte tollit aquam, $ed exhaurit expedi-
ti{$s}ime multitudinem magnam. _F_it ax{is} ad tornum aut circinum fabrica-
tus capitibus lamina ferrat{is}, habens in medio circa $e tympanum ex tabu
l{is} inter $e coagment{is}, collocatur{qúe} in $tipitibus habentibus in $e $ub ca-
pite ax{is} ferreas laminas. _I_n eius tympani cauo interponuntur octo tabu
læ tran$uer$æ, tangentes axem & extremam tympanicir cuitionem, quæ
diuidunt æ qualia in tympano $patia. _C_irca frontem eius figuntur tabulæ,
relict{is} $emipedalibus apertur{is} ad aquam intra concipiendam. _I_tem $e-
cundum axem columbaria fiunt, excauata in $ingul{is} $pat{ij}s ex una parte.
_I_d autem cum est nauali ratione picatum, hominibus calcantibus uer$a-
tur, & hauriendo aquam per apertur as, quæ $unt in frontibus tympani,
reddit eam per columbaria $ecundum axem. _I_ta $uppo$ito labro ligneo,
habente unà $ecum coniunctum canalem, & hort{is} adirrigandum, & $a
lin{is} ad temperandum præbetur aquæ multitudo.</p>

<pb 240><rh>M. VITR VV II</rh>
<h>ORGANVM TYMPANICVM AD
_aquam hauriendam_.</h>
<fig/>

<pb 241><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
<h>ROTA MODIO LIS CIRCVNDATA CVM
_quibus altius extollitur aqua_.</h>
<fig/>
<p it>_C_um aut\~e
altius extoll\~e
dum er it, ea-
d\~e ratio com
mutabitur $ic
_R_ota fiet cir-
cum axem ea
dem magnitu
dine, ut ad al
titudin\~e, qua
opus fuerit,
cõuenire po$
$it. _C_ircum
extremum la
tus rotæ fig\~e
tur modioli
quadrati, pice
& cera $oli-
dati. _I_ta cum
rota à calcan
tibus uer$abi
tur, modioli
pleni ad $um
mũ elati, rur-
$us ad imum
reuertentes,
infundent in
ca$tellum ip$i
per $e, quod
extulerunt.</p>

<pb 242><rh>M. VITR VV II</rh>
<h>ROTA QVA MAGIS ALTIS LOCIS EXCIPI
_tur aqua $itul{is} congialibus ferrea catena $ufpen$is_.</h>
<p it>Sin aut\~e
<fig/>
magis altis
locis erit
præb\~edum,
in eiu$d\~e ro
tæ axe inuo
luta duplex
ferrea cate-
na, demi$-
$a{qúe} ad imũ
libram\~etum
collocabi-
tur, habens
$itulos pen-
d\~etes æreos
congiales.
Ita uer$atio
rotæ catenã
in axem in-
uoluendo, ef
fert $itulos
in $ummum,
quicum $u-
per ax\~e per
uehentur,
cog\~etur in-
uerti, & in-
fundere in
ca$tellum id
aquæ quod
extulerunt.</p>

<pb 243><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
<h>DE ROTIS ET TYMPANIS AD MO.
_lendum farinam_. CAP. X.</h>
<p it>_FIVNT_ etiam in fluminibus rotæ ei$d\~e rationibus, quibus $upr a $cri
ptum est. _C_irca earum frontes affiguntur pinnæ, quæ cum percuti-
untur ab impetu flumin{is}, cogunt progredientes uer$ari rotam: & ita
modiol{is} aquam haurientes, & in $ummum referentes, $ine operarum cal
catura, ip$ius flumin{is} impul$u uer$atæ, præ$tãt quod opus est ad u$um.</p>
<h>ROTA AD SVMENDVM AQVAM EX
_fluminibus, apta{qúe} ad molendum farinam_.</h>
<fig/>
<p it>_E_adem ratione etiam uer$antur hydraul{ae}, in quibus eadem $unt om-
nia, præterquàm quòd in uno capite axis habent tympanum dentatum &
<pb 244><rh>M. VITR VV II</rh>
inclu$um: id autem ad perpend<007>culum collocatũ in cultrum, uer$atur cum
rota pariter. Secundum id tympanum, maius item dentatum planum est
collocatum, quo continetur ax{is}, habens in $ummo capite $ub$cudem fer-
ream, qua mola continetur. Ita dentes eius tympani, quod est in axe in-
clu$um, impellendo dentes tympani plani, cogunt fierimolarum circina-
tionem, in qua machina impendens infudibulum, $ubmini$trat mol{is} fru-
mentum, & eadem uer$atione $ubigitur farina.</p>
<h>DE COCHLEA QVAE MAGNAM COPI.
_am extollit auqæ, $ed non tam alte._
CAP. XI.</h>
<p it>_EST_ autem etiam cochleæ ratio, quæ magnã uim haurit aquæ, $ed
nontam alte tollit quàm rota. Eius autem ratio $ic expeditur. Ti-
gnum $umitur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo, tanta digito-
rum expeditur cra{$s}itudo: id ad circinum rotundatur. In capitibus circi-
no diuiduntur circinationes eorũtetrantibus in partes quatuor, ueloctã-
tibus in partes octo duct {is} line{is}: eæ{qúe} lineæ it a collocentur, ut in plano po
$ito tigno ad libellam, utrius${que} cap<007>t{is} lineæ inter $e re$pondeant ad per-
pendiculum: ab h{is} deinde à capite ad alterum caput lineæ perducantur
conuenientes, uti quàm magna erit pars octaua circination{is} tigni, tam
magn{is} $pat{ij}s di$tent $ecundum latitudinem. Sic & in rotundatione &
in longitudine æqualia fpatia fient. Ita quo loci de$cribuntur lineæ, quæ
$unt in longitudine $pectantes, faciendæ decu$$ationes, & in decu$$ationi-
bus finita puncta. H{is} ita emendate de$cript{is}, $umitur $alignea tenu{is},
aut de uitice $ecta regula, quæ unct a liquida pice figitur in primo decu$-
$is puncto: deinde tra{ij}citur oblique ad in$equentes longitudines & circui-
tiones decu{$s}<007>um. _E_t ita ex ord<007>ne progrediens, $ingula puncta præter-
eundo & circuminuoluendo, collocatur in $ingul{is} decu{$s}ationibus: & <007>ta
peruen<007>t & figitur ad eam lineam, recedens à primo in octauum punctũ,
in qua prima pars eius est fixa. _E_o modo quantum progreditur oblique
per $pat<007>um & per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad
octauum punctum. _E_adem ratione per omne $patium longitudin{is} & ro-
tunditat{is} $ingul{is} decu$$ation<007>bus oblique fixæ regulæ, per octo cra{$s}itu-

<pb 245><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
din{is} diui$iones inuolutos faciunt canales, & iu$tam cochleæ naturalem{qúe}
imitationem. _I_ta per id ue$tigium aliæ $uper alias figuntur unctæ p<007>celi-
quida, et exaggerãtur ad id, ut longitudin{is} octaua pars fiat $umma cra{$s}i
tudo. Supra eas circundantur & figuntur tabulæ, quæ pertegant eamin-
uolutionem. tunc cætabulæ pice $atur antur, & lamin{is} ferre{is} colligan-
tur, ut ab aquæ ui ne di$$oluantur. _C_apita tigni ferre{is} clau{is} & lamin{is}
continentur, {ij}sque infiguntur $tili ferrei. _D_extra autem & $ini$tra
cochleam tigna collocantur, in capit<007>bus utraque parte habentia tran$-
uer$aria confixa. _I_n h{is} foramina ferrea $unt inclu$a, <007>n{qúe} eainducuntur
$tyli, & ita cochleahominibus calcãt<007>bus facit uer$ationes _E_rectio autem
eius ad inclinationem $ic erit collocanda, utiquemadmodum _P_ythagori-
cum trigonum orthogonium de$cribitur, $ic<007>d abeatrefpon$um: id est,
uti diuidatur longitudo in partes quin{que}, earum trium extollatur caput co
chleæ, ita erit à perpendiculo adimas nares eius $patiũ, partes quatuor.
_Q_uaratione autem oporteat id e$$e, in extremo l<007>bro eius forma de$cri-
pta est.</p>
<p it>_Q_ua de materia fiant organa ad hauriendam aquam, & quibus ratio
nibus perficiantur, quibus{qúe} rebus motus recipientia præ$tent uer$ationi
bus ad infinitas util<007>tates, ut e$$ent notiora, quàm aperti{$s}ime potui per-
$crip$i.</p>
<h>DE CTESIBICA MACHINA, QVAE AL
_t<007>{$s}ime extollit aquam_. CAP. XII.</h>
<p it>_INSEQVITVR_ nunc de _C_te$ibica machina, quæ in altitudinem
aquam educit, mon$trare. _E_a fit ex ære, cuius in radicibus modioli fi-
unt gemelli paulum di$tantes, habentes fi$tulas _(_furcillæ $unt figura_)_ $imi
liter cohærentes, in medium catinũ concurrentes, in quo catino fiant axes
in $uperioribus naribus fi$tularum, coagmentatione $ubtili collocati: qui
præobturantes foramina narium, non patiuntur exire id quod $piritu in
catinum fuerit expre$$um. Supra catinum penula, ut infudibulum inuer-
$um, est attemperata, quæ etiam per fibulam cum catino cuneo traiecto,
continetur & coagmentatur, ne u{is} inflation{is} aquæ eam cogateleuare.
_I_n$uper fi$tula quæ tuba dic<007>tur, coagmentata, in altitudine $it erecta. _M_o
dioli autem habent infra nares inferiores fi$tularum axes interpo$itos $u

<pb 246><rh>M. VITRVVII</rh>
pra for amina earum, quæ $unt in fund{is}. _I_ta de $upern{is} in modiol{is} embo
lima$culi, torno politi & oleo $ubacti, cõclu$i{qúe} regul{is} & uect<007>bus con-
uoluuntur, qui ultro citro{qúe} frequenti motu prementes a\~erem, qui erit <007>bi
cum aqua axibus obturant<007>bus foramina, cogunt & extrudunt inflando
pre{$s}ionibus per fi$tularum nares aquam in catinum, è quo recipiens pe-
nula $piritus exprimit per fi$tulam in altitudinem, & ita ex inferiore loco
ca$tello collocato, ad $aliendum aqua $ubmin<007>$tratur.</p>
<p it>_N_ec tamen hæc $ola ratio _C_te$ib{ij} fertur exqui$ita, $edetiam plures et
uar{ij}s generibus aliæ, quæ ab eoliquore pre{$s}ionibus coactæ, $piritueffer
re à natura mutuatos effectus o$tenduntur: uti merularum, quæ motu uo-
ces edunt, at{que} engibata, quæ b<007>bent<007>atandem mouent $igilla, cætera{qúe}
quæ delectationibus oculorum & aurium $en$us eblandiuntur: è quibus
quæ maxime utilia & nece$$aria iudicaui $elegi, & in priore uolumine de
horolog{ij}s, in hoc de expre{$s}ionibus aquæ dicendum putaui. _R_eliqua quæ
nõ $unt ad nece{$s}itatem, $ed ad delitiarum uoluptat\~e, qui cupidiores erũt,
eius $ubt<007>litates ex ip$ius _C_te$ib{ij} commentar{ij}s poterunt inuenire.</p>
<h>DE HYDRAVLICIS MACHINIS QVIBVS OR
_gana perficiuntur_. CAP. XIII.</h>
<p it>_DE H_ydraulic{is} aut\~e quas habeant ratiocinationes, quàm breui{$s}i-
me proxime{qúe} attingere potero & $criptura con$equi, non præ-
termittam. _D_e materia compacta ba$i, arca in ea ex ære fabricata collo-
catur. Supra ba$im erigũtur regulæ dextra ac $ini$tra $calari forma com
pactæ, quibus includuntur ærei modioli fundul{is} ambulatil<007>bus ex torno
$ubtil<007>ter $ubact{is}, habent<007>bus fixos in medio ferreos ancones, & uertica
l{is} cum uectibus coniunctos, pellibus{qúe} lanat{is} inuolutos. _I_tem in $umma
planitia foramina circiter digitorum ternum, quibus for amimbus proxi-
me in uerticul{is} collocati ærei delphini, pandentia habentes caten{is} cym-
bala ex ore, infra foramina modiolorũ chalata intra arcam, quo loci aqua
$u$tinetur. _I_nest in id genus uti infud<007>bulum inuer$um, quod $ubter tax<007>lli
alti circiter digitorum ternum $uppo$itilibrant fpatium <007>mum, ima inter
labra phigæos & arcæ fundum. Supra autem ceruiculam eius, coagmen-
tata arcula $u$tinet caput machinæ, quæ græce ηανω\‘ν μονσικὸς appella-

<pb 247><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
túr: in cui{us} longitudine canales, $itetrachordos cst, fiunt quatuor: $icx-
achordos, $ex: $i octochordos, octo. Singul{is} autem canalib{us} $ingula epi
$tom<007>a $unt inclu$a manubr{ij}s $erre{is} collocata, quæ manubria cumtor-
quentur ex arca, patefaciunt nares in canales. Ex canalib{us} autem canon
habetordinata in tran$uer$o foramina, re$pondentia in narib{us} quæ $unt
in tabula $umma, quæ tabula græce ϖίναξ d<007>citur. Inter tabulam & cano
na regulæ $unt interpo$itæ, ad eundem modum $oratæ & oleo $ubactæ, ut
faciliter impellantur, & rur${us} intror${us} reducantur: quæ obtur ant ea $o
ramina, pleuritides{qúe}; appellätur, quarum it{us} & redit{us}, ali{as} obtur at,
ali{as} aperit terebrat<007>ones. Hæ regulæ habent $errea choragia fixa &
iuncta cum pinn{is}, quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum.
_C_ontinentur $upra tabulam $or amina, quæ ex canalibus habent egre$$um
$piritus. Regul{is} $unt annuli agglutinati, qu<007>bus lingulæ omniü includun-
tur organorum. E modiol{is} autem fi$tulæ $unt continenter coniunctæ li-
gne{is} ceruicibus, pertingentes{qúe}; ad nares, quæ $unt in arcula, in quib{us} a-
xes $unt ex torno $ubactiet ibi collocati, qui cum recipit arcula animä, $p
ritum non patientur obturantes $oram<007>na rur $us redire. Ita cum uectes
extolluntur, ancones deducunt $undos modiolorum ad imum, delphini{qúe};
qui $unt in uerticul{is} inclu$i chalentes in os, cymbala replent $patia mod<007>o
lorum, at q; ancones extollentes fundos intra modiolos uehementi pul$us
crebritate, & obturantes $oramina cymbal{is} $uperiora, aëra qui est ibi
clu$us pre{$s}ionibus coactum, in fi$tul{as} cogunt, per qu{as} in lignea concur
rit, & per eius ceru<007>ces in arcä, motione uero uectium uehemëtiore, $pi-
ritus $requens compre $$us epi$tomiorum apertur{is} influit, & replet ani-
ma canales. Itaq; cum pinnæ manibus tactæ propellunt & reducunt con
tinenter regul{as}, altern{is} obturant $oramina, altern{is} aperiundo ex mu$i
c{is} artibus multiplicibus modulorü uarietatibus $onantes excitant uoces.</p>
<p it>_Q_uantum potui niti, ut ob$cura res per $cripturam d<007>lucide pronun-
ciaretur, contendi.<?> Sed hæc non est facil{is} ratio, neq; omnibus expedita ad
intelligendum præter eos, qui in h{is} generibus habent exer citationem.
_Q_uod $i qui parum intellexerint è $cript{is}, cum ip$am rem cogno $cent,
pro$ecto inuenient, curio$e & $ubt<007>liter omnia or dinata.</p>
<h>Q<sc>VA RATIONE RHEDA VEL NAVI VECTI</sc>
_peractum iter demetiamur_. <sc>CAP. XIIII</sc>.</h>

<pb 248><rh>M. VITR VV II</rh>
<p it>_TRANSFERATVR_ nunc cogitatus $cripturæ ad rationem
non inut<007>lem, $ed $umma $olert<007>a à maioribus traditam: qua in uia
rheda $edentes, uel mar<007> nauigantes, $cire po$$umus quot milia numero
itiner{is} $ecer<007>mus. Hoc autem erit $ic. _R_otæ quæ erunt in rheda $int latæ
per mediam diametron pedum quaternum & $extant{is}: ut cum finitum
locühabeat in $e rota, ab eo{qúe}; incipiat progrediens in $olo uiæ facere uer
$ationem, perueniendo ad eam $initionem à qua cœperit uer $ari, certum
modum $pat{ij} habeant peractum pedum. x{ij}s. H{is} ita præparat{is}, tunc <007>n
rotæ modiolo ad partem interiorem, tympannm $tabiliter <007>ncludatur, ha-
bens extra frontem $uæ rotundation{is} extantem denticulum unum. In$u-
per autem ad cap$umrhedæ loculamentum firmiter figatur, habens tym-
panum uer$atile in cultro collocatum, & in axiculo conclu$um. In cuius
tympani frontem, denticuli perfic<007>ätur æqualiter diui$i, numero quadrin
gent<007>, conuenientes denticulo tympani inferior{is}. Præterea $uperiori tym
pano adlatus figatur alter denticulus prominens extra dentes. _S_uper au-
tem tertium tympanü planum, eadem ratione dentatum inclu$um in alte-
rum loculamentum collocetur, conuenientibus dentibus denticulo, qui in
$ecundi tympanilatere fuer<007>t fixus: in co{qúe}; tympano foramina fiant, quan
tum diurni itiner{is} m<007>liariorum numero cum rheda po{$s}it exiri, minus
plusue rem nihil impedit: & in h{is} foraminibus omnibus calculi rotundi
collocentur, in{qúe}; eius tympani theca ($iue id loculamentum est) fiat fora
men, unum habens canaliculü, qua calculi qui in eo tympano impo$it<007> fue-
rint, cum ad eum locum uenerint, inrhedæ cap$um & u{as} æneum, quod
erit $uppo$itum, $inguli cadere po{$s}int. <007>ta cum rota progrediens $ecum
agat tympanum imum, & denticulum eius $ingul{is} uer$ationibus, tympa
ni $uperior{is} denticulos impul$u cogat præterire, efficiet, ut cum quater-
centies imum uer $atum fuerit, $uperius tympanum $emel cir cumagatur,
& denticul{us} qui est ad lat{us} eius fix{us}, unum denticulum tympani plani
producat. _C_um ergo quadringenten{is} uer $ationib{us} imi tympani, $emel
$uper<007>{us} uer$abitur, progre$${us} efficiet $patia pedum milia quinq;, id est
pa$${us} mille. _E_x eo quod calculi deciderint $onando, $ingula milia ex<007>$$e
monebunt. _N_umer{us} uero calculorum ex imo collect{us}, $umma d<007>urni mi
l<007>ariorum itiner {is} numerum indicabit.</p>
<p it>_N_auigation<007>b{us} uero, $im<007>liter pauc{is} reb{us} commutat{is}, eadem ratio

<pb 249><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
ne efficiuntur. _N_amq; tra{ij}citur per latera parietum ax{is}, habens extra
nauem prominentia capita, in quæ includuntur rotæ diametro pedü qua-
ternum & $extant{is}, habentes circa frontes affix{as} pinn{as} aquam tan-
gentes. Item medi{us} ax{is} in media naui habet tympanü, cum uno denticu-
lo extanti extra $uamrotüditatem. Adeum locum collocatur loculamen-
tum, habens inclu$um in $e tympanum, per æquat{is} dentib{us} quadringen-
t{is} conuenientib{us} denticulo tympani, quod est in axe inclu$um: præterea
ad lat{us} affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. Vnum
in$uper in altero loculamento cum eo confixo, inclu$um tympanum pla-
num ad eundem modum dentatum, quib{us} dentib{us} denticulus, qui est ad
lat{us} fixus tympano, quod e$t in cultro collocatum, in eos dentes qui $unt
plani tympani, $ingul{is} uer $ationib{us} $ingulos dentes impellendo in or-
bem, planum tympanum uer$et. In plano autem tympano for amina fiant,
in quib{us} for aminib{us} collocabuntur calculi rotundi. In theca ei{us} tympa
ni ($iue loculamentum est) unum foramen excauetur, habens canalicu-
lum, qua calcul{us} liber at{us} ab ob$tantia cum cecidcrit in u{as} æreum $oni-
tum $ignificet. Ita nau{is} cum habuerit impetum, aut remorum, aut uento
rum flatu pinnæ, quæ erunt in rot{is} tangentes aquam aduer $am uehemen
tiretror ${us} impul$u coactæ uer$abunt rot{as}. Eæ autem in uoluendo $ea-
gent axem, ax{is} uero tympanum, cui{us} dens cir cumact{us}, $ingul{is} uer $a-
tionib{us} $ingulos $ecundi tympani dentes impellendo, modic{as} efficit cir-
cuitiones. Ita cum quatercëties ab p<007>nn{is} rotæ fuerint uer $atæ, $emeltym-
panum planum cir cumagent impul$u dent{is}, qui ad lat{us} est fix{us} tym-
pani in cultro. _I_gitur c<007>r cuitio tympani plani, quotie$cunq; ad for amen
perducet calculos emittet per canaliculum. _I_ta & $onitu & numero indi
cabit miliaria $patia nauigation{is}.</p>
<h>DE CATAPVLTARVM ET SCORPIO.
_num rationib{us}._ CAP. XV.</h>
<p it>_NVNC_ uero quæ ad præ$idia periculi & nece{$s}itatem $alut{is} $unt
inuenta. i. $corpionum, catapultarum, et bali$tarum rationes, qui
b{us} $ymmetr{ij}s compararipo{$s}int, exponam. _E_t primum de catapult{is} &
$corpionib{us}. _O_mni igitur proportione eorum ratiocinata ex propo$ita
$agittæ longitudine, quam id organum mittere debet, ei{us}{qúe} nonæ part{is}
fit for aminum in capitul{is} magn<007>tudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui-

<pb 250><rh>M. VITRV VII</rh>
brachia continere catapultarü debët. Eorü autë for aminü capituli $ic de
formatur altitudo et latitudo. _T_abulæ, quæ $unt in $ummo & in imo capi
tuli, paralleli{qúe} uocëtur, fiät cra{$s}itudine uni{us} for amin{is}, latitudine uni{us}
et ei{us} dodrant{is}, in extrem{is}, for amin{is} uni{us} et. S. _P_ara$tatæ dextra ac
$in<007>$tra, præter cardines, altæ foraminü quatuor, cra$$æ foraminü quinü:
cardines foram<007>n{is} <ol>S</ol>{ /9}. A for amine ad medianä para$tatä item for amin{is}
<ol>S</ol>{ /9}. Latitudo para$tados mediæ uni{us} for amin{is} & e<007>{us}. { /1}K. cra{$s}itudo
foramin{is} uni{us}. _I_nteruallü ubi $agitta collocatur in media para$tade fo-
ramin{is} part{is} quartæ. _A_nguli quatuor, qui $unt circa in laterib{us} et frö-
tib{us}, lamin{is} ferre{is}, aut $tyl{is} ære{is} et clau{is} configätur. _C_analiculi (qui
græce ςρίξ dicitur) longitudo for aminü. xix. _R_egularum, qu{as} nonnulli
buccul{as} appellant, quæ dextra ac $in<007>$tra canalë figuntur for aminü. xix.
altitudo, for amin{is} uni{us} & cra{$s}itudo: & affiguntur regulæ duæ in qu{as}
inditur $ucula, habens longitudinem for aminum trium, latitudinë dimidi
um for amin{is}: cra{$s}itudo buculæ quæ affigitur, uocitatur camillum, $eu
quemadmodum nonnulli loculamentum $ecuriclat{is} cardinib{us} fixam fo-
ramin{is} .i. _A_ltitudo for am<007>n{is}. <ol>S</ol>. Suculæ longitudo. <184>. for aminum. <185>
cra{$s}<007>tudo $cutulæ, for aminum. ix. Epitoxidos longitudo for aminü. S:-.
cra{$s}<007>tudo:-. _I_tem chelo ($iue manucla dicitur) longitudo for aminü. i{ij}.
latitudo & cra{$s}itudo. S:-. Canal{is} fund<007> long<007>tudo, foraminü. xvi. cra{$s}i
tudo foramin{is} <184> latitudo. S:-. Columella & ba$is in $olo for aminum
vi{ij}. latitudo in plinthide in qua $tatuitur columella, for amin{is}. S:-. cra$-
$itudo. Fz. columellæ longitudo ad cardinem, for aminum. x{ij}. <184>. lat<007>tu
do, for amin{is}. S:-. cra{$s}itudo. <ol>u</ol>{ /9}. Ei{us} capreoli tres, quorü longitudo $o
raminum. ix. latitudo dimidium foramin{is} <185> cra{$s}itudo. z. cardin{is} lon-
gitudin{is} foramin{is} <184> columellæ capit{is} long<007>tudo. i.S._K_. ante fixa lati
tudo for amin{is}. a.S <184> 9. cra{$s}itudo. i. po$terior minor colüna, quæ græ
ce dicitur ᾀντίΒασις for aminum octo, latitudo for amin{is}. S.i. cra{$s}itudi
n{is}. _F_<sc>Z</sc>. $ubiecto foramiuum. x{ij}. latitudin{is} & cra{$s}itudin{is} eiu$dem, cu-
i{us} minor columna illa. Supra minorem columnam chelonium $iue pului
n{us} dicitur foraminum. iiS <184>. altitudin{is}. iiS <184>. latitudin{is}. <ol>SI</ol>:-. car
chebi $ucularum for aminum. IIS. I <184>. cra{$s}itudo for amin{is}. S{ij}<184>. lati
tudo. i. S. tran$uer $ar{ij}s cum cardinib{us} longitudo for aminü. X<184>, lati-
tudo. i.S <184>. decem & cra{$s}itudo, brach{ij} longitudo. is. foraminum. v{ij}.

<pb 251><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
@r a{$s}itudo ab radice for amin{is}. Fz. in $ummo for amin{is}. { /11} z. curuaiur@
for aminum octo. Hæc {ij}s proportionib{us}, aut adiectionib{us}, aut detra-
ctionib{us} comparantur. _N_am $i capitula altior a quàm erit latitudo facta
fuerint (quæ anatona dicuntur) de brach{ij}s demetur, ut quo mollior est
ton{us} propter altitudinem capituli, brach{ij} breuit{as} faciat plagam uche-
mentiorem. Si min{us} altum capitulum fuerit (quod catatonum dicitur)
propter uehement<007>ä, brachia paulo longiora con$tituëtur, uti fac<007>le ducan
tur. _N_äq; quëadmodü uect{is}, cü est lög<007>tudine pedü quatuor, quod on{us}
quinq; hom<007>nib{us} extollitur, {is} $i est pedü octo à duob{us} eleuatur: eodem
modo brachia, quo long<007>ora $unt, molli{us}, quo brcuiora, duri{us} ducütur.</p>
<fig>
<desc>A. ωερί-
τριτον.</desc>
<desc>B. χοινί
ηὶς.</desc>
<desc>C. τρὰ-
ϖε@α.</desc>
<desc>D. ᾀντς
ρείσιου.</desc>
<desc>E. ᾀγκῶν.</desc>
<desc>F. αντί-
ςατις.</desc>
<desc>G. διά-
πηξ.</desc>
<desc>H. _Sucu-_
_lacum ue-_
_ct<007>b{us}_.</desc>
</fig>
<p><213> Häc catap ultæ de$criptionem ex{ij}$de m habui Gr{ae}cis
aurhoribus, quos Vitruuius citat: quam quo{que} ij$dem dictio
nibus græcis annotaui, quas ibiinueni. ut $tudio$is & inge-
nio$is non dee$$em, qui for$an ibi proficere poterüt, ubi ego
defeci: quando ne{que} ex Vitruuio, ne{que} exip$is authoribus
(ut ingen{ij} mei tenuitatem fatear) integram rectamue intel-
ligentiam extorquere ualui. <215></p>
<pb 252><rh>M. VITRVVII</rh>
<h>DE BALISTARVM RATIONIBVS.
CAP. XVI.</h>
<p it>_CATAPVLTARVM_ rationes ex quib{us} membris & portioni
b{us} componantur, dixi. Bali$tarum autem rationes uariæ $unt &
differentes, uni{us} effect{us} cau$a comparatæ. Aliæ enim uectib{us} & $ucu
lis, nonnullæ poly$pa$tis, aliæ ergatis, quædam etiam tympanorum tor-
quentur rationib{us}. Sed tam\~e nulla bali$ta perfic<007>tur, n<007>$i ad propo$itam
magnitudinem ponderis $axi, quod id organum mittere debet. Igitur de
ratione earum non est omnib{us} expeditum, ni$i qui arithmetic is rationi-
b{us} numeros & multiplicationes habent not{as}. _N_amq; fiunt in capitib{us}
foramina, per quorum $patia contenduntur, capillo maxime muliebri, uel
neruo, funes, qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea bali$ta
mittere, ex ratione grauitatis proportione $umuntur, quemadmodum ca
tapultis de longitudinib{us} $agittarum. It aq; ut etiã qui geometriæ arith-
meticæq; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo belli-
co cogitationib{us} detineantur: quæ ip$e faciendo certa cognoui, quæ\’q
exparte accepi à præceptorib{us} finita, exponam: & quib{us} reb{us} Græ-
corum pen$iones ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam no$tris
ponderib{us} re$pondeant, tradam explicata.</p>
<h>DE PROPORTIONE LAPIDVM MITTEN-
_dorum ad bali$tæ foramen._ CAP. XVII.</h>
<p it>_NAM_ quæ bali$ta duo pondo $axum mittere debet, foramen erit in
eius capitulo digitorum. _v_. $i pondo quatuor digitorum. vi. & di
g<007>torũ. v{ij} <184>. dec\~e pondo, digitorũ. _v_i{ij} <184> uigintipõdo digitorũ. x<184>.
quadraginta põdo, digitorũ. x{ij}. _S. K._ $exaginta põdo, digitorũ. xi{ij}. &
digitioctaua parte <184> octuaginta pondo, digitorũ. xv <184>. centũ uiginti
põdo pedis. is. & $e$quidigiti <184> centũ & $exaginta põdo, pedũ. ii <184>.
centũ & octuaginta pondo, pedũ. ii. et digitorũ. _v._ duc\~eta põdo, pedum
ii. et digitorum. _v_i. ducenta decem pondo, pedum. ii. et digitorũ. _v_{ij}<185>.
ccl pondo. xis. Cum ergo for aminis magnitudo fuerit in$tituta, de$cri-
batur $cutula, quæ græcè ϖερίτρη@ς appellatur, cui{us} longitudo forami
num. ii. _F_z. latitudo, duo & $extæ partis. _D_iuidatur dimidium line æ de-
$criptæ, & cum diui$um erit contrahãtur extremæ partes ei{us} formæ, ut
obliquam deformationem habeat longitudinis $extam partem, latitudmis

<pb 253><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
ubiest uer$ur a quartam partem. In qua parte autem e$t curuatura, in qui
b{us} procurrunt cacumina angulorum, & for amina conuertũtur, & con
tractur a latitudinis redeant intr or ${us} $exta parte. _F_oram\~e autem oblon
gi{us} $it tanto, quantam epizygis habet cra{$s}itudin\~e. Cum deformatum
fuerit, circum diuidatur extrema, ut habe at curuatur am molliter circũ-
actam <184> cra{$s}itudo ei{us} for aminis. S\=r. con$tituantur modioli foraminũ
ii:-. latitudo. is9<185>. cra{$s}itudo præterquàm quod in for amine inditur fo
raminis. Sĩ. ad extremum autem latitudo foraminis. Ī\=r. para$tatarum
longitudo foraminum. _V_\=S\=r. curuatur a foraminis pars dimidia, cra{$s}itu-
do foraminis. ū. & partis. lx. Adijcitur autem admediam alt<007>tudinem,
quantum est prope foramen factum in de$criptione, latitudine & cra{$s}i-
tudine for aminis. _v._ altitudo parte. ii{ij}. regulæ, quæ est in men$ a longitu
do foraminum. _v_i{ij}. _L_atitudo & cra{$s}itudo dim<007>dium for aminis cardi-
n{is}. ĪĪz<185>. cra{$s}itudo foramin{is}. \=1\=9\=9<184>. curuatura regulæ. @@K. ex-
terioris regulæ latitudo & cra{$s}itudo tantundem, longitudo quam dede-
rit ip$a uer$ur a defor amation{is} & para$tatæ latitudo, & $uam curuatu-
ram. _K_. Superior es autem regulæ æquales erunt inferiorib{us}. _K_. men$æ
tran$uer$ar{ij} foramin{is}. _ūūK._ climaciclos $capilongitudo foraminum
xi{ij}<185>. cra{$s}itudo. i{ij}_K._ Interuallum medium, latitudo foramin{is} ex parte
quarta <184> cra{$s}itudo pars octaua. _K._ climaciclos $uperior{is} pars, quæ
est proxima, quæ coniuncta est men$æ, tota longitudine diuiditur in par-
tes quinq;. Ex his dentur duæ partes ei membro, quod Græci χηλὸυ uo-
cant <184> latitudo. _\=r._ cra{$s}itudo.9<184>. longitudo foraminum. iii. et $emis
_K._ extantia cheles foramin{is}. S. plinthigonatos foramin{is}. ξ. & $ic<007>li-
c{us}. Quod autem est ad axona, quod appellatur frons tran$uer$ari{us}, fo
raminum trium <184> interiorum regularum latitudo foraminis. r. cra{$s}itu
do. ξ_K._ cheloni replum, quod est operimentum, $ecuriculæ includitur. _K._
$capos climaciclos latitudo. z@. cra{$s}itudo foraminum. xii_K._ cra{$s}itudo
quadrati, quod est ad climacicla, for amin{is}. _F_@. in extrem{is}. _K._ rotundi
autem axis diametros æqualiter erit cheles. _A_d clauicul{as} autem. S. mi-
n{us} parte $extadecima. _K._ Anteridion longitudo for aminum. _Fiii_\=9. la
titudo in imo foramin{is}. _r_<184>. in $ummo cra{$s}itudo. z_K._ _B_a$is quæ ap-
pellatur ἐοχάρα longitudo foraminũ .<185>. anteba$is for aminum. _iiii_<185>.
utriu$q; cra{$s}<007>tudo & latitudo, foramin{is}. <185>. Compingitur autem dimi-
dia altitudin{is}. _K._ columna, latitudo et cra{$s}itudo. iS. altitudo autem non

<pb 254><rh>M. VITR VVII</rh>
babet foramin{is} proportionem, $ed erit quod op{us} erit ad u$um brach{ij}
<185>. longitudo for aminum. _vi_ <185>. cra{$s}<007>tudo in rad<007>ce for amin{is} in extre-
m{is}. _F. D_e bali$t{is} & catapult{is} $ymmetri{as}, qu{as} maxime expedit{as} pu-
taui, expo$ui. Quemadmodum autem contention<007>b{us} eæ temperentur, è
neruo capillo\’q tortis rudentib{us}, quantum comprehendere $cript{is} po-
tuero, non prætermittam.</p>
<h>DE CATAPVLTARVM BALISTARVM.
_que contentionib{us} & temperatur{is}._
CAP. XVIII.</h>
<p it>_SVMVNTVR_ tigna ampl<007>{$s}i-
<fig/>
malongitudine, $upra figuntur
cheloniæ, in quib{us} includuntur $ucu
læ. Per media autem $patia tignorum
in$ecantur & exciduntur formæ, in
quib{us} exci$ionib{us} includuntur capi
tula catapultarum, cune{is}{qúe} d<007>$t<007>nen
tur, ne in cont\~et<007>onib{us} moueantur.
Tum uero modioli ærei in ea capitu
la includuntur, & in eos cuneoli fer-
rei, quos ἐϖισχίδας Græci uocãt,
collocantur. Deinde an$æ rudentum
induntur per for amina capitulorum,
& in alter am partem tra{ij}ciuntur.
deinde in $ucul {as} con{ij}ciuntur, inuol
uuntur\’q uectib{us}, uti per c{as} extenti
rudentes, cum manib{us} $unt tacti, æqualem in utro\’q $onit{us} habeant re-
fpon$um. Tunc autem cune{is} ad for amina concluduntur, ut non po{$s}int $e
remittere. It a traiecti in alter am partem, eadem ratione, uectib{us} per $u-
cul{as} extenduntur, donec æqualiter $onent. It a cuneor um conclu$ionib{us}
ad $onit um mu$icis auditionib{us} catapultæ temperantur.</p>
<p><213> Bali$tis $axa, catapultis & $corpionib{us} $agittæ iacieba
tur, ur ex authoris $criptis uidere licet. Bali$tæ autem diuer-
$is machinis tendebantur, & uar{ij}s rationibus efficiebantur.
Quarum hanc unã, quæ hic graphice de$cripta e$t, ex pluri

<pb 255><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
bus minus corruptam $elegi, uti ex ea, $i quis fructus haberi
pote$t, non morentur $tudio$i carentia $chematis.<215/></p>
<h>DE OPPVGNATORIIS DEFENSORIIS QVE
_reb{us}, & primum de ariet{is} inuentione, eius\’q_
_machina._ CAP. XIX.</h>
<p it>_DE_ his reb{us} quæ potui dixi, re$tat mihi de oppugnator{ij}s reb{us},
quemadmodum machinationib{us}, & duces uictores, & ciuitates
defen$æ e$$e po{$s}int. _P_rimum ad oppugnationes aries $ic inuent{us} memo-
ratur e$$e. Carthaginen$es ad Gades oppugnandas ca$tra po$uerũt: cum
autem Ca$tellum ante cœpi$$ent, id demoliri $unt conati: po$teaquam non
habuerunt ad demolitionem ferr amenta, $ump$erunt tignum, idq; mani-
b{us} $u$tinentes, capiteque ei{us} $ummum murum continenter pul$antes,
$ummos lapidum or dines de{ij}ciebant, & ita gradatim ex ordine totam
communitionem dt{$s}ipauerunt. _P_o$tea quidam faber _T_yri{us}, nomine Pe-
<mgr>_Peha$me-_
_n{us} faber_.</mgr>
pha$menos, hac ratione & inuentione induct{us}, malo $tatuto ex eo, alte-
rum tran$uer $um uti trutinam $u$pendit: & reducendo & impellendo
uehementib{us} plag{is} deiecit Gaditanorũ murum. Cetr {as} autem Calcedo
ni{us} de materia primum ba$im $ubiect{is} rot{is} fecit, $upra\’q compegit ar-
rectar{ij}s & iug{is} uar {as}: & in his $u$pendit arietem, cor{ij}s{qúe} bubul{is} te-
xit, uti tutiores e$$ent qui in ea machinatione ad pul$andũ murum e$$ent
s<?>ollocati. Id aut\~e, quod tardos conat{us} habuer at, te$tudinem arietariam
<mgr>_Te$tudo_
_arietaria_.</mgr>
appellare cœpit. H{is} tunc prim{is} gradib{us} po$it{is} ad id gen{us} machinatio
n{is}, po$tea cum _P_hilipp{us} Amyntæ fili{us} _B_yzantiũ oppugnaret, _P_olyd{us}
_T_he$$al{us} plurib{us} generib{us} & faciliorib{us} explicauit, à quo receperũt
doctrinam _D_iades & _C_here{as}, qui cum _A_lexandro militauerunt. Itaq;
_D_iades $cript{is} $u{is} o$tendit $e inueni$$e turres ambulatori{as}, qu{as} etiam
<mgr>_Turres_
_ambulato_
_riæ_.</mgr>
di$$olut{as} in exercitu circumferre $olebat: præterea terebram, & a$cen-
dentem machinam, qua ad murum plano pede tran$it{us} e$$e po$$et, &
etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. _N_on min{us}
utebatur ariete $ubrotato cui{us} rationes $cript{as} reliquit. Turrem autem
minimam ait oportere fieri ne min{us} altam cubitorum. lx. latitudinem
xv{ij}. Contracturam autem $ummam imæ part{is} quintam. _A_rrectaria
in turr{is} imo dodrantalia, in $ummo $emipedalia. _F_ieri autem ait oporte-
re eam turrem tabulatorũ decem, $ingul{is} partib{us} in ea fene$trat{is}. Ma-

<pb 256><rh>M. VITR VVII</rh>
iorem uero turrem altam cubitorum. cxx. latam cubitorum. xxiiiS<184>.
contractur am item $ummam quinta parte <184> arrectaria pedalia in imo,
in $ummo $emipedalia. Hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum
xx. cum haberent $ingula tabulata circuitionem cubitorum ternum: tege
bat autem cor{ij}s crudis, ut ab omni plaga e$$ent tutæ. Te$tudin{is} arieta-
riæ comparatio eadem ratione perficiebatur. Habuer at autem interual-
lum cubitorum. xxx. altitudinem præter fa$tigium. xvi. Fa$tig{ij} autem
altitudo ab $trato ad $ummum, cubita. v{ij}. Exibat autem in altum, & $u-
pra medium tecti fa$tigium turricula lata non min{us} cubita. x{ij}. et $upra
extollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato $ummo $ta
tuebantur $corpiones et catapultæ, in inferiorib{us} congerebatur magna
aquæ multitudo, ad extinguendum $i qua uis ign{is} immitteretur. Con$ti-
tuebatur autem in ea, arietaria machina, quæ græce ηριοδώηκ dicitur, in
quo collocabatur tor{us} perfect{us} in torno, in quo in$uper con$titut{us} ari-
es, rudentiũ ductionib{us} & reductionib{us}, efficiebat magnos oper{is} effe
ct{us}: tegebatur autemis cor{ij}s crud{is}, quemadmodum turr{is}.</p>
<fig/>
<p it>De terebrah{as} explicuit $cript{is} rationes Ip$am machinam utite$tu-
dinem in medio habentem collocatũ in ortho$tat{is} canal\~e faciebat (quem-
admodum in catapult{is} aut bali$t{is} fieri $olet) longitudine cubitorum. l.
altitudine cubiti, in quo con$tituebatur tran$uer $a $ucula. In capite autem
dextra ac $ini$tra trochle æ duæ, per qu{as} mouebatur quod inerat in eo ca
nali capite ferrato tignum, $ub eo autem ip$o canali inclu$i tuti, crebriter
<pb 257><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
celeriores & uehementiores efficiebant ei{us} mot{us}. Supra autem id ti-
gnum quod inibi er at, arc{us} agebantur ad tegendum canalem, uti $u$tine-
rent corium crudum, quo ea machina er at inuoluta. _D_e corace n<007>hil puta
uit $cribendum, quòd animaduerteret eam machinã nullam habere uirtu-
tem. _D_e acce$$u, qui ἐϖίβαθρα græce dicitur, & de marin{is} machinatio
nib{us}, quæ per nauim adit{us} habere po$$unt, $cr<007>bere $e tantũ pollicitum
e$$e uehementer animaduerti, ne{que} rationes earum eum explicui$$e. _Q_uæ
$unt ab _D_iade de machin{is} $cripta, quib{us} $int compar ationib{us} expo$ui-
_N_unc quemadmodum à præceptorib{us} accepi, & utilia mihiuidentur, ex
ponam.</p>
<h>DE TESTVDINE AD CONGESTIONEM
_fo$$arum paranda_. CAP. XX.</h>
<p it>_TESTVDO_, quæ ad conge$tionem fo$$arum paratur, ea{qúe} etiam
acce$${us} ad murum pote$t habere, $ic erit facienda. _B_a$is compin-
gatur, quæ græce ἔσχάρα dicitur quadrata, habens quoquo uer${us} late-
ra $ingula pedum xx_v_. & tran$uer $aria quatuor. _H_æc autem continean
tur ab alter{is} duob{us} cra{$s}{is}. f. s. lat{is}. S. d<007>$tent aut\~e tran$uer $aria inter
$e circiter pede &. S. $upponantur{qúe} in $ingul{is} interuall{is} eorum arbu-
$culæ, quæ græce ᾀμαξόϖοδες dicuntur, in quib{us} uer$antur rotarum
axes conclu$i lamin{is} ferre{is}. _E_æ{qúe} arbu$culæ ita $int temper atæ, ut ha-
beant cardines & for amina, quo uectes traiectiuer $ationes earum expe
diant, utiante & po$t, & ad dextrum $eu $ini$trum lat{us}, $iue oblique ad
angulos op{us} fuerit, ad id per arbu$cul{as} uer $atiprogredi po{$s}int. _C_ollo-
centur autem in $uper ba$im tigna duo, in utram{que} partem proiecta pe-
des $enos, quorum eirca proiectur {as} figantur altera proiecta duo tigna
ante frontes pedes. _v_{ij}. cr a$$a & lata uti in ba$i $unt $cripta. _I_n$uper hãc
compactionem crigantur po$tes compactiles præter cardines pedum. ix.
cra{$s}itudine quoquouer${us} palmipedales, interualla hab\~etes inter $e $es-
quiped{is}. _E_æ concludantur $uperne inter cardinat{is} trabib{us}. _S_upra tra-
bes collocentur capreoli car din<007>b{us} ali{us} in alium conclu$i, in altitudine
excitati pedes. ix. _S_upra capreolos collocetur quadratum tignum, quo ca
preoli coniungantur. _I_p$i autem later ar{ij}s circa fix{is} contine antur tegan
tur{qúe} tabul{is} maxime palme{is}: $inon, ex cætera materia, quæ maxime ha
bere pote$t uirtutem, præter pinum aut alnum. _H_æc enim $unt fragilia,
& faciliter recipiunt ignem. _C_ircum tabulata colloc\~etur crates ex tenui-

<pb 258><rh>M. VITRVVII</rh>
b{us} uirg{is} creberrime text{is}, maxime{qúe} recentib{us} percrud{is} cor{ij}s du-
plicib{us} con$ut{is} far ct {is} alga, aut pale{is} in aceto macerat{is}, circa tegatur
machina tota. _I_ta ab h{is} re{ij}ci\~etur plagæ bal<007>$tarũ, et impet{us} incendior ü<?></p>
<fig/>
<h>DE ALIIS TESTVDINIBVS. CAP. XXI.</h>
<p it>_EST_ autem & aliud gen{us} te$tudin{is}, quod reliqua omnia habet,
quemadmodũ quæ $upra $cripta $unt, præter capreolos: $ed habet
circa pluteum & pinn{as} ex tabul{is}, & $uperne $ubgrund{as} proclinat {as},
$upra{qúe} tabul{is} & cor{ij}s fir miter f<007>x{is} continentur. _I_n$uper uero arg<007>lla
cum cap<007>llo $ubacta ad eam cra{$s}itudinem inducatur, ut ign{is} omnino nõ
po{$s}it ei machinæ nocere. _P_o$$uut aut\~e $i op{us} fuerit, eæ machinæ ex octo
rot{is} e$$e, $i ad locinatur am ita op{us} fuerit temperare. _Q_uæ autem te$tu
dines ad fodiendum compar antur ὄρνγες græce dicuntur. _C_ætera omnia
habent, uti $upra $criptum est. _F_rontes autem earum fiunt, quemadmo-
dum anguli trigonorum, uti à muro tela cum in e{as} mittantur non plan{is}
frontib{us} excipiat plag{as}, $ed ab laterib{us} labentes, $ine periculo fodien-
tes, qui int{us} $unt tueantur. _N_on mihi etiam uidetur e$$e alienum de te$tu-
dine, quam _A_getor _B_izanti{us} fecit, quib{us} rationib{us} $it fact a exponere.
<mgl>A_getor bi_
_zanti{us}_.</mgl>
_F_uer at enim ei{us} ba$is longitudo pedum. lx. latitudo. xv<007>{ij}. _A_rrectaria,
quæ $upra compactionem er ant quatuor collocata, ex bin{is} tign{is} fuerãt
compacta in altitudin<007>b{us} $ingulorum, pedum. xxx_v_i.cr a{$s}<007>tud<007>ne palmo
pedali, latitudine $e$quipedali. _B_a$is e<007>{us} habuer at rot{as} octo, quib{us} a-
gebatur. _F_uerat autem earum altitudo pedum. uis:- cra{$s}itudo pedum

<pb 259><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
trium, ita fabricatæ triplici materia, altern{is} $e contra $ub$cud<007>b{us} inter
$e coagmentatæ, lamin{is}{qúe} ferre{is} ex frigido duct{is} alligatæ. _H_æ in arbu-
$cul{is} $iue amaxopodes dicantur, habuer ant uer$ationes. _I_ta $upra tran-
$trorum planitiem, quæ $upra ba$im fuerat, po$tes erant erectipedum
x_v_i{ij}:-. latitudin{is}. _S_:-. cra{$s}itudin{is}. _F. Z._ d<007>$tanter inter $e. _i_S:-. $u
praeos trabes circumclu$æ continebant totam compact<007>onem <185> latæ pe
dem. i:-. cra$$æ. S:-. $upra eam capreoli extollebantur alt<007>tud<007>ne pedũ
x{ij}. Supra capreolos tignum collocatum coniungebat capreolorum com-
pactiones. _I_tem fixa habuer ant later aria in tran$uer $o, quib{us} in$uper
contabulatio circundata contegebat inferiora. _H_abuer at autem mediana
contabulationem $upra trabicul{as}, ubi $corpiones & catapultæ colloca-
bantur. _E_rigebantur & arrectaria duo compacta pedũ. xxx_v_ <184>. cra{$s}i
tudine $e$qu<007>pedali <184> latitudine pedum. ii. coniuncta capitib{us} tran$-
uer$ario cardinato tigno, & altero mediano inter duos $capos card<007>na-
to, & lamin{is} ferre{is} religato: quo in$uper collocata er at altern{is} mate-
ries inter $capos & tran$uer$arium traiecta, chelon{ij}s & anconib{us} fir-
miter inclu$a. _I_nea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, è quib{us}
funes alligati retinebant arietem. Supra caput eorũ qui continebant arie-
tem, collocatü er at pluteum, turriculæ $imilitud<007>ne ornatum, uti $ine pe-
riculo duo m<007>lites tuto $tantes pro$picere po$$ent, et renunciare, qu{as} res
aduer$ar{ij} conarentur. _A_r<007>es autem ei{us} habuer at longitudinem pedum
civ<185>. lat<007>tudine in imo palmo pedali. <185>. cra{$s}itudine pedali. <185> contra-
ct um à capite in latitudine pes. i<185>- cra{$s}itudine. S.-. _I_s auiem aries ha-
buer at de ferro duro ro$trum, ita uti naues longæ $olent habere: & ex
ip$o ro$tro laminæ ferreæ quatuor circiter pedum. xv. fixæ fuerant in
materia. _A_ capite aut\~e ad imam calcem tigni, contenti fuerunt funes qua
tuor, cra{$s}itud<007>ne digitorum octo it a rel<007>gati, quemadmodum nau{is} ma-
l{us} à puppi ad prorã continetur, ei{qúe} funes præcinctor{ij}s tran$uer $is erãt
rel<007>gati, habentes inter $e palmipedalia $patia. _I_n$uper cor{ij}s crud{is} to-
t{us} aries er at inuolut{us}. _E_x quib{us} autem funib{us} pendebant eorum capi
ta, fuerant ex ferro factæ quadruplices catenæ, et ip$æ cor{ij}s crud{is} er ant
inuolutæ. _I_tem habuer at proiectura ei{us} ex tabul{is} arcam, compactam et
confixam rudentib{us} maiorib{us} extentis, per quarum a$peritates non la
bentib{us} ped<007>b{us} faciliter ad murum perueniebatur, at{que} ea machina $ex
mod{is} mouebatur, progre$$u: item latere dextra ac $in<007>$tra, porrect<007>one

<pb 260><rh>M. VITRVVII</rh>
non min{us} in altitudinem extollebatur, & in imũ inclinatione demitteba-
tur. _E_rigebatur autem machina in altitudinem ad di${ij}ciendum murum
circiter pedes. c. _I_tem à latere dextra ac $ini$tra procurrendo, per$trin-
gebat non min{us} pedes. c. _G_ubernabant eam homines. c. habentem pon-
d{us} talentum quatuor mil<007>um, quod fit. _CCCCLXXX_. pondo.</p>
<h>TOTIVS OPERIS PERORATIO CAP. XXII.</h>
<p it>_DE_ $corpionib{us} & catapult{is} & bali$t{is}, etiam{qúe} te$titudinib{us}
& turrib{us}, quæ maxime mihiuidebantur idonea, & à qu<007>b{us} e$-
$ent inuenta, & quemadmodum fieri deberent, explicui. _S_calarum au-
tem & carche$iorum, & corum, quorum rationes $unt imbecilliores, non
nece$$e habui $cribere. _H_æc etiam milites per $e $olent facere, ne{que} ea ip-
$aomnib{us} loc{is}, ne{que} ei$dem ration<007>b{us} po$$unt utilia e$$e: quòd d<007>fferen-
tes $unt munitiones munitionib{us}, nationum{qúe} for titudines. _N_am{que} aliara
tione ad audaces & temer arios, alia ad diligentes: aliter ad tim<007>dos ma-
chinationes deb\~et comparari. _I_ta{que} h{is} præ$criptionib{us} $i qu{is} attende
re uoluerit, ex uarietate eorum el<007>gendo, & in unam compar ationem con
ferendo, nõ indigebit aux<007>l{ij}s, $ed qua$cun{que} res, aut rationib{us}, aut loc{is}
op{us} fuerit $ine dubitatione poter<007>t expl<007>care. _D_erepugnator{ij}s uero
non est $cript{is} explic andum: non en<007>m ad no$tra $cripta ho$tes compa-
rant res oppugnatori{as}, $ed machinat<007>ones eorũ ex tempore $olerti con-
$iliorum celeritate $ine machin{is} $æpi{us} euertuntur. _Q_uod etiam _R_hodi
en$ib{us} memor atur u$u ueni$$e. _D_<007>ognet{us} enim fuer at _R_hodi{us} _A_rchite
<mgl>D_iogne-_
_t{us} archi-_
_tect{us}_.
C_alli{as}_.</mgl>
ct{us} & ei de publico quotann{is} certa merces pro arte tribuebatur ad ho-
norem. _E_o tempore quidam arch<007>tect{us} ab _A_rado, nomine _C_all<007>{as} _R_ho-
dum cum ueni$$et, acroa$in fecit, exemplum{qúe} protulit muri, & $upra id
machinam in car che$io uer $atili con$t<007>tuit, qua _H_elepolim ad mœnia acce
dentem corripuit, & tran$tulit intra murum. _H_oc exemplar _R_hod{ij} cum
uidi$$ent, admir ati ademerunt _D_iogneto quod fuer at ei quotann{is} con$ti-
tutum, & eum honorem ad _C_alliam tran$tulerũt. _I_nterea rex _D_emetri{us},
qui propter animi pertinaciã _P_ol<007>orcetes e$t appellat{us}, contra _R_hodum
bellum compar ando, _E_pimachum _A_thenien$em nobilem architectum $e-
<mgl>_Epimacus_.</mgl>
cum addux<007>t. _I_s autem compar auit _H_elepolim $umptib{us} immanib{us}, in-
du$tria labore{qúe} $ummo, cui{us} altitudo fuer at pedum. cxx_v_. latitudo pe-
dum. lx. ita eam cilic{ij}s & cor{ij}s crud{is} confirmauit, ut po$$et pati pla-

<pb 261><rh>DE ARCHITEC. LIB. X.</rh>
gam lapid{is} bali$ta immi{$s}i pondo. ccclx. _I_p$a autem machina fuer at mi-
lia pondo. ccclx. _C_um autem _C_alli{as} rogaretur à _R_hod{ij}s, ut contra eam
helepolim machinam pararet, & illam (uti pollicit{us} erat) transferret
intra murum, negauit po$$e. _N_on enim omnia ei$dem rationibus agipo$-
$unt: $ed $unt al<007>qua quæ exemplarib{us} non magn{is}, $imiliter magna fa-
cta habent effect{us}: alia autem exemplaria non po$$unt habere, $ed per $e
con$tituuntur. _N_onnulla uero $unt, quæ in exemplarib{us} u<007>identur uer<007>$i
milia, cum aut\~e cre$cere ceperunt dilabantur, ut etiam po$$um{us} hinc ani
mum aduertere. _T_erebr atur terebra for am\~e $emidigitale, digitale, $e$qui
digitale: $i eadem ratione uoluerim{us} palmare facere, non habet explica-
tionem: $emipedale autem mai{us} ne cogitandum quidem uidetur omnino.
Sic item qu\~eadmo dũin nõnull{is} paru{is} ex\~eplarib{us} factũ apparet, in non
ualde magn{is} f<007>eri po$$e uidetur, nõtamen eod\~e modo in maiorib{us} id cõ
$equi pote$t. _H_æc cũ animaduerti$$ent _R_hod{ij} ead\~e ratione decepti, qui
in<007>ur<007>ã cũ contumelia _D_iogneto fecerant, po$teaquã uiderũt ho$t\~e pertina
citer infe$tũ, & machination\~e ad capiendã urb\~e comparatã, periculũ $er
uitut{is} metuentes, & nil ni$i ciuitat{is} ua$titat\~e expectandã, procubuerũt
_D_iognetũ rogantes, ut auxiliaretur patriæ. _I_s primo negauit $e facturũ:
$ed po$teaquã ingenuæ uirgines & _E_phœbicum $acerdotib{us} uenerunt
ad deprecandum, tunc est pollicit{us} h{is} legib{us}, uti $ieam machinam ce-
pi$$et, $ua e$$et. _H_{is} it a cõ$titut{is}, qua machina acce$$ura er at, ea regione
murum pertudit, & iu{$s}it omnes publice et priuatim, quod qui${que} habui$-
$et aquæ, $tercor{is}, luti, per eam fene$trã per canales effundere ante mu-
rum. _C_um ibi magna u{is} aquæ, luti, $tercor{is}, nocte profu$a fui$$et, po$te
ro die _H_elepol{is} accedens antequàm apppropinquaret ad murum, in hu-
mida uor agine acta con$edit, nec progredi, nec regredipo$tea potuit.</p>
<p it>_I_ta{que} _D_emetri{us} cum uidi$$et $apientia _D_iogneti $e deceptũ e$$e, cum
cla$$e $ua d<007>$ce{$s}it. _T_unc _R_hod{ij} _D_iogneti $olertia l<007>berati bello, publice
grati{as} egerunt, honorib{us}{qúe} omnib{us} eum et ornament{is} exornauerũa<?>.
_D_iognet{us} aut\~e eam _H_elepolim reduxit in urb\~e, & in publico collocauit,
& in$crip$it, _D_iognet{us} è manub{ij}s id populo dedit mun{us}. _I_ta in repu-
gnator{ij}s reb{us}, nõ tantũ machinæ, $ed etiã maxime con$ilia $unt cõparã
da. _N_õ min{us} _C_hio cũ $upra naues $ambucarũ machin{as} ho$tes compara-
ui$$ent, noctu _C_h{ij}terrã, arenã, lapides proiecerüt in mare ante murũ.
_I_ta illi po$tero die cũ accedere uolui$$ent, naues $upra agger ation\~e, quæ fue
<pb 262><rh>M. VI. DEARCH. LIB. X.</rh>
rat $ub aqua $ederũt, nec ad murũ accedere, nec retor${us} $erecipere po-
tuerũt: $ed ibi malcol{is} confixæ inc\~edio $unt cõflagratæ. Apollonia quo{qúe}
cũ circũ$ideretur, & $pec{us} ho$tes fod<007>\~edo cog<007>tar\~et $ine $u$pitione <007>n-
tra mœnia penetr are. Id autem cũ à $peculatorib{us} e$$et Apolloniatib{us}
renũciatũ, perturbatinũcio propter timor\~e, cõ$il{ij}s indig\~etes anim{is} de$i
ciebãt, quòd neq; t\~ep{us}, neq; certũ locũ $cire poterãt, quo emer $um factu
ri fu<007>$j\~etho$tes. Tũuero Trypho Alexãdrin{us} qui<007>bi fuer at architectus,
<mgl>_Trypho-_
_n{is} archi-_
_tecti $tra-_
_tagema._</mgl>
intra murũ plures $pec{us} de$ignauit, & fodi\~edoterr ã progrediebatur ex
tra murũ, dũtaxat citra $agittæ emi{$s}ion\~e, et in omnib{us} ua$a ænea $ufp\~e
dit. Ex h{is} in una $o$$ura, quæ cõtra ho$t<007>ũ $pec{us} fuerat, ua$a p\~ed\~etia ad
plag{as} ferram\~etorũ $onare cœperũt. Ita ex eo intellectũ est, qua regione
aduer$ar{ij} $pec{us} ag\~etes intra penetr are cogitabãt. Sic limitatione cogni
ta, t\~eper auit ahena aquæ $eru\~et {is} et pic{is} de $uperne cõtr a capita ho$t<007>ũ,
& $tercor{is} humani & arenæ coctæ cãd\~et{is}: dein noctu pertudit crebra
foramina, & per earep\~ete perfund\~edo, qui in eo opere fuerũt ho$tes om-
nes necau<007>t. It\~e Ma{$s}ilia cũ oppugnaretur, & numero $upra. xxx. $pec{us}
<mgl>_Ma{$s}ilita-_
_norũ$tra-_
_tagema-_</mgl>
tũ agerent, Ma{$s}ilitan<007> $u$picati, totã quæ fuer at ante murũ fo$$am altiore
fo$$ura depre$$erũt, ita $pec{us} o\~es exit{us} in fo$$am habuerũt: quib{us} aut\~e
loc{is} fo$$a nõ potuer at fieriintr a murũ, barathrũ ampli{$s}ima longitudine
et amplitudine, uti pi$cinã fecerũt cõtra eũ locũ, qua $pec{us} agebãtur, eã-
que è pute{is} & è portuimpleuerũt. Ita{que} cũ $pec{us} e$$etrep\~ete narib{us} a-
pert{is}, uehemens aquæ u{is} imm<007>$$a $upplãtauit fulctur{as}, quiq; intra fue-
rũt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina fpec{us}, o\~es $unt opre{$s}i. Et<007>ã cũ
agger ad murũ cõtraeos cõpararetur, & arborib{us} exci$is, eo{qúe} colloca
t{is}, loc{us} operib{us} exagger aretur, bal<007>$t{is} uectes ferreos cãd\~etes in id mit
t\~edo totã munition\~e coegerũt conflagrare. Te$tudo aut\~e arietaria cũ ad
murũ pul$andũ acce{$s}i$$et, dimi$erũt laqueum, & eo ariete cõ$tricto per
tympanũ ergata circũag\~etes, $u$p\~e$o capite e{us} nõ $unt pa{$s}i tãgimurũ.
Deniq; totã machinã cãd\~etib{us} malleol{is} et bali$tarũ plag {is} di{$s}ip auerũt.
Ita hæ uict oria ciuitates, nõ machin{is}, $ed cõtra machinarũ ration\~e archi
tectorum $olertia $unt liberatæ. Qu{as} potui de machin{is} expedire ratio-
nes pac{is} b@lli{qúe} t\~eporib{us}, & util<007>{$s}im {as} putaui, in hoc uolumine perfeci.
In priorib{us} uero nou\~e, de $ingul{is} generib{us} & partib{us} comparaui, uti
totũ corp{us} omnia architecturæ membr a in decem uolum<007>n<007>b{us} haberet
explicata.</p>
<h>FINIS.</h>

<pb 263>
<h>DE STATICIS
EXPERIMENTIS
Dialogus.</h>
<p it>_FREQVENTABAT CONSOR-_
<mgr>_Statica ex_
_perim\~eta:_
_$unt $tate-_
_ræ experi-_
_menta._</mgr>
tium _MECHANICI_ quidam _PHILO_
_SOPHVS_: ut aliquando uiri illius con-
cept{us}, qui $ibi gratierãt audiret. Dum{que}
_PHILOSOPHVS_ laudaret $tater am
qua$iiu$titiæ trutinam atq; Reipublicæ per
nece$$arium in$trumentum: Mechanic{us}
re$põdit. _MECHANICVS_. Quàmu{is}
nihil in hoc mundo præci$ionem attingere queat, tamen iudicium $tate
ræ ueri{us} experimur. & hinc: ubiq; acceptatur. Sed dicito quæ$o cum
non $it po{$s}ibile <007>n eadem magnitudine e$$e idem pond{us} in diuer$is di-
uer $am habentib{us} originem, an ne qui$quàm experimentales ponde-
rum con$crip$erit differentias? _PHIL OSOPHVS. Ne_q; legi, neq;
audiui. _MECHANICVS. V_tinam qui$quàm nob{is} hanc con$igna-
tionem præ$entaret: $upr a multa uolumina caripenderem. _PHILO._
Sitibicordi e$$et ut faceres: puto per nemin\~e meli{us} fieri. _MECHA_.
Qui$q; uolens faceret cum $it facile: $ed mihi deest oportunit{as}. _PHI_.
Dicito utilitatem & modum: uidebo $i aut ego, aut alius efficere queat.
_MECHA_. Ego per ponderum differentiam, arbitror adrerum $e-
creta ueri{us} pertingi: & multa $ciri po$$e ueri$imiliori coniectura.
_PHILOSOP_. Optime ais. Sienim Propheta quidam ait: Pond{us} &
$tater am iudicium Domini illi{us} e$$e, qui omnia creauit in numero, pon
dere, & men$ura, & fontes aquarum librauit, & molem terræ appen-
dit, ut $apiens $cr<007>bit. _MECHA_. Si igitur men$ur a aquæ uni{us} font{is}
nonest eiu$dem ponder{is} alteri, cui{us} e$t $imil{is} men$ura alteri{us}: iudi-
cium diuer $itat{is} natur æ uni{us} & alteri{us}, meli{us} $tater a quàm alio at-
<mgr>_Aqua_
_Vitruui{us}._</mgr>
tingitur in$trumento. _PHILO_. Probe ais. Admonet Vitruui{us} de ar
chitectura $cribens, locum habitation{is} eligendum, habentem leuiores
& mag{is} a\~ere{as} aqu{as}: & graues atq; terre{as} habentem, declinandũ.

<pb 264><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
_MECHA_. Sicut igitur eiu$dem font{is} aquæ uidentur eiu$dem ponde-
r{is} & naturæ: $ic diuer $orum, diuer $i ponder{is}. _PHILO_. Videntur,
a{is}: qua$i aliud $it in ueritate. _MECHA_. Fateor extempore pond{us}
uar<007>ari: licet aliquãdo inper ceptibiliter. Nam indubie aliud est pond{us}
aquæ uno tempore: aliud alio. Sic & aliud pondus aquæ circa fontem:
aliud in di$tantia à fonte. Sed hæ differentiæ uix perceptibiles, pro null{is}
habentur. _PHILO_. Arbitrar{is} fic in omnib{us} e$$e: uti dixi$ti in aqua?
_MECHA_. Arbitror certè. nam nequaquàm est eiu$dem ponder{is}
<mgl>_Sangu{is}_
_Vrina_
_San{us}_
_Infirm{us}_
_Iuuen{is}_
_Senex_
_Alemãn{us}_
_Afer_
_Hærbæ_
_Radices_
_Do$is._</mgl>
identit{as} magnitudin{is} quorumcun{que} diuer $orum. unde cum aliud $it
pond{us} $anguin{is} & urinæ hominis $ani & infirmi, iuuen{is} & $en{is},
Alemanni & Afri, nonne max<007>mè conferret Medico habere has omnes
differenti{as} annotat{as}? _PHILO_. Maxime certe. immo per pondera
con$ignata: $e qu{is} admir abilem con$titueret. _MECHA_. Arbitror
enim Medicum ueri{us} iudicium ex pondere urinæ pariter & colore $i
mul, facere po$$e: quàm ex fallacicolore. _PHILO_. Certi{$s}imè. _ME_.
Sic etiam cum hærbarum radices, $tipes, folia, fruct{us}, $emina, & $uc-
c{us} $uum habeant pond{us}: $iomnium bærbarum ponder a con$ignata
e$$ent cum uarietate locorum, naturam omnium Medicus attingeret
meli{us} in pondere & $apore, quàm fallaci gu$tu. _PHILO_. Optime d<007>-
c{is}. _MECHA_. Sciret deinde ex collatione ponderum, hærbarum, ad
pond{us} $anguin{is} uel urinæ: do$im application{is} ex concordantia &
differentia medicamin{is} attingere, & progno$tica admir anda facere.
& $ic $tatic{is} experiment{is} ad omne $cibile: præci$ioriconiunctur a ac
cederet. _PHILO_. Mirandum multum: quòd in ponderum $ignatura,
hacten{us} de $ides fuerũt tot laborio $iinue$tigatores. _MECHA_. Non-
ne put{as} $i aquã ex $tricto for amine clep$y dræ fluere in peluim permit-
teres, quou$q; $ani adole $cent{is} pul$um centies $entires, & $imiliter
ageres in adole$cente infirmo: inter aqu{as} ill{as}, ponder{is} cadere diffe-
<mgl>_Pu${us}._</mgl>
renti{as}? _PHILO_. Qu{is} dubitat? _ME_. Expondere igitur aquarune
ad diuer $itatem pul$uum in iuuene, $ene, $ano et infirmo perueniretur:
& ita ad morbi ueriorem notitiam. cum aliud pond{us} in una infirmita
te: aliud in alia nece $$ario eueniret. Vnde perfecti{us} fieret <007>udicium ex
experimentali pul$uum tali differentia & pondere urinæ: quàm tactu

<pb 265><rh>DIALOGVS.</rh>
@enæ & colore urinæ tantum. _PHI_. Optime a{is}. _MECHA_. Adhuc $i
fpiritum $eu anhelitum per infpir ationem & expir ationem iam dict a
ponderum aquæ habitudine attingeret: nonne adhuc præc<007>$i{us} iudici-
<mgr>_Anhelit{us}_
_Cõplexio<?>_</mgr>
a<?>m faceret? _PHIL_. Fateor certe. _MECHA_. Si enim fluente aqua ex
c<?>lep$ydra centum numer aret expir ationes in puero, & $imiliter in $e-
ne: non est po{$s}ibile aqu{as} eiu$dem ponder{is} euenire. Sic dico in al{ij}s di
uer$is ætat<007>b{us} & complexionib{us}. Vnde quando medico con$taret
pond{us} expir ation{is} $ani, aut pueri, aut adole$cent{is}, & $imiliter ægro<?>
tant{is} uaria infirmitate: indubie tali experimento ad notitiam $anitat{is}
& ca${us} abip $a, atq; ad do $im remediorum certi{us} perueniret. _PHI_.
Immo etiam ad con<007>ectur {as} periodi. _MEC_. Bene a{is}. Sienimreperi-
retin $ano adole $cente pond{us} $en{is} & decrepiti: con{ij}ceret illum cer-
<mgr>_Period@@._</mgr>
ti{us} moriturum, & tales faceret admirabiles coniectur {as}. Adhuc $i in
fi<?>brib{us} per $imilem modum paroxi$mos calidos & frigidos, per pon-
derum aquæ differentiam annotaret: nonne morbi efficaciam acreme-
<mgr>_Calor_
_Frig{us}._</mgr>
d{ij} opportunitatem ueri{us} attingere po$$et? _PHI_. Indubie po$$et. expe
r<007>retur enim u<007>ctoriam uni{us} qualitat{is} $uper aliam calor{is} $uper fri-
g{us}, aut econuer $o: & $ecundum repertam habitudinem medel{as} appli
caret. _MEC_. Adhuc dico in uar{ij}s nationib{us}, & region<007>b{us}, & tem-
porib{us} i$ta uariari in identitate ætat{is}. unde uarietatem põderum $e-
cundũ omnia de$ignari: quàmu{is} difficile, tamen utili{$s}imũ e$$et. _PHI_.
Sic est ut a{is}. _ME_. Videtur autem quòd pond{us} omnium rerum con$i-
<mgr>_Climata_.</mgr>
derandum e$$et. utimedium diuer $itat{is} ponderum rerum med{ij} cli-
mat{is} in diuer$is climatib{us}. ut $i pond{us} homin{is} in comparatione ad
aliud animal con$ider andum e$$et: tunc homo est con$ider and{us}, non
ut Septentr<007>onem aut Meridiem, ubihincinde est exce$${us}, $ed poti{us} ut
clima medium inhabitans. _PHI_. Optime a{is}. Veteres clima illud dia
rhodon appellarunt. nam ab oriente ad occa$um per Rhodum in$ulam
tendit. Sed quæ $o $itoti{us} homin{is} pond{us} in compar atione ad aliud
aliquod animal quæreres: quomodo procederes? _ME_. Hominem in li-
<mgr>_Homo_
_Aliud ani-_
_mal._</mgr>
bra ponerem. cui $imile pond{us} appenderem in alia parte. deinde homi
nem in aquam mitterem: & iterum extra aquam ab al<007>a parte æquale
appenderem, & diuer$itat\~e ponderum annotarem. facerem\‘q; id idem

<pb 266><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
cum animali dato: & ex uaria diuer $itate ponderum, quæ$it um anno-
tarem. Po$t hoc attenderem ad ponderum homin{is} & animal{is} diuer-
$itatem extra aquam: & $ecundum hoc moder arer inuentum & con-
$criberem. _PHI_. Hanc moder ationem non capio. _ME_. O$tendam t<007>bi
(inquit) & accepto ligno leui, cui{us} pond{us} ut tria & aquæ eiu$dem
<mgl>_Lignum_
_Aqua._</mgl>
magnitudin{is} ut quinque ip$um in du{as} diui$it inæquales partes. qua-
rum una habuit duplam magnitudin\~e: alia $implam. amb{as} in cuppam
altam po$uit: & cum fu$te tenuit ac aquam $uper fudit. et fu$te retracto
a$cenderunt ligna ad aquæ $uperficiem, & mai{us} lignum citi{us} quàm
min{us}. Ecce (aiebat) tu uides diuer $itatem mot{us} in identitate pro-
portion{is} ex eo euenire: quia in leuib{us} lign{is}, in maioriest pl{us} leuita-
t{is}. _PHILOSOPHVS_. Video. & placet multum. _MECHANI_.
Sic dico moderationem fieri debere. Si enim homo ob magnitudinem
$uper animal pl{us} grauitat{is} haberet: citi{us} in aquã quàm animal eiu$-
dem proportion{is} de$cenderet. quare tunc oporteret moder ationem
repertæ differentiæ duninuendo proportionabiliter fieri, $ecundum ex
ce$$um. _PHILOSOPHVS_. Intelligo nunc. Sed dicito quomodo re-
$i$t<007>t aqua: ne de$cendat lignum. _MECHANICVS_. Vt maior gra-
uit{as} minori. quare $i lignum rotundum in ceram pre$$er{is} & extra-
xer{is}, locum aquaimplendo, & hui{us} aquæ pond{us}, $imiliter & ligni
notauer{is}: comperies $ipond{us} ligni excedit pond{us} aquæ: lignum de-
$cendere. $inon: natare, et $upra aquam partem proportionalem ligni
manere $ecundum exce$$um ponder{is} aquæ $uper pond{us} lign<007>. _PHI_.
Cur dic{is} de rotundo ligno. _MECHANICVS_. Si fuerit latæ figuræ:
de aqua pl{us} occupabit, & eleuati{us} natabit. Hinc naues in aqu{is} pau-
cæ profunditat{is}: e$$e deberent latior<007>s fundi. _PHILOSOPHVS_.
Continuaincœptum: an aliter ponder a animalium attingi po{$s}int? _ME_
Po$$ent puto. Nam $i tinam u${que} ad $ummum aqua impleres, ip$am{qúe}
in alia locares. deinde homin{is} pond{us} extr a aquam caperes, po$t hoc,
<mgl>_Animalia._</mgl>
ip$um in tinam illam de $cendere faceres: & aquam quæ efflueret colli
geres & ponderares, & pariformiter in alio aut homine, aut animali,
aut al<007>a re quacunq; procedendo: ex diuer$it ate ponderum, $ubt<007>li ra-
tione quæ$itum attingeres. _PHILOSOPHVS_. Subtil<007>ter mul<007>um
<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
aliquando equidem audiui, hoc ingenio metallorum differentiam reper
<mgr>M_etalla_.</mgr>
tam: at{que} nonnullos anuota$$e quantum fu$io unciæ ceræ colligit auri,
argent<007>, cupri, & ita de omn<007>b{us} metall{is}. _ME CHANICVS L_au-
dand{us} est ille: qui per fu$ionem magnitudinem intelligit. _V_idit enim $i
aurum, tantum loci occuparet, quantũ uncia ceræ: quod tunc ei{us} pon-
d{us} tantum e$$et. _I_ta de al{ij}s metall{is}. _N_am certi{$s}imum est al<007>ud e$$e
pond{us} auri, aliud argenti, & cæterorum in æqualitate magnitudin{is}:
et aliud cuiusl<007>bet pond{us} in aëre, aliud in aqua, aliud in oleo, aut in al<007>o
liquore. _V_nde $i qu{is} ponder a <007>lla omnia $ignata teneret: ille profecto
$ciret quantum unum metallum est graui{us} altero in a\~ere, & quantum
in aqua. _H_inc data quacun{que} ma$$a: per ponderum ei{us} diuer $itatem in
aëre, & aqua, $ciri po$$et cui{us} metalli ma$$a e$$et & cui{us} mixturæ.
_E_t $icut dictũ est de aëre & aqua, ita etiam de oleo dici po$$et, aut alio
quocun{que} liquore in quo experi\~etia facta fui$$et. _PHILOSOPHVS_
Sic ab${que} ma$$æ fu$ione & metallorum $eparatione mixtura attingere
tur: & ingenium i$tud in monet{is} utile e$$et, ad $ciendum quantum cu-
priimmixtum $i auro, aut argento. _MECHANICVS. R_ecte a{is}.
_V_aleret enim plurimum ad Sophi$tica chalcimica opera cogno$cenda:
<mgr>S_ophi$t<007>ca_
C_halcimia_</mgr>
quantum à ueritate deficerent. _PHILOSOPHVS._ Siqu{is} igitur li-
brum ponderum con$cribere proponeret: illum etiam uarietat\~e metalli
cuiuslibet annotare oporteret, ut uidetur. nam alteri{us} ponder{is} est au
rum ungaricum, alteri{us} aurum obrizon. _I_ta de $ingul{is} metall{is} _ME._
_E_x præmi{$s}is con$tat: uti in fontib{us}, ita & miner {is} diuer $it atem pon-
der{is} reperiri. _A_urum tamen ubicun{que} reperiatur: $emper est pondero
$i{us} quàm al<007>ud metallum. _V_nde $pec<007>es illa auriintra quandam ponde
r{is} latitudinem uariari reperitur. _I_ta de reliqu{is}. _PHILOSOPH_.
_A_n ex habitudine ponderum metallorum: ualorum uenari po{$s}it habitu
do? _MECHANICVS._ plumbum est auro $imili{us} in pondere, $ed in
perfectione nequaquàm. _V_nde non ad unum pond{us} tantum attenden-
dum cen$eo: $ed ad $ingula pondera. _N_am ad põdera ign{is} fu$ion{is} tam
auri quàm plumbi $i qu{is} attendit: min{us} reperit plumbum ad aurum ac
cedere quàm aliud metallum. & $i qu{is} ad ponderaign{is} in ferri fu$io-
ne attendit: ei occurr<007>t ferrum pl{us} accedere ad aurum quàm aliud me-

<pb><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
tallum, licet quo ad pond{us} grauitat{is} min{us}. _V_nde omnia ponder æ at-
tendi debent, non grauit {as} tantum: & tunc comperim{us} argentum au-
ro propinqui{us}. _PHILOSOPHVS. V_itruui{us} ait de pondere natu
<mgl>V_itruui{us}_.</mgl>
ræ auri: quod $olum in argento uiuo $ubmergitur, quantumcun{que} etiam
paruæ grauitat{is} fuerit, al{ij}s metall{is} $upranatant<007>b{us} quantumcun{que}
magnæ mol{is} exi$tant. _MECHANICVS. A_rgentum uiuum cum
omnib{us} metall{is} coniungibile est propter commune quod est in ip$o et
ill{is}: $ed mag{is} amoro$è auro adhæret, $icut minime perfectum, $uæ pro
priæ naturæ perfecti{$s}imæ. hinc qui chalcimic{is} uacant, argentũ uiuum
<mgl>A_rgentum_
_uiuum_.</mgl>
in igne domare $tud\~et: quou${que} non $olum non fugiat ab igne, $ed omniæ
metalla quib{us} iungitur $ecum fixa teneat. & non $olum hoc: $ed & in
<mgl>C_halcimiæ_
V_anit{as}_.</mgl>
pond{us} auri $tringat, remanente fluxibili et malle abili humidit ate, at{que}
ting at colore fixo & perman\~ete. _PHILOSOPHVS. P_ut{as} eos po$
<mgl>G_emmæ_.</mgl>
$eefficere quod proponunt? _MECHANICVS. P_ræci$io manet inat
tingibil{is}: $ed quantum profecerint $tatera o$tendit, $ine qua nihil certi
efficere potuerunt. iudicio enim ign{is} & $tateræ: hui{us} rei inqui$itio
permittitur. _PHILOSOPHVS. P_o$$ent $imiliter lapides omnes
precio$i ponder ari? _MECHANICVS. N_on dubium uno ingenio om
nia fieripo$$e. nam aliud est pond{us} diamãt{is} in ordine ad æ qualem ma-
gnitudinem plumbi, & aliud $aphiri $imiliter in ordine ad æqualitatem
magnitudin{is} plumbi, & ex diuer$itate $citur habitudo plumbi ponde-
rum utriu${que} & ita de omnib{us} lapidib{us}. _V_nde perutile e$$et ponder a
i$ta uia $tatici experimenti con$cripta haberi cum $u{is} originum diffe-
rent{ij}s, ut $i quæ $ophi$ticationes in beryllo aut cry$tallo color ato fie-
rent: depræhendi po$$ent. _PHILOSOPHVS. E_tiam cum aliud $it
pond{us} lapid{is} in a\~ere, aliud in aqua, aliud in oleo: pulchrum e$$et i$tas
diuer $it ates haberi, ut $ine habitudine ad plumbum, uel aliud tertium,
differentia ponderum $ciretur. _MECHANICVS. O_ptime dic{is}.
_PHILOSOPHVS. D_icito: $i tibi occurrit uirtutes lapidum, aliquo
ingenio ponder aripo$$e? _MECHANICVS. P_uto quod uirtus ma-
<mgl>V_irtutes_
M_agnes_
F_errum_.</mgl>
gnet{is} ponder aretur: $i po$ito in libra ferro in una parte, & magnete
in alia u${que} ad æquilibrium, deinde $i amoto magnete, tanti põder{is} alio
graui in locum po$ito, magnes $upr a ferrum teneretur, ita quod ferrum

<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
in bilance eo $ur$um ad magnetem moueretur, quo moto extra æquali-
tatem in alia parte pond{us} aggrauaretur, quou${que} ferrum ad æqualita-
tem rediret, magnete immoto remanente: puto quod per hoc pond{us} re
trahens, uirt{us} magnet {is} proportionabiliter ponder at a dicipo$$et. Si-
<mgr>D_iam{as}<?>_.</mgr>
mil<007>ter etiam uirt{us} _D_iamant{is} uenaretur ex hoc: quod magnetem pro
hibere dicitur ne ferrum attr ahat. & al<007>æ aliorum lapidum uirtutes
$uo modo, at{que} etiam ex diuer$itate magnitudin{is} corpor{is}, cum in ma-
ioricorpore $it maior uirt{us}. _PHILOSOPHVS. N_onne etiam ex-
periri po$$et artifex: quantum argenti uiui & quantum $ulphur{is} con-
tineat quodlibet metallum, & $imiliter lapides? _MECHANICVS_.
<mgr>A_rgentum_
_uiuum_.
_SuIphur_.
E_lementa_.</mgr>
_P_o$$et certe ex concordantia & differentia ponderum omnia talia pro
pinquè inue$tigare. & $imiliter elementa argentiuiu<007> ex diuer$itate
ponder{is} $ui, in a\~ere, in aqua, & in oleo compar ata ad aquam & ole-
um, & cineres eiu$dem magnitudinis ponderatos. $ic & de $ulphure.
ita & per hoc ad omnium metallorum & lapidum elementa, & pon-
dus elementorum coniectur a ueriori pertingere po$$et. _PHILOSO_
<mgr>L_ignum_
H_ærbæ_
C_arnes_
A_nimalia_
H_umores_.</mgr>
_P_ulchra $unt hæc. nonne, & it a in hærb{is}, & lign{is}, & carnib{us}, &
animalib{us}, et humorib{us}? _MECHANICVS. I_n omnib{us} puto.
_N_am ponderato ligno & illo exu$to: cinerib{us} ponder at{is} $citur quan
tum aquæ fuit in ligno. $olum enim aqua & terra pond{us} graue hab\~et.
Scitur $imiliter ex diuer$it ate pöder{is} lignim aëre, aqua, ac oleo: quan
to aqua illa quæ in ligno est grauior aut leuior est aqua font{is} pura &
$ic quantum a\~er{is} ita de diuer $itate ponderum cinerum: quantum ign{is}
& uenantur $ic element a ueriori coniectura: licet præci$io $it $emper
inattingibil{is}. & uti de ligno dictum est: ita de hærb{is}, carnib{us}, &
al{ij}s. _PHILOSOPHVS. N_ullum purum dabile dicitur elem\~etum:
quomodo hoc experimur per $tateram? _MECHANICVS_. Siqu{is}
po$it{is} centum l<007>br{is} terræ in poto te$taceo colligeret $ucce{$s}iue ex hær
h{is} aut $eminib{us} in terram iact{is} pri{us} ponder at{is}, centum libr {as}, &
iterum terram ponderaret: in pauco ip$am in pondere reperiret dimi-
@utam. ex quo haberet: collect {as} hærb{as} põd{us} ex aqua poti{us} habere.
@quæ igitur in terra ingro$$atæ terre$treit atem attr axerũt: & operan
<gap>e in $ole hærbã $unt conden$atæ. $ihærbæ illæ incinerentur: nonne per

<pb><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
coniectur am ex ponderũ omnium diuer $itate attingeres quantum ter-
ræpl{us} c\~etum libr{is} reperires: et illud aquam attul<007>$$e man<007>fe$tum est?
conuertuntur enim elementa unum in aliud per partes: uti experimur
uitro in niue po$ito, aërem in uitro in aquam conden$ari, quam in uitro
fluidam reperim{us}. $ic experimur certam aquam in lapides uert<007>: uti
aquam in glaciem. & uirtutem indur atiuam ac lapidific atiuam cert {is}
fontibus ine$$e: qui impo$ita indur ãt in lapidem. It a etiam fertur aquam
quandamin _V_ngaria reperiri: quæ ob uirtutem uitrioli quæ in ea est,
uertit ferrum in cuprum. ex talib{us} enim uirtutib{us}: con$tat aqu{as} non
e$$e pure elementares, $ed elementat{as}. & delect abile multum e$$et om
nium talium aquarum uariarum uirtutum habere pondera. ut ex diuer
$itate ponderum in aëre & oleo, ad coniectur {as} uirtutum appropin-
quarem{us}. _PHILOSOPHVS. S_ic de terra? _MECHANICVS_.
<mgl>T_erra_.</mgl>
_I_mmo & de terra. quoniam una est fer ax, alia $teril{is}. & in una repe-
riuntur lapides & mineræ, quæ non reperiuntur in alia. _T_errarum igi
tur diuer$arum pondera uaria in aqua, aëre, & oleo $cire multum uti-
le e$$et ad $ecreta naturæ perquirenda, ita ut ex u<007>norum, ceræ, oleorũ,
gummarum, aluminum, $quillarum, porrorum, alliorum & omnium ta
lium, põderum uarietate, uirtutes quæ uariæ ill{is} in$unt aliquaten{us} ue
nari po$$e arbitr or. _E_t toti{us} terræ pond{us}, coniectura a$$equi po$$e-
m{us}. _N_am circunferentia agno$citur & diameter. ex quo haberi pote$t
capacit{as} continentia{qúe}; in numero m<007>lliariorum. igitur numer ato uno
d<007>gito $olido terræ, facile deduci pote$t toti{us} capacitat {is} põd{us}. _PHI_.
_I_n maximo uolumine i$ta u<007>x con$criberentur. _MECHANICVS_.
_E_xperiment al{is} $cientia, lat{as} depo$cit $criptur {as}. quanto enim plures
fuerint, tanto facili{us} de experiment{is} ad artem quæ ex ip$is elicitur
po$$et deueniri. _PHILOSOPHVS. F_orte ad aër{is} pond{us}, etiam
<mgl>A_ër_.</mgl>
aliquando per conie ctur {as} $ubtiles a$cenderetur? _MECHANICVS_.
Si qu{is} in l<007>bra magna, parte una appenderet multam lanam et $iccam
at{que} adunatam, & alia parte lapides u$que ad æquilibrium in loco &
aëre temperato, experiretur aëre ad humid<007>tatem declinante pond{us}
lanæ cre$cere, & aëre ad $iccitatem tendente decre$cere. unde hic tali
differentia aërem ponderaret, at{que} uer<007>$imiles cõie ctur {as} de temporũ
<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
<gap>ut atione faccret. Sic $i qu{is} $ol{is} uigorem uarium attingere cuperét,
in uar{ij}s cl<007>matib{us}: hic $i de fertiliorib{us} agr{is} tam uni{us} quàm alteri-
{us} climat{is} mille grana aut tritici, aut ordei, ponder aret, ex diuer$itate
ponderum experiretur uarium $ol{is} uigorem. numero enim at{que} agro
æque fertili exi$tente: quoad locum quemlibet, differentia nõ ni$i ex $o
le e$$e poterit. Sic etiam differentiam uenaripo$$es uigor{is} $ol{is} in loco
montium & uallium in eadem linea ort{us} & occa${us}. _PHILOSO_.
_N_onne $i qu{is} ex alta turrilapidem cadere $ineret fluente ex $tricto fo-
ramine aqua in peluim, aquam interim effluxam ponder ando, & $imi-
liter ligno æqual{is} magnitudin{is} cadenteidem fecerit: ex diuer$itate
ponderum aquæ ligni et lapid{is}, po$$et ad aër{is} pond{us} deuenire? _ME_.
Siqu{is} in diuer$is æqualib{us} turrib{us} & diuer $is temporib{us} hoc face-
ret, po$$et tandem ad coniecturam pertingere. citi{us} tamen ad a\~er{is}
pond{us} pertingeret per figur arum uarietatem in æqualitate grauita-
t{is}: ut $i libram plumbi in figura $pherica de turricadere $iner\~e, aquã
ex clep$ydra colligendo, et deinde libram $imil{is} plumbi in figur a lata
emitterem $imiliter aquam colligendo, ex diuer$itate ponderum aqua-
rum põd{us} aër{is} attingeretur. experimur enim aues exten$is al{is} fixi-
{us} manere. quia pl{us} de a\~ere occupant. $icut & in aqua citi{us} de$cendit
graue compactum in $pheram, quàm in quadrum exten$um. _E_t forte
adhuc uidetur facili{us} po$$e ponder ari aër. ut $i implerentur æquales
folles æqualiter in diuer $is temporib{us} & loc{is}. ex motu enim illorum
æqualium follium per æquam altitudinem $tillata aqua per clep$ydram
tempore mot{us}, & ea ponderata, ex proportione ponder{is} aquæ ad
aquam uariorum locorum aut temporũ, id agno$cipo$$et facile. $ecun-
dum enim proportionem exce$${us} pondero$ior{is} aquæ e$$et exce$${us} le
uitat{is} aër{is} illi{us} foll{is} $uper aër{is} aquæ min{us} põder ant{is} leuit atem.
immo ponderata clep$ydra, inuento{qúe}; pondere ei{us} uni{us} libræ, quæ
aëre plena obturato cera $uperiore for amine in fundo aquæ $it det\~eta:
$ipond{us} libræ præci$e, $uperpo$itum, clep$ydram in fundo detinet,
præci$e aër clau${us} bil<007>bral{is} est leuitat{is}. $ic potes $cire aër{is} ad aë-
rem in diuer$is loc{is}, tempor<007>b{us}, & regionib{us}, $at{is} propinque leui-
<mgr>F_um{us}_
V_ent{us}_.</mgr>
tatum proportionem. _P_otes & per follem $imiliingenio fumum aut
<pb><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
@entum ponderare. $irepletum aëre $ollem, in fumo, claudende
aërem expir {as}, aperiendo fum{us} follem impleb<007>t: quem ut aërem ponde
rare poter{is}, & periculum facere uter fum{us} an aër leuior, & quanto
leuior & it a de uëto. _P_o$$es & ex motu fumi $tillat{is} aque{is} clep$ydr-
gutt{is} & motuign{is} $ur$um $tillat{is} itidem aquæ clep$ydræ grat{is} leui
tatemign{is} $uper fumum & aërem coniectare. _E_t quæ dicim{us} de clep
$ydr{is} aquatilib{us}: forte meli{us} tentari po$$ent per clep$ydr{as} arena-
les fact{as} ex uitro aut fictili terra, uno foramin{is} meatu in $ummitate,
& uno angu$to in ua$culi fundo, qui clauderetur cera aut digito u${que}
ad momentum quo ponderũ pericula e$$ent facienda. _T_unc aperiendo
angu$tum fundi meatum, & fluentem arenam tempore mot{us} leuium
aut grauium in peluim recipiendo, $iarena ut aqua ponder aretur, ex
pondere arenæ. ad arenam, rerum pondera $at{is} propinqua coniectu-
ra cogno$cerentur. _E_t $icut $uperiorib{us} ingen{ij}s per diuer $itatem fi-
guratum, aër{is} põd{us} po$$et coniectari: ita & aquæ uenaripo$$et, at{que}
econuer$o figur arum uaria capacit{as}. _PHILO. A_udiui quodam in-
<mgl>P_rofundi_-
_t{as}_.</mgl>
$trumcnto uolui$$e nŏnullos mar{is} profunditatem uenari. _MECHA_.
_C_um plumbo fieret formato adin$tar lunæ octo dierum: ita tam\~e quòd
cornu unum $it pondero$i{us}, & aliud leui{us}, & in leuiori pomum aut
aliud leue tali in$trumento appendatur, quòd plumbo in fundũ pomum
trabente, & primo cumpondero$ioriparte terram tangente, & $e $ic
$ucce{$s}iue inclinante: pomum de cornu l<007>beratum $ur$um reuertatur,
habita $cientia per $imile plumbum & pomum in alia aqua notæ pro-
funditat{is}. nam ex diuer$itate ponderum aquæ ex clep$ydra à tempore
proiection{is} plumbi & reuer$ion{is} pomi in diuer $is aqu{is} $citur quæ-
$itum. _PHILO. C_redo tali & al{ij}s mod{is} profunditatem aquarum in
ue$tigari pc$$e. Sed dicito: nõne etiam uelocit{as} mot{us} nau{is} con{ij}ci $ic
<mgl>V_elocit{as}_.</mgl>
poterit? _MECHA. V_t, quo pacto? _PHILO. S_cilicet per proiectio-
nem pomiin aquam ex prora, & fluxum aquæ ex clep$ydra quou$que
<mgl>C_lep$ydra_</mgl>
pomum ad puppim peruenerit, at{que} comparatione põderum aquæ uno
& alio tempore. _MECHA. I_mmoillo, aut alio modo $cilicet per teli
<mgl>A_rc{us}_.</mgl>
balli$tæ uibrationem, & acce$$um nau{is} ad $agittam citi{us} & tardi{us}
<mgl>B_alli$ta_.</mgl>
cum aqua clep$ydræ, _PHILO, S_cientia uiriũ arcuum & balli$tarum

<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
@idetur proportionaliter inquiri po$$e, per fluxum aquæ ex clep$ydra
ab eo puncto tempor{is} quo $agitta diametr aliter $ur$um mittitur &
reuertitur ad terram, ita quòd in diuer $is balli$t{is} æqual{is} $it $agitta?
_MECHA. V_{is} balli$tarum, bombardarum, immo & uentorum uola
<mgr>B_õbardæ_.</mgr>
tum auium $ic & cur$uum hominum, & animalium at{que} uirium, &
<mgr>V_enti_.</mgr>
quicquid $imile dici pote$t: coniecturaliter ex$tatic{is} experiment{is} at{que}
<mgr>V_olat{us}_.</mgr>
fluxu aquæ ex clep $ydra poterit inue$tigari. _PHILOS. Q_uomodo
<mgr>C_ur${us}_.</mgr>
fortitudo homin{is} $cietur? _MECHA. V_ideb{is} quantum ponder{is} in
<mgr>_Robur_.</mgr>
bilance una, po$it{us} homo per attr actionem alteri{us} uacuæ bilanc{is} ad
<mgr>_Fortitudo_.</mgr>
æqualit atem leuare po{$s}it. deinde hui{us} homin{is} pond{us} de pondere
eleuato defalcab{is}, quod $uperest ex grauitate, fortitudin{is} homin{is}
proportionatur. _PHILO. S_ic etiam $pirit{us} homin{is} ponder aripo$-
<mgr>S_pirit{us}_.</mgr>
$et. _MECHA. A_liud est pond{us} homin{is} attr ahent{is} & tenent{is} an-
helitum, aliud expir ant{is}, & aliud uiui, & aliud mortui: & $ic in omni
b{us} animalib{us}. _V_nde pulchrum e$$et h{as} differenti{as} habere annota-
t{as} in diuer$is animalib{us}, & diuer$is hominib{us}, et diuer$is hominum
ætatib{us}: ut ad pond{us} $pirituum uitaliũ coniectura a$cendere po$$et.
_PHILO. N_onne calorem & frig{us}, $iccitatem & humiditatem tem-
<mgr>C_alor_.</mgr>
por{is}, po$$em{us} tali modo uenari? _MECHA. P_o$$em{us} certe. _N_am $i
<mgr>F_rigut_.</mgr>
notauer{is} pond{us} aquæ tempore gelu ante congelationem & po$t, ua-
rium reperies. glaciem enim cum uide{as} $upra aquam natare, $c{is} eam
aqua leuiorem. unde $ecundum frigor{is} inten$itatem. maior est ponde
r{is} uariatio. Sic etiam $i tempore calor{is} aquam expo$uer{is} aëri, pon-
d{us} $ecundum temp{us} uariatur. _A_ut $i lignum uiride põder auer{is}, &
po$t temp{us} aliquot ei{us} pond{us} mut atum reperer{is}, cogno$ces exhoc
frigor{is} & calor{is} exce$$um. $ic & humiditat{is} & $iccitat{is}. _PHIL_.
_N_onne & temp{us} diei ponderari $ic pote$t? _MECHA. S_iaquamex
<mgr>D_ies_.</mgr>
clep$ydra ab ortu ad ortum $ol{is} ceper{is} & ponderauer{is}, iterum flue
re alia die ab ortu fecer{is}, ex proportione ponder{is} effluxæ aquæ ad
primum pond{us} horam & temp{us} diei $cire poter{is}. _PHILO. F_orte
temp{us} anni. _MECHA. I_mmo $iper annum ab ortu ad occa$um per
<mgr>A_nn{us}_.</mgr>
clep$ydram omnium dierum not am $ignauer{is}, poter{is} & diem men-
$is & horam dieiconiectur aliter per $tateram $emper attingere. licet

