Hoc in uolumine hæc opera continentur.
Cleonidæ harmonicum introductorium in- terprete Georgio Valla Placentino.
L. Vitruuii Pollionis de Architectura libri decem.
Sexti Iulii Frontini de Aquæductibus liber unus.
Angeli policíani opu$culum: quod Panepi$temon in$cribitur.
Angeli Policiani in priora analytica prælectio.
Cui Titulus e$t Lamia.
PYthagoreoꝶ platonícorum {que} $ententia in cunctis tam productis ꝗ̃ {pro}ducen- dis rebus natura nihil harmonia h\~et antíꝗus. qñꝗd\~e nihil e$t quod æ{que} reꝶ cunctaꝶ $alutem tueatur: ac foueat: nõ cæli mõ cu$todi\~edo motus illa${que} $em piternas cõuer$iões unde infima moribũda{que} hæc corp ora oriũtur: admini$trant{ur}: im mutantur.ueꝶ \~et aías magnope dirigen do: i $olis nã{que} primo dein lunæ cæterorum{que} $íderumcur$u uices tempoꝶ ortus augumenta & interitus i$torum corporum e$$e ne- mo dubirat: nulla alía re ꝗ̃ $ua rerum proportione quæ harmonia nuncupatur: mode- ramine temperie{que} $ua $alubrí $ingula contin\~edo: quod e$t in $alute ac perpetuitate hu- mores redundantes ab$umendo: corruptos corrigendo: languentes $u$citando: extrari os eiectando: permixtos diger\~edo: & deni{que} membris omnibus $ua munera & officia cu$todiendo: uniuer$itatis $emper & ubi{que} habendo rationem. hanc igitur qui æmula tur uniuer$itatís opificis $equitur ue$tigia: $olu${que} ad ip$ius imagin\~e $imilítudinem{que} iu re dicetur e$$e productus ciuium uel in $ua ditione: cuiu$cun{que} hominum generis alios in officio continendo: alios ad man$uetudinem a $cæuitia & immanitate facundia re uocando: alios ab inertia $egnitíe{que} $u$citando: alios ope & opere adíuuando: alios cõ monendo armando{que} con$iliis: nec minus ferocía ingenia $ubdomando: aut compe- $cendo leniendoue: ꝗ̃ dircæus ille Amphion incondenda thebana ciuitate aut threici- us uates in antiqui$$ima in$olente{que} ru$ticitate quæ a montibus: arboribus: fluminibus uolucribus feris nomen inuenit: quorum omnium cum in te Inclyte Victor Pi$ane iã indoles admini$trandorum cernatur.per$picua non íniuria cen$ui cleonidis de har- monia opu$culum eruditione & acumine referti$$imum a me tibi latinum e$$e facien- dum: ut.n.de cælo harmonia ad hæc inferiora regenda corpora diuinitus dimi$$a e$t: ita tu nobis uideris e$$e tributus a maioribus illis clari$$imis uenetæ ciuitatis primorib{us} optimo illius au$picío nominis qui cla$$is uenetæ dum nõ minus re ꝗ̃ nomine fuit ho $tium oíum: in quorum congre$$um iuit Victor. Vt{que} harmonia cunctis humanis mo deratur corporibus: ita tu nobis in hoc ætatis flore magi$tratibus $eueri$$imis $umma laude profunctus es: indole${que} $ube$t adhuc multo maiora ꝑficiendi tum in$ignibus re bus ge$tis tum ingenio graui & pacuto: ut.n.tam maioꝶ tuorum ꝗ̃ tuum decus ingeni um: $ic ip$ius ingenii quæ in te fulget lumen {pro}mittit eloquentia: ut huius ciuitatis flos quidã delibutus $icut de Cethego dixit Ennius nobis plane e$$e uidearis. Proinde age Víctor clari$$ime ut cæpi$ti di$ciplinas obiter amplectitor líberales: $iquídem tam ad auctoritatem uendicandam ꝗ̃ ad cape$$endam eloqu\~etiam opus e$t doctrina: $ine qua @tiam liquid bene dícitur adiuuante natura: tamen quia id fit fortuito $emper locuples & uirile e$$e non pote$t: flace$cat{que} $æpe nece$$e e$t oratio quam non $imilis mõ ætas accedens & indu$tria: $ed etiam doctrina maior longe feraciorem grauíorem{que}´facier: quæ $ane in te fore integerrima tua nobis indoles pollicetur: & perinde Venetæ aliqñ ciuitatis $ummum duce deo uideare adepturus fa$tigíum: deni{que} ut alia te no$$e omnia delectat ita Cleonidis iam $u$pice harmonia.
HArmonica $cientia e$t in $pectíua actíua{que} naturæ modulandi. mo
dulatus autem ex phthongis & interuallis certum ordinem haben
tibus con$tat. Cuius $eptem $unt partes de phthongis: de interual-
list: de generibus: de melopoeia. de $y$temate: de tono. de mutatio
ne. Phthongus igitur e$t uocis lap$us uno in tenore modulabilis.
Interuallum $ub duobus inæqualibus compræhen$um phthongis
acumine & grauitate. Genus e$t certa quattuor phthõgoꝶ diui$io.
Sy$tema e$t expluribus ꝗ̃ uno con$tans interuallís: Tonuse$t uocis quidam Locus la-
titudinís expers $y$tema $u$cipiens: Mutatio $imilis alicuius in di$$imilem locum tran$
po$itio: Melopoeia u$u$ e$t eorum quæ exercitationi harmonicæ $ubiecta $unt ad id
quod $@um e$t cuiu$libet argumenti: hæc in uocis qualitate in$pitiuntur cuius bini $ũt
motus: Vnus quid\~e cõtinuus ac rationalis appelatus alter uero interuallaris & modu
latilis: Continuus igitur motus uocis intentiones & remi$$iones ob$curas facit ad $ilen
tium u${que} nu$piam cõ$i$t\~es: $ed interuallaris uocis motus contínuo mouetur contrari
us: $olas nam{que} facit & interhas uoces intercapedines muto utrum{que} faciendo. hos igi
tur $olos tenores appellamus: Atenoribus autem tran$itus intentiones interualla: quæ
uerotenoꝶ faciunt differentiam inten$io e$t ac remi$$io. hoꝶ porro ab$olutio acum\~e
& grauitas: nam unum quidem per inten$ionem factum in acumen agit. Alterum
per remi$$ionem ad grauitatem. Grauitas ꝗdem e$t ꝑ remi$$ionem facta ab$olutio. At
acumen per inten$ionem ab$olutio facta. Singulis nam{que} contingit nitendi. Vocant{ur}
$ane tenores & phtongi. tenores quid\~e ab in$trumentorũ contactu a t\~edendo. phtõgi
aut\~e quoniã $ubuoce exercentur. phthõgí certe $ũt tenore infíniti. pote$tate uero í $in-
gulis generibus dec\~e & octo genera aũt. tria diatonũ. chroma harmonia & modulat
díatonũ in ꝑte graui & tonũ & tonũ & h\~eitoniũ in ꝑte acuta e cõtrario@ p hemitoniũ
& tonũ & tonũ. Chroma in parte graui ꝑ trihemitoniũ & hemitoniũ & hemitoniũ.
In parte acuta cõtra per hemtoniũ & hemitoniũ & trihemitoniũ harmonia i parte gra
ui ꝑ ditonũ & die$im: & die$im. In parte acuta e cõtrario ꝑ die$im & die$im & ditonũ
$unt quid\~e in diatono genere phthongi hi. pro$lambanomenos. hypate hypaton par
hypate hypaton lichanos hypaton diatonos hypate me$on parhypate me$on licha-
nos me$õ diatonos me$e trite $yn\~emenõ ꝑanete $yn\~emenõ díatonos. nete $yn\~emenõ
parame$e. trite die Zeugmenõ para nete diezeugmenõ díatonos nete díezeugmenõ
trite hyꝑbolæõ paranete hyꝑbolæõ diatonos. nete hyꝑbolæon. In chromate hi {pro}$lã
banomenos hypate hypaton parhypate hypaton lichanos. hypaton chromatice hy
pate me$on parhypate me$on lichanos me$on. Chromatice me$e trite $yn\~emenõ pa-
tanete $yn\~emenon hypate me$on parhypate me$on lichanos me$on. chromatice. me
$e. trite $yn\~emenon: paranete $yn\~emenon chromatice. nete $yn\~emenon. parame$e. tri
te diezeugmenõ. paranete diezeugmenõ chromatice. nete diezeugmenõ trite hypbo
læon. paranete hyꝑbolæon. chromatíce nete hyꝑbolæon. In harmonia hi pro$lãbano
menos hypate hypatõ parhypate hypatõ, lichanos hypatõ enharmonius. hypate me-
$on. ꝑhypate me$on. lichanos me$õ enharmoníus. me$e trite $yn\~emenõ. paranete $y-
Quarta $ub barypy@nis compræhen$a cuíus quartus tonus ad partem grauem. e$t autem a me$e adneten diezeugmenon uel ab pro$lambanomeno ad hypa- ten me$on. Indiatono príma e$t $igura quarta cuíus tertia ad partem grauem ip- $ius diapa$on $pecies $unt $eptem prima $ub barypycnis compræhen$a cuius pri- mus tonus ad partem acutam. e$t ab hypate hypaton ad parame$en appellata ue ro e$t ab antiquis Mixolydium. Secunda $ub me$opycnís compræhen$a cuius $ecun dus tonusad part\~e acutam. e$t a parhypate hypaton ad triten diezeugmenõ uocatur lydium. Tertia $ub oxypycnis compræhen$a. cuius tertius tonus ad part\~e acutam: e$t a lichano hypaton ad paraneten diezeugmenon. uocatur phrygium.
Quarta $ub barypycnis compræhen$a cuius quartus tonus ad partem acutam:
e$t ab hypate me$on ad neten diezeugmenon. uocatur Dorium. Quinta $ub
me$opycnis compræhen$a cuius quintus tonus ad partem acutam e$t ab parhypa
te me$on ad triten hyperbolæon. nominatur hypolydıum. Sexta $ub oxypy-
cnis compræhen$a cuius $extus tonus in parte acuta e$t a lichano me$on ad para-
neten hyperbolæon nuncupatur hypophrygium. Septima $ub barypycnis cõ-
præhen$a cuius primus tonus in parte graui e$t ab me$e ad neten hyperbolæon
uel ab pro$lambanomeno adme$en uocatum id Commune & locricum & hypo
dorium. In díatono autem prima e$t $pecies diapa$on cuíus primum ad partem
grauem quartum ad partem acutam e$t hemitonium. Secũda cuius tertiũ ad pt\~e
grauem. primum ad partem acutam. Tertia cuíus $ecundũ ad utran{que}. Quar-
ta cuiu$ primum ad partem grauem tertium ad partem acutam. Quinta cuius
quartum ad partem grauem primum ad partem acutam. Sexta cuius tertium
ad partem grauem Secun dũ ad partem acutam. Septima cuius $eruum ad par-
tem grauem tertium ad partem acutam. Rur$us etiam hæc ab ip$is phtohngis ad
eo$dem $icut in harmonia & chromate ei$demque nominibus appellatur. at ratio
nalí & irrationali dífferentia different $y$temata quæcunque ex rationalibus ín.-
teruallis con$tant eorum quæ ex irrationalibus. quæcun{que} enim rationalia ex ra
tionalibus $unt. quæcunque autem ex irrationalibus irrationalia. at $equenti & ex-
cedente differentia different $y$temata quæ per$equentes phthongos modulata
ea \~q ꝑ exce$$um at Syn\~emeni & diezeugmeni different $y$t\~eata. Quæcun{que} per
die$es $ynemmenum tetrachordorum compo$itionem habent diezeugmenum.
e$t nimirum Synaphe quæ contactus duorum tetrachordorum con$equenter mo
dulantíum $imilíum per figuram tonus per medios. Sunt autem Synaphæ om
nes tres media. acutí$$ima. graui$$ima. e$t quæ graui$$ima quidem quæ ex eo quod
Diazeuxis e$t una quæ ex mediis & diezeugmenis. Communis autem ip$a di$ iungit tonos qui inter me$en: & parame$en. perfecta $unt $v$temata duo quorum unum minus. alteꝶ maius. e$t quidem minus per $ynaphen a pro$lambanomeno ad neten $ynemmenon exi$tunt autem in ip$o tetrachorda tria $ynemmena hæc $ub mediis $ynemmenis & tonus a pro$lambanomeno ad hypaten hypaton.
Con$oni diffinitio e$t ip$o diapa$on & diate$$aron. maius certe e$t per diazeu- xim ab pro$lambanomeno ad neten hyperbolæon. ín quo $unt tetrachorda qua tuor per duo di$iuncta. Inuicem uero copulata quod hypaton & me$on diezeug menon & hyperbolæon. Itemque toni duo a pro$lambanomeno ad hypa- ten hypaton & a parame$e ad me$en. Con$onorum diffínitio e$t eo quod di$ diapa$on cum $int quinque tetrachorda in $y$temate immutabili quod ex ambo- bus perfectis compo$itum. duo $unt communia utrique perfectorum hypaton & me$on. propria eius quod e$t per $ynaphen neton copulatorum quæ dicunt $y- nemmena eius quod e$t per diazeuxim neton diezeugmenon: & neton hyper- bolæon. Immutabilis & mutabílis different qua differunt $implicia $y$temata a non $implicibus. $implicia igitut $unt quæ ad unam me$en modulantia. dupla uero quæ ad duas. tripla quæ ad triis, multiplicia quæ ad plures. e$t autem me$e phthongi uis cui contingit per diazeuxim ad partem acutam tonum habere in- compo$itum. per $ynaphen cui contingit trium tetrachordorum copulatorum nempe medii e\~e acuti$limo aut acuti$$imi graui$$imo. at a me$e & reliquis phthõ gis pote$tates depræhendunt. $iquidem quoquo modo habere quemuis ip$orum ad me$en palam efficitur.
TOnus dicitur quatuor modis ut phthongus & internallum: & ut uocis locus & ut tenor: phthongi nomine utuntur qui dicunt heptatonumly ram $ic Terpander & ion. i$. n. inquit.
Nos quo{que} quadrí$onos cupientes edere cantus
Septitonis fidibus iuuenes celebrabimus hymnos.
ℂHabes $emper con$onas harmonias tritas cantu priu$quidem heptatonum p$allebant per quattuor omnes græci raram attolendo mu$am: alii{que} complures hoc u$i $unt nomine: pro interuallo cum dicimus a me$e ad parame$en tonum e$$e: ut uero locus cum dicimus uocis dorium uel phrygium: uel lydium aut alio- rum quempiam: $unt autem toni Ari$toxeni $ententia tre$decim hypermixoly- dius qui ethyperphrygius appellatur. mixolydiı duo. acutior & grauior quorum acutior etiam hyperia$tius uocatur: grauior autem etiam hyperdorius. Lydii duo acutior & grauior quorum grauior etiam æolius uocatur. phrygii duo acutior & grauior dorius unus. Hypolydii duo acutior & grauior quorum grauior eti- am hypoæolius nuncupatur: necnon la$tius quorum grauiores hypophrygii duo quibus grauior etiam hypola$tius nominatur hypodorıus horum acuti$$i- mus dorius: qui con$equuntur ab acuti$$imis ad graui$$imum u${que} hemitonium in uicem excedentes affines duo. trihemitonio. proportionaliter uero: habent & in reliquorum tonorum di$tantia. Verum hypermixoly dius hypodorio ip$o diapa $on e$t acutior: ut tenor autem tonus dicitur quatenus dicimus quempiam acuti- tonum aut graui tonum: aut medio uocis tono uti.
MVtatio dicitur quatuor modis per genus per $y$tema per tonum & per
melopoeiam: per genus igitur fit mutatio cum ex diatono in chroma
uel harmonium: aut ex chromate: uel harmonia in relíquorum ali-
quod fit mutatío: per $y$tema cum ex $ynaphæ ad diezeuxím aut contra fit muta
tio per tonos cum ex doriis ad phrygia: aut ex phrygiis ad lydia aut hipermixoli-
dia aut hipodoria: uel in totum cum ex aliquo treldecim tonorum ad aliquem re
liquoꝶ fit mutatio. Fiunt $ane mutationes ab hemitonio incipientes ad diapa$on
u${que} quaꝶ quædã ꝑ con$ona fiunt interualla, quædam per di$$ona. harum modu
labiles qd\~e \~q per cõ$ona fiũt interualla & ioniæa reliquaꝶ ãt modulabiles mínu$
Quoniam nece$$arium omni mutationi commune aliquid e$$e aut phthongum aut ínteruallum: aut $y$tema capitur communicatio per phthongorum $imilitu- dinem. Cum enim inter $e inuicem immutationibus inciderint $imiles phthon gi per $pi$$i participationem modulabilis fit mutatio: at cum di$$imiles modula- tus expartes per melopoeiam fit mutatio cum ex dia$tetico more in $y$talticum aut $ycha$ticum aut exe$ycha$ticum in aliquodue reliquorum fit mutatio: e$t au- tem Dia$taticus mos melopoeiæ quo $ignificatur magnific\~etia & animæ uirilis exaltatio & re$ge$tæ heroicæ affectu${que} his accommodati. Vtitur his imprimis tra gœdia reliqui{que} {quis} huic figuræ deputantur. Sy$talticum quo colligitur anima ad humilitatem deuoluta affectionem{que} minime uirilem. Conuenit huiu$modi con$titutio amatoriis affectibus & gemitibus & planctibus & id genus aliis. He $ycha$ticus mos e$t melopoeie cui accidit animæ pacato con$titutío que liberalis & pací$ica cui congruunt hymni: pæanes: præconia con$ilia & huiu$modi alia.
MElopoeìa e$t u$us prædictarum harmoniæ partium uimque habenti- um $ubiectorum quatuor $unt quibus melopoeia conficitur. Agoge, ploce, pettia, tone, Agoge igitur e$t ex con$equentibus phthongis me- liuia. Ploce mutua interuallorum po$itio paralellus: pettia autem quæ ab uno to no $æpe facta percu$$io. Tone quæ diutius commoratur in una de prompta uoce de$cripta $igura plana modulantium compræhendens pote$tates.
POte$tas ordo e$t phthongi in $y$temate qua cogno$citur quilibet ph- thongus. Melopoeia e$t u$us $ubíectorum harmonícæ tractationi ad id quod $uum \~e cuiu$libet hypote$is hic e$t terminus actionis quæ iux- ta modulatum
SI qnies fuerit & immobílitas erit uti{que} $ilentium: $ilentio autem exi$ten
te & motu nullius facto nequidem quicꝗ̃ audietur: $i debet igitur quic-
SIt enim a ip$ius b $e$qualter b autem íp$ius c $e$quitertius a inquam ip$ius c. e$t duplus: nam quoniam $e$qualter e$t a ip$ius b ergo a habet b & eius dimi- dium duo igitur a æquales $unt tribus b. Rur$us quia b ip$ius d e$t $e$quit erti us b igıtur habet c & ip$ius tertium tres ergo b æquales $unt ip$is quartuor. c. atꝗ tres ꝗ b æ\~qles $ũt duobus ip$is a. duo ergo a æquales $unt quatuor ip$is c ergo a æ\~qlis e$t duo bus ip$is c duplus ergo e$t a íp$ius c. Ex duplo interuallo & $e$ꝗaltero triplũ fit iterual lum: $it enim a ip$ius b duplus at b ip$ius c $e$qualter a inquam ip$ius c e$t triplus: nã quia a ip$ius b e$t duplus ergo a æqualis e$t duobus lp$is b. Rur$us quia b ip$ius c e$t $e$qualter: ergo b habet c & ip$íus dimidium duo ergo qui b æquales $unt tribus ip$is cat{que} duo quĩ b ip$i a & a ígitur æqualis e$t tribus ip$is c. triplus ergo e$t a ip$ius c.
SI a le$qualtero interuallo $e$quitertium interuallum auferatur reliquum e$t
$e$quioctauum $it nã{que} a ip$ius b $e$qualter $ed c ip$ius b $e$quitertius a in-
quam ip$ius c e$t $e$quioctauus: nam quia a ip$ius b e$t $e$qualter a ergo ha-
bet b & dimidium ip$ius octo igitur qui, a æquales $unt duodecim ip$is b. Rur$us quo-
niam c ip$ius b e$t $e$quitertius c ergo habet b & tertium ip$íus nouem ergo qui c $unt
æquales duodecim ip$is. b. atquí duodecim qui b $unt æquales ip$is a ergo octo qui
a $unt æquales nouem ip$is c ergo a æqualis e$t c & octauo eius ergo a ip$ius c e$t $e$qui
octauus: Sex $e$ꝗoctaua iterualla maiora $ũt ĩteruallo uno duplo e$to nã{que} nũerus a &
ip$ius a $e$ꝗoctauus $it b at ip$ius b $e$ꝗoctauus c: Ip$ius aut\~e c $e$ꝗoctauus d ip$iusd.
$e$ꝗoctauus \~e ip$ius: \~e$e$ꝗoctauus f ip$ius f $e$ꝗoctauus g.g inquam ip$o a maior e$t ꝗ̃
duplus: ꝗa didicius $ept\~e iu\~eire nũeros cõ$equ\~etes iuic\~es $e$ꝗoctauos a bc d f g $it ꝗd\~e a
DIapa$on interuallum e$t multiplex $it: nam{que} nete hyperbolæon a me$e. b.
pro$lambanomenos. c. ergo a c interuallum di$diapa$on exi$tens e$t con$o-
num aut igitur $uperparticulare e$t aut multiplex. atqui $e$qualterum nõ e$t
$uperparticularis enim ĩterualli medius nullus proportionalis intercidit multiplex er-
go e$t. Quoniam igitur duo interualla ab. b. c. compo$ita faclunt multiplex totum: &
a. b. ígitur e$t multíplex. Diate$$aron interuallum & diapente e$t utrum{que} $uperpa rti-
culare: $ít nam {que} nete $ynemmenon a me$e autem. b. hypate uero me$on. c. ergo a c in
teruallum di$diate$$aron exi$tens e$t di$$onum non ergo multiplex: quia igitur multa
interualla æqualia. a. b. b. c. compo$ita totum non facient multiplex: nequidem igitur
a. b. e$t multiplex atqui e$t con$onum $uperparticulare ergo eadem etiam demon$tra
tio & in diapente diapa$on interuallum e$t duplum: demon$trauimus nam{que} ip$um
multiplex igitur ãt duplum e$t aut maiu$\~q duplum: $ed quia demon$trauimus duplũ
interuallum ex duobus maximis con$tare $uperparricularibus $i ita{que} erit diapa$on ma
ius duplo non con$tabit ex duobus $olis $uperparticularibus: $ed ex pluribus. Con$tat
autem ex duobus con$onis interuallis ex diapente & diate$$aron: non ergo erit diapa-
$on maius duplo duplum ergo: $ed quia diapa$on e$t duplum duplum autem ex maxĩ
mis $uperparticularibus duobus con$tat etiam diapa$on igitur ex $e$qualtero & $e$qui-
tertio con$tat hæc enim maxima. Con$tant nam{que} ex diapente & ex diate$$aron quæ
$unt $uperparticularia: ergo diapente quia maius e$t $e$qualterum erit ut díate$$aron $e$
quitertium: non dubium quin etiam diapente & diapa$on $it triplum: demon$traui-
mus nam{que} quod ex duplo interuallo & $e$qualtero triplum interuallum fit: perin-
de etiam diapa$on & diapente triplum: at di$dıapa$on e$t quadruplum: demon$tra-
tum ergo quid con$onorum quodlibet in aliquibus rationibus habet compræhenden
tes phthongos ad $e inuicem. Reliquum e$t de toniæo ínteruallo di$$erere ut e$t Se@-
qui octauum didicimus nam{que} quod $i a $e$qualtero ínteruallo $e$quitertium inter-
uallum auferas reliquum erit $e$quioctauum. Si a diapente diate$$aron auferatur reli-
quum erit Toniæum interuallum ergo toniæum interuallum e$t $elquioctauum. Dia
pa$on mínus e$t $ex tonis demon$tratum nam{que} diapa$on duplum tonus uero $e$qui-
octauus at´$ex $e$quioctaua interualla maiora interuallo $ũt duplo ergo diapa$on mi-
nus e$t $ex tonis diate$$aron minus duobus tonis & dimidio & diapente minus tri-
bus tonis & dimidio e$to enim nete diezeugmenon. b. parame$e. c. me$e. d. hypate-
me$on. f. igirur. c. d. interuallum tonus e$t at. b. f. cum $it diapa$on minus $ex tonis.
Reliqua igitur. b. c. &. d. f. cum $int æqualia minora $unt quin{que} tonis. ita{que}. i. bc. mi-
nus duobus tonis & hemitonio quod e$t diate$$aron:at. b. d. minus tribus tonis & he
mitonio q đ e$t diapentetonus nõ diuídetur in duo æqualia ne{que} í plura: demon$tra-
tus nam{que} $uperparticularis: Supparticularis ãt interualli medii ne{que} plures ne{que} unus
ℂCanon immutabilis qui & phthongus e$t graui$$imus bombyx dicitur.
ESto Canonis longitudo quæ \~et nerui. a. b. & di$tribuatur in quatuor æqualia per. c. d. e. erit ergo ab. b. a. graui$$imus phthõgus bombyx is autem a. b. ip$i us. c. b. e$t $e$quitertius. ita{que}. c. b. ip$i. a. b. con$onum erit ip$i diate$$aron ad partem acutã: erit{que} ab pro$lambanomenos ergo. c. b. erit hypaton diatonus. Rur$us quia. a. b. ip$ius. b. d. e$t duplus concinet ip$i diapa$on. & erit. b. d. me$e. Rur$us quia \~q druplus e$t: ab ip$ius. e. b. erit. e. b. nete hyꝑboleon. di$pe$cui nam{que}. c. b. bifariam in. f erit{que} duplus. c. b. ip$ius. f. b. ita{que} concinit. c. b. ad. f. b. diapa$on ita{que} erit. f. b. nete $y- nemmenon. a$$ump$i ip$ius. d. b. tertiam partem. d. g. ac erít $e$qualter. d. b. ip$ius. g. b pro inde concinet. d. b. ad. g. b. in ip$o diap\~ete. ergo. d. b. nete erít diezeugmenon. po $ui ip$i. g. b. æqualem. g. h. ergo. h. b. ad. g. b. concinet diapa$on: ut $it. h. b. hypate me- $on. Capíebam. h. b. tertìa parte. h. K. erit{que} $e$qualter. h. b. ip$ius. K. b. & pinde e\~e. K. b. parame$en capiebam@ip$i. K. b. æquale. l. K. fiet. l. b. hypate grauis. erũt ergo $umpti in canone o\~es phthongi immutabilis $y$tematis: reliquum e$t: ut oporteat delatos caꝑe. $ecabam. e. b. in octo & uni eoꝶ æquale po$ui. e. m. & ꝑinde. m. b. ip$ius. e. b. fore $e$ꝗ octauum. Rur$us dirimebã. m. b. in octo uni ip$oꝶ æquale po$uí. n. m. tono ergo gra- uior erit. n. b. ip$o. m. b. at. m. b ip$o. b. e. perinde erit ꝗd\~e. n. b. trite hyperbolæõ. m. b. hyperbolæõ diatonus. Capiebã. n. b. tertiam partem. po$ui{que} uni ip$oꝶ æquale. n. x. & ꝑinde. x. b. ip$ius. n. b. e$$e $e$quitertium & diate$$aron concinere in grauítate fieri x. b. triten diezeugmenon rur$us ip$ius. x. b. capiebam partem dimidiam. feci æqual\~e ip$is. x. o. & ꝑinde per. e. con$onum e$$e. o. b. ad. x. b. ergo. o. b. erit parhypateme$on & ip$i. x. o. æquale po$ui. o. p. & perinde fieri. p. b. parhypaten hvpaton. Capiebam ni mirum ip$ius. b. c. quartam partem. c. r. & perinde e$$e. r. b. medium diatonum.
ℂFinis Cleonidæ introductorii harmonicí. Interprete Georgio Valla Placentino.
CVm oís res ab ímperatore delectata íntentíorem exıgat curam: & me $eu naturalís $ollícítudo: $eu fídes $edula no ad dílígentíã mõ: ueꝶ ad amorem quo{que} cõmí$$æ reí ín$tí get: Sit{que} mıhí nũc ab Nerua Augu$to: ne$cío dilíg\~etıore an amantıore reíp. & ímꝑíí aquaꝶ íníunctũ off ciũ: tũ ad $alubrítat\~e@at{que} ad $ecurítat\~e urbís ꝑtín\~es: admíní$tratũ ꝑ príncípes $emꝑ cíuitatis n\~ræ uíros: prímũ ac poti$$ímum exí$tímo: $ícut ín cæterís negocíís i$títneram: no$$e qđ $u $cepí. Ne{que}.n.ullum ois actus rectítudínís fundam\~e@ũ cre díderím: alíter ꝗ̃faci\~eda \~q {que} uítãda $int po$$e decernere: Nã ꝗd uere tã índecoꝶ uí ro & ítolerabíle delegatu offícıũ ex adíutoꝶ agere \~pceptís: qđ fíerí nece$$e \~e: quo ti\~es ímpítía \~pce$$it e@us cuí decernít{ur}: u$us quoꝶ & $ínece$$aríæ partes $ũt: tñ ad mĩ ní$teríũ ut manus \~qdã & ĩ$trum\~etũ ag\~etís: {pro}pterea{que} ad uniuer$ã r\~e ptínetıa: mo- re íam per multa mıhí offícía $eruato: ın ordınem & uelut hoc ín corpus deducta in hunc commentaríum cõtulít: quem pro formula admíní$tratıõís re$picere po$- lem. ln alus aũt líbrís: quos po$t exꝑímenta & u$um cõpo$uí: $uccedentíũ res acta e$t huíus cõmentaríí forta$$e pertínebít & ad $ucce$$orem utílítas. Sed cum ínter ínitía admíní$tratíonís meæ $criptus $ít: ín prímıs ad meam ín$títutíõem regulam {que} profícíet: ac ne ꝗd ad totíus reí pertínens notítíã prætermi$i$$e uídear: Noia prí mũ aquaꝶ: quæ i urbem Romã influunt ponam: tũ per quos quæ{que} eaꝶ: & quíb{us} collıbus: quoto po$t urb\~e cõdítam anno perductæ $ũt: demde ꝗbus ex locís & an no quo cœpi$$ent: ꝗ̃tum $ubterraneo ríuo: ꝗ̃tũ $ub$tructõe: \~qtũ oꝑe arcuato: po$t altítudín\~e: cuíu${que}: moduloꝶ ratíõem & ab íllís erogatõem. Quantũ extra urbem quantũ íntra: quí{que} modus cuí{que} regíoní {pro} $uo modulo una quæ{que} aquaꝶ $eruıat quot ca$tella publíca príuata{que} $int: & ex ꝗbus ꝗ̃tũ publícís opíbus: quantũ mune- ribus íta. n cultíores appellãt{ur}: ꝗ̃tũ lacubus: ꝗ̃tũ noíe Cæ$arís: ꝗ̃tũ príuatoꝶ u$ui bñ fícío prıncípís det{ur}. Quod íus t\~en\~edaꝶ $it eaꝶ: qua íd afficíat pœna: lege: Senatus cõ$ultís: & mãdatís prĩcípum írrogata.
AB Vrbe cõdíta ꝑ annos. ccccxlí. cõt\~etí fuerũt R o.u$us apuaꝶ: quas aut ex
Tyberí: aut ex fõtibus hauríebãt: Fõtíum memoría cũ $ãctítate: & adhuc
extat: & colítur. Salubrítat\~e.n.ægris corporíbus afferre credimus: $icut.
C. Amaranus Apollínarís memınít. Nũc ãt ín uıbem ínfluũt aquæ Appıa: Aníoue
tus: Martía: Tepula: lulía: Vírgo: Al$ietína quæ eadem uocatur Augu$ta: Claudía:
Anío nouus: Appıa. M. Valerio maxĩo.P.Decío mure. Con$$. Anno xx.po$t ím-
tíũ Sãnítící bellí íducta e$t ab Appío claudío cra$$o c\~e$ore: cuí po$tea ægro fuıt co
gnomen: ꝗ & uíam appíã a porta cap\~ea u${que} ad urb\~e capuã muníendã curauít col
legã habuít. C. Fabíũ: cuí ob ínꝗ$itas eíus uenas: Venocís cognom\~e datũ e$t. Sed
is $e itra annũ & $ex m\~e$es deceptus a collega tanꝗ̃ ide facturo abdícauit a cen$ura:
nom\~e a quæ ad Appıí t\~m honor\~e pertınuít quí multís tergíuer$atõibus ex@raxí$$e
cen$urã tradít{ur}: donec & uíã & aquæ ductũ cõ$ũaret. Cõcípit{ur} appía i agro lucullão
uía \~pn e$tína: ínter mílíaríũ. ví. &: vííí. díuertículo $íní$tror$us. pa$$uum. dcclxxx. du
CN. Seruilíus Cepío &. L. ea$$ius lõgius: ꝗ uílla appellatus c\~e$ores: anno po$t
urb\~e cõdítã. dcxxvíí.m.plautío Hı$$apõe. Ful. flacco cõ$ulíbus aquã quæ uocatur
Tepula ex agro lu cullano: quem quíd\~e tu$culanum credunt Romam & ín capí-
AVctores cuíu${que} a\~q & ætates \~pterea ordín\~e & lõgítudiem ríuoꝶ & ordí
n\~e líbræ cũ {pro}$ecutus $im: Nõ alıenũ míhí u\~r $íngula $ubíícere & o$t\~edere
ꝗ̃ta $it copía \~q publícís príuatí${que} nõ $olũ u$ib{us} & auxílíís ueꝶ \~et uolupta
tibus $uffícít & quot ca$tella ꝗbu${que} regíõibus deducat{ur}: ꝗ̃tũ extra urbem. ꝗ̃tum ín
tra urb\~e: & ex eo ꝗ̃tum lacubus: ꝗ̃tũ muneríb{us}: ꝗ̃tũ opíbus publícís ꝗ̃tum noie cæ
$arís ꝗ̃tum príuatís u$íbus eroget{ur}: Sed rõnís exí$tĩo príu$ꝗ̃ nonagenaꝶ centenaꝶ
& cæteroꝶ moduloꝶ ꝑ quos men$ura con$tıtuta {pro}feramus índícare quæ $it eoꝶ
orígo: \~q & quíd quæ{que} appellatío $ígnífícet: \~ppo$íta{que} regula ad quam ratío eoꝶ &
inítíum cõputatut o$tendere: qua ratíone dí$crepantía ínuenerím: & quam emen
daturus uíam $ím $ecutus. # Aquaꝶ modulí aut ad dígítoꝶ: aut ad un-
cíarum men$urã ín$titutí $unt: Dígítí ín campanía & ín plerí${que} ítalíæ locıs. Vncía ín
pupula títa hæc ob$eruantur. E$t ãt dígítus ut cõu\~eit.xví.pars pedís uníta.xíí.qu\~e
admodum ãt ínter untíam & dígítum díuer$ítas:íta & íp$íus dıgíti $ímplex ob$er-
uatío: Nã alíus uocatur quadratus alíus rotundus: Quadratus tríbus quartís de
cumís $uís rotundo maıor.$.quıa angulí deterunt{ur}: po$tea modulus nec ab uncıa
nec ab alterutro dígítoꝶ orígin\~e accipíens ínductus ut ꝗdam putant ab Agrippa
ut alíí a plumbaríis. PER VITR VVIVM archítectũ ín u$um urbís uenit appelia-
PER SECVTV Sea quæ de modulís dící fuít nece$$aríum. Nũc ponam: quemadmodũ quæ{que} aquaꝶ cõ\~phen$ũ príncípíũ: cõm\~e taríís u${que} aæ n\~ram cura h\~re íu$$a $ít: ꝗ̃tũ quæ{que} errogauerít: deĩ- de \~q íp$í $crupulo$a inꝗ$í@õe \~pe@te {pro}u dí dılíg\~etí$$ímí príncípís Neruũ iuenímus. Fuerũt ergo i cõm\~etarıís i uníuer$o ꝗnaríaꝶ. MMdcclv.ín erogatõe. xíííí.mılía. xvííí. plus i dí$tributõe ꝗ̃ in ac cepto cõputabatur: quínaríæ. Mcclxıíí. huíus reí admıratío: cũ princípiũ offıcıí i exploranda fıde aquaꝶ at{que} copía trader\~e: nõ medíocríter mecõ uertít ad $crutãdũ qu\~eadmodũ amplíus erogaret{ur} qua$i i p\~rímõío: ut ita dícã e$$et Añ oia íta capíta ductuũ metırí aggre$$us $ũ $ed lõge.í.círcíter ꝗnaríaꝶ.x.mıl.am- plíorem ꝗ̃ín cõmentaríís numeꝶ ínuení: ut ꝑ $ingulas demõ$trabo.
