metadata:
dcterms:identifier ECHO:4YSU4X91.xml
dcterms:creator (GND:118627252) Vitruvius Pollio, Marcus
dcterms:title (la) L. Victrvvii Pollionis ad Cesarem Avgvstvm De architectvra De architectura De architectura
dcterms:alternative (la) L. Victruvii Pollionis ad Cesarem Augustum De architectura De architectura De architectura
dcterms:date 1490
dcterms:language lat
text (la) free
http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/ECHOdocuView/ECHOzogiLib?mode=imagepath&url=/mpiwg/online/permanent/library/4YSU4X91/pageimg

log:
text has 19 instances of ɔ which might mean a, c or o. Not resolved yet.

unknown:
<001> = đ (occurs 50 time(s))
<002> = ꝑ (occurs 173 time(s))
<003> = ꝗ (occurs 95 time(s))
<004> = ꝗ̃ (occurs 107 time(s))
<006> = ℞ (prescription take), ℟ (response), or ꝶ (rum) (occurs 957 time(s))
<007> = i or ı (dotless i) (occurs 858 time(s))
<009> = ꝗ̃ (occurs 84 time(s))
<011> = @ (looks rather like an upside down character) (occurs 1 time(s))
<029> = ꝗ (occurs 28 time(s))
<030> = ꝓ (occurs 170 time(s))
<031> = m actually, it is rotated, maybe due to space issues (looks like ℨ) (occurs 93 time(s))
<037> = • [bullet] and · [middle dot]) (occurs 4 time(s))

replacements:
ɔ = @
<p\x{0020}# = <p

parameters:
despecs = 2.0

<pb>[00001]
<h>10. Sulpitius lectori $alutem.</h>
<p>Cum diui@um opus Victruuii: non modo $tudio$is: $ed reli
quis hoíbus $i in exéplaria innumera diffunderetur: multú cóferre
po$$e aiaduerteré: ce$$antibus id agere aliis: ut puto in melioribus
occupatis: quod diu multum{que} ad publicu3<?> u$um de$ideraui: i\’pe
tandem effeci. Collatis. n. multis id genus libris: & in primi$ uno
no$tri Delii manu: $atis accurate per$cripto: eú mihi laboré a$$um
p$i: ut quantum per plurima$ occupatióes meas f@eri po$$et: redde
rem unum imprimédorum archetypum adeo emédatum: ut par
uus labor cuiuis alteri eiu$dem rei $tudio$o relinqueretur. Quod
$i fidelis ut $pero librarius fue@it: & cum his impre$$is $cripti cala
mis conferentur: facile fides no$tra & diligentia apparebit: Nectñ
illud cómi$erim: quin complura ex iis que ille peri. erterit (ne{que}. n.
aliter fieri pote$t:) In po$t<007>ema pagina annotanda non congeram.
Siqua uero in <029>bu$dá græcis \’q ob$cura $ane deprauata{que} $unt: in
teri percunctando meliora potero inuenire: Ibidé $<007>lɔtio nó preteri
bo. ligurarum de$eriptionibus quoniam earum exempla habere
nequiu: mus: & $unt ratióis diff<007>c<007>lis: & artificibus laborio$e: $ua
in marginibus $patia $eruabuntur: ut quom uel no$tro uel alio<006>
$tud<007>o edentur in lucem: $u<007>s locis po$$int affigi: Interim uero lit
teratos omnes in quorú manus uolumina hæc peruenerint uelim
oratos: dent nobi$cum operam ut habeatur hic au ctor emédati$$i
mus: & $<007>t $uis undi{que}<?> partibus ab$olutus: quod quidem $pero $o
re breui: cum ob ingeniorum copiam & pre$tantiam: tum ob lau
dis ardo@em maxime cui{que} crudito adiumctú: quam mihi in pub
lico cõmodo non appetenti: $ati@ blandituram puto. quia primus
hoc in $t@d<007>o curro: & ad certamen uia iam liberaliter $trata reli
quos inter $e excito. Vale iam: & l<007>uore lectio careat: Age{que} ut ego
cum aliis te quo{que} $ine odio commendare po$$imus.</p>
<pb>[00002]
<h>INDEX</h>
<ind>
# IBRO primo. L. Victruuil Pollionis in quo di$$erit: de
I # officio architecti: & terminatióibus artis: de{que} mœnibus
# & arearum diui$ionibus: hæc contin@ntur.
De architectis in$tituendis.
Ex quibus rebus architectura con$tet.
De ædibus $acris.
De ho$tiis operum & balnearum: fene$tris.
De qualitatibus locorum & copiis operum.
De partibus architecture in priuatis & publicis.
De $alubris loci electione & luminibus & fene$tris @ptis.
De iocineribus animalium in$piciendis.
De mutatione lo@.
De fundamentis murorum & turrium.
De diui$ione operum quæintra muros $unt & eorum di$po$itióe
ut uentorum noxii flatus uitentur.
De $itu ædium $acrarum in ciuitatibus & extra.
# Ibro $ecundo in quo agi\’t de materia copiis e quibus @ol
I # latis $tructuris & materiæ rationibus ædificia per$iciu@
# tur: hæc in$unt.
De pri$corum hominum uita: & de initiis humanitatis atque tect
orum & incrementis eorum.
De principiis rerum $cdm philo$ophorum opiniones.
De later<007>bus.
De Arena.
De calce.
De puluere puteolano & reliquis.
De lapidicinis.
De generibus $tructure & earum qualitatibus modis aclocis.
Fons Salmacls.
De cra$$itudine parietum.
De materie cedenda.
De abiete $upernate & infernate cu@n Apenini de$criptione.
<pb>[00003]
# Ibro tertio in quo di$$erit de ædibus $acris hæ<?>
I # De $acrarum ædium di$po$<007>tione & $ymmetriis & co@po
# ris humani men$ura.
De quin{que} ædium $peciebus.
De $undationibus & columnis at{que} earum ornatu & epi$tdiis.
# Ibro quarto in quo agitur de doricarum Corinth<?>@@ú{que}
# columnarum proportione: hæc in$unt.
# De tribus generibus columnarú origines & inuentióes.
De ornamentis columnarum & earum origine.
De ratione dorica.
De interiore cellarum & pronai di$tributione.
De Regionum con$t<007>tutione in ædibus.
De ho$tiorum & antepagmentorum $acrorum rationibus.
De Tu$canicis ration<007>bus ædium $acrarum.
De Aris deorum ordinandis.
# Ibro quinto in quo agi\’t<?> de publico<006> loco<006> di$po$itióe.
I # hæc continentur.
# De$oro.
De ærario carcere: & curia ordinandis.
De theatro.
De Harmonia.
De Theatri ua$is.
De conformatione Theat<?> facienda.
De tecto porticus Theat<?>.
De tribus $cœnarum generibus.
De porticibus po$t $eœnam & am bulationibus.
De balnearum di$po$itionibus & partibus.
De pale$trarum ædificatione & Sixtis.
De portubus & $tructuris in aqua faciendis.
# Ibro $exto in quo ratiocinatur de priuatorum æd<007>fic@orú
I # utilitatibus & <007>ymmetriis: in$unt hæc.
# De natura regionum celi ad quas ædificia di$ponenda &
quid hæ in hominibus efficiant.
De ædifici orum priuatorum proportionibus & men$@ris.
<pb>[00004]
De cauis ædium.
Delongitudine & latitudine atriorum.
De occis.
Ad quas celi regiones quæ{que} ædi$iciorum genera $pe$$are debeát.
De p@natorum & commmunium ædi$iciorum propriis locis.
De ru$ticis ædi$iciis & uillis.
De g@æcorum ædificiis corum{que} partium u$u at{que} nominibus.
De $irmitate & fundamentis ædi$iciorum.
# Ibro $eptimo in quo agitur de expolitionibu$ ædificio<006>
I # hæc continertur.
# Derude@atione.
De albariis ope@ibus.
De C@merarum di$po$itione. Trulli$atione. & tectorio opere.
De pollitionibus in humidis loeis.
De ædifieiorum picturis.
De Marmo\’r & quomodo ex eo fit Argentum uluum & de Auro
argento{que} ue$tinm ueterum recuperando.
Deminii temperatura.
De coloribus & primum de Ochra.
De Minii rationibus.
De Chry$ocolla & atramento.
De Cerulei coloris temperationibus.
De C@ru$$a & $andaraca.
De O$t. o.
De aliis purpureis coloribus.
# Ibro octauo in quo præcipitur deaqua @nuenienda pro
I # banda & inducenda hæc in$unt.
# De aquæ inuention@.
De Aqua hymbrium.
De aquis calidis & carum uirtutibus quam trahunt a diuer$is me
@ & de uariorum fontium fluminum lacuum{que} natura.
De aquarum exper$mentis.
De perductionibus aquarum: & tribus ductuum gener@bus.
<pb>[00005]
# Ibro nono in quo di$$erit de gnomonicis rebus & ratiõi
i # bus horologiorum hæc continentur.
# De $criptorum ueneratione: ubi &
Platonis inuenturr. de agro metien do: &
De Norma: &
Quomodo portio argenti auro mi$ta in integro opere deprehédi
di$cerni{que} po$$it.
De gnomonicis ratióibus ex radiis $olis per umbram inuentis &
mundo at{que} planeti$.
De $olis cur$u per. xii. $igna.
De $ideribus ad dextram zodiaci.
De $ideribus ad leuam zodiaci.
De horologiorum ratione & u$u at{que} eorum inuentione.
# Ibro decĩo in quo de machinatiõibus rõcina\~t hec in$ũt.
I # De machina quid $it & eius ab organo differentia origĩ
# ne & nece$$itate.
De ædium $acrarum publicorum{que} operum machinationibus tra
ctoriis.
Aliud machinæ tractorie genus.
Aliud machine $ubtilius genus.
De lapidicinarum inuentione.
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum leuatióes.
De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum de
tympano.
Derotis & tympanis ad moleadum farinam.
De cocleæ ratione.
De cthe$ibina machina.
De hydraulicis.
Qua ratione rheda uel nauí uecti peractum iter dimetiarr u<?>r.
De $corpionum bali$tarum{que} rationibus & primum de $corpi@ni
bus & catapultis.
De bali$tis.
De ponderum mittendorum ad bali$tam proportione.
De bali$tarum catapultarum{que} contentionibus & temperamentis
<pb>[00006]
De oppugnatoriis rebus quéadmodú machinatióibus & duces & uectore$
& ciuitates defé$e e$$e pot$it & primú de Arietis inucntióe eiu${que} machina.
De Te$tudine ad conge$tionem $o$$arum paranda.
De aliis gener@bus te$tudinum. # Operis peroratio.
</ind>
<p #>Raphaeli Riario Cardinali: Sancte{que} Romane
# eccle$ie Camerario. 10. Sulpitius fœlicitatem.</p>
<p #># Vicquid curæ: $tudii: uigilia<006> & opere: in emendando & uulgan
q # do Victruuio po$ui. Quicquid utilitati$ in med<007>ú affero. Quic<029>d
# for$an & laud<007>s con$equar: tuæ dedico amplitud<007>ni Raphael Ria
rie Ro. ec. dign<007>$$ime Camerarie: certú l\’ratorum pre$<007>diú: Fotor ingenio<006>.
Spes publica. Patrociniú populorum: benignitatis delitie: ui@utú{que} pluri
ma<006> uiuida quedá eff<007>gie$: Cui. n. hunc aptiu$ po$$em? <004> cui ego $um dedi
ti$$<007>mus: & a quo med<007>ligi: & Victruuiú in delitiis haberi itel<?>go? Immo
ad quem libentius architectus ip$e $e diriget? <004> ad eú qui $ua lectióe pluri
mú delecta\’t. Qui{que} $uis \’pceptis & $epe & in magni$ æd<007>fic@s: $<007> uixer<007>t: $<007>t
u$urus? Qué{que} pretoria: uilla$: tépla: porticu$: arces: & regias: $ed prius thea
tra ædificatu<006> $pe certa colligimus. Tu eni primus Tragoedie quá nos iu
uentuterr. excitandi g\’ra & agere & cantare primi hoc æuo docuimu$: Nam
eius actioné iam multis $æculis Roma non uiderat) In medio foro pulpitú
ad quin{que} pedú altitudiné erectum pulcherrime exorna$ti: Eandé{que} po$t<004> i
Hadriani mole Diuo Innocétio $pectante e$t acta: rur$us intra tuos penates
tan<004> í media circi cauea toto con$e$$u umbraculis tecto: admi$$o populo &
pluribus tui ordinis $pectatoribus honorifice excepi$ti. Tu etiá primus pi
cturatæ $cœnæ facié quom Pomponiani comed<007>á agerent: n\’ro $æculo o$ten
d<007>$ti. Quare a te ctiam Theatrú nouú tota urbs magnis uotis expectat: Vi
det. n. l<007>beralitaté Ingenii tui: qua ut uti po$$is deus & fortuna cóce$$it. Cu
igi\’t nec de$int tibi facultates: nec uoluntas gratificádi. Accinge te ocius ad
hanc beneficentiá alacriter exhibendá. Quid eni popularius? Quid glorio
$ius i$ta tua ætate $acere po$$is? Q. Catulú qui primus $pectanuú cõ$e$$um
inumbrauit: iam equaui$ti. Claudio í pictæ $cenæ uarietate nó: nuidemus.
Antonii argenteá: Petreii aureá: Catuli{que} eburneá ut luxú nira<?>iú expetit ne
mo. Ver$atilé & ductilé qñ libuerit facies nó difficulter. Illud unú igi\’t $up
e$t: ut mediocrem locú ex Victruuii in$titutióe có$tituas: in quo inu\~etus ti
bi dediti$$@ma ad maio<006> $e imitatióem in recitandis poema@is $abuli${que} acti
<pb>[00007]
tandis in deo<006> honorem fe$tis diebus exerceat: hone$ti${que} $pectaculis & mo
neat populú & exilaret: Nam que uoluptas pote$t cum hac $pectandi dele
ctatione conferri? que per oculos & aures blande in aíos influés: eos titillat:
mouet: docet: & affici\’t? Valeant ergo digladiantiú inter $e hoíum: muta: fu
ne$ta{que}: & cú be$tiis uix un<004> $ine húana cede $pectacula: & uel hic l\’rati$: uel
ĩ campo militaribus delectemur. Ea auté ut <004> optime & $epi$$ime fiát: The
atro e$t opus. Quo quid fieri & pńtibus & po$teris iucúdius pote$\’t? Si eni
po$t Pompeianú illud marmoreú & capaci$$imú: minora & incultiora: mag
næ$uis gloriæ fuerút auctoribus. Quátæ tibi núc erit: quom nullú integ<006>
extet: $i a nt dirutú raparaueris: aut nouú erexeris? Aedes $acras quarum e$t
maxía copia (At{que} út tam $áctæ <004> pa$$im deos ueneraremur) in ætate proue
ctiori ponere poteris: Producet ení tibi uitam oípotens: $i benefeceris: & ad
$umma re<006> te euehet: ut non modo maxia quæ{que} urbiú ornamenta: $ed etiá
nouas urbes con$tituas. Nunc uero hec occa$io prætermittenda non eft. Vi
des eni magnú ad Romá ornandá: inter præ$tanti$$imo$: & $ui$$eiam pridé
& e$$e certamen: ac unúquen{que} in $uæ laudis arguméto: qd prudéter excogi
tauere uer$atos e$$e at{que} uer$ari. Sixtus pon: max: cópluribus $acris ædibus
in$tauratis: Pontem refecit: uias direxit: & $trauit: bibliothecá copio$i$$imá
ordinauit: Tum Diuæ Virgini $pecio$i$$ima templa ædi$icauit. Innocétius
uero ad illú & Paulú $uperádum erectus: oia præclara & popularia cogitat.
Ita{que} impo$ito bellis fine: \’ptorio $uburbano peracto: agilitati$ certaminibu$
& equitú cócur$ióibu$: dotal<007>bu${que} & $ũptuariis legibus reuocatis: Falconi$
Sinibald<007> $ui \’q$toris: $úmi có$<007>lii: fidei: au\~ctis: & patriæ amáti$$imi: uiri: &
Marcelli capi$erri Nicolai{que} porcii ædiliú $ingulari$ amiciciæ: cura: tum Flo
ræ campus. tum c<007>rcus flaminiu$: lateribu$ apti$$ @@ $terni\’t. De Gymna$io
n\’ro eue@tendo & magnif<007>ce có$truédo (Qd utiná \’poccupa$$es: ibi enĩ quoti
diana oíum di$ciplina<006> edú\’t @pectacula) Prudéti$$<007>mi Reformatore$ iá inie\’r
có$<007>liú: & @urythmiá & $ymmetriá d<007>$po$ue\’r: Que cú ita $<007>nt <004>d aliud noui
huic e$t $eculo reliquú?ni$i ut aut fótes inducá\’t: aut theatrú ædifice@? Fon
tes uel tu po$tea: uelquiuis alius cú multa utilitate g\’ra{que} inducet: Núc thea
trú quin uel in$taures uel nouú có$truas caue ne differas: ne tantá expectati
onem & $pem eludere uidearis: D<007>fficile e$t. n. amanti$$<007>mi populi de$ideriú
aut diu {pro}trahere: aut oíno fru$tari: G\’ra eni qua noís celebritas uiget uel re
mitti\’t uel extingu\’t. Quod ne tibi po$$<007>t accidere. Age hanc glorio$á {pro}uin
ciá toto populo optáte: & ut magnif<007>cétius & i$tructiu$ erigas: au<006> p $ingu
la capita ultro coferente: iã arripe: & te gratio$ú & clari$$imum: hac <007>n$<007>gni li
beral<007>cate: gro$<007>oré illu$tr<007>oré{que} reddés: ppetua Po. Ro. uolupta@e: cú æterna
tui memor<007>a b@a. Interĩ uero n\’rm hoc munu$culú \’q$o ne a$perneris: at{que} ut
e@ donec tibi n\’ris aliquid fabricatú manibus afferá: acquie$cas: dignatióem</p>
<pb>[00008]
<h>L. VICTR VVII POLLIONIS ADCESAREM AVGV
STVM DE AR CHITECTVRA LIBER PRIMVS.
PREFATIO</h>
<p #>Vm diuina mens tua: & numen Impato. Cæ$ar
# imperio potiretur orbis terrarú: inuicta{que} uirtu
# te cunctis ho$tibus $tratis triumpho uictor$a{que}
# tua ciues gloriarentur: & gentes oés $ubacte tuú
# $pectarent nutum. P.Q.R. & Senatus liberatus
# timore ampli$$imis tuis cogitatióibus có$ilii${que}
gubernaretur. Non audebam tantis occupatióibus de Architectu
ra $@ipta & magnis cogitatiótbus explicata ædere. Metuens ne nó
apto tpe interpellans $ubiré tui animi offen$ioné. Cum uero atten
derem te non $olú de uita cói oĩum curam. P.Q. rei con$tituti cné
habere. Sed etiam de oportunitate publicorum{que} edi$icio<006> utciui
tas aperte nó $olú prouinciis e$$et aucta. Verú etiá ut maie$tas im
perii publicorum edificiorum egregias haberet auctoritates. Non
putaui pretermittendum quin primo quo{que} tpe de his rebus ea ti
bi æderé. Ideo{que} primum paréti tuo de eo fueram notus & eius uir
tutis $tudio$us. Cum aút cócilium cele$tium in $edibus imortalita
tis eú dedicaui$$et. & Impium parentis in tuam pote$tatem tran$tu
li$$et. Illud idem $tudium meum in eius memoria permanens in te
contulit fauoré. Ita{que} cum. M. Aurelio &. P. Numidico &. CN.
Cornelio ad preparationé bali$tarum & $corpionum reliquorú{que}
tormento<006> refectióem fui pre$to: & cum eis cómoda accepi: \’q cum
mihi primo tribui$ti recognitioné per $ororis cómendationem $er
ua$ti. Cum ergo eo beneficio e$$em obligatus ut ad exitú uite non
haberé inopie timoré hec tibi $eribe\’r cepi.{que} animaduerti te multa
ædificaui$$e & nunc ædifica\’r. Reliquo quo{que} tpe & publ<007>corum &
priuatorum edificiorum pro amplitudine rerum ge$tarú ut po$te
ris memorie traderen\’t curam habiturum. Con$crip$i pre$criptióes
terminatas ut eas attendens & ante facta & futura qualia $int ope
ra per te nota po$$es habere. Ná{que} his uoluminibu$ aperui omnes
di@cipline rationes.</p>
<pb 2>[00009]
<h>De Architectis In$tituendis</h>
<p #># Rchitecti e$t $cientia pluribus di$ciplinis & uariis erudi
a # tióibus ornata. cuius iudicio {pro}bantur \~q a ceteris artibu$
# pficiuntur opera. ea na$citur ex fabrica & rócinatióe. Fa
brica e$t continuata ac trita u$us meditatio que manibus p<?>rfici\’t
& materia uniu$cuiu${que} generis opus e$t ad {pro}po$itú deformatóis
Ratiocinatio aút e$t que res fabricatas $olertie ac rónis {pro}portione
demon$trare at{que} explicare pote$t. Ita{que} architecti qui $ine l\’ris con
tenderant ut manibus e$$ent exercitati non potuerũt efficere ut ha
berét {pro} laboribus auctoritaté. Qui aút rócinatióibus & I\’ris $olis
cofi$i fuerunt umbrá non rem p$equuti uidentur. At qui utrú{que} p
didicerút uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod
fuit pro$itum $unt a $$equuti. Cum in omnibus ení rebus. Tum
maxime in architectura hec duo in$unt qd $ignifica\’t & quod $ig
nificat. Significa\’t {pro}po$ita res de \”q dici\’t. hác auté $ignificat demó
$tratio róibus doctrina<006> explicata. \’qre uidetur utra{que} parte exerci
tatus e$$e debere qui $e architectú {pro}fitea\’t. Ita{que} eum & ingeniofú
e$$e oportet & ad di$ciplinam docilé. ne{que} ení ingeniú $ine di$eipli
na@aut di$ciplina $ine ingenio perfectú artificé pótefficere. & ut lit
teratus $it. peritus graphidos. eruditus geometria hi$torias cóplu
res nouerit. Philo$ophos diligéter audiuerit. Mu$icá $ciuerit. Me
dicine non $it ignarus. re$pon$a iuri$có$ulto<006> nouerit. Aftrologiá
cœli{que} rónes cognitas habeat. que cur ita $int he $unt cau$e. L\’ras
archirectum $cire oportet: uti cómentariis memoriá firmioré effice
re po$$it. Deinde graphidos $cíam haber<?>. quo facilius exempla
ribus pictis quá uelit opis $pém deformare ualeat. geometria auté
plura pre$idia pre$tat architectu\’r & primú ex euthygrámis circini
tradidit u$um: e quo maxime facilius edificio<006> í areis expediun\’t
de$criptiones normarum{que} & librationú & linearú directiones. @té
popticen in edificiis a certis regionibus coeli lumina recte ducun
tur per arithmeticen ratio $umptus edificio<006> con$umatur: men$u
rarum rónes explicantur: Difficile${que} $ymmetria<006> \’q$tiones geome
tricis rationibus & metodis inueniuntur. Hi$torias aút plures no
ui$$e oportet: {quis} multa ornaméta $epe í opibus archite <?>i de$ignát
<pb 3>[00010]
de quibus argumétis rónem cur fecerint querétibus reddere debét
qué<007>dmcdú $i quis $tatuas marmoreas muliebres $tolatas & que
cariatides dicuntur pro colúnis in opere $tatuerit & in$uper mutu
los & coronas collocauerit percontantibus ita reddet rationem. Ca
riaciuitas peloponen$is cú pe@$is ho$tibus contra græciá con$en$it
Po$tea graci per uictoriam glorio$e bel@o liberati cómuni con$ilio
cariatibus bellum indixerút. Ita{que} oppido capto: uiris interfectis:
ciuitate declarata matronas earú in $eruitutem adduxerút. nec $út
pa$$i $tolas neque ornatus matronales dponere. ut non uno trium
pho ducerentur $ed æterno $eruitutis exemplo graui contumelia
pre$$æ pœnas pendere uiderétur pro ciuitate. Ideo qui tunc archite
cti fuerunt edificiis publicis de$ignauerunt earum imagines oneri
ferendo collocatas. ut etiam po$teris nota pœna peccati cariatium
memorie tradere\’t. non minus lacones pau$ania age$tille polidos
f<007>lio duce pitaleo prelio pauca manu infinitú numerum exercitus
Per$a<006> cú $uperaui$$ét: acto cú gloria triumpho $polio<006> & prede
porticú per$icá ex manubiis laudis & uirtutis ciuium inuicem ui
ctorie po$teris pro tropheo con$tituerúr. ibi{que} captiuo<006> $imulacra
barbarico ue$tis ornatu $uperbia meritis cótumeliis punita $ub$ti
nentia tectú collocauerunt: uti ho$tes horre$cerent timore eo<006> for
titudinis effectus. & ciues id exemplú uirtutis a$piciétes gloria ere
cti ad defendédam libertaté e$$ent parati. Ita{que} ex eo multì $tatuas
per$icas $ub$tinentes epi$tilia & ornaméta eo<006> collocauerút: & ita
ex eo arguméto uarietates egregias auxerút opibus. Item $unt alie
eiu$@é hi$toriæ generis. qua<006> noticiá architectos tenere oporteat.
Philo$ophia uero perficit architectú aío magno. & uti nó $<007>t arro
gans: $ed potius facilis æquus & fidelis $ine auaritia quod e$t ma
ximú. Nullü enï opus uere $ine fide & ca$titate fieri pót. ne$<007>t cu
pidus ne{que} in muneribus accipiendis habeat aïm occupatú, $ed cú
grauitate $uá tuea\’t dignitaté boná famá habédo. hec ení philo$o
phia \’p$cribit. Preterea de re<006> natura que græce phi$iologia dici\’t.
Philo$ophia explicat: <004> nece$$e eft $tudio$ius noui$$e. {quis} hét mul,
tas & uarias naturales que$tiones. ut etiá in aqua<006> ductióibus. in
cur$ibus eni & circuitióibus & librata planitie expre$$ionibus $pi
<pb 4>[00011]
ritus naturales aliter at{que} aliter fiũt. quo<006> offen$ionibus nemo me
deri poterit ni$i qui ex philo$ophia principia re<006> nature nouerit
it\~e{que} T he$bie Aut archimedis & cetero<006> qui eiu$dē generis precep
ta cõ$crip$erũt leget: S\~etire nõ poterit ni$i his rebus a philo$ophi$
erit in$titutus. Mu$icen aut\~e $ciat oportet uti cantionicã rõnem &
mathematica<031> notam habeat. Preterea bali$ta<006> catapulta<006> $corpio
num tpaturas po$$it recte facere. in capitulis enī dextra ac $ini$tra
$unt foramina hemitonio<006>. per quetendun\’t $urculis & uectibus
eneruo torti funes <029> nõ \~pcludun\’t nec preligan\’t ni$i $onitus ad ar
tificis aures certos & equales $ecerint. Brachia enĩ que in eas tentio
nes includun\’t: qum extendun\’t equaliter & pariter utra{que} plagã
emittere debent. {quis} $i non hemitonia fuerint impedient certã telo<006>
mi$$ion\~e. In theatris ua$a erea que in cellis $ub gradibus mathema
tica rõne collocantur $onitũ & di$crimina \~q græci ethea uocant ad
$ymphonias mu$icas $iue concentus cõponun\’t diui$a in circinati
one diate$$eron & diap\~ete & di$diapa$on. ut uox $cenici $onitus cõ
ueni\~es in di$putationibus tactu cũ offenderit aucta cũ increm\~eto
clarior & $uauior ad fpectato<006> perueniat aures. hidraulicas quo{que}
machlnas & cetera \~q $unt $imilia his organis $iue mu$icis rõnibu$
efficere nemo poterit. Di$ciplinam uero medicine noui$$e oportet
{pro}pter inclinatiões celi \~q græci climata dicũt. & aeris & loco<006> que
$unt $alubres: aut pe$t<007>lentes: aquarum{quis} u$us. $ine his enim rõni
bus nulla $alubris habitatio fieri poterit. Iura quo{que} nota habeat
oportet ea: que nece$$aria $unt edificiis cõibus parietũ ad ambitu<031>
$tillicidiorum & clo@carum liminum. Item aquarum ductiones &
cetera que huiu$mõi $unt nota oportet $int architectis uti ante ca
ueant \”q in$tituãt edificia: ne cõtrouer$ie facti$ opibus p\~ribus fami
lia<006> relinquan\’t & ut legibus $cribendis prud\~etia cauere po$$it &
locatori & cõductori. Nan{que}$i lex perite fuerit $cripta: erit ut $ine
captiõe uter{que} ab utro{que} libere\’t. Ex a$trologia aũt cogno$ci\’t ori\~es
occidens. meridies. $eptentrio. & celi ratio equinoctiũ. $ol$titium.
a$tro<006> cur$us. quo<006> noticiã $i <029>s nõ habuerit horologio<006> rõnem
oĩno $cire non poterit. Cũ ergo tanta hec di$ciplina $it cõdecorata
& abundans eruditionibus uariis ac plaribus nõ puto po$$e iu$te
<pb 5>[00012]
repente architectos profiteri ni$i qui ab etate puerili his gradibus
di$ciplina<006> $candendo $cīa plerun{que} l\~rarũ & artiũ nutriti <002>uenerït
ad $ummũ templũ architecturæ. Acforta$$e mi<006> uide\’t imperitis
hoibus po$$e naturã t\~m nume<006> doctrina<006> <002>di$cere & memoria cõ
tinere. Cũ aũt animaduerterint o\~es di$ciplinas inter $e cõiunctioné
re<006> & cõication\~e habere fieri po$$e faciliter cred\~et. Encyclios enĩ di
$ciplinæ uti corpus unũ ex his membris e$t cõpo$ita. Ita{que} qui a te
neris etatibus eruditiõibus uariis in$truun\’t oibus l\~ris agno$cũt
ea$d\~e notas cõication\~e{que} oĩum di$ciplina<006> & ea re facilius oia cog
no$cũt. Ideo{que} de ueteribus Architectis Pythius qui primus æde<031>
mineruæ nobiliter e$t architectatus ait in $uis cõmentari s archite
ctum oibus artibus & doctrinis plus oportere po$$e facere <004> <003> $in
gulas res $uis indu$triis & exercitatiõibus ad $ummã claritat\~e <002>du
xerũt. Id aũt re nõ expedi\’t. Non eni debet nec põt e$$e architectus
gtãmaticu$ uti $uerit Ari$tarchus $ed non agrãmatos nec mu$icus
ut Ari$toxenus. $ed nõ amu$os. Nec pictor ut Apelles. $ed graphi
do$ nõ im<002>itus. nec Pla$tes qu\~eadmodũ Miron $eu Pol<007>cletus. $ed
ratiõis pla$ticæ nõ ignarus. nec denuo medicu$ ut hippocrates $ed
non amateologetus. nec in ceteris doctrinis $ingulariter excellens.
$ed i his nõ imperitus. Nõ eni in taotis re<006> uarietatibus elegãtias
$ingulares qui$\”q cõ$equi põt. {quis} ea<006> rócinatiões cogno$cer & perci
pere uix cadit in ptãtem. nec tn non t\~m architecti nõ pñt in oĩbus
rebus habere $ummũ effectũ. $ed etiã ip$<007> <003> priuatim <030>prietates te
nent artiũ nõ efficiunt ut habeãt o\~es $ummũ laudis principatũ. er
go $i in $ingulis doctrinis $inguli artifices ne{que} o\~es $ed pauci æuo
<002>petuo nobilitat\~e uix $unt cõ$ecuti. Quemadmodũ poteft archite
ctus qui pluribus artibus debet e$$e peritus. nõ id i\~pm mi<006> & ma
gnũ face\~r. ne<003>d ex his indigeat. $ed etiã ut o\~es artifices $uperet. qui
$ingulis doctrinis a$$iduitat\~e cũ indu$tria $umma \~p$titerit. Igitur
i hacre Pythius er<007>a$$e uide\’t. {quis} animaduerterit ex duabus rebus
$ingulas artes e$$e cõpo$itas ex o<002>e & eius rõcinatione. Ex his aut\~e
unũ {pro}priũ e$$e eo<006> <003> $ingulis rebus $unt exercitati. id e$t o<002>is effe
ctus alte<006> cõmune cũ omnibus doctis id e$t rõcinatio. uti medicis
& mu$icis & de uenarum pythimo & ad ped\~e motus ut $i uulnus
mederi aut eg<006> eripere de periculo oportuerit nõ accedet mu$icus
<pb 6>[00013]
$ed id opus <030>priũ erit medici iter in organo non medicus $ed mu
$icus modulabi\’t ut aures $ue cantiõibus recipiãt iocũditat\~e. Simi
liter cũ a$trologis & mu$icis e$t di$@utatio cõis de $imphatia $tella
rum & $imphonia<006> in \~qdratis & trigonis diate$$eron & diap\~ete a
geometris diui$us <029> græce logos opticos appellatur. Ceteri${que} om
nibus doctrinis multæ res uel o\~es cões $unt dũtaxat ad di$putãdũ
ope<006> uero ingre$$us <003> manu aut tractionibus ad elegantiã perdu
cun\’t i\~po<006> $unt qui proprie una arte ad faciendũ $unt in$tituti. er
go $atis abunde uidetur feci$$e. <003> ex $ingulis doctrinis partes & ra
tiones ea<006> mediocriter habeat notas eas que nece$$arie $ũt ad archi
tecturã. Vti $i <003>d de his rebus & artibus indicare & probare opus
fuerit ne de$icia\’t. Quibus uero natura t\~m tribuit $olertiæ acumi-
nis memoriæ: ut po$$int gecmetriã a$trologiã mu$icen cetera${que} di
$cipl<007>nas penitus h\~re notas: pretereun\’t off<007>cia architecto<006> & eff<007>ci
un\’t mathematici. Ita{que} faciliter cõtra eas di$ciplinas di$putare po$
$unt {quis} pluribus telis di$ciplina<006> $unt armati. Hi aũt inueniun\’t
raro ut aliqñ fuerunt. Ari$tarchus Samius. Philolaus & Architas
Tar\~etinus Apollonius Pergeus Eratho$tenes Cyreneus Archime
des & Scopinas a Syracu$is qui multas res organicas gnomonica$
numero naturalibu${que} rõnibus inuentas at{que} explicatas po$teris re
liquerunt. Cum ergo talia ingenia a naturali $olertia non pa$$im
cunctis gétibus $ed paucis uiris h\’re conceda\’t. o$ficiú uero archite
cti oibus debeat eruditionibus e$$e exercitatum. Et ratio {pro}pter am
plitudin\~e rei umittat nõ iuxta nece$$itat\~e $ũmas $ed etiã mediocres
$cias h\~re di$ciplina<006>. Peto a te Cæ$ar & ab his qui ea uolumĩa $ũt
lecturi expo$tulo ut $i <003>d pa<006> ad regulä artis grãmaticæ fuerit ex
pl<007>catũ igno$ca\’t. Nan{que} nõ uti $ũmus P<011>us nec Rethor di$ertus
nec Grãmaticus $ũmis rõnibus artis exercitatus $ed ut architectus
his l\~ris imbutus hæc nixus $um $cribe\’r. De artis uero ptãte <009><009> in
$ũt ĩ ea rõcinatiões polliceor uti $pero his uoluminibus nõ modo
edificātibus $ed etiã oibus $api\~etibus cũ maxima au\~cte $<007>ne dubio
\~p$tatu<006>. # Ex <003>bus rebus arthitectura cõ$tet.</p>
<p #># Rchitectura aũt cõ$tat ex ordinatiõe \~q græce taxis dici\’t
a # & ex di$po$itionc. Hanc aut\~e græc<007> diate$in uocant. & eu
# rithyma & $ymmetria: & decore & d<007>$tributiõe que g<007>æce
<pb 7>[00014]
@@onomia dici\’t. Ordinatio e$t modica membro<006> o<002>is cõmoditas
$e<002>atim uniuer$æ{que} <030>portiõis ad $ymmetriã cõparatio. hec cõponi
tur ex quātitate \~q græce po$otes dici\’t. Quãtitas aũt e$t modulo<006>
ex i\~pius o<002>is $ũptio ex $inguli${que} m\~ebro<006> partibus uniuer$i ope
ris cõueni\~es effectus. Di$po$itõ aũte$t re<006> apta collocatio: elegã${que}
cõpo$itiõibus effectus operis cũ \~qlitate. Sp\~es di$po$itiõis \~q græce
dicun\’t ideæ hæ fũt Ichnographia: Ortographia: Sce@ographia.
Ichnographia e$t circini regulæ{que} modicæ cõtin\~es u$us: ex \~q capi
untur $orma<006> i $olis area<006> de$criptiões. Orthographia aũt e$t ere
cta frontis imago: modice{que} picta rõnibus o<002>is futuri figura. It\~e
$ce@opraphia e$t $rontis & late<006> a$c\~edentiũ adumbratio: ad circini
{que} cent<006> oium linea<006> re$pon$us. Hæ na$cun\’t ex cogitatiõe & inu\~e
tione. Cogitatio e$t cura $tudii plena & indu$triæ uigilãtie{que} efle
ctus <030>politi cũ uoluptate. Inuentio aũt e$t \~q$tionũ ob$curarũ cx
plicatio ratio{que} nouæ @ei uigo\~r mobili reperta. he $ũt terminatiões
di$po$itionũ. Eurithyma e$t uenu $ta $p\~es cõmodu${que} in cõpo$itio
nibus membro<006> a$pectus. Hæc effici\’t @@ metobra opis cõueni\~etia
$unt altitudinis ad latitudiné: laticudinis ad longitudin\~e & ad $ũ
mam oia re$põdent $uæ $ymmetrie It\~e $ymmetria e$t ex i\~pius o<002>is
membris cõueni\~es cõ$en$us ex partibu${que} $epatatis ad uniuer$æ $i
guræ $peciem: rate partis re$pon$ul ut in hois corpore: e cubito pe
de: palmo: digitis: ceteri${que} particulis. S@mmetros \~e eurithyme \”qli
cas $ic e$t in ope<006> p$ectiõibus. # De edibus $acris.</p>
<p #># T. p@imũ in ædibus $acris aut e colũna<006> cra$$itudinibus
e # aut de triglip ho:aut etiã \~e batere bali$tæ foramine quod
# græci perit@eto@@ uocitat. nauibus inter$callnio q<001> difecia
ce dici\’t. lt\~e ceterorũ operũ emembris inueni\’t $ymmetriarũ ratioci
natio. Decor aũt e$t em\~edatus o<002>is a$pectus <030>batis rebus cõpo$iti
cũ aucte: is <002>fici\’t $tatione q<001> græce Themati$mos dici\’t $eu cõ$ue
tudine aut natura $tatiõe cũ ioui fulguri & celo & $oli & lune ædi
ficia $ub diuo hyphetra cõ$tituentur. Ho<006> eni deo<006> & $p\~es & e$\’t
ctus in a<002>to mũdo: at{que} lucenti: pñtes uidemus: minerue & marti
& herculi ædes dorice fient. his enĩ diis <030>pter uirtut\~e $ine delitiis.
ædificia cõ$titui decet: ueneri flore <030>$erpinæ phonti@õti nymphis
corynthio genere cõ$titutæ aptas uidebũtur h\~re <030>prietates {quis} his
<pb 8>[00015]
diis propter teneritat\~e graciliora & florida folii${que} & uolutis orna-
ta opera facta augere uidebũtur luftũ decor\~e: Iunoni: Diane: libe
ro p\~ri: ceteri${que} diis qui ead\~e$unt $imilitudĩe $i ædes ionicæ cõftru
entur. habita erit ratio mediocritatis {quis} a $euero more dorico<006> & a
teneritate corynthio<006> t<002>abitur eo<006> in$titutio <030>prietatis. Ad cõ$ue
tudin\~e aũt decor $ic exprimi\’t: cũ edificiis interioribus magni$icis
item ue$tibula cõueni\~etia & elegãtia erũt facta. Si eni interiora <002>$e
ctus habuerint elegãtes: aditas aũt humiles & inhone$tos nõ erũt
cũ decore. Item $i Doricis epi$tilits in coronis denticuli $culpen\’t.
aut in Puluinatis Colũnis & Ionicis epi$tiliis capitulis exprimen
tur. Trigliphis: tran$latis ex alia rõne <030>prietatibus i aliud genus
o<002>is offende\’t a$pectus. Aliis ante ordinis cõ$uetudinibus in$titu
tis. Naturalis aut\~e decor $ic erit: $i primũ oibus templis $aluberri
mæregiões: aquarũ{que} fótes in his locis idonci elig\~etur: in <003>bus $a
na cõ$tituantur. Deinde maxĩe e$culapio $aluti & co<006> deo<006> quo<006>
plurimi <007>nediciais ægri curari uid\~etur. Cũ. n. ex pe$til\~eti i $alubr\~e
locũ cor<002>a egra trã$lata fuerint & e fontibus $alubribus aquarum
u$us $ubmi$trabun\’t. celerius conuale$c\~et: ita efficie\’t uti ex natura
loci maiores aucta${que} cum dignitate diuinitas exciplat opiniones.</p>
<p>Deho$tiis ope<006> & balnea<006> fene$tris.</p>
<p #># Tem nature decor er$t $i cubiculis & bybliothecis ab ori
i # ente lumina capiũtur. balncis & hybernaculis ab occid\~e
# te hyberno. Pinacothecis & <029>bus certis luminibus opus
e$t partibus a $eptentrione: {quis} ta cæli regio ne{que} exclaratur ne{que} ob
$curatur $olis cur$u: $ed e$t certa immutabilis die perpetuo.</p>
<p>De qualitatibus loco<006> & copiis ope<006>.</p>
<p #># I$tributõ aũt e$t copia<006> loci{que} cõmoda di$p\~e$atio parca{que}
d # in o<002>ibus $ũptus: cũ rõne t\~eperantiæ. Hæcita ob$eruabi
# tur. Si primũ architectus ea nõ \~qret quæ nõ poterunt in
ucuiri aut parari ni$i magno. Nan{que} non oibus locis harenæ fo$$i
tiæ: nec cemento<006>: nec abietis: nec $appinorũ: nec marmoris copia
e$t: $ed aliud alio loco @a$ci\’t: quo<006> cõportatiões difficiles $unt &
$umptuo$e. utendũ aũt e$t ubi nõ e$t harena fo$$itia fluuiatica aut
marina lota. Inopie abietis aut $appino<006> uitabũtur ut\~edo cu\~p$$õ
populo: ulmo: pinu. reli\~q his $imiliter erũt explicanda. Alter gra
<pb 9>[00016]
dus erit di$tributiõis cũ ad@u$um patrũfamil. & ad pecunie copiã
aut ad eloqu\~etie dignitat\~e adificia alte. di$pon\~e\’t. Nã{que} aliter urba
nas domos oportere co$titui uide\’t: aliter <003>bus ex po$$@$$ionibus
ru$ticis influút$ructusinõ idem $enato@@bus. Aliter beatis & deli
catis. Pot\~etibus uero quo<006> cogitatiõibus. R. P. guberna\’t ad u$ũ
collocabun\’t & oino faci\~edæ $ũt a<002>te oibus <002>$onis edi$icio<006> di$tri
butiões. # De partibus architecture in priuatis & publ<007>cis.</p>
<p #># Artes i\~pius architecturæ $út tres. edificatio: gnomonice:
P # machiatio. Edi$icatio aũt diui$a e$t bipartito e <003>bus una
# e$t mœhiũ & cõi ope<006> in publicis locls collocatio. Altera
e$t priuato<006> edifitio<006> explicatio. Publico<006> aũt di$tributiões $unt
tres: e <003>bus una e$t de$en$ionis: altera religionis. tertia oportunita
tis. Deten$<007>õis e$t muro<006> turriũ{que} & porta<006> ratio ad ho$tiũ impe
tus <002>petuo repell\~edos excogitata. Religiõis deorũ imortaliũ fano
rũ: ed<007>ũ{que} $acra<006> collocatio. Oportunitatis cõium loco<006> ad u$um
publicũ di$po$itio ut portus: fora: porticus: balnea: theatra: inam
bulatiões. cætera{que} \~q ii$dem rõnibus in publicis de$ignantur locis
hec aũt f<007>eri debét ut habea\’t ratio firmitatis: utilitatis: uenu$tati$
F<007>rmitatis erit habita ratio cũ fuerit fundam\~eto<006> ad $olidũ depre$
$io. qua{que} e$t mate<007>ia copia<006> $ine auatitia dilig\~es electio. utilitatis
aũt e<007>nendata & $ine impeditiõe u$u loco<006> di$po$itio & ad religio
nes $ui cuiu${que} generis apta & cõmoda di$tributio. Venn$tatis ue
ro cũ $ue it operis $pecies grata & elegans membrorum{que} cõnexus
iu$tas habeat $ymmetriarum ratĩones.</p>
<p>De $alub<007>is loci electione & luminibus & fene$tris aptis.</p>
<p #># Ni\~pis uero mœnibus ea erũt p<007>incipia Primũ electio lo
I # ci $alu berrimi: is aũt erit excellus & non nebulo$us: non
# pruĩno$us regione${que} cæl<007> $pectãs; nc{que} æ$tuo$as: ne{que} fri
gidas $ed $e<002>atas. deinde $ic euitab<007>tur palu$tris uicinitas. Cũ cni
auræ matutine cũ $ole ori\~ete ad oppidũ <002>ueni\~et: & his ortæ nebu
læ adiung\~etur. Spũ${que} be$tia<006> palu$tr<007>ũ uenenatos cũ nebula mi-
xcos in habitato<006> co<007>pa flatus $pargent. effici\~et locũ pe$tilent\~e. It\~e
$i lecũdum mare erunt moenia $pectabunt{que} ad meridi\~eaut ad occi
d\~etem nõ erunt $alubria. quia per æ$tat\~e cælum meridianum $ole
exoriente calelcit: meridie ardet. Item quod $pectat ad occidentem
$ole exo@to tepe$cit meridie calet: ue$pere fe<007>uet. Igitur mutationes
<pb 10>[00017]
caloris & refrigeratiõis cor<002>a \~q in his locis $unt uitiantur. hocaũt
licet animaduertere etiã ex his \~q nõ $unt aĩalia. In cellis. n. uinariis
lumina nemo capit a meridie nec ab occid\~ete $ed a $ept\~etrione {quis} il
la regio nullo t<002>e mutatiões recipit $ed e$t firma <002>petuo & ĩmuta
bilis. ideo etiã granaria \~q ad $olis cur$ũ $pectant bonitat\~e cito mu
tant. ob$onia{que} & poma \~q non in ea cæli parte ponun\’t \~q e$t auer
$a a $olis cur$u non diu $eruãtur. nam $em<002> calor cũ excoquit aeri
bus firmitat\~e & uaporibus feruidis eripit exugg\~edo naturales uir
tutes. di$$oluit eas & feruore molle$centes efficit imbecillas. ut etiã
in ferro aĩaduertimus: q<001> <009>uis natura $it du<006> in fornacibus ab ig
nis uapore <002>calefactu<031> ita molle$cit uti in omne genus formæ faci
liter fabriciter: & idem cũ molle & candens refrigeretur tinctũ frigi
da redure$cat: & re$titua\’t in antiquã <030>prietat\~e. Licet etiã cõ$idera\~r
hæc ita e$$e ex eo {quis} æ$tate nõ $olũ in peftil\~etibus locis: $ed etiã in
in $alubribus oĩa cor<002>a calore fiãt imbecilla: & per hiem\~e etiã quæ
$int pe$til\~eti$$ime regiones efficiãtur $alubres: ideo {quis} a refrigeratio
nibus $olidãtur: nõ minus etiã \~q a frigidis regiõibus cor<002>a tradu
cũtur in calidas nõ pñt durare $ed di$$oluũtur. Que aũt ex calidis
locis $ub $ept\~etrionũ regiões frigidas nõ modo nõ laborãt imuta
tione loci ualitudinibus $ed etiã cõfirmãtur: \~qre caueddũ e$$e uide
tur ut mœnibus cellocãdis ab his regiõibus \~q caloribus flatus ad
cor<002>a hoĩm po$$int $pargere. Nan{que} pricipiis \~q græci $tuechia ap
pellãt con$iderare oportet ut oĩa cor<002>a $int cõpo$ita id e$t calore &
humore terreno & aere: & ita mixtiõibus naturali t<002>atura figuran
tur oĩum aĩaliũ in mũdo generatí \’qlitates: ergo in <003>bus cor<002>ibus
cũ exu<002>at e principiis calor tũc interficit: di$$oluit{que} cetera feruore
Hec aút uitia efficit feruidũ a certis <002>tibus cælũ cũ i$iditĩ a<002>tas ue
nas plus <009> patitur e mixtiõibus naturali t<002>atura corpus. It\~e $i hu
mor occupauit corpo<006> uenas ĩpare${que} eas fecit: cetera{que} prĩcipia ut
li<003>da corrupta diluũtur & di$$oluun\’t cõpo$itiõis \~vtutes. It\~e ere$ri
geratiõibus humoris uento<006> & aurarú ifundútur uitia corpibus
nõ minus aeris etiã <009> terræ in corpore naturalis cõpo$itio aug\~edo
aut minu\~edo infirmat cætera principia: terrena cibi plenitate: aer
grauitate cæli: $ed $i quis uoluerit diligentius hæc $en$u percipere
aĩaduertat teneat{que} naturas auiũ & pi$ciũ & terre$triũ aĩaliũ & ita
<pb 11>[00018]
cõ$iderabit di$crimĩa tem<002>aturæ. aliã. n. mixtioné hét genus auiú:
aliã pi$cium: longe aliter terre$triũ natura. uolucres minus hñt ter
reni. minus humori$. caloris t<002>aturæ. & aeris multum. Igi\’t leuiori
bus prĩcipiis cõpo$itæ facilius in aeris impetũ nitun\’t. A\~qtiles aũt
pi$cium naturæ {quis} t<002>ate $unt a calido plurimũ{que} ex aere & terrenis
$unt cõpo$itæ. $ed humoris hñt oppido <009> paulũ Quo minus hñt
e principiis humoris in corpore facilius i humore <002>durãt. ita{quis} cũ
ad terrã <002>ducun\’t aĩam cũ a\”q relinquũt. It\~e terre$tria {quis} e pricipiis
ab aere calore{que} $unt t<002>ata minu${que} hñt terreni plurimũ{que} humori$
{quis} abundãt humidæ partes non pñt diu in aqua uitã tueri. ergo $i
hec ita uiden\’t qu\~eadmodũ <030>po$uimus: & e principiis aĩaliũ cor
pora cõpo$ita $en$u <002>cipimus & exu<002>atiõibus aut defectiõibus ea
labore di$$olui{que} iudicamus. non dubitamus <003>n dilig\~etius quæri
oporteat uti t<002>ati$$imas cæli regiões eligamus: quom \~qr\~eda fuerit
in mœniũ collocatiõibus $alubritas. # Deiocineribus aĩaliũ in</p>
<p #># Ta{que} etiã at{que} etiã ueter\~e reuocandã c\~e$eo ra # ($piciédis
i # tion\~e. Maiores enĩ pecotibus imolatis \~q pa$ceban\’t i his
# locis <003>bus aut oppida aut ca$tra $tatiua cõ$titueban\’t in
$piciebãt. iecinora. & $i erãt liuida & uitio$a prĩoialia imolabãt. du
bitabãtes utrũ morbo an pabuli uitio le$a e$$\~et. cũ pluribus ex<002>ti
et\~er. & <030>bauerãt integrã & $clidã naturã iecind<006> ex a\”q & pabulo
ibi cõ$tituebãt munitiões. Si aũt uicio$a inueniebãt indicio trã$$e
rebãt. id\~e in hũanis cor<002>ibus pe$tilent\~e futurã na$c\~et\~e in his locis
aquæ cibi{que} copiã: & ita trã$migrabãt: & mutabãt regiões. \~qrentes
cibus rebus $alubritat\~e. Hoc aut\~e fieri uti pabulo cibo{que} $alubres
<030>prietates terre uidean\’t. Licet aĩaduerte\~r & cogno$cere ex agris cre
$centiũ <002> $ũt circa potereũ flum\~e q<001> e$t chretæ <007>nter duas ciuitates
Gnolon & Gortynã. dextra. n. & $ini$tra eius flumini$ pa$cun\’t pe
cora. $ed ex his \~q pa$cun\’t <030>xĩe Gno$on $plen\~e hñt. \~q aũt ex alte
@a parte <030>xie Gortynã nõ hñt apparent\~e $plen\~e. Vnde & medici \~q
rentes de ea \~ee inuenerũt in his locis herbã quã pecora rod\~edo im<007>
nuerũt liencs. ita eã herbã collig\~edo curãt Lieno$os hoc medicam\~e
to {quis} etiam Chret\~e$es a$plenon uocitãt. ex eo licet $cire cibo at{que} a\~q
prop<007>ietates locorum naturaliter pe$tilentes aut $alubres e$$e. Item
$i in palud<007>bus mœnia cõ$tituta erũt. \~q paludes $cdm mare fuerit
<pb 12>[00019]
$pectabunt{que} ad $eptentrion\~e aut inter $eptentrion\~e & occid\~etem.
he{que} paludes excel$iores fuerint <009> litus maxima rõe uidebun\’t e$$e
cõ$tituta. Fo$$is eni ductis aque exitus ad litus & mari tempe$tati
bus aucto in paludibus redundantia motionibus cõcitata maris
\~q mixtionibus nõ pati\’t be$tia<006> palu$triũ genera ibi na$ci. que{que}
de $u<002>ioribus locis natando <030>xime litus perueniũt incõ$ueta. $al-
$itudine necan\’t. exemplar aũt huius rei gallice paludes pñt e$$e \~q
circũ altinũ Rauennã: Aquileiã alia{que} \~q in eiu$modi loc<007>s munic<007>
pia $unt <030>xima paludibus: {quis} his rõnibus hũt incredibilem $alu
britaté. Quibus aũt in$identes $unt paludes & nõ hñt exitus pro
fluentes ne{que} per flumina ne{que} per fo$$as uti Pontine paludes $tan
do putre$cũt & humores graues & pe$tilentes in his locis emitcũt.</p>
<p>De mutatione loci.</p>
<p #># Tem in Apulia oppidum Salapia uetus q<001> Diomedes a
i # Troia rediens cõ$tituit $iue qu\~eadmodũ nõnulli $crip$e-
# runt Elphias Rhodius in eiu$mõi locis fuerat collocatũ.
ex quo incole quotannis egrotando laborantes aliqñ peruenerũt
ad. M. Ho$tiliũ ab eo{que} publice petentes impetrauer ũt uti his ido
neũ locũ ad mœnia tran$$erenda cõquireret eligeret{que}. Tuncis mo
ratus nõ e$t $ed $tatim rõnibus docti$$ime \~q$itis $cdm mare merca
tus e$t po$$e$$ion\~e loco $aIubri. a Senatu? P. Q. R. petiit ut liceret
tran$ferre opidum. cõ$tituit{que} mœnia & areas diui$<007>t: tninimo{que} $e
$tertio $ingulis municipibus mancipia dedit. his cõfectis lacũ ape
ruit in mare: & portũ e lacu municipio per$ecit. ita{que} nunc Salpini
\~qtuor mil. pa$$. progre$$i ab oppido ueteri habitãt i $alubri loco.</p>
<p>De fundamentis @: uro<006> & turrium zc.</p>
<p #># Vom ergo his rõnibus erit $alubritatis mœniũ collocan
q # do<006> explicatio regione${que} electæ fuerint fructibus ad al\~e
# dam ciuitat\~e copio$æ. & uia<006> munitiões aut oportunita
tes fluminũ $eu per portus marinæ $ubuectiões habuerint ad mœ
nia cõportationes expeditas. tunc turriũ & murorũ fundam\~eta $ic
$unt facienda. uti fodian\’t $i queãt inueniri ad $olidũ. & in $olido
<009>tũ ex ãplitudine o<002>is <030> rõne uidea\’t cra$$itudine ãpliore <009> parie
tũ <003> $upra terrã $unt futuri. & ca implean\’t <009> $olidi$ima $tructura
Item turres $unt <030>iici\~edæ <007>n exterior\~e part\~e: uti cũ ad mu<006> ho$tis
<pb 13>[00020]
impetũ uelit appropinqua\~r a turribus dextra ac$ini$tra lateribus
apertis telis uulneretur. curandũ{que} maxime uide\’t ut nõ facilis $it
aditus ad oppugnãdũ mu<006>: $ed ita circũdandũ ad loca precipitia
& excogitandũ uti porta<006> itinera non $int directa $ed $ceua nan{que}
cũ ita factũ fuerit tunc dextrum latus acced\~etibus q<001> $cuto nõ eric
tectũ: <030>ximũ erit muro. Collocanda aũt oppida $unt non \”qdrata
nec <030>curr\~etibus angulis. $ed circuitiõibus uti ho$tis ex pluribus
locis cõ$picia\’t. in <003>bus eni anguli <030>currũt difficiliter defendi\’t {quis}
angulus magis ho$t\~e tue\’t <009> ciuem. cra$$itudin\~e aũt muri ita faci\~e
dam cen$eo uti armati hoïes $upra obuiã uenientes alius aliũ $ine
impeditiõe preterire po$$int. dum in cra$$itudine perpetue tabule
oleagine u$tulate <009> celerrime in$truan\’t. Vti utre{que} muri frontes in
ter $e quemadmodũ fibulis his taleis colligate æternam habeãt $ir
mitat\~e. nan{que} ei materie nec t\~epe$tas nec caries nec uetu$tas põt no
cere. $ed ea etiā in terra obruta. & i aqua collocata permanet $ine ui
tiis utilis $\~epiterno. ita{que} non $olũ in muro. $ed etiã in $ub$tructio
n<007>bus qui{que} parietes murali cra$$itudine erunt faci\~edi. hac rõne reli
gati non cito uitiabun\’t. Interualla aũt turriũita $unt facienda ut
ne longius $it alia ab alia $agitte emiffione: uti $<007>qua oppugnetur
tũ a turribus que erun@ dextra $ini$tra $corpionbus reli<003>${que} telo<006>
mi$$<007>õibus ho$tes reiician\’t. etiã, cõtra inferiores turriũ d<007>u<007>d\~edus
e$t murus interuallis tam magnis <009> c@@nt turres. ut itincra $int in
terioribus partibus turriũ continuata<007>be{que} ea ferro fixa. ho$tis eni
$iquã part\~e muri occupauerit <003> repugnabũt re$cind\~et. & $<007> celeriter
admini$trauerit nõ pati\~eter rel<007>\~qs partos turriũ muri{que} ho$t\~e pene
trare ni$i $e uoluerit \~pcipitare. Turres ita{que} rotũde aut poligoneæ
$ũt faci\~ede. quadratas. n. machinæ celerius di$$ipãt {quis} angulcs arie
tes tũd\~edo frãgũt. In rotũditatibus aũt uti cuneosad cent<006> adig\~e
do ledere nõ pñt. It\~e munitiões muti turriũ{que} aggeribus cõ<007>unctæ
maxie tutiores $unt {quis} ne{que} arietes ne{que} $uffo$$iões ne{que} machinæ ce
teræ eis ualent nocere. $ed nõ in oibus locis e$t aggeris ratio facien
da. ni$i <003>bus extra mu<006> ex alto loco plano pede acce$$us $uerit ad
mœnia oppugnãda. ita{que} in eiu$mõi locis primum fo$$æ $unt faci
endæ latitudinibu$ & altitudinibus <009> ampli$$imis Deinde $unda
<pb 14>[00021]
mentú muri deprimendú e$t intra alueú fo$$e: & id extruendú e$t
ea cra$$itudine ut opus terrenú facile $u b$tinea\~t. Item intetiore par
te $ub$tructionis fundamétum di$tans ab exteriore intror$us am,
plo $patio. ita uti cohortes po$$int queadmodum í acie in$tructæ.
ad de$édendú $upra latitudiné agge<007>is con$i$tert. Cum aút funda
menta ita di$tātia inter $e fuerin: có$tituta: tunc inter ea alia tran$
uer$a coniuncta exteriori & interiori fundaméto pectinatim di$po
$ita queadmodú $erre dentes $oluentes $e collocen@. Cum enim $ic
erit factú: tunc ita oneris terreni magnitudo di$tributa in paruas
partes: ne{que} uniuer$a pondere premens poterit ulla róne extrudere
muri $ub$tructiones. Deip$o aút muro equa materia $trua\~c: aut
perficia\~t. ideo nó e$t prefiniendú {quis} in oíbus locis quas optamus
copias eas non po$$imus habere: Sed ubi $unt $axa quadvata $iue
$ilex $iue cementú aut coctus later $iue crudus his erit utcndú. nó
enim uti babylone abundantes liquido bitumine pro calce & ha
rena & cocto latere factú habent mu<006>. $ic item po$$unt o\~es regiõe$
$eu locorú <030>prietates habere tantas eiu$dé generis utilitates uti ex
his cópactionibus ad eternítatē p$ectus habeaf $<007>ne uitio murus.</p>
<p #>De diui$ione operum que intra muros $unt & co<006>
# di$po$itione ut uentorum noxii flatus uitentur.</p>
<p #># Oenibus circúdatis $equun\~t intra mu<006> nrea<006> díui$ióes
m # platearú{que} & an giportuú ad celi regioné directionis diri
# gentur. he auté recte. $i exclu$i erunt ex angiportis uenti
prudéter. qui $i frigidi $unt ledunt: $i calidi uitiant: $i humidi no
cent. Quare uitandũ uidetur hoc uitiú. & aduertendú ne fiat q<001>i
multis ciuitatibus u$u $olet uenire. Quéadmc dú i le$bo oppidú
mitylene magnificéter edificatú & elegamter $ed po$itú non prudē
ter. in qua ciuitate au$ter qú flat homines æg<007>otāt. Qū chorus tu$
$iunt. Qú $eptemtrio re$tituuntur in $alubritaté. $ed in angiportis
& plateis nó po$$unt có$iftere <030>pte aehementiā frigoris. Ventus
aút e$t aeris fluens unda cú incerta motus redundantia. na$ci@ cú
feruor offendlt humoré & impetus factióis exprimit ulm $pús flz
tus. Id aút ue<006> e$$e ex accolis aeris licet a$picere: & de latétibus celi
rationibus & artificio$is re<006> inuentionibus diuinitatis exprimere
<pb 15>[00022]
ueritaté. Fiunt eni eolipide æree caue: he habent punctú an\'ou$ti$
$imum que aqua infunduntur collocantur{que} ad ign\~e & ante\”q cale
$cant non habét ullum $piritum. Simulac aũt ut feruere cepint ef
ficiunt ad ignem ueh ement\~e flatum ita $cire & i@dicare licet e puo
breui$$imo{que} $pectaculo de magnis & imanibus cocli uentorum{que}
nacure rónibus $i exclu$i fuerit nó $olú effici\~et corporibus ualenti
bus locú $alubrē $ed etiā $i<003> morbi ex ali:s uitiis $orte na$cen\~t <003>
ceteris $alu bribus locis hńt curatióes medicie cótrarie. In his <030>p
ter t<002>aturā exclu$ióes uento<006> expeditius curabút. uicia aút $unt \~q
difficulter curan\~t in regióibus \=q $unt $upra $cripte hec. grauitudo
arteria <006> ac tu$$<007>s. pleure$is. thi$is. $anguinis eiectio & cetera. \~q non
detractionibus $ed adiectiõibus curan\~t. hec ideo difficulter medi
can\~t. primú {quis} ex frigoribus cócipiun\~t. deinde {quis} defetis morbo
uiribus co<006> aer agitatus ex u\~eto<006> agitatióibus extenuabi\~t. una
{que} a uicio$is corporibus detrahit $uccú & efficit ea exiliora. Cótra
uero lenis & cra$$us aer <003> <002>flatus nó habet ne{que} crebras redundāti
as <030>pter inmotā $tabilitat\~e adiciendo ad m\~ebra eo<006> alit eos & re$i
cit <003> his $unt impliciti morbis Nónull<007>s placuit e$$e uétos \~qtuor
ab oriēte c<003>noctiali $olanú. a meridie au$trú. ab occidéte c<003>nocti
ali fauoniú. a $eptétrionali $eptétrioné, $ed <003> d<007>ligétiu$ pqui$<007>uerút
tradiderút eos e$$e octo maxie quidé andronicus cyrre$tes qui etiā
exēplú collocauit athenis turri marmoreā octogonon. & in $ingu
lis lateribus octogoni $ingulo<006>uento<006> imagines exculptas cótra
$uos cuiu${que} flatus de$ignauit. $upra{que} eā tarri metā marmoreā p$e
cit & in$u<002> tritoné ereú collocauit dextra manu uirgā porrigenté.
& ita e$t machinatus uti uento circúagere\~t. & $emp cótra flatú có
$<007>$teret. $upra{que} imaginé fiātis uéti ind<007>cé uirgā teneret Ita{que} $út col
locati inter $olanú & au$trú ab oriéte nyberno eurus inter au$tru<031>
& fauoniú ab occidé{oc} hyberno. aphricus inter fauohiú & $eptétri
on\~e chaurus qué plure$ uocãt cho<006>. iter $ept\~e & $olanũ aqui
lo. hoc modo uide\~t e$$e expre$$um uti cap<007>at numeros & noia &
ptes unde flatus u\~eto<006> certi $pir\~et. Qd cũ ita cxploratũ habea\~t ut
inuenian\~t regióes & ortus eorú $ic erit rocinādū. colloce\~t ad libel
lā marmoreú amu$iú mediis menibus aut locus ita expoliatur ad
<pb 16>[00023]
regulā & libellā ut amu$ium non de$ideretur. $upra{que} eius loci cen
trú mediú colloce\-t æneus gnomon idagatio umbre que grece $cia
teres dici\~t huius antemeridianā circiter horā quintā $umenda e$t
extrema gnomonis umbra & puncto $ignanda. Deinde circino de
ducto ad punctú. \~q e$t gnomonis umbre lógitudinis $ignum ex
eo{que} a cen tro circúagenda linea rotundatióe lté{que} ob$eruanda po$t
meridiana i$tius gnomonis cre$c\~es umbra. & cum tetigerit circina
tionis lineā & fecerit parem añmeridiane umbre. Po$tmeridianam
$ignando púcto ex his duobus $ignis circino decu$$atim de$crib\~e
dam. & per decu$$ation\~e & mediú centrú linea perducéda ad extre
mú. ut habea\~t meridiana & $ep<007>\~etri onalis regio tunc po$tea $um\~e
da e$t. xvi. pars circinatióis linec totius rotundatióis. centrú{que} col
locandú in meridiana linea. \~q tangit circinationé. & $ignandú dex
tra ac $ini$tra in circinatióe. & meridiana ac $eptétrionali parte. túc
ex $ignis his \”qtuor per centrú mediú decu$$atim linee ab extremis
ad extremas circinationes <002>ducende. Ita au$tri & $eptétrionis habe
bi\~t octaue partis de$<007>gnató. Relique partes dextra ac $ini$\‘tra tres
equales. & tres di$tribuende $unt in tota rotundatione. ut equales
diui$iones octo uentorum de$ignate $int in de$criptióe. Tum per
angulos inter duas uétorum regiones & platearā & angiportorú
uiden\~t debere dirigi de$criptiones. His eni rónibus & ea diui$ióe
exclu$a erit ex habitationibus & uicis uentorú mole$ta uis. Cum
enim platee cótra directos uentos erút cóformate ex aperto celi $pa
ti impetus ac flatus frequés conclu$us in faucibus angiportorum
uehem @ntibus uirlbus <002>uagabi\~t. Quas ob res cóuertende $unt a
regionibus uentorú directióes uicorú uti aduenientes ad angulos
in$ularú frangãtur. repul$i{que} d<007>$$ipen\~t. Forta$$e mirabútur hi qui
multa ucntorú noia nouerunt. {quis} a nobis expo$itú $it tantúmodo
octo e$$e uentos. Si aút aimaduerterint orbis terre circuitioné per
$olis cur$um & gnomonis e<003>noctialis umbras. & inclinatione celi
ab Erato$thene Cyrenco rón<007>bus mathematicis & geometricis me
thodis e$$e inuentä ducento<006> <003>nquaginta duú miliú $tadiú. que
fiunt pa$$us trecenties & decies quin\”qginta milia. Huius aút octa
ua pars quam uentus tenere uidetur @e$t tricies nongenta triginta
<pb 17>[00024]
Septemmilia & pa$$us quingenti. Non debebút mirari $i in tam
magno $patio unus uentus uagando inclinationibus & rece$$ioni
bus uariecaces mutatióe flatus faciat. Ita{que} dextra & $i@ci $tra au$t<006>
Leuchonotus & Altanus flare $olet. Aphricum: Lib. noto@s & $ub
ue$peros. Circa fauonium Arge$tes & certis téporibus Etb@$iæ. ad
latera Chauri Circius & Chorus: circa $eptem trion\~e @ rælas gal@@
cus. dextra ac $ini$tra Aquiloné $uperoas & Cecias. Circa $olanu<031>
carbas & certo tépore Ornithie. Euri uero medias partes tenentes
in extremis euri Cecias & Vulturous. Sút autem alia plura nomi
na flatu${que} uento<006> a locis aut fluminibus tracta aut mótium pro
cellis. Preterea auræ matutinæ quas $ol cú em ergit de $ubterranea
parte uer$ādo pul$at aeris humoré & impetu $candédo trudens ex
primit aurarum ante lucano $piritu fiatus: qui cā exorto $ole per
man$erint euri uenti tenent partes: & ea re {quis} ex auris procreatur a
græcis euros uidetur e$$e appellatus. Cra$tinus quo{que} dies <030>pter
auras matutinas Aurion fertur e$$e uocitatus. Sunt autem nónul
li qui negant Erato $thenem ueram mu$icamlorbi$ terræ colligere.