<pb><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
dieb{us} ill{is} quando parua est breuit{as} earundem, uariatio min{us} certæ
<mgl>M_ot{us} or_-
_bium_.</mgl>
quàm al{ij}s. _PHILO. V_ideo tali ingeniou${que} ad motum corporum cœ
le$tium pertingipo$$e, ut Nembroth feci$$e & Hipparch{us} $crip$i$$e
<mgl>N_embroth_
H_ippar_-
_ch{us}_.</mgl>
feruntur. _MECHA. R_ecte ais: licet tunc op{us} $it d<007>lig\~etiratiocinatio-
ne. _N_am $iqu{is} in linea meridionali, $tella fixa not ata, ex clep$ydra
aquam u${que} ad $tellæ reditum colligeret, faceret{qúe} $imiliter de $olë ab
ortu ad ortum, hic motum $ol{is} ad orientem ex diuer $itate minoritat{is}
ponder{is} aquæ mot{us} $tellæ de linea meridiana u${que} ad reditum ad ean-
dem, & motum $ol{is} de ortu ad ortum reperiret. nam quanto mino@
e$$et, tanto in compar atione ad pond{us} toti{us}, mot{us} minor e$$et in or-
dine ad circulum æquinoctialem, non zod<007>acum qui $uper polos mundi
non e$t de$cript{us}, $ed $uos. Sic $i qu{is} per eandem $tellam expeririuel
let quantum $ol mot{us} e$$et in quindecim dieb{us}, hoc eodem modo ex ua
ria di$tantia ort{us} $ol{is} in ordine ad $itum $tellæ in linea meridiana face
re po$$et. puta $ihodie di$tantia $it{us} $tellæ in linea ab ortu $ol{is} in clep
$ydra reperitur in proportione aliqua ad põd{us} aquæ toti{us} reuolutio
n{is} $tellæ, et iterum in quindecim dieb{us} alia proportio: ex diuer$itate,
mot{us} reperiretur, et $emper in æquinoctiali. _PHILO. P_ote$t ne per
hanc uiam mot{us} in zodiaco reperiri? _MECHA. P_ote$t certe per mo
tum $ol{is} de meridie in meridiem, & de oriente ad orientem, & de ori
ente ad occa$um. _E_x ill{is} enim different{ij}s declinatio zodiaci ab æqui-
noct<007>al<007>attingeretur. _PHILO. Q_uid de uarietate mot{us} qui ex Ec-
<mgl>M_ot{us} Zo_
_diaci_.</mgl>
centrico dicitur euenire? _MECHA. E_tille quidem reperietur, quando
per annũ inæqualit{as} in zodiaco in æqualib{us} dieb{us} reperietur. _N_on
<mgl>E_cc\~etrici_.</mgl>
enim in æquali dierum numero $ol de æquinoctiali per æ$tatem mot{us}.
ad æquinoctialem redit, $icut in hyeme ubi citi{us}. _N_am non tot d<007>eb{us}
inueniretur de libra ad arietem, $icut de ariete ad l<007>bram peragra$$e.
Ex qua differentia pateret eccentric{us}, $iue paruus epicycli circul{is}, ex
differentia mot{us}. _PHILOS. Q_uid de magnitudine corpor{is} $ol{is}
<mgl>M_agnitu_-
_do $ol{is}_.</mgl>
_MECHA. E_xpondere aquæ fluent{is} clep$ydræ ab initio ort{us} $ol{is}
in æquinoctiali, quou${que} tot{us} $it $uper horizontem, in habitudine ad
aquam reuolution{is} $tellæ $citur propinqua habitudo magnitudin{is} cor
por{is} $ol{is} ad $pheram $uam. _P_ote$t tamen aliqu{is} alia uia ei{us} quanti-

<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
tat\~e uenari in eclyp$ib{us} $olar<007>b{us}. _PHILOSOPHVS. Q_uomodo?
_MECHANICVS. M_otum lunæ experimur eo modo quo $ol{is}. _D_e-
inde ex eclyp$i & motu ei{us} per umbram terræ uenamur magnitudi-
nem lunæ in orà<007>ne ad terræ umbram uariam: ex quib{us} mediã con{ij}ci
m{us} proportionem e$$e magnitudin{is} ad terram. _D_einde ex motu lunæ
& eclyp$i $ol{is}: uenamur $ol{is} àterra d<007>$tantiam & magnitudinem,
$ubtili ingenio, coniecturaliter tamen. _PHILOSOP. P_er ea quæ
narra$ti uidetur quòd omnes motuum diuer $itates at{que} eclyp$es lumina
rium, immo omnium planetarum progre{$s}iones, $tationes, retrograda-
tiones, directiones, eccentricitates{qúe} attingere po$$es eodem & unico
ingenio $tateræ & clep$ydræ. _MECHANICVS. I_ta & tu facies, $i
$ubtiliter differenti{as} colligere $atag{is}. _PHILOSOPHVS. Q_uid
autem deiudic{ij}s a$trorum? _MECHANICVS. P_uto & ex uarieta-
<mgr>E_clyp$es_.</mgr>
te ponderum aquæ uni{us} & alteri{us} anni, & cert{is} al{ij}s d<007>ffer\~et{ij}s pon
<mgr>I_udicia_
_a$trorum_.</mgr>
derum lignorum & hærbarum, at{que} granorum frumenti, po$$e con{ij}ce
re futurã fertilitat\~e aut $terilitatem ex præterit{is} experiment{is} citi{us}
<mgr>F_ertilit {as}_
_Sterilit{as}_
B_ella_
P_e$t{is}_.</mgr>
quàm ex motu a$trorum. _N_am $i in martio pond{us} reperitur in certo
gradu aquæ & aër{is} at{que} lignorum, ex terra $equitur fertilit{as}s. $i$e-
c{us}, $equitur $terilit{as}. aut mediocrit{as}. Sic etiam, de bell{is}, pe$te, & $i-
mil<007>b{us} omnib{us} communib{us}. _E_t hæc radix e$t, ubide h{is} $ecund{is}
cau$is iudiciũ $tellarũ uenamur, $icuti ex medullarum increment{is} &
decrem\~et{is} in animalib{us}, pi$cib{us}, & cancr{is}, arborib{us} quo{que} ac iun
c{is} lunæ ætatem, & per fluxum mar{is}, ei{us} $itum uenamur. _PHILO_.
_A_udiui ex _N_ili inũdatione et defectu, _A_egyptios anni di$po $ition\~e præ
uidere. _MECHANICVS. N_ulla est regio quin $i aduerteret, con$i-
milia iudicia reperiret, quemadmodum ex pinguedine pi$cium et repti
lium in principio hyem{is}, frig{us} magnum & dur abile con{ij}cim{us}, con-
tra quod, natura $agax in animalib{us} prouidet. _PHILOSOPHVS_.
_Q_uid de quæ$tionib{us} quæ fiunt a$trolog{is}, anne tuo ingenio reperiri
<mgr>Q_uæftio_-
_nes a$tro_-
_logorum_.</mgr>
po$$et æqua ad omnes re$pon$io? _MECHA. E_t $i nonæqua, po$$et
tamen puto (ut me hic pure probesidiotam) fieri aliqua. quomodo au-
tem conicctura fieripo$$et ad interrogata, inqui$itione magna indiget.
nec est conueniens modus l<007>br{is} in$cribi: licet for ta{$s}{is} re$pondens, pon

<pb><rh>DE STATICIS EXPERIMENTIS</rh>
d{us} re$pon$ion{is} non po{$s}it colligere, ni$i ex pondere interrogation{is}.
_I_ncitatio etenim, quæ$tionem mouent{is} ad interrogãdum, ex præui$io-
ne aliqua futurieuent{us}, mota e$$e uidetur. licet unde mot{us} $it non uide
at. $icut qui in oculo aliquid $entit quod non uidet: inue$tigat ab al<007>o, {us}
uideat quia læ$it. _PHILOSOPHVS. A_rbitror te dicere uelle qu\~e-
admodũ in rota pythagorica ex uaria combinatione nomin{is} interro-
<mgl>R_ota py_-
_thagorica_</mgl>
gant{is}, matr{is}, horæ d<007>ei, ac lumin{is} lunæ: traditur mod{us} re$pon$aue-
nandi. aut $icut uates ex $ortib{us} aut lectione ca$uali librorum $ybilli-
norum, aut p$alter{ij}, aut domib{us}, uel geomantic{is} figur{is}, aut auiune
<mgl>G_eomãtia_</mgl>
garritu, $eu flammæ ign{is} flexione, aut relatione tert{ij}, aut aliquo alio
ca$uali interuentu, iudicium $umendum. _MECHANICVS. F_uerunt
qui ex collocutione quàm cum interrogante habebant in referend{is} no
u{is}, de patriæ di$po$itione uenabantur indirecte re$pon$ionem, qua$i
$pirit{us} impul$iu{us} $e in colloqu{ij}s longiorib{us} manife$taret. Sienim ad
tri$tia uergeba@t colloquia, tal{is} putabatur rei euent{us}. $ietiam ad læ-
ta, lætus putabatur. _E_go autem ad faciem, ue$tes, motum oculorum, for
mam uerborum, at{que} ponderum, $ortem rerum qu{as} iubeo interrogan
tem iter at{is} ad me deferri uic<007>bus attendens, coniectur {as} formaripo$$e
con{ij}ciebam. _P_recio$iores tamen ab illo, cui quid uerius impræmedita-
te <007>ncidit, in quo præ$agus quidam $piritus loqui uideretur. _A_rbitror
tamen nec in illa re, artem po{$s}<007>bilem, nec habentem iudicium communi
care po$$e, nec $apientem c<007>rca i$ta uacare debere. _PHILOSOP_.
_O_ptime a{is}. _R_efert enim $anctus _A_ugu$tinus hominem bubulum $uo
tempore fui$$e, cuimentium patebant cogitationes, & fures detegebat,
& alia ab$condita patefaciebat miro modo, licet leui{$s}imus fui$$et &
minime $api\~es _MECHANICVS. S_cio me $æpe multa prædixi$$e uti
$piritus dedit, & cau$am penitus ignorabam. tandem uidere ui$us $um
graui uiro non licere ab${que} cau$a loqui, et po$thac $ilui. _PHILOSO_.
_P_o$tquàm igitur $at{is} de h{is} a$trorum motibus dictum uidetur? de mu$i
c{is} etiam al<007>quid ad{ij}cito. _MECHANICVS. A_d mu$icam enim $ta
<mgl>M_u$ica_.</mgl>
tica exper<007>menta util<007>{$s}ima $unt. _N_am ex diuer$itate ponderum, cam-
panarum duarum, tonum re$onantium, $citur in qua harmoniæ pro-
portione tonus con$i$tat. Sic etiam de fi$tularum pondere, ac aquarum
<mgl>F_i$tulæ_.</mgl>
<pb><rh>DIALOGVS.</rh>
fi$tul{as} implentium: $citur proportio diapa$on, diap\~ete ac diate$$eron,
atq; omnium harmoniarum qualitercunq; formabilium. Similiter ex
pondere malleorum, ex quorum ictu $uper incudem aliqua oritur har-
<mgr>M_alle<?>i_.</mgr>
monia, ac guttarum de rupe in $tagnum $tillantium uarios phthongos
facientium, & tibiarum ac omn<007>um in$trumentorum mu$ical<007>um, ratio
præci$ius $tatera attingitur. _PHILOSOPHVS._ Sic & uocum &
<mgr>V_oces_
C_ãtilenæ_.</mgr>
cantilenarum. _MECHANICVS._ _I_mmo generaliter omnes harmo-
nicæ concordantiæ: perpondera $ubtili{$s}ime inue$tigantur. immo pon-
<mgr>A_micitiæ_.
O_dia_.</mgr>
dusrei, est proprie harmonica proportio ex uaria combinatione diucr
$orum exorta. immo amicitiæ & inimicitiæ animalium & hominum
<mgr>S_anitæ<?>_.
A_cgritu-_
_do_.</mgr>
ciu$dem fpeciei ac mores, & quicquid tale, ex harmonic{is} concordan-
t{ij}s, & ex contrar{ij}s d<007>$$onant{ij}s pondcratur. Sic & $an<007>t {as} bomin{is}:
harmonia ponderatur, atq; oppo$ito harmoniæ infirmit {as} immo leui-
<mgr>L_caitas_.
G_rauit{as}_.
P_rud\~etia_.
S_impl<007>ci-_
_t{as}_.</mgr>
t{as} & grauit{as}, prudentia et $implicit {as}, & multa talia:$i $ubtil<007>ter ad
uert{is}. _PHILOSOPHVS._ _Q_uid cen$es de geometria? _MECHA._
Arbitror proportiones propinqu{as} circuli & quadrati, & alia omnia
quæ ad differentiam capacitat{is} fpectant, aptius per pondera quàm ali
ter experiripo$$e. nã$ifeceris uas columnare, notæ diametri & altitu
<mgr>G_eome-_
_tr<007>a_.</mgr>
dinis: & aliud cubicum eiu$d\~e diametri & altitudinis: & utrunq; aqua
impleueris & ponder aueris: nota tibierit ex diuer $itate ponderum in
<mgr>C_irculus_
_quadratũ_
_& aliæ $i-_
_guræ_.</mgr>
$cripti quadrati ad circulum cui in$cribitur proportio. & per hoc pro
pinqua coniectura nota erit circuli quadratura, & quicquid circahoc
$cire cupis. Sic $idu{as} receperis lamin{as} penitus æquales, & unam in
orbem flexeris u{as} columnare efficiendo, & aliam in quadr atum u{as}
<mgr>V_a$a._
M_achinæ_.</mgr>
cubicum con$tituendo, & aqua ua$a ip$a impleueris, $cies ex diffeen-
tia ponderum d<007>fferentiam capacitatis circuli, & quadrati, æqualis pe
ripheriæ. _I_ta $i plures tales lamin{as} habueris, poteris in trigono, pen-
tagono, hexagono, & ita deinceps capacitatis diffeer\~eti{as} inue$tigare.
Similiter pondere peruenire poteris ad artem capacitatum ua$orum
qualiumcunq; figurarum, ac ad in$trumenta men$ur andi & ponderan
di. quomodo $tateræ fiant, quomodo una libra eleuat mille per di$tanti-
am à centro, & uarium de$cen$um rectiorem & curuiorem, ac quomo
do omnia $ubtilia nauium in$trumenta ac macbinarum fieri debeant.</p>

<pb><rh>DE STATICIS EXPERI. DIALO.</rh>
<p IT>_V_nde arbitror bãc$taticam experientiam ad omnia geometrica peruti
lem e$$e. _P_otes & ponderare $iuis, & $i paulo es curio$ior, numerum
capillorum, frondium, granorum, arenarum unius mod{ij} & quarum-
<mgl>C_apilli_.
F_rondes_.
G_rana_.
A_renæ_.</mgl>
cunq; rerum, $i in exigua quantitate pon{as} in $tatera, & notes põdus,
& numeresilla. Deinde totum ponderes. _E_x proportione totius pon-
deris ad partem, proportionem agno$ces numeri ad numerum uer<007>$imi
liconiectura & propinquitate. _PHILOSOPHVS._ Satis nunc ex-
plana$ticau${as}, cur rerum pondera opt{as} per $tateram capi, et $eria-
tim & multipliciter con$cribi. namq; ueri$imile est librũ <007>llum
utili{$s}imum fore, atq; apud magnos $ollicitãdum e$$e, utin
diuer$is prouinc{ij}s cõ$ignentur & comportentur
in unũ, ut ad multa nobis ab$condita facilius
perducamur. ego quoq; non ce$$abo
ut fiat, ubiuis g\~etium prome<?>
uere. _MECH._ Sime
am{as} diligens
e$to, &
uale.</p>
<fig/>

<pb>
<h>SEXTI IVLII
FRONTINI VIRI CONSVLA-
_r{is}, de Aquæductib{us} urb{is} Romæ,_
LIBER PRIMVS.</h>
<p it>_CVM OMNIS RES AB IMPE-_
ratore delegata intentiorem exigat curam,
& me $eu natur al{is} $olicitudo, $eu fides $e-
<mgr>N_atural{is}_
_$olicitudo_.</mgr>
dula non ad diligentiam modo, uerũ ad amo
rem quo\’q; commi$$æ in$tigent, $itque mihi
nunc ab _N_erua _A_ugu$to, ne$c<007>o dilig\~etiore
an amantiore _R_eip. _I_mperatore, aquarum
iniunctum offic<007>um, tum ad u$um, tum ad
$alubritatem, aq; etiam ad $ecuritatem urb{is} pertinens, admini$tratum
per principes $emper ciuitat{is} no$træ uiros, primum ac poti{$s}<007>mum exi
$t<007>mo, $icut in cæter {is} negoc{ij}s in$titueram, no$ce quod $u$cepi. _N_eque
enim ullum omn{is} act{us} certi{us} $undamentum crediderim, quàm quæ
<mgr>F_undam\~e_
_tum_.</mgr>
facienda quæ\’q; uitanda $int po$$e decernere. _N_am quid uiro taminde-
corum & intolerabile, quàm delegatum officium ex adiutorum agere
<mgr>D_elegatũ_
_op{us} ex_
_al{ij}s agere_</mgr>
præcept{is}, quod fierinece$$e est, quoties imperitia præce{$s}it ei{us} cui de-
cernitur, u${us} quor um & $i nece$$ariæ partes $unt, tamen ad mini$teri
um ut man{us} quædam & in$trumentum agent{is}, e$$e debent. _Q_uapro
pter ea quæ ad uniuer$am rem pertinentia contr abere potui, more iam
per multa mihi officia $eruato, in ordinem & uelut in corp{us} deducta
in hunc _C_ommentarium contuli, quem pro formula admini$tration{is} re
fpicere po$$em. In al{ij}s autem libr{is}, quos po$t experimenta & u$um
compo$ui, antecedentium res acta est, in hoc uero & in $equentium,
cui{us} forta$$e pertinebit & ad $ucce$$orem utilit{as}. Sed cum inter ini-
tia admini$tr ation{is} meæ $cript{us} $it, in prim{is} ad me am in$titutionem
regulam\’q; proficiet, ac ne quid ad toti{us} rei pertinens notitiam præter-
mi$i$$e uidear, nomina primum aquarum, quæ in urbem _R_omam influ-
<mgr>A_quæ quæ_
R_omæ_
_$unt_.</mgr>
unt ponam, tum per quos quæq; earum, & quib{us} con$ulib{us}, et quoto
po$t urbem conditam anno perductæ $int, deinde qu<007>b{us} ex loc{is} & à
<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
quoto miliario duci cœpi$$ent, quantum $ubterr aneo r<007>uo, quantum
$ub$tructione, quantum opere arcuato, po$tea, altitudinem, cui{us}\’q; mo
dulorum\’q; rationem & ab ill{is} erogationes quantum extra urbem,
quantum intra qu{is}\’q; mod{us} cui\’q; regioni pro $uo modulo unaquæ\’q;
aquarum $eruiat, quot ca$tella publica priuata\’q; $int, & ex h{is}, quan-
tum pubilc{is} operib{us}, quãtum munerib{us} ita enim cultiores appellant,
quantum lacub{us}, quantum nomine _C_æ$ar{is}, quãtum priuatorum u$ui
beneficio princip{is} detur. quòd i{us} tuendarum $it earũ, qua cõtumaces
afficiat pœna, lege, Senat{us} con$ult{is}, & mãdta{is} principum irrogata.</p>
<p it>_AB V_rbe condita per annos. ccccxli. cõtenti fuerunt _R_omant u$u
aquarum, qu{as} aut ex _T_yberi, aut ex pute{is}, aut ex fontib{us} hau<?>
riebant, _F_ontium memoria cum $anctitate adhuc extat, & colitur. _S_alu<?>
britatem enim ægr{is} corporib{us} afferre creduntur, $icut. _C_. _A_mara-
n{us} _A_pollinar{is} meminit. _N_unc autem in urbem influunt aquæ _A_ppia,
<mgl>N_omima_
_aquarum_.
A_ppia_
_aqua_.</mgl>
_A_nio uet{us}, _M_artia, _T_epula, _I_ulia, _V_irgo, _A_l$ietina quæ eadem uocatur
_A_ugu$ta, _C_laudia, _A_nio nou{us}, _A_ppia. _M_. _V_alerio maximo. _P_. _D_ecio
murena. _COSS._ anno. xx. po$t initium Samnitici belli induct a est ab
_A_ppio _C_laudio _C_ra$$o cen$ore, culipo$tea _C_æco fuit cognomen, qui &
uiam _A_ppiam à porta _C_apena u$q; ad urb\~e _C_apuam muniendam cura
uit. _C_ollegam habuit. _C_. _F_abium, cui ob inqui$tt{as} ei{us} aquæ uen{as}, _V_e
<mgl>F_abius_ V_e_
_nox_.</mgl>
noc{is} cognomen datum est. _S_ed {is} quia intra annum & $ex men$es de-
cept{us} à collega tanquàm idem facturo abdicauit $e à cen$ura, nomen
aquæ ad _A_pp{ij} tantum honorem pertinuit, qui mult{is} tergiuer$ationi-
b{us} extraxi$$e cen$urã traditur, donec & uiam et hui{us} aquæ ductũ con
$ummaret. _C_oncipitur _A_ppia in agro _L_ucullano uia _P_ræne$tina, inter
miliarium. vi &. v<007>{ij}. diuerticulo $ini$tror${us}. pa$$uũ. dcclxxx. _D_uct{us}
ei{us} habet longitudin\~e à capite u$q; ad Salin{as}, qui loc{us} est ad portam
_T_rigeminam pa$$uum undecim milium centum nonaginta, $ubterr aneo
riuo pa$$uum undecim milium centum triginta, $ub$tructione & $upra
terram opere arenato proxime ad portam _C_apenam pa$$uum. lx. lun-
gitur ei ad Anionem ueterem in confinio hortorum _T_orquatinorum.
_A_l$ietinæ _A_ugu$tæ ramum ab miliario <221> in $upplementum ei{us}
addito cognomento decem gemellorum. _H_icuia _P_ræne$tina ad milia

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
ad miliarium $extum diuerticulo $ini$tror${us} pa$$uum. dcccclxxx. pro-
k<?>ime uiam _C_ollatiam accipit fontem, cui{us} duct{us} u${que} adgemellos ef-
ficit riuo $ubterraneo pa$$uum. 6. mil. ccclxxx. _I_ncipit di$tribui _V_et{us}
<mgr>A_nìoue-_
_t{us}_.</mgr>
_A_nio uico _P_ublic{ij} ad portam _T_rigeminã, quiloc{us} _S_alinæ appellan-
tur, po$t annos. xl. quàm _A_ppia perducta est anno ab urbecondita.
<mgr>S_alinæ_.</mgr>
cccclxxxix. _M_. _C_uri{us} _D_entat{us}, qui cen$ur am cũ. _L_. _P_apirio cur$ore
ge{$s}it anion{is} quinunc dicitur uet{us}, aquam perducendam in urbem cx
mannub{ij}s de _P_yrrho capt{is} cur auit, _S_purio. _G_arbilio. _L_. _P_apirio.
_COSS. I_tem po$t biennium deinde actum est in $enatu de con$umm\~edo
ci{us} aquæ opere. _I_taque po$t annum nonum _M_inuti{us} _P_rætor edidit edi
ctum. _T_um ex $enatu$cõ$ulto _D_uumuiri aquæ perducendæ creati, _C_uri
{us} & _F_ului{us} _F_lacc{us} locauer ant. _C_uri{us} intra quintum diem quàm erat
_D_uumuir creat{us} dece{$s}it. gloria perductæ pertinuit ad _F_uluium. _C_onci
pitur _A_nio uet{us} $upra _T_ibur. xx. miliario extra portã _R_aranam, ubi
partim in _T_yburtinum di$tribuitur u$um. _D_uct{us} ei{us} habet longitudi-
nem ita exigente libr amento pa$$uum. xl{ij}. milium. ex eo riu{us} est
$ubterrane{us} pa$$uum. xli{ij}. milium. ccxcy{ij}. _S_ub$tructio $upra<?>
terram pa$$uum.dcc{ij}. _V_ige$imo primo anno. po$t annos. cxxv{ij}.
id est, anno ab urbe condita. dcyi{ij}. _S_eruio _S_ulpitio _G_alba &
_L. A_urelio _C_otta _COSS_. cum _A_ppiæ _A_nion{is}\’q; duct{us} uetu$tate qua$-
$atipriuatorum etiam fraudib{us} interciperentur, datum est à $enatu<?>
negocium. _M. T_itio, quitum _P_rætor inter ciues & peregrinos i{us} dice
bat, eorum ductuum reficiendorum & uindicandorum. & quoniam
incrementum urb{is} exigere uidebatur ampliorem modum aquæ eidem
mandatum à Senatu est ut curaret quaten{us} ali{is} aqu{as} po$$et in urb\~e
perduceret & ampliores duct{us} faceret Reipub. cau$a tertio miliario
opera fabrorũduxit, cui ab authore _M_artiæ nom\~e est. _L_egim{us} apud
<mgr>M_arti@_
_aqua_.</mgr>
_F_ene$tellam in hæc opera _M_arco decretum $e$tertium. IIII & octin-
genta, $ed quoniam ad con$ummendum negocium non $ufficiebat, ’$ta-
tuit _S_enat{us} _P_rætur am in alterum annum prorogari. _E_od\~e tempore
_D_ecemuiridum al{ij}s ex cau$is libros Sybilinos in$piciũt inueni$$e dicun
tur nõ e$$e aquam _M_artiam, $ed _A_nienem, de hoc enim con$tanti{us} tra
ditur in _C_apitolium perduc\~edam, de\’q; care in _S_enatu à _L_epido pro col
<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
legauerba faciente, actũ _A_pppio _C_lau. _Q_. _C_ecilio. _COSS_. eandem{qúe}
po$t annum tertium à. _L. L_entulo retractatam, _C. L_ælio, _Q_u. _S_eru<007>-
lio _C_OSS. $edutroq; tempore uici$$e gratiam _M_arci _T_<007>t{ij}, atq; <007>ta e$$e
in _C_apitolium aquã perductam. _C_oncip<007>tur _M_artia uia _V_aler<007>a ad mi-
liarium. xxxi{ij}. diuerticulo euntib{us} ab urbe _R_oma dextror${us} mil<007>um
pa$$uum trium uilla _S_ublacen$i, atq; $ub _N_erone principe primum $tra
ta ad miliarium trige$imumoctauum $ini$tror${us} intra $pacium pa$$u-
um ducentorum finita $ub$tructionib{us} penè $tatim $tagnino colore
præuiridi. _D_uct{us} ei{us} habet longitudinem à capite ad urbem pa$$uum
lx. milium. dccx. & $em{is}. _R_iuo $ubterraneo pa$$uum. lii{ij}. milium. cc-
lxv{ij}. $em{is}, _O_pere $upraterram pa$$uũ. v{ij}. mil<007>ũ. ccccxl<007>{ij}. _E_olon-
gi{us} ab urbe plur<007>b{us} loc{is} priuat{is} & publ<007>c{is} et. _D_. uall{is} opere ar-
cuato pa$$uum. cccclxi{ij}. propi{us} urbem à $eptimo miliario $ub$tru-
ctione pa$$uum. clxxxvi{ij}. _R_eliquo opere arcuato pa$$uum. vi. mili-
um. cccclxx. _C_n. _S_eruili{us} _C_epio & _L. C_a{$s}i{us} _L_ongin{us}, qui _R_auilla
appellat{us} est, _C_en$ores, anno po$t urb\~e conditam. dcxxv{ij}. _M. P_lau-
tio _H_ip$apone. _F_ul. _F_lacco _C_on$ulib{us} aquam quæ uocatur _T_epula ex
<mgl>T_epula_
_aqua_.</mgl>
agro _L_ucullano, quem quidã _T_u$culanũ credunt _R_omã & in _C_apitoli-
um adducendãcurauerũt. _T_epula conc<007>pitur uia _L_atina ad. xi. miliari
um diuerticulo euntibus ab _R_oma dextror$us milium pa$$uum duum,
inde riuo $uo in _V_rbem perducebatur _I_ul<007>æ po$t mixta, _N_am _A_grippa
ædil{is} po$t primum con$ulatum _I_mperatore _C_æ$are _A_ugu$to. _M. L_e-
lio _V_olcatio _C_OSS. anno po$t urbem conditam. dccxix. ad miliarium
ab urbe. x{ij}. uia _L_atina euntibus ab _R_oma dextror $us milium pa$$uum.
x{ij}. alterius{qúe} propri{as} uires collegit & _T_epulæ riuum intercepit, ac-
qui$itæ{qúe} ab inuentore nomen _I_uliæ est datum. _I_ta tamen diui$a eroga-
tione ut maneret _T_epulæ appellatio. _D_uctus _I_uliæ efficit longitudinem
<mgl>I_ulia aqua_</mgl>
pa$$uum xv. milium. ccccxxvi. _O_pere $upra terram pa$$uũ. v{ij}. mili-
um ex eo in proxim{is} urb{is} loc{is} à. _v_{ij}. miliario $ub$tructione pa$$uum
dxx_v_i{ij}. _R_eliquo opere arcuato pa$$uum. vi milium. cccclxx{ij}. _P_ræter
caput _I_uliæ transfluit aqua quæ uocatur _C_rabra. _H_anc _A_grippa emi-
<mgl>C_rabra_.</mgl>
$it, $eu quia u$um improbauerat, $eu quia _T_u$culan{is} po$$e$$orib{us} rel<007>n
quendam credebat. _E_a namque e$t quam omnes u<007>llæ tractus eius per

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
uicem indies, modulos\’q; certos di$pen$atam accipiunt, $ednon cadem
moderatione. _A_quar{ij} no$tri part\~e maximã ei{us} $emper in $upplemen
tũ _I_uliæ uind<007>cauerunt, nec ut _I_uliã augerent, quã hauriebant largi\~edo
comp\~ed{ij} $ui gratia. _E_xclu$aergo est _C_rabra et tota iu$$u _I_mperator{is}
reddita _T_u$culan{is}, quinunc for$itãnõ $ine admiratione eã $umũt, igna
ricui{us} cau$a in $ol<007>tam abundantiã habeant, _I_ulia autem reuocat{is} de-
riuationib{us} per qu{as} $ubripiebatur modum $uum, quàmu{is} not abili $ic
citate $eruauit. _E_od\~e anno _A_grippa duct{us} _A_ppiæ _A_nien{is} _M_artiæ pe-
nè delap$os re$tituit, & $ingular<007> cura complur<007>b{us} $ali\~etib{us} aqu{is} in-
$truxit urbem. _I_dem cũ iam tertiũ con$ulfui$$et. _C. S_entio. _S_p. _L_ucre-
tio _COSS_. po$t annum. xi{ij}. quàm _I_ul<007>am deduxer at _V_irgin\~e in agro
<mgr>V_irgo_
_aqua_.</mgr>
quo{que} _L_ucullano collectam _R_omam perduxit. _D_ies quo primum in ur
bem re$ponderit. _v_. iduum _I_un{ij} inuenitur _V_irgo appellata. quòd quæ-
rentib{us} aquam mil<007>tib{us} puella uirguncula qua$dam uen{as} mõ$trauit,
qu{as} $ecuti qui foder ant ingentem aquæ modum inuenerunt. _A_edicula
fonti appo$ita hanc uirginem pictura o$t\~edit. _C_oncipitur ergo uia _C_ol-
latia ad miliarium octauum palu$trib{us} loc{is}, _S_ignino circuniecto con-
tinendarum $caturiginum cau$a. _A_diuuat{us} ex complurib{us} al{ij}s ac-
qui$itionib{us} uenit per longitudinem pa$$uum. xii{ij}. milium. c_v_. exeo
riuo $ubterraneo pa$$uum. xi. mil<007>um. dccclx_v_. $upraterrã per pa$${us}
_M_ccxl. ex eo $ub$tructione riuorum loc{is} complurib{us} pa$$uum. dxl.
opere arcuato pa$$uum. dcc. acqui$itionũ duct{us} riui $ubterranei effi-
ciunt pa$${us}. _M_cccc_v. Q_uæ ratio mouerit _A_ugu$tum prouid\~eti{$s}imum
principem producendi _A_l$ietinam aquam, quæ uocatur _A_ugu$ta, non
<mgr>A_l$ietina_
_in$alubr{is}_</mgr>
$at{is} per$p<007>cio nulli{us} gratiæ, immo & parum $alubrem & nu$quàm
in u${us} populi flu\~etem, ni$i forte cum op{us} _N_aumachiæ aggrederetur,
ne quid $alubrior<007>b{us} aqu{is} detraheret, hanc proprio opere perduxit.
& quod _N_aumachiæ cœperat $upere$$e hort{is} $ubiac\~etib{us} et priuato
rum u$ib{us} adirrigandum conce{$s}it. _S_olet tamen ex ea in tran$tiberina
regione quotiens pontes refic<007>untur & à citeriore ripa aquæ ce$$ant
exnece{$s}itate in $ub$idium publicorum $alientium dari. _C_oncipitur ex
lacu _A_l$ietino uia _C_laudia miliario. xii{ij}. diuerticulo dextror ${us} pa$$u
um. _v_i. m<007>l<007>ũ _D. D_uct{us} ei{us} efficit long<007>tudinem pa$$uũ uigintiduum

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
milium $eptuaginta duorum opere arcuato. pa$$uum. _CCCL VIII_
_I_dem _A_ugu$t{us} in $upplementum _M_artiæ quotiens $iccitates egerent
auxilio aliam aquam eiu$dem bonitat{is} opere $ubterraneo perduxit
u$q; ad _M_artiæ riuum quæ abinuentore appellatur _A_ugu$ta. _N_a$citur
<mgl>A_ugu$ta_
_aqua_.</mgl>
ultra fontem _M_artiæ cui{us} duct{us} donec _M_artiæ accedat efficit pa$${us}
dccc. _P_o$thos. _C. C_æ$ar, qui _T_iberio $ucce{$s}it, cum parum & public{is}
u$ib{us} & priuat{is} uoluptatib{us}. _v_{ij}. duct{us} aquarũ $ufficere uideren
tur, altero imper{ij} $uianno. _M. A_qu<007>lio _I_uliano. _P. N_onio a$prenate.
_C_OSS. anno urb{is} conditæ. dccxc. duos duct{us} inchoauit, quod op{us}
_C_laudi{us} magnificenti{$s}ime con$ummauit, dedicauit{qúe} _S_ulla & _T_utiano
_C_OSS. anno po$t urbem conditam. dccc. _S_exto _k_alendarum _A_ugu-
$tarum. _A_lterinomen quod ex fontib{us} _C_erulo & _C_urtio perduceba-
tur, _C_laudiæ datum, hæc bonitate proxima _M_artiæ. _A_lter a quoniam
<mgl>C_laudia_
_aqua_.</mgl>
duæ _A_nien{is} aquæ in urb\~e fluere cœperant. ut facili{us} appellationib{us}
digno$cer\~etur, _A_nio nou{us} uocaricœpit. & quòd ill{as} omnes præce$$e
rat prior _A_nio, cognomen eiueter{is} est adiectum. _C_laudia concipitur
uia _S_ublacen$iad miliariũ. xxxvi{ij}. diuerticulo $ini$tror${us} intra pa$-
${us}. ccc. ex fontib{us} duob{us} ampli{$s}im{is} & $pecio$is cerulo{qúe}, qui à $i-
militudine appellat{us} est, & _C_urtio accipit, & eum font\~e qui uocatur
_A_lbudin{us} tantæ bonitat{is}, ut _M_artiæ quo{que} adiutorio quoties op{us} est
ita $ufficiat, ut adiectione $ui nihil ex qualitate ei{us} mutet, _A_ugu$tæ fons
quia _M_artiam $ibi $ufficere apparebat in _C_laudiã deriuat{us} est manen
te nihilomin{us} præ$idiario in _M_artiam, utita demum claudiam aquam
adiuuaret _A_ugu$ta, $ieam duct{us} _M_artiæ non caperet. _C_laudiæ duct{us}
habet lõgitudinem pa$$uum. xlv<007>. miliũ. _E_xeoriuo $ubterraneo pa$$u
um. xxxvi. miliũ. ccxxx. opere $upraterram pa$$uum. x. milium. lxxxi.
ex eo opere arcuato in $uperiori parte plurib{us} loc{is} pa$$uum trium
milium &. lxxvi. & prope urbem à. v{ij}. miliario $ub$tructione riuo-
rum per pa$${us}. dcix. opere arcuato pa$$uum vi. milium. ccccxci. _A_nio
<mgl>A_nio no_-
_u{us}_.</mgl>
nou{us} _S_ublacen$i uia ad miliarium. lx{ij}. in $uo riuo excipitur ex flumi-
ne quod cum terr {as} cult {as} circum $e habeat $oli pingu{is}, & inderip{as}
$olutiores, etiã $ine pluuiarum iniuria limo$um & turbulentum fluit,
ideo{qúe} à faucib{us} duct{us} interpo$ita e$t pi$cina limariaubi inter amnem

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
& $pecum con$i$teret & liquaretur aqua. _S_ic quo{que} quotiens hymbres
$uperueniunt turbida peruenit in urbem, _I_ungitur ei riu{us} hercula-
ne{us} oriens eadem uia ad miliarium. xli{ij}. è regione fontium _C_laudiæ
<mgr>H_erc<007>da_-
_ne{us}riu{us}_</mgr>
trans flumen uiam{qúe} natura puri{$s}im{us}, $ed mixt{us} gratiam $plendor{is}
$ui amittit. _D_uct{us} _A_nien{is} nouiefficit pa$$. lyi{ij}. milia. dcc .ex eo riuo
$ubterraneo pa$${us}. xlix. milia. ccc. opere $upra terram pa$${us}. ix. mil.
cccc. & ex eo $ub$tructionib{us} aut opere arcuato $uperioriparte pl{us}
rib{us} loc{is} pa$${us}. x{ij}. mil. dccc. & propi{us} urbem à. v{ij}. miliario $ub
$tructione riuorum pa$${us}. dcix. opere arcuato pa$${us}. vi. milia. cccc-
xci. _H_i $unt arc{us} alti{$s}imi $ubleuati in quibu$dam loc{is}. cix. ped. _T_ot
aquarum tam mult{is} nece$$ar{ij}s molib{us}, pyramid{as} uidelicet ocio${as}
comparem, aut cætera inertia, $ed fama celebratagræcorũ opera? _N_on
alienum mihiui$um e$t longitudines quoqueriuorum cui{us}{que} duct{us} &
per $pecies operum complecti. _N_am cum maxima hui{us} offic{ij} pars in
tutela eorum $it, $cire præpo$itum oportet quæ maiora impendia exi-
gant. _N_o$træ quidem $olicitudini non $uffecit $ingula ocul{is} $ubieci$$e.
_S_ed form{as} quo{que} ductuũ facere cur au<007>mus, ex quibus apparet ubi ual-
les quantæ{qúe}, ubiflumina tra{ij}cerentur, ubi montium lateribus $pecus
appliciti. quanto{qúe} maiorem a{$s}iduam{qúe} perterendi ac muniendi{ij} exi-
gant curam, hinc illa contingit utilit{as}, ut rem $tatim ueluti in con$pectu
habere po{$s}imus, & deliber are tanquàm a{$s}i$tentes. _A_quæ omnes diuer
$a in urbem l<007>bra proueniunt. _I_nde fit, ut quædam altioribus loc{is} $erui
ant, & quædam ire enitiin eminentiora non po{$s}int, nã & colles $i $int
propter frequentiam incendiorũ ruderibus excreuerunt. Qùin{que} enim
<mgr>A_ltitudi_-
_nes ductu_-
_um_.</mgr>
$unt ductuum altitudines, quarum duæ in omnem partem urb{is} attollun
tur, $ed ex reliqu{is} aliæ maiore, aliæ leuiore præ$$ur a coguntur. _A_lti$-
$imus _A_nio est nouus, proxima _C_laudia, tertium locum tenet _I_ulia, quar
tum _T_epula, dehinc _M_artia, quæ capite etiam _C_laudiæ libram æquat,
_S_ed ueteres humiliore directura perduxerunt $iue nondum $ubtili ex-
plorata arte librandi, $eu quia ex indu$tria infra terram aqu{as}merge-
bant, ne facile ab ho$tibus inter ciperentur cum frequentia adhuc con-
tra _I_talicos bella gerer\~etur. _I_amtam\~e quibu$dãloc{is} $icubi ductus uetu
$tate dilap$us est omi$$o circuitu $ubterr aneo uall{is} tract{us}, breuitat{is}

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
cau$a $ub$tructionib{us}, arcuationibus{qúe} tra{ij}ciũtur. _S_extũ tenet libræ
locum _A_nio uetus $imiliter $uffecturus & altioribus loc{is} urb{is} $icubi
uallium $ubmi$$arum{qúe} regionum conditio exigit $ub$tructionibus arcu
ationibus{qúe} ueteres exigentur. _S_equitur huius librã _V_irgo. deinde _A_p
pia, quæ cum ex urbano agro perducer\~etur, non in tantum altitudin{is}
erig<007> potuerunt. _O_mnibus humilior _A_l$ietina est, quæ tran$tiberinære
gion<007> & maxime $ubiac\~etibus loc{is} $eruit. _E_x h{is} u<007>a _L_atina, $ex intra
_v_{ij}. miliarium content{is} pi$cin{is} excipiuntur, ub<007> qua$i re$pir ante riuo
rum cur$u limum deponunt. _M_odus quo{que} earum men$ur{is} ibidem po$i
<mgl>L_imum de_
_ponunt_.</mgl>
t{is} initur. _V_na autem _I_ulia, _M_artia quo{que}, quæ, _T_epula intercepta, $i-
cut $upra demon$tr auimus, riuo _I_uliæ acce$$er at. nunc à pi$cina eiu$d\~e
_I_uliæ modum accipit, ac proprio canali & nomine uenit. & à pi$cin{is}
in eo$dem arcus recipiuntur, $ummus {ij}s est _I_uliæ, inferior _T_epulæ, de-
inde _M_artiæ quæ ad l<007>bram coll{is} uiminal{is} coniungitur intra <222>
euntes ad uiminalem u${que} portam deueniunt, ubirur$us emergunt. _P_ri-
us tamen pars _I_uliæ ad $pem ueterem excepta ca$tell{is}. ccl{ij}. mont{is} u$i
bus diffund<007>tur. _M_artia autem parte $ui po$t hortos pallantianos in ri-
uum quiuocatur _H_erculaneus de{ij}cit $e per _C_œliũ. _D_uctus ip$ius mon
t{is} u$ibus, nihil ut inferior $ubmini$trans initur $upra portã _C_apenam,
_A_nio nouus cum _C_laudia a pi$cin{is} in altiores arcus recipiuntur ita ut
$uperior $it _A_nio. _F_iniuntur arcus eorũ po$t hortos _P_allantianos, inde
in u$um urb{is} fi$tul{is} deducuntur partem: tamen $ui _C_laudia prius in ar
cus qui uocantur _N_eroniani ad $pem ueterem transfert. _I_i directi per
<mgl>A_rcus_ N_e_
_roniani_.</mgl>
_C_œlium mõtem iuxt a templum _D_iui _C_laud{ij} terminantur. _M_odũ quem
acceperunt aut circa ip$um mõtem _C_œl<007>um, aut in palatiũ _A_u\~etinum{qúe}
& in tran$t<007>berinam regionem dimittunt, _A_nio uetus citra quartum
miliarium intrano <221> uiæ qua à _L_atina in _L_auicanam itur arcus
tra{ij}cit & ip$e pi$cinamhabet inde intra $ecundum miliarium partem
dat in $pecum quiuocatur _O_ctauianus & peruenit in regionem uiæ no
<mgl>O_ctauia-_
_nus $pecus_</mgl>
uæ ad hortos _A_$inianos, unde per illum tractũ di$tribuitur. _R_ectus ue-
ro ductus $ecundum $pem ueterem ueniens intra portam _E_xquilinam
in altos riuos per urb\~e deducitur, nec _V_irgo nec _A_ppia nec _A_l$ietina
conceptel{as} i. pi$cin{as} habent. _A_rcus _V_irgin{is} initium habent $ub hor
<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
t{is} _L_ucullan{is}, finiuntur in campo martio $ecundum frontem $epto-
rũ. _R_iu{us} _A_ppiæ $ub _C_œlio monte & _A_uentino act{us} emergit, ut dixi-
m{us}, infra cliuum _P_ublic{ij} _A_l$i & inde educt{us} est in _N_aumachiam,
nam ei{us} cau$a uidetrr fact{us}.</p>
<p # it>_QVONIAM_ authores cui{us}q; aquæ & ætates præterea ordi-
nes & longitudinesriuorum et ordinem libræ per$ecut{us} $um,
non alienum mihiuidetur etiam $ingula $ub{ij}cere et o$ten
dere quanta $it copia, quæ public{is} priuat{is}{qúe} non $olum u$ib{us} & au-
xil{ij}s, uerum etiam uoluptatib{us} $ufficit & per quot ca$tella quib{us}{qúe}
regionib{us} deducatur, quantum extraurbem, quantum intraurbem,
& ex eo quantum lacub{us}, quantum munerib{us}, quantum operib{us} pu
blic{is}, quantum nomine _C_æ$ar{is}, quantũ priuat{is} u$ib{us} erogetur. _S_ed
ration{is} exi$timo priu$quàm nomina quinariarum centenariarum{qúe} et
cæterorum modulorum, per quos men$ura con$tituta est proferam{us}
indicare quæ $it eorum origo, quæ uires, et quid quæq; appellatio $igni
ficet, præpo$ita{qúe} regula ad quam ratio eorum & initium computatur
o$tendere, quaratione di$crepantia inuenerim, & quam emendandiui
am $im $ecut{us}. _A_quarum moduli aut ad digitorum, aut ad unciarum
<mgr>A_quarum<?>_
_moduli_.</mgr>
men$ur am in$tituti $unt: _D_igiti in _C_ampania & in pler{is}{que} _I_taliæ loc{is}.
_V_ncia in pupula: ita hæc ob$eruãtur. _E_st autem digit{us} ut conuenit $ex
<mgr>D_igit{us}_.</mgr>
tadecima pars ped{is}, uncia duodecima. _Q_uemadmodum autem inter
unciã & digitum diuer $it{as}, ita & ip$i{us} digiti $implex ob$eruatio non
est, nam ali{us} uocatur quadrat{us}, ali{us} rotund{us}. _Q_uadrat{us} trib{us}
quarti$decim{is} $u{is} rotundo maior. _R_otund{us} trib{us} undecim{is} $u{is}
quadrato minor est, $c<007>licet quia anguli deteruntur, po$tea modul{us} nec
<mgr>M_odul{us}_.</mgr>
ab uncia nec ab alterutro digitorum origin\~e accipiens induct{us}, ut qui-
dam putant, ab _A_grippa, ut al{ij} à plumbar{ij}s per _V_itruuium archite-
ctum in u$um urb{is} exclu${is}, priorib{us} uenit appellat{us} quinario nomi-
ne. _Q_uiautem _A_grippam authorem faciunt, dicunt quòd quinq; anti-
qui moduli exiles & ueluti puncta quib{us} olim aqua cum exigua e$$et
diuidebatur in unam fi$tulam coacti $unt. _Q_ui _V_itruuium & plumba-
rios ab eo quòd plumbea lamina plana quinq; digitorum latitudinem

<pb><rh>SEXTI IVLIII FRONTINI DE</rh>
habens circumacta inrotundum hunc fi$tulæ modulum efficiat. _S_ed
hoc incertum est, quoniam cum cir cumagitur, $icut interiore parte at-
trahitur, ita per illam quæ for {as} $pect at extenditur. _M_axime probabile
est quinariam dictam à diametro quinq; quadr atum, quæ ratio in $e-
quentib{us} quoq; modul{is} u$q; ad uicenariam durat, diametro per $in-
gulos adie ctione $ingulorum quadr antum cre$cente, ut in $enaria qu-
$ex $cilicet quadrantes in diametro habet, & $eptenar<007>a quæ $eptem,
& deinceps $imili incremento u$q; ad uicenariam. _O_mn{is} autem modu
l{us} collegitur aut à diametro, aut perimetro, aut ex recto men$uræ, ex
quib{us} & capacit{as} apparet. _D_ifferentiam unciæ, digitiquadrati, &
digitirotundi, & ip$i{us} quinariæ, ut & facili{us} digno $cam{us}, utendum
est $ub$tantiæ quinariæ, qui mod{us} & certi{$s}<007>{us}, & maxime
recept{us} est. _V_nciæ ergo modul{us} habet diametri digitum unum & tri
entem digiti, capit plu$quàm quinariæ octaua, hoc est, $e$cuntia, quina-
riæ & $cripul{is} trib{us} & be$$e $crupuli. _D_igit{us} quadrat{us} in rotundũ
redact{us} habet diametri, digitum unum & digiti $e$cuntiam $extulam,
capit quinariæ dextantem. _D_igit{us} rotund{us} habet diametridigitum
unum capit quinariæ $eptuncem, $emuntiam $extulam. _C_æterum moduli
quia quinaria oriuntur, duob{us} generib{us} incrementum accipiunt, &
unà cum ip$a multiplicatur. i. eodem lumine plures quinariæ includun-
tur. _I_n quib{us} $ecundum adie ctionem quinariarum amplitudo lumin{is}
cre$cit. _E_st autem ferè nunc in u$um, cum plures quinariæ impetratæ
fuerint ne in u{ij}s $æpi{us} conuulneretur una fi$tula ut excipiantur in ca-
$tellum, ex quo $inguli $uum modum recipiunt. _A_lterum gen{us} est, quo
ties non ad quinariam nece{$s}itatem fi$tula incrementum capit, $ed
ad diametri $ui men $uram $ecundum quod & nomen accipit, & capa
citatem ampliat, ut put a quinariam cum adiect{us} est ei ad diametrum
quadrans, $enarium facit, nec iam in $olidum capacitatem ampliat. _C_a-
pit enim quinariam unam quincuncem $icilicum & deinceps eademra
tione quadr antib{us} diametro adiect{is}, ut $upra dictum e$t cre$cũt. $ep
tenaria, octonaria u$q; aduicenariam. _S_ub$equitur ill a ratio quæ con-
$tat ex numero digitorũ quadratorũ qui area. i. lumine cui{us}q; moduli
continetur, à quib{us} & nomen fi$tulæ accipiunt: nam quæ habet areæ,

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
id est, lumin{is} in rotundũ coacti digitos quadratos. xxv, uicenum qui-
num appellatur. _S_imiliter tricenaria & deinceps per incrementum di
gitor um u$q; ad centenum uicenum. _I_n uicenaria fi$tula, quæ in con$i-
nio utri{us}q; ration{is} po$ita e$t, utri{us}q; rationi penè congruit. _N_ã ha-
bet $ecundũ eam computationem, quæ <007>nteriacentib{us} modul{is} $eruan-
da est in diametro quadrantes. xx. _C_um diametri eiu$dem digiti quinq;
$int, & $ecundum eorum modulorum rationem qui $equuntur ad eane
habet digitorum quadratorũ ex gnomon{ij}s. xx. _R_atio fi$tularum qui-
nariarum u$q; ad centenum uicenum per omnes modulos ita $e habet,
ut o$tendim{us} & in omni genere, inita con$tat $ibi. _C_onuenit & cum
h{is} modul{is} qui in commentar{ij}s inuicti{$s}imi & p{ij}{$s}imi princip{is} po$i
ti & confirmati $unt. _S_iue itaq; ratio, $iue auctorit{as} $equ\~edaest, utri-
que commentariorum modul<007> præualent: $ed aquar{ij} cum mani$e$tæra
tioni plurib{us} con$entiant in quatuor modul{us} nominauerunt duodena
ria, & uicenaria, & centenaria, & centum uicenum. _D_uodenariæ qui
dem quòd nec magn{us} error, nec u${us} frequens est diametro adiece-
runt digiti $emunciam $icilicum capacitati quinariæ & be$$em. _R_eli-
qu{is} autem trib{us} modul{us} pl{us} deprehenditur _V_icenariam exiguio-
rem faciunt diametro digiti $emi$$e capacitate quinar{ij}s trib{us}, & $em
uncia quo modulo plerunq; erogatur. _C_entenaria autem & cente-
numuicenum quib{us} a{$s}idue accipiunt, non minuuntur, $ed augentur.
nec u$u frequens est, diametro adiecerũt trient{is} be$$em & $emunciã.
_C_apacitatiquinari{as}. x. $emi$$em $emunciam $icilicum. _C_enteno uice-
no diametro ad{ij}ciunt digitos tres $eptuncem $emunciam, capacitati
quinari{as}. lxvi. $extantem. _I_ta dum aut uicenariæ qu{as} $ubinde ero-
gant detrahunt, aut centenariæ & centenum uicenum ad{ij}ciũt, quib{us}
$emper accipiunt, intercipiuntur in centenaria quinariæ. xxv{ij}. _I_n cen
tumuicenũ quinariæ. lxxxvi. uncia: quod cum ratione approbetur, re
quoq; ip$a manife$tũ est. _N_ã pro uicenaria, quam _C_æ$ar pro quinar{ij}s
$exdecem a{$s}ignat nõ pl{us} erogãt quã tredecim, et ex c\~etenaria quã am
pliauerũt æque certũ est illos nõ erogare ni$i ad arctior\~e numerũ, qu\~e
Cæ$ar $ecundũ $uos cõmentarios cũex quaq; centenaria expleuit quina
ri{as} octoginta unam $e # ._I_tem ex centenũ uicenũ quinari{as}. xcvi{ij}.

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
tanquàm exhau$to modulo de$init di$tribuere. _I_n $umma moduli $um<?>
xxv. omnes con$entiunt, & rationi, & commentar{ij}s. except{is} {ij}s qua-
tuor, quos aquar{ij} nominauerũt. _O_mnia autem quæ men$ura continen-
tur certa & immobilia congruere $ibi debent: ita enim uniuer $itat{is} ra
tio con$tabit, et quemadmodum uerbigratia $extar{ij}s ratio ad cyathes,
mod{ij} uero, & ad $extarios & ad cyathos re $pondent, ita & quinaria
rum multiplicatio in amplior<007>b{us} modul{is} $eruare $equentiæ $uæregu-
lam debet, alioqui cum in erogatorio modulo min{us} inuenitur, in accep
torio pl{us} apparet non errorem e$$e, $ed fraudem. # _M_eminerim{us}
omnem aquam quoties ex erogatorio uenit, intra breue $pacium in ca
$tellum cadit non tantum re $pondere modulo $uo, $ed et<007>ã exuperare.
_Q_uoties uero exhumiliore, id est, ex minore pre$$ura longi{us} ducatur
$egnitiã duct{us} modum quoq; deperdere: ideo $ecundũ hancr ationem,
aut onerandã e$$e erogationem aut reuelandã, _S_ed & calic{is} oppo$itio
habet monumentũ & inrectũ, et ad libram collocat{us} $i modũ $eruat,
et ad cur$um aquæ $i oppo$it{us} deuexat{us}{qúe} ampli{us} rapit, ad lat{us} au
t\~eprætereunt{is} aquæ conuer${us}, & $upin{us}, nec ad hau$tũ pron{us}, $e-
gniter exiguum{qúe} $umit. _E_st aut\~e calix modul{us} æne{us}, quiriuo uel ca-
<mgl>C_alix_.</mgl>
$tello induitur, huic fi$tulæ applicatur, longitudo ei{us} habere debet digi
tos nõ min{us}. x{ij}. lum\~e, id est capacitat\~e quanta imperata fuerit. _E_xco
gitat{us} uidetur, quoniam rigor ær{is} difficilior ad flexum non temere
pote$t laxariuel coarctari. _F_ormula modulorũ, qui $unt omnes. xxv.
$ubiecti quàmu{is} in u$u. xv. tantum frequentes $int directa est ad ratio
nem, de qua locuti $um{us}, emendat{is} quatuor, quos aquar{ij} nominaue-
rant. _S_ecundum quam fi$tulæ omnes op{us} facientes dirigidebent, aut
$ihæ fi$tulæ manebunt ad quinari{as} quot capitur computari. _Q_uinon
$unt in u$u moduli in ip${is} est adnotatum, & diametritrientem digitum
dico quàm quinariæ $e$cuntia, & $crupul{is} trib{us}, & be$$e $crupuli. _D_i
git{us} quadr at{us} in longitudine & latitudine æqual{is} est. _D_igit{us} qua-
drat{us} in rotundum redact{us} habet diametri digitum unum, & digiti
$excuntiam $extulam. _C_apit quinariæ dextantem. _D_igit{us} rotund{us}
habet diametri digitum unum. _C_apit quinariæ $eptuncem $emunciam
$extulam, fi$tula quinaria diametri digitum unum digitos tres.

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. I.</rh>
_3221111_. capit quinariã unã _F_i$tula $enaria diametri digitũunũ, $em{is}
perimetria digitos quatuor _82 v31111_. capit quinarr{as}. ix. _1373_. _F_i$tu
la $eptenaria diametri digitum unum _13_:----perimetridigitos $ex, ca
pit quinari{as} <223> l. _I_n u$u non est fi$tula octodiametri digitos
duos, perimetridigitos $ex capit, quinari{as} {ij}. quin{que}. _F_i$tula dena-
ria demetri digitos duos & $em{is} perimetridigitos $eptem _3_. lii{ij}. ca-
pit quinari{as} quatuor. _F_i$tula duodenaria diametridigitos $ex
capit quinari{as} quinq;, in u$unon est, unde est alia apud aquarios habe
bat diametri digitos. _1111 53 v_. _C_apacitat{is} quinari{as} $ex. _F_i$tula qui-
numdenum diametridigitos quatuor. _z_. perimetridigitos. x{ij}. _z_l. alia
capit quinari{as} nouem. _F_i$tula uicenaria diametridigitos octo. _311_.
# capit quinari{as} $exdecim. apud aquarios habebat diametri digi-
tosocto. # _C_apacitat{is} quin{as}. _F_i$tula uicenum quinum diame-
tri digitos decem & $eptem capit quinari{as} uiginti. # _I_n u$unon
est fi$tula tridenaria diametri. vi. # perimetridigitos decem & no-
uem # capit quinari{as} uiginti quatuor. _ZZ3_. quinq; fi$tu
la tricen{ij} quinum diametri digitos $ex. _3 111_. perimetri digitos
# capit quinari{as} uiginti, in u$u non est. _F_i$tula quadragenaria diame
tridigitos $eptem # perimetri digitos. xx{ij}. capit quinari{as}. xxx{ij}.
_F_i$tula quadragenumquinum diametri digitos. x{ij}. &. vi{ij}. perimetri
digitos. xxxii{ij}. capit quinari{as}. xxxvi. # octoin u$unon est. _F_i-
$tula quinquagenaria diametridigitos $eptem. # quin{que}. peri-
metri digitos. xxxi. # ii{ij}. capit quinari{as}. xl. # ii{ij}. _F_i$tu-
la quinquagenum quinum diametridigitos. vi{ij}. # x. perimetri
digitos. xxvi. # capit quinari{as}. xlii{ij}. # ix. in u$u non
est. _F_i$tula $exagenaria diametridigitos. xxix. # _C_apit quinari{as}
xlix. vi. _F_i$tula $exagenumquinũ quinaria diametridigitos. ix. _2_l{ij}.
perimetri. xxvi{ij}. _3_. capit quinari{as}. l{ij}. # octoinu$u non est. _F_<007>-
$tula $eptuagenaria diametridigitos. <007>x _223_. $ex perimetri. xxix. ca-
pit quinari{as}. l{ij}. _3_. $ex. _F_i$tula $eptuagenumquinum diametridigitos
xi. # _v_i. perimetridigitos. xxx. # capit quinari{as}. xli.
<007>n u$u non est. _F_$tula oct ogenaria diametri digitos decem # x{ij}.
perimetridigitos. xxx{ij}. # capit quinari{as}. lx{ij}. _F_i$tula octoge-</p>
<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
<p>numdiametridigitos. x. # perimetridigitos. xxx.</p>
<p it>in u$u non est. _F_i$tula nonagenaria diametri digitos. x. # x.
perimetri digitos. xxxi{ij}. capit quinari{as}. lxxi{ij}. # ii{ij}. _F_i$tula no-
nagenumquinum diametri d<007>gitos decem. # _S_. perimetri digitos
ii{ij}. & # capit quinari{as}. lxxvi{ij}. in u$u non est. _F_i$tula centenaria dia
metridigitos. xi. # ix. perimetri digitos. xxx{ij}. # capit quinari{as}
lxxxi. apud aquarios habebat diametri digitos. x{ij}. # capacitat{is}
quinari{as}. xc{ij}. _F_i$tula centenum uicenum diametri digitos. x{ij}. perime
tri digitos. xxxvi{ij}. capit quinari{as}. lxxxvi{ij}. # apud aquarios
habebat diametri digitos. xi{ij}. capacitat{is} quinari{as}. clxi{ij}. _Q_ui mo-
d{us} duarum centenariarum est.</p>
<h>IVLII FRONTINI DE AQVAE-
DVCTIBVS VRBIS ROMAE.
LIBER SECVNDVS.</h>
<p it>_PERSECVTVS_ ed quæ de modul{is} dici
fuit nece $$arium. _N_unc ponam, quemadmo-
dum quæ{que} aquarum principium, commenta
r{ij}s comprehen$um u${que} ad no$tr am cur am
habere ui$a $it, quantum quæ{que} erogauerit,
deinde quæ ip$i $crupulo$a inqui$itione præ
eunte prouidentia optimi, diligenti{$s}imique
princip{is} _N_eruæ inuenerim{us}. _F_uerunt er-
go in cõmentar{ij}s in uniuer $o quinariarũ. x{ij}. milia. dcclv. in erogatio
ne. xii{ij}. milia. xvi{ij}. pl{us} in di$tributione quã in accepto computaban-
tur, quinariæ. _M_cclxi{ij}. _H_ui{us} reiadmiratio, cum præcipuum offic{ij}
op{us} in exploranda fide aquarum, at{que} copia crederem, non mediocri-
ter me conuertit ad $crutandum quemadmodum ampli{us} erogaretur
quàm in patrimonio, ut ita dicam, e$$et. _A_nte omnia it a{que} capita ductu-
um metiri aggre$${us} $um, $ed longe. i. circiter quinar{ij}s. x. milib{us} am-
pliorem, quã in cõmentar{ij}s modũ inueni, ut per $ingul{as} demõ$trabo.</p>

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
<p it>_APPIAE_ in commentar{ij}s a$cript{us} est mod{us} quinariarum
dccc. uniu$cui{us}que ad caput inuenirimen$ur a non potuit, quo-
niam ex duob{us} riu{is} con$tat. _A_d gemell{as} tam\~e, quiloc{us} intra $pem ue
terem ubi iungitur cum ramo _A_ugu$tæ, inueni altitudinem aquæ
pedes quin{que}, latitudinem aquæ ped{is} uni{us} & dodrant{is}. _F_iunt areæ
pedes octo & dodrans, centenariæ. xx{ij}. & quadr agenariæ quæ effici
unt quinari{as}. _M_dccccxxv. ampli{us} quàm <007>n commentar{ij}s habent qui
nari{as}. dcccclxxxi{ij}. erogabat quinar<007>{as}. dccii{ij}. min{us} quãin commen
tar{ij}s a$cribitur quinar{ij}s. cxxxv{ij}. & adhuc min{us} quàm ad gemell{as}
men$ur are$pondet quinar{ij}s. _M_cxxi. _I_ntercidit tamen aliquantum
ex duct{us} uitio, quicum $it depre{$s}ior non facile manationes o$tendit
qu{as} eiine$$e exeo apparet, quòd in pler{is}{que} urb{is} partib{us} præbita
aqua ob$eruatur, id´{que} quòd ex eo manat, $ed et qua$dã fi$tul{as} intra ur-
bem inuent{as} deprehendim{us}. _E_xtra urbem autem propter præ$$ur am
libræ quæ fit c{is} terr am adcaput pedib{us}. _L_. nullam accipit iniuriam, $i
cut in ueni. _A_nioni ueteri a$cript{us} est mod{us} in commentar{ij}s quinari
arũ. _M_ccccxxi. ad caput inueni. ii{ij}. milia. cccxcyi{ij}. præter eum mo-
dum qui in proprium ductum _T_iburtinum deriuatur. _A_mplius in com-
mentar{ij}s est quinar{ij}s duobus milibus, quæ erogabantur antequàm ad
pi$cinam perueniret quinariæ ducentæ $exagintaduæ. _M_odus in pi$ci-
na quæ per men$ur {as} po$it{as} initur efficit quinari{as} duo milia tricen-
t{as} $exaginta du{as}. _I_nter cidebant ergo inter caput & pi$cinam quina-
riæ. _M_dcclxxii{ij}. erogabat po$t pi$cinam quinari{as}. _M_cccxlvi{ij}. am-
pli{us} quàm i{ij} commentar{ij}s conception{is} modum $ignificari diximus
quinar{ij}s. lxi{ij}. minus quàm recipi in ductum pote$t. _N_am po$uimus
quinari{as}. _M_xii{ij}. $umma quæ inter caput & pi$cinam, & po$t pi$ci-
nam intercidebat quinariarum. {ij}. milium. dcclxxxvi{ij}. quod errore
men$uræ fieri $u$picarer, ni$i inueni$$em ubi auerterentur mille. clx{ij}.
_M_artiæ in commentar{ij}s a$criptus est modus quinariarum duum mili-
um centum$exagintaduarum. _A_dcaput men$us inueni quinari{as} qua-
tuor milia $excent {as} nonaginta, amplius quàm in commentar{ij}s est qui
nar{ij}s duobus m<007>libus quingent{is} uigintiocto. _E_rogabantur antequàm
ad pi$cinam perueniret quinariæ, xc_v_. & dabãtur in adiutorium _T_e-

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
pulæ quinariæ. xc{ij}. _I_tem _A_nioni quinariæ. clxii{ij}. _S_umma quæ erogaba<?>
tur ante pi$cinam quinariæ. cccli. _M_odus qui in pi$cinam men$ur{is} po-
$it{is} initur cum eo qui circa pi$cinæ ductum eodem canali in arcu exci-
pitur, efficit quinari{as}. {ij}. milia. dccccxlii{ij}. _S_umma quæ aut erogatur
ante pi$cinam aut in arcu recipitur quinariarum. i{ij}. milium. ccxcv. am
plius quàm in concept{is} commentariorum po$itum est quinar{ij}s. _M_c.
xxi{ij}. minus quã men$uræ ad caput actæ efficiunt quinar{ij}s. _M_cccxcv.
_E_rogabat po$t pi$cinam quinari{as}. _M_dcccxl. minus quàm in commenta
r{ij}s conception{is} $ignificaridiximus quinar{ij}s. ccxxv{ij}. minus quàm ex
pi$cina in arcus recipiuntur, $unt quinariæ. _M_cii{ij}. _S_umma utra{que} quæ
intercidebant aut inter caput & pi$cinam, aut po$t pi$cinam qu<007>naria-
rum duum milium quingentarum, qu{as} $icut in cæter{is} pluribus loc{is}
intercipi deprehendimus. _N_on enim e{as} ce$$are manife$tum est, etiam
ex hoc eo quod è capite præter eam men$ur am quam nos comprehen-
di$$e capacitate duct{us} po$uim{us} effunduntur ampli{us}. ccc. quinariæ.
_T_epulæ in commentar{ij}s a$cript{us} est mod{us} quinariarum quadringen
tarum. _H_ui{us} aquæ fontes nulli $unt, uen{is} qu<007>bu$dam con$tabat, quæ
interceptæ $unt in _I_ulia. _C_aput ergo ei{us} ob$eruãdũ est à pi$cina _I_uliæ.
_E_x ea enim primũ accipit quinari{as}. cxc. deinde $tatim ex _M_artia qui-
nari{as}. xc{ij}. _P_ræterea ex _A_nione nouo ad hortos _E_paphrodicianos qui
nari{as}. clxi{ij}. _F_iunt omnes quinariæ. ccccxlv. ampli{us} quàm in com-
mentar{ij}s quinar{ij}s. xlv. quæ inde erogantur, nec comparent. _I_uliæ in
commentar{ij}s a$cript{us} est mod{us} quinariarum. dcxlix. ad caput men-
$urairinon potuie, quoniam ex plurib{us} acqui$itionib{us} con$tat, & ad
$extum ab urbe miliarium uniuer $a in pi$cinam rec<007>pitur, ubimod{us}
ei{us} manife$t{is} men$ur{is} efficit quinari{as}. _M_ccvi. ampli{us} quàm in com
mentar{ij}s quinar{ij}s. dli{ij}. _P_ræterea accepit prope urbem po$t hortos
_P_allantianos ex _C_laudia quinari{as}. clx{ij}. _E_st omne _I_uliæ in accept{is} qui
nariæ. _M_ccclxvi{ij}. ex eo dat in _T_epulam quinari{as}. cxc. _E_rogat $uo
nomine. dccci{ij}. fiunt qu{as} erogat quinariæ, dccccxci{ij}. ampli{us} quàm
in commentar{ij}s habet quinari{as}. cccxli{ij}. min{us} quã in pi$cina habere
po$uim{us}. cxxi{ij}. qu{as} ip${as} apud eos qui $ine benefic{ij}s _P_rincip{is} u$ur-
pabant deprehendim{us}. _V_irgini in commentar{ij}s a$cript{us} est mod{us}

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
quinariarũ. dccl{ij}. min{us}. _M_en$ura ad caput inuenirinõ potuit, quoniã
ex plurib{us} acqui$itionib{us} con$tat, et lenioreriuo intr at prope urbem
ad m<007>liariũ $eptimũ in agrum, quinunc est cer oni commod<007>ubi uelocio
r\~ecur$um habet. _M_en$urã egi, quæ efficit quinariarum duo milia. di<007>{ij}.
ampli{us} quã in cõmentar{ij}s quinar{ij}s mille. dccl{ij}. _O_mnib{us} approba-
tio no$tra expediti{$s}ima est. _E_rogant enim omnes qu{as} men$ura depre
hendim{us} ad duo milia. dii{ij}. _A_$ietinæ conception{is} mod{us} nec in com-
mentar{ij}s a$cript{us} est, nec in re præ$enticert{us} inueniri potuit, cũ ex
lacu _A_l$ietino, et deinde circa care {as} ex $abbatino, quantũ aquar{ij} tem
perauerũt, habet nõ pl{us} quinar{ij}{is} duob{us} milib{us}. _C_laudia abũdãtior
al{ij}s maxime iniuriæ expo$ita est. _I_n cõmentar{ij}s habet non pl{us} quina<?>
r{ij}s duob{us} milib{us} octing\~et{is} quinquagintaquin{que}, cũ ad caput inuene-
rim quinari{as}. ii{ij}. milia. dcv{ij}. ampli{us} quàm in commentar{ij}s mille.
dccl{ij}. _A_deò autem no$tra certior est men$ura, ut ad $eptimum ab urbe
miliariũ, in pi$cina ubi indubit at æ men$uræ $unt, inueniam{us} quinaria-
rũ tria milia. cccx{ij}. pl{us} quàm in commentar{ij}s. cccclv{ij}. quamu{is} &
ex benefic{ij}s ante pi$cinam eroget, & plurimũ $ubtrahi deprehenderi-
m{us}, ideo quod min{us} inueniatur, quàm reuera e$$e debeant quinar{ij}s
mille. ccxcv. & circa erogationem fra{us} apparet, quod ne{que} ad com-
mentariorum fidem, ne{que} ad e{as} qu{as} ad caput egim{us} men$ur {as}, ne{que}
adill{as} $altem pi$cin{as} po$t tot iniuri{as} conuenit: _S_olæ enim quinariæ
mille. dccl. erogantur min{us} quàm commentariorum ratio dat quina-
r{ij}s mille. cv. min{us} autem quam men$uræ ad caput facte demon$traue
runt quinar{ij}s duob{us} milib{us}. dccclv{ij}. min{us} etiam quàm in pi$cina
inuenit quinar{ij}s mille. dlx{ij}. _I_ta{que} cum $yncera in urbem proprio riuo
perueniret, in urbe mi$cebatur cum _A_niene nouo, ut confu$ione facta,
& conceptio earum, & erogatio e$$et ob$curior. _Q_uod $i qui forte me
acqui$itionum men$ur{is} blandiri putant admonendi$unt _C_urtiũ, et _C_æ-
ruleum fontes aquæ _C_laudiæ $ufficere ad præ$tand{as} ductui $uo quina-
ri{as} qu{as} $ignificaui. ii{ij}. milium. dcv{ij}. ut præterea mille. dc. effundan
tur. _N_ec eo infici{as} quinea quæ $uperfluunt non $int proprie horũ fon
tium. _C_apiuntur enim ex _A_ugu$ta, quæ inuenta in _M_artiæ $upplemen-
tum, dum illa non indiget adiecim{us} fontib{us} _C_laudiæ, quãu{is} ne hui{us}

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONT INI DE</rh>
quidem duct{us} omnem aquam recipiat. _ANIO_ nou{us} in commenta-
r{ij}s habere ponebatur quinari{as}. i{ij}. milium. cclxi{ij}. men${us} ad caput
reperi quinar<007>{as}. ii{ij}. milium. dccxxxvi{ij}. ampli{us} quàm <007>n conceptel{is}
commentarior um est quinar{ij}s mille. cccclxxv. quarum acqui$itionem
non auide me amplecti quo non alio modo manife$ti{us} probem quàm
erogatione <007>p$orum commentariorum, maior pars earum continetur.
_N_egatur enim quinariarum. ii{ij}. milium. ccxi. alioquin in ei$dem com-
mentar{ij}s inuenitur conceptio, nõ ampli{us} quàm trium milium. clxi{ij}.
_P_ræterea intercipinon tantum quingent{as}. xxv{ij}. quæ inter men$ur{as}
no$tr {as} & erogationem <007>nter $unt, $ed & longe ampliorem modum de
prehendi, ex quo apparet etiã exuber are cõprehen$am à nob{is} men$u-
ram, cui{us} rei ratio est, quod u{is} aquæ rapacior, ut ex largo & celeri
flumine excepta uelocitate ip$a ampliat modum. _N_on dubito aliquos
annotaturos quod longe maior copia act{is} men$ur{is} inuenta $it, quàm
erat in commentar{ij}s _P_rincipum. _C_ui{us} reicau$a error est eorum qui
ab initio parum diligenter uniu$cui{us} {que} fecerunt æ$timationem, ac ne
metu æ$tat{is} ac $iccitatum intantum a ueritate eos rece{$s}i$$e credam,
con$t antib{us} quidem ip$is men$ur{is} _I_ulio men$e, hanc uniu$cui{us} {que} co-
piam quæ $upra $cripta tota est deinceps æ$tate durãte explor auerim.
_Q_uæcun{qúe} tamen est cau$a à qua procedit illud, uti{que} detegitur. x. mi-
lia quinariarum intercidi$$e dum beneficia $ua princeps $ecundum mo
dum commentar{ij}s a$criptum temper at. _S_equens diuer $it{as} est, quod
ali{us} mod{us} concipitur ad capita, ali{us} nec exiguo: m<007>nor in pi$cin{is},
minim{us} deinde in d<007>$tributione continetur, cui{us} rei cau$a est fra{us}
aquarior um quos aqu{as} ex public{is} duct<007>b{us} in priuatorum u$um deri
uare deprehendim{us}. _S_ed & pleri{que} po$$e$$orum, ex quorum agr{is}
aquæ circunducuntur, fraude form{as} riuorum perforant, unde fit ut du
ct{us} publici hominib{us} priuat{is} uel ad hortorum u$um $ub$eruiant, uel
ad itinera $u$pendant. _A_c de uit{ij}s eiu$modi nec plura, nec meliora dici
po$$unt, quàm à _C_œlio _R_ufo dicta $unt, inea concione cuititul{us} est de
<mgl>C_œli{us}_
R_ufus_.</mgl>
aqu{is}, quæ nunc nos omnia $imili licentia u$ur pata, utinam non per of-
fen${as} probarem{us}. _I_rriguos agros, tabern{as}, cœnacula, & corrupte-
l{as} deni{que} omnes perpetu{is} $alientib{us} in$truct{as} inuenim{us}, non quod
<pb><rh>AQ VAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
fal$is titul{is} aliæ pro al{ij}s aquæ erogabantur, etiam$i inter leuioracæ-
ter{is} uitia, inter eatamen quæ emcndationem uidebantur exigere, mi-
randum est, quòd ferè circa montem _C_œlium & _A_uentinum accidit,
quicolles prius quàm _C_laudia perduceretur utebãtur _M_artia & _I_ulia,
$ed po$teaquàm _N_ero _I_mperator _C_laudiam opere arcuato a$$ump$it,
exceptã u$q; ad templũ _D_iui _C_laud{ij} per duxit ut inde di$tribueretur,
priores non ampliatæ, $ed ami$$æ $unt: nulla enim ca$tella adiecit, $ed
{ij}$dem u$us, quorum quamu{is} mutata aqua, uetus appellatio man$it. _S_a
t{is} iam demodo cuiu$q; & uelutinoua quadam acqui$itione aquarum,
& fraudibus, & uit{ij}s, quæ circa eas er ant dictum est: $uperest ut ero
gationem, quam confectam, ut $ic dicam, in ma$$am inuenimus imò &
fal$is nominibus po$itam, per nomina aquarum, uti quæq; $ehabet, &
per regiones urb{is} digeramus. _C_uius comprehen$ionem $cio non ieiu-
nam tantum, $ed etiam perplexam uideripo$$e: _P_onemus tamen quam-
breui{$s}ime, ne qu<007>d uelut formulæ off<007>c{ij} de$it h<007>s, quibus $uff<007>ciat co-
gnoui$$e $umma licebit tamen tran$ire leuiora. _V_tergo di$tributio qui-
nariarum. 14. milium. 10. &. 8. _I_ta & quadrigenariarum. 36. quia
una quandoq; ex quibu$dam aqu{is} in ad<007>ut orium aliarum datur, & b{is}
in $peciem erogation{is} cadit, $ed $emelin comput ationem uenit. _Ex_ h{is}
d<007>uiduntur extra urbem qu<007>nar<007>æ quatuor milia. 63. ex quibus nomine
_C_æ$ar{is} quinariæ mille. dccxxv{ij}. priuat{is} quinariæ duo milia. 336.
_R_eliquæ intra urbem mille. dcccclv. di$tribuebantur in ca$tella. 247.
quibus erogabantur $ub nomine _C_æ$ar{is} quinariæ mille. 707. $em{is}:
priuat{is} quinariarum. 3. milia. 847. u$ibus public{is} quinariarum. 4.
milia. cccci. exeo ca$tr{is} ducent{is} quinariæ. 279. operibus public{is}
$eptuaginta quinq; quinariæ. _MM_cccci. muner<007>bus trigintanouem qui
nariæ. 383. lacubus quingent{is} nonaginta uno quinariæ. _M_cccxxxv.
_S_ed & hæc ip$a di$pen$atio per nomina aquarũ ad regiones urb{is} par-
tienda est. _E_x quinar{ij}s ergo quatuordecim milibus. x. & vi{ij}. quam
$ummam erogationibus omnium aquarum expo$uimus, dantur nomi-
ne _A_ppiæ extra urbem quinariæ tantummodo quinque, quoniam libra
humilior oritur, & à metit oribus reliquæ quinariæ. dcxcix. intra urb\~e
diuidebantur per regiones $ecundam, _V. VIII. IX. XI. XII. XIII_.

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
_XIIII_. in ca$tella. xx. exquibus nomine _C_æ$ar{is} quinariæ. cli.
priuat{is} quinariæ. cxcii{ij}. public{is} quinariæ. cccl<007><007>{ij}. ex eo
ca$tr{is} un{is} quinariæ. <007>i{ij}. oper<007>bus public{is} quatuordecim quinariæ
cxxi{ij}. muneriuni quinariæ {ij}. lacubus nonaginta duobus quinariæ cc-
xxvi. _A_nion{is} ueter {is} erogabantur extra urbem nomine _C_æ$ar{is} qui-
nariæ. clxix. priuat{is} quinariæ. cccii{ij}. _R_eliquæ quinariæ mille _DVIII_.
$em{is} intra urbem diuidebantur per regiones primam, _III. IIII. V_.
_VI. V II. VIII. XII. XIIII_. in ca$tella. xxxv. ex quibus nomine
_C_æ$ar{is} quinariæ. lx. u$ibus priuat{is} quinariæ. cccxc. public{is} quina-
riæ. cl<007>{ij}. _E_xeo ca$tr{is} un{is} quinariæ. l. operibus public{is} decem & no-
uem quinariæ. cxcvi. muneribus nouem quinariæ. lxxxvi{ij}. lacubus
nonaginta quatuor quinariæ. ccxvi{ij}. _M_artiæ erogabantur extra ur-
bem nomine _C_æ$ar{is} quinariæ. cclxix. _R_eliquæ quinariæ. _M_cccclxx{ij}.
intra urbem diuidebãtur per regiones primã, _III. IIII. V. VI. VIII_.
_IX. XIIII. I_n ca$tella. li. ex quibus nomine _C_æ$ar{is} qu<007>ndriæ. cxvi.
priuat{is} quinariæ. dxli{ij}. ca$tr{is} quatuor quinariæ. xl{ij}. operibus pu-
blic{is} quindecim quinar<007>æ. xli. muneribus duodecim qu<007>nariæ. cii{ij}. la-
cubus centum quatuor decim quinariæ. cclvi. _T_epulæ erogabantur ex-
tra urbem nomine _C_æ$ar{is} quinariæ. lv<007>{ij}. priuat{is}. lvi. _R_eliquæ qui-
nariæ. cccxxxi. intra urbem diuidebantur per regìonem _IIII. V. VI_.
_VII_. in ca$tella. xii{ij}. ex quibus nomine _C_æ$ar{is} quinariæ. xxxii{ij}, pri
uat{is} quinariæ. ccxxv{ij}. u$ibus public{is} quinariæ. l. ex eo ca$tr{is} duo-
bus quinariæ. x{ij}. operibus public{is} tribus quinariæ. _v_{ij}. lacubus trede
cim quinariæ. xxx{ij}. _I_uliæ fluebant extra urbem nomine _C_æ$ar{is} qui-
nariæ. lxxxv. priuat{is} quinariæ. cxx{ij}. _R_eliquæ quinariæ. dxlvi{ij}. _I_n-
traurbem diuidebantur per regiones _II. III. V. VI. VIII. X. XII_.
in ca$tella decem & $eptem, ex quibus nomine _C_æ$ar{is} quinariæ. xvi{ij}.
u$ibus public{is} quinariæ. ccclxxi{ij}. _E_xeo ca$tr{is} quinariæ. lxix. operi
bus public{is} quinariæ. cxxi. muneribus quinariæ. lxv{ij}. lacubus uigin-
tiocto quinariæ. lxv. _V_irgin{is} nomine exibant extra urbem quinariæ
cc. _R_eliquæ quinariæ. _MM_cccii{ij}. intra urbem diuidebantur per regio
nes _VII. VIII. XIIII_. In ca$tella. xxvi. ex quibus nomine _C_æ$ar{is}
quinariæ. dxlix. priuat{is} quinariæ. cccxxxyi{ij}. u$ibus public{is}. _M_cccc-

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
xv{ij}. _E_x eo muneribus duobus quinariæ xxvi. lacubus uigintiquinque
quinariæ. lxi. operibus public {is} $exdecim quinariæ. _M_ccclxxx. in qui-
bus per $e _E_uripo cui ip$a nomen dedit quinariæ. cccclx. _A_l$ietinæ qui-
nariæ. ccccxc{ij}. _H_æc tota exira urbem con$umitur nomine _C_æ$ar{is} qui
nariæ. ccccl<007>i{ij}. priuat{is} quinariæ cxxxvi{ij}. _C_laudia & _A_nio nouus ex
traurbem proprio quæq; riuo erogabatur, intra urbem confundeba-
tur, & _C_laudia quidem extra urbem nomine _C_æ$ar {is} dabat quinarias
ccxv{ij}. priuat{is} quinarias. ccccxxxix. _A_nio nouus nomine _C_æ$ar{is}
dccxxvi{ij}. _R_eliquæ utriusq; quinariæ. _MMM_ccccxcvi{ij}. intra urbem
diuidebantur per regiones urb{is}. xii{ij}. in ca$tella. xc{ij}. ex quibus nomi-
ne _C_æ$ar{is} quinariæ. _M_dcccxv. pr<007>uat{is} quinariæ. _M_lxv{ij}. u$ibus pu-
blic{is} quinariæ. _M_x{ij}. ex eo ca$tr{is} nouem quinariæ. cxlix. operibus pu
blic{is} decemocto qu<007>nariæ. cclxix. muneribus duodecim quinariæ cv{ij}.
lacubus centumuiginti$ex quinariæ. ccccxxv{ij}.</p>
<p it>_HAEC_ copia aquarum ad _N_eruam _I_mper atorem u$q; computa-
ta ad hunc modum de$cribebatur, nunc prouident<007>a diligenti{$s}i-
mi _P_rincip{is}, quic quid aut fraudibus aquariorum intercipiebatur, aut
inertia peruertebat, qua$i noua inuentione fontium accreuit, ac prope
publicata ubertas est, tum & $edula deinde partitione di$tributa, utre
gionibus quibus $ingulæ $eruiebãt aquæ plures darentur tanquàm _C_œ-
lio & _A_u\~etino, in quos $ola _C_laudia per arcus _N_eronianos ducebatur.
_Q_uo f<007>ebat, ut quoties defectio aliqua interueni$$et, celeberrimi colles
$itirent, quibus nunc plures aquæ, & inprim{is} _M_artia reddita amplio-
ra opere à _C_œlio in _A_uentinum u$q; perducitur, atq; etiam omniparte
urb{is} lacus tam noui quàm ueteres plerique binos $alientes diuer$arum
aquarum acceperunt, ut $i ca$us alterutram <007>mpedi$$et, altera $uffici-
ente nõ de$titueretur u$us. _S_entit hanc curã _I_mperator{is} p{ij}{$s}imi _N_er-
uæ _P_rincip{is} $ui _R_egina et domina orb{is} indies, quæ terrarum dea con
$i$tit, cui par nihil, & nihil $ecundum, & mag {is} $entiet $alubritas eiu$-
dem æternæ urb{is}, aucto ca$tellorum, operum, munerum, & lacuum
numero, nec minus ad priuatos commodum quod ex incremento benefi
ciorum eius diffunditur. _I_lli quoq; quitimidiillicitam aquam ducebant,
$ecurinunc ex benef<007>c{ij}s fruuntur. _N_e pereuntes quidem a quæ ocio$æ
<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
$unt, nam immundiciarum facies, & impurior $piritus, & cau$æ gra-
uior{is} cœli, qu<007>b{is} apud ueteres urb{is} infam{is} aër fuit $unt remotæ. _N_õ
præterit me deberi operinouæ erogation{is} or dinationem, $ed hæc cum
incremento adiunxerimus, intelligi oportet non e$$e eam ponendam ni
$i cum con$ummata fuerit. _Q_uid, quod nec hoc diligentiæ _P_rincip{is},
quam exacti{$s}imam ciu<007>bus $u{is} præ$tat, $ufficit, parum præ$id{ij} ac uo
luptat{is} no$tr{is} contuli$$e $e$e credent{is}, quod tantam copiam ad{ij}ciat,
ni$i eam $ynceriorem, iucundiorem{qúe}; faciat? _O_peræprecium est
iræ per $ingula, per quæ ille occurrendo uit{ij}s quorundam uniuer$is
adiecit utilitatem. _E_tenim quando c<007>uit as no$tr a uel cum exigui hym-
bres $uperuener ant non turbulentas, limo$as{qúe}; aquas habuit? nec quia
hoc uniuer $is ab origine natur æ est, aut quia i$tud incommodum $entire
debeant quod capiuntur ex font<007>bus, in prim{is} _M_artia & _C_laudia, ac
reliquæ, quarum $plendor à capite integer, nihil aut minimum pluuia
inquinatur, $i putei extructi obiecti $unt. _A_quæ _A_nion{is} minus perma-
nent lympidæ: _N_am $umitur ex flumine, ac $æpe et<007>am $ereno turban-
<mgl>L_impidæ_.</mgl>
tur, quoniam _A_nio quamu{is} puri{$s}imo defluens lacu, mobilibus tamen
cedentibus rip{is}, aufert aliquid quo turbetur priu$quam deueniat in ri
uos, quod incommodum non $olum hybern{is} ac uern{is}, $ed æ$tiu{is} hym
bribus $entit, quo tempore exit gratior aquarum $ynceritas. _E_x {ij}s igi-
tur alter, id est _A_nio uetus cum plerunq; libra $it inferior, incommodũ
infra$etenet. _N_ouus autem _A_nio uitiabat cæter as: nam cum editi{$s}imus
ueniat, & in prim{is} abundans, aliquando defectioni aliarum $uccur-
rit. _I_mperitia uero aquariorum, deducentium in al<007>enos eum $pecus,
frequentius quàm explemento opus erat, etiã $ufficientes aquas inqui-
nabat, maxime _C_laudiam, quæ per multa milia pa$$uum proprio ducta
riuo, _R_omæ demum cum _A_nione permixta, in hoc tempus perdebat
proprietatem, adeo{qúe}; obuenientibus non $uccurrebat, ut pleræq; aquæ
accer$erentur per imprudentiam, non uti dignum er at aqu{is} parienti-
um _M_artiam, ita ut ip$am $plendore & rigore grat{$s}imam, balne{is} ac
fullonic{is}, & relatu quoq; fœd{is} mini$ter{ij}s deprehender<007>mus $eruien-
tem. _O_mnes ergo di$cerni placuit, tum $ingulas ita or dinari, ut in pri-
m{is} _M_artia potuit tota $eruiret, & deinceps reliquæ $ecunduum $uam

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
quæq; qualitatem apt{is} u$ibus a{$s}ignarentur, $icut _A_nio uetus pluribus
ex cau$is, quo interiore excipitur minus $alubr{is}, in hortorum rigatio-
nem, atq; in ip$ius urb{is} $ordidiora exiret mini$teria. _N_ec $at{is} fuit
princip<007>no$tro cæter arum re$titui$$e copiam, $ed etiam gratiam. _A_nio
n{is} quoq; noui uitia excludi po$$e u<007>dit. _O_mi$$o enim flumine repeti ex
lacu qui est $uper uillam _N_eronianam _S_ublacen$em ubi lymp<007>di{$s}ima
est, iu{$s}it. _N_am cum oriatur _A_nio $upra _T_rebã angu$tam, $eu quia per
$axo$os montes decurrit, pauc{is} circa ip$um oppid{is} obiacentibus cul-
t{is}, $eu quia lacus altitudine in quo excipitur uelut depur atur, imminen
tium quoq; nemorũ opacitate in umbratus, frigidi{$s}imus $imul ac $plen
di{$s}imus eò peruenit. _H_æc tam fœl<007>x propriet as aquæ omnibus dot<007>bus
æ quatur a _M_artiam, copia uero $uper atura, ueniet in locum deform{is}
illius ac turbidæ. _N_ouum _I_mper atorem _C_æ$arem _N_eruam _T_raianum
_A_ugu$tum præ$cribentetitulo. _S_equitur ut ind<007>cemus quod ius ducen-
dæ $it aquæ, quæue cura ductuum $it habenda, quorum alterum ad co-
<mgr>D_e cura_
_ductuum_
_& iure_
_aquarum_.</mgr>
hibendas intra modum impetrati benef<007>c{ij} priuatos, alterũ ad ip$orum
ductuum pertinet tutelam, in quibus dum altius repeto leges de $ingu-
l{is}, quas late quidem apud ueteres ob$eruatas inueni, earum æquit atem
prudentiam{qúe}; ret<007>cendam non cen$ui. _A_pud antiquos omn{is} aqua in pu
blicos u$us erogabatur, lege{qúe}; cautum ita fuit, ne qu{is} priuatus aliam
ducat, quàm quæ ex lacu humum accedit. _H_æc en<007>m uerba $unt eius le-
g{is}, id e$t, quæ ex lacu abundauit, eam nos caducam uocamus: _E_t hæc ip
<mgr>C_aduca_
_aqua_.</mgr>
$a non in alium u$um, quàm in balnearum, aut fullonicorum dabatur,
erat{qúe}; uectigal{is} $tatuta merces, quæ in publicũ penderetur: al<007>quid &
<007>n domos _P_rinc<007>pum dabatur, concedent<007>bus reliqu{is}. _A_d quem autem
magi$tr atum ius dandæ uendendæue aque pertinuerit, in {ij}s ip$is legi-
bus uariatur. _I_nterdum enim ab _A_edil<007>bus, interdum à _C_en$oribus per
mi$$um inuenio, $ed apparet quoties in _R_epub. erat ab ill{is} poti{$s}imum
<mgr>A_quæ du-_
_cendæ ius_
_penes_
_quos:_</mgr>
petitum: cum {ij} non erant, _A_ed<007>l<007>um eam pote$tatem fui$$e. _E_x quo ma
ni$e$tum est, quanto potior cura maior<007>bus communium utilitatum,
quàm priuatarum uoluptatum fuerit, cum adu$um publicum pertine-
ret etiam ea aqua, quam priuati ducebant. _T_utelam autem $ingularum
squarum locari $ol<007>tam inuenio po$itam{qúe};, quæ _R_edemptoribus nece{$s}i
<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
tatem certum numerum circa ductus extra urbem, & certum in urbe
$eruorum opificum habendi, & quidem ita, ut nomina quoq; eorum,
quos habituri er ant in mini$terio, per quas{qúe} regiones in tabulas publi-
cas deferrent, eorumq; operum probandorum cur am fui$$e per _C_en$o-
res aliquando & _A_ediles, interdum etiam _C_en$or<007>bus eam prouinci-
am obueni$$e, ut apparet ex eo quod factum est. _C. L_iciano _C_e$ula, &
_M. F_abio _C_en$oribus. _Q_uantopere autem curæ fuerit ne qu{is} uiolare
ductus, aquamue non conce$$am deriuare auderet, cum ex mult{is} appa
rere pote$t, tum ex hoc, quod _C_ircus _M_aximus ne diebus quidem ludo-
rum _C_ircen$ium, ni$i _A_edilium aut _C_en$orum permi$$u irrigabatur,
quod dur a$$e etiam po$tquam res ad curatores tran${ij}t $ub _A_ugu$to
apud _A_tteium _C_apitonem legimus. _A_griuero qui aqua publica contra
legem e$$ent irrigati, publicabantur: _M_ancipia etiam, $icut ea quæ ad-
uer$us legem mulcta loco feci$$e dicebãtur. _I_n{ij}$dem legibus adiectum
est ita: nequis aquam oletato dolo malo, ubi publice $alit, $iquis olet a-
rit, $e$tertiorum x. milium mulcta e$to. _O_letato uidetur e$$e olidam faci
<mgl>_O_letare.</mgl>
to, cuius rei cau$a _A_ediles curules iubebantur per uicos $ingulos ex{ij}s
qui in uno quoq; uico habitarent prædiaue haberent, binos præficere,
quorum arbitratu aqua in publicum $aliret. _P_rimus. _M. A_grippa po$t
ædilitatem quam ge{$s}it, con$ularis operum $uorum & munerum ueluti
perpetuus curator fuit, qui iam copia permittente de$crip$it, quid aquæ
rum publicis operibus, quid lacubus, quid priuatis daretur. _H_abuit &
familiam propriam, aquarum quæ tueretur ductus, atq; ca$tella & la-
cus. _H_anc _A_ugu$tus hæreditatem ab eo $ibi relict am publicauit. _P_o$t
cum _Q. A_elio _T_uberone, _P. F_abio _M_aximo iterum _COSS_ inre, quæ
u$q; in id tempus qua$i pote$tate act a certo iure egui$$et, Senatu$con$ul
to acta $unt, ac lex promulgata. _A_ugu$tus quoq; edicto complexus est
quo iure uterentur, qui ex comm\~etar{ij}s _A_grippæ aquas haberent, totæ
re in $ua beneficia translata. _M_odulos etiam, de quibus dictum est, con
$tituit, & reicontinendæ exercendæ{qúe} cur atorem fecit _M_e$$alam _C_or-
uinum, cui adiutores dati _P_o$thumius Sulpitius prætorius & _L. C_omi-
nius _P_edarius, in$ignia eis qua$i magi$tratibus conce$$a, de{qúe} eorum
officio Senatu$con$ultum factum, quodinfra $criptum est. _S. C._ quod

<pb><rh>AQ VAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
_Q_u. _A_elius _T_ubero, _P. F_abius _M_aximus _COSS. V. F._ de {ij}s quicurd-
tores aquarum publicarum ex Senatu$con$ulto à _C_æ$are _A_ugu$to no-
minati e$$ent ordinandis, _D.E.R.Q.F.P.D.E.R.I.C._ placere huic
ordini eos qui aquis publicis præe$$ent, cum eius rei cau$a extra urbem
e$$ent, lictores binos, & $eruos publicos ternos, architectos $ingulos,
& $cribas, & librarios, accen$os præcones{qúe} totidem habere, quot ha
bent{ij} per quos frumentum plebei datur. Cum autem in urbe eiu$dem
cau$a aliquid agerent, cæteris apparitoribus {ij}$dem præterquam licto-
ribus utiq; quibus apparitoribus. _E_x hoc S. _C_on$ul. cur atoribus aquæ<?>
rum, util<007>ceret eos diebus. x. proximis. quibus S. _C_on$ul. factum e$$et,
a<?>d ærar<007>um deferrentur, qui{qúe} ita delati e$$ent, {ij}s prætores ærar{ij} mer
cede cibaria, quanta præfecti frumento danda, dare deferre{qúe} $olent,
annua darent & attribuerent, {ij}s{qúe} eas pecunias $ine fraude $uas facere
liceret: utiq; tabulas, chartas, cætera{qúe}, quæ eius curationis cau$a opus
e$$et, {ij}s cur atoribus præbenda, _Q. A_elius, _P. F_abius. _COSS_. ambo
alterue $i {ij}s uidebitur adhib<007>tis prætor<007>bus, quiærario præ$int et præ
benda locent. Item{qúe} cum uiarum frumenti{qúe} cur atores, qui quarta par
te anni publico fungebantur mini$terio, ut cur atores aquarum iudic{ij}s
uacent priuatis, publicis{qúe}, apparitores & mini$teria, quamuis per$e-
ueret adhuc ærarium in eos erogare, tamen etiam cur atorum uidentur
de$i$$e inertia, & $egnitia non agentium officium. _E_gre{$s}i autem urbem
duntaxat agendæ rei cau$a, Senatus præ$to e$$e lictores iu$$er at,: nobis
circumeuntibus riuos, fides no$tra & autoritas à _P_rincipe data pro li-
ctoribus erit. _C_umrem produxerimus ad in<007>tium curatorum, non
est, alienum $ubiungere, qui po$t _M_e$$alam huic officio ad nos u$q; præ
fuerint. _M_e$$alæ $ucce$$it. Silio & _P_laucio. _COSS. A_tteius _C_apito: _C_a-
pitoni _L. M_artio. _C. A_nti$tio uetere _COSS_. Satrius _R_ufus: Satrio Ser
gio _C_ornelio _C_ethego _L. V_i$ellio _V_arrone _C_o$$. _M. C_occeius _N_eruæ,
_D_iui _N_eruæ auus, $ci\-etia iuris illu$tris. Huic $ucce{$s}it _F. P_er$ico _L. V_i-
tellio _COSS. C. O_ctauius _L_enas:_L_enati Iuniano, & _N_onio a$prenate
_COSS. A_quila. _H_uic $ucce{$s}it _M. P_orcius _C_ato: po$t quem Sexto _N_o-
nio _C_elere & _I_unio _Q_uintiliano _COSS. D_idius _G_allus, _G_allo _Q_u. _V_e-
ranio _P_ompeio _L_ongino _COSS. C_n. _D_omitius _A_fer: _A_fro, _N_erone

