metadata:
dcterms:identifier ECHO:XS9KA6WS.xml
dcterms:creator (GND:118627252) Vitruvius Pollio, Marcus
dcterms:title (la) M. Vitrvvivs Per Iocvndvm Solito Castigatior Factvs Cvm Figvris Et Tabvla Vt Iam Legi Et Intelligi Possit
dcterms:alternative (la) M. Vitruvivs Per Iocundum Solito Castigatior Factus Cum Figuris Et Tabula Ut Iam Legi Et Intelligi Possit
dcterms:date 1511
dcterms:language lat
text (la) free
http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/ECHOdocuView/ECHOzogiLib?mode=imagepath&url=/mpiwg/online/permanent/library/XS9KA6WS/pageimg
log:
unknown:
<001> = đ (occurs 37 time(s))
<002> = ꝑ (occurs 535 time(s))
<003> = ꝗ (occurs 143 time(s))
<004> = ꝗ̃ (occurs 41 time(s))
<006> = ℞ (prescription take), ℟ (response), or ꝶ (rum) (occurs 642 time(s))
<007> = i or ı (dotless i) (occurs 3351 time(s))
<009> = ꝗ̃ (occurs 124 time(s))
<029> = ꝗ (occurs 142 time(s))
<030> = ꝓ (occurs 121 time(s))
<047> = *** Greek character (zodiac: leo) (occurs 32 time(s))
<140> = *** (occurs 2 time(s))
<149> = *** (occurs 1 time(s))
<155> = ñ but might also be n with diaresis! (occurs 16 time(s))
<163> = *** Greek (occurs 2 time(s))
<164> = *** Greek (occurs 1 time(s))
<167> = *** Greek (occurs 1 time(s))
<177> = *** Greek (occurs 1 time(s))
<182> = @ h with apostrophe (occurs 1 time(s))
parameters:
despecs = 2.0
replacements:
= <_>
=
= # später ersetzen!, ist jetzt provisorisch ersetzt durch emph style ul
=
[0001]
[0002]
[0003]
M. VITRVVIVS
PER
IOCVNDVM SO
LITO CASTIGA
TIOR FACTVS
CVM FIGVRIS ET
TABVLA
VT IAM LEGI ET
INTELLIGI POS
SIT
[0004]
De apo$tolico Archetypo extractum.
NOTVM SIT Vniuer$is: & $ingulis: Sancti$$imum in Chri$to patr\~e:
& Dominum no$trum Iuliu Pontificem Secundum: Gratiam peculia
rem indul$<007>$$e Ioanni Tacuie Tridino in Ciuitate Venetiarum im-
pre@@ $ummo $tudio:ac Lucubratio
ne ca$tigatos & recognitos: cum figuris $uis opporc>unis@ad amu$im ela-
boratis imprim\~ed<007>: caui$$eque ne Quis eos imprimere audeat: $ub excõ
mun<007>cationis latæ $ententiæ pœna:a qua: ni$i in mortis articulo ab eius
Sanctitate ab$olui po$$it: præter c\~e$uram ami$$ionis librorum huiu$mo
limpre$$orum a Ducali Dominio impo$itam.
[0005]
BEATISSIMO IVLIO .II. PONTIFICI MA-
XIMO: FRATER IO. IOCVNDVS. H.S.C.
STVDIA & labores: quos in re$titu\~edo Vitruuio ad pri$tinæ lectionis nor-
mã exhau$i: quo${que} tibi gratos fore exi$timaui: non ab re tuo nomini dica-
re con$titui maxime Pontifex: utpote totius humani generis monarchæ:
quando $olus es:qui optimi maximi{que} dei vices in terris geras:& qui omni
bus ætatis tuæ gradibus magnitudine an>imi o$tenderis quantis & <009>nume-
@o$is uirtutibus polleas:& ex rebus ge$tis:nõ modo in $ummi pontificatus
apice con$titutus:$ed etiam ab ip$is uitæ tuæ initiis quantum ualueris:quã-
to{que} ingenio & $olertia in omnibus tuis actionibus præditus fueris: felici$-
$imi probent exitus. Rectũ ergo mihi ui$um fuit hoc animi & amoris mei
iudicium huiu$modi architecturæ $tudia tibi dicare:quibus plurimum de
lectaris:vt inter cæteras maximas tuas virtutes ampli$$imarum at{que} magni-
ficenti$$imarum impen$arum in ædificiis con$umandis mon umenta decla-
rant.His enim ut in pleri${que} aliis:non modo no$tri æui principes: $ed et $u-
perioris quo{que}, & numero & magnific\~etia $upera$ti.Et ne mihi huiu$cemo
di tuæ laudis adulatorium <007>nnuratur cõmentum.ueritatis te$tes prodeant.
Opera &enim con$tant.Queratur quinumerum æquet. quiue $ecundus
$it:aut qui maiora:magnificentioraue fecerit: cuiu${que} fama (ut tua) v${que} ad
$æculorum fines extendi po$$it. Sume igitur placido vultu beati$$ime Pa-
ter:quos tibi dedico in hoc auctore re$tituendo labores:nec eos fui$$e mo-
dicos exi$times:quando (ut intelligerem) non $ine multo $udore & la$$itu-
dine:eius verba & $en$um: cũ ruinarum ueterum{que} ædificiorum reliquiis
me contuli$$e notum $it:non $emel modo:$ed $æpe & numero$e.At hoc eti-
am (tãta mihi fuit huius rei cura) parum vi$um fui$$et:$i<007>p$ius auctoris in-
regram habui$$emus lectionem: quam quia pene totam corruptam offen-
di:nec qu\~equam <009>uis $tudiofum:aut onus corrig\~edi$u$cepi$$e:aut ad per-
fectam eius intelligentiam penetra$$e inuen<007>:d<007>ligentius meo $tudio:dum
$ingula perquirere cepi:ad antiqua exemplaria tanquã ad an$am digno-
$cendæ rei me contuli: nec ad pauca quidem: nec vna tantum regione uel
vrbe reperta:$ed multis.Sic{que} duplici$tudio intentus:veterum $cilicet rui-
narum monumentis: & $itu vetu$tatis redolentibus libris: $atis patentem
mihi feci intellig\~edi $emitam: & ex diuer$a lectione effectum e$t: vt ex vno
vel altero codice quãmulta correcta loca inuenerim: vel ad corrigendum
iter o$tenderint: & vbi hæc non iuuerũt:$ic omnino uti erant reliqui. Hoc
$ciri volui: ne me taxent:qui nodum in $cirpo querunt: quod talis $im: qui
glorier ad amu$$im pri$tinam auctoris lectionem integram re$titui$$e.nam
ne{que} hoc pollicitus $um: ne{que} idoneum me e\~e$cio: cum nonnulla in eo per-
[0006]
$cripta $int in quibus adhuc hereo: in quibu${que} nec mihiip$i credo: nec an
verba & eorum textura $ana $int an corrupta cogno$co. Satis tamen feci: &
quidem $atis <007>n alieno opere: ab no$triæui nemine (quod $ciam) adhuc $atis
recognito. Sed in eodem in$uda$$e cum laudabile $it: magis tamen probã-
dũ puto beati$$ime Pater: $ua cudere:<009> aliena $crutari. Ego & in hoc mihi-
ip$i equidem non defui: quãuis non mei iuris: $ed alieni: & $ine otio quod
maxime nece$$arium e$t: $emper fuerim. Scrip$i tamen de architectura &
de mathematicarum di$ciplinarum v$u: ac tractatione: multa: $ed nondum
elaborata nondum{que} $atis perpolita vt copia: & raritate: & operum varie-
tate: & doctrina: nemini qui de harum rerum v$u $crip$erint: ce$$urus $im:
$i m<007>hi illud $uppeteret otium: quod maxime negocio$um e$$e $tudio$is
$olet: quo me $olus tu beati$$ime Pater donare potes. VALE.
[0007]M. VITRVVII DE ARCHITECTVRA
CAPITVLA PRIMI LIBRI.
Quid $it architectura & de architectis in$tituendis. # Caput. # I.
# Ex quibus rebus architectura con$tet. # Caput. # II.
# De partibus architecturæ in priuatorum & publicorum ædificiorũ di$tri-
# butionibus & gnomonices & machinationis. # Caput. # III.
# De electione locorum $alubr<007>um & quæ obfint $alubritati & unde lumina
# capiantur. # Caput. # IIII.
# De fundamentis murorum & turrim. # Caput. # V.
# De diui$ione operum, quæ intra muros $unt, & eorum di$po$itione, ut u\~e-
# torum noxu flatus uitentur. # Caput. # VI.
# De electione locorum ad u$um cõmunem ciuitatis. # Caput. # VII.
CAPITVLA SECVNDI LIBRI.