Quæ $iue e$t certa $iue non uera non potefl no$tra $criptura non
ueras hfe terminatióes regionú Vnde uentorum $piritu$ oriun\~t.
<fig/>
Ergo $i ita e$t tātum
erit uti nó certam mé
$ure ratiócm: $ed aut
maiores impetus aut
minores habeant $in
guli uenti. Quonia<031>
hæc a nobis $unt bre
uiter cxpo$ita ut faci
lius inteligātur: ui$ú
e$t mihi in extremo
uolumie formā $iue
uti græci $chemata di
cunt duo explicare.
Vnum ita deformatú
ut appareat unde cer
<pb 18>[00025]
t<007> uento <006> $piritus oriantur. Alterum quemadmodum ab impetu
eo<006> aduer$is directióibus uico<006> & platea<006> euitan\~t nocétes flatus
Erít autem in extquata planitie cétrum ubi e$t littera. A. Gnomo
nis aút meridiaha umbra ubi e$t. b. &. a. cétro ubi e$t. A. deducto
circina ad id $ighú u\‘m bre u bi e$t. B. circumaga\~t linea rotundati
onis. repo$ito aú@gnomone ubi ante $uerat expectāda e$t dum de
cre$cat. Faciat{que} lineam rotundationis ubi erit l\’ra. c. tunca $ig
no ubi e$t. b. &. a @$igno ubi e$t. cicircino decu$$ati de$criba\~t ubi
exit. d. deinde per decu$$ation\~e & centrum ubi e$t. d. perducatur li
nea ad extremum in qua erút linca. e. &. f. hæc linea erit in dextra
mecidianæ & $eptemtrionalis regionis: tunc circino totius totúda
tionis $umenda e$t pars. xvi. circini{que} centrum ponendú in meridi
ana linea: que tangit rotundatióem u bi e $t l\’ra. e. & $ignandú dex
tra<?> & $iai$tra ubierunt l\’re. g. h. Item in $eptemtrióali parce centrú
ci<007>cial ponendum in rotundationis & $eptemtrióali linea ubi<007>c$t
Littera $ & $ignandum dextra ac $ini$tra ubi $unt l\’re. i. &. k. & ab
g. ad. k. & ab. h. ad. @@per centrum lineæ perducé de. ita {quis} erit $pa
tium ab. g. ad. h. arit $patiú uenti au$tri & partis meridianæ. Item
quod erit $patium ab. i. ad. k. erit $eptetnrionis. relique partes de
xtra ac $ini$tra tres diuidende $unt equaliter quæ $unt ad orienté
in quibus littere. L. M. & ab occidé te in quibus littere. n. &. o. ab
m. ad. o. & ab. l. ad. n. perducende $unt lineæ decu$$ati & ita crunt
equaliter uentorum octo $patia in cicuitionem quæ cú ita de$crip
ca erút in $ingulis angulis octogoni cú a meridie incipiemus inter
Eurum & Au$t<006> & Aphricú. H. inter Aphricú & Fauoniú. n. inter
Fauoniú & Chau<006>. o. inter Chaurú & $eptemtrionem. k. inter $epi
temtrionem & Aquilonem. i. inter Aquilonem & Solanum. L. n.
Solanum & Eurum. M. ita his confectia inter angulos o ctogoni:
gnomon ponatur: & ita dirigan\~t angiporto<006> diui$ióes. xii. diui
$is angiportis & plateis có$tituti$ arearú electio ad oportunitatem
& u$um cóem ciuitatis e$t explicāda ædibus $acris $oro. reliqu<007>${que}
locis cóibus & $i erunt mœnia $cdm mare ea ubiforú con$tituat eli
genda proxime portum. Sin aút mediterraneo in opido med<007>o.</p>
<pb 19>[00026]
<p>De $itu ædiú $acra<006> in ciuitatibus & extra.</p>
<p #># Edibus uero $acris quorú deo<006> maxime in tutela ciui tas
a # uide\~t e$$e & Ioui & Iunoni & Minerue i excel$i$$imo loco
# Vnde mœniú maxima pars dpóicia\~t areæ di$tribuun\~t.
Mercurio auté in foro aut etiam uti I$idi & Serapi in emporio. A
pollini patri{que} libero $ecundu<031> theatrum. Herculi in quibus ciui
tatibus non $unt gymna$ia ne{que} amphiteatra ad circum. Marti ex
tra urbé $ed ad campú. Ité{que} ueneri ad portú: id aút hetru$cis etia<031>
aru$picibus di$ciplinarú $criptis ita e$t dedicatú. extra mu<006> uene
ris: uulcani: martis fana: ideo collocari: uti nó in$ue$cat i urbeado
le$centibus: $eu matribus familia<006> uenerea libido. Vulcan{que} uis e
mœnibus religionibus & $acrificiis euocata a timore incédiorum
ædificia uidean\~t liberari. Martis uero diuinitas cum $it extra mœ
nia dedicata nó erit inter ciues armigera di$$en$io. Sed ab ho$tibus
ea defen$a a belli periculo có$eruabit. Item cereri extra urbem loco
quo nó $em<003> hoies ni$i per $acrificiú nece$$e habeāt adire: cú religi
one ca$te $ācti${que} moribus is locus debet tueri. Ceteri${que} diis ad $a@
crificio<006> rónes aptæ templis areæ $unt di$tribuende. De ip$is aút
ædibus $acris faciédis & area<006> $ymmetriis in tertio & quarto uolu
mine reddā rónes. Quia in $ecúdo ui$um e$t mihi primú de mate
riæ copiis: \’q in ædificiis $unt parande: quibus $int uirtutibus &
qué habeant u$um. exponere cómé$us ædificiorú & ordines & ge
nera $inguia $ymmetria<006> peragere & in $ingulis uoluminibus ex
plicare.</p>
<h>L. VICTRVVII POLLIONIS DE ARCHI
TECT VRA LIBER SECVNDVS.</h>
<p #>Iaocratess architectus cogitationibus & $olertia fræ
# tus. Quoin Allexander re<006> potire\~t: <030>fectus e$t a
d # Macedonia ad exercitum regis: Cupidus cómenda
# tionis: is e patria a <030>pinquis & amicis tulit ad pri
# mos ordines & purpuratos l\’ras ut aditus h\’ret faci
liores: ab ei${que} exceptus humane petiit uti <004> primú ad Allexand<006>
perduceretur. Cum polliciti e$$ent tardiores fu<?>erunt idoneú t\’ps ex
<pb 20>[00027]
pectantes: ita{que} Dinocrates ab his $e exi$timās ludi ab $e petit præ
$idium. fuerat eni ampli$$ima $tatura facie grata forma dignitatc{que}
$úma. His igitur nature muneribus con$i$us ue$timenta po$uit in
ho$pitio: & oleo corpus perunxit: caput{que} coronauit populea fró/
de. Leuum humerú pelle læ onina texit. dextra{que} clauā tenens ince$
$it contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populú cum aduer
ti$$et: có$pexit eum Alexander: admirans iu$$it ei locú dari utacce
deret. Interro gauit{que} quis e$$et. At ille Dinocrates in<003>t architéctus
Macedo. Quiad te cogitationes & formas affero dignas tua clari
cate. Nan{que} Athon monté formaui in $tatuæ uirilis figurā cuius
manu leua de$ignaui ciuitatis ampli$$imæ mœnia: dextera paterā
quæ exciperet oíum fluminú quæ $unt in eo monte aquā:ut inde
in mare profundere\~t. Delcctatus Allexāder ratione formæ $tatim
\’q$iuit $i e$$ent agri circa qui po$$ét frumétaria róne eam ciuitatem
tueri. Cum inueni$$et non po$$e ni$i tran$marinis $ubuectionibu$
Dinocrates inquit attendo egregiā formæ compo$itioné: & ea dele
ctor. $ed aiaduerto ut$i quis eduxerit eo loco Coloniā fore utiudi
cium eium uitupere\~t: ut eni natus infans $ine nutricis lacte nó po
te$t ali: ne{que} ad uitæ cre$centis gradus perduci: $ic ciuitas $ine agris
& eo<006> fructibus in mœnibus affluentibus non pote$t cre$cere: nec
$ine abundantia cibi frequeritiā habere populú{que} $ine copia tueri.
Ita{que} quemadmodú formationé puto <030>bandā $ic iudicio locú im
<030>bandum: te{que} uolo e$$e mecú {quis} tua cpera $um. u$urus. ex eo Di
nocrates a rege nó di$ce$$it & in ægyptum e$t eum pro$ecutus. Ibi
Alexander quom aiaduerti$$et portú naturaliter tutum emporiú
egregiú: campos circa totā @@yptú frumen@arios imanis fluminis
nili magnas utilitates iu$$it cum $uo noie ciuitatem Alexandriam
con$tituere. Ita{que} Dinocrates a $acie dig@itaco{que} corporis cómenda
tus ad eam nobiliteté peruenit. Mihi aút Imperator $taturā nó tri
buit natura: faciem deformauit ætas Valitudo detraxit uires. Ita{que}
q\’m ab iis præ$idiis $um de$ertus. Perauxilium $cientiæ: $cripta{que}
ut$pero perueniam ad cómendationé. Cum aút in primo uolumi
ne de officio architecturæ terminatióibu${que} artis p$crip$i. Item de
mœnibus & inter mœnia area<006> diui$ionibus. In$equatur ordo de
<pb 21>[00028]
ædibus $acris & publicis ædificiis. Item {que} priuatis quibus propor
tionibus & $ymmetriis debeant e$$e uti explicen\~t nó putaui ante
ponendum ni$i prius de materiæ copiis: e quibus collatis ædificia
$tructuris & materie rónibus perficiun\~t@ quas habeant in u$u uir
tutes expo$ui$$em: quibu${que} rerum naturā pti@cipil$ e$$et te@pera
ta dixi$$é Sed ante<004> naturales res inc@p@@ explicare: de ædificiorú
rónibus: unde initia cepecint: & uti creuerint eo<006> inuentiones an
teponam & in$equar ingre$$us antiquitatis re<006> naturæ: & eorum
qui initia humanitatis & inuentióes perqui$itas $cripto<006> \-pceptis
dedicaueruni Ita{que} quéadmodum ab his $um in$titutus exponā.</p>
<p #>De prifecorum hominum uita de & initiis humanita
# tis at{que} tectorum & incrementis eorum.</p>
<p #># Omines ueteri more ut feræ in $iluis & $peclúcis & nemo
h # ribus na$ceban\~t: cibo{que} a græ$ti ue$cendo uitam exigebāt
# interea quodā i loco a tempe$tatibus & uentis den$æ cre
britatis arbores agitatæ & inter $e terétes ramos ignem excitauerút
& ea flamma uehementer perteriti: qui circa eum locú fuerút $unt
fugati. Po$tea te quieta propius: accedentes cú aīaduerti$$ent cómo
ditatem e$$e magnam corporibus ad ignis teporem ligna adiitien
tes: & ibi có$eruantes alios adducebant: & nutu mon$t antes o$té
debant qua@ haberent ex eo utilitates: in eo hominum congre$$u
cum profundebantur alitæ $piritu uoces quotidiana con$uetudi@
neuocabula utobtigerant con$tituerunt. Deinde $ignificando res
$æpius in u$u ex eue@tu fari fortuito ceperunt: & ita $ermones in
ter $e procreauerunt. Ergo cum propter ignis inuentióem conuen
tus initio apud homines & concilium & conuictus e$$et natus & i
unum locum plures conuenirent habentes a natura primum \’pter
reliqua aialia ut nó proni $ed erecti ambularent: múdi{que} & a$trorú
magnificentiā a$picerent. Item manibus & articulis quā uellét rem
$aciliter tractarent: ceperunt in eo cœtu alii de fronde facere tecta:
alii $peluncas fodere $ub mótibus: nónulli hirundinum nidos &
ædificationes ea<006> imitantes de luto & uirgultis facere. loca \’q $ubi
rent. tunc ob$eruātes aliena tecta: & adiitientes $uis cogitatióibus
res nouas efficiebant i dies meliora genera ca$arum. Cú e$$ent aút
<pb 22>[00029]
homines imitabili docili<006> natura quotidie inuentionibus gloriā
tes: alius alii o$tendebat edi$icio<006> effectus. & ita exerc\~etes ingenia
certationibus in dies melioribus indiciis efficiebantur. Primum{que}
furcis erectis & uirgulis interpo$itis luto parietes texerunt. ali@ lu
teas glebas arefacientes $truebāt parietes materia eos integumétan
tes: uitando{que} hymbres: & æ$tus: tegebant harundinibus & fróde
po$tea<004> per hybernas tem pe$tates tecta non poterant hym bres $u
$tinere fa$tigia faciétes luto inducto proclinatis tectis $tillicidia de
ducebant. Hæc aút ex his \=q $upra $cripta $unt originibus in$titu
ta e$$e, po$$umus $ic aiaduertere: {quis} ad hunc diem natióibus exteris
ex his rebus ædificia có$tituun\~t: uti Gallia: Hi$pania: Lu$itania
Aquitania: $candulis robu$teis aut $tramentis: apud nationé Col
chorum in ponto propter $iluarum abundantiā arboribus perpe
tuis planis dextra ac $ini$tra in terra po$itis $patio inter eas relicto
quanto arbo<006> longitudines patiun\~t collocantur in extremis par
tibus ea<006> $upra alteræ tran$uer$æ \’q circumcludunt mediú $patiú
habitationis: tunc in$uper aiternis trabibus ex quatuor partibus
angulos iugumentantes: & ita parietes arboribus $tatuétes ad per
pendiculum uiarum educunt ad altitudinem turres: interualla{que}
quæ relinquuntur propter cra$$itudinem materiæ $chidiis & luto
ob$truunt. Item tecta recid étes ad extremos tran$tra traiiciunt gra
datim contrahentes: ita ex quatuor partibus ad latitudiné educút
medio metas quas & fronde & luto tegétes efficiunt barbarico mo
re te$tudinata turriú tecta. PHRYGES uero qui cāpe$tris locis
$unt habitantes propter inopiam $ilua<006> egétes materia eligunt tu
mulos naturales eo${que} medios fo$$ura detinentes & itinera perfodi
entes dilatant $patia quantum natura loci patitur. In$uper autem
$tipites inter $e religātes meatas efficiunt quas harundinibus & $ar
mentis tegentes exaggerabant $upra habitatióes maximos grum/
mos e terra: ita hyemes calidi$$imas: æ$tates frigidi$$imas efficiút
tecto<006> rationes: nonnulli ex ulua palu$tri componunt tuguria te
cta. apud cæteras quo{que} gétes & nonnulla loca pari $$mili{que} ratiõ\~e
ca$a<006> perficiútur con$titutióes. Non minus etiā ma$$iliæ aiaduer
tere po$$umus $ine tegulis $ubacta cum palei$ terra tecta. Atheni$
<pb 23>[00030]
arcopagi antiquitatis exemplar: ad hoc t\-ps luto tectú. Item in Ca
pitolio cómonefacere pót: & $ignificare mores uetu$tatis Romuli
ca$a: & in arce $acro<006> $tramentis tecta: ita his $ignis de antiquis in
uentióibus ædificio<006>: $ic ea fuif$e rócinātes po$$umus iudicare. cú
aút quotidie faciédo tutiores manus ad ædificādú per$eci$$ét: & $o
lertia ingenia exercédo per có$uetudiné ad artes perueni$$ét. Tum
etiā indu$tria in animis eo<006> adiocta perfecit: ut qui fuerunt in his
$tudio$iores $abros $e e$$e <030>fiteren tur. Cú ergo hæcita fuerint pri
mo có$tituta & natura non $olú $en$ibus ornaui$$et gentes quéad
modú reliqua aialia: $ed etiā cogitationibu$ & con$iliis armaui$$et
gentes & $ubieci$$et cetera aialia $ub pote$tate. tunc uero & fabrica
tionibus ædificio<006> gradatim <030>gre$$i ad ceteras artes & di$ciplinas
e fera agre$ti{que} uita. ad man$uetā perduxerunt humanitaté. Tum
aút in$truentes aio$e: & <030>$picientes maioribus cogitationibus ex
uarietate artiú natis non ca$as $ed etiā domos fundatas & lateritiis
parietibus aut e lapide $tructas: materia{que} & tegula tecta perficere
ceperunt. Deinde ob$eruationibus $tudio<006> euagantibus iudiciis
& incertis ad certas $ymmetriarum rónes perduxerút. Po$tea<004> aiad
uerterunt <030>fu$os e$$e partus ab naturæ materia: & abundanter co
piam ad ædificationes ab ea cóparatam tractando nutrierút: & au
ctam per artes ornauerút uoluptatibus olegantiam uitæ. Item de
his cebus \’q $unt in ædificiis ad u$um idoneæ. quibu${que} $unt qua
litatibus & quas habeant uirtutes ut potero dicam. Sed $i quis de
ordine huius libri di$putare uoluerit: {quis} putauerit eum primú in
$utni oportui$$e ne putet me erraui$$e: $ic reddā rónem. Cú corpus
archi@ ecturæ $criberem primo uolumine putaui quibus cruditióe
bus: & di$ciplicus e$$et ornata exponere: f<007>nire{que} terminatio uibus
cius $pés & e quibus rebus e$$et nata dicere. Ita{que} <003>d oporteat e$$e i
architecto ibi <030>nuntiaui. Ergo in primo de artis officio in hoc de
naturalibus materiæ rebus qué habeant u$um di$putabo. Nan{que}
hic liber non profitetur unde architectura na$ca\~t: $ed unde origi,
nes ædificio<006> $unt in$titute: & quibus rónibus enutritæ & <030>gre$
$e $unt gradatim ad hanc finition\~e. ergo ita $uo ordioe & loco hu/
ius crit uoluminis con$titutio. NVNC reuertar ad propo$itum
& de copiis \’q apte $unt ædificio<006> <002>fectióibus quéadmodú indicā
tur e$le a natura rerú procreatæ: quibu${que} mixtióibus principiorú
<pb 24>[00031]
cõgre$$us temperen\’t nec ob$cura: $ed ut per$picua legentibus $int
rõcinabor. Nã{que} nulla materia<006>genera: nec cor<002>a: nec res $ine prĩ
cipio<006> cœtu na$ci nec $ubiici intellectui pñt. ne{que} aliter natura re<006>
\~pceptis phy$ico<006> ueras pati\’t h\~re explicatiões: ni$i cau$e \~q in$unt i
his rebus qu\~eadmodũ & <003>d ita $int $ubtibus rõnibus habeãt de-
mõ$tratiões. # De principiis re<006> $c<001>m p@orú opiniões.</p>
<p #># Hales quidé primú aquá putauit oium re<006> e$$e principi
t # um Heraclitus ephe$ius qui <030>pter ob$curitaté $ctipto<006> a
# græcis Scotinos e$t appellatus ignem. Democritus qui{que}
eú $ecutus e$t. Epicurus Athomos quos n\~ri in$ecabilia cor<002>a: non
nulli idiuidua uocitauerunt. Pythagoreo<006> uero di$ciplina adiecit
ad aquá & igné aera & terrenú. Ergo Democritus & $i nó proprie
res noiauit: $ed uñ indiuidua cor<002>a <030>po$uit. Ideo ea i\~pa dixi$$e ui
de\’t {quis} ea cú $<007>nt di$iúcta nec legun\’t nec intention\~e recipiút: nec $e
ction<007>bus diuidun\’t: $ed $emp<007>terno æuo <002>petuo infinitá retinent
in $e $oliditaté. Ex his ergo cógruétibus cú res oés coire na$ci{que} ui
dean\’t: & he in$initis generibus re<006> natura nó e$$ent di$parate pu
taui oportere de uarietatibus & d<007>$@riminibus u$us ea<006> \”q${que} h\’rent
in æd<007>fictis \”qlitates exponere: uti cú fuerint note nó habeát <003> ædi
f<007>care cogitát erroré. Sed aptas ad u$um copias ædificiis cóparent.</p>
<p>Delateribus.</p>
<p #># Ta{que} primú de lateribu$ \”q de terra eos duci oporteat dicá
i # Nó eni de areno$o: ne{que} calculo$o: ne{que} $abulo$o luto $út
# ducendi. Q<001> ex his generibus cú $int ducti primú fiunt
\g:ues. Deide cú ab hymbribus i parietibus $pargun\’t: dilabun\’t &
diff@luun\’t. Paleæ{que} in his nó cohere$cút: <030>pter a$peritaté. Faci\~edi
aút $út ex terra alb<007>da creto$a $iue de rabrica aut etiá ma$culo $abu
lone. Hec eni genera <030>pter leuitaté hñt $irmitaté & nó $unt in o<002>e
pódero$a. & faciliter aggerátur. Ducédi aút $unt <002> uernú t\’ps & au
túnale ut uno t<002>e $icce$cát. Qui ení per $ol$titiú parátur ideo uiti
o$i fiút: {quis} $ummú eo<006> $ol acr<007>ter quom perco<003>t: eff<007>cit ut uidea\’t
aridú. Interior aút fit non $iccus. & cú po$tea $icce$cédo $e cótrahit
<030>rumpit ea \’q erantatida. ita rimo$i facti efficiútur imbecilles. ma
xime aút util<007>ores erút: $<007> ań bienniú fuerit ducti: nan{que} nó ań pńt
penitus $ice$cere. Ita{que} cú recétes & non aridi $unt $tructi tectorio
inducto rigido{que} ob$olidati permanét ip$i $edétes nó pńt eandé al
<pb 25>[00032]
titudiné \~q e$t tecto<006> tenere. Cótractióe{que} moti nó hærét cú eo. Sed
a cóiunctióe eius di$parãtur. igi\’t tectoria ob$tructura $eiúcta pro
pter tenuitaté qui $e $tare nó pńt: $ed frangútur: ip$i{que} parietes for
tuito $edétes uitian\’t: Ideo{que} etiá Vticé$eg latere $i $it aridus & ante
quinquéniú ductus cú arbitrio magi$tratus fueritita <030>batus túc
utuntur in parietú $tructuris: fiunt aút late<006> genera tria. Vná q<001>
græce appella\’t. Lichum id e$t quo no$tri utun\’t longú $e$quiped\~e
latú pede. ceteris duobus græcorum ædificia $truútur: ex his unú
Pentadoron: alte<006> Tetradoron dicitur. Doton aút græci appellát
palmú: q<001> mune<006> datio græce doron appellatur. Id aut lem<002> geri
tur per manus palmú. ita {quis} e$t quoquouer$us quin{que} palmorum
Pentadoron {quis} quatúor. Tetradoron dicitur. & que $unt publica
opera Pentadoro q priuata retradoro $truuntur: fiunt cú his lateri
bus $emilateria \’q cú $truútur una parte lateribus ordines altera $e
m<007>lateres ponun\’t. ergo ex utra{que} pte ad:lineá cú có$truú\’t alternis
choris parietes alligátur. & medii lateres $upra coagméta collocati
& $irmitaté & $pém faciút utra{que} ptemó inuenu$tá E$t aút in hi$pa
nia ulteriore ciuitas maxia & í galliis & i a$ia. Ita{que} ubi lateres $út
ducti & arefacti <030>iecti natant in a\~q. Natare auté eos po$$e ideo ui
de\’t: {quis} terra e$t de qua ducútur pumico$a. ita cum e$t leuis aere $o
lidata non recipit in $etnec cóbibit liquoré. Igitur leui rara{que} cú $it
<030>prietate non patitur penetrare in corpus humidú pote$taté: quo
cú{que} pódere fuerit cogitur a re<006> natura quéadmodú pumex uti ab
a\~q $u$tineatur: $ic aút magnas hñt utilitatcs: {quis} ne{que} in ædificatiói
bus $unt onero$i & cú ducuntur a tépe$tætibus non di$$oluuntur.</p>
<p #># N cementitiis aút $tructuris primú e$t # De Arena.
i # de arena quetédú utea $it idonea ad materiem mi$cédam
# ne{que} habeat terrá cómixtá. Genera aút arene fo$$itiæ $unt
hec: nigra: cana: rubra: carbunculus: Ex his \’q in manu cófricatas
fecerit $tridoré optía erit. \’q aút terro$a fuerit nó habebit a$peritaté
Ité $i in ue$timentú candidum ea coniecta fuerit po$tea excu$$a uel
icta id nó inquinarinne{que} ibi terra $ub$idetit erit idonea. Sin aút
nó erút arenama unde fodidan\’t: tú de fluminibus aut eglarea erit
excercéda. nó minus etiá de lito\’r marino: $ed ea i $tructuris hec hét
uitia: dif$iculter $icce$cit. ne{que} onerari $e cótinéter parie$ patitur ni$i
itermi$$ióibus re<003>e$cat.ne{que} cócameratióes recipit. Marina aút hoc
<pb 26>[00033]
amplius {quis} etiá parietes cú in his tectoria facta fuerint remittentes
$al$uginem co<006> di$$oluun\’t. Fo$$itie uero celeriter in $tructuris $ic
ce$cunt: & tectoria permanent: & cócamerationes patiun\’t. Sed hæ
\’q $unt de harenatiis recentes. Si eni exempte diutius iaceut ab $ole
luna & pruina cócocte re$oluun\’t: & fiunt terro$eita cú in $tructu
ram conilciun\’t non pñt contenere cementa: $ed ruunt & labuntur
Onera{que} parietes non po$$unt $u$tinere: recentes aút fo$$itie cum in
$tructuris tantas habeát uirtutes he in tectoriis ideo non $unt uti
les {quis} pinguitudini eius calx palea cómixta propter uehementiam
non pote$t $ine rimis inare$cere. Fluuiatica uero propter macritaté
$ubactionibus in tectorio recipit $oliditaté. # De calce.</p>
<p #># E haren æ copii$ cú habea\’t explicatú. Tú etiá de calce dili
d # gentia e$t adhibenda uti de albo $axo aut $ilice coqua\’t:
# & \’q urit ex $pi$$o & duriore erit utilis in $tructura. \’q aút
ex fi$tulo$o in tectoriis: cú ea erit extincta tunc materia ita mi$cea\’t
ut $i erit $o $$itia tres harenæ in una calcis infundan\’t: $i aút fluuia
tica aut marina duo harene in una calcis coiician\’t. ita enim erit iu
$ta ratio mixtionis temperaturæ etiam in fluuiatica aut marina: $i
quis te$tam tú$am & $uccre\’tam ex tertia parte adiecerit efficiet ma
teriæ tewperaturá ad u$um melioré. Quare aút cum recipit aqua3
& harenam calx tunc confirmat $tructurá: hec e$$e cau$a uide\’t: {quis}
e principiis ut cetera corpora ita & $axa $unt temperara: & \’q plus
hñtaeris $unt tenera: \’q aque lenta $unt ab humo\’r: \’q terræ dura: \’q
ignis $ragiliora. Ita{que} ex his $axa $i ante<009> coquan\’t cócu$$a minute
mixta arenæ corriitian\’t in $tructurá nec $olide$cunt nec eam pote
runt continere. Cum uero coniecta in fornacem ignis ueheméti fer
uore correpta ami$erint pri$tine $oliditatis uirtutem: tunc exu$tis
at{que} exhau$tis eo<006> uiribus relinquun\’t patétibus foraminibus & i
anibus. Ergo liquor qui e$t in eius lapidis cor<002>e: & aer cú exu$tus
& ereptus $uerit habuerit{que} in $e re$iduum caloré latenté intinctus
in aqua priu$<009> exigui uim recipit humoré penetráte in foraminú
raritates conferue$cit: & ita refrigeratus reiicit ex calcis corpore fer
uorem. Ideo{que} autem quo pódere $axa coiiciuntur in fornacem cú
eximun\’t non pńtad id re$pódere. Sed cú expendutur ea magnitu
dine permanente: excocto liquo\’r circiter tertia parte póderis immi
nuta e$$e inueniuntur. Igitur cum patét $oramin @ eorum & rarita
<pb 27>[00034]
tes´arenæ mixtionem in $e corripiút: & ita cohere$cút $icce$cendo{que}
cum cementis coheunt & efficiunt $tructurarum $oliditatem.</p>
<p>De puluere puteolano.</p>
<p #># St etiam genu$ pulueris quod efficit naturaliter res admi
e # randas: na$citur in regionibus baianis in agris municipi
# orum: que $unt circa ue$uuium monté: quod cómixtum
cum calce & cemento: non modo ceteris edificiis \’p$tat firmitatem.
Sed etiam moles \’q con$truuntur in mari $ub aqua $olide$cút. hoc
aút fieri hac róne uidetur: quod $ub his monfibus & terræ feruen
tes $unt. & $ontes crebri: qui nó e$$ent $i nó in imo haberét aut de
$ul$ure: aut alumine: aut bitumine: ardentes maximos ignes. igi\’t
penitus ignis aut fláme uapor per interuenia permanans & ardés
efficit leuem eam eam terram: & ibi q<001> na$citur tophus exurgés &
$ine liquore. ergo tú tres res có$imili róne ignis uehementia forma
ex in uná peruenerunt mixtioné repente recepto liquore una cohe
re$cunt: & celeriter humore durate $olidan\’t. Ne{que} eas fluctus-ne{que}
uts aquæ pót di$$oluere. Ardores auté e$$e his in locis etiá hæc res
pote$t indicare: {quis} in montibus Cumanorú baianis $unt loca $uda
tióibus excauata: in quibus uapor feruidus ab imo na$cens ignis
uehemétia perforat eam.terrá. per eam{que} manádo feruidus ab imo
na$cés in his locis oritur: & ita $udationú egregias efficit utilitates
Non minus etiá memorantur antiquitus creui$$e ardores & abun
daui$$e $ub ue$uuio monte: & inde euomui$$e circa agros flammá.
Ideo nunc \’q $pongia $iue pumex pompeianus uoca\’t excocto alio
genere lapidis in hanc redactus e$$e uidetur generis qualitatom. id
aút genus $pongie q<001> inde eximi\’t nó in oibus locis na$citur ni$i
circú ætnã: & collibus my$ie: \’q a græcis cataceraunienos nomina\’t
& $iquæ ciu$modi $unt locorum proprietates. Si ergo in his locis
aquarum feruentes inueniuntur fontes. & in omnibus excauatis
calidi uapores: ip$a{que} loca ab antiquis memorantur peruagantes
in agris habui$$e ardores. Videtur e$$e certum ab ignis uehemen-
tia & topho terraquæ: quemadmodum i fornacibus & calce ita ex
his ereptum e$$e liquore. Igitur di$$imilibus & di$paribus rebus
correptis & in unam pote$tatem collatis: calida humoris ieiunitas
<pb 28>[00035]
aqua repente $atiata cómunibus cor<002>rbus latenti calore có$erue$cit
& ueheméter efficit ea coire: celeriter{que} uná$oliditaris. percipere uir
tuté. Relinque\’t de$ideratio: qmita $út in hetruria ex aqua calida
crebri fontes. Quid ita non etiá ibi na$ci\’t puluis e quo eadé róne
$ub aqua $tructura $olide$cat. ita{que} ui$um e$t ante<009> defiderare\’t de
his rebus quéadmodú e$$e uidean\’t exponere. Oibus locis & regi
onibus non eadem genera terræ: neclapides na$cun\’t: $ed nónulla
$unt terrena alia $abulo$a. Item{que} glareo$a aliis locis hareno$a non
minus materia: & omo di$$imili di$pari{que} genere in regichú uarie
tatibus qualitates in$unt i terra. maxime auté id licet có$iderare {quis}
mons apenniu$regióis italiæ ctruriæ{que} circúcingit prope in oibus
locis nó de$út fo$$itla harenaria: tran$ apenninú uero <004>pa<007>s e$t ad
adriaticú mare nulla inueniun\’t. Item achaia: a$ia oino tran$mare
nec nominan\’t quidé. Igitur non in oibus locis quibus efferuent
aquæ calidæ ctebri fonces eedem oportunitates po$$út $imiliter có
currere: $ed oía uti natura re<006> con$tituit: non ad uoluntaté hoim
$ed fortuito di$parata procrean\’t. Ergo quibus locis nó $unt terro
$i mótes: $ed genere materiæ ignis uis per eius uenas egrediés adu
rit eam: quod e$t molie & tene<006> exurit. Quod auté a$perum relin
quit. ita{que} uti in Campania exu$ta terra: cinis: $ic in eutruria exco
cta mtteria effici\’t carbunculus. Vtra{que} aút $unt egregia in $tructu
ris. $ed alia in terrenis edi$iciis. alia etiã in maritmis molibus hńt
uirtutem E$t auté materiæ pote$tas mollior <009> tophus $olidiorque
terra: quo penitus ab imo uehementia uaporis adu$to nonnullis
locis procreatur id genus harenæ quod dicitur carbunculus.</p>
<p>De lapidicinis.</p>
<p #># Ecalce & arena quibus uarietatibus $int & quas habeant
d # uirtutes dixi. Sequitur ordo de lapidicinis explicare, de
# quibus & quadrata $axa & cemento<006> eximun\’t copiæ &
cóparan\’t. Hæc autem inueniun\’t e$$e di$paribus & di$$imilibus
uirtutibus. Sunt. n. alie molles: ut $unt circa urbé rubræ: pallé$es:
$idenates: albanæ: alie t<002>atæ uti tyburtinæ: amiterninæ: $oractine
& \~q $unt his generibus. nónulle duræ: ut $iliceæ. Sunt etiá alia ge
nera plura uti i Capania: rub<006>: & nigrú: to phú: In umbria & pi
<pb 29>[00036]
ceno & uenetia albet: quod etiá $erra dentata uti lignum $eca\’t $ed
hec omnia quæ mollia $unt hanc habent utilitatern: {quis} ex his $axa
cú $int exempta in opere $acillime tractátur. & $<007> $int in locis tectis
$u$tineant laboré. Si aút in apertis & patendbus gelicidiis & prui
na conge$ta $ricátur & di$$oluun\’t. Ité $c<001>m oras maritimas ab $al
$ugine ex ea defluút: ne{que} <002>ferút æ$tus. Tyburtina uero & \’q eodé
genere $unt oia $ufferunt & ab oneribus & tempe$tatibus iniurias
Sed ab igni nó po$$unt e$$e tuta. Simul{que} ut $unt ab eo tacta di$$i
liunt & di$$ipan\’t. Ideo{que} temperatura naturali paruo $unt humo\’r
Item {quis} nó multú hńt terreni: $ed aeris: plurimú & ignis. Igitur cú
humor terrenú in his minus ine$t. tum etiá ignis actu & ui uapo-
ris ex his aere fugato penitus in$equens inter uena<006> uacuitates oc
cupans ferue$cit: & efficit a $uis ardentia corp oribus $imilia. Sunt
uero ité lapidicinæ cóplure$ in finibus Tarquinien$iú \’q dicuntur
Anitianæ coloris quemadmodú albanæ. quo<006> officinæ maximæ
$unt circa lacú Vul$inié$em. Item \’pfectura $tatonen$i. hec aút hńt
in$<007>nitas uirtutes: ne{que} eni gelicidio<006> tempe$tas ne{que} tactus ignis
pote$t nocere. Sed e$t firma & ad uctu$taté ideo permanens {quis} pa<006>
habete naturæ mixtióe aeris & ignis humoris aút temperate: plu
rimú{que} @@rreni: ita $pi$$is cóparationibus $olidata. ne{que} a tempe$ta
tibus ne{que} ab ignis uehemétia noce\’t. Id aút maxime iudicare licet
e monumétis \’q $unt circa municipiú ferentis ex his facta lapicidi
nis: nan{que} hńt $tatuas amplas factas egregie: & minora $igilla flor
re${que} & achantos elegáter $culptos: quæ cú $int uetu$ta $ic apparét
recentia uti $i $int modo facta. nó minus etiá fabri ærarii de his la
picidinis in æris flatura $ormas hńt cóparatas. ex his ad æs fundé
dú maximas utilitates: quæ $i prope urbé e$$ent dignú e$$et ut ex
his of$icinis oia opera efficeren\’t. Cum ergo <030>pter propinquitaté
nece$$itas coganex rubris lapicidinis & pallien$ibus & \’q $unt urbi
<030>ximæ copiis uti. Si qui uoluerint $ine uitiis perficere ita erit pre
parandú cú ædificádú fuerit ante bienniú ea $axa nó hieme $ed e$t
ate eximan\’t: & iacentia permaneát in locis patétibus: quæ autem
a tempe$tatibus eo biennio tacta: le$a fuerunt ea in fundamenta
coiitiantur. cætera quæ non erunt uitiata a natura rerum probata
<pb 30>[00037]
durare poterunt $upra terram ædificata: nec $olum ea in quadratis
lapidibus $unt ob$eruanda $ed etiam in cementitiis $tructuris.</p>
<p>De generibus $tructuræ & ea<006> \”qlitatibus modis aclocis.</p>
<p #># Tructura<006> genera $unt hæc Recticulatum quo núc oés
l # utun\’t & antiquú q<001> incertum dicitur. Ex his uenu$tius
# e$t reticulatú $ed ad rimas faciédas ideo paratú. {quis} in oés
partes di$$oluta habet cubilia & coagmenta. Incerta uero cementa
alia $uper alia $edentia inter $e himbricata non $pecio$á $ed firmio
rem <009> reticulata \’p$tant $tructurá. utra{que} aút ex minuti$$imis $unt
i$truéda uti materia ex calce & harena crebriter parietes $atiati diu
tius continean\’t. wolli eni & rara pote$tace cú $int ex$iccant $ugen
do emateria $uccú. Cum a\’t<007>t $uperarit & abundarit copia calcis &
harenæ paries plus hńs humoris nó cito $iet euanidus $ed ab his
contine\’t. Simul aút humida pote$tas e materia per cemento<006> rari
taté fuerit exu$ta calx quæ ab arena di$cebat & di$$oluatur. Item ce
menta nó pńt cum his cohere$cere: $ed in uetu$taté parietes efficiút
ruino$os. Id aút licet aiaduertere etiá de nónullis monumétis <009> cir
ca urbé facta $út e marmore $eu lapidibus quadratis intrin$ecu${que}
medio calcata $tructuris uetu$tate euanida facta materia cemétorú
{que} extructa raritate <030>ruunt & coagmento<006> a ruina di$$olutis iun
cturis di$$ipan\’t Quod $i quis noluerit in id uitiú lncidere medio
cauo $eruato $c<001>m ortho$tatas itrin$ecus ex rubro $axo quadrato
aut ex te$ta aut $ilicibus ordinariis $truat bipedales parietes & cú
his an$is ferreis & plumbo frontes iuncte $unt. ita enim nó acerua
tim $ed ordie $tructú opus poterit e$$e $ine uitio $empiternú: {quis} cu
bilia & coagmenta corum inter $e $edentia & iuncturis alligata nó
protrudent opus: ne{que} ortho$tatas inter $e religatos labi patiun\’t:
Ita{que} nó e$t cóténéda græco<006> $tructura: nó. n. utun\’t e molli ceméto
polita: $ed cú di$ce$$erint a \”qdrato ponút de $ilice $eu de lapide du
ro: ordinaria: & ita uti lateritia $truétes alligant eo<006> alternis coriis
coagméta: & $ic maxime ad æternitaté firmas efficiút uirtutes. Hec
aút duobus generibus $truun\’t: ex his unum hi$odoniú: alterum
p$eohi$odoniú appellatur. Hi$odoniú dicitur cum o$a coria equa
cra$$itudine fuerint $tructa. P$euhi$o doniú cú impares & inequa
<pb 31>[00038]
les ordies chorio<006> dirigun\’t. ea utra{que} $unt ideo firma. Primum {quis}
ip$a cementa $unt $pi$$a & $olida <030>prietate: ne{que} de materia po$$út
exugere liquoré. Sed con$eruant ea in $uo humore ad $ummam us
tu$taté. Ip$a{que} eo<006> cubilia primú plana & librata po$ita nó patiú
tur rucre materiá. Sed perpertua parietú cra$$itudine religate cóti
nent ad $ummá uetu$taté. altera e$t quá emplecton appellant qua
etiá no$tri ru$tici utuntur. quc<006> frontes poliun\’t. Reliqua ita na
ta $unt cum materia collocata alternis alligát coagmentis. Sed n\’ri
celeritati $tudentes erecta collocantes frontibus $eruiunt & in me
dio $arciunt $actis $e<003>atim cum materia cemétis. Ita{que} txes $u$citan
tur in ea $tructura cru$tæ: due $rontiú & una media farcture. Græ
ci uero non ita $ed plana collocantes: & longitudines eo<006> alternis
in cra$$itudiné in$truentes non media farciunt: $ed e $uis frontatis
perpetua & in uná cra$$itudinem parietum có$olidant. Preterea in
terponút $ingulos perpetua era$$itudie utra{que} parte frótatos quos
diatonos appellant: qui maxime religando cófirmant parietú $ole
ditaté. Ita{que} $i quis uoluerit ex hiscómentariis aíaduertere & elige
re genus $tructure perpetuitatis poterit rónem habere. Non enim
\’q $unt e molli cemento $ubtili facie uenu$tatis. Non hæc pńt e$$e
in uetu$tate non ruino$a. Ita{que} cú arbitrio cóium parietú $umun\’t
nó exi$timant eos quanti facti fuerint. Sed cum ex tabulis inueni
unt eo<006> locationes precia preterito<006> anno<006> $ingulo<006> deducunt:
octoge$imas & ita ex reliqua $úma parte reddi pro his parietibus
$ententiam pronuntiant eos non po$$e plu$<009> annos. lxxx. durare
De lateritiis uero dummó ad perpendiculum $int $tantes nihil de
ducitur. Sed quáti fuerint olim ´facti tanti e$$e $emper exi$timan\’t
Ita{que} nónullis ciuitatibus & publica opera & priuatas domos eti
am regias e latere $tructas licet uide\’r: & prímum Athenis mu<007>um
qui $pectant ad hymetú montem & thentelen$em. Item parieecs in
æde Iouis & Herculis lateritias cellas cum circa lapidea in æde epi
$t<007>l<007>a lint & columnæ. in italia Arretio uetu$tú egregie factú mu<006>
Trallibu$ domu$ regibu$ attalicis facta: \’q ad habitádú $em<002> de\’t
ei qui ciuitatis gerit lacerdotium. Item Lacedemone e <003> bu$dá pari
etibus etiā picture exci$e inter$ectis lateribus inclu$e $út in ligneis
<pb 32>[00039]
formis & in commitiú ad ornatum ædilitatis Varronis & murenæ
fuerunt allate. Chre$i domus: quam $ardiani ciuibus ad requie$cé
dum ætatis ocio $enio<006>-collegio Geru$iam dedicauerunt. Item ali
carna$$i potéti$$imi Regis Mau$oli domus cum procone$$io mar
more oia haberet ornata parietes habet latere $tructos: qui ad hoc
tempus egregiam præ$tant firmitaté. ita rectoriis operibus expoli
ti ut uitri perluciditaté uideantur habere. Ne{que} is Rex ab inopia
id fecit. Infinitis enim uectigalibu$ erat farɔtus {quis} imperabat cariæ
toti. Acumen aút eius & $olertiam ad ædificia paranda $ic licet có$i
derare. Cum e$$et. n. natus Mila$is & aiaduerti$$et alicarna$$o locú
naturaliter munitú: emporium{que} idoneú portum utile ibi $ibi do
mum con$tituit. Is aút locus e$t theatri curuaturæ $imilis. Ita{que} in
imo $ecundú portum forum e$t con$titutú. Per mediam aút altitu
dinis curuaturá: præcinctioné{que} platea ampla latitudine facta. In
qua media Mau$oleum ita egrægiis operibus e$t factú ut in $epté
$pectaculis nomine\’t. In $umma arce media martis fanum hobens
$tatuam colo$$i: quam Acroliton nobili manu thelocaris factá di
cit. Hanc autem $tatuam alii thelocaris:alii thimothei putant e$$e
In cornu auté $ummo dextro Veneris & Mercurii $anum ad i\’pm
Salmacidis fontem. # Fons Salmacis.</p>
<p #># Sautem fal$a opinio\‘nc putatur uenereo morbo implica
i # re eos qui ex eo biberint. Sed hec opinio quare per orbé
# terra<006> $it peruagata nó pigebit exponere. Non eni quod
dici\’t molles & impudicos ex ea a\~q fieri id pote$t e$$e. Sed e$t eius
fontis pote$tas perlucida. Sapor{que} eius egregius. Cú aút Melas &
Areuanias ab argis & troezen coloniá cóem eo loci deduxerút bar
baros Caras & Lelega$ eiecerút. hi aút ad mótes fugati íter $e cógre
gati di$currebát & ibi latrocinia faciéte$ crudeli\’t eos ua$tabát. Po
$tca de colonis unus ad eú fonté <030>pter bonitaté a\’q \’q$tus eá taber
ná oibus copiis in$truxit. eam{que} exercédo eos barbaros allectabat
ita $ingulati decurrétes & ad cætus cóueniétes e duro fero{que} moræ
cómutati i greco<006> có$uetudiné etiá $uauitaté $ua uolútate reduce
ban\’t. ergo ea a\”q nó ipudico morbi uitio $ed húanitatis dulccdie
mollitis animis barbaro<006> eam famá e$t adepta. reliqui\’t núc. Qin
<pb 33>[00040]
ad explicationé mœniú eo<006> $um inuectus tota uti $unt diffiniam
Quéadmodú enim in dextra partephanú e$tmeneris & fons $upra
$criptus: ita in $ini$tro cornu regia domus quá rex Mau$olus ad
$uan<007> rónem collocauit. Con$pidtur eniex ea ad dextrá parté fo<006>
& portus mæniú{que} tota $initio $ub $ini$tra $ecretus $ub montibus
latens portus ita ut nemo po$$et qui in eq gera\’t a$picere nec $cire
utrex ip$e de $ua domo remigibus & militibus $ine ullo $ciente \’q
opus e$$ent $pectaret. Ita{que} po$t morté Mau$oli Arthemi$ia uxore
eiu$ regnante: Rhodii indignátes mulieté imperare ciuitatibus ca
rie totius armata cla$$e <030>fecti $unt ut id regnú occuparent. Tum
Arthemi$ie cum e$$et id renunciatú in eo portu ab$tru$am cla$$em
celatis remigibus & epibatis cóparatis. reliquos aút ciues in mu<007>o
e$$e iu$$it. Quom anté Rhodii ornata cla$$e in portú maloré expo
$ui$$ét plau$um iu$$it ex muro his datét: polliceri{que} $e oppidú tra
dituros. Qui cum penetraui$$et intra mu<006> delictis nauibus inanl
bus Arthemi$ia repéte $o$$a facta in pelagus eduxit cla$$em ex por
tu mirlore & ita inuecta e$t in maiorem. Expo$itis auté militibus
cla$$em Rhodio<006> inanem abduxit in altú. Ita Rhodii non hńtes
quo $e reciperét: in medio cóclu$i in i\’po $oro$unt trucidati. Ita Ar
themi$ia i nauibus Rhodio<006>: $uis militibus & remigibus impo
$itis Rhodú e$t profecta, Rhodii aút cum <030>$pexi$$ent $uas naues
laureatas uenire opinátes ciues uictores reuerti ho$tes receperunt:
tunc Arthemi$ia Rhodo dapta: principibus occi$is tropheú in ur
be Rhodo $ue uictorie con$tituit: Aenea${que} duas $tatuas fecit: uná
Rhodio<006> eiuitatis: alterá $uam imaginis & ita $igurauit Rhodio
rum civitati $tigmata imponenté. Po$tea aút Rhodii religione im
pedit@ p nefas e$t trophea dedieata remoueri circa eum locú ædifi
cium extruxerunt & id erecta graia $tatióe texerunt ne quis po$$ee
a$picere. & aH abathon uocitari io$$erút. Cúergo tam magna poté
tia reglsemon có temp$erit lateritiorú parietú $tructuras: quibus &
uectigalibus & preda $epius licitú fuerat non modo cemɔtitio aut
\”qdrato $axo: $ed etiá marmoreo habere: non puto oportere impro
bate \”q e lateritia $unt $tructura facta ædi$icia dummodo recte $int
tecta: $ed id genus quid ita a. P. R. in urbe $ieri nó oporteat expo
<pb 34>[00041]
nam que{que} $unt elus rel cau$e & rónes non pretermittam.</p>
<p>Decra$$itudine parietum & de lateritiis.</p>
<p #># Eges publicæ nó patiun\~t maiores cra$$itudines <004> $e$qui
l # pedales có$titui loco cól. Ceteri aút parietes ne $patia an
# gu$tiora fierét eadé cra$$itadine collocan\~t. Lateritii uero
ni$i diplinthii aut triplinthii $uerint $e$quipedali cra$$itudlne nó
pńt plus una $u$tinere contignationé. In ca aut maie$tate urbis: &
ciuiú infinita frequentia. ínumerabiles habitatióes opus e$t expli
care. Ergo cum recipere nó po$$et area planata tantā multitudinern
ad habitar dú in urbe ad auxiliú altitudinis ædificio<006> res i\~pa coe
git deuenire. Ita{que} pilis lapideis $tructuris te$taceis parietibus ce/
mentitiis altítud<007>nes extructæ cótignatióibus crebris coxatæ cena
culo<006> ad $úmas utilitates perficiunt de$pectióes. ergo mœnibús e
cótignatióibus uarlis alio $patio multiplicatis.P.R. ægregias ha
bet $ine impeditione habitatióes. Q\’m ergo explicata ratio e$t <003>d
ita in urbe <030>pter nece$$itaté angu$tia<006> non patiun\~t e$$e lateritio@
parietes. Quom extra urbem opus erit his uti $ine uitiis ad uetu/
ftaté $ic erit faciédú: Súmis parietibus $tructura te$tacea $ub regu
la $ubiicia\~t altitudine circiter $e$quipedali habeat{que} <030>iecturas co
rona<006>: ita uitari poterút \’q $olent in his fieri uitia. Cú eni in tecto
tegule $uerint fracte aut a uentis deiecte: qua po$$it ex hymbribus
@qua pluere non patic\~t lorica te$tacea ledi lateré: $ed proiectura co
rona<006> reiiciet extra perpendiculum $tillas: & ea róne $eruauerit in
tegras lateritio<006> parietum $tructuras. De ip$a aút te$ta $i $it optía
$eu uitio $a ad $tructurā $tatim nemo pótiudicare: {quis} in tempe$tati
bus & æ$tate in tecto cum e$t collocata tunc $i firma e$t probabi\~t
Nam que non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta ibi $e o$té
dit e$$e uitio$am gelicidiis & pruina tacta: ergo \’q non in tectis po
terit pati laboré ca non pote$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma
Quare maxime ex ueteribus tegulis tecta $tructa parietes firmita
tem poterút haberc. Cratitii uero uelim quidem ne inuenti e$$ent.
Quantú enim celeritate & loci laxaméto pro$unt tanto maiori &
cói $unt calamitati: {quis} ad incendia uti faces $unt parati. Ita{que} $atius
e$$e uide\~t impen$a te$taceo<006> in $umptu: <004> cópendio cratit<007>o<006> e$$e
<pb 35>[00042]
in periculo: etiā qui in tectoriis o<002>ibus rimas in iis faciunt arecta
rio<006> & tran$uer$ario<006> di$po$itione. Cum enim liniun\~t recipiétes
humoré turge$cunt: deinde $icce$cendo contrahunt: & ita extenua
ti di$rumpunt tecto<006> $oliditatem. Sed q\’m nonnullos celeritas aut
inopia aut impendenti loco di$$eptio cogit $ic erit faciendú. Solú
$ub$truatur ut $it intactú abrudere & pauimento: obruta enim in
his cum $unt uetu$tate marcida. Fiunt deinde $ub$identia <030>cl nan
tur & di$rumpút $pém tectorio<006> de parietibus & apparatione ge
neratim materie eorum quibus $int uirtutibus & uiciis quéadmo
dum potui expo$ui. De contignationibus auté & copiis earú qui
bus comparan\~t & ad uetu$tatem non $int in$irme uti natura rerú
mon$trat explicabo. # De Materie cedenda</p>
<p #># Ateries cedenda e$t a prímo autumno ad tépus quod erit
m # ante<004> flare incipiat Fauonius. Vere enim oés arbores fiút
# pregnantes: & o\’ms $ue <030>prietatis uirtuté efferunt in fron
des anniuer$ario${que} fructus. Cum ergo inanes & humide tempo<006>
nece$$itates earú fuerint uanæfiunt & raritatibus imbecille: uti etiā
corpora muliebria cum conceperint ad fœtus a partu non iu dican
tur integra: ne{que} in uenalibus ea cum $int pregnantia \’p$tan\~t $ana
ideo {quis} in corpore pre$eminatio cre$cens ex omnibus cibi pote$tati
bus detrahit alimentum in $e & quo firmio: ef@icitur ad maturita
tem partus eo minus patitur e$$e $olidum id ex quo i\’pm procrea\~t
Ita{que} edito fœtu quod prius in aliud gen us incrementi detraheba\~t
cum ad di$parationé procreationis e$t liberatum inanibus & paté
tibus uenis in $e recipit & lambendo $uccú etiā $olide$cit: & redit í
pri$tinam naturæ firmitatem: Eadem ratione autumnali tempore
maturitate fructuum fladce$cente fronde & terra recipientes radices
arbo<006> in $e $uccú: recupe@ antur & re$tituun\~t in antiquā $olid<007>taté
ac uero aeris hyberni uis comprimit & con$olidat eas per id ut $u
pra $criptú e$t t\’ps. ergo $i ea róne & co tépore q<001> $upra $criptú e$t
cedi\~t materies erit tempe$tiua. CEDI aút ita oportet ut incidatur
arboris cra$$itudo ad mediā medullā: & relinqua\~t uti per cam e$ic
ce$cat $tillando $uccus ita qui ine$t in his $ubtilis liquor effluens
per torculum non patietur emori in eo $anié:nec corrumpi materie
<pb 36>[00043]
æqualitatem. Tum autem cum $icca & $ine $tillis erit arbor deiicia
tur & ita erit optima í u$u. Hocaút ita e$$e licet animaduertere etiā
de arbu$tis. ea enim cum $uo quo{que} tempo\’r ad imum perforata ca
$trantur: profundunte medullis qu\~e habent in $e $uperant\~e & ui/
tio$um per foramina liquoré: & ita $icce$cendo recipiunt in $e diu
turnitaté. Que aút non hab\~et ex arboribus exitus humores intra
cócre$centes putre$cút & effic<007>út inanes eas & uitio$as. ergo $i $tan
tes & uiue $icce$cendo con$ene$cút $ine dubio cum eadem materia
deilciuntur cum ea ratione curate fuerint habere poterũt magnas í
edificiia ad uetu$taté utilitates. hæ aút inter $e di$crepantes: & di$$i
miles hñt uirtutes: uti robur: ulmus: populus:: cupre$$us:abies:
cætera{que} que maxime in ædificiis $unt idonea. Nan{que} nó pote$t id
robur q<001> abies: nec cupre$$us q<001> ulmus nec cetera ea$dem habent
inter $e naturæ rerú $imilitudines: $ed $ingula genera principiorú
<030>prietatibus comparata alios alii generis pre$tāt in operibus effe
ctus: Et primú ABIES aeris hs plurimú & ignis: minimum{que} hu
moris: & terreni leuioribus re<006> naturæ pote$tatibus cóparata non
e$t pondero$a. Ita{que} rigore naturali contenta nó cito flecti\~t ab one
re: $ed directa permanetin cótignatióe: $ed ea quæ habet in $e plus
caloris procreat & alit partem ab ea{que} uitiacur: etiam que ideo cele
riter accenditur: quod{que} ine$t in eo corpore raritas aeris: & patens
accipit ignem: & ita uehemente<031> ex$e m<007>ttit flammā. Ex ea autem
ante<004> e$t exci$a. \’q pars e$t <030>xima terræ per radices recipiétes ex <030>xi
mitate humor\~e enodis & liquida effici\~t. \’q uero e$t $uperior uehe
métia caloris eductis in aera <002> nodos ramis preci$a alte circiter pe/
des. xx. & perdolata <030>pter nodationis duritié dicitur e$$e $u$terna
Ima auté cú exci$a quadrifluuiis di$paratur eiecto torculo ex eadé
arbore ad inte$tina opera comparatur: & intima fu$terna $appinea
uoca\~t. Cótra uero quercus terrenis principio<006> $ocietatibus abun
dans parum{que} habens humoris & aeri$et ignis cum in terrenis ape
ribus obruitur infinitam habet eternitat\~e. Ex eo cum tangitur hu
more non habens foraminú raritates <030>pter $pi$$<007>taté nó pote$t in
corpus recipere liquoré: $ed fugiens ab humore re$i$tit: & torque\~t
& efficit in quibus e$t operibus ea rimo$a. ESCVLVS uero que
<pb 37>[00044]
e$t in omnibus principiis temperata habet i ædificiis magnas uti
litates: $ed ea cum in humore collocatur recipiens penitus per fora
mina liquoré eiecto areæ & igni operatione humidæ pote$tatis ui
tiatur. CERRVS quercus fagus {quis} pariter hab\~et mi$tion\~e humo
moris & ignis & terreni: aeri$ plurimu<031> per ui$a raritatis humoris
penitus recipi\~edo celeriter marce$cunt. Populus alba & nigra. Item
$alix: tilia: uitex ignis & aeris hńdo $atietatem: humoris tempera
te parum aút terreni habentes leuiori temperatura tem<002>atæ egregi
am habere uiden\~t in u$u rigiditatem. ergo cum non $int duræ ter
reni mixtione <030>pter rariratem $unt calide & in $tructuris commo
dam pre$tāt tractabilitat\~e. ALNVS aút quæ proxima fluminum
ripis procreatur & minime materies utilis uidetur: habet in $e egre
nias ratióes. Etení aere & igni plurimo tem<002>ata: non multum ter
reno: humore paulo. Ita{que} non minus habent in corpore humori$
i palu$tribus locis infra fundam\~eta ædificio<006> palatióibus crebræ
fixa recipiens in $e q<001> minus habet in corpore liquoris permanet
imortalis ad æternitat\~e: & $u$tinet inania pondera $tructuræ: & $i
ne uitiis con$eruat. Ita{que} non pote$t extra terram paulum tempus
durare:ea in humore obruta permanet ad diuturnitat\~e. E$t autem
maxime id có$iderare Rauéne: {quis} ibi pia opera & publica & priua
ca $ub fundamentis eius generis hńt palos. VLMVS uero & frax
inus maximos hńt humores: minimú{que} aeris ignis & terreni tem /
perata mi$tione comparate $unt in o<002>ibus cum fabricantur lente
& ab pondere humoris non habent rigor\~e & celeriter pandant. Si
mul aút uetu$tate $unt aridæ factæ aut in agro perfecto qui e$t eis
liquor $tantes emoritur fiunt duriores & in cómi$$uris & coagm\~e
tationibus ab leuitudine firmas recipiunt catenatióes. Item Carpi
nus {quis} e$t minima ignis & terreni mixtione: aeris autem & humo
ris $umma continetur temperatura. Non e$t fragilis: $ed habet uti
li$$imam tractabilitaté. Ita{que} græci {quis} ex ea materia iuga iuuécis có
parant quod apud eos uiga ziga uocitan\~t: item & zigea appellāt
Non minus e$t admirādum de Cupre$$o & Pinu {quis} hæ habentes
humotis abundātiam equam{que} cetero<006> mi$tióem <030>pte@ humoris
$atietaté in operibus $olent e$$e pande: $ed i uetu$tatem $ine uitiis
<pb 38>[00045]
con$eruan\~t {quis} his liquor qui ine$t penitus in corporibus earum
habet amarum $aporem: qui propter acritudinem non pati\~t pene
trare Cari\~e ne{que} eas be$tiolas quæ $unt nocentes. Ideo{que} que ex his
generibus opera con$tituun\~t permanent ad æternam diuturnitaté
Item Cedrus Iuniperu${que} ea$dem habent uirtutes & utilitates: $ed
quéadmodum ex cupre$$u:: pinu:re$ina:ex cedro oleum q<001> cedre
um dicitur:na$citur quo reliquæ res unctæ uti etiam libri a tineis
& a carienó ledun\~t. Arbores autem eius $unt $imiles cupre$$eæ fo
liaturæ materies uena directa: Ephe$i in æde $imulachrum Dianæ
etiā lacunaria: & ibi & in ceteris nobilibus phanis propter æterni
taté $unt facta. Na$cun\~t auté he arbores maxime Cretæ & Aphri
cæ & nonnullis Syriæ regionibus. Larix uero que non e$t nota ni
$i his municipalibus qui fút ad ripam fluminis padi & litora ma
ris adriatici non $olum a $ucco uehementi amaritate a carie aut a ti
nea non nocetur: $ed etiam flammā ex igne nó recipit: nec ip$e per
$e pote$t ardere: ni$i uti $axum i fornace ad calcem coqu\~edam aliis
lignis uratur: nec tamɔ tunc flammā recipit nec carbonem remittit
$ed lógo $patio tandem comburitur: {quis} e$t minima ignis & aeris e
principiis temperatura: humore auté & terreno e$t $pi$$e $olidata:
nó habet $patia foraminú qua po$$it ignis penetrare: reiicit{que} eius
uim: nec patitur ab eo $ibi cito noceri. propter{que} pondus ab aqua
non $u$tinetur: $ed cum portatur aut in nauibus aut $upra abieg
nas rates collocatur. Ea aút materies quéadmodum $it inuenta e$t
cau$a cogno$cere. Diuus Cæ$ar cum exercitú habui$$et circa Alpe$
impera$$et{que} municipiis \’p$tare cómeatus: ibi{que} e$$et ca$tellum mu
nitum quod uocare\~t Larignú tunc qui fuerunt in eo naturali mu
nitione cófi$i noluerunt imperio parere. Ita{que} Imperator copias iuf
fit admoueri. Erat auté ante eius ca$telli portam turris ex hac mate
ria alternis trabibus trā$uer$is uti pira inter $e cópo$ita alte ut po$/
$et de $ummo $udibus & lapidibus accedentes repcllere: tunc uero
cum aiaduer$um e$t alia eos tela preter $udes nó habere: ne{que} po$$e
longius a muro propter pódus iaculari. imperatum e$t fa$ciculos
ex uirgis alligatos & faces ardentes ad eam munitionem accedétes
mittere. Ità{que} celeriter milites conge$$erunt: po$t<004> flamma circa illā
<pb 39>[00046]
materiam uirgas cóprehédi$$et: ad cœlum $ublata effecit opinioné
uti uideretur iam tota moles concidi$$e. Quom aút ea per $e extin
cta e$$et & requieta: turris intacta apparui$$et. admirans Cæ$ar iuf
$it extra telo<006>: mi$$ioné eos circumuallari. Ita{que} timore coacti oppi
dani cum $e dedi$$ent: quæ$itum unde ea ligna que ab igni nó le
deren<006>. tunc ei demó$trauerút eas arbores: qua<006> in his locis maxi
me $unt copiæ: & ideo id ea$tellum Larignum: item materies larig
na e$t appellata. Hec aút per padum Rauennā deportatur in Colo
niam Fanen$em: Pi$auri: Ancone: reliqui${que} \~q $unt in ca regione
municipiis prebe\~t: cuius materies $i e$$et facultas apportatióis ad
urbem maxime haberen\~t in ædificiis utilitates & $i non in omne
certe tabule in $ubgrundiis circa in$ulas $i e$$ent ex ea collocate ab
traiectionibus incendiorum ædificia periculo liberaren\~t. {quis} ea nec
flammā nec carboné po$$unt recipere: nec facere per $e. Sunt autem
hæ arbores foliis $imilibus pini: materies earú prolixa tractabilis
ad inte$tinũ opus: non minus <004> $appina: habet{que} re$inā liquidam
mellis attici colore: quæ etiā mede\~t pti$icis. De $ingulis generibus
proprietatibus quibus e natura re<006> uidean\~t e$$e comparatæ: qui
bu${que} procrean\~t rónibus expo$ui. In$equitur animaduer$io. quid
ita \’q in urbe $upernas dici\~t abies: deterior e$t que infernas egregi
os i edificiis ad diuturnitat\~e pre$tat u$us & de his rebus quemad/
modú uideanture loco<006> proprietatibus habere uitia aut uirtutes
uti e$$ent con$iderantibus apertiora exponam.</p>
<p>De Abiete $upernate & infernate: cú Ap\~enini de$criptióe.</p>
<p #># Ontis apennini prime radices ab tyrreno mari i alpes &
m # in extrema$ etruriæ regióes oriun\~t. Eius uero montis iu
# gum $e circúagens & media curuatura prope tang\~es oras
maris adriaci pertingit circuitionibus contra fretum. Ita{que} citerior
eius curuatura que uergit ad etruriæ cāpaniæ{que} regióes apricis e$t
pote$tatibus. Nan{que} impetu$ habet perpetuos ad $olis cur$um. VI
terior aút que e$t <030>clinata ad $upe<006> mare$eptétrionali regioni $ub
iecta contine\~t umbro$is & opacis p@@petuitatibus. Ita{que} que in ea
parte na$cuntur arbores humida pote$tatenutritœ:nó $olum ip$e
augétur ampli$$imis magnitudinibus. $ed ea<006> quo{que} uenæ huo<007>a
<pb 40>[00047]
ris copia repletæ urgétes liquoris abundantia $aturan\~t. Cum aút
exci$e & dolatæ uital\~e pote$tat\~e ami$erút uena<006> rigore permanétes
$icce$c\~edo <030>pter raritat\~e fiunt inanes & euanide. Ideo{que} in ædificiis
non po$$unt h\’re diutumitaté. Quæ aút ad $olis cur$um$pectanti
bus locis procrean\~t nó habétes inter uena<006> $iccitates ex$uctæ $oli
dan\~t quia $ol non modo ex terra lambendo $ed etiā ex arboribus
ducit humores. Ita{que} $unt in apricis regióibus $pi$$is uena<006> crebri
tatibus $olidate nó hńtes ex humore raritat\~e. \~q cú in materiā per
dolan\~t reddút magnas utilitates ad uetu$tat\~e: ideo infernantes \=q
ex apricis locis apportan\~t meliores $unt <004> \’q ab opacis de $u<002>nati
bus aduehun\~t. Quātum aío có$iderare potui de copiis \=q $unt ne
ce$$ariæ in ædificio<006> cóparationibus & <003> bus tem<002>aturis e rerā na
tura principio<006> habere uidean\~t mixtioné: que{que} in$út in $ingulis
generibus uirtutes & uitia uti nó $intignota ædi\’ricatióibus expo
$ui:ita <003> potuerint eo<006> precepto<006> $equi \’p$criptióes erút prudenti
ores: $ingulorú{que} gene<006> u$um eligere: poterút in o<002>ibus: crgo q\’m
de apparitióibus e$t explicatú: in ceteris uoluminibus de ip$is edi
ficiis expone\~t & primo de deo<006> imortaliú ædibus $acris & de ea<006>
$ymmetriis & proportióibus uti ordopo$tulat i $equɔti per$cribā.</p>
<h>L. VICTR VVII POLLIONIS DE AR CHITE
CTVR ALIBER TER TIVS. IN QVO DISSE
RIT DEAEDIBVS SACRIS.</h>
<p #>ELPHICVS Apollo Socratem omnium $apiéti$$i
# mum pythiæ re$pon$is e$t profe$$us. Is auté memo
d # ratur prudenter docti$$ime{que} dixi$$e: oportui$$e ho
# minú pectora fene$trata & aperta e$$e uti non occul
# tos haberent $eníus. $ed patientes ad con$iderandú
Vtinā uero re<006> natura fńiam eius íecuta explicata & apparentia ea
có$titui$$et. Si enim ita fui$$et nó $olú laudes aut uitia aíorum ad
manú a$piceren\~t: fed etiā difciplina<006> $cis $ub oculo<006> có$ideratióe
$ubiecte non incertis iudiciis probaren\~t $ed & doctis & $ciétibus
auɔtas egregia & $tabilis addere\~t. Igitur q\’m hæc nó ita: $ed uti na
tura re<006> uoluit $unt có$tituta: nó effici\~t ut po$$int hoíes ob$cura
tis $ub pectoribus ingeniis fcías artificio<006> penitus latentes quem
<pb 41>[00048]
admodú $int iu dicare. ip$i{que} artifices pollicen\~t $uā prudentiā $i nó
pecunia $int copio$i: $ed uetu$tate of$icina<006> habuerint noticiā aut
etiā gratia foren$i & eloquentia cú $uerint parati pro indu$tria $tu
dio<006> auɔtes po$$int habere: ut eis q<001> profiten\~t $cire id crederetur.