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
_C_laudio _C_æ$are quartum, & _C_o$$o _C_o{$s}i filio _COSS. L. P_i$o:_P_i$oni,
_V_irginio _R_u$o, & _M_emio _R_egulo _COSS. P_etronius _T_urpil<007>annus:
_T_urpiliano _C_ra$$o _F_rugi, & _L_ecanio _B_a$$o _COSS. P. M_arius: _M_ario,
_L. T_ele$ino, & Suetonio _P_aulino _COSS. F_onteius _A_grippa: _A_grip-
pæ, Silio, & _G_alerio _T_rachalo _COSS. A_lipius _C_ri$pus. _C_ri$po, _V_efpa<?>
$iano tertium, & _C_occeio _N_erua _COSS. P_ompeius Siluius: Siluino,
_V_alerio, & _M_e$$alino _COSS. T. A_nius _F_lauianus:_F_lauiano, _V_e$pa$ia
no quintum, & _T_ito tertium _COSS. A_cilius _A_uiola. _P_o$t quem _I_mpe<?>
ratore _N_eruatertium, & _V_irginio _R_ufo tertium _COSS_. ad nos cura
translata est. _N_unc quid ob$eruare cur ator aquarum debeat, & leges
Senatus{qúe} con$ulta ad in$truendum eum pertinentia, $ubiungam. _C_irca
ius ducendæ aquæ in priuatis hæc ob$eruanda$unt, ne quis $ine literis
_C_æ$ar{is}, id est, ne quis aquam publicã non impetratam, & ne quis am-
plius quàm impetratũ fuerit ducat. Ita enim efficiemus, ut modus quem
acquiri diximus, po{$s}<007>t ad nouos $alientes, & ad ncua _P_rincipis benefi-
cia pertinere In utroq; autem magna cura multiplici opponenda frau-
die$t. Solicite $ubinde duct us extra urb\~e $unt cir cũeundi ad recogno$c\~e
da beneficia. Idemin ca$tellis $al<007>entibus publicis faciendum, ut $ine in-
termi{$s}ione, diebus noctibus{qúe} aqua fluat, quod Senatus quoq; con$ulto
curator facere iubetur, cuius hæc quoq; uerba $unt: _A_elius _T_ubero, &
_P. F_abius _M_aximus _O.V.F. COSS._ denumero publicorũ $alientium
qui in urbe e$$ent, intra{qúe} ædificia urbi coniuncta, quos _M. A_grippa fe
ci$$e. _Q. F. P._ de ea reita cen$uerunt, neq; augeriplacere, nec minui
<mgl>_Q_uid fieri
placent.</mgl>
numerus publicorum $alientium, quos nunc e$$e retulerunt{ij}, quibus ne
gocium à Senatu est imperatũ, ut in$picerent aquas publicas, inirent{qúe}
numerum $alientium publicorum. _I_tem{qúe} placere curatores aquarum,
quos Senatu$con. _C_æ$ar _A_ugu$tus ex Senatus autoritate nominauit, da
re operã ut $alientes publici quam a{$s}idui{$s}ime interdiu & noctu aquã
in u$um populi funderent. _I_nhoc S. con$. crediderim annotandũ, quod
Senatus tam augeri quàm minui $alientium publicorum numerum uetue
rit, id factum exi$timo, quia modus aquarum, quæ {ij}s temporibus in ur-
bem ueniebant, antequam _C_laudia & _A_nio nouus perduceretur, maio-
rem erogationem capere non uidebatur. _Q_ui aquam in u$us priuatos

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
deducere uolet, impetr are eam debebit, & à _P_rincipe epi$tolam ad cu-
ratorem afferre. _C_ur atores deinde beneficio _C_æ$aris præ$tare maturi
tatem, & procuratorem eiu$dem offic{ij} libertum _C_æ$aris protinus $cri
bere. _P_rocurator\~e autem primus _T_i. _C_laudius uidetur admoui$$e po$t-
quam _A_nionem nouum & _C_laudias induxit. _Q_uid contineat ep<007>$tola<?>
lulia fieri quoq; notum debet, ne quando negligentiam, aut fraudem $u-
am ignorãtiæ colore defendat. _P_rocurator calicem eius moduli, qui fue-
<mgr>_I_gnorãti@
colorc.</mgr>
rit impetratus, adhibitis l<007>brator<007>bus $ignari cogitet, & diligenter in-
tendat men$ur arũ quas $upr adiximus modũ & earũ notitiã habeat, ne
$it in arbitrio l<007>bratorũ interdũ maioris luminis, interdũ minoris pro
gratia per$onarũ calic\~e probare. Sedneq; $tatim adhuc l<007>berũ $ub{ij}ci-
end<007> qualemcunq; plumbeã fi$tulã permitt at arbitr<007>ũ. uerũ eiu$d\~e lumi-
nis, quo calix $ignatus est, eundem per pedcs quinquaginta prope det,
$icut Senatu$con$ulto, quod $ub{ij}ciendũ est, cauetur. _Q_uod _Q. A_eli-
us _T_ubero, _Q. F_abius maximus _COSS.V.F._ quo$dam pr<007>uatos ex
riuis publ<007>cis aquam ducere. _Q.D.E.R.F.P.D.E.R.V.I.C._ ne cui
priuato aquam ducere exriuis publicis liceret: utiq; omnes {ij} quibuc<?>
aquæ ducendæ ius e$$et datum, ex ca$tellis ducerent, animaduerterent{qúe}
curatores aquarum, quibus locis intra extra{qúe} urbem apte ca$tella pri
uati facere po$$ent, ex quibus aquam ducer\~et, quã ex ca$tello commun\~e
accepi$$ent à curatoribus aquarũ, ne qui eorum, quibus aqua daretur
publica, ius e$$et intra quinquaginta pedes eius ca$telli, ex quo aquam
ducerent, laxiorem fi$tulam $ub{ij}cere quàm quinariam. _I_n hoc Senatu$-
con$ul. dignũ admir atione est, quòd aquam nõ ni$i ex ca$tello duciper
mittit, ne autriui, aut fi$tulæ publicæ frequenter lacerarentur. _I_us impe
tratæ aquæ neq; hæredem, neq; emptorem, neq; ullum nouũ dominum
prædiorum $equitur: Balneis, quæ publicæ lauarent, priuilegium anti-
<mgr>_B_alnearũ
ius.</mgr>
quitus concedebatur, ut $emel data aqua perpetuo maneret, $icut ex ue
ter<007>bus Senatu$con$ul. cogno$cimus, ex quibus unum $ubieci: _N_unc om
nis aquæ cum po$$e$$ore in$tauratur beneficium. _Q_uod. _Q. A_elius _T_u
bero, _P. F_abius _M_aximus _COSS. V. F._ con$titui oporteret, quo iure
extra intra{qúe} urbem ducerent aquas {ij} quibus attributæ e$$ent. _Q. D._
_E.R.F.P.D.E.I.C._ uti {ij}s quoq; maneret attributio aquarũ, exceptis

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
quæ in u$um balneorum e$$ent datæ, aut _A_ugu$tinomine, quoad {ij}dem
domini po{$s}iderent id $olum in quo accepi$$ent aquam. _C_um uacare
aliquæ cœperint, adnunciatur in commentarios{qúe} redigitur, qui re$pi-
ciuntur ut petitoribus ex uacuis daripo{$s}int. _H_as aquas $tatim interdi-
cere $olebant, ut medio tempore uenderent aut po$$e$$oribus prædio-
rum, aut al{ij}s. _H_umanius etiam u<007>$um est _P_rincipi no$tro, ne prædia$u
bito de$tituerentur, triginta dierum $patium indulgeri, intra quod {ij} ad
quos res pertinet, irrigarent. _D_e aqua in prædia $ociorum data nihil<?>
con$titutum inuenio, perinde tamen ob$eruatur, ac iure cautum, ut dum
quis ex {ij}s qui communiter impetrauerũt, $upere$$et, totus modus præ
d{ij}s a{$s}ignatus flueret, & tunc demum renouaretur beneficium, cum
de${ij}$$et qui$q; ex{ij}s, quibus er at datum po{$s}idere. _I_mpetrata aqua aliò
quàm in ea prædia, in quæ data erat, aut ex alio ca$tello quàm quo ex
epi$tola Princip{is} contrahebat duci palàm. S. _C_on$ul. non oportet, $ed
& mandatis prohibetur. _I_mpetrantur autem & hæ aquæ quæ caducæ
uocantur, id est, quæ aut ex ca$tellis effi<?>uunt, aut ex manationibus fi$tu
larum, quod beneficium à _P_rincipibus parci{$s}ime tribui $olitũ, $ed frau-
d<007>bus aquariorum obnoxium est, quibus prohibendis quanta cura de-
beatur, ex capite mandatorum man<007>$e$tũ erit, quod $ubiecit: _C_aducam
neminem uolo ducere, ni$i quimeo beneficio, aut priorum _P_rincipum
habent: nam nece$$e est ex ca$tellis aliquam partem aquæ effluere, cum
hoc pertineat non $olum ad urbis no$træ $alubritat\~e, $ed et<007>am ad utili-
tatem cloacarum abluendarum. _E_xplicitis quæ ad ordinationem aqua-
rum priuati u$us pertinebant, non ab re est quædam ex{ij}s quibus cir-
cum$cribi $aluberrimas con$titutiones in ip$o rei actu deprehendimus,
exempli cau$a attingere. _A_mpliores quo$dam calices quàm impetrati
erant po$itus in pleri$que ca$tellis inueni, & ex{ij}s aliquos ne $ignatos
quidem. _Q_uoties autem $ignatus calix exced<007>t legitimam men$uram,
ambitio procuratori qui cum $ignauit detegitur: cum uero ne $igna-
tus quidem est, manife$ta culpa omnium, maxime accipientis deprehen
ditur deinde uillici. _I_n quibu$dam cum calices legitimæ men$uræ $ignati
e$$ent, $tatim amplioris moduli fi$tulæ $ubiectæ fuerunt: unde acc<007>der at
ut aqua non per legitimum $patium co\~ercita, $ed per leues angu$tias
<pb><rh>AQV AEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
expre$$a, facile laxiorem in proximo fi$tulam impleret. Ideoq; illud ad-
buc, quoties $ignatur calix, diligentiæ ad{ij}ci\~edum est, ut fi$tulæ quoque
proxime per $paciũ, quod S. con$ulto comprehen$um diximus, $ignen-
tur. _I_ta demum enim uillicus cum $cierit non aliter quàm $ignatas collo
caridebere, omnicarebit excu$atione. _C_ircacollocandos quo{que} calices
ob$eruarioportet, ut ad lineam or dinentur, nec alterius infcrior calix,
alterius $uperior ponatur. _I_nferior plus trahit, $uperior minus ducit,
quia cur$us aquæ ab inferiore rapitur. _I_n quorundam fi$tul{is} ne calices
quidem po$iti fuerunt: hæ fi$tulæ $olutæ uocantur, & ut aquario libuit
<mgr>F_i$tulæ_
_$olutæ_.</mgr>
laxantur, uelcoartantur. _A_dhuc illa aquariorũ intolerabil{is} fraus est,
translatæ in nouum po$$e$$orem aquæ, for amen nouum ca$tello impo-
nunt, uetus relinqunt, quo uenalem extrahant aquam. _I_n prim{is} ergo
hoc quo{que} emendandum curatoricrediderim, _N_on enim $olum adip$a-
rum aquarum cu$todiam, $ed etiam ad ca$telli tutelam pertinet, quod
$ubinde & $ine cau$a for atum uitiatur. _E_tiam ille aquariorum tollen-
dus est redditus, quem uocant punctam. _L_onga ac diuer$a $unt $pacia,
per quæ fi$tulæ tota meant urbe latentes $ub $ilice. _H_as comperi per eũ
qui appellabatur à punct{is} pa{$s}im conuulner at{is} omnibus in tran$itune
<mgr>P_uncta_.</mgr>
gociator<007>bus, præbui$$e peculiaribus fi$tul{is} aquam, quo efficiebatur, ut
exiguus modus ad u$us publicos proueniret. _Q_uantum ex hoc modo
aquæ $ublatum $it, æ$timo ex eo quod aliquantum plumbi $ublati eiu$-
modi ram{is} reductum est. Superest tutela ductuum, de qua prius quàm
<mgr>T_utela du_
_ctuum_.</mgr>
dicere incipiam, pauca de familia, quæ huius rei cau$a par ata est, expli-
canda $unt. _F_am<007>liæ $unt duæ, altera publica, altera _C_æ$ar{is}. _P_ublica an
tiquior quàm _A_grippæ _A_ugu$to relictam, et ab eo publicatam diximus.
_H_abet homines circiter. ccxl. _C_æ$ar{is} familiæ numerus est. cccclx.
quam _C_laudius, cum aquas in urbem perduceret, con$tituit. _V_traq; au-
tem familia in aliquot mini$teriorum $pecies d<007>ducitur: uillicos, ca$tella-
rios, curatores, $ilicarios, tectores, alios{qúe} opifices. _E_x h{is} aliquos ex-
tra urbem e$$e oportet ad ea quæ nõ $unt magnæ molition{is}. _M_aturum
tamen auxil<007>um uidentur exigere omnes <007>n urbe circa ca$tellorum &
munerum $tationes, opera{qúe} quæ urgebunt, in prim{is} ad $ubitos ca$us,
ut ex compluribus regionibus, in quas nece{$s}itas incubuerit, conuerti

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
po{$s}it præ$idium aquarum abundãtius. Tam amplum numerum utri-
u$que famil<007>æ $olitum ambit<007>onc, aut negl<007>gent<007>a præpo$itorum in pri-
uata opera diduci, reuocare ad aliquam di$ciplinam & publica mini$te
ria ita in$tituimus, ut pridie quid e$$et actura dictaremus, et quid qua{que}
die egi$$et act {is} comprehenderetur. _C_õmoda publicæ familiæ ex _A_era-
rio dantur, quod impendium exoneratur uectigalium redditu ad ius
aquarum pertinentium. _E_a con$tat ex hort{is} ædific{ij}sue, quæ $unt circa
ductus, aut ca$tella, aut munera, aut lacus, quemredd<007>tum prope $e-
$tertium. ccl. milium $alientem, ac uagum, proxim{is} uero temporibus
in Domitiani loculos uer$um iu$titia _D_iui _N_eruæ populo re$tituit, no-
$tra$edulit as ad certam regulam redegit, ut con$tarent, quæ e$$ent ad
hoc uectigal pertinentia loca. _C_æ$ar{is} familia ex fi$co acc<007>pit commo-
da, unde & omne plumbum, & omnes impen$æ ad ductus, & ca$tella,
& lacus pertinentes erogantur. _Q_uoniam quæ uidebantur ad famili-
am pertinere expo$uimus, ad tutelam ductuum $icut promi$er amus di
uertimus, rem enixiore cura dignam, cum magnitudin{is} _R_omani impe-
r{ij} id præcipuum $it indicium. _M_ulta atq; ampla opera $ubinde na$cun
tur, quibus ante $uccurri debet quàm magno auxilio egere incipiant,
plera{que} tamen prudenti temperamento $u$tinenda $unt, quia non $em-
per opus aut facere, aut ampliare quærentibus credendum est. _I_deo{qúe}
nõ $olũ $cientia peritorũ, $ed & proprio u$u curator in$tructus e$$e de
bet, nec $uæ tantum $tation{is} architect{is} uti, $ed plurium aduocare non
minus fidem quàm $ubtilitatem, ut æ$timat quæ repræ$entanda, quæ
differenda $int, & rur$us quæ per redemptores effici debeant, & quæ
per dome$ticos artifices. _N_a$cuntur opera ferè ex h{is} cau$is, nam aut
uetu$tate corrumpuntur, aut impotentia po$$e$$orum, aut uitempe$ta-
tum, aut culpa male factioper{is}, quod $æpius accidit in recentibus.
_F_erè aut uetu$tate, aut uitempe$tatum partes ductuum laborant, quæ
arcuationibus $u$tinentur, aut montium lateribus applicatæ $unt,
& exarcuationibus, eæ{qúe} per flumen tra{ij}ciuntur. _I_deo hæcopera
$olicita $e$tinatione explicanda $unt. _M_inus iniuriæ $ubiacent $ub-
terranea, nec gelicid{ij}s, nec caloribus expo$ita. _V_itia autem eiu$-
modi, aut talia $unt ut non interpellato cur$u $ubueniatur e{is}, aut

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
emendari ni$i auer$a non po{$s}int, $icutea, quæ in ip$o alueo fieri
nece$$e est. _H_æc duplici ex cau$a na$cuntur, aut limo concre$cente,
qui inter dum in cru$tam dure$c<007>t, iter{qúe} aquæ coarctat, quod aut tecto-
rio corrumpitur, unde fiunt manationes, qu<007>bus nece$$e est latera riuo-
rum & $ub$tructiones uitiari. _P_ilæ quoq; ip$æ topho extructæ $ub tam
magno onere labuntur. _R_efici quæ circa alueos $unt riuorum æ$tate
non debent, ne aquæ intermittatur u$us, tempore quo præcipue de$ide-
ratur, $ed uere, uel autumno, & maxima cum fe$tinatione, ita ut ante
præparat{is} omnibus quam pauci{$s}m{is} die bus riui ce$$ent. _N_eminem fu
git per $ingulos ductus hoc e$$e faciendum, ne $i plures pariter auer-
tantur, de$it aqua ciuitati. Ea quæ non interpellato aquæ cur$u effici
debent, maxime $tructura con$tant, quam $u{is} trmporibus & fidelem
ficri oportet. _I_doneum $tructur æ tempus est àcalen. _A_prilibus in calen.
_N_ouemb. ita ut optimum $it intermittere eam partem æ$tat{is}, quæ ni-
m{ij}s caloribus inc ande$cit: quia temper amento cœli opus est, ut ex hu-
more commode $tructura combibat, & in unitate corroboretur. _N_on
minus autem $ol acrior quàm gelatio præcipit materiã, ne{que} ullum opus
diligentiorem po$cit cur am quàm quod aquæ ob$taturum est. _F_ides
itaq; eius per $ingula $ecundum legem notam omnibus, $ed àpauc{is} ob
$eruatã exigenda est. _I_llud nulli dubium e$$e crediderim, proximos du
ctus, id est, qui à $exto miliario lapide quadrato con$i$tunt, maxime cu-
$todiendos, quoniam & ampli{$s}imi oper{is} $unt, & plures aquas $in-
guli $u$tinent, quos, $inece$$e fuerit interrumpere, maior pars aqua-
rum urbem _R_omam de$tituet. _R_emedia tamen $unt, ut h{is} difficultati-
bus inchoatus alueus excitetur adl<007>bram deficient{is}. _A_lueus uero plam
bat{is} canalibus per fpacium interrupti ductus rur$us contineatur. _P_or
rò quoniam ferè omnes per priuatorum agros directi erant, & diffici-
l{is} uidebatur futuræ impen$æ præparatio, ut alicuius con$titutione $uc
curreretur, $imul ne acce$$u ad reficiendos riuos red\~eptores à po$$e$$o
ribus prohiberentur, Senatu$con$ultum factũ est, quod $ubieci. _Q_uod
_Q_. _A_elius _T_ubero, _P_. _F_abius _M_aximus _CO_SS. _V.F._ deriu{is} $pecu-
bus, fornicibus{qúe} _I_uliæ, _M_artiæ, _A_ppiæ, _T_epulæ, _A_nion{is} reficiend{is},
_Q.D.E.R.F.P.D.E.R.I.C. V_t cum {ij} riui, fornices, quos _A_ugu$tus

<pb><rh>SEXTI IVLII FRONTINI DE</rh>
_C_æ$ar $e refecturum impen$a $ua pollicitus _S_enatuiest reficer entur, ex
agr{is} priuatorum terram, limum, lapidem, te$tam, arenam, ligna, cæte-
ra{qúe} quibus ad eam rem opus e$$et, unde quæ{que} earum proxime $ine in-
iur<007>a priuatorum tolli, $umi, portari po{$s}int, uiri boni arbitratu æ$timæ
ta darentur, tollerentur, $umerentur, exportarentur, & eas res omnes
exportandas, earum{qúe} rerum reficiendarum cau$a, quoties opus e$$et
per agros priuatorum $ine iniuria eorum itinera, actus paterent, da-
rentur. _P_lerun{que} autem uitia oriuntur ex impotentia po$$e$$orum, qui
pluribus mod{is} riuos uiolant. _P_runum enim $patia, quæ circa ductus
aquarum ex _S. C_on$ulto uacare debent, aut ædific{ij}s, aut arboribus oc
cupant. _A_rbores mag{is} noc\~et, quarum radicibus & concamer ationes
& later a $oluuntur: deinde uicinales uias, agre$tes{qúe} per ip$as formas
dirigunt: noui{$s}ime additus ad tutelam præcludunt: quæ omnia Sena-
tu$con$ulto, quod $ubieci, proui$a $unt, quod _Q. A_elius _T_ubero, _P. F_a
bius _M_aximus _V.F._ aquarum, quæ in urbem uenirent itiner a occupari
monument{is}, & ædific{ij}s, & arboribus con$eri. _Q.F.P.D.E.R._
_I.C. C_um ad reficiendos riuos, $pecus{qúe}, per quæ & opera public a
corrumpuntur, placere circa fontes, & fornices, & muros utraq; ex
parte uacuos centenos quinos denos pedes patere, & circa riuos, qui
$ub terra e$$ent, & fpecus intra urbem continentia ædificia, utra{que} ex
parte quinos pedes uacuos relinqui, ita ut ne{que} monum\~etum in {ij}s loc{is},
ne{que} æd<007>ficium po$t hoc tempus ponere, ne{que} con$erere arbores liceret:
$iquæ nunc e$$ent arbores intra id $patium, extirpar\~etur, præterquàm
$iquæ uillæ continentes & inclu$æ ædific{ij}s e$$ent. Siqu{is} aduer $us ed
commi$erit, in $ingulas res in dena milia damnas e$$et. _E_x quibus pars
dimidia præmium accu$atori daretur, cuius opera maxime conuictus
e$$et, quiaduer$us hoc Senatu$con. commi$i$$et: pars altera media in
ærarium redigeretur, de{qúe} eare iudicarent, cogno$cerent{qúe} curatores
aquarum. _P_o$$et hoc Senatu$con$ultum æqu<007>{$s}imum uider<007>, etiam $iex
reitantum publicæ utilitate ea $patia iudicarentur, multo mag{is} cum
maiores no$tri admir abili æquitate, ne ea quidem eripuerunt priuat{is},
quæ ad modum publicum pertinebant. Sed cum aquas perducerent, $i
d<007>fficilior po$$e$$or in parte uendenda fucr at, pro toto agro pecuniam

<pb><rh>AQVAEDVCTIBVS ROM. LIB. II.</rh>
intulerunt, ac po$t determinata nece$$aria loca rur$us eum agrum uen
diderunt, ut in $u{is} finibus proprium ius tam _R_e$publica quàm priuata
haberet. _P_lerique tam\~e non contentioccupa$$e fines, ip$is ductibus ma-
nus attulerunt per $emitas $olut as pa{$s}im, & rur$us ius aquarum impe
tratum habent, aquar{ij} quantulacunq; beneficio occa$ione ad expu-
gnandos nunc abutuntur. _Q_uid porrò fieret, $inon uniuer$a i$ta dil<007>-
genti{$s}ima lege prohiberentur, pœna{qúe} non mediocr{is} contumacibus
intentaretur? _Q_uæ $ub$crip$ihæc $unt uerba leg{is}: _T. Q_uintius _C_ri-
$pinus _COSS_. populum iurerogauit, populus{qúe} iure $ciuit in foro pro
ro$tr{is} æd{is} _D_iui _I_ul{ij} _Po. Ro._ & _I_ulias tribui Sergia princ<007>p<007>um fuit
pro tribus $ex. _L.F. V_arro. _Q_uicunq; po$t hanc legemrogatam ri-
uos, $pecus, fornices, fi$tulas, ca$tella, tubulos, lacus aquarum publica-
rum, quæ ad urbem ducuntur, earumue quam $ciens dolo malo for aue-
rit, ruperit, forare, rumperéue curauerit, peiorémue fecerit, quo mi-
nus ea aqua earúmue quà in urbem _R_omamire, cadere, flui, peruenire,
duci po{$s}int, quóue minus in urbe _R_oma, & in his ædifi{ij}s quæ urbi
continentia $unt, erunt, in his{qúe} hort{is}, præd{ij}s, loc{is}, quorum horto-
rum, prædiorum, locorum domin{is}, po$$e$$or<007>bus, _V.F._ aqua data uel
attributa est, uel erit, ut $aliat, di$tribuatur, diuidatur, in ca$tella, lacus
imm<007>ttatur, {is} _P. R._ c.milia dare damnas e$to: & qui clàm quid eorum
ita fecerit, id omne $arcire, reficere, re$tituere, ædificare, ponere & ce
lare, demoliri damnas e$to, $ine dolo malo. _A_tq; ita omnino, ut quicunq;
curator aquarum est, erit, $icurator aquarum est uel er<007>t, tum {is} _P_ræ-
tor, qui inter ciues & peregrinos ius dicit, mulctam pignoribus cogito,
coërcito, ei{qúe} cur atori, aut $icurator non erit, tum ei _P_rætorieo nomi-
ne cogere & coërcere, mulctæ dicendæ, $iue pignor{is} capiendi ius, pote
$tas{qúe} e$to. Si quid eorum $eruus fecerit, dominus eius centum milia po-
pulo det. Si qu{is} circa riuos, $pecus, fornices, fi$tulas, tubulos, ca$tella,
lacus aquarum publicarum, qua ad urbem _R_omam ducuntur & ducen
tur, terminatus $teterit, neq; qu{is} eo loco po$t hãc legem rogatam quid
opponit, molit, op$epit, figit $tatuit, ponit, collocat, arat, $erit, neue in
eum locum quid immittit, præter{qúe} eorum faciendorum reponendorum
cau$a præterquàm quidem hac lege licebit, oportebit. _Q_ui aduer$us ea
<pb><rh>SEXTI IVL. FR. DE AQVAED. ROM. LIB. II.</rh>
quid $ecerit, & aduer$us earep$erit, ex iu$$u cau$a{qúe} omniũ rerum om
nibus e$to damnas, utiq; atq; uti e$$et e$$e{qúe} oporteret, $i {is} aduer$us
hanc legem riuum, $pecum rupi$$et, $ora$$étue, qui{qúe} $pecum $or a$$et ru
pi$$ctue, quo minus <007>n eo loco po$cere hærbam, fœnum $ceare, $entes,
uepres, caprificos, curatores aquarum qui nunc $unt, qui{qúe} erunt,
ctrca $ontes, & $ontium & murorum curam, riuos, & $pecus
terminatus arbores u<007>tes, uepres, $entes, ripæ, maceria, $alicta, harum-
dineta excidantur, tollantur, effodiantur, excorticentur, utiq; recte fa-
ctum e$$e uolet, eo{qúe} nomine {ij}s pignor{is} captio mulcta edici#or
uti quæ e$to: _I_d{qúe} {ij}s $ine fraude $ua facere liceat ius pote$t as{qúe} e$to
quo minus uites arbores{qúe} uill{is}, æd<007>$ic{ij}s, macer{ij}sue inclu$æ $int. _M_a-
ceriæ quas cur atores aquarum cau$a cognita ne demolirentur domin{is}
permi$erunt, quibus in$cripta in$culpta{qúe} e$$ent ip$orum qui permi$i$-
$ent curatorum nomina maneat, hac lege n<007>lhil abrogato, quominus ex
h{is} $ontibus, riu{is}, $pecubus, $ornicibus aquam haurire, $umere {ij}s qu<007>-
bu$cunq; curatores aquarum permi$erunt, præterquàm rota, calice,
machina liceat: dum neq; puteus, neq; foramen nouum fiat. _E_ius hac le
ge nihilum rogatio utili{$s}imæ leg{is} contemptores nõ negauerim dignos
pena quæ intenditur. _S_ed negligentia <n <218>> longi tempor{is} deceptos leni-
<mgl <218>> L_egem_
_protempo_
_re_.</mgl>
ter reuocari oportuit. _I_taq; $edulo labor auimus, ut quantum in nob{is}
fuit etiam ignor arentur qui errauer ant. _H_{is} uero qui admoniti
ad indulgentiam _I_mperator{is} decurrerunt, po$$umus ui-
deri cau$a imperati benefic{ij} $ui$$e. _I_n reliquo
uero <n *> opto ne executio leg{is} nece$$aria
<mgl *>_opere_</mgl>
$it, cum offic{ij} fidem etiam per
offen$as tueri præ-
$tet.</p>
<h>FINIS.</h>

<pb>
<h>EX PROBO INTERPRETATIO
L_iterarum, quæ $uperius po$itæ $unt_.</h>
<p>D.E.R.Q.F.P.D.E.R.I.C. S_ignificatum hic est_. D_e ed re quid_
_fieri placeret. de ea re ita cen$uerunt_.</p>
<p>Q.D.E.R.F.P.D.E.R.V.I.C. S_ignificatum est_. Q_uid de eare fieri_
_placeret de eare uniuer$i ita cen$uerunt_.</p>
<p>Q.D.E.R.F.P.D.E.R.I.C. S_ignificatum hic est_: Q_uid de eare_
_fieri placeret. de ea re ita cen$uerunt_. C_ætera idem $ignificant_.</p>
<h>ARGENTORATI, EX OFFICINA
KNOBLOCHIANA, PER GEOR-
GIVM MACHER OPEVM, MEN
SE AVGVSTO ANNO,
M. D. XLIII.</h>
<fig/>

<pb>

<pb>

<pb>
<pb>
<hd>

<pb>
<pb>
<h>Io. Sulpitius lectori $alutem.</h>
<p>Cum diui@um opus Victruuii: non modo $tudio$is: $ed reli
quis hoibus $i in ex\~eplaria innumera diffunderetur: multũ cõferre
po$$e aiaduerter\~e: ce$$antibus id agere aliis: ut puto in melioribus
occupatis: quod diu multum{que} ad publicuƷ u$um de$ideraui: i\~pe
tandem effeci. Collatis. n. multis id genus libris: & in primi$ uno
no$tri Delii manu: $atis accurate per$cripto: eũ mihi labor\~e a$$um
p$i: ut quantum per plurima$ occupatiões meas f<007>eri po$$et: redde
rem unum imprim\~edorum archetypum adeo em\~edatum: ut par
uus labor cuiuis alteri eiu$dem rei $tudio$o relinqueretur. Quod
$i fidelis ut $pero librarius fuerit: & cum his impre$$is $cripti cala
mis conferentur: facile fides no$tra & diligen<?>tia apparebit: Nectñ
illud cõmi$erim: quin complura ex iis que ille per@erterit (ne{que}. n.
aliter fieri pote$t:) In po$t<007>ema pagina annotanda non congeram.
Siqua uero in <003>bu$dã græcis \~q ob$cura $ane deprauata{que} $unt: in
teri percunctando meliora potero inuenire: Ibid\~e $il\~etio nõ preteri
bo. Figurarum de$criptionibus quoniam earum exempla habere
nequiuimus: & $unt ratiõis diff<007>c<007>lis: & artificibus laborio$e: $ua
in marginibus $patia $eruabuntur: ut quom uel no$tro uel alio <006>
$tudio edentur in lucem: $uis locis po$$int affigi: Interim uero lit
teratos omnes in quorũ manus uolumina hæe peruenerint uelim
oratos: dent nobi$cum operam ut habeatur hic auctor em\~edati$$i
mus: & $<007>t $uis undi{que} partibus ab$olutus: quod quidem $pero fo
re breui: cum obingeniorum copiam & pre$tantiam: tum ob lau
dis ardorem maxime cui{que} erudito adiunctũ: quam mihi in pub
lico cõmodo non appetenti: $ati@ blandituram puto. quia primus
hoc in $tod<007>o curro: & ad certamen uia iam liberaliter $trata reli
quos inter $e excito. Vale iam: & l<007>uore lectio careat: Age{que} ut ego
cum aliis te quo{que} $ine odio commendare po$$imus.</p>

<pb>
<h>INDEX</h>
<p #>IBRO primo. L. Victruuii Pollionis in quo di$$erit: de
l#officio architecti: & terminatiõibus artis: de{que} mœnibus
#& arearum diui$ionibus: hæc continentur.</p>
<p>De architectis in$tituendis.</p>
<p>Ex quibus rebus architectura con$tet.</p>
<p>De ædibus $acris.</p>
<p>De ho$tiis operum & balnearum: fene$tris.</p>
<p>De qualitatibus locorum & copiis operum.</p>
<p>De partibus architecture in priuatis & publicis.</p>
<p>De $alubris loci electione & luminibus & fene$tris aptis.</p>
<p>De iocineribus animalium in$piciendis.</p>
<p>De mutatione loci.</p>
<p>De fundamentis murorum & turrium.</p>
<p>De diui$ione operum quæintra muros $unt & eorum di$po$itiõe
ut uentorum noxii flatus uitentur.</p>
<p>De $itu ædium $acrarum in ciuitatibus & extra.</p>
<p #>Ibro $ecundo in quo agit{ur} de materia copiis e quibus col
l#latis $tructuris & materiæ rationibus ædificia perficiun
#tur: hæc in$unt.</p>
<p>De pri$corum hominum uita: & de initiis humanitatis atque tect
orum & incrementis eorum.</p>
<p>De principiis rerum $cdm philo$ophorum opiniones.</p>
<p>De later<007>bus.</p>
<p>De Arena.</p>
<p>De calce.</p>
<p>De puluere puteolano & reliquis.</p>
<p>De lapidicinis.</p>
<p>De generibus $tructure & earum qualitatibus modis aclocis.</p>
<p>Fons Salmacls.</p>
<p>De cra$$itudine parietum.</p>
<p>De materie cedenda.</p>
<p>De abiete $upernate & infernate cu<007>n Apenini de$criptione.</p>

<pb>
<p #>Ibro tertio in quo di$$erit de ædibus $acris hæc <gap>
l#De $acrarum ædium di$po$<007>tione & $ymmetriis & c@@po
#ris humani men$ura.</p>
<p>De quin{que} ædium $peciebus.</p>
<p>De fundationibus & columnis at{que} earum ornatu & epi$t@liis.</p>
<p #>Ibro quarto in quo agitur de doricarum Corinth<gap>
#columnarum proportione: hæc in$unt.</p>
<p #>De tribus generibus columnarũ o<007>igines & inuentiões.</p>
<p>De ornamentis columnarum & earum origine.</p>
<p>De ratione dorica.</p>
<p>De interiore cellarum & pronai di$tributione.</p>
<p>De Regionum con$titutione in ædibus.</p>
<p>De ho$tiorum & antepagmentorum $accorum rationibus.</p>
<p>De Tu$canicis rationibus ædium $acrarum.</p>
<p>De Aris deorum ordinandis.</p>
<p #>Ibro quinto in quo agif de publico<006> loco<006> di$po$itiõe.
l#hæc continentur.</p>
<p #>De$oro.</p>
<p>De ærario carcere: & curia ordinandis.</p>
<p>De theatro.</p>
<p>De Harmonia.</p>
<p>De Theatriua$is.</p>
<p>De conformatione Theat@i facienda.</p>
<p>De tecto porticus Thea@@.</p>
<p>De tribus $cœnarum generibus.</p>
<p>De porticibus po$t $cœnam & ambulationibus.</p>
<p>De balnearum di$po$itionibus & partibus.</p>
<p>De pale$trarum ædificatione & Sixtis.</p>
<p>De portubus & $tructuris in aqua faciendis.</p>
<p #>Ibro $exto in quo ratiocinatur de priuatorum æd<007>f<007>ciorũ
l#ut<007>litatibus & l<?>ymmetriis: in$unt hæc.</p>
<p #>De natura regionum celi ad quas ædificia di$ponenda &
quid hæ in hominibus efficiant.</p>
<p>De ædificiorum priuatorum proportionibus & men$uris.</p>

<pb>
<p>De cauis ædium.</p>
<p>De longitudine & latitudine atriorum.</p>
<p>De occis.</p>
<p>Ad quas celi regiones quæ{que} ædificiorum genera $pe$$are debeãt.</p>
<p>De p<007>inatorum & commmunium ædificiorum propriis locis.</p>
<p>De <007>u$ticis ædificiis & uillis.</p>
<p>De g<007>æcorum ædificiis eorum{que} partium u$u at{que} nominibus.</p>
<p>De firmitate & fundamentis æ dificiorum.</p>
<p #>Ibro $eptimo in quo agitur de expolitionibu$ ædificio<006>
l#hæc continertur.</p>
<p #>Derude<007>atione.</p>
<p>De albariis oper<?>ibus.</p>
<p>De C<007>merarum di$po$itione. Trulli$atione. & tectorio opere.</p>
<p>De pollitionibus in humidis locis.</p>
<p>De ædifieiorum picturis.</p>
<p>De Marmo\~r & quomodo ex eo fit Argentum uluum & de Auro
argento{que} ue$tinm ueterum recuperando.</p>
<p>Deminii temperatura.</p>
<p>De coloribus & primum de Ochra.</p>
<p>De Minii rationibus.</p>
<p>De Chry$ocolla & atramento.</p>
<p>De Cerulei coloris temperationibus.</p>
<p>De Ceru$$a & Iandaraca.</p>
<p>De O$t. o.</p>
<p>Dealiis purpureis coloribus.</p>
<p #>Ibro octauo in quo præcipitur deaqua inuenienda pro
l#banda & inducenda hæc in$unt.</p>
<p #>De aquæ inuentione.</p>
<p>De Aqua hymbrium.</p>
<p>De aquis calidis & earum uirtutibus quam trahunt a diuer$is me
<gap> & de uariorum fontium fluminum lacuum{que} natura.</p>
<p>De aquarum experimentis.</p>
<p>De perductionibus aquarum: & tribus ductuum generibus.</p>

<pb>
<p #>Ibro nono in quo di$$erit de gnomonicis rebus & ratiõi
i#bus horologiorum hæc continentur.</p>
<p #>De $criptorum ueneratione: ubi &</p>
<p>Platonis inuentum de agro metien do: &</p>
<p>De Norma: &</p>
<p>Quomodo portio argenti auro mi$ta in integro opere depreh\~edi
di$cerni{que} po$$it.</p>
<p>De gnomonicis ratiõibus ex radiis $olis per umbram inuentis &
mundo at{que} planeti$.</p>
<p>De $olis cur$u per. xii. $igna.</p>
<p>De $ideribus ad dextram zodiaci.</p>
<p>De $ideribus ad leuam zodiaci.</p>
<p>De horologiorum ratione & u$u at{que} eorum inuentione.</p>
<p #>Ibro decio in quo de machinatiõibus rõcinat{ur} hec in$ũt.
l#De machina quid $it & eius ab organo differentia origi
#ne & nece$$itate.</p>
<p>De ædium $acrarum publicorum{que} operum machinationibus tra
ctoriis.</p>
<p>Aliud machinæ tractorie genus.</p>
<p>Aliud machine $ubtilius genus.</p>
<p>De lapidicinarum inuentione.</p>
<p>De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum leuatiões.</p>
<p>De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum de
tympano.</p>
<p>De rotis & tympanis ad molendum farinam.</p>
<p>De cocleæ ratione.</p>
<p>De ethe$ibina machina.</p>
<p>De hydraulicis.</p>
<p>Qua ratione rheda uel naui uecti peractum iter dimetiarr ur.</p>
<p>De $corpionum bali$tarum{que} rationibus & primum de $corpioni
bus & catapultis.</p>
<p>De bali$tis.</p>
<p>De ponderum mittendorum ad bali$tam proportione.</p>
<p>De bali$tarum catapultarum{que} contentionibus & temperamentis</p>
<pb>
<p>Deoppugnatoriis rebus qu\~eadmodũ machinatióibus & duces & uectore$
& ciuitates de$\~e$e e$$e pol<?>$it & primũ de Arietis inuentiõe eiu${que} machina.</p>
<p>De Te$tudine ad conge$tionem $o$$arum paranda.</p>
<p #>De aliis gener;<?> bus te$tudinum.#Operis peroratio.</p>
<p #>Raphaeli Riario Cardinali: Sancte{que} Romane
#eccle$ie Camerario. Io. Sulpitius fœlicitatem.</p>
<p #>Vicquid curæ: $tudii: uigilia<006> & opere: in emendando & uulgan
9#do Victruuio po$ui. Quicquid utilitati$ in med:<?> ũ affero. Quic<029>d
for$an & laud<007>s con$equar: tuæ dedico amplitud<007>ni Raphael Ria
rie Ro. ec. dign<007>$$ime Camerarie: certũ l\~ratorum pre$idiũ: Fotor ingenio<006>.
Spes publica. Patrociniũ populorum: benignitatis delitie: uir<?>tutũ{que} pluri
ma<006> uiuida quedã effigie$: Cui. n. hunc aptiu$ po$$em?<003> cui ego $um dedi
ti$$<007>mus: & a quo me d<007>ligi: & Victruuiú in delitiis haberi iteli<007>go? Immo
ad quem libentius architectus ip$e $e diriget? <003> ad eũ qui $ua lectiõe<?> pluri
mũ delectat{ur}. Qui{que} $uis \~pceptis & $epe & in magni$ æd<007>$ic<007>is: $i uixer<007>t<?>: $<007>t
u$urus? Qu\~e{que} pretoria: uilla$: t\~epla: porticu$: arces: & regias: $ed prius thea
tra ædificatu<006> $pe certa colligimus. Tu eni primus Tragoedie quã nos iu
uentuterr. excitandi g\~ra & agere & can tare primi hoc<?> æuo docuimu$: Nam
eius action\~e iam multis $æculis Roma non uiderat) In medio for<?>o pulpitũ
ad quin{que} pedũ altitudin\~e erectum pulcherrime exorna$ti: Eand\~e{que} po$t<003> ĩ<?>
Hadriani mole Diuo Innoc\~etio $pectante e$t acta: rur$us intra tuos penates
tan<003> i media circi cauea toto con$e$$u umbraculis tecto: admi$$o populo &
pluribus tui ordinis $pectatoribus honorifice excepi$ti. Tu etiã primus pi
cturatæ $cœnæ $aci\~e quom Pomponiani comed<007>ã agerent: n\~ro $æculo o$ten
d<007>$ti. Quare a te etiam Theatrũ nouũ tota urbs magnis uotis expectat: Vi
det. n. l<007>beralitat\~e Ingenii tui: qua ut uti po$$is deus & fortuna cõce$$<007>c. Cu<?>
igit{ur} nec de$int tibi facultates: nec uoluntas grati$icãdi. Accinge te ocius ad
hanc beneficentiã alacriter exhibendã. Quid enĩ popularius? Qu<?>id glorio
$ius i$ta tua ætate facere po$$is? Q. Catulũ qui primus $pectanuũ cõ$e$$um
inumbrauit: iam equaui$ti. Claudio ĩ pictæ $cenæ uarietate nõ inuidemus.
Antonii argenteã: Petreii aureã: Catuli{que} eburneã ut luxũ nim<?>@ũ expetit ne
mo. Ver$atil\~e & ductil\~e qñ libuerit facies nõ di$$iculter. Illud unũ igit{ur} $up<?>
e$t: ut mediocrem locũ ex Victruuii in $titutiõe cõ$tituas: in quo inu\~etus ti
bi dediti$$<007>ma ad maio<006> $e imitatiõem in recitandis poematis fabuli${que} acti

<pb>
tandis in deo<006> honorem $e$tis diebus exerceat: hone$ti${que} $pectaculis & mo
neat populũ & exilaret: Nam que uoluptas pote$t cum hac $pectandi dele
ctatione conferri? que per oculos & aures blande in aĩos in flu\~e@: eos titillat:
mouet: docet: & afficit? Valeant ergo digladiantiũ inter $e hoĩum: muta: $u
ne$ta{que}: & cũ be$tiis uix un<009> $ine hũana cede $pectacula: & uel hic l\~rati$: uel
i campo militaribus delectemur. Ea aut\~e ut <003> optime & $epi$$ime $iãt: The
atro e$t opus. Quo quid fieri & pñtibus & po$teris iucũdius pote$t? Si enĩ
po$t Pompeianũ illud marmoreũ & capaci$$imũ: minora & incultiora: mag
næ $uis gloriæ fuerũt auctoribus. Quãtæ tibi nũc erit: quom nullũ integ<006>
extet: $i ant dirutũ raparaueris: aut nouũ erexeris? Aedes $acras quarum e$t
maxĩa copia (At{que} ũt tam $ãctæ <009> pa$$im deos ueneraremur) in ætate proue
ctiori ponere poteris: Producet enĩ tibi uitam oĩpotens: $i bene$eceris: & ad
$umma re<006> te euehet: ut non modo maxĩa quæ{que} urbiũ ornamenta: $ed etiä
nouas urbes con$tituas. Nunc uero hec occa$io prætermittenda non e$t. Vi
des enĩ magnũ ad Romã ornandã: inter præ$tanti$$imo$: & $ui$$eiam prid\~e
& e$$e certamen: ac unũquen{que} in $uæ laudis argum\~eto: q<001><?> prud\~eter excogi
tauere uer$atos e$$e at{que} uer$ari. Sixtus pon: max: cõpluribus $acris ædibus
in$tauratis: Pontem refecit: uias direxit: & $trauit: bibliothecã copio$i$$imã
ordinauit: Tum Diuæ Virgini $pecio $i$$ima templa ædificauit. Innoc\~etius
uero ad illũ & Paulũ $uperãdum erectus: oia præclara & popularia cogitat.
Ita{que} impo$ito bellis fine: \~ptorio $uburbano peracto: agilitati$ certaminibu$
& equitũ cõcur$iõibu$: dotal<007>bu${que} & $ũptuariis legibus reuocatis: Falconi$
Sinibaldi $ui \~q$toris: $ũmi cõ$<007>lii: fidei: au\~ct<?>is: & patriæ amãti$$imi: uiri: &
Marcelli capi$erri Nicolai{que} porcii ædiliũ $ingulari$ amiciciæ: cura: tum Flo
ræ campus;<?> tum c<007>rcus flaminiu$: lateribu$ apti$$ime $ternit{ur}. De Gymna$io
n\~ro euertendo & magnifice cõ$tru\~edo (Qd<?> utinã \~poccup<?>a$$es: ibi enĩ quoti
dian<?>a oĩum di$ciplina<006> edũ@ @pectacula) Prud\~eti$$<007>mi Re$ormatore$ iã inie\~r
cõ$iliũ: & curvthm<?>iã & $ymmetriã d<007>$po$ue\~r: Que cũ ita $<007>nt <029>d aliud noui
huic e$t $eculo reliquũ? ni$i ut aut $õtes inducã@: aut theatrũ ædificef<?> Fon
tes uel tu po$tea: uelquiuis alius cũ multa utilitate g\~ra{que} inducet: Nũc thea
trũ quin uel in$taures uel nouũ cõ$truas caue ne differas: ne tantã expectati
onem & $pem eludere uidearis: D<007>fficile e$t. n. amanti$$<007>mi populi de$ideriũ
aut diu {pro}trahere: aut oĩno fru$tari: G\~ra eni qua noĩs celebritas uiget uel re
mittit<?> uel ext<007>ngut<?>. Quod ne tibi po$$<007>t accidere. Age hanc glorio$ã {pro}uin
ciã toto populo optãte: & ut magni$<007>c\~etius & i$tructiu$ erigas: au<006> <002><?> $ingu
la capita ultro co$erente: iã arripe: & te gratio$ũ & clari$$imum: hac <007>n$<007>gni li
beral<007>tate: gro$ior\~e illu$tr<007>or\~e{que} redd\~es: <002><?>petua Po. Ro. uoluptar<?>e: cũ æterna
tui memort<?>a bea. Inte<007>i uero n\~rm hoc munu$culũ \~q$o ne a$perneris: at{que} ut
e@ donec tibi n\~ris aliquid fabricatũ manibus afferã: acquie$cas: dignatiõem</p>

<pb>
<h>L. VICTRVVII POLLIONIS AD CESAREM AVGV
STVM DE ARCHITECTVRA LIBER PRIMVS.
PREFATIO</h>
<p>Vm diuina mens tua: & numen Im<002>ato:<?> Cæ$ar
@mperio potiretur orbis terrarũ: in uicta{que} uirtu
te cunctis ho$tibus $tratis triumpho uictoria{que}
tua ciues gloriarentur: & gentes o\~es $ubacte tuũ
$pectarent nutum. P. Q. R. & Senatus liberatus
timore ampli$$imis tuis cogitatiõibus cõ$ilii${que}
gubernaretur. Non audebam tantis occupatiõibus de Architectu
ra $cr<?>ipta & magnis cogitatiõt<?>bus explicata ædere. Metuens ne nõ
apto t<002>e interpellans $ubir\~e tui animi offen$ion\~e, Cum uero atten
derem te non $olũ de uita cõi oĩum curam. P. Q. rei con$tituti on\~e
habere. Sed etiam de oportunitaœ publicorum{que} edificio<006> ut ciui
tas aperte nõ $olũ prouinciis e$$et aucta. Verũ etiã ut maie$tas im
perii publicorum edificiorum egregias haberet auctoritates. Non
putaui pretermitten dum quin primo quo{que} t<002>e de his rebus ea ti
bi æder\~e. Ideo{que} primum par\~eti tuo de eo $ueram notus & eius uir
tutis $tudio$us. Cum aũt cõcilium cele$tium in $edibus imortalita
tis eũ dedicaui$$et. & Im<002>ium parentis in tuam pote$tatem tran$tu
li$$et. Illud idem $tudium meum in eius memoria permanens in te
contulit fauor\~e. Ita{que} cum. M. Aurelio &. P. Numidico &. CN.
Cornelio ad preparation\~e bali$tarum & $corpionum reliquorũ{que}
tormento<006> refectiõem fui pre$to: & cum eis cõmoda accepi: \~q cum
mihi primo tribui$ti recognition\~e per $ororis cõmendationem $er
ua$ti. Cum ergo eo beneficio e$$em obligatus ut ad exitũ uite non
haber\~c inopie timor\~e hec tibi $cribe\~r cepi. {quis} animaduerti te multa
ædificaui$$e & nunc ædifica\~r. Reliquo quo{que} t<002>e & publicorum &
priuatorum edificiorum pro amplitudine rerum ge$tarũ ut po$te
ris memorie traderent{ur} curam habiturum. Con$crip$i pre$criptiões
terminatas ut eas attendens & ante facta & futura qualia $int ope
ra per te nota po$$es habere. Nã{que} his uoluminibu$ aperui orn<?>nes
dilcipline rationes.</p>

<pb>
<p #>De Architectis In$tituendis</p>
<p #>Rchitecti e$t $cientia pluribus di$ciplinis & uariis erudi
a#tiõibus ornata, cuius iudicio {pro}bantur \~q a cetcris artibu$
<002>ficiuntur opera. ea na$citur ex fabrica & rõcinatiõe. Fa
brica e$t continuata ac trita u$us meditatio que manibus p@rficit{ur}
& materia uniu$cuiu${que} generis opus e$t ad {pro}po$itũ deformatõis
Ratiocinatio aũt e$t que res fabricatas $olertie ac rõnis {pro}portione
demon$trare at{que} explicare pote$t. Ita{que} architecti qui $ine l\~ris con
tenderant ut manibus e$$ent exercitati non potuerũt efficere ut ha
ber\~et {pro} laboribus auctoritat\~e. Qui aũt rõcinatiõibus & l\~ris $olis
cofi$i fuerunt umbrã non rem <002>$equuti uidentur. At qui utrũ{que} <002>
didicerũt uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod
fuit pro$itum $unt a$$equuti. Cum in omnibus enĩ rebus. Tum
maxime in architectura hec duo in$unt q<001> $ignificat<?> & quod $ig
nificat. Significat{ur} {pro}po$ita res de \~q dicit{ur}. hãc aut\~e $ignificat demõ
$tratio rõibus doctrina<006> explicata. \~qre uidetur utra{que} parte exerci
tatus e$$e debere qui $e architectũ {pro}fiteat{ur}. Ita{que} eum & ingenio$ũ
e$$e oportet & ad di$ciplinam docil\~e. ne{que} enĩ ingeniũ $ine di$cipli
nataut di$ciplina $ine ingenio perfectũ artific\~e põt efficere. & ut lit
teratus $it. peritus graphidos. eruditus geometria hi$torias cõplu
res nouerit. Philo$ophos dilig\~eter audiuerit. Mu$icã $ciuerit. Me
dicine non $it ignarus. re$pon$a iuri$cõ$ulto<006> nouerit. A$trologiã
cœli{que} rõnes cognitas habeat. que cur ita $int he $unt cau$e. L\~ras
architectum $cire oportet: uti cõmentariis memoriã firmior\~e effice
re po$$it. Deinde graphidos $cĩam haber@. quo facilius exempla
ribus pictis quã uelit o<002>is $p\~em deformare ualeat. geometria aut\~e
plura pre$idia pre$tat architectu\~r & primũ ex euthygrãmis circini
tradidit u$um: e quo maxime facilius edificio<006> ĩ areis expediunt{ur}
de$crĩptiones normarum{que} & librationũ & linearũ directiones. it\~e
<002>opticen in edificiis a certis regionibus coeli lumina recte ducun
tur per arithmeticen ratio $umptus edificio<006> con$umatur: men$u
rarum rõnes explicantur: Difficile${que} $ymmetria<006> \~q$tiones geome
tricis rationibus & metodis inueniuntur. Hi$torias aũt plures no
ui$$e oportet: {quis} multa ornam\~eta $epe ĩ o<002>ibus archite fti de$ignãt

<pb>
de quibus argum\~etis rõnem cur fecerint quer\~etibus reddere deb\~et
qu\~eadmo<?>dũ $i quis $tatuas marmoreas muliebres $tolatas & que
cariatides dicuntur pro colũnis in opere $tatuerit & in$uper mutu
los & coronas collocauerit percontantibus ita reddet rationem. Ca
riaciuitas peloponen$is cũ per$is ho$tibus contra græciã con$en$it
Po$tea gr@e<?>i per uictoriam glorio$e bello liberati cõmuni con$ilio
cariatibus bellum indixerũt. Ita{que} oppido capto: uiris interfectis:
ciuitate declarata matronas earũ in $eruitutem adduxerũt. nec $ũt
pa$$i $tolas neque ornatus matronales <001>ponere. ut non uno trium
pho ducerentur $ed æterno $eruitutis exemplo graui contumelia
pre$$æ pœnas pendere uider\~etur pro ciuitate. Ideo qui tunc archite
cti fuerunt edificiis publicis de$ignauerunt earum imagines oneri
ferendo collocatas. ut etiam po$teris nota pœna peccati cariatium
memorie traderet{ur}. non minus lacones pau$ania age$tille polidos
$<007>lio duce pitaleo prelio pauca manu infinitũ numerum exercitus
Per$a<006> cũ $uperaui$$\~et: acto cũ gloria triumpho $polio<006> & prede
porticũ per$icã ex manubiis laudis & uirtutis ciuium indicem ui
ctorie po$teris pro tropheo con$tituerũr. ibi{que} captiuo<006> $imulacra
barbarico ue$tis ornatu $uperbia meritis cõtumeliis punita $ub$ti
nentia tectũ collocauerunt: uti ho$tes horre$cerent timore eo<006> for
titudinis effectus. & ciues id exemplũ uirtutis a$pici\~etes gloria ere
cti ad defen d\~edam libertat\~e e$$ent parati. Ita{que} ex eo multi $tatuas
per$icas $ub$tinentes epi$tilia & ornam\~eta eo<006> collocauerũt: & ita
ex eo argum\~eto uarietates egregias auxerũt o<002>ibus. Item $unt alie
eiu$d\~e hi$toriæ generis. qua<006> noticiã architectos tenere oporteat.
Philo$ophia uero perficit architectũ aio magno. & uti nõ $it arro
gans: $ed potius facilis æquus & fidelis $ine auaritia quod e$t ma
ximũ. Nullü eni opus uere $ine fide & ca$titate fieri põt. ne $it cu
pidus ne{que} in muneribus accipiendis habeat aim occupatũ. $ed cũ
grauitate $uã tueat{ur} dignitat\~e bonã famã hab\~edo. hec eni philo$o
phia \~p$cribit. Preterea de re<006> natura que græce phi$iologia dicit{ur}.
Philo$ophia explicat: <009> nece$$e e$t $tudio$ius noui$$e. {quis} h\~et mul<?>
tas & uarias naturales que$tiones. ut etiã in aqua<006> ductiõibus. in
cur$ibus enĩ & circuitiõibus & librata planitie expre$$ionibus $pi
<pb>
ritus naturales aliter at{que} aliter fiũt. quo<006> offen$ionibus nemo me
deri poterit ni$i qui ex philo$ophia principia re<006> nature nouerit
it\~e{que} The$bie Aut archimedis & cetero<006> qui eiu$d\~e generis precep
ta cõ$crip$erũt leget: S\~etire nõ poterit ni$i his rebus a philo$ophi$
erit in$titutus. Mu$icen aut\~e $ciat oportet uti cantionicã rõnem &
mathematicaƷ notam habeat. Preterea bali$ta<006> catapulta<006> $corpio
num t<002>aturas po$$it recte facere, in capitulis eni dextra ac $ini$tra
$unt foramina he mitonio<006>. per que tendunt{ur} $urculis & uectibus
e neruo torti funes <029> nõ \~pcludunt{ur} nec preligant{ur} ni$i $onitus ad ar
tificis aures certos & equales $ecerint. Brachia eni que in eas tentio
nes includunt{ur}: qum extendunt{ur} equaliter & pariter utra{que} plagã
emittere debent. {quis} $i non hemitonia fuerint impedient certã telo<006>
mi$$ion\~e. In theatris ua$a erea que in cellis $ub gradibus mathema
tica rõne collocantur $onitũ & di$crimina \~q græci ethea uo@ant ad
$ymphonias mu$icas $iue concentus cõponunt{ur} diui$a in circinati
one diate$$eron & diap\~ete & di$diapa$on. ut uox $cenici $onitus cõ
ueni\~es in di$putationibus tactu cũ offenderit aucta cũ increm\~eto
clarior & $uauior ad fpectato<006> perueniat aures. hidraulicas quo{que}
machinas & cetera \~q $unt $imilia his organis $iue mu$icis rõnibu$
efficere nemo poterit. Di$ciplinam uero medicine noui$$e oportet
<030>pter inclinatiões celi \~q græci climata dicũt. & aeris & loco<006> que
$unt $alubres: aut pe$t<007>lentes: aquarum{que} u$us. $ine his enim rõni
bus nulla $alubris habitatio fieri poterit. Iura quo{que} nota habeat
oportet ea: que nece$$aria $unt edificiis cõibus parietũ ad ambituƷ
$tillicidiorum & cloacarum liminum. Item aquarum ductiones &
cetera que huiu$mõi $unt nota oportet $int architectis uti ante ca
ueant <009> in$tituãt edificia: ne cõtrouer$ie facti$ opibus p\~ribus fami
lia<006> relinquant{ur} & ut legibus $cribendis prud\~etia cauere po$$it &
locatori & cõductori. Nan{que} $i lex perite fuerit $cripta: erit ut $ine
capt$õe uter{que} ab utro{que} liberet{ur}. Ex a$trologia aũt cogno$cit{ur} ori\~es
occidens. meridies. $eptentrio. & celi ratio equinoctiũ. $ol$titium.
a$tro<006> cur$us. quo<006> noticiã $i <029>s nõ habuerit horologio<006> rõnem
oĩno $cire non poterit. Cũ ergo tanta hec di$ciplina $it cõdecorata
& abundans eruditionibus uariis ac pluribus nõ puto po$$e iu$te

<pb>
repente architectos pro$iteri ni$i qui ab etate puerili his gradibus
di$ciplina<006> $candendo $cĩa plerun{que} l\~rarũ & artiũ nutriti <002>uenerït
ad $ummũ templũ architecturæ. Ac forta$$e mi<006> uidet{ur} imperitis
hoibus po$$e naturã t\~rn nume<006> doctrina<006> <002>di$cere & memoria cõ
tinere. Cũ aũt animaduercerint o\~es di$ciplinas inter $e cõiunction\~e
re<006> & cõication\~e habere fieri po$$e faciliter cred\~et. Encyclios enĩ di
$ciplinæ uti corpus unũ ex his membris e$t cõpo$ita. Ita{que} qui a te
neris etatibus eruditiõibus uariis in$truunt{ur} oibus l\~ris agno$cũt
ea$d\~e notas cõication\~e{que} oĩum di$ciplina<006> & ea re facilius oia cog
no$cũt. Ideo{que} de ueteribus Architectis Pythius qui primus ædeƷ
mineruæ nobiliter e$t architectatus ait in $uis cõmentari s archite
cturn oibus artibus & doctrinis plus oportere po$$e facere <009> <029> $in
gulas res $uis indu$triis & exercitatiõibus ad $ummã claritat\~e <002>du
xerũt. Id aũt re nõ expedit{ur}. Non eni debet nec põt e$$e architectus
gtãmaticu$ uti $uerit Ari$tarchus $ed non agrãmatos nec mu$icus
ut Ari$toxenus. $ed nõ amu$os. Nec pictor ut Apelles. $ed graphi
do$ nõ im<002>itus. nec Pla$tes qu\~eadmodũ Miron $eu Policletus. $ed
ratiõis pla$ticæ nõ ignarus. nec denuo medicu$ ut hippocrates $ed
non amateologetus. nec in ceteris doctrinis $ingulariter excellens.
$ed i his nõ imperitus. Nõ eni in tantis re<006> uarietatibus elegãtias
$ingulares qui$<009> cõ$equi põt. {quis} ea<006> rõcinatiões cogno$ce\~r & perci
pere uix cadit in ptãtem. nec tñ non t\~m architecti nõ pñt in oibus
rebus habere $ummũ effectũ. $ed etiã ip$i <029> priuatim <030>prietates te
nent artiũ nõ efficiunt ut habeãt o\~es $ummũ laudis principatũ. er
go $i in $ingulis doctrinis $inguli artifices ne{que} o\~es $ed pauci æuo
<002>petuo nobilitat\~e uix $unt cõ$ecuti. Quemadmodũ poteft archite
ctus qui pluribus artibus debet e$$e peritus. nõ id i\~pm mi<006> & ma
gnũ face\~r. ne<029>d ex his indigeat. $ed etiã ut o\~es artifices $uperet. qui
$ingulis doctrinis a$$iduitat\~e cũ indu$tria $umma \~p$titerit. Igitur
i hac re Pythius erra$$e uidet{ur}. {quis} animaduerterit ex duabus rebus
$ingulas artes e$$e cõpo$itas ex o<002>e & eius rõcinatione. Ex his aut\~e
unũ <030>priũ e$$e eo<006> <029> $ingulis rebus $unt exercitati. id e$t o<002>is effe
ctus alte<006> cõmune cũ omnibus doctis id e$t rõcinatio. uti medicis
& mu$icis & de uenarum pythimo & ad ped\~e motus ut $i uulnus
mederi aut eg<006> eripere de periculo oportuerit nõ accedet mu$icus

<pb>
$ed id opus <030>priũ erit medici iter in organo non medicus $ed mu
$icus modulabit{ur} ut aures $ue cantiõibus recipiãt iocũditat\~e. Simi
liter cũ a$trologis & mu$icis e$t di$@ utatio cõis de $imphatia $tella
rum & $imphonia<006> in \~qdratis & trigonis diate$$eron & diap\~ete a
geometris diui$us <029> græce logos opticos appellatur. Ceteri${que} om
nibus doctrinis multæ res uel o\~es cões $unt dũtaxat ad di$putãdũ
ope<006> uero ingre$$us <029> manu aut tractionibus ad elegantiã perdu
cunt{ur} i\~po<006> $unt qui proprie una arte ad faciendũ $unt in$tituti. er
go $atis abunde uidetur feci$$e. <029> ex $ingulis doctrinis partes & ra
tiones ea<006> mediocriter habeat notas eas que nece$$arie $ũt ad archi
tecturã. Vti $i <029>d de his rebus & artibus indicare & probare opus
fuerit ne deficiat{ur}. Quibus uero natura t\~m tribuit $olertiæ acumi,
nis memoriæ: ut po$$int geometriã a$trologiã mu$icen cetera${que} di
$ciplinas penitus h\~re notas: pretereunt{ur} off<007>cia architecto<006> & eff<007>ci
unt{ur} mathematici. Ita{que} faciliter cõtra eas di$ciplinas di$putare po$
$unt {quis} pluribus telis di$ciplina<006> $unt armati. Hi aũt inueniunt{ur}
raro ut aliqñ fuerunt. Ari$tarchus Samius. Philolaus & Architas
Tar\~etinus Apollonius Pergeus Eratho$tenes Cyreneus Archime
des & Scopinas a Syracu$is qui multas res organicas gnomonica$
numero naturalibu${que} rõnibus inuentas at{que} explicatas po$teris re
liquerunt. Cum ergo talia ingenia a naturali $olertia non pa$$im
cunctis g\~etibus $ed paucis uiris h\~re concedat{ur}. o$f<007>ciũ uero archite
cti oibus debeat eruditionibus e$$e exercitatum. Et ratio <030>pter am
plitudin\~e rei umittat nõ iuxta nece$$itat\~e $ũmas $ed etiã mediocres
$cias h\~re di$ciplina<006>. Peto a te Cæ$ar & ab his qui ea uolumĩa $ũt
lecturi expo$tulo ut $i <029>d pa<006> ad regulä artis grãmaticæ fuerit ex
plicatũ igno$cat{ur}. Nan{que} nõ uti $ũmus P<143>us nec Rethor di$ertus
nec G@ãmaticus $ũmis rõnibus artis exercitatus $ed ut architectus
his l\~ris imbutus hæc nixus $um $cribe\~r. De artis uero ptãte <009><009> in
$ũt ĩ ea rõcinatiões polliceor uti $pero his uoluminibus nõ modo
edificãtibus $ed etiã oibus $api\~etibus cũ maxima au\~cte $ine dubio
\~p$tatu<006>.#Ex <029>bus rebus arthitectura cõ$tet.</p>
<p #>Rchitectura aũt cõ$tat ex ordinatiõe \~q græce taxis dicit{ur}
a# & ex di$po$itione. Hanc aut\~e græc<007> diate$in uocant. & eu
rithyma & $ymmetria: & decore & di$tributiõe que græce

<pb>
@@nomia dicit{ur}. Ordinatio e$t modica membro<006> o<002>is cõmoditas
$epatim uniuer$æ{que} <030>portiõis ad $ymmetriã cõparatio. hec cõponi
tur ex quãtitate \~q græce po$otes dicit{ur}. Quãtitas aũt e$t modulo<006>
ex i\~pius o<002>is $ũptio ex $inguli${que} m\~ebro<006> partibus uniuer$i ope
ris cõueni\~es effectus. Di$po$itõ aũte$t re<006> apta collocatio: elegã${que}
cõpo$itiõibus effectus operis cũ \~qlitate. Sp\~es di$po$itiõis \~q græce
dicunt{ur} ideæ hæ fũt Ichnographia: Ortographia: Sce@ographia.
Ichnographia e$t circini regulæ{que} modicæ cõtin\~es u$us: ex \~q capi
untur forma<006> i $òlis area<006> de$criptiões. Orthographia aũt e$t ere
cta frontis imago: modice{que} picta rõnibus o<002>is futuri figura. It\~e
$ceaopraphia e$t frontis & late<006> a$c\~edentiũ adum bratio: ad circini
{que} cent<006> oium linea<006> re$pon$us. hæ na$eunt{ur} ex cogitatiõe & inu\~e
tione. Cogitatio e$t cura $tudii plena & indu$triæ uigilãtie{que} efle
ctus <030>po$iti cũ uoluptate. Inuentio aũt e$t \~q$tionũ ob$curarũ ex
plicatio ratio{que} nouæ @ei uigo\~r mobili reperta. he $ũt terminatiões
di$po$itionũ. Eurlthyma e$t uenu$ta $p\~es cõmodu${que} in cõpo$itio
nibus membro<006> a$pectus. hæc efficit{ur} @ũ membra opis cõueni\~etia
$unt altitudinis ad latitudin\~e: latitudinis ad longitudin\~e & ad $ũ
mam oïa re$põdent $uæ $ymmetrie@ It\~e $ymmetria e$t ex i\~pius o<002>is
membris cõueni\~es cõ$en$us ex partibu${que} $epatatis ad uniuer$æ $i
guræ $peciem: rate partis re$pon$u$ ere<?> in hois corpore: e cubito pe
de: palmo: digitis: ceteri${que} particulis. S@mmetros\~e eurithyme \~qli
tas $ic e$t in ope<006> p$ectiõ<007>bus.#De edibus $acris.</p>
<p #>T. primũ in ædibus $acris aut e colũna<006> cra$$itudinibus
c<?>#aut de triglipho: aut etiã \~e batere bali$tæ foramine quod
græci perit@eto$<007> uocitat. nauibus interfcalinio qd difecia
ce dicit{ur}. It\~e ceterorũ operũ emembris inuenit{ur} $ymmetriarũ ratioci
natio. Decor aũt e$t em\~edatus o<002>is a$pectus <030>batis rebus cõpo$iti
cũ au\~cte: is <002>ficit{ur} $tatione qd græce Themati$mos dicit{ur} $eu cõ$ue
tudine aut natura $tatiõe cũ ioui fulguri & celo & $oli & lune ædi
ficia $ub diuo hyphetra cõ$tituentur. Ho<006> enĩ deo<006> & $p\~es & eff
ctus in a<002>to mũdo: at{que} lucenti: pñtes uidemus: minerue & marti
& herculi ædes dorice fient. his enĩ diis <030>pter uirtut\~e $ine delitiis
ædificia cõ$titui decet: ueneri flore <030>$erpinæ <u st>phonti</u>$õti nymphis
corynthio genere cõ$titutæ aptas uidebũtur h\~re <030>prietates {quis} his

<pb>
diis propter teneritat\~e graciliora & florida folii${que} & uolutis orna,
ta opera facta augere uidebũtur iuftũ decor\~e: Iunoni: Diane: libe
ro p\~ri: ceteri${que} diis qui ead\~e$unt $imilitudĩe $i ædes ionicæ cõftru
entur. habita erit ratio mediocritatis {quis} a $euero more dorico<006> & a
teneritate corynthio<006> t<002>abitur eo<006> in$titutio <030>prietatis. Ad cõ$ue
tudin\~e aũt decor $ie exprimit{ur}: cũ edificiis interioribus magnificis
item ue$tibula cõueni\~etia & elegãtia erũt facta. Si enĩ interiora <002>fe
ctus habuerint elegãtes: aditus aũt humiles & inhone$tos nõ erũt
cũ decore. Item $i Doricis epi$tilits in coronis denticuli $culpent{ur}.
aut in Puluinatis Colũnis & Ionicis epi$tiliis capitulis exprimen
tur. T rigliphis: tran$latis ex alia rõne <030>prietatibus i aliud genus
o<002>is offendet{ur} a$pectus. Aliis ante ordinis cõ$uetudinibus in$titu
tis. Naturalis aut\~e decor $ie erit: $iprimũ oibus templis $aluberri
mæregiões: aquarũ{que} fõtes in his locis idonei elig\~etur: in <029>bus fa
na cõ$tituantur. Deinde maxĩe e$culapio $aluti & eo<006> deo<006> quo<006>
plurimi <007>nedicinis ægri cùrari uid\~etur. Cũ. n. ex pe$til\~eti ĩ $alubr\~e
locũ corpa egra trã$lata fùerint & e fontibus $alubribus aquarum
u$us $ubmi$trabunt{ur}. celerius conuale$c\~et: ita efficiet{ur} uti ex natura
loci maiores aucta${que} cum dignitate diuinitas excipiat opiniones.</p>
<p #>Deho$tiis ope<006> & balnea<006> fene$tris.</p>
<p #>Tem nature decor erit $i cubiculis & bybliothecis ab ori
i#ente lumina capiũtur. balncis & hybenaculis ab occid\~e
te hyberno. Pinacothecis & <029>bus certis luminibus opus
e$t partibus a $eptentrione: {quis} ea cæli regio ne{que} exclaratur ne{que} ob
$curatur $olis cur$u: $ed e$t certa immutabilis die perpetuo.</p>
<p #>De qualitatibus loco<006> & copiis ope<006>.</p>
<p #>I$tributõ aũt e$t copia<006> loci{que} cõmoda di$p\~e$atio parca{que}
d#in o<002>ibus $ũptus: cũ rõne t\~eperantiæ. Hæc ita ob$eruabi
tur. Si primũ architectus ea nõ \~qret quæ nõ poterunt in
ueniri aut parari ni$i magno. Nan{que} non oibus locis harenæ $o$$i
tiæ: nec cemento<006>: nec abietis: nec $appinorũ: nec marmoris copia
e$t: $ed aliud alio loco na$cit{ur}: quo<006> cõportatiões difficiles $unt &
$umptuo$e. utendũ aũt e$t ubi nõ e$t harena fo$$itia fluuiatica aut
marina lota. Inopie abietis aut $appino<006> uitabũtur ut\~edo cu\~p$$õ
populo: ulmo: pinu. reli\~q his $imiliter erũt explicanda. Alter gra

<pb>
dus e@@t di$tributiõis cũ ad u$um patrũfamil. & ad pecunie copiã
aut ad eloqu\~etie dignitat\~e edificia alœ di$pon\~e@. Nã{que} aliter urba
nas domos oportere @@$titui uide@: aliter <003>bus ex po$$<007>$$ionibus
ru$ticis influũt$ructus@nõ idem fenato@ibus. Alicer beatis & deli
catis. Pot\~etibus uero quo<006> cogitatiõibus. R. P. gubernat{ur} ad u$ũ
collocabunt{ur} & oino faci\~edæ $ũt a<002>te oibus <002>$onis edificio<006> di$tri
butiões.#Departibus architecture in pr<007>uatis & publicis.</p>
<p #>Artes i\~pius architecturæ $ũt tres. edificatio: gnomonice:
P#machiatio. Edificatio aũt diui$a e$t bipartito e <003>bus una
e$t mœhiũ & cõi ope<006> in publicis locis collocatio. Altera
e$t priuato<006> edifitio<006> exp@icatio. Publico<006> aũt di$tributiões $unt
tres: e <003>bus una e$t defen$ionis: altera religionis. tertia oportunita
tis. Deten$<007>õis e$t muro<006> turriũ{que} & porta<006> ratio ad ho$tiũ impe
tus <002>petuo repell\~edos excogitata. Religiõis deorũ imortaliũ fano
rũ: ed<007>ũ{que} $acra<006> collocatio. Oportunitatis cõium loco<006> ad u$um
publicũ di$po$itio ut portus: fora: porticus: balnea: theatra: inam
bulatiões. cæcera{que} \~q ii$dem rõnibus in publicis de$ignantur locis
hec aũt f<007>eri deb\~et ut habeat{ur} ratio firmitatis: utilitatis: uenu$tati$
F<007>rmitatis erit habita ratio cũ fuerit fundam\~eto<006> ad $olidũ depre$
$io. qua{que} e$t materia copia<006> $ine auatitia dilig\~es electio. utilitatis
aũt emendata & $ine impeditiõe u$u loco<006> di$po$itio & ad religio
nes $ui cuiu${que} generis ap@a & cõmoda di$tributio. Venn$tatis ue
ro cũ $ue it operis $pecies grata & elegans membrorum{que} cõnexus
iu$tas habeat $ymmetriarum rationes.</p>
<p>De$alub<007>is loci electione & luminibus & fene$tris aptis.</p>
<p #>N i\~pis uero mœnibus ea erũt principia Prin ũ electio lo
I#ci $alu berrimi: is aũt erit excellus & non nebulo$us: non
pruĩno$us regione${que} cæl<007> $pe<?>ctãs: nc{que} æ$tuo$as: ne{que} fri
gidas $ed $e<002>atas. deinde $ic euitab<007>tur palu$tris uicinitas. Cũ eni
auræ matucine cũ $ole ori\~ete ad oppidũ <002>ueni\~et: & his ortæ nebu
læ adiung\~etur. Spũ${que} be$tia<006> palu$triũ uenenatos cũ nebula mi/
xcos in ha<?>bitato<006> co<007><002>a flatus $pargent. effici\~et locũ pe$tilent\~e. It\~e
$i lecũdum mare erunt mœnia $pectabunt{que} ad meridi@@ut ad occi
d\~etem nõ erunt $alubria. quia per æ$tat\~e cælum meridianum $ole
exoriente cale$cit: meridie ardet. Item quod $pectat ad occidentem
$ole exo: to tepe$cit: meridie calet: ue$pere fer<?>uet. Igitur mutationes

<pb>
caloris & refrigeratiõis corpa \~q in his locis $unt uitiantur. hocaũt
licet animaduertere etiã ex his \~q nõ $unt aĩalia. In cellis. n. uinariis
lumina nemo capit a meridie necab occid\~ete $ed a $ept\~etrione {quis} il
laregio nullo t<002>e mutatiões recipit $ed e$t firma <002>petuo & imuta
bilis. ideo etiã granaria \~q ad $olis cur$ũ $pectant bonitat\~e cito mu
tant. ob$onia{que} & poma \~q non in ea cæli parte ponunt{ur} \~q e$t auer
$a a $olis cur$u non diu $eruãtur. nam $em<002> calor cũ excoquit aeri
bus firmitat\~e & uaporibus feruidis eripit exugg\~edo naturales uir
tutes. di$$oluit eas & feruore molle$centes efficit imbecillas. ut etiã
in ferro aiaduertimus: q<001> <004>uis natura $it du<006> in fornacibus ab ig
nis uapore <002>calefactuƷ ita molle$cit uti in omne genus formæ fae<?>i
liter fabriciter: & idem cũ molle & candens refrigeretur tinctũ frigi
da redure$cat: & re$tituat{ur} in antiquã {pro}prietat\~e. Licet etiã cõ$idera\~r
hæc ita e$$e ex eo {quis} æ$tate nõ $olũ in peftil\~etibus locis: $ed etiã in
in $alu bribus oĩa cor<002>a calore fiãt imbecilla: & per hiem\~e etiã quæ
$int pe$til\~eti$$ime regiones efficiãtur $alubres: ideo {quis} a refrigeratio
nibus $olidãtur: nõ minus etiã \~q a frigidis regiõibus cor<002>a tradu
cũtur in calidas nõ pñt durare $ed di$$oluũtur. Que aũt ex calidis
locis $ub $ept\~etrionũ regiões frigidas nõ modo nõ laborãt imuta
tione loci ualitudinibus $ed etiã cõfirmãtur: \”qre caueddũ e$$e uide
tur ut mœnibus collocãdis ab his regiõibus \~q caloribus flatus ad
cor<002>a hoĩm po$$int $pargere. Nan{que} prĩcĩpiis \~q græci $to<?>echia ap
pellãt con$iderare oportet ut oĩa corpa $int cõpo$ita id e$t calore &
humore terreno & aere: & ita mixtiõibus naturali t<002>atura figuran
tur oĩum aĩaliũ in mũdo generatĩ \”qlitates: ergo in <003>bus cor<002>ibus
cũ exu<002>at e principiis calor tũc interficit: di$$oluit{que} cetera feruore
Hec aũt uitia efficit feruidũ a certis <002>tibus cælũ cũ i$iditĩ a<002>tas ue
nas plus <004> patitur e mixtiõibus naturali t<002>atura corpus. It\~e $i hu
mor occupauit corpo<006> uenas ipare${que} eas fecit: cetera{que} prĩcipia ut
li<003>da corrupta diluũtur & di$$oluunt{ur} cõpo$itiõis <170>tutes. It\~e e refri
geratiõibus humoris uento<006> & aurarũ ifundũtur uitia corpibus
nõ minus aeris etiã <004> terræ in corpore naturalis cõpo$itio aug\~edo
aut minu\~edo infirmat cætera principia: terrena cibi plenitate: aer
grauitate cæli: $ed $i quis uoluerit diligentius hæc $en$u percipere
aïaduertat teneat{que} naturas auiũ & pi$ciũ & terre$triũ aialiũ & ita

<pb>
cõ$iderabit di$crimĩa tem<002>aturæ. aliã. n. mixtion\~e h\~et genus auiũ:
aliã pi$cium: longe aliter terre$triũ natura. uolucres minus hñt ter
reni. minus humori$. caloris t<002>aturæ. & aeris multum. Igit{ur} leuiori
bus prĩcipiis cõpo$itæ facilius in aeris impetũ nitunt{ur}. A\”qtiles aũt
pi$cium naturæ {quis} t<002>ate $unt a calido plurimũ{que} ex aere & terrenis
$unt cõpo$itæ. $ed humoris hñt oppido <004> paulũ Quo minus hñt
e principiis humoris in corpore facilius i humore <002>durãt. ita{quis} cũ
ad terrã <002>ducunt{ur} aĩam cũ a\”q relinquũt. It\~e terre$tria {quis} e pricipiis
ab aere calore{que} $unt t<002>ata minu${que} hñt terreni plurimũ{que} humori$
{quis} abundãt humidæ partes non pñt diu in aqua uitã tueri. ergo $i
hec ita uident{ur} qu\~eadmodũ {pro}po$uimus: & e principiis aĩaliũ cor
pora cõpo$ita $en$u <002>cipimus & exu<002>atiõibus aut defectiõibus ea
labore di$$olui{que} iudicamus. non dubitamus <003>n dilig\~etius quæri
oporteat uti t<002>ati$$imas cæli regiões eligamus: quom \~qr\~eda fuerit
in mœniũ collocatiõibus $alubritas.#De iocineribus aĩaliũ in</p>
<p>Ta{que} etiã at{que} etiã ueter\~e reuocandã c\~e$eo ra ($<?>pici\~edis.
i#tion\~e. Maiores enĩ pecor<?>ibus imolatis \~q pa$cebant{ur} ĩ his
locis <003>bus aut oppida aut ca$tra $tatiua cõ$tituebant{ur} in
$piciebãt. iecinora. & $i erãt liuida & uitio$a prĩo alia imolabãt. du
bitabãtes utrũ morbo an pabuli uitio le$a e$$\~et<?>. cũ pluribus ex<002>ti
et<?>\~er. & {pro}bauerãt integrã & $clidã naturã iecino<006> ex a\”q & pabulo
ibi cõ$titueb ãt munitiões. Si aũt uicio$a inueniebãt iudicio trã$$e
rebãt. id\~e in hũanis cor<002>ibus pe$tilent\~e futurã na$c\~et\~e in his locis
aquæ cibi{que} copiã: & ita trã$migrabãt: & mutabãt regiões. \~qr<?>entes
ci<?>cus rebus $alubritat\~e. Hoc aut\~e fieri uti pabulo cibo{que} $alubres
{pro}p@ietatcs terre uideant{ur}. Licet aĩaduerte\~r & cogno$cere exagris cre
@@entiũ <003> $ũt circa potereũ flum\~e q<001> e$t chretæ <007>nter duas ciuitates
Gnolon & Gortynã. dextra. n. & $ini$tra eius flumini$ pa$cunt{ur} pe
cora. $ed ex his \~q pa$cunt{ur} {pro}xie Gno$on $plen\~e hñt. \~q aũt ex alte
t<?>a parte {pro}xie Gortynã nõ hñt apparent\~e $plen\~e. Vnde & medici \~q
rentes de ea \~ee inuenerũt in his locis herbã quã pecora rod\~edo imi
nuerũt lienes. ita eã herbã collig\~edo curãt Lieno$os hoc medicam\~e
to {quis} etiam Chret\~e$es a$plenon uocitãt. ex eo licet $cire cibo at{que} a\”q
propr<?>ietates locorum naturaliter pe$tilentes aut $alubres e$$e. Item
$i in paludibus mœnia cõ$tituta erũt. \~q paludes $c<001>m mare fuerit

<pb>
$pectabunt{que} ad $eptentrion\~e aut inter $eptentrion\~e & occid\~etem.
he{que} paludes excel$iores fuerint <004> litus maxima rõe uidebunt{ur} e$$e
cõ$tituta. Fo$$is eni ductis aque exitus ad litus & mari tempe$tati
bus aucto in paludibus redundantia motionibus cõcitata maris
\~q mixtionibus nõ patit{ur} be$tia<006> palu$triũ genera ibi na$ci. que{que}
de $u<002>ioribus locis natando {pro}xime litus perueniũt incõ$ueta. $al,
$itudine necant{ur}. exemplar aũt huius rei gallice paludes pñt e$$e \~q
circü altinũ Rauennã: Aquileiã alia{que} \~q in eiu$modi locis munic<007>
pia $unt {pro}xima paludibus: {quis} his rõnibus hũt incredibilem $alu
britat\~e. Quibus aũt in$identes $unt paludes & nõ hñt exitus pro
fluentes ne{que} per flumina ne{que} per fo$$as uti Pontine paludes $tan
do putre$cũt & humores graues & pe$tilentes in his locis emitcũt.</p>
<p #>De mutatione loci.</p>
<p #>Tem in Apulia oppidum Salapia uetus q<001> Diomedes a
i#Troia rediens cõ$tituit $iue qu\~eadmodũ nõnulli $crip$e/
runt Elphias Rhodius in eiu$mõi locis fuerat collocatũ.
ex quo incole quotannis egrotando laborantes aliqñ peruenerũt
ad. M. Ho$tiliũ ab eo{que} publice petentes impetrauer<?>ũt uti his ido
neũ locũ ad mœnia tran$$erenda cõquireret eligeret{que}. Tuncis mo
ratus nõ e$t $ed $tatim rõnibus docti$$ime \~q$itis $cdm mare merca
tus e$t po$$e$$ion\~e loco $aIubri. a Senatu. P. Q. R. petiit ut liceret
tran$ferre opidum. cõ$tituit{que} mœnia & areas diui$<007>t: minimo{que} $e
$tertio $ingulis municipibus mancipia dedit. his cõfectis lacũ ape
ruit in mare: & portũ e lacu municipio perfecit. ita{que} nunc Salpini
\”qtuor mil. pa$$. progre$$i ab oppido ueteri habitãt i $alubri loco.</p>
<p>De fundamentis @@uro<006> & turrium z\=c.</p>
<p #>Vom ergo his rõnibus erit $alubritatis mœniũ collocan
q#do<006> explicatio regione${que} electæ fuerint fructibus ad al\~e
dam ciuitat\~e copio$æ. & uia<006> munitiões aut oportunita
tes fluminũ $eu per portus marinæ $ubuectiões habuerint ad mœ
nia cõportationes expeditas. tunc turriũ & murorũ fundam\~eta $ic
$unt facienda. uti fodiant{ur} $i queãt inueniri ad $olidũ. & in $olido
<004>tũ ex ãplitudine o<002>is {pro} rõne uideat{ur} cra$$itudine ãpliore <004> parie
tũ <003> $upra terrã $unt futuri. & ea impleant{ur} <004> $olidi$ima $tructura
Item turres $unt {pro}iici\~edæ in exterior\~e part\~e: uti cũ ad mu<006> ho$tis

<pb>
impetũ uelit appropinqua\~r a turribus dextra ac $ini$tra lateribus
apertis telis uulneretur. curandũ{que} maxime uidet{ur} ut nõ facilis $it
aditus ad oppugnãdũ mu<006>: $ed ita circũdandũ ad loca precipitia
& excogitandũ uti porta<006> itinera non $int directa $ed $ceua nan{que}
cũ ita factũ fuerit tunc dextrum latus acced\~etibus q<001> $cuto nõ erit
tectũ: {pro}ximũ erit muro. Collocanda aũt oppida $unt non \”qdrata
nec {pro}curr\~etibus angulis. $ed circuitiõibus uti ho$tis ex pluribus
locis cõ$piciat{ur}. in <003>bus eni anguli {pro}currũt difficiliter defendit{ur} {quis}
angulus magis ho$t\~e tuet{ur} <004> ciuem. cra$$itudin\~e aũt muri ita faci\~e
dam cen$eo uti armati hoïes $upra obuiã uenientes alius aliũ $ine
impeditiõe preterire po$$int. dum in cra$$itudine perpetue tabule
oleagine u$tulate <004> celerrime in$truant{ur} Vti utre{que} muri frontes in
ter $e quemadmodũ fibulis his taleis colligate æternam habeãt fir
mitat\~e. nan{que} ei materie nec t\~epe$tas nec caries nec uetu$tas põt no
cere. $ed ea etiã in terra obruta. & ĩ aqua collocata permanet $ine ui
tiis utilis $\~epiterno. ita{que} non $olũ in muro. $ed etiã in $ub$tructio
nibus qui{que} parietes murali cra$$itudine erunt faci\~edi. hacrõne reli
gati non cic<?>o uitiabunt{ur}. Interualla aũt turriũ ita $unt facienda ut
ne longius $it alia ab alia $agitte emiffione: uti $<007>qua oppugnetur
tũ a turribus<?> que erunt dextra $ini$tra $corpionibus reli<003>${que} telo<006>
mi$$<007>õibus ho$tes reiiciant{ur}: etiã cõtra in$eriores turriũ d<007>u<007>d\~edus
e$t murus interuallis tam magnis <004> e@@nt turres. ut itincra $ine in
terioribus partibus turriũ continuata@nc{que} ea ferro fixa. ho$tis enï
$iquã part\~e muri occupauerit <003> repugnabũt re$cind\~et. & $<007> celeriter
admini$trauerit nõ pati\~eter rel<007>\”qs par@@s turriũ muri{que} ho$t\~e pene
trare ni$i $e uoluerĩt \~pcipitare. T urres ita{que} rotũde aut poligoneæ
$ũt faci\~ede. quadratas. n. machinæ celerius di$$ipãt {quis} angulcs arie
tes tũd\~edo frãgũt. In rotũditatibus aũt uti cuneosad cent<006> adig\~e
do ledere nõ pñt. It\~e munitiões muri turriũ{que} aggeribus cõ<007>unctæ
maxie tutiores $unt {quis} ne{que} arietes ne{que} $uffo$$iões ne{que} machinæ ce
teræ eis ualent nocere. $ed nõ in oibus locis e$t aggeris ratio facien
da. ni$i <003>bus extra mu<006> ex alto loco plano pede acce$$us fuerit ad
mœnia oppugnãda. ita{que} in eiu$mõi locis primum fo$$æ $unt faci
endæ latitudinibu$ & altitudinibus <004> ampli$$imis Deinde funda
<pb>
mentũ muri deprimendũ e$t intra alueũ fo$$e: & id extruendũ e$t
ea cra$$itudine ut opus terrenũ facile $ub$tineat{ur}. Item intetiore par
te $ub$tructionis fundam\~etum di$tans ab exteriore intror$us am,
plo $patio. ita uti cohortes po$$int queadmodum ĩ acie in$tructæ
ad de$\~edendũ $upra latitudin\~e agge<007>is con$i$ter<?>t<?>. Cum aũt funda
menta ita di$tãtia inter $e fuerin: cõ$tituta: tunc inter ea alia tran$
uer$a coniuncta exteriori & interiori fundam\~eto pectinatim di$po
$ita queadmodũ $erre dentes $oluentes $e collocent{ur}. Cum enin<007> $ic
erit factũ: tunc ita oneris terreni magnitudo di$tributa in paruas
partes: ne{que} uniuer$a pondere premens poterit ulla rõne extr udere
muri $ub$tructiones. De ip$o aũt muro equa materia $truat{ur} aut
perficiat{ur}. ideo nõ e$t prefiniendũ {quis} in oĩbus locis quas optamus
copias eas non po$$imus habere: Sed ubi $unt $axa quad@ata $iue
$<007>lex $iue cementũ aut coctus later $iue crudus his erit ut@ndũ. nõ
enim uti babylone abundantes liquido bitumine pro calce & ha
rena & cocto latere factũ habent mu<006>. $ic item po$$unt @\~es regiõe$
$eu locorũ <030>prietates habere tantas eiu$d\~e generis utilitates uti ex
his cõpactionibus ad eternitat\~e <002>fectus habeat{ur} $<007>ne uitio murus.</p>
<p>De diui$ione operum que intra muros $unt & co<006>
di$po$itione ut uentorum noxii flatus uitentur.</p>
<p #>Oenibus circũdatis $equunt{ur} intra mu<006> area<006> diui$iões
m#platearũ{que} & angiportuũ ad celi region\~e directionis diri
gentur. he aut\~erecte. $i exclu$i erunt ex angiportis uenti
prud\~eter. qui $i frigidi $unt ledunt: $i calidi uitiant: $i humidi no
cent. Quare uitandũ uidetur hoc uitiũ. & adue@tendũ ne fiat qdi
multis ciuitatibus u$u $olet uenire. Qu\~eadmc dũ i le$bo oppidũ
mitylene magnific\~eter edificatũ & eleganter $ed po$itũ non prud\~e
ter. in qua ciuitate au$ter qũ flat homines æg<007>otãt. Qũ chorus tu$
$iunt. Qũ $eptemtrio re$tituuntur in $alubritat\~e. $ed in angiportis
& plateis nõ po$$unt cõ$iftere <030>pte@ aehementiã frigoris. Ventus
aũt e$t aeris fluens unda cũ incerta motus redundantia. na$cit{ur} cũ
feruor offendlt humor\~e & impetus factiõis exprimit uim $pũs fla
tus. Id aũt ue<006> e$$e ex accolis aeris licet a$picere: & de lat\~etibus celi
rationibus & artificio$is re<006> inuentionibus diuinitatis exprimere

<pb>
ueritat\~e. Fiunt enĩ colipide æree caue: he habent punctũ ang<?>u$ti$
$imum que aqua infunduntur collocantur{que} ad ign\~e & ante<009> cale
$cant non hab\~et ullum $piritum. Simulac aũt ut feruere cepint ef
ficiunt ad ignem uehement\~e flatum ita $cire & i@dicare licet e puo
breui$$imo{que} $pectaculo de magnis & imanibus cœli uentorum{que}
nat<?>ure rõnibus $i exclu$i fuerit nõ $olũ effici\~et corporibus ualenti
bus locũ $alubr\~e $ed etiã $i<029> morbi ex ali: s uitiis $orte na$cent{ur} <029>
ceteris $alubribus locis hñt curatiões medicie cõtrarie. In his <030>p
ter tpaturã exclu$iões uento<006> expeditius curabũt. uicia aũt $unt \~q
difficulter curant{ur} in regiõibus \~q $unt $upra $cripte hec. grauitudo
arteria<006> ac tu$$<007>s. pleure$is. thi$is. $anguinis eiectio & cetera. \~q non
detractionibus $ed adiectiõibus curant{ur}. hec ideo difficulter medi
cant{ur}. primũ {quis} ex frigoribus cõcipiunt{ur}. deinde {quis} defetis morbo
uiribus co<006> aer agitatus ex u\~eto<006> agitatiõibus extenuabit{ur}. una
{que} a uicio$is corporibus detrahit $uccũ & eff<007>cit ea exiliora. Cõtra
uero lenis & cra$$us aer <029> <002>flatus nõ habet ne{que} crebras redundãti
as <030>pter inmotã $tabilitat\~e adiciendo ad m\~ebra eo<006> alit eos & refi
cit <029> his $unt impliciti morbis. Nõnull<007>s placuit e$$e u\~etos \~qtuor
ab ori\~ete c<029>noctiali $olanũ. a meridie au$trũ. ab occid\~ete c<029>nocti
ali fauoniũ. a $ept\~etrionali $ept\~etrion\~e, $ed <029> d<007>lig\~etiu$ pqui$<007>uerũt
tradiderũt eos e$$e octo maxie quid\~e andronicus cyrre$tes qui etiã
ex\~eplũ collocauit athenis turri marmoreã octogonon. & in $ingu
lis lateribus octogoni $<007>ngulo<006> uento<006> imagines exculptas cõtra
$uos cuiu${que} flatus de$<007>gnauit. $upra{que} eã ta<?>rri metã marmor@ã p$e
cit & in$up triton\~e ereũ collocauit dextra manu uirgã porrigent\~e.
& ita e$t machinatus uti uento cir@ũageret{ur}. & $emp cõtra flatũ cõ
$<007>$teret. $upra{que} imagin\~e fiãtis u\~cti ind<007>c\~e uirgã tenerer Ita{que} $ũt col
locati inter $olanũ & au$trũ ab ori\~ete hyberno eurus inter au$truƷ
& fauoniũ ab occid\~eœ hyberno. aphricus inter fauoniũ & $ept\~etri
on\~e chaurus qu\~e plure$ uocãt cho<006>. iter $ept\~etron\~e & $olanũ aqui
lo.hoc modo uidet{ur} e$$e expre$$um uti cap<007>at numeros & noĩa &
ptes unde flatus u\~eto<006> certi $pir\~et. Qd cũ ita exploratũ habeat{ur} ut
<007>nueniant{ur} regiões & ortus eorũ $ic erit rõcinãdũ. collocet{ur} ad libel
lã marmoreũ amu$iũ mediis menibus aut locus ita expoliatur ad

<pb>
regulã & libellã ut amu$ium non de$ideretur. $upra{que} eius loci cen
trũ mediũ collocet{ur} æneus gnomon idagatio umbre que grece $cia
teres dicit{ur} huius antemeridianã circiter horã quintã $umenda e$t
extrema gnomonis umbra & puncto $ignanda. Deinde circino de
ducto ad punctũ. \~q e$t gnomonis umbre lõgitudinis $ignum ex
eo{que} a centro circũagenda linea rotundatiõe It\~e{que} ob$eruanda po$t
meridiana i$tius gnomonis cre$c\~es umbra. & cum tetigerit circina<?>
tionis lineã & fecerit parem añmeridiane umbre. Po$tmeridianam
$ignando pũcto ex his duobus $ignis circino decu$$atim de$crib\~e
dam. & per decu$$ation\~e & mediũ centrũ linea perduc\~eda ad extre
mũ. ut habeat{ur} meridiana & $ep@\~etrionalis regio tunc po$tea $um\~e
da e$t. xvi. pars circinatiõis lince totius rotundatiõis. centrũ{que} col
locandũ in meridiana linea. \~q tangit circination\~e. & $ignandũ dex
tra ac $ini$tra in circinatiõe. & meridiana ac $ept\~etrionali parte. tũc
ex $ignis his <009><?>tuor per centrũ mediũ decu$$atim linee ab extremis
ad extremas circinationes pducende. Ita au$tri & $ept\~etrionis habe
bit{ur} octaue partis de$<007>gnatõ. Relique partes dextra ac $ini$@ra tres
equales. & tres di$tribuende $unt in tota rotundatione. ut equales
diui$iones octo uentorum de$ignate $int in de$criptiõe. Tum per
angulos inter duas u\~etorum regiones & platearã<?> & angiportorũ
uident{ur} debere dirigi de$criptiones. His eni rõnibus & ea diui$iõe
exclu$a erit ex habitationibus & uicis uentorũ mole$ta uis. Cum
enim platee cõtra directos uentos erũt cõformate ex aperto celi $pa
ti impetus ac flatus $requ\~es conclu$us in faucibus angiportorum
uehem@ntibus uirl<?>bus <002>uagabit{ur}. Quas ob res cõu<?>ertende $unt a
regionibus uentorũ direct<007>ões uicorũ uti aduenientes ad angulos
in$ularũ frangãtur. repul$i{que} d<007>$$ipent{ur}. Forta$$e mirabũtur hi qui
multa uentorũ noia nouerunt. {quis} a nobis expo$itũ $it tantũmodo
octo e$$e uentos. Si aũt aĩmaduerterint orbis terre circuition\~e per
$olis cur$um & gnomonis e<029>noctialis umbras. & inclinatione celi
ab Erato$thene Cyreneo rõn<007>bus mathematicis & geometricis me
thodis e$$e inuentã ducento<006> <029>nquaginta duũ miliũ $tadiũ. que
fiunt pa$$us trecenties & decies quin\”qginta milia. Huius aũt octa
ua pars quam uentus tenere uidetur@e$t tricies nongenta triginta

<pb>
Septemmilia & pa$$us quingenti. Non debebũt mirari $i in tam
magno $patio unus uentus uagando inclinationibus & rece$$ioni
bus uarietates mutatiõe flatus faciat. Ita{que} dextra & $i@i ftra au$t<006>
Leuchonotus & Altanus flare $olet. Aphricirm: Lib. notu<?>s & $ub
ue$peros. Circa fauonium Arge$tes & certis t\~eporibus @the<?> fiæ. ad
latera Chauri Circius & Chorus: circa $eptemtrion\~e T<?>r@@@@s gall@
cus: dextra ac $ini$tra Aquilon\~e $upernas & Cecias. Circa $olanuƷ
carbas & certo t\~epore Ornithie. Euri ue@o medias partes tenentes
in extremis euri Cecias & Vulturnus. Sũt autem alia plura nomi
na flatu${que} uento<006> a locis aut flumi@ibus tracta aut mõtium pro
cellis. Preterea auræ matutinæ quas $ol cũ emergit de $u bterranea
parte uer$ãdo pul$at aeris humor\~e & impetu $eand\~edo trudens ex
primit aurarum ante lucano $piritu $iatus: qui cũ exorto $ole per
man$erint euri uenti tenent partes: & ea re {quis} exauris procreatur a
græcis euros uidetur e$$e appellatus. Cra$tinus quo{que} dies <030>pter
auras matutinas Aurion fertur e$$e uocitatus. Sunt autem nõnul
li qui negant Erato$thenem ueram mu$icamlorbi$ terræ colligere.
Quæ $iue e$t certa $iue non uera non potefl no$tra $criptura non
ueras h@e terminatiões regionũ Vnde uentorum $piritu$ oriunt{ur}.
Ergo $i ita e$t tãtum
<fig/>
erit uti nõ certam m\~e
$ure ratiõcm: $ed aut
maiores impetus aut
minores habeant $in
guli uenti. QuoniaƷ
hæc a nobis $unt bre
uiter expo$ita ut faci
lius inteligãtur: ui$ũ
e$t mihi in extremo
uolumie formã $iue
uti græci $chemata di
cunt duo explicare.
Vnum ita deformatũ
ut appareat unde cer

