GEORGII AGRICOLAE DE RE METALLICA LIBRI XII. QVI­bus Officia, Inſtrumenta, Machinæ, ac omnia denique ad Metalli­cam ſpectantia, non modo luculentiſſimè deſcribuntur, ſed & per effigies, ſuis locis inſertas, adiunctis Latinis, Germanicisque appel­lationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non poſſint.

EIVSDEM DE ANIMANTIBVS SVBTERRANEIS Liber, ab Autore re­cognitus: cum Indicibus diuerſis, quicquid in opere tractatum eſt, pulchrè demonſtrantibus.

BASILEAE M. D. LVI.

Cum Priuilegio Imperatoris in annos v. & Galliarum Regis ad Sexennium.

Henry par la grace de Dieu roy de France.

Aux Preuoſt de Paris, Bailly de Roen, Seneſchaulx de Lyon, Tholoſe, & Poictou. Et à tous noz autres iuſticiers & officiers ou à leurs lieutenans ſalut. Receue auons l'humble ſupplicacion de noz amys & feaulx Ieroſme Frobenne & Nicolas l'Eueſque marchans, libraires, & bourgeoys de la uille de Basle, l'un des can tons de noz alliez conſederez & bons comperes les Souyſſes, contenant quilz auroyent recounert pluſieurs liures non encores uenz & entre autres un intitulé GEORGII AGRICOLAE opera omnia, Pour lequel liure recouurer & imprimer il leur à conuenu & conuiendra faire des grans fraiz & deſpens, & doubtent que les libraires & imprimeurs, ne facent ſi toſt que leſdicts expoſans auront publié ledict liure ice luy imprimer, qui ſeroit leur oſter tout moyen de ſe pouuoyr r'embourſer de leurſdicts fraiz & miſes, & de receuoir le fruict quilz eſperent de leur labeur. A ceſte cauſe ilz nous ont humblement requis leur uon loir ſurce pouruoir de nostre remede conuenable. PARQVOY nous ce conſideré, noulant fauo­rablement traicter leſdicts expoſans en ceſt endroit, A iceulx auons permis & octroye, permettons & octroyons par ces preſentes noulons & nous plaiſt de noz grace ſpeciale, plaine puiſſance & auctorite Royal, qu'ilz puiſſent & leur loyſe imprimer, oufaire imprimer, & mettre en uente le liure deſuſdict ſans ce que pendant & durant le temps & terme de ſix ans enſuyuans, à compter du iour & datte que ledict liure ſera acheué d'imprimer, nul autre libraire ou imprimeuer de noſdicts Royaume, pays, terres & ſeigneuries de no stre obeiſſance puiſſent imprimer, ou faire imprimer, ny en partie ny entier, ne mettre, ne expoſer en uente ſans le congé & permißion deſdicts expoſans. Et ce ſur pein de confiſcation dudict liure, & d'amende arbitraire à nous à applicquer. SI VOVS MANDONS, & à chaſcun de uous, ſi comme à luy appar­tiendra que de noz preſentes permißion, &conceßion, & octroy, & de leffect & contenu en icelles. Vous faictes, permettez & ſouffrez leſdicts expoſans iouyr & uſer plainement & paiſiblement ſans en ce le met­tre ou donner, ne ſouffrir eſtre faict, mis, ou donné aucun empeſchement au contraire, lequel ſi faict, mis, ou donné leur eftoyent faictes, mettre incontinent & ſans delay à plaine & entiere deliurance au premier eſtat & deu, Car tel est nostre plaiſir. Nonobſtant quelzconques lettres à ce contraire. Donné à Paris le XVIII. iour de Feurier, l'An mil cinq cens cinquante troys, & de noſtre Regne le ſeptieſme.

Par le Roy en ſon conſeil

ILLVSTRISS. ET POTENTISS. SAXONIAE DVCIBVS, LAND­grauijs Toringiæ, Marchionibus Miſenæ, Comitibus Palatinis Saxoniæ, Burggrauijs Aldeburgi & Magdeburgi, Comiti­bus Brenæ, dominis terræ Pleiſenſis, MAVRICIO ſacri Imperij Archimarſchalco & Electori, atque eius fra­tri AVGVSTO, GEORGIVS Agri­cola S. D.

Cvm saepe nvmero, illuſtriſſimi Principes, totius rei Metallicæ, ut Moderatus Columella Ruſticæ, magnitudinem, tanquam alicuius corporis granditatem, conſideraſſem: uel ſingulas eius partes, quaſi illius corporis membra, numerando percenſuiſſem: ueritus ſum, ne uita prius me deficeret, quàm uni­uerſam percipere poſſem, nedum literis conſecrare: nam quàm longe lateque hæc pateat, quot & quan­tarum artium, ſi non magna, at aliquantula cogni­tio metallicis ad eam tractandam neceſſaria ſit, ex his noſtris libris quiſque in­telliget. Tametſi uerò res Metallica ſit ampliſſima, nec ulla ex parte à Græ­cis & Latinis ſcriptoribus, qui extant, abſoluta, perdifficiles habeat explica­tus: tamen quia ueterrima eſt, & hominum generi maximè neceſſaria, atque fructuoſiſſima, non debere à nobis negligi uidebatur. Etenim Agricultura ſci­entiarum nulla ſine dubitatione uetuſtior, tamen hac res Metallica eſt anti­quior, uel ſaltem æqualis & coæua: nemo enim omnium mortalium unquam abſque inſtrumentis agrum coluit. Ea uerò, ut etiam reliquarum artium, quarum omne opus eſt in faciendo; inſtrumenta aut ex metallis facta ſunt, aut ſine me tallis non potuerunt confici: qua de cauſa res metallica hominibus etiam eſt maxime neceſſaria. Nam cùm hi paucis iſtiuſmodi artibus carere poſſint, ea rumque maximus ſit numerus, nulla ſine inſtrumentis quicquam efficit: tum omnium rerum, quibus magnæ diuitiæ bona & honeſta ratione acquirun­tur, nihil eſt arte metallica utilius: ex agris enim bene cultis (ut alias res omittam) fructus capimus uberrimos, ſed uberiores ex fodinis. Certe una fodi­na ſæpe multo maiores utilitatis fructus nobis præbet, quàm agri plurimi: quocirca ex omnium ferè ſeculorum memoria cognoſcimus, complures ex metallis diuites factos eſſe, & eadem multorum regum fortunas amplificaſſe: ſed de his nunc plura non dicam: quod eos locos in primo libro, partim huius operis, partim alterius, inſcripti De ueteribus & nouis metallis, tractaue­rim, ac ea, quæ contra metalla & ipſos metallicos dicuntur, refellerim. Quan­quam aut res ruſtica, cum qua metallicam libenter confero, uarie uidetur eſſe diffuſa, tamen in multo plures, quàm hæc noſtra, partes non diſtribuitur: nec tam facile præcepta huius à me tradi poſſunt, quàm Columella illius tradi­dit: quod ipſe complures rei ruſticæ ſcriptores, quos ſequeretur, in manibus habuit: nempe Græcos plus quinquaginta, quos etiam Marcus Varro re­cenſet: Latinos plus decem, quos ipſe Columella commemorat: ego ſolum C. Plinium Secundum, quem ſequar, habeam: qui tamen perpaucas ra­tiones uenarum effodiendarum, & metallorum conficiendorum exponit: res enim metallica tantum abeſt, ut uniuerſa ſit tractata ab aliquo ſcriptore, ut ne ij quidem, qui diſperſe ſcripſerunt alius alia de re, ſingulas eius partes abſoluerint: quinetiam eorum magna eſt paucitas: ſiquidem ſolus ex Græ­cis omnibus Strato Lampſacenus Theophraſti ſucceſſor librum unum De machinis metallicis edidit: niſi forte Philonis poetæ metallicus aliquam ar­tis particulam ſit complexus: nam Pherecrates in comœdiam, inſcriptione ſimilem, metallicos ſeruos aut ad metalla damnatos uidetur introduxiſſe: ex Latinis autem Plinius, ut iam dixi, tradidit pauculas laborandi rationes: quibus nouos ſcriptores, qualeſcunque ſint, oportet annumerare: nemo enim iuſta reprehenſione poterit carere, qui eos, quorum ſcriptis, etſi paucis, utitur, debita laude fraudat. Noſtra quidem lingua duo libri ſcripti ſunt: alter De materiæ metallicæ & metallorum experimento, admodum confuſus, cuius operis parens ignoratur: alter De uenis, de quibus etiam Pandulfus Anglus ſcripſiſſe fertur: ſed librum Germanicum confecit Calbus Fribergius, non ignobilis medicus: uerum uenter eam, quam ſumpſit, partem abſoluit. Nu­per uerò Vannocius Biringuccius Senenſis, homo diſertus, & multarum re­rum peritus, uulgari Italorum ſermone tractauit locum De metallis funden dis, ſeparandis, agglutinandis. Rationem autem quarundam uenarum exco­quendarum breuiter perſtrinxit: quorundam ſuccorum conficiendorum planius expoſuit: quibus legendis renouaui memoriam eorum, quos uidi quon­dam in Italia confici: reliquas res omnes, de quibus ſcribo, aut prorſus non attigit, aut leuiter. Hoc libro Franciſcus Badoarius, patricius Venetus, uir ſane prudens & grauis, me donauit: quod tunc ſe facturum recepit, cùm pro­ximo ſuperiore anno FERDINANDVM regem, ad quem legatus à Vene­tis miſſus erat, ſecutus Mariebergi eſſet: plura ſcriptores de re metallica lite­ris mandaſſe non comperio: quapropter, etiamſi Stratonis liber extaret, ex his partibus non dimidium artis metallicæ corpus confici poſſet. Quo aut minus multi ſunt qui de re Metallica ſcripſerunt, eò magis mihi mirum ui­detur tot chymiſtas extitiſſe, qui compoſuerint artificium de metallis alijs in alia mutandis: multos Hermolaus Barbarus, homo dignitate generis & gradus, ac omni doctrina ornatus, nominatim protulit: ego plures proferam, ſed inſignes tantum, delectum enim ſeruabo: itaque xumeutika\ ſcripſit Oſthanes, Hermes, Chanes, Zoſimus Alexandrinus ad ſororem Theoſebiam, O­lympiodorus item Alexandrinus, Agathodæmon, Democritus, non Abde­rites ille, ſed alter, neſcio qui: Orus Chryſorichites, Pebichius, Comerius, Ioannes, Apuleius, Petaſius, Pelagius, Africanus, Theophilus, Syneſius, Ste­phanus ad Heracleum Cæſarem, Heliodorus ad Theodoſium, Geberus, Callides Rachaidibus, Veradianus, Rodianus, Canides, Merlinus, Raimundus Lulius, Arnaldus Villonouanus, Auguſtinus Pantheus Venetus: fœminæ tres, Cleopatra, uirgo Taphnutia, Maria Iudæa: atque hi chymiſtæ omnes o­rationera ſolutam uſurparunt: præter Ioannem Aurelium Augurellum Ariminenſem, qui ſolus uerba uerſu incluſit. Sunt alij multi de hac re libri, ſed omnes obſcuri: quod ſcriptores iſti res alienis, non proprijs uocabulis no­minent: & quod alij alijs atque alijs uocabulis, à ſe confictis, utantur, cum res non mutent. Iſti magiſtri ſuis diſcipulis uias tradunt, quibus progreſſi uilia metalla uarijs modis cocta corrumpant, & quodammodo in primam rerum materiam reducant, eaque ratione id, quod in ipſis redundat, auferant: quod deficit, compleant: atque precioſa, hoc eſt aurum & argentum, ex eis confici­ant, quæ in catillis aut catinis perdurent, hæc facere poſſint necne poſſint, non decerno: quia enim tot ſcriptores omni nobis aſſeueratione affirmant ſe eò perueniſſe, quò curſum ſuum dirigebant, eis fides eſſe uidetur adhiben da: quia nullos ex hac arte quondam diuites eſſe factos ſcriptum legimus, nec nunc fieri uidemus, cùm tot ubiuis gentium fuerint, & ſint chymiſtæ, o­mnesque omnes induſtriæ neruos dies noctesque contendant, ut maximos auri & argenti aceruos conſtruere poſſint, res in dubium uocatur: ſed ut ea fuerit ſcriptorum indiligentia, ut nomina magiſtrorum, qui ex hoc opificio magnam pecuniam conſecuti ſunt, memoriæ non tradiderint, certe diſcipuli de­creta eorum uel non cognoſcunt, uel cognita non ſeruant. Nam ſi ea perci­perent, cùm tam multi fuerint, & ſint: oppida iam diu auro & argento reple­uiſſent: quorum uanitatem etiam libri declarant, in quibus Platonis & Ari­ſtotelis, aliorumque philoſophorum nomina inſcribunt, ut iſtæ glorioſæ in­ſcriptiones ſpecie doctrinæ uiris ſimplicibus imponant. Eſt alterum genus chymiſtarum, quod uilium metallorum ſubſtantiam non immutat, ſed ipſa uel auri uel argenti colore tingit, & noua forma induit: ut ca uideantur eſſe quæ non ſunt: qua forma ignis calore de eis, tanque aliena ueſte detracta in ſu­am redeunt ſpeciem: qui, quia decipiunt, non ſolum ſummo in odio ſunt, ſed eorum fraus capite plectitur. Nec minus fraudem capitalem admittit tertium chymiſtarum genus: quod auri uel argenti particulam, in aliquo carbone in­cluſam, in catinum conijciens fingit ſe additamentis, quæ uim eliciendi ha­beant, admiſtis conficere uel aurum ex auripigmento, uel argentum ex plumbo candido ſimilibusque. Verùm de arte chymica, ſi modo ars eſt, aliàs plu­ra nunc ad metallicam reuertar: quoniam eam integram nulli ſcriptores literis mandarunt, ac exteræ nationes & gentes noſtram linguam non intelli­gunt, & ſi eam intelligerent, exiguam artis partem ex noſtris iſtis ſcriptori­bus poſſent diſcere, hos duodecim libros Dere metallica conſcripſi: quorum PRIMVS habet ea quæ contra hanc artem & metalla atque metallicos, uel ab ijſdem dici poſſunt: SECVNDVS metallicum informat, & .n ſermonem, qui haberi ſolet de uenis inueniendis, dilabitur. TERTIVS eſt de uenis & fibris, eorumque commiſſuris. QVARTVS explicat rationem dimetiendi ue­nas, atque etiam expromit officia metallica. QVINTVS foſſionem uenarum & artem menſoris docet. SEXTVS deſcribit inſtrumenta & machinas metallicas. SEPTIMVS eſt de experimento uenarum. OCTAVVS præcipit de opificio uenæ urendæ, contundendæ, lauandæ, torrendæ. NONVS ex­coquendarum uenarum rationem exponit. DECIMVS rei metallicæ ſtudi oſos inſtruit ad munus diſcernendi argentum ab auro, atque plumbum ab co­dem & argento. VNDECIMVS tradit uias ſeparandi argentum ab ære. DVODECIMVS dat præcepta conficiendi ſalis, nitri, aluminis, atramenti ſu­torij, ſulfuris, bituminis, uitri. Hoc autem munus ſuſceptum, ut propter multitudinem rerum non expleuerim, certe explere conatus ſum: nam in eo multum operæ & laboris inſumpſi, aliquem etiam ſumptum impendi: etenim uenas, inſtrumenta, uaſa, canales, machinas, fornaces, non modo deſcripſi, ſed etiam mercede conduxi pictores ad earum effigies exprimendas: ne res, quæ uerbis ſignificantur, ignotæ aut huius ætatis hominibus aut poſteris percipiendi difficultatem afferant: ut nobis non pauca uocabula afferre ſo­lent, quæ ueteres (quia res erant omnibus notæ) nuda ab enodatione pro­diderunt: ſed ſit ſane id à me prætermiſſum, quod nec ipſe uidi, neque legi, nec ex hominibus fide dignis cognoui: id profecto quod non uel uidi, uel lectum aut auditum expendi, non eſt ſcriptum: ſiue uerò præcipio ea, quæ fieri de­beant, ſiue narro, quæ fieri ſoleant, nec quæ fiunt improbo, eadem docendi ratio cenſeri debet. Verùm quò magis ars metallica abhorret ab omni ſermo nis elegantia, eò minus hi mei libri ſunt politi: certe res, in quibus ars illa uer­ſatur, interdum nominibus carent, uel quod nouæ ſint, uel quod, etiamſi ue teres, nominum, quibus uocabantur, memoria interierit: quare neceſſitate, cui uenia datur, coactus quaſdam ſignificaui pluribus uerbis coniunctis, quaſdam notaui nouis, quod genus ſunt, ingeſtor, diſcretor, lotor, excoctor: quaſdam ueteribus uerbis deſignaui, quale eſt ciſium. Etenim cùm Nonius Marcellus ſcribat, uehiculi biroti genus eſſe: eo uocabulo nominare conſue ui paruum uehiculum, cui unica eſt rotula: quæ nomina ſi quis non proba­uerit, is rebus iſtis aut imponat magis propria, aut proferat ueterum literis uſitata. Hi autem libri, principes illuſtriſſimi, multis de cauſis in ueſtro no­mine apparent, ſed maxime quod uobis metalla ſint fructuoſiſſima: nam cum maiores ueſtri ex amplis earum & diuitibus regionibus uberes redituum fructus ceperint: item uectigalium, quæ peregrini ex uijs penſitant, incolæ ex decumis: tamen multo uberiores ex metallis ceperunt, ex quibus quoquenon pauca oppida nobilia orta ſunt, Fribergum ſcilicet, Annebergum, Ma riebergum, Snebergum, Gairum, Aldebergum, ut alia omittam: quin, ſi quid ego ſentio, maiores diuitiæ nunc etiam in montoſis ueſtrarum regionum lo­cis ſub terra latent, quàm ſupra terram exiſtant & appareant. Valete, Kemp­nicij Hermundurorum Cal. Decembris, Anno M. D. L.

GEORGIVS FABRICIVS IN LI­bros Metallicos GEORGII AGRICOLAE phi­loſophi præſtantiſſimi.

AD LECTOREM.

Si iuuat ignita cognoſcere fronte Chimæram, Semicanem nympham, ſemibouemque uirum:

Si centum capitum Titanem, totque ferentem Sublimem manibus tela cruenta Gygen:

Si iuuat Ætneum penetrare Cyclopis in antrum, Atque alios, Vates quos peperere, metus:

Nunc placeat mecum doctos euoluere libros, Ingenium AGRICOLAE quos dedit acre tibi.

Non hic uana tenet ſuſpenſam fabula mentem: Sed precium, utilitas multa, legentis erit.

Quidquid terra ſinu, gremioque recondidit imo, Omne tibi multis eruit antè libris:

Siue fluens ſuperas ultro nitatur in oras, Inueniat facilem ſeu magis arte uiam.

Perpetui proprijs manant de fontibus amnes, Eſt grauis Albuneæ ſponte Mephitis odor.

Lethales ſunt ſponte ſcrobes Dicæarchidis oræ, Et micat è media conditus ignis humo.

Plana Nariſcorum cùm tellus arſit in agro, Ter curua nondum falce reſecta Ceres.

Nec dedit hoc damnum paſtor, nec Iuppiter igne: Vulcani per ſe ruperat ira ſolum.

Terrifico aura foras erumpens, incita motu, Sæpe facit montes, antè ubi plana uiæ eſt.

Hæc abſtruſa cauis, imoque incognita fundo, Cognita natura ſæpe fuere duce.

Arte hominum, in lucem ueniunt quoque multa, manuque Terræ multiplices effodiuntur opes.

Lydia ſic nitrum profert, Islandia ſulfur, Ac modò Tyrrhenus mittit alumen ager.

Succina, quâ trifido ſubit æquor Viſtula cornu, Piſcantur Codano corpora ſerua ſinu.

Quid memorem regum precioſa inſignia gemmas, Marmoraque excelſis ſtructa ſub aſtra iugis?

Nil lapides, nil ſaxa moror: ſunt pulchra metalla, Crœſe tuis opibus clara, Mydaque tuis,

Quæque acer Macedo terra Creneide fodit, Nomine permutans nomina priſca ſuo.

At nunc non ullis cedit GERMANIA terris, Terra ferax hominum, terraque diues opum.

Hic auri in uenis locupletibus aura refulget, Non alio meſſis carior ulla loco.

Auricomum extulerit felix Campania ramum, Nec fructu nobis deficiente cadit.

Eruit argenti ſolidas hoc tempore maſſas Foſſor, de proprijs armaque miles agris.

Ignotum Graijs eſt Heſperijsque metallum, Quod Biſemutum lingua paterna uocat.

Candidius nigro, ſed plumbo nigrius albo, Noſtra quoque hoc uena diuite fundit humus.

Funditur in tormenta, corus cum imitantia fulmen, Æs, inque hoſtiles ferrea maſſa domos.

Scribuntur plumbo libri: quis credidit antè Quàm mirandam artem Teutonis ora dedit?

Nec tamen hoc alijs, aut illa petuntur ab oris, Eruta Germano cuncta metalla ſolo.

Sed quid ego hæc repeto, monumentis tradita claris AGRICOLAE, quæ nunc docta per ora uolant?

Hic cauſſis ortus, & formas uiribus addit, Et quærenda quibus ſint meliora locis.

Quæ ſi mente prius legiſti candidus æqua: Da reliquis quoque nunc tempora pauca libris.

Vtilitas ſequitur cultorem: crede, uoluptas Non iucunda minor, rara legentis, erit.

Iudicioque prius ne quis malè damnet iniquo, Quæ ſunt auctoris munera mira Dei:

Eripit ipſe ſuis primùm tela hoſtibus, inque Mittentis torquet ſpicula rapta caput.

Fertur equo latro, uehitur pirata triremi: Ergo necandus equus, nec fabricanda ratis?

Viſceribus terræ lateant abſtruſa metalla, Vti opibus neſcit quòd mala turba ſuis?

Quiſquis es, aut doctis pareto monentibus, aut te Inter habere bonos ne fateare locum.

Se non in prærupta metallicus abijcit audax, Vt quondam immiſſo Curtius acer equo:

Sed prius ediſcit, quæ ſunt noſcenda perito, Quodque facit, multa doctus ab arte facit.

Vtque gubernator ſeruat cum ſidere uentos: Sic minimè dubijs utitur ille notis.

Iaſides nauim, currus regit arte Metiſcus: Foſſor opus peragit nec minus arte ſuum.

Indagat uenæ ſpacium, numerumque, modumque, Siue obliqua ſuum, rectaúe tendat iter.

Paſtor ut explorat quæ terra ſit apta colenti, Quæ bene lanigeras, quæ malè paſcat oues.

En terræ intentus, quid uincula linea tendit? Fungitur officio iam Ptolemæe tuo.

Vtque ſuæ inuenit menſuram iuraque uenæ, In uarios operas diuidit inde uiros.

Iamque aggreſſus opus, uiden'ut mouet omne quod obſtat, Aſſidua ut uerſat ſtrenuus arma manu?

Ne tibi ſurdeſcant ferri tinnitibus aures, Ad grauiora ideo conſpicienda ueni.

Inſtruit ecce ſuis nunc artibus ille minores: Sedulitas nulli non operoſa loco.

Metiri docet hic uenæ ſpaciumque modumque, Vtque regat poſitis finibus arua lapis,

Ne quis transmiſſo uiolentus limite pergens, Non ſibi conceſſas, in ſua uertat, opes.

Hic docet inſtrumenta, quibus Plutonia regna Tutus adit, ſaxi permeat atque uias.

Quanta (uides) ſolidas expugnet machina terras: Machina non ullo tempore uiſa prius.

Cede nouis, nulla non inclyta laude uetuſtas, Poſteritas meritis eſt quoque grata tuis.

Tum quia Germano ſunt hæc inuenta ſub axe, Si quis es, inuidiæ contrahe uela tuæ.

Auſonis ora tumet bellis, terra Attica cultu, Germanum infractus tollit ad aſtra labor.

Nec tamen ingenio ſolet infeliciter uti, Mite gerat Phœbi, ſeu graue Martis opus.

Tempus adeſt, ſtructis uenarum montibus, igne Explorare, uſum quem ſibi uena ferat.

Non labor ingenio caret hic, non copia fructu, Eſt adaperta bonæ prima feneſtra ſpei.

Ergo inſtat porrò grauiores ferre labores, Intentas operi nec remouere manus.

Vrere ſiue locus poſcat, ſeu tundere uenas, Siue lauare lacu præter euntis aquæ.

Seu flammis iterum modicis torrere neceſſe eſt, Excoquere aut faſtis ignibus omne malum,

Cùm fluit æs riuis, auri argentique metallum, Spes animo foſſor uix capit ipſe ſuas.

Argentum cupidus fuluo ſecernit ab auro, Et plumbi lentam demit utrique moram.

Separat argentum, lucri ſtudioſus, ab ære, Seruatis, linquens deteriora, bonis.

Quæ ſi cuncta uelim tenui percurrere uerſu, Ante alium reuehat Memnonis orta diem.

Poſtremus labor eſt, concretos diſcere ſuccos, Quos fert innumeris Teutona terra locis.

Quo ſal, quo nitrum, quo pacto fiat alumen, Vſibus artificis cùm parat illa manus:

Nec non chalcantum, sulfur, fluidumque bitumen, Maſſaque quo uitri lenta dolanda modo.

Suſcipit hæc hominum mirandos cura labores, Pauperiem uſque adeo ferre famemque graue eſt,

Tantus amor uictum paruis extundere natis, Et patriæ ciuem non dare uelle malum.

Nec manet in terræ foſſoris merſa latebris Mens, ſed fert domino uota precesque Deo.

Munificæ expectat, ſpe plenus, munera dextræ, Extollens animum lætus ad aſtra ſuum.

Diuitias CHRISTVS dat noticiamque fruendi, Cui memori grates pectore ſemper agit.

Hoc quoque laudati quondam fecere Philippi, Qui uirtutis habent cum pietate decus.

Huc oculos, huc flecte animum, ſuauiſſime Lector, Auctoremque pia noſcito mente Deum.

AGRICOLAE hinc optans operoſo fauſta labori, Laudibus eximij candidus eſto uiri.

Ille ſuum extollit patriæ cum nomine nomen, Et uir in ore frequens poſteritatis erit.

Cuncta cadunt letho, ſtudij monumenta uigebunt, Purpurei donec lumina ſolis erunt.

GEORGII AGRICO­LAE DE RE METALLICA LIBER PRIMVS.

Mvlti habent hanc opinionem, rem metallicam fortuitum quiddam eſſe, & ſordidum opus, atque omnino eiuſmodi negotium quod non tam artis indigeat quàm laboris. Sed mihi, cum ſingulas eius partes animo, & cogitatione percurro, res uidetur longe aliter ſe habere. Siquidem me­tallicus ſit oportet ſuæ artis peritiſsimus, ut primo ſciat, qui mons, qui collis, quæue ualleſtris aut campeſtris poſitio utiliter fodi poſsit, aut re­cuſet foſsionem. Deinde uenæ, fibræ, commiſſuræque ſaxorum ipſi pate­ant. Mox pernoſcat multiplices uariaſque ſpecies terrarum, ſuccorum, gem­marum, lapidum, marmorum, ſaxorum, metallorum, miſtorum: tum habe­at cognitam omnem omnis operis ſub terra faciendi rationem. Nota de­nique ipſi ſint artificia materiæ experiendæ, & parandæ ad excoctionem, quæ etiam ipſa eſt admodum diuerſa. Nam aliam exigit aurum & argentum, aliam æs, aliam argentum uiuum, aliam ferrum, aliam plumbum, & in eo ipſo diſsimilem candidum ac cinereum uel nigrum. Quamuis autem ars ſuccos liquidos coquendi ad ſpiſsitudinem eſſe ſecreta à metallica poſsit uideri, tamen quia ijdem ſucci effodiuntur etiam in terra denſati, aut excoquun­tur ex quibuſdam terrarum lapidúmue generibus, quæ metallici effodiunt, & quorum quædam metallis non carent, ab ea ſeparari non debet, quæ excoctio iterum non eſt ſimplex, etenim alia eſt ſalis, alia nitri, alia aluminis, alia atramenti ſutorij, alia ſulfuris, alia bituminis. Metallicus præterea ſit oportet multarum artium & diſciplinarum non ignarus: Primo Philoſo­phiæ, ut ſubterraneorum ortus & cauſas, naturasque noſcat: Nam ad fodien­das uenas faciliore & commodiore uia perueniet, & ex effoſis uberiores ca­piet fructus. Secundo Medicinæ, ut foſſoribus & alijs operarijs proui­dere poſsit, ne in morbos, quibus præ cæteris urgentur, incidant: aut ſi inciderint, uel ipſe eis curationes adhibere, uel ut medici adhibeant cura­re. Tertio Aſtronomiæ, ut cognoſcat cœli partes, atque ex eis uenarum ex­tenſiones iudicet. Quarto Menſurarum diſciplinæ, ut et metiri queat, quàm alte fodiendus ſit puteus, ut pertineat ad cuniculum uſque qui eò agitur, & certos cuique fodinæ, præſertim in profundo, conſtituere fines terminosque. Tum numerorum diſciplinæ ſit intelligens, ut ſumptus, qui in machinas & foſsiones habendi ſunt, ad calculos reuocare poſsit. Deinde Architectu­ræ, ut diuerſas machinas ſubſtructioneſque ipſe fabricari, uel magis fabri­candi rationem alijs explicare queat. Poſtea Picturæ, ut machinarum ex­empla deformare poſsit. Poſtremo Iuris, maxime metallici ſit peritus, ut & alteri nihil ſurripiat, & ſibi petat non iniquum, munuſque alijs de iure re­ſpondendi ſuſtineat. Itaque neceſſe eſt ut is, cui placent certæ rationes & præcepta rei metallicæ hos aliosque noſtros libros ſtudioſe diligenterque legat, aut de quaque re conſulat experientes metallicos, ſed paucos inueni­et gnaros totius artis. Etenim plerunque alius fodiendi rationem tenet: alius percepit ſcientiam lauandi, alius arte excoquendi confidit: alius diſcipli­nam terræ metiendæ occultat: alius artificioſe fabricatur machinas: alius denique iuris metallici peritus eſt. At nos ut inueniendorum & conficiendo­rum metallorum ſcientiam non perfecerimus, hominibus certè ſtudioſis ad eam percipiendam magnum afferemus adiumentum. Verum accedamus ad inſtitutam rationem.

Cvm ſemper fuerit inter homines ſumma de metallis diſſenſio, quod alij eis præconium tribuerent, alij ea grauiter uituperarent, uiſum mihi eſt, antequam metallica præcepta tradam, ueritatis inueſtigandæ cauſa rem ipſam diligenter expendere. Ordiar autem ab utilitatis quæſtione, quæ duplex eſt, aut enim quæritur, utilis nec ne ſit ars metallica his qui uerſantur in eius ſtudio: aut reliquis hominibus utilis ne ſit, an inutilis. Qui metallicam cenſent inutilem eſſe his, qui ſuum ſtudium in ipſa collo­cant, aiunt primo uix centeſimum quemque fodientem metalla, uel id genus alia, fructus ex ea re capere. Sed metallicos, quia omnes ſuas opes certas & bene conſtitutas committunt dubiæ & lubricæ fortunæ, plerunque ſpe falli, ſumptibusque & iacturis exhauſtos amariſsimam tandem uitam, & mi­ſerrimam degere. Verum iſti non uident quantum diſtet doctus & uſu pe­ritus metallicus ab artis ignaro atque imperito, hic ſine ullo delectu & diſ­crimine fodit uenas, ille eas experitur atque tentat: Sed quia inuenit uel ni­mis anguſtas & duras, uellaxas & putres, ex eo colligit ipſas utiliter fodi non poſſe: itaque fodit ſelectas tantum: quid igitur mirum? rerum metalli­carum imperitum damnum facere? peritum uero fructus ex foſsione cape­re uberrimos? Contingit idem agricolis. Nam qui terram arant, ſiccam pariter & denſam & macram, eique mandant ſemina, tantam non faciunt meſ­ſem, quantam hi qui ſolum pingue ac putre colunt, & in eo faciunt ſemen­tem. Cum autem multo plures metallici ſint artis imperiti quàm periti, fit ut metallorum foſsio perpaucis emolumento ſit, detrimentum afferat mul­tis. Siquidem uulgus metallicorum, quod eſt cognitionis uenarum rude ignarumque, non raro & operam & oleum perdit. Id enim magna ex parte ſo­let accurrere ad metalla, cum uel propter magnum & graue æs alienum, quo ſe obſtrinxit, mercaturam depoſuerit, uel laboris commutandi gratia relique­rit falcem & aratrum. Quamobrem ſi quando incidit in uenas metallorum aliorúmue foſsilium fœcundas, id bona magis fortuna accidit, quàm ali­qua ſubtili animaduerſione. Quod autem metallica multos auxerit diui­tijs ex hiſtorijs intelligimus, etenim inter ſcriptores antiquos conſtat ali­quot reſ pub. florentes, nonnullos reges, plurimos homines priuatos ex metallis eorúmue ramentis diuites eſſe factos. Quam rem multis claris & illuſtribus exemplis uſus, in primo libro De ueteribus & nouis metallis inſcripto dilataui atque explicaui, ex quibus exemplis apparet metallicam ſuis cultoribus eſſe utiliſsimam. Dein de ijdem reprehenſores dicunt me­tallicæ quæſtum minime eſſe ſtabilem, magniſque laudibus efferunt agricul­turam. Quàm autem uere hoc dicant non uideo: cum argentaria metalla Fribergi ad annos iam quadringentos inexhauſta durent, plumbaria Goſelariæ ad ſexcentos, quorum utrunque ex annalium monumentis conquiri poteſt: Schemnicij uero & Cremnicij communia argenti et auri ad octingentos, quod antiquiſsima incolarum priuilegia loquuntur. Sed dicunt ſingularum fodinarum quæſtum ſtabilem non eſſe quaſi uero metallicus uni fodinæ aut ſit aut addictus eſſe debeat, ac non multi communiter im­penſas faciant in metalla: aut peritus artis non fodiat alteram uenam, ſi pri­oris fortuna eius uotis amplius non reſponderit: attamen Schonbergij metalli, quod Fribergi eſt, quæſtus ſupra hominis ætatem ſtabilis permanſit. Verum mihi non eſt in animo derogare aliquid de dignitate agriculturæ, minusque ſtabilem quæſtum metallicorum eſſe, non libenter modo, ſed etiam ſemper fatebor, quod uenæ tandem deſinant effundere metalla, cum agri in perpetuum efferre fruges ſoleant. Sed metallicorum quæſtus quo minus eſt ſtabilis, eò eſt uberior, ut inita ratione quod ſtabilitati deeſt, ubertate reperiatur æquari: Etenim fodinæ plumbariæ quæſtus annuus cum fru­ctibus agri optimi comparatus, ipſis triplus aut minimum duplus eſt. Quot ergo partibus antecedit eiſdem fructibus quæſtus argentariæ uel aurariæ uenæ? Quocirca uere ac ſcite Xenophon ſcripſit de Athenienſium argen­tarijs metallis. Eſt terra in qua, ſi ſementem feceris, non fundit fruges, ſi ue­ro eam foderis, multo plures alit, quàm ſi fruges ferret. Habeant igitur ſibi agricolæ uberes campos colantque colles fertiles frugum gratia: metalli­cis ualles tenebricoſas relinquant, & montes ſteriles, ut ex ipſis eruant gen­mas & metalla, non precia modo frugum, ſed rerum omnium quæ uenduntur. Tum dicunt periculoſum eſſe metallicæ operam dare, quod metallo­rum foſſores interimantur modo ab aere peſtifero, quem ſpiritu ducunt, modo haurientes puluerem pulmones exulcerantem, macie extabeſcant: modo intereant, ruinis montium oppreſsi: nunc uero de ſcalis in puteos delapſi brachia, crura, ceruices frangant, nullum autem utilitatis fructum tanti æſtimare debere, ut propter eius magnitudinem ſalus hominis & uita ad ducatur in maximum quodque periculum & extremum diſcrimen. Hæc quidem fateor perquam grauia eſſe atque adeo plena terroris & periculi, ut ipſorum uitandorum cauſa cenſerem metalla fodienda non eſſe, ſi uel ſæpius in ea incurrerent metallorum foſſores, uel ab eis ſibi nulla ratione cauere poſſent. Qui enim non potior eſſet uiuendi ratio, quam uel uniuerſa poſsiden­di, nedum metalla? quanque qui ſic perit, poſsidet quidem nulla, ſed ea re­linquit hæredi. Cum autem raro eiusmodi accidant, & improuidis dun­taxat foſſoribus, metallicos non abſterrent à foſsione metallorum, ut nec à ſuo artificio fabros materiarios abſterret unus aliquis ex ipſis, qui, quia incaute egit, ab alto ædificio delapſus animam efflauit. Iſta reſpondi ad ſin­gula, quæ mihi obijcere ſolent hi, qui uociferantur rem metallicam ſuis cul­toribus eſſe inutilem, cum quod ſumptus impendant ad incertum caſum, tum quod ipſa commutabilis ſit & pernicioſa. Nunc uenio ad eos qui e­andem cæteris hominibus utilem non eſſe aiunt, quia ſcilicet metalla & gemmæ, & reliqua foſsilium genera ipſis inutilia ſint. Quod contendunt partim probare argumentis, & exemplis, partim conuitio à nobis extor­quere: utuntur autem primo his argumentis. Terra non occultat & ab o­culis remouet ea quæ hominum generi utilia ſunt & neceſſaria, ſed ut bene­fica benignaque mater maxima largitate fundit ex ſeſe, & in aſpectum lu­cemque profert herbas, legumina, fruges, fructus arborum: at foſsilia in pro­fundo penitus abſtrudit, eruenda igitur non ſunt. Quia uero ipſa eruunt homines ſcelerati, quos ut poetæ loquuntur, ferrea iſta ætas progignit, Ouidius eam audaciam merito inſequitur his uerſibus.