Maxime aút id aíaduertere po$$umus ab antiquis $tatuariis & pi
ctoribus {quis} ex his quis dignitatis notas & cómendatióis g\’ram ha
buerút æterna memoria ad po$teritaté $út permanétes: uti Myron
Polycletus: Phydias: Ly$<007>ppus: cæteri{que} qui nobilitaté ex arte $unt
con$ecuti. Nan{que} ut in ciuitatibus magnis aut regibus aut nobili
bus ciuibus opera fecerunt: ita id $unt adepti. At quí non minore
$tudio & ingenio $olertia{que} fuerút nobilibus & humili fortuna cí
uibus nó minus egregie perfecta fecerunt opera nullā memoriam
iunt a$$ecuti {quis} hi nó ab indu$tria ne{que} artis $olertia: $ed a felicltate
$uerút di$erti ut Hellas athenien$is: Dion corynthius: Miagrius
phoceus: Pharax ephe$ius: Boedas b<007>zant<007>us. Etiam{que} alii plures
nó minus ité pictores uti Ari$tomenes Tha$ius Polides & And<007>a
mites: Niteonagius cetæri{que} quos ne{que} indu$tria: ne{que} artis $tudiú
ne{que} $olertia defecit. Sed aut rei familiaris exiguitas: aut imbecilli
tas fortune $eu in ambitióe certatióis cótratio<006> $u<002>ati ob$titit eo<006>
dignitati. nec tń admirandú e$t $i propter ignorantiā artis uirtutes
ob$curan\~t. $ed maxime indignandú cú etiam $æpe bland<007>an\~t g\’ra
cóuiuio<006> a ueris iudiciis ad fal$ā probationé. Ergo uti Socrati pla
cuit $i ita $en$us & $ńie $cíe{que} di$ciplinis aucte <002>$picue fui$$ent non
g\’ra nec ambitio ualeret: $ed $iqui ueris certi${que} laboribus doct<007>ina
rum <002>ueni$$ent ad $ciam $ummā: eis ultro opera tradere\~t. Q\’m aút
ea nó $untillu$tria: nec apparentia in a$pectu ut putamus oportu
i$$e & aíaduerto potius indoctos <004> doctos g\’ra $uperare nó e$$e cer
tandum iudicans cú indoctis ambitione potius his præceptis edi
tis o$tendam nature$ńie uirtutem. Ita{que} imperator in primo uolu
mine tibi de arte & quas habeat uirtutes: <003>bu${que} di$ciplinis opor
teat c$$e auctú architectu expo$ui: & $ubieci cās quid ita ea<006> opor
tear cú e$$e peritú. Róne${que} $umme architectu\~r partitióe di$tribui:
f<007>nitióibu${que} terminaui. Deinde q<001> erat primú & nece$$ariú de mœ
nibus quéadmodú eligan\~t loci $alubres rócinatióibus explicaui.
<pb 42>[00049]
uenti{que} qui $int: & e quibus $inguli $pirent deformationibus grā
maticis o$tédi. Platearú{que} & uico<006> uti emédate fiant di$tributióes
in mœnibus docui & ita finitioné primo uolumine có$titui. Item
in $ecúdo de materia quos habeat in o<002>ibus utilitates & <003>bus uir
tutibus e natura re<006> e$t comparata peregi. Nunc in tertio de deo<006>
ímortalium ædibus $acris dicā & uti oporteat per$criptas exponā.</p>
<p>De $acrarum ædium compo$itione & $ymme
triis & corporis humani men$ura.</p>
<p #># Edium compo$itio con$tat ex $ymmetriis cuius rónes di
a # ligenti$$ime architecti tenere debent. Ea aút pariter a pro
# portione que græce analogia dici<006>. Proportio e$t rate par
tis membro<006> in omni opere tota{que} cómodulatio ex qua ratio effi@
citur $ymmetria<006>. Nan{que}non pote$t ædes ulla $ine $ymmetria at{que}
proportione rationé habere compo$itionis ni$i uti ad hominis bń
figurati membro<006> habuerit exactam ratióem. Corpus enim hoís
ita natura cópo$uit uti os capitis a mento ad $rontem $ummam &
radices imas capilli e$$et decimæ partis. Item manus palma ab arti
culo ad extremum medium digitu<031> tantundé. Caput a mento ad
$ummú uerticé octaue cú ce@uicibus imis. a $úmo pectore ad imas
radices capillo<006> $extæ ad $ummum uerticé quarte. ip$ius auté oris
altitudinis tertia e$t pars ab imo mento ad imas nares. Na$us ab
imis naribus ad finem medium $upercilio<006> tantundem ab ea fine
ad imas radices capilli frons effici\~t. Item tertiæ partis: pes uero al/
titudinis corporis $exte. Cubitum quartæ. Pectus item quarte. Re
liqua quo{que} membra $uos habét cómen$us proportionis: quibus
etiam antiqui pictores & $tatuarii nobiles u$i magnas & infinitas
laudes $unt a$$ecuti. Similiter uero $acra<006> æ dium membra ad uni
uer$ā totius etiā magnitudinis $ummā ex partibus $ingulis cóue
nienti$$imú debent haben@ cómen$uú re$pó$um. Item corporís cen
trum mediú natura!iter e$t umbilicus. Nan{que} $i homo collocatus
fuerit $upinus manibus ac pedibus pan$is circú{que} collocatú cent<006>
in umbilico eius circumagendo rotundationem utrarum{que} manu
um & pedum digiti tangen\~t. Non minus quɔa dmodum $chema
rotundationis in corpore ef$icitur. Item quadrata de$ignatio in eo
<pb 43>[00050]
$nuenie\~t Nam $i a pcdibus imis ad $ummum caput men$um erit
ea{que} men$ura relata fuerit ad manus pan$as inuenie\~t eadé latitudo
uti altitudo: quéadmodum areæ que ad normā $unt quadrate. Er
go $i ita natura cópo$uit corpus hoís uti proportióibus membra
ad $ummam figuratióem eius re$pondeāt: Cum eam có$titui$$e ui
dean\~t antiqui ut etiam in ope<006> perfectióibus $ingulo<006> membro
rum ad uniuer$am figuræ $pém habeant cómen$us exactioné. Igi
tur cum in oibus o<002>ibus ordines traderét: maxime in ædibus deo
rum ope<006> & laudes & culpæ æternæ$olent permanere: nec minus
men$ura<006> rónes quæ in oíbus operibus uiden\~t nece$$ariæ e$$e ex
corporis membris collegerút: uti digitum: palmú: pedé: cubitum
& eas di$tribuerunt in <002>fectum nume<006> qué græci Theleon dicút
Perfectum auté antiqui in$tituerút numerum qui decem dicitur.
Nan{que} ex manibus digito<006> numerum: a palmo pes e$t inuentus.
Si aút utri${que} palmis ex articulis a natura decem $unt perfecti: etiā
Platoni placuit eum e$$enumerum ea re perfectum <030> ex $ingulari
bus rebus quæ monades apud græeus dicun\~t perfici\~t decu$$is \’q
$imul aut. xi. aut. xii. $unt facti <030> $u<002>auerint non po$$unt e$$e per
fecti donec ad alterú decu$$is peruenerint. Singulares enim res par
ticule $unt eius numeri. Mathematici uero contra di$putātes ea re
perfectum e$$e dixerunt nume<006> qui $ex dicitur: {quis} is numerus hét
partitiones eorum rationibus $ex numero conueniétes $ic $extanté
unum: trientes duos: unum $emi$$em: tria be$$em: quem dimeron
quatuor; quintarium quem pcnthimeron dicunt quin{que} perfectú
$ex. Cum ad duplicationé cre$cat $upra $ex adiecto a$$e effectú, Cú
$acta $unt octo quod e$t tertia adiecta. Tertiariú aút qui epitritos
dicicur dimidia adiecta cum facta $unt nouem $e@quialterum qui
hemiolius appella\~t duabus partibus additis & decu$$is facto. Be$
alterum qué epidimeron uocitant in. xi. numero quod adiecti fút
quin{que} quintarium quod epipenton dicunt. Duodecim aút quod
ex duobus $impilcibus numeris e$t factus dipla$iona. nó minus
etiā {quis} pes hominis altitudini $extam habet partem ita etiā ex eo
{quis} perfici\~t. pedum numero corpori $exies altitudinis terminauit:
cú perfectú con$tituerunta Cubitum{que} aíaduerterút ex $ex palmis
<pb 44>[00051]
con$tare digiti${que}. xxiiii. ex eo etiã uident{ur} ciuitates græco<006> feci$$e
qu\~eadmodum cubitus e$t $ex palmorum in dracma: qua numero
uterent{ur} æreos $ignatos: uti a$$es ex quo $ex quos obolos appellāt
quadrante${que} obolorum: que alii dichalca. nõnulli trichalca dicũt
pro digitis. xxiiii. in dracma cõ$titui$$e. No$tri autem primo fece
runt antiquũ numerum: & in denario denos æris cõ$tituerunt &
ea re cõpo$itto noĩs ad hodiernũ diem denarium retinet: etiā quæ
pars quarta efficiebat{ur} ex duobus a$$ibus & tertio $emi$$e $e$tertiú
uocitarunt. Po$t<004> aĩaduerterunt utro${que} numeros e$$e perfectos &
$ex & decem: utro{que} in unum coniecerunt & fecerunt perfecti$$imũ
decu$$is $exis. huius aũt rei auctores inuenerunt pedem. E cubito
enim cum dempti $ũt palmi duo relinquitur pes quatuor palmo
rum. Palmus autem habet quatuor digitos: ita efficitur uti pes ha
beat digitos. xvi. & totidem a$$es: æreu$ denarius. ergo $i conuenit
ex articulis homini$ numerum inuentum e$$e: & ex membris $epa
ratis ad uniuer$am corporis $pec<007>em ratæ partis cõmen$us fieri re-
$pon$um relinquitur ut $u$cipiamus eos: qui etiam ædes deorum
immortalium con$tituentes ita membra operum ordinauerũt: ut
prop ortionibus & $ymmetriis $eparatæ: at{que} uniuer$e conuenicn-
te${que} e$$icerent corum di$tributiones. Aedium autem principia $ũt
e quibus con$tat figurarum a$pectus: & primum in Antis quod
græce Nao$en para$ta$in dicitur. Deinde amphipro$tilos, perip -
teros, p$eudodipteros hipteros. horum exprimuntur formationes
his ratiõibus qu\~eadmodum & in antis & dextra ac $ini$tra in uer
$uris $ingula. huius exemplar in antis erit ædes cum habebit in
fronte antas parietum: qui cellam circumcludunt: & inter Antas ĩ
meàio columna$ duas $upra{que} $a$tigium $ymmetria ea collocatũ \=q
in hoc libro fuerit per$cripta: huius aut\~e exemplar erit ad tres for
tunas: ex tribus q<001> e$t proxime porta<031> collinam: pro$tilos omnia
habet quéadmodũ in Antis. colúnas autem cõtra antas angulare$
duas $upra{que} epi$tilia: qu\~eadrnodũ & ĩ antis & dextra ac $i@i$tra ĩ
uer$uris $ingula. huius exemplar e$t in infula tyberma in ædc Io
uis & Fauni. Amphipro$tilos oĩa habet ea \~q pro$tilos. Preterea \~q
habet in po$tico ad eundémodũ colũnas & faftigium. peripteros
<pb 45>[00052]
aũt erit quæ habebit in fronte & po$tico $enas columnas, in later$
bus cum angularibus undenas: ita ut $int hæ colũne collocate ut
intercolumnii latitudinis interuallum $it a parietib ns circũ ad ex
cremos ordines columnarum: habeat{que} am bulatiõem circa cellam
ædis qu\~eadmodũ e$t in porticu metelli Iouis $tatoris huiu$modi
& ad mariana honoris & uirtutis $ine po$tico a Mutio facta: p$eu
dodipteros aũt $ic collocat{ur} ut in fronte ac po$tico $int colũne octo
ne, in lateribus cũ angularibus <029>ndene. Sũt aũt parietes celle cõtra
\~qternas colũnas medianas in fróte & po$tico ita duorũ intercolum
nio<006> & imæ cra$$itudinis colum<007>, æ $patium erit a parietibus circa
ad extremos ordines columna<006>: huius ex\~eplar Rome non e$t: $ed
magne$ie Dianæ hermogenis Alabandi & Apollinis a Mane$che
facta. Dipteros aũt octa$tilos & pronao & po$tico: $ed circa ædem
duplices h\~et ordines colũna<006> uti e$t ædes Quirini dorica: & ephe
$ie dianeionica a Cte$iphone cõ$tituta. Hipetros aũt deca$tilos e$t
in pronao & po$tico. reliqua oĩa ead\~e hñt quæ dipteros $ed interi
ore parte columnas ĩ altitudīe duplices remotas a parietibus ad cir
cuition\~e ut porticus peri$tilio<006>: medium aut\~e $ub diuo e$t $ine te
cto: aditus ualua<006> ex utra{que} parte in pronao & po$tico. huius it\~e
ex\~eplar Rome nõ e$t $ed Athenis octa$tilos & in t\~eplo olympio.</p>
<p>De quinque ædiũ $peciebus.</p>
<p #># Pecies aũt ædiũ $unt quinque qua<006> ea $unt uocabula. Pi
f # gno$tilos id e$t crebris colũnĩs: Si$tilos paulo remi$$iori
# bus: Inter$tilos amplius patentibus rare <009> oportet inter
@ diductis. Areo$tilos $patiis intercolumnio<006>. Pigna$tilos $patiis
in dia$tilos Arco$tilos, Eu $tilos interuallo<006> iu$ta di$tributione. er
go pigna$tilos e$t cuius intercolũnio unius & dimidiatæ colũnæ
cra$$itudo interponi pote$t. Qu\~eadmodu<031> e$t diui Iulii & in cæ$a
ris foro ueneris: & $iquæ alie $ic $int cõpolite patentibus rare. Itcm
$i$tilcs e$t in quo dua<006> columna<006> cra$$itudo intercolũnio poterit
collocari: & $pira<006> plinthides eque magne $int eo $patio quod fue
rit inter duas plinthides: qu\~eadmodum e$t forrune æque$tris ad
theat<006> lapideum. Reli{que} quo{que} ei$d\~e rõnibus $unt compo$ite. Hec
utra{que} genera uitio$um hab\~et u$um. Matres enĩ familiarũ cum ad
<pb 46>[00053]
$upplication\~e gradibus a$c\~edunt non po$$unt pet intercolumnia
amplexæ adire: ni$i ordines fecerit. Item ualua<006> a$pectus ob$truit{ur}
columna<006> crebritate: ip$a{que} $igna ob$curant{ur}. It\~e circa ædem <030>pter
angu$tias impediunt{ur} ambulatiõec. Dia$tili aũt hec erit cõpo$itio
cum trium columna<006> cra$$itudin\~e intercolũnio interpone\~r po$$u
mus tan<004> e$t Appollinis & Dianæ ædes. hec di$po$itio hãc habet
difficultat\~e: {quis} epi$tilia <030>pter interuallo<006> magnitudin\~e frangunt{ur}
in areo$tilis aut\~e nec lapideis: nec marmoreis epi$tiliis: uti datur:
$ed impon\~cde de materia trabes perpetue: & ip$a<006> ædium $p\~es $ũt
Baricæ: Paricæ: Phalæ: humiles: Vrniles: latæ, ornantur{que} $ignis fi
ctilibus aut aereis inauratis ea<006> fa$tigia tu$canico more: uti e$t ad
circum maximu cereris & herculis pompeiani item capitolii: redd\~e
da nunc e$t e$tili ratio: \~q maxime probabilis & ad u$ũ: & ad $p\~em
& ad firmitat\~e rónes habet explicatas. Nan{que} facieda $unt interual
lis $patia dua<006> columna<006> & quarte partis columne cra$$itu @@is.
mediũ{que} intercolũnium: unũ quod erit in fronte: alte<006> quod ĩ po
$tico trium colũnarum cra$$itudine. $ic enĩ habebit & $igurationi$
a$pectum uenu$tum: & aditus u$um $ine impeditionibus: & circa
cellam ambulatio au\~ctem. huius aũt rei ratio explicabit{ur} $ic: frons
loci \’q in æde cõ$tituta fuerit: $i tetra$tilos facienda fuerit diuidat{ur} ī
partes decu$$as $emis preter crepidines & proiecturas $pira<006>: $i $ex
erit colũna<006> in partes decemnoue $i octo$tilos cõ$tituet{ur} diuidat{ur}
in uigintiquin{que} & $emi$$em. Item ex his partibus $iue tetra$tili:
$iue exa$tili: $iue octo$tili una pars $umat: ea quæ erit modulus:
cuius moduli unius erit cra$$itudinis columna<006>: intercolũnia $in
gula preter med<007>ā modulo<006> duo<006> & moduli quarte partis media
na in fronte & po$tico $ingula trinũ modulorum: ip$arum colum
narum altitudo modulorum habebunt in$tam rationem. huius
ex emplar Rome nullum habemus: $ed in a$ia Theohexa$tilon li
beri p\’ris Eas aũt $ymmetrias cõ$tituit Hermogenes: <029> etiā primus
hexa$tilũ p$eudodipterī rón\~e: ex dipteri enī ædis $ymmetria di$tu
lit íteriores ordines columna<006>. xxxviii. ea{que} rõne $ũptus, opera${que}
cõpendii fecit: is de medio ambulatióis laxam\~etũ egregie circa cel
lam fecit: de a$pectu{que} nihil ĩminuit: $ed $ine de$iderio $upuacuo<006>
<pb 47>[00054]
con$eruauitauctoritatem totius operis di$tributione. Pteromatos
ení ratio & columnarũ circũ ædem di$po$itio ideo e$tinuenta: ut
a$pectus propter a$peritate<031> intercolumniorum haberet auctorita
tatem. Preterea $i & hymbrium aque uis occupauerit: & interclu$e
rit hominum multitudinem: ut habeat in æde circa{que} cellam cum
laxam\~eto liberã moram. Hec aut\~e ut explicant{ur} in pleudodipteris
ædium diipo$itiõibus: quare@@idetur acuta magna{que} $olertia effe
ctus operum Hermogenes feci$$e. Reliqui$$e{que} fontes unde po$teri
po$$eht haurire di$ciplinarum rõnes. Aedibus areo$tilis colũne $ic
$unt faciende: uti cra$$itudines ea<006> $int partis octauæ ad altitudi
nes. Item in dia$tilo dimeti\~eda e$t altitudo colũne in partes octo.
& dimidiã & unius partis cra$$itudo colúne collocet{ur}. In $i$tilo al
titudo diuídat{ur} in nou\~e & dimidiã part\~e: & ex eis una ad cra$$itu-
din\~e colunne det{ur}. Item in pigno$tilo diuidenda e$t altitudo in de
cem: & eius una pars facienda e$t colunne/ Cra$$itudo. eu$tili aut\~e
ædĩs colunne ut $i$tili in nou\~e partibus altitudo diuidat{ur} & din í
diam partem: & eius unz pars cõ$tituat{ur} in cra$$itudine unius $ca
pi: ita habebit pro rata parte intercolunnio<006> ratio. Quéadmodũ
enĩ cre$cunt $patia inter colunnas: proportiõibus ad aug\~ede $unt
cra$$<007>tudines $caporũ. Nan{que} $i in areo$tilo nona aut decima pars
cra$$itudinis $uerit tenuis & exilis apparebit. Ideo{que} <002> latitudin\~e ĩ
tercolunnio<006> aer cõ$umit & minuit a$pectus $capo<006> cra$$itudin\~e
Cõtra uero pigno$tilis $i octaua parsicra$$itudinis $uerit propte@-
crebritatem & angu$tias in@ercolunnio<006> tumidā & inuenu$tā e$$i
ciet $peciem. Ita{que} generis operis oportet per$equi $ymmetrias, etiā
{que} an gulares colunnæ cra$$iores faci\~ede $unt ex $uo diametro quin
quage$ima parte: {quis} h æ ab aere circũciduntur: & graciliores uiden
tur e$$e a$pici\~etibus. ergo quod oculos $allit rõcinatiõe e$t exequ\~e
dum. Contracturæ aut\~e in $ummis colunna<006> hyppotrachelis ica
facicndæ uid\~etur uti $i columna $it a minimo ad pedes quino$de
nos: una cra$$itudo diuidat{ur} in partes $ex: & ea<006> partium quin{que}
$umma con$tituat{ur}. Item que erit ab quindecim pedibus ad pedes
uiginti. Scapus unus in partes $eptem: $uperior cra$$itudo colũne
in partes $ex: & $emi$$em: diuidatur earũ{que} partiũ quin{que} & $emi$$e
<pb 48>[00055]
$uperfor cra$$itudo colũne fiat. Item que erũt a pedibus. xx.ad pe
des. xxx.$capus unus diuidat{ur} in partes $eptem: earũ{que} $ex $umma
cõtractura perficiat. Que aũt a triginta pedibus ad quadraginta
alta erit una diuidat{ur} ī partes $eptem & dimidiam. ex: his $ex & di
midiam habeat in fũmo cõtracture ration\~e: que erũt a quadragīta
pedibus ad quin<004>ginta. Icem diuid\~eda $unt in octo partes: & ea<006>
$ept\~e in $umono $capo $ub cap$tulo cõtrahant{ur}. Item $iqne altiores
erunt eadem rõne pro rata cõ$tituant{ur} cõtracture: hæ aũt propter
altitudinis interuallũ $candentis oculi $p\~es adiiciuntur cra$$itudi
nibus temperature. Venu$tat\~e enĩ per$equitur ui$us: cuius $i non
blandimur uoluptati proportiõe & modulo<006> adiectionibus: uti
{quis} fallitur temperatione adaugeatur ua$tus & inuenu$tus cõ$pici\~e
tibus renittetur a$pectus. De abiectiõe \~q adiicitur in mediis colũ
nĩs \~q apud grecos Enta$is appellatur: ĩ extremo libro erit formata
ratio eius qu\~eadmodum mollis & cõueniens efficiatur $ub$crĩpta.</p>
<p>De fundatióibus & colunnis at{que} ea<006> ornatu & epi$tiliis.</p>
<p #># Vndatiões eo<006> ope<006> fodiant{ur} $i queat inueniri ab $olido
f # & in$olidũi quātũ ex amplitudine opis pro rõne uidebit{ur}
# extruatur: que $tructura totũ $olũ <004> $olidi$$ima: $upra{que}
terram parietes extruant{ur} $ub columnas dimidio cra$$tores <004> colũ
ne $ūt future: uti fi@miora $int infdrlora $upioribus \~q creobates ap
pellantur: nam excipiunt oheras $pirarũ{que} proiecture nõ procedāt
extra $olidũ. Item $upra pa@ietes ad eũdem modũ cra$$itudo $eruã
da e$t. Interualla aũt cõcameranda: aut $olidāda fe$tucatióibus uti
detineant{ur}. Sin aũt $olidumnõ inueniet{ur} $ed locus erit cóge$titius
ad im ũ aut palu$ter: tũc is locus fodiat{ur} exinaniatur{que} & palis $ali
gnis aut oleaginis robu $teis u$tulatis cõfigatur: $ubliga{que} machi
nis alli getur <004> creberrime: carbonibu${que} expleant{ur} interualla palo
num: & tunc $tructuris $olial$$imi$ fundamenta impleant{ur}. Extru
ctis aũt fundam\~etis ad libram@tum $tilobate $unt collocande. Su
pra $tilc batas colúne di$pon\~ede qu\~eadmodum $criptum e$t $iue
in pigno$tilo qu\~cadmodum pigno$tila $iue $i$tilo: aut deca$tilo
aut eu$tilo qu\~eadmodũ $upra $cripca $ũt & con$titura. In areo$ti-
lis enim libertas e$t quãtumcui{que} libet con$tituendi $ed ita colúne
<pb 49>[00056]
in peripteris collõcent{ur}: uti quot inter columnia $unt in fronte to-
cidem bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex lõ
gitudo operis ad latitudin\~e, nan{que} qui columnarũ duplicatiões fe
cerunt erraui$$e uidentur: {quis} unum intercolumniũ in longitudine
plu$<004> oporbeat procurrere uidet{ur}. Gradus in fronte ita con$titu\~edi
$ũt uti $int $em<002> impares. Nan{que} cũ dexcro pede primus gradus a
$cendat{ur}: It\~e in $umo primus erit pon\~edus. Cra$$itudīes aut\~e co<006>
graduum ita finiendas cen$eo: ut ne{que} cra$$iores $extante: ne{que} t\~eui
ores dodrante $int collocate. Sic enī durus nonerit a$cen$us. retrac
tiones aũt graduũ nec mĩus <004> $e$quipedales nec plus <004> $éipedales
faci\~ede uident{ur}. it\~e $i circa æd\~e gradus futuri $int ad eũdem modũ
$ieri deb\~et. Sin aũt cirta æd\~e ex tribus lateribus podiũ faci\~edũ erit
ad id con$tituat{ur} uti quadræ $pire trunci corone l@$is ad ip$am $ti
lobatam. qui erit $ub colũnis et $piris conueniat $tilobatan. ita $ti
lobatan oportet exequari uti habeat per podiũ adiectiõem per $ca
bellos impares. Si enim ad libellam dirige\~t alueo latum oculo ui
debitur. hoc aũt uti $cabelli ad id conueniétes $iant. Item in extre
mo libro forma & demon$tratio exit de$cripta. his perfectis in $uis
locis $pire collocent{ur}. hæ{que} ad $ymmetriam $ic perficiant{ur}: uti cra$$i
tudo cum plinthio $it/Colurhne ex dimidia craffitudine: proiectu
ram{que} quam græci e$phoran uocant habeāt $extātem: ita <007>ñ lata &
longa erit coinmne cra$$itudinis unius & dimidie. altitudo eius $i
attigurges erit: ita diuidatur: ut $uperior pars tertia parte $it cra$$i
tudinis columne. reliquum plintho relinquat{ur}. dempta plintho re
liquũ diuidat{ur} in <002>tes quatuor fiat{que} $u<002>ior chorus altera pars cũ
$uis quadris $cotica quam greci trochilion dicunt. Sin autem ioni
ce erunt faciende $ymetrie eo<006> $ic erunt con$tituende uti latitudo
$pire quo{que} uer$us $it columne cra$$itudinis adiecta cra$$itudine
quarta & octaua. Altitudo uti at tigurges ita ut eius p linthos
reliquum{que} preter plinthon {quis} ei tertia pars cra$$itudinis diuidat{ur}
in partes $eptem. inde trium <002>tium torus qui e$t in $ummo. Reli
que quatuor partes diuidende $unt equaliter: & una ps $iat cũ $uis
a$tragalis & $u<002>cilio $uperior trochilus: altera <002>s in$eriori trochilo
relinquat{ur}. $ed inferior maior ap<002>ebit ideo {quis} habebit ad extremā
<pb 50>[00057]
plinthon proiecturam A$tragali $aci\~cdi $unt octaue parti@ trochi
li proiectura erit $pere pars octaua & $extadecima <002>s gra$$itudinis
columne $piris perfectis collocatis. Columne $unt mediane in pro
nao & po$tico ad perpendiculũ medii centri collocãde. Angulares
aũt que{que} e regione ea<006> future $unt in lateribus ædis dextra ac $ini
$tra uti partes interiores que ad pariete$ celle $pectant ad <002>pendicu
lum medii latus habeant collocatum. exteriores aũt <002>tes uti dicāt
$e earum cõtracturam: $ic enim erunt figure compo$itionis edium
cõtractura eius tali ratione exacte. Scapis columna<006> $tatutis capi
tulo<006> ratio: $i puluinata erũt $ymmetriis his conformabunt{ur} uti<004>
cra$$i$$imus $capus $uerit addita octauadecĩa parte $capi. Abacus
habeat lõgitudinem & latitudinem cra$$itudin\~e cum uolutis eius
& dimidiā. Recedendũ aut\~e e$t ab extremo abaco in interior\~e fron
tibus uoluta<006> <002>tem duodeuige$imã & eius dimidiā cũ cra$$itudo
diuidenda e$t in partes nou\~e & dimidiā & $ecũdum abacũ in qua
tuor <002>tibus uoluta<006> $ecundũ extremi abaci quadram lineædimit
tende que catheto dicuntur. T unc ex nouem partibus & dimidia
<hd>
una pars & dimidia abaci cra$$itudo relĩquatur relique octo uolu
tis con$tituant{ur}. tunc ab linea que $ecundũ abaci extremam <002>ten<007>
dimi$$a erit in exteriorem <002>tem recedat unius & dimidiate <002>tis la
titudine. Deinde he lineæ diuidant{ur} ita ut quatuor <002>tes alibi & di
midia $ub abaco relinquant{ur} Tũc in eo loco quilocus diuidit \~qtu
or & dimidiā & tres & dimidiā partem centrũ oculi $ignetur quia
ex eo centro rotũda circinatio tā magna in diametro <004> una pars ex
octo partibu$ e$t. ea erit oculi magnitudie & in ea cathetor. re$põ
dens diametro agat{ur}. T unc a $ũmo $ub abaco inceptum in $ingu
lis tetran to <006> actiõibus dimidiatũ oculi $patiũ minuatur. Deni{que}
in eundem tetrantem qui e$t $ub abaco ueniat Capituli aut\~e cra$
$itudo $ic e$t faci\~eda ut ex nouem partibus & dimidia tres partes
præp\~edeāt infra a$tragalũ $ũmi $capicimatio adépto abaco & can
nali: reliqua $it pars. Proiectura aut\~e cimatii habeat extra abaci \~q
dram oculi magnitudinem. Puluino<006> balthei abaco hanc habeāc
proiecturam uti circini centrum unum cum $it po$itum in capitu
li tetrante et alterum deducatur ad extremum cimatium circũactũ
<pb 51>[00058]
Balteo<006> extremas partes tangãt axes uolutarũ. Nec cra$$iores $ine
<004> oculi magnitudo. Volutæ{que} ip$e $ic cedant{ur} altitudinis $ue duo
decimam part\~e. Hæ erunt $ymmetrie capitulo<006> \~q columne future
$unt ab minimo ad pede$. xxv. que $upra erunt. Reliqua habebũt
ad eund\~e modũ $ymmetrias. Abacus aut\~e erit lõgus & latus <004> cra$
$a colũna e$t una adiecta parte. ix. uti quo minus habuerit altior
colũna contractũ: eo ne minus habeat capitulũ $ue $ymmetrie {pro}ie
cturā & in altitudin\~e $ue partis adiectiõem. De uolutarũ di$eripti
onibus uti ad circinũ $int recte inuolutæ qu\~eadmodũ de$cribant{ur}
an extremo libro forma & ratio earũ erit $ub$cripta. Capitulis per
fectis deinde colũna<006> non ad libellã $ed ad æqual\~e modulũ collo
catis ut que adiectio in $tilobatis $acta fuerit in $uperioribus m\~e-
bris. re$põdeat $ymmetria epi$tilio<006>. Epi$tilio<006> ratio $ie e$t hñda
ut $i colũne fuerint a minima. xii. pedũ ad. xv. pede$: epi$tilii $it al
titudo dimidia cra$$itudini$ imæ columne. It\~e ab. xv. pedibus ad
xx. colũnc altitudo demetiat{ur} in partes tre$decim. & unius partis
altitudo epi$tilii fiat. It\~e $i a.xx.ad.xxv. pedes, diuidat{ur} altitudo
in partes. xii. & $emi$$\~e, & eius una pars epi$tiliũ in altitudine fiat
It\~e $i a. xxv. pedibu$ ad. xxx. diuidat{ur}ī parte$. xii. & eius una pars
altitudo fiat. Item ratā part\~e ad eund\~e modũ cx altitudine colũna
rum expediende $ũt altitudines epi$tilio<006>. Quo altius $cānit ocu
li $p\~es non $acile per$ecat aeris crebritatem dilap$a ita{que} altitudinis
$patio & uiribus extructā incertam modulo<006> renunctiat $en$ibus
\~qntitat\~e. Quare $emper adiciendũ e$t rõnis $upplem\~etũ in $ymme
tria<006> m\~ebris cũ fuerint ut aut altioribus locis o<002>a uel & ip$i colo$
$i cætera habeāt magnitudinũ rõem. Epi$tilii latitudo in imo \=q $u
pra capitulũ erit <004>ta cra$$itudo $ũme colũne$ub capitulo erit tāta
fiat $ũmũ <004>tum imus $capus. Cimatiũ epi$tilii $eptima parte $ue
latitudinis e$t faciendũ. Et in proiectura tantũd\~e reliqua pars pre
ter cimatium diuidenda e$t ĩ partes duodecim & earum triũ fa$cia
e$t facienda $ecunda. iiii $ummz. v. Item zophorus $upra epi$tili
um quarta minu$ quā epi$tilium: $in aute<031> $igilla de$ignari op or
tuerit quarta parte alti orem quā epi$tilium uti auctoritat\~e habeat
$culpture. cimatiũ $ue altitudinis partes $eptime {pro}iecture cimatiũ
<pb 52>[00059]
<004> cra$$itudo $upra zophorũ d\~eticulus e$t faciédus tam altus <004> epi
$tilii media fa$tigia: {pro}iectura eius <004>tum altitudo: inter$ectio quæ
græce methocæ dicit{ur}: $ic e$t diuidenda: uti denticulus altitudinis
$ue dimidiā part\~e habeat in fronte. Cauus aũt inter$ectiõis: huius
frõtis e tribus duas partes: huius cimatiũ altitudinis eius $extam
partem. Corona cũ $uo cimatio \-pter $imam <004>tum media fa$cia epi
$tilii. Proiectura corone cũ denticulo facienda <004>cum erit altitudo a
zophoro ad $ummũ corone cimatiũ: & oíno oēs e$phore uenu$tio
rem habent $p\~em \~q <004>tum altitudinis tantũdem habent proiectu\~r
Timpani aũt q<001> e$t in fa$tigio altitudo $ic e$t facienda ut frons co
ronæ ab extremis cimatiis tota dimetiatur in partes nou\~e: & ex eis
una pars in medio cacumine timpani cõ$tituat{ur}. Dum cõtra epi$ti
Iii columnarum{que} epitrachelia ad perpendiculum re$pondeāt coro
næ: \~q $upra equaliter imis preter $imas $unt collocande. In$uper co
ronas $yme: quas græci epith@@es dicũt faciende $unt altiores octa
ua parte corona<006> altitudinis. Acrotería angularia tam alta <004>tum
e$t tympanũ mediũ: mediana altiora octaua parte <004> angularía m\~e
bra oía que $upra capitula columna<006> $unt futura id e$t epi$tilia.
Zophora corona & timpana: fa$tigia: acroteria inclinanda $unt ĩ
frontis cuiu ${que} altitudinis parte. xii. idec {quis} cum $tcterimus contra
frontes ab oculo lineæ duæ $i exten$e fuerint & una tetigerit imam
operis part\~c: altera $ummá: \~q $ummā tetigerit longior $iet. Ita quo
longior ui$us lineæ in $uperior\~e part\~e {pro}cedet re$upinatā facit eius
$p\~em. Cum aũt uti $upra $criptũ e$t in fronte inclinata fuerit: tunc
in a$pectu uidebunt{ur} e$$e ad perp\~cdiculũ & normam. Columnarũ
$triæ faciende $unt. xxiiii. ita excauate uti norma in cauo $triæ cũ
fuerit coniecta circumacta anconibus $triarũ dextra ac $ini$tra tan
gat acumen{que} normæ circũ rotundatiõe tan g\~edo peruagari po$$it
Cra$$itudines $tria<006> faciendæ $unt <004>tum adiectio in media colum
na ex de$criptiõe inueniet{ur}. In $imis quæ $upra coronā in lateribu$
$unt ædium capita leonina $unt $culpenda di$po$ita uti contra co
lumnas $ingula primũ $int de$ignata. Cætera æquali modo di$po
$ita uti $ingula $ingulis mediis cegulis re$pondeant. Hæc aũt que
erunt contra columnas perterebrata ita $int ad cannalem: quí excĩ
<pb 53>[00060]
pít e tegulis aquã coele$t\~e. Mediana aut\~e $int $olida uti \~q cadit uis
aquæ per tegulas in cannalem ne deiiciat{ur} per intercolumnia: nc{que}
tran$eũtes <002>$undat: $ed quæ $unt cõtra columnas uideant{ur} emittere
uomentia ructus aqua<006> ex ore. ædium ionica<006> <004> apti$$ime potui
di$po$itiones hoc u olumine de$crip$i. Doricarum autem & Corin
thiarum quæ $int proportiones in $equenti libro explicabo.</p>
<h>.L. VICTR VVII LIBER QVARTVS IN QVO
AGIT VR DE DORICARVM CORYNTHI
ARVMQVE COLVMNARVM PROPORTI
ONE.</h>
<p #>Vm aĩaduerti$$em Imperator plures de Architectu
# ra \~pcepta uolumĩa{que} cõmentario<006> nõ ordinata $ed
c # incoepta uti particulas errabũdos reliqui$$e: dignā
# & utili$$imā rem putaui antea di$cipline corpus ad
# per$ectā ordinatiõem <002>ducere & \-p$criptas in $ing@.
lis uoluminibus $ingulo<006> gene<006> \~qlitates explicare. Ita{que} cæ$ar pri
mo uolumine tibi de oflicio eius: & <003>bus erudítũ e$$e rebus archí
tectũ oporteat expo$ui. Secũdo de copiis materiæ e <003>bus ædificia
con$tituunt{ur} di$putaui. T e<007>tio aũt de ædiũ $acra<006> d<007>$po$itiõibus
& de ca<006> gene<006> uarietate. qua${que} & quot habeãt $p\~es: earũ{que} que
$unt in $ingulis generibus di$tributiões ex tribus generibus quæ
$ubtili$$imas haber\~et {pro}portionibus: modulo<006> <004>titaces: Ionici ge
neris moribus docui. Nunc hnc uolumíne de doricis corinthii${que}
cõ$t<007>tutis & oibus dicã co<007>ũ{que} di$crimina & {pro} prietates explicabo.</p>
<p>De tribus generibus columna<006> origines & inuentiones.</p>
<p #># Olũne corinthiæ preter capitula o\~es $ymmetrias hñt uti
c # ionice: $ed capitulo<006> altitudine$ efficiũt eas pro rata excel
# $iores graciliore${que}: {quis} ionici capituli altitudo tertia pars
e$t cra$$itudinis: colũne corinthiæ tota cra$$itudo $capi. Igit{ur} {quis} due
partes e cra$$itudine corinthio<006> adiiciunt{ur} efficiũt excel$itate $p\~em
ca<006> gracilior\~e: Cætera membra que $upra colũnas imponunt{ur} aut
e doricis $ymmetriis aut ionicis moribus in corinthiis colũnis col
locant{ur}. Quod i\~pm corinthiũ genus propriã corona<006> reliquorũ{que}
<pb 54>[00061]
ornamento<006> nó habuerat in$titutionem: $ed aut triglipho<006> róni
bus mutili in coronis & epi$tiliis gutte dorico more di$pouun\~t.
aut ex ionicis in$titutis zophoro e $calpturis ornati cú denticulis
& coronis di$tribuun\’t: Ita e generibus duobus capitulo interpo/
$ito Tertiú genus in operibus e$t procreatú.e columna<006> enim for
mationibus triú gene<006> facte $unt noíationes. dorica. ionica. corin
thia:e quibus prima & antiquitus dorica e$t nata. Nam{que} achaia
pelopóne$o{que} tota Dorus hellenidos & optichos nimphæ filius re
gnauit: I${que} argis uetu$ta ciuicate iunonis templú ædificauit eius
generis fortuito formæ phanú. Deinde i$dem generibus in cæteris
achaiæ ciuitatibus cú etiam nó dum e$$et $ymmetriarum ratio na
ta. Po$tea autem <004> athenien$es ex re$pon$is apollinis delphici com
muni con$ilio totius hellados. xiii. colonias uno tépore in a$iam
deduxerunt.duce${que} in $ingulis coloniis con$tituerunt: & $ummá
impii ptátem iones xuthi & ethru$o filio dederút qué etiá apollo
delphis $uú filium in re$pon$is e$t {pro}fe$$us. I${que} eas colonias in a$i
am deduxit & cariæ fines occupauit:ibi{que} ciuitates am pli$$imas có
$tituit Ephe$um. Mileton. Miunta que olim ab aqua e$t deuorata
cuius $acra & $uffragiú mile$iis iones attribuerút. Prienem. Samú.
Theon. Colophona. Chium. Erithras. Phoceá, Clazomeniú. Lebe
dum. Meleten. hec Meletea. {pro}pter ciuiú arrogantiá ab his ciuitati
bello inclito cói con$ilio e$t $ublata. cuius loco po$tea regi$ Attali@
bus & Ar$inoes bene$icio $myrnco<006> ciuitas inter ionas e$t recepta
Hæ ciuitates cum charas & lelegas eieci$$ent eam terræ regionem a
duce $uo ione appellauerunt ioniam. lbi{que} templa deo<006> imortaliú
có$tituétes ceperút phana ædi$icare & primú apollini pádioni ædé
uti uiderát in achaia có$tituerút & eam doricá appellauerunt: {quis} in
doricon ciuitatibus primú factá eo genere uiderít. In ea æde cú uo
lui$$ét colúnas collocaé nó hńtes $ymmetrias ea<006>: & \=qrentes <003> bus
rónibus efficere po$$ent:uti & ad onus $erendú e$$ent idoneæ: & in
a$pectu {pro}batá haberét uenu$tatɔ: dimen$i $unt uirilis pedis ue$ti
giú: & id in altitudine retulerút. Cú inueni$$ent pedé $extam parté
e$$e altitudinis in hoie: ité in colúná tran$tulerunt: & qua cra$$itu
dine fecerunt ba$im $capi tantam $ex cum capitulo in altitudinem
<pb 55>[00062]
extulerunt. Ita Dorica colúna uirilis corporis {pro}portióem & fi@mi
taté & uenu$taté in ædificiis \’p$tare cœpit. Ité po$tea Dianæ con$ti
tuere ædé \’qrentes noui generis $pecié i$dem ue$tigiis ad mulicbré
tran$tulerunt gracilitaté. & fecerút primo colúne cra$$itudiné octa
ua parte ut haberét $pém excel$ioré: ba$i $pirá appo$uerú t pro cal
ceo: capitulo uolutas uti capillaméto cócri$patos circinos \’ppendɔ
tes dextra ac $ini$tra collocauerunt & cimatiis & encarpis pro crini
bus di$po$itis frontes ornauerút: trúco{que} toto $trias uti $tola<006> ru
gas matróali more demi$erút: ita duobus di$criminibus colúna<006>
inuentioné: uná uirili $ine ornatu nudá $pé:alterá muliebri $ubti
litate & ornatu $ymmetria{que} $unt imitati:Po$teri uero elegátia $ub
tilitate{que} iudicio<006> progre$$i gracilio: ibus modulis delectati $epté
cra$$itudinis diametros in altitudiné colúnæ doricæ:ionicx noué
có$tituerunt. Id aút {quis} iones fecerút primo ionicú e$t noiatum Ter
tium uero quod Corinthion dicitur uirginalis habet gracilitatis
imitationem: {quis} uirgines propter ætatis teneritatem gracilioribus
membris figuratæ effectus recipiunt in ornatu uenu$tiores. Eius
autem capituli prima inuétio $ic memora\~t e$$e facta: Virgo ciuis
corinthia iam matura nuptiis implicita morbo dece$$it po$t $epul
turam eius quibus ea uirgo poculis delectaba\~t nutrix collecta &
cópo$ita in calato pertulit ad monumétú & í $ummo collocauit &
uti ea pmaneréc diutius $ub diuo tegula texit. Is calatus $ortuito
$upra achanti radicé fuerat collocatus: interim pondere \~p$$a radix
achanti media folia & cauliculos circa uernú t\~pus profudit: cuius
cauliculi $cdm calati latera cre$cétes & ab angulis tegule póderi$ ne
ce$$itate ex\~p$$i flexuras í extremas partes uoluta<006> facere $út coacti
túc callimachus <003> {pro}pter elegátiá & $ubtilitaté artis marmoreæ ab
Atheniɔ$ibus cathatecnos fuerat noiatus: \~pteriés hoc monumétú
aiaduertit eú calatú: & circa folio<006> na$centé teneritaté: delectatu${que}
gene\’r & forme nouitate ad id exéplar colúna$ apud corithios fecit
$ymmetria${que} có$tituit. ex eo {quis} í ope<006> pfectióibus corithii generis
di$tribuit rónes. eius aút capituli $ymmetria $ic e$t faciéda: uti <004>ta
fuerit cra$$itudo imæ colúne tanta $it altitudo capituli cú abaco: a
baci latitudo ita habeat róem: ut <004>ta fuerit altitudo táta duo $int
<pb 56>[00063]
diagonia ab angulo ad angulú. Spatia eni ita iu$tas habebút fron
tes quoquouer$us. latitudinis frontes $umentur intror$us ab extre
mis angulis abaci $uæ frontis latitudinis non ad imú capituli tan
tam habeát cra$$itudiné <004>tam hét $úma colúna \~pter apothe$im &
abaci a$tragalú. Cra$$itudo $eptia capituli altitudinis dépta abaci
cra$$itudine diuida\~t. Reli\=q pars í partes tres: ex quibus una uno
folio de\~t. Secundú foliú mediá altitudiné teneat. Cauliculi candé
habeát altitudiné:e <003>bus folia na$cun\~t proiecta: uti excipiát \’q ex
cauliculis nate percurrunt ad extremos angulos uolute. minore${que}
elices intra $uú mediú qui e$t in abaco flores $ubiecti $calpan\~t. flo
res in \~qtuor partibus <004>ta erit abaci cra$$itudo tam magni formen
tur:ita his $ymmetriis corinthia capitula $uas habebút exactióes
Sunt aút \~q hi$dem columnis imponun\~t capitulo<006> genera uariig
uocabulis noíata. Quo<006> nec {pro}prietates $ymmetria<006> nec colúna<006>
genus aliud noíare po$$um us: $ed ip$orú uocabula traducta & có
mutata ex corinthiis & puluinatis & dorici$ uidemus. Quo<006> $ym
metriæ $unt in nouarum $calpturarum tran$late $ubtilitatem.</p>
<p>De ornamétis columna<006> & co<006> origine.</p>
<p #># Voniá aút de generibus columna<006> origines & inuétióes
q # $upra $unt $cripte: nó alienú mihi uide\~t ii$dé rónibus de
# ornamétis eo<006> quéadmodú $unt prœgnata & <003>bus prin
cipiis & originibus inuenta dice\’r. In ædificiis oibus in$uper collo
ca\~t materiatio uariis uocabulis noíata. ea aút uti noíationibus ita
í res uarias hét utilitates. trabes. n. $upra colúnas & para$taticas &
antas ponun\~t in contignatióibus tigna & axes $ub tectis: $i maio
ra $patia $unt colúne $úma fa$tigia culmini; unde & colúne dicun
tur & tran$tra & capreoli: Si cómoda columelli & canterii {pro}minen
tes ad extremá $ubgrundationé $upra canterios templa. Deinde in
$uper $ub tegulas a$$eres ita {pro}minentes uti parietes {pro}tecturis co<006>
tegan\~t: ita unaque{que} res & locú & genus & ordiné {pro}prium tue\~t:
c <003>bus rebus & a materiatura fabrili í lapideis & marmoreis ædiú
$acra<006> edificatióibus artifices di$po$itióes eo<006> $calpturis $unt imi
tati: & eas inuétióes <002>$equédas putauerút: ideo {quis} anti<003> fabri quo
dá in loco edificantes cú ita ab interioribu$ parietibus ad excrema$
<pb 57>[00064]
partes tigna {pro}minentiá habui$$ent collocata: inter tigna $truxerút
$upra{que} coronas & fa$tigia uenu$tiore $peci\~e fabrilibus opibus or
nauerút: tum {pro}iecturas tigno<006> quantú eminebát ad lineá & <002>pen
diculú parietú per$ecuerút. Que $pés cum inuenu$ta his ui$a e$$et
tabellas ita for@atas uti nunc fiunt trigliphi contra tigno<006> preci
$iones in fronte fixerunt: & eas cera cerulea depinxerunt: ut \-pci$io
nes tigno<006> tecte non offenderent ui$um. Ita diui$iones tignorum
tecte triglipho<006> di$po$itióe inter tignú & oparú habere in doricis
operibus ceperunt: Po$tea alii in aliis operibus ad perpédiculum
triglipho<006> canterios prominentes proiecerunt: corum{que} proiectu
ras $inuauerunt: ex eo uti tignorum di$po$itióibus trigliphi ita e
canteriorú proiecturis mutulorú $ub coronulis ratio e$t inuenta.
ita fere in operibus lapideis & marmoreis mutuli inclinatis $culp
turis deforman\~t: {quis} imitatio e$t canberio<006>: eteni nece$iario propter
$tillicidia proclinati collocan\~t: ergo triglipho<006> & mutulorum in
doricis operibus ratio ex ea mutatione inuenta e$t. Non enim qué
admodú nonnulli errantes dixerunt fene$tra<006> imagines ctiá trigli
phos, ita pote$t e$$e {quis} in angulis contra{que} tetrantes colúnarú trigli
phi con$tituun\~t: quibus in locis oíno non patiun\~t res fene$tras
$ieri: di$$oluun\~t ení angulorú in ædificiis iuncture. Si in his fue
rint fene$tra<006> lumina relicta. Etiam{que} ubi nunc trigliphi con$titu
untur $i ibi lumina $patia fui$$e indicabun\~t: hi$dé rónibus denti
culis in ionicis fene$tra<006> occupauit loca uidebuntur. Vtri{que} eni &
inter déticulos & inter trigliphos \=q $unt interualla methophe no
minan\~t. Ophas ení græce tigno<006> cubicula & a$$erum appellant:
uti no$tri ea cuba colúbaria: ita {que} inter duas ophas & inter tignú
id methopha e$t apud eos noíata. Ita aút in doricis triglipho<006> &
mutulo<006> e$t inuenta ratio. Item in ionicis denticulo<006> con$titutio
{pro}priam í o<002>ibus habet rónem: & quéadmodú mutuli canteriorú
{pro}iccture fecerút imaginé: $ic in ionicis déticulis & {pro}iccturis a$$e<006>
habent imitationem. Ita{que} in græcis operibus nemo $ub mutulo
denticulos con$tituit: non ení po$$unt $ubtus canterios a$$eres e$$e
Quod ergo $upra canterios & templa in ueritate debet e$$e colloca
locatum: id in imaginibus $i infra con$titutum fuerit mendo$am
<pb 58>[00065]
habebit operis rónem. etiam {quis} antiqui nó probauerint ne{que} in$ti/
cuerint í fa$tigiis déticulos $ieri $ed puras coronas: Ideo {quis} nec can
terii nec a$$eres contra $a$tigio<006> frontes di$tribuun\~t: nec po$$unt
prominere: Sed ad $tillicidia proclinati collocan\~t. ita {quis} nó pót in
ueritate fieri id nó putauerút in imaginibus factú po$$e certam ra
tionem habere. Oía enim certa proprictate. & a ueris nature dedu
ctis moribus traduxerunt in ope<006> perfectiones & ea probauerunt
quo<006> explicatióes in di$putatióibus rónem po$$unt habere uerita
tis: ita{que} ex eis originibus $ymmetrias & {pro}portiones uniu$cuiu${que}
generis con$titutas reliquerunt. Quo<006> ingre$$us pro$ecutus de io
nicis & corinthiis in$titutionibus $upra dixi Nunc uero doricam
racionem $ummam{que} eius $peciem breuiter exponam.</p>
<p>De ratione dorica.</p>
<p #># Onnulli anti<003> architecti negaucrunt dorico genere ædes
n # $acras oportere fieri: {quis} médo$e & incóuenientes in his $ym
# metrie cóficieban\~t. Ita{que} negauit Tarche$ius: ité Rith@u@
nó mlnus Hermogenes. Nam is cum paratá habui$let marmoris
copiam in dorice ædis perfectioné cómutauit ex eadé copia & cam
ionicam libero patri fecit. Sed tń non {quis} inuenu$ta e$t $pés: aut ge
nus: aut forme dignitas: $ed {quis} impedita e$t di$tributio & incómo
da in opere triglipho<006> & lacunario<006> di$tributione Nan{que} nece$$e
e$t trigliphos có$titui cótra medios tetrantes colúna<006>: methopha$
{que} que inter trigliphos fient equæ longas e$$e <004> altas. contra{que} í an
gulares colúnas trigliphi in extremis partibus con$tituun\~t & nó
contra medios tetrantes: ita methophe \=q proxime ad angulares trl
gliphos fiunt non ex tunc quadratæ $ed longiores trigliphi dimi
dia altitudine: atqui methophas equale$ uolunt facere intercolum
nia extrema contrahunt trigliphi dimidia altitudine. Hoc autem
$iue in methopharum longitudinibus: $iue intercolumnio<006> con
tractionibus efficitur e$t mendo$um. Quapropter antiqui euitare
ui$i $unt in ædibus $acris doricæ $ymmetrie rationem. Nos aut ex
ponimus uti ordopo$tulat quéadmodú a \-pceptoribus accepimus
uti $i quis uoluerit his rónibus attendens ita ingredi habeat pro
portiones explicatas: quibus emédatas & $ine uitiis efficere po$$ic
<pb 59>[00066]
ædium $acra<006> dorico more profectiones. Frós ædis dorice in loco
quo colúnc con$tituútur diuida\’t $i tetra$tilos eriti partes. xxviii
li hexa$tilo$.xxxii.ex his pars una erit modulus qui græce emba
tes dicitur: cuius moduli có$ticutione ratiocinatióis efficiun\~t om
nis operis d<007>$t@butiones. Cra$$itudo colúna<006> erit duo<006> modu
loru<031> altitudo cú capitulo. xiiii. Capituli cra$$itudo unius modu
li latitudo duorum & moduli $exte partis. Cra$$itudo capituli di
uidatur i partes tres e quibus una plinthos cum cimatio fiat alte
ra echinus cú anulis. T ercia epitrachelion cótraha\~t columna: Ita
uti in tercio libro de ionicis e$t $criptum. Epi$tilii altitudo unius
moduli cú thenia & guttis. Thenia moduli $eptima gutta<006> lógi
tudc $ub thenia cótra trigliphos alta cú regula parte $exta modu
li præpendeat. Item epi$tilii latitudo una re$pondeat epitrachelió
$úme colúne. Supra epi$tilium collocádi $unt trigliphi cum $uis
methophis alti unius dimidiati moduli lati i fróte unius moda
li ita diui$i ut in angularibus colúnis & in mediis cótra cetráces
medios $int collocati & inter colunnis reliquis bini in mediis pro
nao & po$tico terni. Ita relaxatis mediis interuallis $ine ipedinoni
bus aditus accedentibus erit ad deo<006> $imulacra. Triglipho<006> al@
tudo diuida\~t in ptes $ex. Ex <003>bus quin{que} partib@s in medio due
dimidiæ dextera ac$ini$tra de$ignen\~t regula una in medio defor
me\~t femur {quis} græce heros dici\~t. Secúdum eá canaliculi ad normæ
cacumen impr<007>mátur ex ordine earú dextera ac $ini$tra altera femi
n<007>có$tituan\~t in extremis partibus $emicanaliculi interuertantur-
Trigliphisita collocatis methophæ que $unt inter trigliphos e\=q
alte lint <004> lóge. Item í extremis angulis $emimemphia $int ípre$$a
dimidia moduli latitudine. Ita eni erit ut oía uicia & methopha<006>
& intertolúnio<006> & lacunario<006> {quis} æ\=qles diui$iones facte erút emen
den\~t. Trigliphi capitula $exta parte moduli $út faciunda: Supra
triglipho<006> capitula coróa e$t collocáda in {pro}ie<?> dimidiæ $exte
ptis hńs cimatiú doricú i imo alterú í $úmo. Ité cú cimaciis corona
cra$$a & dimidia moduli. Diuidendæ auté $út in colúna una ad <002>
pédiculú triglipho<006> & medias methophas uia<006> directióes & gu@
ta<006> di$tribucóes. ita uti gutte $ex í lógitudiné tres in latitudinem
<pb 60>[00067]
pateant. reliqua $patia quo latiores $unt methophe <004> trigliphi pu
ra relinquantur aut fulmina $calpantur .ad ip$umque mentum
coróe incidatur lima que $cobiua dicitur. reliqua omnia timpa
na & ime corone quemadmodum $upra $criptum in ionicis ita pfi
ciantur. hec ratio in opibus dia$tilis erit có$tituta. Si uero $i$tilon
& monotigliphon opus erit faciundú frós edis $<007> tetra$tilos erit
diuidatur in partes. xviii. $i hexa$tilos erit diuidatur in partes. xx
viiii. ex his pars una erit modulus: ad que uti $upra $criptumé di
uidantur. ita $upra $ingula epi$tilia & methopha & trigliphi bini
erunt collocandi in angularibus. hoc amplius dimidiatú quantú
e$t $patiú hemitrigliphi id accedit in mediano habens cimatium
doricum in imo alterum in $ummo. item cum cimatiis corona cra$
$a ex dimidia. Diuidende autem $unt in corona ima ad perpendi
culum contra fa$tigium trium trigliphorum & trium methopha
rum $pactium di$tabit quod latius medium intercolúnium accedé
tibus ad ædem habeat laxamétum & aduer$us $imulacra deorum
a$pectus dignitaté. Columnas aút $triari. xx. $triis oportet: quæ $i
plane erunt angulos habeant. xx. de$ignatos: $in aút excauabun\~t
$ic e$t forma faciéda: ita uti <004> magnú e$t interuallú $t<007>iæ: tam mag
nis $triaturæ par<007>bus lateribus quadratú de$criba\~t. In medio aút
quadrato circini cent<006> collocetur: & aga\~t l<007>nea rotundatióis: quæ
quadrationis angulos tangat: & quantũ erit curuaturæ inter rotú
datióem & \=qdratam de$criptioné tantú ad formá excauen\~t. Ita do
rica columna $ui generis $triaturæ habebit perfectioné. De adiecti
one eius \=q media adauge\~t uti in tertio uolumine de ionicis e$t per
$cripta ita & in his tran$feratur: q\’m exterio: $pés $ymmetria<006> & co
rinthiorum & dorico<006> & ionico<006> e$t per$cripta nece$$e etiam inte,
riores cellarum pronai{que} di$tributiones explicare.</p>
<p>De interiore cella<006> & pronai di$tributione</p>
<p #># I$tribuitur aút longitudo ædis uti latitudo $it lógitudi
d # nis dimidie partis: ip$a{que} cella parte quarta longior $it <004>
# e$t latitudo cum pariete qui paries ualua<006> habuerit coll@
tationem: relique tres partes pronai ad antas parietum procurrát:
quæ ante columnarú cra$$itudinɔ habere debent: & $i ædes erit lati
<pb 61>[00068]
tudine maior <004> pedes. xx. duæ columneinter duas amras interpo
nan\~t \=q di$<007>ungant pteremotos & pronai $patiú. Item intercolum
nia tria \‘q erunt inter antas & columoas pluteis marmoreis $iue ex
inte$tino opere factis intercludan\~t: ita uti fores habeant per quas
itinera pronao fiant. Item $i maior erit altitudo <004> pedes.xl. colúne
cótra regiones columna<006>: que inter antas $út intror$us collocen\~t:
& hæ altitudiné habeát equæ <004> quæ $unt in fronte. Cra$$itudines
aúr ea<006> extenuen\~t. His rónibus uti $i octaua parte erút quæ $unt
in $ronte: hæ f<007>ant. x. partes. Sin aút. ix. aut decima pro rata parte
f<007>ant in conclu$o eni aere $iquæ extenuate erunt non di$cernentur.
Sin aút uidebun\~t graciliores cú exterioribus fuerint $triæ. xiiii. in
his faciende erunt. xxviii. aut. xxxiii. ita {quis} detrahi\~t de corpore $ca
pi $tria<006> numero adiecto: adaugebi\~t ratione quo minus uidebi\~t
& ita exequabi\~t di$pari róne columna<006> cra$$itudo. Hoc aút e$$<007>cit
ea ratio: {quis} oculus plura & crebriora $igna tangendo maiore ui$us
circuitione peruaga\~t. Nan{que} li due columne. eque cra$$is lineis cir
cumetien\’t: e <003> bus una $it non $triata: & altera $triata circa $trigliú
caua & angulos $tria<006> linea corpora tangat: tamet$i colúnæ æquæ
cra$$æ fuerint lineæ \=q circumdate crút e\=qles {quis} $tria<006> & $trigliú cir
cuitus maiorem e$$<007>ciet lineæ longitudiné. S<007>n aút hoc ita uidtbi
tur: non e$t alienum in angu$tis locis & in conclu$o $patio gracili
ores columna<006> $ym metrias in opere có$tituere: cum habeamus ad
$utri@em $t@@a<006> temperaturá. Ip$ius aút celle parietum cra$$itudiné
pro@@t@ parre magnitudinis f<007>eri oportet: dum corum cra$$itudini
bus columnarú $int e\=qles: & $i extructi futuri $int <004> minuti$$<007>mis
cementis $truan\~t. Sin auté quadrato $axo: aut marmoræ maxime
moditis paribu${que} uide\’t e$$e faciundú. {quis} media coagmenta medii
lapidis continences firmioré facient ois operis perfect<007>oné. item cir
cum coagmenta & cubilia eminentes expre$$<007>óes graphicoterá effi
c<007>ent in a$pectu delectationem.</p>
<p>De Regionum con$titutione in ædibus.</p>
<p #># Egiones aút quas debét $pectare ædes $acre dco<006> imortali
r # um $ic erunt con$tituende: uti $i nulla ratio impedierit: li
# bera{que} fuerit pote$tas ædia: $ignú{que} quod erit í cella collo
<pb 62>[00069]
catú $pectet ad ue$pertiná cœli regioné: uti qui adietint aram ímo
lantes aut $acrificia facientes $pectent ad parté cœli orientis & $imu
lacrum quod erit in æde: & ita uota $u$cipientes contuea\~t eandé &
orientem: Cœlú ip$a{que} $imulacra uidean\~t exorientia contucri $up
plicátes & $acrificaátes {quis} aras oɔs deorú nece$$e e$$e uidean\~t ad ori
entem $pectare: Sin aút loci natura interpellauerit: tunc cóue<007>téde
$unt ea<006> regionú con$titutióes uti <004> plarima pars mœniú e téplis
deorum con$picia\~t. Item $i $ecandú flum<007>na ædes $acra f<007>et ita u@
ægypto circa Nilum ad fluminis ripas uide\~t $pecta\’r debere. Simi
liter $i circum uias publicas crunt ædi$icia deo<006> ita con$tituantur
uti pretereuntes po$$int a$picere & in có$pectu $alutationes $acere.</p>
<p>De ho$tio<006> & antepagnento<006> $acro<006> rationibus.</p>
<p #># O$tiorum aút & co<006> antepagmento<006> in ædibus hæ $út
h # rationes uti primú có$tituantur quo genere future $unt.
# Genera $unt eni thiromaton hæc. Doticum. Ionicum. At
tigurges. Ho<006> $ymmetrie con$piciun\~t his rónibus: uti corona $ú
ma que $upra antepagmentum e$t: $uperius pona\~t: equæ librata
$it capitulis $ummis columna<006>: que in pronao fuerint. Lumen au
tem hipetri con$tirua\~t $icuti \=q altitudo ædis a pauimento ad lacu
naria fuerit diuida\~t in partes tris & $emis. & ex eis duæ partes lu
mine ualua<006> altitudine con$tituan\~t. H@c aút diuidatur in partes
xii. & ex eis quin{que} & dimidia latitudo luminis fia@ in imo: & in
$ummo contraha\~t, $i exit lumen ab imo ad. xvi. pedes. antepagmé
ti .iii. parte: xvi. pedum ad.xxv, Superior pars luminis cótraha\~t
antepagmenti quarta parte: $i a pedibus .xxv. ad. xxx. $úma pars
contraha\~t antepagmenti parte. viii. Reliqua quo altiora erunt ad
perpendiculum uiden\~t oportere collocari. Ip$a autem antepagmé
ta contrahan\~t in $ummo $uæ cra$$itudinis .xiiii. parte. cra$$itudo
$upercilii, quáta antepagmétorum in $umma parte erit cra$$itudo.
Cimatium faciédum e$t antepagméti parte. vi. Proiectura autem
quáta e$t eius cra$$itudo. $culpédum e$t cimatiú le$biú cú a$tragalo
Supra cimatiú quod erit in $upercilio collocádú e$t hipetrú cra$$i
tudine $upercilii: & i@ eo $calpendú e$t cimatiú Doricú: A$tragalú
le$biú: $ima: $calptura: corona plana cú cimatio. Proiectura autem
<pb 63>[00070]
eius erít quáta altitudo $upercilii; q<001>$upra antepagmenta imponi
tur: dextra ac $ini$trai {pro}iecture $ic $unt faciéde uti crepidines excur
rant: & in ungue ip$o cimatio coniungan\~t: Sin aút ionico genere
future erunt. Lumen altú ad eundé modú quéadmodú in doricis
fieri uide\~t: latitudo có$titua\~t ut altitudo diuida\~t in partes duas
& dimidiá:eiu${que} partis unius $ima luminis fiat. Latitudo cótract
ure ita uti in doricis: cra$$itudo antepagmentorú altitudinis lumi
nis í fróte. xiiii. parte. cimatiú huius cra$$itudinis $exta: reli\=q pars
\-pter cimatiú diuida\~t in partes. xii. ho<006> triú prima cor$a fiat cum
a$tragalo: Secúda. iiii. tertia. v. ex ea equæ cor$e cú a$tragalis circú
currant. Hipetre aút ad eundé modú cóponan\~t: quéadmodú í do
ricis portis pedibus ancones $iue protides uocan\~t exculpta dextra
ac $in<007>$tra \-ppendeát ad imi@ $upercilii libramentú preter foliú hæ
habeant in fronte cra$$itudiné ex antepagmenti@ tribus partibus í
imo quarta parte graciliore <004> $upiora. Fores ita cópingátur uti $ca
pi cardinales $int ex altitudine liminis totiu$. xii. parte inter duo$
$capos. Timpana ex. xii. partibus habeant ternas partes. Impagi
bus di$tributióes ita fient ut diui$is altitudinibus í partes <003>nque
due $upiori: tres in$eriori de$ignen\~t $up mediú medii impages col
locen\~t: & reliquis alii in $úmo: alii in imo cópingantur. Altitudo
impagis fiat timpani tertia parte: cimatiú $exta parte impagi$. Sca
po<006> latitudines impagis dimidia parte. Item replú de Impage di
midia & $exta parte $capi qui $unt ante$ecúdú pagmentú dimidiú
impagis có$tituátur. Sin aút ualuate erút altitudines ita manebút
in latitudiné adiiciatur amplius foris latitudo: $i \=qdriformis futu
ra c$t altitudo adiiciatur. Attigurges aút ii$dem rationibus perficl
untur <003>bus dorica: \-pterea cor$e $ub cimatiis in antepagmentis cir
cnmdantur: \=q ita di$tribui debét uci antepagméta: præter cimatiú
ex partibus $epté habeat duas partcs: i\-pa{que} nó fiút celo$trata ne{que}
bifora $ed ualuata & aperturas hńtin exteriores partes. Quas rati
ones $acrarú ædium in formationlbus oporteat fieri ionicis corin
thii${que} operibus quoad potui attingere ueluti legittimis moribus
expo$ui. Nunc de Tu$canicis in$titutionibus quemadmodum
in$ticui oporteat dicam.</p>
<pb 64>[00071]
<p>De Tu$canicis ratiooibus ædium $acra<006>.</p>
<p #># Ocus in quo ædes con$tituet{ur} cú habuerit in lógitudine
I # vi. partes una dempta reliquú q<001> erit latitudini det{ur} Lon
# gitudo aút diuidat\’t bipartito: & \=q pars erit intereor ceila
rum $pati is de$ignet\’t que erit proxima fronti columna<006> di$po$iti
oni relinquat{ur}. Item latitudo diuidat{ur} in partes. x. ex his terne par
tes dextra ac $ini$tra cellis minoribus $iue ibi alie future $int dent{ur}
Relique \~qtuor medie ædi attribuant{ur}. Spatiú quod erit ante cella$
in pronao ita colúnis de$ignet{ur} ut angulares c\=otra antas parietum
extremo<006> regióe collocen\-t. due medie e regione parietú qui inter
antas & mediā ædem fuerint ita di$tribuant{ur}. & inter antas & colú
nas priorcs per mediú ii$dem regionibus altera ædes ponat{ur}: eque
$int ima cra$$itudine altitudini$ parte. vii. altitudo tertia parte tem
pli latitudinis: $umma{que} colúna; quarta parte cra$$itudinis ima có
trahat. Spire ea<006> alta dimidia parte cra$$itudinis fiant. habeāt $pi
re earú plinthum ad circinú altam $ue cra$$itu dinis@dimidia parte.
torum in$uper cum apophi$i cra$$um <009>tum plinthus. Capituli al
titudo dimidia cra$$itudinis: abaci@latitudo <009>ta ima cra$$itudo co<?>
lumne. Capituli{que} cra$$itudo diuidat{ur} in partes tres. e quibus una
plintho \=q c$t in abaco de\-t. altera echino. tertia hipotrachelio cum
apophil$i: $upra colúna$ trabes cópactile$ imponan\’t & altitudini$
modulis his qua magnitudine opis po$tulabātut: hæ{que} trabes có
pactiles ponant{ur}: ut eam habeant c@a$$itudiné quanta $umme colú
ne erit hipotrachelion: & ita $int cópacte $ub$cudibus & $ecuridis
ut cópactura duorú digito<006> habeat laxatióem. Cú enĩ inter $e tan
gunt & nó $piramentú & flatú recipiunt uenti: cócalefaciunt{ur} & ce
leriter putre$cút: $upra trabes & $upra parietes traiectu\-r mutulorú
parte. iiii. altitudinis colúne <030>iiciant{ur}. Item in eo<006> frontibus ante
pagmenta figan\’t: $upra{que} id timpanú fa$tigii $tructura $eu de ma
teria collocet{ur}: Supra{que} eum fa$tigiú columc canterii tépla ita $unt
collocāda ut $tillicidiú tecti ab$oluti certiario re$pódeat. Fiunt aút
ædes rotunde quibus alie monoptere dicuntur $ine cella colúnate
cõftituun\’t. alie periptere dicunt{ur}. que $ine cella fiunt tribunal h\n-t
& a$cen$um ex $ua diametro tertiæ partis in$uper $tilobatæ colūne
<pb 65>[00072]
con$tituan\’t tam alte quanta ab extremis parietibus e$t diametros
$tilobata<006> cra$$itudine altitudinis $ue cú capitulis & $piris decimd
partis: epi$tiliú altú columnæ cra$$itudinis dimidiz parte. Zopho
rum & reliqua \’q in$up imponunt{ur} ita uti in in quarto uolumine
de $ymmetriis $crip$i. Sin auté peripteros ea æcles con$tituet{ur}: duo
gradus & $tilobata ab imo c\=o$tituant{ur}. Deinde cellæ paries colloce
tur cú rece$$u eius a $tilobata circa parté latitudinis quintā medio
{que} ualua<006> locus ad aditus relinquat{ur}. Ea{que} cella tantam habeat dia
metrú præter parietes & circuitióem <009>tam altitudiné colúna $upra
$tilobatam: colúne circum cellam ii$dem <030>portiõibus $ymmetriis
que di$ponant{ur} in medio tecti ratio ita habeat{ur}: uti <009>ta diametros
totius o<002>is erit futura dimĩdia altitudo $iat tholi \-pter florem: flos
aūt tantam habet magnitudiné <009>tam habuerit in colúne capitulú
\’pter piramides: Reliqua uti $upra $cripca $út ea <030>portió: bus at{que}
$ymmetriis facienda uident{ur}. Item generibus aliĩs c\=o$tituunt{ur} ædes
cx ii$dem $ymmetriis ordinate & alio genere di$po$itióes habentes
uti e$t Ca$toris in circo flaminio & inter duos lucos Veiouis. Ité
argutius nemori diane colúnis adiectis dextra ac $ini$tra ad hume
ros pronai. Hoc aút in genere ideo factú e$t uti e$t Ca$toris ĩ circo
athenis in arce & in attica $unii Palladis mineruæ: earu<031> non aliæ
$ed ecdé $unt <030>portiones: Celleenï l\=ogitudinibus duplices $ūt ad
altitudines uti in reliqua exi$ona: quæ $olent e$$e in frontibus ad
latera $unt tran$lata. Nónulli etiā de lu$canicis generibus $umēte$
columna<006> di$po$itioné tran$ferút in corintbio<006> & ionico<006> operú
ordinatióes quibus in locis pronao <030>currunt ante: in ii$dem regi
one cellæ parietú colúnas binas collocante$ efficiunt tu$canico<006> &
greco<006> ope<006> cómunē rócinationem. Alii nero remouétes parietes
ædis & applicantes ad intercolúnla pleromatos $patii $ublati effici
unt amplú laxamentú cellæ. Reliqua aút <030>portinnibus & $ymme
triis ii$dem con$eruātes aliud genus figuræ r\=onis p$eudoperipterú
<030>creaui$$e. Hec aút genera <030>pter u$um $acrificio<006> cóuertunó. Nó
enĩ oibus diis ii$dem rónibus ædes faciéde $unt: {quis} alius alia uarie
tate $acra<006> religionú hét effectus. oēs ædiú $acra<006> rócinationes uti
mihi tradite $unt expo$ui: ordine${que} & $ymmetrias earú partitioni
<pb 66>[00073]
bus diftinxi: & qua<006> di$pares $unt figure: & <009>bus di$criminibus
$út inter $e di$parate: quoad potui $igni$ica\-r $criptis expo$ui. Núc
de aris deo<006> imortaliú uti aptā có$titutioné habeāt ad $acrificiorú
rónem dicam. # De Aris deo<006> ordinandis.</p>
<p #># Ræ $pectent ad orienté & $empec infetiores $int collocate
2 # <009> $imulacra que fuerint in æde: uti $u$picientes diuinita
# tem qui $upplicant & $acrificā di$paribus altitudinibus
ad $ui cuiu${que} dei decoré componan\’t. Altitudines aút ea<006> $ic $unt
explicande uti Ioui oibu${que} coele$tibus <009> excel$i$$ime con$tituant{ur}
Ve$te terre matri{que} humiles collocent{ur}. Ita idoneæ his in$titutioni
bus explicabunt{ur} in medietatióibus ara<006>deformatióes. Explicati$
ædium $acra<006> compo$itióibus in hoc libro: in $equéti de cómuni
um ope<006> reddernus di$tributióibus explicationes.</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER QVIN
TVS IN QVO AGITVR DE PVBLICOR VM
LOCOR VM DISPOSITIONE.</h>
<p #># Viamplioribus uoluminibus Imperator ingenil
# cogitatióes \-pcepta{que} explicauerút maximas & egre
c # gias adiecerunt $uis $criptis auctes. Quod etiá uel
# in no$tris quo{que} $tudiis res pateret{ur}: ut ampli$icati
# onibus auctas & in his \’pceptis augeret{ur}. Sed id nó
e$t quéadmodú putat{ur} expeditú. Non eni dearchitectura $ic $cribi
tur ut hi$toria aut poemata: hi$toriæ per $e tenent lectores. habent
enim noua<006> re<006> uarias expe<003>ationes. Poemato<006> uero carminum
metra & pedes ac uerbo<006> elegans di$po$itio & $\-niarum inter per$o
nas di$tinctas uer$uú pronūtiatio: <030>lectando $en$us legentiú pro
ducit $ine offen$a ad $ummā $cripto<006> terminationé. Id aút in archi
tecturæ con$criptionibus non pót fieri: {quis} uocabula ex artis <030>pria.
nece$$itate cócepta in có$ueto $ermone adiiciút $en$ibu$ ob$curitatē
Cú e2 ergo per $e nó $int aperta: nec pateāt in eo<006> có$uetudie noia
Tum uero \-pcepto<006> late uagātes $cripture $i nó cótrahant\’t: & pau
cis & perlucidis $ńiis explicent{ur} frequétia @ultitudine{que} $ermonis
impediéte incertas legentiú efficiēt cogitatióes. Ita{que} occultas noia
tiones cómen$u${que} e membris ope<006> <030>nuntiās ut memorie tradant{ur}.