<pb>
ti uento<006> $piritus oriantur. Alterum quemadmodum ab impetu
eo<006> aduer$is directiõibus uico<006> & platea<006> euitant{ur} noc\~etes flatus
Erĩt autem in ex@quata planitie c\~etrum ubi e$t littera. A. Gnomo
nis aũt meridiah<?>a umbra ubi e$t.b.&.a.c\~etro ubi e$t. A. deducto
circina<?> ad id $ignũ um bre u bi e$t. B. circumagat{ur} linea rotundati
onis, repo$ito aũ@gnomone ubi ante fuerat expectãda e$t dum de
cre$cat. Faciat{que} iterum cre$cendo pàrt\~e añmeridianæ umbræ. po$t
meridianã tangat{que} lineam rotundationis ubi erit l\~ra.c.tunc a $ig
no ubi e$t.b.&.ar<?>$igno ubi e$t. c@circino decu$$ati de$cribat{ur} ubi
crit.d.deinde: per decu$$ation\~e & centrum ubi e$t.d.perducatur li
nea ad extremum in qua erũt linea.e.&.f. hæc linea erit in dextra
mecidianæ & $eptemtrionalis regionis: tunc circino totius @otũda
tionis $umenda e$t pars.xvi.circini{que} centrum ponendũ in meridi
ana linea: que tangit rotundatiõem ubi e $t l\~ra.e.& $ignandũ dex
t@a & $ini$tra ubi erunt l\~re.g.h. Item in $eptemtriõali parce centrũ
ci@cin@ ponendum in rot@ndationis & $eptemtriõali linea ubi@c$t
littera@$ & $ignandum dextra ac $ini$tra ubi $unt l\~re.i.&.k. & ab
g.ad.k.& ab.h.ad.@@per centrum lineæ perduc\~ede. ita {quis} erit $pa
tium ab.g.ad.h.@rit $patiũ uenti au$tri & partis meridianæ. Item
quod erit $patium ab.i.ad.k.erit $eptetnrionis. relique partes de
xtra ac $ini$tra tres diuidende $unt equaliter quæ $unt ad orient\~e
in quibus littere. L. M. & ab occid\~ete in quibus littere.n.&.o.ab
m.ad.o.& ab.l.ad.n.perducende $unt lineæ decu$$ati & ita erunt
equaliter uentorum octo $patia in circuitionem quæ cũ ita de$crip
ta<?> erũt in $ingulis angulis octogoni cũ a meridie incipiemus inte<?>r
Eurum & Au$t<006> & Aphricũ. H. inter Aphricũ & Fauoniũ.n.inter
Fauoniũ & Chau<006>.o.inter Chzurũ & $eptemtrionem.k.inter $epi
temtrionem & Aquilonem.i.inter Aquilonem & Solanum.L. n.
Solanum & Eurum. M.ita his confectia inter angulos octogoni:
gnomon ponatur: & ita dirigant{ur} angiporto<006> diui$iões. xii. diui
$is angiportis & plateis cõ$tituti$ arearũ electio ad oportunitatem
& u$um cõem ciuitatis e$t explicãda ædibus $acris $oro reliqu<007>${que}
locis cõibus & $i erunt mœnia $cdm mare ea ubiforũ con$t<007>tuat eli
genda proxime portum. Sin aũt mediterraneo in oppido med<007>o.</p>
<pb>
<p>De $itu ædiũ $acra<006> in ciuitatibus & extra.</p>
<p #>Edibus uero $acris quorũ deo<006> maxime in tutela ciuitas
a#uidett{ur} e$$e & Ioui & Iunoni & Minerue i excel$i$$imo loco
Vnde mœniũ maxima pars c$põiciatt{ur} areæ di$tribuuntt{ur}.
Mercurĩo aut\~e in foro aut etiam uti I$idi & Serapi in emporio. A
pollini patri{que} libero $ecunduƷ theatrum. Herculi in quibus ciui
tatibus non $unt gymna$ia ne{que} amphiteatra ad circum. Marti ex
tra urb\~e $ed ad campũ. It\~e{que} ueneri ad portũ: id aũt hetru$cis etiaƷ
aru$picibus di$ciplinarũ $criptis ita e$t dedicatũ. extra mu<006> uene
ris: uulcani: martis fana: ideo collocari: uti nõ in$ue$cat ï urbe ado
le$centibus: $eu matribus familia<006> uenerea libido. Vulcani{que} uis e
mœnibus religionibus & $acrificiis euocata a timore inc\~ediorum
ædificia uideantt{ur} liberari. Martis uero diuinitas cum $it extra mœ
nia dedicata nõ erit inter ciues armigera di$$en$io. Sed ab ho$tibus
ea defen$a a belli periculo cõ$eruabit. Item cereri extra urbem loco
quo nõ $em<002> hoĩes ni$i per $acrificiũ nece$$e habeãt adire: cũ religi
one ca$te $ãcti${que} moribus is locus debet tueri. Ceteri${que} diis ad $a@
crificio<006> rõnes aptæ templis areæ $unt di$tribuende. De ip$is aũt
ædibus $acris faci\~edis & area<006> $ymmetriis in tertio & quarto uolu
mine reddã rõnes. Quia in $ecũdo ui$um e$t mihi primũ de mate
riæ copiis: \’q in ædificiis $unt parande: quibus $int uirtutibus &
qu\~e habeant u$um. exponere cõm\~e$us ædificiorũ & ordines & ge
nera $inguia $ymmetria<006> peragere & in $ingulis uoluminibus ex
plicare.</p>
<h>L. VICTRVVII POLLIONIS DE ARCHI
TECTVRA LIBER SECVNDVS.</h>
<p #>Iuocrat<?>es architectus cogitationibus & $olertia fræ
tus. Quoin Allexander re<006> potirett{ur}: {pro}fectus e$t a
d#Macedonia ad exercitum regis: Cupidus cõmenda
tionis: is e patria a {pro}pinquis & amicis tulit ad pri
mos ordines & purpuratos l\~ras ut aditus h\~ret faci
liores: ab ei${que} exceptus humane petiit uti <004> primũ ad Allexand<006>
perduceretur. Cum polliciti e$$ent tardiores fu<?>erunt idoneũ t\~ps ex

<pb>
pectantes: ita{que} Dinocrates ab his $e exi$timãs ludi ab $e petit præ
$idium. fuerat enï ampli$$ima $tatura facie grata forma dignitate{que}
$ũma. His igitur nature muneribus confi$us ue$timenta po$uit in
ho$pitio: & oleo corpus perunxit: caput{que} coronauit populea frõ/
de. Leuum humerũ pelle læonina texit. dextra{que} clauã tenens ince$
$it contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populũ cum aduer
ti$$et: cõ$pexit eum Alexander: admirans iu$$it ei locũ dari ut acce
deret. Interrogauit{que} quis e$$et. At ille Dinocrates in<003>t archit\~ectus
Macedo. Qui ad te cogitationes & formas affero dignas tua clari
cate. Nan{que} Athon mont\~e formaui in $tatuæ uirilis figurã cuius
manu leua de$ignaui ciuitatis ampli$$imæ mœnia: dextera paterã
quæ exciperet oĩum fluminũ quæ $unt in eo monte aquã: ut inde
in mare profunderett{ur}. Delectatus Allexãder ratione formæ $tatim
\~q$iuit $i e$$ent agri circa qui po$$\~et frum\~etaria rõone eam ciuitatem
tueri. Cum inueni$$et non po$$e ni$i tran$marinis $ubuectionibu$
Dinocrates inquit attendo egregiã formæ compo$ition\~e: & ea dele
ctor. $ed aĩaduerto ut $i quis eduxerit eo loco Coloniã fore ut iudi
cium eius uituperett{ur}: ut enï natus infans $ine nutricis lacte nõ po
te$t ali: ne{que} ad uitæ cre$centis gradus perduci: $ic ciuitas $ine agris
& eo<006> fructibus in mœnibus affluentibus non pote$t cre$cere: nec
$ine abundantia cibi frequentiã habere populũ{que} $ine copia tueri.
Ita{que} quemadmodũ formation\~e puto {pro}bandã $ic iudicio locũ im
{pro}bandum: te{que} uolo e$$e mecũ: {quis} tua cpera $um u$urus. ex eo Di
nocrates a rege nõ di$ce$$it & in ægyptum e$t eum pro$ecutus. Ibi
Alexander quom aĩaduerti$$et portũ naturaliter tutum emporiũ
egregiũ: campos circa totã @eyptũ frumenfarios ĩmanis fluminis
nili magnas utilitates iu$$it cum $uo noïe ciuitatem Alexandriam
con$tituere. Ita{que} Dinocrates a $acie dig<gap> corporis cõmenda
tus ad eam nobilitat\~e peruenit. Mihi aũt Imperator $taturã nõ tri
buit natura: faciem deformauit ætas Valitudo detraxit uires. Ita{que}
q\~m ab iis præ$idiis $um de$ertus. Per auxilium $cientiæ: $cripta{que}
ut $pero perueniam ad cõmendation\~e. Cum aũt in primo uolumi
ne de officio architecturæ terminatiõibu${que} artis p$crip$i. Item de
mœnibus & inter mœnia area<006> diui$ionibus. In$equatur ordo de

<pb>
ædibus $aeris & publicis ædificiis. Item{que} priuatis quibus propor
tionibus & $ymmetriis debeant e$$e uti explicentt{ur} nõ putaui ante
ponendum ni$i prius de materiæ copiis: e quibus collatis ædificia
$tructuris & materie rõnibus perficiuntt{ur}: quas habeant in u$u uir
tutes expo$ui$$em: quibu${que} rerum natura principi@$ e$$et tempera
ta dixif$\~e. Sed ante<004> naturales res incip@@ explicare: de ædificiorũ
rõnibus: un de initia ceperint: & uti creuerint eo<006> inuentiones an
teponam & in$equar ingr@$$us antiquitatis re<006> naturæ: & eorum
qui initia humanitatis & inuentiões perqui$itas $cripto<006> \~pœptis
dedicauerunt Ita{que} qu\~eadmodum ab his $um in$titutus exponã.</p>
<p>De pri$corum hominum uita de & initiis humanita
tis at{que} tectorum & incrementis eorum.</p>
<p #>Omines ueteri more ut feræ in $iluis & $peclũcis & nemo
h#ribus na$cebantt{ur}: cibo{que} agræ$ti ue$cendo uitam exigebãt
interea quodã i loco a tempe$tatibus & uentis den$æ cre
britatis arbores agitatæ & inter $e ter\~etes ramos ignem excitauerũt
& ea flamma uehementer perteriti: qui circa eum locũ fuerũt $unt
fugati. Po$tea te quieta propius: accedentes oũ aĩaduerti$$ent cõmo
ditatem e$$e magnam corporibus ad ignis teporem ligna adiitien
tes: & ibi cõ$eruantes alios adducebant: & nutu mon$t antes o$t\~e
debant quas haberent ex eo utilitates: in eo hominum congre$$@
cum profundebantur alitæ $piritu uoces quotidiana con$uetudi@
neuocabula ut obtigerant con$tituerunt. Deinde $ignificando res
$æpius in u$u ex euentu fari fortuito ceperunt: & ita $ermones in
ter $e procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentiõem conuen
tus initio apud homines & concilium & conuictus e$$et natus & ï
unum locum plures conuenirent habentes a natura primum \~pter
reliqua aĩalia ut nõ proni $ed erecti ambularent: mũdi{que} & a$trorũ
magnificentiã a$picerent. Item manibus & articulis quã uell\~et rem
faciliter tractarent: ceperunt in eo cœtu alii de fronde facere tecta:
alii $peluncas fodere $ub mõtibus: nõnulli hirundinum nidos &
ædificationes ea<006> imitantes de luto & uirgultis facere loca \~q $ubi
rent. tunc ob$eruãtes aliena tecta: & adiitientes $uis cogitatiõibus
res nouas efficiebant ï dies meliora genera ca$arum. Cũ e$$ent aũt

<pb>
homines imitabili docili{que} natura quotidie inuentionibus gloriã
tes: alius alii o$tendebat edificio<006> effectus. & ita exerc\~etes ingenia
certationibus in dies melioribus iudiciis efficiebantur. Primum{que}
furcis erectis & uirgulis interpo$itis luto parietes texerunt. alii lu
teas glebas arefacientes $truebãt parietes materia eos integum\~etan
tes: uitando{que} hymbres: & æ$tus: tegebant harundinibus & frõde
po$tea<004> per hybernas tempe$tates tecta non poterant hymbres $u
$tinere fa$tigia faci\~etes luto inducto proclinatis tectis $tillicidia de
ducebant. Hæc aũt ex his \~q $upra $cripta $unt originibus in$titu
ta e$$e, po$$umus $ic aĩaduertere: {quis} ad hunc diem natiõibus exteris
ex his rebus ædificia cõ$tituuntt{ur}: uti Gallia: Hi$pania: Lu$itania
Aquitania: $candulis robu$teis aut $tramentis: apud nation\~e Col
chorum in ponto propter $iluarum abundantiã arboribus perpe
tuis planis dextra ac $ini$tra in terra po$itis $patio inter eas relicto
quanto arbo<006> longitudines patiuntt{ur} collocantur in extremis par
tibus ea<006> $upra alteræ tran$uer$æ \~q circumcludunt mediũ $patiũ
habitationis: tunc in$uper aiternis trabibus ex quatuor partibus
angulos iugumentantes: & ita parietes arboribus $tatu\~etes ad per
pendiculum uiarum educunt ad altitudinem turres: interualla{que}
quæ relinquuntur propter cra$$itudinem materiæ $c@idiis & luto
ob$truunt. Item tecta recid\~etes ad extremos tran$tra traiiciunt gra
datim contrahentes: ita ex quatuor partibus ad latitudin\~e educũt
medio metas quas & fronde & luto teg\~etes efficiunt barbarico mo
re te$tudinata turriũ tecta. PHRYGES uero qui cãpe$tris locis
$unt habitantes propter inopiam $ilua<006> eg\~etes materia eligunt tu
mulos naturales eo${que} medios fo$$ura detinentes & itinera perfodi
entes dilatant $patia quantum natura loci patitur. In$uper autem
$tipites inter $e religãtes metas efficiunt quas harundinibus & $ar
mentis tegentes exaggerabant $upra habitatiões maximos grum/
mos e terra: ita hyemes calidiffimas: æ$tates frigidi$$imas efficiũt
tecto<006> rationes: nonnulli ex ulua palu$tri componunt tuguria te
cta. apud cæteras quo{que} g\~etes & nonnulla loca pari $$mili{que} ratiõ\~e
cafa<006> perficiũtur con$titutiões. Non minus etiã ma$$iliæ aïaduer
tere po$$umus $ine tegulis $ubacta cum palei$ terra tecta. Atheni$

<pb>
areopagi antiquitatis exemplar: ad hoc t\~ps luto tectũ. Item in Ca
pitolio cõmonefacere põt: & $ignificare mores uetu$tatis Romuli
ca$a: & in arce $acro<006> $tramentis tecta: ita his $ignis de antiquis in
uentiõibus ædificio<006>: $ic ea fui$$e rõcinãtes po$$umus iudicare. cũ
aũt quotidie faci\~edo tutiores manus ad ædificãdũ perfeci$$\~et: & $o
lertia ingenia exerc\~edo per có$uetudin\~e ad artes perueni$$\~et. Tum
etiã induftria in animis eo<006> adiecta perfecit: ut qui fuerunt in his
ftudio$iòres fabros $e e$$e {pro}fiterentur. Cũ ergo hæc ita fuerint pri
mo cõ$tituta & natura non $olũ $en$<007>bus ornaui$$et gentes qu\~ead
modũ reliqua aĩalia: $ed etiã cogitationibu$ & con$iliis armaui$$et
gentes & $ubieci$$et c<?>etera aialia $ub pote$tate. tunc uero & fabrica
tionibus ædificio<006> gradatim {pro}gre$$i ad ceteras artes & di$ciplinas
e fera agre$ti{que} uita ad man$uetã perduxerunt humanitat\~e. Tum
aũt inftruentes aïo$e: & {pro}$picientes maioribus cogitationibus ex
uarietate artiũ natis non ca$as $ed etiã domos fundatas & lateritiis
parietibus aut e lapide $tructas: materia{que} & tegula tecta perficere
ceperunt. Deinde ob$eruationibus $tudio<006> euagantibus iudiciis
& incertis ad certas $ymmetriarum rõnes perduxerũt. Po$tea<004> aĩad
uerterunt {pro}fu$os e$$e partus ab naturæ materia: & abundanter co
piam ad ædificationes ab ea cõparatam tractando nutrierũt: & au
ctam per artes ornauerũt uoluptatibus elegantiam uitæ. Item de
his cebus \~q $unt in ædificiis ad u$um idoneæ, quibu${que} $unt qua
litatibus & quas habeant uirtutes ut potero dicam. Sed $i quis de
ordine huius libri di$putare uoluerit: {quis} putauerit eum primũ in
$titui oportui$$e ne putet me erraui$$e: $ic reddã rõnem. Cũ corpus
archi@ecturæ $criberem primo uolumine putaui quibus e<?>ruditiõe
bus: & di$cipli@is e$$et ornata exponere: finire{que} terminationibus
eius $p\~es & e quibus rebus e$$et nata dicere. Ita{que} <003>d oporteat e$te ĩ
architecto ibi {pro}nuntiaui. Ergo in primo de art<007>s officio in hoc de
naturalibus materiæ rebus qu\~e habeant u$um di$putabo. Nan{que}
hic liber non profitetur unde architectura na$catt{ur}: $ed unde origi@
nes ædificio<006> $unt in$titute: & quibus rõnibus enutritæ & {pro}gre$
$e $unt gradatim ad hanc finition\~e. ergo ita $uo ordine & loco hu/
ius erit uoiuminis con$titutio. NVNC reuertar ad propo$itum
& de copiis \’q apte $unt ædificio<006> <002>fectiõibus qu\~eadmodũ indicã
tur e$te a natura rerũ procreatæ: quibu${que} mixtiõibus principiorũ
<pb>
cõgre$$us temperent: nec ob$cura: $ed ut per$picua legentibus $int
rõcinabor. Nã{que} nulla materia<006>ngenera: nec corpa: nec res $ine prĩ
cipio<006> cœtu na$ci nec $ubiici intellectui prĩt. ne{que} aliter natura re<006>
\~pceptis phy$ico<006> ueras patit hre explicatiões: ni$i cau$e \~q in$unt ï
his rebus qu\~eadmodũ & <003>d ita $int $ubtibus rõnibus habeät de@
mõ$tratiões.#De principiis re<006> $cdm p b<?>orú opiniões.</p>
<p #>Hales quid\~e primũ aquã putauit oĩum re<006> e$$e principi
t#um Heraclitus ephe$ius qui {pro}pter ob$curitat\~e $ctipto<006> a
græcis Scotinos e$t appellatus ignem. Democritus qui{que}
eũ $ecutus e$t. Epicurus Athomos quos n\~ri in$ecabilia corpa: non
nulli ĩdiuidua uocitauerunt. Pythagoreo<006> uero di$ciplina adiecit
ad aquã & ign\~e aera & terrenũ. Ergo Democritus & $i nõ proprie
res noiauit: $ed tĩn indiuidua corpa {pro}po$uit. Ideo ea i\~pa dixi$$e ui
det{ur} {quis} ea cũ $<007>nt di$iũcta nec legunt nec intention\~e recipiũt: nec $e
ction<007>bus diuidunt: $ed $emp<007>terno æuo p<?>petuo infinitã retinent
in $e $oliditat\~e. Ex his ergo cõgru\~etibus cũ res o\~es coire na$ci{que} ui
deant: & he infinitis generibus re<006> natura nõ e$$ent di$parate pu
taui oportere de uarietatibus & d<007>$criminibus u$us ea<006> \”q${que} h\~rent
in æd<007>fictis \”qlitates exponere: uti cũ fuerint note nõ habeãt <003> ædi
f<007>care cogitãt error\~e. Sed aptas ad u$um copias ædificiis cõparent.</p>
<p #>Delateribus.</p>
<p #>Ta{que} primũ de lateribu$ \~q de terra eos duci oporteat dicã
i#Nõ eni de areno$o: ne{que} calculo$o: ne{que} $abulo$o luto $ũt
ducendi. Qd ex his generibus cũ $int ducti primũ fiunt
g<?>ues. Deide cũ ab hymbribus i parietibus $pargunt{ur}: dilabunt{ur} &
dffbluunt{ur}. Paleæ{que} in his nõ cohere$cut: {pro}pter a$peritat\~e. Faci\~edi
aũt $ũt ex terra alb<007>da creto$a $iue de rabrica aut etiã ma$culo $abu
lone. Hec enĩ genera {pro}pter leuitat\~e hñt firmitat\~e & nõ $unt in op<?>e
põdero$a. & faciliter aggerãtur. Duc\~edi aũt $unt p<?> uernũ t\~ps & au
tũnale ut uno tp<?>e $<007>cce$cãt. Qui eni per $ol$titiũ parãtur ideo uiti
o$i fiũt: {quis} $ummũ eo<006> $ol acr<007>ter quom perco<003>t: eff<007>cit ut uideat{ur}
aridũ. Interior aũt f<007>t non $iccus. & cũ po$tea $icce$c\~edo $e cõtrahit
{pro}rumpit e<007> \~q erant atida. ita rimo$<007> facti eff<007>ciũtur imbecilles. ma
xime aũt util<007>ores erũt: $<007> añ bienniũ fuerit ducti: nan{que} nõ añ pñt
penitus $icce$cere. Ita{que} cũ rec\~etes & non aridi $unt $tructi tectorio
inducto rigido{que} ob$olidati perman\~et ip$i $ed\~etes nõ pñt eand\~e al

<pb>
titudin\~e \~q eft tecto<006> tenere. Cótractióe{que} moti nó hærét cú eo. Sed
a cõiunctiõe eius di$parãtur. igit{ur} tectoria ob$tructura $eiũcta pro
pter tenuitat\~e qui $e $tare nõ pñt: $ed frangũtur: ip$i{que} parietes $or
tuito $ed\~etes uitiant{ur}: Ideo{que} etiã Vtic\~e$es latere $i $it aridus & ante
quinqu\~eniũ ductus cũ arbitrio magi$tratus fueritita {pro}batus tũc
utuntur in parietũ $tructuris: fiunt aũt late<006> genera tria. Vnũ qd
græce appellat{ur}. Lichum id e$t quo no$tri utunt{ur} longũ $e$quiped\~e
latũ pede. ceteris duobus græcorum ædificia $truũtur: ex his unũ
Pentadoron: alte<006> T etradoron dicitur. Doron aút græci appellãt
palmũ: qd mune<006> datio græce doron appellatu<?>ld aut lemp<?> geri
tur per manus palmũ. ita {quis} e$t quoquouer$us quin{que} palmorum
Pentadoron {quis} quatuor. T etradoron dicitur. & que $unt publica
opera Pentadoro q priuata retradoro $truuntur: fiunt cú his lateri
bus $emilateria \~q cũ $truũtur una parte lateribus ordines altera $e
m<007>lateres ponunt{ur}. ergo ex utra{que} ptead: lineä cũ cõ$truũt{ur} alternis
choris parietes alligãtur. & medii lateres $upra coagm\~eta collocati
& firmitat\~e & $p\~em faciũt utra{que} pte riõ inuenu$tã E$t aũt in hi$pa
nia ulteriore ciuitas maxia & i galliis & i a$ia. Ita{que} ubi lateres $ũt
ducti & arefacti {pro}iecti natant in a\~q. Natare aut\~e eos po$$eideo ui
det{ur}: {quis} terra e$t de qua ducũtur pumico$a.ita cum e$t leuis aere $o
lidata non recipit in $etnec cõbibit liquor\~e. Igitur leui rara{que} cũ fit
{pro}prietate non patitur penetrare in corpus humidũ pote$tat\~e: quo
cũ{que} põdere fuerit cogitur a re<006> natura qu\~eadmodũ pumex uti ab
a\”q $u$tineatur: $ic aũt magnas hñt utili<gap>cs: {quis} ne{que} in ædificatiõi
bus $unt onero$i & cũ ducuntur a t\~epe$tatibus non di$$oluuntur.</p>
<p #>N cementitiis aũt $tructuris primũ e$t#De Arena.
i#de arena quet\~edũ ut ea $it idonea ad materiem mi$c\~edam
ne{que} habeat terrã cõmixtã. Genera aũt arene fo$$<007>tiæ $unt
hec: nigra: cana: rubra: carbunculus: Ex his \~q in manu cõfricatas<?>
fecerit $tridor\~e optia erit. \~q aũt terro$a fuerit nõ habebit a$peritat\~e
It\~e $i in ue$timentũ candidum ea coniecta fuerit po$tea excu$$a uel
icta id nõ inquinari@ne{que} ibi terra $ub$idetit erit idonea. Sin aũt
nõ erũt arenaria unde fodidant{ur} <007>tũ de fluminibus aut e glarea erit
excerc\~eda. nõ minus etiã de litor marino: $ed ea i $tructuris hec h\~et
uitia: difficulter $icce$cit. ne{que} onerari $e cõtin\~eter parie$ patitur ni$i
itermi$$iõibus re<003>e$cat. ne{que} cõcameratiões recipit. Marina aũt hoc

<pb>
amplius {quis} etiã parietes cũ in his tectoria facta fuerint remittentes
$al$uginem co<006> di$$oluunt{ur}. Fo$$itie uero celeriter in $tructuris $ic
ce$eunt: & tectoria permanent: & cõcamerationes patiunt{ur}. Sed hæ
\~q $unt de harenatiis recentes. Si eni exempte diutius iaceut ab $ole
luna & pruina cõcocte re$oluunt{ur}: & fiunt terro$eita cũ in $tructu
ram coniiciunt{ur} non pñt contenere cementa: $ed ruunt & labunt ur
Onera{que} parietes non po$$unt $u$tinere: recentes aũt fo$$itie cum in
$tructuris tantas habeãt uirtutes he in tectoriis ideo non $unt uti
les {quis} pinguitudini eius calx palea cõmixta propter uehementiam
non poteft $ine rimis inare$cere. Fluuiatica uero propter macritat\~e
$ubactionibus in tectorio recipit $oliditat\~e.#De calce.</p>
<p #>E harenæ copii$ cũ habeat{ur} explicatũ. Tũ etiã de calce dili
d#gentia e$t adhibenda uti de albo $axo aut $<007>lice coquat{ur}:
& \~q erit ex $pi$$o & duriore erit utilis in $tructura. \~q aũt
ex fi$tulo$o in tectoriis: cũ ea erit extincta tunc materia ita mi$ceat{ur}
ut $i erit fo $$itia tres harenæ in una calcis infundant{ur}: $i aũt fluuia
tica aut marina duo harene in una calcis coiiciant{ur}. ita enim erit iu
$ta ratio mixtionis temperaturæ etiam in fluuiatica aut marina: $i
quis te$tam tũ$am & $uœretam ex tertia parte adiecerit efficiet ma
teriæ tew<?>peraturã ad u$um melior\~e. Quare aũt cum recipit aquaƷ
& harenam calx tunc confirmat $tructurã: hec e$$e cau$a uidet{ur}: {quis}
e principiis ut cetera corpora ita & $axa $unt temperata: & \~q plus
hñt aeris $unt tenera: \~q aque lenta $unt ab humo\~r: \~q terræ dura: \~q
ignis fragiliora. Ita{que} exhis $axa $i ante<009> coquant{ur} cõcu$$a minute
mixta arenæ comitiant{ur} in $tructurã nec $olide$cunt nec eam pote
runt continere. Cum uero coniecta in fornacem ignis uehem\~eti fer
uore correpta ami$erint pri$tine $oliditatis uirtutem: tunc exu$tis
ar{que} exhau$tis eo<006> uiribus relinquunt{ur} pat\~etibus foraminibus & ï
anibus. Ergo liquor qui e$t in eius lapidis corpe: & aer cũ exu$tus
& ereptus fuerit habuerit{que} in $e re$iduum calor\~e latent\~e intinctus
in aqua priu$<009> exigui uim recipit humor\~e penetrãte in foraminũ
raritates conferue$cit: & ita refrigeratus reiicit ex calcis corpore fer
uorem. Ideo{que} autem quo põdere $axa coiiciuntur in fornacem cũ
eximunt{ur} non pñt ad id re$põdere. Sed cũ expendutur ea magnitu
dine permanente: excocto liquor circiter tertia parte põderis immi
nuta e$$e inueniuntur. Igitur cum pat\~et foramin<?> eorum & rarita

<pb>
tes<?>arenæ mixtionem in $ecorripiũt: & ita cohere$cũt $icce$cendo{que}
cum cementis coheunt & efficiunt $tructurarum $oliditatem.</p>
<p #>De puluere puteolano.</p>
<p #>St etiam genu$ pulueris quod efficit naturaliter res admi
c#randas: na$citur in regionibus baianis in agris municipi
orumo<?>que $unt circa ue$uuium mont\~e: quod cõmixtum
cum calce & cemento: non modo ceteris edificiis \~p$tat firmitatem.
Sed etiam moles \~q con$truuntur in mari $ub aqua $olide$cũt. hoc
aũt fieri hac rõne uidetur: quod $ub his monfibus & terræ feruen
tes $unt. & fontes crebri: qui nõ e$$ent $i nõ in imo haber\~et aut de
$ulfure: aut alumine: aut bitumine: ardentes maximos ignes. igit{ur}
penitus <007>gnis aut flãme uapor per interuenia permanans & ard\~es
efficit leuem eam eam terram: & ibi qd na$citur tophus exurg\~es &
$ine liquore. ergo r<?>ũ tres res cõ$imili rõne ignis uehementia forma
t<?>æ in unã peruenerunt mixtion\~e repente recepto liquore una cohe
re$cunt: & celeriter humore durate $olidant{ur}. Ne{que} eas fluctus ne{que}
ui<?>s aquæ põt di$$oluere. Ardores aut\~e e$$e his in locis etiã hæc res
pote$t indicare: {quis} in montibus Cumanorũ baianis $unt loca $uda
tiõibus excauata: in quibus uapor feruidus ab imo na$cens ignis
uehem\~etia perforat eam terrã. per eam{que} manãdo feruidus ab imo
na$c\~es in his locis oritur: & ita $udationũ egregias efficit utilitates
Non minus etiã memorantur antiquitus creui$$e ardores & abun
daui$$e $ub ue$uuio monte: & inde euomui$$e circa agros flammã.
Ideo nunc \~q $pongia $iue pumex pompeianus uocat{ur} excocto alio
genere lapidis in hanc redactus e$$e uidetur generis qualitatem. id
aũt genus $pongie qd inde eximit{ur} nõ in oibus locis na$citur ni$i
circũ ætnã: & collibus my$ie: \~q a græcis cataceraunienos nominat{ur}
& $iquæ ciu$modi $unt locorum proprietates. Si ergo in his locis
aquarum feruentes inueniuntur fontes. & in omnibus excauatis
calidi uapores: ip$a{que} loca ab antiquis memorantur peruagantes
in agris habui$$e ardores. Videtur e$$e certum ab ignis uehemen@
tia & topho terraquæ: quemadmodum i fornacibus & calce ita ex
his ereptum e$$e liquore. Igitur di$$imilibus & di$paribus rebus
correptis & in unam pote$tatem collatis: calida humoris ieiunitas

<pb>
aqua repente $atiata cõmunibu\‘s corp<?>bus latenti calore cõferue$<?>it
& uehem\~eter efficitea coire: cele<gap>ter{que} unt{ur} $oliditaris percipere uir
tut\~e. Relinquet{ur} de$ideratio: qm ita $ũt in hetruria ex aqua calida
crebri fontes. Quid ita non etiã ibi na$cit{ur} puluis e quo ead\~e rõne
$ub aqua $tructura folide$cat. ita{que} ui$um e$t ante<009> defideraret{ur} de
his rebus qu\~eadmodũ e$$e uideant{ur} exponere. Oibus locis & regi
onibus non eadem genera terræ: nec lapides na$cunt{ur}: $ed nõnulla
$unt terrena alia $abulo$a. Item{que} glareo$a aliis locis hareno$a non
minus materia: & oïno di$$imili di$pari{que} genera in regi<gap>ũ uarie
tatibus qualitates in$untï terra. maxime aut\~e id licet cõ$iderare {quis}
mons apenniu$<?>regiõis italiæ ctruriæ{que} circũcingit propo<?> in oibus
locis nõ de$ũt fo$$itia harenaria: tran$ apenninũ uero \”qpar<?>s e$t ad
adriaticũ mare nulla inueniunt{ur}. Item achaia: a$ia oino tran$mare
nec nominant{ur} quid\~e. Igitur non in oibus locis quibus efferuent
aquæ calidæ crebri fonces eedem oportunitates po$$ũt $imiliter cõ
currere: $ed oïa uti natura re<006> con$tituit: non ad uoluntat\~e hoim
$ed fortuito di$parata procreant{ur}. Ergo quibus locis nõ $unt terro
$i mõtes: $ed genere materiæ ignis uis per eius uenas egredi\~es adu
rit eam: quod e$t molle & tene<006> exurit. Quod aut\~e a$perum relin
quit. ita{que} uri in Campania exu$ta terra: cinis: $ic in eutruria exc<?>o
cta mtteria efficit{ur} carbunculus. Vtra{que} aũt $unt egregia in $tructu
ris. $ed alia in terrenis edificiis. alia etiã in maritrmis molibus hñt
uirtutem E$t aut\~e materiæ pote$tas mollior <009> tophus $olidiorque
terra: quo penitus ab imo uehementia uaporis adu$to nonnullis
locis procreatur id genus harenæ quod dicitur carbunculus.</p>
<p #>De lapidicinis.</p>
<p #>E calce & arena quibus uarietatibus $int & quas habeant
d#uirtutes dixi. Sequitur ordo de lapidicinis explicare. de
quibus & quadrata $axa & cemento<006> eximunt{ur} copiæ &
cõparant{ur}. Hæc autem inueniunt{ur} e$$e di$paribus & di$$imilibus
uirtutibus. Sunt. n. alie molles: ut $unt circa urb\~e rubræ: pall\~e$es:
$idenates: albanæ: alie tpatæ uti tyburtinæ: amiterninæ: $oractine
& \~q $unt his generibus. nõnulle duræ: ut $iliceæ. Sunt etiã alia ge
nera plura uti ï Cãpania: rub<006>: & nigrũ: tophũ: In umbria & pï
<pb>
ceno & uenetia albet: quod etiã $erra dentata uti lignum $ecat{ur} $ed
hec omnia quæ mollia $unt hanc habent utilitatern: {quis} ex his $axa
cũ $int exem pta in opere facillime tractãtur, & $<007> $int in locis tectis
$u$tineant labor\~e. Si aũt in apertis & patendbus gelicidiis & prui
na conge$ta fricãtur & di$$oluunt{ur}. It\~e $o<?><001>dm oras maritimas ab $al
$ugine ex ea defluũt: ne{que} <002>ferũt æ$tus. T yburtina uero & \~q eod\~e
genere $unt oĩa $ufferunt & ab oneribus & tempe$tatibus iniurĩas
Sed ab ĩgni nõ po$$unt e$$e tuta. Simul{que} ut $unt ab eo tacta di$$i
liunt & di$$ipant{ur}. Ideo{que} temperatura naturali paruo $unt humo\~r
Item {quis} nõ multũ hñt terreni: $ed aeris: plurimũ & ignis. Igitur cũ
humor terrenũ in his minus ine$t. tum etiã ignis actu & ui uapo-
ris ex his aere fugato penitus in$equens inter uena<006> uacuitates oc
cupans ferue$cit: & efficit a $uis ardentia corporibus $imilia. Sunt
uero it\~e lap<007>dicinæ cõplure$ in finibus T arquinien$iũ \~q dicuntur
Anitianæ coloris quemadmodũ albanæ. quo<006> officinæ maximæ
$unt circa lacũ Vul$ini\~e$em. Item \~pfectura $tatonen$i. hec aũt hñt
in$<007>nitas uirtutes: ne{que} enĩ gelicidio<006> tempe$tas ne{que} tactus ignis
pote$t nocere. Sed e$tfirma & ad uctu$tat\~e ideo permanens {quis} pa<006>
habet e naturæ mixtiõe aeris & ignis humoris aũt temperate: plu
timũ{que} @erreni: ita $pi$$is cõparationibus $olidata. ne{que} a tempe$ta
tibus ne{que} ab ignis uehem\~etia nocet{ur}. Id aũt maxime iudicare licet
e monum\~etis \~q $unt circa municipiũ ferentis ex his facta lapicidi
nisman{que} hñt $tatuas amplas factas egregie: & minora $igilla flo@
re${que} & achantos elegãter $culptos: quæ cũ $ĩnt uetu$ta $ic appar\~et
recentia uti $i $int modo facta. nõ minus etiã fabri ærarii de his la
picidinis in æris flatura $ormas hñt cõparatas. ex his ad æs fund\~e
dũ maximas utilitates: quæ $i prope urb\~e e$$ent dignũ e$$et ut ex
his officinis oia opera eff<007>cerent{ur}. Cum ergo <030>pter propinquitat\~e
nece$$itas cogatex rubris lapicidinis & pallien$ibus & $unt urbi
<030>ximæ copiis uti. Si qui uoluerint $ine uitiis perficere ita erit pre
parandũ cũ ædificãdũ fuerit ante bienniũ ea $axa nõ hieme $ed e$t
ate eximant{ur}: & iacentia permaneãt in locis pat\~etibus: quæ autem
a tem pe$tatibus eo biennio tacta: le$a fuerunt ea in fundamenta
co@@tiantur. cætera quæ non erunt uitiata a natura rerum probata

<pb>
durare poterunt $upra terram ædificata: nec $olum ea in quadratis
lapidibus $unt ob$eruanda $ed etiam in cementitiis $tructuris.</p>
<p #>De generibus $tructuræ & ea<006> \~qlitatibus modis ac locis.
Tructura<006> genera $unt hæc Recticulatum quo nũc o\~es
l#utunt{ur} & antiquũ q<001>incertum dicitur. Ex his uenu$tius
e$t reticulatũ $ed ad rimas faci\~edas ideo paratũ. {quis} in o\~es
partes di$$oluta habet cubilia & coagmenta. Incerta uero cementa
alia $uper alia $edentia inter $e him bricata non $pecio$ã $ed firmio
rem <004> reticulata \~p$tant $tructurã. utra{que} aũt ex minuti$$imis $unt
i$tru\~eda uti materia ex calce & harena crebriter parietes $atiati diu
tius contineant{ur}. wolli enï & rara pote$tate cũ $int ex$iccant $ugen
do e materia $uccũ. Cum aũt $uperarit & abundarit copia calcis &
harenæ paries plus hñs humoris nõ cito fiet euanidus $ed ab his
continet{ur}. Simul aũt humida pote$tas e materia per cemento<006> rarl
tat\~e fuerit exu$ta calx quæ ab arena di$cebat & di$$oluatur. Item ce
menta nõ pñt cum his cohere$cere: $ed in uetu$tat\~e parietes efficiũt
ruino$os. Id aũt licet aĩaduertere etiã de nõnullis monum\~etis <004> cir
ca urb\~e facta $út e marmore $eu lapidibus quadratis intrin$ecu${que}
medio calcata $tructuris uetu$tate euanida facta materia cem\~etorũ
{que} extructa raritate <030>ruunt & coagmento<006> a ruina di$$olutis iun
cturis di$$ipant{ur} Quod $i quis noluerit in id uitiũ lncidere medio
cauo $eruato $c<001>m ortho$tatas itrin$ecus ex rubro $axo quadrato
aut ex te$ta aut $ilicibus ordinariis $truat bipedales parietes & cũ
his an$is ferreis & plumbo frontes iuncte $unt. ita enim nõ acerua
tim $ed ordĩe $tructũ opus poterit e$$e $ine uitio $empiternũ: {quis} cu
bilia & coagmen ta corum inter $e $edentia & iuncturis alligata nõ
protrudent opus: ne{que} ortho$tatas inter $e religatos labi patiunt{ur}:
Ita{que} nõ e$t cõt\~en\~eda græco<006> $tructura: nõ. n. utunt{ur} e molli cem\~eto
polita: $ed cũ di$ce$$erint a \”qdrato ponũt de $ilice $eu de lapide du
ro: ordinaria: & ita uti lateritia $tru\~etes alligant eo<006> alternis coriis
coagm\~eta: & $ic maxime ad æternitat\~e firmas efficiũt uirtutes. Hec
aũt duobus generibus $truunt{ur}: ex his unum hi$odoniũ: alterum
p$eohi$odoniũ appellatur. Hi$odoniũ dicitur cum o$a coria equa
cra$$itudine fuerint $tructa. P$euhi$odoniũ cũ impares & inequa

<pb>
les ordĩes chorio<006> dirigunt{ur}. ea utra{que} $unt ideo firma. Primum {quis}
ip$a cementa $unt $pi$$a & $olida <030>prietate: ne{que} de materia po$$ũt
exugere liquor\~e. Sed con$eruant ea in $uo humore ad $ummam ue
tu$tat\~e. Ip$a{que} eo<006> cubilia primũ plana & librata po$ita nõ patiũ
tur ruere materiã. Sed perpertua parietũ cra$$itudine religata cõti
nent ad $ummã uetu$tat\~e. altera e$t quã emplecton appellant qua
etiã no$tri ru$tici utuntur. quc<006> frontes poliunt{ur}. Reliqua ita na
ta $unt cum materia @@llocata alternis alligãt coagmentis. Sed n\~ri
celeritati $tudentes erecta collocantes frontibus $eruiunt & in me
dio farciunt factis $e<002>atim cum materia cem\~etis. Ita{que} tres $u$citan
tur in ea $tructura cru$tæ: due f<007>ontiũ & una media farcture. Græ
ci uero non ita $ed plana collocantes: & longitudines eo<006> alternis
in cra$$itudin\~e in$truentes non media farciunt: $ed e $uis frontatis
perpetua & in unã cra$$itudinem parietum cõ$olidant. Preterea in
terponũt $ingulos perpetua cra$$itudïe utra{que} parte frõtatos quos
diatonos appellant: qui maxime religando cõfirmant parietũ $ole
ditat\~e. Ita{que} $i quis uoluerit ex his cõmentariis aïaduertere & elige
re genus $tructure perpetuitatis poterit rõnem habere. Non enim
\’q $unt e molli cemento $ubtili facie uenu$tatis. Non hæc pñt e$$e
in uetu$tate non ruino$a. Ita{que} cũ arbitrio cõium parietũ $umunt{ur}
nõ exi$timant eos quanti facti fuerint. Sed cum ex tabulis inueni
unt eo<006> locationes precia preterito<006> anno<006> $ingulo<006> deducunt:
octoge$imas & ita ex reliqua $ũma parte reddi pro his parietibus
$ententiam pronuntiant eos non po$$e plu$<004> annos. lxxx. durare
De lateritiis uero dummõ ad perpendiculum $int $tantes nihil de
ducitur. Sed quãti fuerint olim ´facti tanti e$$e $emper exi$timant{ur}
Ita{que} nõnullis ciuitatibus & publica opera & priuatas domos eti
am regias e latere $tructas licet uide\~r: & prímum Athenis mu<007>um
qui $pectant ad hymetũ montem & thentelen$em. Item parieecs in
æde Iouis & Herculis lateritias cellas cum circa lapidea in æde epi
$t<007>l<007>a l<007>nt & columnæ. in italia Arretio uetu$tũ egregie factũ mu<006>
Trallibu$ domu$ regibu$ attalicis facta: \~q ad habitãdũ $emp det{ur}
ei qui ciuitatis gerit lacerdotium. Item Lacedemone e <003>bu$dã pari
et<007>bus etiã picture exci$e inter$ectis lateribus inclu$e $ũt in ligneis

<pb>
formis & in comitiũ ad ornatum ædilĩtatis Varronis & murenæ
fuerunt allate. Chre$i domus: quam $ardiani ciuibus ad requie$c\~e
dum ætatis ocio $enio<006>. collegio Geru$iam dedicauerunt. Item ali
carna$$i pot\~eti$$imi Regis Mau$oli domus cum procone$$io mar
more oĩa haberet ornata parietes habet latere $tructos: qui ad hoc
tempus egregiam præ$tant firmitat\~e. ita tectoriis operibus expoli
ti ut uitri perluciditat\~e uideantur habere. Ne{que} is Rex ab inopia
id fecit. In$initis enim uectigalibu$ erat farctus {quis} impera bat cariæ
toti. Acumen aũt eius & $olertiam ad ædificia paranda $ic licet cõ$i
derare. Cum e$$et. n. natus Mila$is & aĩaduerti$$et alicarna$$o locũ
naturaliter munitũ: emporium{que} idoneũ portum utile ibi $ibi do
mum con$tituit. Is aũt locus e$t theatri curuaturæ $imilis. Ita{que} in
imo $ecundũ portum forum e$t con$titutũ. Per mediam aũt altitu
dinis curuaturã: præcinction\~e{que} platea ampla latitudine facta. In
qua media Mau$oleum ita egrægiis operibus e$t factũ ut in $ept\~e
$pectaculis nominet{ur}. In $umma arce media martis fanum hobens
$tatuam colo$$i: quam Acroliton nobili manu thelocaris factã di
cit. Hanc autem $tatuam alii thelocaris: alii thimothei putant e$$e
In cornu aut\~e $ummo dextro Veneris & Mercurii fanum ad i\~pm
Salmacidis fontem.#Fons Salmacis.</p>
<p #>S autem fal$a opinione putatur uenereo morbo implica
i#re eos qui ex eo biberint. Sed hec opinio quare per orb\~e
terra<006> $it peruagata nõ pigebit exponere. Non enĩ quod
dicit{ur} molles & impudicos ex ea a\~q fieri id pote$t e$$e. Sed e$t eius
fontis pote$tas perlucida. Sapor{que} eius egregius. Cũ aũt Melas &
Areuanias ab argis & troezen coloniã cõem eo loci deduxerũt bar
baros Caras & Lelega$ eiecerũt. hi aũt ad mõtes fugati íter $e cõgre
gati di$currebãt & ibi iatrocinia faci\~ete$ crudelit{ur} eos ua$tabãt. Po
$t@a de colonis unus ad eũ font\~e <030>pter bonitat\~e a\~q \~q$tus eã taber
nã oĩbus copiis in$truxit. eam{que} exerc\~edo eos barbaros allectabat
ita $ingulatĩ decurr\~etes & ad cætus cõueni\~etes e duro fero{que} moræ
cõmutati ĩ greco<006> cõ$uetudin\~e etiã $uauitat\~e $ua uolũtate reduce
bant{ur}. ergo ea a\”q nõ ĩpudico morbi uitio $ed hũanitatis dulccdĩe
mollitis animis barbaro<006>. eam famã e$t adepta. relïquit{ur} nũc. Qin

<pb>
ad explication\~e mœniũ eo<006> $um inuectus tota, uti $unt diffiniam
Qu\~eadmodũ enim in dextra partephanũ e$tueneris & fons $upra
$crĩptus: ita in $ini$tro cornu regia domus quã rex Mau$olus ad
$uam rõnem collocauit. Con$picltur enïex ea ad dextrã part\~e fo<006>
& portus mæniũ{que} tota finitio $ub $ini$tra $ecretus $ub montibus
latens portus ita ut nemo po$$et qui in eq getat{ur} a$picere nec $cire
ut rex ip$e de $ua domo remigibus & militibus $ine ullo $cienre \~q
opus e$$ent $pectaret. Ita{que} po$t mort\~e Mau$oli Arthemi$ia uxore
eiu@ regnante: Rhodii indignãtes muli@\~eimperare ciuitatibus ca
rie totius armata cla$$e <030>fecti $unt ut id@egnũ. occuparent. Tum
Arthemi$ie cum e$$et id renunciatũ in eo portu ab$tru$am cla$$em
celatis remigibus & epibatis cõparatis. reliquos aũt ciues in mu<007>o
e$$e iu$$it. Quom ant\~e Rhodii ornata cla$$e in portũ malor\~e expo
$ui$$\~et plau$um iu$$it ex muro his dat\~et: polliceri{que} $e oppidũ tra
dituros. Qui cum penetraui$$\~et intra mu<006> delictis nauibus inani
bus Arthemi$ia rep\~ete $o$$a facta in pelagus eduxit cla$$em ex por
tu minore & ita inuecta e$t in maio@em @Expo$itis aut\~e militibus
cla$$em Rhodio<006> inanem abduxit in altũ. Ita Rhodii non hñtes
quo $e reciper\~et: in medio cõclu$i in i\~po foro $unt trucidati. Ita Ar
themi$ia ï nauibus Rhodio<006>: $uis militibus ´& remigibus impo
$itis Rhodũ e$t profecta, Rhodii aũt cum <030>$pexi$$ent $uas naues
laureatas uenire opinãtes ciues uictores reuerti ho$tes receperunt:
tunc Arthemi$ia Rhodo capt: princip<007>bus occi$is tropheũ in ur
be Rhodo $ue uictorie con$ticuit: Aenea${que} duas $tatuas fecit: unã
Rhodio<006> eiuitatis: altetã $uam imaginis & ita $igurauit Rhodio
rum ciu<007>tati $tigmata imponent\~e, Po$tea aũt Rhodii religione im
pedit@ @ nefas e$t trophea dedieata remoueri circa eum locũ ædifi
cium exouxerunt & id erecta graia $tatiõe texerunt ne quis po$$et
a$pictre. & @@ abathon uocitari iu$$erũt. Cũergo tam magna pot\~e
tia regise@on cõtemp$erit lateritiorũ parĩetũ $tructuras: quibus &
uectigalibus & preda $epius licitũ fuerat non modo cem\~etitio aut
\”qdrato $axor$ed etiã marmoreo habere: non puto oportere impro
bare \~q e lateritia $unt $tructura facta ædificia dummodo recte $int
tecta: $ed id genus quid ita a. P. R. in urbe $ieri nõ oporteat expo
<pb>
nam que{que} $unt elus rei cau$e & rõnes non pretermittam.</p>
<p>De cra$$itudine parietum & de lateritiis.</p>
<p #>Eges publicæ nõ patiunt{ur} maiores cra$$itudines <009> $e$qui
l # pedales cõ$titui loco cõl. Ceteri aũt parietes ne $patia an
gu$tiora fier\~et ead\~e cra$$itudine collocant{ur}. Lateritii uero
ni$i diplinthii aut triplinthii $uerint $e$quipedali cra$$itudlne nõ
pñt plus una $u$tinere contignation\~e. In ea aut maie$tate urbis: &
ciuiũ infinita frequentia. inumerabiles habitatiões opus e$t expli
care. Ergo cum recipere nõ po$$et area planata tantã multitudinern
ad habitan dũ in urbe ad auxiliũ altitudinis ædificio<006> res i\~pa coe
git deuenire. Ita{que} pilis lapideis $tructuris te$taceis parietibus ce-
mentitiis altitudines extructæ cõtignatiõibus crebris coxatæ cena
culo<006> ad $ũmas utilitates perficiunt de$pectiões. ergo mœnibũs e
cõtignatiõibus uarlis alio $patio multiplicatis. P. R. ægregias ha
bet $ine impeditione habitatiões. Q\~m ergo explicata ratio e$t <029>d
ita in urbe <030>pter nece$$itat\~e angu$tia<006> non patiunt{ur} e$$e lateritios
parietes. Quom extra urbem opus erit his uti $ine uitiis ad uetu-
$tat\~e $ic erit faci\~edũ: Sũmis parietibus $tructura te$tacea $ub regu
la $ubiiciat{ur} altitudine circiter $e$quipedali habeat{que} <030>iecturas co
rona<006>: ita uitari poterũt \~q $olent in his fieri uitia. Cũ eni in tecto
tegule fuerint fracte aut a uentis deiecte: qua po$$it ex hymbribus
aqua pluere non patict{ur} lorica te$tacea ledi later\~e: $ed proiectura co
rona<006> reiiciet extra perpendiculum $tillas: & ea rõne $eruauerit in
tegras lateritio<006> parietum $tructuras. De ip$a aũt te$ta $i $it optĩa
$eu uitio$a ad $tructurã $tatim nemo põtiudicare: {quis} in tempe$tati
bus & æ$tate in tecto cum e$t collocata tunc $i firma e$t probabit{ur}
Nam que non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta ibi $e o$l\~e
dit e$$e uitio$am gelicidiis & pruina tacta: ergo \~q non in tectis po
terit pati labor\~e ea non pote$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma
Quare maxime ex ueteribus tegulis tecta $tructa parietes firmita
tem poterũt habere. Cratitii uero uelim quidem ne inuenti e$$ent.
Quantũ enim celeritate & loci laxam\~eto pro$unt tanto maiori &
cõi $unt calamitati: {quis} ad incendia uti faces $unt parati. Ita{que} $atius
e$$e uidet{ur} impen$a te$taceo<006> in $umptu: <009> cõpendio cratit<007>o<006> e$$e

<pb>
in periculo: etiã qui in tectoriis o<002>ibus rimas in iis faciunt arecta
rio<006> & tran$uer$ario<006> di$po$itione. Cum enim liniunt{ur} recipi\~etes
humor\~e turge$cunt: deinde $icce$cendo contrahunt: & ita extenua
ti di$rumpunt tecto<006> $oliditatem. Sed q\~m nonnullos celeritas aut
inopia aut impendenti loco di$$eptio cogit $ic erit faciendũ. Solũ
$ub$truatur ut $it intactũ abrudere & pauimento: obruta enim in
his cum $unt uetu$tate marcida. Fiunt deinde $ub$identia <030>cl nan
tur & di$rumpũt $p\~em tectorio<006> de parietibus & apparatione ge
neratim materie eorum quibus $int uirtutibus & uiciis qu\~eadmo
dum potui expo$ui. De contignationibus aut\~e & copiis earũ qui
bus comparant{ur} & ad uetu$tatem non $int infirme uti natura rerũ
mon$trat explicabo. # De Materie cedenda</p>
<p #>Ateries cedenda e$t a primo autumno ad t\~epus quod erit
ante<009> flare incipiat Fauonius. Vere enim o\~es arbores fiũt
m # pregnantes: & o\~ms $ue <030>prietatis uirtut\~e efferunt in fron
des anniuer$ario${que} fructus. Cum ergo inanes & humide tempo<006>
nece$$itates earũ fuerint uanæfiunt & raritatibus imbecille: uti etiã
corpora muliebria cum conceperint ad fœtus a partu non iudican
tur integra: ne{que} in uenalibus ea cum $int pregnantia \~p$tant{ur} $ana
ideo {quis} in corpore pre$eminatio cre$cens ex omnibus cibi pote$tati
bus detrahit alimentum in $e & quo firmio: e$ticitur ad maturita
tem partus eo minus patitur e$$e $olidum id ex quo i\~pm procreat{ur}
Ita{que} edito fœtu quod prius in aliud genus incrementi detrahebat{ur}
cum ad di$paration\~e procreationis e$t liberatum inanibus & pat\~e
tibus uenis in $e recipit & lam bendo $uccũ etiã $olide$cit: & redit i
pri$tinam naturæ firmitatem: Eadem ratione autumnali tempore
maturitate fructuum fladce$cente fronde & terra recipientes radices
arbo<006> in $e $uccũ: recuperantur & re$tituunt{ur} in antiquã $olid<007>tat\~e
ac uero aeris hyberni uis comprimit & con$olidat eas per id ut $u
pra $criptũ e$t t\~ps. ergo $i ea rõne & eo t\~epore qd $upra $criptũ e$t
cedit{ur} materies erit tempe$tiua. CEDI aũt ita oportet ut incidatur
arboris cra$$itudo ad mediã medullã: & relinquat{ur} uti per eam e$ic
ce$cat $tillando $uccus ita qui ine$t in his $ubtilis liquor effluens
per torculum non patietur emori in eo $ani\~e: nec corrumpi materie

<pb>
æqualitatem. T um autem cum $icca & $ine $tillis erit arbor deiicla
tur & ita erit optima i u$u. Hoc aũt ita e$$e licet animaduertere etiã
de arbu$tis. ea enim cum $uo quo{que} tempo\~r ad imum perforata ca
$trantur: profundunte medullis qu\~e habent in $e $uperant\~e & ui/
tio$um per foramina liquor\~e: & ita $icce$cendo recipiunt in $e diu
turnitat\~e. Que aũt non hab\~et ex arboribus exitus humores intra
cõcre$centes putre$cũt & effic<007>ũt inanes eas & uitio$as. ergo $i $tan
tes & uiue $icce$cendo con$ene$cũt $ine dubio cum eadem materia
dei<007>ciuntur cum ea ratione curate fuerint habere poterũt magnas ĩ
edificiia ad uetu$tat\~e utilitates. hæ aũt inter $e di$crepantes: & d<007>$$i
miles hñt uirtutes: uti robur: ulmus: populus:: cupre$$us: abies:
cætera{que} que maxime in ædificiis $unt idonea. Nan{que} nõ pote$t id
robur q<001> abies: nec cupre$$us q<001> ulmus nec cetera ea$dem habent
inter $e naturæ rerũ $imilitudines: $ed $ingula genera principiorũ
<030>prietatibus comparata alios alii generis pre$tãt in operibus effe
ctus: Et primũ ABIES aeris hs plurimũ & ignis: minimum{que} hu
moris: & terreni leuioribus re<006> naturæ pote$tatibus cõparata non
e$t pondero$a. Ita{que} rigore naturali contenta nõ cito flectit{ur} ab one
re: $ed directa permanet in cõtignatiõe: $ed ea quæ habet in $e plus
caloris procreat & alit partem ab ea{que} uitiatur: etiam que ideo cele
riter accenditur: quod{que} ine$t in eo corpore raritas aeris: & patens
accipit ignem: & ita uehementeƷ ex $e m<007>ttit flammã. Ex ea autem
ante<009> e$t exci$a \~q pars e$t <030>xima terræ per radices recipi\~etes ex<030>xi
mitate humor\~e enodis & liquida efficitt{ur}. \~q uero e$t $uperior uehe
m<?>\~etia caloris eductis in aera <002> nodos ramis preci$a alte circiter pe-
des. xx. & perdolata <030>pter nodationis duriti\~e dicitur e$$e fu$terna
Ima aut\~e cũ exci$a quadrifluuiis di$paratur eiecto torculo ex ead\~e
arbore ad inte$tina opera comparatur: & intima fu$terna $appinea
uocat{ur}. Cõtra uero quercus terrenis principio<006> $ocietatibus abun
dans parum{que} habens humoris & aeri$et ignis cum in terrenis ape
ribus obruitur infinitam habet eternitat\~e. Ex eo cum tangitur hu
more non habens foraminũ raritates <030>pter $pi$$itat\~e nõ pote$t in
corpus recipere liquor\~e: $ed fugiens ab humore re$i$tit: & torquet{ur}
& efficit in quibus e$t operibus ea rimo$a. ESCVLVS uero que

<pb>
e$t in omnibus principiis temperata habet i ædificiis magnas uti
litates: $ed ea cum in humore collocatur recipiens penitus per fora
mina liquor\~e eiecto aeræ & igni operatione humidæ pote$tatis ui
tiatur. CERRVS quercus fagus {quis} pariter hab\~et mi$tion\~e humo
moris & ignis & terreni: aeri$ plurimuƷ per ui$a raritatis humoris
penitus recipi\~edo celeriter marce$cunt. Populus alba & nigra. Item
$alix: tilia: uitex ignis & aeris hñdo $atietatem: humoris tempera
te parum aũt terreni habentes leuiori temperatura tem<002>atæ egregi
am habere uident{ur} in u$u rigiditatem. ergo cum non $int duræ ter
reni mixtione <030>pter rariratem $unt calide & in $tructuris commo
dam pre$tãt tractabilitat\~e. ALNVS aũt quæ proxima fluminum
ripis procreatur & minime materies utilis uidetur: habet in $e egre
nias ratiões. Eteni aere & igni plurimo tem<002>ata: non multum ter
reno: humore paulo. Ita{que} non minus habent in corpore humori$
i palu$tribus locis infra fundam\~eta ædificio<006> palatiõibus crebræ
fixa recipiens in $e q<001> minus habet in corpore liquoris permanet
imortalis ad æternitat\~e: & $u$tinet inania pondera $tructuræ: & $i
ne uit<007>is con$eruat. Ita{que} non pote$t extra terram paulum tempus
durare: ea in humore obruta permanet ad diuturnitat\~e. E$t autem
maxime id cõ$iderare Rau\~ene: {quis} ibi pia opera & publica & priua
ta $ub fundamentis eius generis hñt palos. VLMVS uero & frax
inus maximos hñt humores: minimũ{que} aeris ignis & terreni tem-
perata mi$tione comparate $unt in o<002>ibus cum fabricantur lente
& ab pondere humoris non habent rigor\~e & celeriter pandant. Si
mul aũt uetu$tate $unt aridæ factæ aut in agro perfecto qui e$t eis
liquor $tantes emoritur fiunt duriores & in cõmi$$uris & coagm\~e
tationibus ab leuitudine firmas recipiunt catenatiões. Item Carpi
nus {quis} e$t minima ignis & terreni mixtione: aeris autem & humo
ris $umma continetur temperatura. Non e$t fragilis: $ed habet uti
li$$imam tractabilitat\~e. Ita{que} græci {quis} ex ea materia iuga iuu\~ecis cõ
parant quod apud eos uiga ziga uocitant{ur}: item & zigea appellãt
Non minus e$t admirãdum de Cupre$$o & Pinu {quis} hæ habentes
humotis abundãtiam equam{que} cetero<006> mi$tiõem <030>pter humoris
$atietat\~e in operibus $olent e$$e pande: $ed ĩ uetu$tatem $ine uitiis

<pb>
con$eruant{ur}: {quis} his liquor qui ine$t penitus in corporibus earum
habet amarum $aporem: qui propter acritudinem non patit{ur} pene
trare Cari\~e ne{que} eas be$tiolas quæ $unt nocentes. Ideo{que} que ex his
generibus opera con$tituunt{ur} permanent ad æternam diuturnitat\~e
Item Cedrus Iuniperu${que} ea$dem habent uirtutes & utilitates: $ed
qu\~eadmodum ex cupre$$u:: pinu: re$ina: ex cedro oleum q<001> cedre
um dicitur: na$citur quo reliquæ res unctæ uti etiam libri a tineis
& a carienõ ledunt{ur}. Arbores autem eius $unt $imiles cupre$$eæ fo
liaturæ materies uena directa: Ephe$i in æde $imulachrum Dianæ
etiã lacunaria: & ibi & in ceteris nobilibus phanis propter æterni
tat\~e $unt facta. Na$cunt{ur} aut\~e he arbores maxime Cretæ & Aphri
cæ & nonullis Syriæ regionibus. Larix uero que non e$t nota ni
$i his municipalibus qui $ũt ad ripam fluminis padi & litora ma
ris adriatici non $olum a $ucco uehementi amaritate a carie aut a ti
nea non nocetur: $ed etiam flammã ex igne nõ recipit: nec ip$e per
$e pote$t ardere: ni$i uti $axum i fornace ad calcem coqu\~edam aliis
lignis uratur: nec tam\~e tunc flammã recipit nec carbonem remittit
$ed lõgo $patio tandem comburitur: {quis} e$t minima ignis & aeris e
principiis tem peratura: humore aut\~e & terreno e$t $pi$$e $olidata:
nõ habet $patia foraminũ qua po$$itignis penetrare: reiicit{que} eius
uim: nec patitur ab eo $ibi cito noceri. propter{que} pondus ab aqua
non $u$tinetur: $ed cum portatur aut in nauibus aut $upra abieg
nas rates collocatur. Ea aũt materies qu\~eadmodum $it inuenta e$t
cau$a cogno$cere. Diuus Cæ$ar cum exercitũ habui$$et circa Alpe$
impera$$et{que} municipiis \~p$tare cõmeatus: ibi{que} e$$et ca$tellum mu
nitum quod uocaret{ur} Larignũ; tunc qui fuerunt in eo naturali mu
nitione cõfi$i noluerunt imperio parere. Ita{que} Imperator copias iu$
fit admoueri Erat aut\~e ante eius ca$telli portam turris ex hac mate
ria alternis trabibus trã$uer$is uti pira inter $e cõpo$ita alte ut po$-
$et de $ummo $udibus & lapidibus accedentes repcllere: tunc uero
cum aĩaduer$um e$t alia eos tela preter $udes nõ habere: ne{que} po$$e
longius a muro propter põdus iaculari. imperatum e$t fa$ciculos
ex uirgis alligatos & faces ardentes ad eam munitionem acced\~etes
mittere. Ità{que} celeriter milites conge$$erunt: po$t<009> flamma circa illã
<pb>
materiam uirgas cõpreh\~edi$$et: ad cœlum $ublata effecit opinion\~e
uti uideretur iam tota moles concidi$$e. Quom aũt ea per $e extin
cta e$$et & requieta: turris intacta apparui$$et. admirans Cæ$ar iuf
$it extra telo<006> mi$$ion\~e eos cireumuallari. Ita{que} timore coacti oppi
dani cum $e dedi$$ent: quæ$itum unde ea ligna que ab igni nõ le
deren<006>. tunc ei demõ$trauerũt eas arbores: qua<006> in his locis maxi
me $unt copiæ: & ideo id ea$tellu<?>m Larignum: item materies larig
na e$t appellata. Hec aũt per padum Rauennã deportatur in Colo
niam Fanen$em: Pi$auri: Ancone: reliqui${que} \~q $unt in e<?>a regione
municipiis prebet{ur}: cuius materies $i e$$et $acultas apportatiõis ad
urbem maxime haberent{ur} in ædificiis utilitates & $i non in omne
certe tabule in $ubgrundiis circa in$ulas $i e$$ent ex ea collocate ab
traiectionibus incendiorum ædi$icia periculo liberarent{ur}. {quis} ea nec
flammã nec carbon\~e po$$unt recipere: nec $acere per $e. Sunt autem
hæ arbores $oliis $imilibus pini: materies earũ prolixa tractabilis
ad inte$tinũ opus: non minus <009> $appina: habet{que} re$inã liquidam
mellis attici colore: quæ etiã medet{ur} pti$icis. De $ingulis genc<?>ribus
proprietatibus quibus e natura re<006> uideant{ur} e$$e comparatæ: qui
bu${que} procreant{ur} rõnibus expo$ui. In$equitur animaduer$io. quid
ita \~q in urbe $upernas dicit{ur} abies: deterior e$t que in$ernas egregi<?>
os i edi$iciis ad diuturnitat\~e pre$tat u$us & de his rebus quemad-<?>
modũ uideantur e loco<006> proprietatibus habere uitia aut uirtutes
uti e$$ent con$iderantibus apertiora exponam.</p>
<p>De Abiete $upernate & infernate: cũ Ap\~enini de$criptiõe.</p>
<p #>Ontis apennini prime radices ab tyrreno mari i alpes &
m#in extrema$ etruriæ regiões oriunt{ur}. Eius uero montis iu
gum $e circũagens & media curuatura prope tang\~es oras
maris adriaci pertingit circuitionibus contra $retum. Ita{que} citerior
eius curuatura que uergit ad etruriæ cãpaniæ{que} regiões apricis e$t
pote$tatibus. Nan{que} impetu$ habet perpetuos ad $olis cur$um. VI
terior aũt que e$t {pro}clinata ad $upe<006> mare$ept\~etrionali regioni $ub
iecta continet{ur} umbro$is & opacis parpetuitatibus. Ita{que} que in ea
parte na$cuntur arbores humida pote$tatenutritæ: nõ $olum ip$e
aug\~etur ampli$$imis magnitudinibus. $ed ea<006> quo{que} uenæ huo<007>a<?>

<pb>
ris copia repletæ urg\~etes liquoris abundantia $aturant{ur}. Cum aút
exci$e & dolatæ uital\~e pote$tat\~e ami$erũt uena<006> rigore perman\~etes
$icce$c\~edo {pro}pter raritat\~e fiunt inanes & euanide. Ideo{que} in ædificiis
non po$$unt h\~re diutumitat\~e. Quæ aũt ad $olis cur$um$pectanti
bus locis procreant{ur} nõ hab\~etes inter uena<006> $iccitates ex$uctæ $oli
dant{ur} quia $ol non modo ex terra lambendo $ed etiã ex arboribus
ducit humores, Ita{que} $unt in apricis regiõibus $pi$$is uena<006> crebri
tatibus $olidate nõ hñtes ex humore raritat\~e. \~q cũ in materiã per
dolant{ur} reddũt magnas utilitates ad uetu$tat\~e: ideo in$ernantes \~q
ex apricis locis apportant{ur} meliores $unt <009> \~q ab opacis de $u<002>nati
bus aduehunt{ur}. Quãtum aĩo cõ$iderare potui de copiis \~q $unt ne
ce$$ariæ in ædi$icio<006> cõparationibus & <003>bus tem<002>aturis e rerũ na
tura principio<006> habere uideant{ur} mixtion\~e: que{que} in$ũt in $ingulis
generibus uirtutes & uitia uti nõ $intignota ædir<?>icatiõibus expo
$ui: ita <003> potuerint eo<006> precepto<006> $equi \~p$criptiões erũt prudenti
ores: $ingulorũ{que} gene<006> u$um eliger@ poterũt in o<002>ibus: ergo q\~m
de apparitiõibus e$t explicatũ: in ceteris uoluminibus de ip$is edi
$iciis exponet{ur} & primo de deo<006> imortaliũ ædibus $acris & de ea<006>
$ymmetriis & proportiõibus uti ordopo$tulat i $equ\~cti per$cribã.</p>
<h>L. VICTR VVII POLLIONIS DE AR CHITE
CTVR ALIBER TER TIVS. IN QVO DISSE
RIT DEAEDIBVS SACRIS.</h>
<p #>ELPHICVS Apollo Socratem omnium $api\~eti$$i
mum pythiæ re$pon$is e$t pro$e$$us. Is aut\~e memo
d#ratur prudenter do cti$$ime{que} dixi$$e: oportui$$e ho
minũ pectora $ene$trata & aperta e$$e uti non occul
tos haberent $en$us. $ed patientes ad con$iderandũ
Vtinã uero re<006> natura $ñiam eius $ecuta explicata & apparentia ea
cõ$titui$$et. Si enim ita $ui$$et nõ $olú laudes aut uitia aiorum ad
manũ a$picerent{ur}:<?> $ed etiã di$ciplina<006> $ci@ $ub oculo<006> cõ$ideratiõe
$ubiecte non incertis iudiciis probarent{ur}: $ed & do ctis & $ci\~etibus
au\~ctas egregia & $tabilis adderet{ur}. Igitur q\~m hæc nõ ita: $ed uti na
tura re<006> uoluit $unt cõ$tituta: nõ efficit{ur} ut po$$int hoies ob$cura
tis $ub pectoribus ingeniis $cias arti$icio<006> penitus latentes quem

<pb>
admodũ $int iu dicare. ip$i{que} arti$ices pollicent{ur} $uã prudentiã $i nõ
pecunia $int copio$i: $ed uetu$tate officina<006> habuerint noticiã aut
etiã gratia $oren$i & eloquentia cũ $uerint parati pro indu$tria $tu
dio<006> au\~ctes po$$int habere: ut eis q<001> pro$itent{ur} $cire id crederetur.
Maxime aũt id aiaduertere po$$umus ab antiquis $tatuariis & pi
ctoribus {quis} ex his qui dignitatis notas & cõmendatiõis g\~ram ha
buerũt æterna memoria ad po$teritat\~e $ũt perman\~etes: uti Myron
Polycletus: Phydias: Ly$<007>ppus: cæteri{que} qui nobilitat\~e ex arte $unt
con$ecuti. Nan{que} ut in ciuitatibus magnis aut regibus aut nobili
bus ciuibus opera fecerunt: ita id $unt adepti. At qui non minore
$tudio & ingenio $olertia{que} fuerũt nobilibus & humili $ortuna ci
uibus nõ minus egregie per$ecta $ecerunt opera nullã memoriam
iunt a$$ecuti {quis} hi nõ ab indu$tria ne{que} artis $olertia: $ed a $elicltate
$uerũt di$erti ut Hellas athenien$is: Dion corynthius: Miagrius
phoceus: Pharax ephe$ius: Boedas b<007>zantius. Etiam{que} alii plures
nõ minus it\~e pictores uti Ari$tomenes Tha$ius Polides & And<007>a
mites: Niteonagius cetæri{que} quos ne{que} indu$tria: ne{que} artis $tudiũ
ne{que} $olertia de$ecit. Sed aut rei $amiliaris exiguitas: aut imbecilli
tas $ortune $eu in ambitiõe certatiõis cõtratio<006> $u<002>ati ob$titit eo<006>
dignitati. nec tñ admirandũ e$t $i propter ignorantiã artis uirtutes
ob$curant{ur}. $ed maxime indignandũ cũ etiam $æpe bland<007>ant g\~ra
cõuiuio<006> a ueris iudiciis ad fal$ã probation\~e. Ergo uti Socrati pla
cuit $i ita $en$us & $ñie $cie{que} di$ciplinis aucte <002>$picue $ui$$ent non
g\~ra nec ambitio ualeret: $ed $iqui ueris certi${que} laboribus doct@ina
rum <002>ueni$$ent ad $ciam $ummã: eis ultro opera traderet{ur}. Q\~m aũt
ea nõ $untillu$tria: nec apparentia in a$pectu ut putamus oportu
i$$e & aĩaduerto potius indoctos <009> doctos g\~ra $uperare nõ e$$e cer
tandum iudicans cũ indoctis ambitione potius his præceptis edi
tis o$tendam nature $ñie uirtutem. Ita{que} <007>mperator in primo uolu
mine tibi de arte & quas habeat uirtutes: <003>bu${que} di$ciplinis opor
teat e$$e auctũ architectu expo$ui: & $ubieci cãs quid ita ea<006> opor
teat cũ e$$e peritũ. Rõne${que} $umme architectu\~r pa<?>rtitiõe di$tribui:
f<007>nitiõibu${que} terminaui. Deinde q<001> erat primũ & nece$$ariũ de mœ
nibus qu\~eadmodũ eligant{ur} loci $alubres rõcinatiõibus explicaui.

<pb>
uenti{que} qui $int: & e quibus $inguli $pirent deformationibus grã
maticis o$t\~edi. Platearũ{que} & uico<006> uti em\~edate $iant di$tributiões
in mœnibus docui & ita $inition\~e primo uolumine cõ$titui. Item
in $ecũdo de materia quos habeat in o<002>ibus utilitates & <003>bus uir
tutibus e natura re<006> e$t comparata peregi. Nunc in tertio de deo<006>
ĩmortalium ædibus $acris dicã & uti oporteat per$criptas exponã.</p>
<p #>De $acrarum ædium compo$itione & $ymme
triis & corporis humani men$ura.</p>
<p #>Edium compo$itio con$tat ex $ymmetriis cuius rõnes di
a#ligenti$$ime architecti tenere debent. Ea aũt pariter a pro
portione que græce analogia dici<006>. Proportio e$t rate par
tis membro<006> in omni opere tota{que} cõmodulatio ex qua ratio effi-<?>
citur $ymmetria<006>. Nan{que} non pote$t ædes ulla $ine $ymmetria at{que}
proportione ration\~e habere compo$itionis ni$i uti ad hominis bñ
$igurati membro<006> habuerit exactam ratiõem. Corpus enim hois
ita natura cõpo$uit uti os capitis a mento ad $rontem $ummam &
radices imas capilli e$$et decimæ partis. Item manus palma ab arti
culo ad extremum medium digituƷ tantund\~e. Caput a mento ad
$ummũ uertic\~e octaue cũ cer<?>uicibus imis. a $ũmo pectore ad imas
radices capillo<006> $extæ ad $ummum uertic\~e quarte. ip$ius aut\~e oris
altitudinis tertia e$t pars ab imo mento ad imas nares. Na$us ab
imis naribus ad $inem medium $upercilio<006> tantundem ab ea $ine
ad imas radices capilli $rons e$$icit{ur}. Item tertiæ partis: pes uero al-<?>
titudinis corporis $exte. Cubitum quartæ. Pectus item quarte. Re
liqua quo{que} membra $uos hab\~et cõmen$us proportionis: quibus
etiam antiqui pictores & $tatuarii nobiles u$i magnas & in$initas
laudes $unt a$$ecuti. Similiter uero $acra<006> ædium membra ad uni
uer$ã totius etiã magnitudinis $ummã ex partibus $ingulis cõue
nienti$$imũ debent habene<?> cõmen$uũ re$põ$um. Item corporis cen
trum mediũ naturaliter e$t umbilicus. Nan{que} $i homo collocatus
$uerit $upinus manibus ac pedibus pan$is circũ{que} collocatũ cent<006>
in umbilico eius circumagendo rotundationem utrarum{que} manu
um & pedum digiti tangent{ur}. Non minus qu\~eadmodum $chema
rotundationis in corpore ef$icitur. Item quadrata de$ignatio in eo

<pb>
inueniet{ur} Nam $i a pcdibus imis ad $ummum caput men$um erit
ea{que} men$ura relata fuerit ad manus pan$as inueniet{ur} ead\~e latitudo
uti altitudo: qu\~eadmodum areæ que ad normã $unt quadrate. Er
go $i ita natura cõpo$uit corpus hois uti proportiõibus membra
ad $ummam figuratiõem eius re$pondeãt: Cum eam cõ$titui$$e ui
deant{ur} antiqui ut etiam in ope<006> per$ectiõibus $ingulo<006> membro
rum ad uniuer$am figuræ $p\~em habeant cõmen$us exaction\~e. Igi
tur cum in oibus o<002>ibus ordines trader\~et: maxime in ædibus deo
rum ope<006> & laudes & culpæ æternæ<?> $olent permanere: nec minus
men$ura<006> rõnes quæ in oibus operibus uident{ur} nece$$ariæ e$$e ex
corporis membris collegerũt: uti digitum: palmũ: ped\~e: cubitum
& eas di$tribuerunt in <002>$ectum nume<006> qu\~e græci Theleon dicũt
Per$ectum aut\~e antiqui in $tituerũt numerum qui decem dicitur.
Nan{que} ex manibus digito<006> numerum: a palmo pes e$tinuentus.
Si aũt utri${que} palmis ex articulis a natura decem $unt perfecti: etiã
Platoni placuit eum e$$e numerum ea re perfectum {quis} ex $ingulari
bus rebus quæ monades apud græeos dicunt{ur} per$icit{ur} decu$$is \~q
$imul aut. xi. aut. xii. $unt facti {quis} $u<002>auerint non po$$unt e$$e per
$ecti donec ad alterũ decu$$is peruenerint. Singulares enim res par
ticule $unt eius numeri. Mathematici uero contra di$putãtes ea re
per$ectum e$$e dixerunt nume<006> qui $ex dicitur: {quis} is numerus h\~et
partitiones eorum rationibus $ex numero conueni\~etes $ic $extant\~e
unum: trientes duos: unum $emi$$em: tria be$$em: quem dimeron
quatuor: quintarium quem penthimeron dicunt quin{que} perfectũ
$ex, Cum ad duplication\~e cre$cat $upra $ex adiecto a$$e effectũ. Cũ
$acta $unt octo quod e$t tertia adiecta. Tertiariũ aũt qui epitritos
dicicur dimidia adiecta cum $acta $unt nouem $e@quialterum qui
hemiolius appellat{ur} duabus partibus additis & decu$$is $acto. Be$
alterum qu\~e epidimeron uocitant in. xi. numero quod adiecti fũt
quin{que} quintarium quod epipenton dicunt. Duodecim aũt quod
ex duobus $impilcibus numeris e$t factus dipla$iona. nõ minus
etiã {quis} pes hominis altitudini $extam habet partem ita etiã ex eo
{quis} per$icit{ur}. pedum numero corpori $exies altitudinis terminauit:
cũ per$ectũ con$tituerunta Cubitum{que} aĩaduerterũt ex $ex palmis<?>
<pb>
con$tare digiti${que}.<?> xxiiii. ex eo etiã uident{ur} ciuitates græco<006> feci$$e
qu\~eadmodum cubitus e$t $ex palmorum in dracma: qua numero
uterent{ur} æreos $ignatos: uti a$$es ex quo $ex quos obolos appellãt
quadrante${que} obolorum: que alii dichalca. nõnulli trichalca dicũt
pro digitis. xxiiii. in dracma cõ$titui$$e. No$tri autem primo fece
runt antiquũ numerum: & in denario denos æris cõ$tituerunt &
ea re cõpo$itto noĩs ad hodiernũ diem denarium retinet: etiã quæ
pars quarta efficiebat{ur}<?> ex duobus a$$ibus & tertio $emi$$e $e$tertiú
uocitarunt. Po$t<009> aĩaduerterunt utro${que} numeros e$$e per$ectos &
$ex & decem: utro{que} in unum coniecerunt & fecerunt perfecti$$imũ
decu$$is $exis. huius aũt rei auctores inuenerunt pedem. E cuh<?>ito
enim cum dempti $út palmi duo relinquitur pes quatuor palmo
rum. Palmus autem habet quatuor digitos: ita efficitur uti pes ha
beat digitos. xvi. & totidem a$$es: æreu$ denarius. ergo $i conuenit
ex articulis homini$ numerum inuentum e$$e: & ex membris $epa
ratis ad uniuer$am corporis $pec<007>em ratæ partis cõmen$us fieri re/<?>
$pon$um relinquitur ut $u$cipiamus eos: qui etiam ædes deorum
immortalium con$tituentes ita membra operum ordinauerũt: ut
proportionibus & $ymmetriis $eparatæ: at{que} uniuer$e conuenien/
te${que} efficerent corum di$tributiones. Aedium autem principia $ũt
e quibus con$tat figurarum a$pectus: & primum in Antis quod
græce Nao$en para$ta$in dicitur. Deinde amphipro$tilos, perip/
teros, p$eudodipteros hipteros. horum exprimuntur formationes
his ratiõibus qu\~eadmodum & in antis & dextra ac $ini$tra in uer
$uris $ingula. huius exemplar in antis e@it ædes cum habebit in
$ronte antas parietum: qui cellam circumcludunt: & inter Antas ĩ
medio columna$ duas $upra{que} $a$tigium $ymmetria ea collocatú \~q
in hoc libro fuerit per$cripta: huius aut\~e exemplar erit ad tres for
tunas: ex tribus q<001> e$t proxime portaƷ collinam: pro$tilos omnia
habet qu\~eadmodũ in Antis. colũnas autem cótra antas angulare$
duas $upra{que} epi$tilia: qu\~eadrnodũ & ĩ antis & dextra ac $ini$tra ĩ
uer$uris $ingula. huius exemplar e$t in in$ula tyberma in æde Io
uis & Fauni. Amphipro$tilos oĩa habet ea \~q pro$tilos. Preterea \~q
habet in po$tico ad eund\~e modũ colũnas & faftigium. peripteros

<pb>
aút erit quæ habebit in fronte & po$tico $enas columnas, in later$
bus cum angularibus undenas: ita ut $int hæ colúne collocate ut
intercolumnii latitudinis interuallum $it a parietib ns circũ ad ex
tremos ordines columnarum: habeat{que} am bulatiõem circa cellam
ædis qu\~eadmodú e$t in porticu metelli Iouis $tatoris huiu$modi
& ad mariana honoris & uirtutis $ine po$tico a Mutio facta: p$eu
dodipteros aũt $ic collocat{ur} ut in fronte ac po$tico $int colúne octo
ne, in lateribus cú angularibus <003>ndene. Sút aút parietes celle cótra
\~qternas colúnas medianas in frõte & po$tico ita duorú intercolum
nio<006> & imæ cra$$itudinis columt<?>æ $patium erit a parietibus circa
ad extremos ordines columna<006>: huius ex\~eplar Rome non e$t: $ed
magne$ie Dianæ hermogenis Alabandi & Apollinis a Mane$che
facta. Dipteros aũt octa$tilos & pronao & po$tico: $ed circa ædem
duplices h\~et ordines colúna<006> uti e$t ædes Quirini dorica: & ephe
$ie dianeionica a Cte$iphone cõ$tituta. Hipetros aũt deca$tilos e$t
in pronao & po$t<007>co. reliqua oĩa ead\~e hñt quæ dipteros $ed interi
ore par<?>te columnas ĩ altitudĩe duplices remotas a parietibus ad cir
cuition\~e ut porticus peri$tilio<006>: medium aut\~e $ub diuo e$t $ine te
cto: aditus ualua<006> ex utra{que} parte in pronao & po$tico. huius it\~e
ex\~eplar Rome nõ e$t $ed Athenis octa$tilos & in t\~eplo olympio.</p>
<p #>De quinque ædiũ $peciebus.</p>
<p #>Pecies aút ædiũ $unt quinque qua<006> ea $unt uocabula. Pi
$#c<?>no$tilos id e$t crebris colúnĩs: Si$tilos paulo remi$$iori
bus: Inter$tilos amplius patentibus rare <009> oportet inter
@ diductis. Areo$tilos $patiis intercolumnio<006>. Pigna$t<007>los $patiis
in dia$tilos Arco$tilos.<?> Eu $tilos interuallo<006> iu$ta di$tributione. er
go pigna$tilos e$t cuius intercolũnio unius & dimidiatæ colúnæ
cra$$itudo interponi pote$t. Qu\~eadmoduƷ e$t diui Iulii & in cæ$a
ris foro ueneris: & $iquæ alie $ic $int cõpolite patentibus rare. Item
$i$tiles e$t in quo dua<006> columna<006> cra$$itudo intercolũnio poterit
collocari: & $pira<006> plinthides eque magne $int eo $patio quod fue
rit inter duas plinthides: qu\~eadmodum e$t forrune æque$tris ad
theat<006> lapideum. Reli{que} quo{que} ei$d\~e rõnibus $unt compo$ite. Hec
utra{que} genera uitio$um hab\~et u$um. Matres enĩ familiarú cum ad

<pb>
$upplication\~e gradibus a$c\~edunt non po$$unt pet intercolumnia
amplexæ adire: ni$i ordines fecerit. Item ualua<006> a$pectus ob$truit{ur}<?>
columna<006> crebritate: ip$a{que} $igna ob$curant{ur}. It\~e circa ædem <030>pter
angu$tias impediunt{ur} ambulatióec. Dia$tili aũt hec erit cópo$itio
cum trium columna<006> cra$$itudin\~e intercolúnio interpone\~r po$$u
mus tan<009> e$t Appollinis & Dianæ ædes. hec di$po$itio hãc habet
difficultat\~e: {quis} epi$tilia <030>pter interuallo<006> magnitudin\~e frangunt{ur}
in areo$tilis aut\~e nec lapideis: nec marmoreis epi$tiliis: uti datur:
$ed impon\~cde de materia trabes perpetue: & ip$a<006> ædium $p\~es $ũt
Baricæ: Paricæ: Phalæ: humiles: Vrniles: latæ, ornantur{que} $ignis fi
ctilibus aut aereis inauratis ea<006> fa$tigia tu$canico more: uti e$t ad
circum maximu<?> cereris & herculis pompeiani item capitolii: redd\~e
da nunc e$t e$tili ratio: \~q maxime probabilis & ad u$ũ: & ad $p\~em
& ad firmitat\~e rónes habet explicatas. Nan{que} facieda $unt interual
lis $patia dua<006> columna<006> & quarte partis columne cra$$itud<?> @@is.
mediũ{que} intercolúnium: unũ quod erit in fronte: alte<006> quod ĩ po
$tico trium colũnarum cra$$itudine. $ic eni habebit & $igurationi$
a$pectum uenu$tum: & aditus u$um $ine impeditionibus: & circa
cellam ambulatio au\~ctem. huius aũt rei ratio explicabit{ur} $ic: $rons
loci \~q in æde có$tituta fuerit: $i tetra$tilos facienda fuer<007>t diuidat{ur} i
partes decu$$as $emis preter crepidines & proiecturas $pira<006>: $i $ex
erit colũna<006> in partes decemnou\~e: $i octo$tilos có$tituet{ur} diuidat{ur}
in uigintiquin{que} & $emi$$em. Item ex his partibus $iue. tetra$tili:
$iue exa$tili: $iue octo$tili una pars $umat: ea quæ erit modulus:
cuius moduli unius erit cra$$itudinis columna<006>: intercolúnia $in
gula preter med<007>ã modulo<006> duo<006> & moduli quarte partis media
na in fronte & po$tico $ingula trinú modulorum: ip$arum colum
narum altitudo modulorum habebunt iu$tam rationem. huius
ex emplar Rome nullum habemus: $ed in a$ia Theohexa$tilon li
beri p\~ris Eas aút $ymmetrias cõ$tituit Hermogenes: <003> etiã primus
hexa$tilũ p$eudodipterĩ rõn\~e: ex dipteri enĩ ædis $ymmetria di$tu
lit ĩteriores ordines columna<006>. xxxv<?>iii. ea{que} róne $ũptus, opera${que}
cópendii $ecit: is de medio ambulatióis laxam\~etũ egregie circa cel
lam fecit: de a$pectu{que} nihil ĩminuit: $ed $ine de$iderio $upuacuo<006>

<pb>
con$eruauit auctoritat<?>em totius operis di$tributione. Pteromatos
enĩ ratio & columnarũ circú ædem di$po$itio ideo e$t inuenta: ut
a$pectus propter a$peritateƷ intercolumniorum haberet auctorita
tatem. Preterea $i & hymbrium aque uis occupauerit: & interclu$e
rit hominum multitudinem: ut habeat in æde circa{que} cellam cum
laxam\~eto liberã moram. Hec aut\~e ut explicant{ur} in p$eudodipteris
ædium diipo$itiõibus: quare@idetur acuta magna{que} $olertia effe
ctus operum Hermogenes feci$$e. Reliqui$$e{que} $ontes unde po$teri
po$$eht haurire di$ciplinarum rõnes. Aedibus areo$tilis colúne $ic
$unt faciende: uti cra$$itudines ea<006> $int partis octauæ ad altitudi
nes. Item in dia$tilo dimeti\~eda e$t altitudo colúne in partes octo.
& dimidiã & unius partis cra$$itudo colúne collocet{ur}. In $i$tilo al
titudo diuĩdat{ur} in nou\~e & dimidiã part\~e: & ex eis una ad cra$$itu/
din\~e colunne det{ur}. Item in pigno$tilo diuidenda e$t altitu do in de
cem: & eius una pars facienda e$t colunne/ Cra$$itudo. eu$tili aut\~e
ædĩs colunne ut $i$tili in nou\~e partibus altitudo diuidat{ur} & din ĩ
diam partem: & eius una pars cõ$tituat{ur} in cra$$itudine unius $ca
pi: ita habebit pro rata parte intercolunnio<006> ratio. Qu\~eadmodú
enĩ cre$cunt $patia inter colunnas: proportióibus ad augéde $unt
cra$$<007>tudines $caporú. Nan{que} $i in areo$tilo nona aut decima pars
cra$$itudinis $uerit tenuis & exilis apparebit. Ideo{que} <002> latitudiné ĩ
tercolunnio<006> aer có$umit & minuit a$pectus $capo<006> cra$$itudin\~e
Cótra uero pigno$tilis $i octaua parsicra$$itudinis fuerit propte@
crebritatem & angu$tias int<?>ercolunnio<006> tumidã & inuenu$tã effi
ciet $peciem. Ita{que} generis operis oportet per$equi $ymmetrias, etiã
{que} angulares colunnæ cra$$iores faci\~ede $unt ex $uo diametro quin
quage$ima parte: {quis} hæ ab aere circúciduntur: & graciliores uiden
tur e$$e a$pici\~etibus, ergo quod oculos $allit róeinatióe e$t exequ\~e
dum. Contracturæ aut\~e in $ummis colunna<006> hyppotrachelis ita
faciendæ uid\~etur uti $i columna $it a minimo ad pedes quino$de
nos: una cra$$itudo diuidat{ur} in partes $ex: & ea<006> partium quin{que}
$umma con$tituat{ur}. Item que erit ab quindecim pedibus ad pedes
uiginti. Scapus unus in partes $eptem: $uperior cra$$itudo colúne
in partes $ex; & $emi$$em: diuidatur earú{que} partiú quin{que} & $emi$$e

<pb>
$uperior cra$$itudo colu<?>ne fiat. Item que erút a pedibus. xx. ad pe
des. xxx, $capus unus diuidat{ur} in partes $eptem: earú{que} $ex $umma
cõtractura perficiat. Que aút a triginta pedibus ad quadraginta
alta erit una diuidat{ur} ĩ partes $eptem & dimidiam. ex his $ex & di
midiam habeat in $úmo cótracture rationé: que erút a quadragĩta
pedibus ad quin\~qginta. Item diuid\~eda $unt in octo partes: & ea<006>
$ept\~e in $ummo $capo $ub cap$tulo cótrahant{ur}. Item $iqne altiores
erunt eadem róne pro rata cõ$tituant{ur} cótracture: hæ aút propter
altitudinis interuallũ $candentis ocn<?>li $p\~es adiiciuntur cra$$itudi
nibus temperature. Venu$tat\~e enĩ per$equitur ui$us: cuius $i non
blandimur uoluptad propo<?>rtiõe & modulo<006> adiectionibus: uti
{quis} fallitur temperatione adaugeatur ua$tus & inuenu$tus có$pici\~e
tibus remittetur a$pectus. De abiectióe \~q adiicitur in mediis colú
nis \~q apud grecos Em<?>ta$is appellatur: ĩ extrem o libro erit formata
ratio eius qu\~eadmodum mollis & cóueniens efficiatur $ub$ciipta.</p>
<p>De $undatióibus & colunnis at{que} ea<006> ornatu & epi$tiliis.</p>
<p #>Vndatióes eo<006> ope<006> $odiant{ur} $i queat inueniri ab $olido
f#& in$olid@ quãtũ ex amplitudine opis pro róne uidebit{ur}
extruatur@que $tructura totú $olú <009> $olidi$$ima: $upra{que}
terram parietes extruant{ur} $ub cohimnas dimidio cra$$iores <009> colú
ne$ũt future<007>uti firmiora $int inf@iora $u<002>ioribus \~q creo bates ap
pellantur: nam excipiunt oheræ<?> $pirarú{que} proiecture nó procedãt
extra $olidú. Item $upra par<?>ietes ad eúdem modú cra$$itudo $eruã
da e$t. Interualla aút cócameranda: aut $olidãda fe$tucatióibus uti
det@@eant{ur}. Sin aũt $olidum nó inueniet{ur} $ed locus erĩt cõge$titius
ad imú aut palu$ter: tũc is locus fodiat{ur} exinaniatur{que} & palis $ali
gnis aut oleaginis robu$teis u$tulatis cófigatur: $ubliga{que} machi
n<?>is alligetur <009> creberrime: carbonibu${que} expleant{ur} interualla palo
@um: & tunc $tructuris $oll<?>d<007>$$imi$ fundamenta impleant{ur}. Extru
ctis aút fundam @tis ad libram@tum $tilobate $unt collocande. Su
pra $tilo batas colúne di$pon\~ede qu\~eadmodum $criptum e$t $iue
in pigno$tilo qu\~eadmodum pigne<?>$tila $iue $i$tilo: aut deca$tilo
aut eu$tilo qu\~eadmodú $upra $cripca $út & con$tituta. In areo $ti/
lis enim libertas e$t quãtumcui{que} libet con$tituendi $ed ita colúne
<pb>
i<?>n peripteris’ collõcent{ur}: uti quot inter columnia $unt in fronte to/
tidem bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex lõ
gitudo op\~eris ad latitudin\~e. nan{que} qui columnarũ duplicatiões fe
cerunt erraui$$e uidentur: {quis} unum intercolumniũ in longitudine
plu$<004> oporbeat procurrere uidet{ur}. Gradus in fronte ita con$titu\~edi
$ũt uti $int $em<002> impares. Nan{que} cũ dextro pede primus gradus a
$cendat{ur}: It\~e in $umo primus erit pon\~edus. Cra$$itudies aut\~e eo<006>
graduum ita $iniendas cen$eo: ut ne{que} cra$$iores $extante: ne{que} t\~eui
ores dodrante $int collocate. Sic eni durus nonerit a$cen$us. retrac
tiones aũt graduũ nec mĩus <009> $e$quipedales nec plus <009> $\~eipedales
faci\~ede uident{ur}. it\~e $i circa æd\~e gradus futuri $int ad eũdem modũ
fieri deb\~et. Sin aũt cirta æd\~e ex tribus lateribus podiũ faci\~edũ erit
ad id con$tituat{ur} uti quadræ $pire trunci corone l@$is ad ip$am $ti
lobatam. qui erit $ub colũnis et $piris conueniat $tilobatan. ita $ti
lobatan oportet exequari uti habeat per podiũ adiectiõem per $ca
bellos impares. Si enim ad libellam diriget{ur} alueo latum oculo ui
debitur. hoc aũt uti $cabelli ad id conueni\~etes fiant. Item in extre
mo libro $orma & demon$tratio erit de$cripta. his per$ectis in $uis
lotis $pire collocent{ur}. hæ{que} ad $ymmetriam $ic perficiant{ur}: uti cra$$i
tudo cum plinthio $it/Colum<?>ne ex dimidia cra$fitudine: proiectu
ram{que} quam græci e$phoran uocant habeãt $extãtem: ita tñ lata &
longa erit coinmne cra$$itudinis unius & dimidie. altitudo eius $i
attigurges erit: ita diuidatur: ut $uperior pars tertia parte $it cra$$i
tudinis columne, reliquum plintho relinquat{ur}. dempta plintho re
liquũ diuidat{ur} in <002>tes quatuor fiat{que} $u<002>ior chorus altera pars cũ
$uis quadris $cotica quam greci trochilion dicunt. Sin autem ioni
ce erunt faciende $ymetrie eo<006> $ic erunt con$tituende uti latitudo
$pire quo{que} uer$us $it columne cra$$itudinis adiecta cra$$itudine
quarta & octaua. Altitudo uti at tigurges ita ut eius p linthos
reliquum{que} preter plinthon {quis} ei tertia pars cra$$itudinis diuidat{ur}
in partes $eptem. inde trium <002>tium torus qui e$t in $ummo. Reli
que quatuor partes diuidende $unt equaliter: & una ps fiat cũ $uis
a$tragalis & $u<002>cilio $uperior trochilus: altera <002>s inferiori trochilo
relinquat{ur}. $ed inferior maior ap<002>ebit ideo {quis} habebit ad extremã