APpíæ ín commentariís a$críptus modus quínaríarum. dccc. uníu$cuíu${que}
ad caput ínuenirí m\~e$urã nõ potuít: quoníã ex duobus ríuís cõ$tat. ad ge
mellas tñ ꝗ locus i@ta eptem ueter\~e ubi íũgítur cũ ramo augu$tæ íu\~eí altí
tudín\~e aquæ pedes qu@n{que} latıtudin\~e a\~q dodrãtís. Fíũt areæ pedes octo dodrans
c\~et\~earíæ.xxíí. & \~qdrag\~earía \~q efficíũt. Mdccexv.ãplíus ꝗ̃ í cõm\~etariis hñt quínarı-
as.dcccclxxxííí.erogabat ꝗnarías.dccíííí.mius ꝗ̃ í cõm\~etaríís a$críbet{ur} quínaríís. ex
xxvíí. & ad hæc mínus ꝗ̃ ad gemellas m\~e$ura rñdet ꝗnaríí. Mcxxí. Intercidít tamen
alíꝗ̃tũ duct{us} uitío ꝗ cũ $ít de\~p$$ior nõ facíle mutatõem oñdít quã eí ie\~e ex eo apꝑet
{quis} i plerí${que} urbís ꝑtíbus {pro}bata a\”q ob$eruat{ur}: íd{que} ex ea mana$$e & \~q$dãíntra urb\~e ĩ
u\~etas de\~ph\~edius. extra urb\~e ãt ꝑꝑ \~p$$urã líbræ \~q $ít cís terrã ad caput pedíb{us}.l.nul
lã accípít íníuríã: $ícut iu\~eí.íííí.míl.aní\~eí ueterí a$críptus modus i cõm\~etaríís ꝗnaría
ríaꝶ. Mccccxxlí. ad cal. cccxxxvííí. pter eũ modũ quí i {pro}ptíũ ductũ tíburtínũ de-
ríuat{ur} ãplíus & i cõm\~etaríís quínaríaꝶ duobus mí. dcclyíí. erogãt{ur} anteꝗ̃ ad pí$cínã
COpía aquaꝶ ad Neruã ímꝑatorem u${que} cõputata ad hũc modum de$crí-
bebatur: nũc prouíd\~etıa dılíg\~etí$$ímí príncípís: quícquíd aut fraudíbus
aquaríoꝶ íntercípíebatur: aut ínertía præuertebat: qua$í noua ínu\~etíone
fõtíum acreuít: ac prope publícata ubertas \~e: tñ $edula deínde partítíõe dı$tríbuta
ut regíõíbus quíbus $íngulæ $eruiebãt aquæ plures darent taꝗ̃ cælío & au\~etíno íu
quos $ola Claudía per arcus neroníanos ducebatur: quo fíebat, ut quotíens de@e-
ctío alíqua ínteruení$$et: celeberrímí colles $ítírent: quibus nunc plures aquæ & in
prímís Martía reddíta amplíore oꝑa ín auentínũ u${que} ꝑducítur: at{que} \~et omní parte
urbís lacus tã nouí ꝗ̃ ueteres plerí{que} bínas $alí\~etes díuer$arum aquaꝶ acc\~eperũt ut
$ica$us alterutrã ímpedí$$et: altera $uffící\~ete nõ de$títueretur u$us. Sentít hãe curã
ímperatorís píı$@ímí Neruæ príncípís $uí regína & domína urbs índíges: quæ ter
rarum dea con$í$tít: cuí par e$t níhíl: & níbíl $ecundum & magís $entíet: $alubrítas
eíu$dem æterne urbıs auctor ca$telloꝶ: opeꝶ. munerum. & lacuum. Nerua nec ad
príuatos íncõmodũ ex íncrem\~ero benefícíoꝶ eíus díffundítur. llli quó{que} quí tími-
dí íllícítã aquã ducebãt: $ecurí nũc ex benefíciís fruũtur: ne pereũtes quídem aquæ
ocío$æ $ít. Na ímundícíaꝶ facíes: & ípuríor $pũs grauíorıs cælí: quıbus apud ue-
teres urbis ínfamís aer fuít: $ũt remotí. Nõ præterít me deberí operí nouæ eroga
tionís ordínatõem: hoc $ed cum ícrem\~eto adíunxerımus: ítellígí oportet non e$$e
hæc apponenda ní$í cõ$umata fuerínt: Quíd qđ ne hoc dilíg\~etíæ príncípís: quam
exactí$$imã cíuíbus $uís præ$tat:$uffícít: paꝶ præ$ídíí ac uoluptatís no$trís contu-
I $$e $e$e credentís: quod tãtã copíã adíícíat: ní$í eã$inceríorem: íucundíor\~e{que} facíat
Opere precíum íre ꝑ $ingula quũ occurr\~edo uítiís quorũdã uníuer$is adducít utí
lítat\~e: Etením quas cíuítas n\~ra: uel quom exíguí hymbres puenerãt nõ turbulen-
tas límo$a${que} aquas habuít: nec ꝗa hoc uníuer$ís ab orígíne nõ e$t: ãut ꝗa í$tud icõ
modũ $entíre debeãt quot capíuntur ex fõtíbus: ímprímís martía & claudía: ac re
líquæ quaꝶ $pl\~edora capíte ínteger. ní$í aut nímíũ pluuia íquínatur: aut puteí ex-
tructí obíectí $ũt. Aquæ aníenís mínus ꝑman\~et límpídæ. Nam mutãturex flumíne
ac $æpe etíam $ereno turbantur: q\~m aío ꝗ̃uís purí$$imo defluens lacu: mobílí tam\~e
cedentíbus rípís aufertur alíquíd quo turbetur prıu$ꝗ̃ deueníat ín ríuos quod ín
commodum non $olum hybernís ac hyemís hymbríbus: $ed æ$t uís $entít: quo t\~e-
pore exít gratíor aquaꝶ $íncerítas. Ex íís ígítur altera: íd \~e anío uetus: cũ plerun {que}
líbra $ít iferíor ícommodũ ínfra $e tenet. Nouus ãt anío uítíabat cæteras: nam cum
edítí$$imus u\~eíat: & í prímís abundans defectíõí alíaꝶ $uccurrít: ímperítía aquarío
rum deduc\~etiũ í alienos eũ $pecus: frequ\~etíu${que} explem\~eto opus erat \~et $uffícíen-
tes íquinabat maxie Claudíã ꝗ̃ per multa mílía pa$$uum proprio ducta ríuo R õæ
demum cum Aníene permíxta ín hoc t\~ps perdebat {pro}prıetatem: adeo{que} obuemen
tíbus nõ $uccurrebat: ut pleræ{que} aquæ$erenæ per íprudentíã nõ utí dígnum erat
aquas parí\~etíũ martíã: utíp$am $pl\~edore & rígore gratí$$ímã balneís ac fullõ bus &
relatu quo{que} fœdís míní$teríís deprehenderímus: $eruıentem. O\~es ergo dí$cerní
placuít: tũ $ígulas íta ordíarí: ut íprímís martía potúí tota $eruíret: & deíceps: relí\~q
{que} $ecũdũ quã{que} utílítat\~e aptís u$íbus a$$ígnarent{ur}: $ícut anio uetus pluríbus ex au
Familiæ $unt duæ: altera publica: altera cæ$aris: Publica antiquior ꝗ̃ Agrippæ
ab Augu. relictam & ab eo publicatam diximus: Habet homines circiter. cclx. Cæ
$aris familiæ numerus. cccclx. quam Clau. cum aquas in urbem perduceret. con-
$tat feci$$e. Vtraque autem familia in aliquot mini$teriorum $pecies deducitur:
Villícos: ca$tellanos: curatores: $ilicarios: tectores alio$que opifices. ex his aliquos
extra urbem e$$e oportet ad ea quæ non $unt magnæ molitionis, maturum tamen au-
xilium uidentur exigere omni in urbe circa ca$tellorum & numerum $tatíones opera
quæ urgebunt in primis ad $ubitos ca$us: ut ex cõpluribus regionibus in quas nece$$itas
@
príma alba Cleonídæ Hemítoníum hen$a ut
Tabula
A
L. Víttuuíí níbus $ís: quí
B
Fígura rum ædífícía cto quanto
C
cõ tígnatõ{us} rccípíens L. Vítruuií
D
ría ínclínanda fuerat mís partíbus
F
r emí$$íoríbus tío$æ tas: {quis} ín
G
pra $críptum dus: aut tem u$um
H
& quo am $olídí bræ{que}
I
rínt: qđ gílíarum m\~e {pro}fluít
K
dandos huntur
L
gíora $unt tanorum
a
Quí líbros ín cerebro Geometría
aa
SEXTI @tolíum tenet líbræ
b
Angelí polícíaní nes $tudíıs Domítíanus
bb
$is quo ínteríor rettulerunt
CVm diuina mens tua: &@numen Imperator Cæ$ar imperio potiretur orbis terrarum: inuicta{que} uirtute cunctrs ho$tibus $tratis triumpho ui ctoría{que} tua ciues gloriarentur: & gentes omnes $ubactæ tuũ $pectar\~et nutum. P.Q. R. & Senatus liberatus timore ampli$$imis tuis cogitationibus: con$ilíi${que} gubernaret{ur}: nõ audebam tantis occupationibus de Archite ctura $cripta: & magnis cogitationibus explicata æder@: metu ens ne nõ apto tempore interpellãs $ubirem tui animi offen $ionem. Quũ uero attenderem te non $olũ de uita cõmuni omnium curam. P.Q. rei con$titutionë habere: $ed etiam de oportunitate: publicoꝶ ædificiorum: ut ciuitas per te nõ $olum prouinciis e$$et aucta. Verumetiam ut maie$tas imperií publicorum ædificiorum egregias haberet auctoritates. Nõ putauı prætermit- ten dum quin primo quo{que} tempore de hís rebus ea tibi æderem: ldeo{que} {quis} primum pa- renti tuo {quis} de eo fueram notus: & eíus uirtutis erat $tudío$us. Quum autem conciliũ cæle$tium in $edibus immortalitatis eum dedicaui$$et: & imperıum parentís in tuam po te$tatem tran$tuli$$et: illud idem $tudium meum in eius memoria permanens in te cõ- tulit fauorem. Ita{que} cum. M. Aurelio: &. P. Numidico: &. CN. Cornelio ad præparatio- nem bali$tarum & $corpionum reliquorum{que} tormentorum refection\~e fui præ$to: & cum eis $emper cõmoda accepi: quæ cum mihi primo tribui$ti: cognitionem per $oro ris cõmendationem $erau$ti in animo. Quũ ergo eo beneficio e$$em obligatus: ut ad exítum uitæ non haberem inopiæ timorem: hæc tíbi $cribere cœpi: {quis} animaduerti te multa ædificaui$$e: & nunc ædifıcare. Reliquo quoque tempore & publicorum & pri- uatorum ædificiorum pro amplitudine rerum geftarum: ut po$teris memoriæ trader\~e tur: curam habiturum: Con$crip$i præ$criptiões terminatas ut eas attendens & ante fa cta & futura qualia $int opera per tenota po$$es habere. Nan{que} his uoluminibus@aperui omnes di$ciplinæ rationes.
De Architectis In$tituendis # Caput Primum.
ARchitecti e$t $cientia pluribus di$ciplinís & uariis eruditionibus ornata: cuius
iudicio probantur omnia quæ a cæteris artibus perficiuntur opera. ea na$ci-
tur ex fabrica & ratiocinatione. Fabrica e$t continuata ac trita u$us meditatio
quæ manibus perficitur: & materia unıu$cuiu${que} generis opus e$t ad propo$itum defor
mationis. Ratiocínatío autem e$t quæ res fabrıcatas $ollertia ac ratıone proportionis
demon$trare: atque explicare pote$t. Itaque architecti qui $ine litteris contenderant ut
manibus e$$ent exercıtati: non potuerunt efficere ut haberent pro laborıbus auctorita
tem. Qui autem ratiocinationibus & litteris $olis confi$i fuerunt: umbram nõ rem
per$equutı uid\~etur. At qui utrun{que} perdidicerunt: uti omnibus armis ornati citius cum
auctoritate. quod fuit propo$itũ $unt a$$equuti. Cum in oíbus enim rebus: tũ maxime
in architectura hæc duo in$unt quod $ignificatur: & quod $ignificat. Significatur pro
po$ita res de qua dicit{ur}. hanc aut\~e $ignificat demon$tratio ratıonibus doctrinarũ expli
cata quare uidetur utra{que} exercitatus e$$e debere qui $e architectum profıteatur. Itaque
Cum geometris de ui$u: qui græce λο
\’γο{οῦ} οπ᾿ \’τικο\’σ appellatur. Cæteri${que} oĩ-
bus doctrinis multæ res uel omnes cõ-
munes $unt duntaxat ad di$putandum.
Operum uero ĩgre$$us qui manu ut tra-
ctationibus ad elegantiam perducun-
turip$oru; $unt qui proprie una arte ad
faciendum $unt in$títuti. ergo $atis abũ
de uidetur feci$$e: qui ex $ingulis doctri
nís partes & ratíones earum mediocri-
ter habeat notas eas quæ nece$$ariæ $ũt
ad architecturam: uti $i quid de his re-
bus & artibus indicare & probare opus
fuerit ne deficiat{ur} Quibus uero natura
tantum tribuit $olletertiæ: acuminís me
moriæ: ut po$$int geometriam a$trolo-
giam mu$icen cæteras dı$ciplinas peni-
tus habere notas: prætereuntur officia
architectorum: & efficiuntur mathematici. Ita{que} faciliter contra eas di$ciplínas dı$pu-
tare po$$unt {quis} pluribus telis di$cíplinarum $unt armatı. Hi autem inueniuntur raro ut
aliquando fuerunt Ari$tarchus Samius: Philolaus: & Architas Tarentinus: Apol-
lonius Pergæus: Erato$thenes Cyrenæus: Archimedes: Scopinas a Syracu-
Ex quibus rebus architectura con$tet. # Caput $ecundum.
ARchitectura autem con$tat ex ordinatione: quæ græce taxis dicitur: & ex di$-
po$itione. Hanc autem græcí diathe$in uocant. & eurythmia: & $ymmetria:
& decore & di$tributione: quæ græce œconomia dicítur. Ordinatio e$t mo-
dica membrorum operis commoditas $eparatim uniuer$æ{que} proportionis ad $ymme-
triam comparatio. hæc componitur ex quantitate: quæ græce po$otes dicítur. Quanti
tas autem e$t modulorum & ip$ius operis $umptio: ex $inguli$que membrorum parti-
bus uniuer$i operis conueniens effectus. Di$po$itio autem e$t rerum apta collocatio ele
gan${que} cõpo$itiõis effectus oꝑis cũ \”qlitate. Species di$po$itiõis: \~q græce dicunt{ur} ideæ
hæ $unt: lchnographia: Orthographia: Scænographia lchnographia \~e circini regulæ {que}
modicæ continens u$us: ex qua capiuntur formarum in $oliis arearum de$criptiones.
Orthographia aut\~e e$t erecta frontis ímago: modice{que} pícta rationibus opis futuri figu
ra. Item $cænographia e$t frontis & laterum ab$cendentium adumbratio: ad circíni c\~e
trum omníum linearum re$pon$us. hæ na$cuntur ex cogitatione & inuentione. Cogi-
tatio e$t cura $tudíí plena & indu$triæ uigilantiæque effectus propo$iti cum uoluptate.
Inuentio autem e$t quæ$tionum ob$curarum explícatio: ratioque nouæ rei uigore mo-
bili reperta. hæ $unt terminationes di$po$itionum. Eurythmia e$t uenu$ta $pecies: com
modu$que in compo$itionibus membrorum a$pectus. hæc effıciuntur cum mebra ope
ris conuenientia $unt altitudinis ad altitudinem: latitudinis ad longitudinem: & ad $ũ
mam omnia re$pondeant $uæ $ymmetriæ, Item $ymmetria e$t exip$ius operis m\~ebris
conueniens con$en$us: ex partíbu$que $eparatis ad uniuer$æ figuræ $peciem: ratæ par-
tis re$pon$us ut in hominis corpore: e cubito: pede: palmo: dígitis: cæteri$quæ particu-
lis $ymmetros e$t eurythmiæ qualitas $ic e$t in operum perfectıonibus. Et primum in
ædibus $acris aut de columnarum cra$$itudinibus: aut de triglypho: aut etiam embate-
re de bali$tæ foramine: quod græci peritreton uocitant. nauibus inter $calmio quod di-
$eciace dicitur: Item cæterorum operum e membris inuenitur $ymmetriarum ratioci-
natio: Decor autem e$t emendatus operis a$pectus probatıs rebus compo$iti cum
auctoritate is perficitur $tatione: qui græce Themati$mos dicitur: $eu con$uetudine
aut natura. $tatione cum Ioui fulguri & Cælo & $oli & Lunæ ædificia $ub diuo hype-
thra con$tituentur. Horum enim deorum & $pecies & effectus in aperto mundo: at-
De partibus archítecturæ: # Caput tertium.
PArtes ip$ius architecturæ $unt tre$: ædificatio: gnomonice machinatio. Aedi ficatio autem diui$a e$t bipartito: e quibus una e$t mœnium: & communium operum in publicis locis collocatio. Altera e$t priuatorum ædificiorum expli catio. Publicorum autem di$tributiones $unt tres: e quibus una e$t defen$íonis: altera religionis: tertia opportunitatis. Defen$ionis e$t murorum turrium{que} & portarum ra- tio ad ho$tium impetus perpetuo repellendos excogitata. Religionis deorum ímmor talium: fanorum: ædiumque $acrarum collocatio. Opportunitatis communium lo- corum ad u$um publicum di$po$itio: ut portus: fora: porticus: balnea: theatra: inambu lationes: cæteraque: quæ ii$dem rationibus in publicis de$ignantur locis: hæc autem fie ri debent ut habeatur ratio firmitatis: utilitatis: uenu$tatis. Firmitatis erit habita ratio: cum fuerit fun damentorum ad $olidum depre$$io: qua{que} e materia copiarum $ine aua- ritia diligens electio. Vtilitatis autem emendata: & $ine impeditore u$u locorum di$- po$itio: & ad regiones $ui cuiu$que@generis apta & commoda di$tributio. Venu$tatis uero cum fuerit operis $pecies grata & elegans: membrorum{que} commen$us iu$tas ha- beat $ymmetriarum ratiocinationes.
De$alubris loci electione & luminibus & fene$tris aptis. # Caput quartum.
IN ip$is uero mœnibus ea erunt principia. Primum electio loci $aluberrimi:
is autem erit excel$us & non nebulo$us: non pruino$us: regione$que cælí $pe-
ctans: neque æ$tuo$as: neque frigidas: $ed temperatas. deinde $ic euitabitur pa
lu$tris uicinitas. Cum enim auræ matutinæ cum $ole oriente ad oppidum peruenient:
& his ortæ nebulæ adiungentur: $piritu$que be$tiarum palu$trium uenenatos cum ne-
bula mixtos: in habitatorum corpora flatus $pargent: efficient locum pe$tılentem. It\~e
$i $ecundum mare erunt mœnia: $pectabunt que ad meridiem: aut ad occidentem: non
erunt $alubria: quia per æ$tatem cælum meridıanum $ole ex oriente cale$cit: meridie ar
det. Item quod $pectat ad occidentem $ole exorto tepe$cit: meridíe calet: ue$pere feruet
Igítur mutationes caloris & refrigerationis corpora: quæ in his locis $unt uítiantur.
hoc autem licet animaduertere etiam ex his quæ non $unt animalia. In cellis enim uí
nariís lumína nemo capit a meridie nec ab occidente: $ed a $eptentrione: {quis} illa regio
nullo tempore mutationes recipit: $ed e$t firma perpetuo & immutabilis. ıdeo etiam
granaria: quæ ad $olis cur$um $pectant: bonitatem cıto mutant. ob$oniaque & poma
quæ non in ea cælí parte ponuntur: quæ e$t auer$a a $olis cur$u non diu $eruantur. nam
$emper calor cum excoquit acribus firmitatem & uaporibus feruidis eripit exuggendo
naturales uirtutes: di$$oluit eas: & feruore molle$centes efficit imbecillas: ut etiã ın fer-
ro animaduertimus: quod ꝗ̃uis natura $it durũ in fornacibus ab ignis uapore percalefa
ctum ita molle$cit uti in o\~e genus formæ faciliter fabricetur & idem cũ molle & can-
dens refrigeretur tinctũ frigıda redure$cat: & re$tituatur í antıquã proprietat\~e. Licet \~et
cõ$iderare hæc ita e$$e ex eo {quis} æ$tate nõ $olũ in pe$tilentibus locis: $ed etiam in $alubri
bus omnia corpora calore fiant imbecilla: & per hyemem etiã quæ $in pe$tilenti$$imæ
regiones efficiantur $alubres: ideo {quis} a refrigerationibus $olidãtur nõ minus etiã \~q a fri
De diui$ione operum: quæ intra muros $unt: & eorum di$po$itione: ut u\~etorum noxii flatus uitentur. # Caput quintum.
MOenibus circundatis $equũtur intra murũ arearũ diui$iões platearũ{que} & angi
portuũ ad cæli region\~e directiões dirig\~etur: Hæ ãt recte: $i exclu$í erũt ex an
giportis u\~eti prud\~eter: qui $i frigidi $unt lædunt: $i calidi: uitiãt: $i humidi: no
Cum enim plateæ contra directos uentos erunt conformatæ ex aperto cæli $patio im petus ac flatus frequens conclu$us in faucibus angiportorum uehementioribus uiribus peruagabitur. Quas ob res conuertendæ $unt a regionibus uentorum dírectiones uí- corum uti aduenientes ad angulos in$ularum frangantur: repul$i{que} dí$$ipentur. Forta$ $e mirabuntur hi quí multa uentorum nomina uouerunt, {quis} a nobis expo$ítum $ít tan- tummodo octo e$$e u\~etos. Sí autem anímaduerterint orbis terræ circuitionem per $o lis cur$um: & gnomonis æquinoctialis umbras: & inclınatıõe cæli ab Erato$thene Cy renæo rationibus mathematicis & geometricis methodis e$$e inuentam ducentorum quinquaginta duum mílium $tadium quæ fıunt pa$$us trecentíes & an decies centena milia. Huius autem octaua pars: quam uentus tenere uidetur: e$t tricies nongenta tri- ginta$eptem milía & pa$$us quingenti. Non debebunt mirari $i in tam magno $patio unus uencus uagando inclinationibus: & rece$$ionibus uarierates mutatione flatus faci at. Itaque dextra & $ini$tra circa au$trum Euconotus & Altanus flare $olet. Aphricum: Libonotus. & Subue$peros. Circa Fauonium Arge$tes & certis temporibus Ete$iæ ad latera Chauri Círcus & Chorus circa Septentrionem Thra$cias & Gallicus dextra ac $ini$tra Aquilonem $upernas & Cæcías. Circa $olanũ carbas: & certo tempote Or- nithíe. Eurí uero medias partes ten entes in extremis eurı Cæcias & Vulturnus. Sunt autem alia plura nomina: flatu$que uentorum a locis aut flumínibus tractæ: aut monti um procellis Præterea auræ matuninæ: quas $ol cum emergit de $ubterranea parte uer $ando pul$at aeris humorem: & impetu $candendo procedens exprimit aurarum an- telucano $piritu flatus: qui cum ex orto $ole perman$erint euri tenent partes: & ea re {quis} ex auris procreatur a græcis ε@ῤο\’σ uidetur e$$e appellatus. Cra$tinus quo{que} dies pro- pter auras matutinas Auríon fertur e$$e uocitatus Sunt autem nonnulli quí negãt Era to$thenem ueram men$uram orbis terræ colligere. Quæ $iue e$t certa: $iue non uera non pote$t no$tra $criptura non ueras habere terminationes regionum: Vnde uento- rum $píritus oriuntur.
Ergo $i ita e$t tantum erit uti non certam men$uræ ratĩonem: $ed aut maiores impe tus: aut minores habeant $inguli uenti. Quoniam hæc a nobis $unt breuiter expo$ita: ut facilius intelligantur: ui$um e$t mihi in extremo uolumine formam $iue uti græci {οῦ}ἢ{λλ}ἄτα dicunt duo explicare. Vnum ita deformatum: ut appareat unde certì uento- rum $piritus oriantur: Alterum quemadmodum ab impetu corum aduer$is directioni bus uícorum & platearum euitantur nocentes flatus. Erit aut\~e in exæquata planitie cen trum ubi e$t littera. A. Gnomonis autem meridiana umbra ubı e$t.b.&. a centro ubi \~e A. deducto circino ad id $ignum umbræ ubi e$t. A. circumagatur linea rotundationi$. repo$ito autem gnomone ubi ante fuerat expectanda e$t dum decre$cat. Faciat{que} iterũ cre$cendo partem ante meridianæ umbræ po$t meridianam tangat{que} lineam rotunda tiõis ubi erit littera.c.tuuc a $igno ubi e$t.b.&.a.$igno ubi e$t.c.circino decu$$atím de $cribatur: ubi erit.d.deinde per decu$$ationem & centrum ubi e$t.d.perducatur linea ad extremum: in qua erunt linea.e.&.f.hæc linea erít in dextra meridianæ & $epten- trionalis regionís: tũc circĩo totius rotũdatiõis $um\~eda \~epars.xv.circinique ponen- dum in meridiana linea: quæ tangit rotundationem ubi e$t littera.e.b.& $ignandum dextra & $ini$tra ubi erunt litteræ.g.h. Item in $eptentrionali parte centrum circini po- nendum in rotundationis & $eptentrionali linea ubi e$t littera.f.& $ígnandum dexte ra ac $ini$tra ubi $unt litteræ.i.&.K. & ab g.ad. K.&.ab.h.ad.i. per centrum lineæ perducendæ. ita {quis} erit $patium ab.g.ad.h.erit $patium uenti au$tri & partis meridia- næ. Item quod erit $patium ab.i.ad.K.erit $eptentrionis. reliquæ partes dextra ac $ini- $tra tres díuidendæ $unt æqualiter quæ $unt ad orientem: in quibus litteræ.L.M.& ab occidente in quibus litteræ.n.&.o.ab.m.ad.o.&.ab.l.ad.n.perducendæ $unt lineæ de cu$$atim: & ita erunt æqualiter uentorum octo $patia in circuitionem: quæ cum ita de- $cripta erunt ín $ingulis angulis octogoni cum a meridie incipiemus ĩter Eurum & Au- $trum in angulo erit littera.g. Inter au$trum & Aphricum.H.inter Aphricum & Fauo nium.n.ínter Fauonium & Chaurum.o.inter Chaurum & $eptentrionern.K.inter $e ptentrionem & Aquílonem.i.inter Aquilonem & Solanum.L.Inter Solanum & Eu rum.M.ita his confectis inter angulos octogoni: gnomon ponatur: & ita dirigantur angiportorum diui$iones.viíi.diui$is angiportis & plateis con$títutis arearum electio ad opportunitatem. & u$um communem ciuitatis e$t explicanda: ædibus $acris foro reliqui${que} locis communibus: & $i erunt mœnia $ecundum mare: area ubi forum con- $tituatur eligenda proxime portum. Sin autem mediterraneo in oppido medio.
ℂ De $ítu ædium $acrarum in ciuitatibus & extra. # Caput undecimum.
AEdibus uero $acris quorum deorum maxime in tutela ciuitas uidetur e$$e &
Ioui & Iunoni & Mineruæ in excel$i$$imo loco: unde mœnium maxima pars
con$picíatur areæ di$tribuantur. Mercurio autem in foro aut etiam utı I$idi &
Serapi in emporio. Apollini patri{que} Libero $ecundum theatrum: Herculi in quibus
ciuitatibus non $unt gymna$ía neque amphitheatra ad circum. Marti extra urbem $ed
ad campum. Itemque Veneri ad portum: id autem æthru$cis etiam aru$picíbus di$ci-
plínarum $criptis ita e$t dedicatum.extra murum Veneris: Vuulcani: Martis fana ideo
collocari: uti non in$ue$cat in urbe adole$centibus: $eu matribus familiarum uenerea li
bido. Vulcanique uis e mœnibus religionibus & $acrificiis euocata a timore incendio
ℂ De materiæ copiis quibus ædificia con$truuntur.
DYnocrates architectus cogitationibus & $ollertia fretus: quom
Alexander rerũ potiretur: profectu$ e$t a Macedonia ad exercitũ
regis cupidus: commendationis. is e patria a propinquis & ami
cis tulit ad primos ordines & purpuratos lítteras: ut aditus habe
ret faciliores: ab ei${que} exceptus humãe: petiít utí ꝗ̃ primũ ad Ale
xandrum perduceretur. Cum polliciti e$$\~et: tardíores fuerũt ido
neum tempus expectantes. Ita{que} Dynocrates ab his $e exi$tímãs
illudi ab $e petit præ$idium. fuerat enim ampli$$ima $tatura fa-
cie grata forma dignitate{que} $umma. His igitur naturæ muneri-
bus confi$us ue$timenta po$uit ín ho$pitio: & oleo corpus perũ
xìt: caput{que}coronauit populea fronde. Leuũ humerũ pelle leonĩa texıt: dextra{que} clauã
tenens ince$$it cõtra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populum cum aduerti$$et: cõ-
$pexit eum Alexander: admirans iu$$it ei locum dari ut accederet. Interrogauit{que} quis
e$$et@ At ille Dynocrates inquit architectus Macedo: qui ad te cogitationes & formas
affero dignas tua claritate. Nan{que} Athon montem formaui in $tatuæ uirilis figuram:
cuius manu leua de$ignaui ciuitatis ampli$$ímæ mœnia: dextera pateram quæ exciperet
oĩum fluminũ quæ $unt in eo monte aquã: ut inde in mare profunderetur. Delectatus
Alexander rõne formæ $tatim quæ$iuit $i e$$ent agrí circa qui po$$ent frum\~etaria rõne
eam ciuitat\~e tueri. Cũ inueni$$et nõ po$$e ni$i trã$marinis $ubuectioníbus: Dynocrates
ínquit att\~edo egregiã formæ cõpo$ition\~e: & ea delector. $ed aĩaduerto ut $i quis eduxe
rit eo loco coloniã: fore ut iudiciũ eius uituperetur. Vt enĩ natus infans $ine nutricis la
cte nõ põt ali: ne{que} ad uitæ cre$centis gradus perduci: $ic ciuitas $ine agris & eorũ fructi
bus in mœnibus afffuentibus nõ põt cre$cere: nec $ine abundãtía cibi frequentiã h\~re:
populũ{que} $ine copia tueri. Ita{que} qu\~eadmodũ formation\~e puto probandã: $ic iudico lo
cũ improbandũ te{que} uolo e$$e mecũ: {quis} tua opera $im u$urus. Ex eo Dynocrates a rege
nõ di$ce$$it: & in ægyptũ e$t eum pro$ecutus. Ibi Alexãder quom aĩaduerti$$et portum
naturaliter tutũ emporiũ egregiũ: cãpos circa totã ægyptũ frumentarios ĩmanis flumi
nis Nili magnas utilitates iu$$it eũ $uo nomine ciuitatem Alexandriam con$tituere. Ita
{que} Dynocrates a facie dignitate{que} corporis commendatus ad eam nobilitatem perue
nit. Mihi autem Imperator $taturam non tribuit natura faciem deformauit ætas uali-
tudo detraxit uires. Ita{que} quoniam ab iis præ$idiis $um de$errus: per auxilium $cientiæ:
ℂ De pri$corum hominum uita de initiis humanitatis & principio Architecturæ. Caput primum.
HOmines ueteri more ut feræ ĩ $yluis & $peluncis & nemoribus na$cebantur:
cibo{que} agre$ti ue$cendo uitam agebant. Interea quodam in loco a tempe$ta-
tibus & u\~etis den$æ crebrıtatis arbores agitatæ: & inter $e ter\~etes ramos ign\~e
excitauerunt: & ea flamma uehementer perterriti: qui circa eum locum fuerunt: $unt fu
gati: Po$tea re quieta propius accedentes cum animaduerti$$ent commoditatem e$$e
magnam corporibus ad ignis teporem ligna adíicientes: & ibi con$eruante$ alios addu
cebant & nutu mon$trantes o$ten debant quas haberent ex eo utilitates: in eo homi-
num congre$$u cum profundebantur alitæ e $píritu uoces quotidiana con$uetudine uo
cabula ut obtigerat con$tituerunt. Deinde $ignífícando res $æpius in u$u ex euentu fari
fortuito cœperunt: & ita $ermones inter $e procreauerunt. Ergo cum propter ignis in-
uentionem conuentus initio apud homines & concılium & conuictus e$$et natus: &
in unum locum plures conuenirent habentes a natura primum præter reliqua anima-
lia ut non proni $ed erecti ambularent: mundique & a$trorum magnificentiam a$pice
rent. Item manibus & articulis quam uellent rem faciliter tractarent: cæperunt in eo
cætu alii de fronde facere tecta: alii $peluncas fodere $ub montibus: nonnulli hirun di-
num nidos: & ædificationes earum imitantes de luto & uirgultis facere loca: quæ $ubi
rent: tunc ob$eruantes aliena tecta: & adiícientes $uis cogitationibus res nouas efficie-
bant in dies meliora genera ca$arum. Cum e$$ent autem homines imítabili docilique
natura quotidie inuentionibus gloriantes: alius alii o$tendebat ædificiorum effectus:
& ita exercentes ingenia certationibus in dies melioribus iudiciis efficiebantur. Primũ
que furcis erectis & uirgulis interpo$itis luto parietes texerunt. alíi luteas glebas are-
facientes $truebant parietes materia eos augmentantes: uitandoque hymbres: & æ $tus
tegebant arundinibus & fronte po$tea quam per hybernas tempe$tates tecta non po-
terant hymbres $u$tinere fa$tígia facientes luto inducto proclínatis tectis $tíllicidia de-
ducebant. Hæc autem ex his quæ $upra $cripta $unt originibus ín$tituta e$$e po$$umus
$ic animaduertere: {quis} ad hunc diem nationíbus exteris ex his rebus ædificia con-
$títuuntur: uti Gallia: Hi$pania: Lu$itania: Aquitania: $candulis robu$teis aut $tra-
mentis: apud nationem Colchorum in ponto propter $iluarum abundantiam
arboribus perpetuis planis dextra ac $ini$tra ín terra po$itis $patio ínter eas reli-
ℂ De principiis rerũ $ecundum philo@ophorũ opiniones. # Caput $ecundum.
THales quidem primum aquam putauit omnium rerum e$$e principium: He raclitus ephe$ius qui propter ob$curitatem $criptorum a græcis σκοτενο{οῦ} e$t appellatus ignem Democritus qui{que} eum $ecutus e$t Fpicurus ᾅ{εῖ}οῶο{οῦ}: quos no$tri in$ecabília corpora nõnulli ındiuidua uocitauerunt. Pythagoreor um uero di$ci plina adiecít ad aquam & ignem aera & terrenum. Ergo Democritu$ & $í non proprie res nominauit: $ed tantum indiuidua corpora propo$uit. Ideo ea ip$a dixi$$e uidetur: {quis} ea cum $int dí$iuncta nec leguntur: nec intentionem recipiunt: $ed $ectionibus diuidun tur: $ed $empiterno æuo perpetuo infinitam retinent in $e $oliditatem. Ex his ergo cõ gru\~etibus cum res omnes coire: na$ci{que} uideantur: & hæ infinitis generibus rerum na tura nõ e$$ent di$paratæ: putaui oportere de uarietatibus & di$criminibus u$us eaꝶ qua@ que haberent in ædifíciís qualitates exponere: uti cum fuerint notæ non habeant qui æ dificare cogitant errorem: Sed aptas ad u$um copias ædificiis comparent.
ℂ De lateribus. # Caput tertium
ITa{que} primũ de lateribus dequa terra eos duci oporteat dicã. Nõ.n.de areno
$o: ne{que} calculo$o: ne{que} fabulo$o luto $unt ducendi. Quod ex his generibus
cũ $int ducti primũ fiunt graues Deinde cũ ab hymbribus in parietibus $par-
gũtur: diabuntur & di$$oluuntur. Paleæ{que} in his nõ cohære$cunt: {pro}pter a$peritat\~e. Faci
endi aũt $unt ex terra albida creto$a $íue de rubrica: aut etiã ma$culo $abulone: Hæc.n.
genera propter´leuitat\~e habent firmitat\~e nõ $unt in opere pondero$a: & faciliter agge
rantur. Dicendi aũt $unt per uernũ tempus & auctumnale: ut uno tempore $icce$cant.
Qui enĩ per $ol$titium parantur ideo uitio$i fiunt: {quis} $ummũ eorum $ol acriter quom
percoquit: efficìt: ut uideatur aridum. Interior aũt$it nõ $iccus. & cũ po$tea $ícce$cendo
$e cõtrahit: perrũpit ea quæ erãt arida. ita rimo$i facti efficiũtur imbecilles. maxĩe ãt uti
liores erunt: $í ante bienniũ fuerint ducti: nan{que} nõ´ante po$$unt penítus $icce$cere. Ita
{que} cũ recentes & nõ aridi $unt $tructi tectorio inducto rigido{que} ob$olidati permanent
ip$i $identes nõ po$$unt eand\~e altitudin\~e qua e$t tectoriũ tenere. Contractione{que} mo-
ti nõ hærent cũ eo. Sed a coniunctione eius di$parantur. igitur tectoria ab $tructura $e
iuncta propter tenuitat\~e per $e $tare nõ po$$unt: $ed frãguntur: ip$i{que} parietes fortuito
$edentes uitiantur: Ideo{que} etiã Vtícen$es latere $i $it aridus & ante quinquenniũ ductus
cũ arbitrío magi$tratus fuerit ita probatus tũc´utũtur in parietũ $tructuris: fiũt ãt laterũ
genera@tria. Vnũ qđ græce appellatur Lydíon:id e$t quo no$tri utũtur longũ $e$quipe
d\~e latũ pede. cæteris duobus græcorũ ædificía $truũtur: ex his unũ pentadoron: alterũ
Tetradoron dicitur. Doron autem græci appellant palmum: quod munerum datio
græce \’δ\~ὁρον appellatur. Id autem $pargitur per manus palmum: ita {quis} e$t quoquouer-
$us quinque palmorum Pentadoron: {quis} quatuor Tetradoron dicitur: & quæ $unt pu-
ℂ De Arena. # Caput quartum.
IN cem\~etítiis autem $tructurís primum e$t de arena quærendum ut ea fit ido nea ad materiem mi$cendam neque habent terram commixtam. Genera au- tem arenæ fo$$itiæ $unt hæc: nigra: cana: rubra@ carbunculus@ Ex his quæ in ma nu confricata fecerit $tridorem optima erit. Quæ autem terro$a fuerit. non habebit a$peritatem. Item $i in ue$timentum candidum ea cõiecta fuerit po$tea excu$$a uel icta id non inquinarit: neque ibi terra $ub$iderit erit idonea. Sin autem nõ erunt arenaria unde fodiatur: tum de fluminibus aut e glarea erit excernenda: non mínus etiam de littore marino: $ed ea ín $tructuris hæc habet uitia: difficulter $icce$cit. neque onerari $e continenter paries patitur: ni$i intermi$$ionibus requíe$cat. ne{que} concam erationes recipir. Marina autem hoc amplius {quis} etiam parietes cum in his tectoria facta fuerint remíttentes $al$uginem æque di$$olunutur. Fo$$itiæ uero celeriter in $tructuris $icce$cũt & tectoria permanent@ & concamerationes patiuntur. Sed hæ quæ $unt de harenariis recentes. Si enim exemptæ diutius iacent ab $ole. luna & pruina concoctæ re$oluun- tur: & fiunt terro@æ. Ita cum in $tructuram coniiciuntur non po$$unt continere cemen ta: $ed ruunt & labuntur. Onera{que} parietes nõ po$$unt $u$tinere: rec\~etes aũt fo$$itiæ cũ in $tructuris tantas h\~eant uirtutes: in tectoriis ideo non $unt utiles {quis} pinguitudini eius calx palea cõmixta ꝑꝑ uehem\~etiam nõ põt $ine rimís inare$cere. Fluuiatica uero {pro}pter macritatem $ubactionibus in tectorio recipit $oliditatem.
ℂ De calce. # Caput quintum.
DE harenæ copiis ut habeantur explicatum: Tum etiam de calce diligentia e$t
ad hibenda utí de albo $axo aut $ilice coquatur: & quæ erít ex $pi$$o & durio-
re erit utilis in $tructura. quæ autem ex fi$tulo$o in tectoriis@cum ea erit ex-
$tincta: tunc materia ita mi$ceatur: ut $i erit $o$$itia tres harenæ in una calcis infundan
tur: $i autem fluuiatica aut marina duo harenæ in una calcís coniiciantur. ita. n. erit iu-
$ta ratio mixtionis temperaturæ etiam in fluuiatica aut marina: $i quis te$tam tun$am
& $uccretam extertia parte adiecerit: efficiet materíæ t\~eperaturam ad u$um meliorem.
Quare autem cum recipit aquã & harenã calx tunc confirmat $tructuram. hæc e$$e cã
uidetur: {quis} e principiis & cætera corpora@ita & $axa $unt temperata: & quæ plus hab\~et
aeris $unt tenera: quæ aquæ: lenta $unt ab humore: quæ terræ dura: quæ ignis fragilio-
ta. lta{que} ex his $axa: $i anteꝗ̃ coquantur cõcu$$a minute mixta arenæ cõiiciant{ur} í $tructu
rã: nec $olide$cũt@nec eã poterũt cõtınere. Cũ uero cõiecta i´fornac\~e: igní$ uehem\~eti fer
ℂ De puluere puteolano. # Caput $extum.
ESt etiam genus pulueris: quod efficit naturaliter res admirandas: na$citur in
regionibus baianis in ag@is municipiorum: quæ $unt circa ue$uuíũ montem:
quod cõmixtum cum calce & cem\~eto nõ modo cæterıs æ dificiis præ$tat fir-
mitatem: Sed etiam molles quæ con$truuntur in mari $ub aqua $olide$cunt. hoc aute;
fieri hac ratione uidetur: {quis} $i his montibus & terræ feruentes $unt & fontes crebrí: qui
e$$ent $í non in imo haberent aut de $ulfure: aut alumine: aut bitumine ardentes maxi-
mos ignes. Igitur penitus ignis aut flammæ uapor per ínteruenia permanans & ard\~es
efficit leuem meam terram: & íbi quod na$citur e$t tophus exurgens & $ine liquore. er-
go cum tres res con$imili ratione iguis uehementia formatæ in unam peruenerũt mi-
xtionem repente recepto liquore una cohære$cunt & celeriter humore duratæ $olidan
tur. Ne{que} eas fluctus: ne{que} uis aquæ pote$t di$$oluere. Ardores autem e$$e his in locis
etiam hæc res pote$t indicare: {quis} in montibus Cumanorum baianis $unt loca $udationi
bus excauata: ín quibus uapor feruidus ab imo na$cens ignis uehementia perforat eam
terram: per eam{que} manando feruidus ab imo na$cens in his locís oritur: & ita $udatio
num egregias efficit utilitates. Non minus etiam memorantur antiqnitus creui$$e ar-
dores: & abundaui$$e $ub ue$uuio monte: & inde euomui$$e circa agros flammam. ldeo
nunc quæ $pongia $iue pumex pompeianus uocatur: ex cocto & alio genere lapidis in
hanc redactus e$$e uidetur generis qualitatem, ld autem genus $pongíæ: quod inde exi
mítur non in omníbus locis na$citur: ní$i circum ætnam & collibus my$iæ: quæ a græ
cis Catacecaumene nominatur: & $i quæ eiu$modi $unt locorum proprietates. Si ergo
ın his locis aquarum feruëtes inueníuntur fontes: & in omnibus excauatis calidi uapo-
res: ip$a{que} loca ab antiquis memorantur peruagãtes in ag@is habui$$e ardores. Videtur
e\~e certũ ab ignis uehem\~etia & ex topho terra{que}: quemadmodum in fornacibus: & ex
calce: ita ex his ereptum e$$e liquore. lgitur di$$imilibus & di$paribus rebus correptis:
& in unam pote$tatem collatis: calída humoris ieiunitas aqua repente $atiata commu-
nibus corporibus latenti calore conferue$cit: & uehementer efficit ea coire: celeriter-
que una $olíditatís percipere uirtutem. Relinquetur de$ideratio: quoniam ita $unt in
æthruria ex aqua calida crebri fontes. Quid ita non etiam ibi na$cítur puluis: e quo
eadem ratione $ub aqua $tructura $olide$cat ita{que} ui$um e$t anteꝗ̃ de$ideraretur de his
rebus quemadmodum e$$e uideantur exponere. Omnibus locis & regioníbns nõ ea-
d\~e genera terræ. nec lapides na$cunt{ur}: $ed nõnulla $ũt terrena alia $abulo$a. ltem{que} gla
reo$a aliis locis hareno$a non minus materia: & oío di$$imili dí$pari{que} genere in regio
ℂ De lapidicinis. # Caput $eptimum.