Nec tantum ſegetes alimentaque debita diues

Poſcebatur humus, ſed itum eſt in uiſcera terræ,

Quaſque recondiderat, Stygijsque admouerat undis,

Effodiuntur opes, irritamenta malorum.

Iamque nocens ferrum ferroque nocentius aurum

Prodierat, prodit bellum.

Alterum eorum argumentum eſt: Metalla nullum utilitatis fructum homini præbent, eaigitur ſcrutari non debemus. Cum enim homo conſter ex animo & corpore, neutrum eget foſsilibus: animi nanque paſtus ſuauiſsi­mus eſt contemplatio naturæ, optimarum artium diſciplinarumque co­gnitio, perceptio uirtutum, in quibus optimis rebus ſi ſe exerceat ſatu­ratus bonarum cognitionum epulis nullius rei deſiderio tenetur. Corporis uero natura quamuis uictu ueſtituque neceſſario contenta ſit, fruges tamen terræ atque diuerſi generis animantes, ipſi ſuppeditant mirabilem cibi & potionis copiam, qua commodiſsime alitur, augeſcit, uitam ad multum tem­poris producit. Linum autem & lana multorumque animalium pelles cor­pori ueſtitum dant copioſum et parabilem ac minime carum, delicatum ue­ro nec difficilem inuentu arborum lanugo, quod ſericum appellatur, & bombicis telæ, ut nihil prorſus ipſi opus ſit metallis penitus in terra abdi­tis & maxiam ex parte precioſis. Quare quod ab Euripide dictum eſt ferunt probari in omni doctorum hominum cœtu, atque id merito ſemper in ore habuiſſe Socratem.

Non opera ſunt argentea atque purpura

Vitæ hominum, ſed magis tragœdis uſui.

Laudant etiam hoc Timocreontis Rodij: Vtinam cæce Plute nec in ter ra, nec in mari, nec in continente appareres, ſed habitares in Tartaro & A­charonte, ex te enim omnia oriuntur mala quæ ſubeunt homines. Ad cœlum laudibus extollunt uerſus Phocylidis.

Aurum atque argentum damno eſt mortalibus, aurum

Dux ſcelerum, uitæ peſtis, rerumque ruina,

O utinam clades non delectabilis eſſes,

Te propter fiunt raptus, homicidia, pugnæ,

Fratribus infenſi fratres, natiſque parentes,

Placet præterea eis illud Naumachij: argentum puluis & aurum.

Puluis arenoſo pelagi quicunque lapilli

Littore quique iacent fluuiorum margine ſparſi.

Contra uituperant hos Euripidis uerſus.

Plutus deus ſapientibus, ſunt cætera

Nugæ, ſimulque uerborum præſtigiæ.

Item hos Theognidis, Te pulcherrime & ò placidiſsime Plute deorum Dum teneam, poſsum uel malus eſſe bonus.

Inſectantur Ariſtodemum Spartanum quod dixerit: pecuniæ uir, pau­per nullus neque bonus eſt, neque honoratus. Reprehendunt hæc Timo­clis carmina.

Argentum & anima & ſanguis eſt mortalibus..

Cuius ſibi qui non congeſsit copiam,

Vagatur ille uiuos inter mortuus.

Accuſant denique Menandrum quod ſcripſerit.

Epicharmus eſſe prædicat Deos, aquam,

Ventoſque & ignem, terram, ſolem, ſydera.

At ipſe iudico eſſe Deos utiles

Aurum argentumque noſtrum, nanque ſi domi

Ponens tuæ locaueris hos, quicquid uoles

Petas licet, tibi contingent omnia:

Ager, domus, ſeruique & opera argentea,

Nec non amici, iudices, teſtes, modo

Largire, nam deos miniſtros poſsides.

Hæc præterea premunt argumenta, metallorum foſsionibus agri uaſtantur, quo circa quondam Italiæ cautum eſt lege, ne quis metallorum cauſa ter ram foderet, & agros illos uberrimos, ac uineta oliuetaque corrumperet, ſyl­uæ & nemora ſucciduntur, nam lignis infinitis opus eſt ad ſubſtructiones, ad machinas, ad metalla excoquenda. Syluis autem & nemoribus ſucciſis exterminantur uolucres & beſtiæ, quarum pleræque homini cibus ſunt lau­tus & ſuauis. Venæ metallicæ lauantur, quæ lotura, quia uenenis inficit riuos & fluuios, piſces aut necat, aut ex eis abigit. Cum igitur incolæ re­gionum propter agrorum, ſyluarum, nemorum, riuorum, fluminum uaſti­tatem incurrant in magnam difficultatem rerum, quæ ſuppeditant ad ui­ctum, parandarum: propter lignorum inopiam maiorem impenſam faciant in ædificia extruenda, palàm ante oculos omnium eſt, plus in foſsione detri menti eſſe, quàm in metallis emolumenti, quæ foſsione pariuntur. Deinde exemplis acriter pugnantes, contra metalla clamant, præſtantiſsimum quen­que uirum uirtutibus contentum ea neglexiſſe: laudantque Biantem pro­pterea quod iſta ludibria fortunæ ne ſua quidem putauerit, eius enim pa­triam Prienem cum cepiſſent hoſtes, & ſui ciues onuſti rebus precioſis de­diſſent ſeſe in fugam, interrogatus à quodam cur nihil de ſuis bonis ſecum efferret, reſpondit: omnia mea mecum porto. Et Socrates inquiunt accepit uiginti minas ad ſe miſſas ab Ariſtippo grato diſcipulo, ſed eas Dei iuſſu aſpernatus eidem remiſit. Ariſtippus autem in hac re ſecutus præ­ceptorem aurum ſpreuit, ac pro nihilo putauit. Cum enim iter faceret u­nà cum ſeruis, & ij præ auri pondere tardius irent, iuſsit eos tantum ipſi­us retinere, quantum ſine labore ferre poſſent, reliquum deſe abijcere. Quin Anacreon Teius uetus atque nobilis poeta quinque talenta, quibus à Polycrate donatus fuit, cum de ijs duas noctes ſolicitus fuiſſet, reddidit dicens, non eſſe digna curis, quæ ſint ſuſcipienda de ipſis. Nobiles item & egregiè fortes imperatores fuerunt philoſophorum ſimiles auri argentique deſpicientia ac contemptione: ſiquidem Phocion Athenienſis, qui ſæpius dux exercitus fuit, magnum auri pondus, ſibi dono miſſum ab Alexandro Macedonum rege, paruum duxit & contempſit. & M. Curius aurum, Fabricius Luſcinus argentum & æs referre Samnitibus iuſsit. Sed etiam reſpub. quædam aurum & argentum legibus & inſtitutis ab uſu et tractatione ſuorum ciuium excluſerunt. Etenim Lacædemones decreto & diſci plina Lycurgi diligenter inquirebant in ſuos ciues, ea poſsiderent nec ne, poſſeſſor autem deprehenſus pœnas legibus & iudicio dedit. & oppidi ad Tigrim, quod Babytace nominabatur, incolæ atque habitatores aurum defodiebant in terra, ne quis eo uteretur. & Scytarchæ uſum auri argen­tique condemnabant, ut auaricia ſe abdicarent. Tum metalla conuicijs ia­ctantur. Primo autem petulanter iſti maledicunt auro & argento, uocantquefuneſtas & nefarias peſtes humani generis, nam ea qui poſsident maximo in periculo ſunt, quos deficiunt, poſſeſſoribus tendunt inſidias, quam­obrem utriſque ſæpenunero cauſa interitus & exitij fuerunt. Siquidem Po­lymneſtor rex Thracum, ut potiretur auro, interfecit Polydorum illuſtrem hoſpitem & filium Priami, ſoceri ſui & ueteris amici. Theſauros quoqueauri argentique ut raperet Pygmaleon Tyriorum rex ſororis maritum & ſa­cerdotem, nullam habens rationem neque affinitatis, neque religionis, ob­truncauit. Auri gratia Eriphyle Amphiaraum maritum hoſti prodidit. Laſthenes Olynthum urbem Philippo Macedoni: Sp. Tarpeij filia auro corrupta Sabinos in arcem Romanam accepit. C. Curio patriam auro uendidit Cæſari dictatori. At Aeſculapio ſummo medico, & ut habitus eſt, Apollinis filio, aurum interitus cauſa fuit. Similiter M. Craſſus cum auro Parthorum inhiaret, profligatus una cum filio & undecim legioni­bus, hoſti ludibrio fuit. Is enim aurum liquidum infundens in rictum in­terfecti dixit: Aurum ſitiſti, aurum bibe. Sed quid multis hiſtoriarum ex­emplis hic nobis opus eſt? cum uideamus diebus ferè ſingulis propter aurum argentúmue fores effringi, perfodi parietes, miſeros uiatores occidi, ab iſto rapaci & crudeli genere hominum nato ad furta, ad ſacrilegia, ad ex­curſiones & latrocinia, fures contra correptos ſuſpendi, ſacrilegos uiuos comburi, latronum artus rota confringi, bella quoque non exitioſa tantum ijs quibus inferuntur, ſed ijs etiam qui ea faciunt, geri propter eadem. Quinetiam ea ipſa, dicunt, dant facultatem ad omne flagitium, uirginum ſcilicet corruptelas, & adulteria, & inceſta, ſtupra denique quæ per uim of­feruntur. Itaque Poetæ cum fingunt louem in aureum imbrem uerſum, atqueillapſum in ſinum Danaes, non aliud uolunt, quàm ipſum auro muniſſe ſibi tutam uiam, qua ingrederetur in turrim ad uitium faciendum uirgini. Præterea auro & argento multorum fides labefactatur, emuntur iudicia, infinita ſcelera eduntur. Etenim ut Propertius inquit,

Aurea nunc uere ſunt ſecula, plurimus auro Venit honos, auro conciliatur amor.

Auro pulſa fides, auro uenalia iura, Aurum lex ſequitur, mox ſine lege pudor.

Et Diphilus

Auro puto nihil quicquam potentius,

Illo ſecantur, illo fiunt omnia.

Optimus igitur quiſque iſta meritò ac iure contemnit, & pro nihilo du­cit. Illudque dicit ſenis Plautini:

Odi ego aurum, multa multis ſæpe ſuaſit perperam.

Ibi uero etiam Poetæ acerbe, & contumelioſe inuehuntur in pecuniam ex auro & argento conflatam. Inprimis autem Iuuenalis:

Quando quidem inter nos ſanctiſsima diuitiarum

Maieſtas, & ſi funeſta pecunia templo

Nondum habitas, nullas nummorum ereximus aras.

Et in alio loco.

Prima peregrinos obſcœna pecunia mores

Intulit, & turpi fregerunt ſecula luxu

Diuitiæ molles.

Et plerique uehementer laudant rerum permutationem, qua ante repertam pecuniam quondam homines uſi ſunt, & nunc ſimplices quædam natio­nes utuntur. Deinde reliquis metallis grande conuitium faciunt, impri­mis uero ferro, quo nulla pernities maior hominum uitæ afferri potuit: etenim ex eo efficiuntur gladij, pila, haſtæ, conti, ſagittæ, quibus homi­nes uulnerantur, & cædes, latrocinia, bella fiunt, quæ res cum Plinio ſto­machum mouiſſet, ſcripſit: ferro utimur non cominus ſolum, ſed etiam miſ­ſili uolucrique, nunc tormentis excuſſo, nunc lacertis, nunc uero pennato, quam ſceleratiſsimam humani ingenij fraudem arbitror. Siquidem ut ocy­us mors perueniret ad hominem, alitem illam fecimus, pennasque ferro de­dimus. Veruntamen miſsile in unius corpore figitur, item ſagitta ſiue e­am mittat arcus, ſiue ſcorpio, ſiue catapulta, at ferreus bombardæ globus in aerem expreſſus, per multorum corpora ire poteſt, & nullum marmor ſax­úmue obiectum tam durum eſt, ut ipſum ſuo ictu ſuaque ui non perfringat Quocirca altiſsimas turres æquat ſolo, et muros firmiſsimos findit, perrumpit, diſij cit: ut certè baliſtæ, quæ mittunt ſaxa, & arietes atque alia ueterum tormenta, quæ murum percutiunt, & propugnacula deijciunt, cum bom­bardis comparata, non magnam uim habere uideantur. Quæ bombardæ, quia horribiles fundunt ſonos & fremitus, non ſecus ac ſi tonitrua eſſent: emittunt ex ſe flammas coruſcantes, ut fulgetra, ædificia quæque affligunt, comminuunt, diſsipant, ignem euomunt & incendium excitant, non ali­ter atque fulminum iactus: de noſtræ ætatis impijs hominibus diceretur re ctius, quàm quondam de Salmoneo, fulmina eos eripuiſſe loui et à mani­bus extorſiſſe, imò uero hanc perniciem hominum ab inferis emiſſam in terras, ut plures unò ictu concidentes ad ſe raperet orcus. Sed quoniam bombardæ quæ in manu teneri poſſunt, hodie raro ſiunt ex ferro, magnæ nunquam, ſed ex æris & plumbi candidi quadam miſtione, idcirco in æs & plumbum plura maledicta conferunt, quàm in ferrum. Hocloco eti­am commemorant æneum Phalaridis taurum, æneum Pergamenorum bouem, canem ferreum, eculeum, manicas, compedes, cuneos, uncos, lami­nas ignitas. His homines crudeliter torti, confitentur maleficia & facino­ra, quæ nunquam commiſerunt, atque innocentes omni ſupplicio miſerrime ſic ex cruciati necantur. Plumbum etiam nigrum peſtiferum et nocens eſſe, eoque liquido puniri homines, ex hoc carmine Horatij, de fortuna loquen tis conuincitur.

Te ſemper anteit ſæua neceſsitas

Clauos trabaleis, & cuneos manu

Geſtans ahena, nec ſeuerus

Vncus abeſt, liquidumque plumbum.

Vtuero magis odium concitent in hoc metallum, non ſilent de plum­batis & globulis paruarum bombardarum ex eo factis, & læſionis necisquecauſam in ipſum conferunt. Itaque cum natura in profundo terræ metalla penitus abſtruſerit, ad uſus uitæ non ſint neceſſaria, ſpreta ſunt ab optimo quo que uiro & repudiata, effodienda non ſunt, & cum effoſſa ſemper multorum & magnorum malorum cauſa extiterint: ſequitur ipſam etiam ar­tem metallicam hominum generi utilem non eſſe, ſed noxiam exitioſamque. Iſtis autem tragœdijs uiri boni complures ita perturbantur, ut odium acer biſsimum in metalla concipiant, eaque prorſus non gigni uelint, aut genita à nemine omnium effodi. Sed quo magis ſingularem illorum integrita­tem & innocentiam bonitatemque laudo, eò maiori curæ mihi erit, ut om­nis error ex eorum animis extirpetur, ac funditus tollatur, utque aperiatur ſententia uera, & humano generi perutilis. Primum qui metalla accuſant & ea uſu abdicant, non uident ſe Deum ipſum accuſare, & ſcelerum dam­nare, ut quem res quaſdam fruſtra ac ſine cauſa condidiſſe autument, & malorum autorem eſſe putent, quæ ſanè ſententia pijs hominibus & peri tis uiris digna non eſt. Deinde, metalla certè terra non recondit in profun­do, propterea quod ea ab hominibus fodi non uelit, ſed quia prouida ſolersque natura ſuum cuique rei locum dedit, ea gignit in uenis et fibris commiſſurisque ſaxorum, tanquam in uaſis proprijs, & materiæ receptaculis: etenim in reliquis elementis aut gigni non poſſunt, quòd ipſis materia deſit, aut genita in aere, id quod perraro euenit, non reperiunt locum conſiſtendi, ſed ſua ui ſuoque pondere deorſum in terram feruntur. Cum igitur metal­la ſedem propriam et ſtabilem habeant in uiſceribus terræ, quis non uidet iſtos, id quod uolunt probabili argumentatione non concludere? Sed di­cunt: quanquam metalla ſunt in terra, ut in proprio ſui ortus loco locata, quia tamen incluſa & abdita latent in occulto, non ſunt eruenda. Ego au­tem iſtis reprehenſoribus nimium moleſtis pro metallis piſces regeram, quos occultos & latentes in aquis, marinis etiam, capimus, cum multo magis alienum ſit ab hominis terreni animalis uita maris interiora, quàm terræ uiſcera ſcrutari. Siquidem ut aues ad liberè uolitandum per aerem natæ ſunt, ita piſces ad peruagandas aquas, cæteris autem animantibus natura dedit terram, ut in ea habitent, homini præterea ut ipſam colat, & ex eius cauernis metalla aliaque foſsilia eliciat. Rurſus ijdem dicunt piſci­bus ueſcimur, at foſſilibus neque fames ſitisque depellitur, neque utilia ſunt ad corpus ueſtiendum: quod eſt alterum argumentum, quo contendunt pro­bare, metalla eruenda non eſſe. Verum homo ſine metallis non poteſt parare ea, quæ ſuppeditant ad uictum & ad ueſtitum. Etenim cum res ruſti­ca maximam uictus copiam præbeat noſtris corporibus, primum nullus labor abſoluitur & perficitur ſine inſtrumentis, ſiquidem terra ſubigitur uomeribus & dentalibus, dolabra refo diuntur præfractæ ſtirpes & radi­ces ſummæ, ſemen ſparſum occatur, ſeges ſarritur & runcatur: matura fruges falcibus cum parte culmi demeſſa in area deteritur, aut ſpicæ eius reci ſæ conduntur in horreum, & poſtea tribulis tunduntur, ac uannis expur­gantur, pura denique frumenta & legumina granario inferuntur, ex quo pro­muntur rurſus cum res hæc poſtulat, aut flagitat neceſsitas. Iam ad fructus meliores & uberiores capiendos ex arboribus & fruticibus nobis opus eſt paſtinatione, putatione, inſitione, quæ iterum ſine inſtrumentis fieri non queunt, ut necliquores, lac dico, mel, uinum, oleum ſine uaſis coer­cere & continere poſſumus: nec tot generum animantes ſine ſtabulis tue­ri à pluuia diutina et à frigore intolerabili. Inſtrumenta autem ruſtica ple raque ſunt ferrea, ut uomer, dentale, dolabra, dentes quos habet occa, ſar­culum, runcina, falx fœnaria, ſtramentaria, arboraria, uineatica, rutrum, ſcal­pellum, furcæ, ſcirpiculæ: uaſa uero ænea uel plumbea. Atneque inſtru­menta uasáue lignea ſine ferro ſunt fabricata: neque cella uinaria, uel olea­ria, neque ſtabulum, neque ulla alia uillæ pars ſine inſtrumentis ferreis potu­it ædificari. Deinde ſiue ex pecuarijs paſtionibus abducantur ad lanienam taurus, ueruex, hædus & alia eiuſdem generis animalia, ſiue ex uillaticis auiarius coco tradat pullum, gallinam, eapum, num ſine ſecuribus aut cultris animantes ſecari ac diuidi poſſunt? Vt nihil hic dicam de ahenis, et cocalis æneis, quia ad coquendas carnes eundem uſum afferant fictilia, quæ ne ipſa quidem ſine inſtrumentis à figulo fingi formarique queunt, ut nec ſine ferro inſtrumenta ulla ex ligno fieri. Cum autem homini præterea uictum præbeant uenatio, aucupium, piſcatus, nónne uenator ceruum ir­retitum uenabulo tranſuerberat? ſtantem currentémue ſagitta configit? uel globulo bombardæ traijcit? nónne auceps item tetraonem uel phaſi­anum ictu ſagittæ conficit? aut in eius corpus globulum bombardæ im­mittit? Vt taceam tendiculas aliaque inſtrumenta, quibus capitur attagen & picus, aliæque ſylueſtres uolucres, ne ſingulas intempeſtiue nuncſpeci­atim perſequar. Piſcator denique nónne hamo & uerriculo capit piſces in mari, in maritimis uiuarijs, in piſcinis, in fluuijs? At hamus ferreus eſt, & è uerriculo interdum plumbeas aut ferreas maſſas appenſas uidemus, piſ­ces autem capti plerique mox cultris & ſecuribus in fruſta ſecantur aut ex­enterantur. Sed de uictu ſatis ſuperque dictum: Nunc dicam de ueſtitu, qui fit ex lana, lino, pennis, pilis, pellibus, corio. Verum oues primo ton­dentur, deinde lana pectitur: tum ducuntur fila, poſtea ſtamen ſuſpenditur in pannuleio, ſub quod ſubit ſubtegmen, idque pectine feritur, ut tandem ex filis tantum: uel ex filis & pilis fiat pannus. Linum uero uulſum primo pectitur hamis. mox mergitur in aquas, rurſusque ſiccatur: tum tuſum ſti­pario malleo uel confractum carminatur, deinde extenuatur in fila, poſt­remo texitur tela. Sed artifex panni aut textor num aliquod habet inſtrumentum non ferreum? uel ligneum ſine ferro factum? iam ſarcinatori diſ­cin dendus pannus uel tela: num id ſine cultro uel forfice faciet? num con­ſuet ullam ueſtem ſine acu? ne populus quidem tranſmarinus pennarum contextu corporis tegumentum faciet ſine ijsdem inſtrumentis, nec pelli­ones ipſis carere poſſunt cuiuſcunque generis animantium ſuant pelles. Et ſutor indiget ſcalpri, quo ſcindat coriu: cultri, quo radat: ſubulæ, qua per­foret, ut poſsit conficere calceos. Sed hæc tegumenta corporum uel texta uel ſuta ſunt. Ædificia uero quæ idem corpus tuentur ab imbribus, uen­tis, frigore, calore, non extruuntur ſine ſecuri, ſerra, terebro. Sed quid plu­ribus uerbis opus eſt? Metallis ex uſu hominum ſublatis, tollitur omnis ratio & tuendæ ſuſtentandæque ualetudinis, & tenendi curſum uitæ cul­tioris. Etenim homines fœdiſsimam et miſerrimam uitam degerent inter feras, ni metalla eſſent, redirent ad glandes atque ſylueſtria poma & pruna: herbis & radicibus euulſis ueſcerentur, unguibus foderent ſpeluncas, in quibus noctu iacerent, interdiu in ſyluis & campis paſsim more beſtiarum uagarentur, quæres quia hominis ratione, preſtantiſsima & optima na­turæ dote, prorſus eſt indigna, adeóne quiſquam erit ſtultus aut perti­nax, ut metalla ad uictum ueſtitumque neceſſaria eſſe, & ad uitam hominum tuendam pertinere, non concedat? Tum quia metallici plerumque fodiunt montes nihil frugum ferentes, & ualles tenebris circumfuſas agris uaſtitatem exiguam aut nullam inferunt. Poſtremò ubi ſyluæ & nemora ſucci­duntur, ibi fruticum et arborum radicibus extirpatis frumenta ſerunt, qul noui agri tam uberes breui efferunt fruges, ut damna, quæ lignis carius e­mendis faciunt incolæ, relarciant. Atque metallis, quæ ex uenis conflan­tur, alibi innumeræ uolueres, beſtiæ edules, piſces comparari, & ad loca montoſa afferri poſſunt. Abeo ad exempla: Bias Prienenſis capta patria nihil de rebus precioſis exportauit ex urbe, ut uir qui habitus eſt ſapiens, ab hoſtibus ſibi periculum non metuerit, quanquam hoc de eo dici uere non poſsit, quod ſe coniecerit in fugam, non magna mihi res uidetur eſſe, iacturam horum etiam bonorum facere, perdita domo, prædijs, patria ipſa, qua nihil charius. Quin ego iudicarem Biantem iſtius generis bona contempſiſse, ac pro nihilo putaſſe, ſi anteaquam patria capta eſſet, ea lar­gitus eſſet cognatis & amicis, aut diſtribuiſſet in egentiſsimos homines: nam idipſum ſine controuerſia feciſſet ſua ſponte, hoc, quod tantopere mi­ratur Græcia, ui hoſtium coactus & fractus metu feciſſe uideri poteſt. So­crates uero non ſpreuit aurum, ſed docendi precium noluit ſibi perſolui. At Ariſtippus Cyrenenſis ſi comportaſſet ipſe atque ſeruaſſet aurum, quod iuſsit ſeruos de ſe abijcere, potuiſſet emereres quæ expetuntur ad uſus ui­tæ neceſſarias & propter egeſtatem non habuiſſet neceſſe adulari Diony­ſium Siciliæ tyrannum, nec unquam ex eo nominatus fuiſſet regius canis. Quocirca Damaſippus Horatianus carpens Staberum maximi æſtiman­tem diuitias inquit:

Quid ſimile iſti

Græcus Ariſtippus? qui ſeruos proijcere aurum

In media iuſsit Libya, quia tardius irent

Propter onus ſegnes, uter eſt inſanior horum?

Inſanit enim qui pluris facit diuitias, quàm uirtutes. Inſanit etiam qui eaſdem reſpuit, ac pro nihilo ducit, cum liceat ipſis bene uti. Quod autem idem Ariſtippus aliàs aurum ab nauigio proiecit in mare, animo magno & prudenti eam rem egit. Siquidem cum aduerteret eſſe piratarum ſca­pham, in qua uehebatur, timuit de uita ſua, numerauitque aurum, & cum id ſponte eieciſſet in mare, tanquam feciſſet inuitus, ingemuit: ſed poſte­aquam euaſiſſet ex periculo, dixit: ipſum aurum perijſſe ſatius eſt, quàm me perijſſe eius cauſa. Verum eſto, Philoſophi quidam & Anacreon Teius contempſerint aurum & argentum, Anaxagoras etiam Clazome­nius fundos, qui oues alerent, deſeruit: & Crates Thebanus cum moleſte ferret ſe rei familiaris, aliarumque curas ſuſtinere, & his animum ſuum in contemplando diſtrahi, bonis, quæ ualerent octo talenta, relictis, atqueſumpto pallio & pera pauper omnem curam, cogitationem, operam ad philoſophiam contulit. Num quod iſti philoſophi hæc ſpreuerint, omnes alij pecuariam rem non curarunt? non coluerunt agros? non habitarunt domos? certe multi contrà cum diuitijs affluerent præclare in ſtudijs ſci­entiæ cognitionisque rerum diuinarum & humanarum uerſati ſunt, ut Ari­ſtoteles, Cicero, Seneca. Sed Phocioni non erat integrum, aurum ab Alex­andro ad ſe miſſum accipere. Si enim eo uti uoluiſſet, tam rex quàm ipſe incurriſſet in odium offenſionemque populi Athenienſis: qui populus etiam poſtea in uirum illum bonum ingratus fuit: nam eum compulit ad hoc, ut biberet cicutam. Quid autem M. Curio, & Fabricio Luſcino minus con­ueniens, quàm aurum ab hoſtibus accipere? qui his machinis ſperabant eos poſſe labefactari, aut ſuis ciuibus in odium uenire uolebant, ut ipſis Romanis inter ſe diſsidentibus rempub. funditus euerterent. Sed Lycurgus debuerat auro & argento utendi præcepta tradere Spartanis, non res per ſe bonas tollere de medio. Babytacenſes uero quis non uidet homi­nes fuiſſe amentes & inuidos? poterant enim auro mercari ea quibus in­digebant: uel ipſum donare finitimis populis, ut eos ſibi donis benefici­is que deuincirent. Poſtremo Scytarchæ ſolo auro argentique uſu damnato, auaritia ſe non prorſus abdicarunt, quod auarus etiam ſit aliorum bono­rum poſſeſſor, ſi eis non utitur. Nunc reſpondendum eſt ad conuitia, qui­bus res foſsiles iactantur. Itaque aurum & argentum primò uocant peſtes hominum, quod poſſeſſoribus interitus & exitij cauſa ſint: hoc autem mo­do quæ tandem res quam poſsidemus, peſtis humani generis non dice­tur? an equus? an ueſtis? an denique aliud ſimile? Vectus autem in equo inſigni, aut uiator bene ueſtitus cauſa latroni fuerit, ut ab eo occideretur, num igitur in equis non uehimur, ſed pedibus iter facimus, quia prædo cædem fecit ut raperet equum? aut num ueſtiti non prodimus? ſed nudi, quia graſſator ferro uitam uiatori eripuit, ut eum ſpoliaret ueſte? ſimilis eſt poſſeſsio auri & argenti. Quoniam uero his omnibus hominum uita bene carere non poteſt, cauebimus à prædatoribus, & quia ſemper non poſſumus ex eorum manibus effugere, eſt proprium munus magiſtratus, ſceleratos & nefarios homines ad tortorem & carnificem rapere. Belli etiam cauſa res foſsiles non ſunt: ut enim cum unus aliquis Tyrannus magno a­more inflammatus in mulierem egregia forma, facit bellum oppidanis, iſti­uſmodi belli in effrenata tyranni libidine eſt culpa, non in facie mulieris: Ita cum alius cæcus cupiditate auri & argenti bellum infert diuitibus po­pulis, metalla extra cauſam ponere debemus, & omnem culpam in auari­tiam transferre. Nam furentes impetus & turpes actiones, quæiura gentium & ciuium comminuere & uiolare ſolent, oriuntur ex noſtris uitijs. Quare non recte Tibullus in aurum contulit belli culpam, cum inquit:

Diuitis hoc uitium eſt auri, nec bella fuerunt Faginus aſtabat cum ſcyphus ante dapes.

At Virgilius dicit homicidij culpam in auaritia reſidere de Polyme­ſtore loquens:

Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, & auro

Vipotitur. quid non mortalia pectora cogis

Auri ſacra fames?

Et iterum recte, cum loquitur de Pigmaleone, qui Sicheum interfecit.

atque auri cæcus amore,

Clam ferro incautum ſuperat.

Fames enim & cupiditas auri aliarumque rerum reddit homines cæcos. Atque impia iſta pecuniarum cupiditas omnibus omni tempore & loco pro bro fuit & crimini. Quin etiam auaritiæ tantum dediti, quod eius ſerui eſ­ſent, ſemper illiberales & ſordidi ſunt habiti. Similiter auro & argento, & gemmis expugnauerit aliquis pudicitiam mulierum, multorum fidem labefactarit, emerit iudicia, innumera ſcelera fecerit, iterum res foſsiles in culpa non ſunt, ſed inflammatus atque ignitus furor hominum, uel animorum cæca & impia cupiditas. Quan quam autem in aurum & argentum dicta, in pecuniam potiſsimum dicantur, tamen quia nominatim eam carpunt Po­etæ, ipſorum conuicia infringenda ſunt: quod uno illo fieri poteſt. His pecunia eſt bono, qui ea bene utuntur: dat damnum aut malum, qui ma­le. Quamobrem rectiſsime Horatius:

Neſcis quid ualeat nummus, quem præbeat uſum

Panis ematur, olus, uini ſextarius.

Atque etiam in alio loco.

Imperat aut ſeruit collecta pecunia cuique,

Tortum digna ſequi potius quàm ducere funem.

At homines ingenioſi & ſolertes cum conſideraſſent rerum permutati­onem, qua quondam homines rudes uſi ſunt, & hodie immanes quæ­dam & barbaræ nationes utuntur, qualis eſſet, id eſt, quam difficilis factu & laborioſa, reperierunt pecuniam. Ea uero nihil utilius excogitari potuit. Siquidem parua auri argentique maſſa, precium eſt rei magnæ & grauis. Itaque pecunia fretæ gentes multum inter ſe diſtantes longeque ſeiuncta facil­lime faciunt mercaturas, quibus uita ciuilis uix carere poteſt. Deinde ma­ledicta quæ dicuntur in ferrum, æs, plumbum, neipſa quidem apud uiros prudentes & graues locum habent. Etenim ut illa metalla tollantur de me­dio, homines certè uehementius efferueſcentes iracundia, & effrenato furo re incitati, pugnis, calcibus, unguibus, dentibus tanquam feræ certabunt. Alij alijs fuſtes impingent, alios lapidibus percutient, alios proſternent, quin etiam homo hominem non ſolum ferro interficit, ſed necat ueneno, inedia, ſiti: premit faucibus & ſtrangulat, uiuum defodit in terra: immergit in aquas & ſuffocat, comburit, ſuſpendit, ut faciat omne elementum particeps humanæ necis. Tum denique alius feris obijcitur: alius in mactati pecoris cadauer totus inſuitur, excepto capite, ſicque uermibus dilaniandus relin quitur: alium ui uarijs immerſum, totum pariter murenæ diſtrahunt: alius oleo incoquitur: alius oliuo inunctus ligatuſque muſcis & crabronibus uexandus proponitur: alius uirgis cæſus uel fuſtibus mulctatus neci datur: alius ſaxis facta lapida­tione obruitur: alius præcipitatur ex altis locis. Præterea homo ſine metallis cruciatur non uno modo? ut cum carnifex cereis ardentibus inguina ip­ſi & alas adurit: uel linteum imponit in os, id que per inſpirationem ſenſim & leni ter in fauces tractum, repente & uiolenter retrahit: uel manibus poſt tergum illigatis, ipſum fune paulatim in ſublime tractum, ſubito deijcit: uel ſimiliter à trabe religato ſaxum grandis ponderis è pedibus funiculo appendit: uel de­nique eius artus torto diſtrahit. Itaque ex his intelligimus non metalla eſſe culpanda, ſed noſtra uitia, iram dico, crudelitatem, diſcordiam, cupiditatem latè regnandi, auaritiam, libidinem. Sed exiſtit hoc loco quæſtio, utrum res foſ­ſiles in numero bonorum habere debeamus, an reponere in malorum cœtu. Vniuerſas quidem diuitias Peripatetici in bonorum numero duxerunt, & modo nominarunt externa, quod neque in animo neque in corpore, ſed extra ſint. Tum autem ut multa alia dixerunt eſſe poſſe bona, quod his bene uelma uti ſit in noſtra ſitum poteſtate. Etenim boni uiri his bene utuntur, eiſque ſunt utiles: mali, male, eiſque inutiles ſunt. Socratis eſt dictum, uinum ad uaſa mu­tari, diuitias ad eorum, qui ipſas poſsident mores. Stoici uero quorum mos eſt ut ſubtiliter & argute diſputent, quamuis diuitias ex bonorum choro ſuſtulerint, non tamen numerarunt in malis, ſed in eo genere quod appellatur in­differens collocarunt. Etenim ipſis uirtus eſt una, bonum, uitium tantum modo malum, omne reliquum genus indifferens. Itaque ut ipſi de hac re ſentiunt, nihil intereſt bene ualeat quiſpiam, an grauiter ægrotet: nihil inter­eſt formoſus ſit an deformis. Denique

Diues ne priſco natus ab Inacho

Nil intereſt, an pauper & infima

De gente ſub dio moreris.

At ego quidem non uideo cauſam cur ei quod naturaliter & per ſe bonum eſt, inter bona eſſe aliquid loci non debeat. Res foſsiles certè natura creat, & humano generi præbent multiplicem neceſſariumque uſum, ut taceam de or­natu, qui cum utilitate mirifice congruit. Igitur ipſa deijci de ſuo ſtatu & gradu quem tenent in bonis æquum non eſt. Nec uero ſi quis malè ipſis eſt uſus, iccirco recte dicentur mala. Quibus enim rebus bonis malè æque atque bene uti non poſſumus? Liceat mihi exempla ponere ex utroque genere bonorum. Vinum, potus longe optimus, ſi modice bibitur, prodeſt cococtioni cibo­rum, ad ſanguinis ortum iuuat: promouet ſuccos in omnes corporis par­tes: nutricationi bono eſt, nec corpori ſolum, ſed animo etiam utile. Nam tenebras & caliginem mentis noſtræ diſcutit: cura & ſollicitudine nos libe­rat: reddit fidentes rebus. Sin immodice bibitur, corpus lædit, & grauibus morbis opprimit. Vinolentus etiam nihil tacitum tenet: furit & bacchatur, multaque ſcelera nefaria facit & flagitia. Qua dere Theognis perdoctè ſcri­pſit uerſibus, quos ſic latine reddere poſsumus:

Vina nocere ſolent, auida ſi fauce trahantur, Si modice biberis, uina iuuare ſolent.

Sed ne diutius morer in externis, uenio ad corporis & animi bona, inter quæ mihi robur & forma atque ingenium occurrunt. Igitur ſi quis robore fretus, multum laborat, ut ſe ſuoſque honeſte & laudate alat, eo bene utitur: Sin ex cæde uiuit & latrocinatur, male. Similiter fœmina pulchritudine exi mia ſi nupta uiro, ei uni placere ſtudet, forma utitur: ſin petulanter uiuit ruitque in libidinem, ea, ut conuenit, non utitur. Pari ratione adoleſcens qui doctrinæ ſeſe dat, & artes ingenuas colit, recte utitur ingenio. Qui fingit, men­titur, capit, fraude & perfidia fallit, eius celeritate abutitur. Vt autem is qui uinum, robur, formam, ingenium, propter peiorem uſum in bonorum numero non habet, in ſummum illum rerum opificem Deum iniurioſus & contumelioſus eſt, ita qui res foſsiles eximit ex bonorum cœtu, in eundem iniuriam & contumeliam iacit. Rectiſsime igitur quidam Græci poetæ ſcripſerunt, ut Pindarus.

Quæ uirtute pecunia Exornata nitet, ſuppeditat uias

Non unas bene agas, quibus Quæ ſors cunque ferens obtulerit tibi.

Vt Sappho.

Sine uirtutis amore hoſpes iniquus

Nocet aurum, at ſociata hæc caput & ſumma bonorum.

Vt Callimachus.