De pri$corum hominum vita, & de initi<007>s humanitatis at{que} tectorum & in
# crementis eorum. # Caput. # I.
# De principiis rerum $ecundum p{h'}orum opiniones. # Caput. # II.
# De lateribus. # Caput. # II.
# De Arena. # Caput. # IIII.
# De calce. # Caput # V.
# De puluere puteolano. # Caput. # VI.
# De lapicidinis. # Caput. # VII.
# De generibus $tructuræ & ea<006> \”qlitatibus modis ac locis. # Caput. # VIII.
# De Materie cedenda. # Caput # IX:
# De abiete $u<002>nate & infernate. cũ A pennini de$criptiõe. # Caput. # X.
CAPITVLA TERTII LIBRI.
De $acrarum ædium compo$itione, & $ymmetriis & corporis humani
# men$ura. # Caput. # I.
# De quin{que} ædium $petiebus. # Caput. # II.
# De fundationibus & columnis at{que} earum ornatu & epi$tyliis tam in locis
# $olidis quam in conge$titiis. # Caput. # III.
CAPITVLA QVARTI LIBRI.
De tribus' generibus columnarum origenes & ĩu\~etiones. # Caput. # I.
# De ornamentis columnarum. # Caput. # II.
# Deratione dorica. # Caput. # III.
[0008]
# De interiore cellarum & pronai di$tributione. # Caput. # IIII.
# De ædibus con$tituendis $ecundum regiones. # Caput. # V.
# De ho$tiorum & antepagm\~eto<006> $acra<006> ædiũ rõnibus. # Caput. # VI.
# De tu$canicis rationibus ædium $acrarum. # Caput. # VII.
# De aris deorum ordinandis. # Caput # VIII.
CAPITVLA QVINTI. LIBRI.
Deforo. # Caput. # I.
# De ærario, carcere. & curia ordinandis. # Caput. # II.
# De theatro. # Caput. # III.
# De harmonia. # Caput. # IIII.
# De theatri ua$is. # Caput. # V.
# De conformatione theatri facienda. # Caput. # VI.
# De tecto porticus theatri. # Caput. # VII.
# De tribus $cenarum generibus. # Caput. # VIII.
# De porticibus po$t $cenam & ambulationibus. # Caput. # IX.
# De balnearum di$po$<007>tionibus & partibus. # Caput. # X.
# De pale$trarum ædificatione & xy$tis. # Caput. # XI.
# De portibus & $tructuris in aqua faciendis. # Caput. # XII.
CAPITVLA LIBRI SEXTI.
De diuer$is regionum qualitatibus, & uariis cœlia$pectibus, $ecundũ quos
# $unt ædif<007>cia di$ponenda. # Caput. # I:
# De ædif<007>ciorum priuatorum proportiõibus & m\~e$uris. # Caput. # II.
# De cauis ædium. # Caput. # III.
# De atriis & tablinis, & eorum dimen$ionibus, & $ymmetri<007>s. # Caput.
# De tricliniis & œcis. & exedris & pinacothecis & eorum
# dimen$ionibus. # Caput. # IIII.
# De œcis more græco. # Caput. # V.
# Ad quas cœli regiones quæ{que} ædif<007>ciorum genera $pectare debeant, ut u$ui
# & $alubritati $int idonea. # Caput. # VI.
# De priuatorum & cõmunium ædif<007>ciorum propriis locis, & generibus ad
# qua$cun{que} per$onarum qualitates conueni\~etibus. # Caput. # VII.
# De ru$ticorum ædif<007>ciorum rationibus, & multarum partium eorum de-
# $criptionibus, at{que} u$ibus. # Caput. # VIII.
# De græco<006> ædif<007>cio<006> eorũ{que} partiũ di$po$itiõe at{que} diferentibus nomini-
# bus, $atis ab italicis moribus & u$ibus di$crepãtibus. # Caput. # IX.
# De f<007>rmitate & fundamentis ædif<007>ciorum. # Caput. # X.
[0009]
CAPITVLA LIBRI SEPTIMI.
De ruderatione. # Caput. # I.
# De maceratiõe calcis ad albaria o<002>a & tectoria <002>f<007>cienda. # Caput. # II.
# De camera<006> di$po$itiõe, trull<007>$$atiõe, & tectorio opere. # Caput. # III.
# De polition<007>bus in humidis locis. # Caput. # IIII.
# De ratione pingendi <007>n æd<007>f<007>ciis. # Caput. # V.
# De Marmore quomodo paretur ad tectoria. # Caput. # VI.
# De coloribus & primum de ochra. # Caput. # VII.
# De minii rationibus. # Caput. # VIII.
# De minii temperatura. # Caput. # IX.
# De loribus qui arte f<007>unt. # Caput. # X.
# De ceremperationibus.> # Caput. # XI.
# Quomõ f<007>at ceru$$a & ærugo & $andaraca. # Caput. # XII.
# Qũo f<007>at o$trũ colo<006> oĩum fact<007>tiorum excell\~eti$$imũ. # Caput. # XIII.
# De purpureis coloribus. # Caput. # XIIII.
CAPITVLA LIBRI OCTAVI.
De aquæ inuentionibus. # Caput. # I.
# De aqua hymbrium. # Caput. # II.
# De aquis calidis & quas habeant vires a diuer$is metallis {pro}deũtes, & de va
# riorum fontiũ, fluminum, lacuum{que} natura. # Caput. # III.
# De proprietate it\~e nõnullo<006> loco<006> & fontium. # Caput. # IIII.
# De aquarum experiment<007>s. # Caput. # V.
# De perduction<007>bus & libration<007>bus aquarum & in$trumentis ad
# hunc v$um. # Caput. # VI.
# Quot modis ducantur aquæ. # Caput. # VII.
CAPITVLA LIBRI NONI.
l>atonis inuentum de agro metiendo. # Caput. # I.
# De norma pythagoricum inuentum ex hortogonii trigo-
# ni deformatione. # Caput. # II.
# Quomodo portio argenti auro mi$ta in integ@o opere de-
# præhendi di$cerni{que} po$$it. # Caput. # III.
# De gnomonicis rat<007>onibus ex radiis $olis per umbram in
# uentis & mundo at{que} planetis. # Caput. # IIII.
# De $olis cur$u per duodecim $igna. # Caput. # V.
# De $ideribus quæ $unt a zodiaco ad $ept\~etrion\~e. # Caput. # VI.
[0010]
# De $yderibus quæ$unt a zodiaco ad meridiem. # Caput. # VII.
# De horologiorũ rõnibus & vmbris gnomonum æquino
# ctiali t<002>e, romæ, & nonnullis aliis locis. # Caput. # VIII.
# De horologiorum ratione, & v$u, at{que} eorum inuentione
# & quibus inuentor<007>bus. # Caput. # IX.
CAPITVLA LIBRI DECIMI.
De machina quid $it & eius ab organo differentia origi-
# ne & nece$$itate. # Caput. # I.
# De æd<007>ũ $acra<006> public{que} operu matra-
# ctoriis. # Caput. # II.
# De d<007>uer$is appellationibus machinarum, & \”q rõne erigãtur. # Cap. # III.
# Similis $uper<007>ori machina, cui colo$$icotera tutius cõmit-
# ti po$$unt, ĩmutata duntaxat $ucula in tympanum. # Caput. # IIII.
# Aliud machinæ tractoriæ genus. # Caput. # V.
# Ingenio$a cte$iphontis rõ ad grauia onera ducenda. # Caput. # VI.
# De inuentione lapicidinæ qua templum dianæ ephe$iæ
# con$tructum e$t. # Caput. # VII.
# De porrecto & rotundatione machina<006> ad onerũ leuationes. # Cap. # VIII.
# De organorum ad quam hauriendam generibus & pri-
# mum de tympano. # Caput # IX.
# De rotis & tympanis ad molendum farinam # Caput. # X.
# De coclea quæ magnã copiã extollit aquæ. $ed nõ tã alte. # Caput. # XI.
# De cte$ibica machina quæ alti$$ime extollit aquam. # Caput. # XII.
# De hydraulicis machinis quibus organa <002>f<007>ciuntur. # Caput. # XIII.
# Qua ratione rheda uel naui uecti peractum iter dimetiamur. # Cap. XIIII.
# De catapultarum & $corpionum rationibus. # Caput. # XV.
# De bali$tarum rationibus. # Caput. # XVI.
# De proportiõe lapidũ mittendo<006> ad bali$tæ foramen. # Caput. # XVII.
# De catapultarũ bali$tarũ{que}, cont\~etionibus & t\~eperaturis. # Caput. # XVIII.
# De oppugnatoris defen$ori${que} rebus, & primum de arietis
# inuentione eiu${que} machina. # Caput. # XIX.
# De te$tudine ad conge$tionem fo$$arum paranda. # Caput. # XX.
# De aliis te$tudinibus. # Caput. # XXI.>
# Totius operis peroratio. # Caput. # XXII.>
FINIS,
[0011]
.M. VITR VVII DE ARCHITECTVRA
LIBER PRIMVS.