DE calce & hærena quibus uarietatibus $int: & quas habeant uirtutes dixi. Se-
quítur ordo de lapidicínis explicare: de quíbus & quadrata $axa & cemen-
torum eximunt{ur} ut copiæ. & comparantur. Hæc autem iueniuntur e$$e di$-
paribus & di$$imilibus uirtutibus. Sũt enim aliæ molles: ut $unt circa urb\~e rubæ palli\~e
tes: fidenates: albanæ: aliæ temperatæ uti tyburtinæ: amiterninæ: $oractinæ: & quæ $ũt
his generibus. nonnullæ duræ: ut $iliceæ. Sunt etiam alia genera plura uti in. Cãpanıa:
rubrum: & nigrum tophum. In umbria & picæno & uenetia albet: quod etiam $erra
dentata uti lignum $ecatur. $ed hæc omnia quæ mollia $unt hanc habent utilitatem: {quis}
ex his $axa cum $int exempta in opere facillime tractantur. & $i $int in locis tectis $u$ti-
neant laborem. Si autem in apertis & patentibus gelicidiis & pruina conge$ta friant{ur}
& di$$oluuntur. ltem $ecundum oras maritimas ab $al$ugine exe$a defluunt: ne{que} perfe
runt æ$tus. Tyburtína uero & quæ eodem genere $unt omnia $ufferunt: & ab oneribu$
& tempe$tatibus iniurias. Sed ab igni non po$$unt e$$e tuta. Símul{que} ut $unt ab eo ta-
cta di$$iliunt & di$$ipantur. ldeo {quis} temperatura naturali paruo $unt humore. ltem {quis}
non multum habent terreni: $ed aeris plurimum & ignis. lgítur cum & humor & terre
num in his minus ine$t: tum etiam ignis actu & ui uaporis ex his aere fugato penitus
in$equens inter uenarum uacuitates occupans ferue$cit: & efficit a $uis ardentia cor-
poribus: & $imilia. # Sunt uero item lapidicineæ complures in finibus Tarquini-
enlium: quæ dicuntur Anitianæ coloris quemadmodum albanæ: quarum officínæ ma
ximæ $unt circa lacum Vul$inien$em. ltem præfectura $tatonien$i. hæc autem ha
bent infinitas uírtutes: neque enim gelicidiorum tempe$tas: neque tactus ignis
pote$t nocere. Sed e$t firma & ad uetu$tatem ideo permanens: {quis} parum habet
naturæ mixtione aeris & ignis: humoris antem t\~eperate: plurimum{que} terreni@ita $pi$-
$is cõpactionibus $olidata: ne{que} a t\~epe$tatibus: ne{que} ab ignís uehem\~etia nocet{ur}. ld aut\~e
maxime iudicare licet e monum\~etis@quæ $ũt circa municipiũ fer\~etis ex his fcã lapídici
nis. nã{que} hñt $tatuas ãplas factas egregıe: & minora $igılla: flore${que} & acãthos elegãter
$culptos: \~q cũ $int uetu$ta $ic appar\~et rec\~etia ut $i $int mõ facta. nõ minus etiã fabri æra
rii: de his lapidícinis in æris flatura formas habent comparatas. ex his ad æs funden-
ℂ De generibus $tructuræ: & earũ \~qlitatibus modis ac locis. # Caput octauum.
STructurarũ genera $ũt hæc: Reticulatũ: quo nũc o\~es ntunt{ur}: & antiquũ quod
incertũ dicit{ur}. Ex his uenu$tius e$t reticulatũ: $ed ad rimas faci\~edas ideo para
tũ: {quis} in o\~es partes di$$oluta h\~et cubilia & coagm\~eta. Incerta uero cem\~eta alia
$uꝑ alia $ed\~etia inter $e imbrícata nõ $pecio$am: $ed firmior\~e ꝗ̃ reticulata præ$tãt $tru-
cturam. utra{que} aũt ex minuti$$imis $unt in$tru\~eda uti materia ex calce & harena crebri
ter parietes $atiati diutius contineant{ur}. molli.n. & rara pote$tate cũ $int ex $iccant $ug-
g\~edo e materia $uccũ. Cũ aũt $uperarit & abundarit copia calcis & harenæ paries plus
hab\~es humoris non cito fíet euanidus: $ed ab his contınebit{ur}. Simul aũt humida pote
$tas e materia per cem\~etorũ raritat\~e fuerit exu$ta@ calx{que} ab harena di$cedet & di$$olue
tur. It\~e cementa nõ pñt cum his cohære$cere: $ed inuetu$tat\~e parietes efficiunt ruino-
$os. Id aut\~e lícet aíaduertere: etiã de nonnullis monum\~etis. quæ circa urb\~e facta $unt e
marmore: $eu lapidibus quadratis: intrin$ecu${que} medio calcata $tructuris uetu$tate eua-
nida facta materia: cementorũ{que} extructa raritate proruũt: & coagmentoꝶ a ruina díl
$olutis iuncturis di$$ipant{ur}. Quod $i quis uoluerit in id uítium incidere: medio cauo
$eruato $ecundũ ortho$tatas ítrın$ecus ex rubro $axo quadrato: aut ex te$ta: aut $ilicibus
ordinariis $truat bipedales parietes: & cum his an$is ferreis & plumbo frontes iunctæ
$intita enim non aceruatim: $ed ordine $tructum opus poterit e$$e $ine uitio $empi-
ternum: {quis} cubilia & coagmenta eorum inter $e $edentia: & iuncturis alligata non
protrudent opus: neque ορθοςἄτἄσ inter $e´relıgatas labi patientur. Itaque non e$t
cont\~enenda græcorum $tructura. non enim utuntur e molli cemento pollita: $ed cum
di$ce$$erint a quadrato ponunt de $ilice: $eu de lapide duro ordinaria: & ita uti laterí-
tia $truentes alligant eorum alternis coriis coagmenta: & $ic maxime ad æternita-
tem firmas efficiunt uirtutes. Hæc autem duobus generibus $truuntur: ex his
unum hi$odonium: alterum p$eui$odonium appellatur. Hi$odonium dicitur: cum
omnia coria æqua cra$$itudine fuerint. P$eui$odonium cnm impares & inæqua-
les ordines coriorum diriguntur: ea utraque $unt ideo firma. Primum {quis} íp$a ce-
menta $unt $pi$$a & $olida proprietate: ne{que} de materia po$$unt exugere liquorem:
Sed con$eruant ea in $uo humore ad $ummam uetu$tatem. lp$a deoꝶ cubilia primum
plana & librata po$ita non patiuntur ruere materiã: Sed perpetua parietum cra$$itndi
ne religata continent ad $ummam uetu$tatem. altera e$t quã ε{λλ}'πλἭκτον appellãt: qua
etiam no$tri ru$tici utuntur: quorum frontes poliuntur. Reliqua ita uti nata $unt
cum materia collocata alternís alligant coagmentis. Sed no$tri celerítati $tuden-
tes erecta collocantes frontibus $eruiunt: & in medio faciunt factis $eparatim cum
materia cementis. Itaque tres $u$citantur in ea $tructura cru$tæ: duæ frontium &
ℂ De cra$$itudinís parietum & de lateritiis. # Caput no@um.
LEges publicæ nõ patiuntur maíores cra$$itudines ꝗ̃ $e$quipedale$ con$titui lo
co communi. Cæteri autem parietes ne $patia angu$tiora fierent: eadem cra$
$itudine collocãtur. Lateritii uero ni$i diplinthii aut triplinthii fuerint $e$qui
pedali cra$$itudine nõ po$$unt plu$ꝗ̃ unã $u$tinere contignation\~e. ln ea autem maie$ta
te urbis: & ciuium infinita frequentia: innum erabiles habitationes opus e$t explicare.
Ergo cum recipere non po$$et area planata tantam multitudín\~e ad habitandum in ur-
be ad auxilium altitudinis ædificiorum res ip$a coegit deuenire. Ita{que} pilis lapidei$ $tru
cturis te$taceis parietıbus cementitiis altitudines extructæ contígnationibus crebrís
coaxatæ cœnaculorum ad $ummas utilitates perficiunt de$pectiones. ergo mœnibus e
ℂ De materíe cædenda. # Caput decímum.
MAteríes cædenda e$t a prímo auctũno ad íd tempus quod erít anteꝗ̃ flare ıncípíat Fauoníus: Vere ením omnes arbores fíunt prægnantes: & om- nes $uæ {pro}prietatís uírtutem efferunt ın frondes annıuer$arío${que} fructus. Cum ergo ínanes & humidæ tempoꝶ nece$$ítates eaꝶ fuerínt uanæ fiunt & rari- tatíbus ímbecíllæ: utí etíam corpora mulıebrıa cum conceperınt an fœtus a partu non íudícantur íntegra: ne{que} ín uenalíbus ea cũ $int prægnantia \~p$tantur $ana: ídeo {quis} ín corpore præ$emínatío cre$cens ex oíbus cíbí pote$tatíbus detrahít alímentũ ın $e: & quo fírmíor effícitur ad maturítat\~e partus: eo mínus patıtur e$$e $olidũ íd ex quo í\~pm {pro}creatur. Ita{que} edíto fœtu qđ príus ín alíud genus íncrem\~etí detrahe batur: cũ ad dí$paratõem procreatõıs \~e líberatũ ínaníbus & pat\~etibus uenís ín $e recípít: & lambendo $uccum \~et $olíde$cít: & redít ín prí$tínã naturæ fírmítatem. Ea dem r@tíõe auctumnalí tꝑe maturítare fructuũ flacce$cente frõde & terra recípíen tes radíces arboꝶ ín $e $uccũ: recuperãtur & re$títuũtur ín antíquã $olídítatem. At uero aerís hyberníuís cõprímít: & con$olídat eas per íd ut $upra $críptũ e$t t\~epus. ergo $i ea rõne & eo tempore qđ $upra $críptũ e$t cædítur materíes erít tepe$tíua
CAEDI autem íta oportet ut íncídatur arborís cra$$ítudo ad medíam medul-
lam & relín quatur utí per eam ex$icce$cat $tíllando $uccus íta quí íne$t ın hís $ub-
tílís lıquor effluens per corculum non patíetur emori ín eo $aníem: nec corrum-
pí materíæ æqualitatem. Tum autem cum $ícca & $íne $tíllis erit arbor deíícíatur:
& ıta erít optíma ín u$u. Hoc autem íta e$$e lícet anímaduertere etíam de arbu$tís
ea ením cum $uo quo{que} tempore ad ímum perforata ca$trãtur: profundunt e me-
dullis quem habent ín $e $uperantem & uítío$um per foramína liquorem: & íta
$ícce$cendo recípíunt ín $e díuturnítatèm. Quæ autem nonhabent ex arboríbus
exítus humorís íntra $e cõcre$centes putre$cunt: & effícíunt ínanes eas & uítío$a$:
ergo $i$tantes & uíuæ $icce$c\~edo cõ$ene$cunt: $ine dubío cum eadem materia deí
ícíuntur cum ea ratíone curatæ fuerínt: habere poterunt magnas ín ædifícíís ad
uetu$tatem utílítates. hæ autem ínter $e dí$crepantes: & di$$imiles habent untutes
utí robur@ ulmus: populus: cupre$$us: abíes: cætera{que} quæ maxíme ín ædífícıís $ũt
ídonea. Nan{que} non pote$t íd robur quod abíes: nec cupre$$us quod ulmus: nec
cætera ea$dem habent ínter $e naturæ rerum $ímílítudínes: $ed $ingula genera prín
cípíorum propríetatíbns comparata alíos alíí generís præ$tant ın operıbus effec-
tus: Et prímum ABIES aerís habens plurímum & ígnís: mínímum{que} humorís &
terrení leuíoríbus rerum naturæ pote$tatıbus comparata non e$t pondero$a. Ita{que}
rígore naturalí eontenta non cíto flectítur ab onere: $ed directa permanet in contí
gnatıone. $ed ea quæ habet ín $e plus calorís procreat: & alıt caríem: ab ea{que} uítía-
tur: etíam quæ ídeo celeríter accendítur: quod{que} ín e$t ín eo corpore rarítas acris
& parens accípítígnem: & íta uehementem ex $e míttít flammam. Ex ea autem an
teꝗ̃ e$t excí$a quæ pars e$t proxíma terræ per radices recípíentes ex proxímítate
humorem enodís & líquída effícıtur. quæ uero e$t $uperior uehementía caloris
eductís ín aera per nodos ramís præcí$a alte círcíter pedes. XX. & perdolata pro-
pter nodatíonís durícíem dícítur e$$e fu$terna. Ima autem cum exci$a quadrifluui
ís di$paratur eíecto corculo ex ead\~e arbore ad ínte$tína opera comparatur: & ıntí
ma fu$terna $appínea uocatur. Contra uero quercus terrenís príncípıorum $ocíe
tatıbus abundans: parum{que} habens humorıs & aerís & ígnís cum ín terrenís op@
ríbus obruítur ínfinítam habet æternítatem. Ex eo cum tangítur humore non ha-
bens foramínum rarítates propter $pi$$itatem non pote$t ín corpus recípe líquo-
rem: $ed fugí\~es ab humore re$i$tít: & torquetur & effícıt ín quíbus e$t operíb{us} ea
rímo$a. AESCVLVS uero \~q e$t ín oibus príncípíıs t\~eperata h\~et ín ædífícíís ma
gnas utílítates: $ed ea cum ín humore collocat{ur} recípíens penıtus ꝑ foramína líquo
rem eiecto aere & ígní operatõe humídæ pote$tatis uítíatur. CERRVS: Quer
cus@ Fagus {quis} paríter hñt mí$tıon\~e humorís & ıgnís & terrení: aerís plurímũ per-
uía rarítate humorís penítus recípí\~edo celeríter marce$cũt. Populus alba & nıgra
It\~e $alíx: tílía: uítex ignís & aerıs hñdo $acíetat\~e: hũorís t\~eperate: paꝶ ãt terrení hñ-
tes leuíorí t\~eperatura cõparatæ egregíã híe uıdent{ur} ín u$u rígídítat\~e: ergo cum nõ
$ínt duræ terrení míxtíone ꝑꝑ raritat\~e $unt cãdídæ: & ín $tructurís cõmodã \~p$tant
tractabılítat\~e. ALNVS aũt quæ {pro}xíma flumínum rípís procreatur: & míníme
materíes utílís uıdetur: habet in $e egregías formæ rõnes. Etením aere & ígní plu-
rímo temꝑ ata: nõ multũ terreno. humore paulo. Ita{que} nõ mínus: hab\~et ín corpore
humoris ín palu$tríbus locís ínfra fundamenta ædıfícíoꝶ palatíoníbus crebræ fíxa
De Abiete $upernate & infernate: cum Apennini de$criptione. # Capitulo. xi
MOntis apennini primæ radices ab tyrrheno mari ĩ alpes: & in extr\~eas æthru riæ regiones oriuntur. Eius uero montis iugum $e circumagens: & media cur uatura prope tangens oras marıs adriaci pertingit circuitionibus contra fre- tum. Ita{que} citerior eius curuatura: quæ uergit ad ethruriæ campaniæ{que} regiones apricis e$t pote$tatibus. Nam{que} impetus habet perpetuos ad $olıs cur$um. Vlterior autem quæ e$t proclinata ad $uperum mare $eptentrionali regioni $ubiecta continetur umbro$is & opacis perpetuitatibus. Ita{que} quæ ĩ ea parte na$cuntur arbores humida pote$tare nu tricæ. nõ $olum ip$æ augentur ampli$$imis magnitud n bu$: $ed earum quo{que} uenæ hu moris copia repletæ turgentis liquoris abundantia $aturãtur. Cum autem exci$æ & do latæ uitalem pote$tatem ami$erunt uenarum rigore permanentes $icce$cendo propter raritatem fiunt inanes & euanidæ. Ideo{que} in ædificiis non po$$unt habere diuturnita- tem. Quæ autem ad $olis cur$um $pectantibus locis procreantur non habentes inter uenarum raritates $iccitatibus ex$uctæ $olidantur: quia $ol non modo ex terra lamben do: $ed etiam ex arboribus ducit humores. Ita{que} quæ $unt in apricis regionibus $pi$$is uenarum crebritatibus $olídatæ non habentes ex humore raritatem: quæ cum inmate riam perdolantur: red dunt magnas utilitates ad uetu$tatem: ideo in infernate$ quæ ex apricis locisapportãtur: meliores $unt: ꝗ̃ quæ ab opacis de $upernatibus aduehuntur. Quãtũ aĩo cõ$iderare potui de copiis quæ $unt nece$$ariæ in ædificiorũ cõparationi bus: & ꝗbus t\~eperaturis e rerũ natura principiorũ habere uideãtur mixtion\~e: quæ{que} in $unt in $ingulıs generibus uirtutes: & uitia uti nõ $int ignota ædificãtibu$ expo$ui: ita ꝗ potuerint eorũ præceptorũ $equi præ$criptiones erũt prudentiores: $ingulorũ{que} gene rũ u$um eligere poterunt in operibus: ergo quoniã de apparationibus e$t explicatũ: in cæteris uoluminibus de ip$is ædificiis exponet. & primo de deorũ ĩmortaliũ ædibus $acris: & de earũ $ymmetriis & proportionibus utiordo po$tulat in $equ\~eti per$cribã:
DELPHICVS Apollo Socratem oınnium $apienti$$imum py
thíæ re$pon$is e$t profe$$us. Is autem memoratur prudenter do
cti$$ime{que} dixi$$e: oportui$$e hominum pectora fene$tra & aper
ta e$$e utı non ocultos haberent $en$us: $ed patentes ad con$ide
randum. Vtinam uero rerum natura $ent\~etiam eius $ecuta expli
cata & apparentia ea con$titui$$et. Si ením ita fui$$et nõ $olum
laudes aut uitia aíorum ad manũ a$picer\~etur: $ed etiã di$ciplina
rũ $cientiæ $ub oculorũ cõ$ideratione $ubiectæ nõ incertis ıudi-
ciis probar\~etur: $ed & doctis & $ci\~etibus auctorita$ egregia & $ta
bilis adderetur. Igitur quoniã hæc nõ ita: $ed uti natura rerũ uo
luit $unt con$tituta: nõ efficitur ut po$$int hoĩes ob$curatis $ub pectoribus ingeniis $ci\~e
tias artificiorũ penitus latentes qu\~eadmodũ $int iudicare: ip$i{que} artifices pollic\~etur $uã
prudentiã $i nõ pecunia $int copio$i: $ed uetu$tate officinarũ habuerint noticiã: aut \~et
gratia foren$i & eloqu\~etia cũ fuerint parati pro indu$tria $tudiorũ auctoritates po$$int
habere: ut eis quod profitentur $cireid crederet{ur}. Maxime aut\~e id animaduertere po$$u
mus ab antíquis $tatuariis & pictoribus {quis} ex his qui dignitatis notas & commendatio
nis gratiã habuerunt: æterna memoria ad po$teritatem $unt permanentes: uti Myron
Polycletus: Phydias: Ly$ippus: cæterí{que} qui nobilitatem ex arte $unt con$ecuti. Nan{que}
ut in ciuitatibus magnis aut regibus aut nobilibus ciuibus opera fecerunt: ita id $unt
adepti At qui non minore $tudio & ingenio $ollertia{que} fuerunt nobilibus & humili
fortuna ciuibus non minus egregie perfecta fecerunt opera nullam memoriam $unt
a$$ecutí: {que} hi non ab indu$tria ne{que} artis $ollertia: $ed a fælicitate fuerũt di$erti: ut Hel
las athenien$is: Dion corynthius: Myagrius phoceus: Pharax ephe$ius: Bedas byzanti
us: Etiam{que} alii plures non minus item pictores uti Ari$tomenes Tha$ius Polycle$ &
Andramites: Niteonagíus: cæteri{que}: quos ne{que} indu$tria: ne{que} artis $tudium neq; $oller
tia defecit: Sed aut rei familiaris exiguitas: aut imbecillitas fortunæ $eu in ambitione
certationis contrariorum $uperari ob$titit eorum dignitati. nec tamen admirandum
e$t $i propter ignorantiam artis uirtutes ob$curantur: $ed maxime indignandum cum
etiam $æpe blandiantur gratia conuíuiorum a ueris iudiciis ad fal$am probation\~e. Er-
go uti Socrati placuit: $i ita $en$us & $ententiæ $cientiæ{que} di$ciplinis auctæ per$picuæ
& perlucidæ fui$$ent: non gratia nec ambitio ualeret: $ed $iqui ueris certi${que} labori-
bus doctrinarum perueni$$ent ad $cientiam $ummam: eís ultro opera traderentur.
Quoniam autem ea non $unt illu$tria: nec apparentia in a$pectu ut putamus opor-
tuı$$e & animaduerto potius in doctos ꝗ̃ doctos gratia $uperare: non e$$e certandum
iudicans cum idoctis ambitione potius his præceptis editis o$tendam no$træ $cientiæ
uirtutem. Ita{que} imperator in primo uolumine tibi de arte: & quas habeat ea uirtutes:
quibu${que} di$cıplinis oporteat e$$e auctum architectum expo$ui: & $ubieci cau$as quid
ita earum oporteat eum e$$e peritum. Ratione${que} $ummæ architecturæ partitione di-
$tribui: finitionibu${que} terminaui. Deinde quod erat primum & nece$$arium de mœni
bus quemadmodum eligantur loci $alubres ratiocinationibus explicaui. uentique qui
De $acrarũ ædiũ cõpo$itiõe & $ymmetriis & corporis humani m\~e$ura. # Caput.l.
AEdium compo$itio con$tat ex $ymmetriis: cuius rationes diligenti$$ime ar
chitecti tenere´ debent. Ea autem patitur a proportione quæ græce analogia
dicitur. Proportio e$t ratæ parti$ memororum in omni opere tota{que} commo
dulatio: ex qua ratio efficítur $ymmetriarum. Nan{que} non pote$t ædes ulla $ine $ymme
tria at{que} proportione rationem habere compo$itionis ni$i uti ad hominis bene figura
ti membrorum habuerit exactam @tionem. Corpus enim hominis ita natura compo
$uit uti os capitis a mento ad frontem $ummam: & radices imas capilli e$$et decimæ
partis, Item manus palma ab articulo ad extremum medium digitum tantundem. Ca
put a mento ad $ummum uerticem octauæ cum ceruicibus imis. a $ummo pectore ad
imas radices capillorum $extæ: ad $ummum uerticem quartæ. ip$ius autem oris altitu-
dinis tertia e$t pars ab imo@mento ad imas nares. Na$us ab imis naribus ad finem me
dium $uperciliorum tantundem ab ea fine ad imas radices capilli frons efficitur. Item
tertiæ partis: pes uero altitudinis corporis $extæ. Cubitum{que} quartæ. Pectus item quar
tæ. Reliqua quo{que} membra $uos habent commen$us proportionis: quibus etiam anti
qui pictores & $tatuarii nobiles u$i magnas & infinitas laudes $unt a$$ecuti. Similiter
uero $acrarum ædíum membra ad uniuer$am totius etiam magnitudinis $ummam ex
partibus $ingulis´ conuenienti$$imum debent habere comm\~e$us re$pon$um. Item cor
poris centrum medium naturaliter e$t umbilicus. Nan{que} $i homo collocatus fuerit $upi
nus manibus ac pedibus pan$is circum{que} collocatum centrum in umblico eius circum
agendo rotundationem utrarum{que} manuum & pedum digiti linea tangentur. Non
minus quemadmodum $chema rotundationis in corpore efficitur. Item quadrata de
$ignatio in eo inuenietur. Nam $i a pedibus imis ad $ummum caput men$um erit: ea{que}
men$ura relata fuerit ad manus pan$as: inuenietur eadem latitudo uti altitudo: quem-
admodum areæ quæ ad normam $unt quadratæ. Ergo $i ita natura compo$uit corpus
hominis uti proportionibus membra ad $ummam figurationem eius re$pondeant:
Cum eam con$titui$$e uideantur antiqui: ut etiam in operum perfectionibus $ingulo
rum membrorum ad uniuer$am figuræ $peciem habeant commen$us exactionem. Igi
tur cũ in omnibus operibus ordines traderent: maxíme in ædibus deorũ: operũ & lau-
des & culpæ æternæ $olent permanere: nec minus men$uraꝶ ratio@es: \~q in omnibus
operibus uidentur nece$$ariæ e$$e ex corporis membris collegerunt uti dígitum: pal-
mum pedem: cubitum: & eas di$tribuerunt in perfectũ numerum: qu\~e græci τε\’γεον di
cunt. Perfectum aũt antiꝗ in$tituerunt numerum qui decem dicitur. Nam{que} ex mani
bus@ digitorum numerus: a palmo pes e$t inuentus autem utri${que} palmites ex articulis
a natura decem $unt perfecti:etĩam Platoni Placuit eum e\~e numerum ea re perfectum
qui ex $inglaribus rebus quæ ὑ῾οῤα\’Δἔσ apud græcos dicuntur perficitur decu$$is: quæ
$imul aut undecimo. aut duodecimo $unt facti {quis} $uperauerint non po$$unt e$$e per-
ℂ De quin{que} ædium $peciebus. # Caput $ecundum.
SPecies autem ædium $unt quin{que}: quarum ea $unt uocabula. Picno$tylos: id
e$t crebris columnis: Si$tylos paulo remi$$ioribus. Dia$tylos amplius paten-
tibus. Rare ꝗ̃ oportet inter $e diductis Areo$tylos $patiis intercolumniorum
Picno$tylos in dia$tylos Eu$tylos interuallorum iu$ta di$tributione. ergo picno$ty-
los e$t cuius intercolumnio unius & dimidiatæ columnæ cra$$itudo ínterponi pote$t.
Quemadmodum e$t diui Iulii Cæ$aris in foro Veneris: & $iquæ aliæ $ic $unt com-
po$itæ patenti raræ. Item $i$tylos e$t: in quo duarum columnarum cra$$itudo inter-
columnio poterit collocari. & $pirarum plinthides æque magnæ $int: eo $patio quod
fuerit inter duas plinthides: quemadmodum e$t fortunæ æquæ$tris ad theatrum lapi-
deum: Reliquæ quoque ei$dem rationibus $unt compo$itæ. Hæc utraque genera ui-
tio$um habent u$um. Matres enim familiarum: cum ad $upplicationem gradíbus
a$cendunt: non po$$unt per intercolumnia amplexæ adire: nı$i ordines fecerínt.
Item ualuarum a$pectus ob$truitur columnarum crebritate: ıp$aque $igna ob$curan-
tur. # Item circa ædem propter angu$tias impediuntur ambulatione. Dia$tyli au-
tem hæc erit compo$itio cum trium columnarum cra$$itudinem intercolumnio inter
ponere po$$umus tanquam e$t Apollinis & Dianæ ædes, hæc di$@po$itio hanc ha-
bet difficultatem: {quis} epi$tylia propter interuallorun magnitudinem franguntur in
areoftylis autem nec lapideis: nec marmoreis epi$tyliis uti datur: $ed imponendæ de
materia trabes perpetuæ: & ip$arum ædium $pecies $unt Baricæ: Paricæ: Phalæ humi-
les: Vrniles: latæ: ornatur@que $ignis fictilibus: aut ær@is inauratis: & earum fa$tigia thu
$canico more: uti e$t ad circum maximum Cereris & Herculis Pompeiani: item ca-
pitoliı: reddenda nunc e$t eu$tyli ratio: quæ maxime probabilis & ad u$um & ad
$peciem: & ad firmitatem rationes habet explicatas. Namque facienda $unt interual-
lis $patia duarum columnarum. & quartæ partis columnæ cra$$itu dinis: mediumque
intercolumnium: unum quod erit in fronte. alterũ qđ in po$tico triũ colũnarũ cra$$itu
dine $ic.n.h\~ebit & figuratiõis a$pectũ uenu$tũ & aditus u$um $ine ímpeditionibus: &
ℂ Defundatõibus & columnis: at {que} eaꝶ ornatu & epi$tyliis. # Caput tertium.
FVndationes eorum operum: fodiatur $i queat inueniri ab $olido & in $olidũ
quantum ex amplitudine operis pro ratione uidebitur extruatur: quæ $tructu
@a totum $olum ꝗ̃ $olidi$$ima: $upra{que} terram parietes extruantur $ub colum-
nas dimidio cra$$iores ꝗ̃ columnæ $unt futuræ: uti firmiora $int inferiora $uperiori-
bus. quæ Stylobates appellantur: nam excipiunt onera: $pirarum{que} proiecturæ ne pro
cedant extra $olidum. Item $upra parietes ad eundem modum cra$$itudo $eruanda \~e.
Interualla autem concameranda: aut $olidanda fe$tucationibus uti detineantur. Sin
autem $olidum non inuenietur: $ed locus erit conge$titius ad ímum aut palu$ter: tunc
is locus fodiatur: exinaniatur{que} & palis $alignis aut oleaginis robu$tis u$tulatis configa
tur: $ublica{que} machinis alligetur ꝗ̃ creberrime: carbonibu${que} expleantur interualla pa-
lorum: & tunc $tructuris $olidi$$imis fundamenta impleantur. Extructis autem funda
mentis ad libramentum $tylobatæ $unt collocandæ: Supra $tylobatas columnæ di$po
nendæ: quemadmodum $criptum e$t $iue in picno$tylo quemadmodum picno$tyla
$iue $i$tylo: aut deca$tylo: aut eu$tylo: quemadmodum $upra $cripta $unt & con$tituta.
In areo$tylis enim libertas e$t quantum cui{que} líbet con$tituendi: $ed ita columnæ in
peripteris collocentur: uti quot intercolumnia $unt in fronte totidem bis intercolum
nia fiant in lateribus. ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem. namque
qui columnarum duplicationes feccrunt: erraui$$e uidentur: {quis} num intercolumnium
in longitudine plu$quam oporteat procurrere uidetur. Gradus in fronte ita con$titu-
endi $unt uti $int $emper impares. Nam{que} cum dextro pede primus gradus a$cenda-
tur. Item in $ummo templo primus erit ponendus. Cra$$ítudines autem eorum gra-
duum ita finiendas cen$eo: ut ne{que} cra$$iores $extante: ne{que} tenuıores dodrante $int
collocatæ. Sic enim durus non erit a$cen$us: retractiones autem graduum nec minus
ꝗ̃ $e$quipedales: nec plus ꝗ̃ bipedales faciendæ uidentur. Item $i circa ædem gradus fu
turi $int: ad eundem modum fierí debent. Sin autem cırca ædem ex tribus lateribus
podium faciendum erit: ad id con$tituatur uti quadræ $piræ truoci coronæ læ$is ad
ip$am ftylobatam. qui erit $ub columnis & $piris conueniat $tylobaten. ita $tylobatan
oportet exæquari uti habeat per podium mediam adiectionem alueo latam, per $cabel
los impares. Si.n.ad libellam dirigetur alueo latam oculo uidebitur. hoc aut uti $ca-
belli´ ad id conuenientes $iant. Item in extremo libro forma & demon$tratio erit de-
$cripta, his perfectis in $uis locis $piræ collocentur: hæ{que} ad $ymmetriam $ic perfician-
Scapıs columnarum $tatutís capítulorum ratío: $í puluínata erunt $ymmetríís
his cõformabuntur utí ꝗ̃cra$$i$$imus $capus fuerít addíta octauadecíma parte $ca
pí. Abacus habeat longítudınem & latítudínem cra$$itudínem cum uolutís eíus
& dímidíam. Recedendum autem e$t ab extremo abaco ín ínteríorem frontíbus
uolutarum partem duodeuíge$ímam: & eíus dímídíam cum cra$$ítudo díuíden-
da e$t ín partes nouem & dímídıam: & $ecũdum abacum ın quatuor partíbus uo
lutarum $ecundum extremi abací quadram líneæ dimíttendæ: quæ Cathetí dícun
tur. Tunc ex nouem partíbus & dımídía una pars & dimídía abací cra$$itudo reli
quatur; relíquæ octo uelutis con$títuantur. tunc ab línea: quæ $ecundum abací ex
tremam partem dímí$$a erít: ín exterıorem part\~e´recedat uníus & dímídíatæ par-
tís latítudíne. Deínde hæ líneæ díuıdãtur: íta ut quattuor partes & dímídía $ub aba
co relinquãtur. Tunc ín eo loco ꝗlocus dıuidıt quattuor ptís & dímídía & tres
& dímídíã part\~e c\~etrũ oculí $ignetur ꝗa ex eo c\~etro rotũda círcínatío tã magna ín
diametro: ꝗ̃ una ꝑs ex octo ꝑtıb{us} \~e. ea erıt oculí magnítudie: & i ea cathetos rñd\~e$
díametro agatur. Tunc a $ũmo $ub abaco ınceptũ i $íngulís´tetradũ actíoníbus dí
mıdíatum oculí $patíum mínuatur. Deníque ín eandem tetraden quæ e$t $ub aba
co ueníat. Capitulí autem cra$$itudo $íc e$t facíenda: ut ex nouem part@bus &
dimídía tres partes præpendeantínfra $tragalum $ummí $capí címatro d\~epto aba-
co & canali: relíquam $it pars. Proíectura autem cımatíí habeat extra abací quadrã
oculí magnítudinem. Puluínorum balteí abaco hanc habeant proíecturam´ uti cır
cíní centrum unum cum $ít´po$ítum ín capítulí tetrade: & alterum deducatur ad
extremũ címatiũ círcumactũ. Balteorũ extr\~eas pattes tangãt axes uolutarũ. Nec
cra$$iones $ínt ꝗ̃ oculí magnitudo. Volutæ{que}lp$æ $ic cedãtur altítudínís $uæ duo-
CVm aĩaduerti$$em Imperator plures de Architectura \~pcepta uolumina{que} cõm\~etariorũ nõ ordinata: $ed ĩcepta uti ptícu- las errabũdos reliqui$$e: dignã & utilı$$imã r\~e putaui ãtea di $ciplíne corpus ad ꝑfectã ordination\~e ꝑ ducere: & \~p$criptasi $ingulis uolumibu$ $íngulorũ geneꝶ \~qlitates explicare. lta{que} Cæ$ar prio uolumie tíbi de officio eíus: & ꝗbus eruditũ e\~e re b{us} architectũ oporteat expo$ui. Secũdo de copiis materiæ: e ꝗbus ædifıcia cõ$tituũt{ur} dı$putaui. Tertio ãt de ædiũ $acrarũ di$po$itiõib{us}: & de eaꝶ generũ uarietate: qua${que} & quot h\~e ant $p\~es earũ{que} \~q $unt in $ingulis gñibus di$tributiones ex tribus gñibus \~q $ubtıli$$ima$ h\~rent {pro}portiõibus: moduloꝶ ꝗ̃titates: lonici gñis morib{us} docui. Nunc hoc uolumie de doricis corynthií${que} cõ$titutis & oib{us} dicã: eoꝶ{que} di$crimia & {pro}prietates explicabo.
Detribus generibus columnarum origines & inuentiones. # Caput primum.
Olumnæ corynthiæ præter capitula omnes $ymmetrias habent uti ionicæ:
# c # $ed capitulorum altitudínes effíciunt eas pro rata excol$iores graciliore${que}: {quis}
# ionici capituli alitudo tertia pars e$t cra$$itudinis: columnæ corynthiæ tota
cra$$itudo $capi. lgitur {quis} duæ partes e cra$$itudine corynthiorum adiiciuntur: effıciunt
excel$itate $peciem earum graciliorem: Cætera membra quæ $upra columnas imponũ
tur. aut e doricis $ymmetriıs: aut ionicis moribus in corynthiis columnis collocantur.
Quod ip$um corynthium genus propriam coronarum reliquorum{que} ornamento-
rũnõ habuerat in$titutionem: $ed aut triglyphorum rationibus mutuli in coronis &
epi$tyliis guttæ dorico more di$ponuntur. aut ex ionicis in$titutis zophoro e $calptu-
De ornamentis columnarum & eorum origine. # Caput $ecundum.
QVoniam aũt de generibus columnarũ origines & inuentíones $upra $ũt $cri
ptæ:non alienum mihi uidetur ii$dem rationıbus de ornamentis eorũ quem
admodum $unt prognata: & quibus principiis & originibus inuenta dicere.
In ædificiis omnihus in$uper collocatur materiatio uariis uocabulis nominata. ea aut\~e
uti nominationibus ita in res uarias habet utilitates, trabes. n. $upra columnas & para-
$taticas & antas ponũtur in contignationibus tigna & axes $ub tectis: $i maiora $patia
$unt colũnæ $umma fa$tigia culminis: unde & colũnæ dicuntur & tran$tra & capreoli:
Si cõmoda columelli & canterii {pro}minentes ad extremam $ubgrundation\~e $upra can
terios templa. Deinde in$uper $ub tegulas a$$eres ita prominentes uti parietes proiectu
ris eorũ tegantur: ita unaquæ{que} res: & locũ & genus & ordinem propriũ tuetur: e qui-
bus rebus & a materiatura fabrili in lapideis & marmoreis ædíũ $acrarũ ædificationi-
bus artifices di$po$itiones eorũ $culpturis $unt imitati: & eas inuentiones ꝑ$equendas
putauerunt: ideo {quis} antiqui fabri quodam ĩn loco ædifícantes cũ ita ab interíoribus pa
rietibns ad´extremas partes tigna prominentia habui$$ent collocata: inter tigna $truxe
runt: $upra{que} coronas & fa$tigia uenu$tiore $pecie fabrilibus operibus ornauerũt: tum
{pro}iecturas tignoꝶ quantum eminebant ad lineam & perp\~edículũ parietũ per$ecuerũt.
Quæ $p\~es cũ inuenu$ta his ui$a e$$et:tabellas ita formatas uti nũc fiũt triglyphi cõtra
Deratione doricam. # Caput tertium.
NOnnulli antiqui architecti negauerunt dorico genere ædes $acras opportere
fieri: {quis} mendo$æ & inconuenientes in his $ymmetriæ confĩciebantur. Ita-
que negauit Tarte$ius: item Pitheus: non minus Hermogenes. Nam´his cum
paratam habui$$et marmoris copiam in doricæ ædis perfectionem: commutauit &
ex eadem copia ædem íonicam etiam Libero patri $ecít. Sed tamen non {quis} inuenu$ta
e$t $pecies: aut genus. aut formæ dignitas: $ed {quis} impedita e$t di$tributio: & incommo
da ın opere trıglyphorum & lacunaríorum di$tributione. Nam{que} nece$$e e$t trigly-
phos con$titui contra medias tetrades columnarum: metopha$que quæ ínter trigly-
phos fient æque longas e$$e ꝗ̃ altas. contra{que} in angulares columnas trıglyphi in extre
Deinteriore cellarum & pronai di$tríbutione. # Caput quartum.
DI$tribuitur autem longitudo ædis uti latitudo $it longitudinis dimídiæ par-
tis: ip$a{que} cella parte quarta longior $it ꝗ̃ e$t latitudo cum pariete: qui paries
ualuarum habuerit collationem: reliquæ tres partes pronai ad antas parietum
procurrat: quæ ante columnarum cra$$itudinem habere debent: & $i ædes erit latitudi
ne maior ꝗ̃ pedes. xx. duæ columnæ inter duas antas interponantur: quæ de$iungant
pteromatos & pronai $patiũ. Item intercolumnia tria quæ erunt inter antas & colum-
nas pluteis marmoreis $iue ex inte$tino opere factis intercludantur: ita uti fores habe-
ant per quas itinera pronao fiant. Item $i maior erit altitudo ꝗ̃ pedes. xl. columnæ con
tra regiones columnarum: quæ inter antas $unt intror$us collocentur: & hæ altitudin\~e
habeant æque ꝗ̃ quæ $unt in fronte. Cra$$itudınes autem earum extenuentur. His ra
tionibus uti $i octaua parte erunt quæ $unt in fronte: hæ fiant. x. partes. Sin autem. ix.
aut decima pro rata parte fiant in conclu$o enim aere $i quæ extenuatæ erunt non di$-
cernentur. Sin autem uidebuntur graciliores cum exterioribus fuerint $triæ. xiiii. in
his faciendæ erunt. xxviii. aut. xxxii. ita {quis} detrahitur de corpore $capi $triarum nume-
ro adiecto: adaugebitur ratione quo minus uidebitur & ita exæquabitur di$pari ratio-
ne columnarum cra$$itudo. Hoc autem efficit ea ratio: {quis} oculus plura & crebriora $i
gna tangendo maiore ui$us circuitione peruagatur. Nanque $i duæ columnæ a que
cra$$is lineis circummetiantur: e quibus una $it non $triata: & altere $triata circa $tri-
glium caua & angulos $triarum linea corpora tangat: tamet$í columnæ æque cra$$æ
ruerint lineæ: quæ circundatæ erunt æquales: {quis} $triarum & $triglium circuitus maio-
rem efficiet lineæ longitudinem. Sin autem hoc ita uidebitur: non e$t alienum angu-
$tis locis & in conclu$o $patio graciliores columnarum $ymmetrias in opere con-
$tituere: cum habeamus adiutricem $triarum temperaturam@.@ Ip$ius autem cellæ pa
rietum cra$$itudinem pro rata parte magnitudinis fieri oportet: dum eorum cra$$i
tudinibus columnarum $int æquales: & $i extructi futurí $int quam minuti$$imis ce-
Deregionum con$titutione in ædibus. # Caput quintum.
Egiones autem quas debent $pectare ædes $acræ deorum immortaliũ $ic erũt con$tituendæ: uti: $i nulla ratio imp@dierit: libera{que} fuerit pote$tas ædis: $ignũ {que} quod erit in cella collocatum $pectet ad ue$pertinam cæli regionem: uti ꝗ adierint aram immolantes: aut $acri$icia facíentes $pectent ad partem cæli orientis: & $imulacrum: quod erit in æde: & ita uota $u$cipientes contueantur ædem: & oriens cæ- lum: ip$a{que} $imulacra uideantur exorientia contueri $upplicantes & $acrificãtes: {quis} aras omnes deorum nece$$e e$$e uideantur ad orientem $pectare. Sin autem loci natura in- terpellauerit: tunc conuertendæ $unt earum regionum cõ$titutiones: uti ꝗ̃ plurima ꝑs mœnium e templis deorum con$piciatur. Item $i $ecundum flumina ædes $acra fiet ita uti ægypto circa Nilum ad fluminis ripas uidetur $pectare debere. Similiter $i circum uías publicas erunt ædificia deorum ita con$tituantur: uti præter euntes po$$int a$pice- re: & in con$pectu $aluationes facere.
De ho$tiorum & antepagmentorum $acrorum rationibus. # Caput $extum.