<pb 67>[00074]
breuiter exponā. Sic enĩ expeditius ea recipere poterút mentes: nó
minus cú aiaduerti$$em di$tentā occupationibus ciuitaté publicis
& priuatis negociis: paucis iudicaui $cribendú: uti angu$to $patio
uacuitatis ea legētcs breuiter percipe\-r po$$ent: etiā qui pythagorā
qui{que} eius here$im $uerút $ecuti placuit cubicis rónibus \’pcepta in
uoluminibus $cribere. Có$tituerút{que} cubú. cc. &. l. uer$us: co${que} nó
plus <009> tres in una có$criptióe oportere e$$e putauerút Cubus autē
e$t corpus ex. vi. lateribus equali latitudie planitia<006> parúper qua
dratus: is cū e$t iactus: quā ĩ partɔ incubuit dum e$t intactus imo
tam habet $tabilitaté: uti $unt etiā te$$ere: quas i alueo ludētes iaci
unt: hanc aūt $imilitudiné ex co $ump$i$$e uident{ur} : {quis} is numerus
uer$uū uti cubus in quēcun{que} $en$ú in$ede it imotā effrciat ibi me
morie $edé. Græci{que} poete comici interponentes e choro canticú di
ui$erút fpatia fabula<006>. ita partes cubica róne faciētes intercapedini
bus ligāt aucto<006> <030>nuntiatióes. Cú ergo hec naturali modo $int a
maioribus ob$eruata: aio{que} aduerta<031> inu$itatas & ob$curas multis
res mihi e$$e $cribēdas quo facilius ad $ē$us legēriū <002>ucnire po$$int
brcuibus uolnminibus iudicaui $cribere: ita enĩ expedita erunt ad
in telligédú : eorú{que} ordinatióes in$titui uti n\=o $int queréti bus $epa
tim colligéda: $ed e corpore uno & i $ingulis uoluminibus gene<006>
h\’rent explicatióts. Ica{que} Cæfar tertio & \”qrto uolumie ædiú $acrarú
rónes expo$ui. Hoc libro publico<006> loco <006> cxpediā di$po$ltióe$ pri
mú{que} fo<006> uti oporteat c\=o$titui dicaā: {quis} i co & publica<006> & priuata<006>
re<006> rationes per magi$tratus gubernantur. # De foro.</p>
<p #># Ræci in \”qdrato āpliffimis & duplicibus porticibus fora
g # có$tituút: crebri${que} colúnis & lapidcis & marmoreis epi$ti
# liis adornāt: & $upra am bulatióes in cótignatióibus faci
ciút. Italie uero urbibus ń eadē ē róne faciúdú ideo{que} a maioribus
có$uetudo tradita e$t gladiatorra muaera in foro dari. Igit{ur} circum
$pectacula $patio$iora intercolúnia di$tribuátur : circa{que} in portici
bus argétarie taberne: Mcenia nan{que} lupioribus coaxatióibus col
locent{ur}. Que & ad u$ú & ad uectigalia publica recte erút d<007>$po$ita
Magnitúdĩes aút ad copiā hoĩm optet fieri: ne paruú $patiū $it ad
u$ū: aut ne <030>pter inopiā populi ua$tú fo<006> uideat{ur}. Latitudo aút fi
<pb 68>[00075]
niatur uti lógitudo in tres partes. Cú diui$a fuerit ex his due par
ces uidétur: ita enĩ oblóga erit eius formatio & ad $pectaculorum
rónem utilis di$po$itio. Colúne $uperiores quarta parte mĩores <009>
inferiores $unt có$tituende: <030>pterea {quis} oneri ferédo que $unt inferi
ora firmiora debét e$$e <009> $uperiora: nó minus {quis} etiam na$centium
oportet imitari naturam: ut in arboribus terre$tribus Abiete: Cu
pre$$o Pinu : e quibus nulla non cra$$<007>or e$t ab radicibus. Deinde
cre$cédo progreditur in altitudiné natu<007>ali contractura perequata
na$cens ad cacumen. Ergo $i natura na$centiú ita po$tulat: recte e$t
con$titutá & altitudini bus & cra$$itudini bus $u<002>iora inferio<006> fie
ri cótractiora. Ba$ilicarum loca adiuncta foris <009> calidi$$imis parti
bus oporcet con$titui: ut per hyemē $ine mole$tia tempc$tatū $e có
ferre in eas negociatores po$$<007>nt. Earü{que} latitudines ne minus <009> ex
tertia parte ne plus ex dimidia longitudines con$tituant{ur} : ni$i loci
natura impedierit: & aliter coegerit $ymmetriā cómutari. Sin auté
locus erit amplior in longitudine Calcidica in extrem is con$tituā
tur: uti $unt ĩ uilla Aquiliana: Colúne ba$ilicarū tam alte <009> porti
cus latæ fuerint faciende uident{ur}: porticus <009> mediú $patiú futurú
e$t ex tertia f<007>niat{ur}. Colúne $upiores minores <009> inferiores uti $upra
$criptum e$t minores có$tituant{ur}. Pluteú q<001> inter $u<002>iores & inferi
ores colúnas ité \=qrta parte minus <009> $uperiores colūne fuerūt opor
tere fieri uidet{ur}. uti $upra ba$<007>lice cótiguationē ambulātes ab nego
ciatoribus ne có$piciátur. Epi$tilia zophora corone ex $ymmetriis
colúna<006> uti ĩ tertio libro $crip$imus explicent{ur} : nó minus $ummā
dignitaté & uenu$tatɔ pńt h\’re cópactióes ba$ilica<006>. quo genere co
lúne iuliæ fane$tris collocaui curaui{que} faciédā: cuius <030>portióes &
$ymmetrie $ic $út c\=o$titute. Mediana te$tudo inter colúnas e$t lon
ga pedes. c. xx. lata pedes. lx. Porticus eius circa te$tudiné inter co
lúnas & parietes lata pedes. xx. colúne altitudinibus ppetuis cú ca
pitulis pedes. l. cra$$itudinibus quinú habétes po$t $e para$taticas
altas pedes. xx. latas pedes. ix. cra$$as. x. \=q $u$tinét trabes: in <029>bus
inuehunt{ur} porticuú cótignatióes: $upra{que} eas alie pa<007>a$tatice pedú
xviii. late binum cra$$e pedé: quæ excip<007>unt ité trabes $u$t<007>nentès.
cāteriú & porticú que $unt$ubmi$$a infra te$tudinē tecta. Reliqua
<pb 69>[00076]
$patia inter para$tatica<006> & colúnarum trabes per itercolúnia lumi
nibus $untrc<?>icta: Colúne $unt in latitudine te$tudinis cú angula
ribus dextra ac $ini$tra quaterne: in longitudine que e$t foro prox
ima cú ii$dem angularibus octo: ex altera parte cum angula<007>ibus
vi. ideo {quis} medie due in ea parte nó $unt po$ite: ne impcdiant a$pe
ctus pronai ædis angu$ti: quæ e$t in medio latere parietis ba$ilicæ
collocata $pectans mediú forum & ædem iouis. Item tribunal q<001>
e$t in ea æde hemicicli $chematis minoris curuatura formatú. Eius
aūt hemicicli in f<007>onte e$t interuallú pedis. xlvi. intror$us curuatu
ra pedes. xv. uti qui apud magi$tratus $tarent negotiātes in ba$<007>li
ca ne impedirent. $upra colūnas ex tribus tignis bipedal<007>bus com
pactis trabes $unt circa collocate. hæ quæ a tertiis colúnis quæ $út
in interiore parte reuertunt{ur} ad antas: que a pronao procurrút. dex
tra{que} ac $ini$tra hemiciclú tangút: $upra trabes contra capitula cx
fulcimentis di$po$ite pilæ $unt collocate altæ pedis. iii. latæ que{que}
ue<007>$us \”qternis $upra eos ex duobus tignis bipedalibus euergancæ
circa $unt collocate. quibus in$uper tran$tra cú capreol<007>s colúnarú
contra zophora & antas & parietes pronai collocate $u$tinent unú
culmen perpetue ba$ilice alte<006> ad mediú $upra pronaum ædis: ita
f.$t.gio<006> duplex tecti nata di$po$itio ext<007>in$ecus tecti & interioris
alte te$tudints præ$tat $pém uenu$tam. Item $ublata æpi$t<007>lio<006> or
namenta & pluteo<006> colūnarum{que} $upcrio<006> di$tributio opero$a de
trahit mole$tiā: $umptu${que} minu<007>t ex magna parte $ummā. Ip$e ue
ro colúne ĩ alt<007>tudine perpetua $ub trabe te$tudinis <030>ducte & ma
gnificentiam impen$e & auctoritaté operi adaugere uident{ur}.</p>
<p>De Aerario carcere & curia o<007>dinandis.</p>
<p #># Rarium Carcer Curia foro $unt coniungenda: $ed ita uti
e # magnitudo $ymmetrie co <006> foro re$pódeat. Maxime qui
# dem curia in primis e$t faciēda ad dignitaté municipii $i
ue ciuitatis: & $i quadrata erit <009>tum habuerit latitudinis dimidia
có$tituat{ur} altitudo : $in aút oblonga fue: it lógitudo & latitudo có
pona\’t: & $umme cópo$ita eius dimidia pars $ub lacunariis altitu
dine detur. Preterea \’pcingendi $út parictes medii coronis ex inte$ti
no opere aut albario ad dimediā partē altitudinis: que $i nó erint
<pb 70>[00077]
uox ibi’di$putantiú elata in altitudiné intellectui non poterit e$$e
audiétibus. Cú aút coronis precincti parietes erunt. Vox ab imis
morata priu$<009> in aere elata di$$ipabit{ur}: auribus erit intellecta.</p>
<p>Detheatro</p>
<p #># Vm forum con$titutú fuerit tum deo<006> ĩmortaliú diebus
g # fe$tis ludo<006> expectationibus eligédus e$t locus theatro <009>
# $aluberrimus uti ĩ primo libro de $alubritatibus in m æ/
nium collocationibus e$t $criptú. Per ludos eni cum cóiugibus &
liberis \-p$edentes delectatióibus detinent{ur}: & corpora <030>pter uolup
tatem ĩmota patentes hńt uenas: in quas in$idunt aura<006> flatus: <029>
$i a regionibun palu$tribus: aut aliis regionibus uicio$is adueniēt
nocentes $pús corporibus infundét. Ita{que} $i curio$ius eliget{ur} locus
de theatro uitabunt{ur} uicia. etiá{que} prouidendú e$t ne impetus habe
at a meridie: $ol enĩ cú implet eius rotúditaté aer cóclu$us curuatu
ra :ne{que} habés pote$taté uagandi uer$ando cóferue$cit & cadens ad
urit excoquit{que} & minuit e corporibus humores. ideo maxime ui
tande $unt his rebus uicio$e regióes: & eligéde $alubres. Fundamé
co<006> aút $i in montibus fuerit: facilior erit ratio. Sed $i nece$$itas co
egerit in plano: aut palu$tri loco ea con$titui: $olidationes $ub$tru
ctione${que} ita erunt faciendæ quéadmodú de fundatióibus ædiú $a
crarum in tertio libro e$t $criptú. In$u<002> fundaméta lapideis & mar
moreis copüs gradationes ab $ub$tructióe $ieri debét: præcinctióe$
ad altitudines theatro<006> pro rata parte faciéde uident{ur}: ne{que} altiore$
<009> quáta p<007> æcinctióis itineris $it latitudo. Si enĩ excel$iores fuerint
repellent & eiicient in $uperior\~e partem uocem: nec patient{ur} in $ed@
bus $uis quæ $upra \-pcinctiones uerború ca$us certa $ignificatione
ad aures peruenire: & ad $ummā ita e$t gubernā dú: uti linea cum
ad imú gradú & ad $ummú extenta fuerit oĩa cacumina graduum
an gulol{que} tangat ita uox non impediet{ur} : aditus cóplures & $patio
$os oportet di$ponere: nec coniunctos $upiores inferioribus: $ed ex
oibus locis perpetuos & directos $ine iuer$uris faciēdos: uti cú po
pulus dimittat{ur} de $pectaculis nó cóprimat{ur} $ed habeat ex oibus lo
cis exitus $e<002>atos $ine impeditióe: etiā diligenter e$t animaduerten
dú ne $it locus $urdus: $ed ut in eo uox <009> clari$$ime uagari po$$it:
<pb 71>[00078]
hoc uero fieri ita poterit $i locus electus fuerit ubi non impediat{ur}
re$onantia. Vox auté e$t $pús fluens aeris & ictu $en$<007>b<007>lis auditu
ca mouet{ur} circulo<006> rotundationibus in$initis: uti $<007> i $tanté aquā
lapide imi$$o na$cant{ur} inumerabiles unda<006> circuli cre$centes a cen
tro <009> lati$$ime po$$int & uagātes ni$i angu$tia loci interpellaueiit:
aut aliqua oflen$io quænon patit{ur} de$<007>gnatióes ea<006> unda<006> ad exi
tus peruenire. Ita{que} cum interpellent{ur} offen$ionibus primæ redeun
tes in$equentiú d<007>$turbant de$ignatióes. Eadem ratione uox ita ad
circinum efficit motiones: $ed in aqua circuli planitiæ: in latitudi
nem mouet{ur} uox: & in latitudinem progredit{ur} & altitudinē grada
tim $candit. Igit{ur} ut in aqua unda<006> dc$: gnationibus: item in uo c
cú offen$io nulla primā undam interpellauerit non d<007>$turbat $ecú
dam :nec in $equétes: $ed oés $ua re$onantia perueniūt ad imorum
& $ummo<006> aures. Ergo ueteres architecti nature uc$tigia per$ecuti
indagatió<007>bus uocis $can dentes perfecerút theatro<006> gradatióes. &
\’q$iuerunt per canonicā mathematico<006> & mu$icā róncm ut \=qcun{que}
uox e$$et in $cena clarior & $uauior ad $pectato<006> perueniret aures.
Vti enim organa in æneis laminis aut corneis hæ $<007>c ad co<007> da<006> $o
nitus cla<007>itaté perf<007>ciunt{ur} Sic theatro<006> per armonicun ad augendā
uocé<007>ócinationes ab antiquis $unt con$titutæ.</p>
<p>De Harmonia.</p>
<p #># Armonia aút e$t mu$ica litteratura ob$cura & difficilis &
h # d<007>fficilis maxime quidé quibus græce l\’re non $unt nctæ
# Quā $i uolumus explicare nece$$e e$t etiam græcis uerbis
uti :{quis} nónulla co<006> latinas nó habent appellatióes. Ita{que} ut potero
<009> aperti$$ime cx Ari$toxenis $cripturis inter\-ptabor. & eius diagrā
ma $ub$cribam $initióe${que} $onituú d@$ignabo: uti qui diligentius
attēderit $acilius percipe po$$it. Vox enĩ mutatió<007>bus quom flecti
tur. Alias fit acuta: alias grauis: Duobu${que} modis mouet{ur} : e <029> bus
unus habet effectus cótinuatos: alter di$tātes. Cótinuata uox nc{que}
in $initióibus có$i$tit: ne{que} in loco ullo: Eff. cit{que} terminatióes non
apparentes. Interualla autem media patētia uti $ermone cum dica
mus $ol. lux. flos. nox. $ic enĩ nec unde incipit nec ubi de$initintel
ligitur. Sed {quis} ex acuta. facta e$t grauis: & ex graui acuta apparet
<pb 72>[00079]
auribus per di$tantiam: at e contrario nam{que} quom flectit{ur} imuta
tióe uox: $tatuit $e in alicuius $onicus finitioné: deinde in alterius
& id ultro citro{que} crebro faciendo con$tans apparet $en$ibus: uti ĩ
cantionibus conflectentes uoces uarietatem facimus modulatióis.
Ita{que} interuallis ea cum uer$at{ur}: & unde initium $ecit: & ubi de$iit
apparet in $ono<006> patentibus finitionibus: Mediana aút patentia
interuallis ob$curantur. Genera uero modulatióum $unt tria. Pri
mum quod græci nominant Armoniā. Secundum Chroma. Ter
tium Diatonon. E$t autem harmonie modulatio ab arte concepta
& aere. Cantio eius maxime graué & egregiam habet auctoritatem
Chroma $ubtili $olertia ac crebritate modulorum $uauioré habet
delectationem. Diatonó uero {quis} naturalis e$t. facilior e$t interuallo
rum di$tantia. In his tribus generibus di$$<007>miles $unt tetvacordo<006>
di$po$itióes quod armonia tetracordorum & tonis & die$is habet
binas. Die$is aút e$t toni pars quarta: ita in hemitonio due die$<007>s
$unt collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine $unt cópo$ita
Tertium hemitonio<006> trium e$t interuallú. Diatoni duo $unt con
tinuati. Tertiú hemitonium finit tetracordi magnitudiné: ita ĩ tri
bus generibus tetracorda ex duobus tonis & hemitonio $unt pec
equata. Sed ip$a cum $e<002>atim unicuiu${que} generis finibus con$ider ā
tur di$$imilem hńt interuallo<006> de$ignatióem. igitur interualla to
norum & hemitonitonio<006> & tetracordorú in uoce diu<007>$it natura.
Finit{que} terminationes eorú men$uris interuallorú <009>titate: modi${que}
ce<007>tis có$tituit \”qlitates quibus etiā artifices qui organa fabricāt ex
natura con$titutis utendo comparāt ad cócentus cóuenientes eorú
perfectióes: $onitus qui græce phtongi dicunt{ur} in unoquo{que} gone
re $unt. x. &. viii. e <029> bus octo $untin tribus generibus perpetui &
$tantes. Reliqui. x. cú cóiter modulant{ur} $unt uaga ntes: $tantes aút
$unt qui inter mobiles interpo$iti continent tetracordi coniunctio
nem: & e generum di$cr<007>minibus $uis finibus $út permanentes: ap
pellant{ur} aút $ic: Pro$lambanomenos. Hipate. Paripate. Me$e. Para
me$e. Diezeugmenon. Hyperboleon Nete. Mobiles auté $unt qui
in tetracordo inter immotos di$po$<007>ti ĩ generibus & locis loca mu
tant. Vocabula aút habent hæc. Parhipate. Hipate. Lycanos. Me$e
<pb 73>[00080]
Peripatè. Me$onlycanos. Me$on$inezeugmenon. Hyperboleon.
Paranete. Nete.. Ea autem qua mouentur recipiunt untutes alias.
Interualla enim & di$tantias habent cre$centes. Ita{quis} parhypate: \’q
in harmonia d<007>$tat ab hypate hemitonium in chromata mutata
habet. Hemitoniú qui lycanos ĩ harmonia dicit{ur} ab hipate d<007>$@at
hemitoniú ĩ chroma tran$latú progredit{ur} duo hemitonia. In diato
no di$tat ab hipate tria hemitonia Ita decem $onitus <030>pter tran$la
tiones in generibus efficiút triplicē modulationū uarietatē. Tetra
corda $ūt quin{que} Primú graui$$<007>mú quod grece dicit{ur} hypaton. Se
cundú medianú q<001> appellatur me$on. Tertiú cóiunctum quod $i
nezeu gmenon dicit{ur}. Quartú di$iunctú q<001> ditzeugmenon noiat{ur}
Quintú quod e$t acuti$$imü græce hyperboleon dicct{ur}. Concētus
quos natura hominis modulari pót græce{que} $ymphonie dicuntur
$unt $ex. Diate$$aron. Diapente. Diapalon. Di$diate$$aron. & D<007>$
diapente. & Di$diapa$on. Ideo{que} & a numero noia cæperút {quis} cum
uox con$titerit in una $ono<006> finitione. ab ea<004> $e flectens mutaue
r@t & peruenerit in quartam terminationē appellat{ur} diate$$aron. In
quintam diapēte. In $extam diapa$on. & in octauam & dimidiam
diapa$on & diate$$eion. In nonam & dimidiam diapa$on & diapē
te. ln. xii. d<007>$diapa$on. Non eni inter duo int\~euall@ cum corda<007> ú
$onicus aut uocis factus cantus fuerit: nec in tertia aut $exta aut $e
ptima pńt con$onantie fieri. Sed ut $upra $criptum e$t diate$$e<007>on
& diapente & ex ordine diapa$on cóucnientie ex ntura uocis con
gruentis habet finitiones: & ei conuentus p<007>octeant{ur} ex cólunctio
ne $onituum qui græce pthongi dicuntur.</p>
<p>De Theatri ua$is.</p>
<p #># Ta ex his indagatióibus mathematicis fiant ua$a ærea
i # pro ratione magnitudinis theatri : Eaque fabricantur
# ut cú tangant{ur} lonitú facere po$$int inter $e diate$$aron
diapente ex ordine ad diapa$on. Po$tea inter $edes theatri con$titu
t<007>s cellis tatione mu$ica ibi collocent{ur} : ita ut nullú parietɔ tangāt.
C<007>rca{que} habeant locum uacuú: & a $ummo capite $patium : ponan
tur{que} <007>nuer$a. habeant{que} in parte quæ $pectat ad $cenā $uppo$itos
cuncos minus altos $emipede, cótra{que} eas cellas relinquant{ur} apertu
<pb 74>[00081]
ræ Inferio<006> graduũ cubilibus longe pedes. ii.alte femipcde. De$ig
natiões ea<006> quibus in locis cõ$tituant{ur} $ic explicent{ur}: $<007> nõ erit am
pla magnitudine theat<006> media altitudinis trã$uei<007> $a regio de$igne
tur:& in ea. xiii. celle. xii. equalibus interuallis di$tantes cõfo@t<?>ic\~e
tur: uti echo \~q $upra $cripta $unt adnotant hyperboleon $onantia
in cellis quæ $unt in comibus extremis utra{que} prima collocent{ur} Se
cũda ab extremis diate$$arõ ad neten $innemen\~e. Tertia diate$$aiõ
ad neten parame$on. Quarta ad neten $innemen\~e. Quinta diate$ta
ron ad me$on. Sexta diate$$aron ad hipaten me$on. In medro unũ
diate$$aron ad hipaten hipaton. Ita hacrõcinatione uox ab $cœna
uti a centro {pro}fu$a $e circũagens tactu{que} feriens $ingulo<006> ualorum
caua excitauerit auctã claritat\~e ex cõcentu cõuenient\~e $ibi cõ$onan
tiã. Sin aut\~e amplior magnitudo erit theatri tunc altitudo diuida
tur in partes. iiii: uti tres efficiant{ur} regiones cella<006> tran$uer$e de$ig
nate. una harmonie: altera chromatos: tertia diathoni: & ab uno \~q
erit prima ex harmonia collocetur ita uti in minore theatro $upra
$criptũ e$t. In mediana aũo prima in extremis cornibus ad ch<007>oma
ticen hiperboloon hñtia $onitũ ponant{ur}. In $ecundis ab his dite$$a
ron ad chromaticen diezeu gmenõ. In tertiis diate$$arõ ad chroma
ticen $ynnemenõ. Quartis diate$$arõ ad chromatic\~e me$on. Quin
tis diate$$aron ad chromaticen hipatõ. Sextis ad parame$on: {quis} &
in chromaticen hiperbolcon diapente & ad chromaticen me$on di
ate$$aron habeant cõ$onãtie cõitatem. In medio nihil e$t collocãdũ
ideo {quis} $onitum nulla alia \”qlitas ĩ chromatico genere $ymphoniæ
con$onãtiã põt habere. In $umma uero diui$ione & regione cella<006>
in cornibus primis ad diatonon hiperboleõ fabricata ua$a $onitu
ponant{ur}: In $ecundis diate$$arõ ad diatonõ. bertiis diatc$$ar\~e ad dia
ronon $ynemenon. quartis diate$$aron ad diatonõ me$on. quintis
diate$$aron ad diatonõ hipaton. Sextis diate$$aron ad <030>$lambano
menon diapa$on ad diatonon hipaton diapente h\~et $ymphonia<006>
cõitates. Hec aũt $i quis uoluerit ad perfectũ facile perducere: aĩad
uertat in extremo libro digramma mu$ica rõne delignatũ. Quod
Ari$toxenus magno uigore & idu$tria generatim diui$is modula
tionibus cõ$tltutũ rcli<003>t. de quo $i quis rõcinationibus his att\~ede
<pb 75>[00082]
rit ad naturã uocis & audientiũ delectatiões facilius ualuerit thea
tro<006> efficere perfectiones. Dicet aliquis forte multa theatra Rome
quot facta e$$e. Ne{que} ullã rõnem ha<006> re<006> in his fui$$e. $ed errauit ĩ
eo {quis} oĩa publica lignea theatra tabulationes hab\~et cõplures quas
nece$$e e$t $onare. hoc uero licet aĩaduerte\~r etiã a citharœdis <003> $upe
riore tono cũ uolunt canere advertunt $e ad $cœne ualuas: & ita ie
cipiũt ab ea<006> auxilio cõ$onantiã uocis. Cum aũt ex $olidis rebus
theatra cõ$tituunt{ur} id e$t ex $tructura cem\~eto<006>: lapide: marmore{que}
$onare non pñt: tunc ex his hac rõnes $unt explicande. Sin autem
querit{ur} in quo theatro ea $ine facta Romæ non po$$umus o$t\~edere
Sed in ital<007>e regione & in pluribu$ greco<006> ciuitatibus: etiam{que} au
ctorem habemus. L. Mumiũ <003> diruto theatro corinthio<006> ea ænea
Romam deportauit: & de manibus ad ædem lune dedicauit: mul
ti etiam $olertes architecti qui in oppidis non magnis theatra con
$tituerunt propter inopiam fictilibus doliis ita $onantibus electis
hac ratiocinatione cõpo$itis perfecerunt utili$$imos effectus.</p>
<p>De confirmatione theatri facienda.</p>
<p #># P$ius aũt theatri conformatio $ic e$t facieda: uti <009> magna
I # futura e$t perimetros imi centro medio collocato circuma
# gatur linea rotundatiõis: in ea{que} quatuor $cribant{ur} trigo
na paribu$ lateribus interuallis extremã lineã circinatiõis tangant
quibus etiã in. xii. $igno<006> cœle$tiũ a$trologi ex mu$ica conuenien
tia a$trorum rõcia antur. ex his trigonis cuius latus fuerit {pro}ximũ
$cœne ea regiõe \~q \~pcidit curuaturam circinationis: ibi finiatur $cœ
ne frons & ab eo loco paralellos linea ducat{ur}: \~q di$iungat p$cœnii
pulpitũ & orche$tre regiõem. Ita latius factũ fuerit pulpitũ <009> græ
co<006> {quis} o\~es artifices in $cœnam dant operã. In orche$tra aut\~e $enato
rũ $unt $edibus loca de$ignata: & eius pulpiti altitudo $it ne plus
pedũ. v. uti qui in orche$tra $ederint $pecta\~r po$$int oĩum agentiũ
ge$tus. Cunei $pectaculo<006> in@theatro ita diuidant{ur}: uti anguli tri
gono<006> qui currunt circa curuaturã circinationis@dirigant alcen$us
$cala${que} inter cuneos ad primã precinctiõem: $upra aũt alternis iti
neribus $uperiore$ cunei medii dirigant{ur}. hi aũt qui $unt in imo &
dirigunt $calaria erunt numero. vii. reliqui quin{que} $cœne defigna
<pb 76>[00083]
bunt cõpo$itiõem: & unus medius contra $e ualuas regias habere
debet: & qui erunt dextra ac $in<007>$tra ho$pitalio<006> de$ignabũt com
po$ition\~e: extremi duo $pectabũt itinera uer$ura<006>. Gradus $pecta
culo<006> ubi $ub$ellia cõponantur gradus ne minus alti $int palmo
pede & digitis $ex: Latitudines eo<007>ũ ne plus pedes. ii. $emis: ne mi
nus pedes. ii. con$tituantur.</p>
<p>De tecto porticus theatri.</p>
<p #># Ectum porticus quod $uturũ e$t in $umma gradatiõe cũ
t # $cœne altitudine libratũ per$piciat{ur}: ideo {quis} uox cre$cens
# equaliter ad $ũmas gradationes & tectũ perueniat. nan{que}
$i non $uerit equaie quo minus fuerit altũ uox prcripiet{ur} ad eam
altitudin\~e quä perueniet primo. Orche$tra inter gradus imos q<001>
diametron habuerit eius $exta pars $umat{ur}: & in cornibus utrũ{que}
aditus eius men$ure perp\~ediculũ: interiores $edes \~pcidant{ur}: & quæ
\~pci$io fuerit: ibi con$tituant{ur} itine<006> $upercilia. Ita enim $atis altitu
dinem habebũt co<006> cõformationes: Scœnæ lõgitudo ad orche$tie
diametrõ duplex debet f<007>eri. Podii altitudo: b l<007>bram\~eto pulpiti
cum corona & ly$i duodecim orche$tre diametris $upra podium co
lumne cum capitulis & $piris alte quarta parte eiu$dem diametri.
Epi$tilia & ornam\~eta ea<006> columna<006> altitudinis quinta parte. Plu
teum in$uper cũ unda & corona inferioris pulpiti dimidia parte:
$upra id pluteum colũnæ quarta parte minore altitudĩe $unt <004> in
feriores epi$tilia & ornam\~eta ea<006> colũna<006> quinta parte. Item $i ter
tia epi$cœnos futura erit media ĩ pluteũ $ummũ $it dimidia parte
columne $umme mediana<006> minus alte $int quarta parte. Epi$tilia
cum coronis ea<006> colũnarum item habeant altitudinis quintã par
tem. Nec tñ in oibus theatris $ymmetrie ad o\~es rationel & effectur
po$$unt: $ed oportet architectũ aĩadũertere quibus rõnibus nece$$e
$it $equi $ymmetriam: & quibus {pro}portionibus ad loci natu<007>ã aut
magnitudin\~e operis tem<002>ari: $unt enim res quas & in pu$illo & ĩ
magno theatro nece$$e e$t ead\~e magnitudie fieri propter u$um uti
gradus diazumata pluteos itinera a$cen$u$ pulpita tribunalia & $i
$i qua alia intercurrunt ex quibus nece$$itas cogit di$cedere a $ym
metria ne impediatur u$us. Nõ minus $iqua exiguitas copiarum
<pb 77>[00084]
@de$t marmoris materiæ reliqua<006>{que} rerũ que parant{ur} in opere defu
erinc paulũ demere aut adiicere dũ id ne nimiũ improbe fiat. S@d
cũ $en$u nõ eritalienũ Hocant\~e erit $i architectus erit u$u peritus
preterea ingenio mobili $olertia{que} nõ fuerit uiduatus. Ip$e autem
$cœne habent rõnef explicatas ita uti medie ualue ornatus habcãt
aulæ regiæ dextera ac $ini$tra ho$pitalia. Secũdum aut\~e $patia ad
ornatus cõparata: que loca græci periactu$ dicũt ab co {quis} machine
$unt in hiis locis uar$atiles trigonos habentes in $ingula tres $p\~es
ornationis. \~q cũ aut fabula<006> mutationes $unt $uture $eu deorum
aduentus cũ tonitribus repentinis uer$ent{ur} mutent{que} $peti\~e orna
tionis in frontes. Secũdum ea loca uer$uræ $unt procurr\~etes \~q @fl@
ciũt una a foro altera a peregre aditus in $cœna.</p>
<p>De Tribus Scœna<006> Generibus.</p>
<p #># Enera autem $unt $cœna<006> tria unũ quod dicit{ur} tragicum
g # Alterũ comicũ. Tertiũ $atyricũ. Ho<006> autem ornatus in
# ter $e di$timiles $ũt. di$par<007>{que} rõne. {quis} tragicæ deformant{ur}
colũnis & fa$tigiis $ignis reliqui${que} regalibu$ rebus. Comicæ aut\~e
ædifiti o<006> priuato<006> & meniano<006> habent $peti\~e {pro}fectu${que} fene$tris
di$po$itos imitatiõe cõium ædifitio<006> rõnibus. Satiricæ uero ornã
tur arbõbus $pelũcis mõtibus reliqui${que} agre$tibus rebus in top@
odi<?> $p\~em deformati. In greco<006> theatris nõ omnia ii$dem <007>õnibus
$unt facienda. {quis} primũ in ima circinatione utin latino trigono<006>
\~qtuor in eo quadrato<006>triũ anguli circinationis lineã tangunt &
cuius quadrati latus e$t {pro}ximũ $cœne prehendit curuaturam præ
cirtinatiõis ea regione de$ignat{ur} fin<007>tio {pro}$cenii & ab ea regione ad
extremã circination\~e curuature paralellos linea de$ignat{ur}: i \”q cõ$ti
tuit{ur} froens $cœne: per centrũ{que} orche$tre {pro}$cenii regiõe paralellos li
nea de$cribit{ur}: & \~q $ecat circinatiões: lineas dextra ac $ini$tra. In cor
nibus hemicli centra de$ignant{ur}: & circino collocato ĩ dexrra ab in
teruallo $ini$tro circumagat{ur} circinatio ad pro$cœnii dexträ part\~e.
ita tribus centris hac de$criptione amplior\~e hab\~et. item centro col
locato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circumagit{ur}. ad {pro}$ œ
nii dextram partem: orche$tram græci & $cœnã rece$$ior\~e minore{que}
latitudine pulpitũ quod longion appellant: ideo {quis} eos tragici &
<pb 78>[00085]
comici actores in $coena p\~eragũt. Reliqui aũt artifices $uas per or
che$trã preftant actione$. ita{que} ex co $cœnici & h<gap>elici græce $epa
ratim nominant{ur}. Eius loci altitudo nõ minus debet e$$e pedũ. x.
non plus. xii. Gradationes $cala<006> incer cuneos & $edes cõtra \”qdra
to<006> angulos dirigant{ur} ad primã præcinctionem a precinctiõe ĩter
eas item medie dirigãtur & ad fũmam quoti\~es præcin gunt{ur} altero
tãto $emper amplificant{ur}. Cum hec omnia $ũma cura $olertia{que} ex
plicata $int. Tunc etiã dilig\~etiu$ e$t aĩaduertendum, uti electus lo
cus in quo leniter applicet $e uox. Ne{que} repul$a re$iliens incertas
auribus referat $ingnificationes. Sunt enim nõnulli loci naturali
tetimpedientes uocis motus: uti di$$onãtes qui græce dicunt{ur} cati
contes. Circum$onãtes qui apud eos nominãtur periecontes: item
re$onãtes qui dicunt{ur} anticontes. Cõ$onãte${que} quos appellant $ine
contes. Di$$onãtes $untin quibus uox prima cũ e$t elata in latitu
din\~e offen$a $uperioribus $olidis corporibus repul$a{que} ræ$ili\~es in
unũ opprimit in$equ\~etis uocis elation\~e. Circum$onãtes autem in
quibus circũuagãdo coacta exoluens in medio $ine extremis ca$i
bus $onans ibi extinguit{ur} incerta uerborũ $ignificatiõe. Re$onãtes
uero in quibus cum in$olido tactu percu$$a re$iliant imagines ex
prim\~edo noui$$imos ca$us duplices $aciunt auditu. item con$onã
tes $unt in quibus ab imis auxiliata cum increm\~eto $candens egre
dit{ur} ad aures di$erta uerbo<006> claritate: ita $i in loco<006> electiõe $uerit
diligens aïaduer$io: em\~edatus erit prudentia ad utilitat\~e in theatis
uocis effectus. Forma<006> aũt de$criptiões inter $e di$criminibus his
crunt notatæ: ita quæ ex \”qdracis de$ignant{ur} greco<006> habeãt u$us: la
tine raris lateribus trigono<006>: ita his $criptionibus <029> uoluerit uti:
emendatas efficiet theatrorum perfectiones.</p>
<p>Deporticibus po$t $cœnam</p>
<p #># O$t $cœnã porticus $unt cõ$titu\~ede: uti cũ hymbres rep\~e
P # tini ludos interpellauerint: habeat populus quo $e recipi
# at ex theatro choragia{que} laxamcntũ habeat ad cõparandũ
uti $unt porticus pompeianæ. Item{que} athenis porticus heumenici
patri${que} Liberi phanũ: exeuntibus e theatro $ini$tra parte odeũ qd
<pb 79>[00086]
Themi$tocles columnis lapideis di$po$itis nauiũ malis & ant\~enis
& $poliis pe<007>$icis perrexit: idem aũt inc\~e$um mitridatico bello rex
Ariobarzanes ne$ticuit: Smyrnæ Syratoiceũ trallibus porticus ex
utra{que} partesur $cœne $upra $tadiũ: ceteri${que} ciuitatibus \~q dilig\~etio
res habuerũt architectos: circa theatra $unt porticus & ambulatio
nes: que uident{ur} ita oportere collocari uti duplices $int: habeant{que}
exteriores colũnas doricas cũ epi$tiliis & oroam\~etis ex cõnemodu
lationis perfectas. Latitudines aũt ea<006> ita oportere fieri uident{ur} uti
quantæ altitudine colũne fudrint exteriores tantam latitudin\~e ha
beant ab in$eriore parte columoa<006> extrema<gap> medias: & a medi
anis ad parietes qui cĩrcumcludunt porticus ambulatiões. Media
næ autem columne quita parte altiores $int <004> exteriores: $ed aut io
nico aut corinthio genere deforment{ur}. Colũna<006> autem proportio
nes & $ymmetrie non erunt ii$dem ratiõibus quibus in ædibus $a
cris $crip$i. aliã enim in deorum tem plis, debent habere grauitat\~e:
aliam in porticibus & ceteris operibu$: $ubtilitat\~e: Ita{que} $i do<007>Ici ge
neris erunt columnæ. dimetiantur ea<006> altitudines cum capitulis ĩ
partes. xv. & ex eis partibus una con$tituat{ur} & fiat modulus ad cu
ius moduli rõnem omnis operis erit explicatio: & ĩ primo colum
ne cra$$itudo fiat duo<006> modulo<006>: inte columniũ quin{que} & modu
li dimidia parte: altitudo colũne preter capitulum. xiiii. modulo<006>
capituli altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorum &
moduli $extæ partis: cæteri operis modulationes uti in ædibus $a
cris in libro quarto $criptũ e$t ita perficiãtur. Sin autem ionicæ co
lumnæ fient $capus præter $piram & capitulum ĩ octo partes & di
midiã part\~e diuidatur & ex his cra$$itudini columne detur cũ plin
tho dimidia cra$$<007>tudine cõ$tituat{ur}. Capituli ratio fiat uti in. iii. li
bro e$t demon$tratum: Si corinthia erit: $capu$ & $pira uti in ioni
ca: Capitulum autem quemadmodum in quarto libro e$t $criptũ
ita habeant ratiõem. Stilobati${que} adiectio quæ fit per $cabellos in
partes ex de$criptione quæ e$t de$cripta $upra in libro. iii. $umatur
Epi$tilia coronæ cætera{que} omnia ad columnarum rationem ex $cri
ptis uoluminũ $uperio<006> explicentur: media uero $patia quæerunt
$ub diuo inter porticus adornanda: uiribus uidentur: {quis} hypætræ
<pb 80>[00087]
ambulationes hñt magnã $alubri@cat\~e & primum oculo<006>: {quis} ex ui
ribus $ubtilis & extenuatus aer {pro}pter motion\~e corporis influens
perliniat $p\~em: & ita auferens ex oculis humor\~e cra$$ũ aciem tenu\~e
& acutam $p\~em relinquit. Pret@@a cum corpus motionibus in a@@
bulatione cale$cit humores ex membris aer exug@do imminuit ple
nitates extenuat{que} di$$ipando {quis} plus ine$t <004> corpus põt $u$tinere.
hoc aút @@a e$$e ex eo licet aĩaduertere {quis} $ub tectis cum $int aqua<006>
fontes aut etiam $ub terra paluftris abundantia: ex his nullus $ur
git humor nebulo$us: $ed in apertis hipetri${que} locis cum $ol oriens
uapore tangat mundũ ex humidis & abundantius excitat humo
& cõglobatos in altirudin\~e tollit. E<007>go $t ita uidet{ur} uti in hipetris
locis ab aere humores ex corporibus exugant{ur} mole$tiores qu\~ead
modũ ex terra per nebulas uident{ur}: non puto dubiũ e$$e quin am
pli$$imas & ornati$$imas $ub diuo hipetri${que} collocari oporteat in
ciuitatibus ambulatiões. He aũt uti $int $em<002>@ $icce & nõ luto$e $ic
erit faciendũ: fodiant{ur} & exihaniant{ur} <004> alti$$ime: dextra ac $ini$tra
$tructiles cloace fiant. In{que} ea<006> parietibus <029> ad ambulation\~e $pect
auerint tubuli in$truant{ur} inclinati fa$tigio in cloacis: his perfectis
compleantur ea loca carbonibus: deinde in$uper $abulone: hæ am
bulationes $ternant{ur} & exequentur: ita {pro}pter carbonũ naturalem
raricat\~e & tubulorũ in cloacas in$tructionem excipient{ur} aquarum
abundantie: & ita $icce & fine humore perfecte $uerint ambulatio-
nes. Preterea ĩ his operibus the$auri $unt ciuitatibus in nece$$ariis
rebus a maioribus cõ$tituti. In conclu$iõibus eni reliqui o\~es $unt
faciliores apparatos <004> ligno<006>. Sal enĩ facile ance importat{ur}: frum\~e
ta publice priuatim{que} expeditius congerunt{ur}: $i de$it oleribus: car
ne $eu leguminibus defendat{ur}. Aquæ fo$$uris puteorũ: & de cœlo
rep\~etinis tempe$tatibus ex tegulis excipiunt{ur}. De lignatione \~q ma
xime nece$$aria e$t ad cibum excoqu\~edũ difficilis & mole$ta e$t ap
paratio {quis} & tarde cõportat{ur}: & plus con$umit{ur} in ciu$modi tempo
ribus. tunc he ambulationes aperiunt{ur} & men$ure tributim $ingu
lis capitibus de$ignantur: ita duas <007>es egregias hipetre ambulatio
nes præ$tant. Vnam in pace $alubritatis: Alteram in bello $alutis
Ergo his rationibus ambulationũ explicationes non $olum po$t
<pb 81>[00088]
$cœnam theatri $ed etiã oĩum deo<006> templis effecte magna$ áuítatí
bus præ$tare poterũt utilitates. q\~m het nobis $atis uident{ur} e$$e ex
po$ita nunc in$equentur balnea<006> di$po$itionũ demon$trationes.</p>
<p>De balnea<006> di$politionibus & partibus.</p>
<p #># Rimũ eligendus locus e$t <004> calidi$$imus id e$t auer$us a
P # $eptemtrione & aquilone: ip$a aũ: caldaria tepidaria{que} lu
# men habeãt ab occid\~ete hyberno. Sin aũt natura loci im
pedierit: uti{que} a meridie: {quis} maxime t\~epus lauandi a meridiano ad
ue$perum e$t cõ$titutũ. Et item e$t aĩaduertendũ uti caldaria mulie
bria uirilia{que} coniuncta: & in ii$dem regionibus $int collocata. Sie
enĩ efficiet{ur} ut in ua$ariis & hypocau$tis cõis $it u$us eo<006> utri${que}.
Aena $upra hypocau$tũ tria $unt cõpon\~eda: unũ caldariũ: alte<006> te
pidariũ: tertiũ frigidarium: & ita collocãda: uti ex tepidario in cal
dariũ quantũ aque calide exierit influat de $rigidario in tepidariũ
ad cund\~e modum te$tudines aquæ aluec<006> e<?>x cõi hipocau$i calef@
cient{ur}. Su$pen$ure caldario<006> ita $unt faciende ut primũ $e$quidali
bus tegulis $olum $ternat{ur} inclinatũ ad hypocau$tũ uri pila cum
mittat{ur} non po$$it intro re$i$tete: $ed runius redcat ad \~pfurnium: ip
$a per $eita flãma facilius pe, uagabitur $ub $u$pen$ione. Supra{que}
laterculis bc$$alibus pilæ $truant{ur}. Ita di$po$ite uti bipedales cegu
le po$$int $upra e$$e collocate: altitudin\~e aũt pilæ habeant pedum
duo<006>. he{que} $truant{ur} argilla cum capillo. $ubacta: $upra{que} colloceant{ur}
tegule bipedales \~q $u$tineant pauimentũ. Concameratiões uero $i
ex $tructura facte fuerint: erunt utiliores. Sin @ũt contignatiões fu
erint figulinum opus $ubiiciatur: $ed hocita erit faciundũ tegule
le $erreæ aut arcus fiant: hæ{que} uncinis ferreis ad cõtignationem $u
$pendãtur <004> creberrimis: hæ{que} tegule $iue arcus ita di$ponant{ur}: uc
tegule $ine marginibus $edere in duabu$ inuehi{que} po$$int: & ita@to
te concamerationes in ferro nitentes $int perfe\~cte: earum{que} camera
rum $uperiora coagmenta ex argilla cum capillo $ubact@ linian-
tur. Intereor autem pars que ad pauim\~ecum $pectat te$ta cum cal
ce trulli$$etur. Deinde opere albario $iue tectorio poliatur. Ne{que} ca
meræ in caldariis $i duplices factæ fuerint melior\~e habebũt u$um.
Nõ enim uapore humor corrumpere poterit materiem cõtignatio
<pb 82>[00089]
nis:$ed inter duas cameras uagabitur. Magnitudines aút balnea<006>
uident{ur} fieri pro copia hoim: $int ita cópo$ite: quanta lógitudo fu
erit tertia dempta, latitudo $it preter $cholã labri & aluei. labiú uti
{que} $ub lumine faciédum uidet{ur}: ne $tantes circú $uis umbris ob$cu
rent lucé. Scolas aút labro<006> ita fieri oportet $patio$as utcú priores
occupauerit loca: circũ$pectantes reliqui recte $tare po$$int. Aluei
auté latitudo inter parietem & pluteú ne minus $it pedes $enos. ut
gradus in$erior inde auferat & puluinus duos pedes. Laconicum
$udatióe${que} $unt cóiungende tepidario. hæ{que} <004> late fuerint tantã al
titudin\~e habeãt ad unã curuaturam hemi$perii. mediú{que} lumen in
hemi$perio relinquat{ur}: Ex eo{que} clypeú æneũ catenis pendeant: p cu
ius reductióes: & dimi$$iones perficiet{ur} $udatióis tpatura:ip$um{que}
ad circinum fieri oportere uidet{ur}: ut equaliter a med<007>o flãme uapo
ri${que} uis per curuature totundationes peruagetur.</p>
<p>De pale$trarum ædificatione & $ixtis.</p>
<p #># Vnc mihi uidet{ur} tamet$i nõ $int italicæ có$uetudines: pa
n # le$tra<006> ædificatióes trade\~r explicate & qu\~eadmodũ apud
# græcos con$tituan\~t mon$trate. Cõ$tituant{ur} aútin tribu$
porticibus exædre $patio$e hñtes $edes ĩ quibus philo$ophi rheto
re${que} ac reliqui qui $tudiis delectent{ur} $edentes di$putare po$$int. In
pale$tris peri$tilia quadrata $iue oblonga ita $unt faci\~eda uti duo
rum $tadio<006> habeant amhulatiõis circuitionem: qd græci uocane
diaulã ex quibus tres porticus $implices di$pcnant{ur}: quarta{que} que
ad meridianas regiones e$t cóuer$a duplex: uti cum tépe$tates uen
to$e $int non po$$it a$pergo in interior\~e parté peruenire. In duplici
aút porticu collocent{ur} hæc membra ephœbeum in medio hoc aũt
en exedra ampli$$ima cum $edibus tertia lógior $it <004> lata. $ub dex
tro coriceum. Deinde {pro}xĩe cóni$terium a cõni$terio inuer$ura por
ticus frigida lauatio quã græci litron uocitant: ad $ini$tram ephœ
bei cleothe$ium: proxime autem cleothe$ium $rigidarium: ab eo{que}
iter in propigneum inuer$ura porticus: proxima autem intror$us
eregione frigidarii collocetur cõcamerata $udatio longitudine du,
plex quam latitudine: habeat in uer$uris ex una parte laconi cum
ad eund\~e modum uti $upra $criptum e$t compo$itum ex aduer$o
<pb 83>[00090]
laconici caldã lauation\~e. In pale$tca peri$tilĩa quéadmo dum f<gap>
$cripiũ c$t ica debent e$$e pertecte di$tributa. extra aut\~e <gap>
poiticus tres. Vna ex peri$tilio exeuntibus: Due dextra ae $int$tra
$tadiate. ex quibus una que $pectauerit ad $eptem trion\~e p<?>@$iciat{ur}
duplex ampli$$ima latitudine. hltera $implex ita facta uti in parti
bus quæ fuerint circa parietes & \”q erunt ad colũnas margines ba
beant uti $emitas nó minus pedum denú: med<007>um{que} excauatú uci
gradus $<007>nt in de$cé$u marginibus $e$quipedé ad planitiem: \’q pla
nities $itnõ minus pedes. xii. ita qui ue$titi ambulatuo iot ci<007>cum
in marginibus non impedient{ur} a cunctis $e exercentibus. hec apiã
porticul x<007>$tos apud græcos uocitatur: {quis} athl:te per hyberna tem
pora in tectis $tadiis exercent{ur}: Faciúda autem xi$ta $ic u<007>dent{ur}: u@
hnt inter duas porticus $ilue aut platanona: & in his perficiantue
<007>ntera bo es an@bulatióes: ibi{que} ex ope: e$ignino $tetiones. Pro@@@
ant x<007>$tum & duplicé porticú de$<007>gnent{ur}. Hipetre ambulauóts <030>
g<gap>i perad<007>omidas no$tri xi$ta appellãt. in quas per hiem\~e <gap>
$to $ercno cœ@o a<007>hletæ prodeútes ex<?>cent{ur}. Po$t x<007>$tú aute $t. diú
ita figuratú ut po$$int hominú copie cú laxamento athlecas cetan<?>
tes $pr\~eta e\~q in mœnibus nece$$atia uidebantur e$$e ut ap<007>e d<007>$po
nantur pe<007>$erip$i.</p>
<p>De portubus & $tructuris in aqua f<007>ciendis.</p>
<p #># Eoportunitate aút portuú nó e$t pretermittendú $ed nó
d # quibus @ónibus tueant{ur} naues i his ab tempe$tatibus ex
# plicandú: Hi aút naturaliter $i $int bene po$iti habeant{que}
acroteria $iue promótoria {pro}currétia: ex qu<007>bus intror$us curuatu
re $iue ue<007>$ure ex loci natura fuerint conformate maximas utilital
tes u<007>dentur habere. Circum enim porticus $iue naualia $unt facié,
da $<007>ue ex porticibus aditus emporia turre${que} ex utra{que} parte collo
cande. ex qu<007>bus catenæ traduci per machinas po$$<007>nt: Sin autem
nó naturaliter locum ne{que} idoneum ad tuendas ab tempe$tatibus
naues habuerimus ita uidet@@ e$$e fac<007>\~edum: uti $i nulium flumé,
in his locis impedierit. Sed erit ex una parte $tatio: tunc ex altera
parte $tructuris $iue aggeribus expediantur progre$$us: & ita con
firmande portuum conclu$iones: He aút $tructure \’q in aqua $unt
<pb 84>[00091]
$uture uiden\’t $ic e$$e $aciendæ uti porte\’t puluis a regiõ: bus quæ
$unt a cumis cótinuate ad promontoriú mineruæ: hi${que} mi$cean\’t
uti in mortario duo ad unum re$pondeāt. Deinde tunc in co loco
<003> de$initus erit arcæ $tipitibus robu$tis & catenis inclu$e in aquā
demittendæ: de$tināde{que} firmiter. Dciade interea ex tran$tilis infe
rior pars $ub aqua exequanda & purgāda & cementi$ ex mortario
materia mixta quéadmodú $upra $criptú e$t ibi cógerendo: deinde
cópleatur $tructuræ $patiú quod $uerit inter arcas. hoc autéminus
naturale hn-\t ea loca que $upra $cripta $út. Sin aút <030>pter fluctus &
impetus aperti pelagi de$tinatas arcas nó potuerúc continerc: tunc
ab ip$a terra $ine crepidine puluinus <009> firmi$$ime $trua\’t. i${que} pul-
uinus exequata $trua\’t planitie minus <009> dimidie partis. Rehquú
q<001> e$t {pro}xime litus proclinatú latus habeat deinde ad ip$am aquā
& latera puluino circiter $e$<029>pedales margines $truan\’t æquilibres
ex planitie que $upra $cripta e$t. tunc proclinatio ea implea\’t hare
na: & exeque\’t cú margine & planitie puluini. Dcinde in$uper cam
exequatióe pila <009> magna có$tituta $uerit ibi $trua\’t: c2{que} cū crit ex
tructa relinqua\’t ne minus duos men$es ut $icce$cat. Tunc aút $uc
cida\’t margo \’q $u$tinet harená: ita harena fluctibus $ub: uta cfiici
et in mare pile precipitationē: hac róne quotien$cun<009> opus $ueric
in aquá poterit e$$e progre$$us. In quibus aút locis puluis non na
$citur his rólbus erit faciendú: uti arcæ duplices relatis tabulis &
càtenis colligate in´eó loco qui finitus erit con$tituan\’t: & inter da
$tinas creta meróibus ex ulua palu$tri factis calcetur: cú ita bń cal
catum & <004> den$i$$ime fuerit: tunc cocleis rotis timpanis collocatis
locus qui in ea $epti one $initus erit exinaniatur $iccetur{que} & ibi in
ter $cptiones fundamenta fodiantur: $i terrena erunt u${que} ad $olidú
cra$$iora <004> murus qui $upra futurus erit: exinaniatur $iccetur{que} &
ftructura ex cementis: calce: & harena cópleatur. Sin aút mollis lo
cus erit palis u$tulatis alneis aut oleaginis cófiga\’t & carbonibus
cópleatur quéadmodú in theatrorú æ muri fundationibus e$t $c: i
ptum: Deinde tunc quadrato $axo mu<007>as ducatur iuncturis <004> ló
gi$$imis uti maxime medii lapides coagmentis contineantur. T úc
oui locus erit inter murum ruderatióe$ine $tructu: a cópleatur: ita
<pb 85>[00092]
erit uti po$$it turris in$uper ædificari: His per$ectis Naualiorú ea
erit ratio: ut con$cituan\’t $pectantia maxime ad $eptétrioné. Nam
meridianæ regiones {pro}pter æ$tus cariem: tineá: teredines: reliqua{que}
be$tia<006> nocentium genera procreant: alendo{que} con$eruát. Ea{que} ædi
ficia minime $unt materianda propter incendia. De magnitudini
bus autem finitio nulla debet e$$e $ed faciunda ad maximú nauiú
modum: uti & $i maiores naues $ubducte fuerint habeant cu laxa
mento ibi collocatióem: \’q nece$$aria ad utilitaté ciuitatum & pub
lico<006> locorum $uccurrere mihi potuerunt quéadmodum con$titu
antur & perficiantur in hoc uolumine $crip$i. Priuatorú anút ædi
$icio<006> utilitates & co<006> $ymmetrias in $equéti uolumine rócinabor</p>
<h>. L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER SEXTVS. IN
QVO RATIOCINATVR DE PRIVAT OR VM
AEDIFICIOR VM VTILIT ATIBVS ET SYMME
TRIIS.</h>
<p #># Ri$tippus philo$ophus $ocraticus nau$ragio cum
# eiectus ad Rhodien$ium littus aiaduciti$le gcome
a # trica $chemata dc$cripta exclamaui$$e ad comites ita
# dici\’t. bene$peremus hoium. n. uc$tigia uideo. Sta
# tim{que} in oppidú Rhodum contendit: & recta gym
na$ium deuenit. lbi{que} de philo$ophia di$putás muneribus e$t do
natus: ut non tantū $e ornaret: $ed etiam eis qui una fuerant ue$ti
tū & cetera quæ opus e$$ent ad uictú præ$taret. Cú aút cius comi
tcs in patriam reuerti uolui$$ent: interrogarent{que} cú <003>d nam uellet
domú renúctiari. T unc ita mandauit d<007>cere: ciu$modi po$$e$$ióes
& uiatica l<007>beris oportere parari \’q etiá e naufragio una po$$ɔt ena
taic: ná{que} ea uera præ$<007>dia $unt uitæ: <003>bus ne{que} fortunæ tempe$tas
iniqua ne{que} publicaum rerum mutatio. ne{que} belli ua$tatio pote$t
nocere. non minus etiam $ententiam augendo theophra$tus: Hor
tandodoctos potius e$$e <004> pecuniæ có$identes ita ponit. Doctum
ex omnibus $olum ne{que} in alienis loci$ peregrinum. ne{que} ami$$is fa
miliaribus & nece$$ariis inopem amico<006>. Sed in omni ciuitate e$$e
ciuem: difficiie${que} fortunæ $ine cimore po$$e de$picere ca$us. At qui
<pb 86>[00093]
non doctrina<006> $ed felicitatis \’p$idiis $e putaret e$$e uallatú: labidis
itineribus uadenté nó $tabili $ed infirma cóflictari uita. Epicurus
uero non di$$imiliter ait: Pauca $apicntibus fortuná tribuere. Que
auté maxima & nece$$aria $unt animi menti${que} cogitationibus gu
bernari: Hecita e$$e plures philo$ophi dixerútnó minus poete <003>
anti\=qs comedias græce $crip $erunt: & ea$dem $\-nias uer$ibus in $c{oc}
na pronuntiaucrút. ut Euchrates. Chionides. Ari$tophanes. maxi
me etiā cum his alexis qui athenien$es ait ideo oportere laudari: {quis}
omniú grecorum leges cogunt parcntes ali a liberis athenien$ium
non oés ni$i eos qui libe, is artibus erudi$$ent. Omnia enī munera
fortune cum dan\-t ab ea facillime adimuntur. Di$cipline uero con
iuncte cum animis nullo tempore deficiunt: $ed permanent $tabili
ter ad $ummú exitum uitæ. ita{que} ego maximas in$inita${que} parenti
bus habeo at{que} ago g\-ras: {quis} athenien$iú legē probátes me arte cru
diendú curauerút & ea \’q non pote$t e$$e {pro}bata $ine litteratura: En
ciclio{que} doctrina<006> oium di$ciplina. Cú eigo & parentú cura & pre
ceptorú doctrinis auctas haberé copias di$ciplinarum philologis
& philotechnis rebus comentarioriú{que} $cripturis me delectins: cas
po$$e$$iones aio paraui: e quibus hec e$t fructuú $umma: nullam
plus habendi nece$$itaté eam{que} e$$e <030>prietaté diuitiarum maxime
nihil de$iderare: $ed forte nónulli hec leuia iudicantes putant cos
e$$e tantum $apientes qui pecunia $unt copio$i: ita{que} pleri{que} ad id
<030>po$itum contendétes audacia adhibita cum diuitiis etiā notitiā
$unt có$ecuti. Ego aút Cæ$ar non ad pecuniam parandā ex arte de
di $tudium: $ed potiu$ tenuitaté cum bona fama: <009> 2bundantiam
cum infamia $equendam probaui. ideo notitie parum e$t a$$ecuta
Sed tamé his uoluminibus æditis ut $pero po$teris etiā ero notu$
Ne{que} e$t mirandú {quis} ita pluribu$ $im ignotus: tæteri architecti ro
gant & ambiunt ut architecten\’t: mihi aút a \-pceptoribus e$t tradi
tum rogatum non roganté oportere $u$cipe<007>e curam {quis} ingenuus
color moue\’t pudore petendo rem $u$cipiendā nam b\-nficiú dantes
accipientes ambiuntur. Quid enim putemus $u$picari: qui roge\’t
de patrimonio $umptus faciendos cómitte\’r gratie petentis: ni$i pe
de compendii{que} cius cau$a iudicet faciendum. ita{que} maiores primú
<pb 87>[00094]
a genere <030>badsopz tradebát architectis: deinde \’qrebát $i hone$te
e$$ent educati ingenuo pudori nó audaciæ <030>teruitatis cómittédú
iudicantes. ip$i autem artifices nó erudiebant ni$i $uos liberos aut
cognatos: & eos uiros bonos in$tituebát: quibus tantarum rerum
$idei pecuniæ $ine dubitatione permitteren\’t. Cum aút aiaduerto
ab ïndoctis & imperitis tante di$ciplie magnitudiné iactari: & ab
his qui non modo architecture fed oino ne$abrice quidé notitiam
habent non po$$um nó laudare patte$familias eos qui litteraturæ
fidutia confirmati per $e ædificamtes ita iudicant $i imperitis $it có
mittendú: ip$os potius digniores e$$e ad $uam uoluntaté <009> ad alie
nam pecunie con$umere $ummā. ita{que} nemo artem ullam aliam co
natur domi facere uti $utrinam: uel fullonicam: aut ex cæteris que
$unt facilioros: ni$i archicctura<006>. ideo {quis} qui profiten\’t nó arte ue
ra@$ed $al$o nominan\’t architecti. Quas ob res corpus architecture
nóne${que} eius putaui diligenti$$ime có$cribendas opinās id munus
oibus gentibus non ingratum futurum. igitur cum in quinto de
oportunitate cómuniú operum der$crip$i: in hoc uolumine priua
torum ædi$icio<006> tótinátes & cómen$us $ymmetriarum explicabo</p>
<p #>De natura regionum coeli ad quas ædi$icia
# di$ponēda: & quid hæ in hoībus efficiant.</p>
<p #># Ecautē ita erunt recte d<007>$po$ita: $i primo aīaduer$um fue
# rit <003>bus regióibus: aut <003>bus inclinationibus mundi có
h # $tituan\’t nan{que} alite@ ægyp@@ hi$pania: nó codé modo pó
# to di$$imiliter Rome: item cæteris terra<006> & regionú <030>prietatibus
opottere uiden\’t có$titui genera ædiftcio<006>: {quis} alia parte $olis cur$u
premitur terraialia longe ab co di$tat. alia per medium tempera\’t:
igitur uti con$titutio mundi ad terræ $patiú inclinatione $<007>gniferi
circuli & $olis cur$u di$paribus qualitatibus naturaliter e$t collo
cata: & ad cundé modú & ad regionum: rónes coeli{que} uarietates ui
den\’t ædificio<007> ú debere dirigi collocationes: $ub $eptemtrione ædi
$<007>cia te$tudinata & maxime cóclu$a & non patentia: $ed cóuer $a ad
nalidas partes oportere fieri uidétur: cótra aút $ub impetu $odis me
tidianis regionibus {quis} premun\’t a calore patentiora conuer$a{que} ad
$eptemtrionem & aquiloné $unt faciunda. ita {que} ultro naturadedit
<pb 88>[00095]
regióibus ad eundé modú temparl quéadmodú coelú e$t ad īclina
tióes múdi collocatú. Hec aút ex natura re<006> $unt aīaduertéda. & có
$ideranda at{que} etiam ex membris corporibuf{que} gétium ob$eruāda
nam{que} $ol quibus locis mediocriter pro$undit calores in his con$er
uat corpora tempata. Que{que} <030>xime currendo deflagrat eripit exu
rendo temperaturam humoris. Contra uero refrigeratis regióibus
{quis} ab$unt a meridie longe nó exhanri\’t a caloribus humor: $ed ex
coelo ro$cidus aer in corpors fundens humoré efficit ampliorcs cor
poraturas uoci${que} $onitus grauiores. ex eo quo{que} $ub $eptétrióiòu$
nutriun\’t gentes imanibus corporibus candidis coloribus directo
capillo & rufo: oculis ce$iis: $anguine multo ab humori$ plenitate
cæli{que} refrigerationibus $unt con$ormati: Qui auté $unt <030>ximi ad
axem meridianú $ubiecti $olis cur$ui breuioribus corporibus: co
lore fu$co: cri$po capillo: oculis nigris: cru<007>ibus ualidis: $anguine
exiguo $olis impetu perf<007>ciun\’t. ita{que} & propter $anguinis exigu@
tem timidiores $unt ferro re$i$tere: $ed ardores & febrcs $u$tinent $@
ne timo\’r {quis} nutrita $unt co<006> membra cum feruore. ira{que} corpora \’q
na$cútur $ub $eptétrióe a febri $unt timidiora & imbecilla. Sangui
nis aút abundantia ferro refi$tunt $ine timore. Non minus $onus
uocis in generibus gent<007>ú di$pares & uarias habet \=qlitates ideo {quis}
terminatio oriétis & occid\=ctis circa terræ librationem : qua diuidi
tur pars $uperior & inferior mundi: uide\’t habere libratá naturali
modo circuitionem: quam @@á mathematici orizonta dicunt. igi\’t
cum id habemus cent<006> aio $u$tinentes a labro q<001> e$t in regione $e
ptentrionali linea traiccta <gap>id quod e$t $upra meridianú axem:
ab eo{que} alterä obliquam in altitudinem ad $ummú cardinem qui
e$t po$t $tellas $eptentrionú $ine dubitatione aíaduertimus ex co
e$$e $chema trigonii mundi uti organ<007>: quam $ambucen g<007>æci di
cunt. Ita{que} quod e$t $patium <030>ximú imo cardini ab axis linea in
meridianis finibus $ub co loco que $unt nationes propter breuita
tem altrtudinis ad múdum $on<007>tum uoci$ faciunt tenuem & acu
ti$$imū: uti in organo chorda: quæ e$t proxima angulo. Secúdú
eam artem reli{que} ad mediam g\’ram remi$tioribus efficiunt in natio
nibus $ono<006> cantiones. item a medio in ordinem cre$cendo ad ex
<pb 89>[00096]
tremos $eptentriones $ub altitudine coeli nationú $piritus $onitu
grauiori a natura rerum exprimitur. ita uidetur mundi cóceptio
tota propter inclinationé có$onanti$$ime per $olis temperaturā ad
harmoniam e$$e compo$ita. Igitur que natióes $unt inter axis me
ridiani cardinem ad $eptentrionalis media po$ite uti in diagrāma
te mu$ico medianæ uocis habeat $onitum in $ermone: que{que} pro
gredientes ad $eptentrioné $unt nationes {quis} altiores habent d<007>$tā
tias ad mundum $pús uocis habentes humore repul$os ad hypa
tos & pro$lambanomenos a natura rerú $onitu grauiore cogun\’t
uti eadem ratione medium progrediétibus ad meridiem gétes pa
raneta<006>: quæ acuti$$imam $onitus uocis p@ficiunt tenuitaté. hoc
autē uerum e$$e ex humidis nature locis grauiora fieri: & ex ferui
dis acutiora licet experiendo aīaduerte\’r. Calices duo in una fo: na
ce æque cocti: æ quo{que} pondei ad crepitú{que} uno $onitu $umantur
ex h<007>s unus in aquā dimitta\’t: po$tea ex aqua exima\’t: tunc utri
{que} tangantur. Cum cnim ita factum fuerit: largiter inter cos $oni
tus d<007>$crepabit: æquo{que} pondere non poterunt e$$e. ita & corpora
hominú uno genere figu ationis & una mundi cóiunctione con
cepta: alia propter regionis ardorem acutum $piritum aeris exp:i
munt tactu. al<007>a <030>pter humoris abúdantiá graui$$imas ef$undúc
$cno<006> \”qlitates. Item <030>pter tenuitaté coel: meridiane nationes ex a
cuto fe<007>uore mente expeditius celeriu${que} mouen\’t ad con$ilio<006> co
gitatióes. Septentrióales aút gentes infu$e cra$$<007>tudine coeli <030>pter
ob$tantiá aeris humore refr<007>gerate $tupentes hńt mentes. Hoc aút
ita e$le a $erpentibus licet a$picere \=q per calorē cú exhau$tá hńt hu
mo:is re$rigerationé túc acerrime mouen\’t: per brumalia aút & hy
berna tpa mutatióe coeli refrigerate: imote $unt $tupore. ita nó e$t
mirandú $i acutiores eflicit calidus aer hoium mentes refligeratus
aút cót<007>a tardiores. Cú $int aút meridianæ natióes animis acuti$$i
mis infinita{que} $olertia con$ilio<006> $imul ad fortitud<007>né ingrediun\’t
ibi $uccúbunt {quis} hńt exu$tas a $ole aio<006> vtutes. Qui uero refrige
ratis na$eun\’t regionibus ad aio<006> uehementiá paratiores $unt ma
gnis uirtutibus. Sunr{que} $ine timo\’r: $ed tard<007>tate animi $ine có$: de
rantia irruentes $ine $olertia $uis có$<007>liis refragan\’t. Cú ergo hæc a
<pb 90>[00097]
natura re<006> ita $int in múdo collocata: ut oés nationes ímoderatis
mi$tióibu$ di$paratæ: inter $patiú totius orbis terrarum regioni${que}
medio múdi. P. R. po$$idet fines. Nan{que} téperati$$ime ad utram{que}
parté & corpo<006> membris aíorum{que} uigoribus pro fortitudine $út
in italia gétes. Quéadmodú. n. iouis $tella iter martis feruéi$$imá
& $aturni frigidi$$imá media currés tempa\’t. Eadé róne Italia inter
$eptétrionalé meridianá{que} ab utra{que} parte mixtióibus tempatas &
inuictas habet laudes. Ita{que} có$iliis re$ringit barbaro<006> uirtutes for
ti manu: có$iliis meridiano<006> cogitatióes. Ita diuina mens ciuitaté
Ro. Po. egregiam téperatá{que} regióe collocauit: uti orbis terra<006> im
perio potire\’t. q<001> $i <007>ta e$t uti di$$imiles <007>egióes ab inclinatió<007>bus
coeli uariis generibus $int compate: & etiā natu\-r gent<007>ú di$paribu$
ais & corporú figuris \=qlitatibu${que} na$ceren\’t. Nó dubitemu$ æditi
ciorú quo{que} rónes ad nationú gentiú{que} <030>prietates apte d $tribue\’r
cú habeamus ab ip$a re<006> natura $olerté & expeditá mon$trationé
Quoad potui $úma róne <030>prietates loco<006> a natura re<006> d<007>$po$ita$
aíaduerte\’r expo$ui: & quéadmodú ad $olis cur$um & inclinatióes
coeli oporteat ad gétium figuras con$tituere ædi$iciorum qualita
tes dixi. Ita{que} nunc $ingulo<006> generum in ædificiis cómen$us $ym
metriarum: & uniuer$os & $eparatos breuiter explicabo.</p>
<h>De ædi$icio<006> p<007>inato<006> proportionibus & men$uris.</h>
<p #># Vlla archit@cto cura maior e$$e debet: ni$i uti <030>portionl
a # bus rate partis habeant ædificia rónum exact<007>óes. Cú er
# go có$tituta $ymmetria<006> ratio $uerit & cómen$us rócina
tionibus explicati. T unc etiá acuminis e$t <030>priú prouide\’r ad na
turá loci aut u$um aut $pém: adiectióibus tempaturas efficere: cú
de $ymmetria $it detractú aut adiectú: uti id uideatur recte e$$e for
matú: in a$pectu{que} nihil de$idere\’t: alia enī ad manú $pēs e$$e uide
tur: alia in excel$o: nó eadem ī cóclu$o: di$$imilis in aperto: in qui
magni iudicii e$t o<002>a <003>d tandé faciúdú $it. Nó eni uires uide\’t h\’re
ui$us effcctus $ed falli\’t $æpe iudicio ab eo mens. Quéadmodú in
$coenis pictis uiden\’t colúna<006> <030>iecture: mutulo<006> e$phore: $igno
rum figure <030>minétes cú $it tabula $ine dubio ad regulá plana. Si
militer i nauibus remi cú $unt $ub a\~q directi: tń oculis infracti ui
<pb 91>[00098]
den\’t: & \~qtenus co<006> partes tágút $ummá planitié liquori$ apparét
uti $unt directi. Cúuero $ub aqua $unt dimi$$i per nature perluci
dam raritaté remittút enatantes a $uis corpibus fluentes imagines
ad $ummá aque planitié. At{que} ibi cómote efficere uiden\’t infractú
rcmo<006> oculis a$pectú. hoc aút $iue $imulachro<006> impul$u $eu radi
rum ex oculis effu$ionibus uti phi$icis placet uidemus utran{que} ra
tioné ut dici\’t ita e$$e uti fal$a oculo<006> iudicia habeat a$pectus. Cú
ergo \’q $unt uera fal$a uidean\’t: & nónulla sliter <009> $unt oculis pro
bcn\’t : nó puto oportere e$$e dubiú quin ad loco<006> naturas aut ne
ce$$itates detractióes aut adiectióes fieri debeat: $ed ita ut nihil in
o<002>ibus de$idere\’t. Hec auté ingenio<006> acuminibus nó $olú doctri
nis eff<007>ciun\’t. Igi\’t $tatuēda e$t primú ratio $ymmetria<006> e \=q $um <007>\’t
$ine dubitatióe cómutatio. Deinde explice\’t o<002>is fururi & locorú
imú $patiú lógitudinis: cuius cú $emel con$tituta fuerit magnitu
do. $equa\’t eam <030>portionis ad decoré apparatio: ut non $it có$ide
rantibu$ a$pectus eurythmi dubius. De qua <003>bu$ rónibus efficia
tur e$t mihi <030>nuntiãdú. Primú{que} de cauis æd<007>um uti fieri debeāt
dicam. # De cauis ædium.</p>
<p #># Aua ædiú quin{que} generibus $unt di$tincta: Quo<006> ita fi
c # gure nominan\’t. Tu$canicú. Corinthiú Tetra$tilon. Di$
# pluuiatú. Te$tudinatú. Tu$canica $út in quibus trabes
in atrii latitudine traiecte habeát interpen$iua & collitias ab angu
lis parietú ad angulos tigno<006> intercurrente$. Item a$$eribu$ $ti. lici
dio<006> in mediú cópluuiū deiectis. In Corinthiis hi$dé<007>ónibus tra
bes & cópluuia collocan\’t. Sed a parietibus trabes recedétes in cir
cuitionè circa colúnas cóponun\’t Tetra$tilia $unt \’q $ubiectis $ub
trabibas ap gularibus colúnis & utilitaté trabibus & firmitatem
\’p$tant: {quis} ne{que} i\’pe magnú impetú cogun\’t h\’re ne{que} ab interpé$iuis
oneran\’t. Di$pluuiata aút $unt in quibus deliquie arcá $uitinétes
$tillicidia reiiciút. hec hybernaculis maxias \’p$tant utilitates: {quis} có
pluuia co<006> recta nó ob$tát luminibus triclinio<006>. Sed ea habét in
refectióibus mole$tiá magná {quis} circa parietes $tillicidia cófluentia
cótinent $i$tule \’q nó celeriter recipiút ex canalibus aquá defluenté
ita{que} redun dátes re$tagnát & inte$tinú & parietes in eis generibus
<pb 92>[00099]
ædificio<006> corrúpunt. Te$tudinata uero ibi $iunt ubi nó $unt im
petus magni. & in cótignationibus $upra fpatio$e reeddun\’t habi
tationes. # De longitudine & latitudine atriorum.</p>
<p #># Trio<006> uero lógitudines & latitudines tribus gene ibus
a # forman\’t: Et primú genus di$tribui\’t uti lógitudo cá in
# quin{que} partes diui$a tuerit tres partes latitudini den\’t. Al
te<006>cú í tres tpes diuidan\’t due partes latitudini tribuan\’t. Tertiú
uti latitudo í \=qdrato paribus lateribus de$criba\’t: In{que} eo \=qd<007>ato
diagonius linea duca\’t & <009>tú $patiú habuerit ea linea diagonii tá
ea lógitudo atrio de\’t. Altitudo eorum <009>ta lógitudo fuerit quarta
dempta $ub trabes extolla\’t reliquú lacunario<006> ex arcæ $upra tra
bes ratio habea\’t. Alis dextra ac $<007>ni$tra latitudinis cú $it. Atrii ló
gitudo ab. xxx. pedibus ad. xl. pedes ex tertia parte eius có$titua\’t
ab. xl. ad pedes. l. lógitudo diuida\’t in partes tres, ex his una pars
alis de\’t. Cú auté erit longitudo ab. l. pedibus ad. lx. pars quarta
lógitudinis alis d<007>$tribua\’t. ab pedibus. lx. ad. lxxx. lógitudo di
uida\’t í partes \~qtuor & dimidiá. ex his una pars fiat ala<006> latitudo
ab pedibus. lxxx. ad pedes. c. in quin{que} partes diui$a lógitudo iu
$tam cé$tituerit latitudiné alarú. Trabes ea<006> liminares ita alte po
nátur utaltitudīes latitudinibus $int e\~qles. Tabulinú $<007> latitudo
arrii erit pedú. xx. dépta tertia eius $patio rcliquú tribua\’t. Si erit
a pedibus. xxx. ad. xl. ex atrii latitudie tabulino dimidiú tr<007>bua\’t
Cú aút ab. xl. ad. lx. latitudo diuida\’t in partes quin{que} ex his duo
tablino có$tituan\’t. Nó ení atria mīora a maioribus e@ldé pńt h\’re
$ymmetiia<006> rónes. Si. n. maioribus $ymmetriis in minotibus uta
mur : ne{que} tabulina ne{que} alie utilitaté pote<007>út h\’re. Sin aút mío<006> ī
maioribu$ utemur: ua$ta & imania in his ea erút <007>nébra. Ita{que} gene
ratim magnitudinú rónes ex<003>$<007>tas & utilitati & a$pectui c\=o$cr<007>bé
da$ putaui. Altitudo tabulini ad trabé ad trabé adiecta latitudin<007>$ octaua
con$titua\’t: Lacunaria eius. iii. latitudinis ad altitudiné adiccta ex
collan\’t. Fauces míoribus atriis e tabulini lattiudine dépta. iii. ma
ioribus dimidia có$tituan\’t. Imagines ita alte cum $uis ornamétis
ad latitudiné ala<006> $unt có$titute: latitud<007>nes co<006> ad altitudiné: $i
Dorica ciunt uti dorica. Si ionica ciút: uti ionica peifician\’t. qué
<pb 93>[00100]
admodú de tiromatis: in <003>bus quarto libro róces $ymmetria<006> $út
expo$itæ. Cópluuii lumen latú latitudinis atrii ne minus \~q ta ne
plus tertia parte relin\~qtur. lógitudo uti atrli. pro. rata <002>te fiat. Peri
$t<007>lia aút in t<007>á$uer$o tertia parte lógiora $int <009> intror$us. Colum
næ tam alte <009> porticul latæ fuerint. Peri$tilio<006> intercolúnia ne mi
nus triú ne plus \~qtuor colúna<006> cra$$itudine inter $e di$tét Sin aút
dorico more í peri$tilio colúne erút faciende uti in quarto libro de
doricis $crip$i: ita moduli $uman\’t: & ad eos modulos Triglipho
rum{que} rónes di$ponan\’t. Triclinio<006> quáta latitudo fuerit bis tan
ta lógiludo f<007>eri debebit. Altitudines oíum cóelauio<006>, Qaæ ob ó
ga $uer int $ic h\’te debent rónem: ut latitudinis & lógitudinis men
$ura compona\’t. & ex ea $umma dimidiú $umatur: & <009>tum fuerie
tantú altitudini de\’t. Sin aút exhed<007>æ aut oeci \~qdrati fuerīt latitu
dinis dimidia addita altitudine leduca\’t. Pinacothecæ uti exhedre
amplis magnitudinibus $unt có$tituende. Oeci corinthii teira$tili
{que} qui{que} aegyptii uocan\’t latitudines & longitudines uti fupra tri
clinio<006> $ymmetriæ $criptæ $unt: ita habeatiónem: $ed <030>pter colú
narum inter po$itióes. $patio$iore$ có$tituan\’t. Inter cori uthios aút
& ægyptiós hoc erit di$crimen. Corinthii $im plices habebút colú
nasiaut in podio po$itas: aut inimo: $upra{que} habeát ep<007>$tilia & co
<007>onas aut ex inte$tino ope aut albario: Preterea $upra coronas cur
ua lacunaria ad circinú delumbata. In egyptiis aút $upra colinas
cp<007>$tilia & ab epi$tiliis ad parietes <003> $út circa úponéda e$t cótigna
t<007>o $upra coxat<007>oné. Pauiméto $ub diuo ut $it circuitus: deinde $u
p<007>a ep<007>$t<007>l<007>ú ad <002>pédicuiú iferio<006> colúna<006> īponéde $unt minores
\~qrta <002>te colúne: $upra ea<006> epi$tilia & o. naméta lacunariis ornan\’t
& <007>nte. colúnas $upiores fene$tre collocan\’t. Ita ba$ilica<006> ea $<007>mili
tudo non corinthiorum triclinio<006> uidetur e$$e.</p>
<h>De oecis.</h>
<p #># Iunt aút etiā nó italice có$uetudinis oeci quos græci cizi
f # cenos appellát hi collocan\’t $pectantes ad $eptétrioné: &
# maxie uiridia <030>$piciétes. Valua${que} hńt in medio: i\’pi aút
$int ita lati & lógi: uti duo triclinia cú circuitióibu$ inter$pectátia
po$$it e$$e collocata: habeát{que} dextra ac $ini$tra lumía fene$tra<006> ui
<pb 94>[00101]
ridia ualuata:uti detectis per $patia fene$tra<006> uiridia <030>$pician\’t.