CVM diuina mens tua & numen imperator Cæ-
$ar imperio potiretur orbis terrarum, inuicta{que}
virtute cunctis ho$tibus $tratis, triumpho vi-
ctoria{que} tua ciues gloriarentur, & g\~etes omnes
$ubactæ tuum $pectar\~et nutum, populu${que} ro-
manus & $enatus libe@@us timore, ampli$$imis
tuis cogitationibus co@lii${que} gubernaretur, nõ
audebam tantis occupationibus de architectu-
ra $cripta, & magnis cogitationibus explicata
edere: metuens ne nõ apto tempore interpellans, $ubirem tui animi of-
fen$ionem. Cum vero attenderem te nõ $olum de vita cõmuni omniũ
curam, publicæ{que} rei cõ$titutionem habere, $ed etiam de opportunitate
publicorum edificio<006>, vt ciuitas per te nõ $olum prouinciis e$$et aucta,
verum etiã vt maie$tas imperii publicorum ædif<007>cio<006> egregias haberet
autoritates, non putaui pretermittendum, quin primo quo{que} tempore
de his rebus ea tibi ederem Ideo {que} primum par\~eti tuo de eo fueram no-
z>us, & eius virtutis $tudio$us. Cum autem concilium cœle$tium in $e-
dibus ĩmortalitatis eum dedicaui$$et, & imperium parentis in tuam po-
te$tatem tran$tuli$$et, idem $tudium meum in eius memoria perman\~es,
in te contulit fauorem. Ita{que} cum.M.aurelio, &.P.minidio, & .Cn. cor-
nelio, ad apparationem bali$tarum & $corpionũ, reliquorum{que} torm\~e-
torum refectionem,fui pre$to, & cũ eis cõmoda accepi:quæ cum primo
mihi tribui$ti, recognitionem per $ororis cõm\~edationem $erua$ti. Cũ
ergo eo bene$icio e$$em obligatus, vt ad exitum vitæ non haberem ino-
piæ timor\~e, hæc tibi $cribere cepi:{quis} animaduerti multa te ædi$icaui$$e,
& nunc edi$icare: reliquo quo{que} tempore, & publicorum, & priuatorũ
edificiorum, pro amplitudine rerum ge$tarum, vt po$teris memoriæ tra
derentur, curam habiturum. Cõ$crip$i per$criptiões terminatas, vt eas
attend\~es, & ante facta, & futura qualia $<007>nt opera, per te nota po$$es ha-
bere: nam{que} his voluminibus aperui omnes di$ciplinæ rationes,
Quid $it architectura & De architectis in$tituendis, # Caput. # I.
ARchitectura e$t $ci\~etia pluribus di$ciplinis, & va
riis eruditionibus ornata, cuius iudicio probã-
tur omnia quæ ab ceteris artibus <002>$iciũtur ope-
ra. Eana$citur ex fabrica, & ratiocinatiõe. Fa-
brica e$t continuata ac trita v$us meditatio, quæ
man<007>bus per$icitur \~emateria cuiu$cun{que} gene-
ris opus e$t ad propo$itũ deformationis. Ratio-
[0012]LIBER
cinatio autem e$t, quæ res fabricatas $olertia ac ratione proportionis de-
mõ$trare at{que} expl<007>care põt. Ita{que} architect<007> qui $ine litteris contenderũt
vt manibus e$$ent exercitati, nõ potuerũt efficere vt haber\~et pro labori-
bus autoritat\~e. Qui aut\~e rat<007>ocination<007>bus & litteris $olis con$i$i fuerũt,
vmbrã, nõ rem per$ecuti viden\~t At qui vtrũ{que} <002>didicerũt, (vti omni-
bus armis ornati) citius cum autor<007>tate quod fuit propo$itum, $unt a$-
$equuti. Cum in omn<007>bus enim rebus, tum maxime etiam in archite-
ctura hæc duo in$unt, quod $igni$icatur, & quod $igni$icat. Signi$icatur
propo$ita res de qua dic>tur. Hanc autem $igni$icat demon$tratio ratio-
n<007>bus doctrinarum exp@@ata, Quare videtur vtra{que} parte exercitatum
e$$e debere, qui $e architectum pro$iteatur. Ita{que} eum & <007>ngenio$um e$$e
oportet, & ad di$ciplinam docilem. Ne{que} enim ĩgenium $ine di$ciplina,
aut d<007>$ciplina $ine ingenio, perfectum arti$<007>cem pote$t efficere, & ut lit-
teratus $it, peritus graphidos, erud<007>tus geometria, & optices non igna-
rus, in$tructus arithmetica, hi$torias complures nouerit, philo$ophos
diligenter audiuerit, mu$<007>cam $ciuerit, medicinæ non $<007>t ignarus, re$põ-
$a iuris con$ultorum nourer<007>t, a$trologiam cœli{que} rationes cognitas ha-
beat, Quæ cur ita $int, hæ $unt cau$æ, L<007>tteras architectum $cire opor-
tet, vti cõmentariis memoriam $<007>rmiorem efficere po$$it. Deinde gra-
phidos $c<007>entiam habere, quo facilius exemplar<007>bus pictis, quam uel<007>t
operis $peciem, deformare valeat. Geometria aut\~e plura præ$<007>dia pre-
$tat architecturæ: & primũ ex euthy grammis circini tradit u$um: e quo
maxime facilius ed<007>$iciorum in areis expediuntur de$criptiões:norma-
rum{que} & librationum & linearum directiones. Item per opticen, @@
ed<007>$<007>c<007>is, ab certis region<007>bus, cœli lumina recte ducũtur. Per arithme-
ticen, $umptus edi$<007>ciorum con$umantur: men$urarum rationes expli-
cantur: diff<007>cile${que} $ymmetriarum que$tiones geometricis rationibus &
methodis inueniũtur. Hi$torias autem plures noui$$e oportet, {quis} mul-
ta ornamenta $æpe in operibus architecti de$<007>gnant, de qu<007>bus, argum\~e-
tis rationem cur fecerint querentibus reddere debent. Quemadmodum
$<007>quis $tatuas marmoreas muliebres $tolatas, & quæ caryatides dicũtur,
pro columnis in opere $tatuerit, & in$uper mut<007>los & coronas collo-
cauerit, <002>contãtibus ita reddet ration\~e. Carya ciuitas Pelopõne$i cum
per$<007>s ho$tibus cõtra græciã cõ$en$<007>t: po$tea græci per victor<007>ã glorio$e
bello l<007>berati, cõmun<007> cõ$<007>lio caryatibus bellũ <007>ndixerunt. Ita{que} oppido
capto, uiris interfectis, ciuitate deleta, matronas eorũ in $eruitut\~e abdu-
xerunt. Nec $unt pa$$<007> $tolas, ne{que} ornatus matronales deponere: vti non
vno triumpho ducerent{ur}, $ed æterno $eruitutis ex\~eplo graui cõtumelia
pre$$æ, pœnas pendere uiderentur pro c<007>uitate. Ideo qu<007>tunc architecti
fuerunt, edif<007>ciis publicis de$<007>gnauerũt earũ imagines oneri ferũdo col-
locatas: ut etiã po$teris nota pœna peccat<007> caryatiũ, memoriæ traderet{ur}.
[0013]PRIMVS.
Nõ minus lacones Pau$ania Agæ$ipolidos $<007>lio duce platæeo \~plio, pau-
ca manu ĩf<007>nitum numerum exercitus per$arũ cum $uperaui$$ent, acto
cum gloria triumpho, $poliorũ & predæ porticum per$<007>cã ex manubiis
laudis, & uirtutis ciuium, indicem uictoriæ, po$teris pro tropheo con-
$tituerunt: ibi{que} captiuorum $<007>mulacra barbarico ue$tis ornatu, $uper-
bia meritis contumeliis punita, $ub$tinentia tectum collocauerunt: uti
& ho$tes horre$cerent timore eorum fortitudinis effectus, & ciues id
exemplum uirtutis a$picientes, gloria erecti, ad defendendam libertat\~e
e$$ent parati. Ita{que} ex eo multi $tatuas per$<007>cas $ub$tinentes, epi$tylia &
ornamenta eorum collocauerũt: & ita ex eo argum\~eto, uarietates egre-
gias auxerunt operibus.
[0014]LIBER
Item $unt aliæ eiu$dem generis h<007>$toriæ, quarum noticiam architectos
tenere oporteat. Philo$ophia uero per$<007>cit architectũ animo magno,
& uti nõ $it arrogans, $ed potius facilis, æquus, & f<007>delis: $ine auaritia, q<001>
e$t maximum. Nullum enim opus uere $<007>ne $<007>de & ca$titate f<007>eri poteft.