HO$tiorum autem & eorum antepagmentorum in ædibus hæ $unt rationes
uti primum con$tituantur quo genere futuræ $unt. Genera $unt enim thy-
romatum hæc: doricum: ionicum. actigurges. Horum $ymmetriæ con$piciũ
tur his ratíonibus: uti corona $umma: quæ $upra antepagmentum e$t $uperius ponat{ur}:
æque librata $ic capitulis $ummis columnarum: quæ in pronao fuerint. Limen autem
hypertym con$títuatur: $icuti quæ altitudo ædis a pauimento ad lacunaria fuerit: diui-
datur in partes tris & $emis: & ex eis duæ partes limine ualuarum altitudine con$tituan
tur. Hæc autem diuidatur in partes. xii. & ex eis quin{que} & dimidia latítudo liminis fi-
at: in imo & in $ummo contrahatur: $i erit limen ab imo ad. xvi. pedes antepagmenti.
iii. parte. xyi. pedum ad. xxy. Superìor pars líminis contrahatur antepagm\~eti \~qrta par
te: $i a pedibus. xxy. ad. xxx. $umma pars contrahatur antepagm\~eti parte. yiii. Reliqua
quo altiora erunt ad perpendiculum uidentur opo@tere collocari. Ip$a autem antepag
menta contrahantur in $ummo $uæ cra$$itudinis. xiiii. parte cra$$itudo $upercilii: quan
ta antepagmentorum in $umma parte erit cra$$itudo. Cimatium faciendum e$t an
tepagmenti parte $exta. Proiectura aurem quanta e$t eius cra$$itudo $culpendum
e$t cimatium le$@ium cum a$tragalo. Supra cimatium quod erit in $upercilio collocan
dum e$t hyperthyrum cra$$itudine $upercilii. & in eo $culpendum e$t cimatium Dori-
cum, A$tragalum le$bium: $ima: $culptura: corona plana cum cimatio. Proiectura au-
tem eius erit quanta altitudo $upercilii: quod $upra antepagmenta imponitur dextra ac
$ini$tra proiecturæ $ic $unt faciendæ:uti crepidines excurrant: & in ungue ip$o cimatio
coniungantur. Sin autem ionico genere futuræ erunt: limen altum ad eundem mo
dum: quemadmodum in doricis fieri uidetur: latitudo con$títuatur: ut altitu-
do diuidatur in partes duas & dimidiam: eíu$que partis unius $ima liminis $i-
at. Latitudo contracturæ ita: uti in doricis: cra$$itudo antepagmentorum altitu-
Quas rationes $acrarũ ædium in formationíbus oporteat fieri doricis: ionicis: coryn- thii${que} operibus quoad potui attingere ueluti legitimís moribus expo$ui. Nunc de Tu- $canicis in$titutíonibus: quemadmodum in$titui oporteat: dicam.
De Tu$canicís rationibus ædium $acrarum. # Caput Septímum.
LOcus in quo ædes con$tituetur: cum habuerit in longitudine. vi partes: una
dempta reliquum quod erit latitudini detur. Longitudo autem diuidatur bi
partito: & quæ pars erit interior cellarum $patiis de$ignetur: quæ erit proxi-
ma fronti columnarum dı$po$itioni relinquatur. Item latitudo diuidatur in partes
decem: ex his ternæ partes dextra ac $íni$tra cellis minoribus: $iue ibi aliæ futuræ $int:
dentur. Relique quatuor medíæ ædi attríbuantur. Spatium: quod@erit ante cellas in {pro}
nao íta columnis de$ignetur: ut angulares contra antas parietum extremorum e regio
ne collocentur. duæ mediæ e regione parietum: qui inter antas & mediam ædem fue-
rint: ita di$tribuantur. & inter antas & columnas priores per medium ii$dem regioni-
bus altera ædes ponatur: æque $int ima cra$$itudine altitudinis parte. vií. altitudo ter-
tia parte templi latitudinis: $ummaque columna: quarta parte cra$$itudinis ima con-
trahatur. Spiræ earum alia dimidia parte cra$$itudínıs fiant. habeant $píræ earum plin
thum ad circinum altum $uæ cra$$itudinís: dimidia parte torum in$up er cum apophy-
$i cra$$um quantum plinthus. Capituli altitudo dímidia cra$$itudinis abaci: latıtu-
do quanta ima cra$$itudo columnæ. Capitulique cra$$iiudo diuidatur in partes tres: e
quibus una plintho: quæ e$t in abaco: detur. altera echino. tertia hypotrachelio cum
apophy$i: $upra columnas trabes compactiles imponantur: & altitudinis modulis his
qua magnitudine operis po$tulabantur: hæque trabes compactiles ponantur: ut eã h\~e
ant cra$$itudin\~eꝗ̃ta $ummæ colũnæ erit hyppotrachelion: & ita $int cõpactæ $ub$cudi
De Aris deorum ordinandis. # Caput octauum.
ARæ $pect\~et ad ori\~et\~e: & $emꝑ iferiores $int collocatũ ꝗ̃ $imulacra \~q fuerınt in
æde: uti $u$pici\~etes diuĩtat\~e ꝗ $upplicãt & $acrificãt di$ꝑibus altitudiníbus ad
$ui cuiu${que} dei decor\~e cõponãtur. altitudĩes ãt earũ $ic $unt explicãdæ uti ioui
QViamplioribus uoluminibus Impator ígenii cogitatíões: \~pce pta{que} explicauerũt: maxĩas & egregias adiecerunt $uis $criptis auctoritates. Quod \~et uel in no$tris quo{que} $tudiis res pateret{ur} ut amplificationibus auctoritas & in his \~pceptis augeret{ur}. Sed id nõ e$t qu\~eadmodũ putatur expeditũ. Nõ eni de archıtectu ra $ic $cribit{ur}: ut hi$toria: aut poemata: hi$toriæ ꝑ $eten\~et lecto res. hab\~et enĩ nouarũ rerũ uarias expectatiões. Poematũ uero carminũ metra & pedes ac uerboꝶ elegãs di$po$itio: & $\~et\~etia rũ inter p$onas di$tinctas uer$uũ {pro}nũcíatio: prolectãdo $en$us leg\~etiũ {pro}ducit $ine offen$a ad $ummã $criptorũ termínation\~e. ld ãt in architecturæ cõ $criptionibus nõ põt fieri: {quis} uocabula ex artis {pro}pria nece$$itate cõcepta in cõ$ueto $er mone adiiciũt $en$ibus ob$curitat\~e. Cũ ea ergo per $e nõ $int aperta: nec pateãt in eorũ cõ$uetudine noĩa: Tũ uero \~pceptorũ late uagãtes $cripturæ $i nõ cõtrahantur: & paucis & per lucidís $ententiis explic\~etur´: frequ\~etia multitudine{que} $ermonis impedi\~ete incer tas leg\~etiũ effici\~et cogitatiões. lta{que} occultas noĩationes cőmen$u${que} e m\~ebris operũ {pro} nũcians ut m\~eoriæ tradãtur: breuiter exponã. Sic. n. expeditius ea recipere poterũt m\~e tes: nõ minus cũ aĩaduerti$$em di$tentã occupationíbus ciuitat\~e publıcis & priuatis ne gociis paucis iudicaui $crib\~edũ: uti angu$to $patio uacuitatıs ca leg\~etes breuiter perciꝑe po$$ent: \~et qui Pythagorã: qui{que} eius hære$im fuerũt $ecuti placuit cubicis rõnibus præ cepta in uoluminibus $cribere. Cõ$tituerũt{que} cubũ. cc. &. xvi. uel. ccc. xliii. uer$us: eo${que} nõ plus ꝗ̃ tres in una cõ$criptione oportere c\~e putauerũt. Cubus ãt \~e corpus ex. vi. late ribus æquali latitudine planiciarũ parũper quadratus: is cũ \~e iactus: quã in part\~e incubu it dũ e$t intactus: ĩmotã h\~et $tabilitat\~e: uti $unt \~et te$$eræ: quas in alueo lud\~etes iaciũt. hãc ãt $imílitudin\~e ex eo $ump$i$$e uid\~etur: {quis} is nũerus uer$uũ uti cubus ĩ qu\~ecũ{que} $en- $um in$ederit: ĩmotã efficiat ibi m\~eoriæ $ed\~e. Græci quo{que} poetæ comici interpon\~etes e choro cãticũ diui$erũt $patia fabularũ: ita ꝑtes cubita rõne faci\~etes intercapedinibus leuãt auctorũ pronũciatiões. Cũ ergo hæc naturali mõ $int a maioribus ob$eruata: aĩo {que} aduertã inu$itatas & ob$curas multis res mihi e$$e $crib\~edas: quo facilius ad $en$us le gentiũ peruenire po$$int: breuibus uoluminibus iudicaui $cribere: ita enĩ expedita erũt ad intelligendũ: eorũ{que} ordinationes in$titui: uti nõ $int quær\~etibus $eparatim collig\~e da: $ed e corpore uno: & in $ingulis uoluminibus generũ haberent explicationes. lta{que} Cæ$ar tertio & quarto uolumine ædium $acrarum rationes expo$ui. Hoc libro publi- corum locorũ expediã di$po$itiones: primũ{que} forũ uti oporteat con$titui dicã: {quis} in eo & publicarum & priuatarum rerum rationes per magi$tratus gubernantur.
De Foro. # Caput primum.
CRæci in quadrato ampli$$imis & duplicibus porticibus fora con$tituunt cre-
bri$que columnis & lapideis & marmoreis epi$tyliis adornant: & $upra am-
bulationes in contignationibus faciunt. Italiæ uero urbibus non eadem e$t ra
tione $aciundum: ideo {quis} a maioribus con$uetudo tradita e$t glacliatoria munera in fo
ro dari. Igitur circum $pectacula $patio$iora intercolumnia di$tribuantur: circaque in
porticibus argentariæ tabernæ. Mœníanaque $uperioribus coaxationibus colloc\~etur:
quæ & ad u$um & ad uectigalia publica recte erunt di$po$ita. Magnitudines autem ad
copiam hominum oportet fieri: ne paruum $patium $it ad u$um: aut ne propter ino-
piam populi ua$tum forum uideatur. Latitudo autem finiatur uti lõgitudo in tres par
tes. Cum diui$a $uerit ex his duæ partes latitudini dentur: ita enit{ur} oblonga erıt eius for
matio: & ad $pectaculorum rationem utilis di$po$itio. Columnæ $uperiores quar-
ta parte minores ꝗ̃ inferiores $unt con$tituen dæ: propterea {quis} oneri ferendo quæ $unt
inferiora firmiora debent e$$e ꝗ̃ $uperiora: non minus {quis} etiam na$centium oportet
in itari naturã: ut in arboribus teretibus: abiete: cupre$$o: pinu: e quibus nulla nõ cra$
$ior e$t ab radicibus. Deinde cre$cendo progreditur in altitudinem@naturali contra-
ctura peræquata na$cens ad cacumen. Ergo $i natura na$centium ita po$tulat: recte e$t
con$titutum & altitudinibus & cra$$itudinibus $uperiora inferiorum fieri contractio-
ra. Baíılicarum loca adiuncta foris ꝗ̃ calidi$$imis partíbus´ oportet con$titui: ut per
hyemem $ine mole$tia tempe$tatum $e con$erre in eas negociatores po$$int. Earum-
que latitudines ne minus ꝗ̃ ex tertia parte ne plus ex dimidia longitudines con$tituan
tur: ni$í loci natura impedierít: & aliter coegerit $ymmetriam commutari. Sinau-
tem locus erit amplior in longitudine Calcidica in extremis con$tituantur: uti $unt in
uilla Aquiliana: Columnæ ba$ilicarum tam altæ ꝗ̃ porticus latæ fuerint faciendæ ui-
dentur porticus quia medium $patium futurum e$t ex tertia finiatur: Columnæ $upe
riores ꝗ̃ inferiores uti $upra $criptum e$t minores con$tituantur. Pluteum quod in
ter $uperiores & inferiores columnas item quarta parte minus ꝗ̃ $uperiores columnæ
fuerunt oportere fieri uidetur: uti $upra ba$ilicæ contignationem ambulantes ab ne-
gociatoribus ne con$piciantur. Epi$tylia zophora coronæ ex $ymmetríis colum-
narum: uti in tertio libro $crip$imus explicentur: non minus $ummam dignitatem &
uenu$tatem po$$unt habere compactiões ba$ilicarum quo genere iuliæ ba$ilicam $ene
$tris collocaui: curauıque faciendam: cuius proportiones & $ymmetriæ $ic $unt
con$titutæ. Medíana te$tudo inter columnas e$t longa pedes. c. xx. lata pedes
$exaginta. Potticus eius cırca te$tudinem inter columnas & parietes lata pedes
uiginti: columnæ altitndinibus perpetuis cum capitulis pedes .l. cra$$itudinibus
quinum habentes po$t $e para$taticas altas pedes uiginti. latas pedes nouem cra$-
$as. x. quæ $u$tinent trabes: in quibus inuehuntur porticum contignationes: $upra-
que eas aliæ para$taticæ pedum. xviii. late binum: cra$$æ pedem: quæ excipiunt item tra
bes $u$tinentes canterium & porticum: quæ $unt $ubmi$$a infra te$tudínem tecta. Re-
liqua $patía inter para$taticarum & colũnarum trabes per intercolũnia lumínibus $ũt
relicta. Colũnæ $unt in latitudine te$tudinis cum angularibus dextra ac $ini$tra quater-
næ: in lõgitudíne \~q \~e foro {pro}xĩa cũ ii$d\~e ãgularibus. víii. ex altera ꝑte cũ ãgularibus. vi.
iõ {quis} mediæ duæ i ea pte nõ $ũt po$ite: ne ipediãt a$pectus {pro}nai ædis Augu$ti: quæ \~e in
medio latere ꝑietis ba$ilicæ collocata $pectãs mediũ forũ & æd\~e iouis. It\~e tribunal qđ
Deærario carcere & curia ordinandis. # Caput $ecundum.
AErarium: carcer: curía foro $unt coniungenda: $ed ita uti magnitudo $ymme trie eorum foro re$pondeat. Maxime quidem curia in primis e$t faci\~eda ad dignítatem municipií $iue ciuitatis: & $i quadrata erit quantum habuerit lati tudinis dimidía addita con$tituatur altitudo. $inautem oblonga fuerít longitudo & la titudo componatur: & $umme compo$ita eius dimidía pars $ub lacunarıus altitudine detur. Prætera præcingendi $unt parietes medií coronis ex inte$tino opere: aut alba- rio aut ad dimidıam partem altitudınis: quæ $i non erunt uox íbi di$putantium elata ĩ altitudinem intellectui non poterit e$$e audientibus. Cut{ur} autem coronis præcinctí pa rietes erunt: uox ab imis morata priu$quam in aere elata di$$ipabitur: aurıbus erit in- tellecta.
Detheatro. # Caput #tertium:
CVm forum con$titutum $uerit tum deorum immortalium diebus fe$tis lu-
dorum expectationibus eligendus e$t locus theatro quam $aluberrimus: ut in
primo libro de $alubritatibus in mœnium collocationibus e$t $criptum. Per
ludos enim cum coniugibus & liberis præ$identes delectationibus detínentur: & cor
pora & propter uoluptatem immota patentes habent uenas: in quas in$idunt aurarum
flatus: qui $i a regionibus palu$tribus: aut aliis regionibus uitio$is aduenient nocen-
tes $piritus corporibus infundent. Itaque $i curio$ius eligetur locus de theatro uita-
buntur uitia: etiam{que} prouidendum e$t ne impetus habeat a meridie $ol. n. cum implet
eius rotunditatem aer conclu$us curuatura: neque habens pote$tatem uagandi uer$an-
do conferuefecít: & cadens adurit excoquit que: & minuit e corporibus humores. ideo
maxime uitandæ $unt his rebus uitio$æ regiones: & eligendæ $alubres. Fundamen-
torum autem $i in montibus fuerit: facilíor erıt ratĩo. Sed $inece$$itas coegerit in pla
no: aut palu$trí loco ac con$titui: $olidationes: $ub$tructione$que ita erunt faciendæ:
quemadmodum de fundationibus ædium $acrarum ín tertio libro e$t $criptum. In$u-
per fundamenta lapideis & marmoreis copiis graditiones. ab $ub$trictione fierí de-
bent: præcinctiones ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendæ uídentur: ne-
que altiores ꝗ̃ quanta præcinctionis itineris $it´latitudo. Si enim excel$iores fuerĩt re
DeHarmonia. # Caput quartum.
Armonia autem e$t mulica lítteratura ob$cura & difficilís maxime quidem
quibus græcæ litteræ non $unt notæ: Quam $í uolumus explicare: nece$$e \~e
etiam græcis uerbis uti: {quis} nonnulla eorum latinas non habent appellatiões.
Itaque ut potero ꝗ̃ aperti$$ime ex Ari$toxenis $cripturis interprètabor: & eius diagrã-
ma $ub$cribam: finitione$que $onituum de$ignabo: ut qui diligentius attenderit facili
us percipere po$$it. Vox enim mutationibus quom flectitur: alias fít acuta: alias grauis:
Duobu$que modis mouetur: e quibus unus habet effectus continuatos: alter di$tantes.
Continuata uox ne{que} in fínitioníbus con$i$tit: ne{que} in loco ullo: Efficit{que} terminatio-
nes non apparentes. Interualla autem medía patentía uti $ermone: cum dicamus $ol:
lux. flos. nox. $ic ení nec unde ícipit: nec ubi de$inít intelligıt{ur}. Sed {quis} ex acuta facta e$t
grauis: & ex graui acuta apparet auribus per dí$tantiam: at e cõtrario: nan{que} quom fle-
ctitur immutatione uox: $tatuit $e ín alicuius $onitus finitionem: deinde in alterius: &
id ultro citro{que} crebro faciendo con$tans apparet $en$@bus: uti in cantionibus confle-
ctentes uoces uarietatem facimus modulationis. Itaque interuallís ea cum uer$atur: &
unde initium fecit: & ubi de$iit: apparet in $onoꝶ patentibus finitíoníbus: Mediana
autem patentia interuallis ob$curantur. Genera uero modulationum $unt tria. Primũ
Detheatri ua$is. # Caput quintum.
ITa ex his indagationibus mathematicis fiant ua$a ærea pro ratione magni-
tudinis theatri: Ea{que} ita fabricentur: ut cum tangantur $onitum facere po$$int
inter $e diate$$eron diap\~ete ex ordine ad dis diapa$on. Po$tea inter $edes the
atri con$titutis cellis ratione mu$ica ibi collocetur: ita ut nullum parietem tangant: Cir-
ca{que} habeant locum uacuum: & a $ummo capite $patium: ponantu@{que} inuer$a. habeant
{que} in parte quæ $pectat ad $cænam $uppo$itos cuneos ne minus altos $emipede. cõtra{que}
eas cellas relin quantur aperturæ inferiorum graduum cubilibus longe pedes. íi.altæ $e
mipede. De$ignatiõnes aũt earum quibus in locís con$tituantur: $ic explicentur: $i non
erit ampla magnitudine theatrum media altitudinis tran$uer$a regio de$ignetur: & in
ea.xiii.cellæ.xii.æqualibus interuallís di$tantes confornicentur: utí echo quæ $upra $cri
pta $unt ad neten hyperbolæon re$pondeat $onãtia in cellis quæ $unt ín cornibus extre
mis utra{que} prima colloc\~etur.Secũda ab extremis diate$$aron ad net\~e $ynnemenõ. Ter
tía diate$$arõ ad neten parame$on. Quarta ad neten $ynnemenõ. Quinta diate$$arõ
ad me$en. Sexta diate$$aron ad hypatenme$on. In medio unum diate$$aron ad hypa-
@en hypaton. Ita hac ratiocinatione uox ab$cæna utí a centro profu$a $e circũagens: ta-
ctu{que} feriens $ingulorum ua$orum caua excitauerit auctam clarítatem ex concentu con
uenientem $ibi con$onantiam. Sin autem amplior magnitudo erit theatri: tunc altitu
do diuidatur in partes.iiii.uti tres efficiantur regiones cellarum tran$uer$e de$ignatæ.
una harmoniæ: altera chromatos: tertia diatoni: & ab uno quæ erit prima ex harmõia
collocetur ita uti in minore theatro $upra $criptum e$t.In mediana autem prima in ex-
tremis cornibus ad chromatícen hyperbolæon habentia $onitum ponantur. In $ecun-
dis ab his diate$$aron ad chromaticen diezeugmenõ. In tertiis diate$$aron ad chroma
ticen $ynnemenon. Quartis diate$$aron ad chromaticen me$on. Quintis diate$$arõ
ad chromaticen hypaton. Sextis ad parame$on: {quis} & in chromaticen hyperbolæõ dia
pente: & ad chromaticen me$on diate$$aron habeant con$onantiæ comitatem. In me
dio nihil e$t collocandum: ideo: {quis} $onitum nulla alia qualitas in chromatico gene-
re $ymphoniæ con$onantiam pote$t habere. In $umma uero diui$íone & regione cella
rum in cornibus primis ad diatonon hyberbolæon fabricata ua$a $onitu ponantur: In
$ecundis díate$$aron ad diatonon diezeugmenon tertíis diate$$aron ad diatonon $yn
nemenon. quartis diate$$aron ad diatonon me$on. quintis diate$$aron ad diatonon
hypaton. Sextis diate$$aron ad pro$lambanomenon: diapa$on ad diatonon hypaton
diapente habet $ymphoniarum comitates. Hæc autem $i quis uoluerit ad perfectum
facile perducere: animaduertat in extremo libro digramma mu$ica ratione de$ignatũ.
Quod Ari$toxenus magno uigore & indu$tria generatim diui$is modulatíonibus cõ
$titutum reliquit. dequo $iquis ratiocinationibus his attenderit: ad naturam uocĩs &
audientium delectationes facilíus ualuerit theatrorum efficere perfectiones. Dicet ali-
quis forte multa theatra Romæ quot annis facta e$$e. Ne{que} ullam rariocinationem ha-
rum rerũ in his fui$$e. $ed errauit in eo {quis} oĩa publica lignea theatra tabulationes habent
cõplures: quas nece$$e e$t $onare.hoc uero licet aĩaduertere etiam a citharœ dis qui $upe
riore tonocũ uolunt canere: aduertunt $e ad $cænæ ualuas: & ita recipiunt ab earũ auxi-
lio con$onantiã uocis. Cum aũt ex $olidis rebus theatra cõ$tituuntur id e$t ex $tructura
cementorũ: lapide: marmore{que} $onare nõ po$$unt: tunc ex his hac ratione $unt explicã
De conformatione theatri facienda. # Caput $extum.
IP$ius autem theatri conformatio $ic e$t facienda: uti ꝗ̃ magna futura e$t peri metros circíni centro medio collocato circumagatur linea rotundationis: in ca{que} quattuor $cribantur trigona paribus lateríbus iteruallis extremam lineã circinationis tangant: quibus etiam in.xii.$ignorum cæle$tium a$trologi ex mu$ica conuenıentia a$trorum ratíocínantur. ex his trígonis cuíus latus fuerit proximum $cæ- næ ea regione quæ præcidit curuaturam circinationis: ibi fíniatur $cænæ frons: & ab eo loco centrum paralellos línea ducatur, quæ di$iungat pro$cænii pulpitum & orche $træ regionem.Ita latius factum fuerít pulpitum ꝗ̃ græcorum {quis} omnes artifices in $cæ nam dant operam, In orche$tra autem $enatorum $unt $edibus loca de$ignata: & eius pulpiti altitudo $it ne plus pedum.v.uti qui ın orche$tra $ederint $pectare po$$int om- nium agentíum ge$tus. Cunei $pectaculorum ín theatro ita diuidantur: uti anguli trigo norum qui currunt circa curuaturam circinatíonis dirigant a$cen$us: $cala${que} inter cune os ad primam præcinctionem: $upra autem alternis ítineribus $uperiores cunei medii dirigantur.hi autem qui $unt in imo & dirigunt $calaria erunt numero.vií.reliqui quĩ {que} $cæne de$ignabunt compo$itionem: & unus medius contra $e ualuas regías habere debet: & qui erunt dextra ac $ini$tra ho$pitaliorum de$ignabunt compo$itionem: ex- tremi duo $pectabunt itin era uer$urarum. Gradus $pectaculorum ubi $ub$ellia compo nantur gradus ne minus alti $int palmo pede & digitis $ex. Latitudines eorum ne plus pedes.ii.$emis: ne minus pedes.ii.con$tituantur.
Detecto porticus theatri. # Caput $eptimum.
TEctum porticus: quod futurum e$t in $umma gradatione cum $cænæ altitudi
ne libratum per$piciatur: íta {quis} uox cre$cens æqualiter ad $ummas gradatio-
nes & tectum perueniet. nanque $i fuerit æquale quo minus fuerit altum uox
præripietur ad eam altitudinem quam perueniet primo. Orche$tra inter gradus imos
quod diametron habuerit eius $exta pars $umatur: & in cornibus utrũ{que} aditus eius m\~e
$uræ perpendiculum: interiores $edes præcidantur: & quæ præcı$io fuerit: ibi con$ti-
tuantur itinerum $upercilia. Ita enim $atis altitudinem habebunt eorum conformatio
nes: Scænæ longitudo ad orche$træ diametron duplex debet fieri: Podii altitudo ad li
bramentum pulpiti cum corona & ly$i duodecima orche$træ diametris $upra podium
columnæ cum capitulis & $piris altæ quarta parte eiu$dem diametri. Epi$tylia & orna-
menta earũ columnarum altitudinis quinta parte. Pluteum in$uper cum unda & coro
na inferioris pulpiti dimidia parte: $upra id pluteũ columnæ quarta parte minore alti
tudine $unt ꝗ̃ inferíores epi$tylium & ornamenta earum columnarũ quinta parte. Ite;
$i tertia epi$cænos futura erit media in pluteum $ummum $it dimidia parte columnæ
$ummæ medianarũ minus alte $int quarta parte. Epi$tylia cũ coronís earũ columnarũ
De Tribus Scæuarum Generibus. # Caput octauum.
GEnera autem $unt $cænarũ tria: unum quid dicitur tragicum. Alterum comi-
cum. Tertium $atyricum. Horum autem ornetus inter $e di$$imiles fũt: di$-
pari{que} ratione: {quis} tragicæ deforn antur colnũis & fa$tigiis: & $ignis: relí qui$-
{que} regalibus rebus. comicæ autem ædificiorum priuatorum & menianorum habent
$petiem: pro$pectu${que} fene$tris di$po$itos imítatione comunium ædifitiorũ ratiõibus
Satyricæ uero ornantur arboribus: $peloncis: montibusir eliqui$que agre$tibus rebus
in topcodı $petiem deformati. In græcorum theatris non omnia ii$dem rationi-
bus $unt facienda: quod primum in ima circinatione: ut in latino trigonorum qua-
tuor in eo quadratorum trium anguli circınationis líneam tangunt: & cuius quadra-
ti latus e$t proximum $cænæ prehendit curuaturam præcircinationis: ea regione de-
$ignatur finitio pro$cænii: & ab ea regione ad extremaw circinationem curuaturæ pa-
ralellos linea de$ignatur: in qua con$tituitur frons $cænæ: per centrum{que} orche$træ
pro$cænii regione paralellos línea de$críbitur: & quæ $ecat circinationes: lineas dex-
tra ac $ini$tra. Incornibus hemicycli´ centra de$ignatur. & circino collocato in dex-
tra ab interuallo $ini$tro circumagatur círcinatio ad pro$cænii dextram partem ita
tribus centris hac de$criptione ampliorem habent. ítem centro collocato in $ini$tro
cornu ab interuallo dextro circumagitur ad pro$cænii dextram partem: orche$tram
græci & $cænam re$$eciorem minoreque latítudine pulpitum quod λὁ\’γιον appel-
lant: ideo quod eos tragici & comici actores in $cæna peragunt. Reliquí autem ar-
tifices $uas per orche$tram pre$tant actiones. Itaque ex eo $cænici & Thymelici græce
$eperatim nominatur. Eíus ioci altitudo non minus debet e$$e pedum.x.nõ plus.xií.
Gradationes $calarũ inter cuneos & $edes cõtra quadratorũ angulos dirigãtur ad pri-
mã præcinction\~e a præcinctione inter eas item mediæ dirigantur: & ad $ummã quoti
ens præcinguntur altero tãto $emper amplificantur. Cum hæc oía $umma crura $oler-
tia{que} explicata $int. tunc etiã diligentius e$t aĩaduertendũ: uti electus locus in quo leni
ℂDe porticibus po$t $cænam & ambulationibus. # Caput nonum.
PO$t $cænam porticus $unt con$tituendæ: uti cum hymbres repentini ludos
interpellauerint: habeat populus quo $e recipiat ex theatro choragia{que} laxa-
mentum habeãt ad comparandum uti $unt porticus pompeianæ. Itemque
athenis porticus eumenicı: patri${que} Lıberi fanum: exeuntibus e theatro $ini$tra parte
hodeum: quod Themi$tocles columnis lapıdeis di$po$ítis nauium malis & antennis
& $poliis per$ícís pertexit: idem autem incen$um mithridatíco bello rex Ariobarzane$
re$tituit: Smyrnæ Stratoniceum thrallibus porticus ex utra{que} parte: ut $cænæ $upra $ta
dium cæteri${que} ciuitatíbus: quæ diligentiores habuerunt archítectos circa theatra $unt
porticus & ambulationes: quæ uidentur íta oportere collocarí uti duplices $int habe-
ant{que} exteriores columnas doricas cum epi$tyliıs & ornamentis ex rationemodulatio
nis perfectas. Latitudines autem earum ita oportere fieri uidentur: uti quantæ altitudi
ne columnæ fuerint exteriores: tantam latitudinem habeant ab inferiore parte colum
narum extremarum ad medias: & a medianis ad parietes: quí circumcludunt portic{us}
ambulationes. Medianæ autem columnæ quinta parte altiores $int ꝗ̃ exteriores: $ed
aut ioníeo aut corynthio genere deformentur. Columnarum autem proportiones &
$ymmetriæ non erunt ii$dem rationibus: quibus ín ædibus $acris $crip$i. aliaw enim
in deorum templis debent habere grauitatem: aliam in porticibus & cæteris operi-
bus $ubtílitat\~e. Ita{que} $i dorici generis erunt colũnæ. dímetiantur earũ altitudínes cũ ca
pitulis in ptes.xv. & ex eis partibus una cõ$tituatur: & fiat modulus: ad cuius moduli ra
tion\~e oís operis erít explicatio: & in primo colũnæ cra$$itudo fiat duorũ modulorũ:
intercolumnium quin{que} & moduli dimidia parte: altitudo columnæ præter capitulũ:
xiiii. modulorum capituli altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorũ & mo-
duli $extæ partis: cæteri operis modulationes utí in ædibus $acris in libro quarto $cri-
ptum e$t ita perficiantur. Sin autem ionicæ colũnæ fient: $capus præter $pirã & capitu
lũ in octo partes & dímidiã partem diuidat{ur}. & ex his cra$$itudini colũnæ detur cũ plí
De balnearum di$po$itionibus & partibus # Caput decimum
PRimum eligendus locus e$t ꝗ̃ calidi$$imus: id e$t auer$us a $ept\~etríone & aqui
lone: ip$a autem caldaria tepidaria{que} lumen habeant ab occidente hyberno.
Sin autem natura loci ímpedierit: utı{que} a meridie: {quis} maxime t\~epus lauandi \~e
meridiano ad ue$perum e$t con$titutum. Etitem e$t animaduert\~edum: utı caldaria mu
liebria uirilia que coniuncta: & in ii$dem regionibus $int collocata. Sic enim efficietur
De palæ$trarum ædificatione & xy$tis. # Caput undecimum.
NVncmihi uidetur tamet$i non $int italicæ con$uetudines: palæ$trarum ædifi-
cationes tradere explicare: & quemadmodum apud græcos con$tituantur
mon$trare. Con$tituantur autemlin tribus porticibus hexedræ $patio$æ ha-
bentes $edes in quibus philo$ophi: rhetore${que} ac reliqui qui $tudiis delectentur $eden-
tes di$putare po$$int. In palæ$tris peri$tylia quadrata: $iue oblonga ita $unt facienda:
uti duorum $tadiorum habeant ambulationis circuition\~e quod græci uocant \’Διαὔλον
ex quibus tres porticus $implices di$ponantur: quarta{que}: quæ ad meridianas regiones
e$t conuer$a duplex: uti cum tempe$tates uento$æ $int non po$$ir a$petgo in interio-
rem partem peruenire. In duplici autem porticu collocentur hæc membra ephe-
beum in medio. hoc autem in hexedra ampli$$íma cum $edibus tertia lon-
De portubus & $tructuris in aqua faciendis. # Caput duodecímum.
DEopportunitate autem portum non e$t prætermitten dum: $ed quibus ratio-
nibus tueantur naues in his ab tempe$tatibus explicandum. Hi autem natu-
raliter $i $int bene po$iti: habeantque acroteria $iue promontoria procurren-
tia: ex quibus intror$us curuaturæ $iue uer$uræ ex loci natura fuerint conformatæ maxí-
mas utilitates uidentur habere. Circum enim porticus: $iue naualia $unt facienda: $i-
ue ex porticibus aditus: emporía: turre$que ex utraque parte collocandæ: ex quibus ca-
tenæ traduci per machinas po$$int. Sín autem non naturalíter locum neque idone-
um ad tuendas ab tempe$tatibus naues habuerimus ita uıdetur e$$e faciendu;: uti $i nul
lum flumen in his locis impedierit. Sed erit ex una parte $tatio: tunc ex altera parte
ftructuris $iue aggerıbus expediantur progre$$us: & ita confirmandæ portuum conclu
$iones: Hæ autem $tructuræ: quæ in aqua $unt futuræ uidentur $ic e$$e faci\~edæ: utí por-
tetur puluis a regionibus: quæ $unt acumis continuatæ ad promontorium Mineruæ hi$
que mi$ceantur: uti in mortario duo ad unum re$pondeant. Deinde tunc in eo ´lo-
co qui definitus erit arcæ $tipitibus robu$tis & catenis inclu$æ ín aquam dimittendæ:
de$tinandæque firmiter. Deinde interea ex tran$tylis´inferior pars $ub aqua ex-
æquanda & purganda: & cementis ex mortario materia mixta: quemadmo-
dum $upra $criptum e$t ibi conger\~edo: deinde compleatur $tructuræ $patium quod
fuerit inter ar as: hoc autem minus naturale habent ea loca quæ $upra $cripta
$unt. Sin autem propter fluctus & impetus aperti pelagi de$tinatas arcas nõ potue
rint continere tunc ab ip$a terra $ine crepidine puluinus ꝗ̃ firmi$$ime $truatur i${que} pul-
ARi$tippus phũs $ocraticus naufragío cũ eiectus ad Rhodí\~e$iũ Iıt
tus anĩduerti$$et: geometrica $chemata de$cripta exclamaui$$e
ad comites íta dicit{ur}: bñ $peremus: hoĩum.n.ue$tigia uideo. Sta
tim{que} ĩ oppidũ Rhodũ cõt\~edit: & recta gymna$iũ deu\~eit. Ibi{que}
de phía di$putãs mũeribus & donat{us}: ut nõ t\~m $e ornaret: $ed \~et
eis ꝗ una fuerãt ue$titũ & cætera \~q opu$ e\~ent ad uictum \~p$taret.
Cũ aũt eius comites ĩ patriã reuertí uolui$$ent: ĩterrogar\~et{que} eũ
ꝗdnã uellet domũ renũcíari? Tũc ita mãdauít dicere: eiu$modi
po$$e$$iones & uíatica liberis oportere parari: quæ \~et e naufra-
gio una po$$ent enatare: nan{que} ea uera præ$idia $ũt uitæ: quibus ne{que} fortunæ t\~epe$tas
ini\~q ne{que} publicarũ rerũ mutatio: ne{que} belli ua$tatio pote$t nocere:nõ min{us}\~et $níat{ur} au
De natura regionũ cæli: ad quas ædificia dí$ponenda: & quid # hæc in homínibus efficiant. # Caput primum.
HAec autem ita erunt recte di$po$ita: $i prímo animaduer$um fuerit quibus re
gionıbus: aut quibus inclinationíbus mundi con$tituantur: nanque aliter
ægypto hypania non eodem modo ponto: di$$ímíliter Romæ: item cæte-
ris terrarum & regionum proprietatibus oportere uidentur con$titui genera ædificio
rum: {quis} alia parte $olis cur$u premitur terra: alia longe ab eo di$tat: alia per medium
temperatur. Igitur uti con$titutio mundi ad terræ $patíum ínclinatione $igniferi circu-
lı & $olis cur$u di$paribus qualitatibus naturaliter e$t collocata: & ad eundem modum
& ad regionum rationes: cælí{que} uarietates uidentur ædíficiorum debere dírigí colloca
tiones $ub $eptentríone ædificía te$tudinata & maxíme conclu$a & non potentia: $ed
conuer$a ad calidas partes oportere fierí uidentur: contra autem $ub impetu$olis me-
ridianis regíonibus {quis} premuntur a calore patentiora: conuer$a{que} ad $eptentríonem &
aquilonem $unt faciunda: ita {quis} ultro natura dedit regíonibus ad eundem modum
temperari: quemadmodum cælum e$t ad inclinatíones mundi collocatum. Hæc au-
tem ex natura rerum $unt animaduertenda: & con$íderanda: at{que} etiam ex membris:
corporibu${que} gentium ob$eruanda. nan{que} $ol quibus locis mediocriter profundit calo
res: in his con$eruat corpora temperata. Quæ{que} proxime currendo deflagrat: eripít
exurendo temperaturam humoris Contra uero refrigeratis regioníbus {quis} ab$unt a me
ridie longe non exhauritur a caloribus humor: $ed ex cælo ro$idus aer in corpora fun
dens humorem efficit ampliores corporaturas: uoci${que} $onitus grauíores: ex eo quo{que}
$ub $eptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corporibus candidis coloribus: di-
recto capillo & rufo oculis cæ$iis: $anguine multo ab humori$ plenitate: cæli{que} refrige-
rationíbus $unt conformati Qui autem $unt proximi ad axem merıdianum $ubiecti
$olis cur$ui breuiorıbus corporibus colore fu$co: cri$po capillo: oculis nigris: cruribs ua
lidis: $anguine exiguo $olis impetu perficiuntur. Ita{que} & propter $anguinis exiguita-
tem timidiores $unt ferro re$i$tere: $ed ardores: & febres $u$tinent $ine timore: {quis} nu-
trita $unt eorum membra cum feruore. Ita{que} corpora quæ na$cuntur $ub $eptentrione
a febri $unt timidiora & imbecilla. Sanguinis autem abundantia ferro re$i$tunt $ine ti
more. Non mínus $onus uocis in generibus genitum di$pares & uarias habet qualita-
tes@ideo {quis} terminatio ori\~etis & occidentis circa terræ librationem: qua dıuidıtur pars
$uperior & inferior mundi: uidetur habere libratam naturali modo circuitionem: quã
etiam mathematici orizonta dicunt. Igitur cum id habemus centrum animo $u$tinen
tes a labro: quod e$t in regione $eptentrıonali línea traiecta ad id quod e$t $upra meri-
dianum axem: ab eo{que} alteram obliquam in altitudinem ad $ummum cardinem: qui
e$t po$t $tellas $eptentrionem: $íne dubitatíone animaduertimus ex eo e$$e $chema tri-
gonii mundi uti organi: quam \’σἅὑ῾βὕκἢῤ græci dicunt. Ita{que} quod e$t $patium proxi-
mũ imo cardini ab axis linea in meridianis fínibus $ub eo loco @quæ $unt nationes pro
pter breuitatem altitudinis ad mundum $onitum uocis facíunt tenuem & acuti$$imũ
uti in organo chorda: quæ \~e proxĩa angulo. Secundũ eã r\~e reliquæue ad media græciã
ℂ De ædífícíorum príuatoꝶ proportíoníbus & men$urís. # Caput $ecundũ.