Altitudie$ corú dimidia latitudinis addita có$tituun\’t. in his ædi
ficiorú generibus oés $unt faciende earú $ymmetriarú rónes. \=q $ine
impeditione loci fieri poterút. Lumina{que} parietú altitudinibus $i
nó ob$curabuntur: faciliter erunt explicats. Sin autem impedien
tur ab aut aliis nece$$itatibus tenen\’t. & ingenio & acumie de $ym
metriis detractiones aut adiectiones fiant:uti nó di$$imiles ueris
$ymmetriis perfitiantur uenu$tates.</p>
<p>Ad<009>s celi regióes que{que} æd<007>fici oú genera $pectare debeāt.</p>
<p #># Vnc explicabimus <003>bus <002>prietatibus genera ed<007>$iciorú
n # ad u$um & cœli regiones apte debcāt $pectare. Hyberna
# triclinia & balneria uti occidentem hybernú $pectét:ideo
{quis} ue$pertino lumie opus e$t:uti \-pterea {quis} etiā $ol occidés adueríu$
hńs $plendoré caloré remittés efficit ue$pertino t<002>e regioné tepidi
orem.cubicula & bibliothecæ ad orienté $pectare debent. u$us eni
matutinú po$tulat lumen.item in bibliothecis libri nó putre$cét.
Nan{que} \=qcun{que} ad meridié & occidenté $pectant a tincis & humore
uician\~t: {quis} uenti humidi adueniétes <030>creant eas & alút: infundé
te${que} humidos $pús pallore uolumina corrúpunt. Triclinia uerna
& autúnalia ad oriétem. Cú eni prætéta luminibus aduer$us $olis
impetus <030>grediés ad occidenté efficit ea t<002>ata ad id t\~ps quo opus
$olitú e$t uti. æ$tiua ad $eptétrióem: {quis} ea regio nó ut reli{que} p íol$ti
tium <030>pter caloré æ$tuo$a:co {quis} e$t auer$a a $olis cur$u:$emp refri
gerata: & $alubritaté & uoluptaté in u$u \’p$tat:non minus pinaco
thece: puluinario<006> textrina. Pictorú{que} officine uti colores corú in
ope <030>pter có$tantiá luminis imutata permaneant \”qlitate:cú ad re
gióes cœli ita ea fuerint di$po$ita. # De priuatorú & cóium ædi</p>
<p #># Vnc etiā aiaduertendú e$t <003>bus (ficiorú <030>priis locis.
t # róibus priuatis ædificiis <030>pria loca patribu$fa. & quéad
# dú cóia cú extraneis ædificari debeāt. Nā{que} ex his \’q pro
pria $unt:i ea nó e$t ptás oibus itroeúdi ni$i inuitatis: quéadmo
dú $unt cubilia. triclinia: balneæ:cetera{que} \’q ea$dé hńt u$us rónes.
Cóia aút $unt <003>bus etiam inuoca\’ti $uo iure de populo pńt uenire
id e$t ue$tibula: Cauāædiú: Peri$tilia: Que{que} eundé h\’re pńt u$ú.
<pb 95>[00102]
Igi\~t his qui cói $unt fortuna non nece$$aria magnifica ue$tibula:
nec tabulina:nec atria: {quis} in aliis officia pre$tant ambiunda: \’q ab
aliis ambiun\’t. Qui aút fructibus ru$ticis $eruiút:in eo<006> ue$tibu
lis Stabula: taberne:in ædibus criptæ: horrea:apothece: cætera{que}
\’q ad fructus $eruandos magis <009> ad elegátiæ decoré pńt e$$e ita $út
facienda. Item fœneratoribus & publicanis cómodiora & $patio$i
ora & ab in$idiis tuta:foren$ibus aút & di$ertis: elegátiora & $pati
o$iora ad cóuentus excipiúdos. Nobilibus uero <003> honores magi
$tratu${que} gerédo \’p$tare debét officia ciuibus:faciéda $út ue$tibula
regalia, alta atria & peri$tilia ampli$$ima $iluæ ambulatióe${que} laxi
ores ad decoré maie$tatis <002>fecte. Preterea bibliothecas: pinacothe
cas:ba$ilicas uó di$$imili modo <004> publico<006> ope<006> magnificétia có
paratas: {quis} in doufbus eo<006> $æpiu<031> & publica có$<007>lia: & priuata iu
dicia: arbitria{que} cófitiun\’t. Ergo $i his rónibus ad $ingulorú gene
rum p$onas uti in primo libro de decore e$t $criptú: ita di$po$ita
erút ædificia: nó erit qd re\’phenda\’t. habebút eni ad oés res cómo
das & emédatas explicatióe$. Ea<006> aút re<006> nó $olú erút in urbe ædi
ficio<006> rónes:$ed etiá ruri præter<004> {quis} in urbe atria <030>xima ianuis $o
lét e$$e ruri a p$eudourbáis $tati p<007>$tilia deide túc atria hńtia circú
porticus pauiméta $pectātia ad pale$tras & ambulatióes. Quoad
potui u<007>banas rónes ædificin<006> $úmatim p$crip$i ut <030>po$ui. Núc
ru$tica<006> expeditionú:ut $int ad u$um cómode. quibu${que} rónibus
collocare oporteat eas dicam. # Deru$ticis ædificiis & uillis.</p>
<p #># Rimú de $alubrltate uti in primo uolumie de mœnibu$
P # collocandis $criptú e$t regiones a$pician\’t: & ita uille col
# locen\’t: magnitudies ea<006> ad modú agri copia${que} fructuú
comparétur. Cortes magnitudine${que} earum ad pecorú numerum
at{que} quotiuga boum opus $ueritibi uer$ari ita finiantur. In corte
culina <004> calidi$$imo loco de$ignetur. Coniúcta autem habeat bo
uilia: quorum præ$epia ad focum & orientis ccli regionem $pectét
ideo{que} boues lumen & ignem $pectando:horridi non fiunt.Item
agricolæ regionum imperiti non putant oportere aliá regioné cœ
li boues $pectare:ni$i ortum $olis. Bouilium autem debent e$$e la
titudines:nec minores pedum denú:nec maiores quindenú. Lógi
<pb 96>[00103]
tudo uti $ingula iuga ne minus occupent pedes $eptenos. Baloea
ria item cóiuncta $unt culine.ita eni lauationi ru$ticæ mini$tratio
non erit lóge. Torcular item <030>ximú $it culine:ita eni ad olearios
fructus cómoda erit mini$tratio.habeat{que} cóiunctá uinariā cellam
habenté ad $eptentrioné lumina fene$tra<006>:cú eni alia parte habue
rit qua $ol cale$acere po$$it:unú qd erit in ea cella cófu$um a calo\’r
efficie\’t imbecillú. Olearia aút ita e$t collocáda ut habeat a mecide
calidi${que} regionibus lumé. Nó eni oleú dét cógelati:$ed t<002>ecoloris
extenuari. Magnitudines aút ea<006> ad fructuú rónem & nume<006> do
lio<006> $unt faciende:\’q cú $int Cullearia per mediú occupare debent
pedes \”qternos:i\-pm aút torcular $i nó cocleis torque\’t $ed uectibu$
& prelo premi\’t: ne minus longú pedes.xl.con$titua\’t. Ita eni erit
uectiario $patiú expeditú. Latitudo eius ne minus pedú $enum de
num:nam $ic erit ad plenú opus $aciétibus l<007>bera uer$atio & expe
dita Sin aút duobus prelis loco opus $uerit. \”qtuor &. xx. pedes la
titudini den\’t.Ouilia & Caprilia i$ta $untmagna facienda:ut $in
gula pecora areæ non minus pedes \”qternos & $mipedé:ne plus $e
nos po$$int habere. Granaria $ublimata ad $eptétoioné auta<003>loné
$pectátia di$ponan\’t. ita eni f<007>uméta nó poterút cito cócale$ce\’r: $ed
a flatu refrigerata diu $eruan\’t. Nan{que} cætere regiones <030>creant cur
culioné & reli\’qs be$tiolas \’q frumétis $olét nocere. Equilibus <004> ma
xime in uilla loca calidi$$ima fuerint có$tituan\’t: dum ne ad focú
$pectent. Cú eni iuméta <030>xime igné $tabulan\’t horrida $iút. Item
non $untinutilia \’p$epia:\’q collocan\’t extra culin@ in aperto cótra
o<007>ienté. Cum eni in hyeme anni $ereno cœlo in ea traducun\’t: ma
tutino boues ad $olé pabulú capientes fiunt nitidiores. Horrea fe
nilia farraria. pi$trina extra uillá facienda uiden\’t. ut ab ignis peri
culo $int uille tutiores.$i quid delicatius i uillis faciédú fuerit: ex
$ymmetriis que i urbanis $upra $cripta $unt có$tituta ita $truan\’t
ut $ine impeditióe ru$tice utilitatis ædificen\’t: omnia{que} ædi$icia ut
lumino$a $int oportet curari:$ed que $unt ad uillas faciliora uiden
tur e$$e:ideo {quis} paries nullius uicini pót ob$tare: In urbe auté aut
cómunium parietú altitudines:aut angu$tie loci impedicndo faci
unt ob$curitate:ita{que} de ea re $ic erit expediendú. Ex qua parte lu
<pb 97>[00104]
men oporteat $umere linea tenda\’t ab altitudine parietis qui uide
tur ob$tare ad eum locum cui oporteat immittere linea tenda\’t &
$i ab ea linea in altitudinem cum pro$picia\’t poterit $patium puri
cœli amplum uideri:in eo loco lumé erit $ine impeditione:$in aút
officient trabes: $eu limina:aut cótignationes:de $uperioribus par
ribus aperiatur: & ita imitatur: & ad $ummá ita e$t gubernandú:
ute quibu$cú{que} partibus cœlum <030>$pici poterit: per eas fene$trarú
loca relinquan\’t. Sic enim lucida erunt ædificia. Cum aút in tricli
niis cæteri${que} conclauibus maximus e$t u$us luminú. Tum etiá in
itineribus cliuis $cali${que}:{quis} in hiis $æpius alii aliis obuiam uenien
tes ferétes $arcinas $olét incurre\’r. Quoad potui di$tributióes ope<006>
no$trorum:uti $int ædificationes non ob$cure explicui. Nunc &
quéadmodum græcorum con$uetudinibus ædificia di$tribuan\’t.
uti non $int ignota $ummatim exponam</p>
<p>De græcorum ædificiis:eorú{que} partiú u$u at{que} noibus.</p>
<p #># Triis græci quia non utuncur:ne{que} ædificant. Sed ab ia
a # uus introeunribus itinera faciunt latitudinibus nó $pa
# tio$is. & ex una parte equalia:ex altera o$trearias cællas.
$tatim{que} ianue interiores finiun\’t. hic autem locus inter duas ianu
as græce Tyrorcon appella\’t. Deinde e$t introitus in peri$tilon id
peri$t<007>lum in tribus partibus habet porticus:in parte que $pectat
ad meridiem duas antas inter $e $patio amplo d<007>$tátes: in quibus
trabes inuehuntut: & quantú inter antas di$tant: ex co tertia dem
pta $patium datur int<007>or$us. hic locus apud nonnullos Pro$tas:
apud alios para$tas nominator. In his locis intror$us con$tituun
tur oeci magni: in quibus matre$familias cum lanifitiis habent
$e$$ionem. In pro$tadii autem dextra ac $ini$tra cubicala $unt col
locata quorum unum T halamus alterum Amphithalamus dici
tor Circú aút in porticibus triclinia qu otidiana: cubilia etiá cellæ
familiaricæ có$tituun\’t. hec pars ædificii gineconitis appella\’t. Có
iunguntur autem iis domus ampliores habetites latiora peri$tilia
in quibus $unt quatuor pares porticus altitudinis: aut una quæ
ad meridié $pectat excel$ioribus columnis có$titui\’t. Id aút peri$ti
lú. quod uná altioré habet porticú Rhodiacum dici\’t. hab{el}t auté
<pb 98>[00105]
hæ domus ue$tibula egregia & ianuas proprias cú dignitate. por
ticu${que} peri$tilio<006> albarii${que} & tectoriis & ex ite$tino opere lacuna
riis ornatas. & in porticibus \’q ad $eptemtrionem $pectát triclinia
zizicena & pinacothecas ad orientem aút bibliothecas. exedras od
occidentem: ad meridié uero $pectantts oecos: quadrata ho$tia am
pla magnitudine uti iaciliter in eo tricliniis \’qtuor $tratis mini$tra
tionum ludorú{que} operis locus po$$it e$$e $patio$us. In his oecis fi
unt uirilia conuiuia:nó enim fuerat in$titutú matre$familias eo<007>ú
moribus accumbere:hec autc peri$tilia domus antronitides dicun
tur {quis} in his uiri $ine interpellationibus mulierum uer$an\’t. Prete
rea dextra ac$ini$tra domunculæ con$tituun\’t habentes proprias
$anuas: triclinia & cubicula tómoda uti ho$pites aduenientes non
in peri$tilia $ed in ea ho$pitalia recipian\’t Nam cum $uerint græci
delicatiores & a fortuna opulentiores ho$pitibus adueniétibus in
$truebant triclinia & cubicula:cum penu cellas: primo{que} die ad ce
nam inuitabát. Po$tero mittebát pullos:oua:olera:poma:<007>eli\”q${que}
reo agre$tis:ideo pictores ea \’q mitteban\’t ho$pitibus picturis imi
tantur: xen ia appellauerunt: Ita patre$fa. in ho$pitio non uideban
tur e$$e peregre habentes $ecretam in ho$pitalibus libertatem.inter
duo aút peri$tilia itinera $unt \’q me$aulæ dicun\’t {quis} inter duas au
las media $unt interpo$ita no$t<007>i aút eas andronas appellant. Sed
hoc ualde e$t mirádum: necenim græce nec latine pote$t id conue
nire. Græci enim andronas appellant oecos ubi cóuiuia uirilia $o
lent e$$e:{quis} eo muliexes non accedant. Itcm alie res $unt $imiles utl
xy$tos:protirum:thalamones & nónulla alia hmói. Xy$tos enim
græca appellatione porticus ampla latitudine: in qua athletæ per
hyberna tépora exercen\’t No$tri aút hypætras ambulatióes xy$ta
appellát quas græci paradromidas dicunt. Item protyra græce di
cuntur \’q $untantein ianuis ue$tibula. Nos aút prothyra appella
mus\’q græce dicútur diathyra, item $i qua uirili figura $igna:mu
tulos aut coronas $u$tinent: no$tri thelamones appellarunt:cuius
rónes quid ita aut quare dican\’t ex hi$toriis nó inueniun\’t: græci
uero eos atlātes uocitãt. Atlas.n.hi$toria forma\’t $u$tinés mundú
ideo {quis} is primú cur$ú $olis & lune $iderú{que} oium uer$ationú róes
<pb 99>[00106]
uigore animi $olertia{que} curauit hominibus tradédas. Ea{que} res a pi
ctoribus & $tatuariis deforma\’t pro eo beneficio $u$tinens mundú
Filie{que} eius atlãtides quas nos uergilias greci aút pleiadas noiant
cum $ideribus in mundo $unt dedicatæ. Nec tamen ego ut mute\’t
con$uetudo noíationú aut $ermonis ideo hec \’ppo$ui: $ed ut ea nó
$int ignota philologis exponenda iudicaui. Quibus có$uetudini
bus æd<007>ficia italico more & greco<006> in$titutis cóforman\’t expo$ui
& de $ymmetriis $ingulo<006> gene<006> <030>portiones per$crip$i. Ergo quo
niam de uenu$tate græco<006> ante e$t có$criptum. Nunc exponemus
de firmitate: quéadmodú ea $ine uitiis pmanentia ad uetu$taté col
locen\’t. # Defirmitate & fundamentis ædificiorum.</p>
<p #># Edificia quæ plano pede in$tituun\’t $i fundaméta eo<006> fa
a # cta fuerint ita ut in prioribus libris de muro & theatris
# nobis e$t expo$itú ad ue$tutaté hec erunt $ine dubitatióe
firma. Sin aút hypogea cócameratione${que} in$tituen\’t fundationes
co<006> fieri debét cra$$iores <004> que in $uperioribus edificiis $tructu<007>æ
$unt future:eorú{que} parietes:pilæ:columnead perpendiculú ad per
pendiculú inferio<006> medio collocen\’t: uti $olido re$pódeant. Nam
$i in pandantibus onera fuerint parietum aut columnarú nó pote
runt habere perpetuá firmitaté. Preterea interliming $ecundú pilas
& antas po$tes $i $i $upponen\’t erunt non uicio$ed. Limina enim &
trabes $tructuris cum $int oneratæ medio $patio pandátes frangút
$ubli$i $tructuras: Cum aút $ubiecti fuerint & $ubcuneati po$tes
non patiun\’t in$idere trabes:ne{que} eas ledere. item admini$trádum
e$t uti leuent onus parietú fornicatióes cuneo<006> diuifionibus & ad
centrum re$pondentes ea<006> conclu$ure: Cum enim extra trabes aut
liminú capita arcus cuneis erunt conclu$i. Primú nó pandabit ma
teries leuata onere: deinde$<007>quod e uetu$tate uiciú cœpit $ine moli
tione fulctura<006> faciliter mutabi\’t. item{que} que pilatim agun\’t ædifi
cia & cuneo<006> diui$ionibus coagmentis ad centrú re$pondentibus
fornices concludútur.extreme pile in his latiores $patio erunt faci
de. uti uires hæ habétes re$i$tere po$$int:cú cunei ab oneribus pa
rietum pre$$i per coagmenta ad centrvm $e premétes extrudunt in
cumbas. Itaque $ingulares pilæ erunt $patio$is magnitudinibus
<pb 100>[00107]
continendo cuneos firmitaté operibus pre$tabunt. Cum in his re
bus aiaduer$um fuerit:uti ea diligentia in his adhibea\’t. Non mi
nus etiam ob$eruandú e$t uti oés $tructuræ perpendiculo re$póde
ant.ne{que} habeant in ulla parte prodinationes. Maxima aút e$$e de
bet cura $ub$tructionú:{quis} in his infinita uicia $olet facere teriæ có
ge$tio:ea enim nó pote$t e$$e $emper uno pondere:quo $olet etiam
per æ$taté:$ed hybernis téporibus recipiédo ex hymbribus aquæ
multitudiné cre$cens & pondere & amplitudie di$rumpit & extru
dit $tructura<006> $eptiones. ita{que} ut huic uicio medea\’t $ic erit faciun
dum:uti primú pro amplitudine cóge$tionis cra$$<007>tudo $tructure
con$titua\’t. Deinde in frontibus Anterides $uaui$$ime $ub una ex
$truan\’t hæ{que} inter $ed. $tent tanto $patio quanto altitudo $ub$tru
ctionis e$t futura: cra$$itud<007>nis eadé qua $ub$tructio. Procurrát au
tem abima per quá cra$$itudo có$tituta fuerit $ub$tructionis: dein
de contrahan\’t gradatim ita uti $ummá habeát <030>minenté quanta
opis e$t cra$$itudo. Preterea intror$us contra terrænú cóiunctæ mu
ro $errati $truan\’t: uti $inguli dentes ab muro tantú di$tent:quan
ta altitudo futura erit $ub$tructióis. Cra$$itudinis aút habeát dcn
tium $tructure uti wuri. item in extremis angulis cú rece$$ú fuerit
ab interio\’r angulo $patio altitudiois $ub$tructióis in utran{que} par
tem $igne\’t: & ab bis $ignis diagoniis $tructura colloce\’t: & ab ea
media altera cóiuncta cú angulo muri:ita dentes & diagoniæ $tru
cturæ non patienter tota ui premere mu<006>:$ed di$$ipabunt retinen
do impetú conge$tióis. Quéadmodú opera $ine uiciis oporteat có
$titui. & uti cauea\’t incip<007>entibus expo$ui. Nan{que} de teguli$ & tig
nis aut a$$eribus immutandis non e$t ead\~e cura: quéadmodum de
his {quis} ea <004>uis $int uicio$a: faciliter mutan\’t. ita{que} nec $olidi quidem
putá\’t e$$e. Quibus rónibus bec pote út e$$e firma:& quéadmodú
in$tituantur expo$ui. Quibus aút copia<006> generibus oporteat uti
non e$t architecti pote$tas: ideo {quis} nó in oibus locis oia genera co
piarum na$cun\’t: uti in <030>ximo uolumine e$t expo$itú. Preterea in
domin<007> e$t pote$tate utrum lateritio an cemétitio:an $axo quadra
to uelit ædi$<007>care. ita{que} oium ope<006> probationes tripartito có$iderā
tur:id e$t fabrili $ubtilitate:magnificétia & di$po$itióe. Cú magni
<pb 101>[00108]
ficenter opus perfectú a$picitur:ab omni ptáte impen$e laudabi\’t:
cum $ubtiliter:officinatoris probabi\’t exactio: cú uero uenu$tate
proportionibus & $ymmetriis habuerit auctoritatem: tunc fuerit
gloria architecti:hec aút con$tituun\’t recte:cú & a fabris & ab idi
otis patia\’t accipere $e có$ilia. Nan{que} omnis hoies nó $olú archite
cti quod e$t bonum po$$út <030>bare. Sed inter idiotas & eos hoc e$t
di$crimen: {quis} idiota ni$i factú uiderit non pót $cire quid $it futu<006>
Architectus $imul aio có$tituerit:ante<004> incœperit: & uenú$tate &
u$u & deco\’r quale $it futurum habet diffinitú: Quas res priuatis
ædificiis utiles putaui:& quéadmodú $it faciendú <004> apti$$ime po
tui per$crip$i. De expolitionibus autem eorum ut $int elegantes
& $ine uitiis ad uetu$tatem in $equenti uolumine exponam.</p>
<h>.L. VICTRVVII LIBER SEPTIMVS IN QVO AGI
TVR DE EXPOLITIONIBVS AEDIFITIORVM.</h>
<p #># Aiores cú $apienter tum etiam utiliter in$tituerunt
# per cómentariorum relatióes cogitata tradere po$te
m # ris:uti ea nó interirent:$ed $ingulis ætatibus cre$cé
# tia uoluminibus ædita gradatim peruenitent uetu
# $tatibus ad $ummá doctrina<006> $ubtilitaté. lta{que} non
mediocres $ed infinite $unt his agendæ gratie {quis} non inuidio$e $ilé
tes pretermi$erút: $ed omnium gene<006> $en$us có$criptióibus memo
riæ tradendos curauerunt. Nan{que} $i non ita feci$$ent:non potui$$e
mus $cire \’q res in Troia fui$$ent ge$te:nec quid Thales: Democr<007>
tus:Anaxagoras: Xenophanes reliqui{que} phy$ici $en$i$$ent de retú
natura. quaí{que} Socrates: Plato Ari$@es. Zenon. Epicurus:alii{que}
philo$opbi agende hoibus uitæ <?> nationes finiui$$ent $eu Cre
$us Alexander Darius ceteri{que} reges quas res aut quibus rónibus
ge$$i$$ent: Fui$$ent notæ:ni$i maiores preceptorú comparatióibus
oíum memoriæ ad po$teritaté cómentariis extuli$$ent. Ita{que} quéad
modú his g\’re $unt agendæ:$ic econtra qui eorum $cripta furátes:
<030> $uis predicant:$unt uituperandi: qui{que} non propriis cogitatiói
bus nitun\’t $cripto<006>:$ed inuidis moribus aliena uiolátes glorian
<pb 102>[00109]
tur:non modo $unt reprehendédi. Sed etiã quia impio more uixe
runt pœna códemnandi: nectń hæ res non uindicate curio$ius ab
antiquis e$$e memoran\’t. Quo<006> exitus iudicio<006> qui fuerint non
e$t alienú quéadmodú $int nobis traditi explicare. Reges Attalici
magnis philologiæ dulcedinibus inducti:cú egregiá bibliothecá
pergami ad cóem delectatióem in$titui$$ent:tunc item Ptolemeus
infinito zelo:cupiditati${que} incitatus $tudio:non minoribus in du
$triis ad eund\~e modú cotenderet Alexádrie cóparare. Cú aút $um
ma diligentia perfeci$$et: non putauit id $atis e$$e ni$i propagatio
nibus i $eminádo curaret augendā: ita{que} Mu$is & Apollini ludos
dedicauit: & quéadmodum Athletha<006> $ic cóium $cripto<006> uictori
bus \’pmia & honores có$tituit. His ita in$titutis cú ludis ade$$ent
iudices liati qui ea probarent quæ erant legenda Rex cum iam ex
ciuitate $ex habui$$et lectos: nec tam cito $eptimú idoneú inueni
ret:retulit ad eos qui $upra bibliothecá fuerát: & que$iit $i quem
noui$$ent ad id expeditú. Tuncei dixerút quendá Ari$tophanem
qui $ummo $tudio $úma{que} diligétia quotidie oés libros ex ordine
perlegeret. Ita{que} in cóuentu ludo<006> cú $ecrete $edes iudicibus e$$ent
di$tributæ:cú ceteris ari$tophanes citatus quéadmodú fuerat ei lo
cus de$ignatus $edit. Primo poetarú ordine ad certationé inducto
cú recitaren\’t $cripta: Populus cúctus $ignificádo monebat iudiccf
q <001> probaret. Ita{que} cú a $ingulis $ńie $untrogate $ex una dixerút: &
qué maxie aīaduerterút multitudini placui$$e ei primum premiú
in$equéti $ecundú tribuerun:. Ari$tophanes uero cú ab eo $ńia ro
gare\’t: eum primú renútiari iu$$it: qui minime populo placui$$et.
Cum aút rex & uniuer$i uehementer indignaren\’t: Surrexit & ro
gando impetrauit ut pateren\’t $e dicere. Ita{que} $ilentio facto docuit
unum ex his eum e$$e poetam ceteros aliena recitaui$$e. Oportere
aút iudicantes: non furta $ed $cripta probare. Admirante populo
& rege dubitate fretus memoriæ certis armarii$ infinita uolumina
eduxit: & ea cú recitatis cóferendo coegit ip$os furatos de $e cófite
ri. Ita{que} rex iu$$it cum his agi furti: condénato${que} cú ignominia di
mi$it. Ari$tophauem uero ampli$$imis muneribus ornauit: & $u
pra bibliothecam có$tituit. in $equétibus annis a Macedonia Zoi
<pb 103>[00110]
lus qui adoptauit congnomen ut homeroma$tix uocitar<007>\’t Alexan
driam uenit: $ua{que} $cripta contra Iliadem & Odi$$eam compata re
gi recitauit. Ptolemeus uero cú aíaduerti$$et poeta<006> parenté philo
logie{que} oís ducé ab$enté uexari & cuius a cunctis gentibus $u$cipe
ren\’t $cripta: ab eo uituperari: indignatus nullú ei dedit re$pon$ú
Zoilus aút cú diutius in regno fui$$et inopia pre$$us: $úmi$it ad
regem po$tulans ut aliquid $ibi tribuere\’t. Rex u@o re$pódi$$e di
citur home<006> qui ante annos mille dece$$i$$et euo perpetuo multa
millia hoíum pa$cere:ita debere qui meliori ingenio $e profitere\’t
non modo unú: $ed etiá plures alere po$$e: & ad $ummá mors eius
ue paricidii damnati uarie memora\’t. Alii eú $crip$erút a philadel
pho etiá in crucé fixum. Nónulli aút ei lapides e$$e cóiectos. Alii
Smyrne uiuú in pyram e$$e coniectú. Quo<006> ut<006> ei acciderit meré
ti digna có$titit pœna. No enim aliter uide\’t promereri:qui citat
eos: quo<006> reípon$ú quid $en$erint $eribentes nó pót coram iudica
ri.Ego uero cæ$ar ne{que} alienis iudicibus mutatis interpo$ito noíe
meo id profero corpus ne{que} ullius cogitata uituperans in$titui ex
eo me approbare: $ed oibus $criptoribús inf<007>nitas gratias ago: {quis}
egregiis ingenio<006> $olertiis ex euo collocatis abundantes ali<007>s alio
genere copias \’ppararunt. Vnde nos uti fontibus haurientes aquá
& ad propria propo$ita traducétes facundiores & expedititores ha
bemus ad $cribédum facultates: talibu${que} confidentes auctoribus
audemus in$titutiones nouas cóparare: lgitur tales ingre$$us eo<006>
\’q ad <030>po$iti mei rónes aíaduerti \’pparatos inde $umédo progredi
cepi. Nan{que} primú Agatarcus atheni$ E$ch<007>lo docéte tragedi@ $cœ
nam fecit & de ea cómétariú reliquit. Ex eo moniti democritus &
anaxagoras de eadé re $crip$erút: qué dmodú oporteat ad acié ocu
lornm radiorum{que} exten$ioné certo loco œntro có$tituto ad lineas
róne naturali re$pódere:uti de incerta re certæ imagines ædificio<006>
in $cœna<006> picturis redderét $pém: & quæ in directis plani${que} fron
tibus $int figurata. Alia a$cendétia: alia <030>minentia e$$e uidean\’t.
Po$tea Silenus de $ymmetriis dorico<006> edidit uolumen. De ædeiu
nonis quæ e$t Sami dorica Theodorus. Ionica ephefi \’q e$t dianæ
Cre$iphon & Metagenes De fano minerue quod e$t priéne ionicú
<pb 104>[00111]
Phileòs: item de æde \‘mineruæ dòricæ \~q e$t at henis ĩ arce ictionos
& carpiõis Theodorus phoceus de tolo qui e$t delphis. Philo de
ædium $acra<006> $ymmetriis & de armamentatario q<001> $uerat pirei in
portu. Hermogenes de æde dian æ ionica \~q e$t in magne$ia p$eudo
diptero$: & liberi p\~ris emonopteros. It\~e A<007>gelius de $ymmetriis co
rinthiis: & ionico trallibus e$culapio: Quod etiā i\-pe $ua manu di
citur feci$$e. de mau$oleo $atyrus & phiteus. Quibus uero $elicitas
$ummũ maximũ{que} cõtulit munus. Quo<006> enĩ artes æuo perpetuo
nobili$$imas laudes & $em piterno florētes h\~re iudican\~t: & cogita
tis egregias operas \-p$titerũt. Nan{que} $<007>ngulis frõt<007>bus $inguli arti
fices $ump$erũt certatim partes ad ornandũ & probandũ. Leocare$
briaxis. $caphes. praxiteles nõnulli etiā putāc Timotheũ quo<006> ar
tis. @minens excell\~etia coegit ad $ept\~e $p<007>ctaculo<006> eius o<002>is <002>ucni\-r
famä. Preterea minus nobiles multi \-pcepta $ymmetria<006> con$crip$e
rũt:ut Nexaris Thotides Demoph<007>los: Poll<007>s: Leonidas: Silamõ
Melampus: Sarnacus: Euphranor: nõ minus de machinatiõ<007>bus
ut Diades. Architas. Archimedes. & Eĩibios. Nymphodorus. Phi
lo. Bizãtius. D<007>philos. Demades. Charidas. Poliidos. Pyrrhos. A
ge$i$tratos. Quo<006> ex cõm\~etariis utilia his rebus aĩaduerti collect<007>
in unũ coegi corpus & ideo maxĩe: {quis} aĩduerti in ea re a grecis uo
lumĩa plu<007>a edita. a no$tris oppido <004> pauca. Suffuus eni mirũ de
his rebus in$tituit edere uolum\~e. It\~e Terentius uarro de. ix. di$ci-
plinis unũ de architectura. P. $eptimus duo Amplius uero ĩ id ge
nus $cripture adhuc nemo incubui$$e uidet{ur}. Cum fui$$en: & anti
qui magni architecti <003> potui$$ent nõ minus elegãter $c<007>ipta cõpa
rare: Nan{que} athenis anthi$tates & Calletheros & an: himachides &
Porinos architecti pi$i$trato ædem ioui olympio faci\~eti fundam\~e
ta con$tituerũt. Po$t mort\~e aũt eius <030>pter interpeilation\~e rei. P. in
cœpta relique<007>ũt. Ita{que} circiter annis d<007>centis po$t anthiochus rex
cum in id opus impen$am e$let pollicitus: celle magnitud<007>n\~e & co
lumna<006> circa dipteron collocation\~e. Epi$t<007>liorũ{que} ceterorũ{que} orna
mento<006> ad $ymmetria<006> di$tribution\~e magna $olertia $cĩa{que} $ũma
cuius Ro. cõ$ultus e$t architectatus nobiliter. Id aũt opus nõ mo
do uulgo: $ed etiã ĩ paucis e magnific\~etia noĩatur: nam \~qtuor locis
<pb 105>[00112]
$unt ædiũ $acra<006> marmoreis o\’peribus ornate di$po$itiones: c qui
bus <030>prie de his noĩatiões clari$$ima fama noĩantur. Quo<006> excel
lentie prud\~ete${que} cogitationũ apparatus $u$pectus hñt in deorum
$e$e maneo. Primũ{que} ædes ephe$<007> dianæ ionico genere ab Cte$ipho
ne gno$io & f<007>lio eius metagene e$t i$tituta: quã po$tea Demetriu$
i\~pius diane $eruus & Peonius ephe$ius dicun\~t <002>feci$$e Mileti apol
lini it\~e ionicis $ymmetriis id\~e peonius daphni${que} mile$ius ĩ$titue
rũt Eleu$ine Cereris & <030>$erpĩe cellã ĩmani magnitudĩe ictinos do
rico more $ine exterioribus colũnis ad laxamentũ u$us facrificio<006>
<030>texit Eã aũt po$tea cũ Demetrius Phalereus athenis re<006> potiret{ur}
philo ante t\~eplũ in frõte colũnis cõ$titutis <030>$tilon fecit. Ita aucto
ue$tibulo laxam\~etũ initrãtibu$: operi${que} $ummã adiecit auc@orita
tem. Marti uero ad olympũ amplo modulo<006> cõparatu corinthiis
$ymmetriis & <030>portiõibus uti e$t architectãdũ Co$íutius $u$cepi$
$e memorat{ur}. cuius cõmentariũ nullũ e$t inuentũ: nec tñ a co$$utio
$olũ de his rebus $cripta $unt de$iderãda: $ed etiã a. C. Mutio qui
magna $cĩa cõfi$us ædes Honori$ & Virtutis mariane celle colũna
rũ{que} & epi$tilio<006> $ymmetrias legittimis artis in$titutis perfecit: id
uero $i marmoreũ $ui$$et ùt h\~ret qu\~eadmodũ ab arte $ubtilitatem
$ic a magnif<007>c\~etia & imp\~e$is au\~ctem ĩ primis & $ummis operibus
noĩaret{ur}. Cũergo & anti<003> n\~ri inuenian\~t nõ minus <004> græci fui$$e
architecti magni: & n\~re memoriæ $atis multi & ex his pauci. \~pcep
ta edidi$$\~et nõ putaui $ilen dũ: $ed di$po$ite $ingulis uoluminibu$
de $ingulis exponeremus: Ita{que} q\~m $exto uolumiue priuato<006> ædi
ficio<006> rõnes per$crip$i: in hoc qui $eptimũ tenet nume<006> de expoli
tiõibus quibus rõnibus & uenu$tat\~e & firmitat\~e habere po$$unt
exponam. # De ruderatione.</p>
<p #># Rimũ{que} incipiã de Ruderatiõe \~q principia tenet exp oliti
P # onum uti curio$ius $ũma{que} <030>uidentia $olidationis ratio
# habeat{ur}. & $i plano pede erit eruderandũ: querat{ur} $olũ $i
$it perpetuo $olidũ. & ita exequet{ur} & inducat{ur} cũ $tatumine rudus
Sin aũt omni ex parte conge$titius locus fuerit $e$tucationibus cũ
magna cura folidet{ur}. In cõtignatiõibus uero dilig\~eter e$t aĩaduert\~e
dũ ne <003>s paries qui nõ exeat ad $ummũ $it extructus $ub pauim\~e
tũ: $ed potius relaxatus $upra $e habeat pendent\~e coaxation\~e. Cũ
<pb 106>[00113]
enĩ $olidus erit contignatiõbus are$c\~etibus aut pandatione $ed\~eti
bus perman\~es $tructure $oliditate dextra ac $ini$tra $c<001>m $e facit ĩ
pauim\~etis nece$$ario rimas. It\~e danda e$t o<002>a ne cõmi$: eãtur ax: s
e$culini quernis: {quis} querni $imul humor\~e perceperũt $e torqu\~etcs
rimas faciũt in pauim\~etis: Sin aũt e$culus non erit: & nece$$itas co
egerit <030>pter inopiã: quercus $ic uidet{ur} e$$e faciundũ: ut $ecentur te
nuiores: quo minus enĩ ualuerint: eo facilius claui fixi cõtinebun
tur: deinde ĩ $ingulis tignis extremis partibus axis bini claui figã
tur: uti nulla ex parte po$$int $e torqu\~edo anguli excitare. Nan{que}
de cerro aut fago $eu farno nullus ad uetu$tat\~e põt permanere. Co
axatiõibus factis $i erit $ilex nõ palea $ub$ternat{ur} uti materies a cal
cis uitiis defendat{ur}: tunc in$u<002> $tatuminet{ur} ne minore $axo <004> qui
po$$it manũ implere $tatuminatiõ<007>bus inductis ruderct{ur}: $i nouũ
erit ad tres partes una calcis mi$ceat{ur}: $i rediuiuũ fuerit quin{que} ad
duũ mixtiões habeãt re$põ$ũ. Deinde rudus inducat{ur} & uect<007>bus
ligneis decuriis ĩductis crebriter pi$tatiõe $olidet{ur}: & id nõ minus
pin$um ad $olidũ cra$$itudine $it dodrãtis. In$u<002> ex te$ta nucleus
inducat{ur} mixtion\~e hñs ad tres partes unã calcis: ne minore cra$$<007>tu
dine pauim\~etũ digito<006> $enũ. Supra nucleũ ad regulã & l<007>bellã ex
acta pauim\~eta ex$truant{ur} $iue $ect<007>lia $eu te$$eris. cũ extructa fuerĩt
& fa$tigia $uam $truction\~e habuerint: ita $ricent{ur} uti $<007> $ect<007>lia $<007>nt
nulli gradus in $cutulis aut trigõis aut \~qdratis $eu cumulis ext\~et
Sed coagm\~eto<006> cõpo$itio planã habeat inter $e direction\~e: $i te$$e
ris $tructũ erit ut h æ o\~es angulos habeãt e\~qles. Cũ enĩ anguli nõ
fuerĩt o\~es e\~qliter pleni: nõ erit exacta ut o<002>ter fricatura. It\~e te$tacea
$picata tiburtina $unt dilig\~erer exigeda: ut nõ habeãt lacunas nec
extantes tumulos: $ed extenta & ad regulã perfricata: $u<002> f<007>icatu: ã
leuigatiõibus & polituris cũ fuerit <002>fecta incernat{ur} marmor: & $u
pra loricæ ex calce & harena, inducant{ur}. Sub diuo uero maxĩe ido
nea faciũda $unt pauim\~eca: {quis} cõtignatiõe$ humore cre$c\~ete: aut $<007>c
citate decre$c\~etes: $eu pandatiõibus $edente$ mou\~e <001>o $e faciũt uitia
pauim\~etis: Preterea gelicidia & pruine nõ patiunt{ur} integra perma
nere. Ita{que} $i nece$$itas coegerit ut minime uitio$a fiant $ic erit faciũ
dum: cũ coaxatũ tuerit $u<002> altera coaxatio tran$uer$a $truatur: cla
ui${que} fixa duplic\~e \~pbeat cõtignatiõi lorication\~e, Deinde ruderi no
<pb 107>[00114]
uo tertia pars te$te tun$æ admi$ce@t{ur}: calci${que} due partes ad quin{que}
mortarii mixtiõibu$ \~p$tent re$põ$ũ: Statuminatiõc facta rudus in
ducat{ur}: id{que} pi$tũ ab$olutũ ne minus pede $it cra$$um: tũc aũt nu
cleo iuducto uti. ss. e$t. Pauim\~etũ e te$$era grandi circiter binũ di
gitũ cæ$a $truat{ur}: fa$tigiũ hñs in pedes denos. digitos binos: qd $i
bene tem<002>abit{ur}: & recte fricatũ fuerit ab oĩbus uitiis erit tutũ. Vti
aũt ĩter coagm\~eta materies ab gelicidiis ne laboret fragibus quot
annis ante hiem\~e $aturet{ur}: ita nõ patiet{ur} in $e recipere gelicidii pruĩ
nam. Sin aũt curio$ius uidebit{ur} fieri oportere. Tegule bipedale$ in
ter $e coagm\~etatæ $upra rudus $ub$trata materia collocent{ur}: hñtes
$ingulis coagmento<006> $<007>õtibus excel$os canal<007>culos digitales: qui
bus iunctis impleat{ur} calx ex oleo $ubacta: cõf<007>ic\~etur{que} <007>nter $e coa
gmenta cõpre$$a ita calx \~q erit herens in canalibus dure$c\~edo non
patiet{ur} aquã: ne{que} aliã rem per coagm\~eta trãlire. Cũ ergo fue<007>it hoc
ita <030>$tratũ $upra nucleus inducat{ur}: & uirgis cedendo $ubigat{ur}. $u
pra aũt $iue ex te$$era grandi $iue ex $pica te$tacea $truant{ur} fa$tigiis
quibus e$t $upra $criptũ & cũ $ic erũt facta nõ cito uitiabunt{ur}. Cũ
a pauimento<006> cura di$ce$ium fuerit. tunc dealbariis operibus e$t
explicandũ. # De albariis opeiibus.</p>
<p #># Daũt erit recte $i glebæ calcis optime multo ante tem<002>e
i # <004> opus fuerit macerabunt{ur}: uti $i qua gleba parũ fuerit ĩ
fornace cocta maceratiõe diuturna liquo\~r deferue\~r coacta
uno t\~epore cõcoquat{ur}. Nam cũ nõ penitus macerata $ed recens $u
mit{ur}: cũ fuerit inducta hñ latentes crudos calculos pu$tulas emit
tit: qui calculi in opere uno tenore cũ permacerant{ur}: di$$oluunt &
di$$<007>pant tectorii politiões. Cũ aũt habita erit ratio maceratiõis: &
id curio$ius opere erit præparatũ: $umat{ur} a$cia & qu\~eadmodũ ma
teria dolat{ur}: $ic calx lacu macerata a$ciet{ur}. Si ad eam offenderint cal
culi: nõ erit tem<002>ata. Cum{que} $iccũ & purũ ferrũ educet{ur}: indicabit
eam euanidã & $iticulo$a<031>. Cũ uero pinguis fuerit & recte macera
ca circa id ferramentũ uti glutinũ herens omni rõne probabit e$$e
temperatã. Tunc aũt machinis cõparatis camera<006> d<007>$po$itiões in
conclauibus expediant{ur}: ni$i lacunariis ea fuerint ornata. Cũ ergo
camerarum po$tulabitur ratio: $ic erit faciunda.</p>
<h>De camera<006> di$po$itione trulli$$atione & tectorio opere.</h>
<pb 108>[00115]
<p #># S$eres directi di$ponant{ur}ĩter $e ne plus $patiũ hñtes pedes
a # binos & hi maxĩe cu\~p$$ei {que} abiegni a carie & uetu$tate ce
# leriter uitiant{ur}. Hi{que} a$$eres cũ ad formã circinatiõis fuerĩt
di$tributi catenis d<007>$po$itis ad cõtignatiões $ine tectoriis crebriter
clauis ferreis fixi religent{ur}. hæ{que} ex ea materia com<002>aut{ur}: cui nec ca
ries: nec uetu$tas: nec humor po$$it nocere. id in buxo: iunipero:
olea: robore: cu\~p$$o: ceteri${que} $imilibus preter quercũ. {quis} eas torqu\~e
do rimas faciunt. <003>bu$ ine$t operibus a$$eribus di$po$itis. tum @o
mices $parto hi$panico harundĩes græce tun$e ad eos uti forma po
$tulat religent{ur}. Item $upra camerã materies ex calce & harena mix
ta $ubinde inducat{ur}: ut $i \~q ex illis contignatiõibus aut tectis ceci
derint $u$tineant{ur}. Sin aũt harundinis græce copia nõ erit de palu
dibus tenues colligant{ur} & mataxe tomice ad iu$tã lõgitudin\~e una
cra$$itudine alligatiõibus tem<002>entur: dum ne plus inter duos no
dos alligatiõibus binos pede$ di$t\~et. & hæ ad a$$eres uti $up<007>a $cri
ptũ e$t tomice religent{ur}. cultelli{que} lignei in eas cõfigant{ur} Cete<007>a oĩa
uti $upra $criptũ e$t expediant{ur}: cameris di$po$itis & intextis imũ
cœlũ ea<006> trulli$et{ur}. Deinde harena dirigat{ur}: po$tea autem creta aut
marmore poliat{ur}: cũ cameræ polite fuerĩt $ub eas coronæ $ũt $ubii
ciendæ <004> maxĩe tenues & $ubtiles oportere fieri uideb<007>t{ur}. Cũ enim
grandes $unt põdere deducunt{ur}: nec pñt $e $u$tinere: in hi${que} mini
me gip$um debet admi$ceri: $ed excepto marmore uno tenore <002>du
ci: uti ne percipi\~edo nõ patiant{ur} uno tenore opus inare$cere. Etiã{que}
cauende $unt in cameris pri$co<006> di$po$itiões: {quis} ea<006> planitie coro
narũ graui pondere imp\~edentes $unt periculo$e. Corona<006> aũt $ũt
figure alie celate cõclauibus aut ubi ignis: aut plura lumina $unt
pon\~eda pura fieri deb\~et: ut ea facilius exter geant{ur}. In æ$tiuis exhæ
dris ubi minus fumus e$t nec fuligo põt nocere ubi celate $ũt faci
ende. Sem per enĩ albũ opus <030>pter $uperbiã candoris nõ modo ex
<030>priis $ed etiã alienis ædificiis cõcipit fumũ. coronis explicatis pa
rietes <004> a$perrime trulli$$ent{ur}. Po$tea aũt $upra trulli$$atiõcm $uba
re$c\~ete deforment{ur} directiões harenati: uti lõgitudines ad regulã &
lineã altitudies ad perp\~ediculũ. anguli ad normã re$põd\~etel exigã
tur. Nan{que} $ic em\~edata tecto<006> ĩ picturis erit $p\~es: $ubare$c\~ete iterũ
ac tertio ĩducat{ur}: ita quõ fũdatior erit ex harenato directura eo fir
<pb 109>[00116]
mior erit ad uetu$tat\~e $oliditas tectorii: Cum ab harena \~pter trul
li$$ation\~e nõ minus tribus coriis fuerit deformatũ tunc e marmo\~r
grandi directiones $unt $ubigende: dum ita materies temperet{ur} uti
cum $ubigat{ur} non hereat ad rutrum $ed pu<006> $errũ e mortario libe
retur: g andi inducto & in are$cente alteeũ coriũ mediocre d<007>rigat{ur}
id cum $ubactũ fuerit: & bene fricatũ $ubtilius inducat{ur}: ita cum
tribus coriis harene & item marmoris $olidati parietes fuerit: ne{que}
rimas ne{que} aliud uitiũ in $e recipere poterũt. Sed & baculo<006> $ubac
tiõibus fundate $oliditates ma<007>mori${que} candore firmo leuigatæ: o
loribus cum politionibus inductis nitidos expriment $pl@ndo<007>e$
Colores autem nudo tectorio cum d:ligenter $ũt inducti ideo nõ
remittunt: $ed $unt pexpetuo perman\~etes: {quis} calx in fornacibus ex
cocto liquo\~r facta raritatibus & euanida ieiunitate coacta co ripit
in le \~q res forte cõtingerunt mixtiõibu${que} ex aliis pote$tatibus col
locatis $eminibus $eu p<007>incipiis una $olidelcendo in quibu$cun{que}
membris e$t formata cum $it arida redigit{ur} uti $ui genc<007>is & <030>pria$
uidet{ur} habere qualitates: ita{que} tectoria que recte $nnt fact@: ne{que} ue
tu$tati bus fiunt horrida: ne{que} cũ extergent{ur} remittunt colores: ni$
parum diligenter & in arido fuerint inducta. Cum @go it@{que} ĩ pa
riet<007>bus tectoria facta fuerint uti $upra $criptum c$t & $@. micatern
& Iplendor\~e ad uecu$tat\~e pe<007>manent\~e poterunt haber. Cum uero
unum corium a<007>ene & unum minuti marmo<007>is erit inductum: te
nuitas eius minus ualendo facilius rumpit{ur}: neclplendo<007>\~e politio
nibus, <030>pter imbecillitat\~e cra$$<007>cudiois propriũ ob: incbit. Quen
admodũ enĩ $peculũ argenteũ tenui lamella ductũ incertos & i<007>ne
uiribus habet remi$$iores $pl\~edores. Quod aũt e lolida temperatu
ra fuerit factũ recipiens in $efi mis uir<007>bus polition\~e fulg\~etes in a
$pectu certa${que} cõ$iderantibus imagines reddit: $ic tectoria quæ ex
tenui $unt ducta non modo fiunt rimo$a: $ed etiam celeriter euane
$cunt: Quæ autem fundata harenationis & marmo<007>is $oliditate
$unt cra$$itudine $pi$$a: cum $int politionibus creb: is $ubacta nõ
modo $unt nitentia: $ed etiam imagines expre$$as a$picientibus
ex eo opere remittunt. Græcorum uero tectores non his raticnĩ-
bus $olum utendo faciunt opera firma: $ed etiam mortario collo
<pb 110>[00117]
cato calce & harena ibi confu$a de curia hoĩum inducta ligneis ue
ctibus pin$ant materiã: & ita ad certam\~e $u bacta tũc utunt{ur}. Ita{que}
ueteribus parietibus nõnulli cru$tas excidentes pro abacis utunt{ur}
Ip$a{que} tectoria abaco<006> & $peculorũ diui$iõibu$ circa $e pomin\~etes
habent expre$$iones. Sin autem in Cratitiis tectoria crunt faci\~eda
quibus nece$$e e$t etiam in arectariis & tran$uer$ariis rimas fieri:
ideo {quis} luto cum linunt{ur} nece$$ario recipiunt humorem. Cum aũt
are$cente extenuati in tectoriis faciunt rimas: id ut nõ fiat hec erit
ratio: Cum paries totus luto inquinatus fuerit: tunc in eo opere.