Ne$it cupidus, ne{que} in muneribus accipiendis habeat animum occupa-
tum, $ed cum grauitate $uam tueatur dignitatem bonam famam hab\~e-
do. Hæc enim philo$ophia pre$cribit. Præterea de rerum natura quæ
græce φυσιόλοΓια dicitur, philo$ophia explicat: quã nece$$e e$t $tudio-
$ius noui$$e, {quis} habet multas & uarias naturales que$tiones: ut etiam in
aquarum ductionibus. In cur$<007>bus enim & circuitiõibus, & librata pla-
nicie, expre$$iõibus, $piritus naturales aliter at{que} aliter f<007>ũt: quorum of-
fen$<007>onibus mederi nemo poterit, ni$i qui ex philo$ophia principia re-
rum naturæ nouerit. Item qui The$ biæ aut Archimedis libros, & cæte-
rorum qui eiu$modi generis præcepta con$crip$erunt leget, cum iis $en-
tire non poterit, ni$<007> his rebus a philo$ophis fuerit ĩ$titutus. Mu$<007>cen
autem $ciat oportet, uti canon<007>cam rationem, & mathematicam, notam
habeat: præterea bali$tarum, catapultarũ, $corpionum t\~eperaturas po$-
$it recte facere. In capitulis enim dextra ac $ini$tra, $unt foramina hemi-
[0015]PRIMVS.
t>oniorum, per quæ t\~eduntur $uculis & vect<007>bus e neruo torti funes, qui
nõ precludunt{ur}nec \~pligant{ur}, ni$i $onitus, ad arti$<007>is aures certos & æqua-
les fecer<007>nt. Brachia en<007>m quæ in eas tentiones includunt{ur}, cum extendũ-
tur, æqualiter, & pariter, vtra{que} plagã emittere debent. Quod $<007> non ho-
motonia fuerint, impedient directã telo<006> mi$$<007>on\~e. Item theatris va$a
ærea quæ in cellis $ub grad<007>bus mathematica rõne collocant{ur}, & $onituũ
di$crimina quæ græci Ἠ X@@α vocant, ad $ymphonias mu$<007>cas, $<007>ue conc\~e-
tus componunt{ur}, diui$a in circinatione diate$$aron & diapente & diapa-
$on, vtiuox $cenici $onitus cõueniens in di$po$itionibus, tactu cũ offen-
derit, aucta cũ incremento, clarior & $uauior ad $pectatorum perueniat
aures. Hydraulicas quo{que} machinas, & cætera quæ $unt $imilia his orga-
nis, $ine mu$<007>cis rationibus eff<007>cere nemo poterit. Di$ciplinã uero me-
dicinæ noui$$e oportet, propter inclinationes cœli, quæ græci μλίμαΤα
dicunt, & aeres loco<006>, qui $unt $alubres aut pe$tilentes, aquarũ{que} u$us.
Sine his enim rationibus nulla $alubris habitatio f<007>eri põt. Iura quo{que}
nota habeat oportet ea, quæ nece$$aria $unt ædif<007>ciis cõibus parietum, ad
ambitũ $tillicidio<006> & cloacarũ & luminũ. Item aquarũ ductiones & cæ-
tera quæ eiu$modi $unt, nota oportet $int architectis: vti ante caueant, <009>
in$tituãt ædif<007>cia, ne cõttouer$<007>æ, factis o<002><007>bus, patribus familiarũ relin-
quantur: & ut legibus $crib\~edis prud\~etia caueri po$$it & locatori & cõ-
ductori. Nam{que} $<007> lex perite fuerit $cripta, erit vt $ine captione vter{que} ab
vtro{que} l<007>beret{ur}. Ex a$trologia aũt cogno$c<007>t{ur} oriens, occidens, meridies,
$ept\~etrio, & cœli rõ: æquinoctium, $ol$titium, a$trorũ cur$us: quo<006> no-
titiã $<007>quis nõ habuerit, horologio<006> rõn\~e oĩno $cire non poterit. Cũ er-
go tãta hæc di$ciplina $it condecorata, & abũdãs eruditionibus uariis ac
pluribus, non puto po$$e iu$te repente $e prof<007>teri architectos, ni$<007> <029> ab
ætate puerili his gradibus di$ciplinarũ $cãdendo, $cientia pluriũ littera-
rum & artiũ nutriti, peruenerint ad $ummũ templum architecturæ. At
forta$$e mirum videbit{ur} imperitis hominibus, po$$e naturã tan tum nu-
merũ doctrina<006> <002>d<007>$cere, & memoria cõtinere. Cũ aũt animaduerterint
o\~es d<007>$ciplinas inter $e cõiũction\~ererũ & cõication\~e h\~ere, $<007>eri po$$e faci-
liter credetur. Encyclios.n.di$ciplina, uti corpus unũ ex his m\~ebris e$t
cõpo$<007>ta. Ita{que}, quia teneris ætatibus eruditiõ<007>bus uariis in$truunt{ur}, om-
nibus litteris,agno$cũt ea$dem notas, cõication\~e{que} oĩum d<007>$ciplina<006>: &
ea re facilius oĩa cogno$cũt. Ideo{que} de ueteribus architectis Pythius <029>
Prienæ ædem Mineruæ nobiliter e$t architectatus, ait in $uis cõmentariis,
architectũ oibus art<007>bus & doctrinis plus oportere po$$e facere, <009> <029> $<007>n-
gulas res $uis ĩdu$triis & exercitatiõibus ad $ũmã clar<007>tat\~e <002>duxerũt. Id
aũt re nõ exped<007>t{ur}. Nõ.n.debet nec põt e\~e architectus grãmaticus vti fue
rit Ari$tarchus, $ed nõ agrãmatos: nec mu$<007>cus, vt Ar<007>$toxenus, $ed non
amu$os: nec pictor vt Apelles, $ed graphidos non imperitus: nec pla$tes
[0016]LIBER
quemadmodum Miron, $eu Polycletus, $ed rationis pla$ticæ nõ ignarus:
nec denuo medicus vt Hyppocrates, $ed nõ aniatrologetos: nec in cæte-
ris doctrinis $<007>ngulariter excell\~es, $ed in his nõ ĩperitus. Nõ enim in tãtis
rerũ varietatibus, elegãtias $<007>ngulares qui$<009> cõ$equi põt, {quis} earũ rõcina-
tiones cogno$cere & <002>cipere vix cad<007>t in pote$tat\~e. Nec tñ nõ tãtũ archi-
tecti nõ pñt in oĩbus rebus habere $ummũ effectũ, $ed etiã ip$<007> qui priua-
t<007>m proprietates ten\~et artiũ, nõ eff<007>ciũt ut habeãt o\~es $ummũ laudis prin
cipatũ. Ergo $<007> in $<007>ngulis doctrinis $<007>nguli art<007>$<007>ces, ne{que} o\~es, $ed pauci
æuo perpetuo nobil<007>tat\~e v<007>x $unt cõ$ecuti, qu\~eadmodũ põt arehitectus,
qui plur<007>bus artibus debet e\~e peritus, nõ id<007>\~pum mirũ & magnũ facere,
ne<029>d ex his indigeat, $ed etiã ut o\~es arti$<007>ces $uperet, qui $<007>ngulis doctri-
nis a$$<007>duitat\~e cũ indu$tria $umma \~p$titerũt? $git{ur} in hac re Pythius er-
ra$$e uidet{ur}, {quis} nõ animaduerterit ex duabus rebus $<007>ngulas artes e\~e cõpo
$<007>tas: ex opere, & eius rõcinatione. Ex his aũt vnum {pro}priũ \~e eo<006> <006> $<007>n-
gulis rebus $unt exercitati, ide$t operis effectus, alterũ cõmune cũ oibus
doctis, ide$t rõcinatio: vti medicis & mu$<007>cis & de vena<006> rythmo, & de
pedũ motu, At $<007> vulnus mederi, aut ægrũ eripere de periculo oportue-
r<007>t, nõ accedet mu$<007>cus, $ed id opus propriũ erit medici. Item in organo
non medicus, $ed mu$<007>cus modulab<007>t{ur}, vt aures $uã cãtion<007>bus recipiant
iocũditat\~e. Similiter cũ a$trologis & mu$<007>c<007>s e$t d<007>$putatio cõis de $ym
pathia $tella<006> & $<007>mphoniarum, in quadratis, & trigonis, diate$$aron, &
diapente: cũ geometris de v<007>$u, qui græce λόΓοςὀΠτιὸς appellat{ur} : cæte
r<007>${que} oibus doctrin<007>s, multæ res, uel o\~es, cões $unt dũtaxat ad di$putãdũ.