NVlla archıtecto cura maíor e$$e debet: ní$í utí {pro}portõíbus ratæ partís h\~e- ant ædífícía rõnum exactões. Cũ ergo con$títuta $ymmetríaꝶ ratío fuerit & cõmen$us rõcínatíoníbus explícatı: Tunc \~et acumínís e$t {pro}p@íũ prouí dere ad naturã locí aut u$ũ aut $p\~em: adiectõibus temperaturas effícere: cũ de $ym me@ría $it detractũ aut adíectũ: ut íd uídeatur recte e$$e $ormatum: í a$pectu{que} níhíl de$íderet{ur}: alía. n. ad manũ $p\~es e$$e u\~r: alía ín excel$o: nõ ead\~e ín cõclu$o: dí$$imílís í aperto: ín ꝗbus magni íudícíí e$t oꝑa ꝗd tãdem facíundũ $ít. Nõ. n. uíres u\~r h\~re uí- $us effectus: $ed fallıtur $æpe íudícío ab eo mens. Qu\~eadmodũ ín $cænís píctís uí dentur columnaꝶ {pro}íecturæ: multoꝶ e$phore: $ignoꝶ fíguræ {pro}mínentes cũ $ít ta bula $íne dubío ad regulã plana. Símílíter í auíbus remí cũ $ũt $ub aqua dírectí: tñ oculís ínfractí uídent{ur}: & quatenus eoꝶ partes tãgunt $ummã planití\~e líquorís ap- par\~et utí $ũt dírectí. Cũ uero $ub aqua $unt dímí$$i ꝑ naturæ ꝑlucídã rarítat\~e remít tunt enatãtes a $uís corporíbus flu\~etes ímagínes ad $ũmã a\~q planítíem. At{que} íbí cõ motæ e$$ícere uídent{ur} ífractum remoꝶ oculís a$pectum hoc ãt $íne $imulachroꝶ í pul$u: $eu radíoꝶ ex oculis effu$iõibus utí phy$ícís placet uídemus utran{que} rõnem ut d\~r íta e$$e utí fal$a oculoꝶ íudícía habeat a$pectus. Cum ergo \~q $unt uera fal$a uí deãtur: & nõnulla $imılíter ꝗ̃ $unt oculís {pro}bent{ur}: nõ puto oportere e$le dubíum ꝗn ad locoꝶnaturas aut nece$$itates detractões: aut adiectões fíerí debeãt: $ed íta ut ní hıl ín operíbus de$íderet{ur}. Hæc ãt ĩgeníoꝶ acumíbus nõ $olũ doctrínís effícíunt{ur}. Igítur $tatu\~eda e$t prímum rõ $ymmetríaꝶ e\~q $umat{ur} $ine dubítatõe cõmutatío. De índe explícet{ur} operís futurí & locoꝶ ímũ $patíum lõgítudínıs: cuíus cum $emel cõ $títuta fuerit magnítudo: $equatur eam proportíonís ad decorem apparatío: ut nõ $it con$iderantíbus a$pectus eurythmíe dubíus. De qua quíbus rõníbus effícíatur e$t míhí {pro}nuncíandum. Prímum{que} de cauís ædíum utí fíerí debant dícam.
ℂ De cauís ædíum. # Caput tertíum.
CAua ædíum ꝗn{que} generíbus $unt dí$tíncta: Quoꝶ ita figuræ noíant{ur} Tu
$canícũ: Corynthíũ: Tetra$tilõ: Di$pluuiatũ. Te$tudínatũ. Tu$canìca $unt
ín ꝗbus trabes in atríi latítudíne traíectæ h\~eant ínterp\~e$íua & collítías ab
angulís parietum ad angulos tígnoꝶ íntercurr\~etes. It\~e a$$eríbus $tíllícídioꝶ ín me
diũ cõpluuíũ deíectís. In corínthíís hí$d\~e rõnıbus trabes & cõpluuía collocantur.
Sed a paríetíbus trabes reced\~etes ın círcuitõem círca colũnas cõponunt{ur}. Tetra-
$tíla $ũt \~q $ubíectís $ub trabíbus angularíbus colũnís & u@ílitat\~e trabíbus: & fírmí-
tatem \~p$tant: {quis} ne{que} íp$æ magnũ ĩpetum cogunt{ur} h\~re@ne{que} ab ínterp\~e$iuís onerãt{ur}
Dí$pluuıata ãt $unt ín quíbus delíquíæ areã $u$tín\~etes $tillícídía reíícíũt. hæc hyber
naculís maxĩas \~p$tant utílítates: {quis} cõpluuía eoꝶ recta nõ ob$tãt lumínıbus tríclí-
tía cõtínent fí$tulæ \~q nõ celeríter recípíũt ex canalíbus aquã defluent\~e. Ita{que} redun
dãtes re$tagnãt & ínte$tinum & paríetes í eís generíbus ædıfícíoꝶ corrũpunt. Te
$tudínata uero íbí fíunt ubí nõ $unt ípetus magní. & ín cõtignatíoníbus $upra $pa
Delongitudine & latitudine atriorum. # Caput quartum.
ATriorum uero longitudines & latitudines tríbus generibus formantur: Et pri
mũ genus dı$tribuitur uti longitudo: cũ quin{que} partes diui$a fuerit tres partes
latitudini dent{ur}. Alterũ cũ in tres partes diuidãtur: duæ partes latitudini tribu
ant{ur}. Tertiũ utí latitudo ín quadrato paribus lateribus de$cribatur: In{que} eo quadrato dia
gonius linea ducat{ur}: & ꝗ̃tũ $patiũ habuerit ea linea diagonii: tãta lõgitudo atrio det{ur}. Al
titudo eorũ ꝗ̃ta lõgitudo fuerit quarta d\~ep@a $ub trabes extollat{ur}: reliquũ lacunarıorũ
ex arce $upra trabes rõ h\~eatur. Alis dextra ac $ini$tra latitudinis cũ $it. Atrii longitudo
ab: xxx. pedibus ad. xl. pedes ex tertia partu eius cõ$tituãtur ab. xl. ad pedes. l. lõgitudo
diuidatur in partes tres & dimidiã. ex his una par@ alis detur. Cum aũt erit longitudo
ab. l. pedibus ad. lx. pars quarta lõgitudinis alis di$tribuat{ur} ad pedibus. lx. ad. lxxx. lon
gitudo diuidat{ur} ín partes quatuor & dimidia. ex his una pars fiat alaꝶ latitudo ad pedi
bus. lxxx. ad pedes. c. in qnin{que} partes diuí$a lõgitudo iu$tã cõ$tituerit latitudin\~e alarũ.
Trabes earũ liminares ita alte ponãtur: ut altitudines latitudínibus $int æquales. Tabu
linũ $i latítudo atrii erít pedũ. xx. d\~epta tertia eius $patío reliquũ tribuat{ur}. Si erit a pedi
bus. xxx. ad. xl. ex atrii latitudine tabulino dimidiũ tribuat{ur}. Cũ ãt ab. xl. ad. lx. latitudo
diuidat{ur} in partes quin{que}: ex his duæ tabulino cõ$tituãtur. Nõ. n. atria minora a maiori
bus ea$d\~e pñt hahere $ymmetriarũ rõnes. Si. n. maioribus $ymmetriis in mioribus uta
mur: ne{que} tabulina ne{que} alæ utilítat\~e poterũt h\~re. Sint ãt minoꝶ in maiorıbus utemur
ua$ta & ĩmania in his ea erũt m\~ebra: Ita{que} generati magnitudinũ rõnes exꝗ$itas & utili
tati & a$pectui cõ$crib\~edas putaui. Altitudo tabulini ad trab\~e adiecta latitudínis octaua
cõ$títuat{ur}. Lacũaria eius. iii. latitudinís ad altitudin\~e adiecta extollãtur. Fauces minori-
bus atriis e tabulmi latitudine d\~epta. iiı. maioribus dimidia cõ$tituãtur. Imagines ita al
tæ cũ $uis ornam\~etis ad latitudin\~e alarũ $unt cõ$titutæ: altitudines eorũ ad altitudin\~e: $i
dorica erũt uti dorica. Si ionica erũt uti ionica perficiãtur: qu\~eadmodũ dehtyromatis
in ꝗbus quarto lıbro rõnes $ymmetriarũ $unt expo$ítæ. Cõpluuıi lum\~e latũ latítudinis
atrii ne míus ꝗ̃rta: ne plus tertia parte relinquat{ur}. lõgitudo uti atrii pro rata ꝑte fiat. Peri
$tylia ãt in trã$uer$o tertía parte lõgiora $ínt ꝗ̃itror$us. Colũnæ tã altæ ꝗ̃ porticus latæ
fuerit. Peri$tyliorũ intercolũnia ne míus triũ ne plus \~qtuor colũnarũ cra$$itudine inter
$e di$t\~et. Sin ãt dorico more in peri$tylio colũnæ erũt faci\~edæ uti in \~qrto lıbro de dori
cis $crip$@: ita moduli $umãtur: & ad eos modulos triglyphorũ{que} rõnes di$ponãtur. Tri
cliníorũ quãta latitudo fuerit: bis tãta lõgitudo fieri debebit. Altitudines oíum cõclaui
orũ: \~q oblõga fuerint: $ic h\’re deb\~et rõn\~e: ut latitudinis & lõgitudinis m\~e$ura cõpona
tur: & ex ea $umma dimidiũ $umat{ur}: & ꝗ̃tũ fuerit: t\~m altitudini detur. Sin aũt exhedræ
aut oeci \~qdrati fuerit latitudinis dimidia addita altitudine $educat{ur}. Pinacothecæ utí ex
hedræ amplis magnitudinibus $unt cõ$tituendæ. Neci corynhtií tetra$tylí{que} qui{que} ægy
ptii uocãtur latitudines & lõgitudines utí $upra tricliniorũ $ymmetríæ $criptæ $unt: it@
h\~eant rõn\~e: $ed ꝑꝑ colũnarũ ínterpo$itiones $patio$iores cõ$tituãtur. Inter corynthios
aũt & ægyptios hoc erit di$crim\~e. Corynthii $implices habebũt colũnas: aut in podio
po$itas: aut in imo: $upra{que} habeãt epi$tylia & coronas aut ex inte$tino opere aut alba
rıo: Præterea $upra coronas curua lacunaria ad circinũ delũbata. In ægyptís aut\~e $upra
columnas epi$tylia: & ab epi$tyliis ad parietes qui $unt circa imponenda e$t cõtignatio
$upra coaxationem. Pauim\~eto $ub diuo ut $it circuitus: deinde $upra epi$tylium ad per
ℂ De oecis. # Caꝑut quintum.
Flunt aut\~e etiã nõ italicæ cõ$uetudinis oeci: quos græci cizicenos appellant: hi collocãtur $pectantes ad $eptentrion\~e: & maxime uiridia pro$pici\~etes. Valua$ {que} hab\~et in medio: ip$i aũt $int ita lati & longi: uti duo triclinia cũ círcuitioni bus inter$e$pectãtia po$$int e$$e collocata: habeãt{que} dextera ac $ini$tra lumía $ene$trarũ uiridia ualuata: uti de tectis per $patia fene$trarũ uiridia pro$píciãtur. Altitudines eorũ dimidía latitudínis addita cõ$tituũtur. in his ædificiorũ generibus o\~es $unt faci\~edæ ea- rũ $ymmetriarũ rõnes: \~q $ine impeditiõe loci fieri poterũt. Lumina{que} parietũ altitudi ni $i nõ ob$curabũtur: faciliter erũt explicata. Sín aũt impedientur ab angu$tíis aut aliis nece$$itatibus tenentur. & ingenio & acumine de $ymmetríis detractiones: aut adie- ctiones fíant: uti non di$$imiles ueris $ymmetriis perficiantur uenu$tates.
ℂ Ad quas cæli regiones quæ{que} ædificioꝶ genera $pectare debeãt. # Caput $extũ.
NVnc explicabimus ꝗbus propríetatibus genera ædificiorũ ad u$um & cœli re gíones apte debeãt $pectare. Hyberna triclinia & balnearia uti occident\~e hy bernũ $pectent: ideo {quis} ue$pertino lumine opus e$t uti \~pterea {quis} etiam $ol occi dens aduer$us hab\~es $plendor\~e calor\~e remitt\~es efficit ue$pertío tepore regíon\~e tepidio r\~e. cubicula & bibliothecæ ad orient\~e $pectare deb\~et. u$us @ní matutínũ po$tulat lum\~e it\~e in bibliothecis librí nõ putre$c\~et. Nã{que} \~qcun{que} ad meridi\~e@ & occident\~e $pectãt: a ti neis & humore uiciãtur: {quis} uentí humidí adueníentes procreant eas & alunt: infunden te${que} humidos $pũs pallore uolumina corrũpunt. Triclinia uerna & auctũnalia ad ori\~e tem. Cũ ení præt\~eta luminibus aduer$us $olis impetus progredı\~es ad occıdent\~e efficit ea t\~eperata ad id tempus quo opus $olitũ e$t uti. æ$tiua ad $ept\~etrion\~e {quis} ea regio nõ ut reliquæ per Sol$titiũ {pro}pter calor\~e æ$tuo$a: eo {quis} e$t auer$a a $olis cur$u: $emper refrige- rata: & $alubritat\~e & uoluptat\~e in u$u \~p$tat: nõ minus pinacothecæ: puluinarioꝶ textrí na: pictorum{que} offícinæ: uti colores eorum in opere propter con$tantiam luminis im mutata permaneant qualitate: cum ad regiones cœlí ita ea fuerint di$po$ita.
ℂ De priuatorum & cõmunium ædificiorũ propríis locis. # Caput $eptimum.
TVn@ \~et aiaduerten dũ \~e ꝗbus rõnibus priuatis ædificiis {pro}pria loca patribu$fa.
qu\~eadmodũ coĩa cũ extrãeis ædificari debeãt. Nã{que} ex his \~q {pro}pria: $unt: ĩ ea
nõ \~e ptãs oĩbus introeũdi ni$i íuitatís: qu\~eadmodũ $unt cubilia: triclinia: bal-
neæ: cætera{que} \~q ea$d\~e hñt u$us rõnes. Cõia ãt $ũt ꝗbus \~et íuocati $uo iure de populo pñt
u\~eire: íd \~e ue$tibula: Caua ædiũ: Peri$tylia: Quæ{que} eũd\~e h\~re pñt u$ũ. Igit{ur} his ꝗ cõi $ũt
fortũa nõ nece$$aria magnifıca ue$tibula: nec tabulina: nec atria: {quis} in aliis officia \~p$tãt
ambiũda: \~q ab aliis ambiũtur. Qui ãt fructíbus ru$ticis $eruiũt: in eoꝶ ue$tibulis $tabu
la: tabernæ: in ædibus cryptæ: horrea: apothecæ: cætera{que} \~q ad fructus $eruandos magis
ꝗ̃ ad elegãtie decor\~e pñt e\~e ita $unt faci\~eda. Item fœneratoribus & publıcanis cõmodio
ra & $patio$iora & ab in$idiis tuta: foren$ibus aut\~e & di$ertis: elegantiora & $patio$iora
ad conuentus excipiundos. Nobilibus uero ꝗ honores magi$tratu${que} gerendo \~p$tare
deb\~et officía ciuibus: facienda $unt ue$tibula regalia: alta atria: & peri$tylia amplı$$íma
$iluæ ambulatione${que} laxi ores ud decorem maie$tatis perfectæ. Præterea bibliothecas
pinaco@ hecas: ba$ilicas uero dif$imili modo ꝗ̃ publicorum operũ magnific\~etia cõpara
ℂ De ru$tícís ædífícís: & uíllís. # Caput octauum.
PRímũ de $alubrítate utí ín prío uolumíne de mœníb{us} collocãdís $críptũ
e$t regíões a$pícíãt{ur}: & ita uillæ collent{ur}: magnítud@nes eaꝶ ad modũ agrí
copía${que} fructuũ cõparent{ur}. Cortes magnítudíne${que} eaꝶ ad pecoꝶ nũeꝶ
at{que} quot íuga boũ opus fuerıt íbí uer$arí ıta fíníãt{ur}. In corte culína ꝗ̃ calídí$$io loco
de$ignet{ur}. Coíuncta at heat bouilía: quoꝶ \~p$epıa ad focum & orıentıs cælı regíon\~e
$pectent{que} boues lumen & ígne $pectãdo: horrídí nõ fíunt. It\~e ag@icolæ regíonum
iperítí nõ putãt oportere alíã regıõem cœlí boues $pectare: ní$í ortum $olís, Bouílí
um ãt debent e$$e latítudínes: nec míores pedum denũ: nec maíores ꝗn denũ. Lõ-
gítudo utí $ingula íuga ne míus occup\~et pedes $ept\~eos. Balnearía ít\~e cõiuncta $ínt
culínæ. íta. n. lauatõí ru$tícæ mi$tratío nõ erít lõge@ Torcular ítem {pro}xímum $ít culí
næ: íta. n. ad olearíos fructus cõmoda erat m@$tratío: habeat{que} cõiunctã uínarıã cel
lã hñtem ad $eptentríõem lumína fene$traꝶ: cũ. n. alía parte habuerít qua $ol calefa
cere po$$it: uínum qđ erít ín ea cella cõfu$um a calore effícíet{ur} ibecíllu: Olearía aut
íta e$t collocãda: ut habeat a meridíe calídı${que} regíõíb{us} lum\~e. Nõ. n. oleũ dm cõgela
rí: $ed tꝑe calorís extenuarí. Magnítudíes ãt eaꝶ ad fructuum rõem & numeꝶ do
lıoꝶ $unt facıendæ: \~q cũ $int cullearía ꝑ medíũ occupare debent pedes quaternos:
í\~pm ãt torcular $í nõ trocleís tor\~qt{ur}: $ed uectíbus & \~plo \~pmít{ur}: ne mínus lõgum pe
des. xl. cõ$títuat{ur}. Ita. n. erít uectíarío $patíũ expedítum. Latítudo eí{us} ne mínus pedũ
$enum denum: nã $íc erit ad plenum opus facíentíbus líbera uer$atío & expedíta.
Sín ãt duobus \~plıs loco opus fuerít: \~qtuor &. xx. pedes latítudíní dent{ur}. Ouilía &
caprílía í$ta $unt facıenda: ut $íngula pecora areæ nõ mínus pedes quaternos & $e-
mipedem: ne plus $enos po$$ínt h\~re. Granaría $ubliata ad $eptentriõem aut aꝗlon\~e
$pectãtía dı$ponãt{ur}. ıta. n. frumenta nõ poterunt cíto cõcale$cere: $ed a flatu refríge
rata díu $eruãt{ur}. Nã{que} cæteræ regiões {pro}creãt curculíõem: & reli\’^qs be$tíolas: \~q fru-
mentís $olent nocere. Eꝗlíbus ꝗ̃ maxie ín uílla loca calídí$$íma fuerınt cõ$títuãt{ur}: dũ
ne $pectent. Cum. n. íumenta {pro}xie ígnem $tabulãt{ur}horrída fíunt. Item nõ $unt ínutí
lía \~p$epía: \~q collocant{ur} extra culinã in aperto cõtra oríentem. Cum. n. ín hyeme ãní
$ereno cælo ín ea traducunt{ur}: matutíno boues ad $olem pabulũ capıentes fíunt nítí
díores. Horrea fœnílía farraría: pí$trína extra uíllã facíenda uídent{ur}: ut ab ígnís ꝑí-
culo $int uíllæ tutíores. $í ꝗd delícatíus ín uíllís facíendum fuerír: ex $ymmetríís \~q ín
urbanís $@pra $crípta $unt cõ$títuta íta $truãt{ur} ne $íne ípedítõe ru$tícæ utílítatís ædí
fícent{ur}: oĩa{que} ædífícía ut lumıno$a $int om curarí: $ed \~q $unt ad uíllas facílío\’ra uídent{ur}
e$$e: íõ{que} paríes nullíus uícíní põt ob$tare: In urbe ãt aut coĩumparíetum altítudí-
nes: aut angu$tíæ locí ĩpedíendo facíunt ob$curítates: íta{que} de ea re$íc erít expedı-
endum. Ex qua parte lumen oporteat $umere liea tendat{ur} ab altítudĩe paríetís: ꝗ u\~r
ob$tare ad eum locum cuí oporteat ímmıtere línea tendat{ur} & $i ab ea línea ín altítu
ℂ De Græcorum ædíficíis: eorum{que} partíum u$u at{que} noĩbus. # Caput nonũ.
ATríís græcí quía nõ utuntur: ne{que} ædífícant. Sed ab íanua íntro euntíbus
ítínera facíunt latítudíníbus non $patío$is: & ex una parte æqualía: ex alte
ra o$tıarías cellas. $tatĩ{que} íanuæ ínteríores fíníuntur. híc ãt locus ínter du-
as ianuas græce Thyrorcon appellatur. Deínde e$t íntroítus ín ꝑí$tylon: ín ꝑí$tylũ
ín tríbus ꝑtíbus h\~et portícus: ín ꝑte \~q $pectat ad merídí\~e duas antas ínter $e $patío
amplo dí$tãtes: ín quíbus trabes ínuehuntur: & ꝗ̃tũ ínter antas dí$tant: ex eo tertía
dempta $patíum dat{ur} íntror$us. híc locus apud nõnullos Pro$tas: apud alíos pa$tas
noĩatur. In bís locís íntror $us cõ$títuunt{ur} oecí magní: ín quíbus matre$famílías cũ
lanífícíıs hñt $e$$íonem. In pro$tadíí ãt dextra ac $ínı$tra cubícula $ũt collocata: quo
rum unum Thalamus: alteꝶ Amphítalamus dícıtur: Circum ãt ín portícibus tríclí
nía quotídíana: cubílía e$$et celæ familíarícæ cõ$títuuntur. hæc pars ædífícíí Gynæ
conítís appellatur. Coníunguntur ãt íís domus amplíores hñtes latíora perí$tylia:
ín quíbus $unt quatuor pares portícus altıtudinís: aut una \~q ad merídíem $pectat
excel$íoríbus colũnís cõ$tituítur. Id ãt perí$tylum qđ unam altíorem h\~et portícum
Rhodiacũ dícítur habent ãt hæ domus ue$tıbula egregía & íanuas {pro}prías cũ dí-
gnítate. portícu${que} perí$tylíoꝶ albaríí${que} & tectorıís: & ex ínte$tíno opere lacunarí
ís ornatas. & ín portícíbus quæ ad $eptentrıonem $pectant tríclınıa Cízıcena & pí
nacothecas@ ad oríentem autem bıblíothecas. exhedras ad occídentem: ad meridí
em uero $pectantes oecos: quadrata ho$tıa ampla magnítudíne utí facílíter ín eo
tríclín@ís quatuor $@ratis mìní$tratíonum ludorum{que}´operís locus po$$it e$$e $patío
$us. In hís oe@ís fíunt uirılía conuíuía: non ením fuerat ín$títutum matre$famılıas
eornm moríbus accumbere: hæc autem perí$tylía domus andronítídes dícuntur
{quis} in hís uírí $íne ínterpellatíonibus mulíerum uer$antur. Præterea dextra ac $íní-
$tra domunculæ con$títuuntur habentes proprías íanuas: tríclínía & cubí-
cula commoda utí ho$pítes adueníentes non ín perı$tylía: $ed ín ea ho$pítalía recí-
pıantur. Nam cum fuerínt græcí delicatíores & a fortuna opulentíores ho$pítíbu$
adueníentibus ín$truebant tríclínía & cubícula: cum penu cellas: prímoque díe
ad cœnam ĩnuítabant. Po$tero míttebant pullos: oua: olera: poma: relíqua$que
res agre$tís: ídeo píctores ea quæ míttebantur ho$pítíbus pícturís ímítantur: xe-
nía appellauerunt: Ita patre$@amílías ín ho$pítío nõ nuídebantur e$$e peregre ha-
bentes $ecretam ín ho$pítalíbus líbertatem ínter duo autem perı$tylía itínera $unt
quæ me$aulæ dícuntur: {quis} ínter duas aulas medía $unt ínterpo$íta: n\~rí ãt eas andro-
nas appellant. Sed hoc ualde e$t mírandũ: nec ením græce nec latíne põt íd cõue-
ℂ De$írmítate & fundamentís ædífícíorum. # Caput decímum.
AEdifícía \~q plano pede ín$títuunt{ur}: $i fũdam\~eta eoꝶ facta fuerit íta ut ín prí-
oríbus librís de muro & theatrís nobıs \~e expo$itũ ad uetu$tat\~e hæc erũt
$íne dubítatõe firma. Sín ãt hypogea cõcameratõe${que} ín$títuent{ur}: fundatí
ones eoꝶ fíeri debent cra$$iores ꝗ̃ \~q ín $uꝑíoríbus ædífícíís $tructuræ $unt futuræ:
eorũ{que} ꝑíetes. pílæ. colũnæ ad ꝑp\~ediculũ ınferíoꝶ medio collocent{ur} utí $olído re$-
pondeant. Nã $i ĩ pãdãtíbus onera fuerínt paríetũ aut colũnaꝶ nõ poterũt h\~re per
petuã fírmítat\~e. Præterea iterlumína $cđm pılas & antas po$tes $i $upponent{ur} erũt
non uítío$æ. Lumína. n. & trabes $tructurís cũ $int oneratæ: medío $patío pãdãtes
frangũt $ublící $tructuras. Cum autem $ubiecti fuerínt & $ubcũeatí po$tes nõ patí
untur ın$ídere trabes: ne{que} eas lædere. It\~e admi$trãdũ \~e utí leu\~et onus ꝑietũ forní-
catões cuneoꝶ díuí$ío níbus: & ad c\~etꝶ re$põd\~etes eaꝶ cõclu$uræ. Cũ. n. extra tra
bes aut límínũ capíta arcus cuneis erũt cõclu$i. prímũ nõ pandabít materíes leua-
ta onere, de@@de $i qđ e uetu$tate uítíũ cœpít $íne molitõe fulcturaꝶ: facílíter muta
bítur. It\~e{que} \~q pílatí agunt{ur} ædıfícia & cuneoꝶ díuí$iõibus coagm\~etís ad c\~etꝶ re$põ
d\~etıbus forníces cõcludunt{ur}. extremæ pilæ i hís latiores $patío erũt facíundæ utı uí
res hæ hab\~etes re$i$tere po$$int: cũ cuneí ab oneríbus paríetũ \~p$$i ꝑ coagm\~eta ad
c\~etꝶ $e \~pmètes extrudunt ícũbas. Ita{que} $ingulares pílæ erunt $patío$is magnítudíní
bus cõtín\~edo cuneos fírmítat\~e oꝑíbus \~p$tabunt. Cũ í hís rebus aĩaduer$um fuerít
utí ea dílígentía ín hís adhíbeatur. Non mínus etiam ob$eruandum e$t uti om-
nes $tructuræ perpèdículo re$pondeant: neque habeãt ín ulla parte proclınatíões
Maxíma autem e$$e debet cura $ub$tructíonum: {quis} ín hís ínfíníta uítía $olet facere
terræ cõge$tío. ea. n. nõ põt e$$e $\~eper uno põdere: quo $olet \~et e\~e ꝑ æ$tat\~e: $m híber
nís tꝑíbus recıpí\~edo ex hymbríbus a\~q multítudín\~e cre$c\~es & põdere & ãplítudí
ne dí$rũpít: & extrudít $tructurarũ $eptíones. Ita{que} ut huíc uítío medeat{ur} $íc erít fa-
cíũdũ: utí pmũ {pro} ãplítudíe cõge$tiõis cra$$itudo $tructuræ cõ$títuatur. Deíde í $rõ
MAíores cũ $apíenter tũ \~et utílíter i$títuerũt ꝑ cõmentaríoꝶ rela-
tíões cogítata tradere po$terís utí ea nõ ĩterír\~et: $ed $íngulís æta
tíbus cre$c\~etía uolumibus ædíta gradatĩ ꝑu\~eir\~et uetu$tatíb{us} ad
$ũmã doctrĩaꝶ $ubtílítat\~e. Ita{que} nõ medíocres: $ed ínfínite $ũt hís
ag\~edæ g\~ræ {quis} nõ iuídío$e $íl\~etes \~ptermí$erũt: $ed oĩum geneꝶ
$en$us cõ$críptõíbus m\~eoríæ trad\~edos curauerũt: Nã{que} $i non
ıta fecı$$\~et: nõ potuı$$\~eus $círe \~q res í Troía fuí$$ét ge$tæ: nec ꝗd
Thales: Demo crítus Anaxagoras: Xenophanes: relíquí{que} phy
$ící $en$i$$ent de rerum natura: ꝗ${que} Socrates: Plato: Arí$tote@es: Zenon: Epícarus:
alíí{que} phílo$ophí ag\~edæ homĩbus uítæ termĩatões fíníuí$$\~et: $eu Crœ$us. Alexãder
Darí{us}: cæterí{que} reges: \”qs res aut ꝗb{us} rõníb{us} ge$$í$$\~et: fuí$$\~et notæ: ní$í maíores \~pce
ptoꝶ cõꝑatõíb{us} oĩum m\~eorıæ ad po$teritat\~e cõm\~etaríís extuli$$\~et. Ita{que} qu\~eadmo
dũ hís g\~ræ $t ag\~edæ: $íc e cõtra ꝗ eoꝶ $crípta furãtes {pro} $uís \~pdícãt: $ũt uituꝑãdí: ꝗ{que}
nõ {pro}príís cogítatõíb{us} nítũt{ur} $críptoꝶ: $ed \~et íuídís moríb{us} alíena uíolãtes gloríãtur
nõ mõ $ũt re\~ph\~ed\~edí. Sed \~et quía ĩpío more uíxe\~rt pœna cõd\~enãdí: nec tñ hæ res
non uíndícatæ curío$íus ab antíquís e$$e memorãtur. Quoꝶ exít{us}íudícíoꝶ ꝗ fue
ℂ Deruderatíone. # Caput prímum.
PRímũ{que} íncípíã de ruderatõe: \~q prícípía tenet expolitıonum: utı curío$i
us $ũma{que} {pro}uíd\~etía $olídatõís rõ h\~eat{ur} & $í plão pede erít eruderadũ \~qrat{ur}
$olũ $i $it@ꝑpetuo $olıdũ. & íta exe\~qtur: & índucat{ur} cũ $tatumíne rud{us}. Sín
ãt oí ex parte cõge$tıtíus locus fuerít fe$tucatõıbus cum magna cura $olídet{ur} ln cõ
tígnatõíbus uero dılíg\~eter e$t aĩaduert\~edum: ne ꝗs paríes ꝗnõ exeat ad $ummũ@$ít
extructus $ub pauím\~etum: $ed potíus relaxatus $upra $e h\~eat pend\~et\~e coaxatõem.
Cum. n. $olídus erıt cõtıgnatõíbus are$c\~etíbus: aut pãdatõe $ed\~etíbus ꝑman\~es $tru
cturæ $olıdítate dextra ac $íní$tra $cđm fe facít ín pauím\~etís nece$$arío rímas. Item
dãda \~e oꝑa ne cõmí$ceãtur a$$eres æ$culíní \~qrnís: {quis} ꝗ̃rni $ímul humor\~e ꝑceperunt
$e torqu\~etes rímas faciunt ín pauım\~etís. Sín at æ$culus nõ erít & nece$$ítas coege
rít ꝑꝑ ínopíã \~qrcus: $íc u\~r e$$e facíundum: ut $ecent{ur} tenuíores: quo mınus. n. ualue
rínt eo facílíus clauís a$$eres cõtínebunt{ur} deide ín $ingulis tígnís extremís ꝑtıb{us} a$-
$erís bíní clauí fígãtur: utí nulla ex parte po$$ínt $e torqu\~edo angulí excítare. Nã{que}
de cerro aut fago $eu farno nullus ad uetu$tat\~e põt ꝑmãere. Coaxatõíbus factís $í
erít filíx nõ palea $ub$ternat{ur}: utí materíes a cal@íe uítíís de@edat{ur}: tunc ín$uꝑ $tatumí
netur ne mínore $axo ꝗ̃ ꝗ po$$ít manum iplere $tatumínatõıbus ínductís ruderet{ur}:
$i nouum erít ad tres partes: una calcís mı$ceat{ur}: $i redíuiuum fuerít: ꝗn{que} ad duum
míxtíões héant rñ$um. Deínde rudus @nducat{ur}: & uectíbus lígneís decuríís índu-
ctís crebrıter pín$atõe $olídet{ur}: & íd nõ mínus pín$ũ ab$olutũ cra$$itudíne $it dodrã
tís. In$uꝑ ex te$ta nucleus ĩducat{ur} míxtíon\~e hñs ad tres partes unã calcís: ne míno\~r
cra$@ítudíe pauím\~et ũ dıgítoꝶ $enũ. Supra nucleum ad regulã & líbellã exactã pauí-
menta extruãt{ur}: $iue $ectílía $eu te$$erís cũ extructa fuerínt: & fa$tígía $uã $tructõem
hũerínt: íta frícent{ur} utí $í $ectílía $int nullí gradus ín $cutulís aut trigõıs: aut quadra
t@s $eu cumulís ext\~et: Sed coagm\~etoꝶ cõpo$ítío planã h\~eat íter $e dírectõem. $íte$
$erís $tructũ erít: ut hæ o\~es ãgulos h\~eant æ\~qles. Cũ. n. ãgulí nõ fuerít o\~es æ\~qlít{ur} pl\~eí
nõ erít exacta ut oꝑtet frícatura. lt\~e te$tacea $pícata tíburtía $unt dílígenter exígen
da: ut nõ habeãt lacunas: extãtes tumulos: $ed extenta & ad regulã ꝑfrícata: $uꝑ frí
caturã leuígatõíbus & políturís cum fuerit ꝑfecta íncernat{ur} marmor: & $upra lorí
cæ ex calce & harena índucãtur. Sub díuo uero maxíe ídonea facíunda $unt pauí
menta: qđ contígnatões humore cre$centes: aut $iccítate decre$centes: $eu pãdatı
oníbus $edentes mouendo $e facĩunt uícĩa pauímentís. Præterea gelícídía & pruí
næ non patıuntur íntegra permanere. Ita{que} $i nece$lítas coegerit: ut miníme uítío-
$a fıat: $íc erít facíundum: cum coaxatum fuerít $uper altera coaxatíotrã$uer$a $trua
tur: clauí${que} fíxa duplícem præbeat contígnatíoní lorícatíonem. @Deínde ruderíno
ℂ De albaríís operíbus. # Caput $ecundum.
IDaũt erít recte: $i glebæ calcıs optímæ multo ante tꝑe ꝗ̃ op{us} fuerít: mace- rabuntur: utí $i@qua gleba paꝶ fuerít ín fornace cocta maceratõe díuturna liquore deferuere: coacta uno tꝑe cõcoquatur. Nã cum nõ penítus mace rata: $ed recens $umítur: cum fuerít índucta hñs latentes crudos calculos pu$tulas emıttít: quí calculí ín opere uno tenore cũ permacerãtur: dí$$oluunt & dı$$ípãt te ctoríí polítões. Cũ ãt habıta erít rõ maceratõıs: & íd curío$ius opere erít \~pparatũ $umatur a$cía: & quemadmodũ matería dolatur; $íc calx ín lacu macerata a$cıetur@ Sí ad eã offenderint calculí nõ erít temperata. Cum{que} $íccũ & puꝶ ferꝶ educetur índícabít eã euanídã & $ítículo$ã. Cum uero pinguís fuerít: & recte macerata cír- ca íd ferramentũ utí glutínum hærens oĩ rõne probabít e$$e temperatã. Tunc au- tem machínís comparatís camerarum dı$po$ítíones ín conclauıbus expedíantur ní$í lacunaríís ea fuerínt ornata. Cũ ergo cameraꝶ po$tulabít{ur} rõ: $íc erit facíenda.
ℂ De cameraꝶ dí$po$itíone trullí$$atione & tectorío opere. # Caput tertíum.
AS$eres dírectí dí$ponatur ínter $e ne plus $p atíũ hñtes pedes bínos. & hı
maxíme cupre$$eí: {quis} abíegnía carıe & uetu$tate celeríter uítíant{ur}. Hí{que} a$
$eres cum ad formam círcínatíonís fuerínt dí$tríbutí catenís dí$po$ítís ad
contígnatíones $ine tectoríís crebríter clauís ferreís fíxí relígentur. hæque catenæ
ex ea matería comparentur: cuí nec carıes: nec uetu$tas: nec humor po$$ít nocere
id ebuxo: íunípero: olea: robore: cupre$$o: cæterí${que} $ímílíbus præter quercum: {quis}
torquendo rímas facíant: quibus finem operíbus a$$eríbus dí$po$ítís. tum tomíce$
$parto hí$paníco harundínes græce tun$æ ad eos utı forma po$tulat relıgentur.
Item $upra cameram materíes ex calce & harena míxta $ubınde índucatur: ut$í-
qua ex íllís contígnatíonıbus aut tectís cecíderínt $u$tíneantur. Sín autem harun-
dínís græce copía non erít de paludíbus tenues collígantur & mataxæ tomıcæ
ad iu$tam longítudínem una cra$$ítudíne allígatíoníbus temper\~etur: dum ne plus
ínter duos nodos allígatíoníbus bínos pedes dí$tent. & hæ ad a$$eres utí@$upra $crí
ptum e$t: tomíce relígentur: cultellí{que} lígneí ín eas confígantur. Cætera oía utí $u-
ℂ Depolıtíoníbus in humídís locís. # Caput quartum.
@Vibus rat@onís $íccıs locís tectoría oporteat fíerí díxí: Nunc quemadmo
dum humídís locís polítiones expedíantur: ut permanere po$$int $ine uı
tiis exponam. Et prímum conclauíbus quæ plano pede fuerintĩ ímo pa
uime@o alte círcíter pedíbus tríbus pro harenato te$ta trullí$$etur: & dírígat{ur}: utí
hæ partes tectoríoꝶ ab humore ne uítíentur. Sín aũt alíquís parıes perpetuos ha-
buerıt humores paululũ ab eo recedatur: & $tatuatur alter tenuís dí$tans ab eo ꝗ̃n
tum res patíetur: & ínter duos paríetes canalís ducatur ínferíor ꝗ̃ libramentum cũ
clauís fuerít: habens nares ad locum patent\~e. ltem cum ín altítudínem per$truct{us}
fuerit relínquantur $píramenta. Si. n non per nares humor & ín ímo & in $ummo
habuer@t exıtus: non mínus ín noua $tructura $e dí$$ipabít: hísperfectís paríes te$ta
trul@ı$$etur & dírígatur: & tunc tectorío políatur. Sín ãt locus nõ pat@etur $tructu
ram fıerí canales fıãt. & nares exeant ad locũ patent\~e. Deínde tegulæ bıpedales ex
una parte $upra margín\~e canales ĩponant{ur} ex altera parte be$$alıbus pilæ $ubruant{ur}.
In quıbus duarum @egularum angulı $edere po$$ínt: & ita a paríete hæ dí$tent: ut
ne plus plateant palmũ deínde ín uper erectæ hamatæ tegulæ ab ímo ad $ummum
paríetem fígantur. quarum ínteríores partes curío$ius pıcentur: ur ab $e re$puant
lıquorem. Item ín $ũmo & ín ímo $upra cameram habeant $tramenta. Tum autem
ca@ce ex aqua líquída dealbetur utí trullí$$atíonem te$taceã non re$ꝑuant. Nã{que} ꝑꝑ
íeíunítatem quæ e$t a fornacibus excocta non po$$unt recípere. nec $u$tínere: ní$í
calx $ubíecta utra${que} res ínter $e conglutínet: & cogat coíre. Trulli$$atíone índucta
pro harenato te$ta dírigatur: & cætera omnía utí $upra $crípta $unt ín tectoríís ra-
tíoníbus perfíciantur. Ip$i ãt po ítíoníous eoꝶ ornatus {pro}prías debent h\~re decorís
ratíones: utí & ex locís aptas & generum dí$crímíníbus non alíenas habeãt dígní
tates. Tríclíníís hybernís non e$t utílís compo$itío: nec melographía: nec camera
rum coronatío opere $ubtílis ornatus: {quis} ea & ab ígnís fumo & ab lumínum cre-
brís fuligíníbus corrumpuntnr. In hís uero $upra podia abací ex atramento $unt
$ubígendí: & políendí cuneıs $iliceís $eu míniaceís ínterpo$ítís explícatæ cameræ
puræ polítæ & pauimentoꝶ non erıt dí@plicens: $i ꝗs aĩaduertere uoluerít græcoꝶ
hybernaculorum u$um míníme $ũptuo$us & utílís e$t apparatus. Fodít{ur}. n. íntra la
bramentum tríclíníí altítudo círcıter pedũ bínum: & $olo fe$tucato ĩducítur aut ru
ℂ De ædífícıorum pícturís. # Caput quíntum
CAeterís conclauíbus uernís autumnalíbus: æ$tíuís etíam atríís & perí$ty
líís con$titutæ $unt ab antíquís & certís rebus certæ rationes pícturarum
Nam{que} píctura ímago fít eíus: quod e$t: $eu pote$t e$$e: utí homínes ædí
fícía: naues: relíquæ{que} res e quíbus formís certí${que} corporibus fígurata $imílítudí-
ne $umuntur exempla. Ex eo antíquí quí ínítía expolítõíbus ín$títnerũt ímítatí $ũt
primum cru$taꝶ marmoreaꝶ uarıetates & collo catıones deínde coronaꝶ $ílículo
rum cuneorum ínter $e uarías dí$trıbutiones. Po$teaíngre$$i $unt ut \~et ædificíorũ
fíguras columnaꝶ & fa$tígíoꝶ emın\~etes proíecturas ímítentur: Patentíbus aũt lo
cís íta exhedrís propter amplítudínem paríetum $cœnaꝶ frõtes tragíco more: aut
comíco: $eu $atyríco de$ignarent. Ambulatíonıbus uero propter $patía longítudi-
nís uaríetatíbus topíoꝶ ornarent ab certís propríetatíbus locoꝶ ímagínes exprí-
mentes. Pínguntur. n. portus: promontoría: líttora: flumína: fontes: ꝑecora: pa$to-
res: fana: lucí: montes pecora pa$tores nonnullís locís. Item $ígnorum megalogra
phíam: hab entes deorum $imulacra $eu fabularum dí$po$ítas explícatíones. nõ mí
nus troíanas pugnas: $eu Vlyxís errationes: per to pía catera{que} quæ $unt eorum $í
milíbus ratíoníbus ab rerum natura procreata. Sed hæc quæ ex ueteribus rebus
exempla $umebantur: nunc íníquis moríbus ímprobantur. Tectoríís mon$tra po
tius: ꝗ̃ ex rebus fínítís ímagínes certæ pro columnis. n. $tatu@ntur calamí pro fa$tí
gíís apagínetulí $tríatí cum crí$pís folíís & uolutís tenerís. Item candelabra ædıcu-
larum $u$tínentía fíguras $upra fa$tígía eoꝶ $urgentes ex radícíbus cum uolutís te
nerí plures hñtes ín $e $íne ratíone $edentía $ígílla non minus colículi dímídíatí hñ-
tes $lgílla alía humanís: alía be$tíaꝶ capítíbus. Hæc aũt nec $unt nec $ierı po$$ũt nec
fuerunt. Ergo íta nouí mores coegerunt utí ín\~ertíæ malí íudícís cõuíncerent artí
um uírtutes. Quemadmodum: n. pote$t calamus uere $u$tínere tectum aut cande
labrum ornamenta fa$tígíí $eu colículus ram tenuís & mollís $u$tínere $edens $igıl
lum: aut de radícibus & colıculís ex parte flores dímídíata $ígílla{que} {pro}crare: At hæc
fal$a uídentes homínes non reprehendunt: $ed delectantur: ne{que} anímaduertunt $í-
quíd eorum fierĩ pote$t nec ne: íudícíís autem ínfírmís ob$curatæ mentes: non ua
lent probare quod pote$t e$$e cum auctorítate & ratione decorís: ne{que} ením pı-
cturæ probarí debent quæ non $unt $ímíles uerítatí: nec $í íta factæ $unt elegãtes ab
arte ídeo de hís $tatím debent recte íudícarí ní$í argumentatíones certas ratíones
habuerínt $íne offen$íõíbus explícatas. Etením etíam trallibus cum Apaturíus ala-
bandus elegantí manu fínxí$$et $cœnam ín munu$culo theatrí: quod egle$ynteríon
apud eos uocítatur. ín ea{que} fecí$$et columnas: $ígna: centauros $uftínentes. Epı$ty-
lía pholumorum rotunda tecta: fa$tígíorum promínentes uer$utas: Corona${que} ca-
pítíbus leonínís ornatas: quæ omnía $tíllícídíorum e tectís habent ratíonem. Præ-
terea $upra ea níhílomínus epí$cæníum: ín qua tholí pronaí: $emí fa$tigıa: om-
ℂ Demarmore & quomodo ex eo fít arg\~etum uíuum & de auro argento {que}ue$tí um ueterum recuperando. # Caput $eptímum.