<pb>
plinthon proiecturam A$tragali faci\~edi $unt octaue partis trochi
li proiectura erit $pere pars octaua & $extadecima <002>s gra$$itudinis
columne $piris perfectis collocatis. Columne $unt mediane in pro
nao & po$tico ad perpendiculũ medii centri collocãde. Angulares
aũt que{que} e regione ea<006> future $unt in lateribus ædis dextra ac $ini
$tra uti partes interiores que ad pariete$ celle $pectant ad <002>pendicu
lum medii latus habeant collocatum. exteriores aũt <002>tes uti dicãt
$e earum cõtracturam: $ic enim erunt figure compo$itionis edium
cõtractura eius tali ratione exacte. Scapis columna<006> $tatutis capi
tulo<006> ratio: $i puluinata erũt $ymmetriis his conformabunt{ur}<?> uti<009>
cra$$i$$imus $capus $uerit addita octauadecia parte $capi. Abacus
habeat lõgitudinem & latitudinem cra$$itudin\~ecum uolutis eius
& dimidiã. Recedendũ aut\~e e$t ab extremo abaco in interior\~e fron
tibus uoluta<006> <002>tem duodeuige$imã & eius dimidiã cũ cra$$itudo
diuidenda e$t in partes nou\~e & dimidiã & $ecũdum abacũ in qua
tuor <002>tibus uoluta<006> $ecundũ extremi abaci quadram lineædimit
tende que <ul hd>catheto</ul> dicuntur. Tunc ex nouem partibus & dimidia
<mgl><gap></mgl>
una pars & dimidia abaci cra$$itudo relĩquatur relique octo uolu
tis con$tituant{ur}. tunc ab linea que $ecundũ abaci extremam <002>ten<007>
dimi$$a erit in exteriorem <002>tem recedat unius & dimidiate <002>tis la
titudine. Deinde he lineæ diuidant{ur} ita ut quatuor <002>tes alibi & di
midia $ub abaco relinquant{ur} Tũc in eo loco qui locus diuidit \~qtu
or & dimidiã & tres & dimidiã partem centrũ oculi $ignetur quia
ex eo centro rotũda circinatio tã magna in diametro <009> una pars ex
octo partibu$ e$t. ea erit oculi magnitudie & in ea cathetor. re$põ
dens diametro agat{ur}. Tunc a $ũmo $ub abaco inceptum in $ingu
lis tetranto<006> actiõibus dimidiatũ oculi $patiũ minuatur. Deni{que}
in eundem tetrantem qui e$t $ub abaco ueniat<037>Capituli aut\~e cra$
$itudo $ic e$t faci\~eda ut ex nouem partibus & dimidia tres partes
præp\~edeãt infra a$tragalũ $ũmi $capicimatio ad\~epto abaco & can
nali: reliqua $it pars. Proiectura aut\~e cimatii habeat extra abaci \~q
dram oculi magnitudinem. Puluino<006> balthei abaco hanc habeãt
proiecturam uti circini centrum unum cum $it po$itum in capitu
li tetrante et alterum deducatur ad extremum cimatium circũactũ

<pb>
Balteo<006> extremas partes tangãt axes uolutarũ. Nec cra$$iores $int
<009> oculi magnitudo. Volutæ{que} ip$e $ic cedant{ur} altitudinis $ue duo
decimam part\~e<037> Hæ erunt $ymmetrie capitulo<006> \~q columne future
$unt ab minimo ad pede$. xxv. que $upra erunt. Reliqua habebũt
ad eund\~e modũ $ymmetrias. Abacus aut\~e erit lõgus & latus <009> cra$
$a colũna e$t una adiecta parte. ix. uti quo minus habuerit altior
colũna contractũ: eo ne minus habeat capitulũ $ue $ymmetrie <030>ie
cturã & in altitudin\~e $ue partis adiectiõem. De uolutarũ di$eripti
onibus uti ad circinũ $int recte inuolutæ qu\~eadmodũ de$cribant{ur}
an extremo libro forma & ratio earũ erit $ub$cripta. Capitulis per
fectis deinde colũna<006> non ad libellã $ed ad æqual\~e modulũ collo
catiś ut que adiectio in $tilobatis facta fuerit in $uperioribus m\~e@
bris. re$põdeat $ymraetria epi$tili o<006>. Epi$tilio<006> ratio $ic e$t hñda
ut $i colũne fuerint a minima. xii. pedũ ad. xv. pede$: epi$tilii $it al
titudo dimidia cra$$itudini$ imæ columne. It\~e ab. xv. pedibus ad
xx. colũne<?> altitudo demetiat{ur} in partes tre$decim. & unius partis
altitudo epi$tilii fiat. It\~e $i a. xx. ad. xxv. pedes, diuidat{ur} altitudo
in partes. xii. & $emi$$\~e, & eius una pars epi$tiliũ in altitudine fiat
It\~e $i a. xxv. pedibu$ ad. xxx. diuidat{ur} ĩ parte$. xii. & eius una pars
altitudo fiat. Item ratã part\~e ad eund\~e modũ ex altitudine colũna
rum expediende $ũt altitudines epi$tilio<006>. Quo altius $cãnit ocu
li $p\~es non facile per$ecat aeris crebritatem dilap$a ita{que} altitudinis
$patio & uiribus extructã incertam modulo<006> renunctiat $en$ibus
\~qntitat\~e. Quare $emper adiciendũ e$t rõnis $upplem\~etũ in $ymme
tria<006> m\~ebris cũ fuerintut aut altioribus locis o<002>a uel & ip$i colo$
$i cætera habeãt magnitudinũ rõem. Epi$tilii latitudo in imo \~q $u
pra capitulũ erit <009>ta cra$$itudo $ũme colũne$ub capitulo erit tãta
fiat $ũmũ <009>tum imus fcapus. Cimatiũ epi$tilii $eptima parte $ue
latitudinis e$t faciendũ. Et in proiectura tantũd\~e reliqua pars pre
ter cimatium diuidenda e$t ĩ partes duodecim & earum triũ fa$cia
e$t facienda<037>$ecunda. iiii<037>$umma. v. Item zophorus $upra epi$tili
um quarta minu$ quã epi$tilium: $in auteƷ $igilla de$ignari op or
tuerit quarta parte altiorem quã epi$tilium uti auctoritat\~e habeat
$culpture. cimatiũ $ue altitudinis partes $eptime <030>iecture cimatiũ

<pb>
<009> cra$$itudo $upra zophorũ d\~eticulus e$t faci\~edus tam altus <009> epi
$tilii media fa$tigia: <030>iectura eius <009>tum altitudo: inter$ectio quæ
græce methocæ dicit{ur} e<?>$ic e$t diuidenda: uti denticulus altitudinis
$ue dimidiã part\~e habeat in fronte. Cauus aũt inter$ectiõis: huius
frõtis e tribus duas partes: huius cimatiũ altitudinis eius $extam
partem. Corona cũ $uo cimatio \~pter $imam <009>tum media fa$cia epi
$tilii. Proiectura corone cũ denticulo facienda <009>tum erit altitudo a
zophoro ad $ummũ corone cimatiũ: & oino o\~es e$phore uenu$tio
rem habent $p\~em \~q <009>tum altitudinis tantũdem habent proiectu\~r
Timpani aũt q<001> e$t in fa$tigio altitudo $ic e$t facienda ut frons co
ronæ ab extremis cimatiis tota dimetiatur in partes nou\~e: & ex eis
una pars in medio cacumine timpani cõ$tituat{ur}. Dum cõtra epi$ti
lii columnarum{que} epitrachelia ad perpendiculum re$pondeãt coro
næ: \~q $upra equaliter imis preter $imas $unt collocande. In$uper co
ronas $yme: quas græci epith<gap>s dicũt faciende $unt altiores octa
ua parte corona<006> altitudinis. Acroteria angularia tam alta <009>tum
e$t tympanũ mediũ: mediana altiora octaua parte <009> angularia m\~e
bra oia que $upra capitula columna<006> $unt futura id e$t epi$tilia.
Zophora corona & timpana: fa$tigia: acroteria inclinanda $unt ĩ
frontis cuiu ${que} altitudinis parte. xii. ideo {quis} cum $teterimus contra<?>
frontes ab oculo lineæ duæ $i exten$e fuerint & una tetigerit imam
operis part\~e: altera $ummã: \~q $ummã tetigerit longior fiet. Ita quo
longior ui$us lineæ in $uperior\~e part\~e <030>cedet re$upinatã facit eius
$p\~em. Cum aũt uti $upra $criptũ e$t in $ronte inclinata fuerit: tunc
in a$pectu uidebunt{ur} e$$e ad perp\~cdiculũ & normam. Columnarũ
$triæ faciende $unt. xxiiii. ita excauate uti norma in cauo $triæ cũ
fuerit coniecta circumacta anconibus $triarũ dextra ac $ini$tra tan
gat acumen{que} normæ circũ rotundatiõe tang\~edo peruagari po$$it
Cra$$itudines $tria<006> faciendæ $unt <009>tum adiectio in media colum
na ex de$criptiõe inueniet{ur}. In $imis quæ $upra coronã in lateribu$
$unt ædium capita leonina $unt $culpenda di$po$ita uti contra co
lumnas $ingula primũ $int de$ignata. Cætera æquali modo di$po
$ita uti $ingula $ingulis mediis tegulis re$pondeant. Hæc aũt que
erunt contra columnas perterebrata ita $int ad cannalem: qui exci

<pb>
pĩte tegulis aquã coele$t\~e. Mediana aut\~e $int $olida uti \~q cadit uis
aquæ per tegulas in cannalem ne deiiciat{ur} per intercolumnia: ne{que}
tran $eũtes <002>fundat; $ed quæ $unt cõtra columnas uideant{ur} emittere
uomentia ructus aqua<006> ex ore. ædium ionica<006> <009> apti$$ime potui
di$po$itiones hoc uolumine de$crip$i. Doricarum autem & Corin
thiarum quæ $int proportiones in $equenti libro explicabo.</p>
<h>.L. VICTR VVII LIBER QV ART VS IN QVO
AGITVR DE DORICAR VM CORYNTHI
ARVMQVE COLVMNAR VM PROPORTI
ONE.</h>
<p #>Vm aĩaduerti$$em Imperator plures de Architectu
ra \~pcepta uolumĩa{que} cõmentario<006> nõ ordinata $ed
c#incœpta uti particulas errabũdos reliqui$$e: dignã
& utili$$imã rem putaui antea di$cipline corpus ad
perfectã ordinatiõem <002>ducere & \~p$eriptas in $ing@.
lis uoluminibus $ingulo<006> gene<006> \~qlitates explicare. Ita{que} cæ$ar pri
mo uolumine tibi de oflicio eius: & <003>bus eruditũ e$$e rebus archi
tectũ oporteat expo$ui. Secũdo de copiis materiæ e <029> bus ædificia
con$tituunt{ur} di$putaui. T ertio aũt de ædiũ $acra<006> d<007>$po$itiõibus
& de ea<006> gene<006> uarietate. qua${que} & quot habeãt $p\~es: earũ{que} que
$unt in $ingulis generibus di$tributiões ex tribus gene@ibus quæ
$ubtili$$imas haber\~et <030>portionibus: modulo<006> <009>tita@es: Ionici ge
neris moribus docui. Nunc hnc uolumĩne de doricis corinthii${que}
cõ$t<007>tutis & oibus dicã eo<007>ũ{que} di$crimina & <030>prietates explicabo.</p>
<p>De tribus generibus columna<006> origines & inuentiones.</p>
<p #>Olũne corinthiæ preter capitula o\~es $ymmetrias hñt uti
c#ionice: $ed capitulo<006> altitudine$ efficiũt eas pro rata excel
$iores graciliore${que}: {quis} ionici capituli altitudo tertia pars
e$t cra$$itudinis: colũne corinthiæ tota cra$$itudo $capi. Igit{ur} {quis} due
partes e cra$$itudine corinthio<006> adiiciunt{ur} efficiũt excel$itate $p\~em
ea<006> gracilior\~e: Cætera membra que $upra colũnas imponunt{ur} aut
e doricis $ymmetriis aut ionicis moribus in corinthiis colũnis col
locant{ur}. Quod i\~pm corinthiũ genus propriã corona<006> reliquorũ{que}
<pb>
ornamento<006> nõ habuerat in $titutionem: $ed aut triglipho<006> rõni
bus mutili in coronis & epi$tiliis gutte dorico more di$pouunt{ur}.
aut ex ionicis in$titutis zophoro e $calpturis ornati cũ denticulis
& coronis di$tribuunt{ur}: Ita e generibus duobus capitulo interpo /
$ito T ertiũ genus in operibus e$t procreatũ. e columna<006> enim for
mationibus triũ gene<006> facte $unt noiationes. dorica. ionica. corin
thia: e quibus prima & antiquitus dorica e$t nata. Nam{que} achaia
pelopõne$o{que} tota Dorus hellenidos & optichos nimphæ filius re
gnauit: I${que} argis uetu$ta ciuitate iunonis templũ ædificauit eius
generis fortuito formæ phanũ. Deinde i$dem generibus in cæteris
achaiæ ciuitatibus cũ etiam nõ dum e$$et $ymmetriarum ratio na
ta. Po$tea autem <009> athenien$es ex re$pon$is apollinis delphici com
muni con$ilio totius hellados. xiii. colonias uno t\~epore in a$iam
deduxerunt. duce${que} in $ingulis coloniis con$tituerunt: & $ummã
impii ptãtem iones xuthi & ethru$o filio dederũt qu\~e etiã apollo
delphis $uũ filium in re$pon$is e$t <030>fe$$us. I${que} eas colonias in a$i
am deduxit & cariæ fines occupauit: ibi{que} ciuitates ampli$$imas cõ
$tituit Ephe$um. Mileton. Miunta que olim ab aqua e$t deuorata
cuius $acra & $uffragiũ mile$<007>is iones attribuerũt. Prienem. Samũ.
Theon. Colophona. Chium. Erithras. Phoceã. Clazomeniũ. Lebe
dum. Meleten. hec Meletea <030>pter ciuiũ arrogantiã ab his ciuitati
bello inclito cõi con$ilio e$t $ublata. cuius loco po$tea regi$ Attali/
bus & Ar$inoes beneficio $myrneo<006> ciuitas inter ionas e$t recepta
Hæ ciuitates cum charas & lelegas eieci$$ent eam terræ regionem a
duce $uo ione appellauerunt ioniam. lbi{que} templa deo<006> imortaliũ
cõ$titu\~etes ceperũt phana ædi$<007>care & primũ apollini pãdioni æd\~e
uti uiderãt in achaia cõ$tituerũt & eam doricã appellauerunt: {quis} in
doricon ciuitatibus primũ factã eo genere uiderit. In ea æde cũ uo
lui$$\~et colũnas colloca\~e nõ hñtes $ymmetrias ea<006>: & \~qrentes <029>bus
rõnibus efficere po$$ent: uti & ad onus ferendũ e$$ent idoneæ: & in
a$pectu <030>batã haber\~et uenu$tat\~c: dimen$i $unt uirilis pedis ue$ti
giũ: & id in altitudine retulerũt. Cũ inueni$$ent ped\~e $extam part\~e
e$$e altitudinis in hoie: it\~e in colũnã tran$tulerunt: & qua cra$$itu
dine fecerunt ba$im $capi tantam $ex cum capitulo in altitudinem

<pb>
extulerunt. Ita Dorica colũna uirilis corporis <030>portiõem & fi@mi
tat\~e & uenu$tat\~e in ædificiis \~p$tare cœpit. It\~e po$tea Dianæ con$ti
tuere æd\~e \~qrentes noui generis $peci\~e i$dem ue$tigiis ad muliebr\~e
tran$tulerunt gracilitat\~e. & fecerũt primo colũne cra$$itudin\~e octa
ua parte ut haber\~et $p\~em excel$ior\~e: ba$i $pirã appo$uerũt pro cal
ceo: capitulo uolutas uti capillam\~eto cõcri$patos circinos \~ppend\~e
tes dextra ac $ini$tra collocauerunt & cimatiis & encarpis pro crini
bus di$po$itis frontes ornauerũt: trũco{que} toto $trias uti $tola<006> ru
gas matrõali more demi$erũt: ita duobus di$c<?>riminibus colũna<006>
inuention\~e: unã uirili $ine ornatu nudã $p\~e: alterã muliebri $ubti
litate & ornatu $ymmetria{que} $unt imitati: Po$teri uero elegãtia $ub
tilitate{que} iudicio<006> progre$$i gracilio: ibus modulis delectati $ept\~e
cra$$itudinis diametros in altitudin\~e colũnæ doricæ: ionicæ nou\~e
cõ$tituerunt. Id aũt {quis} iones fecerũt primo ionicũ e$t noiatum Ter
tium uero quod Corinthion dicitur uirginalis habet gracilitatis
imitationem: {quis} uirgines propter ætatis teneritatem gracilioribus
membris figuratæ effectus recipiunt in ornatu uenu$tiores. Eius
autem capituli prima inu\~etio $ic memorat{ur} e$$e facta: Virgo ciuis
corinthia iam matura nuptiis implicita morbo dece$$it po$t $epul
turam eius quibus ea uirgo poculis delectabat{ur} nutrix collecta &
cõpo$ita in calato pertulit ad monum\~etũ & i $ummo collocauit &
uti ea pmaner\~ec<?> diutius $ub diuo tegula texit. Is calatus fortuito
$upra achanti radic\~e fuerat collocatus: interim pondere \~p$$a radix
achanti media folia & cauliculos circa uernũ t\~pus profudit: cuius
cauliculi $cdm calati latera cre$c\~etes & ab angulis tegule põderi$ ne
ce$$itate ex\~p$$i flexuras i extremas partes uoluta<006> facere $ũt coacti
tũc callimachus <029> <030>pter elegätiä & $ubtilitat\~e artis marmoreæ ab
Atheni\~e$ibus cathatecnos fuerat noiatus: \~pteri\~es hoc monum\~etũ
aiaduertit eũ calatũ: & circa folio<006> na$cent\~e teneritat\~e: delectatu${que}
gene\~r & forme nouitate ad id ex\~eplar colũna$ apud corithios fecit
$ymmetria${que} cõ$tituit. ex eo {quis} i ope<006> <030>fectiõibus corithii generis
di$tribuit rõnes. eius aũt capituli $ymmetria $ic e$t faci\~eda: uti <009>ta
fuerit cra$$itudo imæ colũne tanta $it altitudo capituli cũ abaco: a
baci latitudo ita habeat rõem: ut <009>ta fuerit altitudo tãta duo $int

<pb>
diagonia ab angulo ad angulũ. Spatia eni ita iu$tas habebũt $ron
tes quoquouer$us. latitudinis frontes $umentur intror$us ab extre
mis angulis abaci $uæ frontis latitudinis non ad imũ capituli tan
tam habeãt cra$$t<?>tudin\~e <009>tam h\~et $ũma colũna \~pter apothe$im &
abaci a$tragalũ. Cra$$itudo $eptia capituli altitudinis d\~epta abaci
cra$$itudine diuidat{ur}. Reli\~q pars i partes tres: ex quibus una uno
folio det{ur}. Secundũ foliũ mediã altitudin\~e teneat. Cauliculi cand\~e
habeãt altitudin\~e: e <029>bus folia na$cunt{ur} proiecta: uti excipiãt \~q ex
cauliculis nate percurrunt ad extremos angulos uolute. minore${que}
elices intra $uũ mediũ qui e$t in abaco flores $ubiecti $calpant{ur}. fio
res in \~qtuor partibus <009>ta erit abaci cra$$itudo tam magni formen
tur: ita his $ymmetriis corinchia capitula $uas habebũt exactiões
Sunt aũt \~q hi$dem columnis imponunt{ur} capitulo<006> genera uariis
uocabulis noiata. Quo<006> nec <030>prietates $ymmetria<006> nec colũna<006>
genus aliud noiare po$$umus: $ed ip$orũ uocabula traducta & cõ
mutata ex corinthiis & puluinatis & dorici$ uidemus. Quo<006> $ym
metriæ $unt in nouarum $calpturarum tran$late $ubtilitatem.</p>
<p #>De ornam\~etis columna<006> & eo<006> origine.</p>
<p #>Voniã aũt de generibus columna<006> origines & inu\~etiões
q#$upra $unt $cripte: nõ alienũ mihi uidet{ur} ii$d\~e rõnibus de
ornam\~etis eo<006> qu\~eadmodũ $unt prœgnata & <029>bus prin
cipiis & originibus inuenta dice\~r. In ædi$iciis oibus in$uper collo
cat{ur} materiatio uatiis uocabulis noiata. ea aũt uti noiationibus ita
i res uarias h\~et utilitates. trabes. n. $upra colũnas & para$taticas &
antas ponunt{ur} in contignati\~eibus tigna & axes $ub tectis: $i maio
ra $patia $unt colũne $ũma fa$tigia culminis unde & colũne dicun
tur & tran$tra & capreoli: Si cõmoda columelli & canterii <030>minen
tes ad extremã $ubgrundation\~e $upra canterios templa. Deinde in
$uper $ub tegulas a$$eres ita <030>minentes uti parietes <030>tecturis eo<006>
tegant{ur}: ita unaque{que} res & locũ & genus & ordin\~e <030>prium tuet{ur}:
e <029>bus rebus & a materiatura fabrili i lapideis & marmoreis ædiũ
$acra<006> edificatiõibus arti$ices di$po$itiões eo<006> $calpturis $unt imi
tati: & eas inu\~etiões p$equ\~edas putauerũt: ideo {quis} anti<029> fabri quo
dã in loco edi$icantes cũ ita ab interioribu$ parietibus ad extrema$

<pb>
partes tigna <030>minentiã habui$$ent collocata: inter tigna $truxerũt
$upra{que} coronas & fa$tigia uenu$tiore $pecie fabrilibus op<?>ibus or
nauerũt: tum <030>iecturas tigno<006> quantũ eminebãt ad lineã & p<?>pen
diculũ parietũ per$ecuerũt. Que $p\~es cum inuenu$ta his ui$a e$$et
tabellas ita formatas uti nunc fiunt trigliphi contra tigno<006> preci
$<007>ones in fronte fixerunt: & eas cera cerulea depinxerunt: ut \~pci$io
nes tigno<006> tecte non offenderent ui$um. Ita diui$iones tignorum
tecte triglipho<006> di$po$itiõe inter tignũ & oparũ habere in doricis
operibus ceperunt: Po$tea alii in aliis operibus ad perp\~ediculum
trlglipho<006> canterios prominentes proiecerunt: eorum{que} proiectu
ras $inuauerunt: ex eo uti tignorum di$po$itiõibus trigliphi ita e
canteriorũ proiecturis mutulorũ $ub coronulis ratio e$t inuenta.
ita fere in operibus lapideis & marmoreis mutuli inclinatis $culp
turis de$ormant{ur}: {quis} imitatio e$t can@erio<006>: eteni nece$$ario propter
$tillicidia proclinati collocant{ur}: ergo triglipho<006> & mutulorum in
doricis operibus ratio ex ea mutatione inuenta e$t. Non enim qu\~e
admodũ nonnulli errantes dixerunt fene$tra<006> imagines ctiã trigli
phos, ita pote$t e$$e {quis} in angulis contra{que} tetrantes colũnarũ trigli
phi con$tituunt{ur}: quibus in locis oino non patiunt{ur} res fene$tras
fieri: di$$oluunt{ur} eni angulorũ in ædificiis iuncture. Si in his fue
rint fene$tra<006> lumina relicta. Etiam{que} ubi nunc trigliphi con$titu
untur $i ibi lumina $p@tia fui$$e indicabunt{ur}: hi$d\~e rõnibus denti
culis in ionicis fene$tra<006> occupauit loca uidebuntur. Vtri{que} eni &
inter d\~eticulos & inter trigliphos \~q $unt interualla methophe no
m<007>nant{ur}. Ophas eni græce tigno<006> cubicula & a$$erum appellant:
uti no$tri ea cuba colũbaria: ita {quis} inter duas ophas & inter tignũ
id methopha e$t apud eos noiata. Ita aũt in doricis triglipho<006> &
mutulo<006> e$t inuenta ratio. Item in ionicis denticulo<006> con$titutio
<030>priam i op<?>ibus habet rõnem: & qu\~eadmodũ mutuli canteriorũ
<030>iecture fecerũt imagin\~e: $ic in ionicis d\~eticulis & <030>iecturis a$$@<006>
habent imitationem. Ita{que} in græcis operibus nemo $ub mutulo
denticulos con$tituit: non eni po$$unt $ubtus canterios a$$eres e$$e
Quod ergo $upra canterios & templa in ueritate debet e$$e colloca
locatum: id in imaginibus $i infra con$titutum fuerit mendo$am

<pb>
habebit operis rõnem. etiam {quis} antiqui nõ probauerint ne{que} in$ti/
tuerint i fa$tigiis d\~eticulos $ieri $ed puras coronas: Ideo {quis} nec can
terii nec a$$eres contra fa$tigio<006> frontes di$tribuunt{ur}: nec po$$unt
prominere: Sed ad $tillicidia proclinati collocant{ur}. ita {quis} nõ põt in
ueritate fieri id nõ putauerũt in imaginibus factũ po$$e certam ra
tionem habere. Oia enim certa proprietate. & a ueris nature dedu
ctis moribus traduxerunt in ope<006> per$ectiones & ea probauerunt
quo<006> explicatiões in di$putatiõibus rõnem po$$unt habere uerita
tis: ita{que} ex eis originibus $ymmetrias & <030>portiones uniu$cuiu${que}
generis con$titutas reliquerunt. Quo<006> ingre$$us pro$ecutus de io
nicis & corinthiis in$titutionibus $upra dixi Nunc uero doricam
racionem $ummam{que} eius $peciem breuiter exponam.</p>
<p #>De ratione dorica.</p>
<p #>Onnulli anti<029> architecti negaucrunt dorico genere ædes
n#$acras oportere $ieri: {quis} m\~edo$e & incõuenientes in his $ym
metrie cõficiebant{ur}. Ita{que} negauit Tarche$ius: it\~e Rit<?>heus<?>
nõ minus Hermogenes. Nam is cum paratã habui$$et marmoris
copiam in dorice ædis per$ection\~e cõmutauit ex ead\~e copia & eam
ionicam libero patri fecit. Sed tñ non {quis} inuenu$ta e$t $p\~es: aut ge
nus: aut forme dignitas: $ed {quis} impedita e$t di$tributio & incõmo
da in opere triglipho<006> & lacunario<006> di$tributione Nan{que} nece$$e
e$t trigliphos cõ$titui cõtra medios tetrantes colũna<006>: methopha$
{que} que inter trigliphos fient equæ longas e$$e <009> altas. contra{que} i an
gulares colũnas trigliphi in extremis partibus con$tituunt{ur} & nõ
contra medios tetrantes: ita methophe \~q proxime ad angulares tri
gliphos fiunt non ex tunc quadratæ $ed longiores trigliphi dimi
dia altitudine: atqui methophas equale$ uolunt facere intercolum
nia extrema contrahunt trigliphi dimidia altitudine. Hoc autem
$iue in methopharum longitudinibus: $iue intercolumnio<006> con
tractionibus efficitur e$t mendo$um. Quapropter antiqui euitare
ui$i $unt in ædibus $acris dorieæ $ymmetrie rationem. Nos aut ex
ponimus uti ordopo$tulat qu\~eadmodũ a \~pceptoribus accepimus
uti $i quis uoluerit his rõnibus attendens ita ingredi habeat pro
portiones explicatas: quibus em\~edatas & $ine uitiis efficere po$$ie
<pb>
ædium $acra<006> dorico more pro$ectiones. Frõs ædis dorice in loco
quo colũnc con$tituũtur diuidat{ur} $i tetra$tilos eriti partes. xxviii
$i hexa$tilo$. xxxii. ex his pars una erit modulus qui græce emba
tes dicitur: cuius moduli cõ$titutione ratiocinatiõis e$$iciunt{ur} om
nis operis d<007>$tibutiones. Cra$$itudo colũna<006> erit duo<006> modu
loruƷ altitudo cũ capitulo. xiiii. Capituli cra$$itudo unius modu
li latitudo duorum & moduli $exte partis. Cra$$itudo capituli di
uidatur i partes tres e quibus una plinthos cum cimatio fiat alte
ra echinus cũ anulis. T ercia epitrachelion cõtrahat{ur} columna: Ita
uti in tercio libro de i onicis e$t $criptum. Epi$tilii altitudo unius
moduli cũ thenia & guttis. Thenia moduli $eptima gutta<006> lõgi
tude $ub thenia cõtra trigliphos alta cũ regula parte $exta modu
li præpendeat. Item epi$tilii latitudo una re$pondeat epitracheliõ
$ũme colũne. Supra epi$tilium collocãdi $unt trigliphi cum $uis
methophis alti unius dimidiati moduli lati i frõte unius moda
li ita d<007>ui$i ut in angularibus colúnis & in mediis cótra tetrãtes
medios $int collocati & inter colunnis reliquis bini in mediis pro
nao & po$tico terni. Ita relaxatis mediis interuallis $ine ïpedit<007>oni
bus aditus accedentibus erit ad deo<006> $imulacra. T riglipho<006> alti
tudo diuidat{ur} in <002>tes $ex. Ex <029>bus quin{que} partibus in medio due
dimidiæ dextera ac $ini$tra de$ignent{ur} regula una in medio de$or
met{ur} femur {quis} græce heros dicit{ur}. Secũdum eã canaliculi ad normæ
cacumen impr<007>mãtur ex ordine earũ dextera ac $ini$tra altera femi
n<007> có$tituant{ur} in extremis partibus $emicanaliculi interuertantur.
T rigliphis ita collocatis methophæ que $unt inter trigliphos e\~q
alte lint <009> lõge. Item i extremis angulis $emimemphia $int ipre$$a
dimidia moduli latitudine. Ita eni erit ut oia uicia & methopha<006>
& intertolũnio<006> & lacunario<006> {quis} æ\~qles diui$iones $acte erũt emen
dent{ur}. T rigliphi capitula $exta parte moduli $ũt faciunda: Supra
triglipho<006> capitula coróa e$t collocãda in <030>iect@@a dimid<007>æ $exte
<002>tis hñs cimatiũ doricũ i imo alterũ i $ũmo. It\~e cú cimatiis corona
cra$$a & dimidia moduli. Diuidendæ aut\~e $út in colúna una ad <002>
p\~ediculú triglipho<006> & medias methophas uia<006> directióes & gut
ta<006> di$tribucóes, ita uti gutte $ex i lõgitudin\~e tres in latitudinem

<pb>
pateant. reliqua $patia quo latiores $unt methophe <009> trigliphi pu
ra relinquantur aut fulmina $calpantur. ad ip$umque mentum
corõe incidatur lima que $cobiua dicitur. reli qua omnia timpa
na & ime corone quemadmodum $upra $criptum in ionicis ita <002>fi
ciantur. hec ratio <007>n o<002>ibus dia$tilis erit cõ$tituta. Si uero $i$tilon
& monotr<?>igliphon opus erit faciundú frõs edis $<007> tetra$tilos erit
diuidatur in partes. xviii. $i hexa$tilos erit diuidatur in partes. xx
viiii. ex his pars una erit modulus: ad que uti $upra $criptum\~e di
uidantur. ita $upra $ingula epi$tilia & methopha & trigliphi bini
eruntcollocandi in angularibus. hoc amplius dimidiatũ quantũ
e$t $patiú hemitrigliphi id accedit in mediano habens cimatium
doricum in imo alterum in $ummo. item cum cimatiis corona cra$
$a ex dimidia. Diuidende autem $unt in corona ima ad perpendi
culum contra fa$tigium trium trigliphorum & trium methopha
rum $patium di$tabit quod latius medium intercolũnium acced\~e
tibus ad ædem habeat laxam\~etum & aduer$us $im ulacra deorum
a$pectus dignitat\~e. Columnas aũt $triari. xx. $triis oportet: quæ $i
plane erunt angulos habeant. xx. de$ignatos: $in aũt excauabunt{ur}
$ie e$t forma faci\~eda: ita uti <009> magnũ e$t interuallũ $triæ: tam mag
nis $triaturæ par<007>bus lateribus quadratũ de$cribat{ur}. In medio aũt
quadrato circini cent<006> collocetur: & agat{ur} l<007>nea rotundatiõis: quæ
quadrationis angulos tangat: & quantũ erit curuaturæ inter rotũ
datióem & \”qdratam de$cription\~e tantú ad formã excauent{ur}. Ita do
rica columna $ui generis $triaturæ habebit perfection\~e. De adiecti
one eius \~q media adauget{ur} uti in tertio uolumine de ionicis e$t per
$cripta ita & in his tran$feratur: q\~m exterio: $p\~es $ymmetria<006> & co
rinthiorum & dorico<006> & ionico<006> e$t per$cripta nece$$e etiam inte
riores cellarum pronai{que} di$tributiones explicare.</p>
<p #>De interiore cella<006> & pronai di$tributione</p>
<p #>I$tribuitur aút longitudo ædis uti latitudo $it lógitudi
d#nis dimidie partis: ip$a{que} cella parte quarta longior $it <009>
e$t latitudo cum pariete qui paries ualua<006> habuerit coll
cationem: relique tres partes pronai ad antas parietum procurrãt:
quæ ante columnarũ cra$$itudin\~e habere debent: & $i ædes erit lati

<pb>
tudine maior <009> pedes. xx. duæ columneinter duas amas interpo
nant{ur} \~q di$<007>ungant pteremotos & pronai $patiũ. Item intercolum
nia tria q erunt inter antas & columoas pluteis marmoreis $iue ex
Inte$tino opere factis intercludant{ur}: ita uti fores habeant per quas
itinera pronao fiant. Item $i maior erit altitudo <009> pedes. xl. colũne
cõtra regiones columna<006>: que inter antas $ũt intror$us collocent{ur}:
& hæ altitudin\~e habeãt equæ <009> quæ $unt in fronte. Cra$$itudines
aũr ea<006> extenuent{ur}. His rónibus uti $i octaua parte erút quæ $unt
in $ronte: hæ f<007>ant. x. partes. Sin aút. ix. aut decima pro rata parte
f<007>ant in conclu$o eni aere $iquæ extenuate erunt non di$cernentur.
Sin aũt uidebunt{ur} graciliores cú exterioribus fuerint $triæ. xiiii. in
his faciende erunt. xxviii. aut. xxxii. ita {quis} detrahit{ur} de corpore $ca
pi $tria<006> numero adiecto: adaugebit{ur} ratione quo minus uidebit{ur}
& ita exequabit{ur} di$pari róne columna<006> cra$$itudo. Hoc aút eff<007>cit
ea ratio: {quis} oculus plura & crebriora $<007>gna tangendo maiore ui$us
circuitione peruagat{ur}. Nan{que} $i due columne. eque cra$$is lineis cir
cumetient{ur}: e <002> bus una $<007>t non $triata: & altera $triata circa $trigliũ
caua & angulos $tria<006> linea corpora tangat: tamet$i colúnæ æquæ
cra$$æ fuerint lineæ \~q circumdate erũt e\”qles {quis} $tria<006> & $trigliũ cir
cuitus maiorem e$$<007>ciet lineæ longitudiné. S<007>n aũt hoc ita uidebi
tur: non e$t alienum in angu$tis locis & in conclu$o $patio gracili
ores columna<006> $ym metrias in opere có$tituere: cum habeamus ad
iut<gap>em $t@a<006> t<?>emperaturã. Ip$ius aút celle parietum cra$$itudin\~e
pro@at@ parre magnitudinis $<007>eri oportet: dum eorum cra$$itudini
bus celumnarũ $int e\”qles: & $i extructi futuri $int <009> minuti$$<007>mis
comen@is $truant{ur}. Sin aut\~e quadrato $axo: aut marmoræ maxime
modius paribu${que} uidet{ur} e$$e $aciundũ {quis} media coagmenta mediï
lapidis continences firmior\~e facient ois operis perfect<007>on\~e. item cir
cum coagmenta & cubilia eminentes expre$$<007>ões graphicoterã effi
c<007>ent in a$pectu delectationem.</p>
<p #>De Regionum con$titutione in ædibus.</p>
<p #>Egiones aũt quas deb\~et $pectare ædes $acre deo<006> ïmortali
r#um $ic erunt con$tituende: uti $i nulla ratio impedierit: li
bera{que} fuerit pote$tas ædis: $ignũ{que} quod erit i cella collo

<pb>
catú $pectet ad ue$pertinã cœli region\~e: uti qui adietint aram ĩmo
lantes aut $acrificia facientes $pectent ad part\~e cœli orientis & $imu
lacrum quod erit in æde: & ita uota $u$cipientes contueat{ur} eand\~e &
orientem: Cœlũ ip$a{que} $imulacra uideant{ur} exorientia contueri $up
plicãtes & $acri$icaãtes {quis} aras o\~es deorũ nece$$e e$$e uideant{ur} ad ori
entem $pectare: Sin aút loci natura in<?>terpellauerit: tunc cõuer t\~ede
$unt ea<006> regionú con$titutióes uti <009> plarima pars mœniú e t\~eplis
deorum con$piciat{ur}. Item $i $ecu<?>n dũ flum<007>na ædes $acra f<007>et ita u<gap>
ægypto circa Nilum ad fluminis ripas uidet{ur} $pecta\~r debere. Simi
liter $i circum uias publicas erunt ædi$icia deo<006> ita con$tituantur
uti pretereuntes po$$int a$picere & in cõ$pectu $alutationes $acere.</p>
<p #>De ho$tio<006> & antepag nento<006> $acro<006> rationibus.</p>
<p #>O$tiorum aũt & co<006> antepagmento<006> in ædibus hæ $ũt
h#rationes uti primũ có$tituantur quo genere $uture $unt.
Genera $unt enĩ thiromaton hæc. Dor<?>icum. Ionicum. At
tigurges. Ho<006> $ymmetrie con$piciunt{ur} his rónibus: uti corona $ũ
ma que $upra antepagmentum e$t: $uperius ponat{ur}: equæ librata
$it capitulis $ummis columna<006>: que in pronao fuerint. Lumen au
tem hipetri con$tituat{ur} $icuti \~q altitudo ædis a pauimento ad lacu
naria fuerit diuidat{ur} in partes tris & $emis. & ex eis duæ partes lu
mine ualua<006> altitudine con$tituant{ur}. Hec aũt diuidatur in partes
xii. & ex eis quin{que} & dimidia latitudo luminis fiat@ in imo & in
$ummo contrahat{ur}, $i e@it lumen ab imo ad. xvi. pedes antepagm\~e
ti. iii. parte: xvi pedum ad. xxv, Superior pars luminis cõtrahat{ur}
antepagmenti quarta parte: $i a pedibus. xxv. ad. xxx. $ũma pars
contrahat{ur} antepagmenti parte. viii. Reliqua quo altiora erunt ad
perpendiculum uident{ur} oportere collocari. Ip$a autem antepagm\~e
ta contrahant{ur} in $ummo $uæ cra$$itudinis. xiiii. parte. cra$$itudo
$upercilii, quãta antepagm\~etorum in $umma parte erit cra$$itudo.
Cimatium faci\~edum e$t antepagm\~eti parte. vi. Proiectura autem
quãta e$t eius cra$$itudo $culp\~edum e$t cimatiũ le$biũ cũ a$tragalo
Supra cimatiũ quod erit in $upercilio collocãdũ e$t hipetrũ cra$$i
tudine $upercilii: & in<?> eo $calpendũ e$t cimatiũ Doricũ: A$tragalũ
le$biũ: $ima: $calptura: corona plana cú cimatio. Proiectura autem

<pb>
eius erit quãta altitudo $upercilii; q<001>$upra antepagmenta imponi
tur: dextra ac $ini$tral {pro}iecture $ic $unt faci\~ede uti crepidines excur
rant: & in ungue ip$o cimatio coniungant{ur}: Sin aũt ionico genere
future erunt. Lumen altũ ad eund\~e modũ qu\~eadmodũ in doricis
fieri uidet{ur}: latitudo cõ$tituat{ur} ut altitudo diuidat{ur} in partes duas
& dimidiã: eiu${que} partis unius $ima luminis fiat. Latitudo cótract
ure ita uti in doricis: cra$$itudo antepagmentorũ altitudinis lumi
nis i frõte. xiiii. parte cimatiũ huius cra$$itudiais $exta: reli\”q par@@
\=pter cimatiũ diuidat{ur} in partes. xii. ho<006> triũ prima cor$a fiat cum
a$tragalo: Secũda. iiii. tertia. v. ex ea equæ cor$e cũ a$tragalis cir@ũ
currant. Hipetre aũt ad eund\~e modũ cõponant{ur}: qu\~eadmodũ i do
ricis portis pedibus ancones $iue protides uocant{ur} exeulpta dextra
ac $in<007>$tra \~ppendeãt ad imis<?> $upercilii libramentũ preter foliũ hæ
habeant in $ronte cra$$itudin\~e ex antepagmentis<?> tribus partibus i
imo quarta parte graciliore <009> $upiora. Fores ita cõpingãtur uti $ca
pi cardinales $int ex altitudine liminis totiu$. xii. parte inter duo$
$capos. T impana ex. xii. partibus habeant ternas partes. Impagi
bus di$tributiões ita fient ut diui$is altitudinibus i partes <002>nque
due $u<002>iori: tres in$eriori de$ignent{ur} $u<002> mediũ medii impages col
locent{ur}: & reliquis alii in $ũmo: alii in imo cõpingantur. Altitudo
impagis fiat timpani tertia parte: cimatiũ $exta parte impagi$. Sca
po<006> latitudines impagis dimidia parte. Item replũ de Impage di
midia & $exta parte $capi qui $unt ante $ecũdũ pagmentũ dimidiũ
impagis cõ$tituãtur. Sin aũt ualuate erút altitudines ita manebút
in lat: tudin\~e adiiciatur amplius foris latitudo: $i \”qdriformis $utu
ra c$t altitudo adiiciatur. Attigurges aút ii$dem rationibus per$ic@
untur <029>bus dorica: \~pterea cor$e $ub cimatiis in antepagmentis cir
cnmdantur: \~q ita di$tribui deb\~et ut<?>i antepagm\~eta: præter cimatiũ
ex partibus $ept\~e habeat duas partes: i\~pa{que} nõ fiũt celo$trata ne{que}
bifora $ed ualuata & aperturas hñtin exteriores partes. Quas rati
ones $acrarũ ædium in formation<007>bus oporteat fieri, ionicis corin
thii${que} operibus quoad potui attingere ueluti legittimis moribus
expo$ui. Nunc de Tu$canicis in$titutionibus quemadmodum
in$titui oporteat dicam.</p>
<pb>
<p>De Tu$canicis ratiooibus ædium $acra<006>.</p>
<p #>Ocus in quo ædes con$tituet{ur} cũ habuerit in lõgitudine
I#vi. partes una dempta reliquũ qd erit latitudini det{ur} Lon
gitudo aũt diuidat{ur} bipartito: & \~q pars erit intereor ceila
rum $patiis de$ignet{ur}: que erit proxima fronti columna<006> di$po$iti
oni relinquat{ur}. Item latitudo diuidat{ur} in partes. x. ex his terne par
tes dextra ac $ini$tra cellis minoribus $iue ibi alie future $int dent{ur}
Relique \~qtuor medie ædi attribuant{ur}. Spatiũ quod erit ante cella$
in pronao ita colũnis de$ignet{ur} ut angulares cõtra antas parietum
extremo<006> regiõe collocent{ur}. due medie e regione parietũ qui inter
antas & mediã ædem fuerint ita di$tribuant{ur}. & inter antas & colũ
nas priores per mediũ ii$dem regionibus altera ædes ponat{ur}: eque
$int ima cra$$itudine altitudini$ parte. vii. altitudo tertia parte tem
pli latitudinis: $umma{que} colũna; quarta parte cra$$itudinis ima cõ
trahat{ur}. Spire ea<006> alt<?>æ dimidia parte cra$$itudinis fiant. habeãt $pi
re earũ plinthum ad circinũ altam $ue cra$$itudinisl<?> dimidia parte.
torum in$uper cum apophi$i cra$$um <009>tum plinthus. Capituli al
titudo dimidia cra$$itudinis: abaci l<?>latitudo <009>ta ima cra$$itudo co@
lumne. Capituli{que} cra$$itudo diuidat{ur} in partes tres. e quibus una
plintho \~q e$t in abaco det{ur}. altera echino. tertia hipotrachelio cum
apophi$i: $upra colũna$ trabes cõpactile$ imponant{ur} & altitudini$
modulis his qua magnitudine opis po$tulabãtur: hæ{que} trabes cõ
pactiles ponant{ur}: ut eam habeant c@a$$itudin\~e quanta $umme colũ
ne erit hipotrachelion: & ita $int cõpacte $ub$cudibus & $ecuridis
ut cõpactura duorũ digito<006> habeat laxatiõem. Cũ eni inter $e tan
gunt & nõ $piramentũ & flatũ recipiunt uenti: cõcale$aciunt{ur} & ce
leriter putre$cũt: $upra trabes & $upra parietes traiectu\~r mutulorũ
parte. iiii. altitudinis colũne {pro}iiciant{ur}. Item in eo<006> frontibus ante
pagmenta figant{ur}: $upra{que} id timpanũ fa$tigii $tructura $eu de ma
teria collocet{ur}: Supra{que} eum fa$tigiũ colum\~e canterii t\~epla ita $unt
collocãda ut $tillicidiũ tecti ab$oluti @ertiario re$põdeat. Fiunt aũt
ædes rotunde quibus alie monoptere dicuntur $ine cella colũnate
cõ$tituunt{ur}. alie periptere dicunt{ur}. que $ine cella fiunt tribunal hñt
& a$cen$um ex $ua diametro tertiæ partis in$uper $tilobatæ colũne

<pb>
con$tituant{ur} tam alte quanta ab extremis parietibus e$t diametros
$tilobata<006> cra$$itudine altitudinis $ue cũ capitulis & $piris decimd
partis: epi$tiliũ altũ columnæ cra$$itudinis dimidiz parte. Zopho
rum & reliqua \~q in$u<002> imponunt{ur} ita uti in in quarto uolumine
de $ymmetriis $crip$i. Sin aut\~e peripteros ea ædes con$tituet{ur}: duo
gradus & $tilobata ab imo cõ$tituant{ur}. Deinde cellæ paries colloce
tur cũ rece$$u eius a $tilobata circa part\~e latitudinis quintã medio
{que} ualua<006> locus ad aditus relinquat{ur}. Ea{que} cella tantam habeat dia
metrũ præter parietes & circuitiõem <009>tam altitudin\~e colũna $upra
$tilobatam: colũne circum cellam ii$dem {pro}portiõibus $ymmetriis
que di$ponant{ur} in medio tecti ratio ita habeat{ur}: uti <009>ta diametros
totius o<002>is erit futura dimidia altitudo $iat tholi \~pter florem: $los
aũt tantam habet magnitudin\~e <009>tam habuerit in colũne: capitulũ
\~pter piramides: Reliqua uti $upra $cripta $ũt ea {pro}portiõ: bus at{que}
$ymmetriis facienda uident{ur}. Item generibus aliis cõ$titu unt{ur} ædes
ex ii$dem $ymmetriis ordinate & alio genere di$po$itiões habentes
uti e$t Ca$toris in circo flaminio & inter duos luros Veiouis. It\~e
argutius nemori diane colũnis adiectis dextra ac $ini$tra ad hume
ros pronai. Hoc aũt in genere ideo factũ e$t uti e$t, Ca$toris i circo
athenis in arce & in attica $unii Palladis mineruæ: earuƷ non aliæ
$ed ecd\~e $unt {pro}portiones: Celle enï lõgitudinibus duplices $ũt ad
altitudines uti in reliqua exi$ona: quæ $olent e$$e in frontibus ad
latera $unt tran$lata. Nõnulli etiã de tu$canicis generibus $um\~ete$
columna<006> di$po$ition\~e tran$$erũt in corinthio<006> & ionico<006> oper ũ
ordinatiões quibus in locis pronao {pro}currunt ante: in ii$dem regi
one cellæ parietũ colũnas binas collocante$ efficiunt tu $canico<006> &
greco<006> ope<006> cõmun\~e rõcinationem. Alii nero remou\~etes parietes
ædis & applicantes ad intercolũnla pleromatos $patii $ublati effici
unt amplũ laxamentũ cellæ, Reliqua aũt {pro}portinnibus & $ymme
triis ii$dem con$eruãtes aliud genus figuræ rõnis p$eudoperip terũ
{pro}creaui$$e. Hec aũt genera {pro}pter u$um $acrificio<006> cõuertunf. Nõ
eni oibus diis ii$dem rõ@ibus ædes faci\~ede $unt: {quis} alius alia uarie
tate $acra<006> religionũ h\~et effectus. o\~es ædiũ $acra<006> rõcinationes uti
mihi tradite $unt expo$ui: ordine${que} & $ymm etrias earũ partitioni

<pb>
bus di$tinxi: & qua<006> di$pares $unt figure: & <003>bus di$criminibus
$ũt inter $e di$parate: quoad potui $igni$ica\~r $eriptis expo$ui. Nũc
de aris deo<006> imortaliũ uti aptã cõ$titution\~e habeãt ad $acrificiotũ
rõnem dicam.#De Aris deo<006> ordinandis.</p>
<p #>Ræ $pectent ad orient\~e & $emper infetiores $int collocate
z#<009> $imulacra que $uerint in æde: uti $u$picientes diuinita
tem qui $upplicant & $acrificãt di$paribus altitudinibus
ad $ui cuiu${que} dei decor\~e componant{ur}. Altitudines aũt ea<006> $ic $unt
explicande uti Ioui oibu${que} cœle$tibus <009> excel$i$$ime con$tituant{ur}
Ve$te terre matri{que} humiles collocent{ur}. Ita idoneæ his in$titutioni
bus explicabunt{ur} in medietatiõibus ara<006> deformatiões. Explicati$
ædium $acra<006> com po$itiõibus in hoc libro: in $equ\~eti de cõmuni
um ope<006> reddemus di$tributiõibus explicationes.</p>
<h>L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER QVIN
TVSIN QVO AGITVR DE PVBLICORVM
LOCORVM DISPOSITIONE.</h>
<p #>Vi amplioribus uoluminibus Imperator ingenil
cogitatiões \~pccpta{que} explicauerũt maximas & egre
e#gias adiecerunt $uis $criptis au\~ctes. Quod etiã uel
in no$tris quo{que} $tudiis res pateret{ur}: ut amplificati
onibus au\=ctas & in his \~pceptis augeret{ur}. Sed id nõ
e$t qu\~eadmodũ putat{ur} expeditũ. Non eni de architectura $ic $cribi
tur ut hi$toria aut poemata: hi$toriæ per $e tenent lectores. habent
enim noua<006> re<006> uarias expectationes. Poemato<006> uero carminum.
metra & pedes ac uerbo<006> elegans di$po$itio & $ñiarum inter per$o
nas di$tinctas uer$uũ pronũtiatio: {pro}lectando $en$us legentiũ pro
ducit $ine offen $a ad $ummã $cripto<006> terminat<007>on\~e. Id aũt in archi
tecturæ con$criptionibus non põt fieri: {quis} uocabula ex artis {pro}pria
nece$$itate cõcepta in cõ$ueto $ermone adiiciũt $en$ibu$ ob$curitat\~e
Cũ ea ergo per $e nõ $int aperta: nec pateãt in eo<006> cõ$uetudie noia
Tum uero \~pcepto<006> late uagãtes $cripture $i nõ cõtrahant{ur}: & pau
cis & perlucidis $ñiis explicent{ur} frequ\~etia <gap>ultitudine{que} $ermonis
impedi\~ete incertas legen tiũ effici\~et cogitaciões. Ita{que} occultas noia
tiones cõmen$u${que} e membris ope<006> {pro}nuntiãs ut memorie tradant{ur}

<pb>
breuiter exponã. Sie eni expeditius ea recipere poterũt mentes: nõ
minus cũ aiaduerti$$em di$tentã occupationibus ciuitat\~e publicis
& priuatis negociis: paucis iudicaui $cribendũ: uti angu$to $patio
uacuitatis ea leg\~etes breuiter pereipe\~r po$$ent: etiã qui pythagorã
qui{que} eius here$im $uerũt $ecuti placuit cubicis rõnibus \~pcepta in
uoluminibus $cribere. Cõ$tituerũt{que} cubũ. cc. &.l. uer$us: co${que} nõ
plus <009> tres in una cõ$criptiõe oportere e$$e putauerũt Cubus aut\~e
e$t corpus ex. vi. lateribus equali latitudie planitia<006> parũper qua
dratus: is cũ e$t iactus: quã i part\~e incubuit dum e$t intactus imo
tam habet $tabilitat\~e: uti $unt etiã te$$ere: quas i alueo lud\~etes iaci
unt: hanc aũt $imilitudin\~e ex eo $ump$i$$e uident{ur}: {quis} is numerus
uer$uũ uti cubus in qu\~ecun{que} $en$ũ in$ede it imotã effrciat ibi me
morie $ed\~e. Græci{que} poete comici interponentes e choro canticũ di
ui$erũt $patia $abula<006>. ita partes cubica rõne faci\~etes inter capedini
bus ligãt aucto<006> {pro}nuntiatiões. Cũ ergo hec naturali modo $int a
maioribus ob$eruata: aio{que} aduertaƷ inu$itatas & ob$curas multis
res mihi e$$e $crib\~edas quo facilius ad $\~e$us leg\~etiũ <002>uenire po$$int
breuibus uoln minibus iudicaui $eribere: ita eni expedita erunt ad
intellig\~edũ: eorũ{que} ordinatiões in$titui uti nõ $int quer\~etibus $e<002>a
tim collig\~eda: $ed e corpore uno & i $ingulis uoluminibus gene<006>
h\~rent explicatiões. Ica{que} Cæ$ar tertio & \”qrto uo! umie ædiũ $acrarũ
rõnes expo$ui. Hoc libro publico<006> loco<006> cxpediã di$po$ltiõe$ pri
mũ{que} fo<006> uti oporteat cõ$titui dicã: {quis} i eo & publica<006> & priuata<006>
re<006> rationes per magi$tratus gubernantur.#De foro.</p>
<p #>Ræci in \~qdrato ãpli$fimis & duplicibus portici bus fora
g#có$tituũt: crebri${que} colũnis & lapideis & marmoreis epi$ti
liis adornãt: & $upra am bulatiões in cõtignatiõibus faci
ciũt. Italie uero urbibus ñ ead\~e \~e rõne faciũdũ ideo{que} a maioribus
cõ$uetudo tradita e$t gladiator<007>a munera in foro dari. Igit{ur} circum
$pectacula $patio$iora intercolũnia di$tribuãtur: circa{que} in portici
bus arg\~etarie taberne: Mœnia nan{que} $upioribus coaxatiõibus col
locent{ur}. Que & ad u$ũ & ad uecti galia publica recte erũt d<007>$po$ita
Magnitũdies aũt ad copiã hoim optet fieri: ne paru ũ $patiũ $it ad
u$ũ: aut ne {pro}pter inopiã populi ua$tũ fo<006> uideat{ur}. Latitudo aũt fi

<pb>
niatur uti lõgitudo in tres partes. Cú diui$a fuerit ex his due par
tes uid\~etur: ita enĩ obiõga erit eius formatio & ad $pectaculorum
rõnem utilis di$po$itio. Colũne $uperiores quarta parte miores <009>
in$eriores $unt cõ$tituende: {pro}pterea {quis} oneri fer\~edo que $unt inferi
ora firmiora deb\~et e$$e <009> $uperiora: nõ minus {quis} etiam na$centium
oportet imitari naturam: ut in arboribus terre$tribus Abiete: Cu
pre$$o Pinu: e quibus nulla non cra$$<007>or e$t ab radicibus. Deinde
cre$c\~edo progreditur in altitudin\~e natu<007>ali contra ctura perequata
na$cens ad cacumen. Ergo $i natura na$centiũ ita po$tulat: recte e$t
con$titutũ & altitudinibus & cra$$itudinibus $upiora inferio<006> $ie
r<?>i cõtractiora. Ba$ilicarum loca adiuncta foris <009> calidi$$imis parti
bus oportee con$titui: ut per hyem\~e $ine mole$tia tem pe$tatũ $e cõ
ferre in eas negociatores po$$<007>nt. Earũ{que} latitudines ne minus <009> ex
tertia parte ne plus ex dimidia longitudines con$tituant{ur}: ni$i loci
natura impedierit: & aliter coegerit $ymmetriã cõmutari. Sin aut\~e
locus erit amplior in longitudine Calcidica in extrem is con$tituã
tur: uti $unt i uilla Aquiliana: Colũne ba$ilicarũ tam alte <009> porti
cus latæ $uerint faciende uident{ur}: porticus <009> mediũ $patiũ futurũ
e$t ex tertia f<007>niat{ur}. Colũne $upiores minores <009> inferiores uti $upra
$criptum e$t minores cõ$tituant{ur}. Pluteũ q<001> inter $upiores & in$eri
ores colũnas it\~e \~qrta parte minus <009> $uperiores colũne fuer ũt opor
tere fieri uidet{ur}. uti $upra ba$ilice cõtigaation\~e am bulãtes ab nego
ciatoribus ne cõ$piciãtur. Epi$tilia zophora corone ex $ymmetriis
colũna<006> uti i tertio libro $crip$imus explicent{ur}: nõ minus $ummã
dignitat\~e & uenu$tat\~e pñt h\~re cõpactiões ba$ilica<006>. quo genere co
lũne iuliæ fane$tris collocaui curaui{que} faci\~edã: cuius {pro}portiões &
$ymmetrie $ic $ũt cõ$titute. Mediana te$tudo inter colũnas e$t lon
ga pedes. c. xx. lata pedes. lx. Porticus eius circa te$tudin\~e inter co
lũnas & parietes lata pedes. xx. colũne altitudinibus ppetuis cũ ca
pitulis pedes. l. cra$$itudinibus quinũ hab\~etes po$t $e para$taticas
altas pedes. xx. latas pedes. ix. cra$$as. x. \~q $u$tin\~et trabes: in <003>bus
inuehunt{ur} porticuũ cõtignatiões: $upra{que} eas alie par<?>a $tatice pedũ
xviii. late binum cra$$e ped\~e: quæ excip<007>unt it\~e trabes $u$tinentès.
cãteriũ & porticũ que $unt $ubmi$$a infra te$tudin\~e tecta. Reliqua
<pb>
$patia inter para$tatica<006> & colũnarum trabes per itercolũnia lumi
nibus $untrdicta: Colũne $unt in latitudine te$tudinis cũ angula
ribus dextra ac $@ni$tra quaterne: in longitudine que e$t foro prox
ima cũ iildem angularibus octo: ex altera parte cum angularibus
vi. ideo {quis} medie due in ea parte nõ $unt po$ite: ne impediant a$pe
ctus pronai ædis angu$ti: quæ e$t in medio latere parietis ba$ilicæ
collocata $pectans mediũ forum & ædem iouis. Item tribunal q<001>
e$t in ea æde hemicicli $chematis minoris curuatura formatũ. Eius
aũt hemicicli in fronte e$t interuallũ pedis. xlvi. in tror$us curuatu
ra pedes. xv. uti qui apud magi$tratus $tarent negotiãtes in ba$ili
ca ne impedirent. $upra colũnas ex tribus tignis bipedal<007>bus com
pactis trabes $unt circa collocate. hæ quæ a tertiis colũnis quæ $ũt
in interiore parte reuertunt{ur} ad antas: que a pronao procurrũt. dex
tra{que} ac $ini$tra hemiciclũ tangũt: $upra trabes contra capitula ex
fulcimentis di$po$<007>te pilæ $unt collocate altæ pedis. iii. latæ quo{que}
ue@$us \~qternis $upra eos ex duobus tignis bipedalibus euerganeæ
circa $unt collocate. quibus in$uper tran$tra cũ capreolis colũnarũ
contra zophora & antas & parietes pronai collocate $u$tinent unũ
culmen perpetue ba$ilice alte<006> ad mediũ $upra pronaum ædis: ita
fa$t. gio<006> duplex tecti nata di$po$ieio extrin$ecus tecti & interioris
alte te$tudinis præ$tat $p\~em uenu$tam. Item $ublata æpi$t<007>lio<006> or
namenta & pluteo<006> colũnarum{que} $uperio<006> di$tributio opero$a de
trahit mole$tiã: $umptu${que} minu<007>t ex magna parte $ummã. Ip$e ue
ro colũne i altitudine perpetua $ub trabe te$tudinis {pro}ducte & ma
gnificentiam impen$e & auctoritat\~e operi adaugere uident{ur}.</p>
<p #>De Aerario carcere & curia ordinandis.</p>
<p #>Rarium Carcer Curia foro $unt coniungenda: $ed ita uti
e # magnitudo $ymmetrie co<006> foro re$põdeat. Maxime qui
#dem curia in primis e$t faci\~eda ad dignitat\~e municipii $i
ue ciuitatis: & $i quadrata erit <004>tum habuerit latitudinis dimidia
cõ$tituat{ur} altitudo: $in aũt oblonga fuerit lõgitudo & latitudo cõ
ponat{ur}: & $umme cõpo$ita eius dimidia pars $ub lacunariis altitu
cline detur. Preterea \~pcingendi $ũt parictes medii coronis ex inte$ti
no opere aut albario ad dimediã part\~e altitudinis: que $i nõ erint

<pb>
uox ibi di$putantiũ elata in altitudin\~e intellectui non poterit e$$e
audi\~etibus. Cũ aũt coronis precincti parietes erunt. Vox ab imis
morata priu$<004> in aere elata di$$ipabit{ur}: auribus erit intellecta.</p>
<p>Detheatro</p>
<p #>Vm forum con$titutũ fuerit tum deo<006> ĩmortaliũ diebus
e # fe$tis ludo<006> expectationibus elig\~edus e$t locus theatro <004>
#$aluberrimus uti ĩ primo libro de $alubritatibus in mœ/
nium collocationibus e$t $criptũ. Per ludos enĩ cum cõiugibus &
liberis \~p$edentes delectatiõibus detinent{ur}: & corpora {pro}pter uolup
tatem ĩmota patentes hñt uenas: in quas in$idunt aura<006> flatus: <003>
$i a regionibus palu$tribus: aut aliis regionibus uicio$is adueni\~et
nocentes $pũs corporibus infund\~et. Ita{que} $i curio$ius eliget{ur} locus
de theatro uitabunt{ur} uicia. etiã{que} prouidendũ e$t ne impetus habe
at a meridie: $ol eni cũ implet eius rotũditat\~e aer cõclu$us curuatu
ra: ne{que} hab\~es pote$tat\~e uagandi uer$ando cõferue$cit & cadens ad
urit exco quit{que} & minuit e corporibus humores. ideo maxime ui
tande $unt his rebus uicio$e regiões: & elig\~ede $alubres. Fundam\~e
to<006> aũt $i in montibus fuerit: facilior erit ratio. Sed $i nece$$itas co
egerit in plano: aut palu$tri loco ea con$titui: $olidationes $ub$tru
ctione${que} ita erunt faciendæ qu\~eadmodũ de fundatiõibus ædiũ $a
crarum in tertio libro e$t $criptũ. In$up<?> fundam\~eta lapideis & mar
moreis copüs gradationes ab $ub$tructiõe fieri deb\~et: præcinctiõe$
ad altitu dines theatro<006> pro rata parte faci\~ede uident{ur}: ne{que} altiore$
<004> quãta præcinctiõis itineris $it latitudo. Si enĩ excel$iores fuerint
repellent & eiicient in $uperior\~e partem uocem: nec patient{ur} in $ed@
bus $uis quæ $upra \~pcinctiones uerborũ ca$us certa $ignificatione
ad aures peruenire: & ad $ummã ita e$t gubernãdũ: uti linea cum
ad imũ gradũ & ad $ummũ extenta fuerit oĩa cacumina graduum
angulo${que} tangat ita uox non impediet{ur}: aditus cõplures & $patio
$os oportet di$ponere: nec coniunctos $upiores inferioribus: $ed ex
oibus locis perpetuos & directos $ine iuer$uris faci\~edos: uti cũ po
pulus dimittat{ur} de $pectaculis nõ cõprimat{ur} $ed habeat ex oibus lo
cis exitus $epatos $ine impeditiõe: etiã diligenter e$t animaduerten
dũ ne $it locus $urdus: $ed ut in eo uox <004> clari$$ime uagari po$$it:

<pb>
hoc uero fieri ita poterit $i locus electus fuerit ubi non impediat{ur}
re$onantia. Vox aut\~e e$t $pũs fluens aeris & ictu $en$<007>b<007>lis auditu
ea mouet{ur} circulo<006> rotundationibus infinitis: uti $<007> i $tant\~e aquã
lapide imi$$o na$cant{ur} inumerabiles unda<006> circuli cre$centes a cen
tro <004> lati$$ime po$$int & uagãtes ni$i angu$tia loci inter pellaueiit:
aut aliqua oflen$io quæ non patit{ur} de$ignatiões ea<006> unda<006> ad exi
tus peruenire. Ita{que} cum interpellent{ur} offen$ionibus primæ redeun
tes in$equentiũ di$turbant de$ignatiões. Eadem ratione uox ita ad
circinum efficit motiones: $ed in aqua circuli planitiæ: in latitudi
nem mouet{ur} uox: & in latitudinem progredit{ur} & altitudin\~e grada
tim $eandit. Igit{ur} ut in aqua unda<006> de$<007>gnationibus: item in uo@e
cũ offen$io nulla primã undam interpellauerit non d<007>$turbat $ecũ
dam: nec in $equ\~etes: $ed o\~es $ua re$onantia perueniũt ad imorum
& $ummo<006> aures. Ergo ueteres architecti nature ue$tigia per$ecuti
indagatiõ<007>bus uocis $candentes perfecerũt theatro<006> gradatiões. &
\~q$iuerunt per canonicã mathematico<006> & mu$icã rõnem ut \~qcun{que}
uox e$$et in $cena clatior & $uauior ad $pectaro<006> perueniret aures.
Vti enim organa in æneis laminis aut corneis hæ $<007>c ad co<007>da<006> $o
nitus claritat\~e perficiunt{ur} Sic theatro<006> per armonicon ad augendã
uoc\~e rõcinationes ab antiquis $unt con$titu@æ.</p>
<p #>De Harmonia.</p>
<p #>Armonia aũt e$t mu$ica litteratura ob$cura & difficilis &
h#d<007>ff<007>cilis maxime quid\~e quibus græce l\~re non $unt noræ
#Quã $i uolumus explicare nece$$e e$t etiam græcis uerbis
uti: {quis} nõnulla eo<006> latinas nõ habent appellatiões. Ita{que} ut potero
<004> aperti$$ime ex Ari$toxenis $cripturis inter\~ptabor. & e<007>us diagrã
ma $ub$cribam finitiõe${que} $onituũ d@$ignabo: uti qui diligentius
att\~ederit $acilius percipe po$$it. Vox eni mutatiõ<007>bus quom flecti
tur. Alias fit acuta: alias grauis: Duobu${que} modis mouct{ur}: e <003>bus
unus habet effectus cõtinuatos: alter di$tãtes. Cõtinuata uox ne{que}
in $initiõibus cõ$i$tit: ne{que} in loco ullo: Eff. cit{que} terminatiões non
apparentes. Interualla autem media pat\~etia uti $ermone cum dica
mus $ol. lux. flos. nox. $ic eni nec unde incipit necubi de$init intel
ligitur. Sed {quis} ex acuta facta e$t grauis: & ex graui acuta apparet

<pb>
auribus per di$tantiam: at e contrario nam{que} quom flectit{ur} imuta
tiõe uox: $tatuit $e in alicuius $onicus finition\~e: deinde in alterius
& id ultro citro{que} crebro faciendo con$tans apparet $en$ibus: uti i
cantionibus conflectentes uoces uarietatem facimus modulatiõis.
Ita{que} interuallis ea cum uer$at{ur}: & unde in$tium fecit: & ubi de$iit
apparet in $ono<006> patentibus finitionibus: Mediana aũt patentia
interuallis ob$curantur. Genera uero modulatiõum $unt tria. Pri
mum quod græci nominant Armoniã. Secundum Chroma. Ter
tium Diatonon. E$t autem harmonie modulatio ab arte concepta
& aere. Cantio eius maxime grau\~e & egregiam habet auctoritatem
Chroma $ubtili $olertia ac crebritate modulorum $uauior\~e habet
delectationem. Diatonõ uero {quis} naturalis e$t. facilior e$t interuallo
rum di$tantia. In his tribus generibus di$$imiles $unt tetracordo<006>
di$po$itiões quod armonia tetracordorum & tonis & die$is habet
binas. Die$is aũt e$t toni pars quarta: ita in hemitonio due die$<007>s
$unt collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine $unt cõpo$ita
Tertium hemitonio<006> trium e$t interuallũ. Diatoni duo $unt con
tinuati. Tertiũ hemitonium finit tetracordi magnitudin\~e: itai tri
bus generibus tetracorda ex duobus tonis & hemitonio $unt per
equata. Sed ip$a cum $ep<?>atim unicuiu${que} generis finibus con$iderã
tur di$$imilem hñt interuallo<006> de$ignatiõem. igitur interualla to
norum & hemitonitonio<006> & tetracordorũ in uoce diui$it natura.
Finit{que} terminationes eorũ men$uris interuallorũ <004>titate: modi${que}
certis cõ$tituit \~qlitates quibus etiã artifices qui organa fabricãt ex
natura con$titutis utendo comparãt ad cõcentus cõuenientes eorũ
perfectiões: $onitus qui græce phtongi dicunt{ur} in unoquo{que} gene
re $unt. x. &. viii. e <003>bus octo $unt in tribus generibus perpetui &
$tantes. Reliqui. x. cũ cõiter modulant{ur} $unt uaga ntes: $tantes aũt
$unt qui inter mobiles interpo$iti continent tetracordi coniunctio
nem: & e generum di$criminibus $uis finibus $ũt permanentes: ap
pellant{ur} aũt $ic: Pro$lambanomenos. Hipate. Paripate. Me$e. Para
me$e. Diezeugmenon. Hyperboleon Nete. Mobiles aut\~e $unt qui
in tetracordo inter immotos di$po$iti i generibus & locis loca mu
tant. Vocabula aũt habent hæc. Parhipate. Hipate. Lycanos. Me$e

<pb>
Peripat\~e. Me$onlycanos. Me$on$inezeugmenon. Hyperboleon.
Paranete. Nete.. Ea autem qua mouentur recipiunt uirtutes alias.
Interualla enim & di$tantias habent cre$centes. Ita{que} parhypate: \~q
in harmonia di$tat ab hypate hemitonium in chromata mutata
habet. Hemitoniũ qui lycanos ĩ harmonia dicit{ur} ab hipate d<007>$tat
hemitoniũ ĩ chroma tran$latũ progredit{ur} duo hemitonia. In diato
no di$tat ab hipate tria hemitonia Ita decem $onitus {pro}pter tran$ia
tiones in generibus efficiũt triplic\~e modulationũ uarietat\~e. Tetra
corda $ũt quin{que} Primũ graui$$imũ quod grece dicit{ur} hypaton. Se
cundũ medianũ q<001> appellatur me$on. Tertiũ cõiunctum quod $i
nezeugmenon dicit{ur}. Quartũ di$iunctũ q<001> diezeugmenon noiat{ur}
Quintũ quod e$t acuti$$imũ græce hyperboleon dicct{ur}. Conc\~etus
quos natura hominis modulari põt græce{que} $ymphonie dicuntur
$unt $ex. Diate$$aron. Diapente. Diapa$on. Di$diate$$aron. & D<007>$
diapente. & Di$diapa$on. Ideo{que} & a numero noia cœperũt {quis} cum
uox con$titerit in una $ono<006> finitione. ab ea{que} $e flectens mutaue
rit & peruenerit in quartam termination\~e appellat{ur} diate$$aron. In
quintam diap\~ete. In $extam diapa$on. & in octauam & dimidiam
diapa$on & diate$$eron. In nonam & dimidiam diapa$on & diap\~e
te. In. xii. d<007>$diapa$on. Non eni inter duo int\~erualla<?> cum corda<007>ũ
$onitus aut uocis factus cantus fuerit: nec in tertia aut $exta aut $e
ptima pñt con$onantie fieri. Sed ut $opra $eriptum e$t diate$$eron
& diapente & ex ordine diapa$on cõuenientie ex natura uocis con
gruentis habet finitiones: & ei conuentus p@ocreant{ur} ex cõiu@ctio
ne $onituum qui græce pthongi dicuntur.</p>
<p>De Theatri ua$is.</p>
<p #>Ta ex his indagatiõibus mathematicis fiant ua$a ærea
i # pro ratione magnitud@nis theatri: Eaque fabricantur
#ut cũ tangant{ur} $onitũ facere po$$int inter $e diate$$aron
diapente ex ordine ad diapa$on. Po$tea inter $edes theatri con$titu
t<007>s cellis ratione mu$ica ibi collocent{ur}: ita ut nullũ pariet\~e tangãt.
Circa{que} habeant locum uacuũ: & a $ummo capite $patium: ponan
tur{que} inuer$a. habeant{que} in parte quæ $pectat ad $cenã $uppo$itos
cuneos minus altos $emipede, cõtra{que} eas cellas relinquant{ur} apertu
<pb>
ræ @nferio<006> graduũ cubilibus longe pedes. ii. alte femipcde. De$ig
natiões ea<006> quibus in locis cõ$tituant $ic explicent{ur}: $i nõ e@it am
pla magnitudine theat<006> media altitudinis trã$ue<007> $a regio de$igne
tur: & in ea. xiii. celle. xii. equalibus interuallis di$tantes cõfo<gap>c\~e
tur: uti echo \~q $upra $cripta $unt adnotant hyperboleon $onantia
in cellis quæ $unt in cornibus extrcmis utra{que} prima collocent Se
cũda ab extremis diate$$arõ ad neten $innemen\~e. Tertia diate$$a@õ
ad neten parame$on. Quarta ad neten $innemen\~e. Quin@a diate$la
ron ad me$on. Sexta diate$$aron ad hipaten me$on. In medro unũ
diatef$aron ad hipaten hipaton. Ita hacrõcinatione uox ab $cœna
uti a centro <030>fu$a $e circũagens tactu{que} feriens $ingulo<006> ualorum
caua excitauerit auctã claritat\~e ex cõcentu cõuenien t\~e $ibi cõ$onan
tiã. Sin aut\~e amplior magnitudo erit theatri tunc alt$tudo diuida
tur in partes. iiii: uti tres efficiant{ur} regiones cella<006> tran$uer$e de$<007>g
nate. una harmonie: altera chromatos: tertia diathoni: & ab uno \~q
erit prima ex harmonia collocetur ita uti in minore theatro $upra
$criptũ e$t. In mediana aũo prima in extremis cornibus ad ch<007>oma
ticen hiperboloon hñtia $onitũ ponant{ur}. In $ecundis ab his dite$$a
ron ad chromaticen diezeu gmenõ. In tertiis diate$$arõ ad chroma
ticen $ynnem@@õ. Quartis diate$$arõ ad chromatic\~e me$on. Quin
tis diate$$aron ad chromaticen hipatõ. Sextis ad parame$on: {quis} &
in chtomaticen hiperboleon diapente & ad chromaticen me$on di
ate$$aton habeant cõ$onãtie cõitatem. In medio nihil e$t collocãdũ
ideo {quis} $onitum nulla alia \~qlitas i ch@omatico genere $ymphoniæ
con$omãtiã põt habere. In $umma uero diui$ione & regione cella<006>
in cornibus primis ad diatonon hiperboleõ fabricata ua$a $onitu
ponant: In $ecundis diatc$$a@õ ad diatonõ. @ertiis diat@$$arõ ad dia
tonon $ynemenon. quartis diate$$aron ad diatonõ me$on. quintis
diate$$aron ad diatonõ hipaton. Sextis diate$$aron ad <002>$lambano
menon diapa$on ad diatonon hipaton diapente h\~et $ymphonia<006>
cõitates, Hec aũt $i quis uoluerit ad perfectũ facile perducere: aiad
uertat in extremo libro digramma mu$ica rõne delignatũ. Quod
Ari$toxenus magno uigore & idu$tria generatim diui$is modula
tionibus cõ$tltutũ rcli<029>t. de quo $i quis rõcinationibus his att\~ede

<pb>
rit ad naturã uocis & audientiũ delectatiões $acilius ualuerit thea
tro<006> efficere perfectiones. Dicet aliquis forte multa theatra Rome
quot facta e$$e. Ne{que} ullã rõnem ha<006> re<006> in his fui$$e. $ed errauit i
eo {quis} oia publica lignea theatra tabulationes hab\~et cõplures quas
nece$$e e$t $onare. hoc uero licet aiaduerte\~r etiã a citharœdis <029> $upe
riore tono cũ uolunt canere aduertunt $e ad $cœne ualuas: & ita @e
cipiũt ab ea<006> auxilio cõ$onantiã uocis. Cum aũt ex $olidis rebus
theatra cõ$tituunt{ur} id e$t ex $tructura cem\~eto<006>: lapide: marmor@{que}
$onare non pñt: tunc ex his hac rõnes $unt explicande. Sin autem
querit{ur} in quo theatro ea $ine facta Romæ non po$$umus o$t\~edere
Sed in ital<007>e regione & in pluribu$ greco<006> ciuitatibus: etiam{que} au
ctorem habemus. L. Mumiũ <029> diruto theatro corinthio<006> ea ænea
Romam deportauit: & de manibus ad ædem lune dedicauit: mul
ti etiam $olertes architecti qui in oppidis non magnis theatra con
$tituerunt propter inopiam fictilibus doliis ita $onantibus electis
hac ratiocinatione cõpo$itis perfecerunt utili$$imos effectus.</p>
<p #>De confirmatione theatri facienda.</p>
<p #>P$ius aũt theatri conformatio $ic e$t facieda: uti <009> magna
l#futura e$t perimetros imi centro medio collocato circuma
#gatur linea rotundatiõis: in ea{que} quatuor $cribant{ur} trigo
na paribu$ lateribus interuallis extremã lineã circinatiõis tangant
quibus etiã in. xii. $igno<006> cœle$tiũ a$trologi ex mu$ica conuenien
tia a$trorum rõci@antur. ex his trigonis cuius latus fuerit <030>ximũ
$cœne ea regiõe \~q \~pcidit curuaturam circinationis: ibi finiatur $cœ
ne frons & ab eo loco paralellos linea ducat{ur}: \~q di$iungat <030>$cœnii
pulpitũ & orche$tre regiõem. Ita latius factũ $uerit pulpitũ <004> græ
co<006> {quis} o\~es artifices in $cœnam dant operã. In orche$tra aut\~e $enato
rũ $unt $edibus loca de$ignata: & eius pulpiti altitudo $itne plus
pedũ. v. uti qui in orche$tra $ederint $pecta\~r po$$int oium agentiũ
ge$tus. Cunei $pectaculo<006> in theatro ita diuidant{ur}: uti anguli tri
gono<006> qui currunt circa curuaturã circinationis dirigant alcen$us
$cala${que} inter cuneos ad primã precinctiõem: $upra aũt alternis iti
neribus $uperiore$ cunei medii dirigant{ur}. hi aũt qui $unt in imo &
dirigunt $calaria erunt numero. vii. reliqu@ quin{que} $cœne de$igna

<pb>
bunt cõpo$itiõem: & unus medius contra $e ualuas regias habere
debet: & qui erunt dextra ac $in<007>$tra ho$pitalio<006> de$ignabũt com
po$ition\~e: extremi duo $pect@bũt itinera uer$ura<006>. Gradus $pecta
culo<006> ubi $ub$ellia cõponantur gradus ne minus alti $int palmo
pede & digitis $ex: Latitudines eo<007>ũ ne plus pedes. ii. $emis: ne mi
nus pedes. ii. con$tituantur.</p>
<p #>De tecto porticus theatri.</p>
<p #>Ectum porticus quod futurũ e$t in $umma gradatiõe cũ
t#$cœne altitudine libratũ per$piciat{ur}: ideo {quis} uox cre$cens
#equaliter ad $ũmas gradationes & tectũ perueniat. nan{que}
$i non $uerit equaie quo minus fuerit altũ uox prcripiet{ur} ad eam
altitudin\~e quã perueniet primo. Orche$tra inter gradus imos qd
diametron habuerit eius $exta pars $umat{ur}: & in cornibus utrũ{que}
aditus eius men$ure perp\~ediculũ: interiores $edes \~pcidant{ur}: & quæ
\~pci$io fuerit: ibi con$tituant{ur} itine<006> $upercilia. Ita enim $atis a@t<007>tu
dinem habebũt eo<006> cõ$ormationes: Scœnæ lõgitudo ad orche$t<007>e
diametrõ duplex debet f<007>eri. Podii altitudo ab l<007>bram\~eto pulpiti
cum corona & ly$<007> duodecim orche$tre diametris $upra podium co
lumne cum capitulis & $piris alte quarta parte eiu$dem diametri.
Epi$tilia & ornam\~eta ea<006> columna<006> altitudinis quinta parte. Plu
teum in$uper cũ unda & corona inferioris pulpiti dimidia parte:
$upra id pluteum colũnæ quarta parte minore altitudĩe $unt <009> <007>n
feriores epi$tilia & ornam\~eta ea<006> colũna<006> quinta parte. Item $<007> ter
tia epi$cœnos futura erit media ĩ pluteũ $ummũ $<007>t dimidia parte
columne $umme mediana<006> minus alte $int quarta parte. Epi$tilia
cum coronis ea<006> colũnarum item habeant altitudinis quintã par
tem. Nec tñ in oibus theatris $ymmetrie ad o\~es rationel & @ffe<?>ctur
po$$unt: $ed oportet architectũ aĩadũertere quibus rõnibus nece$$e
$it $equi $ymmetriam: & quibus <030>portionibus ad loci natu<007> ã aut
magnitudin\~e operis tem<002>ari: $unt enim res quas & in pu$illo & ĩ
magno theatro nece$$e e$t ead\~e magnitudie fieri propter u$um uti
gradus diazumata pluteos itine@a a$cen$u$ pulpita tribunalia & $i
@i qua alia intercurrunt ex quibus nece$$itas cogit di$cedere a $ym
metria ne impediatur u$us. Nõ minus $iqua exiguitas copiarum

<pb>
@de$t marmoris materiæ reliqua<006>{que} rerũ que parant{ur} in opere defu
erint paulũ de@@ere auoadiicere dũ id ne nimiũ impro<?>be fiat. S@d
cũ $en$u nõ eritalienũ. Hocant\~e erit $i architectus erit u$u peritus
preterea in genio mobili $olertia{que} nõ fuerit uiduatus. Ip$e autem
$cœne habent rõne$ explicatas ita uti medie ualue ornatus habcãt
aulæ regiæ dextera ac $iniftra ho$pitalia. Secũdum aut\~e $patia ad
ornatus cõparata: que loca græci pcriactu$ dicũt ab co {quis} machine
$unt in hiis locis uar$atiles trigonos habentes in $ingula tres $p\~es
ornationis. \~q cũ aut fabula<006> mutationes $unt future $eu deorum
aduentus cũ tonitribus repentinis uer$ent{ur} mutent{que} $peti\~e orna
tionis in frontes. Secũdum ea loca uer$uræ $unt procurr\~etes \~q a<?>fli
ciũt una a foro altera a peregre aditus in $cœna.</p>
<p #>De Tribus Scœna<006> Generibus.</p>
<p #>Enera autem $unt $cœna<006> tria unũ quod dicit{ur} tragicum
g#Alterũ comicũ. Tertiũ $atyricũ. Ho<006> autem ornatus in
#ter $e di$$imiles $ũt. di$par<007>{que} rõne. {quis} tragicæ deformant{ur}
colũnis & fa$tigiis $ignis reliqui${que} regalibu@ rebus. Comicæ aut\~e
ædifitio<006> priuato<006> & meniano<006> habent $peti\~e <030>fectu${que} fene$tris
di$po$itos imitatiõe cõium ædifitio<006> rõnibus. Satiricæ uero ornã
tur arbobus $pelũcis mõtibus reliqui${que} agre$tibus rebus in top@
<ul st>edi</ul> $p\~em defor<?>mati. In greco<006> theatris nõ omnia ii$dem <007>õnibus
$unt facienda. {quis} primũ <007>n ima circinatione utin latino trigono<006>
\~qtuor in eo quadrato<006> triũ anguli circinationis lineã tangunt &
cuius quadrati latus e$t <030>ximũ $cœne pr@hendit curuaturam præ
cirtin@tiõis ea regione de$ignat{ur} fin<007>tio <030>$cenii & ab ea regione ad
extremã circination\~e curuature paralellos linea de$ignat{ur}: i \~q cõ$ti
tuit{ur} frons $cœne: per cent<007>ũ{que} orche$tre <030>$cenii regiõe paralellos li
nea de$cribit{ur} & \~q $ecat circinatiões: lineas dextra ac $ini$tra. In cor
nibus hemicli centra de$ignant{ur}: & circino collocato ĩ dexrra ab in
teruallo $ini$tro circumagat{ur} circinatio ad pro$cœnii dextrã part\~e.
ita tribus centris hac de$criptione amplio@\~e hab\~et. item centro col
locato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circumagit{ur} ad <030>$@œ
nii dextram partem: orche$tram græci & $cœnã rece$$ior\~e minore{que}
latitudine pulpitũ quod longion appellant: ideo {quis} eos tragici &

<pb>
comici actores in $cœna pèragũt. Reliqui aũt artifices $uas per or
che$trã pre$tant actione$. ita{que} ex co $cœnici & h<gap>elici græce $epa
ratim nominant{ur}. Eius loci altitudo nõ minus debet e$$e pedũ. x.
non plus. xii. Gradationes $cala<006> inter cuneos & $edes cõtra \~qdra
to<006> angulos dirigant{ur} ad primã præcinctionem a precinctiõe ĩter
eas item medie dirigãtur & ad fũmam quoti\~es præcingunt{ur} altero
tãto $emper amplificant{ur}. Cum hec omnia $ũma cura $olertia{que} ex
plicata $int. Tunc etiã dilig\~etiu$ e$t aĩaduertendum, uti electus lo
cus in quo leniter applicer $e uox. Ne{que} repul$a re$iliens incertas
auribus referat $ingnificationes. Sunt enim nõnulli loci naturali
tet impedientes uocis motus: uti di$$onãtes qui græce dicunt{ur} cati
contes. Circum$onãtes qui apud eos nominãtur periecontes: item
re$onãtes qui dicunt{ur} anticontes. Cõ$onãte${que} quos appellant $ine
contes. Di$$onãtes $untin quibus uox prima cũ e$t elata in latitu
din\~e offen$a $uperioribus $olidis corporibus repul$a{que} ræ$ili\~es in
unũ opprimit in$equ\~etis uocis elation\~e. Circum$onãtes autern in
quibus circũuagãdo coacta exoluens in medio $ine extremis ca$i
bus $onans ibi extinguit{ur} incerta uerborũ $ignificatiõe. Re$onãtes
uero in quibus cum in$olido tactu percu$$a re$iliant imagines ex
prim\~edo noui$$imos ca$us duplices $aciunt auditu. item con$onã
tes $unt in quibus ab imis auxiliata cum increm\~eto $candens egre
dit{ur} ad aures di$erta uerbo<006> claritate: ita $i in loco<006> electiõe fuerit
diligens aĩaduer$io: em\~edatus erit prudentia ad utilitat\~e in theatis
uocis effectus. Forma<006> aũt de$criptiões inter $e di$criminibus his
erunt notatæ: ita quæ ex \~qdracis de$ignant{ur} greco<006> habeãt u$us: la
t@ne raris lateribus trigono<006>: ita his $criptionibus <029> uoluerit uti:
@mendatas efficiet theatrorum perfectiones.</p>
<p #>De porticibus po$t $cœnam</p>
<p #>O$t $cœnã porticus $unt cõ$titu\~ede: uti cũ hymbres rep\~e
P#tini ludos interpellauerint: habeat populus quo $e recip@
#at ex theatro choragia{que} laxamcntũ habeat ad cõparandũ
uti $unt porticus pompeianæ. Item{que} athenis porticus heumenici
patri${que} Liberi phanũ: exeuntibus e theatro $ini$tra parte odeũ q<001>
<pb>
Themi$tocles columnis laptdeis di$po$itis nauiũ malis & ant\~enis
& $poliis per$icis pertexit: idem aũt inc\~e$um mitridatico bello rex
Ariobarzanes re$tituit: Smyrnæ Syratoiceũ trallibus porticus ex
utra{que} parte: ut $cœne $upra $tadiũ: ceteri${que} ciuitatibus \~q dilig\~etio
res habuerũt architectos: circa theatra $unt porticus & ambulatio
nes: que uident{ur} ita oportere collocari uti duplices $int: habeant{que}
exteriores colũnas doricas cũ epi$tiliis & ornam\~etis ex tõnemodu
lationis perfectas. Latitudines aũt ea<006> ita oportere $ieri uident{ur} uti
quantæ altitudine colũne fuerint exteriores tantam latitudin\~e ha
beant ab in$eriore parte columna<006> extrema <gap> medias: & a medi
anis ad parietes qui circumcludunt porticus ambulatiões. Media
næ autem columne quita parte altiores $int <009> æxteriores: $ed aut io
nico aut corinthio genere deforment{ur}. Colũna<006> autem proportio
nes & $ymmetrie non erunt ii$dem ratiõibus quibus in ædibus $a
cris $crip$i. aliã enim in deorum templis debent habere grauitat\~e:
aliam in porticibus & ceteris operibu$i$u beilitat\~e: Ita{que} $<007> dorici ge
neris erunt columnæ. dimetiantur ea<006> altitudines cum capitulis i
partes. xv. & ex eis partibus una con$tituat{ur} & fiat modulus ad cu
ius moduli rõnem omnis operis erit explicatio: & i primo colum
ne cra$$itudo fiat duo<006> modulo<006>: inte columniũ quin{que} & modu
li dimidia parte: altitudo colũne preter capitulum. xiiii. modulo<006>
capituli altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorum &
moduli $extæ partis: cæteri operis modulationes uti in ædibus $a
cris in libro quarto $eriptũ e$t ita perficiãtur. Sin autem ionicæ co
lumnæ fient $capus præter $piram & capitulum i octo partes & di
midiã part\~e diuidatur & ex his cra$$itudini columne detur cũ plin
tho dimidia cra$$<007>tudine cõ$tituat{ur}. Capituli ratio fiat uti in. iii. li
bro e$t demon$tratum: Si corinthia erit: $capu$ & $pira uti in ioni
ca: Capitulum autem quemadmodum in quarto libro e$t $criptũ
ita habeant ratiõem. Stilobati${que} adiectio quæ fit per $cabellos in
partes ex de$criptione quæ e$t de$cripta $upra in libro. iii. $umatur
Epi$tilia coronæ cætera{que} omnia ad columnarum rationem ex $cri
ptis uoluminũ $uperio<006> explicentur: media uero $patia quæerunt
$ub diuo inter porticus adornanda: uiribus uidentur: {quis} hypætræ

<pb>
ambulationes hñt magnã $alubritat\~e & primum oculo<006>: {quis} ex ui
ribus $ubtilis & extenuatus aer <030>pter motion\~e corporis in fluens
perliniat $p\~em: & ita auferens ex oculis humor\~e cra$$ũ aciem tenu\~e
& acutam $p\~em relinquit. Pret@@a cum corpus motionibus in am
bulatione cale$cit humores ex membris aer exug@do imminuit ple
nitates extenuat{que} di$$ipando {quis} plus ine$t <009> corpus põt $u$tinere.
hoc aũt ita e$$e ex eo licet aiaduertere {quis} $ub tectis cum $int aqua<006>
fontes aut etiam $ub terra paluftris abundantia: ex his nullus $ur
git humor nebulo$us: $ed in apertis hipetri${que} locis cum $ol oriens
uapore tan gat mundũ ex humidis & abundantius excitat humo
& cõglobatos in altirudin\~e tollit. E<007>go $t ita uidet{ur} uti in hipetris
locis ab aere humores ex corporibus exugant{ur} mole$tiores qu\~ead
modũ ex terra per nebulas uident{ur}: non puto dubiũ e$$e quin am
pli$$imas & ornati$$imas $ub diuo hipetri${que} collocari oporteat in
ciuitatibus ambulatiões. He aũt uti $int $emp $icce & nõ luto$e $ic
erit faciendũ: fodiant{ur} & exinaniant{ur} <009> aiti$$ime: dextra ac $ini$tra
$tructiles cloace fiant. In{que} ea<006> parietibus <029> ad ambulation\~e $pect
auerint tubuli in$truant{ur} inclinati fa$tigio in cloacis: his perfectis
compleantur ea loca carbombus: deinde in$uper $abulone: hæ am
bulationes $ternant{ur} & exequentur: ita <030>pter carbonũ naturalem
raritat\~e & tubulorũ in cloacas in$tructionem excipient{ur} aquarum
abundantie: & ita $icce & fine humore perfecte fuerint ambulatio/
nes. Preterea i his operibus the$auri $unt ciuitatibus in nece$$ariis
rebus a maioribus cõ$tituti. In conclu$iõibus eni reliqui o\~es $unt
faciliores apparatos <009> ligno<006>. Sal eni facile ance importat{ur}: frum\~e
ta publice priuatim{que} expeditius congerunt{ur}: $i de$it oleribus: car
ne $eu leguminibus defendat{ur}. Aquæ fo$$uris puteorũ: & de cœlo
rep\~etinis tempe$tatibus ex tegulis excipiunt{ur}. De lignatione \~q ma
xime nece$$aria e$t ad cibum excoqu\~edũ difficilis & mole$ta e$t ap
paratio {quis} & tarde cõportat{ur}: & plus con$umit{ur} in eiu$modi tempo
ribus. tunc he ambulationes aperiunt{ur} & men$ure tributim $ingu
lis capitibus de$ignantur: ita duas res egregias hipetre ambulatio
nes præ$tant. Vnam in pace $alubritatis: Alteram in bello $alutis
Ergo his rationibus ambulationũ explicationes non $olum po$t

<pb>
$cœnam theatri $ed etiã oium deo<006> templis effecte magna$ ciuitati
bus præ$tare poterũt utilitates. q\~m het nobis $atis uident{ur} e$$e ex
po$ita nunc in$equentur balnea<006> di$po$itionũ demon$trationes.</p>
<p #>De balnea<006> di$politionibus & partibus.</p>
<p #>Rimũ eligendus locus e$t <009> calidi$$imus id e$t auer$us a
p#$eptemtrione & aquilone: ip$a aũr caldaria tepidaria{que} lu
#men habeãt ab occid\~ete hyberno. Sin aũt natura loci im
pedierit: uti{que} a meridie: {quis} maxime t\~epus lauandi a meridiano ad
ue$perum e$t cõ$titutũ. Et item e$t aiaduertendũ uti caldaria mulie
bria uirilia{que} coniuncta: & in ii$dem regionibus $int collocata. Sie
eni efficiet{ur} ut in ua$ariis & hypocau$tis cõis $it u$us eo<006> utri${que}.
Aena $upra hypocau$tũ tria $unt cõpon\~eda: unũ caldariũ: alte<006> te
pidariũ: tertiũ frigidarium: & ita collocãda: uti ex tepidario in cal
dariũ quantũ aque calide exierit influat de frigidario in tepidariũ
ad eund\~e modum te$tudines aquæ alueo<006> ex cõi hipocau$i calefa
cient{ur}. Su$pen$ure caldario<006> ita $unt faciende ut primũ $e$quidali
bus tegulis $olum $ternat{ur} inclinatũ ad hypocau$tũ uti pila cum
mittat{ur} non po$$it intro re$i$tete: $ed r@@ius redeat ad \~pfurnium: ip
$a per $eita flãma facilius pe, uagabitur $ub $u$pen$ione. Supra{que}
laterculis be$$alibus pilæ $truant{ur}. Ita di$po$ite uti bipedales tegu
le po$$int $upra e$$e collocate: altitudin\~e aũt pilæ habeant pedum
duo<006>. he{que} $truant{ur} argilla cum capillo $ubacta: $upra{que} collocent{ur}
tegule bipedales \~q $u$tineant pauimentũ. Concameratiões uero $i
ex $tructura facte fuerint: erunt utiliores. Sin aũt contignatiões fu
erint figulinum opus $ubiiciatur: $ed hoc ita erit faciundũ tegule
le $erreæ aut arcus fiant: hæ{que} uncinis ferreis ad cõtignationem $u
$pendãtur <009> creberrimis: hæ{que} tegule $iue arcus ita di$ponant{ur}: ut
tegule $ine marginibus $edere in duabu$ inuehi{que} po$$int: & ita to
te concamerationes in ferro nitentes $int perfecte: earum{que} camera
rum $uperiora coagmenta ex argilla cum capillo $ubacta linian/
tur. Intereor autem pars que ad pauim\~ecum $pectat te$ta cum cal
ce trulli$$etur. Deinde opere albario $iue tectorio poliatur. Ne{que} ca
meræ in caldariis $i duplices factæ fuerint melior\~e habebũt u$um.
Nõ enim uapore humor corrumpere poterit materiem cõtignatio

<pb>
nis: $ed inter duas cameras uagabitur. Magnitudines aũt balnea<006>
uident{ur} fieri pro copia hoim: $int ita cõpo$ite: quanta lõgitudo fu
erit tertia dempta, ´latitudo $it preter $cholã labri & aluei. lab<007>ũ uti
{que} $ub lumine faci\~edum uidet{ur}: ne $tantes circũ $uis umbris ob$cu
rent luc\~e. Scolas aũt labro<006> ita fieri oportet $patio$as ut cũ priores
occupauerit loca: circũ$pectantes reliqui recte $tare po$$int. Aluei
aut\~e latitudo inter parietem & pluteũ ne minus $it pedes $enos. ut
gradus in$erior inde auferat & puluinus duos pedes. Laconicum
$udatiõe${que} $unt cõiungende tepidario. hæ{que} <009> late fuerint tantã al
titudin\~e habeãt ad unã curuaturam hemi$perii. mediũ{que} lumen in
hemi$perio relinquat{ur}: Ex eo{que} clypeũ æneũ catenis pendeant: <002> cu
ius reductiões: & dimi$$iones perficiet{ur} $udatiõis t<002>atura: ip$um{que}
ad circinum fieri oportere uidet{ur}: ut equaliter a mcd<007>o flãme uapo
ri${que} uis per curuature totundationes peruagetur.</p>
<p #>De pale$trarum ædificatione & $ixtis.</p>
<p #>Vnc mihi uidet{ur} tamet$i nõ $int italicæ cõ$uetudines: pa
n#le$tra<006> ædificatiões trade\~r explicate & qu\~eadmodũ apud
#græcos con$tituant{ur} mon$trate. Cõ$tituant{ur} aũtin tribu$
porticibus exædre $patio$e hñtes $edes i quibus philo$ophi rheto
re${que} ac reliqui qui $tudiis delectent{ur} $edentes di$putare po$$int. In
pale$tris peri$tilia quadrata $iue oblonga ita $unt faci\~eda uti duo
rum $tadio<006> habeant amhulatiõis circuitionem: q<001> græci uocant
diaulã ex quibus tres porticus $implices di$penant{ur}: quarta{que} que
ad meridianas regiones e$t cõuer$a duplex: uti cum t\~epe$tates uen
to$e $int non po$$it a$pergo in interior\~e part\~e peruenire. In duplici
aũt porticu collocent{ur} hæc membra ephœbeum in medio hoc aũ@
en exedra ampli$$ima cum $edibus tertia lõgior $it <009> lata. $ub dex
tro coriceum. Deinde <030>xie cõni$terium a cõni$terio inuer$ura por
ticus frigida lauatio quã græci litron uocitant: ad $ini$tram ephœ
bei cleothe$ium: proxime autem cleothe$ium $rigidarium: ab eo{que}
iter in propigneum inuer$ura porticus: proxima autem intror$us
e regione frigidarii collocetur cõcamerata $udatio longitudine du/
plex quam latitudine: habeat in uer$uris ex una parte laconi cum
ad eund\~e modum uti $upra $criptum e$t compo$itum ex aduer$o