Operũ vero ingre$$us, qui manu ac tractation<007>bus ad elegantiã <002>ducũ-
tur, i\~po<006> $unt, <029> {pro}prie una arte ad fac<007>\~edũ $unt ĩ$tituti. Ergo $atis abũ-
de is uidet{ur} feci$$e, <029> ex $<007>ngulis doctrinis partes & rõnes ea<006> mediocri-
ter h\~et notas, ea${que} quæ nece$$ariæ $unt ad architecturã: uti $<007><029>d de his re
bus & artib{us} iud<007>care & {pro}bare opus fuerit, ne de$<007>ciat{ur}. Quib{us} uero natu-
ra t\~m tr<007>buit $olertiæ, acuminis, memoriæ, ut po$$<007>nt geometriã, a$trolo
giã, mu$<007>cen, cætera${que} d<007>$ciplinas penitus h\~ere notas, \~ptereunt off<007>cia ar
chitecto<006>, & eff<007>ciunt{ur} mathematici. Ita{que} faciliter cõtra eas di$ciplinas
d<007>$putare pñt, {quis} plurib{us} telis di$ciplina<006>, $unt armati. Hi aut\~e inueniunt{ur}
raro, ut al<007>qñ fuerunt Ar<007>$tarchus $amius, Philolaus & Architas taren@-
tini, apollonius pergeus, Eratho$tenes cyreneus, Archimedes & Scopi-
nas ab Syracu$is, <029> multas res organicas & gnomonicas, numero, natu-
ral<007>bu${que} rõnibus inu\~etas at{que} explicatas, po$teris reliquerũt. Cum er-
go tal<007>a ingen<007>a a naturali $olertia nõ pa$$<007>m cunctis g\~etibus, $ed paucis
viris h\~ere cõcedatur, off<007>cium uero architecti omnibus eruditiõ<007>bus de-
beat e$$e exercitatum, & rõ {pro}pter amplitudin\~e rei permittat, non iuxta
nece$$<007>tatem $ummas, $ed etiã med<007>ocres $ci\~etias h\~ere di$ciplinarum, pe-
to Cæ$ar, & a te, & ab his qui mea uolumina $unt lecturi, vt $<007><029>d parum
[0017]PRIMVS.
ad artis grammaticæ regulam fuerit explicatum, igno$cat{ur}. Nam{que} non
vti $ummus p<182>us, nec rethor di$ertus, nec grãmaticus $ummis rõnibus
artis exercitatus, $ed ut architectus, his l<007>tteris ĩbutus, hæc ni$us $um $cri
bere. De artis uero pote$tate quæ{que} in$unt in ea rõcinationes, polliceor
(uti $pero) his uoluminibus, non modo ædif<007>cãtibus, $ed etiam omnib{us}
$ap<007>entibus, cum maxima autoritate me $ine dubio pre$taturum.
Ex quibus rebus architectura con$tet. Caput. II.
Architectura aut\~e cõ$tat ex ordinatione, quæ græce Τ άξις dicit{ur}, & ex di-
$po$<007>tione, hãc aut\~e græci @ ιάθεό@ι@ ע uocãt, & eurythm<007>a, & $ymmetria,
& decore, & di$tributiõe, quæ græce οποעομία dicit{ur}. Ordinatio e$t mo-
dica membrorum operis cõmoditas $eparatim, uniuer$æ{que} proportio-
nis, ad $ymmetriã comparatio. Hæc componitur ex quãtitate, quæ græ-
ce ποσó ΤΗς dicitur, Quantitas autem e$t modulorum ex ip$<007>us operis
$umptiõe, $<007>nguli${que} membro<006> membro<006> partib{us} uniuer$<007> o<002>is cõueni\~es effectus.
Di$po$itio aut\~e e$t re<006> apta collocatio, elegã${que} in cõpo$<007>tiõib{us} effectus
o<002>is cũ \~ql<007>tate. Sp\~es di$po$<007>tiõis: \~q græce d<007>cunt{ur} ἰλέ ου hæ $unt. ichno-
graphia, orthographia, $cenographia. Ichnographia \~e circini regu-
læ{que} modice cõtin\~es u$us, ex \~q> capiũt{ur} forma<006> ĩ $olis area<006> de$criptiões.
Orthographia autem e$t erecta frõtis imago: modice{que} picta rationi-
bus operis futuri f<007>gura.
[0018]LIBER
Item $cenographia e$t frontis & laterum ab$cedentium adumbratio,
ad circini{que} centrum omnium l<007>nearum re$pon$us.
Hæ na$cuntur ex cogitatione, & inuentione. Cogitatio e$t cura $tu-
dii plena, & indu$triæ, uigilantiæque, effectus propo$<007>ti cum uolupta-
te. Inuentio autem e$t quæ$tionum ob$curarum explicatio, ratioque
nouæ rei, vigore mobili reperta. Hæ $unt terminationes di$po$<007>tio-
[0019]PRIMVS.
num. Eurythmia e$t uenu$ta $pecies, commodu${que} in compo$<007>tioni-
bus membrorum a$pectus. Hæc eff<007>citur, cum membra operis conue-
nientia $unt, altitudinis ad latitudinem, latit udinis ad longitu dinem, &
ad $ummam omnia re$pondeant $uæ $ymmetriæ. Item $ymmetria e$t
ex ip$<007>us operis membris conueniens con$en$us, ex partibu${que} $epara-
tis, ad vniuer$æ f<007>guræ $peciem, ratæ partis re$pon$us: vt in hominis
corpore e cubito, pede, palmo, digito, cæteri${que}partibus, $ymmetros e$t,
fic e$t in operum perfectionibus. Et primum in ædibus $acris, vt e colũ-
narum cra$$itudinibus, aut e triglypho, aut etiam embatere bali$tæ fo-
ramine, quod græci ΠερΗΤοע vocitant, nauibus inter$calmio, q uod
@ιΠΗΧαἳπἨ dicitur, it\~e cæterorum operum e membris, inuenitur $y m-
metriarum ratiocinatio. Decor autem e$t emendatus operis a$pe-
ctus, probatis rebus compo$<007>ti cum autoritate. Is per$<007>icitur $tatione,
qui græce θεμαΤισμὸς dicitur, $eu con$uetudine, aut natura. Statio-
ne, cum Ioui, fulguri, & cœlo, & $oli, & lunæ, ædi$<007>cia $ub diuo, hy-
petraque con$tituuntur. Horum enim deorum & $pecies & effectus@,
in aperto mundo atque@ lucenti, præ$entes videmus. Mineruæ, & Marti,
& Herculi, ædes doricæ $<007>ent. His enim diis propter virtutem, $<007>ne de-
l<007>tiis ædi$<007>cia con$titui decet. Veneri, Floræ, Pro$erpinæ, fontium nym-
phis, corinthio genere con$titutæ, aptas videbuntur habere proprie-
tates: {quis} his diis propter teneritatem, graciliora, & florida, folii$que &
volutis ornata opera facta, augere videbuntur iu$tum decorem. Iuno-
ni, Dianæ, L<007>bero patri, cæteri$que diis qui eadem $unt $imilitudine, $<007>
ædes ionicæ con$truentur, habita erit ratio mediocritatis: {quis} & ab $euero
more doricorum, & a teneritate corynthiorum, temperabitur earum
<007>n$titutio proprietatis. Ad con$uetudinem autem decor $ic exprimi-
tur, cum ædi$<007>ciis interioribus magni$<007>cis, item ve$tibula conuenientia
& elegantia erunt facta. Si enim interiora perfectus habuerint elegan-
tes, aditus autem humiles & imhone$tos, non erunt cum decore. Item
$<007>doricis epi$tyliis in coronis denticuli $culpentur, aut in puluinatis ca-
pitulis, & ionicis epi$tyliis exprimentur triglyphi, tran$latis ex alia ra-
tione proprietatibus in aliud genus operis, offendetur a$pectus, al<007>is
ante ordinis con$uetudinibus in$titutis. Naturalis autem decor $ic
erit, $i primum omnibus templis $aluberrimæ regiones, aquarumque
fontes in his locis idonei eligentur, in quibus fana con$tituantur: de-
inde maxime E$culapio, Saluti, & eorum deorum, quorum plurimi me
dicinis ægri curari videntur. Cum enim. ex pe$til\~eti in $alubrem locum
corpora ægra tran$lata fuerint, & e fontibus $alubribus aquarum v$us
$ubmini$trabuntur, celerius conuale$cent. Ita efficietur uti ex natura
loci, maiores, aucta${que} cum dignitate diuinitas excipiat op<007>niones.
[0020]LIBER
Item naturæ decor erit, $<007> cubiculis & bybliothecis, ab oriente lumi-
na capientur: balneis & hybernaculis, ab occidente hyberno: pinaco-
thecis, & quibus certis luminibus opus e$t par<007>bus, a $eptentrione:
{quis}>ea cœli regio ne{que} exclaratur, ne{que} ob$curatur $ol<007>s cur$u:$ed e$t cer-
ta & immutabilis d<007>e perpetuo. D<007>$tributio autem e$t copiarum lo-
ci{que} commoda di$pen$atio, parca{que} in operibus $umptus cum ratione
temperatio. Hæc ita ob$eruabitur, $<007> pri mum architectus ea non que-
ret, quæ non poterunt inuen<007>ri, aut parari, ni$<007>magno. Namque non
omnibus locis arenæ fo$$<007>tiæ, nec cementorum, nec abietis, nec $ap-
pinorum, nec marmoris copia e$t: $ed aliud alio loco na$citur, quo-
rum comportationes diff<007>ciles $unt & $umptuo$æ. Vtendum autem
e$t, ubinon e$t, arena fo$$<007>t<007>a, fluuiatica, aut marina lota. Inopiæ quo{que}
abietis aut $appinorum uitabuntur, utendo cupre$$o, populo, ulmo,
pinu. Reliqua quo{que} his $<007>m<007>lia erunt explicanda. Alter gradus erit
d<007>$tributionis, cum ad u$um patrum familiarum, aut ad pecuniæ co-
piam, aut ad elegantiæ dignitatem, æd<007>f<007>cia alte di$ponentur. Nam{que}
aliter urbanas domos oportere con$titui uidetur: aliter quibus ex po$-
$e$$<007>on<007>bus ru$ticis influunt fructus: non idem feneratoribus: aliter bea-
tis & delicatis: potentibus uero quorum cogitationibus re$pu. guber-
natur, ad u$um collocabuntur: & omnino faci\~edæ $unt aptæ omnibus
per$onis ædi$<007>cior um di$tributiones.