Diuitiæ magnos ſine nec uirtute: nec ipſæ

Virtutes faciunt magnos ſine diuite censu.

Vt Antiphanes.

Nam per deos cur oportet quis diteſcere?

Pecuniæ cur optet habere plurimum?

Quàm poſsit auxiliari ut amicis, gratiæ

Fructumque ſerere Diuarum ſuauiſsimæ.

Argumentis & conuitijs aduerſariorum refutatis colligamus utilitates metallicæ. Primum autem ea utilis eſt medicis. Etenim effundit copiam medicamentorum, quibus uulnera & ulcera ſolent curari, peſtis etiam: ut certe ſi nulla alia eſſet cauſa cur ſcrutaremur terram, tamen medicinæ gratia eam fodere deberemus. Deinde utilis eſt pictoribus. Siquidem eruit genera pi­gmentorum, quibus cum ipſis tectoria picta fuerint, humor allapſus extrinſecus minus, quàm cæteris nocet. Tum utilis eſt architectis. Etenim inue­nit marmora ad firmitatem magnorum ædium apta, & ad ornatum decora. Vti lis præterea eſt ijs, quorum animus ad immortalem gloriam nititur. Nam ef­fodit metalla, è quibus nummi & ſtatuæ aliaque fiunt, quæ poſt literarum monimenta hominibus quodammodo æternitatem, immortalitatemque donant. Mercatoribus etiam utilis eſt, quod multis de cauſis, ut aliàs dixi, moneta, quæ ex metallis conficitur, oportunior ſit homini, quàm rerum permutatio. Poſtremo cui non eſt utilis? nam ut nunc præteream & relinquam opera tam concinna, tam polita, tam elaborata, tam utilia, quæ ex metallis in uarias fi­guras formant fabri aurarij, argentarij, ærarij, plumbarij, ferrarij, quotuſquis­que artifex ſine metallis aliquod opus elegans & perfectum efficere poteſt? certe ſi non utitur inſtrumentis ex ferro uel ex ære factis, neque lignea, neque la­pidea ſine eiſdem potuerunt formari. Ex quibus omnibus perſpicuum eſt, qui fructus quæque commoditates percipiantur ex metallis. Ea uero ne habere­mus quidem niſi ars metallica eſſet inuenta, nobisque miniſtraretur. Quis igitur non intelligit eam eſſe maximè utilem, imo potius neceſſariam huma­no generi? ne plura: Homo metallica carere non potuit, nec ipſum ea care re uoluit diuina benignitas. Porro quæritur metallica honeſtá ne ſit inge­nuis, an pudenda & inhoneſta. Nos autem eam inter honeſtas numeramus artes. Cuius enim artis quæſtus non eſt impius, non odioſus, non ſordidus, illam honeſtam poſſumus exiſtimare. Talem uero metallicæ quæſtum eſſe, quod augeat rem bonis & honeſtis rationibus iam oſtendemus: iure igi­tur inter honeſtas numeratur artes. Primum autem quæſtus metallici, lice­at mihi eam conferre cum cæteris rationibus, quibus magna pecunia quæ­ritur, æquè pius eſt atque agricolæ. Nam ut hic, cum in agris ſuis ſementem fa­cit, quamuis ipſi fructuoſiſsimi ſint, nemini tamen facit iniuriam: Ita ille cum ſuum fodit metallum, etiamſi magnos aceruos auri argenti'ue eruat, nulli ta­men mortalium dat damnum. Omninoque hæc duo genera rei familiaris augendæ in primis ſunt liberalia & ingenua. At præda bellatoris plerumque impia eſt, quod militaris furor rapiat bona tam ſacra quàm prophana. Vt uero bellum habeat ſuſceptum rex omnium iuſtiſsimus cum crudelibus tyran­nis, non poſſunt in eo homines improbi rem atque fortunas amittere, ut non innocentem & miſeram plebem, ſenes dico, matronas, uirgines, pupillos ſe cum in eandem calamitatem trahant. Metallicus autem magnas diuitias in breui congerere poteſt ſine ulla ui, ſine fraude & malitia. Quocirca omni­no uerum non eſt illud uetus prouerbium. Omnis diues aut iniquus, aut iniqui hæres. De quo tamen quidam contendentes aduerſus nos, inſectantur & exagitant metallicos, eosque aut ipſorum liberos dicunt in breui in e­geſtatem incidere, non aliam ob cauſam quàm quod diuitias non bono mo­do congeſſerint. Nihil enim uerius eſſe illo, quod eſt apud Næuium poe­tam, male parta male dilabuntur. His autem improbis rationibus homi­nes ex fodinis diuites fieri aiunt. Vbi ſpes aliqua metalli effodiendi oſtendi­tur, aut regulus magiſtratúsue exturbat fodinæ dominos ex poſſeſsione, aut callidus & uerſutus aliquis uicinus antiquis poſſeſſoribus infert litem, ut eos aliqua fodinæ parte ſpoliet: aut præfectus fodinæ ideo indicit domi nis ſymbola grauiora, ut ſi ea dare uoluerint, uel non potuerint, omne ius poſſeſsionis amittant, ipſe contrà quàm fas eſt amiſſum uſurpet. Aut deni­que præſes fodinæ uenam, qua parte abundat metallo oblinit luto, uel terris, ſaxis, aſſere, palo tegit, ut aliquot poſt annis, cum domini fodinam putantes exhauſtam, deſerent, ipſe metallum relictum fodiat, & ad ſe rapiat. Præterea colluuies metallicorum ex fraude, fallacijs, mendacijs tota conſtat. Etenim ut de multis alijs nihil dicatur, ſed ſolum de his quæ ex uendito & empto contra fidem fiunt, aut uenas effert fictis commentit ijſque laudibus, ut fodina­rum partes dimidio carius quàm æſtimentur, poſsit diuendere, aut contrà aliquid detrahit de earum æſtimatione, ut partes paruo precio mercari poſſit. Hæc crimina cum protulerint in medium, omnem bonam metallicæ exi­ſtimationem uiolatam putant. Omnia autem bona ſiue bene ſiue male parta fuerint, aduerſo aliquo caſu adflicta dilabuntur, aut pereunt & diſsipantur culpa & uitio poſſeſſoris, qui ea uel inertia & negligentia amittit & perdit uel per luxuriam effundit atque obligurit: uel conſumit largitionibus & ex­haurit: uel ludendo profundit & eijcit:

uelut exhauſta rediuiuus pullulet arca

Nummus & è pleno ſemper tollatur aceruo.

Nec igitur mirum ſi metallici non memores huius præcepti quod dedit Agathocles rex, fortunam repentinam reuerenter eſſe habendam, ijſdem de cauſis in egeſtatem incidunt. Præſertim uero cum mediocribus diuitijs conten­ti eſſe non poſſunt: tum enim non raro quas congeſſerunt ex metallis, in alia metalla inſumunt. Verum non regulus aut magiſtratus pellit dominos poſſeſsione, ſed tyrannus, qui homines ſubditos non bonis modo honeſte partis, ſed etiam uita crudeliſsime priuat. Attamen cum ſolitus ſum inquire­re in eas querelas, quas iſti apud uulgus habent de talibus iniurijs, ſemper reperio male audientibus cauſam iuſtiſsimam eſſe cur iſtos depellant de fodi nis, male dicentibus nullam cur de illis conquerantur. Etenim quod non de derunt ſymbola ius poſſeſsionis amiſerunt, uel à magiſtratu ex alieno metal­lo ſunt pulſi. Nam improbi quidam homines uenulas, proximas uenis af­fluentibus aliquo metallo, fodientes in alienam poſſeſsionem inuadunt. Itaque eos iniuriarum accuſatos magiſtratus expellit atque exturbat ex fodinis. Iſti igitur plerum que graues de eo rumores ſpargunt in uulgus. At aliter cum quæ­dam, ut ſolet, inter uicinos controuerſia eſt orta, ipſam arbitri à magiſtratu dati dirimunt: aut de ea iudices conſtituti cognoſcunt & iudicant: controuerſia ergo dirempta, quia utriuſque partis conſenſio in ea re extitit, neutra debet de iniurijs conqueri: iudicata, quia ſecundum leges metallicas ſententia lata eſt, altera inferior iure non poteſt. Sed ut non magnopere pugnem de hac re interdum unum aliquem præfectum fodinæ maiorem exigere collectam à dominis, quàm neceſsitas poſtulat. Quinetiam ut concedam aliquem fodi­næ præſidem uenam, qua parte abundat metallis, oblinere luto, aut ſtru­ctura tegere, num unius aut alterius improbitas plurimis bonis uiris notam fraudis inurere poteſt? quid ſenatu ſanctius & integrius ſolet eſſe in repu­blica? nonnulli tamen in peculatu deprehenſi pœnas dederunt. Num iccirco honeſtiſsimus ordo bonam famam exiſtimationenque amittet? Sed certe præ­fectis fodinarum non licet ſymbola dominis indicere ſine ſcitu permiſſuque magiſtri metallicorum & duumuirûm iuratorum. Quare eiuſmodi dolos ad­hibere non poſſunt. Præſides autem fodinarum ſi fraudis conuicti fuerint, cæ­duntur uirgis: ſin furti, ſuſpenduntur. Fraudolentos autem eſſe aliquos partium uenditores & emptores clamant: concedimus. Sed num fallere poſſunt alium quàm hominem ſtolidum, negligentem, imperitum rerum metallica­rum? uir ſane prudens, impiger, gnarus huius artis, ſi fides uenditoris uel emptoris ipſi in dubium uenit, mox ſe confert in fodinam, ut uenam tantopere laudatam aut uituperatam ſubijciat ſub aſpectum, & conſideret ſibi emendæ uel uendendæ ſint partes nec ne. Sed dicant, ut is ſibi à dolis cauere poſſit, ſimplex tamen & qui ſe præbet credulum, decipitur. At non raro uidemus, eum qui hoc modo alium circumuenire uolebat, ſeipſum decipere, & merito omnibus ludibrio eſſe. Nam plerumque tam qui ſtudet alium fallere, quàm qui falli uidetur, rei metallicæ eſt ignarus. Itaque cum uena præter opinionem fraudato ris metallis abundauerit, tum is qui putabatur deceptus eſſe lucrum facit, qui decepiſſe damnum. Veruntamen ipſi metallici raro uendunt emúntue par tes, ſed frequenter iurati uenditores, qui eas uenales tanti emunt uel uendunt, quanti emere uel uendere fuerint iuſsi. Cum igitur magiſtratus ex æquo & bono iudicet res controuerſas, bonus metallicus neminem decipiat, impro­bus fallere non facile poſsit, aut ſi fallat, non ferat impune, ſermo eorum qui de honeſtate metallicorum detrahere uolunt, nihil momenti & ponderis ha­bet. Deinde metallici quæſtus nemini eſt odioſus. Quis enim non natura maleuolus & inuidus odium habebit in eum ad quem opes quaſi diuinitus delatæ ſunt? quique hoc amplectitur genus amplificandi rem familiarem, quod omni caret crimine? Sed fœnerator ſi uſuram exercet immodicam, in odia hominum incurrit: Sin modicam & ciuilem, ut non ſit inuidioſus, ad plebem, quod eam non exhauriat, ex ipſa diues admodum non efficitur. Tum quæſtus metallici non eſt ſordidus. Quî enim talis eſſe poteſt, tam magnus, tam copio­ſus, tam pius? Turpe uero & illiberale eſt lucrum mercatoris, cum uendit fu­coſas & fallaces merces, aut paruo emptis nimis magnum precium conſtituit, eaque de cauſa mercator non minori in odio quàm fœnerator eſſet apud ui­ros bonos, niſi haberent rationem periculorum, in quæ pro mercibus ſe infert. Verum qui hoc loco contumelioſe dicunt de metallica detrahendi cauſa, aiunt quondam facinorum & ſcelerum conuictos homines eſſe damnatos ad metal­la, eosque aut ſeruos venas fodiſſe: nunc uero metallicos eſſe mercenarios, utque reliquos opifices in ſordida arte uerſari. Profecto ſi metallica ob hanc cauſam pudenda & inhoneſta ingenuo homini iudicatur, quod ſerui quon­dam foderint metalla, nec agricultura erit ſatis honeſta, quod mancipia agros coluerint, & nunc apud Turcas colant: nec architectura, quod ſerui quidam in ea artifices reperti ſint: neque medicina, quod non pauci medici fuerint ſerui, neque plures aliæ artes ingenuæ, quod manu capti eas exercuerint. At a­gricultura, & architectura, & medicina, nihilo minus in numero honeſtarum artium habentur. Nec igitur metallica ea cauſa ipſarum à choro excludetur. Concedamus præterea iſtis quæſtum mercenariorum metallicorum eſſe ſor­didum, nos certe non intelligimus foſſores modo cæterosque operarios, ſed tum metallicæ peritos, tum eos qui impenſam faciunt in metalla. Inter quos numerari poſſunt reges, principes, reſpub. & in his honeſtiſsimus quiſque ciuis. Tum denique intelligimus præfectos metallorum, qualis fuit Thucidi­des nobilis ille hiſtoriarum ſcriptor, quem Athenienſes præpoſuerunt Thaſiorum metallis. Attamen conſumere aliquid operæ & laboris in foſsione uenarum non eſt indecorum metallicis, maxime ſi ipſi ſumptum fecerint in me talla. Quemadmodum nec magnis uiris proprios agros colere. Alioqui Ro­manus ſenatus L. Quintium Cincinnatum operi agreſti intentum non creaſ­ſet dictatorem: nec uiros ciuitatis primarios à uillis arceſsiſſet in curiam. Simi liter neque Maximilianus Cæſar noſtra ætate Conradum aſcripſiſſet in nume rum nobilium, qui comites nominantur. Fuit uero ille, cum in metallis Snebergi operas daret, egentiſsimus: quare cognomentum habebat pauperis. Sed non multos poſt annos ex metallis Firſti, quod eſt oppidum in Lotharingia, diues factus, nomen ex fortuna inuenit. Neque Vladislaus rex in cœtu eorum, quos uocant Barones, repoſuiſſet Turſium ciuem Cracouienſem, quem metalla eius partis regni Vngarorum, quæ quondam Dacia fuit dicta, for­tunis locupletarunt. Quinetiam ne metallica quidem plebs eſt uilis & ab­iecta. Etenim nocturnis æque ac diurnis uigilijs & operibus exercitata ha­bet duriciam corporum immanem, facillimeque cum res poſtulat, labores & munera militiæ ſuſtinet. Quippe quæ conſueuit ad multam noctem uigilare, tractare ferramenta, foſſas ducere, agere cuniculos, machinas fabricari, onera ferre. Quocirca rei militaris periti, eam non modo. urbanæ plebi præfe­runt, ſed etiam ruſticæ. Verum ut tandem huic diſputationi finem faciam: cum quæſtus maximi ſint fœneratoris, bellatoris, mercatoris, agricolæ, metallici: fœnus autem ſit odioſum, præda crudeliter capta ex fortunis plebis, non culpa calamitoſæ, impia, quæſtus metallici honeſtate ac decore præſtet mercatoris lucro: non minus ſit bonus quàm agricolæ, multo uberior. Quis non intelligit metallicam inprimis eſſe honeſtam? Certe cum una ſit ex decem maximis rebus optimisque, pecuniam magnam bono modo inuenire, id homo ſtudioſus & diligens rei familiaris non alia ratione facilius quàm metallica poteſt aſſequi.

De re metallica Libri primi finis.

GEORGII AGRICO­LAE DE RE METALLICA LIBER SECVNDVS.

Qvalis eſſe debeat perfectus metallicus, & quæ contra artem metallicam & metalla atque ipſos me­tallicos uidentur ualere, uel pro eis ſunt, primo li­bro ſatis explicaui: nunc decreui metallicos ampli us informare. Qui inprimis neceſſe habent ſan­ctè Deum colere, ac ea, quæ dicam, ſcire, & operam dare ut quoque opus efficiatur rite atque diligenter. Etenim diuina prouidentia factum eſt, ut his qui & norunt ea quæ oportet facere, & curant ut perfici poſſint, plerumque omnia ſecunda accidant: inertibus contra & qui curam in rebus abſoluendis non ponunt, aduerſa. Nemo certe ſatis habet omnes artificij metallici partes in animi notione reponere ſine impenſis, quæ faci­endæ ſunt in metalla: uel ſine laboribus quos ſibi ipſe ſumit & ſuſtinet. Ita­que ſi quis facultatem habet id quod opus eſt in ſumptum erogandi, mercenarios, quotquot uult, in operas cuiuſque generis mittet. Vt quondam Soſias Thracenſis in argentarias operas miſit mille ſeruos, quos ipſi elocauerat Ni­cias Athenienſis filius Nicerati. Si nullam impenſam facere poteſt, ex omni­bus operibus facilimum quodque ſibi ad efficiendum eligat. Ex quo genere hæc duo potiſsimum ſunt, ducere foſſas, & riuorum ac fluminum arenas lauare. Nam ex his ſæpenumero colliguntur auri ramenta: aut lapides nigri, ex qui­bus conflatur plumbum candidum: aut etiam gemmæ. Illæ aperiunt uenas, quæ interdum abundant metallis, in ſummo ceſpite inuentis. Siue igitur arte, ſiue caſu in eius manus tales arenæ aut uenæ inciderint, quæſtum ſibi in­ſtituere poterit ſine impendio, et ex paupere diues repente fieri. Contrà ue­ro ſi optatis non reſponderunt, mox de lotione uel foſsione deſiſtere licebit. Verum cum unus aliquis rei familiaris amplificandæ gratia ſolus facit impen­ſas in metallum, magni refert ipſum intereſſe operibus, & præſentem uide­re omnia, quæ effici iuſsit. Quamobrem aut ad fodinam domicilium habeat, ut ſe in conſpectum operarijs ſemper dare poſsit, ſemperque cauere ne quis ſuum munus negligenter exequatur: aut habitet in propinquis locis, ut & crebro metallicas operas interuiſat, & crebrius ad metallum ſe uenturum, quàm ſit uenturus, operarijs per nuncium ſignificet. Etenim ſuo aduentu uel eius denunciatione mercenarium ferè quenque ſic terrebit, ut nunquam non diligen­ter negotium ſuum agat. Sed cum inuiſerit metallum diligenter operarios laudet, & interdum eis det munera, ut & ipſi & alij alacriores ad laborandum fiant: contrà negligentes obiurget atque aliquos ex metallis amoueat, & in eorum locum ſedulos ſubſtituat. Quinetiam dominus ſæpe numero diesnoctesque maneat in metallo. Quæ non ſit manſio deſidioſa & mollis. Nam metallici in re familiari augenda diligentis intereſt, frequenter deſcendere in fodinam, & aliquid temporis conferre ad naturam uenarum fibrarumque cognoſcendam, & tam intus quàm foris omnes laborandi rationes intueri atque contemplari. Nec id ſolum agere debet, ſed interdum aliquos labores ſuſcipere: non ut in ijs ſe frangat, ſed ut & ſua diligentia mercenarios excitet, & eos doceat artem. Etenim bene ſe habet metallum, in quo quid faciendum ſit non præſes mo do, uerum dominus etiam docet. Quocirca barbarus quidam, ut eſt apud Xenophontem recte reſpondit regi, oculus domini ſaginat equum, nam dili­gentia domini omnibus in rebus ualet plurimum. At cum multi communes impenſas faciunt in metalla, ipſis accommodatum atque utile eſt, ex ſe præfectos fodinarum eligere, item præſides. Quia enim plerunque ſua homines curant, aliena negligunt, non poſſunt illi ſua curare, quin aliena curent, nec aliena negligere, ut ſua non negligant. Quod ſi nemo ex ipſis eiusmodi officiorum onera ſuſcipere uelit, aut ſuſtinere poſsit, è re communi erit, ea uiris diligentiſsimis imponere. Quondam certe hæc res curæ fuit præfectis metallorum: ſiue domini eſſent reges, ut Priamus aurariorum circa Abydum, Mydas eorum quæ fuerunt in Berimo monte, Gyges, Alyattes, Crœſus eorum, quæ fuerunt ad oppidum deſertum inter Atarneam & Pergamum: ſiue reſpub. ut Cartha­ginienſes argentariorum quibus floruit Hiſpania: ſiue familiæ amplæ & illuſtres, ut Athenis fodinarum Laurei montis. Hoc porro rationibus domini artis adhuc ignari maxime conducit, ſumptum communem ſibi cum alijs po­nere non in foſsione uenæ unius, ſed plurium. Nam qui ſolus impenſas fa­cit in unam aliquam fodinam, ſi ſecunda fortuna ipſi uenam abundantem me tallis alijsque foſsilibus elargitur, ampliſsimæ pecuniæ fit dominus: ſin ad­uerſa inopem & ſterilem, in omne tempus perdit omnino omnem ſumptum, quem in eam impendit. Qui uero nummos communiter cum alijs inſumit in plures uenas alicuius loci nobilitati copia metallorum, ille raro perdit oleum & operam, ſed ipſius optatis plerumque fortuna reſpondet. Cum enim ex duodecim uenis in quas communis fit ſumptus una metallis affluens, domino non reddat modo pecuniam impenſam, ſed det præterea lucrum, certe erit ei res metallica ampla & fructuoſa, cui duæ uenæ aut tres, aut quatuor plu­résue effundunt metalla. Xenophontis autem non multum huic diſsimile conſilium eſt, quid ipſis Athenienſibus ſit faciendum, ſi nouas argenti uenas ſine detrimento uoluerint quærere. Sunt, inquit, Athenienſium decem tribus. Itaque ſi ciuitas ſingulis dederit ſeruos pares numero, atque ipſæ communi for­tuna nouas uenas ſecuerint, hoc ſane modo ſi una inuenerit uenam argenti diuitem, utique uniuerſis, id quod habet utilitatem, oſtendet: ſin duæ tribus inuenerint, aut tres, aut quatuor, aut dimidia earum pars, profecto hæc o­pera utiliora fient. Spem enim omnes tribus fruſtrari, præteritorum non eſt ſimile. Quamuis autem hoc Xenophontis conſilium ſit plenum prudentiæ, tamen ei locus non eſt in ullis ciuitatibus, niſi liberis & opulentis. Nam quæ in regum & principum ditione ſunt, uel tyranni dominatu premuntur, ſine eorum permiſſu non audent facere tales impenſas. Quæ præditæ ſunt par­uis opibus ac facultatibus, præ indigentia non poſſunt: tum etiam, ut mos eſt noſtrorum hominum, reſpub. nullos habent ſeruos, quos tribubus elo­care poſſent. Quare hodie qui cum poteſtate ſunt, nomine rerumpub. im­penſas agunt in metalla, non aliter ac priuati homines. Nonnulli uero do­

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

transcription missing frames 31-106

Perticæ lineæ minori spacio inter ſe distantes A. Perticæ lineæ maiori ſpacio inter ſe distantes B.

Tam autem hi menſores quàm proximi prius funiculis canabinis utuntur: mox eos alteris, ex philyris tiliæ factis, quod hi nihil, illi multum remittant, metiuntur. Atque hos in æquatam planiciem extendunt. Primo quidem alterum per deuexam montis partem deſcendentem obliquè. Deinde funiculum ſecundum, cui longitudo eſt cuniculi, ſub puteum agendi, rectà collocant, ut altero capite primi funiculi caput inferius attingat: tum tertium funiculum item rectà. locant: & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius primi funiculi caput contingat, inferiori alterum ſecundi funiculi, fiatque triangulus. Huius au­tem tertij funiculi altitudinem ad inſtrumenti, cui index eſt, partem, tanquam ad perpendiculum reſpondentem, exigunt: cuius funiculi longitudo putei altitudinem demonſtrat.

Funiculi extenti Primus ſiue alter funiculus A. Secundus B. Tertius C. Triangulus D.

Quidam uerò menſores, ut ratio altitudinis putei dimetiendæ certior ſit quinque funiculis extentis utuntur: primo obliquè deſcendente, duobus, ſe­cundo ſcilicet & tertio, quibus eſt cuniculi longitudo, duobus, quibus pu­tei altitudo: quo ſanè modo conſtituunt quadrangulum, in duos triangu­los æquales diuiſum: qui magis ad ueritatem dirigit.

Funiculi extenti Primus A. Secundus B. Tertius B. Quartus C. Quintus C. Quadrangulus D.

Atque hæ rationes altitudinis putei & longitudinis cuniculi dimetiendæ tunc ueræ ſunt, cum uena atque ſic etiam puteus uel putei uno eodemque tenore rectà uel obliquè uſque ad cuniculum deſcendit: ſimiliter cùm cuniculus re­ctà ad puteum pertingit: at cùm uterque modo in hanc, modo in illam partem ſe flectit, ſi neutrius ſpacium fuerit perfoſſum, nemo omnium mortalium tam acri eſt ingenio, ut quantum de recto curriculo deflectant animo poſsit cernere: ſin totum alterutrius, de alterius quidem longitudine, de alterius uerò altitudine facilius poſſumus exiſtimare: itaque locus cuniculi, qui eſt ſub pu­teo iam primum fodi cœpto, ex dimetiendo ſic diſcitur. Ad os cuniculi pri­mò figitur tripus, itemque ad puteum, qui fodi cœpit, aut ad locum in quo fodietur puteus. Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis, & aſſerculo quadrangulo, ſuper quem inſtrumentum, partes mundi indicans, ſtatuitur, in palos impoſito & ad ipſos affixo. Deinde ab inferiori tripode rectà in terram demittitur funiculus pondere grauatus: iuxta quem funiculum iterum pa­lus in terra defigitur: ad quem alter funiculus alligatus & affixus rectà duci­tur in cuniculum uſque ad eum finem, dum nullum fundamenti uel tecti ue­næ angulum attingat: poſtea à funiculo, ex inferiori tripode pendente, funi culus tertius, item affixus rectà ſurſum uerſus per decliuem montis partem ducitur uſque ad palum tripodis ſuperioris, atque ad eum alligatur et affigitur: ut autem altitudinis dimenſio certior ſit, unum & idem latus funiculi, ex in­feriori tripode pendentis, contingat tertius iſte funiculus, quod ſecundus, in cuniculum ductus, contingit: his omnibus ritè factis menſor cùm iam fu­niculus, rectà in cuniculum ductus, angulum ſiue fundamenti ſiue tecti ta­cturus eſt, in ſolum cuniculi collocat aſſerem, & ſuper eum ſtatuit orbem, uel inſtrumentum, quod indicem habet, ei peculiare: id circulis ceratis differt ab altero, cui item index, libro tertio à nobis deſcripto. Ad utrumque autem, tanquam ad regulam & normam, decernit utrum funiculi extenti rectà tendant ad extremam cuniculi partem, an modo rectà tendant, modo ad fundamen tum uel tectum declinent: utrumque inſtrumentum in partes diuiſum eſt: ſed quod habet indicem, quem regit magnes, in quatuor & uiginti: orbis uerò in ſedecim. Etenim primò in quatuor principales, quarum quæque rurſus in quatuor: utrique ſunt circuli cerati, uerum ei, quod habet indicem, ſeptem: al­teri, tantum quinque. Hos circulos ceratos menſor ſiue hoc ſiue illo utatur in ſtrumento, pungit, ipſis punctis ordine notans partes, in quas funiculi di­uerſis modis extenduntur. Sed orbis præterea foramen habet ex eius exti­ma parte circulari ad punctum uſque pertinens: in quod cochleam ferream, ad quam ſecundum funiculum alligat, immittit & uerſando in aſſerem infi­git: ut etiam orbis maneat immobilis. Ne uerò funiculus ſecundus & dein­ceps alij extenti, de cochlea detrahantur, cauit ferro graui, in cuius foramine cochleæ caput includit: at alterum inſtrumentum, cui index eſt, quia caret fo­ramine, tantummodo ad cochleam apponit.

Inſtrumenti, cui index est, ſeptem circuli ceratiA B C D E F G,

Hic inſeratur pagina, picturam Orbis quinque circulorum ceratorum continens.

Vt autem inſtrumentum in priorem uel poſteriorem partem non incli­net, atque ita nec menſura in maiorem quàm par ſit, longitudinem excreſcat, ſuper ipſum libellam ſtatiuam collocat: cuius ligula, ſi inſtrumentum in neutram partem propenderit, nullos numeros, ſed eorum principium demonſtrat.

Ponatur fol. 100. Orbis quinque circuli cerati A. B. C. D. E. Eiuſdem foramen F. Cochlea G. Ferrum perforatum H.

Libella ſtatiua A. Eius ligula B. Libella & ligula C.

Sed cùm iam menſor ſingulis cuniculi angulis diligenter obſeruatis tan­tam eius partem dimenſus fuerit, quantam dimetiri debuit, ſub dio in æquata planicie rurſus ſingulis angulis non minori diligentia obſeruatis, eodem modo dimetitur: atque primò ad quenque angulum, prout trianguli ratio & ars hoc poſtulant, rectum funiculum, tanquam lineam, adijcit. Deinde funi culum, per deuexam montis partem aſcendentem, ſic obliquè extendit ut in­feriori capite prius huius recti funiculi caput attingat: tum tertium funicu­lum ſimiliter rectà, & quidem ſic ut ſuperiori ſuo capite ſuperius ſecundi funiculi caput contingat, inferiori poſterius primi funiculi. Tertij autem funi­culi longitudo altitudinem putei, ut ſuprà dixi, demonſtrat ſimul et partem caniculi, ad quam putei foſſa depreſſa pertinget. Si uerò ad cuniculum pute­us unus uel plures per intermedias foſſas latentes & puteos pertinuerint, menſor à proximo, qui ſub dio eſt, orſus, breuius & citius altitudinem fodiendi putei dimetitur, quàm ſi ordiatur ab ore cuniculi. Primò autem inter­uallum ſubdiale, quod eſt inter puteum effoſſum & effodiendum metitur: tum omnium puteorum, quos metiri oportet, obliquitatem, & omnium foſ­ſarum latentium, quibus quodam modo coniunguntur, longitudinem uſquead cuniculum. Poſtremò cuniculi partem, atque his omnibus ritè factis altitudinem putei & locum cuniculi, ad quem puteus pertinebit, demonſtrat. Sed interdum ibi puteus rectus admodum altus fodiendus eſt, ubi prius eſt ob­liquus: & quidem iccirco ut onera machinis directo ſurſum ſubleuari & ex trahi poſsint: ſub dio certè ea, quam uerſant equi: intra terram eadem & ijs quas impetus aquarum circumagit: itaque talem puteum ſi neceſſe fuerit fo­dere menſor primò cochleam ferream uerſando in ſuperiorem ueteris pu­tei partem infigit: atque ab ea funiculum demittit uſque ad primum angulum, ubi rurſus infigit cochleam, rurſuſque demittit funiculum uſque ad ſecundum angulum. Id autem iterum ac ſæpius facit, & quidem uſque eò dum funiculus ad imum puteum pertineat. Deinde ad quamque funiculi partem inferius applicat hemicyclium, & ſemicirculum ceratum prope quamque lineam, quam ligula demonſtrat, pungit, & numero, ne perturbetur ordo, ſignat: tum ſin­gulas funiculi partes altero funiculo, ex philyris tiliæ facto, dimetitur: po­ſtea cùm ex puteo redijt, ſecernit ſe ab alijs & puncta ex hemicyclij ſemicir­culo cerato transfert in aliquem orbis circulum, item ceratum. Poſtremò funiculis in æquata planicie extentis angulos, ut trianguli ratio hoc poſtulat, metitur: ac docet qua parte fundamenti, qua tecti ſaxa excindenda ſint ut pu­teus rectà deſcendat. Quod ſi menſor fodinæ dominis oſtendere debeat lo cum foſſæ latentis uel cuniculi, in quo puteus etiam rurſus uerſus fodiendus ſit ut citius perforetur, ab inferiore foſſa latente uel cuniculo dimetiendi initium facit ſpacio ferè unius anguli ultra eum locum, ad quem putei foſſa de­preſſa pertinget: ubi eam foſſam latentem uel cuniculi partem uſque ad prio­rem puteum, qui ab ipſa ad ſuperiorem pertinet, dimenſus fuerit, eius quo­que putei obliquitatem hemicyclio uel orbe ad funiculum applicato meti­tur. Deinde ſimiliter ſuperiorem foſſam latentem & obliquitatem putei, qui in ea foditur & ſurſum uerſus perforandus ſit: tum iterum in æquata plani­cie funiculis omnibus extentis, & quidem ultimo ſic ut ad primum funiculum pertingat, metitur: atque ex ea dimenſione cognoſcit quo loco foſſæ latentis uel cuniculi ſurſum uerſus fodiendum ſit, et quot uenæ fodiendæ paſſus reſtent, ut puteus perfodi poſsit. Dixi de priori dimetiendi ratione, nunc dicam de altera. Cùm una uena propius ad alteram accedit, & earum diuerſi ſunt poſſeſſores, qui nuper uenerunt in poſſeſsionem ſiue cuniculum, uel foſſam latentem agant, ſi ue puteum fodiant, in ueterum dominorum quadratum nullo iure inua­dunt, aut inuadere uidentur: quocirca hi plerumque ius ſuum repetunt, aut perſequuntur iudicio. Sed menſor uel ipſe controuerſiam inter dominos dirimit, uel arte ſua iudices inſtruit ad decernendum, ut alter ab alterius metallo manus abſtineat. Itaque primò utriuſque partis fodinas metitur funiculis ca­nabinis & ex philyris tiliæ factis: & ad eos orbe, uel inſtrumento, cui index eſt, applicato punctis notat partes, in quas extenduntur. Deinde funiculos in æquata planicie extendit: tum ab ea parte, cuius domini ſunt in antiqua quadrati poſſeſsione orſus alteram uerſus, ſeu in uenæ tecto ſeu in funda­mento fuerit, tranſuerſarium funiculum rectà ſecundum ſextam inſtrumenti, cui index eſt, partem tendit ſpacio paſſuum trium & dimidij: atque ueteri­bus dominis ſuum tribuit. Quod ſi utrunque unius uenæ latus in duobus cuni­culis uel foſsis latentib. aduerſis fodiatur, menſor prius expendit inferiorem cuniculum uel foſſam latentem, poſterius ſuperiorem, & conſiderat quan­tum uterque paulatim altior factus ſit: utrinque autem uiri robuſti funiculos ex­tentos ſic manu comprehendunt & tenent, ut nihil remittant: utrinque men­ſor perticas, longas paſſum dimidium, funiculis ſupponit: & poſteriori qui dem parte bacillum breue, quoties eo ſibi opus eſt, perticæ: ſed quidam ad perticas funiculos, ut minus uacillent, alligant. Libram uerò menſor, ut certius utrinque expendere poſsit, ad medium funiculum appendit: atque ex ea re cognoſcit utrum alter cuniculus magis quàm alter, ſimiliter altera foſſa la­tens magis quàm altera aſſurrexerit. Deinde utrinque obliquitatem puteorum metitur, ut utrinque eorum rectitudinem habere poſsit. Tum facile perſpicit quot paſſuum ſpacium perfodiendum reſtet. Cuniculus autem quiſque, ut di xi, centum paſſuum ſpacio altior uno paſſu fieri debet.

Libræ penſilis ligula A.

At menſores Alpini cum cuniculos, in altiſsimos montes actos, metiri ſolent, utuntur etiam perticis, paſſum dimidium longis, ſed quæ ex tribus partibus, quibus ſunt cochleæ conſtant, ut eas breuiores facere poſsint: utuntur funi­culo, ex philyris tiliæ facto, ad quem alligatæ ſunt ſchœdæ, numerum paſſuum indicantes: utuntur inſtrumento, cui index eſt, ipſis peculiari: circulis enim ceratis caret: uerum eorum loco in manibus habent chartam, in qua ſcribunt quamque inſtrumenti, in poſteriorem perticam impoſiti partem, quam ligu­la, & funiculus extentus, per eius tria foramina penetrans, demonſtrant, & numeros paſſuum notant: eadem ligula indicat utrum funiculus in priorem uel poſteriorem partem inclinet. Penſilis autem, ut in libra, non eſt, ſed ad inſtrumentum affixa, in eo quaſi iacet: ſed cuniculos iccirco metiuntur ut ſci re poſsint quot paſsibus facti ſint altiores: quot paſſus inferior à ſuperiori diſtet: quot paſſuum interuallum, nondum perfoſſum, ſit inter foſſores, qui aduerſi cauant unam eandemque uenam uel fibram tranſuerſam, aut duas, qua­rum altera in alteram uergit.

Inſtrumenti index A. Eius ligula B. Ligulæ foramina C D E.