MArmor non eodem genere omníbus regíoníbus procreatur: $ed quíbu$
dam locís glebæ $alıs mícas perlucídas habentes na$ cuntur: quæ contu-
$æ & molitæ præ$tant operıbus utílıtatem. Quíbus autem locís hæ co-
píæ nõ $unt: cementa marmorea $iue a$$ulæ dícuntur: Quæ marmoraríí ex operí-
bus deíícíun: contunduntur: & molíuntur: & ís quí ex hís ab ígnıs uapore $u$cíta-
tur fumus: cnm re$edít ín $olum furní: ínuenítur e$$e argentum uíuum: exemptís
glebís guttæ. hæ quæ re$ídebunt propter breuıtaıes non po$$unt collígí: $ed ín ua-
$a quæ conuertuntur: & ıbí ínter $e congruunt: & una funduntur. Id autem cum
$int quatuor $extaríorum men$uræ cum expediuntur: ínueníuntur e$$e pondo cen
tum. Cum ín alíqua aqua e$t confu$um $í $upra íd lapídem centenarium pondus
ímponatur: natat ín $ummo. Ne{que} ením líquorem pote$t onere $uo pretnere: nec
elıdere: nec dí$$ípare. Gentenarío $ublato $i íbı aurí $crupulum ímponatur: non na
tabít: $ed ad ímum per $e deprimetur: íta non amplítudíne ponderís: $ed genere
$íngularum rerum grauıtatem e$$e non negandum e$t. íd autem multís rebus e$t
ad u$um expedítum. Ne{que} ením argentum ne{que} æs pote$t $íne eo recte ınaurarí.
Cumque in ue$te íntextum e$t aurum: eaque ue$tís contríta propter uetu$ta-
ℂ Demíníi temperatura. # Caput $eptimum.
REuertar nunc ad minii temperaturam: ip$æ ením glebæ cum $unt aridæ con- tunduntur pilis ferreís: & lotionibus & cocturis crebris: relictis $tercoribus ef- ficiuntur ut adueniant colores. Cum ergo emi$$a erunt ex minii propter ar- genti uiui relictionem: quas in $e naturales habuerat uirtutes efficitur tenera natura & uiribus imbecillis. Ita{que} cum e$t in expolitionibus conclauium tectis inductum perma net $ine uitiis $uo colore. Apertís uero id e$t peri$tyliis aut exhædris aut cæteris eiu$mo di locis: quo $ol & luna po$$it $plendores & radios immittere: cum ab his locus tangi- tur uitiatur: & ami$$a uirtute coloris denigratur. Itaque cum aliı multi: tum etiam Fabe rius $criba cum in auentino uolui$$et habere domũ elegantes expolitam: peri$ty liis pa rietes omnes induxít minio: qui po$t dies. XXX. facti $unt in uenu$to uaríoque colore. Ita{que} primo locauit inducendos alios colores. At $i quis $ubtilior fuerit: & uoluerit ex- politíonem miniaceam $uũ colorem retinere: cũ paríes expolitus & aridus e$t $ubcretũ in operibus utuntur. Aliis locis & ĩter magne$iæ & ephe$i fines $unt loca unde foditur parata: quam nec molere nec cernere opus e$t: $ed $ic@e$t $ubtills quemadmodum $i qua e$t manu contu$a & $ubcreta.
ℂ Decoloribus & primum de ochra. Caput octauum.
COlores uero alii $unt: qui per $e certis locis procreantur etiam inde fodiun- tur. nonnulli ex alíis rebus traatctionibus mixtionibus: temperaturis cõpo$i- ti perficiuntur uti præ$tent eandem in operibus utilitatem. Primum autem exponemus quæ per $e na$centia fodiuntur: utı quod græce ochras dicitur. Hæcuero multis locis ut etiam in italia inuenitur: $ed quæ fuerat optima attica. ideo nunc nõ ha betur: {quis} athenis argenti fodinæ cum habuerint familias: tunc $pecus $ub terra fodiebã tur ad argentum inueniendum. Cum íbi uena forte inueniretur: nihilominus uti argen tum per$equebantur. Ita{que} antiqui egregia copia $ilis ad politionem operum $unt u$i. Item rubricæ copio$æ multis locis eximuntur: $ed optimæ paucis: uti ponto: $ynope: & ægypto: ín hi$pania balearibus: non minus etiam lemno: cuius in$ulæ uectigalia atheni en$ibus. S. P. Q. R. conce$$it fru\~edo. Paratonium uero ex ip$ís locis unde foditur ha bet nomen: eadem ratione Melinum: {quis} eius uis metellí in$ulæ cycladí medio dícitur e$ $e. Creta uiridis item pluribus locis na$citur: $ed optima $myrnæ. hanc aũt græci Theo dotheon uocant {quis} theodotus nomine fuerat@cuius in fundo id genus cretæ primo e$t inuentum: Aurípigmentum quod ar$enicon græce dicitur foditur ponto: Sandaraca item pluribus locis $ed optima proxime flumen hypanim habet metallum.
ℂ De minii rationibus. # Caput nonum.
IN grediar nunc minii rationes explicare: ld autem agris ephe$iorum Cliba-
nis primum memoratur e$$e inuentum: cuius & res & ratio $atis@magnas ha-
bet admirationes. Foditur enim gleba: quæ dicitur anteꝗ̃ tractationibus ad
ℂ De chry$ocolla & atramento. # Caput decimum.
CHry$o@colla apportatur a Macedonia: fo dítur autem ex his locis qui $unt pro ximi ætariis metallis: mínium & indicum in omnibus ip$is indicatur quibus in locis procreatur. lngrediar nunc ad ea quæ@ex aliis generíbus tractationum temperaturis cõmutata recipiunt colorum proprietates: & primum exponam de atra- mtnto. cuius u$us in operibus magnas habet utilitates: ut $int notæ quemadmodũ cer tis rationibus artificiorũ ad id temperaturæ. Nan{que} ædificatur locus: ut laconicũ & ex politur marmore $ubtiliter: & leuigatur. Ante id fıt fornacula habens in laconicũ nare$ & eius præfurnium magna diligent@a cõprimitur ne flamma extra di$$ipetur in forna ce re$ina collocetur. hanc autem ignis pote$tas urendo cogít emittere per nares intra@la conicum fuliginem: quæ circa parietem & cameræ curuaturarn adhære$cit: índe colle- cta partím componitur ex gummi $ubacto ad u$um atramenti librarii: reliquum tecto res glutinum admi$centes in paríetibus utuntur. Si autem hæ copiæ non fuerìnt para- tæ: ita nece$$itatibus erít admini$trandum: ne expectatione moræ res retineantur. Sar menta aut tædæ $chidíæ comburantur: cum erunt carbones extinguantur. Deinde in mortario cum glutino terantur: ita erit atramentum tectoríbus non inuenu$tum. Nõ minus $i fex uini arefacta & cocta in fornace fuerit: & ea contrìta cum glutino in ope- re inducetur $uper: quæ atramenti $uauitas efficiet colorem: & quo@magis ex meliore uino parabitur non modo atramenti: $ed etiam indíci colorem dabit imitari.
ℂ De ceruleí temperationibus. # Caput undecimum:
@Erulei temperationes Alexandriæ prímum $unt inuentæ: po$tea item Ne-
# c # $toreus puteolis in$tituit faciendum. Ratio autem eius e quibus e$t inuenta
# $atis habet admirationis. Harena enĩ cum nitri flore conteritur adeo $ubtili
ter: ut@efficiatur qu\~eadmodum $arina: & æs cyprium limis cra$$is uti $cobis facta ímix-
ℂ De ceru$$a & $andarca. # Caput duodecimum.
DEceru$$a erugineque quam no$tri erucam uocant non e$t alienum quem ad modum comperetur dicere. Rhodio enim doliis $armenta collocantes ace- to $uffu$o $upra $armenta collocant plumbeas ma$$as: dein de ea operculis ob turant: ne $piramentum obturata emittant. Po$t certum tempus aperientes inueni- unt e ma$$is plumbeis ceru$$am. eadem ratione lamellas æreas collocantes efficĩunt eruginem: quæ eruca appellatur. Ceru$$a uero cum in fornace coquitur mutato colore ad ignem incendii efficitur $andaraca. Id autem incendio facto ex ca$u didicer runt homines: ex eo multo meliorem u$um præ$tat quam quæ de metallis per $e natura foditur.
ℂ De O$tro. # Caput decimum tertium.
INcipıan nunc de o$tro dicere: quod & cari$$imam & excellenti$$iman habet præter hos colores a$pectus $uauitatem. Id autem excipitur ex conchilio ma rino: e quo purpura inficitur. Cuius non minores $unt que cæterarum na- uræ con$iderantibus admirationes. quod habet non in omnibus locis quibus na$ci- tturunius generis colorem: $ed $olis cur$u naturaliter temperatur. ltaque quod legitur ponto & gallea: quod hæ regiones $unt proximæ ad $eptentrionem e$t atrum. Pro gredientibus inter $eptentrionem & occidentem inuenitur liuidum. Quod autem legitur ad æquinoctialem orientem & occidentem inuenitur uiolaceo colore. Quod uero meridianis excipitur regionibus: rubra procreatur ptãte. & ideo hoc Rhodo e$- $et in$ula creatur: cæteri$que eiu$modi regionibus: quæ proxime $int $olis cur$ui. Ea conchilia cum $unt lecta ferramentis circa$cinduntur: e quibus plagis purpurea $ani- es uti lacrima profluens excu$$a in mortariis terendo comparatur. & quod ex concha- rum marinarum te$tis exímitur: ideo o$trum e$t uocitarum. Id autem {pro}pter $al$ugin\~e cito fit $iriculo$um ni$i me@ habeat circa fu$um.
ℂ De aliis purpureis coloribus. # Caput decimum quartum.
FIunt etiam purpureı colores in fecta creta rubra radice: & ex tigno non mi-
nus: & ex floribus alii colores. Itaque tectores cum uolunt $illattícum imí-
tari: uiolam aridam coniicientes in uas cum aqua conferue$cere facíunt ad
ignem. Deinde cum e$t temperatum coniiciunt in literum: & inde manibus ex-
primentes recipiunt in mortaríum aquam ex uiolís coloratam: & eo cretam ínfun-
dentes: & eam terentes efficiunt $illattici colorem. eadem ratione uaccinium tempe-
rantes & lac mi$centes purpuram faciunt elegantem. Item qui non po$$unt chry$o-
colla {pro}pter ration\~e uti herba: quæ Iuteũ appellatur ceruleũ ificiũt: & utũtur uiridi$$imo
colore: hæc aut\~e ifectiua appellatur. It\~e {pro}pter ĩopiam colorisĩdici cretã $imi$iã aut anu-
lariã uitroq; qđ græci i$ali appellãt ifici\~etes imıtation\~e faci@t idici coloris. Quíbus rõ
DE $eptem $apientibus Thales mille$ius omnium rerum principi um aquam e$t profe$$us: Heraclitus ignem. Magorum $acerdo- tes aquam & ıgnem. Eurípe des auditor Anaxagoræ: qu\~e philo $ophum athenien$es $cænicum appellauerũt: aera & terram: eã que ex cœle$tium hymbrium conceptiõibus in $eminatã fœtus gentium & omnínm aĩalium ín mundo procreaui$$e: & \~q ex´ea e$$ent prognata: cũ di$$oluer\~er temporum nece$$itate coacta in eandem redire: Quæ{que} de acre na$cerentur item in cœli regio- nes reuerti: ne{que} interitiones recipere: & di$$olutione mutata in eandem recídere: in qua ante fuerant propietatem. Pythagoras uero Empedocles Epicarmus: alii{que} phi$ici & philo$ophi hæc príncipia quatuor e$$e po$uerunt. Aerem. Ignem. Aquam. Terram. Eorum{que} inter$e cohærentias naturali figuratione & generum di$rciminibus effecere qualitates. Animaduertimus uero non $olum na$centia exhis e$$e procreata: $ed etiam res omnes non ali $ine eorum pote$ta te: ne{que} cre$cere nec tueri. Nan{que} corpora $ine $piritu redundantia non po$$unt habe re uitam ni$i aer influens cum incremento fecerit auctus & remi$$íones continenter. Caloris uero $i non fuerit in corpore iu$ta comperatio non erit $piritus animalis: ne{que} rectio firma cibí{que} uires non poterunt habere concoctionis temperaturam. Item $i nõ terre$tri cibo membra corporis alantur deficient: & ita a terreni princípii mixtione erũt de$erta. Animalia uero $i fuerit $ine humoris pote$tate exanguinata & exucta a prĩ cipiorum líquore interare$cent. Igitur diuina mens quæ proprie nece$$aria e$$et genti- bus non con$tituit difficilia & cara: uti $unt margaritæ: aurum: argentum: cætera{que} quæ nec corpus nec natura de$iderat: $ed $ine quibus mortalium uita non pote$t e$$e tuta effudit admanum parata per omnem mundum. Itaque ex his $iquíd de$i forte in cor pore $piritus ad re$títuendum aer a$$ignatus id præ$tet. Apparatus autem ad auxili- um caloris $olis impetus ac ignis inuentus tutiorem effícit uitam. Item terrenus fru ctus e$carum præ$tans copiis $uperuacuis de$iderationibus alit & nutrit animalia pa $cendo continenter. aqua uero non $olum potus: $ed in fınitas u$ui præben do nece$$i- tates gratas: quod e$t gratuitas præ$tat utilitates. Ex eo autem qui $acerdotia gerunt moribus ægyptíorum o$tendunt omnis res e liquoris pote$tate con$i$tere. Ita{que} cum hydria quæ ad templum ædem{que} ca$ta religıone refertur: tunc in terra procũbente$ ma nibus ad cœlum $ublatis ínuentionibus gratias agunt diuinæ benígnitati.
ℂ De aquæ inu\~etíõíbus. # Caput primum.
CVm ergo a phy$ícís & a phyio$ophís & a $acerdotíbus íudícetur ex po-
te$tate aquæ o\~es res cõ$tare putauí: quoniam ín príorıbus $eptem uolu-
míníbus ratíões ædífícíorum $unt expo$ítæ: ĩ hoc oportere de ĩu\~etõıbus
aquæ: qua${que} habeat ín locorum propríetatibus uírtutes: quíbu${que} ratõibus duca-
tur: & quemadmodum ínterea probetur $críbere. E$t ením maxıme nece$$aría: &
ad uítam & delectatíones & ad u$um quotídíanum. ea autem facílíor erit: $í fontes
erunt apertí & fluentes. Tın autem non proflu\~et: quær\~eda $ub terra $unt capıta &
collíg\~eda quæ $íc erunt experí\~eda utí pro cumbãt uíd\~etes anteꝗ̃ $ol exortus fuerít
ĩn locís quíbus erít quær\~edum: & ín terra m\~eto collocato & fulcto pro$pícíantur
hæ regíones. Síc ením nõ errabít excel$ius ꝗ̃ oporteat uı$us: cum erít ímmotũ me
tum: $ed líbratam altítudínem ín regíõibus certa fınítíõe de$ignabít: tũc ín quíbus
locís uídebũtur hum ores cri$pãtes & ín aera $urg\~etes íbı fodíatur. nõ. n. ín $icco
loco hoc $ignum pote$t fíerí. Item aíaduert\~edum e$t quær\~etíbus aquam quo ge
nere $ínt loca. Certa. n. $unt ín quíbus na$cítur. In certa tenuís & exılís & nõ alta \~e
copía: ea erít optímo $apore. Item $abulõe $oluto tenuís: $ed $í iferıoríbus locís ín
ueníetur: ea erit límo$a & ín$uauís. Terra ãt nígra $udores & $tíllæ ínueníũtur exí
lcs: quæ ex hybernís tempe$tatíbus collectæ ĩ $pi$$is & $olídís locís $ub$ídunt@ hæ
habent optımum $aporem. Glarea uero medíocres & nõ ĩcertæ uenæ reperiũtur
hæ quo{que} egregía $uauítate $ũt. Item $abulõe ma$culo: harena{que} carbũculo certio
res $ũt copíæ: hæ{que} $ũt bono $apore rubro $axo & copío$æ & bonæ: $í nõ per ín
teruenía dílabãtur & líque$cãt. Sub radícíbus ãt mõtíum & ín $axís $ilícibus ube
ríores & afflu\~etíores: hæ{que} frígídíores $ũt & $alubríores. cãpe$tríbus autem fõ-
tíbus $al$æ graues: tepídæ: nõ $uaues ní$í quæ ex mõtıbus $ub terra $ubmanantes
erumpũt ín medios campos: $íbí{que} arboꝶ umbrís cõtectæ præ$tãt mõtanoꝶ fõ-
tíum $uauítatem. Sígna autem quıbus terraꝶ generíbus $upra $críptum e$t: ea ın
ueníentur na$centía tenuís íuncus: $alíx erratíca: alnus: uítex: harundo: hædera:
alia{que}: quæ huĩu$modí $unt: quæ non po$$unt na$cí per $e $ine humore, $olent au-
tem in lacunís eadem nata e$$c: quæ $edentes præter relíquum agrum excípíunt
ex hymbríbus & agrís per hyemem propter capacítatem díutíus $eruant humo
rem: quíbus non e$t credendum: Sed quíbus regioníbus & terrís nõ lacunís ea
$igna na$cuntur non: $ed naturalíter ꝑ $e procreata: íbí e$t quærenda ín quíbus $í
hæ $igníficabuntur ínuentíones $íc erunt eyperíundæ. Fodíantur quo{que} uer$us lo
cus latus ne mínus pedes quín{que} ın eo{que} collocetur círcíter $olís occa$u. Scaphıũ
æreum: aut plumbeum: aut peluís ex hís quod erít paratum: ıd{que} íntrin$ecus oleo
ungatur: ponatur{que} ínuer$um: & $umma fo$$ura oꝑíatur harundíníbus: aut fron-
de $upra terra obruatur: tum po$tero díe aperíatur: & $í ín ua$e $tíllæ $udore$que
erunt: ís locus aquam habebít. Item $i uas ex creta factum non coctum in ea fo$-
$íonc eadem ratíõe opertum po$ítum fuerít: $í ís locus aquam habebit: cum aper
tum fuerít uas: humídum erit: & etíam dı$$oluetur ab humore. Vellu${que} lanæ: $i
locatum erít: in ea fo$$ura: ín $equentí autem díe de eo aqua expre$$a erít: $ígnífíca
bít eum locum habere copíam. non mínus $í lucerna cõ cínnata: oleí{que} plena & ac
cen$a íu eo loco opta fuerıt collocata: & po$tero díe non erít exu$ta: $ed hũerít relí
ℂ De aqua hymbríum. # Caput $ecundum.
ITa{que} quæ ex hymbríbus aqua collígítur $alubríores habet uírtutes: eo {quis}
elígítur ex omníbus fontıbus leuí$$imís $ubtílıbu${que} tenuítatíbus. Deín-
de per aerís exercítatí onem percolata t\~epe$tatíbus líque$cendo peru\~eít
ad terram: etíam{que} nõ crebríter ĩ cãpís cõfluũt hymbres: $ed ĩ mõtíbus: aut ad íp-
$os mõtes: ideo {quis} humores ex terra matutíno $olís ortu motí cum $unt egre$$i ín
quãcun{que} partem cælı $unt pro clínatí trudunt aera. Deínde cum $ũt motí propter
uacuıtatem locí po$t $e recípíunt aerís ru\~etes undas. Aer autem quí ruít trudens
quocũ{que} humore per uím $pírítus & ímpetus: & undas cre$centes facít u\~etorum
a uentís autem quocun{que} feruntur humores conglobatí ex fontíbus & flumíní-
bus: & paludíbus & pelago cum tepore $olís@ collígunt: & exhauríunt: & íta tol-
lunt ín altitudín em nubes. Deinde cum aerís unda nítentes cum per u\~etum ad mõ
tes ab eorum offen$a & procellís propter plenítatem & grauítatem lique$cendo
di$perguntur: & íta diffundunt ín terras. Vaporem autem & nebulas & humorel
ex terra na$cı: hæc uídetur effıcere ratío {quis} ea habet ín $e calores feruídos & $pírí-
tus ínanes refrígeratíone${que} & aquarum magnam multítudínem. ex eo cum refrí-
geratur noctu $ol oriens ímpetu tangít orbem terræ: & uentorum flatus oríentí@
um per tenebras ab bumídís locís egredíuntur ín altítudinem nubes. aer aut\~e tũc
a $ole percalefactus cum ratíoníbus ex terra tollít humores. Lícet ex balneís exem
plum capere. Nullæ ením cameræ quæ $unt caldaríorum $upra $e habere po$$unt
fontes: $ed cælum quod e$t íbí ex præfurníís ab ígnís uapore percalefactum cor-
rípıt ex pauímentís aquam: & aufert $ecum ín camerarum curuaturas: & $u$tínet
ídeo {quis} $emper uapor calídus ın altítudíne $e trudít: & prímo non remittít pro-
pter breuítatem. Simul autem plus humorís habet conge$tum non pote$t $u$tíne
re propter grauítatem. $ed $tíllat $upra lauantıum capíta. ldem eadem ratíone c@
ℂ De aquís calídís & earum uírtutíbus: quam trahunt a díuer$ís metallís: & de ua ríorum fontíum flumínum lacuum{que} natura. # Caput tertíum.
SVnt autem nonnullí fontes calídí ex quíbus profluít aqua $apore optí-
mo: quæ ıta ın potíone $uauís e$t: utí nec fontinalís a camœnís: nec mar-
$alí\~es de$íderetur: hæc aũt a natura pefícíũtur hís rõnibus. Cum in ímo ꝑ
alum\~e: aut bítum\~e. $eu $ulphur ígnıs excítatur ardore ꝑ camdefacĩt terrã: quæ e$t-
$upra $e autem feruídum emíttít ın $uperíora loca uaporem. Ft íta $iꝗ ín hís locís
ꝗ $unt $upra fontes dulcís aquæ na$cũtur: offen$í eo uapore efferue$cũt ĩter u\~ea$
& íta {pro}fluũt íncorrupto $apore. Sũt etía@ odore & $apore non bono frígídí fon
Alii autem per pingues terræ uenas profluentes uncti oleo fontes erumpunt: uti $o-
lis: quod oppidum e$t ciliciæ flumen nomine líparis: in quo natantes aut lauantes ab
ip$a aqua unguntur: Similiter Aethio piæ lacus e$t: qui unctos homines efficit: qui in
eo natauerint: & in india quí $erereno cælo emittit olei magnam multitudinem. Item
Carthagine fons e$t in quo natat in$uper ol@um odore uti $cobe citreo: quo oleo eti-
am pecora $olent ungi. Zacyntho & circa Dyrrhachium & Appolloniam fontes
$unt: qui picis magnam multıtudinem cum aqua uomunt. Sub Babylone lacus am-
pli$$ima magnitudıne: qui límnia$phaltis appellatur: habet $upra natans liquidum bi
tumen: quo bitumine & latere te$taceo $tructo muro Semyramis circundedit babylo
nem. Item Tope in Syria arabiaque numidarum lacus $unt immani magnítudine: qui
emittunt bituminis maximas moles: quas diripiunt qui habitant circa. id autem non
e$t mirandum: nam crebræ $unt íbi lapidicinæ bituminis duri. Cum ergo per bitumi-
no$am terram uis erumpit aquæ $ecum extrahit: & cum $it egre$$a $ecernitur: & ita reií-
cit a $e bítumen. Etiam que e$t in Cappadocia in itinere quod e$t inter Mazaca & Ty-
rana lacus amplus: in quem lacum pars $iue harundinis: $iue alii generis $i demer$a fu
erit & po$tero die exempta: ea pars quæ fuerit exempta inuenitur lapidea. quæ autem
pars extra aquam man$erit: permanet in $ua proprietate. ad eundem modum Hiera-
poli phrygiæ efferuet aquæ calidæ multítudo: ex qua circum hortos & uineas fo$$is ín
ductis immittitur. hæc autem efficitur po$t annum cru$ta lapidea: ita quot annis dex-
tra ac $ini$tra margines ex terra faciendo inducunt eã: & efficiunt in his cru$tis in agris
$epta. Hoc autem ita uidetur naturaliter fieri: {quis} in his locis & ea terra quibus is na$ci
tur: $uccus $ube$t coagulis naturæ $imilis. Dein de cum commixta uis egredi@ur per fon
tes extra terram $olis & aeris calore cogítur congelari: ut etiam in areis $alinarum uide-
tur. Item $unt ex amaro $ucco terræ fontes exeuntes uehementer amari: ut in ponto
e$t flumen hipanis. a capite profluit circiter milía. xl. $apore dulci$$imo deinde cum per
uenit ad locum qui e$t ab ho$tio ad milia. clx. ad mi$cetur ei fontículus oppido ꝗ̃ par-
uulus. Is cum in eum influit: tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram: ídeo
{quis} per íd genus terræ & uenas unde $andaraca foditur: & aqua manando perficitur
amara. Hæc autem di$$imilibus $aporibus a terræ proprietate perficiuntur: uti etiam
in fructibus uidetur. Si enim radices arborum aut uitium aut reliqorum $eminum
non ex terræ proprietatibus luccum capiendo ederent fructus uno genere e$$ent: in
omnibus locis & regionibus omnium $apores. Sed animaduertimus in$ulam Le$-
bon uinum prothyrum: maloniam: catacecaumennen. Item Lydiam Melitõ Siciliam
Mamertinum: Campaníam Falernum. In Terracina & fundis cecubum: reliqui$-
que locis pluribus innumerabili multitudine genera uini uirtute$que procreari. quæ
non aliter po$$unt fieri ni$i cum terrenus humor $uis proprietatibus $aporum in radi-
cıbus infu$us emittit materiam: per quam egrediens ad cacumen profundat proprii
loci & generis $ui fructus $aporem. Quod $i terra generibus humorum non e$$et di$$i
milis & di$parata: non tantum in Syria & Arabia in harundinibus & uineis herbi${que}
Item e$t in archadıa Nonacris nominata terræ regío: quæ habet in montibus e $axo
$tillantes frigidi$$imos humores. Hæc@autem aqua Stygos hydor nominatur: quam
neque argenteum: neque æneum: neque ferreum uas pote$t $ub$i$tere: $ed di$$ilit &
di$$ipatur. Con$eruare autem eam & continere nihil aliud ní$i mulina ungula pote$t.
Quæ etiam memoratur ab Antipatro in prouinciam ubi erat Alexander per Iollam
filium perlatam e$$e: & ab eo ea aqua regem e$$e necatum. Item alpibus in crobi regno
e$t aqua: quam qui gu$tant $tatim concídunt. Agro autem fali$co uia campana in cam
po Corneto e$t lacus: in quo fons oritur: íbi{que} auium & lacertarum reliquarum que $er
pentium o$$a iacentia apparent. Item $unt nonnullæ acidæ uenæ fontium uti Lince$to
& in italia Vicína: campaniæ Theano: alíi$que locis pluribus quæ hanc habent uırtu-
tem ut calculos in ue$icis qui na$cuntur in corporibus hominum potionibus di$cutiant
Fieri autem hoc naturaliter ita ideo uidetur: {quis} acer & acidus $uccus $ube$t in ea terra:
per quam egredientes uenæ intinguntur acritudine: & ita cum in corpus inierunt di$$i-
pant quæ ex aquarum $ub$identia in corporibus & concre$centia offenderunt. Qua-
re autem di$cutiantur ex acidis hæ res: $ic po$$umus animaduertere@: Ouum in aceto $i
diutius appo$itũ fuerit molle$cet & di$$oluetur. Item plumbum quod e$t lenti$$imũ: &
graui$$imũ $i in ua$e collocatũ fuerit: & in eo acetũ ínfu$um: íd aut\~e opertum & oblitũ
fuerit: efficitur uti plumbum di$$oluatur: & fiet ceru$$a: ei$dem rationibus æs quod eti
Item e$t in in$ula chio fons: e quo qui imprudenter biberint. fiunt in$ipientes: Et íbi e$t epígramma ín$culptum ea $ententía iucundam eam e$$e potionem fontis eius: $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us. Sunt autem uer$us hí.
Su$is autem in qua ciuitate e$t regnum Per$arum fonticulus e$t ex quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo e$t $criptum epigramma: quod $ignifícat hanc $ententiam Egregiam e$$e aquam ad lauandum: $ed ea $i bibatur excutere e radicibus dentes: & hu ius epigrammatos $unt uer$us græce.
Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates: quæ procreant qui ibi na$cuntur
egregiis uotibus ad cantandum uti thar$o magne$iæ: alii${que} eiu$modi regionibus. Eti-
am{que} Zama e$t ciuitas Aphrorum: Cuius. mœnia rex luba duplici muro $ep$it: ibi{que} re-
giam domum $ibí con$títuit ad ea mil. pa$$. xx. e$t oppidum I$muc: Cuius agrorum re-
giones incredibili $unt functæ terminatione. Cum e$$er enim Aphrica parens & nu
trix ferarũ be$tirũ: maxıme $erp\~etiũ: ĩ eius agris oppidi nulla na$cit{ur}: & $iquãdo allata
ibi ponatur: $tatim morít{ur}. Ne{que} id $olũ $ed etiã terra ex his locis $i alio trã$lata fuerit: &
ibi id genus terræ etiã balearibus dicítur e$$e: $ed aliã mírabilior\~e uírtut\~e ea habet terra:
quã ego $ic accepí. C. lulus ma$$imi$e filius: cuius erãt totius oppidi agrorum po$$e$$i-
ones cũ patre cæ$are militauit: @s ho$pitio meo e$t u$us: ita quotidiano cõuictu nece$$@
ℂ De aquarum experimentís. # Caput quartum.
EXperitiones autem & probationes eorum $ic $unt prouidendæ $i erunt pro- fluentes & aperti antequam duci incipiantur: a$piciantur: animo{que} aduertan tur qua membratura $int qui circa eos habitant homines. Et $i erunt corpori bus ualentibus coloribus nitidis cruribus nonuitio$is: non lippis oculis: erunt probatı$ $imí. Item $i fons nouus fuerit fo$$us & in uas corinthium $iue alterius generis quod erít ex ære bono: ea aqua $par$a maculam non fecerit optima e$t. Item{que} in aheneo $i ea aqua deferuefacta & po$tea requieta & fu$a fuerit: ne{que} in eius aheneı fun do harena aut limus inuenietur: ea aqua erit item prob ata. Item $i legumina in uas cum ea aqua cõ iecta ad ígnem po$ita celeriter percocta fuerint: iudicabunt aquam e$$e bonam & $alu- brem. Non etiam minus ip$a aqua quæ erit ín fonte $i fuerít limpida & perlucida quo cun{que} peruenerit aut profluxerit: mu$cus non na$cetur ne{que} iuncus: ne{que} inquinatus ab aliquo inquinamento locus fuerit: $ed puram habuerit $pecıem: innuitur his $ignis e\~e tenuis & in $umma $alubritate.
De perductionibus aquarum. # Caput quintum.
NVnc de perductionibus ad @habitationes mœniaque ut fieri opporteat expli
cabo. Cuius ratio \~e prima perlibratío: libratur autem dioptris: aut libris
aquariis: aut chorobate: $ed diligentius efficitur per chorobaten: {quis} dioptræ li
Ductus autem aquæ fíunt generibus tribus. Riuis per canales $tructilestaut fi$tulis
plumbeis: $eu tubulis fictilibus: Quorum hæ rationes $unt $i canalibus ut $tructura fi-
at ꝗ̃ $olidi$$ima $olumque riui libramenta habeat fa$tigiata ne minus in centenos pe-
des $emipede æquæ $tructuræ confornicentur: ut minime $ola aqua tangat. Cumque
uenerit ad mœnia efficiatur ca$tellum: & ca$tello coniunctum ad recipiendum aquam
triplex immi$$arium. collocenturque in ca$tello tres fi$tulæ æqualiter díui$æ intra rece
ptacula coniuncta uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redun-
det. ita in medio ponentur fi$tulæ in omnes lacus & $alientes in altero in balneas uecti
gal quotannis populo præ$tent: ex quibus tertio in domos priuatas ne de$it in publico
non enim poterunt auertere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. Hæc au-
tem quare diui$a con$tituerim hæ $unt cau$æ uti qui priuatim ducent in domos uecti-
galibus tueantur per publicanos aquarum ductus. Sin autem medii montes erunt in-
ter mœnia & caput fontis $ie erit faciundum: uti $pecus fodiantur $ub terra. librentur-
que ad fa$tigium: quod $upra $criptum e$t: & $i tophus erit aut $axum in $uo $ibi cana-
lis excidatur. $in autem terrenum aut hareno$um erit $olum & parietes cum camera in
pecu $truantur: & ita perducantur. Puteíque ita $int facti uti inter duos $it actus. $in au
tem fi$tulis plumbeis ducetur prímum ca$tellum ad caput ducatur: deinde ad copiam
aquæ laminæ fi$tularum con$tituantur: æque fi$tulæ ca$tello collocentur ad ca$tellum:
quod erit in mœnibus: fi$tulæ ne minus longe pedum denum fundantur. quæ $i cen-
tenariæ erunt pondus habeant in $ingulas. M.cc.$i octogenariæ pondo. dcccc. lx. $i
quinquagenariæ pondo. dc. quadragenariæ pondo. cccc. lxxx. trecenariæ pondo. ccc.
lx. uicenariæ pondo. cc. lx. Quindenum pondo. c. lxxx. Demum pondo. ccxx. octo-
num pondo.c. Quinariæ pondo.lx.e latitudsne autem laminarum quot digitos ha
NObilibus athletis: qui olympia: pythia: i$thmia: nemæa uici$$ent
græcorum maiores ita magnos honores in$tituerunt: uti non mo-
do inconuentu $tantes cum palma & corona ferant laudes: $ed etiã
cũ reuertantur in $uas ciuitates cum uictoria triumphantes quadri-
gís in mœnia & in patrias inuehantur: e re{que}.p.perpetua uita con-
$titutis uectigalibus fruantnr. Cum ergo id animaduertam: ad-
miror quid ita non $criptoríbus. iidem honores etiam{que} maiores
ℂ Platonis inuentum de agro metiendo. # caput primum.
LOcus aut eger paribus lateribus $i erit quadratus: eum{que} oportueric duplicare {quis} opus fuerit genere numeri: {quis} multiplicationibus non inuenitur: eo de$cri- ptionibus linearum emendatis reperitur. E$t autem eíus rei hæc demon$tra- tio. Quadratus locus qui erit longus & latus pedes denos efficit areæ pedes centum $i ergo opus fuerit eum duplicari pedes.cc. ltem ex paribus laterıbus facere quærendum erit ꝗ̃magnum latus latus eius quadrati fiat: ut ex eo.cc.pedes duplicationibus areæ re $pondeant. id autem numero nemo pote$t inuenire. nam{que} $i. xiiii. con$tituentur: erũt multiplícati pedes.cxcyi.$i.xv.pedes.ccxxv.ergo quoniam id non explicatur numero in eo quadrato longo & lato pedes decem: quod fuerit linea ab angulo ad angulum diagonis perducatur: uti diuidantur duo trgona æqua magnitudine $ingula areæ pedũ quinquagenum: ad eiu${que} lineæ diagonalís longitudinem locus quadratus paribus la- teribus de$cribatur: ita{que} magna duo t@igona in minore quadrato quinquagenum pe- dum linea iagonio f@erint de$ignata eadem magnitudine & eodem pedum numero quatuor in maiore erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis rationibus a plato ne uti $chema $ub$criptum e$t: explicata e$t in ima pagina.
Denorma. # Caput $ecundum.
ITe @ Pythagoras normam $ine artificis fabricationibus inuentam o$tendit: & ꝗ̃ magno labore fabri normam facientes uix ad uerum perducere po$$unt id rationibus & methodis emendatum ex eius præceptis explicatur. nan{que} $i $umantur regulæ tres: e quibus una fit pedes.iii.altera pedes.iiii.tertia pedes.v.hæ{que} re gulæ ínter $e compo$itæ tangant alia aliam: $uis cacuminibus extremis $chema haben- tes trigoni deformabunt normam emendatam: ad eas autem regularum $ingulaꝶ lon gitudines $i $ingula quadrata paribus lateribus de$cribantur: quod erit trium latus areæ habebit pedes. viiii. quod. iiii. xvi. quod quin{que} erit. xxv. ita ꝗ̃tum areæ pedum nume- rũ duo quadrata ex tribus p edibus longitudinis laterũ & quattuor efficiũt: æ\~q tãtũ nũe rum reddit unum ex q uin{que} de$criptum. Id Pythagoras cum inueni$$et nõ dubita@s ad mi$i$$e in ea in uentione monitus maximas gratias agens ho$tias dicitur dii$imolaui$$e Ea autem ratio quemadmodum in multis rebus & men$uris e$t utilis etiam in ædificiis $calarũ ædificationibus uti temperatas habeant graduũ librationes e$t expedita. Si enĩ altitudo contignationis a $umma coaxatíone: ad imum libramentũ diuí$a fuerit in par @es tres erit earum quin{que} ín $calis $caporum iuxta longitudinem inclinatio: ꝗ̃ magnæ fuerint ínter contignationem & imum libramentum altitudinis partes tres quatuor a perpendiculo recedant: & ibi collocentur interiores calces $caporum: íta eruut tempe- ratæ graduum ip$arum $calarum collocationes. item eius rei erit $ub$cripta forma.
ℂ Quomodo portio argenti auro míxta in integro opere deprehendi di$cerni{que} po$$it. # Caput tertium.
ARchimedis uero cum multa miranda inuenta & uaria fuerint ex omnibus & infinita $olertia: id quod exponam uidetur e$$e expre$$um unum. Hiero ení Syracu$ís auctus regia pote$tate rebus bene ge$tis cum auream coronam uo tiuam diis immortalibus quodam in fano con$titui$$et ponendam manu precio loca uit faciendam: & aurum ad $aconicum appendit redemptorís ad tempus opus manu factum $ubtiliter regi approbauit: & ad $aconicam pondus coronæ uí$us e$t præ$titi$$e Po$teaꝗ̃ iudicium e$t factum dempto auro tantundem argenti in id coronarum opus admixtum e$t. Indignatus Hiero $e contn\~eptum e$$e: neque inueniens qua ratione id furtum reprehenderet rogauit Archimeden uti ín $e $umeret $ibi de eo cogitationem Tuncis cum haberet eius rei curam ca$u uenit in balneum: ibi{que} cum in $olìum de$cen deret animaduertit quantam corporis $uí in eo in$ideret tantum aquæ extra $olium ef fluere. itaque cum eius rei rationem explicationis o$tendi$$et: non e$t moratus: $ed exi luit gaudio motus de $olio: & nudus uadens domum uerius $ignificabat clara uoce in- ueni$$e quod quæreret. Nam currens ídentidem græce clamabat eurica. tum uero ex eo inuentionis ingre$$u duas dicitur feci$$e ma$$as æquo pondere: quo etiam fuerat corona: unam ex auro: & alteram ex argento. cum ita feci$$et eas amplum ad $umma labra impleuit aquæ in quo diui$it argenteam ma$$am cuius: quanta magnitudo in ua $e depre$$a e$t: tantum aquæ effluxit: ita exempta ma$$a: quanto minus factum fuerat refudit: $extario men$us e$t: ut eodem modo quo prius fuerat ad labra æquaretur: ita ex eo ínuenit ꝗ̃tum ad certum pondus argenti ad certam aquæ men$uram re$ponde- ret: cum id expertus e$$et: tum auream ma$$am $imiliter pleno ua$e dími$it: & ea exem- pta eadem ratione men$ura addita inuenit ex aquæ non tantum $e minore: quanto minus magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et ꝗ̃ argenti. Po$tea uero reple- to ua$e in eadem aqua ip$a corona dimi$$a inuenit plus aquæ defluxi$$e in coronam ar genteam ꝗ̃ in auream eodem pondare ma$$am: & ita ex eo {quis} fuerit plus aquæ in coro na ꝗ̃in ma$$a ratiocinatus deprehendit argenti in auro mixtionem: & manife$tum fur tum redemptoris. Tran$feratur mens ad Architæ Tarentini & Erato$thenis cyre- neic ogítata. Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt. Itaque cum ín cæteris inuentionibus fuerint grati in eius rei concertationibus maxi- me $unt $u$pecti. Alius enim alia ratione explicarat quod delo imperauerat re$pon$is Apollo uti aræ eius quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur: & ita fo re ut hi qui e$$ent in eadem in$ula liberarentur tunc religione. ltaque Architas cylin- dorum de$criptionibus: Erato$thenes organica $olari rationeidem explicauerunt.