Canne clauis mu$cariis perpetue figantur. Deinde iterum luto in
ducto $i $pi$$iores tran$ucr$ariis harũdinibus fixe $unt $@cunde ere
ctis figant{ur}: & uti $upra $criptũ e$t harenatũ: & marmur: & omne
tectoriũ inducat{ur} ita canna<007>ũ duplex in parietibus harundinibus
trã$uer$is fixa perpetuitas nec tegmina nec rimam ullã fieri patiet{ur}</p>
<h>Depolitionibus in humidis locis.</h>
<p #># Vibus rationibus $iccis locis tectoria oporteat fieri dixi:
g # Nunc qu\~eadmodũ humidis locis politiones expediant{ur}
# ut permanere po$$int $ine uiciis exponam. Et primũ con
clauibus \~q plano pede fuerint in imo pauimento alce circiter pedi
bus tribus pro harenato te$ta truili$$et{ur} & dirigatur: uti hæ partes
tectorio<006> ab humore ne uitient{ur}. Sin aũt aliquis paries perpetuo$
habuerit humores paululũ ab eo recedat{ur}: & $tatuatur alter tenui$
di$tans ab eo <004>ntum res patiet{ur} & inter duos parictes canalis duca
tur inferior <004> libramentũ cũ clauis fuerit. habens nares ad locum
patent\~e. Item cũ in altitudin\~e per$tructus fuerit relinquant{ur} $pira
menta. Si enĩ non per nares humor & in imo & in $ummo habue
rit exitus: non minus in noua $tructura $e di$$ipabit: his perfecti$
paries te$ta trulli$et{ur} & dirigat{ur} & tunc tectorio poliat{ur}. Sin aũt lo
cus nõ patiet{ur} $tructurã fieti: canales fiant & nares exeãt ad locũ pa
tent\~e. Deinde tegule bipedales ex una parte $upra margin\~e canales
iponant{ur} ex altera parte be$$alibus pile $ub$truant{ur}. In <003>bus dua<006>
tegula<006> anguli $edere po$$int: & ita a pariete hæ di$t\~et ut ne plus
pateãt palmũ: deinde in$u<002> erectæ hamate tegule ab imo ad $ũmũ
pariet\~e figant{ur}. quarũ interiores partes curiolius picent{ur} ut ab $e re
<pb 111>[00118]
$puãt liquor\~e. Item in $ũmo & in imo $upra cameram habeãt $tra
menta. Tum aũt calce ex aqua liquida daalbet{ur} uti t<007>ull$$arionem
te$taceam non re$puãt. Nan{que} <030>pter ieiunitatem que e$t a fo@naci
bus excocta non pñt rccipere: nec $u$tine\~r: ni$<007> ca'x $ubiecta utra$
{que} res inter $e cõglutinet: & cogat coire. Trulli$$a@ione inducta pro
harenato te$ta d<007>rigat{ur}. & cetera oĩa uti $upra $cripta $unt in tecto
ri<007>s rõnibus perficiant{ur}. Ip$i aũt pol<007>tion<007>bus co<006> ornatus <030>prias
debent h\~re decoris <007>õnes: uti & cx locis aptas & gene<006> di$crimini
bus nõ alienas habeant dignitates. Tricliniis hybernis nõ <007>$t uti
lis cõpo$itiõe: nec melographia: nec camera<006> co<007>onatio ope $ub: i
lis ornatus: {quis} ca & ab ignis $umo ca & abluminũ crebris fuligini
bus corrumpunt{ur}. In his ue<007>o $upra pod<007>a ab ici ex at@@m\~eto lũt
$ubigendi & poli\~edi cuneis $<007>l<007>ceis $cu miniacei$ <007>n: erpo$itis expli
cate camere pure polite & pauimento<006> non e<007>it d<007>$pl: ccn@: $i quis
aiadue<007>te<007>e uoluerit græco<006> hybernaculorũ u$um: minime $ump
tuo$u@ & util<007>s e$t apparatus. Fodit{ur} enĩ intra libramentũ tricliniĩ
altitudo circiter pedũ binum: & $olo fc$tucato in ducit{ur} aut rudus
aut te$taceũ pau. mentũ ita fa$t: gatũ utin canali habeat nares. De
inde conge$tis & $pi$$e calcatis carbonibus induc<007>t{ur} & $abulone &
ca'. ce & faui la mixta materies cra$$itud<007>ne $<007>mipedali ad <007>eg <007>lã &
libellam: $ummo l<007>b<007>amento cote de$pumato <007>edd<007>t{ur}$p\~es n<007>gri pa
uim\~eti ita cõuiuiis eorũ & quod pocul<007>s $putis in atriis effund. t{ur}
$imul cadit: $icce$$it{que}: qui{que} uer$ant{ur} <007>bi mini$trãtes & $i nudis pe
ped<007>bus fuerint non recipiunt f.igus ab hmõi genere pauim\~ec<007>.</p>
<h>De ædificiorum picturis.</h>
<p #># Aeteris cõclau<007>bus uernis a autumn @l@bus: æ$tiuis: etiam
c # atriis & peri$tiliis con$t<007>tutæ $unt ab antiquis & certis re
# bus certæ rationes p<007>ctur@@um. Nan{que} pictura imago f<007>t
cius quod e$t: $eu po: e$t e$$e: uti homines ædif<007>cia: naues. rel<007>que
{que}res equ<007>bus formis cert<007>${que} corporibus figurata $<007>milicudine $u
muntur exempla. Ex eo antiqui qui initia expelition<007>bus in$ti-
tue. ũt: imitati $unt primũ cru$t: rum marmorea<006> uarict<007>tcs & @c1
locatiões deinde corona<006> $<007>liculo<006> cuneo<006> inter le uarias d<007>$t<007><007>bu
tiones, Po$tea ingre$$i $unt ut etiã ædif<007>t<007>orum $iguras columna<006>
<pb 112>[00119]
& fa$tigiorum emin\~etes proĩecturas imitent{ur}. Patentibus aũt locis
ita exhedris propter amplitudin\~e parietũ $coena<006> frontes tragico
more: aut comito: $eu $atyrico de$ignar\~et. Ambulationibus uero
<030>pter $patia longitudinis uarietatibus topio<006> emanar\~et ab certis
<030>prietatibus loco<006> imagines exprimentes. Pinguntur enĩ portus
promontoria: littora: flumina: fontes: pecora: pa$tores: fana: luci.
montes pecora pa$tores nõnullis locis. Item $ignorum megalogra
phiam: habentes deo<006> $imulacra $eu fabularũ di$po$itas explicati
ones. non minus troianas pugnas: $eu ulixis errationes: per topia
cetera{que} \~q $unt eo<006> $imilibus rõnibus ab rerum natura procreata.
Sed hec \~q ex ueteribus rebus ex\~epla $umebant{ur}: nunc iniquis mo
ribus improbantur. Tectoriis mon$tra potius: <004> ex rebus finitis
imagines certe. pro colũnis enĩ $tatuuntur calami pro fa$tigiis apa
ginetuli $trati cum cri$pis foliis & uolutis teneris. Item cãdelabra
ædĩcularũ $u $tinentia figura@ $upra $a$tigia eo<006> furg\~etes ex radici
bus cum uolutis teneri plures hñtes in $e $ine rõne $edentia $igilla
non minus coliculi dimidiati hñtes $igilla alia humanis: alia be
$tiarũ capitibus. Hæcaũtnec $unt nec fieti po$$unt nec fuerunt. Er
go ita noui mores coegerunt uti inertiæ mali indicis cõuincer\~et ar
tium uirtutes. Qu\~eadmodũ enĩ põt calamus uere $u$tine\~r tectum
aut candelabrũ ornam\~eta fa$tigii $eu coliculus tam tenuis & mol
lis $u$tine\~r $edens $igillũ: aut de radicibus & coliculis ex parte flo
res dimidiata $igilla{que} procreare: At hec fal$a uidentes hoies nõ re
prehendũt: $ed delectant{ur}: ne{que} aĩaduertunt $iquid eorum fieri põt
nec ne iudiciis aũt infirmis ob$curatæ mentes: non ualent proba\~r
quod pote$t e$$e cũ auctoritate & ratiõne decoris: ne{que} enĩ picture
probari debent \~q non $unt $imiles ueritati: nec $i ita facte lunt ele
gantes ab arte ideo de his $tatim debet recte iudicari: ni$i argum\~e
tationis certas rõne; habuerint $ine offen$iõibus explicatas. Etenĩ
etiã trallibus cũ Apaturius alabandus elegãti manu finxi$$et $cce
nam in munu$culo theatri quod egle$interion apud eos uocitat{ur}.
in ea{que} feci$$et colũnas: $ĩgna: centauros $u$tinentes. Epi$tilia pho
lumo<006> rotunda tecta: Faftigio<006> promin\~etes uer$uras. Corona${que}
capitibus leoninis ornatas: quæ oĩa $tillicidio<006> e tectis habent ra
<pb 113>[00120]
tion\~e. Preterea $upra ea nihilomĩńus epi$coeniũ. in qua tholi: pro
nai: $emifa$tiga omni${que} tecti uariis picturis fuerat ornatus. Ita{que}
cũ a$pectus eius $ccene propter a$peritat\~e eblandiret{ur} @ oĩum ui$us
etiã id opus <030>bare fui$$ent parati tũ Lichinus mathematicus pro
diit: & ait alabãdos $atis acutos ad o\~es res ciuiles haberi. Sed pro
pter non magnum uitiũ indecentie in$ipi\~etes eos e$$e iudicatos: {quis}
in gymna$io eo<006> que $unt $tatuæ: o\~es $unt cau$as ag\~etes foro. Di
$cos tenentes: aut currentes: aut pila ludentes: ita indecens inter lo
corũ proprietates $tatus $igno<006> publice ciuitatis uitiũ exi$timatĩ
onis adiecit. Videamus item nũc ne Apaturii $ccena effitiat & no$
alabãdos aut abderitas. Quis enim ue$trum domos $upra tegula
<007>um tecta pote$t habere aut columus: $eu fa$tigic rũ expolitione$.
Hec enim $upra contignationes ponuntur non $upra tegularum
tecta. Si ergo que non po$$unt in ueritate rõnem habe<007>e facti in
picturis <030>baue@imus accedemus & nos his cĩuitatibus \~q propter
hæc uitia in $ipientes $unt iudicate. Ita{que} apaturius cont<007>a re$põde
re non e$t au$us: $ed $u$tulit $ccenam & ad rõnem ueritatis cõm u
tatam: po$tea correctam approbauit. Vtinã diiĩmortales feci$$ent
uti Lic<007>nius reuiui$ceret: & corrigeret hanc inertiã: tectorũ{que} erran
tia in$tituta. Sed quare uincat ueritat\~e ratio fal$a non erit alienum
exponere. Quod enĩ anti qui in$um\~etes labor\~e & indu$t: iã proba\~r
contendebant art<007>bu$: id non coloribu$ & eo<006> eleganti $petie cõ$e
quunt{ur}: & quã $ubtilitas artificis adiiciebat operibu$ au\~ctem: nũc
dominicus $umptus eff<007>cit ne de$ideret{ur}. Quĩs enĩ antiquo<006> non
uti medicamento minio parce uidet{ur} u$us e$$e: At nunc pa$$im ple
run{que} toti parietes in ducunt{ur}: Aecedit huc Chri$ocolla: O$trũ: Ar
men<007>ũ. Hec uero cum iuducunt{ur} & $i non ab arte $unt po$ita. ful
gentes oculo<006> reddunt ui$us: & ideo {quis} \~ptio$a $untlegibus excipi
untur ut a domino nõ a redemptore repre$entent{ur}. Que cõmonefa
cere potui ut ab errore di$cedatur in opere tectorio $atis expo$ui.
Nunc de apparatiõibus ut $uccurrere potuerit dicam. & primum
quoniam de calce initio e$t dictum nunc de marmore dicam.</p>
<p>De marmore & quomodo ex eo fit argentum uiuum &
# de auro argento{que} ue$tium ueterum recuperando.</p>
<pb 114>[00121]
<p #>m # Armor nó codem genere oibus regionibus procrea\’t: $ed
# quibu$dá locis glebæ ut $alis micas perlucidas hńtes na
# $cuntur: que contu$e & molite pre$tant opibus utilitaté.
Quibus autem locis hæ copienon $unt: cementa marmorea $iue
a$$ule dicun\’t: Que marmorarii ex opibus deiiciunt: cõtundun\~t
& molun\’t: & is qui ex his ab ignis uapore $u$cita\’t fumus: cum
re$edit in $olum $urni: inueni\’t e$$e argentú uiuú: exemptis glebis
guttæ hæ \’q re$idebunt propter breuitates nó po$$unt colligi: $ed
in ua$a \’q conuertuntur & ibi inter $e cógruunt & una fundun\’t.
Id autem cum $int quatuor $ext@rio<006> men$ure cum expediuntur
inueniun\’t e$$e pondo centum. Cum in aliqua aqua e$t confu$um
$i $upra id lapidé centenariú pondusimpona\’t: natat in $ummo.
Ne{que} enim liquo@é pɔt onere $uo premere nec elidere nec di$$ipare
Centenario $ublato $i ibi auri $crupulú imponatur non natabit:
$ed ad imum per $e deprimetur: ita nó amplitudine ponderis: $ed
genere $ingula<006> rerum grauitaté e$$e non negandú e$t. id aút mul
tis rebus e$t ad u$um expeditum. Ne{que} eni argentú ne{que} es pote$t
$ine eo recte inaurari. Cum{que}i ue$te intextú e$t au<006>. ea{que} ue$tis có
trita propter uetu$taté u$um non habeat hone$tú: panni in $ictili
bus ua$is impo$iti $upra igné comburuntur: is cinis coniicitur in
aquá & addi\’t ei argétú uiuum. Id aút omnes micas auri conipit
in $e: & cogit $ecum coire: aqua di$fu$a cú id in pannú in$unditur
& ibi manibus premi\’t argétum per panni raritates propter extia
labitur: aurum compre$$ione coactum purum inucnitur.</p>
<h>De minii temperatura.</h>
<p #># Euertar núc ad minii temperaturam: ip$e enim glebæ cú
@ # $unt aride contundun\’t pilis $erreis: & lotióibus & coctu
# ris crebris; @elictis $tercoribus efficiun\’t ut adueniát colo
res. Cú ergo eini$$a erút ex minii <030>pter argenti uiui relictiones \”qs
in $enaturales habuerat uirtutes efficitur tenera natura & uiribus
imbecillis. Ita{que} cú e$t in expolitionibus cóclauiú tectis inductum
permanet $ine uitlis $uo colo\’r. Apeitis uero id e$t peri$tiliis aut ex
hedris aut ceteris eiu$modi locis quo $ol & luna po$$it $plendoies
& radios immittere: cum ab his locus tangi\’t uitia\’t: & ami$$a uir
<pb 115>[00122]
tute coloris denigratur. Ita{que} cùm alii multi tum etiã Faberius $eri
ba cum in auentino uolui$$et habere domú eleganter expolitá pe
ri$tiliis parietes oés induxit minio qui po$t dies. xxx. facti $unti
uenu$to uario{que} colore. ita{que} primo locauit inducendos alios colo
res. At $i quis $ubtilior fuerit & uoluerit expolicióem miniaceam
$uum colorem retinere eum paries expolitus & aridus e$t $ubcre
tum in opibus utun\’t. Aliis locis & inter magne$ie & ephe$i $ines
$unt loca unde $oditur parata. quā nec molere nec cernere opu$ e$t
$ed $ic e$t $ubtilius quemadmodum $i qua e$t manu cótu$a & $ub
ereta. # De coloribus & primum de ochra</p>
<p #># Olores uero alii $unt qui per $e certis locis procreantur
c # etiā inde fodun\~t. nónulli ex aliis rebus tractationibus
# mixtionibus: tem<002>paturis cópo$iti perficiun\’t uti præ$tét
@@ndé in operibus utilitaté. Primú aút exponemus quæ per $e na
$centia fodiun\’t. uti quod grece ochra dici\’t. Hecuero multi$ locis
ut etiã in italia inueni\’t $ed que fuerat optima attica ideo nunc nó
habetur: {quis} athenis arg\~eti$odine cum habuerint familias tunc $pe
cus $ub terra $odieban\’t ad argentú inueniédú. Cum ibi uena for
te in u@niretur nihilominus uti argentú per$equeban\’t, ita{que} anti<003>
egregia copia $alis ad politioné ope<006> $unt u$i@ltem rubrice copio
$e multis locis eximun\’t: $ed optime paucis: uti ponto $ynope; &
egypto: in hi$pania balearibus: nóminus etiá lemno: cuiu$ in$ule
uecti galia athenié$ibus. S.P.Q.R. cóce$$it fruendo Paratonium
uero ex ip$is locis unde $odi\’t habet nomen: eadé róne Melinú: {quis}
cius uis metalli in$ule cycladi melo dici\’t e$$e. Creta uiridis ité plu
ribus locis na$ci\’t $ed optia $myrne. hanc aút greci Theodotheon
uocant {quis} theodotus noie fucrat cuius in $undo id genus crete pri
mo e$t inuentú: Auripigmentú quod ar$cenicon græce dici\’t $odi
tur ponto: Sandaraca item pluribus locis $ed optima <030>xime flu
men hypanim habet metallum. # De minii rationibus.</p>
<p #># Ngrediar nunc minii rónes explicare. Id auté agris ephe
i # iorum clibanis primú memora\’t e$$e inuentum: cuius &
# res & ratio $atis magnas habet admiratióes. Fodi\’t enim
gleba: que dicitur ante<004> tractationibus ad minii perueniant uenã
<pb 116>[00123]
uti $erreo magis $ubru$o colore habens circa $e rubrum puluerem
Cum id foditur ex plagis ferramento<006> crebras emittit lachrimas
argenti uiui que a fo$$oribus $tatim colligun\’t: hæ glebe cum col
lecte $unt in oflicina propter humoris plenitaté coniiciun\’t in for
nacem ut interareícant. Cum fuerint ceram punicam ignl lique$a
ctam paulo oleo tem peratã $eta indicat. deinde po$tea carbonibus
in ferreo ua$e compo$itis eam ceram a primo cú pariete cale$aciun
do $uda\’r cogat: Fiat{que} ut pereque\’t: deinde cú candela lintei${que} pu
ris $ubigat: uti $igna marmorea nuda curan\’t: hec aút gno$is græ
ce dicitur: ita ob$tans cere punice lorica non pati\’t lune $plendoré
nec $olis radios lambendo eripere ex his politionibus coloré. Que
aút in ephe$io<006> metallis $uerunt officinenúc traiecte $unt ideo ro
mam: {quis} id genus uenæ po$tea e$t inuencum hi$panie regióibus:
quibus metallis glebe portan\’t: & per publicanos Rome cu an\’t.
He aút officine $unt inter ædem Flore & Quirini. Vitia\’t minium
admixta calce: ita{que} $i quis uelit experiri id $ine uitio e$$e: $ic erit $a
ciundum: ferrea lamina $uma\’t in ea miniú impona\’t: ad igné col
locetur donec lamina cande$cat: cú e candore color immutatus fue
rit erit{que} ater: tolla\’t lamina ab igne & $i @efrigeracum re$titua\’t in
pri$tinú coloié $ine uitio e$$e probabit: Sin aút perman$erit nigro
colore $igni$icabit $e e$$e uitiatú. que $uccurrere putuerút mihi de
minio dixi. # De chry$ocolla & arramento.</p>
<p #># Hry$ocolla apportatur a Macedonia: $odi\’t aútex his lo
c # cis qui $unt proximi ærariis metallis: miniú & indicum
# in oibus ip$is indica\’t quibus in locis procrea\’t. Ingredi
ar núc ad ea que ex aliis generibus tractatronú tempaturis cómu
tata recipiunt colo<006> proprietates: & primú exponá de atramento.
cuius u$us í operibus magnas habet utilitates ut $int note quéad
modum certis rónibus arti$icio<006> ad id tempature. Nan{que} æd<007>fica
tur locus: ut laconicum & expoli\’t maimore $ubtiliter: & leuiga\’t.
Ante id $it $ornacula habés in laconicum nares: & eius pre$u<007>niú
magna diligentia cóprimitur ne $lãma extra di$$ipetur. in fornace
re$ina colloce\’t. hancaútignis pote$tas urendo cogit emittere per
nares intra laconicum $uliginem: que circa parietem & cam@@e cur
<pb 117>[00124]
uaturam adhere$cit: inde collecta partim cóponi\’t ex gummi $ub
acto ad u$um atraméti librarii: reliquú tectores glutinú admi$cen
tes in parietibus utun\’t. Si aút he copie non fuerint parate: ita ne
ce$$<007>tatibus erit admini$trandú ne expectatione more res retinean
tur. Szrm\~eta aut thedæ $chidiæ cóburan\’t: cum erunt ca<007>bones ex
tinguan\’t. Deinde in mortario cú glutino teran\’t: ita erit a<007>ramen
tum tecto, ibus non inuenu$tum. Non minus $i fex uini are$acta
& cocta in fornace $uerit: & ea contrita cum glutino in opere indu
cetur $uper: que atraméti $uauitas efficiet coloré: & quo magis ex
meliore uino parabitur nó modo atramenti $ed etiá indici colorē
dabit imitari. # De cerulei coloris tem perationibus.</p>
<p #># Erulei temperatióes Alexandrie primú $unt inucnte: po
c # $tea item Ne$toreus puteolis in$tituit $aciúdum. Ratio
# autem eiuse quibus e$t inuenta $atis habet admiratióis
Harma enim cum nitri $lore conteri\’t adeo $ubtiliter: ut eff<007>ciatur
quéadmodú farina: & es cipriú limis cra$$is uti $cobis $acìa imix
ta có$pergi\~e ut cóglomeretur: deinde pile man<007>bus uer$ando effid
untur: & its colligan\’t utinare$cant. he aride cóponun\~t in urceo
$ictili: urcei in $o nace $int ita es & ea harena ab ignis u h@mentia
có$erue$cédo cum coaruerint inter $e dando & accip<007>édo $udo@es a
<030>prict<007>t<007>bus di$cedunt: $ui${que} rebus per ignis uehementiā có$ectl
ce<007>uleo rediguntur colore. V$ta uero que $atis habet utilitaris n
operibus tectoriis $ic temperatur: gleba $<007>lix boni coquitur ut $<007>e
in igne can dens: ea aút aceto extingui\’t & effid\’t purpureo colore
# De ceru$$a & $andaraca.</p>
<p #># E ceru$$a erugine{que} quá no$tri erucam uocant nó e$t alie
d # num quéadmodú cóparetur dicere. Rhodi eni dol<007>is $ar
# menca collocantes aceto $uffu$o $upra $armeuta collocant
Plumbeas ma$$as: deinde ea operculis obturant: ne $piramentum
obturata emittāt. Po$t certum tēpus aperientes inueniút ema$$is
plumbeis ceru$$am. eadem ratione lamellas erea: collocantes effici
unt eruginé qu@cruca appella\~t. Ceru$$a uero cum í fornace coqui
tur mutato colote ad igné incédii efficitur $andaraca. Id aúc incen
dlo $acto ex ca$u didicerunt hoies: ex eo multo melioré ulum pre
<pb 118>[00125]
$tat <004> quæ de metallis per $e nata $oditur. # De O$tro</p>
<p #># Ncipiam nunc de o$tro dicere. quod & cari$$imam & ex
i # cellenti$$imam habet preter hos colores a$pectus $uauita
# tem. Id autem excipitur ex conchilio marino e quo pur
pura infici\’t. Cuius non minores $unt <004> cetera<006> nature con$iderã
tibus admirationes. {quis} habet non in oibus locis quibus na$citur
unius generis colorem:$ed $olis cor$u naturaliter tempera\’t. Ita{que}
quod legitur ponto & gallia:{quis} hæ regiones $unt proxime ad $cp
tentri onem e$t attum: Progredientibus $eptentrioné inter $e occi
dentéinuenitur liuidum. Quod autem legi\’tad equinoctionalcm
orientem & occidentem inuenitur uiolaceo colore. Quod ucro me
ridiani$ excipi\’t regióibus rubra procreatur pote$tate: & ideo hoc
R hodo etiam in$ula creatur ceteri${que} eiu$modi regióibus que p<007>o
xime $int $olis cur$ui. @a conchilia cum $unt lecta ferramétis circa
$cindunture quibus plagis purpurea $anies uti lacrima profiués
excu$$a in mortariis terédo cóparatur. & {quis} ex concarum marinarú
@e@cis eximitur ideo o$trum e$t uocitatum. Id autem propter $alu
ginem cito $it $iticulo$um ni$i mel habeat circa $u$um.</p>
<h>De aliis operibus coloribus.</h>
<p #># Iunt etiam purpurei colores in$ecta creta rubra radice. &
@ # ex cigno nó minus: & ex floribus alii colores. Ita{que} tecto
# res cum uolunt $ilacticú imitari: uiolam ar<007>dam có<007>icien
tes in uas cum aqua có$erue$cere $aciút ad ignem. Deinde cum e$t
temperatú coiiciunt in linteum: & inde manibus exprimentes recí
piunt in mortariú aquá ex uiolis coloratam: & eo cretam in$undé
tes & eam terentes eff<007>ciunt $<007>lis actici coloré. eadem róne uacciniú
tem peran tes & lac mi$centes purpuram $aciunt eleganter. Item qui
non po$$unt chri$ocollz propter raritatem uti he<007> ba que lucheum
appellatur ceruleum in$iciune: & utuntur uiridi$$imo colore: hæc
aut@m in$ectiua appella\’t. Item propter inopiam coloris indici cie
cam $imi$<007>am aut anulariarn uitro{que} quod græci in$alim appellãt
inficientes imitationem faciunt in dici coloris. Quibus ration<007>bu$
& rebus ad d<007>$po$itióem firmiter quibu${que} decorc oporteat fie<007>i í pi
cturas. Ité quas habent omnes colores in $e pote$tates ut mihi iuc
<pb 119>[00126]
currere potuit in hoc libro per$crip$i. Ita{que} oés ædificio<006> pe<007>$ectío
nes quam habere debeant oportun$taté: ratiotinatióis $epté uolu
minibus $unt $inite. In $equenti autem de aqua $i quibus locis nó
$uerit quemadmodum inueniatur: & qua róne induca\’t: qu<007>bu${que}
rebus $i e<007>it $alubris & idonea probetur explicabo.</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS LIBER OCTAVVS
IN QVO PRECIPIT DE AQVA INVENIENDA
PROBANDA ET INDVCENDA.</h>
<p #># E $eptem $apientibus thales mile$ius omn$um re<006>
# principiú aquã e$t profe$$us Heraclitus igné. Ma
d # gorum $acerdotes aqua & igné. Euripides audi@or
# Anaxagore: quem philo$ophum athen<007>\~e$es icæni
# cum appellauerút: aera & terram: ea@. {que} ex c@@le{que}i
um hymbrium conceptionibus in $eminatá fœtus gentiú & eium
aialium in múdo procreaui$$e & \’q ex ca e$$ent prognata cú d.$$ol
ueren\’t tempo<006> nece$$itate coacta in eandem redire: Quc{que} de aere
na$cerentur item in cœli regiones reuerti ne{que} interinones recipere
& di$$olutióe mutata in eadem recidere in qua ante $uerant {pro}prie
tatem. Pythagoras uero Empedocles Epicarmus alii{que} phy$ici &
philolophi hec principia quatuor e$$e po$uerút. Aerem. lgnem.
Aquam. Terram. Eorum{que} inter $e coherentias naturali $iguratio
ne & gene<006> di$eriminibus efficere qualitates. Aiaduertimus uero
non $olú na$centia ex his e$$e procreata. Sed etiã res oé@ nó ali $ine
eorum pote$taie ne{que} cre$cere nec tueri. Nan{que} corpora $ine $piritu
redundantia nó po$$unt habere uitam ni$i act in $luens cum incre
mento $ecerit auctus & remi$$iones continenter. Calori$ uero $i nó
fuerit in corpore iu$ta comparatio non erit $piritus animalisine{que}
erectio firma. cibi{que} uires uon poterunt habere cócoctionis tompe
raturam. Item $i non terre$tri cibo membra corporis alantur denci
ent: & ita a terreni principii mixtióe erunt de$erta. Animalia uero
$i fue@it $ine humoris pote$tate. exanguinata & exucta a principio
rum liquore in terare$cent. igitur diuina mens que proprie nece$$a
<pb 120>[00127]
ria e$$et gentibus non con$tituit difficilia & cara uti $unt margari
te:aurum:argentú:cetera:que nec corpus nec natura de$iderat:$ed
$ine quibus mortalium uita non pote$t e$$e tuta effudit ad manú
parata per omné mundú. Ita{que} ex his $iquid de$it $orte in corpore
$pi:itus ad re$tituendum aer a$$ignatus id pre$tat. apparatus auté
ad auxiliú caloris $olis impetus ac igni$ inuentu$ tutiorem efficit
uitam. Item terrenus $ructus e$ca<006> pre$tans copiis $uperuacuis de
$iderationibus alit & nutrit. Animalia pa$cédo continenter. aqua
uero non $olú potus $ed in$initas u$ui prebédo nece$$<007>tates gratas
{quis} e$t gratuita pre$tat utilitates. Ex eo autem qui $acerdotia g@runt
mo<007>ibus egyptio<006> o$tendunt omnis resc liquoris pote$tate con$i
$tere. Ita{que} cum hy dria que ad templú ædem{que} ca$ta religióe re$er\’t
tunc in terra {pro}cumbétes manibus ad cœlúi$ublatis inuétion<007>bus
gratias agunt diuine benignitati. # De aquæ inuentionibus.</p>
<p #># Vm ergo a phi$<007>cis & philo$ophis & a $acerdotibu$iudi
c # cetur ex pote$tate aque oés res có$tare:putaui quoniã in
# prioribus $eptem uoluminibua rónes ædificio<006> $une ex
po$ite. in hoc oporte\’r de inuentionibus aquæ qua${que} habeat in lo
corum p<007>oprietatibus uirtute$. quibu${que} <007>ón<007>bus duca\’t: & quem
admodú interca probe\’t $cribere. E$t enim maxime nece$$aria & ad
uitam & delectationes & ad u$um quotidianú. ea auté $acilior erit
$i $ontes erunt aperti & $iuentes. Sin auté non pro$luent: queréd@
$ub terra $unt capita & colligéda \’q $ic erunt experienda uti procú
bant uidentes ante<004> $ol exo: tus $uerit in locis quibus erit queren
dum. & in terra mento collocato & $ulcto pro$piciãtur he regióes
Sic enim non errabit excel$ius <004> opo<007>teat ui$us: cum erit imotum
mentum: $ed l<007>bratam altitudiné in regionibus certa $initione de
$ignabit: tun@ in quibus locis uidebun\’t humores cri$pantes & in
aera $urgentes ibi $odiatur: nó enim in $icco loco hoc $ignum pót
$ieri. item aiaduertendú e$t querentibu$ aquam quo genere $int lo
ca. Certa ení $untin quibus na$citur In c<007>eta tenuis & exilis & nó
alta e$t copia: ea erit optimo $apore, Ité $abulone $oluto tenuis $ed
$i in$erior: bus locis inuenie\’t ea erit limo$a & in$uauis. Terra aút
nigra $udores & $tille Inueniun\’t exiles. que ex hibernis tempe$ta
<pb 121>[00128]
tibus collectæ in $pi$$is & $olidis locis $ub$idunt. hæ hút optimú
$apo<007>\~e. Glarea uero mediocres & nó incerte uenæ reperiuntur: hæ
quo{que} egregia $uauitate $unt. item $abulone ma$culo: harena{que} car
bunculo certiores $út copiæ: hæ{que} $unt bono $apore rubro $axo &
copio$e & bone $i non per interuenia dilaban\’t & lique$cant. Sub
radicibus autem montium & in $axis $ilicibus uberiores & a$$lu
entiores: hæ{que} $rigidicres $út & $alubriores. Campe$tribus autem
fontibus $al$e graues: tepide:nó $uaues ni$i que ex montibus $ub
terra $ubmanantes erumpút in medios campos:$ibi{que} arború um
bris contecte p<007>e$t:nt montano<006> fontium $uanitaté. Signa autem
quibus terra<006> generibus $upra $eriptú e$t:ea inuenientur na$@étia
tenuis iuncus:Salix erratica:alnus:uitex:harundo:hædra:alia{que}
que huiu$mói $unt:que non po$$unt na$ci per $e $ine humore $o.
lent autem in lacunis eadem nata e$$e que $edéres preter reliquum
agrum excipiút ex hymbribus & agris per hyem\~e propter capaci
tatem diutius $eruant humorem:quibus non e$t credendum: Sed
quibus regionibus & terris non lacunis ea $igna na$cuntur nó $z
ta $@d natu<007>aliter per $e procreata: ibi e$t quer\~eda: in quibus $i hæ
$igni$icabuntur inuentiones $ic erunt experiunde Fodiantur quo
{que} uer$us locus latus ne minus pedts qu<007>n{que}: in eo{que} collocetur cir
c<007>ter $olis occa$um. Scaphium æreum aut plumbeum aut pelui@@
ex his quod erit paratú id{que} intrin$ cus oleo ungatur: ponatur{que}
inuer$ú: & $umma $o$$ura operia\’t harundinibus: aut fró l@ $upra
terra obrua\’t: tum po$tero die ape<007>ia\’t: & $i in ua$e $tille $udo<007>e${que}
crunt: is locus aquā habebit. item $i uas ex creta $actú nó coctú in
ea $o$$. one eadé róne opertú po$itú $uerit. $i is locus aquā habebit
cú ape<007>tú $uerit uas: humidú erit & etiã di$$olue\’t ab húore. Vel
iu${que} lane $i locatum erit@in ea $o$$ura: in $equenti aút die de eo a\”q
expre$$a erit: $igni$icabit eum locú h\’re copiá. nó minus $i lucerna
cócinnata olei{que} plena & accen$a in eo loco operta $uerit collocata
& po$tero die nó erit exu$ta: $ed habuerit reliquias olei & i lychno
ip$a{que} humida inuenie\’t indicabit locú hét aquá: ideo {quis} ois tepor
ad $e ducit húores. item í eo loco ignis $i $actus $uerit: & percale$a
cta terra & adu$ta uaporé nebulo$ú ex $e excitauerit: is locus habe
<pb 122>[00129]
bit aquá. Cú hec ita erunt pertentata & quæ $upra $cripta $unt $ig
na iuuenta: tum deprimédus e$t puteus in eo loco: & $i erit caput
aque inuentú plures $unt circa $odiendi & per$pecus in unum lo
cú oés códucendi. hec aút maxie in mótibus & regionibus $epten
trionalibus $unt queréda eo {quis} in his & $uauiora & $alubriora &
copio$iora inueniun\’t Auerli enim $unt $olis cur$ul & in his locis
primú crebre $unt arbores & $iluo$e: ip$i{que} montes $uas habét um
bras ob$tante$: & radii $olis nó directi perueniút ad terrá: nec pńt
humores exurere. interualla{que} montiú maxime recipiút hym bres
& propter $ilua<006> crebritates niues ab umbris arbo<006> & montium
ibi diutius con$eruan\’t. Deinde liquate per terre uenas colan\’t: &
ita perueniunt ad in$imas montiú radices: ex <003>bus {pro}$luentes $on
tium erumpunt fluctus. Cãpe$tribus aút locis cótrario nó po$$út
habere copias. Nam quecun{que} $unt non po$$unt habere $alubrita
tem: {quis} $olis uehemens impetus {pro}pter nullã obctantiam umbra<006>
cripit exhauriendo $eruens ex planitie campo<006> humoré. & $i quæ
$unt aque apparentes: ex his quod e$t leui$$imum tenui$$imum{que}
& $ubtili $alubritate aera uorans di$$ipat impetú cœli. quæ{que} gra
ui$$ime dure{que} & in$uaues $unt partes: he in $ontibus cáp@$tribus
relinquuntur. # De aqua hym brium.</p>
<p #># Ta{que} que ex hym bribus aqua colligitur $alubriores ha
# bet uirtutes: eo {quis} elegi\’t ex oībus fót<007>bus leui$$imis $ub
# tilibu${que} renuitatibu$: Deinde <002> aeris exercitacioné perco
lata tépe$tatibus lique$cédo peruenit ad terram: etiá{que} nó @cbriter
in campis confluút hymbres $ed in mótibus aut ad i\’pos nontes:
ideo {quis} humores ex terra matutino $olis ortu moti cum $út egrc$$i
in quácun{que} partem cœli $unt {pro}clinati trudunt aera. Deinde cum
$út moti propter uacuitaté loci po$t $e recipiút aeris ruentes unda$
Aer aút qui ruit trudens quocun{que} humore peruiú $pús: & impe
tus & undas cre$cétes $acit uento<006>. a uentis aút quocun{que} $erunt
humores cóglobati ex $ontibus & fluminibus & paludibus & pe
pelago cum tepore $olis colligunt & exhaurlunt & ita tollunt in
altitudiné nubef. Deinde cum aeris unda nitente$ cú per uentú ad
mótes ab eorum offen$a & procellis {pro}pter plenitaté & grauitaté li
<pb 123>[00130]
que$cendo di$perguntur: & ita diffundút in terras. Vaporem auté
& nebulas & humores ex terra na$ci: hec uide\’t efficere ratio: {quis} ea
habet in $e calores $eruidos: & $piritus inanes: re$rigeratione${que}: &
a qua<006> magnā multitudiné. ex eo cum re$rigera\’t noctu $ol oriens
impetu tangit orbem terre: & uentorum flatus oriétium per tene
bras ab humidis locis egrediun\’t in altitudiné nubes. aer aút túc
a $ole percale$actus cú rónibus ex terra tollit humores Licet ex bal
neis exemplú capere. Nulle enĩ camere que$unt caldario<006> $upra $e
habere p\-nt $ontes: $ed cœlum quod e$t ibi ex pre$u<007>niis ab ignis
uapore percale$actum corripit ex pauimétis aquā & au$e<007>t $ecum
in camera<006> curuatueas & $u$tinet: ideo {quis} $emp uapor calidus ī al
titudine $e trudit: & primo non remittit propter breuitaté: Simul
auté plus humoris habet conge$tum non pote$t $u$tinere propter
grauitaté: $ed $tillat $upra lauantiú capita. Item eadem racione cœ
le$tis aer cum a $ole percepit caloré ex oibus locis hauriédo tollit
humores & congregat ad nubes. Ita eni terra $eruo\’r tacta eiicit hu
mores: & corpus hominis ex calore emittit $udores. Indices autem
$unt eius rei uenti: ex quibus qui a $rigid<007>$$imis partibus ueniút
procreati $eptétrio & aquilo extenuatos $uccitatibus in aere flatu$
$pirant. Au$ter uero & reliqui qui a $olis cu<007>$u impetum $aciune
$unt humidi$$imi & $emper apportant hymbres: {quis} percale$acti a
regionibus $e uidis adueniunt ex oibus terris labentes eripiút hu
mores: & ita eos <002>er$undunt ad $eptétrionales regióes. Hec autem
$<007>c $ieri te$timonio po$$unt e$$e capita fluminú que o<007> be terrarum
co$mographis picta: itern{que} $cripta: Plurima maxia{que} inueniuntur
egre$$a ad $eptérrioné: Primum{que} in india ganges & indus de cau
ca$o monte oritur. Syria tigris & euphrates. A$ie item ponto bori
$thenes<037>hipanis:tanais:colchis. Gallia Rhodanus. celtica rhenus
Citra alpes timauus & padus. Italia tybris. Mauru$ia quáno$tri
mauritaniá appellant ex monte atlante diris qui ortus ex leptétrí
onali regióe progredi\’t per occidétem ad lacú eptagonú & muta o
noie dici\’t agger. Deinde ex lacu eotagono $ub mótes de$ertos $ub
terflués per meridiana loca manat & <007>nfluit in palud\~e \~q appella\’t.
# circúcingit mereon \’q e$t ethyopú meridiano<006> regnú. ab h<007>l{que}
<pb 124>[00131]
paludibus $e circumagens per flumina Ba$ean Soban & aftoban
& alia plura peruenit per montes ad catharactam.ab ea{que} $e preci
pitans per $ept\~etrional\~e peruenit inter elephantida & $yenem: the
baico${que} in (æ)gypturn campos & ibi nilus appellat{ur} ex mauritania
autem caput nili fluere ex co maxime cogno$cit{ur}:{quis} ex altera parte
montis atlantis alia capita item {pro}fluentia ad occident\~e occanum:
ibi{que} na$cunt{ur} icneumones: crocodili: alie $imiles be$tia<006> pi$ciũ{que}
natu\~r preter hippopotamos. ergo cũ oĩa flumia magnitudinibus
in orbis terra<006> deĩcriptionibus ad $ept\~etrion\~e uideant{ur} profluere:
Aphri{que} cãpi qui $ũt in meridianis portibus $ubiccti $olis cur$ui
lat\~ete$ penitus hñt hũores:nec fontes creb<007>os:amne${que} raros: relin
quit{ur} uti multo meliora inueniant{ur} capita fontiũ \~q ad $ept\~etrion\~e
aquilon\~e ue $pectãt: ni$i inciderint in $ulphuro$um locũ: aut alu
mino$um: $eu bitumino$um: tũc enim permutant{ur}: aut calide: aut
frigide odore malo & $apore perfundunt fontes. Ne{que} enim calide
aque e$t ulla proprietas: $ed frigida aqua cũ incidit percurrens in
ard\~etem locũ efferue$cit: & percalefacta egredit{ur} per uenas extra ter
ram: ideo diutius non pote$t permanere: $ed breui $patio fit frigi
da. Nan{que} $i naturaliter e$$et calida non refrigeraret{ur} calor eius: Sa
por aut\~e odor: & color eius nõ re$tituit{ur}: {quis} intinctus & cõmixtus
e$t propter nature raritatem.</p>
<p>De aquis calidis & ea<006> uirtutibus: quarn t@ahũt a diuer$is
# metallis: & de uariorum fontium fluminũ lacuũ{que} natura.</p>
<p #># Vnt aũt nõnulli fõtes calidi:ex quibus profluit aqua $a
$ # pore optimo: queita in potione $uauis e$t: uti nec fonti
# nalis a camenis: nec martia $a iens delideretur: hec autem
a natura perficiuntur his ratiõibas. Cum in imo per alumen: aut
bitumen: $eu $ulphur ignis excitatur ardore percandefacit terram
que e$t $upra $e autem feruidum emittit in $uperiora loca uapor\~e:
Et ita $iqui in his locis qui $unt $upra fontes dulcis aque na$cun
tur: offen$i eo uapore efferue$cunt inter uenas: & ita profluunt in
corrupto $apore. Sunt etiam odore & $apo\~r non bono frigidi fon
tes: qui ab inferioribus locis penitus orti per loca ardentia tran$e
unt: & ab eo loco per longum $patiũ terre percurrentes refrigerati
<pb 125>[00132]
perueniunt $upra terram $apore: odore: colore{que} corrupto uti in ty
bu: tina uia flumen albula. Et in Ardeatino fontes frigidi eodem
odore qui $ulphurati dicuntur. & reliquis locis $imilibus. hi aut\~e
cum $int frigidi ideo uidentura$pectu feruere:{quis} cum in ardentem
locum alte penitos inciderunt. humore & igni inter $e cong: uenti
bus offen$i uehem\~eti fragore ualidos recipiunt in $e $pũs & ita in
flati ui uenti coacti bulli\~etes crebro per fontes egrediunt{ur}. Ex his
aũt qui nõ $ũc apti. $ed aut $axis detinent{ur}. Per angu$tas uenas ue
hem\~eia $pũs extrudunt{ur} ad $ummos grumo<006> tun ulos. Ita{que} qui
putant tanta $e altitudine qua $unt grumi capita fontiũ po$$e ha
bere. cũ aperiunt fo$$uras latius dccipiunt{ur}. Nan{que} uti (æ)neum uas
non in $ummis labris plenũ: $ed aqu(æ) men$ure $ue capacitatis ha
bens et: ibus duas partes: operculũ{que} in eo collocatum: cum ignis
uehementi feruore tangat{ur} pe: calefieri cogit. aquam: ca aũt propter
natural\~e raricat\~e in $e recipi\~es feruoris ualidã infiation\~e nõ modo
implet uas: $ed $piritibus extollens operculũ & c: e$cens abundat.
Sublato aũt operculo emi$$is inflationibus in aere patenti rur$us
ad $uũ locũ re$idet: ad eundem modũ ea capita fontium cum $int
ang @$tiis cõpre$$a ruunt in $ummo $pũs aque bullitus $imul aũc
latius $unt aperti examinati per raritates liquiae ptãtis ref. den: &
re$tituunt{ur} in libramenti proprictatem. OMNIS aũtaqua calida
ideo {quis} e$t medicimento$a {quis} in prauis rebus percocta aliã uirtut\~e
recipit ad u$um. Nan{que} $ulphuro$i fontes neruo<006> labores reficiũt
percalefaci\~edo: exurendo{que} caloribus @corporibus humores uitio
$os. Alumino$i aũt cum di$$oluta membra corpo<006> paralifi aut ali
qua ui morbi receperũt fouendo per patentes uenas refrigeration\~e
cõ ratia calore $ui reficiũt. & hoc continenter re$tituuntur in anti
qu im membro<006> curation\~e. Bitumino$i aũt interioris corpo: is ui
tia potionibus purgando $ol\~et mede: i.E$t aũt aque frigid genus
nitro$um uti pinn(æ) ue$tin(æ) cutiliis alii${que} locis $imilibu${que} pouo
n. bus depurgat p aluũ{que} tran$eũdo etiã $truma<006> minuit rumores
Vbi uero aurũ: argentũ: ferrũ; plumbũ: reliqu(æ) res ea<006> $imiles to
diunt{ur} fontes inueniunt{ur} copio$i: $ed hi maxie $ũt uitio$i. hñt eni
uitia aque calide $ulphur: alumen: bitum\~e. Eadem{quis} per potione@
<pb 126>[00133]
cum in corpus intrant: & per uenas permanando neruos attingũt
& artus: eo$ durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes $eu
longitudine contrahunt': & ita aut neruicos aut podagricos effici
unt homies. ideo {quis} ex duri$$imis: & $pi$$ioribus frigidi$$imi${que} re
bus intinctas h\~et uena<006> raritates: Aqu(æ) aũt $p\~es e$t \~q cũ habeat
non $atis perlucidas uenas: & ip$a uti flos natat in $ũmo: colore $i
milis uitri purpurei. hec maxime con$iderant{ur} athenis. ibi enĩ ex
eiu$mõi locis & fontibus ma$ti u$ {pro} ad portũ pyreũ ducti $unt $a
li\~etes e <003>bus bibit nemo {pro}pter eam cau$am $ed lauatiõibus & reli
quis rebus utuntur. bibunt aũt ex puteis & ita uitant ec<006> uitia.
Troezene nõ pote$t id uitari {quis} omnino aliud genus aque non re
perit{ur} ni$i quod cibdeli habent. ita{que} in ea ciuitate aut o\~es aut ma
uima pãrte $unt pedibus uitio$i: Cilitie uero ciuitate tar$o flumen
e$t noĩe Cidnos in quo podagrici crura macerantes leuant{ur} dolore
Sunt aũt & alia multa genera que hñt $uas proprietates: ut in Si
cilia flum\~e e$t himeras q<001>a fonte cũ e$t progre$$ũ diuidit{ur} in duas
parte$ que pars profluit contra aetnam {quis} per terre dulcem $uccum
percurrit e$t infinita dulcedine. Altera pars qu(æ) per eam terrã cur
rit unde $al foditur $al$um habet $aporem. Item Paretonio & quo
e$t iter ad hãmon\~e. & ca$io ad egyptum lacus $unt palu$tres <003> ita
$unt $al$i ut habeaut in$uper $e $àlem congelatũ. Sunt ergo & alii
pluribus locis & fontes & flumia & lacus qui per $alifodinas per
currentes nece$$ario $al$i perficiunt{ur}. Alii aũt per pingues terre ue
nas profluentes uncti oleo-fontes erumpunt: uti $olis: quod oppi
dum e$t cilici(æ) flumen nomine liparis. in quo natantes aut lauan
tes ab ip$a aqua unguntur. Similiter Ethiopie lacus e$t: qui un
ctos homines efficit qui in eo natauerint. & in india qui $ereno ce
lo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagine fons e$t
in quo natat in$uper oleum odore uti $cobe citreo quo oleo etiam
pecora $ol\~et ungi. Zacyntho & circa Dirrachium & Apolloniam
fones $unt qui picis magnam multitndinem cum aqua uomunt
Sub Babilone lacus ampli$$ima magnitudie qui limnia$phaltis
appellatur h\~et $upra natans liquidum bitum\~e. quo bitumine &
late\~r te$taceo $tructo muro $emiramis circũdedit babilonem. Item
<pb 127>[00134]
Tope in Syria arabia{que} numida<006> lacus $unt immani m@gnirudie
qui emittunt bituminis maxias moles:\~qs diripiunt qui habitãc
circa. id aũt nõ e$t mirandũ nam crebre $unt ibi lapidicine bitumi
nis duri. Cũ ergo per bitumino$ã terrã uis erũpit aque $ecũ extra
hit:& cum $it egre$$a $ecernit{ur}. & ita reiicit a $e bitum\~e. Etiã{que} e$t i
Cappadotia: in itinere quod e$t inter Mazaca & Tuana lacus am
plus in qu\~e lacum pars $iue harũdinis $iue alii generis $i demer$a
fuerit & po$tero die exempta ea pars \~q fuerit exempta inueniet{ur} la
pidea. \~q aũt pars extrã aquã man$erit permanet in $ua {pro}prietate.
ad eũdom modũ Hierapoli phrygie efferuet aque calide multitu
do. ex qua circũ hortos & uineas fo$$is iductis immittit{ur}. h(æ)c aũt
efficitur po$t annũ cru$ta ladidea: ita quotannis dext'a ac $ini$tra
margines ex terra faciendo inducunt eam & efficiũt in his cru$tis
in agris $@pta. Hoc aũt ita uidet{ur} naturaliter f@e@i:{quis} in his locis &
ca teria quibus is na$cit{ur} $uccus $ube$t coaguli nature $milis. De
inde cũ cõmixta uis egreditur per $ontes extra terrã $olis & aeris ca
ore cogitur con gelari ut etiam in areis $alina<006> uidet{ur}. Icem $ũt ex
ama<007>o $ucco terre fontes exeuntes uehementer amari: ut in ponto
e$t fium\~e hi$panis. a capite {pro}fluit circiter milia.xl. $apore dul@i$$i
mo: deinde cũ peruenit ad locũ <003> e$tab ho$tio ad milia.clx. admi
$cetur ei fonticulus oppido <009> paruulus. Is cũ in eum infiuit: tunc
tantam magnitudin\~e fluminis facit amaram: ideo {quis} per id genus
terre & uenas unde $andaraca fodit{ur} & a\~q manando perficit{ur} amarã
Hec aũt di$$imilibus $aporibus a terre {pro}prietate <002>ficiunt{ur} uti etiã
in fructibus uidet{ur}. Si eni radices arbo<006> aut uitiũ aut reliquo<006> $e
minũ non ex terre proprietatibus $uccum capi\~edo ederent $ructus
uno genere e$$ent. in oibus locis & regionibus oium $apores. Sed
aiadue imu$ in$ulã Le$bon uinum protirũ: maloniã catacecaum\~e
Irem Lidiam Moliton Siciliam Mamertinũ Campaniã Falernum
In Terracina & fundis cecubum reliqui${que} locis plu@ibus inume
rab l: mul@@udine genera uini uirtute${que} procreari. \~q nõ aliter pñc
freri ni$i terrenus cũ humor $uis {pro}prietatibus $apo<006> in radicibus
infu$us emittit materiã:p quã egredi\~es ad cacum\~e {pro}fundat {pro}prii
loci & generis $ui fructus $apor\~e. Quod $i terra generibu$ humo<006>
<pb 128>[00135]
non e$$et di$$imilis & di$parata: nõ t\~m in Syria & Arabla in harũ
dinibus & uineis herbi${que} oibus e$$ent odores.ne{que} arbores turife
re: @e{que} piperis dar\~et bacas?nec myrre glebule. Nec cyrenis in feru
lis la$er ma$ceret{ur}: $ed in oibus terre regionibus & locis eod\~e genc\~r
oia procrearet{ur}. Has aut\~e uarietates regionibus & locis incl: natio
mundi & $olis impetus propius ut longius cur$um faci\~edo t@les
efficit terre humores. \~q qualitates non $olum in his rebus $ed etiã
in pecoribu$ & armentis di$cernunt{ur}: hec non ita di$$imiliter effice
rentur: ni$i {pro}prietates $ingula<006> terrarum in regiõibus ad $@lis po
te$tat\~e tem perarent{ur}. Sunt etiã Boetie flumina Cephy$os & Melas
lucanis Cratis. Troia Xantu$. In{que} agris clazomenio<006> & eritreo<006>
& laodicen$iũ fontes ad flumina: cum pecora $uis temporibus an
ni parant{ur} ad conception\~e partus: per id t\~ps adigunt{ur} eo quotidie
potum: ex eo{que} quamuis $int alba: {pro}creant{ur} aliis locis leucophea:
aliis locis pulla aliis coracino colore. ita proprietas liquoris cum
init in corpus pro$eminat intinctã $ui cuiul{que} generis qualitatem
Igitur cum in campis Troianis proxime flumen armenca rufla &
pecora leucophea na$cunt{ur}: ideo id flumen ilien$es xantũ appella
ui$$e feruntur. Etiam{que} inueniunt{ur} aque genera mortife a qu(æ) per
maleficũ $uccũ terr(æ) percurrentia recipiũt in $e uim uenenatã : uti
fui$$e dicit{ur} Terracine fons qui uocabat{ur} Neptũnius: ex quo qui
biberant iprudentes uita p<007>uiarent{ur} : quapropter anti<003> eũ ob$tru
xi$$e dicunt{ur} . Et crob$itratia lacus ex quo nõ $olum qui biberint
moriunt{ur}: $ed etiã qui lauerint. Item in the$$alia fons e$t profluens
ex quo fonte nec pecus ullũ gu$tat: nec belua<006> genus ullũ {pro}pius
accedit: ad quem font\~e <002>roxime e$t arbor florens purputeo colore
non minus in macedonia. quo loci $epultus e$t Euripides: dextra
ac $ini$tra monum\~eti adueni\~etes duo nui cõcurrunt. in unũ accũ
bentes uiatores tran$itare $olent {pro}pter a que bonitat\~e ad riuũ aũt
qui e$t ex altera parte monumenti nemo accedit: {quis} mortiferã aquã
dicit{ur}h\~re. Item e$t in archadia Nonacris noĩata terre regio: que hõt
in montibus e $axo $tillãtes frigidi$$imos humores. Hec aũt aqua
Stygos hydor noĩatur: quã ne{que} argenteum: ne{que} (æ)neũ: ne{que} ferreũ
uas pote$t $ub$i$tere: $ed di$$ilit & di$$ipat{ur}. Cõ$eruare aũt eam &
<pb 129>[00136]
continere nihil aliud ni$i mulina ungula pote$t. Qu(æ) etiã memo
ratur ab antipatro in {pro}uinciam ubi erat alexãder per iollã filium
perlatã e$$e: & ab eo ea a\”q reg\~e e$$e necatũ. Item alpibus in crobi re
gno e$t aqua quã gu$tat $tatim cõcidunt. Agro aũt fali$co uia cã
pana in cãpo Corneto e$t lacus in quo fõs orit{ur}: ibi{que} auiũ & lacer
tarũ reliquarũ{que} $erpentiũ o$$a iacentia apparent. It\~e $unt non mil
l(æ) acid(æ) uen(æ) fontiũ uti Lince$to. & in italia Vienna: campania
Theano. alii${que} locis pluribus qu(æ) hãc hab\~et uirtut\~e ut calcules
In ue$icis qui na$cũcur in corporibus hominũ potionibus di$cu
tiant. Fieri aũt hoc naturaliter ita ideo uidet{ur}: {quis} acer & acidus $uc
cus fube$t in ea terra: per quã egredientes uen(æ) intingunt{ur} acritu
dine: & ita cũ in corpus in @erunt di$ipant \~q ex aqua<006> $ub$identia
in cor<002>ibus & cõcre$centia offenderunt. Quare aũt di$cutiant{ur} ex
acidis h(æ) res $ic po$$umus aiaduertere: Ouum in aceto $i diutius
appo$itum fuerit molle$cet & di$$oluet{ur}. Item plũbũ quod e$t len
ti$$imũ & graui$$imũ $i in ua$e collocatũ fuerit: & in co acetũ infu
$um: id aũt opertũ & oblitũ fuerit efficiet{ur} uti plumbũ di$$oluat{ur}
& fiet ceru$$a. ei$dem rationibus (æ)s quod etiã lolidiore e$t natura
Similitercuratũ $i fuerit: di$$ipabit{ur} & fiet (æ)rugo: Item margarita
non minus $axa $ilicea: \~q ne{que} fer<006> ne{que} ignis põt per $e di$$oluere
cũ ab igne $ũt percalefacta aceto $par$o di$$iliũt & di$$oluũt{ur} Ergo
cum has res ante oculos ita fieri uidemus: ratiocinemur ii$dem ra
tionibus ex acidis {pro}pter acritudin\~e $ucci etiã calculo$os e natura
rerũ $imiliter po$$e curari. Sunt aũt etiã fõtes uti uino mixti: qu\~e
admodũ e$t unus Paphlagoni(æ): ex quo eũ $ine uino potãtes fiũc
temul\~eti. Equicolis aũt in italia: & alpibus natione medullorũ e$t
genu$ aqu(æ) quã qui bibunt efficiuntur turgidis guctur. bus: Ar
cadia uero ciuitas e$t nou ignota clitori in cuius agris e$t $pelũca
profluens aqu? :quã qui, bibunt $iunt ab$temii. Ad eũ aũt font\~e
Epygrama e$t inlapide in$criptũ huius $ñie uer$ibus gr(æ)cis. eam
non e$$e idoneã ad lauandũ: $ed etiã inimicã uitibu$: {quis} apud cum
fontem Melampus $acrifitiis purgaui$$et rabi\~e proeti filiarum: re
$titui$$et{que} earum uirginũ mentes in pri$tinam $anitatem. Epygra
ma autem e$t id quod e$t $ub$criptum:</p>
<pb 130>[00137]
<p>Item e$t in in$ula chio fons e quo qui imprudenter biberint fiũt
in$ipientes: Et ibi e$t Epigramma in$culptum ea $ñia: uitandã e$$e
potionem fontis eius : $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us.
Suntautem uer$ns hi.</p>
<p>Su$is autem in qua ciuitate e$t Regnũ Per$arum fonticulus e$t ex
quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo e$t $criptum Epigrã
ma quod $iguificat hanc $ententiam. Egregiã e$$e aquam ad lauan
dum: $ed ea $i bibatur excutere e radicibus dentes. & huius epigrã
matos $unt uer$us gr(æ)ce.</p>
<p>Sunt etiam nõnullis locis fontinm proprietates: que procreãt qui
ibi na$cunt{ur} egregiis uocibus ad cantandũ uti thar$o magne$i(æ):
aliis eiu$modi regionibu$. Etiam{que} Zama e$t ciuitas Aphrorũ Cu
ius mœnia rex iu ba duplici muro $ep$it: ibi{que} regiam domum $ibi
cõ$tituit ab ea mil. pa$$. xx. e$t oppidum I$muc: Cuius agrorum
regiones iucredibili $unt functe terminatiõe. Cum e$$et eni Aph<007>i
ca parens & nutrix fera<006> be$tia<006>: maxime $erpentiũ: in eius agris
oppidi nulla na$citur: & $iquando allata ibi ponat{ur} $tarim morit{ur}
Ne{que} id $olum $ed etiam terra ex his locis $i alio tran$lata fuerit. &
ibi id genus te@re etiã balearibus dicit{ur} e$$e: $ed aliam mirabilior\~e
uirtut\~e ea habet terra quam ego $ic accepi. C. Iulius ma$ini$$e fili
us cuius erant totius oppidi agrorum po$$e$$iones cũ patre c(æ)$are
militauit: is ho$pitio meo e$t u$us: ita quotidiano conuictu nece$
$e fuerat de philologia di$puta\~r: interim cũ e$$et inter nos de aque
pote$tate & eius uirtutibus $ermo: expo$uit e$$e in ea terra eiu$mõi
<pb 131>[00138]
fontes ut qui ibi procrearentur uoces ad cantandũ egregias habe
rent: idco{que} $emper tran$marinos cala$tros emere formo$os & puel
las maturas: eo${que} coniungere : ut qui na$cerentur ex his non $olũ
uoce egregia: $ed etiã forma e$$ent non inuenu$ta. Cum h(æ)c tanta
uarietas $it di$paribus rebus natura di$tributa: {quis} humanũ corpu$
e$t ex aliqua pre terrenum. in eo aũt multa genera $unt hũoris uti
$anguinis. lactis. $udoris. urine. lachrima<006>. Ergo $i in parua parti
cula terreni tanta di$crepantia inuenitur $apo<006>: non e$t mirãdum
$i tanta in magnitudine terre innumerabiles $ucco<006> reperiũtur ua
rietites. per qu@<006> uenas aque uis peurrens tincta peruenit ad fonti
um egre$$us: & ita ex co di$pares uarii{que} perficiunt{ur} in propriis ge
neribus fontes propter loco<006> di$ciepantiam & regionum qualita
tes: terrarum{que} di$$imiles proprietates. ex his aũt rebus $unt nõnul
la que ego per me per$pexi: cetera in lib: is grec s $cripta ĩueni: quo
rũ $cripto<006> hi $unt autores. Theophra$tus. Timeus. Po$$idonius
Hege$ias. Herodotus. Ari$tides. Metrodorus. qui magna uigilan
tia & infinito $tudio loco<006> proprietates: aquaiũ uirtutes ab incli
natione cœli regionum qualitates ita di$tributas e$$e icriptis decla
raucrunt. Quorum $equutus ingre$$us in hoc libro per$crip$i que
$atis e$$e putaui de aque uarietatibus: quo facilius ex his pre$crip
tionibus eligant homines aque fontes: quibus ad u$um $alientes
pro$unt ad ciuitates municipia{que} perducere. Nulla enim ex omni
bus rebus tantas uidetur habere ad u$um necc$$@rates quantas a\~q
ideo {quis} omnium animalium natura $i $rumenti fructu priuata fue
rit arbu$ti$ue aut carne aut pi$catu aut etiã qualibet ex his reli<002>s
rebus e$ca<006> utendo poterit tueri uitã. Sine aqua uero nec corpus a
nimaliũ n@c ulla cibi uircus pote$t na$ci nec tueri nec parari. Qua
re magna diligentia indu$tria{que} queredi $unt & eligendi fontes ad
human(æ) uite $alubritatem.</p>
<h>De aquarum experimentis</h>
<p #># Xpertiones aũt & probationes eorum $ic $une prouiden
# e # de $i erunt profluentes & apti ante<004> duci incipiantur a$pi
# ciantur aĩo{que} aduertant{ur} qua m\~ebratura $int qui circa cos
habitãt homines. Et $i erunt corporibus ual\~etibus coloribus niti
<pb 132>[00139]
dis cruribus non uitio$is: non lippis oculis: erunt probati$$imi:
Item $i fons nouus fuerit fo$$us & in uas corinthium $iue alteriu$
generis quod erit ex (æ)re bono ea aqua $par$a maculam non fecerit
optima e$t. Item{que} in (æ)neo $i ea aqua deferuefacta & po$tea requie
ta & fu$a fuerit ne{que} in eius (æ)nei fundo harena aur limus inuenie
tur ea aqua erit item probata. Item $i legumina ĩ uas cum ea aqua
coniecta ad ign\~e po$ita celeriter parcocta fuerint iudicabunt aquã
e$$e bonam & $alubrem. Non etiã minus ip$a aqua que erit in fon
te $i fuerit limpida & perlucida: quocũ{que} peruenerit aut profluxe
rit: mu$cus non na$cetur ne{que} iuncus ne{que} iquinatus ab aliquo in
quinamento locus fuerit: $ed puram habuerit $peciem innuit{ur} his
$ignis e$$e tenuis & in $umma $alubritate.</p>
<h>De perductionibus aquarum.</h>
<p #># Vnc de perductionibus ad habitationes mœnia{que} ut fi
n # eri oporteat explicabo. Cuius ratio e$t prima perlibra
# tio: libratur aũt dioptris: aut libris aquariis: aut choro
bate: $ed diligentius efficitur per chorobaten: {quis} dioptre libre{que} fal
lunt. Chorobates aũt e$t regula longa circiter pedũ. xx. Ea habet
ancones in capitibus extrem is equali modo perfectos in{que} regul(æ)
capitibu$ ad normã coagmentatos: & inter regulã & ancones a car
dinibus cõpacta tran$uer$aria: que habent lineas ad perpendiculũ
recte de$criptas: pendentia{que} ex regula perp\~edicula in $ingulis par
tibus $ingula: \~q cũ regula e$t collocata: ea{que} tang\~et (æ)que ac pariter
lineas de$criptionis: indicãt libratam collocation\~e. Sin aũt uentus
interpellauerit: & motioibus linee nõ potuerint certam $igni$icatio
n\~e $acere: tunc habeat in $uperio\~r parte canal\~e longũ pedes quin{que}
Latum digitum: altum $exquidigitũ: eo{que} aqua infundat{ur}: & $i e\~q
liter aqua canalis $ũma libra tanget: Scietur e$$e libratũ. ita eo cho
robate cũ perlibratũ ita fuerit: Scietur quantum habuerit fa$tigii.
Forta$$e qui Archimedis libros legit dicet non po$$e fieri ueram ex
aqua libration\~e: {quis} ei placet aquam non e$$e libratam: $ed $pheroi
des habere $chema: $ed ibi habere centrũ: quo loci habet orbis ter
rarum. hec autem $iue plana e$t aqua $eu $pheroides nece$$e e$t ex
t:ema capita regularum: pa@iter $u$tine\~r aquam. Sin autem procli
<pb 133>[00140]
natum erit :ex una parte que erit altior non habuerit regul(æ) cana
lem: in $ũmis labris aquam nõ e$$e. nece$$e enim quocũ{que} aqua $it
infu$a in medio inflationem curuaturam{que} habere: $ed capita dex
tra ac $ini$tra inter $e librata e$$e. exemplar aũt chorobatis erit i ex
tremo uolumine $criptum. Et $i erit fa$tigium magnũ facilior erit
decur$us aqu(æ). $in autem interualla erunt lacuno$a $ub$tructioni
bus erit $uccurrendũ. Ductus aut\~e aque fiũt generibus tribus. Ri
uis per canales $tructiles aut fi$tulis plũbeis $eu tubulis fictilibus
Quo<006> h(æ) ratiões $unt: $i canalibus ut $tructura fiat <004> $olidi$$ima
$olum{que} riui libramenta habeat fa$tigata ne minus in c@ntenos pe
des $emipede (æ)que $tructure confornicentur ut minime $ola aqua
rangat. Cũ{que} uenerit ad mœnia efficiatur ca$tellum & ca$tello con
iunctum ad recipi\~edum aquam triplex immi$$arium: collocent{ur} {que}
in ca$tello tres fi$tule (æ)qualiter diui$e intra receptacula coniuncta
uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redun
det. ita in medio ponentur fi$tul(æ) in omnes lacus & $alientes in al
tero in balneas uectigal quotannis populo pre$t\~et : ex quibus ter
tio in domo priuatas ne de$it in publico.non enim poterunt auer
tere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. H(æ)c aũt qua
re diui$a con$tituerim h(æ) $unt cau$e uti qui priuatim duc\~et in do
mos uectigalibus cueantur per publicanos aquarum ductus. Sin
autem medii montes erunt inter mœnia & caput fontis $ic erit $aci
undum uti $pecus fodiantur $ub terra librentur{que} ad fa$tigiũ qd
$upra $criptum e$t: & $i tophus erit aut $axum in $uo $ibi canalis
excidatur. $in autem terrenum aut hareno$um erit $olum & parie
tes cum camera in $pecu $truantur & ita perducantur. Putei{que} ita
$int facti uti inter duos $it actus. $in aũt $i$tulis plumbeis ducetur
Primũ ca$tellum ad caput ducatur: deinde ad copiam aque lamne
$i$tularum con$tituantur (æ)que fi$tule ca$tello collocent{ur} ad ca$tel
lum quod erit in mœnibus: $i$tule ne minus longe pedum denu<031>
$undantur. que $i centenarie erunt pondus habeãt in $ingula$. M.
cc. $i octogenarie põdo dcccc.lx.$i quinquagena@ie pondo. dc.qua
drag .narie põdo *cccc.lxxx.trecenarie pondo.ccc.lx.uicenarie pon
do.cc.lx. Quindenũ põdo.c.lxxx.Denum pondo.ccxx.octonum
<pb 134>[00141]
pondo.c. Quinatie pondo.lx.e latitudie autem lamnarum quot
digitos habuerint ante<009> in rotundation\~e flectant{ur}: magnitudinũ
ita nomina cõcipiunt fi$tule. Nan{que} que lamĩa fuerit digitorum
l.cum fi$tula perficietur ex ea lamina uocabitur quinquagenaria
Similiter{que} reliquæ. Ea aut\~e ductio quæ per fi$tulas plumbeas e$t
futura. hanc habebit expedition\~e. quod $i caput habeat libramen
ta ad mœnia monte${que} medii non fuerint altiores ut po$lint inter
pellare:$ed ad libramenta nece$$e e$t $ub$true\~r interualla. quemad
modum in riuis & cãnalibus. Sin autem nõ longa erit circumitio
circumductiõibus. Sin autem ualles e<007> unt perpetue:in declinato
loco cur$us di<007>igent{ur}:cum uenerint ad imum nõ alte $ub$truitur
ut $it libratum <009> longi$$imum: hoc autem e<007> it uenter quod græci
appellant cœlian: deinde cum uenerit adue<007>$us cliuum: ex longo
$patio uentris leuiter tume$cir:exprimatur in altitudinem $ummi
cl<007>ui Q@od $i non uenter in uallibus factus fuer<007>it:nec $ub$t<007>uctũ
ad libram factum: $ed geniculus e<007>it: erum pet & di$$oluet fi$tula/
rum cõmi$$uras. Etiam in uentre colluuiaria $unt ficienda per que
uis $piritus relaxetur. ita per fi$tulas plum beas aquam qui duc\~et
his rationibus belli$$ime poterunc efficere: quod & decur$us & cir
cumductiones & ucntres & expie$$us hac rõne po$$unt fieri: cum
habebunt a capitibus ad mœnia fa$tig<007>i l<007>bram\~eta. It\~einter actus
ducendos non e$t inutile ca$tella collocari:ut $i quãdo uitium ali
quis locus fecerit:non totum omne{que} opus contundat{ur}: & in qui
bus locis $it factum facilius inueniatur. Sed ea ca$tella ne{que} in de
cur$u:nc{que} in uentris planitie:ne{que} in expre$$iõibus:ne{que} omnino
in uallibus $ed in pe<007>petua equalitate. Sin autem mino\~r $umptu
uoluerimus: $ic erit faci\~edum. Tubuli cra$$o corio ne minus digi
torum duorum fiant:$ed ubi hi tubuli ex una parte $<007>ot lingula
ti ut alius in alium inire cõuenire{que} po$$int. Coagmenta aut\~e eo<006>
calce uiua ex oleo $ubacta $unt iliimenda: & in declinatiõ<007>bus li
bramenti uentris lapis e$t ex $axo rubro in ip$o geniculo collocã
dus:i${que} perterebratur. uti ex decur$u tubulus nou<007>$$<007>mus in lapi
de coagmentctur: & primus ex lib<007>ati uentris ad eũdem modu<007>n
adue<007>$um cl<007>uum & nou<007>$$imũ l<007>brati uentris in cauo $axi rubri
<pb 135>[00142]
hereat. & primus expre$$ionís ad eundem modum coagmentetur.
ita librata planitie tubulorum aut decur$us & expre$$ionis nõ ex
tolletur. nan{que} uehemens $piritus in aque ductione $olet na$ci ita
uti etiam $axa perrumpat ni$i primum leniter & parce a capite a\~q
immittatur & in geniculis & uer$uris alligationibus aut pondere
$aburra contineatur. reliqua omnia uti fi$tulis plũbeis ita $unt col
locanda. item cum primo aqua a capite immittitur: ante faui l<007>im
mittetur uti coagmenta $iqua $unt non $atis oblita fauilla obhnã
tur. habent autem tubulorum ductiones ea cómoda primum in
opere {quis} $iquod uitium factum fuerit quilibet id põt reficere. ctiã
{que} multo $alubrior e$t ex tubulis aqua quam per fi$tulas. quod <002>
plumbum uidetur e$$e ideo uicio$um {quis} ex eo ceru$$a na$catur. hec
autem dicitur e$$e nocens corporibus humanis:ita quod ex co {pro}
creatur id e$t uitio$um. non e$t dubium quin ip$um quo{que} nõ $it
$alubre. exempla autem ab artificibus plumbariis po$$umus acci
pere {quis} palloribus occupatos habent corporis colores. nan{que} cum
fundendo plumbum flatur uapor ex eo in$idens corporis a: tus &
exinde exurens eripit ex membris eorum $anguinis uirtutes. ita{que}
minime fi$tulis plumbeis aqua duci uidetur $i uolumus eam ha
bere $alubrem. $aporem{que} melio<?>r\~e \~ex tubulis e$$e quotidianus po
te$t iudicare uictus:{quis} omnes extructas ua$orum argcnteorum m\~e
$as:tamen propter $aporis integritatem f<007>ct<007>libus u<007>untur. $in aũt
fontes non $unt unde ductiones aquarum facimus nece$$e e$t pute
os fodere. In puteorum autem po$$c<?>$$ionibus non e$t contemn\~e.<_>J</_><?>a
ratio $ed auminibus $olertia{que} magna naturales rerum rationes cõ
$iderande {quis} habet multa uaria{que} teera in $e genera. E$t enium uti <007>e
lique res ex quatuor principiis compo$ita & primum e$t ip$a terre
na habt{que} ex humo\~r aque fontes.item calores unde etiam $ulphur
alumen bitum\~e na$citur aeri${que} $piritus immanes qui cum graucs
per interuenia fi$tulo$a terreæ perueniunt ad fo$$ionem puteorum
& ibi homines offendunt fodientes ut naturali uapore obturante
eorum naribus $piritus animales ita qui nõ celerius inde effugiũt
ibi interimuntur. Hocautem quibus ratiõibus caueatur: $ic e$t fa
ciendum. Lucerna accen$a dimittatur que $i perman$erit ardens $i
<pb 136>[00143]
ne periculo de$cendetur. $in autem eripietur lum\~e uĩ uaporis: tũc
$ecundum puteum dextra ac $ini$tra defodiantur æ$tuaria. ita qu\~e
admodum per nares $piritus exactu di$$ipabuntur. Cum hæc $ic
explicata fuerint & ad aquam erit peruentum. tunc $epiatur $truc
tura nec obturentur uene. $in autem loca dura erunt aut nimium
uene penitus fuerint: tunc $igninis operibus ex te$tis aut a $uperi
oribus locis excipiendæ $unt copiæ. In $igninis autem operibus
hæc $unt facienda uti harena primum puri$$ima a$perrima{que} pare
tur. cem\~etum de $ilice frangatur nec grauius quam librarium calx
<009>uehementi$$ima mortario mixta ita ut \~q{que} partes harenæ ad du
os re$pondeant. eorum fo$$a ad libramentum altitudinis quod e$t
futu<007>ũ calcetur uectibus ligneis ferratis parietibus calcatis in me<007>
dio quod erit terrenum exinaniatur ad l<007>bramentum inf<007>mum pa
riecum. hoc exæquato $olum calcetur ad cra$$<007>tu dinem quæ con$ti
tuta fuerit. ea autem $<007> duplicia aut triplicia facta fuerint uti perco
lationibus tran$mutari po$$int multo $alubriore<031> aque u$um effi
cient. l<007>mus eni<031> cum habuerit quo $ub$idat lim p<007>dior fiet & $ine
odoribus con$eruabit $aporem $i non $alem addi nece$$e e<007>it & ex
tenuari. Que potui de aque uirtute & uariete<?>te qua${que} habeat utili
tates quibu${que} rõnibus ducant{ur} & probent{ur} in hoc uolumiepo$ui.
de gnomonicis uero rebus & horologio<007>ũ <007>õnibus <007>n@@quenti per
$c@<007>bã.</p>
<h>.L. VICTRVVIIPOL. LIBER NONVS IN QVO DIS
SERIT DE GNOMONICIS REBVSET RATIONIbus
HOROLOGIORVM nunc AVTEM DE SCRIPToRVM
ueneratione.</h>
<p #># Obilibus athletis qui olympia pithia i$thmia ne:
# mea uici$$ent græcorum maiores ita magnos hono
# res in$tituerunt uti non modo in conuentu $ta<?>ntes
n # cum palma & corona ferant laudes: $ed etiam cum
# reuertantur in $uas ciuitates cum uictoria triũphã
tes quadrigis in mœnia & in patrias inuehãtur e re{que}. p. perpetua
uita con$titutis uectigalibus fruantur. Cum ergo id animaducrtã
admiror quid ita non $criptoribus iidem honore$ etiam{que} maio<007>e$
<pb 137>[00144]
$int tributi qui infinitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti
bus præ$tant. id enim magis erat in$titui dignũ: {quis}athlete $ua cor
pora exercitationibus eff<007>ciunt fortiora. $criptores non $olum $uos
$en$us $ed etiam eorum omnium libris addi$cendum & animo$ ex
acuendos preparant præcepta. quid eni milo crotoniates {quis} fuit in
uictus prode$t hominibus? aut ceteri qui eo genere fuerunt uicto
res ni$i {quis} dum uixerunt inter $uos ciues habuerunt nobil<007>tatem.