Sed redeo ad noſtras fodinas. Si menſor intus in cuniculis, uel foſsis latentibus uoluerit arearum terminos conſtituere & pangere ſigno in ſaxum inciſo, quemadmodum magiſter metallicorum ſupra terram eaſdem finib. definiuit, tunc primo locum cuniculi uel foſſæ latentis, qui eſt ſub ſtipite terminali, ex dimetiendo, eo quem ſuprà explicaui modo, diſcit: ultra eum locum, in cuius ſaxum exiſtimat ſignum eſſe incidendum, funiculum extendens. Deinde ijſdem funiculis in æquata planitie extentis ab ea ſupremi parte, quæ ſtipitem terminalem deſignat, orſus infimum uerſus rectà ſecundum ſextam inſtrumenti, cui index eſt, partem ten­dit tranſuerſarium: tum infimi funiculi parte, quæ eſt ultra eam, ad quam tranſuerſarius pertinet, ablata demonſtrat quo loco ſignum terminale & hæreditarium ſit in ſaxum cuniculi uel foſſæ latentis incidendum. Inciditur ant id præſentibus duumuiris iuratis, utriuſque fodinæ præfecto et præſide. Vt enim magiſter metallicorum ijſdem præſentibus ſtipites terminales in terram infigit, ita menſor ſi­gni cauſſa plagam infligit ſaxis, quæ ipſa etiam iccirco terminalia nominantur. Si uerò in puteo uenæ, nuper fodi cœptæ, terminos areæ pangat, primo ei­us putei obliquitatem inſtrumento, cui eſt index, uel alio ad funiculum applicato, metitur et punctis notat. Deinde eos foſſas latentes uſque ad eam, in cuius ſaxis ſigna terminalia ſunt incidenda: eius uerò foſſæ latentis ſingulos angulos di metitur: tum funiculis in planicie extentis ſimiliter tranſuerſarium, ut dixi, tendit, & ſigna in ſaxis incidit. Quod ſi ſaxum terminale & hæreditarium etiam in foſſa latente, quæ ſub hac eſt, incidendum fuerit, menſor ab hoc ſigno orſus ſingu­los angulos notans metitur: & in inferiore foſſa latente funiculum tendit ultra eum locum, in cuius ſaxo exiſtimat ſignum eſſe incidendum: mox funiculos, ut ſæpius dixi, in planicie extendit. Etſi uerò uena ſe in inferiore foſſa latente a­liter ac in ſuperiore, in qua primum ſignum terminale in ſaxo eſt inciſum, ten­dit, tamen in inferiore ſignum rectà in ſaxo incidendum eſt. Etenim ſi ſignum inferius ſecundum ſuperius inciderit, obliquum fiet: quo modo iniurioſè alteri fodi næ aliquid de poſſeſsione detrahitur, alteri datur. Si præterea acciderit ut ſignum hæreditarium in angulo ſit incidendum, menſor ab eo orſus paſſum unum priorem fodinam uerſus metitur, alterum poſteriorem uerſus: atque ex his efficit trianguium, eumque medium tranſuerſario funiculo diuidens ad illum ſaxum termi­nale in ſaxo incidit. Poſtremò menſor interdum rei in ueritatis lucem proferendæ gratia areæ terminum pangit in his locis, in quibus iam antè multa ſigna terminalia in ſaxis ſunt inciſa. Tunc uerò à ſtipite terminali, ſub dio in terram infixo, orſus primò uſque ad proximam fodinam metitur: deinde dime­titur unum & alterum puteum: tum ſtipitem terminalem in æquata planicie figit: & ab eo initium faciens ijſdem funiculis extentis ſimiliter metitur: atque iterum ſtipitem, qui ipſi eum dimetiendi finem ſignificet, in terram infigit: poſtea ſub terra ab eo loco, in quo deſitum eſt, rurſus incipit metiri tot puteos & foſſas latentes, quot meminiſſe poteſt. Mox redit in planiciem: & iterum à ſecun­do ſtipite orſus metitur: atque id facit uſque ad foſſam latentem, in qua ſignum terminale in ſaxo eſt incidendum: ad extremum à ſtipite terminali, primum in terra fixo, orſus tranſuerſarium funiculum rectà tendit uerſus ultimum, qui infimæ foſſæ latentis longitudinem demonſtrat: & qua parte eum attingit, ea uerè iudicans ſignum hæreditarium in ſaxo incidit.

De re Metallica Libri V. FINIS.

GEORGII AGRICO­LAE DE RE METALLICA LIBER SEXTVS.

Dixi de uenarum foſsionibus, de puteorum ſtructu­ris, de cuniculorum, foſsarum latentium, cauernarum ſub ſtructionibus, de arte menſoris: nunc dicam primò de ferramentis, quibus uenæ ſaxaque excinduntur: de inde de uaſis in quæ conijciuntur globæ terrarum, ſaxorum, metallorum, aliarumque rerum foſsilium, ut uel ex trahi uel euehi uel efferri poſsint: atque etiam de ua­ſis aquarijs & canalibus: tum de diuerſi generis machinis: poſtremò de malis metallicorum, quæ omnia dum deſcribentur accuratius, iterum multæ laborandi rationes explicabuntur. Ferramenta aut ſunt ea, quæ proprio nomine metallici ſic appellant, cunei præterea, laminæ, bracteæ, mallei, bacilla, conti, ligones, uerricula, batilla. Sed eorum, quæ proprio nomine ferramenta ſunt, quatuor exiſtunt formæ, quæ ferè non figura, ſed longitudine uel craſsitudine inter ſe differunt: ete­nim omnium pars ſumma eſt lata & quadrangula, ut malleo percuti poſsit: ima in mucronem deſinit, ut ſaxorum & uenarum duriciam acie diffindat: omnia quo que præter quartum ſunt perforata. Primùm quidem, quo foſſores quotidie utuntur, longum eſt dodrantem: latum, ſeſquidigitum: craſſum, digitum. In ſecundo eſt eadem quæ in primo latitudo, itemque craſsitudo, ſed longum eſt duos dodrantes, quo foſſores duriſsimas quaſque uenas ſic findunt, ut rimis fatiſcant. Tertium eandem quam ſecundum longitudinem aſſumit, uerum pau­lò latius & craſsius eſt: quo fodiunt ſolum eorum puteorum, qui paulatim colligunt aquas. Quartum ferè longum eſt palmos tres & digitum unum: craſſum, digitos duos: ſuprema parte latum digitos tres, media palmum, ima, ut cætera cuſpidatum. Hoc uenas duriores excindunt. Verum primi ferramenti foramen à ſumma parte diſtat palmum: ſecundi & tertij, digitos ſeptem. Quodque uerò circa foramen hinc illincque extuberat, in id indunt manubri­um ligneum: quod altera manu tenent, cùm ferramentum, ad ſaxa applica­tum, malleo feriunt. Hæc ferramenta maiora uel minora, prout res hoc po­ſtulat, fabricari ſolent. Omnia retuſa fabri ferrarij rurſus, quoad fieri poteſt, acuunt. At cuneus plerunque longus eſt palmos tres & digitos duos: latus, digitos ſex: ſumma parte ad palmi altitudinem craſſus digitos tres, deinde paulatim tenuior, ut ima fiat acutus. Sed lamina alta & lata eſt digitos ſex: ſumma parte craſſa digitos duos, ima ſeſquidigitum. In bractea uerò eſt ea­dem, quæ in lamina altitudo & latitudo, ſed admodum tenuis eſt. His omnibus, ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas duriſsimas excindunt. Atque etiam cunei, laminæ, bracteæ modo maiores, modo minores ſolent confici.

Ferramentum primum A. Secundum B. Tertium C. Quartum. D. Cuneus E. Lamina F. Bractea G. Manubrium ligneum H. Manubrium in primo ferramento incluſum I.

Mallei quoque duplices ſunt: minores, quorum manubria foſſores una ma­nu tenent: maiores, quorum utraque: in illis, quod ad magnitudinem et uſum pertinet triplex eſt differentia: minimo, tanquam leuiſsimo, percutiunt ſe­cundum ferramentum: medio, primum: maximo, tertium: atque is latus & craſ­ſus eſt digitos duos. In maioribus uerò bipartita eſt uarietas: paruis quartum ferramentum feriunt, magnis cuneos in fiſſuras impingunt: illi lati & craſsi ſunt tres digitos, hi quinque, & longi pedem. Omnes autem media parte, in qua eſt foramen manubrij capax, extuberant: ſed maioribus manubria ſunt imbecilliora, ut operarij mallei pondere inclinatiore uehementius ferire poſsint.

Malleorum minorum Minimus A. Medius B. Maximus C. Malleorum maiorum Paruus D. Magnus E. Manubrium ligneum F. Manubrium in minimo malleo incluſum G.

Bacillum ferreum item duplex eſt: utrumque ima parte acutum, ſed alterum teres, quo puteum, aqua plenum, cùm ad eum pertinet cuniculus, perforant: alterum latum, quo de cauernis in ſolum deijciunt ſaxa ignis ui mollita, quæ conto detrudi non poſſunt. Eſt autem contus metallicorum, ut nautarum, pertica oblonga in capite ferrum habens.

Bacillum teres A. Bacillum latum B. Contus C.

Sed ligo metallicus differt à ruſtico: nam hic ima parte latus et acutus eſt: ille cuſpidatus: eo cauatur uena non dura, qualis eſſe ſolet terrena. Similiter rutrum & batillum nihil diſtant à uulgaribus. Altero conuerrunt terras & glareas, altera eaſdem inijciunt in uaſa.

Ligo A. Rutrum B. Batillum C.

Terræ aut & ſaxa & res metallicæ aliæque foſsiles ligone cauatæ uel ferra­mentis exciſæ in uaſis aut corbibus aut ſaccis è puteis extrahuntur: ciſijs uel capſis patentibus euehuntur è cuniculis: ex utriſque alueis efferuntur. Vaſa ſunt duplicia: quæ non materia, non figura differunt, ſed magnitudine: minora fe­rè tantum capiunt, quantum metreta: maiora plerunque ſextuplo ſunt capaciora: neutris enim certa eſt capacitas, ſed ſæpius uaria. Vtraque conficiuntur ex aſ­ſeribus & duobus circulis ferreis, quorum altero ſuperius, altero inferius uin­ciuntur: nam colurni & querni aſſerib. puteorum illiſi facile rumpuntur, ferrei durant. Maiorib. ut aſſeres ſunt craſsiores & latio. es, ita etiam circuli utriſque, ut plus firmitatis & roboris habeant, octona bacilla ferrea ſunt, aliquantum lata: quorum quaterna ex ſuperiori circulo deorſum procedunt: quaterna eis quaſi obuia ex inferiori ſurſum: utrorunque fundum tam interius quàm extrinſecus duobus uel tribus bacillis item ferreis, & ex una inferioris circuli parte ad alteram pertinentibus, munitur. Sed eorum quæ extra ſunt, alterum ad id affigitur tranſuerſum: utraque habent binas ferreas anſas, quæ ſuperius extant atque emi nent: utraque ſemicirculum ferreum, cuius inferior pars incluſa in anſis recta eſt ut expeditius moueri poſsit: utraque multo altiora quàm latiora ſunt, utriſque ſumna pars eſt latior ut res effoſſæ facilius in ea infundi & rurſus ex eis effundi poſsint. In minora fermè pueri, in maiora uiri terras è ſolo putei trahunt rutro, reliquas res foſsiles batillo in ea inijciunt, uel manibus ingerunt: ex qua re ingeſtores ſunt nominati: mox ſemicirculo ferreo funis ductarij un­cum implicant: tum machinis extrahuntur: minora quidem, quod ipſis leuius onus ſit impoſitum, ea quam uerſant homines: maiora, quod grauius, ea quam equi circumagunt. Quidam uerò in uaſorum locum ſubſtituunt corbes, quæ tan­tundem capiant, aut, quod leuiores quàm uaſa ſint, etiam plus. Quidam ſaccis, ex taurinis tergoribus factis, pro uaſis utuntur: quorum ſemicirculos fer reos unco prehendit funis ductarius: eorum plerunque tres rebus effoſsis ple­ni ſimul extrahuntur, tres demittuntur, tres à pueris implentur: hi Snebergi uſitati ſunt, illæ Fribergi.

Vas minus A. Vas maius B. Aſſeres C. Circuli ferrei D. Bacilla ferrea E. Bacilla ferrea fun­di F. Anſæ G. Semicirculus ferreus H. Vucus funis ductarij I. Corbis K. Sacci L.

Quod aut nunc ciſium appellamus uehiculum eſt unam habens rotam non duas, ut id quod equi trahunt: ipſum rebus foſsilibus refertum ex cuniculis uel caſis ab operario euehitur: ſed hoc modo formatur. Aſſeres duo longi circiter quinque pedes, alti unum, lati duos digitos eliguntur: quorum partes pri­mæ futuræ ad unius pedis longitudinem, poſtremæ ad duum pedum inferius excinduntur, mediæ remanent integræ. Deinde primæ excauantur, ut in earum foraminibus circularibus axiculi capita circumagi poſsint. Mediæ uerò bis perforantur & prope imum, ut capitula duarum trabecularum, in quas imponuntur aſſeres, recipiant: & in medio, ut capitula duorum aſſerum tranſuerſario­rum: atque claui, in his capitibus foras eminentibus infixi, totam firmant compagem. Ex poſtremis aſſerum longorum partibus fiunt manubria: quorum capitula inferius ſunt reflexa, ut firmius manibus teneri poſsint. Sed rotula, quia unica, neque modiolum habet, neque circum axiculum uerſatur, uerum cum ipſo circumuertitur: à curuaturis enim, quas a)/yidas Græci uocant, duo ra­dij tranſuerſarij, in eas incluſi, per medium axiculum penetrant in oppoſitas curuaturas. Axiculus aut quadrangulus eſt, exceptis capitibus, quorum u­trumque teres ut in foramine uolui poſsit: hoc ciſium terris & ſaxis plenum o­perarius euehit, inane reuehit. Eſt præterea metallicis alterum ciſium hoc gran­dius, quo hi, qui terram, cum lapillis nigris permiſtam, lauant, riuis in eam deductis, utuntur. Eius autem prior aſſer tranſuerſarius altior eſt, ut terra in­geſta non decidat.

Ciſium minus A. Aſſeres eius longi B. Aſſeres tranſuerſarij C. Rotula D. Ciſium grandius E. Eius prior aſſer tranſuerſarius F.

Capſa aut patens dimidio capacior eſt quàm ciſium: longa ferè pedes qua­tuor, lata & alta circiter pedes duos & dimidium: ſed quia ei figura eſt qua­drangula, tribus laminis quadrangulis uincitur ferreis: & præter eos undique bacillis ferreis munitur: ad ipſius fundum duo axiculi ferrei ſunt affixi, circum quorum capitula utrinque orbiculi lignei uerſantur: qui, ne ex axiculis immo bilibus decidant, paruis clauis ferreis cauetur: ut magno illo obtuſo ad idem fundum affixo, ne à trita uia, hoc eſt cauo trabium aberrent. Eam capſam ue­ctor ipſius partem poſteriorem manibus tenens & protrudens euehit onu­ſtam rebus foſsilibus, uacuam reuehit. Quoniam uerò cùm mouetur, ſonum efficit, qui nonnullis uiſus canum latratui ſimilis, canem uocarunt. Hac ca­pſa utuntur ſi quando ex longiſsimis cuniculis onera euehunt, & quòd moueatur facilius, & quòd grauius onus ipſi poſsit imponi.

Capſæ quadranguli ferrei A. Eius bacilla ferrea B. Axiculus ferreus C. Orbiculi lignei D. Parui claui ferrei E. Magnus clauus ferreus obtuſus F. Capſa eadem inuerſa G.

Sed alueos cauant ex ſingulis arborum truncis: quorum minores longi ſunt plerumque duos pedes, lati unum: hos metallo refertos, præſertim cùm multum non effoditur, è puteis & cuniculis uel humeris egerunt, uel funiculis, ex collis pendentibus, deuinctos efferunt. Veteres quicquid effoſſum e­rat humeris egeſsiſſe Plinius autor eſt. Verùm ea ratio onerum exportando­rum quia plures homines magnis laboribus defatigat, & multa pecunia in operas erogatur, ſpreta à noſtris & repudiata. Maiorum autem alueorum longitudo eſt ad tres pedes, latitudo palmi pedalis: in quibus terras metallicas experimenti potiſsimùm gratia lauant.

Alueus minor A. Funiculus B. Alueus maior C.

At aquaria uaſa differunt uſu, quem habent, & materia, ex qua forman­tur. Nam quibuſdam aqua è puteis hauſta infunditur in alia, ut ſitulis: quæ­dam aquarum plena machinis extrahuntur, ut moduli et bulgæ. Alia ſunt lignea, ſicuti ſitulæ & moduli: alia ſcortea, ueluti bulgæ. Moduli autem aqua­rij æque ac uaſa, in quæ res aridæ ingeruntur, duplices ſunt, minores & ma­iores: ſed hi moduli diſtant à uaſis ſumma parte, quam habent anguſtiorem: & quidem iccirco ne, cùm ex puteis, maximè multum deuexis, trahuntur & illiduntur aſſeribus, aquæ effundantur. In hos modulos aquas ſitulis infun­dunt, quæ ſunt lignea uaſcula, non ut moduli in ſummo anguſta, neque uin­cta circulis ferreis, ſed colurnis, quod neutrum neceſsitas flagitet: atque hic etiam moduli minores extrahuntur ea machina, quam uerſant homines: maiores ea quam equi circumagunt.

Modulus minor A. Modulus maior B. Situla C.

Sed bulgas noſtri nominant maximos illos utres aquarios, qui conſtant ex taurinis tergoribus duobus, uel duobus & dimidio: ex his bulgis tritis & uſitatis primò excidunt pili, atque glabræ & candidæ fiunt. Poſt id temporis rumpuntur. Quod ſi parum, in partem ruptam bacilli teretis & ſtriati par­ticula immittitur, ac in ipſius ſtrias bulga rupta undique illigata ſuitur: ſin multum, eam reſarciunt particula tergoris taurini. Bulgæ autem unco cate­næ ductariæ implicatæ & demiſſæ merſantur in aquis, & quàm primum eas hauſerint machina maxima extrahuntur: duplices uerò ſunt: al­teræ per ſe hauriunt aquas: in alteras batillo ligneo agi­tatæ quodammodo infunduntur.

Bulga per ſe hauriens aquas A. Bulga in quam aquæ pala agitatæ infunduntur B.

Aquas autem, ex puteis extractas, excipiunt canales, uel infundibula, per quæ tranſmittuntur in canales: ſimiliter aquæ è lateribus cuniculorum effluentes in canales deriuantur. Hi conſtant ex binis trabibus excauatis, & arctè coniunctis ut aquas profluentes poſsint continere: ex ore cuniculi uſque ad extremam eius partem pertinent aſſeribus contecti, ne terra uel ſaxum in eos incidens aquarum curſum impediat. Quòd ſi multus limus paulatim in ipſis ſubſederit aſſeribus ſublatis purgantur, ne, quod etiam tunc eis accidit, ob­ſtruantur & obturentur. Quos autem canales metallici extra terram infun­dibulis quæ ſunt ad caſas puteorum, ſubijciunt, eos plerunque cauant ex ſingulis arboribus. Infundibula uerò ferè conficiuntur ex quatuor aſſeribus ſic inferius exciſis & coniunctis, ut ſumma infundibulorum pars fiat latior, angu­ſtiorima.

Canalis A. Infundibulum B.

Quæ ſint ferramenta metallicorum, quæ uaſa ſatis oſtendi: nunc machinas exponam, hæ triplices ſunt, tractoriæ ſcilicet, ſpiritales, ſcanſoriæ. Tractorijs onera ex puteis extrahuntur. Spiritales aerem conceptum ex ore ſuo inflant in cuniculos uel puteos: quod ni fiatin nonnullis foſſores laborare ſine magna ſpirandi difficultate non poſſunt. Scanſoriæ ſunt ſcalæ quarum gradibus metallici deſcendunt in puteos: & ex eis rurſus aſcendunt. Tractoriarum uariæ & diuerſæ ſunt formæ: & quædam ex ipſis multùm artificioſæ: &, niſi ego fallor, ueteribus incognitæ: quæ iccirco inuentæ ſunt, ut & aquæ trahi poſ­ſint ex terræ profundo, ad quod nulli cuniculi pertinent: & res foſsiles ex puteis, quos item nulli contingunt cuniculi, uel longiſsimi. Quoniam uerò puteo rum non eadem eſt altitudo, in iſtius generis machinis magna uarietas exiſtit. ſed earum, quibus onera ſicca ex puteis extrahuntur, formæ quinque potiſsimum ſunt uſitatæ, quarum prima ſic conficitur. Tigna duo, quàm puteus paulo lon­giora, collocantur: alterum in fronte putei, alterum in tergo. Eorum partes ex­tremæ habent foramina, in quæ pali, ad imum cuneatiores, immiſsi altius in terram adiguntur ut maneant immobilia. Habent præterea formas, in qui­bus incluſa ſunt capita duorum tignorum tranſuerſariorum: quorum unum dextrum putei latus occupat: alterum tantum abeſt à ſiniſtro, ut inter ipſa locus ſit aptus ad ſcalas affingendas: in horum tignorum tranſuerſariorum formis, quæ in media eorum ſunt parte, ſtipites uel aſſeres craſsi infiguntur & configuntur clauis ferreis: in quorum ſtipitum uel aſſerum caua craſsis la minis ferrata conijciuntur ſuculæ capita: utrumque autem caput, ex ſtipitis aut aſſeris cauo foras eminens, eſt incluſum in forma alterius capitis ligni longi ſeſquipedem, lati palmum, craſsi tres digitos: ſed utrunque eius caput latum eſt di­gitos ſeptem: in alterum uerò incluſus eſt uectis, teres item longus ſeſquipedem. circa uerò ſuculam funis ductarius inuoluitur, & eius media pars ad ipſam religatur: at utraque eiuſdem anſa habet uncum ferreum, qui uaſis ſemicirculo implicatur: itaque uectibus coacta ſucula dum uoluitur ſemper alterum uas onere plenum ex puteo extrahitur in eundem demittitur uacuum. Cogunt autem ſuculam uiri duo robuſti, uterque prope ſe ciſium habens, in quod, cùm uas ei propius fuerit extractum, exoneret. Duo uerò uaſa plerunque implent ciſium. Quare ubi quatuor extracta fuerint uterque ſuum ciſium ex caſa eue­hit et euertit: ita fit, ut ſi putei fodiantur profundi, collis aſſurgat circa machinæ caſam. Quod ſi uena metallorum fœcunda non fuerit, terras ſaxaque diſcri­mine remoto profundunt: ſi fœcunda, ſeorſim exonerata ſeruant, tundunt, lauant. At cùm uaſa aquaria extrahunt, ea euertentes aquam per infundibu­la tranſmittunt in canalem, per quem effluit.

Tignum in fronte putei collocatum A. Tignum in tergo putei collocatum B. Pali cuneati C. Tigna tranſuerſaria D. Stipites uel aſſeres craſsi E. Lamina ferrea F. Sucula G. Eius capita H. Lignum I. Vectis K. Funis ductarius L. Eius uncus M. Vas N. Eius ſemicirculus O.

Altera machina, qua metallici, cùm putei ſunt altiores, utuntur, à prima differt rota, quam præter uectes habet: eam, ſi pondus altè non extrahitur, unus uectiarius uerſat, rota in alterius locum ſuccedente: ſin altius, tres, rota in quarti locum ſubſtituta. Etenim ſucula ſemel mota rotæ uolubilitate iu­uatur, ut multo facilius circumagi poſsit: ad quam rotam aliquot interdum maſſulæ plumbeæ appenduntur, uel in aſſerculis, ad eam affixis, includun­tur, ut cùm uerſatur pondere depreſſa ad motum propenſior fiat. Quidam eadem de cauſa duo uel tria uel quatuor bacilla ferrea includunt in ſucula, eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauant: ſed iſta rota differt à rota cur rus, & ea, quam fluminis impetus uerſat. Etenim caret pinnis, quæ rotæ, quam uertit flumen, ſunt: caret modiolo, qui eſt currus rotæ. Eius autem loco habet ſuculam craſſam: in cuius formis inferiorum radiorum capita ſunt incluſa, ut ſuperiora in curuaturarum formis: cùm tres uectiarij hanc machinam torquent in orbem, tunc ad alterum ſuculæ caput quatuor uectes re­cti ſunt, in eo incluſi: ad alterum unicus ille in metallis uſitatus, qui è duo­bus membris conſtat: quorum teres, quod ſtratum eminet, manibus prehen­ditur: quadrangulum, quod rectà aſſurgit, duas habet formas, in inferiore membrum teres includitur, in ſuperiore ſuculæ caput. Hunc uectem unus circumagit, illos duo: quorum alter eos trahit, alter trudit. Omnes uerò ue­ctiarios, quamcunque machinam uerſant, uiros eſſe robuſtos neceſſe eſt, ut tam magnum laborem ſuſtinere poſsint.

Sucula A. Vectes recti B. Vectis uſitatus C. Rotæ radij D. Eiuſdem curuaturæ E.

Tertia machina minus fatigat operarios, cùm onera maiora ſubleuet. Et­ſi uerò tardius, ut omnes aliæ machinæ, quibus tympana ſunt, tamen altius: nempe ad pedes centum & octoginta: quæ ſic ſe habet axis ſtatuti codaces ferrei uerſantur in duobus catillis ferreis: quorum inferior eſt incluſus in trunco in terra locato, ſuperior in trabe: axis ille inferiore parte habet orbem, ex craſsis aſſeribus coagmentatis & compactis factum: ſuperiore tympanum dentatum: id axis ſtrati tympanum quod ex fuſis conſtat, circumagit: circa hunc axem, cuius codaces uerſantur item in ferreis tignorum catillis, ducta­rius funus eſt inuolutus: operarij duo manibus quidem, ne cadant, prehen­dentes & tenentes perticam, ad duo tigna ſtatuta affixam, pedibus uerò ta­bellas retrò trudentes machinam circumagunt: quoties autem uas unum, re bus effoſsis plenum, extraxerunt & ſubuerterunt, toties contrariè machinam uerſantes alterum extrahunt.

Axis ſtatutus A. Truncus B. Trabs C. Orbis D. Tympanum dentatum E. Axis ſtratus F. Tympanum quod ex fuſis constat G. Funis ductarius H. Pertica I. Tigna ſtatuta K. Orbis tabellæ L.

Quarta machina ſubleuat onera ſeſcuplo maiora quàm duæ machinæ primò explicatæ: quæ ita fit. Tigna ad ſedecim, longa pedes quadraginta, craſſa & lata pedem, fibulis in ſummo coniuncta, in imo diuaricata erigun­tur: eorum ſingulorum inferiora capita in ſingulorum tignorum in ſolo ſtra­torum formis includuntur: tigna, quæ humi iacent, longa ſunt pedes quinque, lata ſeſquipedem, craſſa pedem. Quodque autem tignum erectum cum tigno humi ſtrato connectitur tertio quodam tigno obliquè deſcendente: cuius caput ſuperius includitur in forma tigni erecti: inferius in forma tigni humi iacentis. Eiuſmodi uerò tignum longum eſt pedes quatuor, craſſum & latum pedem: quomodo fit area rotunda, cuius linea dimetiens habet ad quinqua ginta pedes: in eius areæ medio crater altus ad decem pedes foditur, & fiſtuca ſpiſſatur, aut, ut ſatis habeat firmitatis, contiguis tigillis, per quæ penetrant pali, ſtabilitur: eorum enim coniunctione terra crateris continetur ut deci­dere non poſsit. In imo crateris tignum ſternitur longum pedes tres uel qua­tuor, craſſum & latum ſeſquipedem: id, ut immobile maneat, in tigillis conti guis eſt incluſum. In eius medio ferreus eſt catillus, acie temperatus, in quo ferreus axis codax uerſatur: ſimili modo tignum, quod in ſummo ſub fibula in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum, habet catillum ferreum in quo alter ipſius axis codax ferreus uoluitur: nam quiſque axis metallicus, ut quæque ſemel, ſi res ita ferat, dicam, duos ferreos habet codaces, tanquam clauos, in medio capitum, ad circinum rotundatorum, infixos: eorum pars, quæ in axis caput in figitur tam lata eſt quàm ipſum caput, & craſſa digitum: quæ extat teres & craſſa palmum, aut craſsior, ſi res hoc poſtulat. Capita etiam cuiuſque axis metallici circulo ferreo cinguntur & uinciuntur, ut eò firmius codaces continere poſsint. Axis autem huius machinæ, exceptis capitibus, quadrangulus eſt & longus pedes quadraginta, craſſus & latus ſeſquipe­dem: in cuius axis formis quæ ſunt ſupra caput inferius, quatuor tignorum obliquè aſcendentium capita incluſa fibulantur: eorundem capita ſuperio­ra ſuſtinent duo tigna tranſuerſaria duplicata, item in eorum formis in cluſa. Tigna uerò obliquè aſcendentia ſunt longa pedes decem & octo, craſſa palmos tres, lata quinque. At tranſuerſaria duplicata ſic ad axem affixa ſunt & in ter ſe clauis ligneis coniuncta, ut non ſeparentur: ea autem longa ſunt pedes quatuor & uiginti. Deinde tympanum eſt, quod conſtat ex tribus rotis: qua­rum media tam à ſuprema quàm ab infima diſtat pedibus ſeptem. Eis qua­tuor ſunt radij, quos totidem tigilla obliquè aſcendentia ſuſtinent: quorum capita inferiora circum axem fibula coniunguntur: ſingulorum aut radiorum alterum caput in forma axis, alterum in forma curuaturæ incluſum eſt. Ex curuaturis infimæ rotæ ad curuaturas mediæ undique pertinent fuſi: ſimiliter ex curuaturis mediæ ad curuaturas ſupremæ: quibus fuſis duo ductarij fu­nes inuoluuntur: alter inter infimam rotam & mediam, alter inter mediam & ſupremam. Hoc ædificium, in metæ figuram, excepta ea parte quandrangula quæ ſpectat ad puteum formatum, totum ſcandulis contegitur. Tum du­plicis ordinis ſunt tigna tranſuerſaria utrinque ſtatutis incluſa: utraque longa ſunt pedes decem & octo: ſed ſtatuta craſſa & lata pedem, tranſuerſaria tres palmos. Statuta numero ſunt ſedecim, tranſuerſaria octo, ſuper quæ collo­cantur duæ trabes latæ pedem, craſſæ tres palmos, excauatæ ad ſemipedis latitudinem, ad quinque digitorum altitudinem: & altera quidem locatur ſu­per ſuperiora tigna tranſuerſaria, altera ſuper inferiora: utraque tam longa eſt, ut ferè ex machinæ tympano uſque ad puteum pertineat. Vtrique prope i­dem tympanum axiculus ligneus eſt teres & craſſus digitos ſex, cuius capi­tula, lamellis ferrata, uerſantur in armillis ferreis: utrique ſunt orbiculi lignei, qui unà cum axiculis ſuis ferreis uoluuntur in earundem trabium foramini­bus: atque hi orbiculi circuncirca ſunt excauati, ut funis ductarius ex ipſis exci­dere non poſsit: itaque uterque funis per ſuum axiculum ſuoſque orbiculos ex­tenſus uerſatur: utriuſque uncus ferreus uaſis ſemicirculo inijcitur: utrique præterea capiti alterius inferioris tigni duplicati, quod eſt in axe incluſum, eſt tigillum longum pedes quatuor: id quaſi ex duplicato pendet: cui inferius tignum curtum eſt incluſum, in quo auriga ſedet: quodque ferreum habet cla­uum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſtateram. Quo modo fieri poteſt ut duo equi hanc machinam modo hac, modo illac trahant: uiciſsimque uas alte rum onere plenum ex puteo extrahatur, alterum uacuum in eundem demittatur. Si uerò puteus fuerit profundus, quatuor equi machinam circuma­gunt. Vaſi autem extracto, ſiue ſiccæ ſiue humidæ res effundendæ fuerint, operarius harpagonem inijcit, ipſumque ſubuertit: is ex catena, cui tres uel quatuor annuli ſunt, ad trabem affixa, dependet.

Tigna erecta A. Tigna humi ſtrata B. Tigna oblique de­ſcendentia C. Area D. Tignum in imo crateris ſtra­tum E. Axis F. Tigna tranſuerſaria duplicata G. Tympanum H. Ductarij funes I. Vas K. Tigillum ex duplicato pendens L. Tignum curtum M. Catena N. Statera O. Harpago P.

Quinta ſimilis eſt partim machinæ maximæ, partim tertiæ, quæ ab equis uerſata pilis aquas haurit: quarum utranque paulò pòſt exponam. Etenim ſi­cuti tertia & ab equis uerſatur, & duos habet axes: ſtatutum ſcilicet, circum quem, in terræ cauernam penetrantem, ſimiliter inferius eſt tympanum dentatum: atque ſtratum, circum quem tympanum quod ex fuſis conſtat. Vt ue­rò machina maxima duo habet tympana circum axem ſtratum, prorſus illi­us tympanis ſimilia, ſed minora, quod uaſa ex puteo ducentos & quadragin­ta tantummodo pedes alto trahere poſsit: quorum alterum ex orbibus, ad quos affixa ſunt tigna compoſitum eſt: alterum, quod exiſtit prope tympa­num quod ex fuſis conſtat, altum eſt undique circum axem pedes duos, craſ­ſum unum: huic harpago impingitur: qui ipſum retinens machinam, cùm res id poſtulauerit, ſiſtit. Toties uerò poſtulat, quoties uel ſacci è corio ſaxorum fragmentis aut terris pleni, extracti euertuntur, uel aquæ ex uaſis, item extractis effunduntur: nam hæc machina non onera modo ſicca leuat, ſed etiam humida, perinde ac aliæ quatuor machinæ iam nunc à me deſcriptæ: quinetiam hac in puteum demittuntur tigna, ad eius catenam ductariam alligata. Sed harpago craſſus pedem, longus ſemipedem extat è tigno, catena appenſo ex altero capite tigni, quod uerſatur circum axiculum ferreum, quem con­tinent chelæ tigni ſtatuti. Ex altero uerò mobilis illius tigni capite iterum ca­tena appenſum eſt tignum longum, & ex eo rurſus catena alterum tignum breue: cui, cùm machina ſiſtenda fuerit, operarius inſidet, atque ſic ipſum de­primit. Mox ei inijcit aſſerem uel tigillum, quod ſubter duo tigna pertinens ab eis ne attolli poſsit retinetur: quo modo harpago ſubleuatus, tympa­numque amplexus tam ualidè prehendit, ut ſæpe ex ipſo ſcintillæ exiliant. Ha­bet autem tignum dependens, ad quod harpago eſt affixus aliquot forami­na, in quibus catena includitur, ut ipſe quemadmodum conuenit ſubleuari poſsit. Supra tympanum eſt tabulatum, ne id aqua deſtillans madefaciat. Nam ſi madefactum fuerit, harpago machinam minus retinebit. Iuxta uerò alterum tympanum eſt palus, ex quo dependet catena, in cuius annulo po­ſtremo incluſus eſt alter harpago, hoc eſt uncinatum ferrum, longum pedes tres. Is annulo, ad fundum tam uaſis quàm ſacci affixo, iniectus illud retinet ut aqua effundi poſsit, hunc ut ſaxorum fragmenta euerti.

Tympanum dentatum, quod est ad axem ſtatutum A. Axis ſtratus B. Tympanum quod ex fuſis conſtat C. Tympanum prope id ipſum D. Tympanum quod ex orbibus conſtat E. Harpago F. Tignum mobile G. Tignum breue H. Alter harpago I.

Venas autem illis quinque machinis è puteis extractas uel è cuniculis eue­ctas metallici de montibus aut deuehunt, aut detrahunt aut deijciunt. No­ſtrates ipſas in capſam, trahæ, quam equus trahit, impoſitam, conijcientes hyeme de montibus, qui non admodum alti ſunt, deuehunt. Carni uerò ijſdem temporibus hybernis eas in ſaccos, è corio factos, ingerunt: quorum duos uel tres imponunt paruæ trahæ, quæ priore parte altior eſt, poſteriore hu­milior: quibus ſaccis animoſus uector non ſine uitæ periculo inſidens traham de monte in uallem decurrentem bacillo, quod gerit in manu, regit. Eam e­nim uel nimis celeriter decurrentem oppoſito ſiſtit: uel aliò, quàm quo de­bet, deflectentem eodem in uiam reducit. At Norici quidam hyeme eaſdem in ſaccos, è ſetoſis pellibus ſuillis confectos, colligunt, & de altiſsimis monti­bus, quos equi, muli, aſini nequeunt ſcandere, detrahunt. Eorum uerò ſaccos uacuos robuſti canes clitellarij, his rebus aſſuefacti, ferunt in montes: uena­rum plenos & loris conſtrictos atque ad funem alligatos homo, eum in bra­chium uel pectus inuoluens, per niues detrahit uſque ad eum locum, in quem equi, muli, aſini clitellarij aſcendere poſſunt: ubi uenæ, è ſaccis ſuillis erectæ, inijciuntur in alios ſaccos, è lineo panno bilice uel trilice factos: qui iumen­torum clitellis impoſiti deferuntur in officinas, in quibus uenæ uel lauan­tur uel excoquuntur.

Traha cui impoſita est capſa A. Traha cui impoſiti ſunt ſacci B. Bacillum C. Canes clitellarij D. Sacci ſuilli ad funem alligati E.

Si uerò equi, muli, aſini, clitellarij montes ſcandere poſſunt, eorum clitel­lis primò ſacci linei uenis repleti imponuntur: quos anguſtis montium uijs, quæ nec plauſtra nec trahas recipiunt, in ualles, rupibus altis & difficilibus aditu ſubiectas deferunt. At in rupibus, in quas iumenta ſcandere non poſ­ſunt, decliues collocantur longæ capſæ patentes ex aſſeribus factæ, & tabellis tranſuerſis, ne concidant, diſtinctæ. In has uenæ ciſijs, quibus unica eſt rota, aduectas conijciunt: easque in planiciem deuolutas, & uel in ſaccos lineos collectas iumenta clitellis deferunt, uel in trahas aut plauſtra coniectas de­uehunt. Cùm autem aurigæ uenas de arduis montium cliuis deuehunt bi­rotis utuntur ciſijs, quæ à tergo trahunt duos arborum truncos in terram de­miſſos: hi ſua grauitate renitentes pronum grauium ciſiorum, quæ in capſis uenas continent, decurſum impediunt: qui ni eſſent aurigæ ſæpius catenas rotis implicare cogerentur. Sed cùm ijdem aurigæ uenas de montibus, qui carent iſtiuſmodi cliuis, deuehunt, plauſtris, quorum capſæ duplo ſunt longiores quàm ciſiorum, utuntur: utrarumque aſſeres ita coagmentati ſunt, ut cùm uenæ rurſus ab aurigis de plauſtris excutiendæ ſunt, leuari & diſſolui poſsint. Nam eos tantummodo repagula coercent. Aurigæ uerò uenarum plauſtra triginta uel ſexaginta de dominis conducunt deuehenda: quorum ſingulorum numerum præſes officinæ in bacillo ſignat. Sed quædam ue­næ, potiſsimum autem plumbi candidi, è fodinis extractæ in octo partes uel nouem, ſi domini fodinæ dominis cuniculi dant nonas, diſtribui ſolent: id rarius fit modulis, ſæpius capſis: quæ ex tignis contiguis, & qua ad cauum conuertuntur planis, ſunt confectæ. Dominus uerò quiſque eam par­tem, quæ ei ſortitò obtigit, auehendam, lauandam, excoquendam curat.