Cum hæc $int tam magnis doctrinarum incunditatibus animaduer$a: & cogamur na
turaliter inuentioníbus $ingularum rerum con$iderantes effectus moueri multas res
attendens: admiror etiam Deemocriti de rerum natura uolumina & eius commenta-
rium: quod in$cribitur Chirotoniton: in quo etiam utebatur anulo $ignans cera & mi
lito quæ e$$et expertus: ergo eorum uirorũ cogitata non $olum ad mores corrigendos:
$ed etíã ad omniũ utılitat\~e perpetuo $unt præparata. Athletarum aũt nobilitates breui
$patio cũ $uis corporibus $ene$cunt florentes: ne{que} po$teritati hi quemadmodũ $apien
De gnomonicís rationíbus ex radiis $olis per umbram inuentis & mundo at{que} planetis. # Caput quartum.
EA autem $unt diuina mente comparata: habent{que} admirationem magnã cõ
$iderantibus: qđ umbra gnomonis æquinoctialis: alia magnitudíne e$t Athe
nis: alia Alexandriæ: alía Romæ: non eadem Placentiæ: cæterí${que} orbis terra
rum locis. Ita{que} longe aliter di$tant de$criptiones horologiorum locorum mutationi-
bus: umbrarũ.n.æquinoctialium magnitudínibus de$ignantur. Anal\~ema eoꝶ formæ
ex ꝗbus ꝑficiuntur ad ration\~e locoꝶ & umbræ gnomonũ horarum de$criptiões. Ana
l\~ema eorum formæ ex quibus perficiuntur ad rõn\~e locorũ & umbræ gnomonũ hora-
rum de$criptiones. Anal\~ema e$t rõ conqui$ita $olis cur$u & umbræ cre$c\~etis a brumæ
ob$eruatiõe inu\~eta æqua ꝑ rõnes architectonicas: circini{que} de$criptiones e$t inu\~etus ef
fectus in mũdo. Mũdus aũt e$t oíum naturæ rerũ cõceptıo $ũma: cœlũ{que} $ideríbus cõ
formatũ: id uoluitur cõtínenter circũ terrã at{que} mare per axis cardines extremos. Nan
{que} hís in locis naturalís pote$tas íta architectata e$t. collocauit{que} cardınes tanꝗ̃ centrum
unum a terra ín mari in $ũmo mũdo: ac po$t@ip$as $tellas $eptentrıonum. Alterũ trans
cõtra $ub terra in meridianis ꝑtibus: ibí{que} circum eos cardines orbiculos circũ c\~etra: ut
in torno ꝑfecit: qui græce pa$chæ denominantur: per quos peruolitat $empíterno cœ-
lum. Ita media terra cum mari centri loco naturaliter e$t collocata. his natura di$po$itis
ita uti $ept\~etrionali parte a terra excel$ius habeat altítudinem centrum: í meridiana au
tem parte inferioribus locis $ubiectum a terra ob$curetur. tunc etiam per medium trã$
uer$a & ínclinata i meridiem circuli delata zona duodecim $ignis e$t cõformata: quæ
eorum $peties $tellis di$po$itis.xii.partibus peræquatis exprimit depictã a natura figu-
rationem. Ita{que} lucentia cum mundo reliqui${que} $ideribus ornatũ circũ terrã mare{que} p-
uolantia cur$us perficiũt ad cœli rotũdítat\~e. oía ãt uí$itata & inui$itata temporũ nece$$i
ℂ Sı ergo res & ratío & te$tímoníum poetæ ueterís íd o$tendít: non puto alí-
ter oportere íudícarí: ní$i quemadmodum de ea re $upra $críptum habemus. Io-
uís autem ínter martís & $aturní cırcínatíonem currens maíorem: ꝗ̃mars: míno-
rem ꝗ̃$aturnus peruolat cur$um. Item reliquæ $tellæ quo maíore ab$unt $patío ab
extremo cœlo: proxımam{que} habentterræ círcínationem celeríus uidentur: {quis} quæ
cun{que} earum mínorem círcínatíonem peragens $æpius $ubígens præterít $uperío
rem: quemadmodum $i ín rota \”q fíguli utuntur ĩípo$itæ fuerínt $eptem formicæ ca
nale${que} totídem in rota factí $int círcum centrum in imo adcre$centes ad extre-
mum: ín quíbus ecogantur círcínatıonem facere: uer$etur{que} rota ín alteram part\~e
nece$$e erit eas contra rotæueriatíonem nıhíl mínus aduer$us ítínera perfícere &
quæ proxímum centrum habuerit celeríus peruagarí: quæ{que} extremum orbem ro
tæ peragat: etíam $i æque celeríter ambulet propter magnıtudínem círcínatíonís
multo tardíus perficere cur$um. Símiliter a$tra nítentıa contra mundí cur$um $u-
ís ítíneıíbus perfícíunt círcuıtum: $ed cœlí uer$atíone redundantíbus referũt quo
tídíana tem porís círculatíone. E$$e autem alías $tellas temperatas. alías feruentes
etíam{que} frigıdas hæc e$$e cau$a uídetur: quod omnís ígnıs ín $uperiora loca habet
$candentem Hammam: ergo $ol æthera: cui e$t $upra $e radíís exurens efficıt can-
dentem: in quíbus locís habet cur$um Martís $tellas: íta{que} feruens ab ardore $olís
effícítur. Saturní autem quod e$t proxıma extremo mundo tangít congelatas cœ
@regíones uehemeter \~e frıgída. ex eo e$t íouís cũ ínter utríu${que} cırcínatões h; cur-
ℂ De$olís cur$u per duodecím $ígna. # Caput quíntum.
NAm{que} cum $ol aríetís $ignum ıníít: & partem octauam peruagatur ꝑfícít
æquínoctíum uernum. Quom progredítur ad caudã taurí $idu${que} uer-
ℂDe cæteris $ideríbus a dextra & leuazodiaci. # Caput $extum.
NAm{que} l$ept\~etrio quem græci nominant Arcton $iue helicen habet po$t $e col
locatum cu$todem: ab eo non longe conformata e$t Virgo cuius $upra hume
rum dextrum lucidi$$ima $tella nitıtur: quam no$tri Prouidentiam. maiores
græci propigecton uocant. Candens autem magis $pecies eius e$t colorata. Item alia
contra e$t $tella media cu$todis gemini arcti: quí arcturus dicıtur: e$t ibi dedicatus e re
gione capitis $eptentrionis tran$uer$us ad pedes geminorum. Auriga $tat in $ummo
cornu tauri. Item{que} in $ummo cornu leuo & aurigæ pedes una tenet parte $tellam: &
appellant aurigæ manus. Hædí caput leuo humero tauri quidem & arietis: in$uper Per
$eus dexterioribus $ubtercurrens ba$im. Vergilias a $ini$terioribus caput arietís & ma-
nu dextra innitens Ca$$iopeæ $imulacro leua $upra aurigam tenet Gorgonem ad $um
mum caput $ubiicien${que} Andromedæ pedibus. Item Pi$ces $upra andromedam & eiu$
uentris & æqui quæ $unt $upra $pinam equi: cuius uentris lucidi$$ima $tella finit uen-
trem equi: & caput andromedæ. Manus andromedæ dextra $uper ca$$iopes $imula-
crum con$tituta e$t. Leua aquílonalem pi$cem. Item aquarii $upra equi capitis equi un
gulæ attingunt aquarii genua Ca$$iope media e$t dedícata. capricorni $upra in latitudi
nem. Aquila & Delphinus $ecundum eos ut $agitta. Ab ea autem uolucris cuius penna
dextra cephei manum attingit & $ceptrum. Leua $upra ca$$iope innititur $ub auis cau-
ℂDe $ideribus ad leuam zodiaci. # Caput $eptimum.
PRimum $ub capricorno $ubiectus pi$cis au$trinus cauda pro$píciens Cephea.
ab eo ad $agittaríum locus e$t inanis Turibulum $ub $corpionis aculeo. Cen-
tauri priores partes proxime $unt libræ: & $corpionem tenent in maníbus.
Simulacrum id quod Be$tiam a$trorum periti nominarunt: ad uirginem & leonem
& cancrum anguis porrigens agmen $tellarum intortus $ubcingit regíonem cancri eri
gens ro$trum ad leonem: medioque corpore $u$tinens craterem ad manumque uir-
ginis caudam $ubiiciens: in qua ine$t Coruus. Quæ $unt autem $upra $capulas peræ-
que $unt lucentia. ad anguis interius uentris $ub caudam $ubiectus e$t Centaurus iux-
ta craterem & leonem. Nauis e$t quæ nomínatur Argo: cuius prora ob$curatur: $ed
malus & quæ $unt circa gubernacula eminentia uidentur. Ip$aque nauicula & pup-
pis per $ummam caudam cani iungitur. Geminos autem mınu$culos canis $equi-
tur contra anguis caput. maior item $equitur minorem. Orion uero tran$uer$us
e$t $ubiectus pre$$us ungula centaurí manu leua tenens clauam alteram ad gemi-
nos tollens. Caput eius ba$im canis paruo interuallo in$equens leporem arieti &
pi$cibus Cetus e$t $ubiectus: a cuius cri$ta ordinate utri$que pi$cibus di$po$íta e$t tenuis
fu$io $tellarum quæ græce uocitatur Hermedonæ: magnoque interuallo intror$us pre$
$us nodus $erp\~etis attingit $umman@ ceti cri$tam Erictanum per $peciem $tellarum fle-
ℂ De Horologíorum ratíone & u$u at{que} eorum inuentione. # Caput octauum.
HEmicyclíum excauatum ex quadrato ad enclíma{que} $uccí$ũ Bero$us chal-
dæus dıcítur ínuení$$e Scaph\~e$eu hemi$pheriũ: Ari$tarchus Samíus ıd\~e
etıam dí$cum ín planítía. Arachanen Eudoxus a$trologus. Nonnullí dí-
cunt Apolloníum Pantheum $íue Lacunar: quod etíam ín círco flamínío \~e po$ítũ
Scopmas Syracu$íus pro$tatí$torumena: Parmenon prop$andema: Teodo$ius &
Andrías Patrocles Pelecínum: Dıony$íus poru$conum: Apolloníus Paretꝶ: alia{que}
genera. & qui $upra $críptí $unt: & alíí plures ínuenta relíquerunt utí Chonarche-
nen Conatũ plínthíum Anthíboteum. ltem ex hís generíbus uíatoria p\~e$ilía utí fíe
rent plures $crípta reliquerũt. Ex quoꝶ líbrís $í quís uelít $ubíectíões íueníre: pote
rít dũmodo $cíat anal\~ematos de$criptões. lt\~e $ũt ex aqua cõquí$ítæ ab eí$d\~e $crípto
rıbus horologíoꝶ rõnes. Prímũ{que} a Cte$íbío alexandríno ꝗ et $pũs naturale: pneu
matíce${que} res inuenít $ed utí fuerunt ea exquí$íta dígnum $tudío$is agno$cere: Cte
$ibíus.n.fuerat alexãdríæ natus patre ton$ore. Is íngenío & idu$tría magna \~pter re
líquos excell\~es dıctus e$t artífí cío$is rebus $e delectare. nã{que} cũ uoluí$$et ín taber-
na $ui patrıs $peculũ íta p\~edere: ut cũ duceretur: $ur$um{que} reduceretur linea latens
pondus deduceret: íta collocauít machínatíõem. Canalem lígneum $ub tígno fíxít
ibí{que} trocleas collocauít per canalem líneã ín angulum deduxit: ibí tubulos $truxít:
ín eos pilam plumbeã p líneam deınítt\~edaın curauít: ita põdus cũ decurrendo i an
gu$tías tubuloꝶ premeret cœlí crebrítatem uehementi decur$u ꝑ fauces frequ\~etí
am cœlí compre$$ione $olídatam extrudens ín aerem patentem offen$iõem tactu
$onitus expre$$erat clarítatem. Ergo Cte$íbíus cũ aiaduerti$$et ex tactu cœlí & ex-
pre$$ionibus $pũs uoce${que} na$cı his príncípíís u$us hydraulıcas machínas prímus
ín$títuít. Item aquarum expre$$íones automato pícta${que} machínas multa{que} delítía-
rum genera. in hıs etíam horologíorum ex aqua comparationem explícuít. Pri-
mum{que} con$títuít cauum ex auro perfectum: aut ex gemmaterebrata. ea ením nec
teruntur percu$$u aquæ nec $ordes recipíunt ut obturentur. Nam{que} æqualíter p
íd cauum ínfluens aqua $ubleuat $caphum ínuer$um quod ab artífícibus phelos $i
ue tympanum dícitur: ín quo coliocata e$t regula: uer$atíle tympanum dentículıs
æqualíbus $unt perfecta: quí dentículí alíus alíum ímpellentes uer$atíões modícas
facíunt & motíones. Item alíæ regulæ: alía{que} tympana ad eundem modum dentata
una motíone uer$ando facíunt effectus: uarietate${que} motíonum: ín quíbus moue-
tur $igilla: uertũtur metæ calculı: aut Tona proíícıuntur: buccinæ canunt, Reli\”q{que}
Paterga: ín hís \~et aur in columna aut para$tatíca horæ de$críbuntur: quæ $igíllum
egredíens<038>ab ima uírgula $ignífícat i dıem totum: Quorum breuítates aut cre$c\~e
tias cuneorũ adíectus aut ex\~eptus ín $íngulís díebus & men$ibus perfícete cogıt.
Præclu$iones aquarum ad temperandum íta $unt con$títutæ metæ fíunt duæ: una
$olída: una caua ex torno íta perfecte ut alía ín alíam íníre conueníre{que} po$$it: & ea
dem regula laxatío earum aut coarctatío effícíat aut uehementem aut lenem ín ea
ua$a aque ínfluentem cur$um: íta hís ratíoníbus & machínatíone ex aqua conpo
nuntur horologíorum ad híbernum u$um colocatíones. Sín autem cuneorum
adíectíoníbus & detractatíoníbus correptiones díerum aut cre$centíæ ex cune-
ıs non probabuntur fíerí: {quis} cunei $æpí$$ime uítía facíunt: $íc erít explícan-
NObili græcorum & ampla ciuitate ephe$i lex uctu$ta dicítur a ma-
ioribus dura conditione: $ed iure e$$e non iniquo con$tituta. nam
architectus cum publicum opus curandum recipit: policetur: quã-
to $umptui ad$it futurum: tradita æ$timatione magi$tratui bona
eius obligantur donec opus $it perfectum. ab$oluto autem cum ad
dictum impen$a re$pondet: decretis & honoribus ornatur. ltem $i
non amplius quam quarta in opere con$umitur: ad æ$timation\~e
e$t adiicienda: de publico præ$tatur: neque ulla pœnatenetur. Cũ
uero amplius quam quarta in opere con$umitur: ex eius bonís ad perficiendum pecu-
nia exigitur. Vtinam dii inrmortales feci$$ent quod ea lex etíam populo romano non
modo publicis: $ed etiam príuatis ædificiıs e$$et con$tituta. Nanque non $ine pœna
gra$$arentur imperiti. $ed qui $umma doctrinarum $ubtilitate e$$ent prudentes $ine du
bitatíone profiterentur architecturam: Neque patres familiarum inducerentur ad in-
finitas $umptuum profu$iones: & ut e bonis eiicerentur: ip$ique architecti pœnæ tímo
re coacti diligentius modum impen$arum ratiocinantes explícarent utı patres famili-
arum ad id quod præparaui$$ent: $eu paulo amplius adiicientes ædificia expedirent.
Nam qui quadraginta ad opus po$$unt parare: $i adiicient centum habendo $pem per
fectionis: delectatõibus tenentur. Qui autem adiectione dimıdia aut ampliore $um-
ptu onerarentur omi$$a $pe & impen$a obiecta fractis rebus & animis de$i$tere cogun
tur. Nec$olum id uitium in ædificiis $ed etíam in muneribus quæ amagi$tratibus fo-
ro gladiatorũ: $cæni${que} ludorũ dãtur: ꝗbus nec mora: ne{que} expectatio cõcedit: $ed ne-
ce$$itas finito t\~epore pfícere cogit: id e$t $edes $pectaculorũ: uelorũ{que} inductiões $ũt: &
ca oia: \~q $cænicis morib{us} ꝑ machination\~e ad $pectatiões populo cõparãtur. In his ue
ro opus \~e prud\~etia dilig\~es: & ĩg\~eii docti$$imi cogitata: {quis} nihíl ꝑficit{ur} eoꝶ $iue machina
De machina quid $it: & eius ab organo differen iia: origine & nece$$itate. # Caput primum.
MAchina e$t continens ex materia coniunctio maximas ad onerum motus ha
bens uirtutes.ea mouetur ex arte circulorum rotũdationibus: quã græci cycli
c\~etine$in appellant.e$t autem unum genus $can $orium: quod græce acrobati
con dícitur: alterum $piritale: quod apud eos pneumaticon appellatur: tertium tracto-
rium.id autem græcí banu$on uocant. Scan$oriæ autem machinæ ita fuerint colloca-
tæ: ut ad altitudin\~e tignis $tatutis: & tran$uer$aríis colligatis $ine periculo $candatur ad
apparatus $pectationem. Spirabiles ut cum $piritu & expre$$ionibus impul$us & pla-
gæ uoce${que} organicos exprimant. Tractorium uero cum onera machinis pertrahunt{ur}:
aut ad altitudinem $ublata collocantur. Scan$orıa uero non arte: $ed audacia gloriatur:
ea catenationibus & chri$matoru; fulcturis continetur. Quæ autem $piritus pote$tat\~e
a$$umi: ingre$$us elegantes artis $ubtí itatibus con$equentur effectus. Tractoria autem
maiores & magnificentia plenas habet ad utilitatem opportunitates & in agendo cu;
prud\~etia $ummas uirtutes. Ex hıs $unt quæ mechanicos: alia organicos mouentur in
tes machinas & organa id uidet{ur} e$$e di$crim\~e: {quis} machinæ pluribus operibus ut ui ma
íore coguntur effectus habere uti bali$tæ torcularium{que} præla. organa aute; unius ope
ræ prudenti tactu perficiunt quod propo$itum e$t uti $corpionis $eu latmi$o $cidorum
uer$ationes. Ergo & organa & machinarum ratio ad u$um $unt nece$$aria. $ine quib{us}
nulla res pote$t e$$e non impedita. oĩs autem e$t machinatío rerum natura procrea-
ta: ac a præceptríce & magi$tra mundi uer$atione in$tituta. Nam{que} animaduertamus
primum: & a$pıeiamus continentem $olis lunæ: quin{que} etíam $tellarum naturam: quæ
ni machinata uer$arentur: non habui$$emus interdum lucem: nec fructum maturitatis
Cum ergc maiores hæc ita e$$e animaduerti$$ent e rerum natura $ump$erunt exem-
pla: & ea imitantcs inducti rebus diuinis commod@s uítæ perfecerunt explicationes.
Ita{que} comparauerunt ut e$$ent expeditiora alia machinis & earum uer$ationibus: non-
nulla organis. & ita quæ ad u$um utilia e$$ent $tudiis artibus in$titutis gradatim augen
da doctrinis curauerunt. Atten damus enim prímum in uentum de nece$$itate: ut ue$ti
tus quemadmodum telarum organícis admini$trationibus connexu $taminis ad $ub-
tegmen non modo corpora tegendo tueantur: $ed etiam ornatus adiíciant hone-
$tatem. Cibi uero non habui$$emus abun dantiam: ni$i íuga & aratra bobus: iumenti$-
que omnibus e$$ent inuenta $ucularum & prælorum & uectium: $i non fui$$et tor-
cularis præparatio: neque oleı nitorem: ne{que} uitium fructuum habere potui$$emus ad
iucunditat\~e. Portatõe${que} eoꝶ nõ e\~ent ni$i plau$troꝶ $eu $arracoꝶ per terram nauicu-
ℂ De ædíum $acrarum publícorum{que} operum machınatíonibus tractoríís. # Caput $ecundum.
PRimum{que} in$títuemus de hís quæ ædibus $acrís ad operum publícorũ
perfectíonem nece$$itate cõparantur: quæ fíunt íta. Tıgna duo ad oneꝶ
magnítudínem rõne expedíuntur a capíte a fíbula cõíuncta: & ín ímo dí
uarícata críguntur: funíbus ín capítíbus collo catís & círca di$po$ítís erecta retí-
nentur: allígant{ur} ín $ummo trocleæ: quem etíam nonnullí rechamum dícunt: ín tro
cleam índuũtur orbículí per axículos uer$atões habentes per orbículum traíicítur
ductarıus funís. Deínde dímíttítur & traducítur círca orbículum ímum trocleæ ĩ
feríorís re$ertur ãt ad orbıculum ímum trocleæ $uperíorís: & íta de$cendít ad ínfe
ríorem & ín foramíne eíus relígatur: altera pars funis refertur ínter ímas machi-
næpartes. In quadrís autem tignorum po$teríoríbus quo locí $unt díuarícata fí-
guntur chelonía ın quæ coníícíuntur $ucularum capíta ut facílíter axes uer$entur
hæ$uculæ proxıme capıta habent foramína bína íta temperata: ut uectes ín ea con
ueníre po$$int. Ad rechamum at imum ferreí forfíces relígantur. Quorum den-
tes ín $axa forata accommodantur. Cum autem funís habet caput ad $uculam relı-
gatũ: & uectes ducentes eam uer$ant: funís ínuoluendo círcum $uculam extendı-
rur: & íta $ubleuat onera ín altítudinem & operum collocatíones: hæ autem ratío
machínatíonís {quis} per tres orbículos círcunuoluítur trí$pa$tos appellatur. Cum ue
ro ín ima troclea duo orbículí ín $uperíori tres uer$antur: íd penta$pa$ton dicitur.
Sínautem maíoríbus oneribus erunt machínæ comparandæ amplíoríbus tígno
rum longítudíníbus & cra$$ítudíníbus erít utendum. eadem ratíone in $ummo fí-
bulatíoníbus: ín ımo $ucularum uenatíoníbus expedíendum. his explícatís antaní
funes ante laxí collocentur retínacula $uper $capulas machínæ longe dí$ponantur
& $i non erít ubí religetur: palí re$upınatí defodíantur: & círcum fe$tucatíone
$olídentur: quo funes ailigentur. Troclea ín $ummo capıte machínærudentí cõ
tíneatur: & ex eo funes perducantur ad palum: & quæ e$t ín palo troclea illígata
círca eius orbículum funís índucatur: & referatur ad eam trocleam: quæ erít ad ca
put machínæ relígata. cír cum autem orbıculum a $ummo traíectus funís de$cen-
dat: & redeat ad $uculum: quæ e$t ín íma machína: íbí{que} relígerur. Vectíbus autem
coacta $ucula uer$abítur. eríget per $e machinam $ine perículo. íta cırca dí$po$itís
funíbus & retínaculís in palıs hærentibus amplíorí modo machína collocabítur.
Trocleæ & ductarıí funes utí $upra $críptum e$t expedíantur. Sín autem Colo$$i-
cotera amplitudiníbus & ponderibus onera ín operíbus fuerínt: non erít $uculæ
commíttendum. Sed quemadmodum $ucula thelonís retínetur: ín axís íncluda-
tur habens ín $e medíum tympanum amplũ. qd nonnullí rotam appellant græcı ãt
amphere$en. alíı píthrochiũ: uel Perítheꝶ uoçant. ín hís ãt machínís trocleæ nõ eo
dem: $ed alío modo comparantur. Habent.n. & ín ímo & ín $ummo duplíces ordí
ℂAlíud machínæ tractoríæ genus. # Caput tertíum.
ESt autem alíud genus machĩæ $atís artífícío$um: & ad u$um celerítatís ex pedítum: $ed in eo dare operam non po$$unt ní$i perítí. E$t ením tígnum quod erıgítur & dí$t\~edítur retínaculís quadrífaríam. Sub retínaculo che lonía duo fíguntur. Troclea funís $upra chelonía relígatur. Sub troclea tegula lõ ga círcíter pedes duos: lata dígítos $ex cra$$a quatuor $uppõítur. Trocleæ ternos ordınes orbículorum ín latítudínem habentes collocantur: íta tres ductaríí funes ın machína relígantur: Deínde referuntur ad ímam trocleam: & traíícíuntur ex ín teríore parte per cíus orbiculos$ummos. Deínde referuntur ad $uperíorem tro- cleam: & traíicíuntur ab exteríore parte ín ínteríorem per orbículos ímos. Cũ de $cenderínt ad ímum exteríorí parte: & per $ecundos orbículos traducuntur ın ex tremum & referũtur ad $ummũ ad orbículos $ecundos traíectí redeũt ad ímum: & prímo referuntur ad caputtraíectí per $ummos redeunt ad machınam imam In radíce autem machinæ collocatur tertía troclea. cam autem græcí epagonta: no$trí antermonem appellant. ea tro clea religatur ad tro cleæ radícem habent or- bículos tres: per quos traíectí funes tradũtur homíníbus ad duc\~edum. Ita tres or- dínes homínum duc\~etes $ine ergata celeríter onus ad $ummum perducũt. hoc ge nus machínæ Polí$pa$ion appellatur: quod muìtís orbículorum círcuítíonıbus & facilítatem $ummaw præ$tat & celerítatem. Vna autem $tatutío tígní hanc habet utilítatem: {quis} ante quantum uelít a dextra ac $íní$tra ad latera declínãdo onus depo nere põt. Harum machínaꝶ oĩum quæ $upra $ũt $críptæ rõnes nõ mõ ad has res: $ed ad onerandas & exonerãdas naues $unt paratæ, alíæ erectæ: alíæ planæ ín car- che$íís uer$atílíbus collocatæ. nõ mínus $ine tígnorum erectíonıbus ín plano et ea dem rõne & tꝑatís funibus & trocleís $ubductões nauium effícíunt.
ℂ Alíud machínæ $ubtílíus genus. # Caput quartum.
NOn e$t alienum etíam Cre$tiphonos íngenıo$am ínuentíonem expone-
re.ís enim $capos columnarum ex lapıdícínis cum deporta\~r uellet ephe
$íí ad Díanæ fanum propter magnítudínem onerum & uíarum campe
$trem mollítudınem non confí$us carris ne rotæ deuorarentur: $íc e$t conatus de
materıa tríentalí $capos quatuor: duos tran$uer$aríos ínterpo$ítos quanta longí-
tudo $capífuerat complexus e$t: & compegít: & ferreos chodacas uti $ub$cudes
ín capítíbus $caporum ímplumbauít: & armíllas ín matería ad chodacas círcun-
ℂ Delapídícínarum ínuentíone. # Caput quıntum.
PIxodorus fuerat pa$tor. ís ın hís locís uer$abatur. Cum autem ciues ephe $iorum cogítarent fanum díanæ ex marmore facere: decernerent{que} a Pa- ro procone$$o heraclea tha$o utí marmor petatur propul$ís ouíbus Pí- xodorus ín eodem loco pecus pa$cebat. Ibi{que} duo aríetes ínter $e concurr\~etes alí- us alíum præteríerunt: & ímperu facto unus cornu percu$$it $axum: ex quo cru$ta candídí$$ímo colore fuerat deíecta. íta Píxodorus dícitur oues ín montíbus relíꝗ$ $e: & cru$tam cur$ím Ephe$um cum maxíme de ea re ageretur detulí$$e: íta $tatím honores eí decreuerunt: & nomen mutauerunt pro píxodoro Euangelus noiare tur: hodíe{que} quot men$ibus magí$tratus ín eum locum profící$cítur: & eí $acrífící um facít: & $í non fecerit pœna tenetur.
De porrecto & rotundatíone machínarum ad onerum leuatíones. # Caput $extum.
DEtractoríís ratíoníbus quæ nece$$aría putauí breuíter expo$uí: Quorũ
motus & uirtutes duæ res díuer$æ & ínter $e dí$$ímíles utí congruentes
ıta príncípía paríunt eos perfectus: unam porrectí: quam græcí εὔiαν
uocítant. alteram rotundítatís: quam κυκ\’λο\’τἦν appellant. Sed uero ne{que} $íne rotun
dítate motus porrectí: nec $íne porrecto rationís uer$atíones onerum po$$unt fa-
cere leuatıones. íd autem ut íntellígatur exponam. lnducuntur utı centra axıcu-
ℂ De organorum ad quam hauríendam generíbus & prímum de tympano. # Caput $eptímum.
NVnc de organís quæ ad hauriendum aquam ínuenta $unt: quemadmo- dum uaríís generıbus compar\~etur exponam. & primum dícam de tym pano. Id autem non alte tollít aquam: $ed exhaurít expedítí$$ime multítu dínem magnam ad tornum aut círcínum fabricatum capítíbus lamína ferratís ha- bens ín medío círca $e tympanum ex tabulís ínter $e coagmentatís co locatur ín $típıtíbus habentíbus ín $e $ub capíte axís ferreas lamínas: ın eíus tympaní cauo in terponuntur octo tabulæ tran$uer$æ tangentes axem & extremã tympaní círcína tíonem: quæ díuıdunt æqualía ín tympano $patía: círca eíus frontem fíguntur ta- bulæ relíctís $emípedalíbus aperturıs ad aquam íntra concípíendam. Item $ecun- dum axem columbaría fíunt excauata ín $íngulís $patíís ex una parte: íd autem cũ e$t nataií ratíone dícatum homíníbus calcantibus uer$atur. & hauríendo per aper turas quæ $unt ín frontıbus tympaní aquam reddít: & per columbaría $ecundum axem $uppo$íto labro lígneo habente una $ecum coniunctum canalem. íta hortís ad ırrígandum & ad $alinas ad temperandum præbetur aquæ multitudo. Cum au tem altíus extollendum erít: eadem ratio communícabítur $íc: Rota fíet círcũ ax\~e eadem magnıtudíne: ut ad latítudínem quæ opus fuerít conueníre po$$ít. Cırcum extremum latus rotæ fígentur modíolí quadratí píce & cera $olídatí. Ita cum rota a calcantíbus uer$abítur modíolí plení ad $ummum & altí rur$us ad ímum reuer- tentes ínfundent ín ca$tellum ıp$í per $e quod extulerunt. Sí autem magís alíís lo cís erít \~pb\,edum ín eíu$dem rotæ axe ínuoluta duplex ferrea catena demí$$aque ad ímum líbramentutn collocabítur hab\~et $tilos $pl\~ed\~etes æreos cõgiales. íta uer$atío rotæ catenam ín axem ínuoluendo efferet $ítulos ín $ummum: quí $uper axcm ꝑue huntur co gentur ínuertí & infundere ín ca$tellum aquæ quod extulerunt.
ℂ Derotís & tympanís ad molendum fatinam. # Caput octauum.
FIunt etíam ín flumíníbus rotæ eí$dem ratíoníbus: quíbus $upra $criptum e$t. Círca earum frontes affíguntur píntıæ: quæ cum percutíũtur ab ím- petu flumınís cogunt progredíentes uer$arı rotam: & íta modíolis hau- rıentes: & ín $ummum referentes $ine operarum calcatura íp$ us flumínís ímpul$u uer$ate præ$tant quod opus e$t ad u$um eadem ratíone etíam uer$antur hydrau- læ ín quíbus eadem $unt omnía: præterꝗ̃ {quis} ín uno capíte axís habertympanum d\~e tatum & iclu$um: íd ãt ad perpendículum collocatum ín cultꝶ uer$atur cum rota paríter. $ecundum íd tympanum maíus ítem dentatum planum e$t collocatũ quo cõtínetur íta dentes tympani eíus qd e$t ín axe ínclu$um ĩpellendo d\~etes tympaní plane cogunt fíerí molaꝶ círcínatíoncon: ín qua machína ímp\~edens ınfurníbulum $ubmíní$trat mollís frumentum: & ead\~e uer$atíone $ubígítur farína.
ℂ De cocleæ ratíone. # Caput nonum.
ESt autem cocleæ ratío: quæ magnam uím haurít aquæ: $ed non tam alte
tollít ꝗ̃ rota. eíus autem ratío $ic expedítur. tígnum $umítur: cuíus tígnı
quanta ratíone pedum longítudo: tanta dígítorum expedítur cra$$ítudo.
íd ad circınum rotundatur ín capítíbus. círcíno díuídentur cırcínatíone$ eorum te
trantíbus & octantíbus ín pedes octo. hæ{que} líneæ íta collocentur: ut plano po$ito
tígno utríu${que} capítís ad líbellam líneæ ínter $e re$pondeant. & quam magna pars
$ít octauæ círcínatíonís tígní. tam magna $patía decıdantur ín longítu dínem. ítem ĩ
tígno plano collocato línee ab capíte ad alterum caput perducãtur ad líb ellam cõ
ueníentes: $ic & ín rotundatıone & ín longítudine æqualía $pacía fíent íta quo locí
de$críbuntur líneæ quæ $unt ín longítudíne $pectantes facíent decu$$atíones: & ín
ín decu$$atíoníbus fıníta puncta hís íta emendate de$críptís $umítur $alígna tenuís
aut de uítíce $ecta regula: quæ uncta líquída píce fıgítur ín prímo decu$$is puncto
deínde traíícítur oblıque ad ín$equentes longítudínes & círcuítıones decu$lís.
Item ex ordíne progredíentes $ínguia puncta prætereundo & círcum ín uoluen-
do collocatur ín $íngulis decu$$atíoníbus: & íta peruenit: & fígítur ad eam líneam
recedens a prímo ín octauum punctum: ín qua príma pars e$t eíus fixa eo modo
quantum progredítur oblíque $patíum & per octo puncta tantundem & longítu
dìnem procedít ad octauum punctum eadem ratíone per omne $pacíum longítu
dínís & rotundítatís $íngulıs decu$$atíoníbus oblíque fíxæ regulæ per octo cra$$í-
tudínis díui$íones ínuolutos facíunt canales & íu$tam cocleæ naturalemque ímí-
tatíonem. ıta per íd ue$tígium alíæ $uper alías fíguntur unctæ píce líquıda: & exag
gerantur ad íd: ut longítudínís octaua pars fiat $umma cra$$ítudo. $upra eas cırcun
dantur & fíguntur tabulæ: quæ protegant eam íuolutõem. Tũc hæ tabulæ pice $a
turãt{ur}: & lamĩs ferreís colligant{ur}: ut ab a\~q uí ne dí$$oluant{ur} capíta´ tígnı ferreí. dextra
ãt ac $iní$tra coclea tígna collocãt{ur} ĩ capítíb{us} utra{que} parte h\~entía trã$uer$arıa cõfíxa
ĩ hís foramia ferrea $ũt ínclu$a: ín{que} ea íducũt{ur} $tílí: & íta cocleæ hoibus calcãtíb{us} fa
cíũt uer$atíões. Erectío ãt eíus ad incliatíon\~e $íc erít collocãda: utı qu\~eadmodũ py-
thagoricũ trígonũ orthogoníũ de$críbít{ur}: $íc íd h\~eat re$põ$um íd´ e$t utí díuídat{ur} lõ-
ℂ De Ethe$ibícha machína. # Caput decimum.
IN$equítur tunc de Fthe$ibíca machína quæ ín altítudínem aquam edu- cít mon$trare. Ea fít ex ære: cuíus ín radıcıbus modiollí fíunt gemellí pau- lum dí$tantes hab@ntes fí$tulas. Furcíllæ $unt fíguræ $ímílíter cohærentes ín medíum catínum concurrentes ín quo ca@íno fíant axes in $uperíoríbus naríb{us} fí$tularum coagmentatíone $ubtílí collocatí: quí præobturantes foramína naríum non patíuntur $pírítus quí ín catínum e$t expre$$um. Supra catínum penula: ut ín fundíbulum ínuer$um e$t atemperata: & per fıbulam cum catĩo cuneo traíecto cõ tínetur: ne uís ínflatíonís aquæ eam cogat eleuare. In$uper fí$tula quæ tuba dícítur coagmentata ín altıtudíne $ít erecta. Modíolí autem habent ınfra nares inferíores fí$tularum axes ínterpo$ítos $upra foramína eorum quæ $unt ín fundís íta de $u pernís ín modio lís embolı ma$culí torno polítí & oleo $ubactí: concu$í{que} teguiís & uectíbus conuoluutur: quí erít aer íbí cum aqua axíbus obturantibus foramí- na cogent extrudent ínflando pre$$íonıbus per fí$tularum nares aquam ín catí- num: e quo recípíens penula $pírítus exprímít per fí$tulam ín altítu dínem: & íta ex ínteríore loco ca$tel@o collocato ad $alíendum aqua $ubmíní$tratur. Nec tam\~e hæc $ola ratío Ethe$íbí fertur exquí$ita $ed etíam plures & uaríís generíbus ab eo líquo re pre$$íõíbus coactæ $pírítus efferre a natura mutuatos effectus oñdũtur uti me rularum quæ motu uoces at{que} angabate lab\~etí aquæ: quæ eadem mou\~et $igilla cæ- tera{que}: quæ delectatõíbus oculoꝶ & auríum u$u $en$us eblãdíũtur e quíbus \~q ma- xíme utílía & nece$$aría índıcauí elegí: & ín príore uolumíne de horologíıs: ĩ hoc de expre$$íoníbus aquæ dícendum putauí. Relíqua quæ non $unt ad nece$$ítatem $ed ad delitíarum uolũtatem: quí cupıdíores erunt eıus $ubtílítatís ex íp$íus Ethe $ibí commentaríís poterunt ínueníre.
ℂ De hydraulícís. # Caput undecímum.
DEhydraulícís autem quas habeant ratío cínationes ꝗ̃breuí$$íue proxíme
{que} attíngere potero: & $críptura con$equí non prætermíttam. de matería
compacta ba$í area ín ea ex ære fabrícata collocatur. $upra ba$ím erigun
tur regulæ dextra ac $iní$tra $calarí forma compactæ: quíbus íncluduntur æreı mo
díolí fundulís ambulatıoníbus ex torno $ubtílíter $ubactís habentibus ínfixos ın
medía ferreos angones: & uertículıs cum uectíbus coníunctos pellíbu${que} lanatıs
ınuolutos. ítem ın $umma planícıe $oramína círcíter dıgítoꝶ ternũ ꝗbus foramí-
níbus proxíme ın uertículís collocatí æreí delphíní p\~ed\~etıa hñt cat\~eís címbalía ex
ore ínfra foramına modíoꝶ celata. íntra areã: quo locí aqua $u$tínet{ur} íne$t ín íd ge
nus utĩ ín fundíbulũ ĩuer$ũ: qu\~e $uꝑ traxillí altí círciter digítoꝶ ternum $uppo$itı lí-
brant $patíum ímum. íma ínter labra phígeos & aræ fundum. $upra autem ceruí-
ℂ Qua ratíone rheda uel naui uectí peractũ ĩter dímetiamur. # Caput. xíí
QVantum potuí nıtui ut ob$cura res per $crípturam dílucíde pronuncíare-
tur: contendi. Sed hæc non e$t facílís ratío: ne{que} omníbus expedíta ad ín-
tellígendum prærer eos quí ĩ hís generíbus hab\~et exercítatõem. Quod
$íquí parum íntellex erínt e $críptís cum íp$am rem cogno$c\~et: profecto ínueníent
curío$e & $ubtılíter omnía ordínata. Tra$@ertur nũc cogitatus $crípturæ ad ratío-
nem nõ ínutílem: $ed $umma $olertía a maíoríbus tradítam: Qua ín uía rheda $ed\~e
tes uel marí nauígãtes $círe po$$umus quot mílía numero itínerís fecerímus. Hoc
autem erít $íc. Rhotæ quæ erũt ín rheda $ínt latæ per medíum díametrum pedum
quaternum & $extantís: ut cum finítum locum habeat íin $e rota: ab eo{que} íncípíat
progredíens ín $olo uiæ facere uer$atíonem perueníendo ad eam fínítíonem: a \~q
ceperít uer$arí centrum modum $patíí habeat peractum pedes duodecím. S. hís
íta præparatís tunc ín rotæ modíolo ad partem ínferıorem tympanum $tabílíter ín
cludatur habens extra frontem $uæ rotundatíonís extãtem d\~etículum unum ín$u-
per autem ad cap$um rhedæ loculamentum fírmíter fígatur habens tympanũ uer
$atíle ín cultro collocatum: & ín auxílío cõclu$um. In cuíus tympaní frontem den-
tículí perfícíantur æqualíter díuí$í numero quadrig\~eti cõuení\~etes d\~etıculo tympãi
ín$eríorís. Præterea $uperíorí tympano ad latus fígatur alter d\~etículus promínens
ℂDe $corpíonum be$tíarum{que} ratíoníbus: & prímum de $cor píoníbus & catapultís. # Caput tertíumdecımum.