<pb>
@accnici caldã $auation\~e. In pal@$tra peri$tilia qu\~eadmodunt f<gap>
$criptũ c$t ica debent e$$e per@cte di$tributa. extra aut\~e d<007>$ponant@
porticus tœs. Vna ex peri$tilio exeuntibus: Due dextra ac $<007>ni$tra
$tadiate. ex quibus una que $pectauerit ad feptem trion\~e p@@$iciat{ur}
duplex ampli$$ima latitudine. hltera $implex ita facta uti in parti
bus quæ fuerint circa parietes & \~q erunt ad colũnas margines ba
beant uti $emitas nõ minus pedum denũ: med<007>um{que} excauatũ uti
gradus $int in de$c\~e$u marginibus $e$quiped\~e ad planitiem: \~q pla
nities $it nõ minus pedes. xii. ita qui ue$titi ambulau@@iot ci<007>cum
in marginibus non impedient{ur} a cunctis $e exercent<007>bus. hec a<gap>
porticul x<007>$tos apud græcos uocitatur: {quis} athl@te per hyberna te<gap>
pora in tectis $tadiis exercent{ur}: Faciũda autem xi$ta $ic u<007>dent{ur}: <gap>
l<007>nt inter duas porticus $ilue aut platanona: & in his perficiantue,
<007>ntera bo es an<007>bulatiões: ibi{que} ex ope: e$ignino $t@t<007>ones. Pro<gap>
aũt x<007>$tum & duplic\~e porticũ de$<007>gnent{ur}. Hipetre an<007>bulauõts <gap>
græ: i perad<007>omidas no$tri xi$ta appellãt. in quas per hiem\~e ex xi
$to $ereno cœlo athletæ prodeũtes exercent{ur}. Po$t x<007>$tũ aute $tadiũ
ita $iguratũ ut po$$int hominũ copie cũ laxamento athletas ce@tau
tes $pr\~eta. e \~q in mœnibus neca$$atia uidebantur e$$e ut apte d<007>$po
nantur per$crip$i.</p>
<p #>De portubus & $tructuris in aqua f<007>ciendis.<gap> </p>
<p #>Eoportunitate aũt portuũ nõ e$t pretermitt@@dũ: $ed nõ
d#quibus <007>õnibus tueant{ur} naues i his ab temp@$tatibus ex
#plicandũ: Hi aũt naturaliter $i $int bene po$iti habeant{que}
acroteria $iue promõtoria <030>curr\~etia: ex qu<007>bus intror$us curuatu
re $iue uer$ure ex loci natura fuerint conformate maximas utilital
tes u<007>dentur habere. Circum enim porticus $iue naualia $unt faci\~e,
da $iue ex porticibus aditus emporia turre${que} ex utra{que} parte collo
cande. ex quibus catenæ traduci per machinas po$$int: Sin autem
nõ naturaliter locum ne{que} idoneum ad tuendas ab tempe$tatibus
naues habuerimus ita uidet@@ e$$e faci\~edum: uti $i nulium flum\~e
in his locis impedierit. Sed erit ex una parte $tatio: tunc ex altera
parte $tructuris $iue aggeribus expediantur progre$$us: & ita con
firmande portuum conclu$iones: He aũt $tructure \~q in aqua $unt
<pb>
future uident{ur} $ic e$$e faciendæ uti portet{ur} puluis a regiõibus quæ
$unt a cumis cõtinuate ad promontoriũ mineruæ: hi${que} mi$ceant{ur}
uti in mortario duo ad unum re$pondeãt. Deinde tunc in eo loco
<029> de$initus erit arcæ $tipitibus robu$tis & catenis inclu$e in aquã
demittendæ: de$tinãde{que} firmiter. Deinde interea ex tran$tilis infe
rior pars $ub aqua exequanda & purgãda & cementi$ ex mortario
materia mixta qu\~eadmodũ $upra $eriptũ e$t ibi cõgerendo: dein de
tõpleatur $tructuræ $patiũ quod fuerit inter arcas. hoc aut\~e minus
naturale hñt ea loca que $upra $eripta $ũt. Sin aũt <030>pter fluctus &
impetus aperti pelagi de$tinatas arcas nõ potuerũt continere: tune
ab ip$a terra $ine crepidine puluinus <004> firmi$$ime $truat{ur}. i${que} pul
uinus exequata $truat{ur} planitie minus <004> dimidie partis. Rel<007>quũ
qd e$t <030>xime litus proclinatũ latus habeat deinde ad ip$am aquã
& latera puluino circiter $e$<029>pedales margines $truant{ur} æquilibres
ex planitie que $upra $cripta e$t. tunc proclinatio ea impleat{ur} hare
na: & exequet{ur} cũ margine & planitie puluini. Deinde in$uper cam
exequatiõe pila <004> magna cõ$tituta fuerit ibi $truat{ur}: ea{que} cũ erit ex
tructa relinquat{ur} ne minus duos men$es ut $icce$eat. Tunc aũt $ue
cidat{ur} margo \~q $u$tinet harenã: ita harena fluctibus $ub: uta ef$ici
et in mare pile precipitation\~e: hac rõne quotien$cun{que} opus $uerie
in aquã poterit e$$e progre$$us. In quibus aũt locis puluis non @@
$citur his rõni<?>bus erit faciendũ: uti arcæ duplices relatis tabulis &
eatenis colligate in eõ loco qui finitus erit con$tituant{ur}: & inter de
$tinas creta merõibus ex ulua palu$tri factis calcetur: cũ ita bñ cal
catum & <004> den$i$$ime fuerit: tunc cocleis rotis timpanis collocatis
locus qui in ea $eptione finitus erit exinaniatur $iccetur{que} & ibi in
ter $eptiones fundamenta $odiantur: $i terrena erunt u${que} ad $olidũ
craffiora <004> murus qui $upra futurus erit: exinaniatur $<007>ccetur{que} &
ftructura ex cementis: calce: & harena cõpleatur. Sin aũt mollis lo
cus erit palis u$tulatis alneis aut oleaginis cõfigat{ur} & carbonibus
cõpleatur qu\~eadmodũ in theatrorũ &<?> muri fundationibus e$t $e: i
ptum: Deinde tunc quadrato $axo mu<007>@s ducatur iuncturis <004> lõ
gi$$imis uti maxime medit lapides coagmentis contineantur. Tũc
oui locus erit inter murum ruderatiõe$ine $tructura cõpleatur: ita

<pb>
erit uti po$$it turris in$uper ædificari: His perfectis Naualiorũ ea
erit ratio: ut con$c<?>ituant{ur} $pectantia maxime ad $ept\~etrion\~e. Nam
meridianæ regiones <030>pter æ$tus cariem: tineã: teredines: reliqua{que}
be$tia<006> nocentium genera procreant: alendo{que} con$eruãt. Ea{que} ædi
ficia minime $unt materianda propter incendia. De magnitudini
bus autem finitio nulla debet e$$e $ed faciunda ad maximũ nauiũ
modum: uti & $i maiores naues $ubducte fuerint habeant cu laxa
mento ibi collocatiõem: \~q nece$$aria ad utilitat\~e ciuitatum & pub
lico<006> locorum $uccurrere mihi potuerunt qu\~eadmodum con$titu
antur & perficiantur in hoc uolumine $crip$i. Priuatorũ anũt ædi
ficio<006> utilitates & eo<006> $ymmetrias in $equ\~eti uolumine rõcinabor</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER SEXTVS. IN
QVO RATIOCINATVR DE PRIVAT ORVM
AEDIFICIORVM VTILIT ATIBVS ET SYMME
TRHS.</h>
<p #>Ri$tippus philo$ophus $ocraticus naufragio cum
#eiectus ad Rhodien$ium littus aiaduerti$le geome
a#trica $chemata de$eripta exclamaui$$e ad comites ita
#dicit{ur}. bene $peremus hoium. n. uc$tigia uideo. Sta
#tim{que} in oppidũ Rhodum contendit: & recta gym
na$ium deuenit. Ibi{que} de philo$ophia di$putãs muneribus e$t do
natus: ut non tantũ $e ornaret: $ed etiam eis qui una fuerant ue$ti
tũ & cetera quæ opus e$$ent ad uictũ præ$taret. Cũ aũt eius comi
tes in patriam reuerti uolui$$ent: interrogarent{que} eũ <029>d nam uellet
domũ renũctiari. Tunc ita mandauit d<007>cere: eiu$modi po$$e$$iões
& uiatica l<007>beris oportere parari \~q etiã e naufragio una po$$\~et ena
tare: nã{que} ea uera præ$<007>dia $unt uitæ: <029>bus ne{que} fortunæ tempe$tas
iniqua ne{que} publicaum rerum mutatio. ne{que} belli u@$tatio pote$t
nocere. non minus etiam $ententiam augendo theophra$tus: Hor
tandodoctos potius e$$e <004> pecuniæ cõ$identes ita ponit. Doctum
ex omnibus $olum ne{que} in alienis loci$ peregrinum. ne{que} ami$$is fa
miliaribus & nece$$ariis inopem amico<006>. Sed in omni ciuitate e$$e
ciuem; diff<007>ciie${que} fortunæ $ine cimore po$$e de$picere ca$us. At qui

<pb>
non doctrina<006> $ed felicitatis \~p$idiis $e putaret e$$e uallatũ: labidis
itineribus uadent\~e nõ $tabili $ed infirma cõflictari uita. Epicurus
uero non di$$imiliter ait: Pauca $apicntibus fortunã tribuere. Que
aut\~e maxima & nece$$aria $unt animi menti${que} cogitationibus gu
bernari: Hec ita e$$e plures philo$ophi dixerũt nõ minus poete <029>
anti\~qs comedias græce $crip$erunt: & ea$dem $ñias uer$<007>bus in $coc
na pronuntiauerũt. ut Euchrates. Chionides. Ari$tophanes. maxi
me etiã cum his alexis qui athenien$es ait ideo oportere laudari: {quis}
omniũ grecorum leges cogunt parentes ali a liberis athenien$ium
non o\~es ni$i eos qui liberis artibus erudi$$ent. Omnia eni munera
fortune cum dant{ur} ab ea facillime adimuntur. Di$cipline uero con
iuncte cum animis nullo tempore deficiunt: $ed permanent $tabili
ter ad $ummũ exitum uitæ, ita{que} ego maximas infinita${que} parenti
bus habeo at{que} ago g\~ras:{quis} athenien$iũ leg\~e probãtes me arte cru
diendũ curauerũt & ea \~q non pote$t e$$e <030>bata $ine litteratura: En
ciclio{que} doctrina<006> oium di$ciplina. Cũ ergo & parentũ cura & pre
ceptorũ doctrinis auctas haber\~e copias di$ciplinarum philologis
& philotechnis rebus comentariorũ{que} $cripturis me delect<007>ns: cas
po$$e$$iones aio paraui: e quibus hec e$t fructuũ $umma: nullam
plus habendi nece$$itat\~e eam{que} e$$e <030>prietat\~e diuitiarum maxime
nihil de$iderare: $ed forte nõnulli hec leuia iudicantes putant eos
e$$e tantum $apientes qui pecunia $unt copio$i: ita{que} pleri{que} ad id
<030>po$itum contend\~etes audacia adhibita cum diuitiis etiã notitiã
$unt cõ$ecuti. Ego aũt Cæ$ar non ad pecuniam parandã ex arte de
di $tudium: $ed potiu$ tenuitat\~e cum bona fama: <004> abundantiam
cum infamia $equendam probaui. ideo notitie parum e$t a$$ecuta
Sed tam\~e his uoluminibus æditis ut $pero po$teris etiã ero notu$
Ne{que} e$t mirandũ {quis} ita pluribu$ $im ignotus: tæteri architecti ro
gant & ambiunt ut architectent{ur}: mihi aũt a \~pceptoribus e$t tradi
tum rogatum non rogant\~e oportere $u$cipe<007>e curam {quis} ingenuus
color mouet{ur} pudore petendo rem $u$cipiendã nam bñficiũ dantes
accipientes ambiuntur. Quid enim putemus $u$picari: qui roget{ur}
de patrimonio $umptus faciendos cõmitte\~r gratie petentis: ni$i pe
de compendii{que} eius cau$a iudicer faciendum. ita{que} maiores primũ

<pb>
a genere <030>badsopa tradebãt architectis: deinde \~qrebãt $i hone$te
e$$ent educati ingenuo pudori nõ audaciæ <030>teruitatis cõmitt\~edũ
iudicantes. ip$i autem artifices nõ erudiebant ni$i $uos liberos aut
cognatos: & eos uiros bonos in$tituebãt: quibus tantarum rerum
$idei pecuniæ $ine dubitatione permitterent{ur}. Cum aũt aiaduerto
ab ïndoctis & imperitis tante di$ciplie magnitudin\~e iactari: & ab
his qui non modo archiæcture $ed oino ne fabrice quid\~e notitiam
habent non po$$um nõ faudare patreffamilias eos qui litteraturæ
fidutia confirmati per $e ædificamtes ita iudicant $i imperitis $<007>t cõ
mittendũ tip$os potius digniores e$$e ad $uam uoluntat\~e <004> ad alie
nam pecunie con$umere $ummã. ita{que} nemo artem ullam aliam co
natur domi facere uti $utrinam: uel fullonicam: aut ex cæteris que
$unt fac<007>liores: ni$i architectura<006>. ideo {quis} qui profitent{ur} nõ arte ue
ta $ed $al$o nominant{ur} architecti. Quas ob res corpus architecture
@õne${que}eius putaui diligenti$$ime cõ$cribendas opinãs id munus
oibus gentibus non ingratum futurum. igitur cum in quinto de
oportunitate cõmuniũ operum der$crip$i: in hoc uolumine priua
corum ædificio<006> rõtinãtes & cõmen$us $ymmetriarum explicabo
#De natura regionum coeli ad quas ædi$icia
#d<007>$pon\~eda: & quid hœ in hoibus efficiant.</p>
<p #>Ec aut\~e ita erunt recte di$po$ita: $i primo aiaduer$um fue
h#rit <029>bus regiõibus: aut <029>bus inclinationibus mundi cõ
#$tituant{ur} nan{que} aliter ægyp@@chi$pania: nõ eod\~e modo põ
to di$$imiliter Rome: item cæteris terra<006> & regionũ <030>prietatibus
oportere uident{ur} cõ$titui genera ædi$$cio<006>: {quis} alia parte $olis cur$u
premitur terraialia longe ab eo di$tat. aliz per medium temperat{ur}:
igitur uti con$titutio mundi ad terræ $patiũ inclinatione $<007>gniferi
circuli & $olis cur$u di$paribus qualitatibus naturaliter e$t collo
cata: & ad cund\~e modũ & ad regionum: rõnes cœli{que} uarietates ui
dent{ur} ædif<007>cio<007>ũ debere dirigi collocationes: $ub $eptem trione ædi
f<007>cia te$tudinata & maxime cõclu$a & non patentia: fed cõner $a ad
nalidas partes oportere $ieri uid\~etur: cõtra aũt $ub impetu $edis me
tidianis regionibus {quis} premunt{ur} a calore patentiora comuer$a{que} ad
$eptemtrionem & aquilon\~e $unt faciunda. ita {que} ultro naturadedit

<pb>
regiõibus ad eund\~e modũ tempari qu\~eadmodũ tœlũ e$t ad iclina
tiões mũdi collocatũ. Hec aũt ex natura re<006> $unt aiaduert\~eda. & cõ
$i deranda at{que} etiam ex membris corporibuf{que} g\~etium ob$eruãda
nam{que} $ol quibus locis mediocriter profundit calores in his con$er
uat corpora tempata. Que{que} <030>xime currendo deflagrat eripit exu
rendo temperaturam humoris. Contra uero refrigeratis regiõibus
{quis} ab$unt a meridie longe nõ exhanrit{ur} a caloribus humor: $ed ex
cœlo ro$cidus aerin corpora fundens humor\~e efficit ampliorcs cor
poraturas uoci${que} $onituo grauiores. ex eo quo{que} $ub $ept\~etriõibu$
nutriunt{ur} gentes imanibus corporibus candidis coloribus directo
capillo & rufo: oculis ce$iis: $anguine multo ab humori$ plenitate
cæli{que} refrigerationibus $unt con$ormati: Qui aut\~e $unt <030>ximi ad
axem meridianũ $ubiecti $olis cur$ui breuioribus corporibus: co
lore fu$co: cri$po capillo: oculis nigris: cruribus ualidis: $anguine
exiguo $olis impetu perficiunt{ur}. ita{que} & propter $anguinis exigu@
tem timidiores $unt ferro re$i$tere: $ed ardores & febres $u$tinent $i
ne timor {quis} nutrita $unt co<006> membra cum feruore. ita{que} corpora \~q
na$cũtur $ub $ept\~etriõe a $ebri $unt timidiora & imbecilla. Sangui
nis aũt abundantia ferro re$i$tunt $ine timore. Non minus $onus
uocis in generibus gent<007>ũ di$pares & uarias habet \~qlitates ideo {quis}
terminatio ori\~etis & occid\~etis circa terræ librationem: qua diuidi
tur pars $uperior & inferior mundi: uidet{ur} habere libratã naturali
modo circuitionem: quam et@ã mathematici orizonta dicunt. igit{ur}
cum id habemus cent<006> aio $u$tinentes a labro qd e$t in regione $e
ptentrionali linea traiecta <gap> id quod e$t $upra meridianũ axem:
ab eo{que} alterã obliquam in altitudinem ad $ummũ cardinem qui
e$t po$t $tellas $eptentrionũ $ine dubitatione aiaduertimus ex eo
e$$e $chema trigonii mundi uti organi: quam $ambucen græci di
cunt. Ita{que} quod e$t $patium <030>ximũ imo cardini ab axis linea in
meridianis finibus $ub co loco que $unt nationes propter breuita
tern altertudinis ad mũdum $on<007>tum uoci$ faciunt tenuem & acu
ti$$imũ: uti in organo chorda: quæ e$t proxima angulo. Secũdũ
eam artem reli{que} ad mediam gram remi$tioribus efficiunt in natio
nibus $ono<006> cantiones. item a medio in ordinem cre$cendo ad ex
<pb>
tremos $eptentriones $ub altitudine cœli nationũ $piritus $onitu
grauiori a natura rerum exprimitur. ita uidetur mundi cõceptio
tota propter inclination\~e cõ$onanti$$ime per $olis temperaturã ad
harmoniam e$$e compo$ita. Igitur que natiões $unt inter axis me
ridiani cardinem ad $eptentrionalis media po$ite uti in diagrãma
te mu$ico medianæ uocis habeat $onitum in $ermone: que{que} pro
gredientes ad $eptentrion\~e $unt nationes {quis} altiores habent d<007>$tã
tias ad mundum $pũs uocis habentes humorerepul$os ad hypa
tos & pro$lambanomenos a natura rerũ $onitu grauiore cogun\~e
uti eadem ratione medium progredi\~etibus a<?>d meridiem g\~eres pa
raneta<006>: quæ acuti$$imam $onitus uocis p@@ficiunt tenuitat\~e. hoc
aut\~e uerum e$$e ex humidis nature locis grauiora fieri: & ex ferui
dis acutiora licet experiendo aĩaduerter. Calices duo in una fo: na
ce æque cocti:æ quo{que} pondei ad crepitũ{que} uno $onitu $umantur
ex h<007>s unus in aquã dimittat{ur}: po$tea ex aqua eximat{ur}: tunc utri
{que} tangantur. Cum cnim ita factum fuerit: largiter inter eos $oni
tus d<007>$crepabit: æquo{que} pondere non poterunt e$$e. ita & corpora
hominũ uno genere figu ationis & una mundi cõiunctione con
cepta: alia propter regionis ardorem acutum $piritum aeris exp: i
munt tactu. alia <030>pter humoris abũdantiã graui$$imas ef$undũc
$cno<006> \”qlitates. Item <030>pter tenuitat\~e cœl: meridiane nationes ex a
cuto fe@uore mente expeditius celeriu${que} mouent{ur} ad con$ilio<006> co
gitatiões. Septentriõales aũt gentes infu$e cra$$itudine cœli <030>pter
ob$tantiã aeris humore refr<007>gerate $tupentes hñt mentes. Hoc aũt
ita e$$e a $erpentibus licet a$picere \~q per calor\~e cũ exhau$tã hñt hu
mo: is refrigeration\~e tũc acerrime mouent{ur}: per brumalia aũt & hy
berna tpa mutatiõe cœli refrigerate: imote $unc $tupore, ita nõ e$t
m<007>randũ $i acutiores efficit calidus aer hoium mentes ref@igeratus
aũt cõt<007>a tardiotes. Cũ $int aũt meridianæ natiões animis acuti$$i
mis infinita{que} $olertia con$ilio<006> $imul ad fortitud<007>n\~e ingrediunt{ur}
ibi $uccũbunt {quis} hñt exu$tas a $ole aio<006> <170>tutes. Qui uero refrige
t<?>atis na$cunt{ur} regionibus aà aio<006> uehementiã paratiores $unt ma
gnis uirtutibus. Sunc{que} $ine timo\~r:$ed tard<007>tate animi $<007>ne cõ$: de
rantia irruentes $ine $olertia $uis cõ$<007>liis refragant{ur}. Cũ ergo hæca

<pb>
natura re<006> ita $int in mũdo collocata: ut oés nationes ĩmoderatis
mi$tiõibu$ di@paratæ: inter $patiũ totius orbis terrarum regioni${que}
medio mũdi. P.R. po$$idet fines. Nan{que} t\~eperati$$ime ad utram{que}
parté & corpo<006> membris aĩorum{que} uigoribus pro fortitudine $ũe
in italia g\~etes. Qu\~eadmodũ.n.iouis $tella iter martis feru\~e i$$imã
& $aturni frigidi$$imã media curr\~es tempat{ur}. Ead\~e rõne Italia inter
$ept\~etrional\~e meridianã{que} ab utra{que} parte mixtiõibus tempatas &
inuictas habet laudes. Ita{que} cõ$iliis refring$t barbaro<006> uirtutes for
ti manu: cõ$iliis meridiano<006> cogitatiões. Ita diuina mens ciuitat\~e
Ro.Po.egregiam t\~eperatã{que} regiõe collocauit: uti orbis terra<006> im
perio potiret{ur}. q<001> $i <007>ta e$t uti di$$imiles regióes ab inclinatiõ<007>bus
cœli uariis generibus $int com<002>ate: & etiã natu\~r gent<007>ũ di$paribu$
aĩs & corporũ figuris \~qlitatibu${que} na$cerent{ur}. Nõ dubitem u$ ædifi
ciorũ quo{que} rõnes ad nationũ gentiũ{que} <030>prietates apte d $tribue\~r
cũ habeamus ab ip$a re<006> natura $olert\~e & exped<007>tã n<?>on$tration\~e
Quoad potui $ũma rõne <030>prietates loco<006> a natura re<006> d<007>$po$ita$
aĩaduerte\~r expo$ui: & qu\~eadmodũ ad $olis cur$um & inclinatiões
cœli oporteat ad g\~etium figuras con$tituere ædificiorum qualita
tes dixi. Ita{que} nunc $ingulo<006> generum in ædificiis cõmen$us $ym
metriarum: & uniuer$os & $eparatos breuiter explicabo.</p>
<p>De ædificio<006> p@<0007>nato<006> proportionibus & men$uris.</p>
<p #>Vlla architecto cura maior e$$e debet: ni$i uti <030>portiont
n#bus rate partis habeant ædificia rõnum exact<007>ões. Cũ er
#go có$tituta $ymmetria<006> ratio fuerit & cómen$us rõcina
tionibus explicati. T unc etiã acuminis e$t <030>priũ prouide\~r ad na
turã loci aut u$um aut $p\~em: 2 diectióibus tem paturas efficere: cũ
de $ymmetria $it detractú aut adiectũ: uti id uideatur recte e$$e for
inatú: in a$pectu{que} nihil de$ideret{ur}: alia enĩ ad manũ $p\~es e$$e uide
tur: alia in excel$o: nó eadem ĩ cõclu$o: di$$imilis in aperto: in qui
magni iudicii e$t o<002>a <029>d tand\~e faciũdũ $it. Nõ eni uires uidet{ur} h\~re
ui$us effcctus $ed fallit{ur} $æpe iudicio ab eo mens. Qu\~eadmodũ in
$cœnis pictis uident{ur} colũna<006> <030>iecture: mutulo<006> e$phore: $igno
rum figure <030>min\~etes cũ $it tabula $ine dubio ad regulã plana. Si
militer inauibus remi cũ $unt $ub a\”q directi: tñ oculis infracti ui

<pb>
dent{ur}: & \”qtenus eo<006> partes tãgút $ummã planiti\~e liquori$ apparét
uti $unt directi. Cúuero $ub aqua $unt dimi$$i per nature perluci
dam raritaté remittút enatantes a $uis cor<002>ibus fluentes imagines
ad $ummã aque planiti\~e. At{que} ibi cómote efficere uident{ur} infractú
remo<006> oculis a$pectú. hoc aũt $iue $imulachro<006> impul$u $eu radi
rum ex oculis effu$ionibus uti phi$icis placet uidemus utran{que} ra
tion\~c ut dicit{ur} ita e$$e uti fal$a oculo<006> iudicia habeat a$pectus. Cú
ergo \~q $unt uera fal$a uideant{ur}: & nónulla sliter <029> $unt oculis pro
bent{ur}: nõ puto oportere e$$e dubiũ quin ad loco<006> naturas aut ne
ce$$itates detractiões aut adiectiões fieri debeãt:$ed ita ut nihil in
o<002>ibus de$ideret{ur}. Hec aut\~e ingenio<006> acuminibus nõ $olũ doctri
nis eff<007>ciunt{ur}. Igit{ur} $tatu\~eda e$t primũ ratio $ymmetria<006> e \”q $um<?>t{ur}
$ine dubitatiõe cõmutatio. Deinde explicet{ur} o<002>is fururi & locorũ
imũ $patiũ lõgitudinis: cuius cũ $emel con$tituta fuerit magnitu
do. $equat{ur} eam <030>portionis ad decor\~e apparatio: ut non $it cõ$ide
rantibu$ a$pectus eurythmi dubius. De qua <029>bu$ rõnibus efficia
tur e$t mihi <030>nuntiãdũ. Primũ{que} de cauis æd<007>um uti fieri debeãe
dicam.#De cauis ædium.</p>
<p #>Aua ædiũ quin{que} generibus $unt di$tincta: Quo<006> ita fi
c#gure nominant{ur}. Tu$canicú. Corinthiú Tetra$tilon. Di$
#pluuiatũ. Te$tudinatú. Tu$canica $út in quibus trabes
in atrii latitudine traiecte habeãt interpen$iua & collitias ab angu
lis parietú ad angulos tigno<006> intercurrente$. Item a$$eribu$ $ti<?>lici
dio<006> in mediũ cópluuiũ deiectis. In Corinthiis hi$dé<007>ónibus tra
bes& cõpluuia collocant{ur}. Sed a parietibus trabes reced\~etes in cir
cuition\~e circa colũnas cõponunt{ur} Tetra$tilia $unt \~q $ubiectis $ub
trabibas an gularibus colũnis & utilitat\~e trabibus & firmitatem
\~p$tant: cp ne{que} i\~pe magnú impetũ cogunt{ur} h\~re ne{que} ab interp\~e$iuis
onerant{ur}. Di$pluuiata aũt $unt in quibus deliquie arcã $u$tin\~etes
$tillicidia reiiciũt. hec hybernaculis maxias \~p$tant utilitates: {quis} có
pluuia eo<006> recta nõ ob$tãt luminibus triclinio<006>. Sed ea hab\~et in
refectiõibus mole$tiã magnã {quis} circa parietes $tillicidia cõfluentia
cõtinent fi$tule \~q nõ celeriter recipiũt ex canalibus aquã defluent\~e
i@@{que} redun dãces re$tagnãt & inte$tinũ & parietes in eis generibus

<pb>
ædificio<006> corrúpunt. Te$tudinata uero ibi fiunt ubi nõ $unt im
petus magni. & in cõtignationibus $upra fpatio$e reeddunt{ur} habi
tationes.#De longitudine & latitudine atriorum.</p>
<p #>Trio<006> uero lõgitudines & latitudines tribus gene ibus
a#formant{ur}: Et primũ genus di$tribuit{ur} uti lõgitudo cã in
#quin{que} partes diui$a fuerit tres partes latitudini dent{ur}. Al
te<006> cũ i tres tpes diuidant{ur} due partes latitudini tribuant{ur}. Tertiũ
uti latitudo ĩ \~qdrato paribus lateribus de$cribat{ur}: In{que}eo \~qd<007>ato
diagonius linea ducat{ur}, & <009>tũ $patiũ habuerit ea linea diagonii tã
ta lõgitudo atrio det{ur}. Altitudo eorum <009>ta lõgitudo fuerit quarta
dempta $ub trabes extollat{ur} reliquũ lacunario<006> ex arcæ $upra tra
bes ratio habeat{ur}. Alis dextra ac $<007>ni$tra latitudinis cũ $it. Atrii lõ
gitudo ab. xxx. pedibus ad. xl. pedes ex tertia parte eius cõ$tituat{ur}
ab.xl.ad pedes.l.lõgitudo diuidat{ur} in partes tres, ex his una pars
alis det{ur}. Cũ aut\~e erit longitudo ab.l.pedibus ad.lx. pars quarta
lõgitudinis alis d<007>$tribuat{ur}. ab pedibus. lx.ad.lxxx. lõgitudo di
uidat{ur} i partes \”qtuor & dimidiã. ex his una pars fiat ala<006> latitudo
ab pedibus.lxxx.ad pedes.c.in quin{que} partes diui$a lõgitudo iu
$tam cõ$tituerit latitudin\~e alarú. Trabes ea<006> liminares ita alte po
nãtur ut altitudĩes latitudinibus $int e\”qles. Tabul nũ $<007> latitudo
arrii erie pedũ.xx. d\~epta tertia eius $patio reliquũ tribuat{ur}. Si erit
a pedibus.xxx.ad.xl.ex atrii latitudie tabulino dimidiũ tr<007>buat{ur}
Cũ aũt ab.xl.ad.lx.latitudo diuidat{ur} in partes quin{que} ex his duo
tablino cõ$tituant{ur}. Nõ enĩ atria mĩora a maioribus eald\~e pñt h\~re
$ymmet<007>ia<006> rõnes. Si.n.maioribus $ymmetriis in mino tibus uta
mur: ne{que} tabulina ne{que} alie utilitat\~e pote<007>ũt h\~re. Sin aũt mĩo<006> ĩ
maioribu$ utemur: ua$ta &imania in his ea erũt <007>n\~ebra. Ita{que} gene
ratim magnitudinũ rõnes ex<029>$<007>tas & utilitati & a$pectui cõ$cr<007>b\~e
da$ putaui. Altitudo tabulini ad trab\~e adiecta latitudin<007>$ octaua
con$tituat{ur}: Lacunaria eius.iii.latitudinis ad altitudin\~e adiccta ex
tollant{ur}. Fauces mĩoribus atriis e tabulini lattiudine d\~epta.iii.ma
ioribus dimidia cõ$tituant{ur}. Imagines ita alte cum $uis ornam\~etis
ad latitudin\~e ala<006> $unt cõ$titute: latitud<007>nes eo<006> ad altitudin\~e:$i
Dorica e<007>unt uti dorica. Si ionica e<007>ũt: uti ionica pe<007>ficiant{ur}. qu\~e

<pb>
admodú de tíromatis: in <029>bus quarto libro rõces $ymmetria<006> $ũt
expo$<007>tæ. Cõpluuii lumen latũ latitudinis atrii ne minus \”q ta ne
plus tertia parte relin\”qtur. lõgitudo uti atrli pro rata pte fiat. Peri
$tilia aũcin t<007>ã$uer$o tertia parte lõgiora$int \”q intror$us. Colum
næ tam alte <009> porticu$ latæ fuerint. Peri$tilio<006> intercolũnia ne mi
nus triũ ne plus \”qtuor colúna<006> cra$$itudine inter $e di$t\~et Sin aút
dorico more i peri$tilio colúne erút faciende uti in quarto libro de
doricis $crip$<007>: ita moduli<?> $umant{ur}:& ad eos modulos Triglipho
rum{que} rõnes di$ponant{ur}. Triclinio<006> quãta latitudo fuerit bis tan
ta lõg<007>@udo f<007>eri debebit. Altitudines oĩum cõelauio<006>, Q@æ ob õ
ga fue@<007>nt $<007>c h\~re debent rõnem: ut latitudinis & lõgitudinis men
$ura componat{ur}. & ex ea $umma dimidiũ $umatur: & <009>tum fuerie
tantũ altitudini det{ur}. Sin aũt exhed<007>æ aut oeci \”qdrati fuerit latitu
dinis dimidia addita aititudine leducat{ur}. P<007>nacothecæ uti exhedre
amplis magnitudinibus $unt cõ$tituende. Oeci corinthii te@ra$tili
{que} qui{que} aegyptii uocant{ur} latitudines & longitudines uti fupra tri
clinio<006> $ymmetriæ $criptæ $unt: ita habeat<007>õnem: $ed <030>pter colũ
narum inter po$itiões. $patio$iore$ cõ$tituant{ur}. Inter coriuthios aũt
& ægyptios hoc erit di$crimen. Corinthii $implices habebũt colú
nas: aut in podio po$itas: aut inimo:$upra{que} habeãt ep<007>$tilia & co
<007>onas aut ex inte$tino ope aut albario: Preterea $upra coronas cur
ua lacunaria ad circinũ delumbata. In egyptiis aũt $upra col@nas
ep<007>$tilia & ab epi$tiliis ad parietes <029> $ũt circa ĩpon\~eda e$t cõtigna
t<007>o $upra coxat<007>on\~e. Pauim\~eto $ub diuo ut $it circuitus: deinde $u
pra ep<007>$t<007>l<007>ũ ad <002>p\~edicu<007>ũ iferio<006> colũna<006> ipon\~ede $unt minores
\”qrta <002>te colũne: $upra ea<006> epi$tilia & c. nam\~eta lacunariis ornant{ur}
& <007>nte: colũnas $u<002>iores fene$tre collocant{ur}. Ita ba$ilica<006> ea $<007>mili
tudo non corinthiorum triclinio<006> uidetur e$$e.</p>
<h>De oecis.</h>
<p #>Iunt aũt etiã nó italice cõ$uetudinis oeci quos græci ci zi
f#cenos appellãt hi collocant{ur} $pectantes ad $ept\~etrion\~e: &
#maxie uiridia <030>$pici\~etes. Valua${que} hñt in medio: i\~pi aũt
$int ita lati & lógi: uti duo triclinia cũ circuitiõibu$ inter$pectãtia
po$$it e$$e collocata: habeãt{que} dextra oc $ini$tra lumia fene$tra<006> ui
<pb>
ridia ualuata: uti de tectis per $patia fene$tra<006> uiridia <030>$piciant{ur}.
Altitudĩe$ eorã dimidia latitudinis addita cõ$tituunt{ur}. in his ædi
ficiorũ generibus o\~es $unt faciende earũ $ymmetriarũ rónes. \~q $ine
impeditione loci fieri poterũt. Lumina{que} parietũ altitudinibus $i
nõ ob$curabuntur: faciliter erunt explicata. Sin autem impedien
tur ab aut aliis nece$$itatibus tenent{ur}. & ingenio & acumĩe de $ym
metriis detractiones aut adiectiones fiant: uti nõ di$$imiles ueris
$ymmetriis perfitiantur uenu$tates.</p>
<p>Ad \”qs celi regióes que{que} æd<007>fici orũ genera $pectare debeãt.</p>
<p #>Vnc explicabimus <029>bus <030>prietatibus genera ed<007>ficiorũ
n#ad u$um & cœli regiones apte debeãt $pectare. Hyberna
#triclinia & balneria uti occidentem hybernũ $pect\~et: ideo
{quis} ue$pertino lumĩe opus e$t: uti \~pterea {quis} etiã $ol occid\~es aduer$u$
hñs $plendor\~e calor\~e remitt\~es efficit ue$pertino t<002>e region\~e tepidi
orem. cubicula & bibliothecæ ad orient\~e $pectare debent. u$us enĩ
matutinũ po$tulat lumen. item in bibliothecis libri nõ putre$c\~et.
Nan{que} \”qcun{que} ad meridi\~e & occident\~e $pectant a tineis & humore
uiciant{ur}: {quis} ucnti hurnidi adueni\~etes <030>creant eas & alũt; infund\~e
te${que} humidos $pũs pallore uolumina corrũpunt. Triclinia uerna
& autũnalia ad ori\~etem. Cũ enĩ præt\~eta luminibus aduer$us $olis
impetus <030>gredi\~es ad occident\~e efficit ea t<002>ata ad id t\~ps quo opus
lolitũ e$t uti. æ$tiua ad $ept\~etrióem: {quis} ea regio nõ ut reli{que} p $ol$ti
tium <030>pter calor\~e æ$ruo$a: co {quis} e$t auer$a a $olis cur$u: $emp refri
gerata: & $alubritat\~e & uoluptat\~e in u$u \~p$tat: non minus pinaco
thece: puluinario<006> textrina. Pictorũ{que} officine uti colores corũ in
o<002>e <030>pter cõ$tantiã luminis ĩmutata permaneant \”qlitate: cũ ad re
giões cœli ita ea fuerint di$po$ita. De priuatorũ & cõium ædi</p>
<p #>Vnc etiã aĩaduertendũ e$t <029>bus (ficiorũ <030>priis locis.
t#rõibus priuatis ædificiis <030>pria loca patribu$fa. & qu\~ead
#dũ cõia cũ extraneis ædif<007>cari debeãt. Nã{que} ex his \~q pro
prĩa $unt: ĩ ea nõ e$t ptãs oĩbus itroeũdi ni$i inuitatis: qu\~eadmo
dũ $unt cubilia. triclinia: balneæ: cetera{que} \~q ea$d\~e hñt u$us rónes.
Cóia aũt $unt <029>bus etiam inuocati $uo iure de populo pñt uenire
id e$t ue$tibula: Cauæ ædiũ: Peri$tilia: Que{que} eund\~e h\~re pñt u$ũ.

<pb>
Igit{ur} his qui cõi $unt fortuna non nece$$aria magnifica ue$tibula:
nec tabulina: nec atria: {quis} in aliis officia pre$tant ambiunda: \~q ab
aliis ambiunt{ur}. Qui aũt fructibus ru$ticis $eruiũt: in eo<006> ue$tibu
lis Stabula: taberne: in ædibus criptæ: horrea: apothece: cætera{que}
\~q ad fructus $eruandos magis <009> ad elegãtiæ decor\~e pñt e$$e ita $ũt
facienda. Item fœneratoribus & publicanis cõmodiora & $patio$i
ora & ab in$idiis tuta: foren$ibus aũt & di$ertis: elegãtiora & $pati
o$iora ad cõuentus excipiũdos. Nobilibus uero <029> honores magi
$tratu${que} ger\~edo \~p$tare deb\~et officia ciuibus: faci\~eda $ũt ue$tibula
regalia, alta atria & peri$tilia ampli$$ima $iluæ ambulatiõe${que} laxi
ores ad decor\~e maie$tatis <002>fecte. Preterea bibliothecas: pinacothe
cas: ba$ilicas uõ di$$imili modo <009> publico<006> ope<006> magnific\~etia cõ
paratas: {quis} in dou$bus eo<006> $æpiuƷ & publica cõ$@lia: & priuata iu
dicia: arbitria{que} cõfitiunt{ur}. Ergo $i his rõnibus ad $ingulorũ gene
rum <002>$onas uti in primo libro de decore e$t $criptũ: ita di$po$ita
erũt ædificia: nõ erit q<001> re\~phendat{ur}. habebũt enĩ ad o\~es res cõmo
das & em\~edatas explicatiõe$. Ea<006> aũt re<006> nõ $olũ erũt in urbe ædi
ficio<006> rõnes: $ed etiä ruri præter<009> {quis} in urbe atria <030>xima ianuis $o
l\~et e$$e ruri a p$eudourbãis $tati p<007>$tilia deide tũc atria hñtia circũ
porticus pauim\~eta $pectãtia ad pale$tras & ambulatiões. Quoad
potui ur banas rõnes ædificin<006> $ũmatim <002>$crip$i ut <030>po$ui. Nũc
ru$tica<006> expeditionũ: ut $int ad u$um cõmode. quibu${que} rõn@bus
collocare oporteat eas dicam.#Deru$ticis ædificiis & uillis.</p>
<p #>Rimũ de $alubritate uti in primo uolumĩe de mœnibu$
P#collocandis $eriptũ e$t regiones a$piciant{ur}: & ita uille col
#locent{ur}: magnitudĩes ea<006> ad modũ agri copia${que} fructuũ
compar\~etur. Cortes magnitudine${que} earum ad pecorũ numerum
at{que} quotiuga boum opus fuerit <007>bi uer$ari ita finiantur. In corte
culina <009> calidi$$imo loco de$ignetur. Coniũcta autem habeat bo
uilia: quorum præ$epia ad focum & orientis ccli regionem $pect\~et
ideo{que} boues lumen & ignem $pectando: horridi non fiunt. Item
agricolæ regionum imperiti non @@tant oportere aliã region\~e cœ
li boues $pectare: ni$i ortum $olis. Bouilium autem debent e$$e la
titudines: nec minores pedum denũ: nec maiores quindenũ. Lõgi

<pb>
tudo uti $ingula luga ne minus occupent pedes $eptenos. Balnea
ria item cõiuncta $unt culine. ita enĩ lauationi ru$ticæ mini$tratio
non erit lõge. Torcular item <030>ximũ $it culine: ita enĩad olearios
fructus cõmoda erit mini$tratio. habeat{que} cõiunctã uinariã cellam
habent\~e ad $eptentrion\~e lumina fene$tra<006>: cũ enĩ alia parte habue
rit qua $ol calefecere po$$it: unũ q<001> erit in ea cella cõfu$um a calo\~r
efficiet{ur} imbecillũ. Olearia aũt ita e$t collocãda ut habeat a mecid<007>e
calidi${que} regionibus lum\~e. Nó enĩ oleũ d\~et cógelati: $ed t<002>e coloris
extenuari. Magnitudines aút ea<006> ad fructuũ rõnem & nume<006> do
lio<006> $unt faciende: \~q cũ $int Cullearia per mediũ occupare debent
pedes \”qternos: i\~pm aũt torcular $i nõ cocleis torquet{ur} led uectibu$
& prelo premit{ur}: ne minus longũ pedes. xl. con$tituat{ur}. Ita enĩ erit
uectiario $patiũ expeditú. Latitudo eius ne minus pedũ $enum de
num: nam $ic erit ad plenũ opus $aci\~etibus hbera uer$atio & expe
dita Sin aũt duobus prelis loco opus fuerit. \”qtuor &. xx. pedes la
titudini dent{ur}. Ouilia & Caprilia i$ta $unt magna facienda: ut $in
gula pecora areæ non minus pedes \”qternos & $ miped\~e: ne plus $e
nos po$$int habere. Granaria $ublimata ad $ept\~et<007>on\~e aut a<029>lon\~e
$pectãtia di$ponant{ur}. ita enĩ frum\~eta nõ poterũt cito cõcale$ce\~r: $ed
a flatu refrigerata diu $eruant{ur}. Nan{que} cætere regiones <030>creant cur
culion\~e & reli\~qs be$tiolas \~q frum\~etis $ol\~et nocere. Equilibus <009> ma
xime in uilla loca calidi$$ima fuerint cõ$tituant{ur}: dum ne ad focũ
$pectent. Cũ enĩ ium\~eta <030>xime ign\~e $tabulant{ur} horrida fiũt. Item
non $unt inutilia \~p$epia: \~q collocant{ur} extra culinñ in aperto cõtra
o@ient\~e. Cum enĩ in hyeme anni $ereno cœlo in ea traducunt{ur}: ma
tutino boues ad $ol\~e pabulũ capientes fiunt nitidiores. Horrea fe
nilia farraria. pi$trina extra uillã facienda uident{ur}. ut ab ignis perl
culo $int uille tutiores. $i quid delicatius ĩ uillis faci\~edũ fuerit: ex
$ymmetriis que ĩ urbanis $upra $cripta $unt cõ$tituta ita $truant{ur}
ut $ine impeditiõe ru$tice utilitatis ædificent{ur}: omnia{que} ædi$icia ut
lumino$a $int oportet curari: $ed que $unt ad uillas faciliora uiden
tur e$$e: ideo {quis} paries nullius uicini põt ob$tare: In urbe aut\~e aut
cõmunium parietũ altitudines: aut angu$tie loci impedicndo faci
unt ob$curitates: ita{que} de ea re $ic erit expediendũ. Ex qua parte lu.

<pb>
men oporteat $umere linea tendat{ur} ab altitudĩne parietĩs quĩ uide
tur ob$tare ad eum locum cui oporteat immittere linea tendat{ur} &
$i ab ea linea in altitudinem cum pro$piciat{ur} poterit $patium puri
cœli amplum uideri: in eo loco lum\~e erit $ine impeditione: $in aũt
officient trabes: $eu limina: aut cõtignationes: de $uperioribus par
tibus aperiatur: & ita ĩmitatur: & ad $ummã ita e$t gubernandũ:
ute quibu$cũ{que} partibus cœlum <030>$pici poterit: per eas fene$trarũ
loca relinquant{ur}. Sic enim lucida erunt ædificia. Cum aũt in tricli
niis cæteri${que} conclauibus maximus e$t u$us luminũ. T um etiã in
itineribus cliuis $cali${que}: {quis} in hiis $æpius alĩi aliis obuiam uenien
tes fer\~etes $arcinas $ol\~et incurre\~r. Quoad potui di$tributiões ope<006>
no$trorum: uti $int ædificationes non ob$cure explicui. Nunc &
qu\~eadmodum græcorum con$uetudinibus ædificia di$tribuant{ur}.
uti non $int ignota $ummatim exponam</p>
<p>De græcorum ædificiis: eorũ{que} partiũ u$u at{que} noibus.</p>
<p #>Triis græci quia non utuncur: ne{que} ædificant. Sed ab ia
a#uus introeunribus itinera faciunt latitudinibus nõ $pa
#tio$is. & ex una parte equalia: ex altera o$trearias cællas.
$tatim{que} ianue interiores finiunt{ur}. hic autem locus inter duas ianu
as græce Tyrorcon appellat{ur}. Deinde e$t introitus in peri$tilon id
perift<007>lum in tribus partibus habet porticus: in parte que $pectat
ad meridiem duas antas inter $e $patio amplo d<007>$tãtes: in quibus
trabes inuehuntur: & quantũ inter antas di$tant: ex eo tertia dem
pta $patium datur int<007>or$u@ hic locus apud nonnullos Pro$tas:
apud alios para$tas nominatur. In his locis intror$us con$tituun
tur occi magni: in quibus matre$familias cum lanifitiis habent
fe$$ionem. In pro$tadii autem dextra ac $ini$tra cubicula $unt col
locata quorum unum Thalamus alterum Amphithalamus dici
tur Circũ aũt in porticibus triclinia quoti diana: cubilia etiã cellæ
familiaricæ cõ$tituunt{ur}. hec pars ædificii gineconitis appellat{ur}. Cõ
iunguntur autem iis domus ampliores habet@tes latiora peri$tilia
in quibus $unt quatuor pares portic@s altitudinis: aut una quæ
ad meridi\~e $pectat excei$ioribus columnis cõ$tituit{ur}. Id aũt peri$ti
lũ quod unã altior\~e habet porticũ Rhodiacum dicit{ur}. habet aut\~e

<pb>
hæ domus ue$tibula egregia & ĩanuas proprias cũ dignitate. por
ticu${que} peri$tilio<006> albarii${que} & tectoriis & ex ĩte$tino opere lacuna
riis ornatas. & in porticibus \~q ad $eptemtrionem $pectãt triclinia
zizicena & pinacothecas ad orientem aũt bibliothecas. exedras od
occidentem: ad meridi\~e uero $pectantts oecos: quadrata ho$tia am
pla magnitudine uti iaciliter in eo tricliniis \”qtuor $tratis mini$tra
tionum ludorũ{que} operis locus po$$it e$$e $patio$us. In his oecis fi
unt uirilia conuiuia: nõ enim fuerat in$titutũ matre$$amilias eo<007>ũ
moribus accumbere: hec autc peri$tilia domus antronitides dicun
tur {quis} in his uiri $ine interpellationibus mulierum uer$ant{ur}. Prete
rea dextra ac $ini$tra domunculæ con$tituunt{ur} habentes proprias
fanuas: triclinia & cubicula tõmoda uti ho$pites aduenientes non
in peri$tilia $ed in ea ho$pitalia recipiant{ur} Nam cum fuerint græci
delicatiores & a fortuna opulentiores ho$pitibus adueni\~etibus in
$truebant triclinia & cubicula: cum penu cellas: primo{que} die ad ce
nam inuitabãt. Po$tero mittebãt pullos: oua: olera: poma: <007>eli\”q${que}
res agre$tis: ideo pictores ea \~q mittebant{ur} ho$pitibus picturis imi
tantur: xer ia appellauerunt: Ita patre$$a. in ho$pitio non uideban
tur e$$e peregre habentes $ecretam in ho$pitalibus libertatem. inter
duo aũt peri$tilia itinera $unt \~q me$aulæ dicunt{ur} {quis} inter duas au
las media $unt interpo$ita no$tri aũt eas andronas appellant. Sed
hoc ualde e$t mirãdum: necenim græce nec latine pote$t id conue
nire. Græci enim andronas appellant oecos ubi cõuiuia uirilia $o
lent e$$e: {quis} eo mulieres non accedant. Item alie res $unt $imiles utl
xy$tos: protirum: thalamones & nõnulla alia hmõi. Xy$tos enim
græca appellatione porticus ampla latitudine: in qua athletæ per
hyberna t\~epora exercent{ur} No$tri aũt hypætras ambulatiões xy$ta
appellãt quas græci paradromidas dicunt. Item protyra græce di
cuntur \~q $unt ante in ianuis ue$tibula. Nos aũt prothyra appella
mus\~q græce dicũtur diathyra. item $i qua uirili figura $igna: mu
tulos aut coronas $u$tinent: no$tri thelamones appellarunt: cuius
tõnes quid ita aut quare dicant{ur} ex hi$toriis nõ inueniunt{ur}: græci
uero eos atlãtes uocitãt. Atlas. n. hi$toria format{ur} $u$tin\~es mundũ
ideo {quis} is primũ cur$ũ $olis & lune $iderũ{que} oium uer$ationũ rões
<pb>
uigore animi $olertia{que} curauit hominibus trad\~edas. Ea{que} res a pi
ctoribus & $tatuariis deformat{ur} pro eo beneficio $u$tinens mundũ
Filie{que} eius atlãtides quas nos uergilias greci aũt pleiadas noĩant
cum $ideribus in mundo $unt dedicatæ. Nec tamen ego ut mutet{ur}
con$uetudo noĩationũ aut $ermonis ideo hec \~ppo$ui: $ed ut ea nõ
$int ignota philologis exponenda iudicauĩ. Quibus cõ$uetudini
bus æd<007>ficia italico more & greco<006> in$titutis cõformant{ur} expo$ui
& de $ymmetriis $ingulo<006> gene<006> {pro}portiones per$crip$i. Ergo quo
niam de uenu$tate græco<006> ante e$t cõ$criptum. Nunc exponemus
de firmitate: qu\~eadmodũ ea $ine uitiis <002>manentia ad uetu$tat\~e col
locent{ur}.#De$irmitate & fundamentis ædificiorum.</p>
<p #>Edificia quæ plano pede in$tituunt{ur} $i fundam\~eta eo<006> fa
a#cta fuerint ita ut in prioribus libris de muro & theatris
#nobis e$t expo$itũ ad ue$tutat\~e hec erunt $ine dubitatiõe
firma. Sin aũt hypogea cõcameratione${que} in$tituent{ur} fundationes
eo<006> fieri deb\~et cra$$iores <009> que in $uperior<007>bus edificiis $tructuræ
$unt future: eorũ{que} parietes: pilæ: columne ad perpendiculũ ad per
pendiculũ inferio<006> medio collocent{ur}: uti $olido re$põdeant. Nam
$iin pandantibus onera fuerint parietum aut columnarũ nõ pote
runt habere perpetuã firmitat\~e. Preterea interlimi@@ $ecundũ pilas
& antas po$tes $i $i $upponent{ur} erunt non uicio@e@ Limina en<007>m &
trabes $tructuris cum $int oneratæ medio $patio pandãtes frangũt
$ubli$i $tructuras: Cum aũt $ubiecti fuerint & $ubcuneati po$tes
non patiunt{ur} in$idere trabes: ne{que} eas ledere. item admini$trãdum
e$t uti leuent onus parietũ fornicatiões cuneo<006> diui$ionibus & ad
centrum re$pondentes ea<006> conclu$ure: Cum enim extra trabes aut
liminũ capita arcus cuneis erunt conelu$i. Primũ nõ pandabit ma
teries leuata onere: deinde $<007>quod e uetu$tate uiciũ cœpit $ine moli
tione fulctura<006> faciliter mutabit{ur}. item{que} que pilatim agunt{ur} ædifi
cia & cuneo<006> diui$ionibus coagmentis ad centrũ re$pondentibus
fornices concludũtur. extreme pile in his latiores $patio erunt faci
de. uti uires hæ hab\~etes re$i$tere po$$int: cũ cunei ab oneribus pa
rietum pre$$i per coagmenta ad centrum $e prem\~etes extrudunt in
cumbas. Itaque $ingulares pilæ erunt $patio$is magnitudinibus

<pb>
continendo cuneos firmitat\~e operibus pre$tabunt. Cum in his re
bus aiaduer$um fuerit: uti ea diligentia in his adhibeat{ur}. Non mi
nus etiam ob$eruandũ e$t uti o\~es $tructuræ perpendiculo re$põde
ant. ne{que} habeant in ulla parte proclinationes. Maxima aũt e$$e de
bet cura $ub$tructionũ: {quis} in his infinita uicia $olet facere terræ cõ
ge$tio: ea enim nõ pote$t e$$e $emper uno pondere: quo $olet etiam
per æ$tat\~e: $ed hybernis t\~eporibus recipi\~edo ex hymbribus aquæ
multitudin\~e cre$cens & pondere & amplitudĩe di$rumpit & extru
dit $tructura<006> $eptiones. $ta{que} ut huic uicio medeat{ur} $ic erit faciun
dum: uti primũ pro amplitudine cõge$tionis cra$$<007>tudo $tructure
con$tituat{ur}. Deinde in frontibus Anterides $uaui$$ime $ub una ex
$truant{ur} hæ{que} inter $ed. $tent tanto $patio quanto altitudo $ub$tru
ctionis e$t futura: cra$$itudinis ead\~e qua $ub$tructio. Procurrãt au
tem ab ima per quã cra$$itudo cõ$tituta fuerit $ub$tructionis: dein
de contrahant{ur} gradatim ita uti $ummã habeãt <030>minent\~e quanta
o<002>is e$t cra$$itudo. Preterea intror$us contra terrænũ cõiunctæ mu
ro $errati $truant{ur}: uti $inguli dentes ab muro tantũ di$tent: quan
ta altitudo futura erit $ub$tructiõis. Cra$$itudinis aũt habeãt den
tium $tructure uti wuri. item in extremis angulis cũ rece$$ũ fuerit
ab interio\~r ang@lo $patio altitudiois $ub$tructiõis in utran{que} par
tem $ignet{ur}: & @b his $ignis diagoniis $tructura collocet{ur}: & ab ea
media altera cõiuncta cũ angulo muri: ita dentes & diagoniæ $tru
cturæ non patienter tota ui premere mu<006>: $ed di$$<007>pabunt retinen
do impetũ conge$tiõis. Qu\~eadmodũ opera $ine uiciis oporteat cõ
$titui. & uti caueat{ur} incip<007>entibus expo$ui. Nan{que} de teguli$ & tig
nis aut a$$eribus immutandis non e$t ead\~e cura: qu\~eadmodum de
his {quis} ea <009>uis $int uicio$a: faciliter mutant{ur}. ita{que} nec $olidi quidem
putãt{ur} e$$e. Quibus rõnibus hec poteũt e$$e firma: & qu\~eadmodũ
in$tituantur expo$ui. Quibus aũt copia<006> generibus oporteat uti
non e$t architecti pote$tas: ideo {quis} nõ in oibus locis oia genera co
piarum na$cunt{ur}: uti in {pro}ximo uolumine e$t expo$itũ. Preterea in
domin<007> e$t pote$tate utrum lateritio an cem\~etitio: an $axo quadra
to uelĩt ædi$<007>care. ita{que} oĩum ope<006> probationes tripartito cõ$iderã
tur: id e$t fabrili $ubtilitate: magnific\~etia & di$po$itiõe. Cũ magni

<pb>
ficenter opus perfectũ a$picitur: ab omni ptãte impen$e laudabit{ur}:
cum $ubtiliter: officinatoris probabit{ur} exactio: cũ uero uenu$tate
proportionibus & $ymmetriis habuerit auctoritatem: tunc fuerit
gloria architecti: hec aũt con$tituunt{ur} recte: cũ & a fabris & ab idi
otis patiat{ur} accipere $e cõ$ilia. Nan{que} omnis hoies nõ $olũ archite
cti quod e$t bonum po$$ũe {pro}bare. Sed inter idiotas & eos hoc e$t
di$crimen: {quis} idiota ni$i factũ uiderit non põt $cire quid $it futu<006>
Architectus $imul aĩo cõ$tituerit: ante<009> incœperit: & uenũ$tate &
u$u & deco\~r quale $it futurum habet diffinitũ Quas res priuatis
ædificiis utiles putaui: & qu\~eadmodũ $it faciendũ <009> apti$$ime po
tui per$crip$i. De expolitionibus autem eorum ut $int elegantes
& $ine uitiis ad uetu$tatem in $equenti uolumine exponam.</p>
<h>.L. VICTRV VII LIBER SEPTIMVS IN QVO AGI
TVR DE EXPOLITIONIBVS AEDIFITIOR VM.</h>
<p #>Aiores cũ $apienter tum etiam utiliter in$tituerunt
#per cõmentariorum relatiões cogitata tradere po$te
m#ris: uti ca nõ interirent: $ed $ingulis ætatibus cre$c\~e
#tia uoluminibus ædita gradatim peruenirent uetu
#$tatibus ad $ummã doctrina<006> $ubtilitat\~e. Ita{que} non
mediocres $ed infinite $unt his agendæ gratie {quis} non inuidio$e $il\~e
tes pretermi$erũt: $ed omnium gene<006> $en$us cõ$criptiõibus memo
riæ tradendos curauerunt. Nan{que} $i non ita feci$$ent: non potui$$e
mus $cire \~q res in Troia fui$$ent ge$te: nec quid Thales: Democr<007>
tus: Anaxagoras: Xenophanes reliqui{que} phy$ici $en$i$$ent de retũ
natura. qua${que} Socrates: Plato Ari$@@@es. Zenon. Epicurus: alii{que}
philo$opbi agende hoibus uitæ t<gap>nationes finiui$$ent $eu Cre
$us Alexander Darius ceteri{que} reges quas res aut quibus rõnibus
ge$$i$$ent: Fui$$ent notæ: ni$i maiores preceptorũ comparatiõibus
oĩum memoriæ ad po$teritat\~e cõmentariis extuli$$ent. Ita{que} qu\~ead
modũ his g\~re $unt agendæ: $ic econtra qui eorum $cripta furãtes:
<030> $uis predicant: $unt uituperandi: qui{que} non propriis cogitatiõi
bus nitunt{ur} $cripto<006>: $ed inuidis moribus aliena uiolãtes glorian

<pb>
tur: non modo $unt reprehend\~edi. Sed etiã quia impio more uixe
runt pœna cõdemnandi: nec tñ hæ res non uindicate curio$ius ab
antiquis e$$e memorant{ur}. Quo<006> exitus iudicio<006> qui fuerint non
e$t alienũ qu\~eadmodũ $int nobis traditi explicare. Reges Attalici
magnis philologiæ dulcedinibus inducti: cũ egregiã bibliothecã
pergami ad cõem delectatiõem in$titui$$ent: tunc item Ptolemeus
infinito zelo: cupiditati${que} incitatus $tudio: non minoribus indu
$triis ad eund\~e modũ cotenderet Alexãdrie cõparare. Cũ aũt $um
ma diligentia perfeci$$et: non putauit id $atis e$te ni$i propagatio
nibus ĩ $eminãdo curaret augendã: ita{que} Mu$is & Apollini ludos
dedicauit: & qu\~eadmodum Atàletha<006> $ic cõium $cripto<006> uictori
bus \~pmia & honores cõ$tituit. His ita in$titutis cũ ludis ade$$ent
iudices lĩati qui ea probarent quæ erant legenda Rex cum iam ex
ciuitate $ex habui$$et lectos: nec tam cito $eptimũ idoneũ inueni
ret: retulit ad eos qui $upra bibliothecã fuerãt: & que$iit $i quem
noui$$ent ad id expeditũ. Tunc ei dixerũt quendã Ari$tophanem
qui $ummo $tudio $ũma{que} dilig\~etiz quotidie o\~es libros ex ordine
perlegeret. Ita{que} in cõuentu ludo<006> cũ $ecrete $edes iudicibus e$$ent
di$tributæ: cũ ceteris ari$tophanes citatus qu\~eadmodũ fuerat ei lo
cus de$ignatus $edit. Primo poetarũ ordine ad certation\~e inducto
cũ recitarent{ur} $cripta: Populus cũctus $ignificãdo monebat iudicef
q<001> probaret. Ita{que} cũ a $ingulis $ñie $untrogate $ex una dixerũt: &
qu\~e maxie aĩaduerterũt multitudini placui$$e ei primum pr@miũ
in$equ\~eti $ecundũ tribuerun:. Ari$tophanes uero cũ ab co $ñia ro
garet{ur}: eum primũ renũtiari iu$$it: qui minime populo placui$$et.
Cum aũt rex & uniuer$i uehementer indignarent{ur}: Surrexit & ro
gando impetrauit ut paterent{ur} $e dicere. Ita{que} $ilentio facto docuit
unum ex his eum e$$e poetam ceteros aliena recitaui$$e. Oportere
aũt iudicantes: non furta $ed $cripta probare. Admirante populo
& rege dubitate fretus memoriæ certis armarii$ infinita uolumina
eduxit: & ea cũ recitatis cõferendo coegit ip$os furatos de $e cõfite
ri. Ita{que} rex iu$$it cum his agi furti: cond\~enato${que} cũ ignominia di
mi$it. Ari$tophanem uero ampli$$imis muneribus ornauit: & $u
pra bibliothecam cõ$tituit. in $equ\~etibus annis a Macedonia Zoi

<pb>
lus qui adoptauit cognomen ut homeroma$tix uncitaret{ur} Alexan
driam uenit: $ua{que} $cripta contra Iliadem & Odi$$eam compata re
gi recitauit. Ptolemeus uero cũ aĩaduerti$$et poeta<006> parent\~e philo
logie{que} oĩs duc\~e ab$ent\~e uexari & cuius a cunctis gentibus $u$cipe
rent{ur} $cripta: ab eo uituperari: indignatus nullũ ei dedit re$pon$ũ
Zoilus aũt cũ diutius in regno fui$$et inopia pre$fus: $ũmi$it ad
regem po$tulans ut aliquid $ibi tribueret{ur}. Rex uero re$põdi$$e di
citur home<006> qui ante annos mille dece$$<007>$$et euo perpetuo multa
millia hoĩum pa$cere: ita debere qui meliori ingenio $e profiteret{ur}
non modo unũ: $ed etiã plures alere po$$e: & ad $ummã mors eius
ue paricidii damnati uarie memorat{ur}. Alii eũ $crip$erũt a philadel
pho etiã in cruc\~e fixum. Nõnulli aũt ei lapides e$$e cõiectos. Alii
Smyrne uiuũ in pyram e$$e coniectũ. Quo<006> ut<006> ei acciderit mer\~e
ti digna cõ$titit pœna. No enim aliter uidet{ur} promere@i: qui citat
eos: quo<006> re$pon$ũ quid $en$erint $eribentes nõ põt coram iudica
ri. Ego uero cæ$ar ne{que} alienis iudicibus mutatis interpo$ito noĩe
meo id profero corpus ne{que} ullius cogitata uituperans in$titui ex
eo me approbare: $ed oibus $criptoribús inf<007>nitas gratias ago: {quis}
egregiis ingenio<006> $olertiis ex euo collocatis abundantes ali<007>s alio
genere copias \~ppararunt. Vnde nos uti $ontibus haurientes aquã
& ad propria propo$ita traduc\~etes facundiores & expeditiores ha
bemus ad $crib\~edum facultates: talibu${que} tonfidentes auctoribus
audemus in$titutiones nouas cõparare: Igitur tales ingre$$us eo<006>
\~q ad <030>po$iti mei rõnes aĩadue@ti \~pparatos inde $um\~edo progredi
cepi. Nan{que} primũ Agatarcus atheni$ E$chilo doc\~ete tragediã $cœ
nam fecit & de ea cõm\~etariũ reliquit. Ex eo moniti democritus &
anaxagoras de ead\~e re $crip$erũt: qu\~e dmodũ oporteat ad aci\~e ocu
lornm radiorum{que} exten$ion\~e certo loco œntro cõ$tituto ad lineas
rõne naturali re$põdere: uti de incerta re certæ imagines ædificio<006>
in $cœna<006> picturis redder\~et $p\~em: & quæ in directis plani${que} fron
tibus fint figurata. Alia a$cend\~etia: alia {pro}minentia e$$e uideant{ur}.
Po$tea Silenus de $ymmetriis dorico<006> edidit uolumen. De æde iu
nonis quæ e$t Sami dorica Theodorus. Ionica ephefi \~q e$t dianæ
Cre$iphon & Metagenes De fano minerue quod e$t pri\~ene ionicũ</p>
<pb>
<p>Phileos: item de æde mineruæ doricæ \~q e$t athenis ĩ arce ictionos<?>
& carpiõis Theodorus phoceus de tolo qui e$t delphis. Philo de
ædium $acra<006> $ymmetriis & de armamentatario q<001> $uerat pirei in
portu. Hermogenes de æde dianæionica \~q e$t in magne$ia p$eudo
diptero$: & liberi p\~ris emonopteros. It\~e A gelius de $ym metriis co
rinthiis: & ionico trallibus e$culapio: Quod etiã i\~pe $ua manu di
citur feci$$e. de<?> mau$oleo $atyrus & phiteus. Quibus uero $elicitas
$ummũ maximũ{que} cõtulit munus. Quo<006> enĩ artes æuo perpetuo
nobili$$imas laudes & $empiterno flor\~etes h\~re iudicant{ur}: & cogita
tis egregias operas \~p$titerũt. Nan{que} $<007>ngulis frõt<007>bus $inguli arti
fices $ump$erũt certatim partes ad ornandũ & probandũ. Leocare$
briaxis. $caphes. praxiteles nõnulli etiã putãt Timotheũ quo<006> ar
tis @minens excell\~etia coegit ad $ept\~e $p@ctaculo<006> eius o<002>is <002>ueni\~r
famã. Preterea minus nobiles multi \~pcepta $ymmetria<006> con$crip$e
rũt: ut Nexaris Thotides Demophilos: Pollis: Leonidas: Silamõ
Melampus: Sarnacus: Euphranor: nõ minus de machinatiõ<007>bus
ut Diades. Architas. Archimedes. & E$ibios. Nymphodorus. Phi
lo. Bizãtius. D<007>philos. Demades. Charidas. Poliidos. Pyrrhos. A
ge$i$tratos. Quo<006> ex cõm\~etariis utilia his r<?>ebus aĩaduerti collecta
in unũ coegi corpus & ideo maxĩe{quis} aĩaduerti in ea re a grecis uo
lumia plu<007>a edita. a no$tris oppido <009> pauca. Suffu<?>us eni mirũ de
his rebus in$tituit edere uolum\~e. It\~e Terentius uarro de. ix. di$ci@
plinis unũ de architectura. P. $eptimus duo Amplius uero ĩ id ge
nus $cripture adhuc nemo incubui$$e uidet{ur}. Cum fui$$en: & anti
qui magni architecti <029> potui$$ent nõ minus el@gãter $c@ipta cõpa
tare: Nan{que} athenis anthi$tates & Calletheros& anthimachides &
Porinos architecti pi$i$trato ædem ioui olympio faci\~eti $undam\~e
ta con$tituerũt. Po$t mort\~e aũt eius <030>pter interpeilation\~e rei. P. in
cœpta relique<007>ũt. Ita{que} circiter annis dicentis po$t anthiochus rex
cum in id opus impen$am e$$et pollicitus: celle magnitud<007>n\~e & co
lumna<006> circa dipteron collocation\~e. Epi$t<007>liorũ{que} ceterorũ{que} orna
mento<006> ad $ymmetria<006> di$tribution\~e magna $olertia $cĩa{que} $ũma
cuius Ro. cõ$ultus e$t architectatus nobiliter. Id aũt opus nõ mo
do uulgo $ed etiã ĩ paucis e magnific\~etia noĩatur: nam \~qtuor locis

<pb>
$unt ædiũ $acra<006> marmoreis o\’peribus ornate di$po$itiones: e qui
bus <030>prie de his noĩatiões clari$$ima fama noĩantur. Quo<006> excel
lentie prud\~ete${que} cogitationũ apparatus $u$pectus hñt in deorum
$e$e maneo. Primũ{que} ædes ephe$i dianæ ionico genere ab Cte$ipho
ne gno$io & f<007>lio eius metagene e$t i$tituta: quã po$tea Demetriu$
i\~pius diane $eruus & Peonius ephe$ius dicunt{ur} <002>feci$$e Mileti apol
lini it\~e ionicis $ymmetriis id\~e peonius daphni${que} mile$ius i$titue
rũt Eleu$ine Cereris & <030>$erpĩe cellã ĩmani magnitudĩe ictinos do
rico more $ine exterioribus colũnis ad laxamentũ u$us facrificio<006>
<030>texit Eã aũt po$tea cũ Demetrius Phalereus athenis re<006> potiret{ur}
philo ante t\~eplũ in frõte colũnis cõ$titutis <030>$tilon fecit. Ita aucto
ue$tibulo laxam\~etũ initrãtibu$: operi${que} $ummã adiecit auc@orita
tem. Marti uero ad olympũ amplo modulo<006> cõparatu corinthiis
$ymmetriis & <030>portiõibus uti e$t architectãdũ Co$<?><007>utius $u$cepi$<?>
$e memorat{ur}. cuius cõmentariũ nullũ e$t inuentũ: nec tñ a co$$utio
$olũ de his rebus $cripta $unt de$iderãda: $ed etiã a. C. Mutio qui
magna $cia cõfi$us ædes Honori$ & Virtutis mariane celle colũna
rũ{que} & epi$tilio<006> $ymmetrias legittimis artis in$titutis perfecit: id
uero $i marmoreũ fui$$et´t h\~ret qu\~eadmodũ ab arte $ubtilitatem
$ic a magnific\~etia & imp\~e$is au\~ctem ĩ primis & $ummis operibus
noĩaret{ur}. Cũ ergo & anti<029> n\~ri inueniant{ur} nõ minus <009> græci fui$$e
architecti magni: & n\~re memoriæ $atis multi & ex his pauci. \~pcep
ta edidi$$\~et nõ putaui $ilen dũ: $ed di$po$ite $ingulis uoluminibu$
de $ingulis exponeremus: Ita{que} q\~m $exto uolumiue priuato<006> ædi
ficio<006> rõnes per$crip$i: in hoc qui $eptimũ tenet nume<006> de expoli
tiõibus quibus rõnibus & uenu$tat\~e & firmitat\~e habere po$$unt
exponam.#De ruderatione.</p>
<p #>Rimũ{que} incipiã de Ruderatiõe \~q principia tenet exp oliti
p#onum uti curio$ius $ũma{que} <030>uidentia $olidationis ratio
#habeat{ur}. & $i plano pede erit eruderandũ: querat{ur} $olũ $i
$it perpetuo $olidũ. & ita exequet{ur} & inducat{ur} cũ $tatumine rudus
Sin aũt omni ex parte conge$titius locus fuerit fe$tucationibus cũ
magna cura folidet{ur}. In cõtignatiõibus uero dilig\~eter e$t aiaduert\~e
dũ ne <029>s paries qui nõ exeat ad $ummũ $it extructus $ub pauim\~e
tũ: $ed potius relaxatus $upra $e habeat pendent\~e coaxation\~e. Cũ

<pb>
enĩ $olidus erit contignatiõbus are$c\~etibus aut pandatione $ed\~eti
bus perman\~es $tructure $oliditate dextra ac $ini$tra $c<001>m $e facit ĩ
pauim\~etis nece$$ario rimas. It\~e danda e$t o<002>a ne cõmi$@eãtur axes
e$culini quernis: {quis} querni $imul humor\~e perceperũt $e torqu\~ete<?>s
rimas faciũt in pauim\~etis: Sin aũt e$culus non erit: & nece$$itas co
egerit <030>pter inopiã: quercus $ic uidet{ur} e$$e faciundũ: ut $ecentur te
nuiores: quo minus eni ualuerint: eo facilius claui fixi cõtinebun
tur: deinde ĩ $ingulis tignis extremis partibus axis bini claui figã
tur: uti nulla ex parte po$$int $e torqu\~edo anguli excitare. Nan{que}
de cerro aut fago $eu farno nullus ad uetu$tat\~e põt permanere. Co
axatiõibus factis $i erit $ilex nõ palea $ub$ternat{ur} uti materies a cal
cis uitiis defendat{ur}: tunc in$u<002> $tatuminet{ur} ne minore $axo <009> qui
po$$it manũ implere $tatuminatiõ<007>bus inductis rude<?>r@t{ur}: $i nouũ
erit ad tres partes una calcis mi$ceat{ur}: $i rediuiuũ fuerit quin{que} ad
duũ mixtiões habeãt re$põ$ũ. Deinde rudus inducat{ur} & uect<007>bus
ligneis decuriis ĩductis crebriter pi$tatiõe $olidet{ur}: & id nõ minus
pin$um ad $olidũ cra$$itudine $it dodrãtis. In$u<002> ex te$ta nucleus
inducat{ur} mixtion\~e hñs ad tres partes unã calcis: ne minore cra$$<007>tu
dine pauim\~etũ digito<006> $enũ. Supra nucleũ ad regulã & libellã ex
acta pauim\~eta ex$truant{ur} $iue $ect<007>lia $eu te$$eris. cũ extructa fuerĩt
& fa$tigia $uam $truction\~e habuer<?>int: ita fricent{ur} uti $i $ect<007>lia $int
nulli gradus in $cutulis aut trigõis aut \~qdratis $eu cumulis ext\~et
Sed coagm\~eto<006> cõpo$itio planã habeat inter $e direction\~e: $i te$$e
ris $tructũ erit ut hæ o\~es angulos habeãt e\~qles. Cũ eni anguli nõ
fuerĩt o\~es e\~qliter pleni: nõ erit exacta ut optet fricatura. It\~e te$tacea
$picata tiburtina $unt dilig\~er<?>er exig\~eda: ut nõ habeãt lacunas nec
extantes tumulos: $ed extenta & ad regulã perfricata: $u<002> f<007>icaturã
leuigatiõibus & polituris cũ fuerit <002>fecta incernat{ur} marmor: & $u
pra loricæ ex calce & harena inducant{ur}. Sub diuo uero maxĩe ido
nea faciũda $unt pauim\~eta: {quis} cõtignatiõe$ humore cre$c\~ete: aut $ic
citate decre$c\~etes: $eu pandatiõibus $edente$ mou\~edo $e faciũt uitia
pauim\~etis: Preterea gelicidia & pruine nõ patiunt{ur} integra perma
nere. Ita{que} $i nece$$itas coegerit ut minime uitio$a fiant $ic erit faciũ
dum: cũ coaxatũ fuerit $u<002> altera coaxatio tran$uer$a $truatur: cla
ui${que} fixa duplic\~e \~pbeat cõtignatiõi lorication\~e, Deinde ruderi no

<pb>
uo tertia pars te$te tun$æ admi$cea<?>t{ur}: calci${que} due partes ad quin{que}
mortarii mixtiõibu$ \~p$tent re$põ$ũ: Statuminatiõe facta rudus in
ducat{ur}: id{que} pi$tũ ab$olutũ ne minus pede $it cra$$um: tũc aũt nu
cleo iuducto uti. ss. e$t. Pauim\~etũ e te$$era grandi circiter binũ di
gitũ cæ$a $truat{ur}: fa$tigiũ hñs in pedes denos. digitos binos: q<001> $i
bene tem<002>abit{ur}: & recte fricatũ fuerit ab oibus uitiis erit tutũ. Vti
aũt ĩter coagm\~eta materies ab gelicidiis ne laboret fragibus quot
annis ante hiem\~e $aturet{ur}: ita nõ patiet{ur} in $e recipere gelicidii pruĩ
nam. Sin aũt curio$ius uidebit{ur} fieri oportere. Tegule bipedale$ in
ter $e coagm\~etatæ $upra rudus $ub$trata materia collocent{ur}: hñtes
$ingulis coagmento<006> $<007>õtibus excel$os canal<007>culos digitales: qui
bus iunctis impleat{ur} calx ex oleo $ubacta: cõf<007><?>ic\~etur{que} <007>nter $e coa
gmenta cõpre$$a ita calx \~q erit herens in canalibus dure$c\~edo non
patiet{ur} aquã: ne{que} aliã rem per coagm\~eta trã$ire. Cũ ergo fuer<?>it hoc
ita <030>$tratũ $upra nucleus inducat{ur}: & uirgis cedendo $ubigat{ur}. $u
pra aũt $iue ex te$$era grandi $iue ex $pica te$tacea $truant{ur} fa$tigiis
quibus e$t $upra $criptũ & cũ $ic erũt facta nõ cito uitiabunt{ur}. Cũ
a pauimento<006> cura di$ce$$um fuerit. tunc dealbariis operibus e$t
explicandũ.#De albariis opeiibus.</p>
<p #>D aũt erit recte $i glebæ calcis optime multo ante tem<002>e
i#<009> opus fuerit macerabunt{ur}: uti $i qua gleba parũ fuerit ĩ
#fornace cocta maceratiõe diuturna liquo\~r deferue\~r coacta
uno t\~epore cõcoquat{ur}. Nam cũ nõ penitus macerata $ed recens $u
mit{ur}: cũ fuerit inducta hñs latentes crudos calculos pu$tulas emit
tit: qui calculi in opere uno tenore cũ permacerant{ur}: di$$oluunt &
di$$ipant tectorii politiões. Cũ aũt habita erit ratio maceratiõis: &
id curio$ius opere erit præparatũ: $umat{ur} a$cia & qu\~eadmodũ ma
teria dolat{ur}: $ic calx lacu macerata a$ciet{ur}. Si ad eam offenderint cal
culi: nõ erit tem<002>ata. Cum{que} $iccũ & purũ ferrũ educet{ur}: indicabit
eam euanidã & $<007>ticulo$aƷ. Cũ uero pinguis fuerit & recte macera
ca circa id ferramentũ uti glutinũ herens omni rõne probabit e$$e
temperatã. T unc aũt machinis cõparatis camera<006> d<007>$po$itiões in
conclauibus expediant{ur}: ni$i lacunariis ea fuerint ornata. Cũ ergo
camerarum po$tulabitur ratio: $ic erit faciunda.</p>
<p>De camera<006> di$po$itione trulli$$atione & tectorio opere.</p>

<pb>
<p #>S$eres directi di$ponant{ur} iter $e ne plus $patiũ hñtes pedes
a#binos & hi maxĩe cu\~p$$ei {quis} abiegni a carie & uetu$tate ce
#leriter uitiant{ur}. Hi{que} a$$eres cũ ad formã circinatiõis fuerĩt
di$tributi catenis d<007>$po$itis ad cõtignatiões $ine tectoriis crebriter
clauis ferreis fixi religent{ur}. hæ{que} ex ea materia com<002>aut{ur}: cui nec ca
ries: nec uetu$tas: nec humor po$$it nocere. id in buxo: iunipero:
olea: robore: cu\~p$$o: ceteri${que} $imilibus preter quercũ. {quis} eas torqu\~e
do rimas faciunt. <029>bu$ ine$t operibus a$$eribus di$po$itis. tum to
mices $parto hi$panico harundies græce tun$e ad eos uti forma po
$tulat religent{ur}. Item $upra camerã materies ex calce & harena mix
ta $ubinde inducat{ur}: ut $i \~q ex illis contignatiõibus aut tectis ceci
derint $u$tineant{ur}. Sin aũt harundinis græce copia nõ erit de palu
dibus tenues colligant{ur} & mataxe tomice ad iu$tã lõgitudin\~e una
cra$$itudine alligatiõibus tem<002>entur: dum ne plus inter duos no
dos alligatiõibus binos pede$ di$t\~et. & hæ ad a$$eres uti $up<007>a $cri
ptũ e$t tomice religent{ur}. cultelli{que} lignei in eas cõfigant{ur} Cete@a oĩa
uti $upra $criptũ e$t expediant{ur}: cameris di$po$itis & intextis imũ
cœlũ ea<006> trulli$et{ur}. Deinde harena dirigat{ur}: po$tea autem creta aut
marmore poliat{ur}: cũ cameræ polite fuerĩt $ub eas coronæ $ũt<?> $ubii
ciendæ <009> maxie tenues & $ubtiles oportere fieri uideb<007>t{ur}. Cũ enim
grandes $unt põdere deducunt{ur}: nec pñt $e $u$tinere: in hi${que} mini
me gip$um debet admi$ceri: $ed excepto marmore uno tenore <002>du
ci: uti ne percipi\~edo nõ patiant{ur} uno tenore opus inare$cere. Etiã{que}
cauende $unt in cameris pri$co<006> di$po$itiões: {quis} ea<006> planitie coro
narũ graui pondere imp\~edentes $unt periculo$e. Corona<006> aũt $ũt
figure alie celate cõclauibus aut ubi ignis: aut plura lumina $unt
pon\~eda pura fieri deb\~et: ut ea facilius extergeant{ur}. In æ$tiuis exhæ
dris ubi minus fumus e$t nec fuligo põt nocere ubi celate $ũt faci
ende. Semper enĩ albũ opus <030>pter $uperbiã candoris nõ modo ex
<030>priis $ed etiã alienis ædificiis cõcipit fumũ. coronis explicatis pa
rietes <009> a$perrime trulli$$ent{ur}. Po$tea aũt $upra trulli$$atiõem $uba
re$c\~ete deforment{ur} directiões harenati: uti lõgitudines ad regulã &
lineã altitudies ad perp\~ediculũ. anguli ad normã re$põd\~ete$ exigã
tur. Nan{que} $ic em\~edata tecto<006> ĩ picturis erit $p\~es: $ubare$c\~ete iterũ
ac tertio ĩducat{ur}: ita quõ fũdatior erit ex harenato directura eo fir
<pb>
mior erit ad uetu$tat\~e $oliditas tectorii: Cum ab harena \~pter trul
li$$ation\~e nó minus tribus coriis fuerit deformatũ tunc e marmo\~r
grandi directiones $unt $ubigende: dum ita materies tem peret uti
cum $ubigat{ur} non hereat ad rutrum $ed pu<006> ferrũe mortario libe
retur: grandi inducto & in are$cente alteeũ coriũ mediocre d<007>rigat{ur}
id cum $ubactũ fuerit: & bene fricatũ $ubtilius inducat{ur}: ita cum
tribus coriis harene & item marmoris $olidati parietes fuerit: ne{que}
rimas ne{que} aliud uitiũ in $e recipere poterũt. Sed & baculo<006> $ubac
tiõibus fundate $oliditates ma<007>mori${que} candore firmo leuigatæ: o
loribus cum politionibus inductis nitidos expriment $pie<?>ndore$
Colores autem nudo tectorio cum di<?>ligenter $ũt inducti ideo nó
remittunt: $ed $unt perpetuo perman\~etes: {quis} calx in fornacibus ex
cocto liquo\~r facta raritatibus & euanida ieiunitate coacta co ripit
in le \~q res forte cõtingerunt mixtiõibu${que} ex aliis pote$tatibus col
locatis $eminibus $eu principiis una $olidelcendo in quibu$oun{que}
membris e$t formata cum $it arida redigit{ur} uti $ui gena<?>is & <030>pria$
uidct{ur} habere qualitates: ita{que} tectoria que recte $nnt facta: ne{que} ue
tu$tat: bus fiunt horrida: ne{que} cũ extergent{ur} remittunt colores: ni$
parum diligenter & in arido fuerint inducta. Cum ago ita{que} i pa
rietibus tectoria facta fuerint uti $upra $criptum cit{ur} à fi@micatem
& lplendor\~e ad uecu$tat\~e permanent\~e poterunt haber., Cum uero
unum corium a<007>ene & unum minuti marmoris er<007>t <007>nductum: te
nuitas eius minus ualendo facilius rumpit{ur}: neclplendo<007>\~e politio
nibus <030>pter imbecillitat\~e cra$$<007>cudiois propriũ obtincbit. Quem
admodũ eni $peculũ argenteũ tenui lamella ductũ incertos & l<007>ne
uiribus habet remi$$iores $pl\~edores. Quod aũt e $olida temperatu
ra fuerit factũ recipiens in $efi mis uinbus polition\~e fulg\~etes in a
$pectu certa${que} có$iderantibus imagines reddit: $ic rectoria quœ ex
tenui $unt ducta non modo fiunt rimo$a: $ed etiam celeriter euane
$cunt: Quæ autem fundata harenationis & marmoris $oliditate
$unt cra$$itudine $pi$$a: cum $int politionibus creb: is $ubacta nõ
modo $unt nitentia: $ed etiam imagines expre$$as a$picientibus
ex eo o<002>ere remittunt. Græcorum uero tectores non his ratieni@
bus $olum utendo faciunt opera firma: $ed etiam mortario collo

<pb>
cato calœ & harena ibi confu$a de curia hoĩum inducta ligneis ue
ctibus pin$ant materiã: & ita ad certam\~e $ubacta tũc utunt{ur}. Ita{que}
ueteribus parietibus nónulli cru$tas excidentes pro abacis utunt{ur}
Ip$a{que} tectoria abaco<006> & $peculorũ diui$iõibu$ circa $e pomin\~etes
habent expre$$iones. Sin autem in Cratitiis tectoria erunt faci\~eda
quibus nece$$e e$t etiam in arectariis & tran$uer$ariis rimas fieri:
ideo {quis} luto cum linunt{ur} nece$$ario recipiunt humorem. Cum aũt
are$cente extenuati in tectoriis faciunt rimas: id ut nõ fiat hec erit
ratio: Cum paries totus luto inquinatus fuerit: tunc in eo opere.
Canne clauis mu$cariis perpetue figantur. Deinde iterum luto in
ducto $i $pi$$iores tran$uerlariis harúdinibus fixe $unt $ecunde ere
ctis figant{ur}: & uti $upra $criptũ e$t harenatũ: & marmur: & omne
tectoriũ inducat{ur} ita cannarú duplex in parietibus harundinibus
trã$uer$is fixa perpetuitas nec tegmina nec rimam ullã fieri patiet{ur}
#De politionibus in humidis locis.</p>
<p #>Vibus rationibus $iccis locis tectoria oporteat fieri dixi:
q#Nunc qu\~eadmodũ humidis locis politiones expediant{ur}
#ut permanere po$$int $ine uiciis exponam. Et primũ con
clauibus \~q plano pede fuerint in imo pauimento alte circiter pedi
bus tribus pro harenato te$ta truili$$et{ur} & dirigatur: uti hæ partes
tectorio<006> ab humore ne uitient{ur}. Sin aũt aliquis paries perpetuo$
habuerit humores paululũ ab eo recedat{ur}: & $tatuatur alter tenui$
di$tans ab eo <009>ntum res patiet{ur} & inter duos parietes canalis duca
tur inferior <009> libramentũ cũ clauis fuerit: habens nares ad locum
patent\~e. Item cũ in altitudin\~e per$tructus fuerit relinquant{ur} $pira
menta. Si eni non per nares humor & in imo & in $ummo habue
rit exitus: non minus in noua $tructura $e di$$ipabit: his perfecti$
paries te$ta trulli$et{ur} & dirigat{ur} & tunc tectorio poliat{ur}. Sin aũt lo
cus nõ patiet{ur} $tructurã fieti: canales fiant & nares exeãt ad locũ pa
tent\~e. Deinde tegule bipedales ex una parte $upra margin\~e canales
iponant{ur} ex altera parte be$$alibus pile $ub$truant{ur}. In <029>bus dua<006>
tegula<006> anguli $edere po$$int: & ita a pariete hæ di$t\~et ut ne plus
pateãt palmũ: deinde in$u<002> erectæ hamate tegule ab imo ad $ũmũ
pariet\~e figant{ur}. quarũ interiores partes curio$ius picent{ur} ut ab $ere

<pb>
$puãt liquor\~e. Item in $ũmo & in imo $upra cameram hab@ãt $tra
menta. Tum aũt calce ex aqua liquida daalbet{ur} uti tiull$$ationem
te$taceam non re$puãt. Nan{que} <030>pter ieiunitatem que e$t a fo@naci
bus excocta non pñt recipere: nec $u$tine\~r: ni$<007> calx $ubiecta utra$
{que} res inter $e cõglutinet: & cogat coire. Trulli$$atione inducta pro
harenato te$ta d<007>rigat{ur}. & cetera oĩa uti $upra $cripta $unt in tecto
ri<007>s rõnibus perficiant. Ip$i aũt pol<007>tion<007>bus co<006> ornatus <030>prias
debent hĩe decoris rõnes: uti & ex locis aptas & gene<006> di$erimini
bus nõ alienas habeant dignitates. T ricliniis hybernis nõ @$t uti
lis cõpo$itiõe: nec melographia: nec camera<006> coronatio o<002>e $ub@i
lis ornatus: {quis} ea & ab ignis $umo ea & abluminũ crebris fuligini
bus corrumpunt{ur}. In his uero $upra pod<007>a ab@ci ex atram\~eto $ũt
$ubigendi & poli\~edi cuneis $<007>l<007>ceis $eu miniacei$ <007>n: erpo$itis expli
cate camere pure polite & pauimento<006> non erit d<007>$pl@cen@: $i quis
aiadue@tere uoluerit græco<006> hybernaculorũ u$um: minime $ump
tuo$u@ & util<007>s e$t apparatus. Fodit{ur} eni intra libramentũ triclinii
altitudo circiter pedũ binum: & $olo fe$tucato inducit{ur} aut rudus
aut te$taceũ pau. mentũ ita fa$t@gatũ ut in canali habeat nares. De
inde conge$tis & $pi$$e calcatis carbonibus induc<007>t{ur} & $abulone &
calce & faui la mixta materies cra$$itud<007>ne $emipedali ad reg <007>lã &
libellam: $ummo libramento cote de$pumato redd<007>t{ur} $p\~es n<007>gri pa
uim\~eti ita cõuiuiis eorũ & quod pocul<007>s $putis in atriis effund t{ur}
$imul cadit: $icce$$it{que}: qui{que} uer$ant{ur} <007>bi mini$trãtes & $i nud<007>s pe
ped<007>bus fuerint non recipiunt f@igus ab hmõi genere pauim\~e@.</p>
<p #>De ædificiorum picturis.</p>
<p #>Aeteris cõclauibus uernis au<?>tumn@l<007>bus: æ$tiuis: etiam
c#atriis & peri$tiliis con$titutæ $unt ab antiquis & certis re
#bus certæ rationes p<007>ct ur@um. Nan{que} pictura imago f<007>t
cius quod e$t: $eu po@e$t e$$e: uti homines ædificia: naues. rel que
{que} res e qu<007>bus formis cert<007>${que} corporibus figurata $<007>militudine $a
muntur exempla. Ex eo antiqui qui initia expolition<007>bus in$ti@
tuc ũt: imitati $unt primũ c@u$tarum marmorea<006> uarictates & @ol
locatiões deinde corona<006> $<007>liculo<006> cuneo<006> inter le uarias d<007>$t<007>@bu
tiones, Po$tea ingre$$i $unt ut etiã ædifitiorum $iguras columna<006>

<pb>
& fa$tigiorum emin\~etes proiecturas imitent{ur}. Patentibus aũt locis
ita exhedris propter amplitudin\~e parietũ $cœna<006> frontes tragico
more: aut comito: $eu $atyrico de$ignar\~et. Ambulationibus uero
<030>pter $patia longitudinis uarietatibus topio<006> emanar\~et ab certis
<030>prietatibus loco<006> imagines exprimentes. Pinguntur eni portus
promontoria: littora: flumina: fontes: pecora: pa$tores: fana: luci.
montes pecora pa$tores nónullis locis. Item $ignorum megalogra
phiam: habentes deo<006> $imulacra $eu fabularũ di$po$itas explicati
ones. non minus troianas pugnas: $eu ulixis errationes: per topia
cetera{que} \~q $unt eo<006> $imilibus rõnibus ab rerum natura procreata.
Sed hec \~q ex ueteribus rebus ex\~epla $umebant{ur}: nunc iniquis mo
tibus improbantur. T ectoriis mon$tra potius: <009> ex rebus finitis
imagines certe. pro colũnis enĩ $tatuuntur calami pro fa$tigiis apa
ginetuli $trati cum cri$pis foliis & uolutis teneris. Item cãdelabra
ædicularũ $u$tinentia figura@ $upra fa$tigia eo<006> furg\~etes ex radici
bus cum uolutis teneri plures hñtes in $e $ine rõne $edentia $igilla
non minus coliculi dimidiati hñtes $igilla alia humanis: alia be
$tiarú capitibus. Hæc aũt nec $unt nec fieti po$$unt nec fuerunt. Er
go ita noui mores coegerunt uti inertiæ mali iudicis cóuincer\~et ar
tium uirtutes. Qu\~eadmodũ enĩ põt calamus uere $u$tine\’r tectum
aut candelabrú ornaméta fa$tigii $eu coliculus tam tenuis & mol
lis $u$tine\~r $edens $igillũ: aut de radicibus & coliculis ex parte flo
res dimidiata $igilla{que} procreare: At hec fal$a uidentes hoies nõ re
prehendũt: $ed delectant{ur}: ne{que} aĩaduertunt $iquid eorum fieri pót
nec ne iudiciis aũt infirmis ob$curatæ mentes: non ualent proba\~r
quod pote$t e$$e cú auctoritate & ratióne decoris: ne{que} eni picture
probati debent \~q non $unt $imiles ueritati: nec $i ita facte $unt ele
gantes ab arte ideo de his $tatim deber recte iudicari: ni$i argum\~e
tationis certas ró ne@ habuerint $ine offen$iõibus explicatas. Etenĩ
etiã trallibus cũ Apaturius alabandus elcgãti manu finxi$$et $cœ
nam in munu$culo theatri quod egle$interion apud eos uocitat{ur}.
in ea{que} feci$$et colúnas: $igna: centauros $u$tinentes. Epi$tilia pho
lumo<006> rotunda tecta: Faftigio<006> promin\~etes uer$uras. Corona${que}
capitibus leoninis ornatas: quæ oĩa $tillicidio<006> e tectis habent ra

<pb>
tion\~e. Preterea $upra ea nihilominus epi$cœniú. in qua tholi: pro
nai: $emifa$tiga omni${que} tecti uariis picturis fuerat ornatus. Ita{que}
cũ a$pectus eius $cœne propter a$peritat\~e eblandiret{ur} @ oĩum ui$us
etiã id opus <030>bare fui$$ent parati tũ Lichinus mathematicus pro
diit: & ait alabãdos $atis acutos ad o\~es res ciuiles haberi. Sed pro
pter non magnum uitiú indecentie in$ipi\~etes eos e$$e iudicatos: {quis}
in gymna$io eo<006> que $unt $tatuæ: o\~es $unt cau$as agĩtes foro. Di
$cos tenentes: aut currentes: aut pila ludentes: ita indecens inter lo
corũ proprietates $tatus $igno<006> publice ciuitatis uitiũ exi$timati
onis adiecit. Videamus item nũc ne Apaturii $cœna effitiat & no$
alabãdos aut abderitas. Quis enim ue$trum domos $upra tegula
@um tecta pote$t habere aut columus: $eu fa$tigic rũ expolitione$.
Hec enim $upra contignationes ponuntur non $upra tegularum
tecta. Si ergo que non po$$unt in ueritate rõnem habe<007>e facti in
picturis <030>baue@imus accedemus & nos his ãuitatibus \~q propter
hæc uitia in$ipientes $unt iudicate. Ita{que} apaturius cont<007>a re$põde
re non e$t au$us: $ed $u$tulit $cœnam & ad rõnem ueritatis cõmu
tatam: po$tea correctam approbauit. Vtinã dii ĩmortales feci$$ent
uti Lic<007>nius reuiui$ceret: & corrigeret hanc inertiã: tectorũ{que} erran
tia in$tituta. Sed quare uincat ueritat\~e ratio fal$a non erit alienum
exponere. Quod enĩ antiqui in$um\~etes labor\~e & indu$t@iã proba\~r
contendebant art@bu$: id non coloribu$ & co<006> eleganti $petie cõ$e
quunt{ur}: & quã $ubtilitas artificis adiiciebat operibu$ au\=ctem: nũc
dominicus $umptus efficit ne de$idert{ur}. Quĩs enĩ antiquo<006> non
uti medicamento minio parce uidet{ur} u$us e$$e: At nunc pa$$im ple
run{que} toti parietes inducunt{ur}: Aecedit huc Chri$ocolla: O$trũ: Ar
men<007>ũ. Hec uero cum iuducunt{ur} & $i non ab arte $unt po$ita. ful
gentes oculo<006> reddunt ui$us: & ideo {quis} \~ptio$a $unt legibus excipi
untur ut a domino nõ a redemptore repre$entent{ur}. Que cõmonefa
cere potui ut ab errore di$cedatur in opere tectorio $atis expo$ui.
Nunc de apparatiõibus ut $uccurrere potuerit dicam. & primum
quoniam de calce initio e$t dictum nunc de marmore dicam.</p>
<p #>De marmore & quomodo ex eo fit argentum uiuum &
#de auro argento{que} ue$tium ueterum recuperando.</p>
<pb>
<p>m#Armor nõ eodem genere oibus regionibus procreat{ur}: $ed
#quibu$dã locis glebæ ut $alis micas perlucidas hñtes na
#$cuntur: que contu$e & molite pre$tant o<002>ibus utilitat\~e.
Quibus autem locis hæ copienon $unt: cementa marmorea $iue
a$$ule dicunt{ur}: Que marmorarii ex o<002>ibus deiiciunt: cõtundunt{ur}
& molunt{ur}: & is qui ex his ab ignis uapore $u$citat{ur} fumus: cum
re$edit in $olum furni: inuenit{ur} e$$e argentũ uiuũ: exemptis glebis
guttæ hæ \~q re$idebunt propter breuitates nõ po$$unt colligi: $ed
in ua$a \~q conuertuntur <037> & ibi inter $e cõgruunt & una fundunt{ur}.
Id autem cum $int quatuor $ext@rio<006> men$ure cum expediuntur
inueniunt{ur} e$$e pondo centum. Cum in aliqua aqua e$t confu$um
$i $upra id lapid\~e centenariũ pondus imponat{ur}: natat in $ummo.
Ne{que} enim liquo@\~e p\~ct onere $uo premere nec elidere nec di$$ipare
Centenario $ublato $i ibi auri $crupulũ imponatur non natabit:
$ed ad imum per $e deprimetur: ita nõ amplitudine ponderis: $ed
genere $ingula<006> rerum grauitat\~e e$$e non negandũ e$t. id aũt mul
tis rebus e$t ad u$um expeditum. Ne{que} eni argentũ ne{que} cs pote$t
$ine eo recte inaurari. Cum{que}i ue$te intextũ e$t au<006>. ea{que} ue$tis cõ
trita propter uetu$tat\~e u$um non habeat hone$tũ: panni in $@ctili
bus ua$is impo$iti $upra ign\~e comburuntur: is cinis coniicitur in
aquã & addit{ur} ei arg\~etũ uiuum. Id aũt omnes micas auri conipit
in $e: & cogit $ecum coire: aqua d<007>ffu$a cũ id in pannũ in$unditur
& ibi man<007>bus premit{ur} arg\~etum per panni raritates propter ext<007>a
labitur: aurum compre$$ione coactum purum inucnitur.</p>
<p #>De minii temperatura.</p>
<p #>Euertar nũc ad minii temperaturam: ip$e enim glebæ cũ
r#$unt aride contun dunt{ur} pilis ferreis: & lotiõibus & coctu
#ris crebris: @elictis $tercoribus efficiunt{ur} ut adueniãt colo
res. Cũ ergo emi$$a erũt ex minii <030>pter argenti uiui reli@tiones \”qs
in $enaturales habuerat uirtutes efficitur tenera natura & uiribus
imbecillis. Ita{que} cũ e$t in expolitionibus cõclauiũ tectis inductum
permanet $ine uitlis $uo colo\~r. Ape<007>tis uero id e$t peri$t<007>liis aut ex
hed@is aut ceteris eiu$modi loc<007>s quo $ol & luna po$$it $plendo<007>es
& radios ĩmmittere: cum ab his locus tangit{ur} uitiat{ur}: & ami$la uir