Equi clitellarij A. Capſa longa in rupe decliuis locata B. Eius tabellæ C. Ciſium cui unica est rota D. Ciſium birotum E. Trunci arborum F. Plauſtrum G. Vena de plauſtro ex­cutitur H. Repagula I. Præſes officinæ plauſtrorum nu­merum in bacillo ſignans K. Capſæ in quas uenæ diſtri­buendæ inijciuntur L.

In uaſa, quæ quinque hæ machinæ trahunt, pueri uel uiri terras & ſaxorum fragmenta batillis inijciunt, uel manibus eadem ijſdem ingerunt: unde ingeſtores ſunt nominati: eædem uerò machinæ non ſicca modo, ut dixi, leuant onera, ſed etiam humida ſiue aquas. Verùm priuſquam exponam uaria & diuerſa genera machinarum, quibus metallici aquas ſolum exantlare ſolent, dicam quo modo res graues, quod genus ſunt axes, catenæ ferreæ, fiſtulæ, ligna grandia in puteos rectos & profundos demittendæ ſunt. Machina erigitur, cuius ſucula, utrinque quatuor uectes rectos habens, in tignis ſtatutis includitur, et circa eam ductarius inuoluitur funis, eiuſque caput alterum ad eandem affigitur, alterum alligatur ad res illas graues: quæ rectà ſenſim operarijs re­nitentibus demittuntur: atque, ſi in aliqua putei parte ſubſtiterint, paululùm retrahuntur. Cùm uerò eædem ſunt grauiſsimæ, tunc ſecundum hanc machi­nam altera ei prorſus aſsimilis erigitur, ut & oneri robore pares ſint, & idi­pſum ſenſim demitti poſsit: quinetiam interdum ijſdem de cauſis trochlea funiculis ad trabem religatur: per cuius orbiculos ductarius funis traductus deſcendit & aſcendit.

Sucula A. Vectes recti B. Tigna ſtatuta C. Funis D. Trochlea E. Ligna demittenda F.

Aquæ autem ex puteis aut extrahuntur, aut hauriuntur. Extrahuntur uerò in uaſa uel utres aquarios infuſæ: hos potiſsimum trahit machina, cuius rota duplices habet pinnas: illa quinque machinæ iam explicatæ: quanque quarta in quibuſdam locis etiam utres mediocres trahit: at hauriuntur ſitulis uel orbiculis, quib. foramina ſunt, uel pilis. Cùm aut paucæ ſunt, aut extrahuntur in uaſis: aut hauriuntur ſitulis uel orbiculis: cùm multæ, uel extrahuntur in utribus, uel hauriuntur pilis. Sed primò machinas ſitulis aquas exantlantes in medium pro feram, quarum tres ſunt ſpecies: prima ſic ſe habet. Loculamentum quadrangulum totum conſtat ex cancellis ferreis, altum pedes duos et dimidium: longum item pedes duos & dimidium, ac inſuper ſextantem & quartam digiti partem: latum quadran­tem & ſemunciam: in quo ſunt tres axiculi ferrei ſtrati, qui in catillis uel latis circulis ferreis acie temperatis uerſantur: atque quatuor ferrea tympana: quorum duo ex fuſis conſtant, totidem ſunt dentata. Circum axiculum infimum extra locula mentum eſt rotula lignea, ut propenſior ad motum fiat: intra loculamentum mi nus prioris generis tympanum, quod ex octo fuſis, ſextantem & ſemunciam lon­gis, conſtat: circum alterum axiculum è loculamento non eminentem, ac iccirco tantummodo longum pedes duos & dimidium, unciam, atque tertiam digiti partem, eſt altera parte minus tympanum dentatum, quod habet octo & quadraginta dentes: altera maius prioris generis tympanum, quod ex duodecim fuſis, quadrantem longis, conſtat. Circum aut tertium axiculum, craſſum unciam & tertiam eius partem, eſt maius tympanum dentatum ex eo undique pedem aſſurgens: quod habet du­os et ſeptuaginta dentes: utriuſque uerò tympani dentibus ſunt cochleæ: qua rum ſtriges in tympanorum ſtrias aguntur, & contra carum ſtriæ in eorundem ſtri­ges, ut in fractorum locum alij reponi poſsint. Tam aut dentes quàm fuſi ſunt acie temperati: at ſupremus axiculus ex loculamento extans ita artificioſè eſt incluſus in forma alterius axiculi, ut unus eſſe uideatur: is per receptaculum, ex tignis compoſitum, quod eſt circum puteum penetrans, in unci ferrei, in craſſo trunco querno incluſi, orbiculo, ex mera ferri acie facto, uerſatur: circum eum axiculum eſt tale tympanum, quale habent machinæ pilis aquas haurientes: cui ſi militer ſunt fibulæ ter curuatæ: quib. quia ferreæ catenæ ductariæ annuli in hærent, tam magnum onus cam retrahere non poteſt: qui annuli non ſicuti cæterarum catenarum annuli ſunt integri, ſed quiſque ſuperiore parte utrinque curua­tus ſequentem recipit: quo circa duplicis catenæ ſpeciem gerit: qua uerò alter alterum recipit, ſitulæ, ex laminis ferreis uel æreis factæ, ſemicongiales ad eos loris alligantur: quare ſi annuli fuerint centum, totidem erunt ſitulæ aquas effe­rentes: earum aut ora extant, & operculis tecta ſunt, ne aquas effundant cùm putei fuerint decliues. Nam cùm recti fuerint, ſitulæ operculis neceſſe non habent. Itaque uectiarius infimi axiculi caput in uectis forma includens eum ſimul cum tympano uerſat: cuius fuſi conuertunt alterius axiculi tympanum dentatum. Quoniam uerò una cum ipſo circumagunt id, quod ex fuſis conſtat, hi rurſus ſupremi axiculi tympanum dentatum uerſant atque alterum, cui fibulæ ſunt infixæ: quomodo catena ſimul cum uacuis ſitulis demittitur iuxta ue­næ fundamentum per annulum paululum compreſſum in lacunam uſque ad imum libra­mentum: cuius tympani axiculus ferreus utrinque in craſsi ferri catillo uerſa­tur: in quo tympano catena inuoluta ſitulis aquas haurit: quas plenas iuxta uenæ tectum extracta peruehit ſuper axiculi ſupremi tympanum, ac ſemper tres ſimul inuerſas aquam effundere cogit in labrum ex quo effluit in cuniculi cana­lem. Veruntamen talis machina minus eſt utilis, quòd, cùm ſine magno im­pendio conſtrui non poſsit, paucas aquas efferat: & quidem tardius, ut eti­am cæteræ machinæ quibus plura ſunt tympana.

Loculamentum A. Axiculus infimus B. Rotula C. Tympanum quod ex fuſis conſtat minus D. Axiculus alter E. Tympanum dentatum minus F. Tympanum quod ex fuſis constat maius G. Axiculus ſupremus H. Tympanum dentatum maius I. Catillus K. Circulus latus L. Receptaculum M. Truncus quernus N. Vncus ferreus O. Orbiculus P. Tympanum ſuperius Q. Fibulæ R. Catena S. Annuli T. Situlæ V. Vectis X. Libramentum ſiut tympanum inferius Y.

Altera iſtius generis machina, paucis uerbis à Vitruuio deſcripta, congi ales ſitulas citius effert. Atque propterea ad aquas ex puteis, in quos multæ continenter influunt, hauriendas utilior eſt quàm prima: ea ferreo locula­mento tympaniſque carens habet circum axem ligneum rotam, quæ à calcantibus uerſatur. Axis autem diu, quòd careat tympano, durare non poteſt: cæ­teris primæ ſimilis eſt, niſi quod duplicem habeat catenam ab illa diuerſam. Fibulas autem in huius machinæ axem, ut in aliarum tympanum infigere de­bet, quos alij ſimplices, alij ter curuatas efficiunt, ſed utriſque quatuor cuſpides

Rota quæ a calcantibus uerſatur A. Axis B. Catena duplex C. Annulus duplicis catenæ D. Situlæ E. Fibula ſimplex F. Fibula ter curuata G.

Tertia, quæ longè præſtat duabus iam expoſitis, fabricatur cùm riuus ad fodinam deduci poteſt: cuius impetus pinnas percutiens circumagit rotam, quam habet loco rotæ à calcantibus uerſatæ: quod ad axem attinet, ſimilis eſt ſecundæ: quod ad tympanum, quod eſt circum axem, catenam, libramentum primæ. Situlas uerò habet multò capaciores quàm etiam ſecunda. Sed quia ſitulæ citò frangi ſolent, metallici rarò his machinis utuntur: maluntque pau­cas aquas quinque primis machinis extrahere uel ſiphonibus exantlare, multas uel pilis per fiſtulas haurire uel in utribus item extrahere.

Rota cuius pinnas impetus riui percurrit A. Axis B. Eius tympanum in quod fibulæ ſunt infixæ C. Catena D. Annulus E. Situlæ F. Libramentum G.

Verùm de primo machinarum genere ſatis: nunc alterum, hoc eſt ſipho­nes aquam ſpiritu tractam orbiculis haurientes exponam: quorum ſeptem ſunt formæ: quæ licet ſtructura inter ſe differant, tamen eundem utilitatis fru­ctum metallicis præbent: quanquam alia alia maiorem. Primus ſypho ſic fit. Super lacunam ſtatuitur contignatio: ad quam fiſtula una uel duæ, quarum altera in altera incluſa eſt, in lacunæ fundum immiſſæ fibulis ferreis cuſpidatis & utrinque directò deorſum uerſus actis affiguntur, ut immotæ maneant: inferioris autem fiſtulæ inferior pars incluſa eſt in trunco, alto ad duos pe­des: is fiſtulæ inſtar perforatus ſtat in fundo lacunæ: ſed inferius eius fora­men ligno tereti occluditur: idem truncus circum circa habet foramina, per quæ aqua in ipſum manat. In ſuperiore uerò eius parte excauata, ſi una fiſtula fuerit, pyxis ferrea, uel ærea, uel orichalcea, palmum alta, ſed fundo carens, includitur: quam foricula rotunda tam arctè claudit, ut aqua ſurſum ſpiritu ducta relabi non poſsit: ſin duæ fiſtulæ fuerint, qua coniunguntur pyxis in inferiore includitur, ſuperioris apertura uel ſiphunculus ad cuniculi canales pertingit. Itaque operarius impiger ad labores, in contignationis tabulato ſtans, pilum in fiſtulam demiſſum intrudit ac retrahit: ad eius pili ſummum eſt uectis: imum eſt calceo indutum: ſic uocatur corium turbinis ferè figura: nam iſto modo ſutum eſt, ut inferiore parte, qua ad pilum, in ipſo incluſum, affigitur, anguſtum ſit: ſuperiore, qua haurit aquam, pateat. Vel orbiculus ferreus, digitum craſſus, aut ligneus, ſex digitos craſſus, uterque longè calceo præſtans, ad imum pili, quod per eam penetrat, clauo ferreo traiecto affixus eſt, aut in eadem, in cochleæ figuram formata, incluſus: qui orbiculus ſuperius circumcirca corio tectus quinque aut ſex foramina habet uel rotunda uel longiuſcula, quæ uniuerſa ſtellæ ſpeciem exprimere uidentur. Habet etiam eandem, quam fiſtulæ foramen, latitudinem, ut tantummodo in eam demit ti & rurſus attolli poſsit. Cùm autem operarius pilum ſurſum uerſus trahit, aquam orbiculi foraminibus, cuius corium tunc deprimit, hauſtam, ducit ad aperturam uel ſiphunculum per quem effluit: foricula uerò pyxidis aperi­tur, ut aqua, quæ in truncum influxit, ſpiritu ducta denuo aſcendat in fiſtu­lam: cùm idem operarius pilum intrudit, foricula clauditur, ut orbiculus ite rum aquam haurire poſsit.

Lacuna A. Fiſtulæ B. Contignatio C. Truncus D. Foramina trunci E. Foricula F. Siphunculus G. Pilum H. Eius uectis I. Calceus K. Orbiculus habens foramina rotunda L. Orbiculus habens foramina longiuſcula M. Corium N. Hic terebrat ſtipites & ex eis fiſtulas facit O. Terebra, cui cochlea est P. Terebra latior Q.

Alterius ſiphonis pilum facilius commotum directo, deorſum fertur, & ſurſum refertur: qui ſic fit. Tigna duo ſuper lacunam collocantur: alterum prope dextrum eius latus, alterum propè ſiniſtrum. Ad hoc fiſtulæ fibulis ferreis affiguntur: ad illud uel ſtipes chelas habens perforatas, uel tignum ſuperius excauatum, ut pro chelis ſit. Axiculus autem ferreus per tigni cuiuſdam ſta­tuti latius & rotundum foramen, quod in eius medio eſt, penetrans in chela rum foraminibus ſic includitur, ut ipſe quidem maneat immobilis, tignum uerò circa eum uerſetur intra chelas: in cuius tigni altero capite ſuperius pi­li caput eſt incluſum, ferreoque clauo transfixum: in altero uectis item ſuperi­us caput. Inferiori uerò manubrium eſt ut eò firmius manibus teneri poſſit. Itaque cùm operarius uectem ſurſum trudit, pilum in fiſtulam impellit: cùm retrahit uectem, ex fiſtula pilum extrahit: atque ita pilum iterum aquam, orbiculi foraminibus hauſtam, ducit ad ſiphunculum, per quem effluit in cana­lem. Hic autem ſipho, ut etiam ſequens, quod ad pilum, orbiculum, truncum, pyxidem, foriculam pertinet, eodem modo, quo primus, ſe habet.

Tignum ſtatutum A. Axiculus B. Tignum quod circa axiculum uerſatur C. Pilum D. Vectis E. Annulus, quo duæ fiſtulæ coniungi ſolent F.

Tertius ſipho iam dicti nonnihil diſſimilis eſt. Loco enim ſtipitis duo ſta­tuuntur tigna circa ſummum perforata: in quibus foraminibus axis capita uertuntur. In medio eius axis duo tigilla ſunt incluſa: in quorum alterius ca­pite infixum eſt pilum: ad alterius uerò caput affixum eſt tignum graue, ſed curtum, ut protruſum inter duo illa tigna ſtatuta moueri, atque quaſi ire & re dire poſſit. Id tignum cùm protrudit operarius, pilum ex fiſtula extrahitur: cum ſua ui redit, intruditur: quo modo aquam, quam fiſtula concipit, pilum orbiculi foraminibus hauſtam exprimit per ſiphunculum in canalem. Sunt qui uectem in locum tigni curti ſupponunt: uerùm hic ſipho, ut etiam pro­ximus ſuperior, minus quàm cæteri, in metallis eſt uſitatus.

Tigna ſtatuta A. Axis B. Tigilla C. Pilum D. Tignum curtum E. Canalis F. Hic deducit aquam e canali effluentem, ne in foſſas actas influat G.

Quarta ſiphonum ſpecies ſimplex non eſt, ſed duplex: ea ſic ſe habet. Se­xangulus truncus faginus, longus pedes quinque, latus duos & dimidium, craſſus ſeſquipedem in duas partes ſecatur: quæ ſecundum, ferreum axicu­lum, in eis collocandum diſtribuuntur, & tam altè & latè excauantur, ut in ipſis uerſari poſsit: cuius axiculi pars, quæ in trunco includitur, tota teres eſt, eiuſque extrema, quæ pro codace eſt, recta exiſtit. Deinde altitudine pedis re ſidet, rurſusque recta procedit: qua pilum teres ex eo dependet. Poſtea tam aſſurgit altè quà in reſedit, iterumque paululùm rectà procedit. Deinde altitudine pedis aſſurgens rurſus rectà procedit: qua alterum pilum teres ex eo ſuſpen­ſum eſt. Poſtea tam reſidet altè quàm aſſurrexit: tum eius altera pars, quæ i­tem pro codace eſt, recta exiſtit: quæ, quia ex trunco extat, ne aqua, in eum tracta, erumpat duabus bracteolis ferreis orbiculi figura, cum quibus duo coria eiuſdem figuræ & magnitudinis ſunt coniuncta, cauetur: quorum al­ter intra truncum, alter extra, circum axiculum eſt. Poſtremò ſequitur pars eius quadrangula duo habens foramina, in quibus duo bacilla ferrea inclu­duntur, eorumque capita maſſulis plumbeis aggrauantur, ut axiculus ad motum fiat propenſior. Qui, poſtquam eius caput in forma uectis fuerit inclu­ſum, facilè circumagi poteſt. Superior autem trunci pars eſt humilior: inferior, altior: illa in medio ſemel fiſtulæ modo, cuius foramen ſimplicem habe­at latitudinem rectà deorſum perforatur: hæc bis, nempe ad utrunque latus item rectà deorſum duarum fiſtularum modo, quarum foramina duplicem habeant latitudinem: quæ trunci pars imponitur duabus fiſtulis, in eum ſu­periore parte incluſis, inferiore in truncos, in lacuna ſtatutos, quibus foramina ſunt, per quæ aquæ in eos influunt, penetrantibus. Deinde ferreus axiculus in trunci cauo locatur, duobus pilis ferreis, quæ ex ipſo dependent, per eius foramina demiſsis in fiſtulas altitudine pedis: utrique pilo inferius eſt cochlea, quæ craſſam laminam ferream, in orbiculi figuram formatam & fora­minibus plenam, atque corium, quod eam tegit, continet, ut fiſtula alteram py­xidem, cui eſt rotunda foricula eam claudens. Tum ſuperior trunci pars ſu­per inferiorem ex omni parte congruenter aptata imponitur: & qua coniun­guntur latis & craſsis laminis ferreis cinguntur, paruis cuneis latis item fer­reis adactis coercentur, fibulis uinciuntur: in ea ſuperiore trunci parte fiſtu­la includitur: quam altera excipit, eamque rurſus tertia, atque deinceps alia ali­am uſque dum ſuprema ad cuniculi canalem pertingat. Itaque cùm uectiarius axiculum uerſat, pila uiciſsim laminis hauriunt aquas. Quod quia celeriter fit, & duarum fiſtularum, ſupra quas truncus eſt ſtatutus, foramina duplo maiora ſunt quàm foramen ſupra truncum ſtatutæ, nec altè pila hauriunt aquas, inferiorum impetus continenter ſuperiores aſcendere & ex ſupremæ fiſtu­læ apertura in cuniculi canalem effluere cogit. Quoniam uerò truncus ligne­us rimis fathiſcere ſolet: ſatius eſt eum ex plumbo, uel ære uel orichalco conflato conficere.

Truncus A. Trunci pars inferior B. Eiuſdem pars ſuperior C. Fibulæ D. Fictulæ ſub trunco E. Fiſtula ſuper truncum ſta­tuta F. Axiculus ferreus G. Pila H. Eorum laminæ or­biculi figura L. Coria K. Foramina axis L. Bacilla quorum capita maſſulis plumbeis ſunt aggrauata M. Vectis N.

Quarta ſiphonum ſpecies minus ſimplex eſt: nam conſtat ex duobus uel tribus ſiphonibus: quorum pila attollit machina, quam uerſant homines: etenim cuique pilo eſt dens, quem ſuculæ bini dentes uiciſſim tollunt. Eam duo uiri robuſti, uel quatuor, cogunt. Sed cùm pila decidunt in fiſtulas, eo­rum orbiculi hauriunt aquas: cùm attolluntur, eaſdem aquas exprimunt per fiſtulas. Cuiuſque aut pili ſuperior pars, quæ in foraminibus tignorum tranſ­uerſariorum continetur, quadrangula eſt, & craſſa atque lata ſemipedem: reliqua, quæ in fiſtulas incidit, & ex alio ligno facta eſt, tota teres. Horum trium ſiphonum quiſque ex duabus continentibus fiſtulis, ad tigna putei affixis, componitur. Verùm hæc machina altius aquas haurit, utpote ad pedes quatuor & uiginti. Si foramina fiſtularum magna ſunt duo tantum modo ſiphones fiunt: ſi paruæ, tres: ut utroque modo machina oneri par eſſe poſsit. Idem de cæteris machinis earumque fiſtulis ſentiendum eſt. Quoniam uerò hi ſipho­nes ex duabus fiſtulis conſtant, pyxis ferrea, ut etiam prius dixi, cui eſt foricu­la ferrea, non includitur in trunco, ſed in qaeſtula inferiore: & quidem ea par te, qua ad ſuperiorem adnectitur: atque ita pili pars teres ſuperioris tantum­modo fiſtulæ longitudinem habet. Sed hanc rem mox planius explicabo.

Pili dens A. Suculæ dentes B. Pili pars ſuperior quadran/ gula C. Eiuſdem pars inferior teres D. Tigna tranſuer­ſaria E. Fistulæ F. Eius apertura G. Canalis H.

Sexta ſiphonum forma prorſus eadem eſſet quæ quinta, niſi pro ſucula axem haberet, eamque non homines uerſarent, ſed rota, quam aquarum impe­tus, eius pinnas percutiens circumagit: qui quia longè ſuperat uires huma­nas hæc machina aquas ex puteo amplius centum pedes alto orbiculis per fi­ſtulas haurit. Infima aut non modo huius ſiphonis, ſed etiam aliorum infimæ fi­ſtulæ pars, ne reſegmina lignorum, uel aliud quiddam, in ſe trahens ſorbeat, ple runque includi ſolet in corbe craſsis uiminibus contexta, & in lacuna poſita.

Rota A. Axis B. Truncus cui infictit in fima fiſtula C. Corbis circundans truncum D.

Septima ſiphonum ſpecies ab hinc annis decem inuenta cùm omnium maximè artificioſa & durabilis & utilis ſit, ſine magno impendio confici po­teſt, ea conſtat ex pluribus ſiphonibus: qui ſimul, ut proximi, in puteum non deſcendunt, ſed alter alteri quodammodo ſubijcitur: etenim ſi tres fuerint, ut eſſe ſolent, ultimus exorbet aquas putei, & eas in primum lacuſculum effun­dit: ſecundus ex eo rurſus exhauſtas in ſecundum transfundit: tertius in cu­niculi canalem: pila horum ſiphonum omnium rota pedes quindecim alta attollit pariter pariterque deijcit: quam eius pinnæ, ab impetu riui, in montem deducti, percuſſæ, cogunt uerſari: rotæ radij in axe, longo pedes ſex, craſſo pedem, incluſi ſunt: cuius utrunque caput circulo ferreo cingitur: ſed in alterum quidem infixus eſt codax, in alterum uerò ferrum, ut codacis poſterior pars, craſſum digitum & tam latum quàm ipſum caput eſt: quod tamen teres & circiter digitos tres craſſum primò longitudine pedis recta extat, quatenus obtinet locum codacis: mox curuatum & quaſi lunatis obliquatum corni­bus altitudine pedis aſſurgit: deinde rurſus pedem recta eminet: quo modo fit ut hæc pars recta, cùm in orbem uoluitur, uiciſsim fiat pedem altior & humilior quàm illa. Ex hac poſteriore ferri teretis parte pendet primum pilum latum: ipſa enim in ſuperius iſtius pili caput perforatum, ut clauus ferreus pri­marum chelarum in inferius infigitur. Ne uerò pilum ex ea excidat, ut facilè excidere poteſt, &, cùm neceſſitas id poſtulat, eximi ſolet, quod eius foramen latius ſit quàm ferri pars, utrinque clauo ferreo, in ipſam infixo, coercetur: ne ij atterant caput pili bracteis ferreis uel corijs intermedijs cauetur: tale pilum primum longum eſt circiter pedes duodecim, reliqua uerò duo pedes ſex & uiginti. Sed quodque latum eſt palmum, craſſum digitos tres: utraque cuiuſque pars lata tecta & munita eſt laminis ferreis: quæ cochleis item ferreis conti­nentur: ut pars, quæ uitium fecerit, refici poſsit. At chelæ in axiculum inclu­ſæ ſunt teretem, longum ſeſquipedem, craſſum palmos duos: is utrinque cin­gitur circulo ferreo, ne codaces ferrei, qui in tignorum armillis ferreis uerſan­tur, ex eo excidant: ex quo axiculo utraque chelarum pars lignea eminet lon­ga pedes duos, lata & craſſa digitos ſex. Altera ab altera diſtat palmos tres: utriuſque rurſus pars tam interior quàm exterior etiam laminis eſt ferrata. In chelas uerò claui duo ferrei teretes et craſsi digitos duos ſic infixi ſunt, ut immobiles maneant. Eorum poſterior per primi pili lati inferius & ſecundi ſuperius caput perforatum & immobile penetrat. Prior autem ſimiliter immo­bilis per ferreum primi pili teretis caput item immobile & deflexum. Iſtiuſ­modi pilum quodque longum eſt pedes tredecim, craſſum digitos tres, & in priorem cuiuſque ſiphonis fiſtulam deſcendit tam profundè, ut eius orbicu­lus foriculam pyxidis ferè attingat. Quod cùm decidit in fiſtulam, aquæ, per orbiculi foramina penetrantes, corium attollunt: cùm ſubleuatur, eædem corium, quod ipſas fert, deprimunt. Foricula uerò pyxidem, ut foris ianuam, claudit. At fiſtulæ coniunguntur duobus circulis ferreis, palmum latis, alte­ro interius, altero extrinſecus. Sed interiore utrinque acuto ut in utramque fi­ſtulam penetrare & eas continere poſsit. Quanque nunc fiſtulæ carent interio re circulo: ſed habent commiſſuras, quibus iunguntur. Etenim ſuperioris in­ferius caput continet, inferioris caput ſuperius: utrunque enim ad altitudinem ſeptem digitorum exciſum eſt: uerum illud interius, hoc extrinſecus, ut alterum in alterum inire poſsit, cùm pilum incidit in priorem fiſtulam, foricula illa clauditur: cùm extrahitur, aperitur: ut aquæ pateat foramen. Vnuſquiſque autem iſtiuſ­modi ſiphonum conſtat ex duabus fiſtulis: quarum utraque longa eſt pedes duodecim: utriuſque foramen latum eſt digitos ſeptem. Inferior in putei lacuna uel in lacuſculo collocatur, eiusque foramen inferius obſtruitur ligno tereti: ſupra quod fiſtulæ circumcirca ſex ſunt foramina, per quæ aqua in eam in­fluit. At ſuperioris fiſtulæ pars ſuperior aperturam habet altam pedem, latam palmum, per quam aqua effluit in lacuſculum uel in canalem: quiſque lacuſculus longus eſt pedes duos, latus & altus unum. Quot uerò ſunt ſiphones, tot ſunt axiculi, tot chelæ, tot utriuſque generis pila. Sed ſi tres fuerint ſipho­nes duo tantummodo lacuſculi ſunt, quòd lacuna putei & canalis cuniculi in duorum locum ſuccedant. Hæc autem machina ſic aquas ex puteo hau­rit: rota uerſata primum pilum attollit: id ſubleuat primas chelas: atque ita eti­am ſecundum pilum latum & primum teres. Deinde ſecundum latum ſecun­das chelas, & ſic tertium pilum latum et ſecundum teres: tum tertium pilum latum tertias chelas & tertium pilum teres. Nam ex harum chelarum clauo ferreo nullum pilum latum pendet, quod nulla in re ultimo ſiphoni uſui eſſe poſsit. Contra uerò cùm primum latum decidit, quæque chelæ delabuntur, quodque pilum latum, quodque teres. Atque iſta ratione uno eodemque tempo­re aqua in lacuſculos infunditur & ex eiſdem exhauritur: ex lacuna uerò pu tei ſolum exhauritur, in canalem cuniculi tantum infunditur. Quinetiam cir­cum axem longiorem duæ rotæ fieri poſſunt ſi riuus tantam aquarum copiam ſuppeditauerit, quanta eas uerſare poſsit: atque ex utriuſque ferri teretis par te poſteriore unum uel duo pila lata appendi poſſunt: quorum quodque tri­um ſyphonum pila commoueat. Poſtremò neceſſe eſt puteos, è quibus aquæ fiſtulis hauriuntur, eſſe rectos. Nam omnes ſiphones, ut etiam aliæ machi­næ tractoriæ, quibus fiſtulæ ſunt, aquas minus altè hauriunt, ſi fiſtulæ obli­què in obliquis puteis locantur, quàm ſi rectà in rectis ſtatuantur.

Puteus A. Vltimus ſipho B. Lacuſculus primus C. Secundus ſipho D. Lacuſculus ſecundus E. Tertius ſipho F. Canalis G. Ferrum in axe incluſum H. Primum pilum latum I. Secundum pilum latum K. Tertium pilum latum L. Primum pilum teres M. Secundum pilum teres N. Tertium pilum teres O. Axiculi P. Chelæ Q.

Verùm ſi riuus tantam aquarum copiam, quanta machinam proximè explicatam uerſare poteſt, non ſuppeditat, quod uel natura loci fit, uel æſtiuo tempore, quo diuturnæ ſiccitates fuerint, accidit, machina conſtruitur, cui tam humilis & leuis ſit rota, ut eam tantuli riui aqua circumagere poſsit: ea­dem in canalem decidens ab eo delabitur in inferioris machinæ rotam altam et grauem, quæ ſiphonibus è profundo puteo aquas haurit. Quia uerò tam exigui riui aqua alteram rotam ſola uerſare nequit, eius axis initio uectibus à duobus operarijs circumagitur, ſed quam primum aquas ſiphonibus hauſtas in lacum effuderit,, eas ſuperior machina ſuo ſiphone haurit, & in alte­rum canalem effundit, ex quo etiam influunt inferioris machinæ rotam, ei­usque pinnas percutiunt. Tam autem hæ aquæ quàm riui canalibus iſtis de­cliuibus in altiorem illam & grauiorem inferioris machinæ, quæ duobus uel tribus ſiphonibus aquas ex profundiore putei parte haurit, rotam deductæ, eam poſſunt conuertere.

Machinæ ſuperioris rota A. Eius ſipho B. Eiuſdem canalis C. Machinæ inferioris rota D. Eius ſiphones E. Alter canalis F.

Si uerò riuus tantam aquarum copiam ſuppeditat, quanta ſtatim rotam al­tam & grauem uerſare poteſt, tum ad alterum axis caput fit tympanum dentatum, id uerſatum circumagit alterius axis tympanum, quod ex fuſis con­ſtat, ei ſubiectum: ad utrumque eiuſdem axis inferioris caput fit ferrum teres, & quaſi lunatis obliquatum cornibus, in iſtiuſmodi machinis uſitatum. Hæc autem quod utrinque ſiphonum ordines habeat permultas aquas haurit.

Axis ſuperior A. Rota cuius pinnas riui impetus percutit B. Tympanum dentatum C. Alter axis D. Tympanum quod ex fuſis constat E. Ferrum teres & curuatum F. Siphonum ordines G.

At machinarum, quæ pilis aquas hauriunt, item ſex ſunt formæ nobis no­tæ: quarum prima ſic ſe habet. Sub ſummo terræ corio uel cuniculo foditur cauerna, ac undique robuſtis tignis & aſſeribus ſubſtruitur, ne ruinis uel ho­mines opprimantur uel machina frangatur. In ea cauerna ſubſtructa collo­catur rota, in axi angulato incluſa. Axis autem codaces ferrei in dimidiatis catillis item ferreis uerſantur: qui in tignis admodum robuſtis incluſi ſunt. Rota uerò plerunque alta eſt pedes quatuor et uiginti, rarò triginta, nihil diſ­ſimilis ad molendum frumentum fabricatæ: niſi quod paulò ſit anguſtior: axi ab altera parte tympanum eſt in medio circuncirca excauatum, in quod multæ fibulæ ferreæ quater curuatæ ſunt infixæ: in quib. quia annuli inhærent catena ductaria per fiſtulas extrahitur ex lacuna, rurſusque in eandem demitti­tur per tigna excauata uſque ad ad imum libramentum: orbis eſt ferreus cir­cum axiculum ferreum: cuius uterque codax in craſſi ferri, ad tignum affixi, catillo uerſatur: in quo tympano catena inuoluta aquas pilis hauſtas per fiſtu­las effert. Quæque fiſtula quinque ferreis circulis palmum latis & digitum craſ ſis cingitur: qui æqualia eius ſpacia diuidunt & muniunt, eorum primus ei communis eſt cum fiſtula antecedente in qua includitur: ultimus cum con­ſequente, quæ in ea includitur: quæque fiſtula, excepta prima, ſumma parte ex­trinſecus circumcirca longitudine digitorum ſeptem craſsitudine trium ex­cauata eſt, ut in eam quæ antecedit, inſeri poſſit: quæque, excepta ultima, ima parte interius circumcirca pari longitudine, ſed craſſitudine palmi, reſecta eſt ut eam quæ ſequitur recipere poſſit: quæque ferreis fibulis ad putei tigna affigitur, ut immobilis maneat. Per has continentes fiſtulas aquæ pilis cate­næ ductariæ ex lacuna extrahuntur uſque ad cunículum: ubi per ſupremæ fi­ſtulæ aperturam exprimuntur in canalem per quem effluunt. Pilæ uerò quæ ducunt aquam, implicantur annulis ferreis catenæ ductariæ: diſtatque una ab altera pedibus ſex: conſtant ex caudæ equinæ pilis corio inſutis, ne ferreis tympani fibulis euellantur: tantæ ſunt ut utraque manu capi poſſint. Si autem hæc machina ſub ſummo terræ corio fuerit collocata, riuus, qui eius circun­agit rotam, per ſubdiales canales deducitur: ſi ſub cuniculo, per ſubterrane­os. Itaque rotæ pinnæ, ab impetu fluminis percuſſæ, progredientes uerſant ro tam: atque unà cum ea tympanum: quo modo catena ductaria extracta pilis per fiſtulas exprimit aquas. Huius machinæ rota ſi alta fuerit pedes quatu­or & uiginti ex puteo, alto pedes ducentos & decem, extrahit aquas: ſi pedes triginta, ex puteo alto pedes ducentos & quadraginta. Sed huic opus eſt ri uo cui maior uis aquarum ſit.

Rota A. Axis B. Codaces C. Armillæ D. Tympanum E. Anſæ ferreæ F. Catena ductaria G. Tigne H. Pilæ I. Fiſtulæ K. Canales riui L.