Pythago\~r uero \~pcepta. Democriti: Platõis: Ari$tothelis<?>. cetero ũ{que}
$apientum quotidiana <002>petuis indu$triis culta n@n $olum $ui@ ci
uibus $ed & omnibus gentibus recentes & flo@idos edunt froctus
c quibus qui a teneris ætatibus doctrinarum abundantie $atiant{ur}
optimos hab@nt $apientie $en$us in$tituũt ciuitatibus hũanitatis
mores æqu<007> iura leges quibus ab$entibu$ nulla pote$t e$$e ciuitas
cum ergo tanta munera ab $cripto<006> prudentia priuati<031> publice{que}
fu@rint hominibus \~pparata: non $olũ arbitror palmas & coro@@s
his tribui oportere $ed etiam decerni triumphos & inter deorũ $e
des eos dedicandos iudicari Eo<006> aut\~e cogitata util<007>te: hominibus
ad uitam explicandam e pluribus $igula pauco<006> uti exempla po
nam. Qu@ reco<?>gno$c\~etes nece$$ario his tribui hono e$ opo<007>tere ho
mines confitebuntur. & primum Platonis e mult.s ratio in@tioni
bus utili$$imis unam quemadmodum ab eo explicata $it pona<007>n
# Platonis inuentum de agro metiendo.</p>
<p #># O@us aut ager paribus lateribus $i erit \~q dratu$.eú{que} opor
I # tuerit duplicare {quis} opus fuerit gene\~r numeri {quis} mul@@plica
# tiõ<007>bus nõ inuenit{ur} eo de$eriptiõibus l<007>nea<006> emendat@s re
peri\~t. E$t aũt eius rei hæc demõ$tratio. Quadratus locus <029> eri@ lõ
gus & latus pedes denos ef$icit areæ pedes centum. $i ergo opu$ fũ
erit eũ duplicari pedes.cc.it\~e ex <002>ibus lateribus face\~r quer\~edũ e@it
<004>magnũ latus eius\~qdrati fiat ut ex eo. cc. pedes duplicatiõibus a-
reæ\~r$põdeãt. id aũtnũero nemo põtĩuenire. nã{que} $i. xiiii.cõ$t<007>tu@n
tur erunt multiplicati pedes. cx. cvi. $i. x v. pedes.cc. xxv. ergo
quoniã id nõ explicatur numero in eo quadrato & longo & lato
pedes decem quod fuerit linea ab angulo ad angulum diagonis <002>
ducatur :uti diuidantur duo trigona æqua magnitudine $ingu
<pb 138>[00145]
la areæ pedum quinquagenum: ad eiu${que} lineæ diagonalis lõgitu
dinem locus quadratus pa: ibus lateribus de$c<007>ibatur. ita{que} mag
na duo trigona in minore quadrato quiquagenum pedum linea
diagonio fuerint de$ignata eadem magnitudine & eodem pedum
numero quatuor in maiore erunt effecta. hac ratiõe duplicatio g: ã
m<007>cis rat<007>onibus a platone uti $chema $ub$criptum e$t explicata \~e
in <007>ma pagina</p>
<h>De Norma</h>
<p #># Tem Pythagora$ normã $ine artificis fab icationibus in
@ # uentã o$t\~edit & <009> magno labore fab i no@mã faci\~etes uix
# ad uerũ perducere pñ@@d rõnibus & methodis eme<?>ndatũ
ex eius \~pc@ptis explicat{ur}. nan{que} $i $umantur regule tres e <029> bus una
$<007>t p@des.i<007>i. altera pedes. <007>iii. tertia pedes.v. hæ{que} regule inter $e cõ
po$ite tangant al<007>a al<007>ã$uis cacumin<007>bus extremis $@hema haben
tes trigon<007> deformabunt normam em\~edatam adeas aut@m regula
rum $ingularum longitudines $i $ingula quadrata par<007>bus laterl
bus de$cr<007>bantur: cũ erit t@ium latus areæ habebit pedes. viiii. q<001>
iiii.xvi. quod quin{que} erit.xxv. ita quantũ aree pedum nume<007> um
duo quadrata ex tribus ped<007>bus lõgitud<007>nis laterum & qua tuor
eff<007>ciunt: equæ tantum numerum reddit unum ex quin{que} de$crip
tum. Id pythagoras cum inucni$$et non dubitãs admi$i$$e <007>n ea <007>n
uent<007>õe monitus maximas grat<007>as agens ho$tias dicitur d<007>is imo
laui$$e. Ea autem ratio quemadmodum <007>n mult<007>s rebus & men
<pb 139>[00146]
$uris e$t utilis etiam in ædificiis $calarum ædificatiõibus:uti tem
perata$ habeant graduũ libratione$ e$t expedita. Si enim altitudo
contignatiõis a $umma coaxatiõe ad imum libramenrũ diui$a fue
rit in partes tres: erit earum quin{que} in $calis $capo<006> iuxta longitu
dinem inclinatio: quã magne fuerint inter contignatiõem & imũ
l<007>bramentum altitudinis partes tres: quatuor a perpendiculo rece
dant & ibi collocent{ur} interiores calces $capo<006>: ita erunt temperatæ
graduum ip$arum $calarum collocatiões: item eius rei erit $ub$cri
pta forma.</p>
<p>Quomodo portio argenti auro mi$ta in integro ope
# re deprehendi di$cerni{que} po$$it.</p>
<p #># A<007>chimedis uero cũ multa miranda inuenta & uaria fue
a # rint: ex oĩbus & infinita $olertia: id quod exponã: uide
# tur e$$e expre$$um unum. Hiero enim Syracu$is auctus
Regia pote$tate rebus bene ge$tis cum auream coronã uotiuã diis
ĩmortalibus quodã in fano cõ$titui$$et ponendã manu: pretio lo
cauit faciendã: & au<006> ad $aconiã appendit red\~eptoris ad t\~ps opus
manu factũ $ubtiliter regi approbauit: & ad $aconiã pondus coro
ne ui$us e$t \~p$titi$$e. Po$tea<009> iudiciũ e$t factũ dempto auro tantũ
dem argenti in id coronarũ opus admixtũ e$t: Indignatus Hiero
$e. cont\~eptũ e$$e ne{que} inueni\~es \~q rõne id furtũ repreh\~ederet rogauit.
<pb 140>[00147]
Archimeden uti in $e $umeret $ibi deco cogitation\~e: Tunc is cum
haberet eius rei curam ca$u uenit in balneum ibi{que} cum in $olium
de$cenderet animaduertit quantum corpori$ $ui in eo in$@deret tan
tum aque extra $olium effluere. ita{que} cum eius rei rationem explica
tionis o$t\~edi$$et: nõ e$t moratus $ed exiluit gaudio motus de $olio
& nudus uadens domum uerius $ignificabat clara uoce inucn<007>$$e
quod quereret. Nam currens identidem græce clamabat Euphron
Eurima. tum uero ex eo inuentionis ingr. $$u duas dicit{ur} feci$$e ma
$$as equo pondere quo etiam $uerat corona unam ex au@o & alterã
ex argento. cum ita feci$$et uas amplum ad $umma labra impleuit
aquæ in quo dimi$it argenteam ma$$am :cuius quãta magnitudo
in ua$e depre$$a e$t tantum aque effluxit. ita exempta ma$$a: quan
to minus factum fuerat refudit: $exta io men$us e$t ut eod@m mo
do quo prius fuerat ad labra equaretur. ita ex eo inuenit quãtum
ad certum podus argenti ad certam aque men$u@am re$ponderet:
cum id expertus e$$et tum auream ma$$am $<007>militer pleno ua$e di
mi$it & ea exempta eadem ratione men$ura addita inuenit ex aque
non tantum $e minore quanto minus magno co@po@e eodem pon
de<007>e auri ma$$a e$$et <009> argenti. Po$tea uero <007>epleto ua$e in eadem a
qua ip$a corona dimi$$a inuenit plus aque defluxi$$e in cc ronam
argenteam quam in auream eodem pondere ma$$am: & ita ex co {quis}
$uerit plus aque in corona quam in ma$la ratiocinatu$ depreh\~edit
argenti in auro mixtionem & manife$tum furtũ red\~eptori$. Tran$
feratur mens ad Architæ Tar\~etini & Erato$thenis cyrenei cogitata
Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuene
runt. Itaquæ cum <007>n ceteris inuentionibus fuerint grati in eius rei
cõce tationibus maxime $uot $u$pecti. Al<007>us en<007>m alia ratione ex
plicarat quod delo imperauerat re$pon$is apollo uti are eius quan
tũ haberent pedum quadratorum id duplicaretur: & ita fore ut hi
qui e$$ent in ea in$ula liberarentur tunc religione Itaque Archi@as
cylind: orum de$criptionibus Erato$thenes organica $olari <007>atio
ne idem explicauerunt. Cum hæc $int tam magnis doctrinarum
iocunditatibus animaduer$a: & cogamur naturaliter inuenti<007>
onibus $ingularum rerum con$iderantes effectus moueri multas
<pb 141>[00148]
res att\~edens admiror etiã democriti de rerum natura uolumina &
eius commentariũ quod $cribit{ur} Xeipotonton in quo etiã utebat{ur}
anulo $ignaret{ur} amoltie e$t expertus. ergo eo<006> uirorũ cogitata nõ
$olũ ad mo<007>es corrigendos $ed etiã ad omniũ utilitatem perpetuo
$unt preparata Athleta<006> aũt nobilitates breui $patio cum $uis cor
poribus $ene$cunt florentes: ne{que} po$teritati hi qu\~ea dmodũ $apien
tum cogitatata hoĩum uite prode$$e po$$unt Cum uero ne{que} mori
bus ne{que} in$titutis $cripto<006> pre$tantibus tribuant{ur} honores. Ip$e
aut\~e per $e mentes aeris altiora pro$picientes memoria<006> gradibus
ad coc<?>lum elati uiui ímortalitati nõ modo $ñias $ed etiam $igura$
co<006> po$teris cogunt e$$e notas.Ita{que} qui l\~rarum iocũditatibus in
$tructas habent mentes: non po$$unt non in $uis pectoribus dedi
catas habere $<007>cuti deo<006> $icut Ennil poete $imulacrum. Accii aut\~e
ca<007>minibus qui $tudio$e d@lectant{ur} non modo uerborum uirtutes
$ed etiã f<007>gurã eius uident{ur} $ecum habere & pre$ent\~e e$$e. Item plu
res po$t no$tram memoriã na$c\~etes cum Lucretio uidebunt{ur} uelut
coram de rerũ natura di$putare de arte uero Rethorica cú cicerone
Multi po$tero<006> cũ Varrone conferent $ermonem de lingu<007> latina
Non minus etiã plures philologi cum græcorum $api\~etibus mul
ta del<007>berantes $ecretos cum his uidebunt{ur} habere $ermones: & ad
$ummã $apientium $cripto<006> $ñie corporibus ab$entibus uetu$tate
florentel cum in$unt inter con$ilia & di$putatiões maiores habent
<009> pre$entiũ $unt auctoritates omnes. Ita{que} cæ$ar his auctoritatibu$
fretus $ent<007>bus eorum adhibitis & con$iliis ea uolumina cõ$crip$i
& prioribus $ept\~e de edificiis: octauo de aqui$: In hoc de gnomo
nic<007>s rõnibus qu\~eadmodum de radiis $oli$ in mũdo $unt per um
bras gnomonis inuente: quibu${que} rõibus dilatent{ur} aut cõtrahant{ur}
explicabo.</p>
<p>De gnomonicis rationibus ex radiis $olis per umbrã inuen
# tis & mundo at{que} planetis.</p>
<p #># A autem $unt diuina m\~ete comparata: habentqueadmi
e # rationem magnam con$iderantibus: q<001> umbra gnomo
# nis equinoctialis: alia magnitudine e$t Athenis: alia Ale
xandriæ: alia Romæ: non eadem placentie ceteri${que} orbis terrarum
<pb 142>[00149]
locis. Ita{que} longe aliter di$tant de$criptione$ horologio<006> locorum
mutationibus. umbrarũ enim æquinoctialium magnitudinibus
de$ignãtur. Analimma forme ex quibus perficiuntur ad rationem
locorum & um bre gnomonum horarum de$criptiões. analemma
E$t ratio conqui$ita $olis cur$u & umbre cre$centis a brume ob$er
# uatione inuenta equa per ratióes architectonicas circini{que} de$cri
# ptiões e$t inuentus effectus in mũdo. Mundus aũt e$t omniũ
# nature re<006> conceptio $umma cœlũ{que} $ideribus conformatum
# id uoluitur continenter circum terrã at{que} mare per axis cardi
# nes extremos. Nan{que} his in locis naturalis pote$tas ita archi
# tectata e$t: collocauit{que} ca@dines tan<009> cent<007>ũ unũ a terra in ma
# ri in $ũmo mundo: ac po$t i\~pas $tellas $eptentrionũ. Alterum
# trans contra $ub terra in meridianis partibus: ibi{que} circum eos
cardines orbiculos circum centra ut in torno perfecit qui græce pa
$che denominantur: per quos peruolitat $empiterno celum. Ita me
dia terra cum mari centri loco naturaliter e$t collocata. his natura
di$po$itis ita uti $eptentrionali parte a terra excel$ius habeat altitu
din\~e centrum. in meridiana aũt parte inferioribus locis $ubiectu<031>
a terra ob$curet{ur}. tunc etiam per medium tran$uer$a & inclinata in
meridié circuli delata zona.xii. $ignis e$t cõformata: \~q eorum ípe
cies $tellis di$po$itis.xii. partibus perequatis exprimit depictam
a natura figurationem. Ita{que} lucentia cum mundo reliqu<007>${que} $ideri
bus ornatum circum terrã mare{que} peruolãtia cur$us perficiunt ad
cœli rotũ ditat\~e. omnia aũt ui$itata & inui$itata temporum necc$$i
tate $unt con$tituta: ex quibus $ex $igna numero $upra terrã perua
gantur cum cœlo.cetera $ub terram $ubeuntia ab eius umbra ob
$curantur: $ex autem ex his $emper $upra terram nituntur. quanta
pars enim noui$$imi $igni depre$$ione coacta uer$ationem $ubiici
ens $ub terram occultantur: tantundem eius contrarie conuer$atio
nis nece$$itate $uppre$$a notatione circumacta trans locis patenti-
bus & ob$curis egreditur ad lucem . Nam{que} uis una & nece$$itas
utrum{que} $imul orientem & occid\~etem perfici@. Ea autem $igna cum
$int numero. xii. parte${que} duodecimas $ingula po$$ideant mundi:
uer$entur{que} ab orientead occidentem cõtinenter: tunc per ea $igna
<pb 143>[00150]
contrario cur$u luna $tella mercurrii: ueneris: ip$e $ol: item{que} mar
tis & iouis & $atu: ni ut <002> graduũ a$cen$ion\~e percurr\~etes alius alia
circuitiõis magnitudine ab occidente ad orientem in mũdo perua
gantur. Luna die. viii. &. xx. amplius circiter hora celi circuition\~e
percurrens ex quo ceperit $igno ire ad $ignũ reuertendo perficit lu
narem men$em. Sol aũt $igni $patiũ quod e$t. xii. pars mũdi men
$e uertente uadens tran$it.ita.xii.m\~e$<007>bus. xii. $ignorũ interualla
peruagãdo cum redit ad id $ignũ unde cœperit perficit $patiũ uer
tentis anni: ex eo quem circulũ luna terdecies in.xii. m\~e$ibus per
currit cum $ole hi$dem men$ibns $emel permetit{ur}.Mercurii aut\~e &
ueneris $tellæ circa $olis radios uti per centrum cũ itincrious coro
nantes regre$$us retror$um & retardatione faciunt etiã $tationibus
{pro}pter eam circinationem morant{ur} in $patiis $igno<006>. Id aũt ita e$$e
maxime cogno$cit{ur} ex ueneris $tella: {quis} ea cũ $olem $equat{ur} po$t oc
ca$um eius appar\~es in cœlo clari$$imc{que} lucens. Ve$perugo uocita
tur. aliis aũt tem poribus eum ante currens & oriens ante luc\~e luci
fer appellat{ur}. Ex eo{que} nonnun<009> plures dies in $igno commorant{ur}:
alias celeriter ingrediunt{ur} in alte<006> $<007>gnũ. Ita{que} {quis} non equæ peragũt
numerũ d<007>erũ in $ingulis $ignis: quantũ $unt morate prius tran$i
liendo celerioribus itineribus perficiũt uti {quis} demorent{ur} in nõnul
lis $ignis. Nihilominus cum eripiãt $e a nece$$<007>tate moræ celeriter
con$eqnunt{ur} iu$tam circuition\~e. lter aũt in mundo mercurii $tella
ita peruolitat uti trecente$imo & $exag $imo die per $igno<006> $patia
curr\~es perueni\~es ad id $ignũ: exquo priore circulatiõe cepit facere
cur$ú: & ita perequat{ur} eius iter ut circiter tricenos dies in $ingulis
$ignis habeat numeri rõnem. Veneris aut\~e cũ e$t liberata ab impe
ditione radio<006> $olis.xxx.diebus percurrit $igni $patium: quo mi
nus quadragenos dies in $ingulis $ignis patit{ur} cum $tatiõem fece
cerit re$tituit eam $ummãnumeri in uno $igno moratã. Ergo cum
circuition\~e in celo quadringente$imo & octoge$imo & quinto die
permen$a ite<006> in id $ignũ ex quo $igno prius iter face\~r cepit. Mar
tis uero circiter $excente$imo octogelimo tertio <007>$<007>de<006> $patia perua
gãdo peruenit eo: ex quo initiũ faci\~edo cur$ũ fecerat añ & in <029>bu$
$ignis celerius percurrit cum $tationom fecit explet die<006> numeri ra
<pb 144>[00151]
tionem. louis aũt placidioribus gradibus $candens contra mundi
uer$ationem circiter .ccc. lxv. diebus in $ingula $igna permetit{ur} &
con$i$tit po$t annũ. xi. & dies. cccxxiii. & redit in id $ignũ in quo
ante. xii. annos fuerat. Saturni uero men$ibus undetriginta & am
plius paucis diebus peruadens per $igni $patiũ anno nono &. xx.
& circiter diebus. clx. in quo ante trice$imo fuerat anno in id re$ti
tuitur:ex eo{que} quo minus ab extremo di$tat mũdo tanto maior\~e
circination\~e rotæ percurr\~edo tardior uidetur e$$e. hi aũt qui $upra
$oli$ iter circinatiõe$ peragunt maxime cum in trigono fuerint: q<001>
is inierit: cum non progrediuntur $ed regre$$us facientes morant{ur}
Donicum idem $ol de eo trigono in aliud $ignum tran$itionem
fecerit id aũt non uullis $ic fieri placet quod aiunt $olem cũ lõgius
ab$it ab$tãtia quadam nõ lucidis itineribus errantia per ea $idera
ob$curatis morationibus imp ediri. nobis uep non uidet{ur}. Solis
enjm $plendor per$picibilis & patens $ine ulns ob$curatiõibus e$t
per omn\~e mundum: ut etiam nobis apparet cum facient he $tellæ
regre$$us & moratiões. ergo $i tantis interuallis no$tra $p\~es pote$t
id aĩaduertere quid ita diuinationibus $pl\~edoribu${que} a$tro<006> iudi
camus ob$curitate$ obiici po$$e. Ergo potius ea ratio nobis con$ta
bit {quis} feruor quemadmodũ o\~es res euocat & ad $e ducit: ut etiã fru
ctus ex terra $urgentes in altitudin\~e per calorem uidemus: non mi
nus aquæ uapores a fontibus ad nubes per arcus excitari: ead\~c ra
tione $olis impetus uehemens radiis trigoni forma porrectus in$e
quentes $tellas ad $e perducit: antecurrentes ueluti refrenando reti
nendo{que} non patit{ur} pro gredi: $ed ad $e regredi in alterius trigoni
$ignũ e$$e. Forta$$e de$iderabit{ur} quid ita $ol <003>nto a $e $igno potius
<004> lecundo aut tertio: \~q $unt propiora facit in his feruoribus reten
tiones. Ergo quemadmodũ id fieri uideat{ur} exponam. Eius radii <007>n
mundo utij trigoni paribu${que} lateribus formæ lineationibus ext\~e
dunt: ld aũt nec plus nec minus e$t ad <003>ntam ab eo $igno:I gitur
$i radii per omnem mundum fu$i circinatiõibus uagarent{ur}: Ne{que}
extentionibus porrecti ad trigoni formam liniarent. Propiora fla
grarent. Id aũt etiam Euripides græco<006> poeta anĩaduerti$$e uidet{ur}
Ait enim quæ longius a $ole e$ient hæc uehem entius ardere: Pro
<pb 145>[00152]
piora uero eũ temperata habere. ita{que} $cribit in fabula Phaetõte $ie</p>
<p>Si ergo res & ratio & te$timonium poete ueteris id o$tendit nõ pu
to aliter oportere iudicari ni$i quemadmodum de ea re $upra $crip
tum habemus. Iouis autem inter martis & $aturni circinationem
currens: maiorem <009> mars: minorem <009> $aturnus peruolat cur$um.
Item relique $telle quo maiore ab$unt $patio ab extremo cœlo {pro}xi
mam{que} habent terræ circination\~e celerius uidentur. {quis} quecun{que} ea
rum minorem circinationem peragens $æpius $ubig\~es præterit $u
periorem. quemadmodum $i in rota qua $iguli utuntur impo$ite
fuerint $eptem formicæ canale${que} totidem in rota facti $int circum
centrum in imo adcre$centes ad extremum in quibus hæ cogant{ur}
circinatiõem facere: uer$etur{que} rota in alteram par<007>\~e mece$$e erit eas
contra rote uer$ationem nih<007>l minus aduer$us itinera per$icere. &
\~q proximum centrum habuerit celerius peruagari: quæ{que} extremũ
orbem rotæ peragat etiam $i æque celeriter ambulet propter mag
nirudinem circinationis multo tardius perficere cur$urr. Similiter
a $tra nitentia contra contra mundi cur$um $uis itineribus perf.ciunt cir
cuitum $ed cœli uer$atiõe redundanibus referunt quotidiana tem
poris circulatione. E$$e autem alias $tellas tem peratas alias feruen
tes: etiam {que} frigidas hæc e$$e cau$a uidetur {quis} omnis ignis in $upe
riora loca habet $candentem flammã. ergo $ol ethera qui e$t $upra
$e radiis exurens eff<007>cit candentem in quibus locis habet cur$um
martis $tella . ita{que} feruens ab ardore $olis efficitur. Saturni aut\~e {quis}
e$t proxima extremo mundo tangit congelatas cœli regiões uehe
menter e$t frigida. ex eo e$t iouis cum inter utriu${que} circinatiões ha
bet cur$um a refri geratione calore{que} corum medio conuenientes t\~e
perati$$<007>mo${que} uidetur habere effectus. De zona.xii. $ignorum &
$\~eptem a$trorum contrario opere ac cur$u quibus rat<007>õibus & nu
meris tran$eunt e $ignis in $igna & circuitu<007>n eorum uti a p ecep
toribus accepi expo$ui. Nunc de cre$centi lunæ lumine diminutio
ne{que} uti traditũ e$t nobis a maioribus dicam. Bero$us qui a chal
deorum ciuitate $iue natione progre$$us in a$iam & di$ciplinã cal
<pb 146>[00153]
daicam patefecit ita e$t profe$$us pilam e$$e ex dimidia parte cand\~e
tem reliqua habere ceruleo colore: Cum autem cur$um itineris $ui
peragens $ubiret per orbem $olis tunc eam radiis & impetu calori$
corripi conuerti{que} cãdentem propter eius proprietatem luminis ad
lumen. cum aute<031> ea uocata ad $olis orbes $upiora $pectet tunc in
feriorem partem eius {quis} candens non $it propter aeris $imilitudin\~e
ob$curam uideri: cum ad perpandiculum e$$et ad eius radios totũ
lumen ad $uperiorem $peciem retineri & tunc eam uocari primam-
cum preteriens uadit ad cœli orientis partes relaxari ab impetu $o
lis. extremam{que} eius partem candentiæ oppido <009>tenui linea ad ter
ram mittere $plendorem. & ita ex eo eam $ecundam uocari. Quoti
diana autem uer$ationis remi$$ione tertiam quartam in dies nume
rari. Septimo $ol die $it ad occidentem medias teneac cœli regiones
{quis} dimidia parte cœli $pacio di$taret a $ole inter dimidiam canden
tie conuer$um habere ad teram. inter $olem uero & lunam cum di
$tet totum mundi $patium & lune orientis. $ol cum tran$it ad ecci
dentem eam quo longiu$ ar$it a radiis remi$$am. xiiii. die plena ro
ta totius orbis mittere $plendorem reliquo${que} dies de cre$c\~etia quo
tidiana ad perfectionem lunaris men$is uerlationibus & cur$u a $o
le reuocant<007>bus $ubire $ub rotam. rad<007>o${que} eius & m\~e$t<007>uas etiam
dierum eff<007>cere ratione$. uti autem Ari$tarchus $amius mathen@ati
cus uigore magno rationes uarietate@ d<007>$cipl<007>ni$ de eadem reliquit
exponam. Non enim latet lunam $uum proprium{que} habere lum\~e
$ed e$$e uti $peculum & a $olis impetu recipere $plendorem. nan{que}
luna de $eptem a$tris circulum proximum terre in cur$ibus mini
mum peruagatur. ita {quis} m\~e$ibus $ub rotam $ol<007>s rad: o${que} uno d<007>e
ante<009> preterit latens ob$curat{ur} cum e$t cum $ole noua uocatur: po
$tero autem die cum numeratur $ecunda preteriens a $ole ui$itatio
nem facit tenuem extreme rotundationis cum triduum rece$$<007>t a $o
le cre$cit & plus illuminatur: quotidie uero d<007>$cedens cum peru\~eit
ad diem $eptimum di$tans a $ole occidente circiter medias cœli <007> e
giones dimidia lucem & eius que ad $olem pars $pectat ea e$t i<007>lu
minata. Quarto autem decimo die cum in diametro $patio toriug
mundi a b$it a $ole perficitur plena & oritur cum $ol $it ad occiden
<pb 147>[00154]
tem. ideo{que} {quis} totum $patium mundi di$tans con$i$tit cõtra & im
petu $olis totius orbis in $e recipit $pl\~edorem. Septimodecimo die
cum $ol oriatur ea pre$$a e$t ad occidentem. Vige$imo & altur die
cum $ol e$t exortus luna tenet circiter medias cœli regiones & id
quod $pectat ad $olem id habet lucidum reliquis ob$cura. item
quotid<007>e cur$um faciendo circiter octauo & uice$imoadie $ubit ra
dios $olis & ita men$truas pe<007>ficit rationes. Nũc ut in $ingulis m\~e
libus $ol $igna peruadens auget & minuit dierum & hcrarum $pa
tia dicam. # De $olis cur$u per.xii. $igna.</p>
<p #># A@{que} cum $ol arietis $ignum iniit & partem octauam <002>
n # uagatur perficit æquinoctium uernum. Quom progre
# ditur ad caudam tauri $idu${que} uergiliarũ e quibus emi
net dimidia <002>ars prior tauri in maius $patium mundi <004> dimidiũ
procurrit. procedens ad $eptentrionalem partem e tauro cũ ingre
ditur in geminos exorientibus uergiliis magis cre$cit $upra terrã
& auget $patia dierum. Deinde geminis cum iniit ad cãcrum qui
breui$$imum tence cœli $patium cum peruenit in partem octauã
pe<007>$icit $ol$titiale tempus & peragens perueniens ad caput & pec
tus l@onis {quis} hæ partes cancro $unt attribute.e pectore autem leo.
nis & fini bus canc:i $olis exitus percu\~rrens rel<007>quas partes l@onis
imminuit diei magnitudinem & circĩationis: redit{que} <007>n gemino<006>
æqualem cur$um. Tunc uero a leone tran$iens in uirgine<031> prog<007>e
d<007>en${que} ad $ignum ue$tis eius contrahit circinationem & æquat ad
eam quam taurus habet cur$um rationem. e uirgine autem p<007>ogre
diens per $ignum qui $inus libre partes habet primas in libre par
te. viii. perficit equiooctium autumnale qui cur$us equat eam cir
cinationem que fuerat in arietis $igno. $corpionem autem cum $ol
ingre$$us fuerit occidentibus uergiliis miouit progrediens meridi
anas partes longitudines dierum.e $corpione cum percurrendo in
iit in $agittarium ad femina eius contractiorem diurnu<031> peruolat
cur$um. Cum autem incipit a $eminibus $agittarii que pars e$t at
tributa capricorno ad partem octauam brcui$$imum cœli percur
rit $patium ex eo a breuitate diuma bruma ac dies brumales ap
pellant. e capricorno autem tran$iens in aquarium adauget. exe\”qt
<pb 148>[00155]
$agictarii longitudine diei $patium. ab aquario cum ingre$$us e$t
in p<007>$ces fauonio flãte $corpionis comparat equalem cur$um. Ita
fol ea $igoa peruagando certis tempo<007>ibus auget aut minuit die
rum & horarum $patia. Nunc de ceteris $ideribus que $unt dextra
æ $ini$tra zona $<007>gnorum meridionali $eptentrionali{que} parte $tel<007>
lis di$po$lita $i gurata{que} dicam.</p>
<h>De cæteris $ideribus a dextra & leua zodiact</h>
<p #># An{que} $eptentrio quem græci nominant A<007>cton $iue helf
# n # cen habet po$t $e collocatum Cu$todem ab eo non longe
# cõformata e$t Virgo cuius $upra humerum dextrum lu
cidi$$ima $tella nititur quam no$tri Prouidentiam: maiores græci
propigecton uocant. Candens autem magis $pecies eius e$t colora
ca. Item alia contra e$t $tella media cu$tod<007>s gemini a<007>cti qui a: ctu
rus dicitur e$t ibi dedicatus e regione capius $eptentrion<007>s tran$
uer$us ad pedes geminorum Auriga $tat in $ummo cornu tau<007>i.
item{que} in $ummo cornu leuo & aurigæ pedes una tenet parte $tel
lam & appellant aurigæ manus. Hedi caputleuo hume<007>o tauri
quidem & arietis in$uper Per$eus dexterioribus $ubtercurrens ba
$im. Vergilias a $ini$terioribus caput arietis & manu dextra inni
tens Ca$$iopee $imulacro leua $upra aurigi tenet Gorgoneum ad
$ummum caput $ubiici\~e${que} Andromede pedibus. It\~e P<007>$ces $upra
and<007>ornedam & eius uentris & equi que $unt $upra $pinam equi
cuius uentris lucid<007>$$ima $tella $init ucntrem equi & caput andro
medæ. Manus andromede dextra $uper ca$$iopes $imulac<007>um con
$t<007>tuta e$t. Leua aquilonalem pi$cem. Item aquarii $upra equi cap@
tis equi ungule attinguut aquarii genua. Ca$$iopæ media e$t dedi
cata. caprico<007>ni $upra in laticudinem. Aquila & Delphinus $ecun
dum eos e$t. $agitta. Ab ea autem uolucris cuius penna dextra ce
phei manum attingit & $ceptrum Leua $upra ca$$<007>ope innittitur
$ub auis cauda. Pedes equi $unt $ubtecti. inde Sagittarii Scorpio
nis L<007>bre in$uper Serpens $ummo <007>o$tro coronam tangit ad eurn
<pb 149>[00156]
mediu<031> Ophiulcus in manibus tenet $erpentem leuo pede calcans
med<007>am frontem Scorpionis partem ophiulei capitis non longe
po$itum e$t caput eius qui dicitur Ne$us. In genibus autem eo<006>
fac<007>l<007>ores $unt capitum uertices ad cogno$cendum {quis} non ob$euris
$tell<007>s $unt conformati. Pes in gtniculati ad id fulcirur capitis tem
pus $e<007> pentis: cuius arcturum qui $eptentriones dicuntur imp$i
catus parue per eos flectitur. Delphinus contra uolucris ro$trum
propo$ita lyra inter humeros cu$todis & gehiculati corona e$t or
nata. In $eptentrionali uero circulo duæ po$ite $unt arcti $capula
rum dor$<007>s inter $e compo$<007>tæ & pectoribus auerfe e quibus mi
nor Cyno$ura maior Helice a grætis appellatur. ea<006>{que} capita in
ter $e de$picientia $unt con$tituta: caud@capitibus carum aduer$æ
contra d<007>$po$itæ figurantur. Vtrorunq enim $uperando eminent
in $ummo per caudas eorum e$$e d<007>eituri Item $erpens e$t porrecta
æqua $tella que dicitur po$t polus & lucet circum caput maioris
$eprentrionis. Nan{que} que e$t proxima Draconem circum caput ei
us uo!uitur. Vna uero eircũ Cyno$ure caput iniect<007> fluxu porre
cta{que} proxime eius pedes. Hæc autem intorea replicata{que} capite mi
noris ad maiorem circa ro$trum & capitis tempus dextrum. itcm
$upra caudam minoris pedes $unt cephei Ibi{que} ad $ummum cacu
men facientes $telle $unt trigonum paribus lateribus in$uper ane
tis $ignum. Septentrionis autem minoris & ca$$iopes $imulacri cõ
plures $unt $telle con$u$æ. Que $unt ad dextram orientis inter zo
nam $ignorum & $ep tentrioni n $idera in cœlo di$po$ita dixi @$$e
nunc explicabo quæ ad $ini$tram orientis meridiani${que} part<007>bus
a natura $unt di$tributa.</p>
<h>De $ideribus ad leuam zodiad.</h>
<p #># Rimum $ub capricorno $ubiectus pi$cis au$trinus eau
# P # d@ pro$pieiens Cephea. ab eo ad $agittariũ locu$ e$t <007>na
# nis. Turibulum $ub $corpionis aculeo. Centauri priores
partes proxime $unt l<007>bræ & $corpionem tenent in mãiòus. Simu
<pb 150>[00157]
lacru<031> id quod Be$tiam a$trorum periti nominarunt ad uirgin\~e
& leonem & cancrum anguis porrigens agmen $tellarum intortus
$ubcingit regionem cancri erigens ro$trum ad leonem medio{que} cor
pore $u$tinens craterem ad manum{que} uirginis caudam $ubiiciens
in qua ine$t Coruu$. Que $unt aut\~e $upra $capulas peræ{que} $unt lu
centia. ad anguis interius uentris $ub caudam $ubiectus e$t Cen
taurus iuxta craterem & leon\~e. Nauis e$t quæ nomĩatur Argo: cu
ius prora ob$curatur $edmalus & que $unt circa gubernacula emi
nentia uidentur. Ip$a{que} nauicula & puppis per $ummam caudam
cani iungitur. Geminos autem minu$culos canis $equitur contra
auguis caput. maior item $equitur minorem. Orion uero tran$uer
$us e$t $ubiectus pre$$us ungula centauri manu leua tenen$ claua<031>
alteram ad geminos tollens. Caput eius ba$im canis paruo inter
uallo in$equeos lepore<031> arieti & pi$cibus Cetus e$t lubiectus. a cu
ius cri$ta ordinate utri${que} pi$cibus di$po$ita e$t tenuis fu$io $tella
rum quæ græce uocitatu<006> Hermedonæ magno{que} interuallo intror
$us pre$$us nodus $erpentis attio gir lummam ceti cri$tam Ericta
num per $peciem $tellaram. flu@en profluit initium $onris capi
ens a leuo pede orionis. Que uero ab aquario fuedi memoratur. a
qua profluit inter pi$cis au$tri@i caput & caudam. ceti Que figura
ta conforma ta{que} $unt $iderum jo mundo $imulacrz natura diuina
{que} mente de$ignata ut Democnito phi$ico placuit expo$ui. Sed ea
tamen quorum ortus & occalus po$$umus animaduertere & ocu
lis contueri. Nan{que} uti $eptentriones circum axis cardinem uer$an
tur non occidunt ne{que} $ub terram $ubeunt. $ed & $i circa meridia
num cardinem qui e$t propter inclinationem mundi $ubiectu$ ter
re $idera uer$abunda latentia{que} non habent egre$$us orientis $upra
terram. ita{que} eorum figurationes propter ob$tantiam ter: e non $ũt
note. Huius autem rei index e$t $tella Canopi que his region<007>bus
e$t ignota. Renuntiant autem negotiatores qui ad extremal ægyp
ti regiones proxima${que} ultimis $inibus terræ terminationes fueriũt
De mundi circa terram peruolitantia duoàecim{que} $ignorurr. & $ep
tentrionali meridiana{que} parte $iderum di$politione ut $it perfectus
<pb 151>[00158]
docui:nan{que} ex ea mundi uer$atione & cõtrario $olis per $igna cur
$u gnomonum{que} æquinoctial<007>bus umbris Analerr matorum in
ueniuntur de$eriptiones. Cetera ex a$trologia quos effectus hab\~et
$igna Duodecim $telle quinque Sol Luna ad humanam uitæ ratio
d\~e Chaldeorum ratiocinationibus e$t concedendu<031> {quis} propria e$t
corum gentilogiæ ratio uti po$$int @@te facta & futura ex ratioci
nationibus a$trorum explicare. Eorum autem inuentiones relique
runt. in{que} $olertia acuminibu${que} fũerunt magnis qui ab ip$a natio
ne Caldeorum profluxerunt. Primu${que} Beno$us in in$ula & ciuita
oe con$edit ibi{que} aperuit di$ciplinam. Po$tea, $tudens Antipater. it\~e
{que} Archinapolus qui etiam. non e na$eentia $ed ex cõceptione gen
tilogiæ rationes explicatas reliquit, De naturalibus autem rebus
Tales Mile$ius Anaxagoras Clazomenius Pytagoras Samiu$ Xe
nophanes Colophonius Democricas Abderites rationes quibus
e rebu$ natura rerum gubenaretur ouomadmodum quo${que} @ffce
tus habeat excogitatas reliquerunt. Quorum inuenta $ecuti $ide
rum & occa$us tempe$tatum{que} $igniticatus. Eudoxus Euchemon
Cal i$tus Melo Philippus Hipparchus Aratus ceteri{que} ex a$trolo
gia Parapegmatorum di$ciplinas inuenerunt & eas po$teris expli
catas reliquerunt. Quorum $isntia $aht hominibus $u$cipl\~ede {quis}
canta cura $uerunt ut etiam uidcantur diuina mence tem pe$tatum
$ignificatus po$t $uturos ante pronuntieas. Quas ob res hæc eorũ
curis $tudii${que} $unt concedenda. nobis. autem ab bis $epeãde $unt
rationes explicandc men$irue dierum breuitates. item{que} depalatio
nes. Nan{que} $ol zquinoctiali tempore Ariete L<007>bra{que} ue<007>$ãdo qua$
ex Gnomone partes habent nouem eas um<?>re e$acit. vii<?>in decli
natione cœli que e$t Rome item{que} A<007>henis que $unt magne gno
monis partes quatuor umbre $unt tres aò quin{que} duo rhodi. xv.
ad Tarenti undecim quin{que} ad tres crteri${que} omnibus locis Aliæ
alio modo umbre gnomonum æquinoctiales a natura rerum in
ueniuntur di$parate. ita{que} in quibu$eun{que} locis horologia erũt de
$cr<007>b\~eda. eo loci $u nenda e$t equinoctialis umbra. & $i erunt qu\~e
admodum Romæ Gnomonis partes nouem umbre octogene de
<pb 152>[00159]
$cribantur in planitía & ex media Pro$orchas erigatur uti $it ad
normam que dicitur Gnomon & a linea quæ erit planities in fine
Gnomonis circum nouem $patia demetiantur. & quo loco none
pa<007>tis $ignum fuerit centrum con$tituatur ubi erit littera A. & de
ducto circino ab eo centro ad lineam planitia ubi erit l<007>ttera. B. cir
cinatio circuli de$cribatur quæ dicitur meridiana. Deinde ex nou\~e
partibus que $unt in planitia ad Gnomonls centrum octo $uman
tur & $ignentur in linea quæ e$t in planitia ubi erit littera. C. hæc
autem erit gnomonis æquinoctialis umbra. & ab eo $igno & litte
ra. C. per centrum ubi e$t littera. A. linea perducatur ubi erit $olis
æquinoctialis radius. T unc a centro deducto circino ad lineam
Planitiæ æquilatatio $igtietur ubi erit littera e. $ini$teriori parte &
inde altiore in extremis lineis circinationis & per centrum perduc\~e
dum ut equa duo hemiciclia $int diui$a. Hec autem linea a mathe
maticis dicitur Orizon. Deinde circinationis totius $um\~eda pars
e$t. xv. & circini cent<006> collocandum in linea circinationis. Quo lo
ci $ecat eam lineam equinoctialis radius ubi erat littera.c. & $ignã
dum dextra $ini$tra ubi $unt littere. g. h. Deinde ab his lineis u${que}
ad lineam planitie perducende $unt ubi erunt littere. t. r@$ta erit $o
lis radius unus hiternus Alter æ$tiuus Contra autem e littera. i.
erie qui $ecat circinationem linee que e$t traiecta per cenerum ubi e
runc littere. I.R.L.M. & contra. R. linee eiunt. R. H. X. I. L. & co
tra.c.& F. &. A. erit littera. N. T unc perduc\~ede $unt diametro ab
c.ad. i. & ab. h. \~q erit infe ior partis æ$tiue $uperior hibernæ eque
diametro $unt æque med<007>e diuidende ubi erune l<007>ttere. O. &. P.
Ibi{que} centra $ignanda & per ea $igna & centra<031>. c. linee ad ext emas
lineas circination<007>s $unt perducendæ ubi erunt littere. G. P. T.
R. hæc erit linea Pro$orchas radio equinoctiali. Vocabitur autem
hæc linea mathematicis ratiõtbus Axon. & ab ei$dem c\~etris dedue
to circino ad extremas d<007>amet<007>os de$cribantur hemTelclia. Quorũ
unum erit e$t<007>uum alterum h bernum. Deinde in quibus locis $e
cant linee paralellon & lineam que dicitur Orizon in dexteriore <002>
te exit liuera. P. in $ini$terioie. T. & ab litte<007>a: F. ducatur linea
<pb 153>[00160]
parelellos axon ad extremum hemicicliu<031> ubi erit littera. V. & ab
e. ad $ini$t<007>am hemiciclii. item peralellos linca ducatur ad littera<031>
x. hæc autem paralellos linea uocitatur Locothomus & cum circi
ni centrum collocandum e$t eo loci quo $ecat circinationem æqui
noctialis æ$tiuus radins erit littera.e. & deducendum ad eum locũ
quo $ecat circinationem e$tiuus Radius ubi erit littera. N.e. & de
ducendum ad eum locum quo $ecat circinationem æ$tiuus radius
ubi e$t littera. h. e. centro æquinoctiali interuallo e$tiuo circinatio
circuli men$trui agatur qui manachus dicitur. ita habebit{ur} anal\~e
matos deformatio. Cum hocita $ie de$criptum & explicatum $iue
per hybernas lineas $iue equinc ctial<007>s <007>zdius ub<007> erit. e. l\~ra $@d de
ducendum ad eum locum quo $ecat circinationem per e$tiuas $iue
per equinoct ales aut etiam permen$truas in $ubiectionibus ratio
nes horarum erunt ex analemmatis de$cribende :$ubiiciantur{que}
in eo multe uarietates & genera horologiomm: & de$e ibuntur ra
tionibus his artificio$is. Omnium aut\~e figuraru<031> de$criptionũ{que}
earum effectus unus uti dies equinoctialis brumal<007>${que} idem{que} $ol
$titialis in. xii. partes e\~qliter $it diui$us. Quas ob res non pigritia
deterritus pretermi$i. $ed ne multa $cribendo offendam. a quibus
que inuenta $unt genera de$criptione${que} horologiorum exponam
Ne{que} enim nunc noua genera inuenire po$$u<031> nec aliena pro meis
predicanda uidentur. lta{que} que nobis tradita $unt & a qu:bu, $iut
inuenta dicam.</p>
<pb 154>[00161]
<h>De Horologiorum ratione
# & u$u at{que} corum inuentione</h>
<p #># Emiciclium excauatum ex quadrato ad enclima{que} $uccifũ
# h # Bero$us Chaldeus dicit{ur} inucn<007>$$e Scaph\~e $iue hemi$phe
# rium Ari$tarchus Samius idem etiam d<007>$cũ in planitia.
Arachanen Eudoxus a$trologus. Nonnulli dicunt Apollonium
Panthium $<007>ue Lacunar quod etiam in circo flaminio e$t po$itum
Scopina$ Syracu$<007>us pro$ta ti$torumena Parmenon Prop$andema
Theodo$ius & Andrias Patrocles Pelecinum. Dioni$ius Poru$co
num Apollonius Paretrum Alia{que} genera & qui $upra $cripti
$unt & alii plures inuenta reliquerunt. uti Chonarchenen Cona
tum Plinthium Anthiboreum. Item ex his generibus uiatoria p\~e
$ilia uti $ierent plures $cripta relique@unt. Ex quorum libris $i <029>s<?>
uelit $ubiectiones inuenire poterit dummmodo $ciat Analemma
tos de$ct<?>iptiones. Item $unt ex aqua conqui$ite ab ei$dem $cripto@i
bus horologiorum rationes. Primum{que} a cle$bio Alexandrino <029>
etiã $piritus naturales pneumaticas{que} res inueni@, $ed uti fuer@unt
ea exqui$ita dignum $tudio$is agnolcere. Cle$bius enim $uerat A
lexandriæ natus patre ton$ore. Is ingenio & indu$tria magna præ
t<?>er reliquos excellens dictus e$t arrificio$is rebus $e delecta e. nã{que}
cũ uolui$$et ĩ taberna $ui p\~ris $peculũ ita p\~edere ut cũ duceret{ur} $ur
$ũ{que} reduceret{ur} linea lat\~es põdus deduceret ita collocauit machiatõ
n\~e Canal\~e ligneũ $ub tigno fixit ibi{que} trocleas collocauit <002> canal\~e
lineam in angulu deduxit ibi{que} Tubulos $truxit in eos p<007>la<031> plũ
<pb 155>[00162]
beam per lineam demittendam curauit $ta põdus cum decurr\~edo
in angu$tias tubulorum premeret coeli crebritatem uehementi de<?>
cur$u per fauces frequentiam cœli compre$$ione $olidatam extru
dens in aerem patentem offen$ionem tactu $onitus expre$$erat cla<?>
rita<?>i<?>em. ergo Cle$bius cu<031> animaduet<?>t<?>i$$et ex tactu cœli & expre$
$ionibus $piritus uoce${que} na$ci his prĩ@ipiis u$us hydraulicas ma
chinas primus in$tituit. Item aquarum expre$$iones autumato pic<?>
ta${que} machinas multa{que} delitiarum genera, in his etiam hor<?>ologia
ru<031> ex aqua comparationem explicuit. Primum{que} con$tituit cauũ
ex auro perfectum aut ex gemma terebrata, ea enim nec teruntur
percu$lu aque nec $ordes recipiunt ut obturentur. Nan{que} æquali
ter per id cauum influens aqua $ubleuat $caphum inuer$um qd<001>
ab arti$icibus phelos $iue timpanum dicitur in quo collocata e$t
regula. uer$atile timpanum denticulis equalibus $unt perfecta. <029>
denticuli alius alium impellentes uer$@tiones modicas faciunt &
mot<007>ones. Item alie regule alia{que} timpana ad eundem modum den<?>
tata u<?>@a motione uerlando faciunt effectus uarietate${que} motionũ
@in quibus moucntur $igilla uertuntur mete calculi aut Tona {pro}
proit<?>ciunt buccine canunt. Reliqua{que} Par@rga. in his etiam
aut in columna aut para$tatica horae de$cribuntur que $igillum @
grediens ab ima uirgula $ignificat in diem r<?>otum Quorum breu@
tates aut cre$centias Cuneorum adiectus aut exemptus in $inguli@
diebus & men$ibus perficere cogit. Preclu$iones aquaru<?>m ad te@@
perandum ita $unt con$titute: metæ $iunt due una $olida una c@
ua ex torno ita perfecte ut alia in aliam inire conuenire{que} po$$it @@
eadem regula laxatio earum aut coarctatio efficiataut uthement\~e
aut lenem in ea ua$a aque influentem cur$um ita his rationibus
& machinatione ex aqua componuntur horologiorum ad hiber
num u$um collocationes. Sin autem Cuneorum adiection<007>bus &
decractionibus correptiones dierum autcre$centie ex Cunets. no@
probabuntur $ieri: {quis} cunei $epi$$ime uitia faciunt. $ic erit: explic@
dum in Columella hore@ex analemmatis trã$uer$e de$cribint@r@ @
$true{que} lince in columella $ignentur ea{que} Columella uer$atili@ po@f@
<pb 156>[00163]
@@a@ur@uti ad $igillum uirgulam{que} qua uirgula egredi\~es $igillum
$tendic horas: colũna uer$ando continenter $uis cuiu${que} men$<007>bus<?>
breuitates & cre$centias faceret horarum. Fiunt etiam alio genere
horologia hyberna quæ anaporica dicuntur perficiuntur{que} ratiõ@
bus his Hore d<007>$ponũt{ur} ex uirgulis æneis & ex analemmatos de
$criptiõe ab centro di$po$ir<?>e a fronte: in ea circuli $unt circumdat@
m@n$trua $patia facientes. Po$t has uirgulas timpanum in quo de
fcriptus & depictus e$t mundus $ignifer{que} circulus de$cr<?>iptio{que} ex
xii. cœle$tium $ignorum figurata eius & centro deformat<007>o unum
maius alterum minus. Po$te@iori autem parti timpão medio axis
uer$atilis e$t inclu$us. in{que} eo axi ænea mollis catena e$t inuoluta
ex qua pendet ex una parte phellos @iue timpanu<031> quod ab aqua
$ubleuatur altero æquo pondere phellis $acoma $aburrali. ita quã
tum<?> ab aqua phellis $ubieuatur tantum $aburre pondus infra de
ducens uer$at axem. Axis autem timpanum: cuius timpani uer$a
tio alias efficit uti maior pars circul<007> $igniferi alias minus in uer$a
tion<007>bus $uis tempor bus dc$ignet horarum proprietates. Nan{que}
in $igulis $ignis cuiu${que} men$is dierum numeri caua $unt per$e\~cta
cuius bulla quæ $olis imaginem horologiis renere uidetur $ignifi
e<?>at ho<?>ra@ $patia. e<?>a trã$l <007>ta ex terebratiõe in terebration\~e m\~e$i$ uer
t\~etis pficit cur$um $uũ. i<?>ta{que} quemadmodũ $ol per $iderũ $patia ua
dens dilatat contrahit{que} dies & horas $ic bulla in horologiis ingre
diens per puncta contra centri timpani uer$ationem quotidie cu<031>
tran$fertur aliis tem poribus per latiora aliis per angu$tiora $patia
@en$truis finitionibus imagines eff<007>cit ho<007>arum & dierum. De
admini$tratione autem aquæ quemadmodum $e temperet ad rati
onem $ic erit faciendum. Po$t frontem horologii ita collocetur ca
$tellum. in id{que} per fi$tulam $al@at aqua & in imo habeat cauum.