De partibus architecturæ in priuatorum & publicorum ædif<007>ciorũ
d<007>$tributionibus & gnomonices & machinationis. Caput. III.
Partes ip$<007>us architecturæ $unt tres æd<007>$<007>catio, gnomonice, machinatio.
Aedi$<007>catio autem diui$a e$t bipart<007>to, e quibus una e$t mœnium &
cõmunium operum in public<007>s locis collocatio, altera e$t priuatorum
æd<007>$<007>ciorum explicatio. Publicorum autem d<007>$tributiones $unt tres, e
quibus una e$t defen$<007>onis, altera religionis, tertia oportunitatis. De-
fen$<007>onis e$t murorum turrium{que} & portarum ratio, ad ho$tium impe-
tus perpetuo repellendos excogitata. Religionis, deorum immorta-
lium fanorum, ædium{que} $acrarum collocatio. Oportunitatis, omniũ
locorum ad v$um publicũ di$po$<007>tio: uti portus, fora, porticus, balnea,
theatra, inambulat<007>ones, cætera{que}, quæ ii$dem rationibus in publicis de-
$<007>gnantur locis. Hæc autem ita $<007>er<007> debent, ut habeatur ratio f<007>rmitatis
vtilitatis, uenu$tatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit fundam\~e-
torum ad $olidum depre$$<007>o: & ex qua{que} materia copiarum $<007>ne auar<007>tia
diligens electio. Vtilitatis autem, emendata, & $<007>ne imped<007>tiõe, u$u lo
corum, di$po$<007>tio: & ad regiones $ui cuiu${que} generis apta & commoda
di$tributio. Venu$tatis uero, cum fuerit operis $pecies grata & elegãs.
membrorum{que} commen$us iu$tas habeat $ymmetriarum rationes.
[0021]PRIMVS
De electione locorum $alubrium & quæ ob$int $alubritati & vnde
lumina capiantur. # Caput. # IIII.
In ip$is vero mœn<007>bus ea erunt principia. Primum electio loci $aluberri-
m<007>. Is autem erit excel$us & non nebulo$us: non pruino$us, regione${que}
cœl<007> $pectans, ne{que} æ$tuo$as, ne{que} frigidas, $ed temperatas. Deinde $i eui-
tabitur palu$tris vicinitas. Cum enim auræ matutinæ cum $ole orien-
te ad oppidum peruenient, & iis ortæ nebulæ adiung\~etur, $piritu${que} be-
$tiarum palu$trium venenatos cum nebula mixtos in habitatorũ cor-
pora flatus $pargent, effic<007>ent locum pe$t<007>lentem. Item $i $ecundũ ma-
re erunt mœn<007>a, $pectabunt{que} ad meridiem, aut ad occidentem, nõ erũt
$alubria: quia per æ$tatem cœlum meridianum $ole exoriente cale$cit,
meridie ardet. Item quod $pectat ad occidentem, $ole exorto tepe$cit,
meridie calet, ve$pere feruet, Igitur mutatiõibus caloris & refrigeratio-
n<007>s, eorpora quæ in iis locis $unt, vitiantur. Hoc autem licet animaduer-
tere etiam ex <007>is quæ nõ $unt animalia. In cellis enim uinariis tectis , lu-
mina nemo capit a meridie, nec ab occidente, $ed a $eptentrione: {quis} ea re-
gio nullo tempore mutationes recipit, $ed e$t firma perpetuo, & immu-
tabilis. Ideo etiam & granaria quæ ad $olis cur$um $pectant, bonitatem
c<007>to mutant. ob$onia{que} & poma, quæ non in ea cœli parte ponũtur quæ
e$t auer$a a $olis cur$u, nõ diu $eruãtur. Nam $emper calor cum exco-
quit, aeribus firmitatem eripit, & vaporibus feruidis exuggendo natu-
rales virtutes, d<007>$$oluit eas, & feruore molle$centes eff<007>cit imbecillas: vt
etiam in ferro animaduertimus:quod quãuis natura $it durum, in for-
nac<007>bus ab ignis vapore percalefactum ita molle$cit, vti in omne genus
formæ faciliter fabricetur: & idem cum molle & candens e$t, $i refr<007>ge-
retur tinctum frigida, redure$cit, & re$tituitur in antiquam proprieta-
tem. Licet etiam con$iderare hæc ita e$$e, ex eo, {quis} æ$tate, non $olum in
pe$tilentibus loc<007>s, $ed etiam in $alubribus, omnia corpora calore fiant
imbecilla: & per hiemem, etiam quæ $int pe$tilenti$$imæ regiones, effi-
ciantur $alubres, ideo {quis} a refrigerationibus $olidantur. Non minus
etiam {quis} quæ a frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas, non
po$$unt durare, $ed di$$oluuntur: Quæ autem ex calidis locis, $ub $ept\~e-
trionum regiones frigidas, non modo non laborant immutatione loci
val<007>tudin<007>bus, $ed etiam confirmantur. Quare cauendum e$$e uidetur
in mœnib{us} collocãdis ab iis regiõ<007>bus, quæ calorib{us}, flat{us} ad corpora ho-
minũ pñt $pargere. Nam <029>a ex principiis, \~q græci {στ}οιχ{\~εῖ}α appellãt, oĩa
corpora $unt cõpo$ita, ide$t ex calore, & hũore, & terreno, & aere, & his
mixtionibus naturali t\~eperatura figuran\~t oĩum aĩal<007>ũ in mũdo genera-
timqualitates, Ergo in <029>bus corporibus cũ exuperat e prĩcipiis calor,
tunc interficit, di$$oluit{que} cætera feruore. Hæc autem uitia efficit ferui-
[0022]LIBER
dum ab certis partibus cœlum, cum in$idit in apertas uenas plus <004> pa-
titur, e mixtionibus naturali temperatura corpus. Item $i humor oc-
cupauit corporum uenas, impare${que} eas fecit, cætera principia ut a liqui-
do corrupta, diluuntur, & di$$oluuntur compo$itionis uirtutes. Item
erefrigerationibus humoris, uentorum, & aurarum, infunduntur ui-
tia corporibus. Non minus aeris, etiam{que} terreni, in corpore naturalis
compo$itio augendo autminuendo, infirmat cætera principia: terrena,
cibi plenitate: aerea, grauitate cœli. Sed $iquis uoluerit d<007>lig\~etius hæc
$en$u percipere, animaduertat, attendat{que} naturas auium, & pi$cium, &
terre$trium animalium, & ita cõ$<007>derabit d<007>$cr<007>mina temperaturæ. Aliã
enim mixtionem habet genus auium, al<007>am pi$cium, longe aliter terre-
$trium natura. Volucres minus habent terreni, minus humoris, calo-
ris temperatæ, & aeris multum. Igitur leuior<007>bus principiis compo$i-
te, facilius in aeris impetum nituntur. A quatiles autem pi$cium natu-
ræ,{quis} temperatæ $unt a calido, plurimum{que} ex aeris & terreni $unt com-
po$itæ, $ed humoris habent oppido <004> paulum, quo minus hab\~et e prin-
cipiis humoris in corpore, facilius in humore perdurant. Ita{que} cum ad
terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt. Item terre$tria,
{quis} e principiis ab aere calore{que} $unt temperata, minu${que} habent terreni,
plurimum{que} humoris, {quis} abundant humidæ partes, non diu po$$unt in
aqua uitam tueri. Ergo $i hæc ita uidentur quemadmodum propo-
$uimus, & ex iis principiis animalium corpora compo$ita $en$u perci-
pimus, & exuberationibus aut defection<007>bus ea laborare d<007>$$olui{que} in-
dicauimus, non dubitamus quin diligentius queri oporteat, uti tempe-
rati$$imas cœli regiones eligamus, cum quer\~eda fuerit in mœnium col-
locationibus $alubritas. Ita{que} etiam at{que} etiam ueterum reuocandam
cen$eo rationem, Maiores enim e pecoribus imolatis quæ pa$cebantur
in iis locis, quibus aut oppida aut ca$tra $tatiua con$tituebantur, im$pi-
ciebant iec<007>nora: & $i erant liuida & uitio$a prima, alia imolabant: dubi-
tantes utrum morbo, an pabuli uitio læ$a e$$ent. Cum pluribus exper-
ti erant, & probauerant ĩtegram & $olidam naturam iecinorum ex aqua
& pabulo, ibi con$tituebant munitiones. Si autem uitio$a inueniebant,
ind<007>tio tran$$erebant: idem in humanis corporibus pe$t<007>lentem futurã
na$centem in iis locis aquæ cibi{que} copiam: & ita tran$migrabant, & mu-
tabant regiones, querentes omnibus rebus $alubritatem. Hoc autem
fieri, uti pabulo cibo{que} $alubres proprietates terræ uideantur, licet ani-
maduertere & cogno$cere ex agris creten$ium: qui $unt circa Pothe-
reum flumen', quod e$t Cretæ inter duas ciuitates Gno$on & Corty-
nam. Dextra enim & $ini$tra eius fluminis, pa$cuntur pecora: $ed ex iis,
quæ pa$cuntur proxime Gno$on, $plenem habent: quæ autem ex alte-
[0023]PRIMVS
ra parte, proxime Cortynam, non habent apparentem $plenem. Vn-
de etiam medici querentes de ea re, inuenerunt in iis locis herbam, quã
pecora rodendo, imminuerant lienes, ita eam herbam coll<007>gendo, cu-
rant liene$os hoc medicamento, quod etiam ασπλκעοע creten$es uoci-
tant. Ex eo licet$cire, cibo at{que} aqua, proprietates loco<006> naturaliter pe$ti
lentes aut $alubres e$$e. Item $i in palud<007>bus mœnia con$tituta erunt,
quæ paludes $ecundum mare fuerint, $pectabunt{que} ad $eptemtrionem,
aut inter $eptemtrionem & orientem, eæ{que} paludes excel$iores fuerint <009>
littus marinum, ratione uidebuntur e$$e con$tituta. Fo$$is enim ductis,
fit aquæ exitus ad littus: & ex mari tempe$tatibus aucto, in paludes re-
dundantia motionibus concitatur: amari${que} mixtionibus, non patitur
be$tiarum palu$trium genera ibi na$ci: quæ{que} de $uperioribus locis na-
tando proxime littus perueniunt, incon$ueta $al$itudine necantur.