Altera machina duo habet tympana, duos fiſtularum ordines, duas cate nas ductarias, quæ pilis aquas exprimunt. Cætera proximis prorſus ſunt ſi­milia. Hæc machina tum conſtrui ſolet, cùm nimis multæ aquæ in lacunam confluxerunt: atque has duas machinas uis aquarum uerſat, omninoque aquæ trahunt aquas. Hoc uerò eſt indicium accretionis et diminutionis aquarum, quas in ſe continet lacuna ſubterranea, ſiue eas aquas hæc altera machina pilis hau­ſtas per fiſtulas efferat, ſiue prima, ſiue tertia, aliaúe. Et rabis, quæ eſt ſupra puteum tam altum quàm profunda eſt lacuna, altera parte lapis, aſſer altera, uterque uno fune appenſus. Sed hic tamen ferreo filo, quod pendet ab altero eius capite demittitur: & quidem lapis uſque ad oris putei latus, aſſer uerò re­ctà per puteum in lacunam, cuius aquis innatat. Is aſſer tam grauis eſt, ut filum ferreum, quod ipſius fibulam ferream hamulo prehendit, unà cum fune de­orſum, lapidem ſurſum trahere poſsit: itaque quo magis aqua decreſcit, eo magis aſſer deorſum fertur, lapis ſurſum: quo uerò magis accreſcit, eò magis contrà aſſer ſurſum fertur, lapis deorſum. Hic cùm ferè trabem contingit, quia ſignum dat aquas ex lacuna pilis per fiſtulas eſſe exhauſtas, machinæ præfe­ctus riui canales occludit, rotamque ſiſtit: cùm ferme terram, quæ eſt ad oris putei latus, attingit, quia ſignificat lacunam eſſe aquis, quæ in eam rurſus confluxerunt , repletam (aquæ enim attollunt aſſerem, atque ita lapis & funem & filum ferreum retrahit) idem præfectus canales recludit: quare aquæ riui ite rum percutientes rotæ pinnas uerſant machinam. Quoniam uerò operarij plerunque anniuerſarijs diebus feſtis non laborant, & profeſtis non ſemper prope machinam, atque ea, ſi res hoc poſtulat, continenter trahit aquas, tinti­nabuli ſonus aſsiduè auditus declarat machinam hanc æquè ac primam in­tegram & nulla re impeditam uerſari: id ex axiculo ligneo, quem continent trabes, quæ ſunt ſupra puteum, funiculo appenſum eſt. Alter uerò funiculus lo gus, cuius ſuperius caput ad axiculum religatum eſt, demittitur in puteum: inferiori eius capiti alligatum eſt lignum: quod quoties axis manus percu­tiunt, toties tintinabulum commotum ſonitum reddit. Tertia aut iſtius ge­neris machina tunc utuntur metallici, cùm nullus riuus, qui uerſet rotam, de duci poteſt: cuius hæc eſt fabrica. Cauernam primò fodiunt: quam etiam ro buſtis tignis & aſſeribus conſtruunt, ne latera ruinas edant, quæ labefactent machinam & homines lædant. At ſuperiorem cauernæ partem contegunt tignis: ut equi machinam trahentes per ea poſsint incedere. Deinde iterum ti­gna ad ſedecim, longa pedes quadraginta, lata & craſſa pedem unum, fibu­lis in ſummo coniuncta, in imo diuaricata erigunt: eorumque ſingulorum inferiora capita in ſingulorum tignorum humi ſtratorum formis includunt, & tertio quodam connectunt: quo modo rurſus fit area circuli ſpeciem habens, cuius linea dimetiens ſit pedum quinquaginta. Per foramen, quod eſt in me­dia area, deſcendit axis quadrangulus ſtatutus, longus pedes quinque & qua draginta, craſſus & latus ſeſquipedem: cuius codax inferior uoluitur in catillo tigni humi in cauerna ſtrati, ſuperior in catillo tigni, quod in ſummo ſub fibula in formis duorum tignorum erectorum eſt incluſum. Catillus inferi­or diſtat ab altero cauernæ latere, item ab eiuſdem fronte & à tergo pedes XVII. axi ad pedem ſupra inferius caput eſt rota dentata: cuius linea dimeti­ens habet pedes XXII. Ea rota conſtat ex quatuor radijs & octo curuaturis. Radij ſunt longi pedes XV. craſsi & lati dodrantem: quorum alterum caput incluſum eſt in axe, alterum in formis duorum curuaturarum, qua parte con­iunguntur. Hæ curuaturæ craſſæ ſunt dodrantem, latæ pedem: ex quibus ſurſum uerſus eminent & extant dentes recti, alti dodrantem, lati ſemipedem, craſſi digitos ſex: qui uerſant tympanum alterius axis ſtrati, id conſtat ex duodecim fuſis, longis pedes tres, latis & craſſis digitos ſex: quod circumactum uoluit axem, circum quem eſt tympanum, habens fibulas ferreas quater curuatas: in quibus annuli catenæ ductariæ, quæ pilis per fiſtulas haurit aquam, inhærent. Huius axis ſtrati codaces ferrei in armillis, quæ in medio trabium ſunt incluſæ, uerſantur. Supra loculamentum rotæ in axis ſtatuti formis ca­pita duorum tignorum obliquè aſcendentium incluſa fibulantur. Eorundem uerò capita ſuperiora ſuſtinent tigna tranſuerſaria duplicata, item in eius for­mis incluſa. In altero autem tigni tranſuerſarij capite incluſum eſt tigillum, quod quaſi ex duplicato pendet: cui ſimiliter inferius tignum curtum eſt incluſum. Id uerò habet ferreum clauum, qui recipit catenam, atque ea rurſus ſta teram. Hanc machinam, quæ extrahit aquas ex puteo, alto pedes ducentos & quadraginta, duo & triginta equi circumagunt: atque eorum octo quatu­or horis: deinde hi quieſcunt duodecim horis, & totidem in eorum locum ſuccedunt. Talis autem machina ad radices Meliboci montis & in uicin is locis eſt uſitata. Quin, ſi res hoc poſtulat, plures eiuſmodi machinæ unius uenæ fodiendæ gratia, ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui: ut in Carpato monte Schemnicij tres: quarum infima ex infima lacuna trahit aquas ad primos canales, per quos in ſecundam lacunam influunt: media ex ſecunda lacuna ad ſecundos canales, è quibus in tertiam lacunam defluunt: ſuprema ex terra ad cuniculi canales, per quos effluunt. Eiuſmodi tres ma­chinas circumagunt equi ſex & nonaginta: qui per puteum decliuem & co­chleæ inſtar contortum gradibus deſcendunt ad machinas: quarum infima in loco profundo eſt collocata: qui diſtat à ſubdiali terræ corio ad pedes ſexcentos & ſexaginta.

Axis ſtatutus A. Rota dentata B. Dentes C. Axis ſtratusD. Tympanum, quod conſtat ex fuſis E. Alterum tympa­num F. Catena ductaria G. Pilæ H.

Ex eodem genere eſt quarta machinæ ſpecies, quæ ita fit. Duo tigna ſta­tuuntur, in quorum foraminib. ſuculæ capita uoluuntur: eam duo uel qua­tuor robuſti uiri circumagunt: unus enim uel duo trahunt uectes, unus uel duo eoſdem trudunt, atque ita illos iuuant. Viciſſim aut alij duo uel quatuor in eorum locum ſuccedunt. Sucula iſtius machinæ, non aliter ac ſtratus aliarum machinarum axis, habet tympanum, in cuius item fibulis ferreis annuli catenæ ductariæ inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt, altitudine pedum octo & quadraginta. Altius enim eas extrahere non poſſunt humanæ uires, quòd labor ille maximus non homines modo, ſed etiam equos defatiget. Nam ſola aqua rotam, cui eſt eiuſmodi tympanum, continenter poteſt impellere: plu­res etiam iſtius generis machinæ, ut proximæ, unius uenæ fodiendæ gratia, ſed alia alio in loco profundiore ſolent conſtrui.

Sucula A. Tympanum B. Catena ductaria C. Pilæ D. Fibulæ E.

Quinta machina partim tertiæ ſimilis eſt, partim quartæ. Nam à uiris ro­buſtis ut hæc circumagitur: ut illa duos habet axes, quanque utrunque ſtratum, & tria tympana utriuſque axis codaces ſic in tignorum armillis incluſi ſunt, ut exilire ne queant. Inferiori aut axi altera parte ſunt uectes, altera tympanum dentatum: ſuperiori altera tympanum quod ex fuſis conſtat, altera id, in quo fi­bulæ ferreæ ſunt infixæ: quibus annuli catenæ ductariæ ſimiliter inhæren­tes aquas pilis per fiſtulas eadem altitudine hauriunt. Hanc machinam uo­lubilem duo uirorum paria uiciſſim uerſant: alterum ſtans laborat, alterum feriatum ſedet: dum munus uoluendi exercent, unus uectes trahit, alter tru­dit, tympana ad machinam facilius circumagendam adiuuant.

Axes A. Vectes B. Tympanum dentatum C. Tympanum ex fuſis conſtans D. Tympanum in quo infixæ ſunt fibulæ ferreæ E.

Sextæ machinæ item duo ſunt axes: inferior altera parte habet rotam, quæ à duobus calcantibus uerſatur, altam pedes tres & uiginti, latam quatuor, ut alter iuxta alterum ſtare poſſit: altera tympanum dentatum. Inferiori ue­rò ſunt duo tympana & una rota: alterum tympanum ex fuſis conſtat, in al­tero infixæ ſunt fibulæ ferreæ. Rota ſimilis eſt ei, quam habet ſecunda ma­china, quæ terras & ſaxorum fragmenta potiſsimùm ex puteis extrahit. Cal­cantes autem ne cadant manibus prehendunt perticas, ad rotæ latera interius affixas: quam cùm uerſant tympanum dentatum ſimul circumactum im­pellit alterum, quod ex fuſis conſtat, quo modo rurſus annuli catenæ ductariæ tertij tympani fibulis inhærentes aquas pilis per fiſtulas hauriunt altitudine pedum ſex & ſexaginta.

Axes A. Rota quæ calcatur B. Tympanum dentatum C. Tympanum exfuſis conſtans D. Tympanum, in quo infixæ ſunt fibulæ ferreæ E. Altera rota F. Pilæ G.

Sed machina, omnium quæ aquas trahunt maxima, ſic conſtruitur. Primò caſtellum in cauerna ſubſtructa collocatur, longum pedes XVIII. latum & altum pedes XII. in quod riuus per ſubdiales canales aut cuniculum deducitur. Caſtel­lo ſunt duo oſtia et totidem fores, habentes ſuperiori parte uectes, quib. leuari in antis excauatis et rurſus demitti poſſunt, ut illo modo oſtia reſerantur, hoc claudantur. Sub oſtijs ſunt duo canales, ex aſſerib. facti: qui excipiunt aquam è caſtello effluentem, eamque in rotæ pinnas infundunt: quo impetu percuſſæ uerſant rotam: breuior defert aquas, quæ percutiunt pinnas rotam uoluentes uerſus caſtellum: longior eas, quæ percutiunt pinnas rotam uerſantes in contrariam partem. Rotæ autem theca ſiue loculamentum conſtat ex contignatione, ad quam etiam interius affixæ ſunt tabulæ. Ipſa rota eſt alta pedes ſex & triginta, atque incluſa in axi. Habet uerò duplices, ut iam dixi, pinnas: qua­rum alteræ alteris ſitu ſunt oppoſitæ, ut rota modo uerſus caſtellum uerſari poſſit, modo retro contrario motu. Axis quadrangulus eſt et longus pedes XXXV. craſſus & latus pedes duos: cui poſt rotam ad pedes ſex ſunt quatu­or orbes alti & craſſi pedem: quorum unuſquiſque ab alio diſtat pedibus qua­tuor. Ad hos affixa ſunt clauis ferreis tot tigna, ut eos orbes omnes conte­gant. Vt autem continenter collocari poſsint, in ſummo ſunt latiora, in imo anguſtiora: atque iſto modo fit unum tympanum, circa quod uerſatur catena ductaria, cuius capitibus implicati ſunt unci bulgas prehendentes. Tale ue­rò tympanum iccirco conficitur, ut axis integer maneat. Id enim cum uſu de teritur facile reparari poteſt. Non longè præterea ab axis capite eſt alterum tympanum altum undique circum axem pedes duos, latum unum, huic har­pago, quoties res poſtulat, impactus machinam retinet: qui qualis ſit ſuprà explicaui. Ad axem infundibuli loco eſt tabulatum aliquantum decliue, habens in fronte uenæ latitudinem quindecim pedum, & totidem in tergo: in cuius utraque parte palus eſt robuſtus, habens catenam ferream, cui grandis eſt uncus. Hanc machinam quinque homines gubernant: unus qui fores demittens oſtia caſtelli occludit, & eoſdem ad ſuperiorem partem trahens reclu­dit. Atque rector ille machinæ iuxta caſtellum in loculamento penſili conſi­ſtit. Itaque cum altera bulga iam ferè uſque ad tabulatum decliue fuerit extracta. claudit oſtium ut rota ſiſtatur. Effuſa autem bulga reſerat alterum oſtium, ut alteræ pinnæ ab impetu aquarum percuſſæ rotam in partem contrariam a­gant. Quod ſi mox oſtium occludere non poteſt, & aquarum fluxionem continere, inclamat ſocium atque eum iubet harpagonem ſubleuatum alteri tympano impingere, atque ſic rotam ſiſtere. Duo uerò uiciſsim effundunt bulgas: quorum alter ſtat in ea tabulati parte, quæ eſt in fronte putei: alter in ea quæ eſt in dorſo. Itaque ſi bulga iam ferè fuerit extracta, cuius rei ſignum dat annulus quidam catenæ ductariæ, qui in altera tabulati parte conſiſtit: alterum harpagonem, hoc eſt grande ferrum uncinatum uni catenæ ductariæ annulo implicat, & partem catenæ ſubſequentem omnem uſque eò ad tabulatum trahit, dum bulga ab altero effundatur. Et quidem iccirco ut catenæ ductariæ pars cum altera bulga uacua demiſſa ſuo pondere reliquam eiuſdem catenæ partem de axe non detrahat, totaque in puteum non incidat. Sed eiuſdem labo ris ſocius cernens bulgam aquis plenam ferme eſſe extractam, inclamat ma­chinæ rectorem, eumque iubet oſtium caſtelli claudere, ut ſpacium effunden di habere poſsit. Bulga effuſa rector machinæ alterum caſtelli oſtium primò aliquantum recludit, ut ea catenæ ductariæ pars cum bulga inani rurſus in puteum demittatur: deinde totum reſerat. Itaque cùm iam pars catenæ ad tabulatum tracta rurſum circumuoluta, tympano etiam ipſa demiſſa fuerit in puteum, extrahit uncum alterius harpagonis grandem, qui eum annulo ca­tenæ implicauit. At quintus iuxta lacunam in foſſa quadam latente conſiſtit: ne, ſi contingat ut annulo dirupto pars catenæ aut aliud quiddam decidat, lædatur: is batillo ligneo & bulgam regit et aquas in eam ingerit, ſi ſua ſponte ipſas non hauſerit. Quoniam uerò nunc in ſupremam cuiuſque bulgæ partem inſuunt circulum ferreum ut ſemper pateat, & in lacunam immiſſa per ſe ipſa hauriat aquas, non opus eſt ullo bulgarum gubernatore. Præterea quia his temporibus eorum, qui in tabulato conſiſtunt, alter bulgam effun­dit, alter uectibus demiſsis oſtia caſtelli occludit, aut ſurſum tractis reſerat: idem uncum alterius harpagonis grandem annulo catenæ ſolet inijcere: quo­modo tres tantum in hac machina regenda operas dant. Quinetiam quia in­terdum is, qui effundit bulgam, priorem harpagonei. ſubleuatum alteri tympano imprimens rotam ſiſtit, duo omnem laborem ſibi ſumunt.

Castellum A. Canalis B. Vectes C D. Canales ſub oſtijs E F. Pinnæ duplices G H. Axis I. Tympa­num maius K. Catena ductaria L. Bulga M. Locus lamentum penſile N. Rector machinæ O. Viri effundentes bulgas P Q.

Sed de machinis tractorijs ſatis: nunc dicam de ſpiritalib. Cùm puteus fuerit ualde profundus ad quem nullus cuniculus, nullaúe foſſa latens ex altero puteo pertinet: aut cuniculus admodum longus ad quem nullus puteus pertingit, tunc aer, quòd extenuari non poſſit, foſſorib. craſſus offunditur, atque difficulter ſpi rant. Interdum etiam ſuffocantur: ardentes quoque lucernæ extinguuntur. Itaque opus eſt machinis, quas etiam Græci p_neumatika\s, Latini ſpiritales appella­rent: etſi uocem non mittunt: nam ipſæ efficiunt ut foſſores ex facili ſpirare & opus inſtitutum perficere poſsint. Earum tria ſunt genera. Primum uenti flatus exce­ptos in puteum deducens in tres ſpecies diuiditur: quarum prima ſic ſe habet. Super puteum, ad quem nullus cuniculus pertinet, tria tigna, quam puteus paulò longiora, collocantur: primum ſuper eius frontem, alterum ſuper medium puteum, ter­tium ſuper eiuſdem tergum. Eorum capita habent foramina, in qua pali, ad imum cuneatiores, immiſſi altius, pariter ac primæ machinæ tigna, in terram adiguntur ut maneant immobilia. Quodque illorum tignorum habet tres formas in quib. in­cluſa ſunt tria tigna tranſuerſaria: quorum unum dextrum putei latus occupat: al­terum, ſiniſtrum: tertium, medium puteum. Ad hoc & ad illud alterum, quod etiam ſuper medium puteum collocatum eſt, affiguntur aſſeres ſic alternè coagmentati, ut ſemper antecedentis modicam commiſſuram ſequens obtineat: quo ſanè modo fi­unt quatuor anguli et totidem intermedia caua, quæ uentos undique flantes concipiunt. Vtuerò ad ſuperiora ſublati non eluctentur, ſed retrò ferantur, aſſe­res operculo, in orbis figuram formato, ſuperius tecti ſunt, inferius patent: qua re uentis neceſsitate quadam putei quatuor iſtis foraminib. inſpirantur. Atta­men id genus machinam operculo tegere neceſſe non eſt in his locis, in quibus ſic locari poteſt, ut uentus per ſupremam eius partem flatum inſpiret.

Tigna ſtrata A. Pali cuneati B. Tigna tranſuerſaria C. Aſſeres D. Caua E. Venti F. Operculum G. Puteus H. Machina carens operculo I.

Secunda huius generis machina uenti flatus in puteum canali longo in­ducit. Is ex quatuor aſſeribus toties coniunctis & coagmentatis, quoties al­titudo putei hoc poſtulat, in quadranguli figuram formatur: eiusque commiſſu­ræ terra pingui & glutinoſa aquis madefacta oblinuntur: eiuſdem canalis os ex puteo uel extat, & quidem altitudine trium quatuorúe pedum: uel non extat: ſi extat, ſpeciem infundibuli quadranguli præ ſe ferens latius & patentius quàm ipſe canalis eſt, ut eò facilius flatum concipere poſſit: ſi non extat, latius canali non eſt, ſed ad id è regione uenti ſpirantis aſſeres affiguntur, qui flatum excipientes in ipſum ingerunt.

Os canalis extans A. Aſſeres ad canalis os, quod non extat affixi B.

Tertia ex fiſtula uel fiſtulis & uaſe conſtat: etenim ſuper ſupremam fiſtulam ſtatuitur uas ligneum ligneis circulis cinctum, altum pedes quatuor, latum tres: cu­ius os quadrangulum, quod ſemper patet, uenti flatum concipit, & eum uel una fiſtula in canalem longum, uel plurib. in puteum deducit. Suprema fiſtulæ pars incluſa eſt in orbe tam craſſo, quàm uaſis fundum eſt: paulò minus lato, ut uas circum ipſum uerſari poſsit. Ex orbe tamen fiſtula extans includitur in rotundo foramine, quod eſt in medio uaſis fundo: qua parte ad fiſtulam affixus eſt axiculus ſtatutus, qui per uas ferè medium penetrans fertur in operculi, fundo ſimillimi, foramen, inque eo includitur, circum quem axiculum immobilem & fiſtulæ orbem uas mobile facillimè uerſatur à leni aura ſpirante, nedum à uento, qui eius alam gubernat: ea ex tenuibus tabellis conſtans ad ſupremam uaſis partem affi­xa eſt: & quidem è regione ſpiritalis oris: quod eſſe quadrangulum & ſem­per patere dixi. Etenim uentus, ex quacunque mundi parte ſpirauerit, alam pro­pulſam rectà uerſus partem ei aduerſam extendit: quo modo uas os ſpirita­le in ipſum uentum obuertit: quod eius flatum concipit, eumque fiſtula in ca­nalem longum, uel fiſtulis in puteum deducit.

Vas ligneum A. Circuli B. Osſpiritale C. Fiſtula D. Orbis E. Axiculus F. Foramen quod eſt in fundo uaſis G. Ala H.

Alterum machinarum ſpiritalium genus ex flabellis conſtat, itemque uari­um & multiplex eſt: nam flabella uel in ſucula includuntur, uel in axe. Si in ſucula, ea aut cauum tympanum, ex duabus rotis & pluribus tabulis inter ſe coagmentatis compoſitum, in ſe continet, aut quadrangulum loculamen­tum. Sed tympanum immobile, atque à lateribus clauſum ibidem rotunda tan­tummodo habet foramina: & quidem tanta, ut ſucula in eis uerſari poſsit: ſed habet præterea duo ſpiritalia foramina quadrangula: quorum ſuperius concipit auram: inferius canalis longus excipit, quo eadem in puteum induci­tur. Suculæ autem capita utrinque ex tympano eminentia chelæ ſtipitum, uel tignorum caua craſſis laminis ferrata ſuſtinent: quorum alterum habet ue­ctem, in altero quatuor infixæ ſunt perticæ, quibus capita craſſa & grauia ſunt, ut eorum pondere ſucula cùm circumagitur depreſſa ad motum pronior fiat: itaque cùm operarius uecte uerſat ſuculam, flabella, quæ qualia ſint pau­lò poſt dicam, foramine ſpiritali auram haurientes in alterum foramen, quod excipit canalis longus, impellunt: quæ per eum penetrat in puteum.

Tympanum A. Loculamentum B. Foramen ſpiritale C. Alterum foramen D. Canalis longus E. Sucula F. Eius uectis G. Perticæ H.

Loculamento prorſus eadem quæ tympano ſunt: ſed alterum altero longè præſtat. Etenim flabella tympanum ſic occupare poſſunt, ut ipſum undique ferè attingant, omnemque auram conceptam in canalem longum impellant: loculamentum propter angulos ſic occupare non poſſunt: in quos quòd au­ra partim recedat, ipſum tam utile quàm tympanum eſſe non poteſt. Verùm loculamentum non humi modo locatur, ſed etiam ſuper tigna, ſicuti mola, quam uerſant uenti, ſtatuitur, habetque eius ſucula loco uectis etiam extra i­pſum quatuor alas molæ alis ſimiles. Hæ impetu uentorum percuſſæ ſucu­lam circumagunt: quo modo eius flabella, quæ intra loculamentum ſunt, uen tum, foramine ſpiritali hauſtum, per canalem longum puteo inſpirant. Quan quam autem huic machinæ nullo opus eſt uectiario, cui merces perſoluatur, tamen quia cùm cælum ſilet à uentis, ut ſæpè ſilet, non uerſatur, minus quàm cæteræ eſt ad uentulum puteo faciendum accommodata.

Loculamentum humi locatum A. Eius foramen ſpiritale B. Eiuſdem ſucula habens flabella C. Vectis ſuculæ D. Eiuſdem perticæ E. Loculamentum ſupra tigna ſtatutum F. Alæ quas ſucula habet extra loculamentum G.

Si uerò flabella includuntur in axe, ea plerunque cauum tympanum, item im­mobile capit: cui axi ex altera parte eſt tympanum, quod ex fuſis conſtat: id inferioris axis tympanum dentatum circumagit, ipſum à rota, cuius pinnas aquarum impetus percutit, uerſatum: ſi locus aquarum copiam ſuppeditat, hanc machinam fabricari utiliſsimum eſt, & quòd nullo egeat uectiario, cui merces danda ſit, & auram perpetuam puteo per longum canalem inſpiret.

Tympanum cauum A. Eius foramen ſpiritale B. Axis cui flabella ſunt C. Eius tympanum quod exfuſis conſtat D. Axis in­ferior E. Eius tympanum dentatum F. Rota G.

Flabellorum uerò, quæ in formis ſuculæ uel axis incluſa tympanum & lo­culamentum in ſe continent, tria ſunt genera: unum fit ex tenuibus tabulis, altis & latis prout altitudo & latitudo tympani uel loculamenti poſtulat: alterum ex tabulis æquè latis, ſed humilibus, ad quas tenuia & longa populi uel alterius arboris lentæ reſegmina ſunt affixa: tertium ex tabulis proxi­mis ſimilibus, ad quas alæ anſerum duplicatæ uel triplicatæ ſunt affixæ. Hoc minus uſitatum eſt quàm ſecundum: quod rurſus minus quàm primum. Includuntur aut flabellorum tabulæ in quadrangulis ſuculæ uel axis partibus.

Primum flabellorum genus A. Secundum B. Tertium C. Suculæ pars quadrangula D. Eiuſdem rotunda E. Vectis F.

Tertium machinarum ſpiritalium genus, non minus quàm ſecundum uarium & multiplex, conſtat ex follibus: quorum non flatu ſolum putei & cuniculi canalibus longis uel fiſtulis inſpirantur, ſed etiam hauſtu à grauibus & peſtilentibus halitibus purgantur. Hos diducti foraminibus ſpiritalibus per canales hauriunt & in ſe alliciunt, illum compreſſi per nares in canales uel fiſtulas inſpirant: eos uerò uel homo comprimit, uel equus, uel impetus aquæ. Si homo, ſuper canalem longum, ex puteo eminentem, ſic ponitur & ad tigna affigitur inferius follis magni tabulatum, ut, cùm flatum per cana­lem inſpirare debet, eius naris in ipſo includatur: cùm graues uel peſtilentes halitus haurire, canalis os follis foramen ſpiritale undique comprehendat: ſed cum ſuperiore follis tabulato uectis copulatus, per medij axiculi formam, in qua ſic incluſus eſt ut ea parte immobilis maneat, penetrans deſcendit. Axi­culi autem codaces ferrei in foraminibus tignorum ſtatutorum uerſantur. Itaque cùm operarius uectem deprimit, ſuperius follis tabulatum attollitur, ſimul & fores ſpiritalis foraminis ſpiritu rapti aperiuntur: quomodo follis, ſi naris eius in canali incluſa fuerit, aerem liberum in ſe allicit, ſin canalis os fo­ramen eius ſpiritale comprehenderit, graues uel peſtilentes halitus ex pu­teo, centum & uiginti etiam pedes alto, trahit & canali haurit. Cùm uerò la­pis in ſuperius tabulatum impoſitus, id deprimit fores ſpiritalis forami­nis clauduntur, & follis priore modo aerem ſalubrem per narem canali inſpirat: altero graues uel peſtilentes halitus conceptos per eandem narem expirat. Quoniam uerò tunc aura ſalubris maiore putei parte intrat, foſſo­res, quòd ea fruantur, laborem ſuſtinere poſſunt: nam putei minor quædam pars, quæ in æſtuarij loco eſt, ab altera maiore tabulis continentibus, & ex ſummo putei ad imum uſque pertinentibus, diſtinguenda eſt: per quam cana lis longus, ſed anguſtus, ferè ad imas putei fauces deſcendit.

Putei pars minor A. Canalis quadrangulus B. Follis C. Putei pars maior D.

Vbi uerò nullus puteus in eam altitudinem fuerit depreſſus, ut cunicu­lum, longius in montem actum, attingat, fabricetur talis machina, quam item operarius trahat: iuxta cuniculi canales, per quos aqua effluit, fiſtulæ ligneæ collocentur arctius connexæ, ut flatum continere poſsint. Hæ ab ore cuni­culi uſque ad ultimam eius partem pertineant: ad quos os exiſtat follis ſic collocatus, ut flatum conceptum per narem fiſtulis, uel canali longo, inſpirare poſsit. Quia enim alius flatus alium ſemper impellit, in cuniculum penetrans aeris mutationes facit: quare foſſores inſtituta perficere poſſunt.

Cuniculus A. Fistulæ B. Naris duplicati follis C.

Sin halitus graues follibus è cuniculis hauriendi fuerint, plerunque tres du­plicati uel triplicati, naribus carentes & priore parte clauſi, in ſedilibus col­locantur: quos operarius non aliter pedibus calcando comprimit, ac eos qui in templis ſunt ad organa, quæ uarios & dulces ſonos edunt. Follium autem quiſque graues iſtos halitus inferioris tabulati foramine ſpiritali per canalem longum tractos foramine tabulati ſuperioris expirat uel in aerem liberum, uel in aliquem puteum, uel in foſſam quampiam latentem. Hoc foramen fo riculam habet, quam flatus noxius toties aperit, quoties exit. Quoniam ue­rò aerem follibus tractum alius continenter ſubſequitur, non grauis modo extrahitur ex cuniculo mille & ducentos pedes longo, aut etiam longiore, ſed ſalubris naturaliter ipſum conſequens ii. eundem parte eius aperta, quæ extra canalem illum longum eſt, trahitur. Quo modo cùm aeris mutationes fiant, foſſores laborem ſuſceptum ſuſtinere poſſunt: quod genus machinæ ni eſſent inuentæ, metallici neceſſe haberent duos cuniculos in montem age­re, & poſt pedes ſummùm ducentos ſemper puteum ex ſuperiore cuniculo ad inferiorem pertinentem fodere, ut aer, qui in illum influxit, in hunc pute is deſcendens foſſoribus ſalutaris eſſe poſsit: quod ſine magno impendio perficere non poſſent. At duas machinas ſupradictis aſsimiles follibus equi uerſant: quarum altera ad axem habet ligneum orbem, circumcirca gradi­bus diſtinctum, quos equus in clauſtris, ſimilibus his, in quæ equi ſolis fer­reis calceandi induci ſolent, incluſus continenter, pedibus calcans orbem ſi­mul cum axe circumagit: cuius dentes longi deprimunt tigilla folles com­primentia. Quale uerò ſit organum quod eos rurſus diducit, & qualia ſunt ipſorum ſedilia libro nono planius explicabo. Follis autem quiſque ſi graues halitus ex cuniculo trahit, eos ſuperioris tabulati foramine expirat: ſin ex puteo, eodem uel nare. Orbi præterea eſt rotundum foramen, quod, cùm machina ſiſtenda eſt, trude traijcitur. Altera uerò machina duos habet axes, ſtatutum equus uerſat: eius autem tympanum dentatum circumagit axis ſtra­ti tympanum, quod ex fuſis conſtat. Cæteris machina ſimilis eſt proximæ: hic etiam follium nares in canalibus longis collocatæ, flatum in puteum uel cuniculum inſpirant.

Machina primo deſcripta A. Operarius iſte pedibus calcans folles comprimit B. Folles naribus carentes C. Foramen quo graues halitus ſiue flatus expirant D. Canales longi E. Cuniculus F. Machina ſecundo deſcripta G. Orbis ligneus H. Eius gradus I. Claustra K. Eiuſdem orbis foramen L. Trudes M. Machina tertio deſcripta N. Axis ſtatutus O. Eius tympanum dentatum P. Axis ſtratus Q. Eius tympanum, quod ex fuſis conſtat R.

Vt aut hæc proxima machina grauiorem aerem putei & cuniculi emen­dare poteſt, ita etiam uetus ratio euentillandi aſſiduo linteorum iactatu, quam explicauit Plinius. Aer enim non tantum ipſa putei altitudine, cuius rei ille mentionem facit, fit grauior, ſed etiam cuniculi longitudine.

Cuniculus A. Linteum B.

At metallicorum machinæ ſcanſoriæ ſunt ſcalæ, ad alterum putei latus affixæ: hæ pertinent uel ad cuniculum, uel ad ſolum putei: earum fabricam non neceſſe habeo tradere quòd omnibus in locis ſint uſitatæ, & non tam artem, cùm conficiuntur, requirant, quàm diligentiam cùm affiguntur. Verùm metallici non ſolùm ſcalarum gradibus deſcendunt in fodinas, ſed etiam inſi­dentes in bacillo uel in crate, ad funem ductarium religata, in eas demittun­tur trib. machinis tractorijs quas primo deſcripſi. Cùm præterea putei ual­dè deuexi fuerint foſſores alijque operarij inſidentes in corio, circum lumbos dependente, quaſi deuehuntur non aliter ac pueri tempore hyberno, cùm in aliquo colle aqua conglaciauerit frigoribus. Attamen ne decidant altero brachio circundant funem extentum, qui ſuperius ad tignum, quod ad os putei collocatur, religatus eſt: inferius ad palum, in eius ſolo defixum. His tribus modis metallici deſcendunt in puteos: quib. annumerari poteſt quar­tus: qui eſt, cùm homines & equi per puteum, ut dixi, decliuem & cochleæ inſtar contortum gradibus in ſaxo inciſis deſcendunt ad machinas ſubter­raneas: atque rurſus aſcendunt.

Deſcendens ſcalis in puteos A. Inſidens in bacillo B. Inſidens in corio C. Deſcendens gradibus in ſaxo inciſis D.

Reſtat de malis & morbis metallicorum ac de modis quibus ſibi ab ipſis cauere poſſunt: nam ſemper maiorem rationem ualetudinis ſuſtentandæ, quàm lucri faciendi habere conuenit, ut liberè munerib. corporis fungi poſſimus. Eorum aut malorum alia affligunt artus, alia lædunt pulmones, par­tim oculos, quæ dam denique homines interimunt. Aqua in quibus puteis ineſt multa & frigidior crura uitiare ſolet: etenim frigus eſt inimicum neruis. Sed foſſores ad eam rem ſatis altos perones ſibi comparent, qui crura tueantur ab aquarum frigore: cui conſilio qui non paruerit, is magno afficietur in­commodo ualetudinis: præſertim cùm uixerit ad ſenectutem. Contra uerò a­liquæ fodinæ adeo ſiccæ ſunt, ut prorſus aqua careant: quæ ariditas maius etiam malum dat operarijs: ſiquidem puluis, qui cietur & agitatur foſsioni­bus, penetrans in aſperam uſque arteriam & pulmones, parit difficultatem anhelitus & uitium, quod a)_sqma Græci nominant. Quod ſi uim corrodendi habuerit, pulmones exulcerat, & tabem ingignit in corporibus: hinc in me­tallis Carpati montis inuentæ ſunt mulieres, quæ ſeptem uiris nupſerunt: quos omnes dira illa tabes immatura morte affecit. Aldebergi certe in Miſena in fodinis reperitur pompholyx nigra, quæ uſque ad oſſa exedit uulnera, & ul­cera. Ferrum quoque corrodit: atque ob id claui earum caſarum omnes ſunt li­gnei. Quin etiam cadmiæ quoddam genus eſt quod operariorum pedes, a­quis madidos, itemque manus exedit: pulmones & oculos lædit. Fodientes igitur ſibi non modo perones comparent, ſed chirothecas etiam ad cubitum uſque altas: & ueſicas laxas illigent faciei. Per has enim puluis neque trahetur ad arteriam & pulmones, nec in oculos inuolabit: non diſſimiliter apud Roma nos ſibi cauebant minij confectores, ne puluerem eius lethalem haurirent. Tum difficultatem anhelitus parit aer immobilis manens tam in puteo quàm in cuniculo: cui malo remedia ſunt machinæ ſpiritales, quas paulò antè ex­poſui. Sed eſt aliud malum magis peſtiferum, quodque homini mox affert necem: in quibus puteis, uel foſsis latentibus, uel cuniculis duricies ſaxorum igni frangitur, in his aer inficitur ueneno: ſiquidem uenæ & uenulæ commiſ­ſuræque ſaxorum exhalant ſubtile quoddam uirus, ignis ui expreſſum ex re­bus metallicis alijsque foſsilibus: quod ipſum cum fumo ſubleuatur, non ali­ter ac pompholyx, quæ in officinis, in quibus uenæ metallicæ excoquuntur, ad ſuperiorem parietis partem adhæreſcit: id ſi ex terra euolare nequiuerit, ſed deciderit in lacunas, atque eis innatauerit, periculum conflare ſolet. Etenim ſi quando aqua iactu lapidis aut alterius rei commota fuerit, rurſus ex ipſis la­cunis euolat: itaque ſpiritu ductum homines inficit: ſed idem magis efficit fu­mus igni nondum extincto. Corpora autem animantium iſto ueneno infe­cta plerunque continuo turgeſcunt, & omnem motum ac ſenſum amittunt, ſineque dolore intereunt. Homines etiam ex puteis ſcalarum gradibus aſcen­dentes, ubi uirus incrementum ſumpſerit, rurſus in eos decidunt: quia ma­nus non faciunt ſuum officium globoſæque & rotundæ ipſis uidentur eſſe, i­temque pedes. Aut ſi bona fortuna parumper læſi ex his malis euaſerint, pallidi ſunt & ſimiles mortuorum. Itaque tunc nemo in eam ipſam fodinam uel in proximas deſcendat: aut ſi fuerit in eis, aſcendat ocyus. Prouidi certè ſoler­tesque foſſores die Veneris ad ueſperam incendunt ſtruem lignorum: nec ante diem Lunæ rurſus in puteos deſcendunt, aut ingrediuntur in cuniculos. In­terea uis illa fumi uiroſi euaneſcit. Eſt etiam ubi ratio cum Orco habetur: nam quidam loci metallici, licet rari ſint, ſua ſponte uirus gignunt, peſtilen­temque auram exhalant: ſicut etiam quædam uenarum cauernæ, ſed hæ ſæpius graues halitus in ſe continent. Ad Planam Boemiæ oppidum ſunt non­nulli ſpecus qui quibuſdam anni temporibus halitum ex acidulis emittunt lucernas reſtinguentem, & foſſores, diutius in eis morantes, necantem. Pli­nius quoque ſcriptum reliquit: Depreſſis puteis ſulfurata uel aluminoſa occur­rentia putearios necant, experimentum huius periculi demiſſa ardens lucer­na ſi extinguatur: tunc ſecundum puteum dextra ac ſiniſtra fodiuntur æſtuaria, quæ grauiorem illum halitum recipiant. Verum Planæ conſtruunt folles, qui graues iſtos halitus haurientes huic malo medentur, de quibus ſuprà dixi. Quinetiam interdum operarij de ſcalis in puteos delapſi brachia, cru­ra, ceruices frangunt, aut decidentes in lacunas ſuffocantur: plerunque uerò in cauſa eſt negligentia præſidis: cuius eſt proprium munus & ſcalas ita ue­hementer ad tigna affigere ut non abrumpantur, & lacunas, ad quas putei pertinent, ita firmè aſſeribus contegere, ne ipſis motis homines decidant in aquas: quocirca præſes diligenter ſuum munus exequatur: tum ianua caſæ non uergat in aquilonem, ne tempore hyberno ſcalæ frigoribus congelent: nam id ubi factum fuerit, manus frigore rigentes, uel lubricæ ſuum tenendi officium facere non poſſunt: ipſi etiam homines ſint prouidi, ne, ſi nihil ho­rum fuerit, ſua cadant incuria. Concidunt præterea montes, eaque ruina op­preſsi homines intereunt. Certè cum quondam Goſelariæ Ramesbergum deſediſſet, ruinis tot homines ſunt oppreſſi, ut uno die circiter quadringen­tas fœminas uiris orbatas eſſe annales loquantur: et ab hinc annos undecim Aldebergi ſuffoſſi montis pars reſoluta reſedit, & ſex foſſores improuiſò oppreſſit: abſorbuit etiam caſam atque unà matrem cum filiolo. Id aut plerunque his accidit montibus, quibus uenæ ſunt cumulatæ. Itaque foſſores relinquant fornices crebros montibus ſuſtinendis, aut ſubſtructiones faciant. Saxum quoque abruptum articulos atterit: quod ne fiat metallici ſtructuris neceſſa­rijs puteos, cuniculos, foſſas latentes fulcire debent. At in noſtris fodinis non eſt ſoli fuga, quam Sardinia gignit. Animal eſt, ut Solinus ſcribit, perexiguum ſimileque araneis forma: ſolifuga dicta, quod diem fugiat. In metallis argentarijs plurima eſt: occultim reptat, & per imprudentiam ſuperſedenti­bus peſtem facit. Sed, ut idem ait, fontes calidi & ſalubres aliquot locis effer ueſcunt, qui abolent à ſolifugis inſertum uenenum. Sed in quibuſdam fo dinis noſtris, quanquam perpaucis, eſt alia peſtis & pernicies: dæmones ſci licet aſpectu truci: de quibus dixi in libro De ſubterraneis animantibus in­ſcripto: quod genus dæmonum precibus & ieiunijs pellitur ac fugatur. Quæ dam autem ex his malis atque aliæ quædam res cauſa ſunt, cur putei amplius fodi non ſoleant. Itaque prima & potiſſima cauſa eſt, quòd non ſint fœcundi metallorum, aut ſi ad aliquot paſſus fœcundi fuerint, quod in profundo ſint ſteriles. Secunda affluentis aquæ multitudo: quam neque metallici poſſunt deriuare in cuniculos, quia tam altè in montes agi non poſsint: neque machi­nis extrahere, quod putei ſint admodum profundi: aut ſi poſſent eam extra­here machinis, quod ipſis non utantur: nimirum quòd impenſæ ſint maio­res quàm pauperioris uenæ fructus. Tertia eſt aer grauis, quem interdum do­mini non arte, non ſumptu emendare & corrigere poſſunt: quam ob cauſam foſſio non puteorum tantum, ſed etiam cuniculorum deſeritur. Quarta uirus in ſingulari loco genitum, ſi id funditus tollere, uel leuius facere in noſtra poteſtate non fuerit: ea de re ſpecus ad Planam Laurentius dictus non fodi ſolebat, cùm argento non careret. Quinta dæmon truculentus & ho micida: etenim ab eo, ſi expelli non poſsit, nemo non fugit. Sexta, ſubſtructiones ſi labefactatæ conciderint: eas enim ruina montis ſequi ſolet. Sub­ſtructiones autem tunc ſolum reſtituuntur, cùm uena admodum diues me­talli fuerit. Septima motus bellici: propter quos niſi certò conſtet foſſo­res deſeruiſſe puteos & cuniculos, reficiendi non ſunt. Non enim credamus maiores noſtros tam inertes & ignauos fuiſſe, ut foſſiones, quæ potuerint fieri cum fructu, reliquerint. Noſtris profecto temporibus non pauci metallici, cùm anilibus fabulis perſuaſi refeciſſent puteos deſertos, operam & oleum perdiderunt: ne igitur poſteritas acta agat, ex re eius erit in tabulas refer re, quam ob cauſam cuiuſque putei uel cuniculi foſſio relicta ſit. Id quod quon­dam Fribergi factum eſſe conſtat puteis deſertis propter copiam & affluentiam aquarum.