<pb>
tute coloris denigratur. Ita{que} cum alii multi tum etiã Faberius $@ri
ba cum in auentino uolui$$et habere domũ eleganter expolitã pe
ri$tiliis parietes o\~es induxit minio qui po$t dies. xxx. facti $untĩ
uenu$to uario{que} colore. ita{que} primo locauit inducendos alios colo
res. At $i quis $ubtil<007>or fuerit & uoluerit expolitiõem miniaceam
$uum colorem retinere. eum paries expolitus & aridus e$t $ubcre
tum in opibus utunt{ur}. Aliis locis & inter magne$ie & ephe$i fines
$unt loca unde foditur parata. quãnec molere nec cernere opu$ e$t
$ed $<007>e e$t $ubtilius quemadmodum $i qua e$t manu cõtu$a & $ub
creta.#Decoloribus & primum de ochra</p>
<p #>Olores uero alii $unt qui per $e certis locis procreantur
c#etiã inde fodunt{ur}. nõnulli ex aliis rebus tractation<007>bus
#mixtionibus: tempaturis cõpo$iti perficiunt{ur} uti præ$t\~et
@<?>and\~e in operibus utilitat\~e. Primũ aũt exponemus quæ per $e na
$centia fodiunt{ur}. uti quod grece ochra dicit{ur}. Hecuero multi$ locis
ut etiã in italia inuenit{ur} $ed que fuerat optima attica ideo nunc nõ
habetur: {quis} athenis arg\~ctifodine cum habuerint fam<007>lias tunc $pe
cus $ub terra fodiebant{ur} ad argentũ inueni\~edũ. Cum ibi uena for
te inue<?>niretur nihilominus uti argentũ per$equebant{ur}, ita{que} anti<029>
@gregia copia $alis ad polition\~e ope<006> $unt u$i. Item rubrice copio
$e multis locis eximunt{ur}: $ed optime pauc<?>is: uti ponto $ynope: &
egypto: in hi$pania balearibus: nõminus etiã lemno: cuiu$ in$ule
uectigalia atheni\~e$ibus. S. P. Q. R. cõce$$it fruendo Paratonium
ucro ex ip$is locis unde fodit{ur} habet nomen: ead\~e rõne Melinũ:{quis}
@<007>us uis <007>metalli in$ule cycladi melo dicit{ur} e$$e. Creta uiridis it\~e plu
ribus locis na$cit{ur} $ed optia $myrne. hanc aũt greci Theodo<007>heon
uocant {quis} theodotus noĩe fuerat cuius in fundo id genus crete pri
mo e$t <007>nuentũ: Auripigmentũ quod ar$cenicon græce dicit{ur} fodi
tur ponto: Sandaraca item pluribus locis $ed optima <030>xime flu
men hypanim habet metallum.#De minii rationibus.</p>
<p #>Ngrediar nunc minii rõnes explicare. Id aut\~e agris ephe
i#iorum clibanis primũ memorat{ur} e$$e inuentum: cuius &
#res & ratio $atis magnas habet admiratiões. Fodit{ur} enim
gleba: que dicitur ante<004> tractationibus ad minii perueniant uenã

<pb>
uti ferreo magis $ubrufo colore habens circa $e rubrum puluerem
Cum id foditur ex plagis ferramento<006> erebras emittit lachrimas
argenti uiui que a fo$$oribus $tatim colligunt{ur}: hæ glebe cum col
lecte $unt in oflicina propter humoris plenitat\~e coniiciunt{ur} in for
nacem utinteraterateĩcant. Cum fuerint ceram punicam igni liquefa
ctam paulo oleo temperatã $eta indicat. deinde po$tea carbonibus
in ferreo ua$e compo$itis eam ceram a primo cũ pariete ealefaciun
do $uda\~r cogat: Fiat{que} ut perequet{ur}: de<007>nde cũ candela lintei${que} pu
ris $ubigat: uti $igna marmore<?>a nuda curant{ur}: hec aũt gno$is græ
ce dicitur: ita ob$tans cere punice lorica non patit{ur} lune $plendor\~e
nec $olis radios lambendo eripere ex his politionibus color\~e, Que
aũt in ephe$io<006> metallis fuerunt officine nũc traiecte $unt ideo ro
mam: {quis} id genus uenæ po$tea e$t inuentum hilpanie regiõibus:
quibus metallis glebe portant{ur}: & per publicanos Rome cu@ant{ur}.
He aũt officine $unt inter ædem Flore & Quirini. Vitiat{ur} minium
admixta calce: ita{que} $i quis uelit experiri id $ine uitio e$$e: $ic erit fa
ciundum: ferrea lamina $umat{ur} in ea miniũ imponat{ur}: ad ign\~e col
locetur donec lamina cande$cat: cũ e candore color immutatus fue
rit erit{que} ater: tollat{ur} lamina ab igne & $i @efrigeratum re$tituat{ur} in
pri$tinũ colo<007>\~e $ine uitio e$$e probabit: Sin aũt perman$erit nigro
colore $ignificabit $e e$$e uitiatũ. que $uccurrere putuerũt mihi de
minio dixi.#De chry$ocolla & arramento.</p>
<p #>Hry$ocolla apportatur a Macedonia: fodit{ur} aũt ex his lo
c#cis qui $unt proximi ærariis metallis: miniũ & indicum
#in oibus ip$is indicat{ur} quibus in locis procreat{ur}. Ingredi
ar nũc ad ea que ex aliis generibus tractatronũ tem<002>aturis cõmu
tata recipiunt colo<006> proprietates: & primũ exponã de atramento.
cuius u$us ĩ operibus magnas habet utilitates ut $int note qu\~ead
modum certis rõnibus artificio<006> ad id tempature. Nan{que} æd<007>fica
tur locus: ut laconicum & expolit{ur} maimore $ubtiliter: & leuigat{ur}.
Ante id fit fornacula hab\~es in laconicum nares: & eius prefu<007>niũ
magna diligentia cõprimitur ne flãma extra di$$ipetur. in fornace
re$ina collocet{ur}. hanc aũtignis pote$tas urendo cogit emittere per
nares intra laconicum fuliginem: que circa parietem & cam@re cur

<pb>
uaturam adhere$cit: inde collecta partim cõponit{ur} ex gummi $ub
acto ad u$um atram\~eti librarii: reliquũ tectores glutinũ admi$cen
tes in parietibus utunt{ur}. Si aũt he copie non fuerint parate: ita ne
ce$$itatibus erit admini$trandũ ne expectatione more res retinean
tur. Sarm\~eta aut thedæ $chidiæ cõburant{ur}: cum erunt ca<007>bones ex
tinguant{ur}. Deinde in mortario cũ glutino terant{ur}: ita erit a<007>ramen
tum tecto@ibus non inuenu$tum. Non minus $i fex uini are$acta
& cocta in fornace fuerit: & ea contrita cum glutino in opere indu
cecur $uper: que atram\~eti $uauitas efficiet color\~e: & quo magis ex
meliore uino parabitur nõ modo atramenti $ed etiã indici colo@\~e
dabit imitari.#De cerulei coloris tem peration<007>bus.</p>
<p #>Erulei temperatiões Alexandrie primũ $unt inuente: po
c#$tea item Ne$toreus puteolis in$tituit faciũdum. Ratio
#autem eius e quibus e$t inuenta $atis habet admiratiõis
Harrna enim cum nitri flore conterit{ur} adeo $ubtiliter: ut eff<007>ciatur
qu\~eadmodũ farina: & es cipriũ limis cra$$is uti $cobis facta ĩmix
ta cõ$pergit{ur} ut cõglomeretur: deinde pile man<007>bus uer$ando effici
untur: & ita colligant{ur} utinare$cant. he aride cõponunt{ur} <007>n urceo
fictili: urcei in fo@nace $int ita es & ea harena ab ignis u h@mentia
cõ$erue$c\~edo cum coaruerint inter $e dando & accip<007>\~edo $udo@es a
<030>prietat<007>bus di$cedunt: $ui${que} rebus per ignis uehementiã cõfect@
ce<007>uleo rediguntur colore. V$ta uero que $atis habet utilitatis<?> @n
operibus tectoriis $ic temperatur: gleba $<007>lix boni coquitur ut $<007>e
in igne candens: ea aũt aceto extinguit{ur} & efficit{ur} purpureo colore
#De ceru$$a & $andaraca.</p>
<p #>E ceru$$a erugine{que} quã no$tri erucam uocant nõ e$t alie
d#num qu\~ead@odũ cõparetur dicere. Rhodi enĩ do@is $ar
#m@nca collocantes aceto $uffu$o $upra $armeuta collocant
Plu@nbeas ma$$as: deinde ea operculis obturant: ne $piramentum
obturata emitt<?>ãt. Po$t certum t\~epus aperientes inueniũt ema$$is
plumbeis ceru$$am. eadem ratione lamellas erea: collocantes eff<007>ci
unt erugin\~e qu@eruca appellat{ur}. Ceru$$a uero cum ĩ fornace coqui
tur mutato colote ad ign\~e inc\~edii efficitur $andaraca. Id aũc incen
dlo facto ex ca$u didicerunt hoĩes: ex eo multo melior\~e ulum pre

<pb>
$tat <009> quæ de metallis per $enata foditur.#De O$tro</p>
<p #>Ncipiam nunc de o$tro dicere: quod & cari$$imam & ex
i#cellenti$$imam habet preter hos colores a$pectus $uauita
#tem. Id autem excipitur ex conchilio marino e quo pur
pura inficit{ur}. Cuius non minores $unt <009> cetera<006> nature con$iderã
tibus admirationes. {quis} habet non in oibus locis quibus na$citu@
unius generis colorem: $ed $olis cnr$u naturaliter temperat{ur}. Ita{que}
quod legitur ponto & gallia: {quis} hæ regiones $unt proxime ad $ep
tentri onem e$t atrum: Progredientibus $eptentrion\~e inter $e occi
dent\~einuenitur liuidum. Quod autem legit{ur} ad equinoctional@m
orientem & occidentem inuenitur uiolaceo colore. Quod uero me
ridiani$ excipit{ur} regiõibus rubra procreatur pote$tate: & ideo hoc
Rhodo etiam in$ula creatur ceter<007>${que} eiu$modi regiõibus que p<007>o
xime $int $olis cur$ui. @a conchilia cum $unt lecta ferram\~etis circa
$cinduntur e quibus plagis pu@purea $anies uti lacrima profiu\~es
excu$$a in mortariis ter\~edo cõparatur. & {quis} ex concarum marinarũ
tectis eximitur ideo o$trum e$t uocitatum. Id autem propter $alu
ginem cito fit $iticulo$um ni$i mel habeat circa fu$um.</p>
<p #>De aliis operibus coloribus.</p>
<p #>Iunt etiam purpurei colores infecta creta rubra radice. &
f#ex cigno nõ minus: & ex floribus alii colores. Ita{que} tecto
#res cum uolunt $ilacticũ imitari: uiolam ar<007>dam cõ<007>icien
tes in uas cum aqua cõferue$cere faciũt ad ignem. Deinde cum e$t
temperatũ coiiciunt in linteum: & inde manibus exprimentes reci
piunt in mortariũ aquã ex uiolis coloratam: & eo cretam infund\~e
tes & eam terentes eff<007>ciunt $<007>lis actici color\~e. eadem rõne uaccin<007>ũ
temperantes & lac m<007>$centes purpuram faciunt eleganter. Item qui
non po$$unt chri$ocolla propter rar<?>itatem uti he@ bague lutheum
appellatur ceruleum inficiun@: & utuntur uiridi$$imo colore: hæc
aut@m infect<007><?>ua appellat{ur}. Item propter inopiam coloris indici c<007>e
tam $imi$<007>am aut anulariam uitro{que} quod græci in$alim appe@lãt
inficientes imitationem faciunt indici coloris. Quibus rat<007>on<007>bu$
& rebus ad d<007>$po$itiõem @rmiter quibu${que} decorc oporteat fie<007>i pi
cturas. It\~e quas habent omnes colores in $e pote$tates ut mihi iuc
<pb>
currere potuit in hoc libro per$crip$i. Ita{que} o\~es ædificio<006> pe@$ectio
nes quam<?> habere debeant oportun@tat\~e<?>: ratiotinatiõis $ept\~e uolu
mini<?>bus $unt $inite. In $equenti autem de aqua $i quibus locis nõ
$uerit quemadmodum inueniatur: & qua rõne inducat{ur}: qu<007>bu${que}
rebus $i e<007>it $alubris & idonea probetur explicabo.</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER OCTAVVS
IN QVO PRECIPIT DE AQVA IN VENIENDA
PROBANDA ET INDVCENDA:.</h>
<p #>E$eptem $apientibus thales mile$ius om@@um re<006>
#principiũ aquã e$t pro$e$$us Heraclitusign\~e. Ma
d#gorum $acerdotes aqua & ign\~e. Euripides auditor
#Anaxagore: quem philo$ophum ath@n@\~e$es <gap>ni
#cum appellauerũt: aera & terram: ea@{que}. ex c@@e{que}i
um hymbrium conceptionibus in$eminatã fœtus gentiũ & oium
aialium in mũdo procreaui$$e & \~q ex ea e$$ent prognata cũ d@$$ol
uerent{ur} tempo<006> @ece$$itate coacta in eandem redire: Qu@{que} de aere
na$cerentur item in cœli regiones reuerti n@{que} interinones recipere
& di$$olutiõe mutata in eadem recidere in qua ante $uerant <030>prie
tatem. Pythagoras uero Empedocles Epicarmus alii{que} phy$ici &
philolophi hec principia quatuor e$$e po$uerũt. Aerem. Ignem.
Aquam. Terram. Eorum{que} inter $e coherentias naturali figuratio
ne & gene<006> di$eriminibus efficere qualitates. Aiaduertimus uero
non $olũ na$centia ex his e$$e procreata. Sed etiã res o\~e@ nõ ali $ine
eorum pote$taie ne{que} cre$cere nec tueri. Nan{que} corpora $<007>ne $piritu
redundantia nõ po$$unt habere uitam ni$i act in fluens cum incr@
mento fecerit auctus & remi$$iones continenter. Calori$ uero $i nõ
fuerit in corpore iu$ta comparatio non erit $piritus animalis: ne{que}
erectio firma. cibi{que} uires uon poterunt habere cõcoctionis tempe
raturam. Item $i non terre$tri cibo membra corporis alantur denci
ent: & ita a terreni principii mixtiõe erunt de$erta. Animalia ue@o
$i fue@it $ine humoris pote$tate. exanguinata & exucta a principio
rum liquore interare$cent. igitur diuina mens que proprie nece$$a

<pb>
ria e$$et gentibus non con$tituit difficilia & cara uti $unt margari
te: aurum: argentũ: cetera: que nec corpus nec natura de$iderat: $ed
$ine quibus mortalium uita non pote$t e$$e tuta e$$udit ad manũ
parata per omn\~e mundũ. Ita{que} ex his $iquid de$it $orte in corpore
fpi: itus ad re$tituendum aer a$$ignatus id pre$tat. apparatus aut\~e
ad auxiliũ caloris $olis impetus ac igni$ inuentu$ tutiorem efficit
uitam. Item terrenus fructus e$ca<006> pre$tans copiis $uperuacuis de
$iderationibus alit & nutrit. Animalia pa$c\~edo continenter. aqua
uero non $olũ potus $ed infinitas u$ui preb\~edo nece$$<007>tates gratas
{quis} e$t gratuita pre$tat utilitates. Ex eo autem qui $acerdotia gerunt
mo@ibus egyptio<006> o$tendunt omnis res c liquoris pote$tate con$i
$tere. Ita{que} cum hydria que ad templũ ædem{que} ca$ta religiõc re$ert{ur}
tunc in terra <030>cumb\~etes manibus ad cœlũi$ublatis inu\~etion<007>bus
gratias agunt diuine benignitati.#De aquæ inuentionibus.</p>
<p #>Vm ergo a phi$<007>cis & philo$ophis & a $acerdotibu$ iudi
c#cetur ex pote$tate aque o@s res cõ$tare: putaui quoniã in
#prioribus $eptem uoluminibua rõnes ædificio<006> $unt ex
po$ite. in hoc oporte\~r de inuentionibus aquæ qua${que} habeat in lo
corum p@oprietatibus uirtute$. quibu${que} rõ@bus ducat{ur}: & quem
admodũ interea probet{ur} $eribere. E$t enim maxime nece$$aria & ad
uitam & delectat<007>ones & ad u$um quotidianũ. ea aut\~e facilior erit
$i fontes erunt aperti & f<007>uentes. Sin aut\~e non profluent: quer\~eda
$ub terra $unt capita & collig\~eda \~q $<007>e erunt experienda uti procũ
bant uidentes ante<009> $ol exo: tus fuerit in locis quibus erit queren
dum. & in terra mento collocato & $ulcto pro$piciãtur he regiões
Sic enim non errabit excel$ius <009> opo<007>teat ui$us: cum e@it ĩmotum
mentum: $ed l<007>bratam altitudin\~e in regionibus certa $initione de
$ignabit: tune in quibus locis uidebunt humores cri$pantes & in
aera $urgentes ibi fodiatur: nõ enim in $icco loco hoc $<007>gnum põt
fieri. item aiaduertendũ e$t querentibu$ aquam quo genere $<007>nt lo
ca. Certa enĩ $unt in quibus na$citur In @eta tenuis & exilis & nõ
alta e$t copia: ea erit optimo $apore. It\~e $abulone $oluto tenuis $ed
$i in$erior<007>bus locis inueniet{ur} ea erit limo$a & in$uauis. Terra aũt
nigra $udores & $tille <007>nueniunt{ur} exiles. que ex hibernis tempe$ta

<pb>
tibus collectæ in $pi$$is & $olidis locis $ub$idunt. hæ hũt optimũ
$apo@\~e. Glarea uero mediocres & nõ incerte uenæ reperiuntur: hæ
quoq; egregia $uauitate $unt. item $abulone ma$culo: harena{que} car
bunculo certiores $ũt copiæ: hæ{que} $unt bono $apore rubro $axo &
copio$e & bone $i non per interuenia dilabant{ur} & lique$cant. Sub
radicibus autem montium & in $axis $ilicibus uberiores & a$flu
entiores: hæ{que} frigidiores $ũt & $alubriores. Campe$tribus autem
fontibus $al@e graues: tepide: nõ $uaues ni$i que ex montibus $ub
ter@a $ubmanantes erumpũt in medios campos: $ibi{que} arborũ um
bris contecte p<007>e$tant montano<006> $ontium $uanitat\~e. Signa autem,
quibus terra<006> generibus $upra $@riptũ e$t: ea inuenientur na$@\~etia
tenuis iuncus: Salix erratica: alnus: uitex: harundo: hædra: alia{que}
que huiu$mõi $unt: que non po$$unt na$ei per $e $ine humore. $o.
lent autem in lacunis cadem nata e$$e que $ed\~etes preter reliquum
agrum excipiũt ex hymbribus & agris per hyem\~e propter capaci
tatem diutius $eruant humorem: quibus non e$t credendum: Sed
quibus regionibus & terris non lacunis ea $igna na$cuntur nõ $a
ta $@d natu<007>aliter per $e procreata: ibi e$t quer\~eda: in quibus $i hæ
$ignificabuntur inuentiones $ic erunt experiunde Fodiantur quo
{que} uer$us locus latus ne minus pedis quin{que}: in eo{que} collocetur cir
c@@er $olis occa$um. Scaphium æreum aut plumbeum aut pelui@:
ex his quod erit paratũ ià{que} intrin$@cus oleo ungatur: ponatur{que}
inuer$ũ: & $umma fo$$ura operiat{ur} harundinibus: aut frõ <gap>$upra
terra obruat{ur}: tum po$tero die ape@iat{ur}: & $i in ua$e $tille $udore${que}
crunt: is locus aquã habebit. item $i uas ex creta factũ nõ coctũ in
ea $o$$. one ead\~e rõne opertũ po$itũ fuerit, $i is locus aquã habebit
cũ ape<007>tũ fuerit uas: humidũ erit & etiã di$$oluet{ur} ab hũore. Vel
l@${que} lane $i locatum erit: in ea fo$$ura: in $equenti aũt die de eo a\”q
expre$la erit: $ignificabit eum locũ h\~re copiã. nõ minus $i lucerna
cõcinnata olei{que} plena & accen$a in eo loco operta $uerit col@ocata
& po$tero dienõ erit exu$ta: $ed habuerit reliquias olei & i lychno
ip$a{que} humida inueniet{ur} indicabit locũ h\~et aquã: ideo {quis} ois tepor
ad $e ducit hũores. item ĩ eo loco ignis $i factus fuerit: & percale$a
cta terra & adu$ta uapor\~e nebulo$ũ ex $e excitauerit: is locus habe

<pb>
bit aquã. Cũ hec ita erunt pertentata & quæ $upra $cripta $unt $ig
na iuuenta: tum deprim\~edus e$t puteus in eo loco: & $i erit caput
aque inuentũ plures $unt circa fodiendi & per$pecus in unum lo
cũ o\~es cõducendi. hec aũt maxie in mõtibus & regionibus $epten
trionalibus $unt quer\~eda eo {quis} in his & $uauiora & $alubriora &
copio$iora inueniunt{ur} Auerli enim $unt $olis cur$ul & in his locis
primũ crebre $unt arbores & $iluo$e: ip$i{que} morntes $uas hab\~et um
bras ob$tante$: & radii $olis nõ directi perueniũt ad terrã: nec pñt
humores exurere, interualla{que} montiũ maxime recipiũt hymbre@
& propter $ilua<006> crtbritates niues ab umbris arbo<006> & montium
ibi diutius con$eruant{ur}. Deinde liquate per terre uenas colant{ur}: &
ita perueniunt ad infimas montiũ radices: ex <029>bus <030>$luentes $on
tium erumpunt $luctus. Cãpe$tribus aũt locis cõtrario nõ po$$ũt
habere copias. Nam quecun{que} $unt non po$$unt habere $alubrica
tem: {quis} $olis uehemens im petus <030>pter nullã obctantiam umbra<006>
eripit exhauriendo feruens ex planitie campo<006> humor\~e. & $i quæ
$unt aque apparentes: ex his quod e$t leui$$imum tenui$$imum{que}
& $ubtili $alubritate aera uorans di$$ipatimpetũ cœli. quæ{que} gra
ui$$ime dure{que} & in$uaues $unt partes: he in fontibus cãp@$tribus
relinquuntur.#De aqua hym brium.</p>
<p #>Ta{que} que ex hym bribus aqua colligitur $alubriores ha
#bet uittutes: eo {quis} elegit{ur} ex oĩbus fõt<007>bus leui$$imis $ub
#tilibu${que} ten uitatibu$: Deinde p aeris exercitation\~e pcrco
lata t\~epe$tatibus lique$c\~edo peruenit ad terram: etiã{que} nõ @@briter
in campis confluũt hymbres $ed in mõtibus aut ad i\~pos montes:
ideo {quis} humores ex terra matutino $olis ortu moti cum $ũt egre$$i
in quãcun{que} partem cœli $unt <030>clinati trudunt aera. Deinde cum
$ũt moti propter uacuitat\~e loci po$t $e recipiũt aeris ruent@s unda$
Aer aũt qui ruit trudens quocun{que} humore peruiũ $pũs: & impe
tus & undas cre$c\~etes facit uento<006>. a uentis aũt quocun{que} ferunt
humores cõglobati ex $ontibus & fluminibus & paludibus & pe
pelago cum tepore $olis colligunt & exhaurlunt & ita tollunt in
altitudin\~e nubef. Deinde cum aeris unda nitente$ cũ per uentũ ad
mõtes ab eorum offen$a & procellis <030>pter plenitat\~e & grauitat\~e li

<pb>
que$cendo di$perguntur: & ita diffundũt in tcrras. Vaporem aut\~e
& nebulas & humores ex terra na$ci: hec uidet{ur} efficere ratio: {quis} ea
habet in $e calores $eruidos: & $piritus inanes: re$rigeratione${que}: &
aqua<006> magnã multitudin\~e. ex eo cum re$rigerat{ur} noctu $ol oriens
impetu tangit orbem terre: & uentorum flatus ori\~etium per tene
bras ab humidis locis egrediunt{ur} in altitudin\~e nubes. aer aũt tũc
a $ole percalefactus cũ rõnibus ex terra tollit humores Licet ex bal
neis exemplũ capere. Nulle enĩ camere que $unt caldario <006> $upra $e
habere pñt fontes: $ed cœlum quod e$t ibi ex pre$u<007>niis ab ignis
uapore percalefactum corripit ex pauim\~etis aquã & aufe@t $e@um
in camera<006> curuatueas & $u$tinet: ideo {quis} $em<002> uapor calidus ĩ al
titudine $e trudit: & primo non remittit propter breuitat\~e: Simul
aut\~e plus humoris habet conge$tum non pote$t $u$tin@re propter
grauitat\~e: $ed $tillat $upra lauantiũ capita. Item eadem racione cœ
le$tis aer cum a $ole percepit calor\~e ex oibus locis hauri\~edo tollit
humores & congregat ad nubes. Ita eni terra feruo\~r tacta eiicit hu
mores: & corpus hominis ex calore emittit $udores. Indices autem
$unt eius rei uenti: ex qu<007>bus qui a frigid<007>$$<007>mis partibus ueniũt
procreati $ept\~etrio & aquilo extenuatos $uccitatibus in aere flatu$
$pirant. Au$ter uero & reliqui qui a $olis cu@$u impetum faciunt
$unt humidi$$imi & $emper apportant hymbres: {quis} percalefacti a
regionibus $e uidis adueniunt ex oibus terris labentes eripiũt hu
mores: & ita eos <002>erfundunt ad $ept\~etrionales regiões. Hec autem
$<007>c f<007>eri te$timonio po$tunt e$$e capita fluminũ que orbe terrarum
co$mographis picta: itern{que} $cripta: Plurima maxia{que} inueniuntur
egre$$a ad $ept\~e@rion\~e: Primum{que} in india ganges & indus de cau
ca$o monte oritur. Syria tigris & euphrates. A$<007>e item ponto bori
$thenes <037> hipanis: tanais: colchis. Gallia Rhodanus. celtica rhenus
Citra alpes timauus & padus. Italia tybris. Mauru$<007>a quã no$tri
mauritaniã appellant ex monte atlante diris qui ortus ex lept\~etri
onali regiõe progredit{ur} per occid\~etem ad lacũ eptagonũ & muta o
noie dicit{ur} agger. Deinde ex lacu eotagono $ub mõtes de$ertos $ub
terflu\~es per meridiana loca manat & <007>nfluit in palud\~e \~q appellat.
#circũcingit mereon \~q e$t ethyopũ meridiano<006> regnũ. ab h<007>@{que}
<pb>
paludibus $e circumagens per flumina Ba$ean Soban & a$toban
& alia plura peruenit per montes ad catharactam. ab ea{que} $e preci
pitans per $ept\~etrional\~e peruenit inter elephantida & $yenem: the
baico${que} in ægyptum campos & ibi nilus appellat{ur} ex mauritania
autem caput nili fluere ex eo maxime cogno$cit{ur}: {quis} ex altera parte
montis atlantis alia capita item <030>fluentia ad occident\~e oceanum:
ibi{que} na$cunt{ur} icneumones: crocodili: alie $imiles be$tia<006> pi$ciũ{que}
natu\~r preter hippopotamos. ergo cũ oĩa flumĩa magnitudinibus
in orbis terra<006> deĩeriptionibus ad $ept\~etrion\~e uideant{ur} pro fluere:
Aphri{que} cãpi qui $ũt in meridianis portibus $ubi@cti $olis cur$ui
lat\~ete$ penitus hñt hũores: nec fontes creb<007>os: amne${que} raros: relin
quit{ur} uti multo meliora inueniant{ur} capita fontiũ \~q ad $ept\~etrion\~e
aquilon\~e ue $pectãt: ni$i inciderint in $ulphuro$um locũ: aut alu
mino$um: $eu bitumino$um: tũc enim permutant{ur}: aut calide: aut
frigide odore malo & $apore perfundunt fontes. Ne{que} enim calide
aque e$t ulla proprietas: $ed frigida aqua cũ incidit percurrens in
ard\~etem locũ efferue$cit: & percalefacta egredit{ur} per uenas extra ter
ram: ideo diutius non pote$t permanere: $ed breui $patio fit frigi
da. Nan{que} $i naturaliter e$$et calida non refrigeraret{ur} calor eius: Sa
por aut\~e odor: & color eius nõ re$tituit{ur}: {quis} intinctus & cõmixtus
e$t propter nature raritatem.</p>
<p #>De aquis calidis & ea<006> uirtuti bus: quam t@ahũt a diuer$is
metallis: & de uariorum fontium fluminũ lacuũ{que} natura.</p>
<p #>Vnt aũt nõnulli fõtes calidi: ex quibus profluit aqua $a
$#pore optimo: queita in potione $uauis e$t: uti nec fonti
nalis a camenis: nec martiz $a iens delideretur: hec autem
a natura perficiuntur his ratiõibas. Cum in imo per alumen: aut
bitumen: $eu $ulphur ignis excitatur ardore percandefacit terram
que e$t $upra $e autem feruidum emittit in $uperiora loca uapor\~e:
Et ita $iqui in his locis qui $unt $upra fontes dulcis aque na$cun
tur: offen$i eo uapore efferue$cunt inter uenas: & ita profluunt in
corrupto $apore. Sunt etiam odore & $apo\~r non bono fr<007>gidi fon
tes: qui ab inferioribus locis penitus orti per loca ardentia tran$e
unt: & ab eo loco per longum $patiũ terre percurrentes refrigerati

<pb>
perueniunt $upra terram $apore: odore: colore{que} corrupto uti in ty
bu tina uia flumen albula. Et in Ardeatino fontes frigidi eodem
odore qui $ulphurati dicuntur. & rel<007>quis locis $imilibus. hi aut\~e
cum $int frigidi ideo uidentur a$pecta feruere: {quis} cum in ardentem
locum alte penitus inciderunt. humore & igni inter $e cong: uenti
bus offen$<007> uehem\~eti fragore ualidos recipiunt in $e $pũs & ita in
flati ui uenti coacti bulli\~etes crebro per fontes egrediunt{ur}. Ex his
aũt qui nõ $ũt apti. $ed aut $axis detinent{ur}. Per angu$tas uenas ue
hem\~e@ia $pũs extrudunt{ur} ad $ummos grumo <006> tun ulos. Ita{que} qui
putant tanta $e altitud<007>ne qua $unt grumi capita fontiũ po$$e ha
bere. cũ aperiunt fo$$uras latius d@cipiunt{ur}. Nan{que} uti æneum uas
non in $ummis labris plenũ: $ed aquæ men$ure $ue capacitatis ha
bens e t: ibus duas partes: operculũ{que} in eo collocatum: cum ignis
uehementi feruore tangat{ur} pe calefieri cogit aquam: ca aũt propter
natural\~e raritat\~e in $e recipi\~es feruoris ualidã infiation\~e nõ modo
implet uas: $ed $piritibus extollens operculũ & c: e$cens abundat.
Sublato aũt operculo emi$$is inflationibus in aere patenti rur$us
ad $uũ locũ relidet: ad eundem modũ ea capĩta font<007>um cum $<007>ne
ang <007>$tiis cõpre$$a ruunt in $um mo $pũs aque bullitus $rmul aũe
lat<007>us $unt aperti examinati per ratitates liquide ptãcis re$. den: &
re$tituunt{ur} in libramenti proprictatem. OMNIS aũt aqua calida
ideo {quis} e$t medic<007>mento$a{quis} in prauis rebus percocta al<007>ã uirtut\~e
recip<007>t ad u$um. Nan{que} $ulphuro$i fontes neruo<006> labores re$iciũt
percalefaci\~edo: exurendo{que} caloribus e@corporibus humores uitio
$os. Alumino$i aũt cum di$$oluta membra corpo<006> parali$i aut ali
qua ui morbi receperũt fouendo per patentes uenas refrigeration\~e
@õ raria calore $ui reficiũt. & hoc continenter re$t<007>tuuntur in anti
qu<007>m membro<006> curation\~e. Bitumino$i aũt interioris corpo: is ui
t<007>a potionibus purgando $ol\~et mede; i. E$t aũt aque frigid: genus
n<007>tro$um uti pinnæ ue$tinæ cutiliis alii${que} locis $imilibu${que} pouo
n@bus depurgat p aluũ{que} tran$eũdo etiã $truma<006> minuit tumores
Vbi uero aurũ: argentũ: ferrũ; plumbũ: reliquæ res ea<006> $<007>miles to
d<007>unt{ur} fontes inueniunt{ur} copio$i: $ed hi maxie $ũt uitio$i. hñt en\~i
u<007>t<007>a aque calide $ulphur: alumen: bitum\~e. Eadem{que} per potiones

<pb>
cum in corpus intrant: & per uenas permanando neruos attingũt
& artus: eo$ durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes $eu
longitudine contrahunt{ur}: & ita aut neruicos aut podagricos effici
unt homies. ideo {quis} ex duri$$imis: & $pi$$ioribus frigidi$$imi${que} re
bus intinctas h\~et uena<006> raritates: Aquæ aũt $p\~es e$t \~q cũ habeat
non $atis perlucidas uenas: & ip$a uti flos natat in $ũmo: colore $i
milis uitri purpurei. hec maxime con$iderant{ur} athenis. ibi eni ex
eiu$mõi locis & fontibus ma$ti u$<030> ad portũ pyreũ ducti $unt $a
li\~etes e <029>bus bibit nemo <030>pter eam cau$am $ed lauatiõibus & reli
quis rebus utuntur. bibunt aũt ex puteis & ita uitant ec<006> uitia.
Troezene nõ pote$t id uitari {quis} omnino aliud genus aque non re
perit{ur} ni$i quod cibdeli habent. ita{que} in ea ciuitate aut o\~es aut ma
uima pãrte $unt pedibus uitio$i: C<007>litie uero ciuitate tar$o flumen
e$tnoĩe Cidnos in quo podagrici crura macerantes leuant{ur} dolore
Sunt aũt & alia multa genera que hñt $uas proprietates: ut in Si
cilia flum\~e e$t himeras q<001>a fonte cũ e$t progre$$ũ diuidit{ur} in duas
parte$ que pars profluit contra aetnam {quis} per terre dulcem $uccum
percurrit e$t infinita dulcedine. Altera pars quæ per eam terrã cur
rit unde $al foditur $al$um habet $aporem. Item Paretonio & quo
e$t iter ad hãmon\~e, & ca$io ad egyptum lacus $unt palu$tres <029> ita
$unt $al$i ut habeant in$uper $e $alem congelatũ. Sunt ergo & alii
pluribus locis & fontes & flumia & lacus qui per $alifodinas per
currentes nece$$ario $al$i perficiunt{ur}. Alii aũt per pingues terre ue
nas profluentes uncti oleo fontes erumpunt: uti $olis: quod oppi
dum e$t ciliciæ flumen nomine liparis. in quo natantes aut lauan
tes ab ip$a aqua unguntur. Similiter Ethiopie lacus e$t: qui un
ctos homines efficit qui in eo natauerint. & in india qui $ereno ce
lo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagine fons e$t
in quo natat in$uper oleum odore uti $cobe citreo quo oleo etiam
pecora $ol\~et ungi. Zacyntho & circa Dirrachium & Apolloniam
fones $unt qui picis magnam multitndinem cum aqua uomunt
Sub Babilone lacus ampli$$ima magnitudie qui limnia$phaltis
appellatur h\~et $upra natans liquidum bitum\~e. quo bitumine &
late\~r te$taceo $tructo muro $emiramis circũdedit babilonem. Item

<pb>
Tope in Syria arabia{que} numida<006> lacus $unt immani m@gnitudie
qui emittunt bituminis maxĩas moles: \~qs diripiunt qüi habitãc
circa. id aũt nõ e$t mirandũ nam crebre $unt <007>bi lapidicine bitumi
nis duri. Cũ ergo per bitumino$ã terrã uis erũpit aque $ecũ extra
hit: & cum $it egre$$a $ecernit{ur}. & ita reiicita $e bitum\~e. Etiã{que} e$t i
Cappadotia: in itinere quod e$t inter Mazaca & T uana lacus am
plus in qu\~e lacum pars $iue harũdinis $iue alii generis $i demer$a
fuerit & po$tero die exempta ea pars \~q fuerit exempta inueniet{ur} la
pidea. \~q aũt pars extrã aquã man$erit permanet in $ua <030>prietate.
ad eũd@m modũ Hierapoli phrygie efferuet aque calide multitu
do. ex qua circũ hortos & uineas fo$$is iductis immittit{ur}. hæc aũt
efficitur po$t annũ cru$ta Ia didea: ita quotannis dext@a ac $ini$tra
margines ex terra faciendo inducunt eam & efficiũt in his c@u$tis
in agris $@pta. Hoc aũt ita uidet{ur} naturaliter fe i: {quis} in h@s locis &
ca ter<007>a quibus is na$cit{ur} $uccus $ube$t coaguli nature $ milis. De
inde cũ cõmixta uis egreditur per fontes extra terrã $olis & aer@s ca
ore cogitur con gelari ut etiam <007>n areis $alina<006> uidet{ur}. Item $ũt ex
ama<007>o $ucco terre fontes exeuntes uehementer amari: ut in ponto
e$t fium\~e hi$panis. a capite <030>fluit circiter milia. xl. $apore dul@i$$i
mo: deinde cũ peruenit ad locũ <029> e$tab ho$tio ad mil<007>a. clx. admi
$cetur ei fonticulus oppido <009> paruulus. Is cũ in eum infiuit: tunc
tantam magnitudin\~e fluminis facit amaram: ideo {quis} per id genus
terre & uenas unde $andaraca fodit{ur} & a\”q manando perficit{ur} amarã
Hec aũt d<007>$$imilibus $aporibus a terre <030>prietate <002>ficiunt{ur} uti etiã
in fructibus uidet{ur}. Si eni radices arbo<006> aut uitiũ aut reliquo<006> $e
mioũ non ex terre proprietatibus $uccum capi\~edo ederent $ructus
uno genere e$$ent. in oibus locis & regionibus oium $apores. Sed
aiadue@@imu$ in$ulã Le$bon uinum protirũ: maloniã catacecaum\~e
Item Lidiam Moliton Sic<007>liam Mamertinũ Campaniã Falernum
In Terracina & fundis cecubum reliqui${que} locis plu@ibus ĩnume
rab l: multitudine genera uini uirtute${que} procreari. \~q nõ aliter pñt
freri n<007>$<007> terrenus cũ humor $uis <030>prietatibus $apo<006> in radicibus
infu$us emittit materiã: <002> quã egredi\~es ad cacum\~e <030>fundat <030>prii
loci & generis $ui fructus $apor\~e. Quod $i terra generibu$ humo<006>

<pb>
non e$$et di$$imilis & di$parata: nõ t\~m in Syria & Arabia in harũ
dinibus & uineis herbi${que} oibus e$$ent odores. ne{que} arbores turife
re@@e{que} piperis dar\~et bacas$nec myrre glebule. Nec cyrenis in feru
lis la$er ma$ceret{ur}: $ed in oibus terre regionibus & locis eod\~e gene\~r
oĩa procrearet{ur}. Has aut\~e uarietates regionibus & locis ind@natio
mundi & $olis impetus propius ut longius cur$um faci\~edo t@les
efficit terre humores. \~q qualitates non $olum in his rebus $ed etiã
in pecoribu$ & armentis di$cernunt{ur}: hec non ita di$$imiliter effice
rentur: ni$i <030>prietates $ingula<006> terrarum in regiõibus ad $@lis po
te$tat\~e temperarent{ur}. Sunt etiã Boetie flumina Cephy$os & Melas
lucanis Cratis. Troia Xantu$. In{que} agris clazomenio<006> & eritreo<006>
& laodicen$iũ fontes ad flumina: cum pecora $uis temporibus an
ni parant{ur} ad conception\~e partus: per id t\~ps adigunt{ur} eo quotid<007>e
potum: ex eo{que} quamuis $int alba: <030>creant{ur} aliis locis leucophea:
aliis locis pulla aliis coracino colore. ita proprietas liquoris cum
init in corpus pro$eminat intinctã $ui cuiul{que} generis qualitatem
Igitur cum in campis Troianis proxime flumen armenta rufla &
pecora leucophea na$cunt{ur}: ideo id flumen ilien$es xantũ appella
ui$$e feruntur. Etiam{que} inueniunt{ur} aque genera mortife a quæ per
maleficũ $uccũ terræ percurrentia recipiũt in $e uim ucnenatã: uti
fui$$e dicit{ur} Ter racine fons qui uocabat{ur} Neptũnius: ex quo qui
biberant iprudentes uita p@@arent{ur}: quapropter anti<029> eũ ob$tru
xi$$e dicunt{ur}. Et crob$itratia lacus ex quo nõ $olum qui biberint
moriunt{ur}: $ed etiã qui lauerint. Item in the$$alia fons e$t profluens
ex quo fonte nec pecus ullũ gu$tat: nec belua<006> genus ullũ <030>pius
accedit: ad quem font\~e <002>rox<007>me e$t arbor florens purputeo colore
non minus in macedonia. quo loci $epultus e$t Euripides: dextra
ac $<007>ni$tra monum\~eti adueni\~etes duo nui cõcurrunt. in unũ accũ
bentes uiatores tran$itare $olent <030>pter a que bonitat\~e ad riuũ aũt
qui e$t ex altera parte monumcnti nemo accedit: {quis} mortiferã aquã
dicit{ur} h\~re. Item e$t in archadia Nonacris noĩata terre regio: que h@t
in montibus e $axo $tillãtes frigidi$$<007>mos humores. Hec aũt aqua
Stygos hydor noĩatur: quã ne{que} argenteum: ne{que} æneũ: ne{que} ferreũ
uas pote$t $ub$i$tere: $ed di$$<007>lit & d<007>$$ipat{ur}. Cõ$eruare aũt eam &
<pb>
continere nihil aliud ni$i mulina ungula pote$t. Quæ etiã memo
ratur ab antipatro in <030>uinciam ubi erat alexãder per iollã f<007>lium
perlatã e$$e: & ab eo ea a\”q reg\~e e$$e necatũ. Item alpibus in crobi re
gno e$t aqua quã gu$tat $tatim cõcidunt. Agro aũt fali$co uia cã
pana in cãpo Corneto e$t lacus in quo fõs orit{ur}: ibi{que} auiũ & lacer
tarũ reliquarũ{que} $erpentiũ o$$a iacentia apparent. It\~e $unt non mil
læ acidæ uenæ fontiũ uti Lince$to. & in italia Vienna: campania
Theano. alii${que} locis pluribus quæ hãc hab\~et uirtut\~e ut calculcs
$<?>n ue$icis qui na$cũcur in corporibus hominũ potionibus di$cu
tiant. Fieri aũt hoc naturaliter ita ideo uidet\’t: {quis} acer & acidus $uc
cus fube$t in ea terra: per quã egredientes uenæ intingun\’t acritu
dine: & ita cũ in corpus in erunt di$ipant \~q ex aqua<006> $ub$identia
in cor<002>ibus & cõcre$centia offenderunt. Quare aũt d<007>$cutiant{ur} ex
acidis hæres $ic po$$umus aiaduertere: Ouum in aceto $i diutius
appo$itum fuerit molle$cet & di$$oluet{ur}. Item plũbũ quod e$t len
ti$$imũ & graui$$<007>mũ $i in ua$e collocatũ fuerit: & in e<?>o acetũ infu
$um: id aũt opertũ & oblitũ fuerit eff<007>ciet{ur} uti plumbũ di$$oluat{ur}
& fiet ceru$$a. ei$dem rationibus æs quod et<007>ã Iol<007>diore e$t natura
Similitercuratũ $i fuerit: di$$ipabit{ur} & fiet ærugo: Item margarita
non minus $axa $ilicea: \~q ne{que} fe@<006> ne{que} ignis põt per $e di$$oluere
cũ ab igne $ũt percalefacta aceto $par$o di$$<007>l<007>ũt & di$$oluũt{ur} Ergo
cum has res ante oculos ita fieri uidemus: ratiocinemur ii$dem ra
tionibus ex acidis <030>pter acritudin\~e $ucci etiã calculo$os e natura
rerũ $imiliter po$$e curari. Sunt aũt etiã fõtes uti uino m<007>xti: qu\~e
admodũ e$t unus Paphlagoniæ: ex quo eũ $ine uino potãtes f<007>ũt<?>
temul\~eti. Equicolis aũt in i@alia: & alpibus natione medullorũ e$t
genu$ aquæ quã qui bibunt efficiuntur turgidis guctur bus: Ar
cadia uero ciuitas e$t nou ignota clitori in cuius agris e$t $pelũca
profluens aqu@: quã qui bibunt $iunt ab$temii. Ad eũ aũt font\~e
Epygrama e$t inlapide in$criptũ huius $ñie uer$ibus græcis. eam
non e$$e idoneã ad lauandũ: $ed etiã inimicã uitibu$: {quis} apud eum
fontem Melampus $acrifitiis purgaui$$et rabi\~e proeti filiar<?>um: re
$titui$$et{que} earum uirginũ mentes in pri$tinam $anitatem. Epygra
ma autem e$t id quod e$t $ub$criptum:</p>

<pb>
<p>Item e$t in in$ula chio fons e quo qui imprudenter biberint fiũt
in$ipientes: Et ibi e$t Epigramma in$culptum ea $ñia: uitandã e$$e
potionem fontis eius: $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us.
Suntautem uer$ns hi.</p>
<p>Su$is autem in qua ciuitate e$t Regnũ Per$arum fonticulus e$t ex
quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo e$t $criptum Epigrã
ma quod $iguificat hanc $ententiam. Egregiã e$$e aquam ad lauan
dum: $ed ea $i bibatur excutere e radicibus dentes. & huius epigrã
matos $unt uer$us græce.</p>
<p>Sunt etiam nõnullis locis fontinm proprietates: que procreãt qui
ibi na$cunt{ur} egregiis uocibus ad cantandũ uti thar$o magne$iæ:
aliis eiu$modi regionibu$. Etiam{que} Zama e$t ciuitas Aphrorũ Cu
ius mœnia rex iuba duplici muro $ep$it: ibi{que} regiam domum $ibi
cõ$tituit ab ea mil. pa$$. xx. e$t oppidum I$muc: Cuius agrorum
regiones iucredibili $unt functe terminatiõe. Cum e$$et eni Aph<007>@
ca parens & nutrix fera<006> be$tia<006>: maxime $erpentiũ: in eius agris
oppidi nulla na$citur: & $iquando allata ibi ponat{ur} $tarim mor<007>t{ur}
Ne{que} id $olum $ed etiam terra ex his locis $i alio tran$lata fuerit. &
ibi id genus terre etiã balearibus dicit{ur} e$$e: $ed aliam mirabilior\~e
uirtut\~e ea habet terra quam ego $ic accepi. C. Iulius ma$: ni$$e f<007>li
us cuius erant totius oppidi agrorum po$$e$$<007>ones cũ patre cæ$are
militauit: is ho$pitio meo e$t u$us: ita quotidiano conuictu nece$
$e fuerat de ph<007>lologia di$puta\~r: interim cũ e$$et inter nos de aque
pote$tate & eius uirtutibus $ermo: expo$uit e$$e in ea terra eiu$mõi

<pb>
fontes ut qui ibi procrearentur uoces ad cantandũ egregias habe
rent: idco{que} $emper tran$marinos cala$tros emere formo$os & puel
las maturas: eo${que} coniungere: ut qui na$cerentur ex his non $olũ
uoce egregia: $ed etiã forma e$$ent non inuenu$ta. Cum hæc tanta
uarietas $it di$paribus rebus natura di$tributa: {quis} humanũ corpu$
e$t ex aliqua pte terrenum. in eo aũt multa genera $unt hũoris uti
$anguinis. lactis. $udoris. urine. lachrima<006>. Ergo $<007> in parua parti
cula terreni tanta di$crepantia inuenitur $apo<006>: non e$t mirãdum
$i tanta in magnitudine terre innumerabiles $ucco<006> reperiũtur ua
rieti<?>tes. per qua<006> uenas aque uis <002>@urrens tincta peruenit ad fonti
um egre$$us: & ita ex eo di$pares uarii{que} perf<007>ciunt{ur} in propriis ge
ner<?>ibus fontes propter loco<006> di$c@epantiam & regionum qualita
tes: terrarum{que} di$$imiles proprietates. ex his aũt rebus $unt nõnul
la que ego per me per$pexi: cetera in lib: is grec s $cripta ĩueni: quo
rũ $cripto<006> hi $unt autores. Theophra$tus. Timeus. Po$$<007>donius
Hege$ias. Herodotus. Ari$tides. Metrodorus. qui magna uigilan
tia & infinito $tudio loco<006> proprietates: aqua<007>ũ uirtutes ab incli
natione cœli regionum qualitates ita di$tributas e$$e $criptis decla
rauerunt. Quorum $equutus <007>ngre$$us in hoc libro per$c<007>ip$i que
$atis e$$e putaui de aque uarietat<007>bus: quo facilius ex his pre$crip
tionibus eligant homines aque fontes: quibus ad u$um $alientes
pro$unt ad ciuitates municipia{que} perducere. Nulla enim ex omni
bus rebus tantas uidetur habere ad u$um nece<?>$$<007>tates quantas a\~q
ideo {quis} omn<007>um animalium natura $<007> $rumenti fructu priuata fue
rit arbu$ti$ue aut carne aut pi$catu aut etiã qualibet ex his reli<029>s
rebus e$ca<006> utendo poterit tueri uitã. Sine aqua uero nec corpus a
nimaliũ n@c ulla cibi uirtus pote$t na$ci nec tueri nec parari. Qua
re magna diligentia indu$tria{que} queredi $unt & eligendi fontes ad
humanæ uite $alubritatem.</p>
<p #>De aquarum experimentis</p>
<p #>Xpertiones aũt & probationes eorum $ic $unt prouiden
e#de $i erunt profluentes & a<002>ti ante<009> duci incipiantur a$pi
ciantur aĩo{que} aduertant{ur} qua m\~ebratura $int qui circa eos
habitãt homines. Et $i erunt corporibus ual\~etibus coloribus niti

<pb>
dis cruribus non uitio$is: non lippis oculis: erunt probati$$imi:
Item $i fons nouus fuerit fo$$us & in uas corinthium $iue alteriu$
generis quod erit ex ære bono ea aqua $par$a maculam non fecerit
optima e$t. Item{que} in æneo $i ea aqua deferuefacta & po$tea requie
ta & fu$a fuerit ne{que} in eius ænei fundo harena aut limus inuenie
tur ea aqua erit item probata. Item $i legumina i uas cum ea aqua
coniecta ad ign\~e po$ita celeriter parcocta fuerint iudicabunt aquã
e$$e bonam & $alubrem. Non etiã minus ip$a aqua que erit in fon
te $<007> fuerit limpida & perlucida: quocũ{que} peruenerit aut profluxe
rit: mu$cus non na$cetur ne{que} iuncus ne{que} iquinatus ab aliquo in
quinamento locus fuerit: $ed puram habuerit $peciem innuit{ur} his
$ignis e$$e tenuis & in $umma $alubritate.</p>
<p #>De perductionibus aquarum.</p>
<p #>Vnc de perductionibus ad habitationes mœnia{que} ut $i
n#eri oporteat explicabo. Cuius ratio e$t prima perlibra
tio: libratur aũt dioptris: aut libris aquariis: aut choro
bate: $ed diligentius eff<007>citur per chorobaten: {quis} dioptre libre{que} fal
lunt. Chorobates aũt e$t regula longa circiter pedũ. xx. Ea habet
ancones in capit<007>bus extrem <007>s equal<007> modo perfectos in{que} regulæ
capitibu$ ad normã coagmentatos: & inter regulã & ancones a car
dinibus cõpacta tran$uer$aria: que habent lineas ad perpendiculũ
recte de$criptas: pendentia{que} ex regula perp\~edicula in $<007>ngulis par
tibus $ingula: \~q cũ regula e$t collocata: ea{que} tang\~et æque ac pariter
lineas de$cr<?>iptionis: indicãt libratam collocation\~e. Sin aũt uentus
interpellauerit: & motiõibus linee nõ potuerint certam$igni$icatio
n\~e $acere: tanc habeat in $uperio\~r parte canal\~e longũ pedes quin{que}
Latum digitum: altum $exquidigitũ: eo{que} aqua infundat{ur}: & $i e\~q
liter aqua canalis $ũma libra tanget: Scietur e$$e l<007>bratũ. ita eo cho
robate cũ perlibratũ ita fuerit: Scietur quantum habuerit fa$tigii.
Forta$$e qui Archimedis libros legit dicet non po$$e fieri ueram ex
aqua libration\~e: {quis} ei placet aquam non e$$e libratam: $ed $pheroi
des habere $chema: $ed ibi habere centrũ: quo loci habet orbis ter
rarum. hec autem $iue plana e$t aqua $eu $pheroides nece$$e e$t ex
tr<?>ema capita regularum: par<?>iter $u$tine\~r aquam. Sin autem procli

<pb>
natum erit: ex una parte que erit altior non habuerit regulæ cana
lem: in $ũmis labris aquam nõ e$$e. nece$$e enim quocũ{que} aqua $it
infu$a in medio inflationem curuaturam{que} habere: $ed capita dex
tra ac $ini$tra inter $e librata e$$e. exemplar aũt chorobatis erit ĩ ex
tremo uolumine $criptum. Et $i erit fa$tigium magnũ facilior erit
decur$us aquæ. $in autem interualla erunt lacuno$a $ub$tructioni
bus erit $uccurrendũ. Ductus aut\~e aque fiũt generibus tribus. Ri
uis per canales $tructiles aut f<007>$tulis plũbeis $eu tubulis fictilibus
Quo<006> hæ ratiões $unt: $i canalibus ut $tructura fiat <009> $olidi$$ima
$olum{que} riui libramenta habeat fa$tigata ne minus in c@ntenos pe
des $emipede æque $tructure confornicentur ut minime $ola aqua
tangat. Cũ{que} uenerit ad mœnia efficiatur ca$tellum & ca$tello con
iunctum ad recipi\~edum aquam triplex immi$$arium: collocent{ur} {que}
in ca$tello tres fi$tule æqualiter diui$e intra receptacula coniuncta
uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redun
det. ita in medio ponentur f<007>$tulæ in omnes lacus & $alientes in al
tero in balneas uectigal quotannis populo pre$t\~et: ex quibus ter
tio in domo priuatas n<?>e de$it in publico. non enim poterunt auer
tere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. Hæc aũt qua
re diui$a con$tituerim hæ $unt cau$e uti qui priuatim duc\~et in do
mos uectigalibus @ueantur per publicanos aquarum ductus. Sin
autem medii montes erunt inter mœnia & caput fontis $ic erit $aci
undum uti $pecus fodiantur $ub terra librentur{que} ad fa$tigiũ qd
$upra $criptum e$t: & $i tophus erit aut $axum in $uo $ibi canalis
excidatur. $in autem terrenum aut hareno$um erit $olum & parie
tes cum camera in $pecu $truantur & ita perducantur. Putei{que} ita
$int facti uti inter duos $it actus. $in aũt f<007>$tulis plumbeis ducetur
Primũ ca$tellum ad caput ducatur: deinde ad copiam aque lamne
f<007>$tularum con$tituantur æque fi$tule ca$tello collocent{ur} ad ca$tel
lum quod erit in mœnibus: fi$tule ne minus longe pedum denuƷ
fundantur. que $i centenarie erunt pondus habeãt in $ingula$. M.
cc. $i octogenarie põdo dcccc. lx. $i quinquagena@ie pondo. dc. qua
drag narie põdo. cccc. lxxx. trecenarie pondo. ccc. lx. uicenarie pon
do. cc. lx. Quindenũ põdo. c. lxxx. Denum pondo. ccxx. octonum
<pb>
pondo. c. Quinarie pondo. lx. e latitudie autem lamnarum quot
digitos habuerint ante<004> in rotundation\~e flectant{ur} magnitudinũ
ita nomina cõcipiunt fi$tule. Nan{que} que lamĩa fuerit digitorum
I. cum fi$tula perficietur ex ea lamina uocabitur quinquagenaria
Similiter{que} reliquæ. Ea aut\~e ductio quæ per fi$tulas plumbeas e$t
futura. hanc habebit expedition\~e. quod $i caput habeat l<007>bramen
ta ad mœnia monte${que} medii non fuerint altiores ut po$$<007>nt inter
pellare: $ed ad libramenta nece$$e e$t $ub$true\~r interualla. quemad
modum in riuis & cãnalibus. Sin autem nõ longa erit circumitio
circumductiõibus. Sin autem ualles er<?>unt perpetue: in declinato
loco cur$us dirigent{ur}: cum uenerint ad imum nõ alte $ub$truitur
ut $it libratum <004> longi$$imum: hoc autem e@<007>t uenter quod græci
a<002>pellant cœlian: deinde cum uenerit aduer$us cliuum: ex longo
$patio uentris leuiter tume$cir: exprimatur in altitudinem $ummi
cl<007>ui Quod $i non uenter in uallibus factus fuerit: nec $ub$t<007>uctũ
ad libram factum: $ed geniculus erit: erumpet & d<007>$$oluet fi$tula@
rum cõmi$$uras. Etiam in uentre colluuiaria $unt f<007>cienda per que
uis $piritus relaxetur. ita per f<007>$tulas plumbeas aquam qui duc\~et
his rationibus belli$$ime poterunc efficere: quod & decur$us & cir
cumduct<007>ones & uentres & exp<007>e$$us hac rõne po$$unt fieri: cum
habebunt a capitibus ad mœ<?>nia fa$tigii l<007>bram\~eta. It\~e inter actus
ducendos non e$t inutile ca$tella collocari: ut $i quãdo uitium ali
quis locus fecerit: non totum omne{que} opus contundat{ur}: & in qui
bus locis $<007>t factum facilius inueniatur. Sed ea ca$tella ne{que} in de
cur$u: ne{que} in uentris planitie: ne{que} in expre$$iõibus: ne{que} omnino
in uallibus $ed in pe@petua equalitate. Sin autem mino\~r $umptu
uoluerimus: $ic erit fac<007>\~edum. Tubuli cra$$o corio ne minus digi
torum duorum fiant: $ed ubi hi tubuli ex una parte $<007>nt lingula
ti ut alius in alium inire cõuenire{que} po$$int. Coagmenta aut\~e eo<006>
calce uiua ex oleo $ubacta $unt iliimenda: & in declinatiõ<007>bus li
bramenti uentris lapis e$t ex $axo rubro in ip$o geniculo collocã
dus: i${que} perterebratur. uti ex decur$u tubulus nou<007>$$<007>mus in lapi
de coagmentetur: & primus ex lib<007>ati uentris ad eũdem modu<007>n
adue<007>$um cl<007>uum & nou<007>$$imũ l<007>brati uentris in cauo $axi rubri

<pb>
hereat. & prímus expre$$íonís ad eundem modum coagmentetur.
ita librata planitie tubulorum aut decur$us & expre$$ionis nõ ex
tolletur. nan{que} uehemens $piritus in aque ductione $olet na$ci ita
uti etiam $axa perrumpat ni$i primum leniter & parce a capite a\~q
immittatur & in geniculis & uer$uris alligationibus aut pondere
$aburra contineatur. reliqua omnia uti fi$tulis plũbeis ita $unt col
locanda. item cum primo aqua a capite immittitur: ante faui l<007> im
mittetur uti coagmenta $iqua $unt non $atis oblita fauilla obhnã
tur. habent autem tubulorum ductiones ea cõmoda primum in
opere {quis} $iquod uitium factum fuerit quilibet id põt reficere. ctiã
{que} multo $alubrior e$t ex tubulis aqua quam per fi$tulas. quod <002>
plumbum uidetur e$$e ideo uicio$um {quis} ex eo ceru$$a na$catur. hec
autem dicitur e$$e nocens corporibus humanis: ita quod ex co <030>
creatur id e$t uitio$um. non e$t dubium quin ip$um quo{que} nõ $it
$alubre. exempla autem ab artificibus plumbariis po$$umus acci
pere {quis} palloribus occupatos habent corporis colores. nan{que} cum
fundendo plumbum flatur uapor ex eo in$idens corporis a: tus &
exin de exurens eripit ex membris eorum $anguinis uirtutes. ita{que}
minime f<007>$tulis plumbeis aqua duci uidetur $i uolumus eam ha
bere $alubrem. $aporem{que} meliór\~e \~ex tubulis e$$e quotidianus po
te$t iudicare uictus: {quis} omnes extructas ua$orum argenteorum m\~e
$as: tamen propter $aporis integritatem f<007>ct<007>libus utuntur. $in aũt
fontes non $unt unde ductiones aquarum facimus nece$$e e$t pute
os fodere. In puteorum autem po$$@$$ionibus non e$t contemn\~e@a
ratio $ed auminibus $olertia{que} magna naturales rerum rationes cõ
$iderande {quis} habet multa uaria{que} teera in $e genera. E$t enim uti @e
lique res ex quatuor principiis compo$ita & primum e$t ip$a terre
na habt{que} ex humo\~r aque fontes. item calores unde etiam $ulphur
alumen bitum\~e na$citur aeri${que} $piritus immanes qui cum graues
per interuenia fi$tulo$a terreæ perueniunt ad fo$$ionem puteorum
& ibi homines offendunt fodientes ut naturali uapore obturante
eorum naribus $piritus animales ita qui nõ celerius inde effugiũt
ibi interimuntur. Hocautem quibus ratiõibus caueatur: $ic e$t fa
ciendum. Lucerna accen$a dimittatur que $i perman$erit ardens $i

<pb>
ne periculo de$cendetur. $in autem eripietur lum\~e ui uaporis: tũc
$ecundum puteum dextra ac $ini$tra defodiantur æ$tuaria. ita qu\~e
admodum per nares $piritus exactu di$$ipabuntur. Cum hæc $ic
explicata fuerint & ad aquam erit peruentum. tunc $epiatur $true
tura nec obturentur uene. $in autem loca dura erunt aut nimium
uene penitus fuerint: tunc $igninis operibus ex te$tis aut a $uperi
oribus locis excipiendæ $unt copiæ. In $igninis autem operibus
hæc $unt facienda uti harena primum pur<007>$$ima a$perrima{que} pare
tur. cem\~etum de $ilice frangatur nec grauius quam librarium calx
<004>uehementi$$ima mortario mixta ita ut \~q{que} partes harenæ ad du
os re$pondeant. eorum fo$$a ad libramentum altitudinis quod e$t
fatu<007>ũ calcetur uect<007>bus ligneis ferratis parietibus calcatis in met
dio quod erit terrenum exinaniatur ad l<007>bramentum infimum pa
rietum. hoc exæquato $olum calcetur ad cra$$<007>tudinem quæ con$ti
tuta fuerit. ea autem $<007> duplicia aut triplicia facta fuerint uti perco
lationibus tran$mutari po$$int multo $alubriore<031> aque u$um effi
cient. l<007>mus eni<031> cum habuerit quo $ub$idat limp<007>dior f<007>et & $<007>ne
odoribus con$eruabit $aporem $i non $alem addi nece$$e e@it & ex
tenuari. Que potui de aque uirtute & uarietete qua${que} habeat utili
tates quibu${que} rõnibus ducant{ur} & probent{ur} in hoc uolumĩepo$ui.
de gnomonicis uero rebus & horologio<007>ũ <007>õnibus <007>n$@quenti per
$@<007>bã.</p>
<h>.L. VICTRVVII POL. LIBER NONVS IN QVO DIS
SERIT DE GNOMONICIS REBVSET RATIONIbus
HOROLOGIORVM nunc AVTEM DE SCRIPToRVM
ueneratione.</h>
<p #>Obil<007>bus athletis qui olympia pithia i$thmia ne:
mea uici$$ent græcorum maiores ita magnos hono
res in$tituerunt uti non modo in conuentu $tantes
n#cum palma & corona ferant laudes: $ed etiam cum
reuertantur in $uas ciuitates cum uictoria triũphã
tes quadrigis in mœnia & in patrias inuehãtur e re{que}. p. perpetua
uita con$titutis uectigalibus fruantur. Cum ergo id animaduertã
admiror quid ita non $criptoribus iidem honore$ etiam{que} maiore$

<pb>
$int tributi qui infinitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti
bus præ$tant. id enim magis erat in$titui dignũ: {quis}athlete $ua cor
pora exercitationibus eff<007>ciunt fortiora. $criptores non $olum $uos
$en$us $ed etiam eorum omnium libris addi$cendum & animo$ ex
acuendos preparant præcepta. quid eni milo crotoniates {quis} fuit in
uictus prode$t hominibus? aut ceteri qui eo genere fuerunt uicto
res ni$i {quis} dum uixerunt inter $uos ciues habuerunt nobil<007>tatem.
Pythago\~r uero \~pcepta. Democriti: Platõis: Ari$totheli@. cetero ũ{que}
$apientum quotidiana <002>petuis indu$triis culta n@n $olum $uis ci
uibus $ed & omnibus gentibus recentes & floidos edunt froctus
e quibus qui a teneris ætatibus doctrinarum abundantie $atiant{ur}
optimos hab@nt $apientie $en$us in$tituũt ciuitatibus hũanitatis
mores æqua iura leges quibus ab$entibu$ nulla pote$t e$$e ciuitas
cum ergo tanta munera ab $cripto<006> prudentia priuati<031> publice{que}
fu@rint homin<007>bus \~pparata: non $olũ arbitror palmas & coronas
his tribui oportere $ed etiam decerni triumphos & inter deorũ $e
des eos dedicandos iudicari Eo<006> aut\~e cogitata util<007>te: hominibas
ad uitam explicandam e pluribus $igula pauco<006> uti exempla po
nam. Qu@ recogno$c\~etes nece$$ario his tribui hono@e$ oportere ho
mines conf<007>tebuntur. & primum Platonis e mult.s rat<007>o in tioni
bus utili$$<007>mis unam quemadmodum ab eo explicata $<007>t ponam
Platonis inuentum de agro metiendo.</p>
<p>Platonis inuentum de agro metiendo.</p>
<p #>Qus aut ager paribus lateribus $i erit \~qdratu$.eũ{que} opor
l#tuerit dupl<007>care {quis} opus fuerit gene\~r numeri {quis} mul@pl<007>ca
tiõ<007>bus nõ inuenit{ur} eo de$eriptiõibus l<007>nea<006> emendat: s re
perit{ur}. E$t aũt eius rei hæc demõ$tratio. Quadratus locus <003> eri@ lõ
gus & latus pedes denos efficit areæ pedes centum. $i ergo opu$ fũ
erit eũ duplicari pedes. cc. it\~e ex <002>ibus lateribus face\~r quer\~edũ e@it
<004>magnũ latus eius\~qdrati fiat ut ex eo. cc. pedes duplicat<007>õibus a@
reæ \~r$põdeãt. id aũt nũero nemo põtĩuenire. nã{que} $i. xiiii. cõ$t<007>tu@n
tur erunt multiplicati pedes. cx. cvi. $i. x v. pedes. cc. xxv. ergo
quoniã id nõ explicatur numero in eo quadrato & longo & lato
pedes decem quod fuerit linea ab angulo ad angulum diagonis <002>
ducatur: uti diuidantur duo trigona æqua magnitudine $ingu

<pb>
la areæ pedum quinquagenum: ad eiu${que} lineæ diagonalis lõgitu
dinem locus quadratus pa: ibus lateribus de$c@<007>ibatur. ita{que} mag
na duo trigona in minore quadrato quĩquagenum pedum linea
diagonio fuerint de$ignata eadem magnitudine & eodem pedum
numero quatuor in maiore erunt effecta. hac ratiõe duplicatio g: ã
m<007>cis rat<007> onibus a platone uti $chema $ub$criptum e$t explicata \~e
in ima pagina</p>
<h>De Norma</h>
<p #>Tem Pythagora$ normã $ine artificis fab ĩcationibus ĩn
@#uentã o$t\~edit & <004>magno labore fab i no<007>mã faci\~etes uix
ad uerũ perducere pñ@<007>d rõnibus & method<007>s em@ndatũ
ex eius \~pc<007>ptis explicat{ur}. nan{que} $i $umantur regule tres e <003>bus una
$<007>t pedes. in. altera pedes. <007>iii. tertia pedes. v. hæ{que} regule inter $e cõ
po$ite tangant al<007>a al<007>ã: $uis cacumin bus extremis $@hema haben
tes trigon<007> deformabunt normam em\~edatam ad eas aut<007>m regula
rum $ingularum longitudines $i $ingula quadrata par<007>bus lateri
bus de$cr<007>bantur: cũ erit t@ium latus areæ habebit pedes. viiii. q<001>
iiii. xvi. quod quin{que} erit. xxv. ita quantũ aree pedum numerum
duo quadrata ex tribus ped<007>bus lõgitud<007>nis laterum & qua tuor
eff<007>ciunt: equæ tantum numerum reddit unum ex quin{que} de$crip
tum. ld pythagoras cum inucni$$et non dubitãs admi$i$$e <007>n ea <007>n
uent<007>õe monitus maximas grat<007>as agens ho$tias dicitur d<007>is imo
laui$$e. Ea autem ratio quemadmodum <007>n mult<007>s rebus & men
<pb>
$uris e$t utilis etiam in ædificiĩs $calarum ædificatiõibus: uti tem
perata$ habeant graduũ libratione$ e$t expedita. Si enim altitudo
contignatiõis a $umma coaxatiõe ad imum libramenrũ diui$a fue
rit in partes tres: erit earum quin{que} in $calis $capo<006> iuxta longitu
dinem inclinatio: quã magne fuerint inter contignatiõem & imũ
l<007>bramentum altitudinis partes tres: quatuor a perpendiculo rece
dant & ibi collocent{ur} interiores calces $capo<006>: ita erunt temperatæ
graduum ip$arum $calarum collocatiões: item eius rei erit $ub$cri
pta forma.</p>
<p>Quomodo portio argenti auro mi$ta in integro ope
re deprehendi di$cerni{que} po$$it.</p>
<p #>Archimedis uero cũ multa miranda inuenta & uaria fue
a#rint: ex oibus & infinita $olertia: id quod exponã: uide
tur e$$e expre$$um unum. Hiero enim Syracu$is auctus
Regia pote$tate rebus bene ge$tis cum auream coronã uotiuã diis
imortalibus quodã in fano cõ$titui$$et ponendã manu: pretio lo
cauit faciendã: & au<006> ad $aconiã appendit red\~eptoris ad t\~ps opus
manu factũ $ubtiliter regi approbauit: & ad $aconiã pondus coro
ne ui$us e$t \~p$titi$$e. Po$tea<004> iudiciũ e$t factũ dempto auro tantũ
dem argenti in id coronarũ opus admixtũ e$t: Indignatus Hiero
$e cont\~eptũ e$$e ne{que} inueni\~es \”q rõne id furtũ repreh\~ederet rogauit.

<pb>
Archimeden uti in $e $umeret $ibi deeo cogitation\~e: T uncĩs cum
haberet eius rei curam ca$u uenit in balneum ibi{que} cum in $olium
de$cenderet animaduertit quantum corpori$ $ui in eo in$<007>deret tan
tum aque extra $olium effluere. ita{que} cum eius rei rationem explica
tionis o$t\~edi$$et: nõ e$t moratus $ed exiluit gaudio motus de $olio
& nudus uadens domum uerius $ignificabat clara uoce inuen<007>$$e
quod quereret. Nam currens identidem græce clamabat Euphron
Eurima. tum uero ex eo inuentionis ingr $$u duas dicit{ur} feci$$e ma
$$as equo pondere quo etiam $uerat corona unam ex au<007>o & alterã
ex argento. cum ita feci$$et uas amplum ad $umma labra impleuit
aquæ in quo dimi$it argenteam ma$$am: cuius quãta magnitudo
in ua$e depre$$a e$t tantum aque effluxit. ita exempta ma$$a: quan
to minus factum fuerat refudit: $exta io men$us e$t ut eod@m mo
do quo prius fuerat ad labra equaretur. ita ex eo inuenit quãtum
ad certum podus argenti ad certam aque men$u@am re$ponderet:
cum id expertus e$$et tum auream ma$$am $<007>militer pleno ua$e di
mi$it & ea exempta eadem ratione men$ura addita inuenit ex aque
non tantum $e minore quanto minus magno corpore eodem pon
dere auri ma$$a e$$et <004> argenti. Po$tea uero <007>epleto ua$e in eadem a
qua ip$a corona dimi$$a inuenit plus aque defluxi$$e in ceronam
argenteam quam in auream eodem pondere ma$$am: & ita ex eo {quis}
fuerit plus aque in corona quam in ma$$a ratiocinatu$ depreh\~edit
argenti in auro mixtionem & manife$tum furtũ red\~eptori$. T ran$
feratur mens ad Architæ T ar\~etini & Erato$thenis cyrenei cogitata
Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuene
runt. Itaquæ cum <007>n ceteris inuentionibus fuerint grati in eius rei
cõce tationibus maxime $uot $u$pecti. Al<007>us en<007>m alia ratione ex
plicarat quod delo imperauerat re$pon$is apollo uti are eius quan
tũ haberent pedum quadratorum id duplicaretur: & ita fore ut hi
qui e$$ent in ea in$ula liberarentur tunc religione Itaque Archi@as
cylind<007>orum de$criptionibus Erato$thenes organica $olari ratio
ne idem explicauerunt. Cum hæc $int tam magnis doctrinarum
iocun ditat<007>bus animaduer$a: & cogamur naturaliter inuenti<007>
onibus $ingularum rerum con$iderantes effectus moueri multas

<pb>
res att\~edens admiror etiã democriti de rerum natura uolumina &
eius commentariũ quod $cribit{ur} Xeipotonton in quo etiã utebat{ur}
anulo $ignaret{ur} amoltie e$t expertus. ergo eo<006> uirorũ cogitata nõ
$olũ ad mo@es corrigendos $ed etiã ad omniũ utilitatem perpetuo
$unt preparata Athleta<006> aũt nobilitates breui $patio cum $uis cor
poribus $ene$cunt florentes: ne{que} po$teritati hi qu\~eadmodũ $apien
tum cogitatata hoĩum uite prode$$e po$$unt Cum uero ne{que} mori
bus ne{que} in$titutis $cripto<006> pre$tantibus tribuant{ur} honores. Ip$e
aut\~e per $e mentes aeris altiora pro$picientes memoria<006> gradibus
ad cœlum elati uiui imortalitati nõ modo $ñias $ed etiam $igura$
eo<006> po$teris cogunt e$$e notas. Ita{que} qui l\~rarum iocũditatibus in
$tructas habent mentes: non po$$unt non in $uis pectoribus dedi
catas habere $<006>cuti deo<006> $icut Ennil poete $imulacrum. Accii aut\~e
carminibus qui $tudio$e delectant{ur} non modo uerborum uirtutes
$ed etiã f<007>gurã eius uident{ur} $ecum habere & pre$ent\~e e$$e. Item plu
res po$t no$tram memoriã na$c\~etes cum Lucretio uidebunt{ur} uelut
coram de rerũ natura di$putare de arte uero Rethorica cũ cicerone
Multi po$tero<006> cũ Varrone conferent $ermonem de lingu<006> latina
Non minus etiã plures philologi cum græcorum $api\~etibus mul
ta del<007>berantes $ecretos cum his uidebunt{ur} habere $ermones: & ad
$ummã $apientium $cripto<006> $ñie corporibus ab$entibus uetu$tate
florentel cum in$unt inter con$ilia & di$putatiões maiores habent
<004> pre$entiũ $unt auctoritates omnes. Ita{que} cæ$ar his auctoritat<007>bu$
fretus $enl<007>bus eorum adhibitis & con$iliis ea uolumina cõ$crip$i
& prioribus $ept\~e de edificiis: octauo de aqui$: In hoc de gnomo
nic<007>s rõnibus qu\~eadmodum de radiis $oli$ in mũdo $unt per um
bras gnomonis inuente: quibu${que} rõibus dilatent{ur} aut cõtrahant{ur}
explicabo.</p>
<p>De gnomonicis rationibus ex radiis $olis per umbrã inuen
tis & mundo at{que} planetis.</p>
<p #>A autem $unt diuina m\~ete comparata: habentque admi
e#rationem magnam con$iderantibus: qd umbra gnomo
nis equinoctialis: alia magnitudine e$t Athenis: alia Ale
xandriæ: alia Romæ: non eadem placentie ceteri${que} orbis terrarum

<pb>
focis. Ita{que} longe aliter di$tant de$criptione$ horologio<006> locorum
mutationibus. umbrarũ enim æquinoctialium magnitudinibus
de$ignãtur. Analimma forme ex quibus perficiuntur ad rationem
locorum & umbre gnomonum horarum de$criptiões. analemma
E$t ratio conqui$ita $olis cur$u & umbre cre$centis a brume ob$er
uatione inuenta equa per ratióes architectonicas circini{que} de$cri
ptiões e$t inuentus effectus in mũdo. Mundus aũt e$t omniũ
nature re<006> conceptio $umma cœlũ{que} $ideribus conformatum
id uoluitur continenter circum terrã at{que} mare per axis cardi
nes extremos. Nan{que} his in locis naturalis pote$tas ita archi
tectata e$t: collocauit{que} cardines tan<004> centrũ unũ a terra in ma
ri in $ũmo mundo: ac po$t i\~pas $tellas $eptentrionũ. Alterum
trans contra $ub terra in meridianis partibus: ibi{que} circum eos
cardines orbiculos circum centra ut in torno perfecit qui græce pa
$che denominantur: per quos peruolitat $empiterno celum. Ita me
dia terra cum mari centri loco naturaliter e$t collocata. his natura
di$po$itis ita uti $eptentrionali parte a terra excel$ius habeat altitu
din\~e centrum. in meridiana aũt parte inferioribus locis $ubiectuƷ
a terra ob$curt{ur}. tunc etiam per medium tran$uer$a & inclinata in
meridie circuli delata zona. xii. $ignis e$t cõformata: \~q eorum ípe
cies $tellis di$po$itis. xii. partibus perequatis exprimit depictam
a natura figurationem. Ita{que} lucentia cum mundo reliqu<007>${que} $ideri
bus ornatum circum terrã mare{que} peruolãtia cur$us perficiunt ad
cœli rotũditat\~e. omnia aũt ui$itata & inui$itata temporum nece$$i
tate $unt con$tituta: ex quibus $ex $igna numero $upra terrã perua
gantur cum cœlo. cetera $ub terram $ubeuntia ab eius umbra ob
$curantur: $ex autem ex his $emper $upra terram nituntur. quanta
pars enim noui$$imi $igni depre$$ione coacta uer$ationem $ubiici
ens $ub terram occultantur: tantundem eius contrarie conuer$atio
nis nece$$itate $uppre$$a notatione circumacta trans locis patenti/
bus & ob$curis egreditur ad lucem. Nam{que} uis una & nece$$itas
utrum{que} $imul orientem & occid\~etem perficit:. Ea autem $igna cum
$int numero. xii. parte${que} duodecimas $ingula po$$ideant mundi:
uer$entur{que} ab orientead occidentem cõtinenter: tunc per ea $igna

<pb>
contrarĩo cur$u luna $tella mercurrii: ueneris: ip$e $ol: Item{que} mar
tis & iouis & $atu: ni ut <002> graduũ a$cen$i on\~e percurr\~etes alius alia
circuitiõis magnitudine ab occidente ad orientem in mũdo perua
gantur. Luna die. viii. &. xx. amplius circiter hora celi circuition\~e
percurrens ex quo ceperit $igno ire ad $ignũ reuertendo perficit lu
narem men$em. Sol aũt $igni $patiũ quod e$t. xii. pars mũdi men
$e uertente uadens tran$it. ita. xii. m\~e$<007>bus. xii. $ignorũ interualla
peruagãdo cum redit ad id $ignũ unde cœperit perficit $patiũ uer
tentis anni: ex eo quem circulũ luna terdecies in. xii. m\~e$ibus per
currit cum $ole hi$dem men$ibns $emel permetit{ur}. Mercurii aut\~e &
ueneris $tellæ circa $olis radios uti per centrum cũ itincribus coro
nantes regre$$us retror$um & retardatione faciunt etiã $tationibus
{quo}pter eam circinationem morant{ur} in $patiis $igno<006>. Id aũt ita e$$e
maxime cogno$cit{ur} ex ueneris $tella: {quis} ea cũ $olem $equat{ur} po$t oc
ca$um eius appar\~es in cœlo clari$$ime{que} lucens. Ve$perugo uocita
tur. aliis aũt temporibus eum ante currens & oriens ante luc\~e luci
fer appellat{ur}. Ex eo{que} nonnun<004> plures dies in $<007>gno commorant{ur}:
alias celeriter ingrediunt{ur} in alte<006> $<007>gnũ. Ita{que} {quis} non equæ peragũt
numerũ d<007>erũ in $<007>ngulis $ignis: quantũ $unt morate prius tran$i
liendo celerioribus itineribus perficiũt uti {quis} demorent{ur} in nõnul
lis $ignis. Nihilominus cum eripiãt $e a nece$$<007>tate moræ celeriter
con$eqnunt{ur} iu$tam circuition\~e. Iter aũt in mundo mercurii $tella
ita peruolitat uti trecente$imo & $exag $imo die per $igno<006> $patia
curr\~es perueni\~es ad id $ignũ: exquo priore circulatiõe cepit facere
cur$ũ: & ita perequat{ur} eius iter ut circiter tricenos dies in $ingulis
$ignis habeat numeri rõnem. Veneris aut\~e cũ e$t liberata ab impe
d<007>tione radio<006> $olis. xxx. diebus percurrit $<007>gni $patium: quo mi
nus quadragenos dies in $ingulis $ignis patit{ur} cum $tatiõem fece
cerit re$tituit eam $ummã numeri in uno $igno moratã. Ergo cum
circuition\~e in celo quadringente$<007>mo & octoge$imo & quinto d<007>e
permen$a ite<006> in id $ignũ ex quo $igno prius iter face\~r cepit. Mar
tis uero circiter $excente$imo octogelimo tertio <007>$<007>de<006> $patia perua
gãdo peruenit eo: ex quo initiũ faci\~edo cur$ũ fecerat añ & in <003>bu$
$<007>gnis celerius percurrit cum $tationem fecit explet die<006> numeri ra
<pb>
tionem. Iouis aút placidioribus gradibus $candens contra mundi
uer$ationem circiter. @cc. lxv. diebus in $ingula $igna permetit{ur}: &
con$i$tit po$t annú. xi. & dies. cccxxiii. & redit in id $ignú in quo
ante. xii. annos fuerat. Saturni uero men$ibus undetriginta & am
plius paucis diebus peruadens per $igni $patiú anno nono &. xx.
& circiter diebus. clx. in quo ante trice$imo fuerat anno in id re$ti
tuitur: ex eo{que} quo minus ab extremo di$tat múdo tanto maior\~e
circination\~e rotæ percurr\~edo tardior uidetur e$$e. hi aút qui $upra
$oli$ iter circinatióe$ peragunt maxime cum in trigono fuerint: qd
is inierit: cum non progrediuntur $ed regre$$us facientes morant{ur}
Donicum idem $ol de eo trigono in aliud $ignum tran$itionem
fecerit id aútnon uullis $ic fieri placet quod aiunt $olem cú lõgius
ab$it ab$tátia quadam nõ lucidis itineribus errantia per ea $<007>dera
ob$curatis morationibus impediri. nobis ue@@ non uidet{ur}. Solis
en@m $plendor per$picibilis & patens $ine ul@@ ob$curatiõibus e$t
per omn\~e mundum: ut etiam nobis apparet cum facient he $tellæ
regre$$us & moratióes. ergo $i tantis interuallis no$tra $p\~es pote$t
ld aĩaduertere quid ita diuinationibus $pl\~edoribu${que} a$tro<006> iudi
camus ob$curitate$ obiici po$$e. Ergo potius ea ratio nobis con$ta
bit {quis} feruor quemadmodũ o\~es res euocat & ad $e ducit: ut etiã fru
ctus ex terra $urgentes in altitudin\~e per calorem uidemus: non mi
nus aquæ uapores a fontibus ad nubes per arcus excitari: ead\~e ra
tione $olis impetus uehemens radiis trigoni forma porrectus in$e
quentes $tellas ad $e perducit: antecurrentes ueluti re@renando reti
nendo{que} non patit{ur} pro gredi: $ed ad $e regredi in alterius trigoni
$ignũ e$$e. Forta$$e de$iderabit{ur} quid ita $ol <029>nto a $e $igno potius
<009> $ecundo aut tertio: \~q $unt propiora facit in his feruoribus reten
tiones. Ergo quemadmodũ id fieri uideat{ur} exponam. Eius radii <007>n
mundo ut{ij} trigoni paribu${que} lateribus formæ lineationibus ext\~e
dunt{ur}: Id aũt nec plus nec minus e$t ad <029>ntam ab eo $igno: Igitur
$i radii per omnem mundum fu$i circinatiõibus uagarent{ur}: Ne{que}
extentionibus porrecti ad trigoni formam liniarent. Propiora fla
grarent. Id aũt etiam Euripides græco<006> poeta anĩaduerti$$e uidet{ur}
Ait enim quæ longius a $ole e$lent hæc uehem entius ardere: Pro

<pb>
piora uero eũ tern perata habere. ita{que} $cribit in fabula Phaetõte $ie</p>
<p #>Si ergo res & ratio & te$timonium poete ueteris id o$tendit nõ pu
to aliter oportere iudicari ni$i quemadmodum de ea re $upra $crip
tum habemus. Iouis autem inter martis & $aturni circinationem
currens: maiorem <009> mars: minorem <009> $aturnus peruolat cur$um.
Item relique $telle quo maiore ab$unt $patio ab extremo cœlo <030>xi
mam{que} habent terræ circination\~e cele@ius uidentur. {quis} quecun{que} ea
rum minorem circinationem peragens $æpius $ubig\~es præterit $u
periorem. quemadmodum $i in rota qua f<007>guli utuntur impo$<007>te
fuerint $eptem formicæ canale${que} totidem in rota facti $int circum
centrum in imo adcre$centes ad extremum in quibus hæ cogant{ur}
circin atiõem facere: ue<007>$etur{que} rota in alteram par<007>\~e mece$$e erit eas
contra rote uer$ationem nih<007>l minus aduer$us itinera perf<007>cere. &
\~q proximum centrum habuerit celerius peruagari: quæ{que} extremũ
orbem <007>otæ peragat etiam $i æque celeriter ambulet proptor mag
nirudinem circinationis multo tardius perficere cur$un. Similiter
a$tra nitentia contra mundi cur$um $uis itineribus perf@ciunt cir
cuitum $ed cœli uer $atiõe redundanibus referunt quotidiana tem
poris circulatione. E$$e autem alias $tellas temperatas alias feruen
tes: etia@{que} f<007>igidas hæc<?> e$$e cau$a uidetur {quis} omnis ignis in $upe
riora loca habet $candentem flammã. ergo $ol ethera qui e$t $upra
$e radiis @xurens eff<007>cit candentem in quibus locis habet cur$um
martis $tella ita{que} feruens ab ardore $olis efficitur. Saturni aut\~e {quis}
e$t proxima extremo mundo tangit congelatas cœli regiões uehe
menter e<?>$t frigida. ex eo e$t iouis cum inter utriu${que} circinatiões ha
bet cur$um a re$<007>igeratione calore{que} @orum medio conuenientes t\~e
perati$$<007>mo${que} uidetur habere effectus. De zona. xii. $ignorum &
@\~epte@ a$trorum contrario opere ac cur$u qu@bus rat<007>õibus & nu
meris t@an$eunt e $ignis in $igna & circuitum eorum uti a p@ecep
toribus accepi expo$ui. Nunc de cre$centi lunæ lumine diminutio
ne{que} uti traditũ e$t nobis a maioribus dicam. Bero$us qui a chal
deorum ciuitate $iue natione progre$$us in a$iam & di$ciplinã cal

<pb>
daicam patefecit ita e$t profe$$us pilam e$$e ex dimidia parte cand\~e
tem reliqua habere ceruleo colore: Cum autem cur$um itineris $ui
peragens $ubiret per orbem $olis tunc eam radiis & impetu calori$
corripi conuerti{que} cãdentem propter eius proprietatem luminis ad
lumen. cum auteƷ ea uocata ad $olis orbes $upiora $pectet tunc in
feriorem partem eius {quis} candens non $it propter aeris $imilitudin\~e
ob$curam uideri: cum ad perp@ndiculum e$$et ad eius radios totũ
lumen ad $uperiorem $peciem retineri & tunceam uocari primam.
cum preteriens uadit ad cœli orientis partes relaxari ab im petu $o
lis. extremam{que} eius partem candentiæ oppido <009>tenui linea ad ter
ram mittere $plendorem. & ita ex eo eam $ecundam uocari. Quoti
diana autem uer$ationis remi$$ione tertiam quartam in dies nume
rari. Septimo $ol die $it ad occiden tem medias teneat cœli regiones
{quis} dimidia parte cœli $pacio di$taret a $ole inter dimidiam canden
tie conuer$um habere ad terram. inter $olem uero & lunam cum di
$tet totum mundi $patium & lune orientis. $ol cum tran $it ad occ@
dentem eam quo longiu$ ar$<007>t a radiis remi$$am. xiiii. die plena ro
ta totius orbis mittere $plendorem reliquo${que} dies de cre$c\~etia quo
tidiana ad perfectionem luna<007>is men$is uerlationibus & cur$u a $o
le reuocant<007>bus $ubire $ub r<?>otam. rad<007>o${que} eius & m\~e$t@uas etiam
dierum eff<007>cere ratione$. uti autem Ari$tarchus $amius mathe@ati
cus uigore magno rationes uarietateƷ d<007>$cipl<007>ni$ de eadem reliquit
exponam. Non enim latet lunam $uum proprium{que} habere lum\~e
$ed e$$e uti $peculum & a $olis impetu recipere $plendorem. nan{que}
luna de $eptem a$tris circulum proximum terre in cur$<007>bus mini
mum peruagatur. ita {quis} m\~e$ibus $ub rotam $ol<007>s rad: o${que} uno d<007>e
ante<009> preterit latens ob$curat{ur} cum e$t cum $ole noua uocatur: po
$tero autem die cum numeratur $ecunda preteriens a $ole ui$itatio
nem facit tenuem extreme rotundationis cum triduum rece$$<007>t a $o
le cre$cit & plus illuminatur: quotidie uero d<007>$cedens cum peru\~eit
ad diem $eptimum di$tans a $ole occidente circiter medias cœli <007>e
giones dimidia lucem & eius que ad $olem pars $pectat ea e$t i@lu
minata. Quarto autem decimo die cum in diametro $patio torius
mundi ab$it a $ole perficitur plena & oritur cum $ol $it ad occiden

<pb>
tem. ideo{que} {quis} totum $patium mundi d<007>$tans con$i$tit cõtra & im
petu $olis totius orbis in $e recipit $pl\~edorcm. Septimodecimo die
cum $ol oriatur ea pre$$a e$t ad occidentem. Vige$imo & alt@o die
cum $ol e$t exortus luna tenet circiter medias cœli regiones & id
quod @pectat ad $olem id habet lucidum reliquis ob$cura. item
quotid<007>e cur$um faciendo circiter octauo & uice$imo die $ubit ra
d@os $<?>o@is & ita men$truas pe<007>ficit rationes. Nũc ut in $ingulis m\~e
@ibus $ol $igna peruadens auget & minuit dierum & horarum $pa
tia dicam.#De $olis cur$u per. xii. $igna.</p>
<p #>An{que} cum $ol arietis $ignum iniit & partem octauam <002>
n#uagatur perficit æquinoctium uernum. Quom progre
ditur ad caudam tauri $idu${que} uergiliarũ e quibus emi
net dimidia <002>ars prior tauri in maius $patium mundi <009> dimidiũ
procurrit. procedens ad $eptentrionalem partem e tauro cũ ingre
ditur in geminos exorien tibus uergiliis magis cre$cit $upra terrã
& auget $patia dierum. De@nde geminis cum iniit ad cãcrum qui
breui$$imum tenet cœli $patium cum peruenit in partem octauã
pe<007>ficit $o@$titiale tem pus & peragens perueniens ad caput & pec
tus l@onis {quis} hæ partes cancro $unt attn bute. e pectore autem. leo.
nis & f<007>ni bus canc<007>i $olis exitus percurrens rel<007>quas partes l@onis
imminuit diei magnitudinem & circĩationis: redit{que} <007>n gemino<006>
æqualem cur$um. Tunc uero a leone tran$<007>ens in uir gineƷ p@og@e
d<007>en${que} ad $ignum ue$tis eius contrahit circinationem & æquat ad
eam quam taurus habet cur$um rationem. e uirgine autem p<007>ogre
diens per $ignum qui $inus libre partes habet primas in libre par
te. viii. perf<007>cit equiooctium autumnale qui cur$us equat eam cir
cinationem que fuerat in arietis $igno. $corpionem autem cum $ol
ingre$$us fuerit occidentibus uergiliis minuit progrediens meridi
anas partes longitudines dierum. e $corpione cum percurrendo in
iit in $agittarium ad femina eius contractiorem diurnuƷ peruolat
cur$um. Cum autem incipit a feminibus $agittarii que pars e$t at
tributa capricorno ad partem octauam brcui$$imum cœli percur
rit $patium ex eo a breuitate diuma bruma ac dies brumales ap
pellant. e capricorno autem tran$iens in aquarium adauget. exe\”qt

<pb>
$agictarii longitudine diei $patium. ab aquario @um ingre$$us e$t
in p<007>$ces fauonio flãte $corpionis com parat equalem cur$um. Ita
$ol ea $igna peruagando certis tempo<007>ibus auget aut minuit die
@um & horarum $patia. Nunc de ceteris $ideribus que $unt dextra
@@ $ini$tra zona $ignorum meridionali $eptentrionali{que} parte $tel@
lis di$po$ita figurata{que} dicam.</p>
<p #>De cæteris $ideribus a dextra & leua zodiact</p>
<p #>An{que} $eptentrio quem græci nominant A@cton $iue hel@
n#cen habet po$t $ecollocatum Cu$todem ab eo non longe
cõformata e$t Virgo cuius $upr@ humerum dextrum lu
cidi$$ima $tella nititur quam no$tri Prouidentiam: maiores græci
propigecton uocant. Candens autem magis $pecies eius e$t colora
@@. Item alia @ontra e$t $tella media cu$tod<007>s gemini a@cti qui a: ctu
rus dicitur e$t ibi dedicatus e regione capius @eptentrion<007>s tran$
uer$us ad pedes geminorum Auriga $tat in $ummo cornu tau@i.
item{que} in $ummo cornu leuo & aurigæ pedes una tenet parte $tel
lam & appellant aurigæ manus. Hedi caput leuo hume<007>o taur@
quidem & arietis in$uper Per$eus dexterioribus $ubtercurrens ba
$im. Vergilias a $ini$terioribus caput arietis & manu dextra inni
tens Ca$$iopee $imulacro leua $upra aurigi tenet Gorgoneum: d
$ummum caput $ubiici\~e${que} Andromcde pedibus. It\~e P<007>$@es $upra
and<007><?>omedam & eius uentris & equi que $unt $upra $pinam equi
cuius uentris lucid<007>$$ima $tella $init u@ntrem equi & caput andro
medæ. Manus andromede dextra $uper ca$$iopes $imulac<007>um con
$t<007>tuta e$t. Leua aquilonalem pi$cem. Item aquarii $upra equi cap@
tis equi ungule attinguut aquarii genua. Ca$$iopæ media @$t dedi
cata. caprico<007>ni $upra in latitudinem. Aquila & Delphinus $ecun
dum @os e$t $agitta. Ab ea autem uolucris cuius penna dextra ce
phei manum attingit & $ceptrum Leua $upra ca$$<007>ope innittitur
$ub auis cauda. Pedes equi $unt $ubtecti. inde Sagittarii Scorpio
nis L<007>bre in$uper Serpens $ummo <007>o$t@o coronam tangit ad eum
<pb>
mediuƷ Ophiulcus in manibus tenet $erpentem leuo pede calcans
med<007>am frontem Scorpionis partem ophiulci capitis non longe
po$itum e$t caput eius qui dicitur Ne$us. In genibus autem co<006>
fac<007>l<007>ores $unt capitum uertices ad cogno$cendum {quis} non ob$curis
$tell<007>s $unt conformati. Pes ingtniculati ad id fulcitur capitis tem
pus $e@pentis: cuius arcturum qui $eptentriones dicuntur impli
catus parue per cos flectitur. Delphinus contra uolucris ro$trum
propo$ita lyra inter humeros cu$todis & gehiculati corona e$t or
nata. In $eptentrionali uero circulo duæ po$ite $unt arcti $capul@
rum dor$<007>s inter $e compo$itæ & pectoribus auerfee quibus mi
nor Cyno$ura maior Helice a græcis appellatur. ea<gap> capita in
ter $e de$picientia $unt con$tituta: caudecapitibus earum aduer$æ
contra d<007>$po$itæ figurantur. Vtrorun{que}enim $uperando eminent
in $ummo per caudas eorum e$$e d<007>citur<gap>em $erpens e$t porrecta
æqua $tell@ que didtur po$t polus & lucet circum caput maioris
feptentrionis. Nan{que} que @$t proxima Draconem circum caput e@
us uo! uitur. Vna uero circũ Cyno$ure caput iniect@ fluxu porre
cta{que} proxime eius pedes. Hæc autem into@a replicata{que} capite mi
nor<007>s ad maiorem circa ro$trum & capitis tempus dextrum. item
fupra caudam minoris pedes $unt cephei ibi{que} ad $ummum cacu
men facientes $telle $unt tr<007>gonum paribus lateribus in$uper a@e
tis $ignum. Septentrionis autem minoris & ca$$iopes $<007>mulacri cõ
plures $unt $telle con$u$æ. Que $unt ad dextram orientis inter zo
nam $ignorum & $ep tentrion@ n $idera in cœlo di$po$ita dixi @$$e
nunc explicabo quæ ad $ini$tram orientis meridiani${que} part<007>bus
a natura $unt di$tributa.</p>
<p #>De $ideribus ad leuam zodiad.</p>
<p #>Rimum $ub capricorno $ubiectus pi$cis au$trinus cau
P#d@ pro$pieiens Cephea. ab co ad $agittariũ locu$ e$t <007>na
nis. Turibulum $ub $corpionis aculeo. Centauri priores
partes proxime $unt l<007>bræ & $corpionem tenent in mãibus. Simu

<pb>
lacruƷ id quod Be$tiam a$trorum periti nominarunt ad uirgin\~e
& leonem & cancrum anguis porrigens agmen $tellarum intortus
$ubcingit regionem cancri erigens ro$trum ad leonem medio{que} cor
pore $u$tinens craterem ad manum{que} uirginis caudam $ubiiciens
in qua ine$t Coruu$. Que $unt aut\~e $upra $capulas peræ{que} $unt lu
centia. ad anguis interius uentris $ub caudam $ubiectus e$t Cen
taurus iuxta craterem & leon\~e. Nauis e$t quæ nomiatur Argo: cu
ius prora ob$curatur $edmalus & que $unt circa gubernacula emi
@entia uidentur. Ip$a{que} nauicula & puppis per $ummam caudam
cani iungitur. Geminos autem minu$culos canis $equitur contra
auguis caput. maior item $equitur minorem. Orion uero tran$uer
$us e$t $ubiectus pre$$us ungula centauri manu leua tenen$ clauaƷ
alteram ad geminos tollens. Caput eius ba$im canis paruo inter
uallo in$eque@s leporeƷ arl<?>eti & pi$cibus Cetus e$t $ubiectus. a cu
ius cri$ta ordinate utri${que} pi$cibus di$po$ita e<?>$t tenuis $u$io $tella
rum quæ græce uocitatu@ Hermedonæ magno{que} interuallo intror
$us pre$$us nodus $erpentis attingit lummam ceti cri$tam Ericta
num per $peciem $tellarum fluæen pro$luit initium $ontis capi
ens a leuo pede orionis. Que uero ab aquario fu@di memoratur. a
qua pro$luit inter pi$cis au$trini caput & caudam ceti Que figura
ta conformata{que} $unt $iderum in mundo $imulacra natura diuina
{que} mente de$ignata ut Democnito phi$ico placuit expo$ui. Sed ea
tamen quorum ortus & occa$us po$$umus animaduertere & ocu
lis contueri. Nan{que} uti $eptentriones circum axis cardinem uer$an
tur non occidunt ne{que} $ub terram $ubeunt. $ed & $i circa meridia
num cardinem qui e$t propter inclinationem mundi $ubiectu$ ter
re $idera uer$abunda latentia{que} non habent egre$$us orientis $upra
terram. ita{que} corum figurationes propter ob$tantiam ter: e non $ut
note. Huius autem rei index e$t $tella Canopi que his region<007>bus
e$t ignota. Renuntiant autem negotiatores qui ad extremal ægyp
ti regiones proxima${que} ultimis $inibus terræ terminationes fue@ut
De mundi circa terram peruolitantia duodecim{que} $ignorun. & $ep
tentrionali meridiana{que} parte $iderum di$politione ut $it perfectus