ad id autem affixum $it ex ærc timpanum habens foramen per
quod ex ca$tello in id aqua influat. in co autem minus timpanu<031>
includatur car<?>dinibus de torno ma$culo & femina inter $e coarcta
tis ita uti minus timpanum quemadmodum epithonium in mai<?>
@re circũag\~edo arcte leuitcr{que} uer$et{ur}. maioris aũt t<?>impani labrum
<pb 157>[00164]
æquis interun<?>llis. cccc. lx@. pũcta habeat $ignata, mine<?>r uero orbi
culus in extrema circinatione fixam habeat lingulam: cuius cacu@
men dirigat ad punctorum regiones. in{que} eo orbiculo temperatu<031>
$it foram\~e quia in timpanum aqua influit per id & $er@at admini
$trationem. Cum autem in maioris timpan@ labro fuernit: $igno@
rum cœle$tium deformationes. Id autem $it immotum & in $um
mo habeat deformatum cancri $ignum ad perpendiculum eius in
imo capricorni ad dextram $pectantis libre ad $iniram arietis $ig
ni@cete@a<?>{que} inter eorum $patia de$ignata $int u<?>ti in cœlo uidentu@@
Igitur@cum $ol fuerit in capricorni orbiculo Lin\g.ula in maioris<?>
timpani parte & capricorni quotidie $ingula puocta tangens ad
perpendiculum haben@ aque currentis uehemens pondus celeri
ter per orbiculi foramen id extrudit ad ua$tum excipicns \~eam cum
bre<?>ui $patio impletur: corripit & contrahit dierum minoera $patia
& horarum. Cum autem quotidiana uer$atione maioris timpani
lingula ingrediatur in aquario cuncta de$cendent foramina perp\~e
diculo & aquæ cur$u uehementi cogitur tardius emittere $alie<?>nt\~e
in quo minus celeri cur$u uas excipit aquam dilatat horarum $pa
tia. Aquarii uero pi$cium{que} punctis uti gradibus $candens orbicu
li foramen in ariete tangen do octauam partem aquæ temperate $a
lienti pre$tat equinoctiales horas ab ariete per tauri & geminoru<031>
$patia ad $umma cancri puncta. Partis octaue foram@n aut timpa
num uer$ationibus peragens & in altitudinem @o rediens uir@bus
extenuatur & ita tardius fluendo dilatat morando $patia & efficit
horas in cãcri $igno $ol$titiales. A cancro cum proclinat & peragi@
per leonem & uirginem partis octauæ ad libræ puncta reuertendo
& gr<?>adatim corripiendo $patia contrahit horas & ita perueni\~es ad
puncta libre equinoctialis rur$us reddit horas. per $corpionis ue
ro $patia & $agittarii procliuius deprimens $e $e foramen redien${que}
circumactione ad caprico<007>ni partem octauam. re$tituitur celeritat@
$alientis ad brumales horarum breuitates que $unt in horologio
rũ de$criptiõibus ratiões & appatus u@ $int ad u$ũ expeditiores <029>
apti$$ie potui <002>$crip$i. \~r$tat nũc de m<?>achĩatõibu$ & <001> e<?>a<006> prĩcipus<?>
<pb 158>[00165]
rõcinart. ita{que} de his ut corpus em\~edatum architecture perficiatur
in $equenti uolumine incipiam $cribere</p>
<h>VICTRVVII POLLIONIS LIBER DECIMVS IN QVO
DE MACHIN ATIONIBVS RATIOCINATVR.</h>
<p #># Obili græcorum & ampla ciuitate ephe$i lex uetu
# $ta dicitur a maioribus dura conditione $ed iure e$
n # $e non iniquo con$tituta. nam architc<?>ctus cum pu
# blicum opus curandum recipit pollicetur quant<?>o
# $umptui ad$it futurum tradit<007> e$timatione magi<?>
# $tratui bona eius obligãtur donec opus $it@per$ee
$um. ab$oluto autem cum ad dictum impen$a re$pondet decretis<?>
& honoribus ornatur. item $i non amplius quam quarta in opere
con$umitur ad e$timationem e$t adiicienda de publico pre$tatur
ne{que} ulla pœna tenetur. Cum uero amplius quam quarta in opere
con$umitur exeius bonis ad pe@$iciendum pecunia exigit{ur}. Vti<?>nã
dii immortales $eci$$ent {quis} ea lex etiam populo romano nõ modo
publicis $ed etiam priuatis edificiis e$$et cõ$tituta? Nan{que} nõ $ne
pœna gra$$arentur imperiti:<?>$ed qui $umma doctrinarum $ubtil@
tate e$$ent prudentes $ine dubitatione profitere<?>ntur are<?>hitecturam
ne{que} patrel familiarum inducerentur ad infinitas $umptuum pro
fu$iones & ut e bonis eiic<?>erentur ip$<007>{que} architecti pœne timore co
acti diligentius modum impen$arum ratiocinances explica@\~et uti
patres familiarum ad id quod p @parau<007>$$ent $cu paulo amplius
adiicientes ædificia expedirent. Nam qui quadraginta ad opus
po$$unt parare $i adiicient centum habendo $pem perf ctionis de
lectationibus tenentur. Qui autem adiectione dimidia aut amp<?>li
ore $umptu onerantur om<007>$$a $pe & impen$a obiecta fractis r@bus
& animis de$<007>$tere coguntur. Nec<?>$olum id unit<?>m i<?>n edifi<?>ciis
$ed etiam in mũeribus que a magi$tratibus foro gladiato<006> $c\~ei${que}
ludo<006> dãt{ur}. <029>bus nec mora ne{que} expectatio cõc<?>ed<?>it{ur} $ed nece$$<007>tas
finito t\~pe <002>ficere cogit. id \~e $ede$ $pectaculo<006>uelo<006>{que} inductioncs
$ũt & ea oĩa \~q $c\~eici$ moribu$ <002> machĩation\~e ad $pectatões populo
<pb 159>[00166]
cõparantur. In his uero opus e$t prud\~etia diligens & ĩgenii docti$
$imi cogitata {quis} nihil perficitur eo<006> $ine machinatione $tudio<006>{que}
uar<?>io ac $olerti uigore. igitur quoniam hæc ita $unt tradita & cõ
$tituta non uidetur e$$e alienum uti caute $umma{que} diligentia an
re<003> in$tituantur opera eorum expediantur rationes. ergo quoniã
ne{que} lex ne{que} morum in$ticutio id pote$t cogere: & quotannis & \~p
tores & ediles ludorum cau$a machinationes preparare debent ui
$um mihi e$t imperator non e$$e alienum quoniam de @dificiis in
pr<?>ioribus uoluminibus expo$ui in hoc qui diffinitione<031> $ummã
corporis habet con$titutam que $int principia machinarum ordi<?>
nata preceptis explicare.</p>
<p>De machina quid $it & eius ab organo differen
# tia origine &nece$$<007>tate.</p>
<p #># Achina e$t continens ex materia coniũctio maximas ad
m # onerum motus habens uirtutes. ea mouetur ex arte cir
# culorum rotundationibus quam græci ciclicentine$in ap
pellant. e$t aũt unum genus $can$orium quod græce acrobaticon
dicitur alterum $pititale quod apud eos pneumaticon appellar<?>ue<?>
tertium tractorium. id autem græci banu$on uocant. Scan$o@ieau
t<?>m machine ita fuerint collocate ut ad altitudinem tignis $tatu
tis & tran$uer$ariis colligatis $ine periculo $candaturad apparatu$
$pectationem Spirabiles ut cum $pititu & expre$$ionibus impul
$us & plage uoce${que} organicos exprimãt. Tractoriũ uero cum one
ra machin<007>s pertrahuntur aut ad altitudinem $ublata collocantur
Scan$o@ia uero non arte $ed audacia gloriatur. ea catenationibus
& c@$matorum fulcturis continetur. Quæ autem $piritus poce$ta
tem a$$umit ingre$$us elegantes artis $ubtilitatibus con$equentur
effectus. Tractoria autem maiores & magnificentia plenas h<007>bet
ad utilitatem oportunitates & in agendo cum prudentia $ummas<?>
uirtutes. Ex his $une que mechanicos alia organicos mou\~e@ur. in
ter machinas & organa id uidetur e$$e d<007>$crimen {quis} machine pluri
bus operibus ut ui maiore cogunt{ur} effectus habere uti bali$tæ tor<?>
cularium{que} prela. organa autem unius ope prudenti tactu p$iciũt
qd, ppo$<007>tum e$t uti $corpionis $eu latmi$o$cidorum uer$ationcs
<pb 160>[00167]
Ergo & organa & machinarum ratio ad u$um $unt nece$$aria. $ine
quibus nulla@es pot:<?>$t e$$e non impedita. omnis autem e$t machi
natio reru<031> natura procreata ac a preceptrice & magi$tra mũdi uer
$atione in$tituta. Nan{que} animaduertamus primum & a$piciamus
continent\~e $olis lune quin{que} etiam $tellarum naturam. que ni ma
chinata uer$arentur non habui$$emus interdum lucem nec fructũ
maturitatis. Cum ergo maiores hæc ita e$$e animaduerti$$ent e re
rum natura $ump$erunt exempla & ea imitantes inducti rebus di
uinis cõmodas uitæ perfecerunt explicationes. ita{que} comparauerũt
ut e$$ent expeditiora alia machinis & earum uer$ationibus nõnul
la organis. & ita que ad u$um utilia e$$ent $tudiis artibus in$titu
gradatim augenda doctrinis curauerunt. Attendamus eni p imũ
inuentum de nece$$itate ut ue$titus quemadmodum telarum orga
nicis admini$trationibus cõnexu $taminis ad $ubt<?>egmen non mo
do corpora tegendo tueantur $ed etiã ornatus adi<?>iciant honc$tat\~e
Cibi uero nõ habui$$emus abundantiã ni$i iuga & aratra bobus
$<?>umenti${que} omnibus e$$ent inuenta $ucularum & p<007>elo<006> & urctiũ
$i non fui$$et torcularis preparatio ne{que} olei nitorem ne{que} uitium
fructum habere potui$$emus ad iucunditate<?>m. Portatione${que} eo{quis}
non e$$ent ni$i plau$tro<006> $eu $arraco<006> per terrã: nauicularum per
aquã inu\~ete e$$ent machinati\~ces. Trut<?>inarum ue<007><?>o librat<?>ũ{que} pon
deribus examinatio reperta uindicat ab iniquitate iu$tis moribu$
uitam. non minus que $unt innumerabiles moderationes machia
tionum de quibus nece$$e uidetur di$putare {quis} nõ $unt ad manũ
quotidiane ut $unt mote folles fabrorum rhede ci$ia torni & cetera
que cõmunes ad u$um cõ$uetudinibus hab\~et oportunitates, ita{que}
incipiemus de his que raro ueniũt ad manus ut nota $int explica\~r</p>
<p>De ædium $acra<006> publico<006>{que} o<002>ũ machĩatiõibus tractoriis.</p>
<p #># Rimum{que} in$tituemus de his que ædibus $acris ad opc<?><006>
P # puòlicorum perfectionem nece$$itate comparantur. que
# fiunt ita. Tigna duo ad onerum magnitudinem '<?>ratione
expediuntur a capite a fibula coniũcta & in imo diuaricata erigũ
tur funibus in capitibus collocatis & circa di$po$itis erecta retin\~e
tur: alligantur in $ummo troclee quem etiam nõnulli rechamum
<pb 161>[00168]
dic<?>unt. in trocleã induunt{ur} orbiculi per axiculos uer$atiõts haben
tes: per orbiculum traiicitur ductarius funis. Deinde dimittit{ur} &
traducitur circa orbiculum imum troclee inf@@ioris refertur autem
ad orbiculũ imum throcleæ $uperior<?>is & ita de$cendit ad inferior\~e
& in foramine eius religatur: altera pars funis refert{ur} iter imas ma
chine partes. In quadris autem tigu<?>o<006> po$terioribus quo loci $ũt
diuaricata figunt{ur} chelonia: in quæ coiiciun tur $ucula<006> capita ut
faciliter axes uer$entur: he $ucule proxime capita habent furamĩa
bina ita temperata ut uectes in ea conuenire po$$int. Ad rechamũ
autem imũ ferrei forfices religantur. Quo<006> dentes in $axa forata
accomodantur. Cum autem $unis habet caput ad $uculã religatũ
& uectes ducentes eam uer$ant funis inuoluendo circum $uculam
extenditur & ita $ubleuat one:<?>a in altitadinem & operum colloca<?>
tiones. hæc autem ratio machinatiõis {quis} per tres orbiculos circum
uoluitur tri$patos appellatur. Cum uero in ima troclea duo orbi
c<?>uli in $uperiori tres u<?>er$antur id penta$paton dicitur. $in aut\~e ma
ioribus oneribus erunt machine comparande amplioribus tigno
rum longitudinibus & cra$$itudinibu<?>s erit utendum eadem ratio
ne in $ummo fibul<?>ationibus in @mo $ucular<?>um uenationibus ex
pediendum. his explicatis antani<?>$unes ante laxi collocentur reti
nacula $uper $capulas machine longe di$ponatur: & $i nõ erit ubi
religetur pali re$upt<?>nati defodiao<?>tur & circum@fe$tucatione $olid\~e
tur quo funes alligentur. Tro<?>clea in@$ummo capite machine rud\~e
ti contineatur & ex eo funes perducar@tur ad palum & que eft in
palo troclea illigata circa eius orbiculum funis inducatur & refera
tur ad eam trocleam que erit ad caput machine religata. circum au
tem orbiculum a $ummo traiectus funis de$cendat & redeat ad $u
culam que e$t in ima machina ibi{que} religetur. Vectibus autem co
acta $ucula uer$abit{ur} eriget per $e machinam $ine periculo. ita circa
di$po$itis fun<?>ibus & retinaculis in palis herentibus ampliori mo
do machĩa collocabitur. Trocleæ & ductarii funes uti $upra $crip
tum e$t expediuntur. $i@autem Colo$$icotera amplitudinibus &
ponderibus onera in operibus fue<?>rint non erit $uculæ cõmitt\~edũ
Sed quemadmodum $ucula thelonis retinetur ita axis includatur
<pb 162>[00169]
habens in medium timpanum amplum quod nonnulli rotam ap
pellant. græci autem amphre$en Alii Peritrochium uel Periteru<031>
uocant. In his autem machinis Troclee non eodem $ed alio modo
comparantur. Habent enim & in imo & in $ummo duplices ordi
nes orbiculorum ita funis ductarius traiicitur in inferioris troclee
foramen uti æqualia duo capita $int, funis cum erit exten$us ibi{que}
$ecundum inferiorem trocleam re$ticula circundata & contenta u/<?>
tre{que} partes funis continent{ur} ut ne{que} in $ini$tram partem po$$int {pro}
dire. Deinde capita funis re$eruntur in $umma troclea ab exterior@
parte & deiiciuntur circa orbiculos imos & redeunt ad imum con
iiciuntur{que} in finem troclee ad orbiculos exteriori parte & re$erunt
dextra $ini$tra ad caput circa orbiculos $ummos redeunt. Traiecti<?>
autem ab exteriori parte referuntur dextra: $ini$tra timpanum in
axe. i<?>bi{que} ut hereant colligantur. Tum autem circa timpanum in
uolut<?>us alter funis referturiad ergatam & hiis circumactus timpa
num & axem $e inuoluendo pariter extendunt & ita leuiter<?> leuant,
onera $ine periculo. Quod $i maius timpanum collocatum aut in
medio aut in ima parte extrema fuerit $ine ergata calcances homi
nes expeditiores habere poterit operis effectus.</p>
<p>Aliud machine tractoriegenus.</p>
<p #># Stautem aliud genus machine $atis artificio$um & ad
E # u<?>$um celeritatis expeditum $ed in eo dare operam non
# po$$unt ni$i periti@ E$t enim tignum quod erigitur & di
$tenditur retinaculis quadri$@riam. Sub retinaculo celonia duo fi
guntur Troclea funis $upra celonia religatur. Sub Troclea Regu
la long@ circicer pedes duos Lata digitos $ex cra$$a quatu or $uppo
nitur. Troclee ternos ordines orbiculorum in latitudinem haben
tes collocantur@ita tres ductarii funes in machina religantur: De
inde. eferuntur ad imam trocleam & traiiciuntur ex interiore par
te per eius orbiculos $ummos. Deinde referuntur ad. $uperiorem
trocleam & traiiciuntur ab exteriore parte in interioiem per orbi
culos imos. Cum de$cenderint ad imum exteriori parte & per $ecũ
dos orbiculos traducuntur in extremum & referuntur ad $ummũ
ad orbiculos $ecundos traiecti redeunt ad imum & primo referun
<pb 163>[00170]
tur ad caput traiecti per $ummos redeunt ad machinam imã. in r@
dice autem machine collocat{ur} tertia Troclea. eam autem græci epa
gonta no$tri artemonem appellant. ea Troclea religatur ad troclee
radicem habens orbiculos tres per quos traiecti funes traduntur
hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducentes $i
ne ergata celeriter onus ad $ummum perducunt. hoc genus machi
ne Poli$pa$ion appellatur quod multis orbiculorum circuitioni@
bus & facilitatem $ummam præ$tat & celeritatem. Vna autem $ta
tutio tigni hanc habet utilitatem {quis} ante quantum uelit a dextra
ac $ini$tra ad latera declinando onus deponere pote$t. Harum ma
chinarum omnium quæ $upra $unt $cripte rationes non modo ad
has res $ed ad onerandas & exonerandas naues $unt paratæ. alie e
recte alie plane in charche$iis uer$atilibus co<?>llocate. non minus $i
ne tignorum erectionibus in plano etiam e@dem ratione & tempe
ratis $unibus & Trocleis $ubductione$ nauium efficiunt.</p>
<h>Aliud machine $ubtilius genus.</h>
<p #># On e$t ali<?>enum etiam Cre$tiphonos ingenio$am inuen
# n # tionem exponere. is enim Scapos col<?>umnarum ex lapidi
# cinis cum deportare uellet ephc<?>$i ad Diane fanum prop
pter magnitudinem onerum & uiarum campe<?>$trem mollitudine<031>
non con$i$us carris ne rotæ deuorarentur $ic e$t cõatus de materia
tricntali Scapos quatuor: duos tran$uer$arios interpo$ito$ quanta
longitudo $capi fuerat complexus e$t & compegit & ferreo$ choda
cas uti $ub$cudes in capitibus $caporu<031> implumbauit & armillas
in m@teria ad chodacas circundandos infixit, item baculis ligneis
capita religauit. chodaces au tem in armillis inclu$i liberam habu
erunt uer$ationem tantam. ita cum boues ducerent $ubiuncti $ca
po uer$ando in chodacibus & armillis $ine $ine uoluebantur. Cũ
autem $capos omnes ita uexerunt & in$tabant epi$tilioru<031> uectu
re Filius Cre$iphonos Methagenes tran$tulit e Scaporum uectu
ra etiam in epi$tiliorum deductione. Fe@it enim rota$ circi@er pedũ
duodecim & epi$tiliorum capita in medias rotas inclu$it eadem ra
tione chodaces & armillas in cap@tibus inclu$it. Ita cum trientes a
<pb 164>[00171]
bobus duceren tur in armillis inclufi chodaces uer$abãt rotas: Epi
$tilia uero inclu$a uti axes in rotis eadem ratióe qua $capi $ine mo
ra ad opu$ peruenerunt. Exemplar autem erit eius quemadmodú
in pale$tris cilindri exequant ambulationes. ne{que} hoc potui$$et fie
ri ni$i primum propiquitas e$$et. Non enim plus $unt ab lapidici
nis ad fanum quam milia pa$$uum octo nec ullus e$t cliuus $ed p
petuus campus. No$tra uero memoria cum colo$$ici apollinis in
fano ba$is e$$et a uetu$tate de$racta & metuentes ne caderet ea $ta
tua & frangeretur Locauerunt ex ei$dem lapidicinis ba$im exciden
dam. Conduxit quidam Paconius. hæc autem ba$is erat longa pe
des duodecim lata pedes octo alta pedes $ex. Quam Paconius glo
tia fretus non uti methagines appo<007>tauit $ed eade<031> ratione alio ge
nere con$tituit machinam facere. Rotas enim circ<007>ter pedum quin
de: im fecit & his rotis capita lapidis inclu$it. deinde circa lapidem
fu$os $extātes a rota ad rotam ad circinum compegit ita uti fu$us
a fu$o non di$taret pedem e$$e unum. Deinde circa fu$os funem in
uoluit & bobus iunctis funem ducebat ita cum explicaretur uol
uebat rotas $ed non poterat ad lineam uia recta ducere $ed exibat
in unam partem ita nece$$e erat rur$us retr oducere. Sic pacóius pe
cuniam contriuit ut ad $oluendum non e$$et pu$illum. Extra pro
grediar & de his lapicidinis quemadmodu<031> $int inuence exponá.</p>
<h>De lapidicinarum inuentione</h>
<p #># Pixodorus fuerat pa$tor. is in his locis uer$abatur. Cum
# P # autem ciues Ephe$iorum cogitarent fan m diane ex mar
# more $acere decernerét{que} a Paro procone$$o heraclea tha$o
uti mam or petatur: propul$is ouibus Pixodorus in eodem loco
pecus pa$cebat. ibi{que} duo arietes inter $e concurrentes alius alium
præterierunt & impetu facto unus cornu percu$$it $axum ex quo
c-u$ta candidi$$imo colore fuerat deiecta. ita Pixo dorus dicitur o/
ues in montibus reliqui$$e & cur$tam cur$im Ephelum cum maxi
mede ea re ageretur detuli$$e ita $tatim honores ei decreuerunt &
nomen mutauerunt pro Pixodoro Euágelus nomíaretur hodic{que}
<pb 165>[00172]
quot men$ibus magi$tratus in eum locum profici$citur & ei $acrl
ficium facit & $i non fecerit pœna tenetur.</p>
<p #># De porrecto & rotundatione machinarum ad onerú leuatóoes
# Etractoriis rationibus que nece$$aria putaui breuiter ex
# d #po$ui: Quorú motus & uirtutes due res diuer$e & inter
# $e di$$imiles uti congruentes ita principia pariont eos p
fectus unam porrecti quam græci Euthiam uocitant alteram rotú
d<007>tatis quam Cycloten appellant. Sed uero ne{que} $ine rotunditate
motus porrecti nec $ine porrecto rationis uer$ationes onerum po$
$unt facere leuationes. id autem ut intelligatur expona<031>. Inducúɔ
uti centra axiculi in orb<007>culos & in trocleis collocantur per quos
orbiculos funis circumactus directis ductionibus & i $ucula col
locatus uectium uer$ationibus onerum facit egre$$us in altu<031>. cui
us $ucule cardines uti centra porrecti in celoniis foraminibu${que} ei
us uectes conclu$i capitibus ad circinum circumactis torni ratióe
uer$ando faciunt oneris elationem. quemadmodum etiam ferreus
uectis cum e$t admotus ad onus quod manuum multitudo non
pote$t mouere $uppo$ita uti centro cito porrecta pre$$ione quod
græci hipomodió appcllant & lingua $ub onus $ubdita caput ei
us unius hominis u<007>ribus pre$$um id onus extollit. id autem q<001>
breuior pars prior uectis ab ea pre$$ione quod e$t centrum $ubic
$ub onus: & quod longius ab eo centro di$tans caput eius per id
deducitur faciundo motus circinationis cogit pre$$ionibus exami
nare paucis manibus oneris maximi pondus. item $i $ub onus ue
ctis ferreus lingula $ubiecta fuerit. ne{que} eius caput e \’p$$ióe in imú
$ed aduer$us in altitudine<031> extolle\’t lingula fulcta in ereo $olo ha
bebit eam pro onere. oneris autem ip$ius angulum pro pre$$ione
ita non tam faciliter quam pro oppre$$ione $ed aduer$us nihilo/
minus in pondus oneris erit exercitatum. Igitur $i plus lingula
uectis $upra hippomodion po$ita $ub onus $ubierit & caput eiu$
propius centrum pre$$iones habuerit non poterit onus eleuare ni
$i quemadmodum $upra $criptum e$t. examinatio uectis longitu
dinis per caput ne{que} ductionibus $uerit $acta. id aute<031> ex trutinis
<pb 166>[00173]
que $tatere dicuntur licet con$iderare. cú enim an$a propius caput
unde lingula pendet ubi ut centrum e$t collocata & æquipondiú
in alteram partem $capi per puncta uagando quo longius aut eti
am ad extremum perducitur paulo etiam pari pódere ampli$$imā
pen$ionem parte perficit per $capi libratione<031> & examinatio longi
us a centro recedens. ita imbecillior æquipondii breuitas maiore
cu<031> ponderis mométo deducens $ine uehementia molliter ab imo
$u$um uer$um egredi cogit futurum. quemadmodum etiam na
ues onerarie maxime gubernator an$am gubernaculi tenens qui
noos a græcis appellatur una māu momento per centrum ratione
pre$$ionis artis agitans uer$at eam ampli$$imis & immanibus mer
cis & penus ponderibus oneratam eiu${que} uela cum $unt per altitu
dinem media mali pendentia non pote$t habere nauis nauis cele<007>é
cur$um. Cum autem in $ummo cacumine anténæ $ubducte $unt
tunc uehem entiori progreditur impetu {quis} non proxime calce<031> ma
li quod e$t loco centri $ed in $ummo longius & ab eo progre$$a re
cipiunt in $e uelamentu<031>. ita{que} uti uectis $ub onere $ubiectus $i per
medium premitur durior e$t ne{que} incumbit. Cum autem caput ei
us $ummum deducitur faciliter onus extollit: Sim<007>liter uela cum
$int per medium temperata minorem habent uirtutem. Quæ auté
in capite mali $ummo collocantur de$cendentia longius a centro
non acriore $ed ecdem flatu pre$$ione cacuminis uehementius co
gunt progredi. Naué etiam remi circa $calmos $trophis religati cú
manibus impelluntur & reducuntur extremis progredientibus a
centro palmis maris undis $pumam impul$u uehementi p<007>ot<007>u/
dunt porrectam nauem $ecante prora liquoris raritatem. onerum
uero maxima pondera cum feruntur a phalangariis exaphoris &
tetraphoris examinantur per ip$a media centra phalangarum uti
indiui$i oneris $olido pondere certa quadam diui$<007>onis ratione æ
quas partes collis $inguli $erant operarii. med<007>a enim parte phalā
garum quibus lora tetraphororu<031> inuehuntur clauis $unt linite
nec labuntur in unam partem. cum enim extra finem cent<007>i pro
mouentur premunt eum locum ad quem p<007>opius acce$$eiūt. qué
<pb 167>[00174]
admo lum in $tatira pondus cum examine progreditur ad $ines
ponderationum eadem ratione in iumenta cum iuga eorum $ub
iugorgm lo<007>is per medium temperantur æqual ter trahunt onera
cum autem impares $unt corum uirtutes & unum plas ualendo
premit alterum loro traiecto $it una pars iugi lógior que imbecil
l<007>o: i auxiliatur iumento ita in phalaogis & iugis cum in medio
lora non $unt collocata $ed in ima parte qua progreditur lorum a
medio unam breuiorem efficit partem Longiorem ea ratione $up
id centrum quo loci per ductum e$t lorum utra{que} capita circuma
gence, Longior pars ampliorem: breuior agit minorem circinatio
nem. Q@emadmo dum uero mioores rote duriores & difficil<007>ores
habent mctus $ic phalange & iuga in quibus partibus habéc mi
nora centro ad capita interualla premunt duriter colla; Que auté
longiora habent ab codem centro $patia leuant one ibus extrahé
tes & $erentes. cum hæc ita ad centrum porrectionibus & circinati
on<007>bus reciperent motus Tum uero miam, plau$tra rhedæ timpa
na rote cocleæ $corpiones bali$te prela cetere{que} machine ii$dem ra
tionibus per porrectum centrum & rotationem circini ue. $ando
fa@iunt ad propo$<007>tum effectus.</p>
<h>De organo <006> ad aquā h@ubiédá genenibu$ & primú d típano.</h>
<p #># Vnc de organis quæ ad haurtendum aquam inuinta
# n # $unt quemadmodum uariis generibus comparentur ex
# ponam & primum dicam de timpano. Id autem non al
te tollit aquam $ed exhaurit expediti$$ime multitudinem magna<031>
ad tornum aut circinum fabricatum capitibus lamina ferratis ha
b ns in medio circa $e timpanum ex tabulis inter $e corgmentatis
collocatur in $tipitibus habentibus in $e $ub capite axis $erreas la
minas in eius tipani cauo interponú\~t octo tabule trā$uer$e tāgen
tes axem & extremam timpani circinationem \’q diuidunt equalia
in tipano $patia circa fróté eius figun\~t tabule relictis $emipedali<007>
bus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item $ecundú axem
Columbaria fiunt excauata i $ingulis $patiis ex una parte. id aút
cum e$t nauali ratione picatum hominibus calcantibus uer$atur.
<pb 168>[00175]
& hauriendo per aperturas que $unt in frontibus timpani reddit
& per columbaria $ecundum axem $upo$ito labro ligneo habente
una $ecum cóiunctú canalem. ita hortis ad irrigandu<031> & ad $alias
ad téperádú prebe\~t aque multitudo. Cú aút altius extollédu<031> erit
eadéró cómutabi\~t $ic: Rota fiet circú axé eadé magnitudie ut ad al
titudiné \’q opus fuerit cóuenire po$$it. Circú extrem ú latus rotæ fi
gentur modioli quadrati pice & cera $olidati. Ita cum rota a calcan
tibus uer$abitur modioli pleni ad $ummum & lati rnr$us ad imú
reuertentes infundent in ca$tellum ip$i per $e quod extulerunt. Si
autem magis aliis locis erit prebendum in eiu$dem rote axem in
uoluta duplex ferrea catena demi$$a{que} ad imum libramentum col
locabitur habens $tilos $plendentes æreo$ congiales. ita uer$atio ro
tæ catenam in axem inuoluendo efferet $itulos in $ummum qui
$uper axem peruehuntur cogentur inuerti & in$undere in ca$tellú
aque quod extulerunt.</p>
<h>De rotis & tympanis admolendum farinam</h>
<p #># Iunt etiam in fluminibus rotæ ei$de<031> ration<007>bus quibus
# f # $upra $criptum e$t. Circa earum frontes affiguntur pin
# ne que cum percutiuntur ab impetu fluminis cogunt {pro}
gredientes uer$ari rotam & ita modiolis haurientes & in $ummu<031>
referentes $ine operarum calcatura ip$ius fluminis impul$u uer$a
te præ$tant quod opus e$t ad u$um eadem ratione etiam uer$an\’t
hydraule in quibus eadem $unt omńia præter<009> {quis} in uno capite
axis timpanum dentatum & inciu$um: id autem ad perpendiculú
coilocatum in cultrum uer$atur cum rota pariter. $ecundu<031> id tim
panum maius item dentatum planum e$t collocatum quo conti
netur. ita dentes timpani eius quod e$t in axe inclu$um impellen
do dentes timpani plane cogunt fieri molarum circinationem: in
qua machina impendens infudibulum $ubmini$trat molis frumé
tum & eadem uer$atione $ubigitur farina</p>
<h>De cocleæ ratione</h>
<pb 169>[00176]
<p #># St aút ettā coclee ratio que magna<031> ui<031> haurit aquæ $ed
# e # nó tā alte tollit <009> rota. eius aút ratio $ic expedi\’t tignú $u
# mi\’t cuius tigni \~qnta róne pedum longitudo tanta digi
torum expeditur cra$$itudo. id ad circinu<031> rotunda\’t in capitibu$
circino diuidentur circinationes eorum tetrantibus & octantibus
in pedes octo. hæ{que} linee ita collocétur ut plano po$ito tigno utri
u${que} capitis ad libellam linee inter $e re$pondeant & quāmagna ps
$it octaue circinationis tigni tam magna $patia decidantur in lon
gitudinem. item in tigno plano collocato linee ab capite ad alterú
caput perducantur ad libellam co uuenientes $<007>c & in rotundatióe
& in longitudine æqualia $patia fient. ita quo loci de$cribuntur
l<007>nee que $unt in longitudine $pectante; $a ient decu$$atione$ & in
decu$$ationibus finita puncta. his ita emendate de$cripti$ $um: tur
$aligna tenuis ut de uitice $ecta regula que iunct<007> liquida pice $i
gitur in primo decu$$is puncto de<007>nde traiicitur oblique ad in$e
quentes longitudines & circuitiones. item ex ordine progred<007>éres
$ingula puncta pretereundo & circum inuoluendo collocatur in
$ingulius decu$$ationibus & ita peruenit & $igitur ad eam lineam
recedeus a primo in oct<007>uum punctum in qua prima pars e$t ei
us $ixa co modo quantum progreditur obligue $parium & per oc
to puncta tantundem & longitudinem procedit ad octauum pun
ctum eadem ratione per omne $patium longitudinis & rotundi a
tis $ingulis decu$$ationibus oblique fixe regule per octo cra$$itu
dinis diui$iones inuolutos faciunt canales & iu$tam coclee na'u a
lem{que} imitationem. ita per id ue$tigium alie $uper alias figun\’t un
cte pice liquida & exaggerantur ad id ut longitudinis octaua p@
fiat $umma cra$$itudo. $upra eas circundantur & $iguntur tabu:æ
que protegant eam inuolutionem. Tunc hæ tabulæ pice $aturan
tur & laminis ferreis colligantur ut ab aque ui ne di$$oluantur ca
pita tigni ferrei. dextra aút ac $ini$tra cocleā tigna collocan\’t i c<007>pi
t<007>bus utra{que} pte habétia trā$uer$aria cófixa. i his foramia fer<007>ea fút
inclu$a in{que} ea inducuntur $tili & ita cocleæ hominibus calcanti
bus faciunt uer$ationes. Erectio autem eius ad incl<007>nationé $ic erit
<pb 170>[00177]
collocanda uti quemadmodum pythagoricum trigonu<031> ortogo
nium de$cribitur $icid habeat re$pon$um id e$t uti diuidatur lon
gitudo in partes quin{que} earum trium & tollatur caput coclee. ite
erit ad perpendiculum ad imas naris $patium earú pedes quatuor
Qua ratione aút oporteat id e$$e in extremo l<007>bro eius forma de
$cr<007>pta e$t <007>n ip$o tempore que de materia $iunt organa ad haurié
dam aquam & quibus rationibus pe<007>fic<007>ātur quibu${que} rcbus mo
tus rec<007>pientia præ$t<007>nt uer$ationibus ad inf<007>n<007>tas utilitates ut e$
$ent not.ora quam aperti$$<007>me potui pe<007>$cripta $unt in illo tépore</p>
<h>De Ethe$ibica machina</h>
<p #># N$equitur nunc de Ethe$ibica machina que in altitudl
# i # nem aquam educit mon$trare. Ea fit ex ære cuius in radi
# cibus modioli $<007>unt gemelli paulum di$tantes habentes
$i$tulas. Furcille $unt figura $<007>militer coherente; in medium cati
num concurrentes: in quo catino f<007>ant axes in $uperioribus nari
bus $i$tularum coagmenratione $ubtili collocati qui præobtu<007>an
tes foramina narium non patiuntur $pi<007>itus qui in catinum e$t
expre$$um. Supra catinum penula ut infundibulum inue<007>$u<031> e$t
attemperata & per $ibulam cum catino cuneo t<007>aie$to contine<007>ur
n:uis <007>nflationis aque eam cogat eleuare. In$uper f<007>$tula que tuba
d<007>c<007>tur coagmentata in altitudine $it e<007>ecta. Mod<007>oli autem ha
bent infra nares inferiores fi$tularum axes interpo$itos $upra fora
mina eorum que $unt in fundis ita de $upernis in modiolis embo
li ma$culi torno politi & oleo $ubacti cóclu$i{que} tegulis & uectibu$
conuoluuntur qui erit aer ibi cum aqua axibus obturan ibus $o
ramina cogent extrudent inflando pre$$ionibus per fi$tula<007>um na
res aquam in catinum e quo recipiens penula $piritus exprimit p
f $tulam in altitudinem & ita ex iteriore loco ca$tello collocato ad
$aliendum aqua $ubmini$tratur. Nec tamen hæc $ola ratio Ethe$i
bi fertur exquil pa $ed et am plure$ & uariis generibus ab eo liquo
re pre$$ionibus coacte $piritus efferre a natura mutuatos effectus
o\-n dun\’t uti merula<006> \=q motu uoces at{que} āgabate labéti a\=q \=q & ea
dé mouét $ig<007>lla cetera{que} \’q. delectató<007>bus oculo<006> & aur<007>ú u$u $é$u$
<pb 171>[00178]
eblandiuntur e quibus que maxime utilia & nece$$aria iudicaui e
legi & in priore uolumine de horologüs in hoc de expre$$ionibus
aque dicendum putaui. Reliqua quæ non $unt ad nece$$itate<031> $ed
ad delitiarum uoluntatem qui cupidiorcs erunt eius $ubtilitatis
ex ip$ius Ethe$ibi commentariis poterunt inuenire</p>
<h>De hydraulicis</h>
<p #># Ehydraulicis autem quas habeant ratiocinationes qua<031>
# d # breui$$ime proxime{que} attingere potero & $criptura con
# $equi non pret: rmittam. de materia compacta ba$i area
in ea ex ære fabricata collocatur. $upra ba$im eriguntur regule dex
tra ac $ini$tra $calari forma compactæ: quibus includun\’t ærci mo
dioli fundulis ambulationibus ex torno $ubtiliter $ubactis habé
t<007>bus infixos in media angones & uerticulis cum uectibus coniúc
tos pell<007>bu${que} lar<007>atis inuolutos. item in $umma planitia $oramia
circiter digitorum ternum: qu<007>bus foraminibus proxime in ue: ti
culis coliocati ærei delphini pendentia habeat catenis cimbalia ex
ore infra foramina modiorum celata. intra aream quo loci aqua
$u$tinetur ine$t in id genus uti in$undibulum inuer$um quem $u
per taxilli alti circiter digitorum ternum $uppo$iti librant $patiú
imum. ima inter labra phigeos & a<007>æ fundum. $upra autem cerui
culam eius coagmenta arcula $u$tinet caput machine que græce ca
non mu$<007>cus appellatur. in cuius longitudine $i canalis T etracor
dos e$t f<007>unt quatuor. $i exacor dos $ex:$i octocordos octo. Singu
lis autem conalibus $ingula epithonia $unt inclu$a manubreis $er
reis collocata. Quæ manubria cum torquentur ex arca pate$aciunt
nares in canales. Ex canalibus autem Canon habet ordiata in trā$
uer$o foramina re$pódentia naribus que $unt in tabula $úma \’q ta
bula græce pinax dici\’t. iter tabulam & cāona regule $ūt iterpo$i/
te ad eúdé modú forate ex oleo $ubacte ut faciliter ipellant & rut
$us intror$us reducan\’t que obturāt ea foramia plitide${que} appel ā\’t
Quarum itus & reditus alias obturat alias operit terebratióes. hæ
regule habent ferrea coragia fixa & iuncta cum pinnis quarum ta
ctus motiones efficit. Regularum continentur $upra tsbulam fo
<pb 172>[00179]
ramina que ex cānalibus habent egre$$um $piritus $unt anuli ag
glutinati quibus lingule omnium includuntur organorú. e mo
diolis autem fi$tule $unt continentes coniuncte ligneis ceruicibus
pertinente${que} ad nares: quæ $unt in arcula: in quibus axes $unt ex
torno $ubacti & ibi collocati. qui cum recipit arcula animam $piri
tum non patientur obturantes foramina rur$us redire. ita cum ue
ctes extolluntur ancones educunt fundos modiolorum ad imum
Delphini{que} qui $unt in uerticulis inclu$<007> calcantes in eos cimbala
replent $patia modiolorum at{que} Ancones extollentes fundos intra
modiolos uehementi pul$us crebritate & obturantes foramia cim
balis $uperiora. Aera qui e$t lbi clau$us pre$$ionibus coactum in
fi$tulas cogunt per quas in ligna concurrit & p eius ceruices in ar
cam. motione uero uectium uehementiores $piritus frequens com
pre$$us epithoniorum aperturis influit & replet anime canalef. ita
{que} cum pinne manibus tacte propellunt & reducunt continenter
regulas alterius obturant foramina alterius aperiendo ex mu$icis
artibus multiplicibus modulorum uarietatibus $onátes extitant
uoces</p>
<h>Qua ratione rheda uel naui uecti peractú iter dimetiamur.</h>
<p #># Vantum potui niti ut ob$cura res per $cripturam diluci
# q # de pronuntiaretur contendi. Sed hæc non e$t $acilis ratio
# ne{que} omnibus expedita ad intelligendum preter eos qui
in his generibus habent exercitationem. Qd $iqui parum intellex
erint e $criptis cum ip$am rem cogno$cent profecto inuenient curi
o$e & $ubtiliter omnia ordinata. T ran$$ertur nunc cogitatus $crip
ture ad rationem non inutile<031> $ed $umma $olertia a maioribus tra
ditam: Qua in uia Rheda $edentes uel mari nauigantes $cire po$
$umus quot milia numero itineris fecerimus. Hoc autem erit $ic.
Rotæ que erunt in Rheda $int latæ per medium diametru<031> pedú
quaternum & $extantis ut cum finitum locum habeat i $e rota ab
eo{que} incipiat progtediens in $olo uie $acere ner$ationem peruenien
do ad earn finitionem a qua ceperit uer$ari certum modum $patii
habeat peractum Pedes. xii. S his ita preparatis tunc in rotæ mo
diolo ad partem in$eriorem timpanum $tabiliter includa\’t. habés
<pb 173>[00180]
extra frontem $ue rotun dationis extantem denticulum unum. in
$uper autem ad cap$um rhedæ loculamentum firmiter figatur ha
bens timpanum uer$atile in cultro collocatum & in axiculo con/
clu$um. Incuius timpani frontem denticuli perficiantur æqualiter
diui$i numero quadringenti conuenientes denticulo timpani infe
rioris. Preterea $uperiori timpano ad latus $igatur alter denticulus
prominens extra dentes. $uper autem planum eadem ratione denta
tum inclu$um in alterum loculamentum collotetur conuenié ibu$
dentibus denticulo qui in $ecundi timpani latere fuerit f<007>xus. in
eo quo{que} timpano foramina fiant quantum diturni itiner<007>s milia
riorum numero cum rheda po$$it exire minus plu$ue re<031> nihil irn
pedit & in his foraminibus calculi rotundi collocentur. In{que}eius
timpani theca $iue id loculamcntum e$t:fiat foramen unum habé$
canaliculum: qua calculi qui in eo timpano impo$iti $uerint cum
ad eum locum uenerint in rhedæcap$um & uas æneum quod erit
$uppo$itum $inguli cadere po$$int. ita cum rheda rota progred<007>és
$ecum agat timpanum unum & denticulum eius $ingul<007>s uer$at$
onibus timpani $uperioris denticulos impul$u cogat præterire ef
ficiet cum. cccc. imum uer$atum fuerit $uperius timpanum $emel
circumagit & denticulus qui e$t ad latus eius fixus unun déticu
lum timpani plani producat. cum crgo rote. cccc. uer$atióibus imi
timpani $imul $uperius uer$abitur progre$$us efficiet $patia pedú
milia quin{que}. i. pa$$us mille. ex eo quot calculi deciderunt $onādo
$ingula milia exi$$e monebút. numerus uero calculo<006> ex imo col
lectus $áma diurni miliario<006> itineris numerum indicabit. Naus
gationibus uero $imiliter paucis rebus cómutatis eadem ratióe e$
ficiun\’t nā{que} traiici\’t per latera parietum axis habens extra nauem
prominentia capita in que includun\’t rotæ diametro pedú quater
num & $extante habentes circa frótes aff<007>xas pinnas aquā tāgentes
item medius axis in media naui timpanú cum uno déticulo extā
ti extra $uā rotunditaté ad eum locum collocatur loculamentú ha
bens inclu$ú in $e timpanú pequatis dentibus.cccc. conuen<007>étibu$
denticulo timpani quod e$t in axe inclu$ú: preterea ad latu$ affixú
extanié extra rotunditaté alterú denté. unu<031> in$uper in altero locu
<pb 174>[00181]
lamento cú eo confixo inclu$um tympanú planú ad eundem dcn
tatum: quibus dentibus déticulis qui e$t ad latus $ixus tympano
quod e$t in cultro e$t collocatú in eos détes qui $unt plani tympa
ni $ingulis uer$atióibus $ingulos dentes impellédo in orbem ple
num tympanú uer$et. In plano aút tympano $oramia $iant in qui
bus foraminibus collocabun\~t calculi rotádi in theca eius tympa
ni: $iue loculamentú e$t unum foramen excaue\~t habens canalicu
lum qua calculus liberatus ab ob$tãtia cum ceciderit in uas æneú
$onitum $igni$icet: ita nauis cum habuerit impetum aut remorú:
aut uento<006> flatu pínæ que erunt in rotis tangétes aqua aduer$am
uehementi retror$us impul$u coactæ uer$abunt rotas. Hæ auté in
uoluendo $e agent axem: Axis uero tympanú cuius dens circuma
ctus $ingulis uer$atióibus $ingulos $ecundi tympani dtées impel
lendo modicas efficit circuitiones: ita cum.cccc.a pinnis rotæ $ue
rint uer$ate $emel tympanum ci@cumactum impellet dente:qui ad
latus e$t fixus tympani plani dente. Igitur circuitio tympani quo
tien$cun{que} ad foramen perducet calculos emittet per canaliculum.
tra & $onitu & numero idicabit miliaria $patia nauigatióis: Quæ
pacatis & $ine metu temporibu$ ad utilitaté & delectationé paran
da quéadmodum debeant $ieri peregi$$e uideor. Nunc uero qad
\-p$idia periculi & nece$$itaté $alutis $int inuéta: id e$t $corpióum &
bali$ta<006> róes <029>bus $ymmetriis cóparari po$$int exponā.</p>
<p>De $corpionú bal<007>$ta<006>{que} rónibus & primú de $corpionibus &
Mnes <030>portióes eo<006> organo<006> rócinato<006> & (catapultis.
<030>po$<007>ta $agitte lógitudie quá id organú mitte\’r dēt ciu${que}
none partis $it $oraminis i capitulis magnitude: per \=q ten
dun\~t nerui torti <029> brachia cótinent:i\’pm debét cótinere eo<006> t\-n fo
raminú capituli deformatur altitudo & latitudo. Tabule \=q $út in
$ummo & in imo capituli opere reli{que} uocantur. fiant cra$$itudine
unius $oraminis latitudine unius & eius dodrátis í extremis fora
minibus unius & eius para$tatice dextra ac $ini$tra preter cardine$
alte $oraminu<031>.iiii.cra$$e foraminum quinum. cardinis foraminis
para$tatica dimidia ad foramen $patium foraminis.s. T.a forami
ne ad medananm para$taticam ratione $oraminis eius.s. T.etiam
<pb 175>[00182]
latitudo para$tados medius unius foramini$ & eius. T.K.cra$$itu
do foraminis unius interuallú ibi $agitta colloca\~t. In media para
$tade $oraminis partis quarte anguli quatuor qui $unt circa in la/
teribus & $rontibus laminis $erreis aut $tilis ærels & claufs có$igá.
tur Canaliculi qui græce $trix dicitur. longitudo $oraminú. xix.
Regula<006> quas nónulli bucculas appellant quæ dextra ac $ini$tra
canalem $iguntur $oraminú.xix.altitudo $oraminis unius & cra$
$itudo & affigun\~t regule duæ in quas Induci\~t $ucula habeas ló
gitudinem $oraminú triú: Latitudinem dimidiú foraminis: cra$$i
tudo buccule quæ affigitur uocita\~t camillum $eu quéadmodum
nonnulli loculementú $ecuridatis cardinibus fixam foraminis .i.
Altitudo $oraminis.s. $ucule longitudo O $oraminú.s.cra$$itu
do $cutule $oraminú noué:epitoxido$ lógitudo $oraminú.s. Cra$
$itudo $uculæ foraminum.ix. Epitoxidos longitudo $oraminum
s.cra$$itudo $oraminú.x.Item chelo item celonii $iue manuclea di
citur longitudo $oraminú.iii.latitudo & cra$$itudo.s. Canales
$undi lógitudo $oraminis.xvi. O cra$$itudo $oraminis O latitu
do.s. columella & ba$is in $olo $oraminú octo Latitudo in plin
thidem in qua $tatuitur columella $oræminis.@ cra$$itudo.F.L.
columelle longitudo ad cardinem foraminú.xii. O latitudo fora
minis.s. cra$$itudo.cc. eius capreoli tres. Quo<006> longitudo $o
raminum.ix.latitudo dimidiú $oraminis cra$$itudo.L.cardini$
longitudinis foraminis columelle capitis longitudo.i.s k.ante
$ixa latitudo $oraminis.a.s. cra$$itudo.l. po$terior minor co
lumna que græce dicitur antiba$is foraminú octo latitudo forami
num.s.i. cra$$itudinis.F.L. $ubiecto foraminú.xii. latitudinis &
cra$$itudini$ eius de cuiu$ minor columna $upra minorem colum
nam cheloniú $iue puluinus dicitur foraminú.ii.s. altitudini$
ii.s. latitudini.s.ii.carchebi $ucularum foraminú.vi.s. cra$$i
tudo $oraminis.s.ii.latitudo.i.s. tran$uer$ariis cú cardinibus lon
gitudo foraminú latitudo.i.s. latitudo & cra$$itudo. brachii
longitudo.is. foraminú.viii.cra$$itudo ab radice foraminis.F.L.
in lúmo $oraminis.cc.l.curuature $oraminú octo. Hec iis propor
tionibus aut adiectióibus aut detractióibus comparantur. Nam
<pb 176>[00183]
Ti capitu@a altiora <009> erit latitudo facta $uerint \’q anatoria dicun\~t.
de brachiis deme\~t.ut qui mollior e$t tonus <030>pter altitudiné tapi
tuli bracbii breuitas $aciat plagá uehemétioré:Si minus altú capi
tulú$uerit q<001> catatonú dici\~t <030>pter uehemétiā brachia paulo lon
giora có$tituen\~t uti $acile ducan\~t. Nã{que} quéadmodú uectis cú e$t
lon gitt@dine pedú.iiii. q<001> onus quin{que} hoibus extollit id{que} e$t ex
duo bu$ eleuatú todé modo brachia quo lógiora $út mollius quo
breuiora durius ducun\~t.</p>
<h>De bali$ta<006> rationibus.</h>
<p>Atapultarum rónes ex quibus membris & portionibus
componantur dixi. Bali$ta<006> autem ratione$ uarie $unt &
differentes unius effectus cau$a cóparate. Alie enim uecti
bus $uculis nónulie poli$pa$tis:alie erga$tis:\~qda<031> etiā timpano<006>
torqué\~t róibus:$ed tń nulla bali$ta <002>fici\~t ni$i ad <030>po$itā magni
tudiné ponderis $axi: q<001> id organú mittere debet:lgitur de rat: óe
@a<006> non e$t oibus expeditum ni$i qui geometricis rónibus nume
ros & multiplicatióe$ habét notas. Nan{que} fiunt in capitibus $ora
mina per quo<006> $patia cótenduntur capillo: maxime muliebri uel
neruo $unes magnitudine panderis lapidis quem debet ca bali$ta
mittere ex ratione grauitaoi$ proportióe $umun\~t quéadmodú cata
pultis de longítudinibus $agitta<006>. Ita{que} ut etiá qui geometrice nó
nouerint habent expeditú ne in periculo bellico cog<007>tatióibus de
tinean\~t: \’q i\-pe $aciédo certa cognoui: \’q{que} ex parte accepta \-pceptori
bus finita exponã: & <029>bus rebus græco<006> pé$itatióes ad modulos
habeát rationé ad eam ut etiã n\’ris ponderibus re$pondeant tradã
explicata.</p>
<h>De ponde<006> mittendo<006> ad bali$tã <030>portione.</h>
<p>An{que} bali$ta duo pódo $axú mitte\’r dét:foramé erit í eius
capitulo digito<006> v.$i pódo.iiii.digito<006>. vi. & digito<006> vii
O x. pódo digito<006>.viii.O.xx.pódo digito<006>.x.xl.pódo
digito<006>.vi.s.k.lx.pondo digito<006>.xiii. & digiti.viii.parte.lxxx.
pódo digito<006>.xv. cxx.pódo.is. & $ex<003>digiti.c.&.lx.pede$.ii.@
c.&.lxxx.pede$.& digiti.c.v.cc.pódo pede$.ii.& digito<006>.vi.ccx.
pede$. & digito<006>.vi. ccclx.is.pe. Cú ergo foramis magnitudo fue
rit i$ticuta de$criba\~t $cutula \’q græce perietro$:cuius lógitudo fora
minú vel latitudo duo & $exte partis diuida\’t mediú l<007>neæ de$crip
<pb 177>[00184]
te & cum diui$um erit contrahantur extreme partes eius $orme ut
obliquá de$ormationé habeat longitudinis $exta parte latitudini$
ubi e$t uer$ura quartá <030>tem.in qua <030>te aút e$t curuatura in <029>bus
procurrunt cacumina angulo<006> & foramina conuertun\~t. & cótrac
tura latitudinis redeat intror$us $exta <030>te.$oramen auté ne oblon
gius $it tanto quantú opitigis habet craffitudiné. Cú deformatu<003>
fuerit circú diuidatur extremam ut habeat curuaturá molliter cir
cúactá o cra$$itudo eius $oraminis S.I. con$titna\’t modloli fora
minú duo latitudo .IX. cra$$itudo preter<009> quod in foramine
inditur foraminis. SL.ad etremú auté latitudo foraminis. II. para
$tatorum longitudo foraminum v.s.r. curuatura $oraminis pars
dimidia cra$$itudo foraminis.cc.& <030>tis.lx. adiicitur auté ad mediá
latitudinem quantú e$t prope foramen factú lu de$criptione latitu
dine & cra$$itudine foraminis. v. altitudo parte.iiii.regule que e$t
in men$a longitudo $oraminú.viii.latitudo & cra$$itudo e$t dimi
dium foraminis cardinis.ii.l.cra$$itudo foraminis .ss. cur
uatura regule.s.g.r. exterioris regule latitudo & cra$$itudo tantú
dé longitudo quá dederit ip$a uer$ura de$ormationis & para$tadi
ce latitudo & luam curuaturā.K.$u<030>iores aútregule equales erunt
in$erioribus K. mé$e tran$uer$ariis $oraminis.ccc.K.climaciglos $ca
pi longitudo foraminú.xiii. cra$$itudo.iii. K.interuallú medi
um latitudo foraminis ex parte quarta o cra$$itudo pars octo.K
Climacidos $uperioris pars que e$t proxima brachiis que coniúc
ta e$t men$e tota longitudine diuidatur in partes quin{que} ex his dé
tur due partes ei membro quod græci chelon uocant o latitudo
& cra$$<007>tudo o longitudo foraminú.iii.& $emis. K. extantia che
les foraminis. pentigomatos foraminis.l. & $icilicus Quod autem
e$t ad axona quod appellatur frons tran$uer$arius $oraminum tri
um o Interiorum regularum latitudo $oraminis<037>s. cra$$itudo.z.k
chelonreplum quod e$t operimentum $ecuricule includitur.k.$ca
pos.climacidos latitudo.z.G.cra$$itudo foraminum.xii.K<037>cra$$i
tudo quadrati q<001> e$t ad climacida foraminis.f.c. in extremis.k.
rotundi aút axis diametros equaliter erit cheles.ad clanicu!as aút
mius <030>te $extadecima.k.ãteridió lógitudo foraminú eius latitudo
<pb 178>[00185]
in imo foraminis In $ummo cra$$itudo.v. k.ba$is que appel
latur $chia longitudo foraminum ant: ba$is $oraminú.iiii
utriu${que} cra$$itudo & latitudo foraminis cópingitur autem
dimidia altitudinis k columna.latitudo & cra$$<007>tudo .i.s. altitu
do aú:é non habet foraminis proportioné $ed erit quod opus erit
ad u$um brachii longitudo $oraminú $ex.v.i. cra$$itudo
in radice foraminis in extremis de bali$tis & catapultis $ymme
trias quas maxime expeditas putaui expo$ui.quéadmodum auté
hæ contentionibus temperentur eneruo capillo{que} tortis <007>otunda
tionibu$ rudétibu$ \~qntú cóprehéde\’r $cripti$ potuero nó \’ptermittã</p>
<h>De bali$ta<006> Catapulta<006>{que} cótentionibus & temperamentis</h>
<p>Vmuntur tigna ampl<007>$$ima longitudine $upra figuntur
chelonie in quibus icludun\~t $ucule.<030> media aút $patia
tigno<006> in$ecan\~t excidun\~t $orme in qu<007>bus exci$ion<007>bus
includuntur capitula catapultarum: cunei${que} di$inentur ne in con
tenti onibus moueátur.tum uerc modioli ærei ĩ ea capitula inclu
duntur:& in eos cuneoli ferrei quas epi$cidias græci uocàt. Collo
cantur deinde an$e rudétum induun\~t per $oramina capitulorum
in alteram parrem parietum traiiciuntur. Deinde in $uculam có<007>i
ciuntur. Inuoluuntur uti uectibus per eas extrudente$ cum mani
bus $unt tacti equale in utro{que} $onitus habent re$pon$um. Tuuc
aút cuneis ad foramina concludun\~t: ut non po$$int $e remittere.
ita traiect<007> in alteram parté eadé ratióe uect<007>bus per $uculas exten
duntur donec equaliter $onent. Ita cuneorum cóclu$ionibus ad $o
nitum mu$icis auditionibus catapulta temperantur.</p>
<h>De oppugnatoriis & de$en$oriis rebus & primú de Arietis in
uentione eiu${que} machina</h>
<p>E his rebus quæ pocui dixi. Re$tat mihi de oppugnato
d riis rebus quemadmodú machinationibus & duces & ui
ctores & & ciuitates defen$e e$$e po$$int. Primú ad oppug
nationes Aries $ic inuentus memoratur e$$e. Carthaginé$es ad Ga
des oppugnandas ca$tra po$uerunt. Cum auté ca$tellú ante cep<007>$
$ent id demoliri $unt conati:po$tea<009> non habue<007>unt ad demol<007>ti
<pb 179>[00186]
oné ferraméta $ump$erút tignú id{que} manlbus $u$tinétes @@pite{que}@@
us $úmú murú cótinenter pul$antes $úmos lapidú ordiaes deiieie
bant & ita gradatim ex ordine totã cómunitioné di$$ipauerúe. po
$tea <003>dam $aber T yrius nomie Pepha$menos hac róne<006> inuérióe
inductus malo $tatuto ex eo alterú tran$uer$u<031> uti@@otioár $u$pen
dit & in reducendo & impellédo ueheméttbus plagís deiecis gadi
cano<006> mu<006>. Cete<006> aút Calchedóius de materia primú ba$im $ub
tectis rotis fecit. $upra{que} cópegit arrectariis & iugis uaras & in his
$u$pédit arieté corii${que} bubulis texit uti tutiores e$$ent qui íea ma
chinatione ad pul$andú murum e$$ent collocati. Id auté {quis} tardos
conatus h@buerat te$tudiné arietariá appellare cœpit, his cunc pri
mis gradibus po$itis ad id genus machinatióis: Po$tea cum phili
ppus amynthæ $ilius bizantium oppugnaret Pholidos thetalos
pluribus generibus & facilioribus explicauit. a quo receperát do
ctrinam demades & charias qui cum alexandro militauerút. Ica{que}
diades $criptis $uis o$tédit $e inueni$$e turres am bulatorias: quas
etiam di$$olutas in exercitu circúferre $olebant. Preterea terebram:
& a$cendétem machinam qua ad murú plano pede tran$itus e$$et.
etiá Coruum demolitore<031> qué nonnulli gruem appellant. Nó mi
nus utcbatur ariete $ubrotato cuius rónes $criptas reliquit. Turré
autem minimá ait oportere $ieri ne minus altam cubito<006>.ix. Lati
tudinem.xvii. Contracturam aút $ummã imæ partis quintam.
Ariectaria in turris imo dodrante. alia in $ummo $emipedalia.Fie
@i autem ait oportere eam turré tabula<006> decem $ingulis partibus ĩ
ea fene$tratis. Maiorem uero turrem altam cubito<006>.cxx.Latam cu
bico<006>.xx. contracturã ité quíta parte {quis} ariectaria pedalia
in imo:in $ummo $emipedalia. Hanc magnitudiné turris faciebat
tabulato<006>.xx.cú haberent $ingula tabulata circuitioné cubitorú
centú. Tegebat aút coriis crudis ut ab oi plaga e$$ent tuta. T e$tu/
dinis arietariæ comparatio eadem ratione perficiebatur. habuerat
autem interuallum cubitorum.xxx.altitudinem preter fa$tigiu<031>
xvi.fa$tigii autem altitudo ab $trato ad $ummum cubira.vii.Exi
bat áutem in altum & $upra medium tectum fa$tigium non miu$
cu bita duo & $upra extollebatur turricula cubitorum.iiii.tabula
<pb 180>[00187]
co$@@@in quò tabulato $ummo $tatuebna\~t $corpiones & catapul
tæ. in in$erloribus congerebatur aque magne multitudo ad extin
guendu@@ $iqua uis ignis mitteretur. Con$tituebatur autem in ea
ar$etarla @@achina quæ græce criodocis dicitur.in qua collocaba\~t
tur coruus perfectus in torno: in quo in$uper có$titutus aries pru
d@ntium ductionibus & reductionibus efficiebat magnos operis
effèctus: T egebatur auté is coriis crudis:quéadmodum turris: de
terebra has explicuit $criptis-rationes: ip$am machinam uti te$tu
dinem in medio habentem collocatú in horto$tatis canalé: quéad
modum in catapultis aut bali$tis fieri $olet: Lógitudine cubito<007>ú
l.alticudine cubiti in quo con$titueba\~t tran$uer$a $ucula. In capi
te auté dextra ac $ini$tra trocleæ duæ per quas moueba\~t quod in
erat in eo canali capite $errato tignum. Sub eo aút in i\’po canali in
clu$it uti celeriores & uehemãtiores eff<007>ciebant eius motus. Supra
aút ad tignum: quod inibl erat:arcus tegeban\~t ad canalem crebri
ter uci $u$tinerent corlum crudum: quo ea machina erat inuoluta
De corace nihil putauit $cribeudú {quis} aiaduerteret eá machiá nullā
habere uirtutem. De acce$$u qui ecibatra græce dicitur: & de mari
nis machinatióibus quæ per nauium aditus habere po$$ent $crip
$it $e t\~m pollicitum e$$e uehementer aduerti:ne{que} ratióes eorú eum
explicaui$$e. Quæ $unt a demade de machinis $cripta quibus $<007>nt
compo$itiõibus expo$ui. Nunc quemadmodum a preceptoribus
accepi & utilia mihi uidentur exponam.</p>
<h>De te$tudine ad conge$tionem $o$$arum paranda.</h>
<p>E$tudo quæ ad conge$tionem $o$$a<006> paratur: Ea{que} etiam
t acce$$us ad murum pote$t habere:$ic erit facienda. Ba$<007>s
compinga\~t quæ græce thera dicitur \~qdrata:habens quo
quouer$us latera $ingula pedum.xxv.& tran$uer$aria \~qtuor. hæc
auté continea\~t ab alteris duobus cra$$is.F.s.latis.s. D<007>$tent aute
tran$uer$aria inter $e circiter pedes..xviii.Supponãtur{que} in $ingu
lis interuallis eo<006> arbu$cule quæ græce anaxopodes dicuntur:in
quibus uer$antur rotarú ax<037>s cóclu$i lamnis ferreis: he{que} arbu$cu
le ita $int téperate ut habcant cardines & $oramina:quo uectes tra
<pb 181>[00188]
lecti uèr$ationes ea<006> expediát:utl ante:& po$t.& ad dextrum $iue
$ini$trum latus:leu obli{que} ad angulos opus fuerit ad id per arbu
$tulas uer$ati progredi po$$int. Collocentur auté in$uper ba$im ti
gna duo in utran{que} partem proiecta pedes $enos Quorú circa pro
iecturas $igantur altera proiecta duo tigna ante fronte$ pedes. vii.
cra$$a & lata uti in ba$i $unt $cr<007>pta. In$uper hanc compactionem
exigantur po$tes cópactiles preter cardines pedum.ix. cra$$itudie
quoquouer$us palmo pedales: interualla habentes inter $e $e$qui
pedis:ea concludantur $uperne inter $e cardinatis trabibus. lupra
trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium conclu$i in
latitudie exercitati pedes. ix.$upra capreolos collocetur quadratú
tignum quo capreoli coniungantur:Ip$i auté laterariis circa $ixis
cótinean\’t teguntur{que} tabulis maxie primis $i nó: ex certa materia
quæ maxime habere pote$t uirtuté:preter pinum:aut alnú. Hæc
enim $unt $ragilia & faciliter recipiunt @gnem.circú tabulata collo
centur crates ex tenuibus uirgis creberrime textis maxime{que} recen
tibus percrudis coriis duplicibus con$utis $arctis alga:aut paleis
in aceto maceratis:circa tegatur machina tota:itz ab his reiicien\~t
plage hali$tarum & impetus incendiorum.</p>
<h>De aliis te$tudinibus.</h>
<p>St autem & alind genus te$tudinis quod reliqua omnis
t habet quéadmodum quæ lupra $cripta $unt preter capre
olos:$ed habet circa pluteum & pinnas ex eabulis & $u
perne $ubgrundas proclinatas $upra{que} tabulis & coriis firmiter $i
xis continen\~t: In$uper uero argilla cú capillo $ubacta ad eam cra$
$itudinem induca\~t ut ignis omnino nó po$$ic ei machiue nocere.
Po$$út autem $i opus $uerit hæ machinæ ex octo rotis e$$e. Sed ad
loci naturam ita opus $uerit temperare. Quæ autem te$tudines ad
$odiendum cóparantur orgines græce dicuntur. Cetera omnia ha
bent uti $upra $criptum e$t Frontes uero earum fiunt quemadmo
dum anguli trigonioru<031>:uti a muro tela cú in eas mittantur non
planis frontibus excipiant plagas:id ab lateribus labétes iine <030>e
riculo{que} $odientes qui intus $unt intuentut.</p>
<pb 182>[00189]
<p>Non mihl uide\’t e$$e alienum de te$tudine quam Hector bizantl
us $ecit quibus rationibus $it facta expone\’r. Fuerat.n.eius ba$eos
longitudo pedú.lx.latitudo.xiii.ariectaria que $upra compactio
né erant.iiii.collocata ex binis tignis fuerant cópacta i altitudin$
bus $ingulorú pedú.xxxvi.cra$$itudine palmo pedali latitudine
$e$<029>pedali.ba$is eius habuerat octo rotas quibus ageba\’t. fuerat
aút ea<006> altitudo pedum $ex cra$$itudo pedum trium ita $abri
cata triplici materia alternis contra $uccudibus inter $e coagmenta
lamini${que} ferreis & frigido ductis alligate:hæ in arbu$culis $iue a/
naxopodes dicuntur habuerant uer$ationé.ita $upra trá$trorium
planitiem{que} $upra ba$im $uerant:po$tes erant erecti pedes.xxviii.
latitudinis cra$$itudinis.f.l.di$tantes inter $e .is. $upra eos trabes
circumclu$e continebant totam compactioné late pede cra$$e</p>
<p>$upra eam capreoli extolleban\~t altitudie pedú.xii.$upra ca\’po
los tignú collocatum cóiungebat capreolo<006> compactiones.ite<031> fi
xa habuerant lateraria in tran$uer$o quiòus in$uper cótabulatio
circúdata contegebat inferiora:habuerat autem mediam contabu
lation\~e $upra trabiculas ubi $corpiones & catapulte collocaban\~t
& erigebantur & ariectaria duo compacta pedú.xxxv. cra$$itu
dine $equipedali latitudine.p.ii.coniuncta capitibus trā$uer$a
rio cardinato tigno & altero mediano inter duos $capo$ cardinato
& laminis ferreis religato quo in$uper collocata erat alterius mate
ries inter $capos & tran$uer$ariun. uraiecti chelonis & angonibus
firmiter inclu$a in ea materia $uerunt ex torno $acti axiculi duo
equibus funes alligati retinebant arietem $upra caput eorum qui
continebant arietem collocatum erat pluteum turricule $imilitudi
ne ornatum uti $ine periculo duo milites tuto $tantes prc$picere
po$$ent & renuntiare quas res aduer$arii conarentur.aries autem e
lus habuerat longitudine<031> pedum.c.vi. latitudine in $mo pal
mo pedali cra$$itudine pedali contractura a capite in alitu
dine pes cra$$itudine is autem aries habuerat de $erro duro
ro$trum uti naues longe $olent habere & in ip$o ro$tro lamine fer
reæ quatuor circiter pedum.xv.fixe $uerút in materia.a capite aút
ad imam calcem tigni contenti $uerunt $unes quatuor cra$$itudine
<pb 183>[00190]
digitoru<031> octo ita religati quemadmodú nauis a puppi ad pro@á
contincnter:eiu${que} præcincturæ $unes tranuer$is erant religati:ha
bé@es inter $e palmipedalia $patia. In$uper coriis crudis totus arie$
erat indutus. Ex quibus autem $unibus pendebant eorum capita
fuerant ex $erro facte \=qdruplices cathenæ:& ip$e coriis crudis erãt
iuuolute. Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compa
ctam & con$ixam:in qua rudentibus maioribus extentis per qua
rum a$peritates non habentibus pedibus $aciliter ad murum per
ueniebatur.at{que} ea machina ex nobis moueba\~t progre$$u. Item la
tere dextra ac $ini$tra porrectióes nóminu$ in altitud<007>né extollebã
tur & in imú inclinatione dimitteban\~t. Erigeba\~t autem machina
in altirudiné ad di$iiciendú mu<006> circiter pedes.c. It\~e altera dextra
a: $ini$tra procurrendo p@æ$tlin gebat nóminns pedes .c. Guber
nabant eam hoies.c.habentes pondus talentú \=qtuor. miliú.quod
$it.cccc:lxxx.pondo.</p>
<h>Totius operis peroratio.</h>
<p #># E $corpionibus catapultis & bali$tis etiã{que} te$tudinibus
d # & turribus que maxime mihi uideban\’t idonea:& a qui
# bus e$$ent inuenta:& quéadmodú fieri debent explicui.
Scala<006> aút & carche$io<006>:& corú quorú rónes $út imbecilliores nó
nece$$e habui $cribere.hec etiã milites pee $e $olét $acere.ne{que} ea i\~pa
oibus locis nec ei$dé rónibus pńt utilia e$$e:{quis} diffen\~etes $út muni
t:óes munitióibus nationú{que} fortitudines. Nan{que} alia róne ad au
d@cer & temer arios:alia ad diligétes: aliter ad timidos debét cópa
tari machinatióes:ita{que} his \~p$criptionibus $iquis attendere uolue
rit ex ua ietate eo<006> cligendo in unã cóparationé có$erre nó indige
bit auxil<007>is:$ed qua$cú{que} res & rónibus aut locis opus $uerit $ine
dabitatione poterit explicare. De repugnatorii$ uero non e$t $crip
pos explicandú. Non enim ad n\’ra $cripta ho$tes cóparant res op
pugnatorias.$ed machinatióes earú ex tempore $olerti có$iliorú ce
ler<007>tate $ine machinis $æpius euertun\’t:quod etiam Rhod<007>é$ibus
memora\~t u$u ueni$$e. Diogenes cni $uerat Rhodius architectus.
& ei de publico quotannis certa merces pro arte tribueba\~t ad ho
honorem. Eo tempore quidam architectus ab arado nomine Gab
has Rhodum cum ueni$$et: acroa$in fecit: exemplaquæ protulit
<pb 184>[00191]
muri: & $upra id machinã in carche$io uer$atili có$tituit: quem le
pidolim ad mœnia accedenté corripuit: & trá$tulit intra murum.
hoc exemplar Rhodii cum uidi$$ent admirati ademerunt diogeni
quod fuerat quot annis có$titutum: & eum honorem ad galliam
tran$tulerunt. Interea rex demetrius qui propter animi pertinatiá
Polycrates e$t appellatus contra rhodú & bellum compatádo Epi
machum Athenien$em nobilem architectú $ecum adduxit.is aút
comparauit heliopolim $umptibus imanibus indu$tria labore{que}
$ummo.cuius altitudo fuerat.p.c.xxv.latitudo pedum.lx.ita eá
ciliciis & coriis crudis confirnauit ut po$$et pati plagam lapidis
bali$ta immi$$i.p.ccc.lx.ip$a aút machina milia.\’p.ccc.lx. fuerat.
Cú aút Gallias rogare\~t a rhodiis cótra eá heliopoliá machiam pa
raret & ut illá uti pollicitus erat tran$$erret intra murum negauit
po$$e.non.n.omnia ei$dé rationibus agi po$$unt.$ed $unt aliqua
que exéplaribus nó magnis $imiliter magni$icata habent ef$ectus
Alia aút euemplaria nó po$$unt habere $ed per $e con$tituun\~t. nó
nulla uero $unt que in exemplaribus uiden\~t ueri$imilia. cú auté
cre$cere ceperunt dilabuntur ut etiá hic po$$umus animaduertor@.
terebratur terebra $oramen $emidigitale. digitale $e$quidigitale $i e
adem ratione uoluerimus palmare facere non habet explicatione<031>
$emipedale aúe maius ne cogitandú quidé uide\~t omnino. $it item
in nónullis exéplaribus uide\~t quéadmodú i minimis fieri uide\~t
at{que} codem modo i maioribus id eodé modo rhodii eadé róne de
cepti iniuriá cú cótumelia Diogeni fecerút. ita{que} po$tea<009> uiderunt
ho$té <002>tinaciter in$e$tú <002>iculú $eruitutis machinationé ad capien
dá urbé cóparatá ua$titaté ciuitatis expectandá <030>cubuerunt Dio
gené rogátes ut auxiliare\~t p\’riæ eius:primo negauit $e factu<006>.po
$tea<009> igéue uirgines & ephebi cú $acerdotibus uenerút ad depiecá
dum tunc e$t pollicitus his legibus uti $i eam machinam cepi$$ct
$ua e$$et.his ita con$ticutis qua machina acce$$ura erat ea e regióe
murú percudit & iu$$it ornnes publice & priuatim {quis} qui${que} habu
i$$et aque $tercoris luti per eam fene$tram per canales progred:étes
e$$undere ante murum.cum ibi magna uis aque luti $tercoris noc
@e pro$u$a fui$$ec po$tero die helipolis accedens antequam appro
<pb 185>[00192]
pinquaret ad mu<006>:in humido uoraglnefacta con$edit: nee <030>gre
di nec egredi po$tea potuit. Ita{que} Demetrius cú uidi$$et $apiétia di
ogneci $e deceptum e$$e cú cla$$e $ua di$ce$$it. T unc rhodii diogne
ti $olertia liberati bello publice gratias egerút: honoribu${que} omni
bus eum & ornamétis exornauere Diognetus aút eam helipolim
reduxit in urbem & in publico collocauit & in$crip$it Diognetu$
e manubiis id populo dedit munus:ita i repu gnatoriis rebus nó
tantum machinæ $ed etiam maxime con$ilia $unt comparahda.
Non minus Chio cum $upra naues $ambucarum machinas ho-
$tes comparaui$$ent: noctu Chii terram:har@nam:lapides conge$
$erút in mare ante murum.ita illi po$tero die cum accedere uolui$
$ent naues $upra aggeratíonem que fuerat $ub aqua $ederunt nec
ad murum accedere:nec retror$us $er@cipere potuerút: $ed ibi mal
leolis con$ixæ incendio $unt conflagrate Appollonia quo{que} cum
tircum$ederetur: & $pecus ho$tes fodiendo cogitarent $ine $u$pitio
ne intra mœnia penetrare:id aút a $peculatoribu$ e$$et apolloniati
bus renuntiatum. Perturbati nuntii propter timor\~e con$iliis indi
gentes animis deficiebat: {quis} ne{que} tempus ne{que} certum locum $cire
poterant: quo emer$u facturi fui$$ent ho$tes. T um uero T ripho
alexandrinus ibi fuerat alchi\’tectus int\’ra mururá plures $pecus de
$ignauit & $odiendo terram progrediebatur ext\’ra murum dumta
xat extra $agitte emi$$ionem: & in omnibus ua$a ænea $u$pendit.
Ex his in una fo$$ura quæ coutra ho$tium $pecus fuerat ua$a pen
dentia ad plagas ferramento<006> $onare c@pèruht:$ta ex eo intellectú
e$t <004> regione aduer$arii $pecus agentes intra penetrare cogitabant.
$ic limatióe@ognita téperauit ænea aque feruentis & picis de$uper
contra capita ho$tium & $tercoris humani & haren æ coctæ c<007>ndé
tis: dein noctu pertudit erebra foramina & per ea repentè per$u
dendo qui in eo opere $uerunt ho$tes oés necauit. Item ma$$ilia cú
oppugnaretur & numero $upra.xxx.$peculatum agerent. Ma$$ili
cani $u$picati totam quæfuer at ante mu<006>$o$$am altio\’r $o$$ura de
pre$$erunt.ita $pecus oés exitus in $o$$am húerunt. Quibus a @é
locis $o$$a non potuerat fieri intra murú barat<006> ampli$$<007>ma longi
tudine & amplitudine uti pi$cinam $ecerunt contra cum locú qua
<pb 186>[00193]
$pecus agebantur. Eam{que} ex puteis & ex portu impleuerunt. Ita{que}
cú $pecus e$$et repente naribus apertis uehemés aquæ uis immi$$a
$upplantauit fulcturas: quique intra fuerunt & ab aquæ multitu
dine & ab ruina $pecus omnes $unt oppre$$i. etiam cum agger ad
murum cótra eos compararetur: & arboribus exci$is eo{que} colloca<007>
tis locus operibus exaggerare\~t bali$tis uectes ferreos candentes in
id mittendo totam munitionem coegerunt conflagrare. T e$tudo
autem arietaria cum ad mu<006> pul$andum acce$$i$$et permi$erunt la
queum: & eo ariete con$tricto per timpani ergata circumagétes $u
$pen$o capite eius non $unt pa$$i tangi murum: Deni{que} totam ma
chinam malleolis candétibus & bali$ta<006> plagis di$$ipauerunt.ita
hæ uictoria ciuitates non machinis:$ed contra machina<006> rationé
architecto<006> $olertia $út liberate: Quas potui de machinis expedi\’r
rationes pacis belli{que} temporibus:& utili$$imas putaui in hoc uo
lumine per$eci. In prioribus uero nouem de $inguli$ generibus &
partibus cóparaui uti cotum corpus omnia architecture membra
in dccem uoluminibus haberet explicata.</p>
<h>.L. VICTRVVII POLLIONIS DE
ARCHITECTVRA FINIS.</h>
<h>10.Sulpitius lectori $alutem.</h>
<p>Lector habes tandem ueneranda uolumina docti
Victruuii: quorum copia rara $uit.</p>
<p>Hæc lege:nam di$ces:noua:magna:recondita:pulchra:
Et quæ $int in re$æpe futura tua.</p>
<p>Emendata uides:$ed peccat littera $iqua
Corrige.nemo $atis lynceus e$$e pote$t.</p>
<pb>[00194]
<p>PRAETERMISSIS paucis in quibus aut dee$t aliqń a$piratio
ucl.y.utI diphtógu$: ut in methodo. phy$iologia:hydraulice. tri
glypho: Aut $u<002>at ut in epitonia & ede@e. Rel<007>qua $ic emenden\~t
In p@ia carta per opticé due partes $int. In.ii.ua$a echea $ed quidá
docti$$imus cen$et ichitica. In.iii.Sirrphatia. Eurythmia. In.iiii.
Sceographia.Embate\’r. Peritetos. Inte $calmio Hypetra.fontinym
phis.ornata.In.v.meridié. $toechia.In.vii.Scea.In.viii. amu$$iú
in.xi.Scedii$.grumi.In.xv.<007>eticulatú.hi$ogoniú. p$eoh<007>$ogoniú
chorii$.In xvui.arrectario<006>. hńs.In.xx.po$t interuenio<006> dee$t ra
ritates.In.xxi.debent h\’re.In.xxii.epid<007>meren.epipemptos.$e$qui
alte<006>.utro${que}. In xxiii.picno$t<007>los.& pigna$tilos $patiis:emende\~t
eu$tilos $patiis.In.xxiiii.epitrachelia.areobates.Li$is.In xxv.cace
ti.In.xxvi.metatome.elpho\’r uel eo$phoræ.epithetos.xxix pythi
us nó.xxx.collocat<007>óe<031>.xxxii.imi.xxxvii.delea\~t & ań di$diapéte
diagráma.xxxviii.@:ch@$tre.xxxix a boribus.topicch:logió.ho
melici.xliiii.ita quod ulno natu<007>a dedit.xlviii.culiná.xlix. Cizi
cena.lii.monopteros.liii.ictionos a$$eres e$cul<007>ni. viii. ar$enicon
In.lx.max<007>ma.In.lxv.gu$tátes.In.lxviii.acuminibus in.lxx.Eu
ron eurima. In. lxxi. Analémato<006> forme. in.lxxii.redundantibus
lxxv.delea\~t e$$e dici\~t.lxxvii. nihil dee$t in marginibus uacuis.
h<007>$torumena:a $ibula delea\~t a.in.lxxxi. Celonia celoniis. in.lxx
xix.climaciclos di$tineantur. In $patiis illis breuibus que $unt in
ultimis cartis de$unt aliqui numeri & quidá ordies & circuli pun
ctorum quæ relinquun\~t $tudio$is:$unt{que} $ere his $iguris:@</p>
<h>Regi$trum $oliorum.</h>
<tb>
L. Victruuii # e$t in oibus # ide$t mar. # uaturam # Dicunt
de qu<007>bus # materiam # Erit uti # cur.ere # turad
rep@n@e # In peripte. # a genere # Cótinere # quot mé
economia # baltheorú # tremos # $ontes # Extra
Septemmilia # pit e tegulis # dentur & # natum # latitudo
de $i@u # Tudine # Ficenter # hereat # te & cu<031>
ælibus # eius erit # lus qui # Piora # oné $er.
areopagi # có$tituan\~t # $unt ædiú # tem ideo{que}
Ad explicati # Perioate # Titionem # medium # Finis.
in periculo # rit ad natu # tute colo # docui
</tb>