Exemplar autem huius rei gallicæ palludes po$$unt e$$e, quæ circum
Altinum, Rauennam, A quilegiam, alia{que} quæ in eiu$modi locis muni-
cipia $unt proxima paludibus, {quis} his rationibus hab\~et incredibilem $a-
lubritatem. Quibus autem in$identes $unt paludes, & non habent exi-
tus profluentes, ne{que} per flumina, ne{que} per fo$$as, vti pontinæ, $tãdo pu-
tre$cunt, & humores graues' & pe$tilentes in his locis emittũt. Item in
Apulia oppidum Salapia vetus, quod Diomedes ab troia rediens con-
$tituit, $iue (quemadmodum nonnulli $crip$erunt) Elphias rhodius, in
eiu$modi locis fuerat collocatum, ex quo incolæ quotannis ægrotando
laborantes, aliquando peruenerũt ad.M.ho$tilium, ab eo{que} publice pe-
tentes, impetrauerunt uti his idoneum locum ad mœnia tran$$erenda
conquireret eligeret{que}. Tunc is moratus non e$t, $ed $tatim rationi-
bus docti$$ime que$itis, $ecundum mare mercatus e$t po$$e$$ionem loco
$alubri:ab $enatu{que} populo{que} romano petiit, ut liceret tranfferre oppi-
dum, cõ$tituit{que} mœnia, & areas diui$it, nũmo{que} $extertio $ingulis mu-
nicipibus mancipio dedit. His confectis lacum aperuit in mare, & portũ
elacu, municipio perfecit. Ita{que} nunc $alapini quatuor milibus pa$$ibus
progre$$i ab oppido uetere,habitant in $alubri loco.
De fundamentis murorum & turrium, # Caput. # V.
Cum ergo his rationibus erit $alubritatis in mœnium collocãdorum ex-
plicatio, regione${que} electæ fuerint fructibus ad alendam ciuitatem co-
pio$æ, & uiarum munitiones, aut oportunitates fluminum, $eu per por-
tus marinæ $ubuectiones habuerint ad mœnia comportationes expedi-
tas, tunc turrium murorum{que} fundamenta $ic $unt facienda, uti fodian-
tur ($i queant inueniri) ad $olidum, & in $olido (quantum ex amplitu-
dine operis pro ratione videatur) cra$$itudine ampliore <009> parietum qui
$upra terrã $unt futuri, & ea impleantur quã$olidi$$ima $tructura. It\~e
[0024]LIBER
turres $unt proiiciendæ in exteriorem partem: vti cum ad murum ho-
$tis impetu uelit appropinquare, a turribus dextra ac $ini$tra lateribus
apert<007>s, telis vulneretur. Curandum{que} maxime videtur, ut non facilis
$it aditus ad oppugnandum murum: $ed ita circundandum ad loca pre-
cipitia, & excog<007>tadum, uti portarum itinera nõ $int directa, $ed σκ{αι}ὰ.
Nam{que} cum ita factum fuerit, tunc dextrum latus accedentibus, quod
$cuto non er<007>t tectum, proximum erit muro. Collocanda autem op-
p<007>da $unt non quadrata, nec procurr\~etibus angulis, $ed circuitionibus,
uti ho$t<007>s ex plur<007>bus locis cõ$piciatur. In quibus enim angul<007> procur-
runt, diff<007>ciliter defenditur, {quis} angulus magis ho$tem tuetur <009> c<007>uem.
Cra$$itudinem autem mur<007>ita faciendam c\~e$eo, uti armati homines,
$upra obuiam uenientes alius al<007>um, $ine impeditione preterire po$$int:
dum in cra$$itudine perpetuæ taleæ oleagineæ u$t<007>latæ quãcreberrime
in$truantur, uti utræ{que} muri frontes inter $e (qu\~eadmodum $ibulis) his
taleis colligatæ, æternam habeant firmitatem.
a taleæ fibu-
latæ
a
Nam{que} ei materiæ, nec tempe$tas, nec caries, nec uetu$tas pote$t nocere:
$ed ea & in terra obruta, & in aqua collocata, permanet $ine uitiis utilis
$empiterno. Ita{que} non $olum in muro , $ed et<007>am <007>n $ub$truction<007>bus:
quique parietes murali cra$$itudine erunt faciendi, hac ratione religati,
non c<007>to u<007>tiabuntur. Interualla autem turrium ita $unt facienda, ut
ne longius $it alia ab al<007>a, $agittæ emi$$ione: uti $iqua oppugnetur, tum a
turribus quæ erunt dextra ac $in<007>$tra, $corpionibus, reliqui${que} telorum
mi$$ionibus, ho$tes reiiciantur. Etiam{que} contra, interior turrium diui-
dendus e$t murus, interuallis tam magnis <009> erunt turres, ut itinera $int
interioribus partibus turrium contignata: ne{que} ea ferro fixa.
[0025]PRIMVS.
a cõtignatio
a
Ho$tis enim $iquã part\~e muri occupauerit, <029> repugnabũt, re$cind\~et: et $i
celeriter admin<007>$trauerint, nõ patien\~t reliquas partes turriũ muri{que} ho-
$t\~e penetrare, n<007>$i $e voluerit \~pcipitare. Turres ita{que} rotundæ, aut poly-
goniæ $unt faci\~edæ, quadratas enim machinæ celerius di$$<007>pãt, {quis} angu-
los arietes tundendo frangunt:in rotundationibus aũt (vti cuneos) ad
centrum ad<007>gendo, lædere non po$$unt. It\~e munitiones muri turriũ{que}
aggeribus coniunctæ, maxime tutiores $unt, {quis} ne{que} arietes, ne{que} $uffo$-
$iones, ne{que} machinæ cæteræ eis val\~et nocere. Sed nõ in omnibus locis
e$t aggeris ratio faci\~eda, ni$i quibus extra murũ, ex alto loco, plano pe-
de acce$$us fuerit ad mœnia oppugnãda. Ita{que} in eiu$modi locis pri-
mum fo$$e $unt faciendæ, latitudinibus & altitudinibus <009> ampli$$imis:
deinde fundamentum muri deprimendum e$t intra alueum fo$$æ, & id
extruendum e$t ea cra$$itudine, vt opus terrenum facile $ub$tineatur.
Item interiore parte $ub$tructionis, fundamentum di$tans ab exterio-
re intror$us amplo $patio con$tituendum e$t, ita vti cohortes po$$int,
quemadmodum in acie in$tructæ, ad defendendum $upra latitudinem
aggeris con$<007>$tere. Cum autem fundamenta ita d<007>$tantia inter $e fue-
rint con$tituta, tunc inter ea alia tran$uer$a coniuncta exteriori & inte-
riori fundamento, pectinatim di$po$ita, quemadmodum $erre dentes
$oluentes $e collocentur.