De re Metallica Libri VI. FINIS.

GEORGII AGRICO­LAE DE RE METALLICA LIBER SEPTIMVS.

Sextvs liber deſcripſit ferramenta, uaſa, machi­nas, hic uenarum experiendarum rationes deſcri­bet: eas enim effoſſas, ut utiliter excoqui, et ex ipſis à recremento purgatis metalla pura confici poſſint, operæ precium eſt prius experiri. Sed talis experi­menti quanquam mentio facta eſt à ſcriptoribus, tamen nemo ex illis præcepta eius memoriæ tra­didit: quocirca mirum non eſt ſi ætate poſteriores nihil de eo ſcripſerint. Metallici certè ex iſtius ge­neris experimento cognoſcunt de uenis utrum aliquod quodpiam metal­lum, an nullum in ſe contineant: aut, ſi ipſæ nobis indicia unius metalli uel plurium oſtenderint, multum an paucum in eis inſit: qua ratione etiam unius uenæ partes metalli participes, ab his, quæ eius expertes ſunt, ſeparari poſ­ſunt. Atque illæ rurſus, in quibus multum eſt ab his in quibus paucum. Niſi enim hoc antea, quàm ex uenis conflentur metalla, diligenter factum fuerit, non ſine magno dominorum detrimento excoquentur. Nam partes uena­rum, quæ non facile igni liqueſcunt, metalla ad ſe rapiunt, uel ea conſumunt. Hoc modo cum fumo euolant, altero cum recremento & cadmia commiſcentur : quo domini operam perdunt, quam poſuerunt in fornacibus atque cati­nis præparandis, & eos nouas impenſas in eiuſmodi recrementa & cæteras res facere neceſſe eſt. Verum metalla iam excocta experiri ſolemus, ut exploratum habere poſſimus quota argenti portio inſit in centumpondio æris uel plumbi: aut quotam auri particulam libra argenti in ſe contineat. Et contrà quotam æris uel plumbi portionem habeat argenti centumpondium: aut quota argenti particula ſit in auri libra: atque ex ea re conijcere licet, utiliter poſſit necne metallum precioſum à uili ſecerni: quin etiam tale experimentum docet utrum nummi boni ſint an adulterini, manifeſtoque deprehendit argen­tum, ſi eius plus quàm fuerit iuſtum, monetarij miſcuerint auro: aut æs, ſi ei­us plus, quàm fas ſit, ijdem temperauerint cum auro uel argento: quorum o­mnium rationem quàm potero, diligentiſsimè explicabo. Venarum aut experimentum, quod ſolis metallicis utile eſt, ab excoctione differt ſola materiæ paucitate: etenim coquendo paucam diſcimus, utrum excoctio multæ nobis lucrum dabit an damnum, niſi enim metallici ſtudio incumberent in eam experiendi rationem, qua utuntur, ex uenis, ut iam dixi, metalla interdum cum detrimento, interdum ſine ullo emolumento excoquerent: nam expe­riri uenas impenſis admodum exiguis, excoquere tantummodo magnis poſ­ſumus. Simili autem modo fiunt. Primùm enim ut uenas experimur in for­nacula, ſic eaſdem excoquimus in fornace. Deinde utrobique non ligna, ſed carbones incenduntur: tum ut in catillo fictili, cùm uenas experimur, metalla quæ in ipſis inſunt, ſi aurum, argentum, æs, plumbum fuerint, iuſtiſſimè miſcentur, ita in primis fornacibus, cùm eædem excoquuntur, permiſceri ſolent. Præterea ut hi, qui uenas explorant igni, metallum uel liquidum effundentes, uel frige factum fracto catillo terreno purgant à recrementis, ita ex­coctores quàmprimum metallum è fornace defluxerit in catinum, frigidam infundentes, ab eo rutris auferunt recrementa. Poſtremò ut in catillo cinereo aurum uel argentum à plumbo ſeparatur, ita quoque in ſecundis fornacibus. Sed artificem experiendæ uenæ uel metalli neceſſe eſt paratum, & in­ſtructum rebus neceſſarijs ad experimentum uenire: atque fores conclauis, in quo ſtatuta eſt fornacula, claudere, ne quis intempeſtiuè accedens mentem eius, in operas intentam, perturbet: libram præterea in ſuo loculamento collocare, ut ea, cùm ipſe maſſulas metallorum ponderat, flatu uentorum huc & illuc agitari non poſſit: is enim arti eſt impedimento. Verùm res ſingulas, ad experimentum neceſſarias, deſcribam exorſus à fornaculis: quarum alia ab alia differt figura, materia, loco in quo collocatur: figura quidem quòd ſit teres uel quadrangula. Atque hæc magis eſt ad uenas experiendas accom­modata.

Fornacula teres.

Fornacula quadrangula.

Materia uerò differunt fornaculæ, quòd alia ſit lactericia, alia ferrea, quæ­dam fictilis. Lactericia extruitur in camini foco, alto pedes tres & dimidium: ferrea in eodem collocatur, ſimiliter fictilis. Sed latericia eſt alta cubitum, in­tus lata pedem, longa pedem & duos digitos: cùm è foco aſſurrexerit ad quinque digitos, quæ laterum crudorum craſſitudo eſſe ſolet, ſuper lateres locatur bractea ferrea, luto ſuperius oblita, ne propter uim ignium detrimentum acci­piat. In fronte fornaculæ ſupra bracteam eſt os, altum palmum, latum quinque digitos, ſuperiori parte rotundum. At bractea habet tria foramina, in utroque latere unum, tertium in poſteriori eius parte: quæ lata ſunt digitum, longa tres digitos: per ea tum cinis ex carbonibus candentibus decidit, tum ſpirat flatus penetrans in cameram, quæ ſub ipſa bractea eſt: itaque is flatus ignem excitat. Quam ob rem hæc fornacula, quam metallici propter uſum ab expe­riendo appellant, apud chymiſtas ex uento nomen inuenit: uerum bracteæ ferreæ pars, quæ è fornacula extat & eminet longa eſſe ſolet dodrantem, la­ta palmum. In ea carbunculi locati expeditè in fornaculam per ipſius os forcipe imponuntur, rurſusque, ſi res hoc poſtulat, ex fornacula exempti in ea­dem reponuntur.

Bracteæ foramina A. Eiuſdem pars quæ extat e fornacula B.

Ferrea autem fornacula conſtat ex quatuor bacillis ferreis, altis ſeſquipe­dem, inferius parumper diuaricatis & latis ut firmius ſtare poſſint: ex quo­rum duobus prior fornaculæ pars, ex duobus poſterior efficitur: cum iſtis bacillis utriuſque partis conglutinata & conferruminata ſunt bacilla ferrea tranſuerſaria, numero tria: prima ubi ad altitudinem palmi aſſurrexerunt: ſecunda ubi ad altitudinem pedis: tertia in ſumma eorum parte. Recta quidem bacilla ca parte perforata ſunt, qua cum ipſis conglutinantur tranſuerſaria, ut à lateribus in ea includi poſsint alia bacilla ferrea ſimi­liter utrinque tria numero. Itaque duodecim ſunt bacilla tranſuerſaria, quæ tres efficiunt ordines, imparibus interuallis diſtinctos: etenim ab u­no bacillo recto ad alterum in infimo ordine eſt interuallum unius pedis & quinque digitorum. At in medio inter priora quidem bacilla & poſteriora eſt ſpacium trium palmorum & unius digiti. Laterum uerò bacilla inter ſe di­ſtant tribus palmis et totidem digitis: ſed in ſupremo ordine inter priora qui­dem bacilla et poſteriora eſt interuallum duorum palmorum, inter laterum uerò bacilla trium, ut iſto modo fornacula in ſumma parte fiat anguſtior: quin etiam ferreum bacillum, in oris ſpeciem formatum, in infimo prioris partis bacillo includitur: quod os æquè ac lactericiæ fornaculæ, altum eſt pal­mum, latum quinque digitos. Tum prius infimi ordinis bacillum tranſuerſa­rium ad utrunque oris latus perforatum eſt, ſimilique modo poſterius: per quæ foramina penetrant duo baccilla ferrea, quæ cùm ipſa, tum quatuor infi­mi ordinis bacilla ſuſtinent bracteam ferream luto oblitam: cuius etiam pars è fornacula extat: inferiora quoque fornaculæ latera ab infimo bacillorum ordine uſque ad ſupremum bracteis ferreis teguntur: quæ filis ferreis affiguntur ad bacilla, lutoque oblinuntur, ut quàm diutiſſime uim ignium ferre poſſint. At fictilem fornaculam ex terra pingui & ſpiſſa & mediocri, quod ad mollitudinem et duriciem attinet, fingere conuenit. Ea uerò ferè eandem habet altitudinem quam ferrea: eiusque pes conſtat ex duabus tabulis fictilibus, lon­gis pedem & tres palmos, latis pedem & palmum. Vtriuſque aut tabulæ par­tis prioris utrunque latus ſic ſenſim eſt reciſum ad palmi longitudinem, ut tan­tummodo latum fiat ſemipedem & digitum: quæ pars eminet è fornacula. Sed tabulæ ſunt craſſæ ferè ſeſquidigitum: ſimiliter fictiles parietes, qui ad digitum tranſuerſum à margine ſtatuuntur ſuper inferiorem tabulam, quique ſuperiorem eodem modo ſuſtinent. Sunt uerò parietes alti tres digitos, ha­bentes foramina quatuor, quæ ſingula alta ſunt circiter ternos digitos: ſed poſterioris quidem partis & utriuſque lateris lata ſunt quinque digitos: prio­ris uerò latum eſt ſeſquipalmum, ut eò commodius in ipſum pedem, cùm con­caluerit imponi poſſint catilli cinerei nuper facti, ibique exiccari. Verum utraque tabula ideo exteriori parte filo ferreo, in eam impreſſo, uincitur, ut minus franga­tur: utraque etiam non aliter ac bractea ferrea, iccirco tria habet foramina longa tres digitos, lata digitum, ut cùm ſuperior propter ignium uim, aut propter aliam cauſam uitium fecerit, inferior pede inuerſo in eius locum ſuccedat: per ea foramina & cinis ex prunis, ut dixi, decidit, & fornaculæ inſpiratur aura penetrans in cameram per parietum foramina. Ipſa uerò fornacula quadran gula eſt: inferiori eius parte intus lata palmos tres & digitum unum, longa palmos tres & totidem digitos: ſuperiori lata palmos duos & digitos tres, ut etiam ipſa fiat anguſtior: Alta autem eſt pedem. Poſterior etiam eius pars inferius in medio exciſa eſt in modum ſemicirculi, qui ſit ſemidigitum altus: pari modo latus utrunque: atque non ſecus ac fornacula in priori eius parte habet os ſuperius rotundum, altum palmum, latum palmum & digitum: cuius fores feneſtrati etiam ex terra ſunt, habentque anſam. Quin operculum fornaculæ ex terra factum ſuam habet anſam, filoque ferreo uincitur: tum ipſius fornaculæ exteriorem partem utranque & latus utrunque fila ferrea uinciunt: ex qui­bus impreſſis triangulorum formæ ſolent effici. Fornaculæ aut latericiæ manent ac fixæ ſunt, fictiles uerò & ferreæ ex uno loco portantur ad alterum: atque latericiæ citius parari poſſunt, ferreæ magis durant, fictiles ſunt aptio­res. Metallici præterea faciunt fornaculas temporarias hoc modo. Late­res tres ſupra focum ſtatuunt, utrinque unum, tertium à tergo: pars prior pa­tet flatui: his lateribus imponunt bracteam ferream: cui rurſus tres lateres, qui carbones arceant & contineant. Sed loco fornacula alia ab alia differt, quòd quædam in altiori collocetur, quædam in humiliori. Ea uerò locatur in altiori, per cuius os, qui uenas uel metalla experitur catillum forcipe im­ponit: in humiliori, per cuius partem ſuperius patentem: quo ſanè modo for­naculæ loco artifici eſt circulus ferreus: etenim ſuper focum camini ponitur, & inferius oblinitur luto, ne flatus follis ſub ipſo exeat. Quod ſi fieret tardi­us, uena excoqueretur, & æs liqueſceret in catino triangulari, qui in eum forcipe imponitur, & rurſus eximitur. Circulus aut altus eſt palmos duos, craſ­ſus ſemidigitum: eius ſpacium interius plerunque latum eſt pedem et palmum: qua parte flatus follis in ipſum penetrat, exciſus eſt. Sed follis eſt duplica­tus, qualem habere ſolent aurifices, aliquando etiam fabri ferrarij: cui in me dio eſt aſſer, in quo ineſt foramen ſpiritale, latum quinque digitos, longum ſeptem, ſuo aſſerculo tectum: quod è regione eſt foraminis ſpiritalis infimi aſ­ſeris. Eius uerò eadem eſt latitudo & longitudo. Sed follis longus eſt, exce­pto capite, tres pedes: latus poſtrema parte, ubi quodammodo rotundatur, pedem & palmum: ad caput, tres palmos. Ipſum autem caput etiam longum eſt tres palmos: latum uerò ea parte, qua cum aſſeribus coniungitur duos pal­mos & digitum. Poſtea paulatim fit anguſtius: naris, quæ unica, longa eſt pe­dem & duos digitos: ea in foramine muri, craſſi pedem & palmum, locata eſt, ut etiam dimidia capitis pars, in quam naris includitur: circulum uerò ferreum in foco ſtatutum tantummodo attingit: nam extra murum non eminet. Corium follis ſui generis clauis ferreis infixum eſt aſſeribus: tum corio u­trinque aſſeres iunguntur cum capite, ſuper quo eſt corium tranſuerſarium in aſſeris parte clauis, quibus lata ſunt capitula, infixum: ſimiliter alterum in par­te capitis: Medius autem follis aſſer ſituatus eſt in bacillo ferreo, ad quod cla­uis ferreis utrinque cuſpidatis & utrinque directò deorſum uerſus actis affigi­tur, ut leuari non poſſit. Bacillum uerò ferreum in medio eſt duorum tigno rum erectorum, per quæ penetrat. Superius etiam axiculus ligneus, habens codaces ferreos, in foraminibus eorundem tignorum uoluitur: in cuius me dij forma incluſus eſt uectis, et clauis ferreis affixus, ut non queat exilire. Longus autem eſt quinque pedes & dimidium: cuius poſtremam partem prehen­dit annulus ferreus bacilli ferrei, pertinentis ad caudam infimi aſſeris ipſius follis: quam alter eius annulus ſimiliter prehendit. Itaque cùm artifex uectem deprimit, follis pars inferior leuatur, flatumque in narem compellit: atque eti­am ſpiritus, per foramen, quod ſpiritale dicitur, aſſeris medij penetrans ſub­leuat ſuperiorem follis partem: cuius aſſeri ſuperpoſitum eſt plumbum tam graue, ut eam follis partem rurſus poſſit deprimere: quæ depreſſa æquè ac inferior pars per narem flatum expirat. Iſto modo ſe habet follis duplicatus: qui fabricatus eſt propter circulum ferreum, in quo catillus triangularis, in quo uena æris excoquitur, & æs liqueſcit, collocatur.

Circulus ferreus A. Follis duplicatæs B. Eius naris C. Vectis D.

Dixi de fornaculis & circulo ferreo, nunc dicam de tegula & catillis. Te­gula quidem eſt fictilis & imbricis inuerſi figura. Tegit aut catillos ne carbunculi, in eos incidentes, experimentum impediant. Lata eſt ſeſquipalmum: altitudine, quæ plerunque ſolet eſſe palmaris, reſpondet ori fornaculæ, longi­tudine ferè toti fornaculæ. Veruntamen priori tantum parte attingit os ei­us, alioqui undequaque à lateribus & poſteriori parte iccirco diſtat digitos tres, ut carbones in medio loco, qui eſt inter ipſam & fornaculam iacere poſ­ſint. Habet uerò craſſitudinem ollæ fictilis bene craſſæ: ſed ſuperior eius pars integra eſt, poſterior duas habet feneſtellas, & utrunque latus duas uel tres uel etiam quatuor: per quas calor penetrans in catillos uenam excoquit: uel loco feneſtellarum habet parua foramina: & poſteriori quidem parte decem, in utroque uerò latere plura. Quinetiam poſterior pars ſub feneſtellis uel par uis foraminib. ter exciſa eſt in modum ſemicirculi alti ſemidigitum: ſed latera, quater. Poſterior autem tegulæ pars paulò minus alta eſſe ſolet quàm prior.

Tegulæ feneſtellæ latæ A. Angustæ B. Eiuſdem foramina poſterioris partis C.

At catilli materia, ex qua fiunt, inter ſe differunt. Sunt enim uel terreni uel cinerei: atque terreni, quos etiam fictiles appellamus, rurſus in figura & ma­gnitudine ſunt diſsimiles. Nam quidam in ſcutellæ figuram ſunt formati, & mediocriter craſſi, latique tres digitos & unciæ menſuralis capaces: in quibus uena cum additamentis miſta coquitur: etenim ipſis utuntur, qui uenas auri uel argenti experiri ſolent. Quidam uerò ſunt triangulares, alijsque multò craſ­ſiores & capaciores: utpote quinque uel ſex uel plurium unciarum: in quibus æs liquatur, ut fundi, dilatari, igni explorari poſſit. In ijſdem uena etiam æris ple­runque excoquitur. Sed cinerei ex cinere formantur: his ut primis, ſcutellæ, cu­ius inferior pars admodum craſſa, eſt figura: uerum minus capiunt: in quibus plumbum ſeparatur ab argento, & experimentum perficitur.

Catillus fictilis A. Ca: ilius triangularis B. Catillus cinereus C.

Quoniam uerò cinereos catillos ipſi metallici conficiunt, de materia ex qua finguntur & de modo, quo efficiuntur, eſt dicendum. Alij eos ex ſimplici o­mnis generis cinere formant: qui boni non ſunt, quod iſtiuſmodi cinis ali­quam pinguitudinem in ſe contineat: quamobrem tales catilli quando concaluerunt, facile rumpuntur. Alij faciunt eos item ex cinere quiſcunque tandem fuerit, ſed qui ante percolatus ſit: qualis eſt in quem, lixiuij faciendi gratia, aqua calida fuit infuſa: atque is rurſus in ſole aut fornace ſiccatus cribro, è ſetis facto, purgatur: quamuis autem aqua calida pinguitudinem cineris eluerit, tamen catilli ex eo facti non ſunt boni, quod ipſe cinis cum minutis carbunculis, arenulis, lapillis ſoleat eſſe permiſtus. Alij uerò ſimiliter eos ex quo­cunque cinere efficiunt, ſed primò in cinerem ipſum infundunt aquam, et purgamentum ei innatans auferunt. Dein aquam, poſtquam pura facta fuerit, effundentes cinerem exiccant: tum cribrant, & ex eo catillos formant: qui bo­ni quidem ſunt, non tamen optimi, quod is etiam cinis non careat minu­tis lapillis & arenulis. Verum ut optimi catilli fieri poſſint, à cinere omne purgamentum auferatur: quod duplex eſt, alterum leue, cuiuſmodi ſunt carbun­culi & pinguitudines, atque res aliæ aquis innatantes: alterum graue, quales ſunt lapilli, arenulæ, & ſi quæ aliæ res reſident in fundo uaſculi. Itaque primo aqua infundatur in cinerem & leue purgamentum auferatur. Deinde cinis agitetur manibus, ut bene cum aqua miſceatur: quæ turbida & impura infun­datur in alterum uaſculum: quo modo remanent in priori uaſculo lapilli & arenulæ, ac ſi quid aliud fuerit graue quæ reijciuntur. Poſtquam uerò cinis omnis in hoc altero uaſculo reſederit, quod ex aqua cognoſcitur ſi pura fa­cta guſtatum non commoueat lixiuij ſapore, tunc aqua effundatur: cinis au­tem, qui remanſit in uaſculo in ſole aut fornace ſiccetur: atque is aptus eſt ad catillos: maximè ſi fuerit faginus, aut ex alijs lignis, cui accretiones annuæ tenues ſunt. Qui uerò ex uitio ſarmentis & lignis, quibus accretiones annuæ ſunt craſſæ, factus fuerit, tam bonus non eſt: etenim catilli ex eo formati, quod ſatis ſicci non ſint, in igni diuidi & diſrumpi ſolent ac abſorbere metalla. Quo­circa ſi faginus aut eius ſimilis non fuerit, in promptu globulos ex tali cine­re, qui modo iam dicto fuerit purgatus, artifices faciunt, eosque in fornace piſtoris uel figuli ponunt, ut igneſcant. Ignis eum quicquid pingue fuerit & hu­midum conſumit, atque tandem ex ipſis catillos formant. Omnis aut cinis quo ue­tuſtior, eo melior eſt: ſiccitatem nanque ſummam ipſi eſſe neceſſe eſt: qua de cau­ſa cinis qui fit ex oſſib. combuſtis, præcipuè uerò ex capitis animantium oſſibus, etiam idoneus eſt ad catillos: tum qui fit ex cornib. ceruorum, & ex ſpinis piſcium. Poſtremò aliqui capiunt cinerem, qui fit ex ſcobe corij combuſta: nam coriarij & alutarij corium, à pilis purgatum radunt & diſcobinant. Nonnulli uerò malunt uti compoſitionibus, quarum hæc laudatur, quæ habet cineris ex oſſibus ani­mantium uel ex ſpinis piſcium partem unam & dimidiam: cineris fagini par­tem unam, cineris ſcobis corij combuſtæ partem dimidiam: ex hac enim miſtura fiunt boni catilli, ſed multò meliores conficiuntur ex paribus portio­nibus cineris ſcobis corij combuſtæ, cineris oſſium capitis ouilli uel uituli­ni, cineris cornu ceruini: at omnium optimi formantur ex ſolius cornu cer­uini uſti puluere: nam is propter uehementem ſiccitatem metalla minime combibit. Veruntamen noſtrates metallici plerunque eos efficiunt ex cinere fagino: quem modo iam dicto paratum primò conſpergunt zytho uel aqua, ut cohærere poſſit, & in mortariolo tundunt. Deinde cineribus, qui ſunt ex caluarijs quadrupedum, aut ex piſcium ſpinis, inſperſis iterum tundunt: quo autem magis tunduntur, eo meliores fiunt. Quidam uerò lateres terunt, & eum puluerem cribratum inſpergunt cineri fagino: nam iſtiuſmodi pulue­res non ſinunt molybdænam corrodentem catillos, aurum uel argentum ſorbere. Alij ut idem caueant catillos formatos oui albumine humectant, & ite­rum in ſole ſiccatos tundunt, maximè ſi uenam uel æs, quod ferrum in ſe continet, uoluerint explorare. Nonnulli autem lacte bouino iterum atque iterum madefaciunt cineres, eosque exiccant, & in mortariolo tundunt, atque format catillos. At in officinis, in quibus argentum ab ære ſecernitur, ex cineris cati ni ſecundæ fornacis, qui admodum ſiccus eſt, duabus partibus et una oſſium faciunt catillos. Sed his etiam modis formati catilli locandi ſunt in ſole aut in fornace. Deinde quocunque modo formati ſiccis in locis diu ſeruandi, quantò enim fuerint uetuſtiores, tantò ſunt ſicciores atque meliores. Quinetiam non figuli modo formant catillos terrenos & triangulares, ſed ipſi etiam metallici. Conficiunt uerò eos ex terra pingui, quæ ſpiſſa eſt & mediocris, quod ad duriciam & mollitudinem attinet. Miſcent aut cum ea puluerem iſtius generis catillorum ueterum fractorum, aut lateris uſti & triti: itaque terram ſic cum puluere permiſtam formant piſtillo, quam deinde exiccant: hi etiam catilli quò uetuſtiores fuerint, eò ſunt ſicciores atque meliores. At mortariola in quibus catilli formantur, duorum ſunt generum, minora ſcilicet & maiora. In min oribus conficiuntur catilli cinerei, in quibus argentum uel aurum, quod plum­bum combibit, purgatur: in maioribus item cinerei, in quibus argentum ab ære & plumbo ſeparatur. Vtraque uerò ex orichalco fiunt: atque ima ſui parte fundum non habent, ut catilli integri ex eis eximi poſſint. Piſtilla quoque duplicia ſunt, minora ſcilicet & maiora: utraque etiam orichalcea, è quibus inferi­us eminet tuber rotundum: atque id tantummodo in mortariolum impreſſum format cauam catilli partem. Quæ uerò ipſi contigua eſt, ſuperficiei morta­rioli reſpondet.

Mortariolum A. Mortariolum inuerſum B. Piſtillum C. Eius tuber D. Alterum piſtillum E.

Hæc hactenus: nunc de uenarum experiendarum præparatione dicam: præ­parantur autem urendo, torrendo, tundendo, lauando: ſed certum uenæ pondus ſumere neceſſe eſt, ut ſciri poſſit quotam eius partem iſtiuſmodi præparationes conſumpſerint: uerum uritur durus lapis cum metallo permiſtus, ut duricie depoſita poſſit tundi & lauari. Duriſſimus uerò priuſquam uritur aceto perfunditur, ut citius igni molleſcat: ſed lapis mollis primò frangendus eſt malleo, & in mortario tundendus, atque redigendus inpuluerem: deinde lauandus: tum rurſus ſiccandus. Si uerò terra fuerit cum metallo miſta, lauatur in alueo, atque id quod reſedit ſiccatum igni exploratur: etenim omnes res foſſiles, quæ lauantur, rurſus ſiccandæ ſunt: at uena cuiuſque metalli diues non uri­tur, neque tunditur, neque lauatur, ſed torretur tantum, ne iſtis præparandi mo dis aliquid metalli pereat. Succenſis uerò ignibus torretur in olla, quæ lu­to obſtructa eſt, incluſa. Vilior aut uena etiam in foco uritur carboni impoſi­ta: non enim magnam metalli iacturam facimus, ſi quid ex ea perdamus. Ve rùm de omnibus his uenarum præparandarum rationib. & paulo poſt & in ſequenti libro uberius diſputabo: nunc explicare decreui ea quæ metallici additamenta ſolent nominare, quod adijciantur ad uenas non modo experi­endas, ſed etiam excoquendas: in quibus magna uis cernitur, ſed non omnium eundem eſſe uidemus effectum, & nonnullis eſt uaria multiplexque natura: nam quando cum uenis permiſta coquuntur in fornacula uel in fornace, ex eis quædam, quia facile liqueſcunt, illas quodam modo liquant: alia quod aut ual­de calfaciant uenas, aut penetrent in ipſas igni ſunt magno ad purgamenta à metallis ſeparanda adiumento, & liquefactas cum plumbo commiſcent, partim ab igni tuentur uenas, quarum metallum uel ipſe conſumit, uel unà cum fumo ſub­latum ex fornace euolat: quædam metalla combibunt. In primo genere ſunt plumbum, idem in globulos redactum, aut ignis ui in cinerem reſolutum, mi­nium ſecundarium, ochra ex plumbo facta, ſpuma argenti, molybdæna, lapis plumbarius, æs, idem uſtum, eius bracteæ, eiuſdem ſcobs elimata, recrementum auri, argenti, æris, plumbi, uitrum, eius recrementum, halinitrum, alumen coctum, atramentum ſutorium, ſal toſtus, idem liquefactus, lapides qui in ardentibus fornacibus facile liqueſcunt, arenæ ab eis reſolutæ, tofus mollis, ſaxum quoddam fiſſile album. Sed plumbum, eius cinis, minium ſecundarium, ochra, ſpuma argenti utiliora ſunt uenis quæ facile liqueſcunt: molybdænaijs, quæ difficile: lapis plumbarius ijs, quæ difficilius. In ſecundo genere ſunt ferri ſquama, eiuſdem recrementum, ſal artificioſus, ſiccæ feces uini, aceti, aquarum quæ aurum ab argento ſecernunt: atque hæ feces & ſal artificioſus habent uim pe­netrandi in uenas: & quidem permagnam feces uini, ſed maiorem aceti, maximam aquarum, quæ aurum ab argento ſecernunt. Ferri uerò ſquamis & recrementis, quia tardius liquantur, uenarum calefaciendarum uis eſt. In tertio gene­re ſunt pyrites, panes ex eo conflati, uitrum, eiuſdem recrementum, ſal, ferrum, eius ſquama, eius ſcobs elimata, eius recrementum, atramentum ſutorium, arenæ à lapidibus facile igni liqueſcentibus reſolutæ, tofus. Sed in primis pyrites & panes ex eo conflati uenarum ſorbent metalla: atque ipſa ab igni, conſum­ptore eorum, tuentur. In quarto genere ſunt plumbum & æs, atque eis cognata. Itaque de additamentis liquet quædam eſſe natiua, alia in recrementorum numero, cætera à recrementis purgata. Certe quidem cùm uenas experimur exiguam additamentorum quoruncunque portionem ad eas adijcere ſine ma­gno impendio poſſumus: cùm uerò eaſdem excoquimus, grandem adiun­gere ſine magno nequimus: quocirca conſideremus impenſam quanta ſit, ne in uenas excoquendas faciamus maiorem, quàm ex metallis conflatis ca piamus fructum. Color autem fumi quem emittunt uenæ, batillis uel lami nis ferreis candentibus impoſitæ, docet nos de additamentis, quibus ad eas experiendas uel excoquendas præter plumbum nobis opus eſt. Etenim ſi fue­rit purpureus, eſt optimus, & uenæ plerunque non indigent ſingularis alicuius additamenti, ſi cæruleus, ad eas adijci debet panis ex pyrite uel alio quo­dam lapide æroſo conflatus: ſi luteus, ſpuma argenti & ſulfur: ſi ruber, nitri recrementum & ſal: ſi uiridis, panis ex æroſis lapidibus conflatus, & ſpuma argenti & uitri recrementum: ſi niger, ſal liquefactus, uel ferri recrementum & ſpuma argenti, atque ſaxum calcarium candidum: ſi candidus, ſulfur & fer­rum quod uitio æruginis infeſtatur: ſi in uiridi candidus, ferri recrementum & arenæ à lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ: ſi media eius pars lutea fuerit & denſa, extimæ uerò uirides, eædem arenæ & ferri recrementum. Ve­rùm color fumi non modo nos docet de remedijs, quæ cuique uenæ ſunt ad­hibenda, ſed etiam ferè de ſuccis concretis cum ea permiſtis, qui talem fumum emittunt: nam plerunque cæruleus ſignificat uenam cæruleo eſſe infectam: luteus auripigmento: ruber, ſandaraca: uiridis, chryſocolla: niger, bitumine nigro: candidus, candido: in uiridi candidus, eodem eum chryſocolla per­miſto: cuius media pars eſt lutea & extimæ uirides, ſulfure. Quanquam terræ aliæque res foſſiles cum metallis permiſtæ, interdum aſſimilem fumum emittunt. Quod ſi uenæ participes fuerint ſtibij, ad eas adijcitur ferri recrementum: ſi pyritæ, panis ex lapide æroſo conflatus, & arenæ à lapidibus facilè liqueſcentibus reſolutæ: ſi uenæ ferri, pyrites & ſulfur: ut enim uenæ cum ſulfure per miſtæ additamentum eſt ferri recrementum, ita contrà auri uel argenti ue­næ, ferri uena infectæ, à qua non facile ſeparantur, ſulfur: ſed etiam arenæ à lapidibus facile liqueſcentibus reſolutæ. Sal autem artificioſus ad uenas ex­periendas aptus multis modis conficitur: primò ex paribus portionibus aridæ uini fecis, aceti, hominis urinæ ſimul decoctis donec in ſalem uertan­tur. Secundo item ex paribus portionibus cineris, quo infectores lanarum utuntur, calcis, aridæ uini fecis purgatæ, ſalis liquati: etenim ſingulorum li­bra conijcitur in hominis urinæ libras uiginti. Deinde omnia decocta ad tertias colantur: tum ad reſiduum ſalis non liquati libra adijcitur, & eiuſdem un­ciæ quatuor, atque lixiuij libris octo ſuperfuſis ſimul in olla, argenti ſpuma in trinſecus obducta, coquuntur uſque dum exiccata ſal fiant. Tertiò ſic confici­tur: ſal non liquatus, & ferrum, quod rubigine infeſtatur, inijciuntur in uas: quod hominis urina ſuperfuſa operculo tegitur, ac triginta diebus reponi­tur in loco tepido: poſtea ferrum urina lauatur & ſeponitur, reliqua uerò tan­diu coquuntur quoad in ſalem mutantur. Quartò, ſal artificioſus hoc modo fit. In lixiuio ex calcis & cineris, quo infectores lanarum utuntur, paribus portionibus facto, pares portiones ſalis, ſaponis, aridæ uini albi fecis, halinitri coquuntur uſque ad eum finem dum in ſalem abeant: is ramentum lotura collectum miſtum, liquefacit. At halinitrum iſto modo præparatur, ut ad uenas experiendas aptum ſit: ipſum in ollam, argenti ſpuma intrinſecus obductam, inijcitur, & lixiuium ex calce uiua factum ſæpius ſuperfunditur & coquitur uſque dum ignis id conſumat. Quod ſi halinitrum non inflammatur igni à quo ipſum ſal, ex lixiuio, quod calcem combibit, ortus, tuetur, præparatum eſt. Sed in primis laudantur ſequentes compoſitiones, quæ omnem uenam excoquunt, quam ardor ignis difficulter diſſoluit & diffundit: quarum una conficitur ex tertij generis lapidibus, qui in ardentes fornaces coniecti faci­le liqueſcunt candidis & puris atque comminutis: cum eius enim pulueris ſe­muncia permiſcentur ſpumæ argenti fuluæ, item comminutæ, unciæ duæ: quæ miſtura inijcitur in catillum fictilem eius capacem: ac ſub tegulam ar­dentis fornaculæ collocatur. Cùm autem aquæ inſtar fluxerit, quod ei horæ dimidio ſpacio accidit, ex fornacula exempta effunditur in aliquem lapidem: ea temperatura, ubi refrixerit, uitri ſimilis eſſe apparebit: quæ rurſus comminuitur. Iſtiuſmodi uerò puluis qualicunque uenæ metallicæ, quæ, cùm eam experimur, non facile liqueſcit, inſpergitur & recrementum exſudabit. Alij in locum ſpumæ argenti cinerem plumbi ſubſtituunt, qui ſic conficitur. In plumbum, in catino liquefactum, conijcitur ſulfur: et mox quadam quaſi cute tegitur: qua ſublata rurſus inijcitur ſulfur, rurſuſque cutis nata detrahitur: quod ſæpius fit, et quidem, donec plumbum in puluerem reſolutum fuerit. Sed ualens additamentum compoſitum eſt quod conficitur ex halinitri præ­parati, ſalis liquati, recrementorum uitri, fecis uini aridæ, ſingulorum uncia, ſpumæ argenti triente, uitri in puluerem triti beſſe, hoc additamentum ad uenam, quæ par pondus habeat, adiectum eam liquefacit. Valentius uerò conſtat ex paribus portionibus fecis albi uini ſiccæ, ſalis communis, halini­tri præparati, quæ tria ſimul in olla, argenti ſpuma intrinſecus obducta, tor­rentur uſque dum puluis inde fiat candidus: cum quo tantundem ſpumæ ar­genti commiſcetur. Huius uerò miſturæ pars unà cum duabus uenæ expe­riendæ partibus permiſcetur. Quo ualentius fit ex nigri plumbi cinere, hali nitro, auripigmento, ſtibio, fece ſicca aquarum, quibus aurifices aurum ab argento ſeparant: ſed nigri plumbi cinis conficitur ex plumbi libra, & ſulfuris libra: plumbeo malleo percuſſum dilatatur: atque alterius bractea, alterius ſulfur inijcitur in catinum uel ollam, & ſimul torrentur uſque dum ignis ſulfur conſumat & plumbum in cinerem uertat. Halinitri uerò comminuti libra cum auripigmenti item in puluerem triti libra commiſcetur, & in patina fer rea coquuntur donec liqueſcant: poſtea effunduntur, & refrigerata iterum in puluerem conteruntur. Stibij autem libra & fecis ſiccæ bes alternatim inijciuntur in catinum, & coquuntur uſque ad eum finem dum maſſula inde fi­at: quæ ſimiliter reſoluitur in puluerem: huius pulueris bes & plumbei cine ris libra, itemque pulueris ex halinitro & auripigmento facti libra permiſcentur, & ex eis conficitur puluis: cuius una pars ad duas uenæ partes addita eam liquefacit, & à recrementis purgat. At ualentiſſimum eſt quod habet ſulfu­ris drachmas duas, & recrementi uitri totidem, ſtibij, ſalis ex urina decocta confecti, ſalis communis liquati, halinitri præparati, ſpumæ argenti, atramen­ti ſutorij, fecis uini ſiccæ, ſalis ex anthyllidis cinere facti, ſiccæ fecis aquarum quibus aurum ab argento aurifices ſeparant, aluminis igne reſoluti in pul­uerem ſingulorum ſemunciam, camphoræ unà cum ſulfure in puluerem triti unciam: huius miſturæ pars dimidia uel integra, prout hoc res ipſa poſtulat, cum parte una uenæ & duabus plumbi partibus permiſta inijcitur in catillum fi­ctilem, & miſtura puluere uitri Venetiani comminuti conſpergitur: quæ cùm ſeſquihora, uel duabus horis cocta fuerit, maſſula in fundo catilli reſi­debit, à qua mox plumbum ſeparatur. Eſt etiam additamentum quod ſulfur, auripigmentum, ſandaracam à uenis metallicis ſeparat: id habet pares por­tiones recrementi ferri, toſi albi, ſalis. Sed poſtquam tales ſucci fuerint ſecreti, ipſæ uenæ arida uini fece ad eas adiecta excoquuntur. Eſt quod ab igni tuetur ſtibium, ne id conſumat: et à ſtibio metalla, quale eſt quod conſtat ex paribus portionibus ſulfuris, halinitri præparati, ſalis liquati, atramenti ſu­torij ſimul in urina uel lixiuio coctorum, donec nullus odor affletur è ſulfu­re: quod fit trium uel quatuor horarum ſpacio. Eſt præterea operæ precium ſubijcere aliquas alias miſturas. Accipito uenæ ut conuenit præparatæ par tès duas, ſcobis ferri elimatæ partem unam, ſalis item partem unam: atque mi­ſceto: deinde ea inijcito in catillum fictilem, & in fornacula locato: ubi igni reſoluta confluxerint, maſſula in fundo catilli reſidebit. Vel accipito uenæ et ochræ plumbeæ pares portiones, atque cum ipſis miſceto paucam ferri ſcobem elimatam, & inijcito in catillum: tum ſuper ipſam miſturam ſpargito ſco­bem ferri elimatam. Vel accipito uenam in puluerem contritam, eamque ſpargito in catillum: deinde ei inſpergito tantundem ſalis ter aut quater urina madefacti & rurſus torrefacti: tum iterum atque iterum uenæ puluerem & ſalem: poſtea catillum operculatum & oblitum imponito in carbones arden tes. Vel accipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem u­nam, uitri Venetiani partem dimidiam, recrementi uitri tantundem. Vel accipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem unam, ſalis partem dimidiam, aridæ uini ſiccæ quartam unius partis, fecis aquarum, quæ aurum ab argento ſecernunt tantundem. Vel accipito pares portiones ue­næ præparatæ, & pulueris in quo item inſunt pares portiones minutorum plumbi globulorum, ſalis liquati, ſtibij, recrementorum ferri. Vel accipito pares portiones uenæ, in qua ineſt aurum, atramenti ſutorij, fecis uini ſiccæ, ſalis. Hactenus de additamentis. In fornaculam autem eo, quo dixi, modo præparatam primo tegulam imponito: deinde prunas ſuper eam conijci­to, electosque carbunculos: nam ex minus bonis multum fit cineris, qui circum tegulam collectus operationem ignis impedit: tum catillos fictiles forcipe ſub tegulam locato, & ſub priorem ipſius partem ponito carbonem arden­tem, ut catilli citius calefiant: quem, cùm plumbum inijciendum fuerit in eos, uel uena, rurſus forcipe eximito. Poſtquam autem catilli excandeſcent igni, primò per cannam ferream duos pedes longam & capacem digiti cinerem uel carbunculum, ſi quis in eos inciderit, ſpiritu difflato & diſpergito: quod idem faciendum erit, ſi cinis uel carbunculus in catillos cinereos inciderit: deinde plumbeum globulum inijcito forcipe: quod plumbum ubi in fumum uerti, conſumique cœperit, ad ipſum addito uenam præparatam in charta in­uolutam. Multo autem artifici præſtat eam inuoluere in chartam, ſicque im­ponere in catillos, quàm æneo cochleari in ipſos infundere. Cùm enim ca­tilli ſint parui, ſi cochleari uſus fuerit, non raro aliquam uenæ partem diffundit. Charta uerò cremata carbunculo forcipe prehenſo uenam moueto, ut plumbum eam combibat, cumque ipſo metallum uenæ miſceatur: quæ mi­ſtio cùm facta fuerit, tunc recrementum partim circum eam ad catillos adhæ­rescit, nigrique annuli ſpeciem quandam gerit: partim innatat plumbo cum auro uel argento permiſto: quod mox ab eo auferto. Plumbum autem omni­no omni argento careat, quale eſt Villacenſe. Quod ſi eiuſmodi non fuerit in promptu, ſeorſum plumbum eſt experiendum, ut certo ſciatur, quantam argenti portionem in ſe contineat, utque calculis ſubductis de uena rectè iu­dicetur: niſi enim tale plumbum fuerit, experimentum erit falſum & fallax. Verùm globuli plumbei hoc modo formantur: forceps eſt ferrea longa circiter pedem unum: eius chelæ continent ferrum diuiſum, quod coniunctum oui figuram exprimit: utrunque habet duas partes cauas, quod ferrum diui­ſum, cùm compreſſum fuerit ſuperius, ex ipſo eminet infundibulum: in quo ſunt duo foramina, quorum alterum ad unam partem cauam penetrat, alte­rum ad alteram. Itaque plumbum infuſum defluit per foramina, in partes ca­uas, efficiunturque una effuſione globuli duo.