<pb>
docui: nan{que} ex ea mundi uer$atione & cõtrario $olis per $igna cur
$u gnomonum{que} æquinoctialibus umbris Analem matorum in
ueniuntur de$eriptiones. Cetera ex a$trologia quos effectus hab\~et
$igna Duodecim $telle quinque Sol Luna ad humanam uitæ ratio
n\~e Chaldeorum ratiocinationibus e$t concedenduƷ {quis} proptia e$t
@orum gentilogiæ ratio uti po$$int ante facta & futura ex ratioci
nationibus a$trorum explicare. Eorum autem inuentiones relique
runt. in{que} $olertia acuminibu${que} fuerunt magnis qui ab ip$a natio
ne Caldeorum profluxerunt. Primu${que} Bero$us in in$ula & ciuita
@e con$edit ibi{que} aperuit di$ciplinam. Po$tea $tudens Antipater. it@
{que} Archinapolus qui etiam non e na$centia $ed ex cõceptione gen
tilogiæ rationes explicatas reliquit. Denaturalibus autem rebus
Tales Mile$ius Anaxagoras Clazomenius Pytagoras Samiu$ Xe
nophanes Colophonius Democritus Abderites rationes quibus
e rebu$ natura rerum gub@naretur qu@madmodum quo${que} effec
tus habeat excogitatas reliquerunt. Quorum inuenta $ecuti $ide
rum & occa$us tempe$tatum{que} $igr@@catus. Eudoxus @Euchemon
Cal i$tus Melo Philippus Hipparchus Aratus ceteri{que} ex a$trolo
gia Parapegmatorum di$ciplinas inuenerunt & eas po$teris expli
catas reliquerunt. Quorum $<gap> hominibus $u$cipl\~ede {que}
tanta cura $uerunt @@ etiam<?> uid@antur diuina <gap>nte tem pe$tatum
$ignificatus po$t $uturos ante pronuntiam. Quas ob@res hæc eorũ
curis $tudii${que} $unt concedenda. nobis. autem ab his $epoãde $unt
rationes explicandc men$true dierum breuitates. item{que} depalatio
nes. Nan{que} $ol æquinoctiali tempore Ariete L<007>bra{que} uer$ãdo qua$
ex Gnomone partes habent nouem eas umbre$acit. vii<gap> decli
natione cœli que e$t Rome item{que} Athenis que $unt magne gno
monis partes quatuor umbre $unt tres ad quin{que} duo rhodi. xv.
ad Tarenti undecim quin{que} ad tres @@teri${que} omnibus locis Aliæ
alio modo umbre gnomonum æquinoctiales a natura rerum in
ueniuntur di$parate. ita{que} in quibu$cun{que} locis horologia erũt de
$cr<007>b\~eda. eo loci $umenda e$t equinoctialis umbra. & $i erunt qu\~e
admodum Romæ Gnomonis partes nouem umbre octogene de

<pb>
$cribantur in planitĩa & ex media Pro$orchas erigatur uti $it ad
normam que dicitur Gnomon & a linea quæ erit planities in fine
Gnomonis circum nouem $patia demetiantur. & quo loco none
partis $ignum $uerit centrum con$tituatur ubi erit littera A. & de
ducto circino ab co centro ad lineam planitia ubi erit l<007>ttera. B. cir
cinatio circuli de$cribatur quæ dicitur meridiana. Deinde ex noue<?>
partibus que $unt in planitia ad Gnomonis centrum octo $uman
tur & $ignentur in linea quæ e$t in planitia ubi erit littera. C. hæc
autem erit gnomonis æquinoctialis umbra. & ab eo $igno & litte
ra. C. per centrum ubi e$t littera. A. linea perducatur ubi erit $olis
æquinoctialis radius. T unca centro deducto circino ad lineam
Planitiæ æquilatatio $iguetur ubi erit littera e. $ini$terio<?>i parte &
inde altior in extremis lineis circinationis & per centrum perduc\~e
dum ut equa duo hemiciclia $int diui$a. Hec autem linea a mathe
maticis dicitur Orizon. Deinde circinationis totius $um\~eda pars
e$t. xv. & circini cent<006> collocandum in linea circinationis. Quo lo
c<?>i $ecat eam lineam equinoctialis radius ubi erat littera. c. & lignã
dum dextra $ini$tra ubi $unt littere<?>. g. h. Deinde ab his lineis u${que}
ad lineam planitie perducende $unt ubi erunt littere. t. r. ft<?>a erit $o
lis radius unus hiternus Alter æ$tiuus Contra autem e l<007>ttera. i.
erit qui $ecat circinationem lince que e$t traiecta per centrum ubi e
tunt littere. I. R. L. M. & contra. R. linee eiunt. R. H. X. I. L. & c@
tra. c. &. F. &. A. e@it littera. N. T unc perduc\~ede $unt diametr<?>o ab
c. ad. i. & ab. h. \~q erit infe<?>ior partis æ$tiue $uperior hibernæ eque
diametro $unt æque med<007>e diuidende ubi erunt littere. O. &. P.
Ibi{que} centra $ignanda & per ea $<007>gna & centruƷ. c. linee ad ext emas
lineas circination<007>s $unt perducendæ ubi erunt littere. G. P. T.
R. hæc erit linea Pro$orchas radio equinoctiali. Vocabitur autem
hæc linea mathematicis ratiõrbus Axon. & ab e@$dem c\~etris deduc
to circino ad extremas d<007>ametr<?>os de$cr<007>bantur hemi@<007>clia. Quorũ
unum erit e$t<007>uum alterum h bernum. Deinde in quibus locis $e
cant linee paralellon & lineam que dicitur Orizon in dexteriore <002>
te erit linera. P. in $ini$teriore. T. & ab littera: F. ducatur linea

<pb>
parelellos axon ad extremum hemicicliuƷ ubi erit littera. V. & ab
c. ad $ini$tram hemiciclii. item peralellos linea ducatur ad litteraƷ
x. hæc autem paralellos linea uocitatur Locothomus & cum circi
ni centrum collocandum e$t eo loci quo $ecat circinationem æqui
noctialis æ$tiuus radins erit littera. e. & deducendum ad eum locũ
quo $ecat circinationem e$tiuus Radius ubi erit littera. N. e. & de
ducendum ad eum locum quo $ecat circinationem æ$tiuus radius
ubi e$t littera. h. e. centro æquinoctiali interuallo e$tiuo circinatio
circuli men$trui agatur quimanachus dicitur. ita habebit anal\~e
matos de$ormatio. Cum hocita $it de$criptum & explicatum $iue
per hybernas lineas $iue equinc ctial<007>s rad<007>us ub<007> er<007>t. e. l\~ra $@d de
ducendum ad eum locum quo $ecat circinationem per e$tiuas $iue
per equinoct ales aut etiam permen$truas in $ubiectionibus ratio
nes horarum erunt ex analemmatis de$cribende: $ubiiciantur{que}
in eo multe uarietates & genera horologiomm: & de$@ ibuntur ra
tionibus his arti$icio$is. Omnium aut\~e figuraruƷ de$criptionũ{que}
earum effectus unus uti dies equinoctialis brumal<007>${que} idem{que} $ol
$titialis in. xii. partes e\~qliter $it diui$us. Quas ob res non pigritia
deterritus pretermi$i. $ed ne multa $cribendo offendam. a quibus
que inuenta $unt genera de$criptione${que} horologiorum exponam
Ne{que} enim nunc noua genera inuenire po$$uƷ nec aliena pro meis
predicanda uidentur. lta{que} que nobis tradita $unt & a qu<007>bus $iut
inuenta dicam.</p>
<pb>
<h>De Horologiorum ratione
& u$u at{que} eorum inuentione</h>
<p #>Emiciclium excauatum ex quadrato ad enclima{que} $ucci$ũ
h#Bero$us Chaldeus dicit{ur} inuen<007>$$e Scaph\~e $iue hemi$phe
rium Ari$tarchus Samius idem etiam d<007>$cũ in planitia.
Arachanen Eudoxus a$trologus. Nonnulli dicunt Apollonium
Panthium $<007>ue Lacunar quod etiam in circo flaminio e$t po$itum
Scopina$ Syracu$<007>us pro$ta ti$torumena Parmenon P<007>op$ande<?>ma
Theodo$ius & Andrias Patrocles Pelecinum. Dioni$ius Poru$co
num Apollonius Paretrum Alia{que} genera & qui $upra $cripti
$unt & alii plures inuenta reliquerunt. uti Chonarchenen Cona
tum Plinthium Anthiboreum. Item ex his generibus uiatoria p\~e
$ilia uti fierent plures $cripta relique unt. Ex quorum libris $i <003>s
uelit $ubiectiones inuenire poterit dummmodo $ciat Analemma
tos de$c<007>iptiones. Item $unt ex aqua conqui$ite ab ei$dem $cripto<007>i
bus horologiorum rationes. Pr<007>mum{que} a cle$bio Alexandrino <003>
etiã $piritus naturales pneumaticas{que} res inueni@. $ed uti fue<007>unt
ea exqui$ita dignum $tudio$is agnolcere. Cle$bius enim $uerat A
lexandriæ natus patre ton$ore. Is ingenio & indu$tria magna præ
ter reliquos excellens dictus e$t arrificio$is rebus $e delecta e. nã{que}
cũ uolui$$et i taberna $ui p\~ris $peculũ ita p\~edere ut cũ duceret{ur} lur
$ũ{que} reduceret{ur} linea lat\~es põdus deduceret ita collocauit machiatõ
n\~e Canal\~e ligneũ $ub tigno f<007>xit ibi{que} trocleas collocauit <002> canal\~e
lineam in angulũ dedux<007>t ibi{que} Tubulos $truxit in eos p<007>laƷ plũ
<pb>
beam per lineam demittendam curauit $ta põdus cum decurr\~edo
in angu$tias tubulorum premeret coeli crebritatem uehementi de
cur$u per fauces frequentiam cœli compre$$ione $olidatam extru
dens in aerem patentem offen$ionem tactu $onitus expre$$erat cl@
ritatem. ergo Cle$bius cuƷ animaduetti$$et ex tactu cœli & expre$
$ionibus $piritus uoce${que} na$ci his pricipiis u$us hydraulicas ma
chinas primus in$tituit. Item aquarum expre$$iones autumato pic
ta${que} machinas multa{que} delitiarum genera. in his etiam horologia
ruƷ ex aqua comparationem explicuit. Primum{que} con$tituit cauũ
ex auro perfectum aut ex gemma terebrata, ea enim nec teruntur
percu$lu aque nec $ordes recipiunt ut obturentur. Nan{que} æquali
ter per id cauum influens aqua $ubleuat $caphum inuer$um qd
ab arti$icibus phelos $iue timpanum dicitur in quo collocata e$t
regula. uer$atile timpanum denticulis equalibus $unt perfecta. <003>
denticuli alius alium impellentes uer$etiones modicas faciunt &
mot<007>ones. Item alie regule alia{que} timpana ad eundem modum den
tata u<?>na motione uer$ando faciunt effectus uarietate${que} motionũ
@in quibus moucntur $igilla uertuntur mete calculi aut Tona <030>
proi<007>ciunt buccine canunt. Reliqua{que} Par@rga. in his etiam
autin columna aut para$tatica horae de$cribuntur que $igillum @
grediens ab ima uirgula $ignificat in diem totum Quorum breut
tates aut cre$centias Cuneorum adiectus aut exemptus in $ingulis<?>
diebus & men$<007>bus perficere cogit. Preclu$iones aquatum ad tem
perandum ita $unt con$titute: metæ fiunt due una $olida una cz
ua ex torno ita perfecte ut alia in aliam inire conuenire{que} po$fit &
eadem regula laxatio earum aut coarctatio efficiataut uthement\~e
aut lenem in ea ua$a aque in$luentem cur$um ita his ration<007>bus
& machinatione ex aqua componuntur horologiorum ad hiber
num u$um collocationes. Sin autem Cuneorum adiection<007>bus &
detractionibus correptiones dierum aut cre$centie ex Cunets no@
probabuntur fieri: {quis} cunei $epi$$<007>me uitia faciunt. $ic erit: explica
dum in Columella hore ex analem matis trã$uer$e de$cribintarme<?>
$true{que} linee in columella $ignentur ea{que} Columella uer$atilis porft

<pb>
@@atur: utl ad $igillum uirgulam{que} qua uirgula egredi\~es $igillum
$tendie horas: colũna uer$ando continenter $uis cuiu${que} men$ibus
breuitates & cre$centias faceret horarum. Fiunt etiam alio genere
horologia hyberna quæ anaporica dicuntur perf<007>ciuntur{que} ratiõf<?>
bus his Hore d<007>$ponũt{ur} ex uirgulis æneis & ex analemmatos de
$criptiõe ab centro di$pofice a fronte: in ea circuli $unt circumdatl<?>
m n$trua $patia facientes. Po$t has uirgulas tim panum in quo de
fcriptus & depictus e$t mundus $ignifer{que} circulus de$c<007>iptio{que} ex
xii. cœle$tium $ignorum figurata eius & centro deformat<007>o unum
maius alterum minus. Po$te@iori autem parti timpão medio axis
uer$atilis e$t inclu$us. in{que} eo axi ænea mollis catena e$t inuoluta
ex qua pendet ex una parte phellos $iue timpanuƷ quod ab aqua
$ubleuatur altero æquo pondere phellis $acoma $aburrali. ita quã
tum ab aqua phellis $ubieuatur tantum $aburre pondus in$ra de
ducens uer$at axem. Axis autem timpanum: cuius timpani uer$a
tio alias efficit uti maior pars circul<007> ligniferi alias minus in uer$a
tion<007>bus $uis tompor bus dc$ignet horarum proprietates. Nan{que}
in $igulis $ignis cuiu${que} men$is dierum numeri caua $unt per$ecta
cuius bulla quæ $olis imaginem horologiis renere uidetur $ignifi
cat hora<006> $patia. ea trã$l <007>ta ex terebratiõe in terebrat<007>on\~e m\~e$i$ uer
t\~etis pficit cur$um $uũ. ita{que} quemadmodũ $ol per $iderũ $patia ua
dens dilatat contrahit{que} dies & horas $ic bulla in horologiis ingre
diens per puncta contra centri timpani uer$ationem quotidie cuƷ
tran$fertur aliis tem poribus per latiora aliis per angu$tiora $patia
men$truis finitionibus imagines eff<007>cit ho<007>arum & dierum. De
admini$tratione autem aquæ quemadmodum le temperet ad rati
onem f<007>e erit faciendum. Po$t frontem horologii ita collocetur ca
$tellum. in id{que} per fi$tulam $al: at aqua & in imo habeat cauum.
ad id autem aff<007>xum $it ex ære timpanum habens foramen per
quod ex ca$tello in id aqua in$luat. in eo autem minus timpanuƷ
includatur ca<007>dinibus de torno ma$culo & femina inter $e coarcta
tis ita uti minus timpanum quemadmodum epithonium in mal<?>
a<?>re circũag\~edo arcte leuitcr{que} uer$et{ur}. maioris aũt timpani labrum

<pb>
æquis interua<?>llis. cccc.lxv<?>. pũcta habeat $ignata. miner uero orbi
culus in extrema circinatione fixam habeat lingulam: cuius cacu/
men dirigat ad punctorum regiones. in{que} eo orbiculo temperatuƷ
$it foram\~e quia in timpanum aqua influit per id & $erfrat admini
$trationem. Cum autem in maioris timpan@ labro fuernie: $<007>gno<007>
rum cœle$tium deformationes. Id autem $it immotum & in $um
mo habeat de$ormatum cancri $ignum ad perpendiculum eius in
lmo capricorni ad dextram $pectantis libre ad $ini & ram arietis $ig
ni cetera{que} inter eorum $patia de$ignata $int uti in cœlo uidentu@
Igiturcum $ol fuerit in capricorni orbiculo Lingula in maioris
timpani parte & capricorni quotidie $ingula puncta tangens ad
perpendiculum habens aque currentis uehemens pondus celeri
ter per orbiculi foramen id extrudit ad ua$tum excipicns eam cum
brcui $patio impletur: corripit & contrahit dierum minoera $patia
& horarum. Cum autem quotidiana uer$atione maioris timpani
lingula ingrediatur in aquario cuncta de$cendent foramina perp\~e
diculo & aquæ cur$u uehementi cogitur tardius emittere $alient\~e
in quo minus celeri cur$u uas excip<007>t aquam dilatat horarum $pa
tia. Aquarii uero pi$cium{que} punctis uti gradibus $candens orbicu
li foramen in ariete tangendo octauam partem aquæ temperate $a
lienti pre$tat equinoctiales horas ab ariete per tauri & geminoruƷ
$patia ad $umma cancri puncta. Partis octaue foramcn aut timpa
num uer$ationibus peragens & in altitudinem eo rediens uir bus
extenuatur & ita tardius fluendo dilatat morando $patia & eff<007>cit
horas in cãcri $<007>gno $ol$titiales. A cancro cum procl<007>nat & peragi@
per leonem & uirginem partis octauæ ad libræ puncta reuertendo
& gradatim corripiendo $patia contrahit horas & ita perueni\~es ad
puncta libre equinoctialis rur$us reddit horas. per $corpionis ue
ro $patia & $agittarii procliuius deprimens $e $e foramen redien${que}
circumactione ad caprico<007>ni partem octauam. re$tituitur celeritate
$alientis ad brumales horarum breuitates que $unt in horologio
rũ de$criptiõibus ratiões & appatus u@ $int ad u$ũ expeditiores <004><?>
apti$$ie potui p$crip$i. \~r$tat nũc de n achĩatõibu$ & d ea<006> pricipus

<pb>
rõcinart. ita{que} de his ut corpus em\~edatum architecture perficiatur
in $equenti uolumine incipiam $cribere</p>
<h>VICTR VVII POLLIONIS LIBER DECIMVS IN QVO
DE MACHINATIONIBVS RATIOCINATVR.</h>
<p #>Obili græcorum & ampla ciuitate ephe$i lex uetu
$ta dicitur a maioribus dura conditione $ed iur<?>e e$
n#$e non iniquo con$titute<?>. nam architectus cum pu
blicum opus curandum recipit pollicetur quanto
$umptui ad$it futurum tradit<007> e$timatione magi
$tratui bona eius obligãtur donec opus $<007>t@per$ee
tum. ab$oluto autem cum ad dictum impen$a re$pondet decretis
& honoribus ornatur. item $i non amplius quam quarta in opere
con$umitur ad e$timationem e$t adiicienda de publico pre$tatur
ne{que} ulla pœna tenetur. Cum uero amplius quam quarta in opere
con$umitur ex ein<?>s bonis ad pe: ficiendum pecunia exigit{ur}. Vn<?>nã
dii immortales feci$$ent {quis} ea lex etiam populo romano nõ modo
publicis $ed etiam priuatis edificiis e$$et cõ$tituta@ Nan{que} nõ $ne
pœna gra$$arentur imperiti: $ed qui $umma doctrinarum $ubtill
tate e$$ent prudentes $ine dubitatione profitere<?>ntur architecturam
ne{que} patre$ familiarum inducerentur ad inf<007>nitas $umptuum pro
fu$iones & ut e bonis eiicerentur ip$<007>{que} architecti pœne t<007>more co
acti d<007>ligentius modum impen$a<007>um ratiocinances explica<007>\~et uti
patres familiarum ad id quod p@parau<007>$$ent $cu paulo amplius
adiicientes ædif<007>cia expedirent. Nam qui quadraginta ad opus
po$$unt parare $i adiicient centum habendo $pem perf ctionis de
lectationibus tenentur. Qui autem adiectione dimidia aut ampli
ore $umptu onerantur om<007>$$a $pe & impen$a obiecta fractis re<?>bus
& animis de$<007>$tere coguntur. Nec $olum id unium <007>n ed<007>f@ciis
$ed etiam in mũeribus que a magi$tratibus $oro gladiato<006> $c\~ei${que}
ludo<006> dãt{ur}. <003>bus nec mora ne{que} expectatio cõce@it{ur} $ed nece$$<007>tas
finito t\~pe <002>ficere cog<007>t. id \~e $ede$ $pectaculo<006> uelo<006>{que} inductiones
$ũt & ea oia \~q $c\~eici$ moribu$ <002> machiation\~e ad $pectatões populo
<pb>
cõparantur. In his uero opus e$t prud\~etia diligens & igenii docti$
$<007>mi cogitata {quis} n<007>hil perficitur eo<006> $ine machinatione $tudio<006>{que}
uario ac $olerti uigore. igitur quoniam hæc ita $unt tradita & cõ
$tituta non uidetur e$$e alienum uti caute $umm a{que} d<007>ligentia an
te<009> <007>n$t<007>tuantur opera eorum expediantur rationes. ergo quoniã
n@{que} lex ne{que} morum in$titutio id pote$t cogere: & quotannis & \~p
tores & ediles ludorum cau$a machinationes preparare debent ui
$um mihi e$t imperator non e$$e alienum quoniam de ædif<007>ciis in
p<007>ioribus uoluminibus expo$ui in hoc qui diffinitioneƷ $ummã
corporis habet con$titutam que $int principia machinarum ordi
nata preceptis explicare.</p>
<p>De machina quid $it & eius ab organo differen
tia origine &nece$$<007>tate.</p>
<p #>Achina e$t continens ex materia coniũctio maximas ad
m#onerum motus habens uirtutes. ea mouetur ex arte cir
culorum rotundationibus quam græci ciclicentine$in ap
pellant. e$t aũt unum genus $can$orium quod græce acrobaticon
d<007>citur alterum $piritale quod apud eos pneumaticon appella@ur
tertium tractorium. id autem græci banu$on uocant. Scan$orieau
t@m machine ita fuerint collocate ut ad altitudinem tignis $tatu
tis & tran$uer$ariis coll<007>gatis $ine periculo $candatur ad apparatu$
$pectationem Spirabiles ut cum $pititu & expre$$ionibus impul
$us & plage uoce${que} organicos exprimãt. T ractoriũ uero cum one
ra machin<007>s pertrahuntur aut ad altitudinem $ublata collocantur
Scan$o<007>ia uero non arte $ed audacia gloriatur. ea catenationibus
& cr@$matorum fulcturis continetur. Quæ autem $piritus pote$ta
tem a$$umit ingre$$us elegantes artis $ubtilitatibus con$equentur
effectus. T ractoria autem maiores & magnificentia plenas h<007>bet
ad utilitatem oportunitates & in agendo cum prudentia $ummas
uirtutes. Ex his $unt que mechanicos alia organicos mou\~eur. in
ter machinas & organa id uidetur e$$e d<007>$crimen {quis} machine pluri
bus operibus ut ui maiore cogun{ur} effectus habere uti bali$tæ tor
cularium{que} prela. organa autem unius o<002>e prudenti tactu <002>ficiũt
q<001>, ppo$<007>tum e$t uti $corpionis $eu latmi$o$cidorum uer$ationes

<pb>
Ergo & organa & machinarum ratio ad u$um $unt nece$$aria. $ine
quibus nulla res pot:$t e$$e non impedita. omnis autem e$t machi
natio reruƷ natura procreata ac a preceptrice & magi$tra mũdi uer
$atione in$tituta. Nan{que} animaduertamus primum & a$piciamus
continent\~e $olis lune quin{que} etiam $tellarum naturam. que ni ma
chinata uer$arentur non habui$$emus interdum lucem nec fructũ
maturitatis. Cum ergo maiores hæc ita e$$e animaduerti$$ent e re
rum natura $ump$erunt exempla & ea imitantes inducti rebus di
uinis cõmodas uitæ per$ecerunt explicationes. ita{que} comparauerũt
ut e$$ent expeditiora alia machinis & earum uer$ationibus nõnul
la organis. & ita que ad u$um utilia e$$ent $tudiis artibus in$titu
gradatim augenda doctrinis curauerunt. Attendamus eni p imũ
inuentum de nece$$itate ut ue$titus quemadmodum telarum orga
nieis admini$trztion<007>bus cõnexu $taminis ad $ubtegmen non mo
do corpora tegendo tueantur $ed etiã ornatus ad<007>iciant honc$tat\~e
Cibi uero nõ habui$$emus abundantiã ni$i iuga & aratra bobus
tumenti${que} omn<007>bus e$$ent inuenta $ucularum & prelo<006> & ue<?>ctiũ
$i non fui$$et torcularis preparatio ne{que} olei nitorem ne{que} uitium
fructum habere potui$$emus ad iucunditatem. Portatione${que} eo<006>
non e$$ent ni$i plau$tro<006> $eu $arraco<006> per terrã: nauicularum per
aquã inu\~ete e$$ent machinat<007>\~ces. Tru<007>tinarum uero libratũ{que} pon
deribus examinatio reperta uindicat ab iniquitate iu$tis moribu$
uitam. non minus que $unt innumerabiles moderationes machĩa
tionum de quibus nece$$e uidetur di$putare {quis} nõ $unt ad manũ
quotidiane ut $unt mote folles fabrorum rhedeci$ia torni & cetera
que cõmunes ad u$um cõ$uetudinibus hab\~et oportunitates. ita{que}
incipiem us de his que raro ueniũt ad manus ut nota $int expl<007>ca\~r</p>
<p>De ædium $acra<006> publico<006>{que} o<002>ũ machĩatiõibus tractoriis.</p>
<p #>Rimum{que} in $tituemus de his que ædibus $acris ad ope<006>
P#puòlicorum ptrfectionem nece$$itate comparantur. que
f<007>unt ita. Tigna duo ad onerum magnitudinem´ratione
expediuntur a capite a fibula coniũcta & in imo diuaticata erigũ
tur funibus in capitibus collocatis & circa di$po$itis erecta ret<007>n\~e
tur: alligantur in $ummo troclee quem etiam nõnull<007> rechamum

<pb>
dicunt. ĩn trocleã induun{ur} orbiculi per axiculos uer$atiõts haben
tes: per orbiculum traiicitur ductarius funis. Deinde dimitti{ur} &
traducitur cire<?>a orbiculum imum troclee in$e@ioris re$ertur autem
ad orbiculũ imum throcleæ $uperioris & ita de$cendit ad inferior\~e
& in foramine eius religatur: altera pars funis refer{ur} ĩter imas ma
chine partes. In quadris autem tigno<006> po$terioribus quo loci $ũt
diuaricata figun{ur} chelonia: in quæ coiiciuntur $ucula<006> capita ut
faciliter axes uer$entur: he $ucule proxime capita habent furamĩa
bina ita tem peratz ut uectes in ea conuenire po$$int. Ad rechamũ
autem imũ ferrei forfices religantur. Quo<006> dentes in $axa forata
accomodantur. Cum autem $unis habet caput ad $uculã religatũ
& uectes ducentes eam uer$ant funis inuoluendo circum $uculam
extenditur & ita $ubleuat onera in altitadinem & operum colloca
tiones. hæc autem ratio machinatiõis {quis} per tres orb<007>culos circum
uoluitur tri$patos appellatur. Cum uero in ima troclea duo orbi
culi in $uper<?>iori tres ner$antur id penta$paton dicitur. $in aut\~e ma
ioribus oneribus erunt machine comparande amplioribus tigno
rum longitudinibus & cra$$<007>tudinibus erit utendum eadem ratio
ne in $ummo fibuiationibos in $rno $ucularum uenationibus ex
pediendum. his explicatis antan$ funes ante laxi collocentur reti
nacula $uper $capulas machine longe d<007>$ponatur: & $i nõ erit ubĩ
religetur pali re$up<007>nati defodiaotur & circum fe$tucatione $olid\~e
tur quo funes alligentur. T roclea in $ummo capite machine rud\~e
ti contineatur & ex eo funes perducantur ad palum & que e$t in
palo troclea illigata circa eius orbiculum funis inducatur & refera
tur ad eam trocleam que erit ad caput machine religata. circum au
tem orbiculum a $ummo traiectus funis de$cendat & redeat ad $u
culam que e$t in ima machina ibi{que} religetur. Vectibus autem co
acta $ucula uer$abi{ur} eriget per $e machinam $ine periculo. ita circa
di$po$itis funibus & retinacul<007>s in palis herent<007>bus ampliori mo
do machĩa collocabitur. Trocleæ & ductarii funes uti $upra $crip
tum e$t expediuntur. $inoautem Colo$$icotera amplitudinibus &
ponderibus onera in operibus fuerint non erit $uculæ cõmitt\~edũ
Sed quemadmodum $ucula thelonis retinetur ita axis includatur

<pb>
haberis in medium timpanum amplum quod nonnulli rotam ap
pellant. græci autem amphre$en Alii Peritrochium uel PeriteruƷ
uocant. In his autem machinis Troclee non eodem $ed alio modo
comparantur. Habent enim & in imo & in $ummo duplices ordi
nes orbiculorum ita funis ductarius traiicitur in inferioris troclee
foramen uti æqualia duo capita $int. funis cum erit exten$us ibi{que}
$ecundum inferiorem trocleam re$ticula circundata & contenta u-
tre{que} partes funis continen{ur} ut ne{que} in $ini$tram partem po$$int <030>
dire. Deinde capita funis re$eruntur in $umma troclea ab exteriori
parte & deiiciuntur circa orbiculos imos & redeunt ad imum con
iiciuntur{que} in finem troclee ad orbiculos exteriori parte & referunt
dextra $ini$tra ad caput circa orbiculos $ummos redeunt. Traiecti
autem ab exteriori parte referuntur dextra: $ini$tra timpanum in
axe. ibi{que} ut hereant colligantur. Tum autem circa timpanum in
uolutus alter funis referturiad ergatam & hiis circumactus timpa
num & axem $e inuoluendo pariter extendunt & ita leuiter leuant
onera $ine periculo. Quod $i maius timpanum collocatum aut in
medio aut in ima parte extrema fuerit $ine ergata calcantes homi
nes expeditiores habere poterit operis effectus.</p>
<p>Aliud machine tractorie genus.</p>
<p #>St autem aliud genus machine $atis artificio$um & ad
E#@$um celeritatis expeditum $ed in eo dare operam non
po$$unt ni$i periti@ E$t enian tignum quod erigitur & di
$tenditur retinaculis quadri$ariam. Sub retinaculo celonia duo $i
guntur T roclea funis $upra celonia religatur. Sub Troclea Regu
la longa circiter pedes duos Lata digitos $ex cra$$a quatu or $uppo
nitur. Troclee ternos ordines orbiculorum in latitudinem haben
tes collocantur: ita tres ductarii funes in machina religantur: De
inde. eferuntur ad imam trocleam & traiiciuntur ex interiore par.
te per eius orbiculos $ummos. Deinde referuntur ad. $uperiorem
trocleam & traiiciuntur ab exteriore parte in interioiem per orbi
culos imos. Cum de$cenderint ad imum exteriori parte & per $ecũ
dos orbiculos traducuntur in extremum & referuntur ad $ummũ
ad orbiculos $ecundos traiecti redeunt ad imum & primo referun

<pb>
tur ad caput traiecti per $ummos redeunt ad machinam imã. ĩn rh
dice autem machine colloca{ur} tertia T roclea. eam autem græcĩ e\~pa
gonta no$tri artemonem appellant. ea Troclea religatur ad troclee
radicem habens orbiculos tres per quos traiecti funes traduntur
hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducentes $i
ne ergata celeriter onus ad $ummum perducunt. hoc genus machi
ne Poli$pa$ion appellatur quod multis orbiculorum circuitioni/<?>
bus & facilitatem $ummam præ$tat & celeritatem. Vna autem $ta
tutio tigni hanc habet utilitatem {quis} ante quantum uelit a dextra
ac $ini$tra ad latera declinando onus deponere pote$t. Harum ma
chinarum omnium quæ $upra $unt $cripte rationes non modo ad
has res $ed ad onerandas & exonerandas naues $unt paratæ. alie e
recte alie plane in charche$iis uer$atilibus collocate. non minus $i
ne tignorum erectionibus in plano etiam e: dem ratione & tempe
ratis funibus & Trocleis $ubductione$ nauium efficiunt.</p>
<p>Aliud machine $ubtilu; genus.</p>
<p #>On e$t ahenum etiam Cre$tiphonos ingenio$am inuen
n#tionem exponere. is enim Scapos co/umnarum ex lapidi
cinis cum deportare uellet ephc$i ad Diane fanum prop
pter magnitudinem onerum & uiarum camp@$trem moll<007>tadineƷ
non con$i$us carris ne rotæ deuorarentur $ic e$t cõatus de materia
tricntali Scapos quatuor: duos tran$uer$arios interpo$<007>to$ quanta
longitudo $capi fuerat complexus e$t & compegit & ferreo$ choda
cas uti $ub$cudes in capitibus $caporuƷ implumbauit & armillas
in m <007>teria ad chodacas circundandos infixit. item baculis ligneis
capita religauit. chodaces au tem in armillis inclu$i liberam habu
erunt uer$ationem tantam. ita cum boues ducerent $ubiuncti $ca
po uer$ando in chodacibus & armillis $ine fine uoluebantur. Cũ
autem $capos omnes ita uexerunt & in$tabant epi$tilioruƷ uectu
re Filius Cre$iphonos Methagenes tran$tulit e Scaporum uectu
ra etiam in epi$tiliorum deductione. Fec<?>it enim rota$ circirer pedũ
duodecim & epi$tiliorum capita in medias rotas inclu$<007>t eadem ra
tione chodaces & armillas in cap<007>tibus inclu$it. Ita cum trientes a
<pb>
bobus duceren tur in armillis incluf<007> chodaces uer$abãt rotas: Epi
$t<007>lia uero inclu$a uti axes in rotis eadem ratiõe qua $capi $ine mo
ra ad opu$peruenerunt. Exemplar autem erit eius quemadmodũ
in pale$tris cilindri exequant ambulationes. ne{que} hoc potui$$er fie
r@ ni$i primum propiquitas e$$et. Non enim plus $unt ab lapidici
nis ad fanum quam milia pa$$uum octo nec ullus e$t cliuus $ed <002>
petuus campus. No$tra uero memoria cum colo$$ici apollinis in
fano ba$is e$$et a uetu$tate defracta & metuentes ne caderet ea $ta
tua & $rangeretur Locauerunt ex ei$dem lapidicinis ba$im exciden
dam. Conduxit quidam Paconius. hæc autem ba$is erat longa pe
des duodecim lata pedes octo alta pedes $ex. Quam Paconius glo
ria fretus non uti methag@nes appo@tauit $ed eadeƷ ratione alio ge
nere con$tituit machinam facere. Rotas enim circ<007>ter pedum quin
de: im fecit & his rotis capita lapidis inclu$<007>t. deinde circa lapidem
fu$os $extãtes a rota ad rotam ad circinum compegit ita uti fu$us
a fu$o non d<007>$taret pedem e$$e unum. Deinde circa fu$os funem in
uoluit & bobus iunctis funem ducebat ita cum explicaretur uol
uebat rotas $ed non poterat ad lineam uia recta ducere $ed exibat
in unam partem ita nece$$e erat rur$us retroducere. Sic pacõius pe
cuniam contriuit ut ad $oluendum non e$$et pu$illum. Extra pro
grediar & de his lapicidinis quemadmoduƷ $int inuente exponã.</p>
<p>De lapidicia<?>arum inuentione</p>
<p #>Ixodorus fuerat pa$tor. is in his locis uer$abatur. Cum
P#autem ciues Ephe$iorum cogitarent fan m diane ex mar
more $acere decerner\~et{que} a Paro procone$$o heraclea tha$o
uti mam or petatur: propul$is ouibus Pixodorus in eodem loco
pecus pa$cebat. ibi{que} duo arietes inter $e concurrentes alius alium
præterierunt & im petu facto unus cornu percu$$<007>t $axum ex quo
c@u$ta candidi$$imo colore fuerat deiecta. ita Pixo dorus dicitur o@
ues in montibus reliqui$$e & cru$tam cur$im Ephelum cum maxi
mede ea re ageretur detuli$$e ita $tatim honores ei decreuerunt &
nomen mutauerunt pro Pixodoro Euãgelus nomĩaretur hodic{que}

<pb>
quot men$ibus magi$tratus in eum locum profici$citur & el $acrl
ficium facit & $i non fecerit pœna tenetur.</p>
<p #>De porrecto & rotundatione machinarum ad onerũ leuatões
Etractoriis rationibus que nece$$aria putaui breuiter ex
d#po$ui: Quorũ motus & uirtutes due res diuer$e & inter
$e di$$imiles uti congruentes ita principia pariont cos <002>
fectus unam porrecti quam græci Euthiam uocitant alteram rotũ
d<007>tatis quam Cycloten appellant. Sed uero ne{que} $ine rotunditate
motus porrecti nec $ine porrecto rationis uer$ationes onerum po$
$unt facere leuationes. id autem ut intelligatur exponaƷ. Inducũ@
uti centra axiculi in orb<007>culos & in trocleis collocantur per quos
orbiculos funis circumactus directis ductionibus & i$ucula col
locatus uectium uer$ationibus onerum facit egre$$us in altuƷ. cui
us $ucule cardines uti centra porrecti in celoniis foraminibu${que} ei
us uectes conclu$i capitibus ad circinum circumactis torni ratiõe
uer$ando faciunt oneris elationem. quemadmodum etiam ferreus
uectis cum e$t admotus ad onus quod manuum multitudo non
pote$t mouere $uppo$ita uti centro cito porrecta pre$$ione quod
græci hipomodiõ appellant & lingua $ub onus $ubdita caput ei
us unius hominis u<007>ribus pre$$um id onus extollit. id autem q<001>
breuior pars prior uectis ab ea pre$$ione quod e$t centrum $ubit
$ub onus: & quod longius ab co centro di$tans caput eius per id
deducitur faciundo motus circinationis cogit pre$$ionibus exami
nare paucis manibus oneris maximi pondus. item $i $ub onus ue
ctis ferreus lingula $ubiecta fuerit. ne{que} eius caput e \~p$$iõe in imũ
$ed aduer$us in altitudineƷ extollet{ur} lingula fulcta in ereo $olo ha
bebit cam pro onere. one@is autem ip$ius an gulum pro pre$$ione
ita non tam faciliter quam pro oppre$$ione $ed aduer$us n<007>hilo@
minus in pondus oneris erit exercitatum. Igitur $i plus lingula
uectis $upra hippomodion po$ita $ub onus $ubierit & caput eiu$
propius centrum pre$$iones habuerit non poterit onus eleuare ni
$i quemadmodum $upra $criptum e$t. examinatio uectis longitu
dinis per caput ne{que} ductionibus fuerit facta. id auteƷ ex trut<007>nis

<pb>
que $tatere dicuntur licet con$iderare. cũ enim an$a propius caput
unde lingula pendet ubi ut centrum e$t collocata & æquipondiũ
in alteram partem $capi per puncta uagando quo longius aut eti
am ad extremum perducitur paulo etiam pari põdere ampli$$imã
pen$ionem parte perficit per $capi librationeƷ & examinatio longi
us a centro recedens. ita imbecillior æquipondii breuitas maiore
cuƷ ponderis mom\~eto deducens $ine uehementia molliter ab imo
$u$um uer$um egredi cogit futurum. quemadmodum etiam na
ues onerarie maxime gubernator an$am gubernaculi tenens qui
noos a græcis appellatur una mãu momento per centrum ratione
pre$$ionis artis agitans uer$at eam ampli$$imis & immanibus mer
cis & penus ponderibus oneratam eiu${que} uela cum $unt per altitu
dinem media mali pendentia non pote$t habere nauis nauis cele<007>\~e
cur$um. Cum autem in $ummo cacumine ant\~enæ $ubducte $unt
tunc uehementiori progreditur impetu {quis} non proxime calceƷ ma
li quod e$t loco centri $ed in $ummo longius & ab eo progre$$a re
cipiunt in $e uelamentuƷ. ita{que} uti uectis $ub onere $ubiectus $i per
medium premitur durior e$t ne{que} incumbit. Cum autem caput ei
us $ummum deducitur faciliter onus extollit: Sim<007>liter uela cum
$int per medium temperata minorem habent uirtutem. Quæ aut\~e
in capite mali $ummo collocantur de$cendentia longius a centro
non acriore $ed eodem flatu pre$$ione cacuminis uehementius co
gunt progredi. Nau\~e etiam remi circa $calmos $trophis religati cũ
manibus impelluntur & reducuntur extremis progredientibus a
centro palmis maris undis $pumam impul$u uehementi prot<007>u@
dunt porrectam nauem $ecante prora liquoris raritatem. oner<?>um
uero maxima pondera cum feruntur a phalangariis exaphoris &
tetraphoris examinantur per ip$a media centra phalangarum uti
indiui$i oneris $olido pondere certa quadam diui$<007>onis ratione æ
quas partes collis $inguli ferant operarii. med<007>a enim parte phalã
garum quibus lora tetraphororuƷ inuehuntur clauis $unt linite
nec labuntur in unam partem. cum enim extra f<007>nem cent@i pro
mouentur premunt eum locum ad quem p<007>opius acce$$e<007>ũt. qu\~e
<pb>
admo lum in $tat@ra pondus cum examine progreditur ad $ines
ponderationum eadem ratione in iuœenta cum iuga eorum $ub
iugorgm lo@is per medium temperantur æqual ter trahunt onera
cum autem impares $unt corum uirtutes & unum plu<?>s ualendo
p@emit alterum loro traiecto fit una pars iugi lõgior que imbecil
l<007>o@i auxiliatur iumento ita in phalaogis & iugis cum in medio
lora non $unt collocata $ed it: ima parte qua progreditur lorum a
medio unam breuiorem efficit partem Longiorem ea ratione $u<002>
id centrum quo loci per ductum e$t lorum utra{que} capita circuma
gente, Longior pars ampliorem: breuior agit m<007>norem circinatio
nem. Q@emadmo dum uero mioores rote duriores & diff<007>cil<007>ores
habent motus $ic phalange & iuga in quibus partibus hab\~ec mi
nora centro ad capita interualla premunt duriter colla; Que aut\~e
longiora habent ah codem centro $patia leuant one ibus extrah\~e
tes & $erentes. cum hæc ita ad centrum porrectionibus & circinati
on<007>bus reciperent motus Tum uero @iam plau$tra rhedæ timpa
narote cocleæ $corpiones bali$te prela cetere{que} machine ii$dem ra
tion<007>bus per porrectum centrum & rotationem circini ue $ando
fa@unt ad propo$<007>tum effectus.</p>
<p>De organo<006> ad aquã h@@@i\~edã genenibu$ & primũ d tipano.</p>
<p #>Vne<?> de organis quæ ad haurtendum aquam inu@nta
n#$une quemadmodum uariis generibus comparentur ex
ponam. & primum dicam de timpano. Id autem non al
te tollit aquam $ed exhauric expediti$$ime multitudinem magnaƷ
ad tornam aut circinum fabricatum capitibus lamina ferratis ha
b ns in medio circa $e timpanum ex tabulis inter $e congmentatis
collocntur in $tipitibus habentibus in $e $ub capite axis ferreas la
minas in eius tipani cauo interponũt{ur} octo tabule trã$uer$e tãgen
tes axem & extremam timpani circinationem \~q diuidunt equalia
in tipano $patia circa $rõt\~e eius figunt{ur} tabule relictis $emipedali<007>
bus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item $ecundũ axem
Colu nbaria $iunt excauata i $ingulis $patiis ex una parte. id aũt
cum e$t nauali ratione picatum hominibus calcantibus uer$atur.

<pb>
& hauriendo per aperturas que $unt in frontibus timpani reddit
& per columbaria $ecundum axem $upo$ito labro ligneo habente
una $ecum cõiunctũ canalem. ita hortis ad irriganduƷ & ad $alias
ad t\~eperãdũ prebet{ur} aque multitudo. Cũ aũt altius extoll\~eduƷ erit
ead\~e rõ cõmutabit{ur} $ic: Rota fiet circũ ax\~e ead\~e magnitudie ut ad al
titudin\~e \~q opus fuerit cõuenire po$$it. Circũ extremũ latus rotæ fi
gentur modioli quadrati pice & cera $olidati. Ita cum rota a calcan
tibus uer$abitur modioli pleni ad $ummum & lati rnr$us ad imũ
reuertentes infundent in ca$tellum ip$i per $e quod extulerunt. Si
autem magis aliis locis erit prebendum in eiu$dem rote axem in
uoluta duplex ferrea catena demi$$a{que} ad imum libramentum col
locabitur habens $tilos $plendentes æreo$ congiales. ita uer$atio ro
tæ catenam in axem inuoluendo efferet $itulos in $ummum qui
$uper axem peruehuntur cogentur inuerti & infundere in ca$tellũ
aque quod extulerunt.</p>
<p>De rotis & tympanis admolendum farinam</p>
<p #>Iunt etiam in fluminibus rotæ ei$deƷ rationibus quibus
f#$upra $criptum e$t. Circa earum frontes affiguntur pin
ne que cum percutiuntur ab impetu $luminis cogunt {pro}
gredientes uer$ari rotam & ita modiolis haurientes & in $ummuƷ
referentes $ine operarum calcatura ip$ius fluminis impul$u uer$a
te præ$tant quod opus e$t ad u$um eadem ratione etiam uer$ant{ur}
hydraule in quibus eadem $unt omnia præter<009> {quis} in uno capite
axis timpanum dentatum & inciu$um: id autem ad perpendiculũ
collocatum in cultrum uer$atur cum rota pariter. $ecunduƷ id tim
panum maius item dentatum planum e$t collocatum quo conti
netur. ita dentes timpani eius quod e$t in axe inclu$um impellen
do dentes timpani plane cogunt fieri molarum circinationem: in
qua machina impendens infudibulum $ubmini$trat molis frum\~e
tum & eadem uer$atione $ubigitur farina</p>
<p>De cocleæ ratione</p>
<pb>
<p #>St aũt ettã coclee ratio que magnaƷ uiƷ haurit aquæ $ed
e#nõ tã alte tollit <004> rota. eius aũt ratio $ic expedit{ur} t<007>gnũ $u
mit{ur} cuius tigni \~qnta rõne pedum longitudo tanta digi
torum expeditur cra$$itudo. id ad circinuƷ rotundat{ur} in capitibu$
circino diuidentur circinationes eorum tetrantibus & octantibus
in pedes octo. hæ{que} linee ita colloc\~etur ut plano po$ito tigno utri
u${que} capitis ad libellam linee inter $e re$pondeant & quãmagna ps
$it octaue circĩnationis tigni tam magna $patia decidantur in lon
gitudinem. item in tigno plano collocato linee ab capite ad alterũ
caput perducantur ad libellam couuenientes $<007>c & in rotundatiõe
& in longitudine æqualia $patia fient. ita quo loci de$cribuntur
l<007>nee que $unt in longitudine $pectante; $a: ient decu$$atione$ & in
decu$$ationibus finita puncta. his ita emendate de$cripti$ $umitur
$aligna tenuis ut de uitice $ecta regula que iunct<007> liquida pice fi
gitur in primo decu$$is puncto de<007>nde traiicitur oblique ad in$e
quentes longitudines & circuitiones. item ex ordine progred<007>\~eces
$ingula puncta pretereundo & circum inuoluendo collocatur in
$ingulis decu$$ationibus & ita peruenit & figitur ad eam lineam
recedens a primo in octruum punctum in qua prima pars e$t ei
us $ixa co modo quantum progreditur oblique $pa@ium & per oc
to puncta tantundem & longitudinem procedit ad octauum pun
ctum eadem ratione per omne $patium longitudinis & rotundi a
tis $<007>ngulis decu$$ationibus oblique fixe regule per octo cra$$itu
dinis diui$iones inuolutos faciunt canales & iu$tam coclee na´u a
lem{que} imitationem. ita per id ue$tigium alie $uper alias f<007>gunt{ur} un
cte pice liquida & exaggerantur ad id ut longitudinis octaua p@
fiat $umma cra$$<007>tudo. $upra eas circundantur & figuntur tabu:æ
que protegant eam inuolutionem. Tunc hæ tabulæ pice $aturan
tur & laminis ferreis colligantur ut ab aque ui ne di$$oluantur ca
pita tigni ferrei. dextra aũt ac $ini$tra cocleã tigna collocant{ur} ĩ c<007>pi
t<007>bus utra{que} <002>te hab\~etia trã$uer$aria cõf<007>xa. ĩ his foramia fer<007>ea $ũt
inclu$a in{que} ea inducuntur $tili & ita cocleæ hominibus calcanti
bus faciunt uer$ationes. Erectio autem eius ad incl<007>nat<007>on\~e $<007>c erit

<pb>
collocanda uti quemadmodum pythagoricum trigonuƷ ortogo
nium de$cribitur $ieid habeat re$pon$um id e$t uti diuidatur lon
gitudo in partes quin{que} earum trium & tollatur caput coclee. ite
erit ad perpendiculum ad imas naris $patium earũ pedes quatuor
Qna ratione aũt oporteat id e$$e in extremo l<007>bro eius forma de
$cr<007>pta e$t <007>n ip$o tempore que de materia $iunt organa ad hauri\~e
dam aquam & quibus rationibus perfic:ãtur quibu${que} rebus mo
tus rec<007>pientia præ$t@nt uer$ationibus ad inf<007>n<007>tas utilitates ut e$
$ent not. ora quam aperti$$<007>me potui pe<007>$cripta $unt in illo t\~epore</p>
<p>De Ethe$<007>bica machina</p>
<p #>N$equitur nunc de Ethe$ibica machina que in altitudi
i#nem aquam educit mon$trare. Ea fit ex ære cuius in radi
cibus modioli f<007>unt gemelli paulum di$tantes habentes
f<007>$tulas. Furcille $unt figura $<007>militer coherente; in medium cati
num concurrentes: in quo catino f<007>ant axes in $uperioribus nari
bus $i$tularum coagmenratione $ubtili collocati qui præobturan
tes foramina narium non patiuntur $pi@itus qui in catinum e$t
expre$$um. Supra catinum penula ut infundibulum inuer$uƷ e$t
attemperata & per f<007>bulam cum catino cuneo traiecto contine@ur
n@uis <007>nflationis aque eam cogat eleuare. In$uper f<007>$tula que tuba
d<007>c<007>tur coagmentata in altitudine $it erecta. Mod<007>oli autem ha
bent infra nares inferiores fi$tularum axes interpo$itos $upra fora
mina eorum que $unt in fundis ita de $npernis in modiolis embo
li ma$culi torno politi & oleo $ubacti cõclu$i{que} tegulis & uectibu$
conuoluuntur qui erit aer ibi cum a qua axibus obtur@ntibus $o
ramina cogent extrudent inflando pre$$ionibus per fi$tula<007>um na
tes aquam in catinum e quo recipions penula $piritus exprimit <002>
f. $tulam in altitudinem & ita ex iteriore loco ca$tello collocato ad
$aliendum aqua $ubmini$tratur. Nec tamen hæc $ola ratio Ethe$i
bi fertur ex quil@a $ed et am plure$ & uariis generibus ab eo liquo
re pre$$ionibus coacte $piritus efferre a natura mutuatos effectu@
oñdunt{ur} uti meru!a<006> \~q motu uoces at{que} ãgabate lab\~eti a\~q \~q & ea
d\~e mou\~et $<007>g<007>lla cetera{que} \~q. delectatõ<007>bus oculo<006> & aur<007>ũ u$u $\~e$u$

<pb>
eblandiuntur e quibus que maxime utilia & nece$$aria iudicaui e
legi & in priore uolumine de horologüs in hoc de expre$$ionibus
aque dicendum putaui. Reliqua quæ non $unt ad nece$$itateƷ $ed
ad delitiarum uoluntatem qui cupidiores erunt eius $ubtilitatis
ex ip$ius Ethe$ibi commentariis poterunt inuenire</p>
<p>De hydraulicis</p>
<p #>E hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes quaƷ
d#breui$$ime proxime{que} attingere potero & $criptura con
$equi non pret: rmittam. de materia compacta ba$i area
in ea ex ære fabricata collocatur. $upra ba$im eriguntur regule dex
tra ac $ini$tra $calari forma compactæ: quibus includunt{ur} ærei mo
dioli fundulis ambulationibus ex torno $ubtiliter $ubactis hab\~e
t<007>bus infixos in media angones & uerticulis cum uectibus coniũc
tos pell<007>bu${que} lanatis inuolutos. item in $umma planitia foramĩa
circiter digitorum ternum: qu<007>bus foraminibus proxime in uerti
culis collocati ærei delphini pendentia habeat catenis cimbalia ex
ore infra foramina modiorum celata. intra aream quo loci aqua
$u$tinetur ine$t in id genus uti in$undibulum inuer$um quem $u
per taxilli alti circiter digitorum ternum $uppo$<007>ti librant $patiũ
imum. ima inter labra phigeos & a<007>æ fundum. $upra autem cerui
culam eius coagmenta arcula $u$tinet caput machine que græce ca
non mu$<007>cus appellatur in cuius longitudine $i canalis Tetracor
dos e$t fiunt quatuor. $i exacordos $ex:$i octocordos octo. Singu
lis autem @@nalibus $ingula epithonia $unt inclu$a manubreis fer
reis collocata. Quæ manubria cum torquentur ex arca patefaciunt
nares in canales. Ex canalibus autem Canon habet ordiata in trã$
uer$o foramina re$põdentia naribus que $unt in tabula $ũma \~q ta
bula græce pinax dicit{ur}. iter tabulam & cãona regule $ũt iterpo$i;@
te ad eũd\~e modũ forate ex oleo $ubacte ut faciliter ĩpellant{ur} & rur
$us intror$us reducant{ur} que obturãt ea foramĩa plĩtide${que} appel ãt{ur}
Quarum itus & reditus alias obturat alias operit terebrat<007>ões. hæ
regule habent ferrea coragia fixa &iuncta cum pinnis quarum ca
ctus motiones efficit. Regularum continentur $upra tabulam fo

<pb>
ramĩna que ex cãnalibus habent egre$$um $pĩrĩtus $unt anuli ag
glutinati quibus lingule omnĩum includuntur òrganorũ. e mo
diolis autem fi$tule $unt continentes coniuncte ligneis ceruicibus
pertinente${que} ad nares: quæ $unt in arcula: in quibus axes $unt ex
torno $ubacti & ibi collocati. qui cum recipit arcula animam $piri
tum non patientur obturantes foramina rur$us redire. ita cum ue
ctes extolluntur ancones educunt fundos modiolorum ad imum
Delphini{que} qui $unt in uerticulis inclu$<007> calcantes in eos cimbala
replent $patia modiolorum at{que} Ancones extollentes fundos intra
modiolos uehementi pul$us crebritate & obturantes foramĩa cim
balis $uperiora. Aera qui e$t lbi clau$us pre$$ionibus coactum in
fi$tulas cogunt per quas in ligna concurrit & <002> eius ceruices in ar
cam. motione uero uectium uehementiores $piritus freq@ ens com
pre$$us epithoniorum aperturis influit & replet anime canale$. ita
{que} cum pinne manibus tacte propellunt & reducunt continenter
regulas alterius obturant foramina alterius aperiendo ex mu$icis
artibus multiplicibus modulorum uarietatibus $onãtes extitant
uoces</p>
<p>Qua ratione rheda uel naui uecti peractũ ĩter dimetiamur.</p>
<p #>Vantum potui nitĩ ut ob$cura res per $cripturam diluci
q#de pronuntiaretur contendi. Sed hæc non e$t $acilis ratio
ne{que} omnibus expedita ad intelligendum preter eos qui
in his generibus habent exercitationem. Q<001> $iqui parum intellex
erint e $criptis cum ip$am rem cogno$cent pro$ecto inuenient curi
o$e & $ubtiliter omnia ordinata. Tran$$ertur nunc cogitatus $crip
ture ad rationem non inutileƷ $ed $umma $olertia a maioribus tra
ditam: Qua in uia Rheda $edentes uel mari nauigantes $cire po$
$umus quot milia numero itineris fecerimus. Hoc autem erit $ic.
Rotæ que erunt in Rheda $int latæ per medium diametruƷ pedũ
quaternum & $extantis ut cum finitum locum habeat ĩ $e rota ab
eo{que} incipiat progtediens in $olo uie facere ner$ationem peruenien
do ad eam finitionem a qua ceperit uer$ari certum modum $patiĩ
habeat peractum Pedes. xii. S. his ita preparatis tunc in rotæ too
diolo ad partem inferiorem timpanum $tabiliter includat{ur}. hab\~es

<pb>
extra frontem $uæ rotu\‘ndationis extantem denticulum unum. in
$uper autem ad cap$um rhedæ loculamentum firmiter figatur ha
bens timpanum uer$atile in cultro collocatum & in axiculo con@
clu$um. Incuius timpani frontem denticuli perficiantur æqualiter
diui$i numero quadringenti conuenientes denticulo timpani infe
rioris. Preterea $uperiori timpano ad latus figatur alter denticulus
prominens extra dentes. $uper autem planum eadem ratione denta
tum inclu$um in alterum loculamentum collotetur conueni\~e: ibu$
dentibus denticulo qui in $ecundi timpani latere fuerit f<007>xus. in
eo quo{que} timpano foramina fiant quzntum diturni itineris milia
riorum numero cum rheda po$$it exire minus plu$ue reƷ nihil irn
pedit & in his foraminibus calculi rotundi collocentur. In{que}eius
timpani theca $iue id loculamentum e$t: fiat foramen unum hab\~e$
canaliculum: qua calculi qui in eo timpano impo$<007>ti $uerint cum
ad eum locum uenerint in rhedæcap$um & uas æneum quod erit
$uppo$itum $inguli cadere po$$<007>nt. ita cum rheda rota orogred<007>\~es
$ecum agat timpanum unum & denticulum eius $ingul<007>s uer$ati
onibus timpani $uperioris denticulos impul$u cogat præterire e$
f<007>ciet cum.cccc.imum uer$atum fuerit $uperius timpanum $emel
circumagit & denticulus qui e$t ad latus eius fixus unum d\~eticu
lum timpani plani producat. cum ergo rote.cccc.uer$atiõibus imi
timpani $imul $uperius uer$abitur progre$$us efficiet $patia pedũ
milia quin{que}. i. pa$$us mille. ex eo quot calculi deciderunt $onãdo
$ingula milia exi$$e monebũt. numerus uero calculo<006> ex imo col
lectus $ãma diurni miliario<006> itineris numerum indicabit. Naua
gationibus uero $imiliter paucis rebus cõmutatis eadem ratiõe ef
ficiunt{ur} nã{que} traiicit{ur} per latera parietum axis habens extra nauem
prominentia capita in que includunt{ur} rotæ diametro pedũ quater
num & $extante habentes circa frõtes aff<007>xas pinnas aquã tãgentes
$tem medius axis in media naui timpanũ cum uno d\~eticulo extã
ti extra $uã rotunditat\~e ad eum locum collocatur loculamentũ ha
bens inclu$ũ in $e timpanũ <002>equatis dentibus. cccc. conueni\~eribu$.
denticulo timpani quod e$t in axe inclu$ũ: preterea ad latu$ affixũ
extani\~e extra rotunditat\~e alterũ dent\~e. unuƷ in$uper in altero locu:
<pb>
lamento cũ eo cõnfĩxo ĩnclu$um tympanũ planũ ad eundem den
tatum: quibus dentibus d\~eticulis qui e$t ad latus fixus tympano
quod e$t in cultro e$t collocatũ in eos d\~etes qui $unt plani tympa
ni $ingulis uer$atiõibus $ingulos dentes impell\~edo in orbem ple
num tympanũ uer$et. In plano aũt ty<007>npano $oramĩa fiant in qui
bus foraminibus collocabunt{ur} calculi rotũdi in theca eius tympa
ni: $iue loculamentũ e$t unum foramen excauet{ur} habens canalicu
lum qua calculus liberatus ab ob$tãtia cum ceciderit in uas æneũ
$onitum $igni$icet: ita nauĩs cum habuerit impetum aut remorũ:
aut uento<006> flatu pinæ que erunt in rotis tang\~etes aquã aduer$am
uehementi retror$us impul$u coactæ uer$abunt rotas. Hæ aut\~e in
uoluendo $e agent axem: Axis uero tympanũ cuius dens circuma
ctus $ingulis uer$atiõibus $ingulos $ecundi tympani dt\~ees impel
lendo modicas efficit circuitiones: ita cum. cccc. a pinnis rotæ fue
rint uer$ate $emel tympanum circumactum impellet dente: qui ad
latus e$t fixus tympani plani dente. Igitur circuitio tympani quo
tien$cun{que} ad foramen perducet calculos emittet per canaliculum.
fta & $onitu & numero idicabit miliaria $patia nauigatiõis: Quæ
pacatis & $ine metu temporibu$ ad utilitat\~e & delectation\~e paran.
da qu\~eadmodum debeant fieri peregi$$e uideor. Nunc uero \~q ad
\~p$idia periculi & nece$$itat\~e $alutis $int inu\~eta: id e$t $corpiõum &
bali$ta<006> rões <029>bus $ymmetriis cõparari po$$int exponã.</p>
<p #>De$corpionũ bal<007>$ta<006>{que} rõnibus & primũ de $corpionibus &
Mnes <030>portiões eo<006> organo<006> rõcinato<006> & (catapultis.
o#<030>po$<007>ta $agitte lõgitudie quã id organũ mitte\~r d\~et ciu${que}
nonepartis fit $oraminis ĩ capitulis magnitude: per \~q ten
dunt{ur} nerui torti <029> brachia cõtinent: i\~pm deb\~et cõtinere eo<006> tñ fo
raminũ capituli deformatur altitudo & latitudo. Tabule \~q $ũt in
$ummo & in imo capituli opere relĩ{que} uocantur. fiant cra$$itudine
unius foraminis latitudine unius & eius dodrãtis ĩ extremis fora
minibus unius & eius para$tatice dextra ac $ini$tra preter cardine$
alte foraminuƷ. iiii. cra$$e foraminum quinum. cardinis foraminis
para$tatica dimidia ad foramen $patium foraminis. s. T.a forami
ne ad medananm para$taticam ratione foraminis eius.s. T. etiam

<pb>
latitudo para$tados medius unius foramini$ & eius. T. K. cra$$itu
do foraminis unius interuallũ ibi $agitta collocat{ur}. In media para
$tade foraminis partis quarte anguli quatuor qui $unt clrca in la@
teribus & frontibus laminis ferreis aut $tilis ærels & claufs cõfigã
tur Canaliculi qui græce $trix dicitur. longitudo foraminũ. xix.
Regula<006> quas nõnulli bucculas appellant quæ dextra ac $ini$tra
canalem figuntur foraminũ. xix. altitudo foraminis unius & cra$
$itudo & affigunt{ur} regule duæ in quas Inducit{ur} $ucula habens lõ
gitudinem foraminũ triũ: Latitudinem dimidiũ foraminis: cra$$i
tudo buccule quæ affigitur uocitat{ur} camillum $eu qu\~eadmodum
nonnulli loculementũ $ecuridatis cardinibus fixam foraminis .i.
Altitudo foraminis.s. $ucule longitudo O foraminũ. s. cra$$itu
do $cutule foraminũ nou\~e: epitoxido$ lõgitudo foraminũ. s. Cra$
$itudo $uculæ foraminum. ix. Epitoxidos longitudo foraminum
s. cra$$itudo foraminũ. x. Item chelo item celonii $iue manuclea di
citur longitudo foraminũ. iii. latitudo & cra$$itudo. s.#Canal@s
fundi lõgitudo foraminis. xvi. O cra$$itudo foraminis O latitu
do. s.#columella & ba$is in $olo foraminũ octo Latitudo in plin
thidem in qua $tatuitur columella foraminis.@ tra$$itudo. F.L.
columelle longitudo ad cardinem foraminũ.xii. O latitudo fora
minis.s.#cra$$itudo.cc. eius capreoli tres. Quo<006> longitudo fo
raminum. ix. latitudo dimidiũ foraminis#cra$$itudo. L. cardini$
longitudinis foraminis#columelle capitis longitudo.i.s k. ante
fixa latitudo foraminis.a.s.#cra$$itudo.l. po$terior minor co
lumna que græce dicitur antiba$is foraminũ octo latĩtudo forami
num.s.i. cra$$itudinis. F.L. $ubiecto foraminũ. xii. latitudinis &
cra$$itudini$ eius de cuiu$ minor columna $upra minorem colum
nam cheloniũ $iue puluinus dicitur foraminũ. ii.s.#altitudini$
ii. s.#latitudini.s.ii. carchebi $ucularum foraminũ. vi.s.#cra$$i
tudo foraminis.s.ii. latitudo.i.s. tran$uer$ariis cũ cardinibus lon
gitudo foraminũ#latitudo.i.s.#latitudo & cra$$itudo. brachii
longitudo.is. foraminũ. viii. cra$$itudo ab radice foraminis. F.L.
in $ũmo foraminis.cc.l. curuature foraminũ octo. Hec iis propor
tionibus aut adiectiõibus aut detractiõibus comparantur. Nam

<pb>
$i capitula altiora <009> erit latitudo facta fuerĩnt \~q anatoria dicunt{ur}.
de brachiis demet{ur}. ut qui mollior e$t tonus <030>pter altitudin\~e tapi
tuli brachii breuitas faciat plagã uehem\~etior\~e: Si minus altũ capi
tulu $uerit qd catatonũ dicit{ur} <030>pter uehem\~etiã brachia paulo lon
giora cõ$tituent{ur} uti facile ducant{ur}. Nã{que} qu\~eadmodũ uectis cũ e$t
longitudine pedũ.iiii. qd onus quin{que} hoibus extollit id{que} e$t ex
duobu$ eleuatũ tod\~e modo brachia quo lõgiora $ũt mollius quo
breuio@a durius ducunt{ur}.#De bali$ta<006> rationibus.</p>
<p #>Atapultarum rõnes ex quibus membris & portion<007>bus
e#componantur dixi. Bali$ta<006> autem ratione$ uarie $unt &
differentes unius effectus cau$a cõparate. Alie enim uecti
bus $uculis nõnulle poli$pa$tis: alie erga$tis: \~qdaƷ etiã timpano<006>
torqu\~et{ur} rõibus: $ed tñ nulla bali$ta p$icit{ur} ni$i ad <030>po$itã magni
tudin\~e ponderis $axi: qd id organũ mittere debet: lgitur de rat:õe
@a<006> non e$t oibus expeditum ni$i qui geometricis rõnibus nume
ros & multiplicatiõe$ hab\~et notas. Nan{que} fiunt in capitibus fora
mina per quo<006> $patia cõtenduntur capillo: maxime muliebri uel
neruo funes magnitudine ponderis lapidis quem debet ca bali$ta
mittere ex ratione grauitati$ proportiõe $um unt{ur} qu\~eadmodũ cata
pultis de longĩtudinibus $agitta<006>. Ita{que} ut etiã qui geometrice nõ
nouerint habent expeditũ ne in periculo bellico cog<007>tatiõibus de
tineant{ur}: \~q i\~pe faci\~edo certa cognoui: \~q{que} ex parte accepta \~pceptori
bus finita exponã: & <029>bus rebus græco<006> p\~e$itatiões ad modu! os
habeãt ration\~e ad eam ut etiã n\~ris ponderibus re$pondeant tradã
explicata.#De ponde<006> mittendo<006> ad bali$tã <030>portione.</p>
<p #>An{que} bali$ta duo põdo $axũ mitte\~r d\~et: foram\~e erit ĩ eius
n#capitulo digito<006> v. $i põdo. iiii. digito<006>. vi. & digito<006> vii
O x. põdo digito<006>. viii. O. xx. põdo digito<006>. x. xl. põdo
digito<006>. vi. s. k. lx. pondo digito<006>. xiii. & digiti. viii. parte. lxxx.
põdo digito<006>. xv. cxx. põdo. is. & $ex<029>digiti. c. &. lx. pede$. ii.@
c. &. lxxx. pede$. & digiti. c. v. cc. põdo pede$. ii. & digito<006>. vi. ccx.
pede$. & digito<006>. vi. ccclx. is. pe. Cũ ergo foramis magnitudo fue
rit i$tituta de$cribat{ur} $cutula \~q græce perietro$: cuius lõgitudo fora
minũ uel latitudo duo & $exte partis diuidat{ur} mediũ l<007>neæ de$crip

<pb>
te & cum diui$um erit contrahantur extreme partes eius $orme ut
obliquã deformation\~e habeat longitudinis $exta parte latitudini$
ubi e$t uer$ura quartã ptem. in qua pte aũt e$t curuatura in <029>bus
procurrunt cacumina angulo<006> & foramina conuertunt{ur}. & cõtrac
tura latitudinis redeat intror$us $exta pte. foramen aut\~e ne oblon
gius $it tanto quantũ opitigis habet craffitudin\~e. Cũ deformatuƷ
fuerit circũ diuidatur extremam ut habeat curuaturã molliter cir
cũactã o cra$$itudo eius foraminis S.I. con$titnat{ur} modioli fora
minũ duo latitudo.#IX.#cra$$itudo preter<009> quod in foramine
inditur foraminis. SI. ad etremũ aut\~e latitudo foraminis. II. para
$tatorum longitudo foraminum v.s.r. curuatura foraminis pars
dimidia cra$$itudo foraminis. cc. & ptis. lx. adiicitur aut\~e ad mediã
latitudinem quantũ e$t prope foramen factũ in de$criptione latitu
dine & cra$$itudine foraminis. v. altitudo parte. iiii. regule que e$t
in men$a longitudo foraminũ. viii. latitudo & cra$$itudo e$t dimi
dium foraminis cardinis. ii. l. cra$$itudo foraminis.#ss.#cur
uatura regule. s. g. r. exterioris regule latitudo & cra$$itudo tantũ
d\~e longitudo quã dederit ip$a uer$ura deformationis & para$tadi
ce latitudo & $uam curuaturã. K. $u<002>iores aũt regule equales erunt
inferioribus K. m\~e$e tran$uer$ariis foraminis. ccc. K. climaciglos $ca
pi longitudo foraminũ. xiii.#cra$$itudo. iii. K. interuallũ medi
um latitudo foraminis ex parte quarta o cra$$itudo pars octo. K
Climacidos $uperioris pars que e$t proxima brachiis que coniũe
ta e$t men$e tota longitudine diuidatur in partes quin{que} ex his d\~e
tur due partes ei membro quod græci chelon uocant o latitudo
& cra$$<007>tudo o longitudo foraminũ. iii. & $emis. K. extantia che
les foraminis. pentigomatos foraminis. l. & $icilicus Quod autem
e$t ad axona quod appellatur frons tran$uer$arius foraminum tri
um o Interiorum regularum latitudo foraminis<037> s. cra$$itudo. z. k
chelonreplum quod e$t operimentum $ecuricule includitur. k. $ca
pos. climacidos latitudo. z. G. cra$$itudo foraminum. xii. K<037>cra$$i
tudo quadrati qd e$t ad climacid@ foraminis. f. c. in extremis. k.
rotundi aũt axis diametros equaliter erit cheles. ad clanicu! as aũt
mĩus pte $extadecima. k. ãteridiõ lõgitudo foraminũ eius latitudo

<pb>
in imo foraminis#In $ummo cra$$itudo. v. k. ba$is que appel
Latur $chia longitudo foraminum#ant@ ba$is $oraminũ. iiii
utriu${que} cra$$itudo & latitudo foraminis#cõpingitur autem
dimidia altitudinis k columna. latitudo & cra$$<007>tudo. i. s. altitu
do aũ:\~e non habet foraminis proportion\~e $ed erit quod: opus erit
ad u$um brachii#longitudo $oraminũ $ex. v. i.#cr@$$itudo
in radice foraminis in extremis#de bali$tis & catapultis $ymme
trias quas maxime expeditas putaui expo$ui. qu\~eadmodum aut\~e
hæ contentionibus temperentur e neruo capillo{que} tortis @otunda
tionibu$ rud\~etibu$ \~qntũ cõpreh\~ede\~r $cripti$. potuero nõ \~ptermittã</p>
<p #>De bali$ta<006> Catapulta<006>{que} cõtentionibus & tem peramentis
Vmuntur tigna ampl<007>$$ima longitudine $upra $<007>guntur
$#chelonie in quibus icludunt{ur} $ucule. p<?> media aũt $patia
tigno<006> in$ecant{ur} excidunt{ur} forme in qu<007>bus exci$ion<007>bus
Includuntur capitula catapultarum: cunei${que} di$inentur ne in con
tenti onibus moueãtur. tum uero modioli ærei ĩ ea capitula inclu
duntur: & in eos cuneoli ferrei quas epi$cidias græci uocãt. Collo
cantur deinde an$e rud\~etum induunt{ur} per foramina capitulorum
in alteram parrem parietum traiiciuntur. Deinde in $uculam cõ<007>i
ciuntur. Inuoluuntur uti uectibus per eas extrudente$ cum mani
bus $unt tacti equale in utro{que} $onitus habent re$pon$um. Tuuc
aũt cuneis ad foramina concludunt{ur}: ut non po$$int $e remittere.
ita traiect<007> in alteram part\~e ead\~e ratiõe uect<007>bus per $uculas exten
duntur donec equaliter $onent. Ita cuneorum cõclu$ionibus ad $o
nitum mu$icis auditionibus catapulta temperantur.</p>
<p>De oppugnatoriis & defen$oriis rebus & primũ de Arietĩs in
uentione eiu${que} machina</p>
<p #>E his rebus quæ potui dixi. Re$tat mihi de oppugnaîo
d#riis rebus quemadmodũ machinationibus & duces & ui
ctores & & ciuitates defen$e e$$e po$$int. Primũ ad oppug
nationes Aries $ic inuentus memoratur e$$e. Carthagin\~e$es ad Ga
des oppugnandas ca$tra po$uerunt. Cum aut\~e ca$tellũ ante cep<007>$
$ent id demoliri $unt conati: po$tea<009> non habue@unt ad demol<007>ti
<pb>
on\~e ferram\~eta $ump$erũt tignũ id{que} manlbus $u$tin\~etes cap<gap>
us $ũmũ murũ cõtinenter pul$antes $ũmos lapidũ ordines deiieie
bant & ita gradatim ex ordine totã cõmunition\~e di$$ipauerũe po
$tea <029>dam faber Tyrius nomie Pepha$menos hacrõne@ & inu\~eriõe
inductus malo $tatuto ex eo alterũ tran$uer$uƷ uti<gap>tioãr $u$pen
dit & in reducendo & impell\~edo uehem\~enbus plagis deieci@ gadi
tano<006> mu<006>. Cete<006> aũt Calchedõius de materia primũ ba$im $ub
fectis rotis fecit. $upra{que} cõpegit arrectariis & iugis uaras & in his
$u$p\~edit ariet\~e corii${que} bubulis texit uti tutiores e$$ent qui iea ma
chinatione ad pul$andũ murum e$$ent collocati. Id aut\~e {quis} tardos
conatus h@buerat te$tudin\~e arietariã appellare cœpin his ount pri
mis gradibus po$itis ad id genus machinatiõis: Po$tea cum phili
ppus amynthæ $ilius bizantium oppugnaret Pholidos thetalos
pluribus generibus & facilioribus explicauit. a quo receperãt do
ctrinam demades & charias qui cum alexandro militauerũt. Ica{que}
diades $criptis $uis o$t\~edit $e inueni$$e turres ambulatorias: quas
etiam di$$olutas in exercitu ci<007> cũferre $olebant. Preterea terebram:
& a$cend\~etem machinam qua ad murũ plano pede tran$itus e$$et.
etiã Coruum demolitoreƷ qu\~e nonnulli gruem appellant. Nõ mi
nus utcbatur ariete $ubrotato cuius rõnes $criptas reliquit. Turr\~e
autem minimã ait oportere fíeri ne minus altam cubito<006>. ix. Lati
tudinem. xvii. Contracturam aũt $ummã imæ partis quintam.
Ariectaria in turris imo dodrante. alia in $ummo $emipedalia. Fie
ri autem ait oportere eam turr\~e tabula<006> decem $ingulis partibus ĩ
ea fenc$tratis. Maiorem uero turrem altam cubito<006>. cxx. Latam cu
bito<006>. xx. contracturã it\~e quĩta parte {quis} ariectaria pedalia
in imo: in $ummo $emipedalia. Hanc magnitudĩn\~e turris faciebat
tabulato<006>. xx. cũ haberent $ingula tabulata circuition\~e cubitorũ
centũ. Tegebat aũt coriis crudis ut ab oĩ plaga e$$ent tuta. Te$tu@
dinis arietariæ comparatio eadem ratione perficiebatur. habuerat
autem interuallum cubitorum. xxx. altitudinem preter fa$tigiuƷ
xvi. fa$tigii autem altitudo ab $trato ad $ummum cubira. vii. Exi
bat áutem in altum & $upra medium tectum fa$tigium non míu$
cubita duo & $upra extollebatur turricula cubitorum. iiii. tabula

<pb>
<gap> quò tabulato $ummo $tatuebnat{ur} $corpiones & catapul
ræ. in inferloribus congerebatur aque magne multitudo ad extin
guendum $iqua uis ignis mitteretur. Con$tituebatur autem in ea
ar$etaria machina quæ græce criodocis dicitur, in qua collocabat{ur}
tur coruus pe@fectus in torno: in quo in$uper cõ$titutus aries pru
d@ntium dactionibus & reductionibus efficiebat magnos operis
effectus: Tegebatur aut\~e is coriis crudis: qu\~eadmodum turris: de
terebra hæ explicuit $criptis rationes: ip$am machinam uti te$tu
dinem in medio habentem collocatũ in horto$tatis canal\~e: qu\~ead
modum in catapultis aut bali$tis fieri $olet: Lõgitudine cubito<007>ũ
l. alticudint cubiti in quo con$tituebat{ur} tran$uer$a $ucula. In capi
te aut\~e dextra ac $ini$tra trocleæ duæ per quas mouebat{ur} quod in
erat in eo canali capite ferrato tignum. Sub eo aũt in i\~po canali in
clu$it uti celeriores & uehemãtiores eff<007>ciebant eius motus. Supra
aũt ad tignum: quod inib@ erat: arcus tegebant{ur} ad canalem crebri
ter uci $u$tinerent cor$um crudum: quo ea machina erat inuoluta
De corace nihil putauit $cribeudü {quis} aiaduerteret eã machiã nullã
habere uirtutem. De acce$$u qui epibatra græce dicitur: & de mari
nis machinatiõibus quæ per nauium aditus habere po$$ent $crip
$it $e tin pollicitum e$$e uehementer aduerti: ne{que} ratiões eorũ eum
explicaui$$e. Quæ $unt a demade de machinis $cripta quibus $<007>nt
compo$itiöibus expo$ui. Nunc quemadmodum a preceptoribus
accepi & utilia mihi uidentur exponam.</p>
<p>De te$tudine ad conge$tionem fo$$arum paranda.</p>
<p #>E$tudo quæ ad conge$tionem fo$$a<006> paratur: Ea{que} etiam
t#acce$$us ad murum pote$t habere: $ic erit facienda. Ba$is
compingat{ur} quæ græce thera dicitur \~qdrata: habens quo
quouer$us latera $ingula pedum. xxv. & tran$uer$aria \~qtuor. hæc
aut\~e contineat{ur} ab alteris duobus cra$$is. F. s. latis. s. D<007>$tent aute
tran$uer$aria inter $e circiter pedes.. xviii. Supponãtur{que} in fingu
lis interuallis eo<006> arbu$cule quæ græce anaxopodes dicuntur: in
quibus uer$antur rotarũ ax@s cõclu$i lamnis ferreis: he{que} arbu$cu
le ita $int t\~eperate ut habeant cardines & foramina: quo uectes tra

<pb>
lecti uér$ationes ea<006> expediãt: utl ante: & po$t. & ad dextrum $lue
$ini$trum latus: leu obli{que} ad angulos opus fuerit ad id per arbu
$tulas uer$ati progredi po$$int. Collocentur aut\~e in$uper ba$im ti
gna duo in utran{que} partem proiecta pedes $enos Quorũ circa pro
iecturas figantur altera proiecta duo tigna ante fronte$ pedes. vii.
cra$$a & lata uti in ba$i $unt $cripta. In$uper hanc compactionem
exigantur po$tes cõpactiles preter cardines pedum. ix. cra$$<007>tudie
quoquouer$us palmo pedales: interualla habentes inter $e $e$qui
pedis: ea concludantur $uperne inter $e cardinatis trabibus. $uprz
trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium conclu$i i@
latitudie exercitati pedes. ix. fupra capreolos collocetur quadrztũ
tignum quo capreoli coniungantur: Ip$i aut\~e lacerariis circa fixis
cõtineant{ur} teguntur{que} tabulis maxĩe primis $i nõ: ex certa materia
quæ maxime habere pote$t uirtut\~e: preter pinum: aut alnũ. Hæc
enim $unt $ragilia & faciliter recipiunt, gnem. circũ tabulata collo
centur crates ex tenuibus uirgis creberrime textis maxime{que} recen
tibus percrudis coriis duplicibus con$utis farctis alga: aut paleis
in aceto maceratis: circa tegatur machina tota: ita ab his reiicient{ur}
plage hali$tarum & impetus incendiorum.</p>
<p>De aliis te$tudinibus.</p>
<p #>St autem & alind genus te$tudinis quod reliqua omnia
e#habet qu\~eadmodum quæ lupra $cripta $unt preter capre
olos: $ed habet circa pluteum & pinnas ex tabulis & $u
perne $ubgrundas proclinatas $upra{que} tabulis & coriis firmiter $i
xis continent{ur}: In$uper uero argilla cũ capillo $ubacta ad eam cra$
$itudinem <007>nducat{ur} ut ignis omnino nõ po$$it ei machiue nocere.
Po$$ũt autem $i opus fuerit hæ machinæ ex octo rotis e$$e. Sed ad
loci naturam ita opus fuerit temperare. Quæ autem te$tudines ad
fodiendum cõparantur orgines græce dicuntur. Cetera omnia ha
bent uti $upra $criptum e$t Frontes uero earum fiunt quemadmo
dum anguli trigonioruƷ: uti a muro tela cũ in eas mittantur non
planis frontibus excipiant plagas: id ab lateribus lab\~etes iine pe
riculo{que} fodientes qui intus $unt intuentur.</p>

<pb>
<p>Non mihl uidet{ur} e$$e alienum de te$tudine quam Hector bizantl
us fecit quibus rationibus $it facta expone\~r. Fuerat. n. eius ba$eos
longitudo pedũ. lx. latitudo. xiii. ariectaria que $upra compactio
n\~e erant. iiii. collocata ex binis tignis fuerant cõpacta i altitudin@
bus $ingulorũ pedũ. xxxvi. cra$$itudine palmo pedali latitudine
$e$<029>pedali. ba$is eius habuerat octo rotas quibus agebat{ur}. fuerat
aũt ea<006> altitudo pedum $ex cra$$itudo pedum trium ita fabri
cata triplici materia alternis contra $uccudibus inter $e coagmenta
lamini${que} ferreis & frigido ductis alligate: hæ in arbu$culis $iue a@
naxopodes dicuntur habuerant uer$ation\~e. ita $upra trã$trorium
planitiem{que} $upra ba$im fuerant: po$tes erant erecti pedes. xxviii.
latitudinis cra$$itudinis. f. l. di$tantes inter $e. is. $upra eos trabes
circumclu$e continebant totam compaction\~e # late pede # cra$$e
# $upra eam capreoli extollebant{ur} altitudie pedũ. xii. $upra ca\~po
los tignũ collocatum cõiungebat capreolo<006> compactiones. iteƷ fi
xa habuerant lateraria in tran$uer$o quibus in$uper cõtabulatio
circũdata contegebat inferiora: habuerat autem mediam contabu
lation\~e $upra trabiculas ubi $corpiones & catapulte collocabant{ur}
& erigebantur & ariectaria duo compacta pedũ: xxxv. cra$$itu
dine $equipedali latitudine. p. ii. coniuncta capitibus trã$uer$a
rio cardinato tigno & altero mediano inter duos $capo$ cardinato
& laminis ferreis religato quo in$uper collocata erat alterius mate
ries inter $capos & tran$uer$arien. traiecti chelonis & angonibus
firmiter inclu$a in ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo
equibus funes alligati retinebant arietem $upra caput eorum qui
continebant arietem collocatum erat pluteum turricule $imilitudi
ne ornatum uti $ine periculo duo milites tuto $tantes prc$picere
po$$ent & renuntiare quas res aduer$arii conarentur. aries autem e
lus habuerat longitudineƷ pedum. c. vi. latitudine in $mo pal
mo pedali cra$$itudine pedali contractura a capite in alitu
dine pes cra$$itudine is autem aries habuerat de ferro duro
ro$trum uti naues longe $olent habere & in ip$o ro$tro lamine fer
reæ quatuor circiter pedum. x\~v. fixe fuerũt in materia. a capite aũt
ad imam calcem tigni contenti fuerunt funes quatuor cra$$itudine

<pb>
digitoruƷ octo ita religati quemadmodũ nauis a puppi ad pro<007>ã
continenter: eiu${que} præcincturæ funes tranuer$is erant religati: ha
b\~etes inter $e palmipedalia $patia. In$uper coriis crudis totus arie$
erat indutus. Ex quibus autem funibus pendebant eorum capita
fuerant ex ferro facte \~qdruplices cathenæ: & ip$e coriis crudis erãt
iuuolute. Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compa
ctam & confixam: in qua rudentibus mai oribus extentis per qua
rum a$peritates non habentibus pedibus faciliter ad murum per
ueniebatur. at{que} ea machina ex nobis mouebat{ur} progre$$u. Item la
tere dextra ac $ini$tra porrectiões nõminu$in altitud<007>n\~e extollebã
tur & in imũ inclinatione dimittebant{ur}. Erigebat{ur} autem machina
in altitudin\~e ad di$iiciendũ mu<006> circ<007>ter pedes. c. It\~e altera dextra
a: $ini$t<007>a procurrendo p@æ$t<007>ingebat nõminns pedes. c. Guber
nabant eam hoies. c. habentes pondus talentũ \~qtuor. miliũ. quod
f<007>t. cccc: lxxx. pondo.#Totius operis peroratio.</p>
<p #>E $corpionibus catapultis & bali$tis etiã{que} te$tudinibus
d#& turribus que maxime mihi uidebant{ur} idonea: & a qui
bus e$$ent inuenta: & qu\~eadmodũ fieri debent explicui.
Scala<006> aũt & carche$<007>o<006>: & corũ quorũ rõnes $ũt imbecilliores nõ
nece$$e habui $cr<007>bere. hec etiã milites pee$e $ol\~et facere. ne{que} ea i\~pa
oibus locis nec ei$d\~e rõnibus pñt utilia e$$e: {quis} diffen\~etes $ũt muni
tiões munitiõibus nationũ{que} fortitudines. Nan{que} alia rõne ad au
d@cer & temerarios: alia ad dilig\~etes: aliter ad timidos deb\~et cõpa
tari machinatiões: ita{que} his \~p$criptionibus $iquis attendere uolue
r<007>t ex ua ietate eo<006> cligendo in unã cõparation\~e cõferre nõ indige
bit auxiliis: $ed qua$cũ{que} res & rõnibus aut locis opus fuerit $<007>ne
dubitatione poterit explicare. De repugnatorii$ uero non e$t $crip
pus expl<007>candũ. Non enim ad n\~ra $cripta ho$tes cõparant res op
pugnatorias. $ed machinat@ões earũ ex tempore $olerti cõ$iliorũ ce
ler<007>tate $ine machinis $æpius euertunt{ur}: quod etiam Rhodi\~e$ibus
memorat{ur} u$u ueni$$e. Diogenes eni fuerat Rhodius architectus.
& ei de publico quotannis certa merces pro arte tribuebat{ur} ad ho:
honorem. Eo tempore quidam architectus ab arado nomine Gab
has Rhodum cum ueni$$et: acroa$in fecit: exemplaquæ protulit
<pb>
muri: & $upra id machinã. in carche$io uer$atili cõ$tituit: quem le
pidolim ad mœnia accedent\~e corripuit: & trã$tulit intra murum.
hoc exemplar Rhodii cum uidi$$ent admirati ademerunt diogeni
quod $uerat quot annis cõ$titutum: & eum honorem ad galliam
tran$tulerunt. Interea rex demetrius qui propter animi pertinatiã
Polycrates e$t appellatus contra rhodũ & bellum comparãdo Epi
machum Athenien$em nobilem architectũ $ecum adduxit. is aũt
comparauit heliopolim $umptibus imanibus indu$tria labore{que}
$ummo. cuius altitudo $uerat. p. c. xxv. latitudo pedum. lx. ita eã
ciliciis & coriis crudis confirmauit ut po$$et pati plagam lapidis
bali$ta immi$$i. p. ccc. lx. ip$a aũt machina milia. \~p. ccc. lx. $uerat.
Cũ aũt Gallias rogaret{ur} a rhodiis cõtra eã heliopoliã machiam pa
raret & ut illã uti pollicitus erat tran$$erret intra murum negauit
po$$e. non. n. omnia ei$d\~e rationibus agi po$$unt. $ed $unt aliqua
que ex\~eplaribus nõ magnis $imiliter magni$icata habent e$$ectus
Alia aũt euemplaria nõ po$$unt habere $ed per $e con$tituunt{ur}. nõ
nulla uero $unt que in exemplaribus uident{ur} ueri$imilia. cũ aut\~e
cre$cere ceperunt dilabuntur ut etiã hic po$$umus animaduerter@.
terebratur terebra $oru<?>men $emidigitale. digitale $e$quidigitale $i e
adem ratione uoluerimus palmare $acere non habet expl<007>cationeƷ
$emipedale aũe maius ne cogitandũ quid\~e uidet{ur} omnino. $it item
in nõnullis ex\~eplaribus uidet{ur} qu\~eadmodũ i minimis $ieri uidet{ur}
at{que} eodem modo i maioribus id eod\~e modo rhodii ead\~e rõne de
cepti iniuriã cũ cõtumelia Diogeni $ecerũt. ita{que} po$tea<009> uiderunt
ho$t\~e ptinaciter in$e$tã piculũ $eruitutis machination\~e ad capien
dã urb\~e cõparatã ua$t<007>tat\~e ciuitatis expectandã <030>cubuerunt Dio
gen\~e rogãtes ut auxiliaret{ur} p\~r<007>æ eius: primo negauit $e factu<006>. po
$tea<009> ig\~eae uirgines & ephebi cũ $acerdotibus uener ũt ad dep<007>ecã
dum tunce$t pollicitus his legibus uti $i eam machinam cepi$$@t
$ua e$$et. his ita con$titutis qua machina acce$$ura erat ea e regiõe
murũ pertudit & iu$$it omnes publice & priuatim {quis} qui${que} habu
i$$et aque $tercoris luti per eam fene$tram per canales progred: \~etes
effundere ante murum. cum ibi magna uis aque luti $tercoris noc
@e pro$u$a fu<007>$$et po$tero die helipolis accedens antequam appro

<pb>
pinquaret ad mu<006>: in humido noragtnefacta con$edit: nee <030>gere
d<007> nec egredi po$tea potuit. Ita{que} Demetrius cũ uidi$$et $api\~etia di
ogneci $e deceptum e$$e cũ cla$$e $ua di$œ$$<007>t. Tunc rhodii diogne
ti $olertia liberati bello publice gratias egerũt: honoribu${que} omni
bus eum & ornam\~etis exornauere Diognetus aũt eam helipolim
reduxit in urbem & in publico collocauit & in$crip$it Diognetu$
e manubiis id populo dedit munus: ita i repugnatoriis rebus nõ
t<?>antum machinæ $ed etiam maxime con$ilia $unt comparanda.</p>
<p>Non minus Chio cum $upra naues $ambucarum machinas ho-
$tes comparaui$$ent: noctu Chii terram: ha@nam: lapides conge$
$e@ũt in mare ante murum. ita illi po$tero die cum accedere uolui$
$ent naues $upra aggeratíohem que fuerat $ub aqua $ed@runt nec
ad murum accedere: nec retror$us $onecipere potuerũt: $ed ibi mal
leolis con$<007>xæ incendio $unt conflagtate Appollonia quo{que} cum
circum $ederetur: & $pecus ho$tes fodiendo cogitarent $ine $u$pitio
ne intra mœnia penetrare: id aũt a $peculatoribu$ e$$et apolloniati
bus renuntiatum. Perturbati nuntii propter timor\~e con$iliis indi
gentes animis de$iciebat: {quis} ne{que} tempus ne{que} certum locum $cire
poterant: quo emer$u facturi fui$$ent ho$tes. Tum uero Tripho
alexandrinus ibi fuerat{ur} alchit{ur}ectus int\~ra murunã plures $pecus de
$ignauit & fodiendo terram progrediebatur ext\~ra murum dumta
xat extra $agitte emi$$ionem: & in omnibus ua$a ænea $u$pendit.
Ex his in una fo$$ura quæ coutra ho$tium $pecus $uerat ua$a pen
dentia ad plagas ferramento<006> $onare capèrunt: ita ex eo intellectũ
e$t \”q regione aduer$arii $pecus agentes intra penetrare cogitabant.
$ic l<007>matiõe<006>ognita t\~eptrauit ænea aque feruentis & picis de$uper
contra capita ho$tium & $tercoris humani & harenæ coctæ c<007>nd\~e
tis: dein noctu pertudit crebra foramina & per ea repentè per$u
dendo qui in eo opere fuerunt ho$tes o\~es necauit. Item ma$$ilia cũ
oppugnaretur & numero $upra. xxx. $peculatum agerent. Ma$$<007>li
cani $u$picati totam quæ fuerat ante mu<006> $o$$am altio\~r $o$$ura de
pre$$erunt. ita $pecus o\~es exitus in $o$$am hũerunt. Quibus @t\~e
locis $o$$a non potuerat fieri intra murũ barat<006> ampli$$<007>ma longi
tudine & amplitudine uti pi$cinam fecerunt contra cum locũ qua

<pb>
$pecus agebantur. Eam{que} ex puteis & ex portu impleuerunt. Ita{que}
cũ $pecus e$$et repente naribus apertis uehem\~es aquæ uis immi$$a
$upplantauit fulcturas: quique intra fuerunt & ab aquæ multitu
dine & ab ruina $pecus omnes $unt oppre$$i, etiam cum agger ad
murum cõtra eos compararetur: & arboribus exci$is eo{que} colloca<007>
tis locus operibus exaggeraret{ur} bali$tis uectes ferreos candentes in
id mittendo totam munitionem coegerunt conflagrare. Te$tudo
autem arietaria cum ad mu<006> pul$andum acce$$i$$et permi$erunt la
queum: & co ariete con$tricto per timpani ergata circumag\~etes $u
$pen$o capite eius non $unt pa$$i tangi murum: Deni{que} totam ma
chinam malleolis cand\~etibus & bali$ta<006> plagis di$$ipauerunt. ita
hæ uictoria ciuitates non machinis: $ed contra machina<006> ration\~e
architecto<006> $olertia $ũt liberate: Quas potui de machinis expedi\~r
rationes pacis belli{que} tem poribus: & utili$$imas putaui in hoc uo
lumine per$eci. In prioribus uero nouem de $inguli$ generibus &
partibus cõparaui uti cotum corpus omnia architecture membra
in dccem uoluminibus haberet explicata.</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS DE
ARCHITECTVRA FINIS.</h>
<h>Io. Sulpĩtius lectori $alutem.</h>
<p>Lector habes tamdem ueneranda uolumina docti</p>
<p>Victruuii: quorum copia rara fuit.</p>
<p>Hæc lege: nam di$ces: noua: magna: recondita: pulchra:</p>
<p>Et quæ $int in re$æpe $utura tua<?></p>
<p>Emendata uides: $ed peccat littera $iqua</p>
<p>Corrige: nemo $atis lynceus e$$e pote$t.</p>

<pb>
<p>PRAETERMISSIS paucis in quibus aut dee$t aliqñ a$piratio
uel. y. ueI diphtõgu$: ut in methodo. phy$iologia: hydraulice. tri
glypho: Aut $upat ut in epitonia & ede<007>e. Rel<007>qua $ic emendent{ur}
In p<007>ĩa carta per optic\~e due partes $int. In. ii. ua$a echea $ed quidã
docti$$imus cen$et ichitica. In. iii. Simphatia. Eurythmia. In. iiii.
Sceographia. Embate\~r. Peritetos. Inte $calmio Hypetra. fontinym
phis. ornata. In. <151>. meridi\~e. $toechia. In. vii. Scea. In. viii. amu$$<007>ũ
in. xi. Scedii$. grumi. In. xv. @eticulatũ. hi$ogoniũ. p$eoh<007>$ogoniũ
chorii$. In xv<007><007>i. arrectario<006>. hñs. In. xx. po$t interuenio<006> dee$t ra
ritates. In. xxi. debent h\~re. In. xxii. epid<007>me<007>en. epipemptos. $e$qui
alte<006>. utro${que}. In xxiii. picno$t<007>los. & pigna$tilos $patiis: emendet{ur}
eu$tilos $patiis. In. xxiiii. epitrachelia. areobates. Li$is. In xxv. cace
ti. In. xx<151>i. metatome. elpho\~r uel eo$phoræ. epithetos. xxix pythi
us nõ. xxx. collocat<007>õe<031>. xxxii. imi. xxxvii. deleat{ur} & añ di$diap\~ete
diagrãma. xxxviii. o: ch@$tre. xxxix a boribus. topicel<007>: logiõ. ho
mel<007>ci. xliiii. ita quod ult<007>o natura dedit. xlviii. culinã. xl<007>x. Cizi
cena. lii. monopteros. li<007>i. ictionos a$$eres e$cul<007>ni. viii. ar$enicon
In. lx. max<007>ma. In. lxv. gu$tãtes. In. lxviii. acuminibus in. lxx. Eu
ron eurima. In. lxxi. Anal\~emato<006> forme. in. lxxii. redundantibus
lxxv. deleat{ur} e$$e dicit{ur}. lxxvii. nihil dee$t in marginibus uacuis.
h<007>$torumena: a f<007>bula deleat{ur} a. in. lxxxi. Celonia celoniis. in. lxx
x.x. climaciclos di$t<007>neantur. In $patiis illis breuibus que $unt in
ultimis cartis de$unt aliqui numeri & quidã ordies & circuli pun
ctorum quæ relinquunt{ur} $tudio$<007>s: $unt{que} fere his f<007>guris: <185> <184></p>
<h>Regi$trum foliorum.</h>
<tb>
L. Victruuii # e$t in oibus # ide$t mar. # uaturam # Dicunt
de qu<007>bus # materiam # Erit uti#cur<?>ere # turad
repente # In peripte. # a genere # Cõtinere # quot m\~e
cconomia # baltheorũ # tremos # fontes # Extra
Septemmilia # pit e tegulis # dentur & # natum # latitudo
de $i@u # Tudine # Ficenter # hereat # te & cu<031>
æ@ibus # eius erit # lus qui # Piora # on\~efer.
areopagi # cõ$tituant{ur} # $unt ædiũ # tem ideo{que}
Ad explicati # Peripate # Titionem # medium # Finis.
in periculo # rit ad natu # tute colo # docui
</tb>