OMnes proportıones eorum organorum ratíocínatorum & propo$íta $a
gíttæ longítudíne quam íd organum míttere dent: eíu${que} nonæ partís fít
foramínis ín capitulís magnítudo: per quæ tenduntur neruí tortí: ꝗ bra-
chía cõtínent: íp$um debent contínere eorum tamen foramínum capitulí deforma
tur altítudo & latítudo. Tabulæ quæ $unt ín $ummo & ín ímo capitulí oꝑe relíque
uocantur. fíãt cra$$itudíne uníus foramínís latítudĩe uníus & eíus dodrãtís ín ex-
tremís foramíníbus uníus & eíus para$tatíce dextra ac $íní$tra præter cardınes al
te foramínum. íííí. cra$$e foramínum quínum. cardınıs foramínís para$tatíca dímí
dia ad feram\~e $patíum foramínís. s. T. a foramíne ad medanaum para$tatícam ratí
one foramínís eíus. s. T. etíam latítudo para$tados medíus uníus foramínís & eí{us}
T. K. cra$$itudo foramínıs uníus ínteruallum íbí $agítta collocatur. In medía para-
$tade foramínís partís quartæ anguli quatuor quí $unt círca ín lateríbus & frontí-
bus laminís fcrreis aut $tílís æreís & clauıs cõfígãtur Canalículí quí græce $tríglx
dícítur. lõgítudo foramínum. xíx. Regularum quas nõnullí buculas appellãt quæ
dextra ac fíní$tra canalem fıgũtur foramínum. xíx. altítudo foramínís uníus & cra$
$itudo & affíguntur regulæ duæ: ín quas índucítur $ucula habens lõgítudínem fo-
ramínum tríum. Latítudínem dímídíum foramínís: cra$$ítudo buculæ quæ affígít{ur}
uocítatur camıllum: $eu quemadmodum nõnullílo culum\~etum $ecurídatís cardíní
bus fíxam foramınís. í. Altítudo foramínís. s. $uculæ lõgítudo Oforamínum. s. cra
$itudo $cutulæ foramínum nouem epítoxídos lõgítudo foramínum. s. Cra$$ítudo
$uculæ foramínum. íx. Epítoxídos lõgítudo foramínum. x. Item chelo ítem celoní
$íue manuelea dícıtur longítudo foramınum. ííí latítudo & cra$$ítudo. s. Canalís
fundí longítudo foramınís. xyí. Ocra$$ítudo foramínís Olatıtudo. s. columella
& ba$is ín $olo foramínum octo latítudo ín plínthídem ín qua $tatuítur columella
foramínís. s. cra$$itudo. F. L. columellæ longítudo ad cardínem foramínum. xíi.
Olatítudo foramĩnis. s. cra$$itudo. cc. eíus capreolı tıes. Quorum longítudo fo
ramínum. íx. latítudo dímídíum foramínís cra$$itudo. L. cardínís longítudínís fo
ramínís columelle capıtís longítudo. í. s. K. ante fíxa latítudo foramínís. a. s. cra$
$ítudo. l. po$teríor mínor columna quæ græce dícítur antiba$ís foramínum octo
latitudo foramínum. s. í. cra$$itudınís. F. L. $ubíecto foramínum. xíí. la$$ítudínes &
cra$$itudínís eíus de cuíus mínor columna $upra mínorem colũnam cheloníũ $íue
puluínus dícítur foramínũ. íí. s. al@ítudínís. íí. s. latıtudíní. s. íí. carchebi $uculaꝶ
foraminũ. yí. s. cra$$ítudo foramínís. s. íí. latítudo. í. s. tran$uer$aríís cum cardíní-
bus lõgitudo foramínũ latítudo. ı. s. latítudo & cra$$ítudo. brachíí lõgítudo. ís.
foramínũ. yííí. cra$$írudo ab radíce foramínís. F.L. ín $ummo foramínís. cc. I. curua
ture foramínũ octo. Hæc íís proportíonís aut adíectíoníbus aut detractatíoníbus
cõparant{ur}. Nã $í capítula altíora ꝗ̃ erít latítudo facta fuerĩt \~q anatoría dícũt{ur}. de bra
chíís demetur ut ꝗ mollíor e$t tonus {pro}pter altítudín\~e capítulí brachíí breuítas fací
a pl agam uehementíor\~e: Sí mínus altum capítulũ fuerít quod catatonum dícítur
propter uehementìam bracchía paulo longíora con$títuentur utí facíle ducant{ur}.
Nanque quemadmodum uectís cum e$t longítudíne pedum. íííí. quod onus ꝗn
que homıníbus extollít id{que} e$t ex duobus eleuatũ eodem modo brachía quo lõ-
ℂDe bali$tarum rationibus. # Caput decimumquartum.
CAtapultarum rationes ex quibus membris & pornonıbus componantur di
xi. Bali$tarum@ autem ratíones uariæ $unt & differentes unius effectus cau
$a comparatæ. Aliæ enim uectibus $uculis: nonnullæ poli$pa$tís: aliæ erga
$tis. quædam etiam timpanorum torquentur rationibus: $ed tamen nulla bali$ta per-
ficitur ni$i ad propo$itam magnitudinem ponderis $axi: quod id organum mittere de
bet. Igitur de ratione earum non e$t omnibus expeditum ni$i qui geometricis ratio-
nibus numeros & multiplicationes habent notas. Nanque fiunt in capitibus fora-
mina: per quorum $patia contenduntur capillo: maxime e muliebri uel neruo funes
magnítudine ponderis lapidis quem debet ea bali$ta mittere ex ratione grauitatis pro
portione $umuntnr: quemadmodum catapultis de longitudinibus $agittarum. Ita
que ut etiam qui geometrice non nouerint habent expeditum: ne in periculo bellico
cogítationibus detineantur: quæ ip$e faciendo certa cognoui: quæque ex parte acce-
pta præceptoribus fínita exponam: & quibus rebus græcorum pen$itationes ad mo-
dulos habeant rationem ad eam: ut etiam no$tris ponderibus re$pondeant tradam
explicata. Nam quæ bali$ta duo pondo $axum mittere debet: foramen erit in eius
capítulo digitorum quinque. $i pondo. iiii. digitorum. vi. $i pondo. vi. dígitorum. yii.
# .x. pondo digitorum. viii. # .xx. pondo digitorum. x. xl. pondo digitorum. yi. s. K
lx. pondo digitorum. xiíi. & digti. viii. parte. lxxx. pondo digitorum. xv. cxx. pondo.
is. & $e$quidigiti. c. &. lx. pedes. ii. # .c. &. lxxx. pedes & digiti. c. v. cc. pondo pedes.
ii. & digitorum. vi. ccx. pedes. & dıgitorum. vi. ccclx. is. pe. Cum ergo foraminis ma-
gnitudo fuerit in$tituta de$cribatur $cutula quæ græce parietros: cuius longitudo fora-
minum uel latítudo duo & $extæ partís diuidatur medıum lineæ de$criptæ: & cum di-
ui$um erit contrahantur extremæ partes eius formæ: ut obliquam deformationem ha
beat longitudinis $exta parte latitudinis ubí e$t uer$ura quartam partem. in qua parte
autem e$t curuatura in quibus procurrunt cacumina angulorum & foramina conuer-
tuntur. & contractura latítudinis redeat intror$us $exta parte foramen autem ne oblon
gius $it tanto quantum opitigis habet cra$$itudinem. Cum deformatum fuerit circum
diuidatur extremam ut habeat curuaturam mollíter circumactam o cra$$itudo eius fo-
raminis S. I. con$tituatur modioli foraminum duo latitudo # .IX. # cra$$itudo præ-
terꝗ̃ quod ín foramine inditur foraminis. SI. ad æternum autem latitudo foramínis.
II. para$tatorum longitudo foraminum. v. s. r. curuatura foraminis pars dimidia cra$
$itudo foraminis. cc. & partis. lx. adiicitur autem ad mediam latitudınem quantum e$t
prope foramen factum in de$criptione latitudine & cra$$itudine foraminis. v. altitu-
do p@rte. iiii. regulæ quæ e$t immen$a longítudo foraminum. viii. latitudo & cra$$itu-
do e$t dimidium foraminis cardínis. ii. l. cra$$itudo foraminis # .ss. # curuatura
regulæ. s. g. r. exterioris regulæ latitudo & cra$$ítudo tantundem longitudo quam de-
derit ip$a uer$ura deformationis & para$tadice latitudo & $uam curuaturam. K. $upe-
riores autem regulæ æquales erunt inferioribus. K. men$æ tran$uer$ariis foraminis
ccc. K. clímaciglos $capi longitudo foraminum. xiii. # cra$$itudo. iii. K. interual-
lum medium latitudo foraminis ex parte quarta o cra$$itudo pars octo. K. Clima-
cidos $uperioris pars quæ e$t proxima brachiıs quæ coniuncta e$t men$æ tota lon
ℂ De bali$tarum Catapultarumque contentionibus & temperamentis. # Caput decimumquintum.
SVmuntur tigna ampli$$ima longitudine $upra figuntur cheloniæ in quibus includuntur $uculæ. per media autem $patia tignorum in$ecant@r: cxciduntur formæ in quibus excí$ionibus includuntur capitula catapultarum: cunei$que di$inentur ne in contentíonibus moueantur. tum uero modioli ærei in ea capitula in- cluduntur: & in eos cuneoli ferrei quas epi$cidias græci uocant. Collocantur deinde an $æ rudentum induuntur per foramina capitulorum in alteram partem parietum traiici untur. Deinde in $uculam coniiciuntur. Inuoluuntur uti uectibus per eas extrudentes cum manibus $unt tacti æquale in utro{que} $onitus habent re$pon$um. Tunc autem cu- neis ad foramina concluduntur: ut non po$$int $e remittere. ita traiecti in alteram par tem eadem ratione uectibus per $uculas extenduntur: donec æqualiter $onent. Ita cune orum conclu$íoníbus ad $onitum mu$icis audítionibus catapulta temperantur.
ℂ De oppugnatoriis & defen$oriis rebus: & primum de Arie tis inuentione: eiu${que} machina. # Caput decimum$extum.
DE his rebus quæ potui dixi. Re$tat mihi de oppugnatoriis rebus quemadmo
dum machinatiõibus & duces & uictores & ciuitates defen$æ e$$e po$$int. Pri
mũ ad oppugationes Aries $ic inuentus m\~eoratur e$$e. Carthaginen$es ad Ga
des oppugnãdas ca$tra po$uerunt. Cum autem ca$tellum ante cepi$$ent id demolirı $ũt
conati: po$teaꝗ̃ nõ habuerũt ad demolition\~e ferram\~eta $ump$erunt tignũ id{que} mani-
bus $u$tinentes capite{que} eius $ummũ murũ cõtinenter pul$antes $ummos lapidũ ordi-
nes deiiciebant: & ita gradatĩ ex ordine totã cõmunition\~e di$$ipauerũt. po$tea ꝗdã@fa-
ber Tyrius noĩe Pepha$menos hac rõne & inu\~etione ĩductus malo $tatuto ex eo alterũ
trã$u er$ũ uti trutinã $u$p\~edit: & i reduc\~edo & ĩpell\~edo uehem\~etibus plagis deiecit gadi
ℂDe te$tudine ad conge$tionem fo$$arum paranda. # Caput decimũ$eptimũ.
TE$tudo quæ ad conge$tionem fo$$arum paratur: eaque etiam acce$$us ad mu rum poteft habere: $ic erít facienda. Ba$is compingatur: quæ græce thera dici tur quadrata habens quoquouer$us latera $ingula pedum. xxv. & trã$uer$aria quatuor. hæc autem contineatur ab alteris duobus cra$$is. F. s. latis.s. Di$tent autem tran$uer$aria inter $e circiter pedes. xyiii. Supponantur {que} in $ingulis interuallis eorum arbu$culæ: quæ græce anaxopedes dicuntur: in quibus uer$antur rotarum axes conclu- $i laminis ferreis: hæque arbu$culæ íta $int remperatæ: ut habeant cardines & foramina quo uectes traiecti uer$ationes earum expediant: uti ante: & po$t: & ad dextrum $iue fi ni$trum latus: $eu obleique ad angulos opus fuerit: ad id per arbu$culas uer$ati progredi po$$int. Collocentur autem in$uper ba$im tigna duo in utranque partem proiecta pe- des $enos: Quorum circa proiecturas fıgantur altera proiecta duo tigna ante frontes pedes.yiı. cra$$a & lata uti in ba$i $unt $cripta. In$uper hanc compactionem exigantur po$tes compactiles præter cardines pedum.ix. cra$$itudine quoquouer$us palmo peda les: interualla habentes inter $e $e$quípedis: ea concludantur $uperne inter $e cardina- tis trabibus. $upra trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium conclu$i in lati- tudine exercitati pedes. ix. $upra careolos collocetur quadratum tignum: quo capreoli coniungantur. Ip$í autem´laterariis circa fıxis contineantur: teganturque tabulis maxi- me pineis $iuno ex cætera matería. qnæ maxime habere pote$t uirtutem: præter pinum aut alnum. Hæc enim $unt fragilla: & faciliter recipíunt ignem circum. tabulata collo- centur crates ex tenuıbus uírgis creberrime textis: maxime que recentibus percudis co@i is duplicibus con$utis farctis alga: aut paleis in aceto maceratis: circum tegatur machi- na tota: ita ab his reiicientur plagæ pali$trarum: & impetus incendiorum.
ℂDe aliis te$tudinibus. # Caput decimumoctauum.
ESt autem & aliud genus te$tudınis: quod reliqua omnia habet: quemadmo-
dum quæ $upra $cripta $unr præter capreolos: $ed habet circa pluteum & pin-
nas ex tabulis: & $uperne $ubgrundas proclinatas: $upra{que} tabulıs & coriis fır-
miter fıxis continentur: In$uper uero argilla cũ capillo $ubacta ad e\~e cra$$itudin\~e indu
cat{ur}: ut ignis oíno nõ po$$it eí machinæ nocere. Po$$unt ãt $i opus fuerit hæ machĩe ex
octo rotis e\~e. Sed ad loci naturã ita opus fuerit t\~eperare. Quæ ãt te$tudíes ad fodi\~edũ
cõparãtur oryges græce dicũtur. Cætera oía h\~ent uti $upra $criptũ \~e. Frõtes uero eaꝶ fi
unt qu\~eadmodũ anguli trígoniorũ: uti a muro tela cũ in eas mittãtur nõ plãis frõtıb{us}
excipiãt plagas: id ab lateribus lab\~etes $ine periculo{que} fodi\~etes qui intus $unt ıntu\~etur.
Non mihi uídetur e$$e alienum de te$tudine: quam Hector byzantius fecit: quibus ra
tionibus $it facta exponere. Fuerat enim eius ba$eos longitudo pedum. lx. latitudo.
xiii. arietaria quæ $upra compactionem erat. iiii. collocata ex binis tignis fuerant com-
pacta in altitudinibus $ingulorum pedum. xxxví. cra$$itudine palmo pedali: latitudi-
ne $e$quipedali. ba$is eius habuerat octo rotas quibus agebatur. fuerat autem earum al
titudo pedum $ex cra$$itudo pedum trium ita fabricata triplici materia alternis con
tra $uccudibus inter $e coagmentata: lamini${que} ferreis & frigido ductis alligatæ: hæ in
arbu$culis $iue anaxopedes dicuntur habueran uer$atíonem. íta $upra tran$trorum pla-
DE $corpionibus: catapultis: & bali$tis: etiam{que} te$tudinibus & turribus \~q ma-
xíme mihi uidebant{ur} idonea: & a ꝗbus e$$ent inu\~eta. & qu\~eadmodũ fıerí de
bent explicui. Scalarum autem & carche$ionrum: & eorum: quorum ratiões
$unt imbecilliores non nece$$e habui $cribere. hæc etiam milites per $e $olent facere.
ne{que} ea ip$a omnibus locís: nec ei$dem rationibus po$$unt utilía e$$e: {quis} differentes $ũt
m@nitiones munitionibus nationum{que} fortitudines. Nan{que} alia ratione ad audaces &
temerarios: & alia ad diligentes: aliter ad timidos debent comparari machinationes.
lta{que} his præ$criptionibus $iquis attendere uoluerit: ex uarietate eorum eligendo í unã
comparationem conferre non indigebit auxiliis: $ed qua$cun{que} res & rationibus aut lo
cis opus fuerit: $ine dubitatione poterit explicare. De repugnatoriis uero non eft $crı-
Imper$$um Venetiis per Simonem Papien$em dictum Biuilaquam Anno ab incarnatione: M.CCCC.LXXXXVII. Die Tertio Augu$tí.
q
Vi libros aliquos enarrare Ari$totelis ingrediuntur. con$ueue- re a principio $tatim philo$ophiã ip$am uelut in m\~ebra ptiri: quod & Themi$tium facere uidemus: & Simplicium: & Am- moniũ: & alıos item Peripateticos ueteres: Mihi uero nũc Ari $totelis eiu$dem libros de moribus interpretãti con$iliũ e$t: ta diui$ion\~e i$tiu$modi aggredı: ut quoad eius fieri po$$it: non di $ciplinæ modo & arte@ uel liberales: quæ dicunt{ur} uel machina- les: $ed etiam $ordidæ illæ ac $ellulariæ: ꝗbus tamen uita idıget: intra huius ambitũ di$tributionis colligant{ur}. Imitabor igitur $e ctiones illas medicoꝶ: quas Anatomas uocant. Imıtabor & tabularioꝶ calculos. Nam & diuidam $ingula prope minutatim: & in $ummam $ummarũ redigã quo po$$it unũ quod{que} uel facilius percipi uel fıdelius retineri. Nec aũt me fallit ꝗ̃ $it oꝑis ardui ꝗ̃ nec ab ullo temptatũ hactenus: ꝗ̃ deni{que} obtrectat oribus opportunum: quod polliceor. Sed ita homo $um. Sordent u$itata i$ta & exculcata nimis: nec alienis demum ue$tigi is in$i$tere didici: quoniam in magnis etiam uoluntas ip$a laude $ua non caret & uılı$$i mos hominũ Plato exi$timat imitatores: meríto{que} ob id a Vate Horatio $eruum pe- cus appellati $unt: Obtrectatorum uero nulla pror$us haben da ratio: qui $i nunc de$it occa$io: facile tamen inuenient alteram. lllud ob$ecro ne quenꝗ̃ perturbet: quod ip$is artium uocabulis etiam{que} græ cis utar interdum: Siquidem plera{que} $ic expo$ita reperiũ tur. ut latine nondum loqui didicerint. $ed & multa diuer$is artibus di$cíplini${que} com- munia $emel explicata mox qua$i digito notari: nutu{que} $ignificari $at erit. Nunc ade$te animis quæ$o & auribus omnes ac fauete dic\~eti magnam (ni fallor) & ex per$picua bre ui{que} rerum tantarum di$tinctione utilitatem: & ex erudita quadam nouaque uocum di uer$arum uarietate uoluptatem percepturi. Nec pompam tamen hic orationis: aut uer borum phaleras expectis & pictæ tectoria linguæ. Nam quod eleganter Manılius in- quit A$tronomus Ornari resip$a negat contenta doceri. Tria $unt igitur inter ho- mines genara doctrinarum. In $píratum. Inuentum. Mixtum. In primo genere Theolo gia no$tra. In $ecundo mater artium Philo$ophia. In tertio Diuinatio $ita e$t.
Theologia Deum $peculatur ut in eo cuncta $unt ut ab eo profici$cuutur ut ad eun- dem redeunt: ut ín eodem conquie$cunt. Huius in$trumentum duplex e$t: uetus atque nouum. Quod utrun{que} in legales: hi$toricos: morales: prophetico${que} libros diuiditur: quos Canonicos appellamus.
Philo$ophia $pectatiua e$t Actualis: Rationalis. Sed $pectatiua pars aut res con$i- derat materiæ pror$us ímplicitas aut a materia penitus abiunctas: aut medias qua$dam re coniunctas intellectione di$tract@s: ea${que} uel $ub$tantias uel accidentia. Rur$us hæc aut qua multítudo $unt: aut qua magnitudo. Multitudo ut ab$oluta ut relata: Magnitu do ut manens ut mobilis. Ex hocigitur $pectatiui generis: qua$i $temmate naturalís & prima phılo$ophia tum quæ de anima pertractat & Mathematicæ quattuor $eu doctri nales: A@thmetica: Mu$ica: Geometrıa & Sphærica cum $uis illis qua$i po di$$equis: Calculatoria: Geode$ia: Canonica: A$trologia: Optica: & Mechanica na$cuntur.
Actualis pars mores expendit: $ed aut $ingulorum: aut familiæ: aut ciuitatis. Vnde qua$i trigeminus partus Moralem Di$pen$atiuam Ciuilem{que} protulit.
Ratíonalis aut indicat: aut narrat: aut demõ$trat: aut $uadet: aut oblectat. Vnde Grã- matica Hi$toria Dialectica Rhetorica: & poetica emer$erunt.
Naturalis aut circa ea uer$at{ur}: quæ communiter in$unt rebus: aut círca ea quæ uiden- tur ine$$e: nec ín$unt. Ine$$e uidentur nec in$unt inane & infinitum. In$unt autem uel principia uel quæ principiis adnexa: uel quæ de principiis exorta. Principia $unt aut cau$æ: aut concau$æ. Cau$æ aut efficientes. aut finales. Concau$æ uel formales uel ma- teriales. Cau$is tamen exemplariam Plato: concau$is officialem adiunxit. Principiis adnexa: Motus Locus: Tempus: & continuum. De principiis orta. $implicia & com- po$ita. Simplicia: uel $empiterna ut cælum: uel corruptibilia: ut elementa. Compo$ita: uel imperfecta uel perfecta. Imperfecta quæ gignuntur in $ublimi. Rur$us perfecta uel in anima ut metalla: uel anímata: quæ aut uegetabilia: aut $en$ibilia horũ media. Vege tabilia ut plantæ: quæ aut herbæ aut fruticesaut arbores. Sen$ibilia ut aníalia quæ uel rationalia ut homo: uel ratione carentia ut bruta. Media $unt \~q græciZoophyta uocãt
Naturalis autem philo$ophiæ qua$i alumna medicina e$t. quam Theophilus græ- cus auctor in theoricen practicen{que} diuidit. Theoricen{que} rur$us in naturæ cau$arum $i- gnorum{que} rationes: hoc e$t phy$iologicon: Aethiologicon: Simioticon. Item phy$io- logicon in elementa: humores. complexus: particulas: pote$tates: officia. Sic Aetiolo- gicon in cau$as præuertentes: præuias: continentes: quæ procatarctica: proegum\~ea. Sy nectıca uocat. Simioticon rur$us in præ$entium di$cerniculum: futurorum præ$agium prætcritorum memoriam. Practicen denuo $alubrium dicit e$$e: & eorum quæ curam de$iderent: Alterum{que} hygiinon: Alterum Therapeuticon appellat. Quod quoniam in uictu: medícamentis: manu{que} $it: nunc Pharmaceuticon: nunc Chırurgicon uocat{ur}. Quod autem uıctu curat: id aut $enectutem gubernat & Gerocomicon: aut defectos reficit & Analepticon: aut noxam præcauet & Prophylacticon appellatur. Medicos au tem ueterinarii $equntur. quos Hippiatrus græci uocant: hi$dem quibus medicí ue- $tigiis ingrediente: ꝗ̃uis alii quidam morbí $int in iumentis. Etenim Corigino$i Far- cimino$i{que} fiunt equi. Malleo Pulmunculo: Exungulatione cæteri${que} $imilibus labo- rant. Quod genus hominem rarenter attingit.
Prima philo$ophia Deum mente${que} corpore $eiunctas: ac multiplicia doctrínarum omniũ principia quæ uocamus Axiomata: $ed naturæ ue$tigiis índagat.
Anímæ uis tríplex: quæ uegetat: quæ $entit: quæ ratione utitur. Prímam alendo: au
gendo: gignendo continetur. Altera in $en$ibus quin{que}. Sen$u communí. Phanta$ia
memoria. Tertia in intellectu quı actu dicitur. appellatur{que} mens. & eo qui pote$tate-
Cuıus partes Opinio & Diano ea. quæ ne$cio an recte cogitationís uocabulo exprima
tur. Fxpetitıo uero in oratione uoluntas. in $en$ibus aut iracũ dia e$t aut libido. Nem e$i
us autem $ic in librn de homine. Vis inquit animæ triplex e$t. Animalis uitalis. Natu-
ralis. Primi generis mens. Phanta$ia. Ratíocinatio: memoria. Cogitatio. Tum opinio
$en$u${que} particulares & quicun{que} motus´ab electione profici$cuntur. Secundum genus
in re$piratione contínetur & pul$ibus. Tertium uero in gignendo. nutriendo augen-
do. continendo, tran$mutando. excernendo. Fit & illa diui$io de partibus corporis. ut
AVctores cuíu${que} a\~q & ætates \~pterea ordín\~e & lõgítudíem ríuoꝶ & ordí
n\~e líbræ cũ {pro}$ecutus $im: Nõ alíenũ míhí u\~r $íngula $ubíícere & o$t\~edere
ꝗ̃ta $ít copia \~q publícís príuatí${que} nõ $olũ u$íb{us} & auxílíís ueꝶ \~et uolupta
tíbus $uffícít & quot ca$tella ꝗbu${que} regíõíbus deducat{ur}: ꝗ̃tũ extra urbem. ꝗ̃tum ín
tra urb\~e: & ex eo ꝗ̃tum lacubus: ꝗ̃tũ muneríb{us}: ꝗ̃tũ oꝑíbus publícís ꝗ̃tum noíe cæ
$arís ꝗ̃tum príuatís u$íbus eroget{ur}: Sed rõnís exí$tío príu$ꝗ̃ nonagenaꝶ centenaꝶ
& cæteroꝶ moduloꝶ ꝑ quos men$ura con$tıtuta {pro}feramus índícare quæ $ít eoꝶ
orígo: \~q & quíd quæ{que} appellatío $ígnífícet: \~ppo$íta{que} regula ad quam ratío eoꝶ &
ínítíum cõputatur o$tendere: qua ratíone dí$crepantía ínuenerím: & quam emen
daturus uíam $ím $ecutus. # Aquaꝶ modulí aut ad dígítoꝶ: aut ad un-
cíarum men$urã ín$títutí $unt: Dígítí ín campanía & ín plerí${que} ítalíæ locıs. Vncía ín
pupula títa hæc ob$eruantur. E$t ãt dígítus ut cõu\~eít. xví. pars pedís uníta. xíí. qué
admodum ãt ínter untíam & dígítum díuer$ítas: íta & íp$íus dígíti $ímplex ob$er-
uatío: Nã alíus uocatur quadratus alíus rotundus: Quadratus tríbus quartıs de
cumís $uís rotundo maıor. $. quıa angulí deterunt{ur}: po$tea modulus nec ab uncía
nec ab alterutro dígítoꝶ orígın\~e accípíens ínductus ut ꝗdam putant ab Agríppa
ut alíí a plumbaríis. PER VITRVVIVM archítectũ ín u$um urbís uenit appella-
PERSECVTV Sea quæ de modulís dící $uít nece$$aríum. Nũe ponam: quemadmodũ quæ{que} aquaꝶ cõ\~phen$ũ príncípíũ: cõm\~e raríís u${que} aæ n\~ram cura h\~re íu$$a $í@: ꝗ̃tũ quæ{que} errogauerít: deí- de \~q íp$í $crupulo$a inꝗ$ítõe \~pe@te {pro}u dí dılíg\~eti$$imí príncípís Neruũ íuenímus. Fuerũt ergo í cõm\~etar@ís i uníuer$o ꝗnaríaꝶ. MMdcclv. ín erogatõe. xíííí. mılıa. xvííí. plus i dí$tributõe ꝗ̃ ın ac cepto cõputabatur: quínaríæ. Mcclxííí. huíus reí admıratío: cũ prıncípiũ offıcıí i exploranda fıde aquaꝶ at{que} copía @rader\~e: nõ medíocríter mecõ uertít ad $crutãdũ qu\~eadmodũ amplíus erogaret{ur} qua$i í prímõío: ut ıta dícã e$let Añ oi@ íta capíta ductuũ metırí aggre$$us $ũ $ed lõge. í. círcíter ꝗnaríaꝶ. x. mıl. am- plíorem ꝗ̃ ín cõmentaríís numeꝶ ínuení: ut ꝑ $ingulas demõ$trabo.
APpíæ ín commentaríís a$críptus modus quínaríarum. dccc. uníu$cuíu${que}
ad caput ínuenírí m\~e$urã nõ potuít: quoníã ex duobus ríuís cõ$ta@. ad ge
mellas tñ ꝗ locus it@a eptem ueter\~e ubí íũgítur cũ ramo augu$tæ íu\~eí altí
tudín\~e aquæ pedes qu@n{que} latıtudın\~e a\~q dodrãtís. Fíũt areæ pedes octo dodrans
c\~et\~earíæ. xxíí. & \~qdrag\~earía \~q e$$icíũt. Mdccexv. ãplíus ꝗ̃í cõm\~etariis hñt quínarı-
as dcccclxxxííí. erogabat ꝗnarías. dccíííí. mius ꝗ̃í cõm\~etaríís a$críbet{ur} quínaríís. ex
xxvíí. & ad hæc mínus ꝗ̃ ad gemellas m\~e$ura rñdet ꝗnaríí. Mcxxí. Intercídít tamen
alíꝗ̃tũ duct{us} uítío ꝗ cũ $ít de\~p$$ior nõ $acíle mutatõem oñdít quã eí íee ex eo apꝑet
{quis} í plerí${que} urbís ptíbus {pro}bata a\”q ob$eruat{ur}. íd{que} ex ea mana$$e & \~q$dã íntra urb\~e í
u\~etas de\~ph\~edíus. extra urb\~e ãt ꝑp \~p$$urã líbræ \~q fít cís terrã ad caput pedíb{us}. l. nul
lã accípít íníuríã: $ícut í u\~eí. íííí. míl. aní\~eí ueterí a$críptus modus í cõm\~etaríís ꝗnaría
ríaꝶ. Mccccxxlí. ad cal. cccxxxvííí. pter eũ modũ quí í {pro}ptíũ ductũ tíburtínũ de-
ríuat{ur} ãplíus & í cõm\~etaríís quínaríaꝶ duobus mí. dcclyíí. erogãt{ur} anteꝗ̃ ad pí$cínã
Rhetoricæ @ateriæ duplex Vbi & unde fiat oratio. Prior in quæ$tion\~e diuiditur & cãm. In ea partes offıcii cõ$iderantur & oratiõís. Officii $unt illæ. Inuentio. di$po$itio: elocutio: memoria & pronũciato. Inueníũtur quæ$tiões: genera: Naturæ cau$arũ & du ctus tũ illa quibus fiat fides: Quæ$tiones quæ principales quæ ue incidentes. In princi palibus an $it: quid $itquale $it: unde $tatus fiunt illi rationales. Coniectura: finis Qua litas. Mox & legales: E quibus alii propagantur & iudicatio emergit Cau$arumgenera Demon$tratiuum deliberatiuũ: ludiciale. Rur$us hone$tũ: admirabile: humile anceps: ob$curũ: Natura: $implex: multiplex. Ductus ex con$ilio na$cens Simplex: $ubtili: figu ratus: obliquus: Mixtus. Fides: conciliando fit docendo: permouendo. Conciliamus in principiis. Docemus in narratione. Permouemus ín epilogís. Conciliamus ex per- $ona & re. Per$ona uel audítoris uel rei uel oratoris. uel aduer$arii. Re uero hone$ta & utili. Docemus argumentis artificialibustinartifícialibus. Priora uel in$unt negoio uel negocium attingunt. In $unt a toto parte. Nota. Attingunt a coniugatis. genere. forma. Simili. Differenti Contrarío. coniunctis. Antecedentibus. Con$equentibus. repugnantibus. Cau$is. Effectis: Comparatione maiorum. Minorum. Parium. In arti- ficíalibus uero Scriptura@ auctoritate. nece$$itate. Commouemus mi$eratione: odıo. Inuidia. Metu. $pe Ira & $imilibus. Di$po$itio naturalis e$t ordinem tenens. & artifi- cialis pro ratione cau$æ permutans. Elocutio fundamentum habet & fa$tigium. Fun- mentum latine & plane dicere. Fa$tigium copio$e & ornate. Cuíus ratio duplex in $in gulis & copulatis uerbis. Singula propria & tra$lata. Propria antiqua & noua Tra$lata inopiæ. decori${que} gratia copulata Con$tructione. Conclu$ione. Figuris. Ita coagmenta ta. perfecta uenu$ta. quæ rur$us uel contínuata & fu$a: qualis in hi$toria uel per hiodica quæ rur$us uel membris@ ce$i$que con$tat: & ambitu@. uel monocolos e$t. Memoria uero Naturalis & Artificialis. Hæc partitione con$tat. & locis & imagi- nibus. Pronunciatio autem Voce. uultu: ge$tu. cultu & habitu oris continetur.
Orationis partes Exordium. Narratio: Propo$itio. Argumentatio. Peroratío. Ex or
dium attentum docilem beníuolum præ$tat auditorem. Narratio aut Hi$toria. aut
Fabula. Aut Argumentum. aut Iudicialis a$$ertio. Cuius elementa Per$onæ. cau$a. Lo-
cus. Tempus. materia. res. E$$e autem dilucida. uer$imilisrbreui$que debet. Et e$t aut
ip$ius cau$æ. aut incidens. aut continuata. ant partilis. & narramus augentes. Attenu-
antes. Prætereuntes. Docentes monentes. Gratiam uel inuídiam cõparantes. & item
digredi\~etes. Propo$itio aut no$tra e$t aut aduer$arii: aut coĩs aut principalium aut in
FAbulari pauli$per lubet: Sed ex re: ut Flaccus ait. Nam $abellæ etiam: quæ
aníles putantur: non rudimenium modo $ed & in$trumentum quando{que}
philo$ophiæ $unt. Audi$tís ne unquam Lamiæ nomen? Mihi quidem et i
im puerulo Auia narrabat: e$$e alíquas in $olitudinibus Lamias quæ plo-
antes gluttirent pueros. Maxima tunc mıhi formido Lamia erat: maxi-
mum terriculum. Vicinus quo{que} adhuc Fe$@lano ru$culo meo: Lucens Fonticulus e$t:
ita enim nomen habet: $ecreta in umbra delíte$cens: ubi $edem e$$e nunc quo{que} Lamia
rum: narrant mulierculæ quæcun{que} aqua tum uentitant: Lamiã igitur hanc plutarchus
ille Cheroneus: ne$cio doctior: an grauior: habere ait oculos exemptiles: hoc e$t: quos
$ibi eximat: detrahat{que} cum lıbuit: rur$u${que} cum libuit: re$umat: at{que} affigat: quemadmo
dum $enes ocularia $pecilla $olent: quibus hebe$centi per ætatem uı$ui opitulantur. Nã
& cum quid in$pectare auent: in$ertant@ qua$i forfici na$um. Et cum $atis in$pectarunt:
recondunt in theca. Quídam uero etiam dentıbus utuntur æque exemptilibus: quos
nocte non aliter reponunt: ꝗ̃ togam $icuti uxorculæ quo{que} ue$træ comam $uam illam
dependulam & cincinnos. Sed enim Lamia hæc: quotiens domo egreditur: oculos $i
bí $uos affigıt. Vagat{ur} {que} per fora: per plateas: per quadriuia: per angiportus per delubra
per thermas: per ganeas: per conciliabula omnia: cırcun$pectat{que} $ingula: $crutatur. in-
dagat: nihil tam bene obtexeris: ut eam lateat. Miluinos e$$e credas oculos ci: aut etiam
emı$$icios: $icuti Plautinæ aniculæ: nulla eos præterit ꝗ̃lıbet indiuidua minuties: nulla
eos euadit: ꝗ̃lıbet remoti$$ima latebra. Domum uero ut reuenit: in ip$o $tatim limine
demít illos $ibi oculos: abicit{que} in loculos: ta $emper domi cæca $emper $oris ocula-
ta. Quæras for$itan: domi quid agitet. Se$$itat: lanã faciens: at{que} interim cantilat Vi-
dı$tis ne ob$ecro unꝗ̃ Lamias i$tas uiri Florentini: quæ $e & $ua ne$ciunt: alios & aliena
$peculantur. Negatis? Atqui tamen $unt in urbibus frequentes etiamque in ue$tra ue
rum per$onatæ incedũt: Homines credas: Lamiæ $unt. Harum ígitur aliquot prætere
untem forte con$picatæ me: $ub$títerunt: & qua$i no$citarent in$pexere curío$ius ueluti
emprores $olent: mox ita ınter $e detortis nutibus con$u$urrarunt: politianus e$t: $p$i$$i
mus e$t: Nugator ille $cílicet: qui $idrepente philo$ophus prodíit: Et cum dicto auola-
runt: qua$i ue$pæ dími$$o aculeo. Sed quod repente me dixerunt prodii$$e philo$o-
phum: ne$cio equidem: utrum ne illis hoc totum di$pliceat philo$ophum e$$e: quod
ego profecto non $um an quod ego uideri uelim phílo$ophus: cum longe ab$im tam\~e
a phılo$opho. Videamus ergo primum quod nam hoc $it animal quod homines phi
lo$ophum uocant: tum $pero facile intelligetis: non e$$e me philo$ophum: neque
hoc dico tamen: quo íd uos credam credere: $ed ne quis forta$$e aliquando credat nõ
qui@ me nominisi$tius pudeat: $i modo ei po$$im re ıp$a $ati$$acere: $ed quod alienis
titulis lıbenter ab$tineo: Ne $i $orte $uas repetitum uenerit olim: Grex auium plumas
moueat cornicula ri$um: De hoc igitur primum mox etiam de eo agemus: utrum ne
e$$e philo$ophum turpe: ac malum $it: quod ubi docuerimus non e$$e: tum de nobis ip
$is non nihil: de{que} no$tra hac pro$e$$ione loquemur. Audiui equidem Samium fuı$$e
Sed extitit Atheníen$is quidam $enex: altis eminens humeris: ut aiunt: quem etiam
putant homines Apolline $atum. Hic $apientis e$$e negauit eas artis: quæ plærunque
uitæ in$eruiant: $iue illæ nece$$ariæ: $iue uriles: $iue elegantes: $iue ludicræ: $iue auxilia-
res $int. Propriam autem philo$ophi e$$e $upellectilem dixit: num eroıum $cienti-
am. Quos ínquit a natura hominis $i remoueris: etiam ratio perpetuo perierit. Nu
meros autem ille non corporeos accipiebat: $ed ortum ip$um: pote$tatem que paris:
imparis: quatenus rerum naturæ con$entiant. Po$t hoc etiam Deorum at que animã
tium genituræ: quæ Theogonia: Zoogoniaque uocentur & item $iderum cognitioni
uacaturum dicebat: Lunæque circumitum: quo men$es includantur: quo plenilunia fí-
ant: ac Solis an fractus indagaturum brumas & $ol$títia per agentes: uici$$itudine$que
dierum: & noctium: commutatione$que temporum quadripartitas: Ad hæc $tellarum
quinque uagantíum@errores minime unꝗ̃ errantes earumque cur$us: prægre$$iones: $ta
tiones: Tum fixa certis locis a$tra: quæ mira quadam tamen celeritate: cum cælo ip$o
in aduer$um rotentur: & rapiantur. Huic accedere aiebat oportere eam: quæ ridicu-
lo nomine Geometria uocetur. In qua numerorum $imilitudo con$pícitur a Pla-
nis ad Solida progrediens: ubi ratæ cernuntur rationes ex quibus tota $onorum $cien-
tia conflatur. Illam tamen imprimis nece$$ariam e$$e artem: qua uerum a fal$o dino
$citnr: qua mendacium refutatur: $icuti e diuer$o: e$$e occupati$$imam uanitatem: quæ
artificium hoc non $equitur: $ed $imulat: uerumque colorem fuco mentitur. Vt au-
tem peruenire ad intellectum naturæ eius tandem philo$ophus po$$it: quæ $emper e$t
quæque $ub corruptione generationeque non fluitat: hanc ei quam diximus terenda;
e$$e aiebat uiam: di$ciplina$que has difficıles an faciles omnino perdi$cendas: aut cer-
te Deum fortunamque inuocandam. Sed enim talem hunc philo$ophum: na$ci eti
am affirmabat opportere: idem $enex: e matrimonio $acro: hoc e$t ex optimis paren-
tibus. Non enim ex omní ligno: $icuti dicitur: Mercurius fit: Vttamen rami: & $urcu-
li: parui tortuo$ique natura: minime unquam redigi ad rigorem $uum queũt: ꝗ̃uis ma
@u tractentur: & emolliantur: Sed ad naturalem íllam $tatim paruitatem recurunt. Sic
Mortua quín etíam íungebat corpora uıuís.
Componens maníbu${que} manus. at{que} oríbus ora
Tormentí genus & $aníe. tabo{que} fluentí.
Complexu ín mí$ero.@onga $ic morte necabat.
Nıh@l ígitur in rebus humanís. $tudio. curaque dígnum. præter illam. quam
pulchre uocat Horatíus díuínæ partículam auræ. quæ facít ut in hoc cæco rerum
turbıne tamen uíta hominum tuto gubernetur. Deus ením e$t anımus nobís.
oí ernaın perpetue
oírgínís genítrícís
œ í ma rí e $ol\~eníter