Forcipis chelæ A. Ferrum oui figuram exprimens B. Infundibulum C.

Nec hoc in loco de diuerſa quorundam artificum experiendi ratione re­ticere debeo: qui primò in catillos inijciunt uenam præparatam, eamque co­quunt. Deinde addunt plumbum: quæ ratio mihi non probatur: etenim ue na iſto modo ferruminari ſolet: quare poſtea commota non bene, aut admo dum tardè cum plumbo miſcetur. Quod ſi catillis eiuſmodi fictilibus omne fornaculæ ſpacium, quod contegit tegula, non compleatur (nam interdum compleri ſolet, cùm ſcilicet multarum uenarum, aut multarum unius uenæ partium una experimur) in uacua loca catillos cinereos ponito, ut interea i­gneſcant. Quod etſi una hora plerunque fit, tamen id ipſum minoribus citi­us, maioribus tardius contingit: niſi uerò catilli, anteaquam in eos inijciatur metallum, cum plumbo permiſtum, igniti fuerint, ipſi ſolent ſæpe diſrum­pi, plumbum ſemper contremiſcere, nonnunquam ex ipſis exilire. Si autem catillus diſrumpatur, aut plumbum ex eo exiliat, aliam uenæ partem experi ri oportet: ſin plumbum contremiſcat, tunc catillus pruna lata ac tenui tega­tur: quam cùm plumbum attigerit, reſilit: atque ſic etiam miſtura tandem ipſum exhalat. Quinetiam ſi in ſecunda excoctione plumbum, quod in miſtura in­eſt, non conſumeretur, ſed ſtabile & fixum permanens tegeretur quadam quaſi cute, ſignum eſt, quod non ſatis ardore ignis concaluerit. Aridum igi­tur lignum tedæ, uel arboris ei conſimilis, in miſturam imponito, inque ma­nu teneto, ut cùm concaluerit, retrahere ab ea poſſis: tum curato, ut ſemper calorem ſatis multum, eumque æqualem habeat. Quod ſi calor miſturam non rotundauerit, ut fieri ſolet, ubi omnia rectè fiunt, ſed faciat longiuſculam ut caudata uideatur, ſigno eſt calorem ipſum, qua cauda eſt, nimium eſſe: qua­re catillum paruo unco ferreo, cuius manubrium item ſit ferreum & longum ſeſquipedem, circumagito, ut altera pars æquè caleſcat ab igni.

Paruus Vncus ferreus.

Præterea ſi quando miſtura ſatis plumbi non habuerit, addito cum forcipe ferrea, uel cochleari æneo, cui manubrium prælongum eſt, tantum eius, quantum ſatis eſt. Ne uerò miſtura frigeſcat, id ipſum ante concalefacito: ſed ſatius eſt primo tantum plumbum, quanto opus eſt ad uenam excoquen­dam, addere, quàm poſtea cùm dimidia excoctio perfecta fuerit: ne totum non abeat in fumum, ſed pars eius fixa permaneat. Porrò ubi calor ignis iam ferè conſumpſerit plumbum, tunc aurum argentumué, uarijs coloribus ef­floreſcit: at ubi totum fuerit conſumptum, auri uel argenti reſidet in catillo: quam ſtatim ex fornacula eximito, maſſulamque, dum adhuc calet, ex eo ex­trahito, ne cinis ad eam adhæreſcat: quod plerunque fit, ſi maſſula, ubi iam re­frixerit, ex eo extrahatur. Quod ſi etiam tunc cinis ad eam adhæſerit, cultro non radito, ne aliquid pereat, atque experimentum fiat falſum: ſed forcipe ferrea comprimito, ut cinis diſſiliat ipſo preſſu. Vtile denique eſt duo, triaué unius uenæ experimenta facere eodem tempore, ut ſi forte unum non ſucceſſe­rit, ex altero aut ſaltem ex tertio certior fieri poſſis. At interea dum artifex uenam experitur ne uehemens ignis calor oculos eius lædat, quia ſæpius introſpicere, accurateque conſiderare omnia neceſſe eſt, utile erit ei ſemper in promptu habere tabellam ligneam ſubtilem, latam duos palmos, habentem manubrium quo teneatur, atque per mediam latitudinem exciſam, ut per eam quaſi rimam quandam poſſit cernere.

Tabellæ manubrium A. Eius rima B.

Verùm plumbum, quod uenæ metallicæ argentum combibit, horæ pa tium trium de quatuor ſpacio ignis conſumit in catillo cinereo. Experimento autem perfecto ex fornacula eximitur tegula, rutroque ferreo extrahitur cinis non modo ex latericia et ferrea, ſed ex fictili etiam, ne eam deponere de pede opus ſit. At ex uena in catillum triangularem coniecta ſic conflatur maſſula, ex qua poſtea conficitur metallum. Primò in circulum ferreum im­ponuntur prunæ carbonesque: deinde catillus triangularis, qui continet ue­nam, atque res quæ eam liquefacere atque à recremento purgare poſſunt: tum folle duplicato excitatur ignis, uenaque tamdiu coquitur, uſque dum maſſula in fundo catilli reſideat. Duplicem rationem uenarum experiendarum eſſe demonſtrauimus: unam qua in catillo fictili plumbum miſcetur cum uena, deinde in cinereo rurſus ab eo ſeparatur: alteram, qua excoquitur primo in catillo fictili triangulari, deinde in altero fictili cum plumbo permiſcetur, tum in cinereo rurſus ab eo ſeparatur. Nunc uideamus utra cuique uenæ magis conueniat: aut ſi neutra ei conueniat, quonam aliò, alio modo ipſam experiri poſ­ſimus: ſed iure ordimur ab auri uena, ouam utraque ratione ſolemus experiri: etenim ſi illa diues fuerit, & nobis igni non repugnare uideatur, ſed facilè li­queſcere, eius centumpondium, minora pondera intelligimus, unà cum ſeſ­centia uel duabus uncijs plumbi, de maioribus ponderibus loquimur, mi­ſtum conijcitur in catillum fictilem, & igni coquuntur uſque eo dum bene per­miſceantur: quia uerò talis etiam uena interdum excoctioni repugnat, ad eam adijcito parum ſalis communis torrefacti aut artificioſi: id enim ipſum expugnabit, facietque ne miſtura multum recremementum contrahat: ſæpius autem ea filo ferreo moueto, ut plumbum undiquaque circumeat aurum, idque abſorbeat & expurgat purgamenta: quod ubi factum fuerit, miſturam eximito & à recrementis purgato: tum eam conijcito in catillum cinereum & coquito, uſque eò, dum exhalet totum plumbum, aurique maſſula reſideat in fundo: ſin auri uena igni non facile liqueſcere uiſa fuerit, eam urito, & pueri impuberis urina, quæ ſalem combiberit, reſtinguito: quod iterum ac ſæpius facito: quò enim illam ſæpius uſſeris & reſtinxeris, eò facilius comminui poteſt, atque citi­us igni liqueſcit, & quicquid habet recrementi, exſudat. Huius uenæ uſtæ, comminutæ, lauatæ partem unam cum alicuius pulueris compoſiti, qui uenas liquefacit, partibus tribus & plumbi partibus ſex commiſceto: atque miſturam inijcito in catillum triangularem: quem in circulum ferreum, ad quem follis duplicatis pertinet, imponito: atque primùm lento igni coquito, deinde ſen­ſim acriori uſque dum liqueſcat, & aquæ inſtar fluat. Quod ſi uena liquefacta non fuerit, ad eam pluſculum iſtiuſmodi additamenti, cum æqua ſpumæ argenti fuluæ portione permiſti, addito: & filo ferreo candente agitato uſque ad eum finem dum omnis liqueſcat: tum ex circulo catillum eximito: & maſſulam, ubi refrixerit, decutito: quam purgatam prius in altero catillo fictili coquito, poſterius in cinereo. Aurum denique, quod in catilli fundo reſedit, extractum & refrigeratum coticulæ atterito, ut cognoſcere poſſis quota in eo inſit ar­genti portio: aut uenæ auri centumpondium minoris ponderis in catillum triangularem conijcito, & ad eam addito recrementi uitri drachmam maio­ris ponderis. Quod ſi excoctioni repugnabit, adijcito fecis uini ſiccæ & u­ſtæ dimidiam drachmam. Quod ſi etiam tum repugnabit, tantundem fecis aceti, aut aquarum, quæ aurum ab argento ſecernunt, etiam uſtæ, atque maſſu­la in fundo catilli reſidebit: quam iterum coquito in altero catillo fictili, ter­tiò in cinereo. Sed utrum pyrites aurum in ſe contineat necne, anteaquam in fornacula excoquatur, ſic cognoſcimus. Si ter crematus, ter acri aceto re­ſtinctus, non fuerit fractus, nec ei color immutatus, auri particeps eſt: ſed a­cetum, quo reſtinguitur, permiſtum ſit, uel cum hominis urina uel cum ſale, qui in ipſum coniectus & ſæpius agitatus triduo reſoluitur: nec pyrites au­ro caret, qui cùm crematus coticulæ atteritur, eam eodem modo colorat, quo cùm atterebatur crudus, colorabat. Nec auri expers eſt is, cuius ramentum lo­tura collectum igni coctum facilè liqueſcit, olet parum, pulchrum remanet: ſed id ipſum cùm igni coquitur, in carbonem excauatum inijcitur, & altero carbone tegitur. Quinetiam uenam auri, ſeu potius eius arenam & ramentum lotura, uel puluerem alio modo collectum ſine igni experimur: nam eius pau­lum aqua madefacti & igni ſic calfacti, ut odorem incipiat expirare, pars una, argenti uiui partes duæ primò conijciuntur in patinam ligneam, catini mo do profundam: & commiſcentur: deinde cum pauca urina duarum horarum ſpacio conteruntur: & quidem piſtillo ligneo, donec miſtura farinæ ex aqua ſubactæ inſtar craſſeſcat: & nec argentum uiuum à ramento lotura collecto, neque ramentum lotura collectum ab argento uiuo dinoſci poſſit. Tum aqua calida uel ſaltem tepida, in patinam infuſa uſque eo lauatur dum effundatur pura: deinde in eandem patinam infunditur frigida, ac mox argentum uiuum, quod aurum omne abſorbuit, à reliquo ramento lotura collecto ſecretum in unum confluit: poſtea id ab auro hac ratione ſeparatur. Olla tegitur linteo, filorum lini xylini contextu facto, uel aluta tenui: in cuius mediam partem manu depreſſam miſtura infunditur: poſt aluta complicata funiculo incerato ligatur, & argentum uiuum per eam expreſſum patina excipit. Aurum ue­rò, quod in aluta reſedit, in catillum fictilem effunditur, atque ardentibus carbonibus appoſitis purgatur. Alij ſpurciciam non eluunt aqua calida, ſed a­cri lixiuio & aceto: eos enim liquores in ollam infundunt, & in eandem ra­mentum lotura collectum cum argento uiuo permiſtum conijciunt: mox ol­lam reponunt in loco tepido, poſt horas quatuor & uiginti liquores cum ſpurcicia effundunt, & argentum uiuum eo, quo dixi, modo ſeparant ab auro: de­inde in urceum, in terra defoſſum, hominis urinam infundunt: & urceo imponunt ollam, cuius fundum habet foramen: inque eam aurum inijciunt, & o­perculo tectam oblinunt: etiam quà cum urceo coniungitur: tum igni coquunt donec rubeſcat olla. Refrigeratum poſtremò aurum, ſi æs in eo ineſt, cum plumbo excoquunt in catillo cinereo, ut id ipſum æs ab eo ſeparari poſſit: ſin ar­gentum, ab eo aqua, quæ hæc duo ſecernit metalla, ſeparant. Quidam, cùm aurum ſecernunt ab argento uiuo, miſturam in alutam non infundunt, ſed eam inijciunt in uas fictile cucurbitinum, quod in fornacula locatum carbonibus ardentibus ſenſim calfaciunt: mox operculi foramen bractea ferrea tegunt: quæ humore ſudat. Sed quamprimum amplius non ſudauerit, eam luto oblinunt: & ad breue tempus coquunt: poſt operculum de olla remouent: & argentum uiuum, quod ad ipſum adhæret, pede leporino detergentes ad eandem operam reſeruant: ſed hac ratione argenti uiui plus, illa minus perit. At uena argenti ſi diues fuerit, quale eſt argentum rude, ſed ſæpius ſui colo ris uel plumbei, rarius cinereum, nigrum, rubrum, purpureum, luteum, poſt quam purgatum & calefactum fuerit, eius centumpondium, minus pondus intelligo, in plumbi, in catillo cinereo liquefacti, unciam conijcitur & coquitur, uſque eò, dum miſtura exhalet plumbum: ſin pauper uel mediocris, pri­mò exiccari debet, deinde comminui, tum ad eius centumpondium plum­bi uncia adiungi, & in catillo fictili coqui quoad liqueſcat. Quæ ſi mox ignis calore liquata non fuerit, ei oportet paucum puluerem primi additamenti compoſiti inſpergere: atque ſi tunc etiam liquata non fuerit, iterum atque iterum paucum donec liqueſcat & recrementum exſudet: ut uerò id citius perficia­tur puluis inſperſus agitetur filo ferreo: poſtquam catillus è fornacula fue­rit exemptus, temperatura infundatur in foramen lateris cocti: ubi cùm re­frixerit à recremento purgata, inijciatur in catillum cinereum & coquatur, uſque dum ipſa omne plumbum exhalet. Argenti, quod in catillo remanet, pondus indicat quotam argenti portionem uena in ſe contineat. Sed æris uenam ſine plumbo experimur: nam ſi cum eo fuerit excocta, æs euolare ſolet & diſſipari: itaque talis uena certo pondere primo uritur & acri igni cre­matur circiter ſex aut octo horas. Deinde cùm refrixerit, comminuitur & la­uatur: tum ramentum lotura collectum rurſus crematur, comminuitur, laua­tur, ſiccatur, expenditur: portio, quam, dum cremaretur & lauaretur, perdi­dit, reuocatur ad calculos: quod ramentum lotura collectum pro pane, ex ue­na æris conflato, habetur: huius tria centumpondia cum ſquamæ æris, hali­nitri, uitri Venetiani ſingulorum totidem centumpondijs commiſta in catil­lum triangularem inijcito, eumque in circulum ferreum, qui eſt in foco cami­ni ante follem duplicatum collocatus, imponito: & carbone, ut ne quid in ue­nam excoquendam incidat, & citius liqueſcat, tegito. Primò autem ſpiritum folle leniter efflato ut uena ſenſim igni caleſcat: deinde ualenter: tum ualentius, donec liqueſcat, & quæ ad eam addita ſunt, ignis conſumat, atque ipſa, quic­quid habet recrementi, exſudet: poſtea catillum extractum refrigerato, ac eo tandem fracto inuenies æs, quod expendito ut ſcire poſſis quotam rurſus uenæ partem ignis conſumpſerit. Quidam uenam ſemel tantummodo cremant, comminuunt, lauant: atque iſtiuſmodi ramenti lotura collecti accipiunt tria cen­tumpondia, ſalis communis, fecis uíni uſtæ, recrementi uitri, ſingulorum cen­tumpondium unum: & ea coquunt in catillo triangulari: qui, ubi refrixerit, in­uenitur maſſula æris puri, ſi uena eius metalli diues ſuerit: ſin minus, maſſu­la lapidea, cui æs eſt immiſtum: quæ rurſus crematur, tunditur, iterumque ex­coquitur in altero catillo fictili, adiectis lapidibus facile liqueſcentib. & hali nitro: atque reſidet in fundo catilli æris puri maſſula. Quod ſi ſcire uolueris, quota in ipſo argenti portio inſit, id ad ipſum adiecto plumbo excoquito in catillo cinereo: de quo experimento dicam poſtea. Qui uerò mox ſcire cupiunt, quotam argenti portionem uena æris in ſe contineat, hi eam cremant, comminuunt, lauant, cum ramenti lotura collecti, centumpondio paucam ſpu­mam argenti fuluam commiſcent, miſturam inijciunt in catillum, quem ſub te gulam ardentis fornaculæ collocant, ad horæ dimidiæ ſpacium: ubi cùm propter uim liqueſcendi, quæ ineſt in ſpuma argenti, recrementum exſuda­uerit, eximunt: refrigeratam à recremento purgant, rurſusque eam comminuunt: cum eius centumpondio ſeſcuntiam globulorum plumbeorum miſcent: inijciunt in alterum catillum fictilem: quem ſub tegulam ardentis fornacu­læ collocant adijcientes ad miſturam paucum puluerem alicuius additamen­ti compoſiti, quod uenas liquefacit: liquatam eximunt: refrigeratam à recre­mento purgant. Poſtremò eam coquunt in catillo cinereo, quoad omne plumbum exhalauerit, ſolumque argentum remanſerit. Nigri autem plumbi uenam iſto modo experiri conuenit: lapidis plumbarij puri ſemunciam, & chryſo­collæ, quam boracem uocant, tantundem comminuito, permiſceto, in catillum fictilem inijcito, carbonem ardentem in media eius parte collocato: quampri­mum chryſocolla crepuerit, & lapis plumbarius liquefactus fuerit, quod ci­to eis accidit, carbonem à catillo amoueto: & in ipſius fundo plumbum reſ debit: quod expendito: & eius portionem, quam ignis conſumpſit, ad calculos reuocato. Si uerò etiam ſcire uolueris, quota argenti particula in plum­bo inſit, id in catillo cinereo excoquito, uſque dum omne plumbum exhalet. Vel uenam plumbi qualemcunque urito, lauato, ramenti lotura collecti cen­tumpondium & pulueris compoſiti, qui uenas liquefacit, tria centumpon­dia commiſta in catillum fictilem inijcito, & in circulum ferreum colloca­to ut liqueſcat: refrigeratum à recremento purgato: atque reliqua, ut dictum eſt, perficito. Vel accipito uenæ præparatæ uncias duas, æris uſti drachmas quinque, uitri aut recrementi eius in puluerem redacti unciam unam, ſalis ſe­munciam, & miſceto: atque miſturam in catillum triangularem conijcito, eumque lento igni calefacito ne diſrumpatur. Vbi miſtura liquefacta fuerit ignem fol­le magis excitato: deinde ex prunis eximito catillume, t ſinito refrigeſcere in aere: aqua uerò non perfudito, ne plumbi maſſula nimio frigore commota cum recrementis miſceatur: atque ſic experimentum fiat falſum: poſtquam autem catillus refrixerit, in eius fundo inuenies maſſulam plumbeam. Vel accipito uenæ uncias duas, ſpumæ argenti ſemunciam, uitri Venetiani drachmas duas, halinitri ſemunciam. Quod ſi uena difficulter excoquitur, ad eam ad­ijcito ſcobem ferri elimatam, quæ, quia ualde calefacit, purgamenta facile ſe­cernit à plumbo ac reliquis metallis. Quinetiam uena plumbi nigri, ut con­uenit, præparata conijcitur in catillum, & ſolum ad eam adijciuntur arenæ à lapide facile liqueſcente reſolutæ, aut ſcobs ferri elimata, & experimentum perficitur. Venam uerò plumbi candidi hac ratione experiri poteris: eam primò urito, deinde comminuito, tum lauato: ramentum lotura collectum rurſus urito, comminuito, lauato: eius centumpondium unum & dimidium cum chryſocollæ, quam boracem nominant, centumpondio commiſceto: ex miſtura, aquis madefacta, maſſulam formato, poſtea carbonem magnum & teretem perforato. Foramen aut altum ſit palmum, ſuperius latum digitos tres, inferius anguſtum: hoc, cùm collocatur carbo, inferiorem locum, illud ſuperiorem occupet. Collocetur uerò in catinum fictilem, & undique ad eum apponantur carbones ardentes. Vbi uerò carbo perforatus ignem conce­perit, maſſula in ſuperius eius foramen imponitur, & lato carbone ardente tegitur: atque pluribus e arbonibus circum eum appoſitis folle acris ignis ex­citatur, donec omne plumbum candidum ex inferiore carbonis foramine defluxerit in catinum. Vel accipito carbonem magnum, eumque excauato & luto oblinito, ne uena candens exiliat. Præterea in media eius parte facito fo ramen paruum: magnum aut foramen carbunculis minutis completo: ſuper quos uenam proijcito: at in paruum foramen imponito ignem, & follis ma­nualis narem ut ignem excitare poſſis: uerùm carbonem eum locato in fo­uea luto oblita: in qua excoctione perfecta inuenies maſſulam plumbi can­didi. At uenam plumbi cinerei hoc modo experimur: eius fragmenta in catillum fictilem inijcimus, & ſub tegulam ardentis fornaculæ collocamus: quamprimum calefacta fuerint, ſtillant plumbo: quod in unam maſſulam confluit. Venam uerò argenti uiui ſic experiri conuenit: cum parte una fragmen torum eius tres partes pulueris carbonum, et manipulum ſalis commiſceto: miſturam in catinum, uel ollam uel urceum inijcito, operculo tegito: luto oblinito: in car­bones ardentes imponito: poſtquam ei inſederit uſtæ color catinum extra­hito: nam ſi diutius ipſum coxeris, miſtura argentum uiuum, unà cum fumo exhalat: quod ipſum in fundo catini uel alterius uaſis refrigerati inuenitur. Aut uenam eius tritam inijcito in uas fictile cucurbitinum, & id in fornacu­lam imponito, atque operculo, cui longa eſt naris, contegito: nari autem ſup­ponito ampullam, quæ recipiat argentum uiuum, quo ipſa ſtillat: ſit uerò a­qua frigida in ampullam infuſa, ut argentum uiuum igni concalefactum con­tinuo refrigeretur & confluat: nam argentum uiuum ui ignis in ſublime fertur, & per operculi narem in ampullam defluit. Experimur etiam uenam ar­genti uiui eodem plane modo, quo eam excoquimus: quem ſuo loco expli­cabimus. Poſtremò uenam ferri experimur in camino fabri ferrarij: eadem uritur, comminuitur, lauatur, ſiccatur: magnes in ramentum lotura collectum imponitur, qui ſcobem ferream ad ſe trahit: ea pennis deterſa catino excipi­tur: atque magnes uſque eò in ramentum lotura collectum imponitur, & ſcobs detergitur, dum reſtet, quam ad ſe alliciat. Ea aut ſimul cum halinitro coqu tur in catino donec liqueſcat, & ex ea ferrea maſſulula confletur. Quod ſi magnes citò, facileque ſcobem ad ſe traxerit, uenam ferri diuitem eſſe conijcimus: ſi tardè, pauperem: ſi prorſus eam reſpuere uiſus fuerit, ferri paulum, aut ni­hil in ſe continere. Sed de experimento uenarum metallicarum ſatis: nunc di­cam de metallorum experimento. Quod utile eſt tum monetarijs & mercatoribus, qui metalla emunt & uendunt: tum metallicis, ſed maxime domi­nis & præfectis fodinarum: atque dominis & præfectis officinarum, in qui­bus metalla excoquuntur, aut alterum ab altero ſeparatur. Primò autem di­cam quomodo experiri conueniat quotam precioſi metalli partem uile in ſe contineat: ſed aurum & argentum habentur nunc precioſa, reliqua uerò o­mnia uilia. Quondam metalla uilia combuſta ſunt, ut precioſa pura haberi poſſent. Veteres etiam uſtione indagarunt quotam argenti portionem au­rum in ſe contineret: eoque modo omne argentum conſumebatur: quæ non le­uis iactura fuit: attamen Archimedes nobilis mathematicus, Hieroni regi gratificaturus inuenit rationem idem deprehendendi non admodum promptam, & qua maſſa magna accuratius quam parua explorari poteſt: quam in commentarijs exponam. Sed chymiſtarum ſectatores oſtenderunt rationem ſecernendi argentum ab auro, qua neutrum perit. Aurum aut, in quo ineſt argentum: uel argentum, in quo aurum, primò coticulæ atteratur: deinde eidem acus auri uel ar­genti ſimillima: quo modo ex lineis productis cognoſcitur, quota argenti portio in auro inſit, quota auri in argento: mox ad argentum, quod eſt in au­ro, adijciatur tanta eiuſdem portio, ut auri triplum ſit. Tum plumbum inijciatur in catillum cinereum, & coquatur: paulò poſt in eundem inijciatur paucum æs: ut­pote eius ſemuncia, uel ſemuncia & ſicilicus minoris ponderis: ſi aurum uel argentum aliquam æris particulam in ſe non contineat. Etenim catillus, cùm plum­bum & æs deſunt, quæ conſumat, particulam auri & argenti ad ſe allicit & combibit. Tandem auri trientem & argenti libram in eundem catinum inijcere et coquere conuenit: nam ſi aurum & argentum primò in catillum coniecta coquan­tur, is, ut iam dixi, particulam eius conbibit, & aurum, cùm ab argento ſeparatum fuerit, purum non inuenitur. Coquantur uerò hæc metalla uſque dum ipſum plumbum & æs conſumantur: atque iterum idem utriuſque pondus eodem modo coquatur in altero catillo cinereo: utraque maſſula malleo percuſſa dilatetur: utraque bracteola in fiſtulæ figuram formetur: utraque conijciatur in paruam ampullam uitream: quibus tertiæ aquæ ualentis, quam decimo libro deſcribam, uncia & drachma maioris ponderis affundantur: lento igni calefiant: quo­modo bullulæ figura margaritis aſſimiles ad fiſtulas adhæreſcere uidentur. Quo autem maior rubor apparuerit, eo melior eſſe aqua iudicatur. Sed poſt­quam rubor euanuerit, bullulæ candidæ margaritis non tantum figura, ſed etiam colore ſimiles eiſdem fiſtulis uidentur inſidere: poſt breue tempus aqua effundatur, & infundatur altera: cum ea rurſus bullulas candidas ſex uel octo excitauerit, effundatur & fiſtulæ eximantur: atque quater aut quinquies aqua fontana lauentur: magis uerò coquantur ex eadem bulliente: nam colore clariore ſplendent: poſtea in auream phialam, quæ in manu teneatur, coniectæ ſenſim le­ni ignis calore ſiccentur: mox phiala imponatur in carbones ardentes, et carbonibus tegatur, ac oris flatu modico inſpirentur: tunc flammam cæruleam emittent: ad extremum fiſtulæ appendantur, quib. ſi par pondus erit, artifex harum rerum laborem fruſtra non ſuſcepit. Poſtremò ambæ in altera lance poſitæ ponderentur. Vnæ tantummodo quaternæ ſiliquæ non numerentur propter argentum quod remanet in auro, & ab eo ſeparari non poteſt. Ex fiſtularum aut ponduſculo eo gnoſcimus pondus & auri & argenti quod in maſſa ineſt. Quod ſi quis artifex tantum argentum non adiecerit ad aurum, ut eius triplum ſit, ſed duplum uel ſeſtertium, ei opus eſt ualentiore aqua, quæ aurum ab argento ſecernat: qualis eſt quarta: ſed utrum aqua, quam auro & argento adhibet, eis conueniat, an plus minusué quam oportet ualens ſit, ex effectu cognoſcitur: mediocris bullulas in fiſtulis excitat: & ampullam atque operculum eximio rubore inficere uidetur: imbecilli­or eadem exiguo rubore tingere, ualentior fiſtulas diſrumpit. Ad argentum ue­rò purum, in quo ineſt aliqua auri portio, non adijciatur aliud, cum in catillo cine reo coquuntur priuſque ſeparentur, ſed præter plumbum ad beſſem eius quadrans uel triens æris, minora pondera intelligo. At ſi argentum etiam in ſe contineat ali quam æris portionem, & poſtque cum plumbo fuerit excoctum appendatur, & poſtque aurum ab eo fuerit ſecretum: altero modo cognoſcimus quantum æris in eo fue­rit, altero quantum auri. Sed uilia metalla experimenti gratia etiam hodie comburuntur, quod tantulum metallum perdere damnum ſit exiguum: at à magna uilis me­talli maſſa metallum precioſum ſemper ſecernitur, ut in eodem lib. 10. undeci­moque exponam. Miſturam aut æris et argenti hoc modo experimur. Artifex ex aliquot panibus æris excindit portiones, ex paruis paruas, ex mediocribus mediocres, ex magnis magnas: ueruntamen paruæ magnitudinem dimidiæ nucis auellanæ æquant, magnæ dimidiæ caſtaneæ molem non excedunt, medio­cres mediocri modo ſe habent. Excindit uerò portiones ex media inferiori parte cuiuſque panis: quas portiones ſimul conijcit in catillum triangularem no­uum & purum, additque ſchœdas quæ pondus ſcriptum continent, quod habent eos æris panes quanti tandem fuerint, uerbi cauſa. Hæ portiones, ſic enim ſcribit, exciſæ ſunt ex ære, quod pendit uiginti centumpondia: itaque cùm ſcire uult quotam argenti partem unum eiuſmodi æris centumpondium in ſe contineat, primò in circulum ferreum prunas inijcit: deinde ad eas addit carbones. Cum uerò ignis iam uires habuerit, tunc ſchœda ex catillo exempta aſſeruataque eum catillum in i­gnem imponit, quartaque unius horæ parte ſenſim calefacit donec excandeſcat: poſtea flatu follis duplicati dimidio horæ ſpacio excitat et auget ignem: tanto enim temporis interuallo æs plumbi expers calefieri et liqueſcere aſſolet: quod aut non caret plumbo, citius. Itaque cùm ferè ad definiti temporis ſpacium inflaue­rit follem, tunc forcipe remouet prunas, & ligno in tenue ſciſſo, quod forci­pe prehendit, æs mouet. Quod fi facile mouere non poteſt, ſignum eſt ipſum prorſus liquefactum nondum eſſe: id ſi intelligit iterum in catillum imponit carbo­nem magnum, prunaſque ante exemptas in eundem reponit, rurſusque ad breue tempus inflat follem. Vbi uerò æs omne liquefactum fuerit, tunc ultrà follis flatu non utitur: nam ſi eo uteretur ignis partem æris conſumeret, fieretque quod reliquum eſſet ditius quam panes è quibus eſt exciſum: qui non leuis error eſt. Itaque quan­primum æs ſatis fuerit liquefactum, id ipſum fundit in canaliculum ferreum: qui magnus aut paruus ſolet eſſe, prout multum aut paucum æs in catillo experimenti gratia liquefit. Habet autem ſuum manubrium ſimiliter ferreum, quo capit ipſum cùm æs infuſum fuerit, ac immergit in aquam ſolij prope locati, ut æs refrigeretur: quod rurſus ad ignem exiccat, cuneoque ferreo eius cuſpidem de­cutit. Portionem uerò cuſpidi proximam ſuper incude cudit, efficitque bra­cteam: quam diſcindit in particulas.