[0026]LIBER
a $erredentes
a
Cum enim $ic erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo di$tribu-
ta in paruas partes, ne{que} vniuer$a pondere \~pmens, poterit vlla ratiõe ex-
trudere muri $ub$tructiones. De i\~po aũt muro e qua materia $truatur
aut perficia\~t, ideo nõ e$t \~pfiniendũ, {quis} in omnibus locis, quas optamus
copias, eas nõ po$$umus habere. Sed vbi $unt $axa quadrata, $iue $ilex, $i-
ue cementũ, aut coctus later, $iue crudus, his erit utendũ. Non enim uti
Babylone abundantes liquido bitumine, pro calce & arena & cocto la-
tere factum habent murum, $ic item po$$unt omnes regiones, $eu loco<006>
proprietates, habere tantas eiu$dem generis utilitates, uti ex his compa-
rationibus, ad æternitat\~e, perfectus habeatur $ine uitio murus.
De diui$ione operum, quæ intra muros $unt, & eorum di$po$itione,
ut uentorum noxii flatus uitentur, # Caput. # VI.
Mœnibus circũdatis, $equun\~t intra murum arearum diui$iones, platea-
rum{que}, & angiportuũ, ad cœli region\~e directiones. Dirigen\~t hæc aut\~e
recte, $i exclu$i erunt ex angiportis uenti prud\~eter: qui $i frigidi $unt, le-
dunt, $i calidi, uitiant, $i humidi, nocent. Quare uitandũ uide\~t hoc ui-
tium, & aduert\~edum ne fiat, quod in multis ciuitatibus u$u $olet eueni-
re: qu\~eadmodum in in$ula Le$bo oppidũ Mitilene magnific\~eter e$t edi-
ficatũ & eleganter, $ed po$itũ non prudenter. In qua ciuitate Au$ter cũ
flat, homines ægrotant: cum Corus, tu$ciunt, cũ Septemtrio, re$tituun\~t
[0027]PRIMVS
in $alubritatem: $ed in angiportis & plateis non po$$unt con$i$tere, propter
vehem\~etiã frigoris. V\~etus aũt e$t aeris flu\~es vnda, cum incerta motus re-
dundantia. Na$ci\~t cũ feruor offendit humorem, & ĩpetus feruoris expri-
mit vim $pũs flantis. Id aut\~e verum e$$e ex æolipilis æreis licet a$picere: &
de lat\~etibus cœli rationibus, artificio$is rerũ inuention<007>bus, diuinitatis ex-
primere veritat\~e. Fiunt.n.æolipilæ æreæ: cauæ: hæ hab\~et pũctum angu$t<007>$-
$imũ, quo aqua infundun\~t, collocantur{que}: ad ignem: & ante <009> cale$cãt, non
hñtvllum $p\~m: $imulac aũt feruere ceperĩt, efficiũt ad ign\~e vehem\~et\~e flatũ.
Ita $cire & iudicare l<007>cet, e paruo breui$$imo{que} $pectaculo, de magnis & im
manib{us} cœli v\~etorũ{que} naturæ rõnib{us}. V\~eti.n, $i exclu$i fuerĩt, nõ $olũ effici\~et
corporib{us} val\~etib{us} locũ $alubr\~e, $ed etiã $<007><029> morbi ex aliis vitiis forte na$c\~e\~t,
<029> in cæteris $alubrib{us} locis hñt curatiões medicinæ cõtrariæ, ĩ his <029><029> t\~epera-
turã exclu$iõis v\~eto<006>, expediti{us} curabũ\~t. V<007>tia aũt $ũt, \~q diff<007>culter curã\~t,
in regiõibus \~q $ũt $upra $criptæ, hæc, grauitudo, arthretis, tu$cis, pleuritis,
phth<007>$is, $ãgu<007>nis eiectio, & cætera, \~q nõ detractionib{us}, $ed adiecti õibus cu-
ran\~t. Hæc iõ diff<007>culter medican\~t, primũ {quis} ex frigor<007>b{us} cõcipiun\~t: deĩde
{quis} defectis morbo virib{us} eo<006>, aer agitat{us} ex v\~eto<006> agitationibus extenua\~t,
vna{que} a vitio$is corporib{us} detrahit $uccũ, & efficit ea exiliora. Cõtra vero
[0028]LIBER
lenis & cra$$us aer, <009> <002>flatus nõ h\~et, ne{que} crebras redũdãtias, <002><002>ĩmotã $tabi
litat\~e adici\~edo ad m\~ebra eo<006>, alit eos & ref<007>cit, <029> in his $unt ĩpliciti morbis.
Nõnullis placuit e\~e v\~etos \”qtuor ab or<007>\~ete e<029>noctiali Solanũ, a meridie Au-
$trũ ab occid\~ete æ<029>noctiali Fauoniũ, a $ept\~etriõali Sept\~etrin\~e: $ed <029> d<007>lig\~e
tius <002>qui$iuerũt, tradiderũt eos e\~e octo, maxĩe <029>d\~e Andronic{us} cyrre$tes: qui
\~et ex\~eplũ collocauit ath\~eis turrim marmoreã octogonõ, et ĩ $ingl’is later<007>b{us}
octogon<007>, $ingl’o<006> v\~eto<006> <007>magĩes exculptas cõtra $uos cuiu${que} flat{us} de$igna
a Solanus
b Eurus
c Au$ter
d Aphric{us}
d c b a
uit: $upra{que} eã turrĩ metã marmoreã <002>fe
cit, & in$u<002> triton\~e æreũ collocauit dex-
tra manu virgã porrig\~et\~e: & ita \~e machi-
natus, vti v\~eto circũagere\~t, & $em<002> con-
tra flatũ cõ$i$teret, $upra{que} imagin\~e flãtis
v\~eti ĩdic\~e virgã teneret.
Ita{que} $ũt collocati inter Solanũ & Au$t<006>
ab ori\~ete hyberno, Eur{us}. Inter Au$trũ &
Fauoniũ ab occid\~ete hyberno, Aphric{us},
Inter Fauoniũ & Sept\~etrion\~e, Caur{us}, qu\~e
pl'es vocãt Co<006>: Inter Sept\~etrion\~e & So
lanũ, A<029>lo. Hoc mõ vide\~t e$$e ex\~p$$ũ, vti
capiat nũeros, & noĩa, & <002>tes, vñ flat{us} v\~e-
to<006> certi $pir\~et. Qd’ cũ ita exploratũ ha-
bea\~t, vt ĩueniãtur regiões & ort{us} eo<006>, $ic
erit rõcinãdũ. Colloce\~t ad l<007>bellã mar-
moreũ amu$iũ mediis mœnib{us}, aut loc{us}
ita expolia\~t ad regulã & l<007>bellã, vtamu-
$iũ nõ de$idere\~t: $upra{que} ei{us} loci c\~etrũme
diũ, colloce\~t æne{us} gnomõ, ĩdagator vm-
bræ, <029> græce σκιαθΗρας dici\~t: hui{us} añ me-
ridianã c<007>rciter horã <029>ntã, $um\~eda e$t ex
trema gnomõis vmbra, & pũcto $ignan-
da, deĩde circino diducto ad pũctũ qd’ \~e
gnomõis vmbræ longitudinis $ignũ, ex
eo{que} a c\~etro circũag\~eda linea rotũdatõis.
It\~e{que} ob$eruãda po$tmeridiana i$ti{us} gno
monis cre$c\~es vmbra: & cũ tetiger<007>t cir-
cinatiõis lineã, & fecer<007>t par\~e añmeridia
næ vmbræ po$tmeridianã, $ignãda pun-
cto. Ex his duobus $ignis circino decu$$a
tim de$crib\~edũ: & <002> decu$$ation\~e, & me-
diũ c\~etrũ linea <002>ducenda ad extremũ, vt
h\~ea\~t meridiana & $ept\~etrionalis regio.
[0029]PRIMVS.
a Vmbra an-
temeridiana
b Vmbra
po$tmeridia-
na
c Gnomon
AMV decu$ $atio SIVM rrio $ept\~e a b c meridies
Tũc po$tea $um\~eda \~e $extadecĩa <002>s cĩrcinatiõis l<007>neæ tot<007>{us} retũdatiõis, cen-
trũ{que} collocãdũĩ merid<007>ana l<007>nea, \~q tãgit circination\~e, & $ignãdũ dextra ac
$in<007>$tra ĩ circinatiõe, & meridiana, & $ept\~etrionali <002>te: tũc ex $ignis his qua-
tuor, <002> c\~etrũ mediũ decu$$at<007>m lineæ ab extremis, ad extremas circinatiões
<002>duc\~edæ. Ita au$tri & $ept\~etrionis h\~eb<007>\~t octauæ <002>tis de$ignatio. Reli\~q par-
tes, dextra tres, & $ini$tra tres his æ\”qles, di$tribu\~edæ $ũtĩ tota rotũ datiõe, vt
æ\”qles diui$iões octo v\~eto<006> de$ignatæ $int in de$criptiõe: tũ <002> angulos inter
duas v\~eto<006> regiões, & platea<006>, & angiporto<006>, viden\~t debere dirigi de$cri
ptiões. His.n.rõnib{us}, & ea diui$iõe, exclu$a erit ex hĩtatiõibus & vicis, v\~e-
to<006> uis mole$ta. Cũ.n.plateæ cõtra d<007>rectos u\~etos erũt cõformatæ, exa<002>to
cœli$patio ĩpet{us} ac flatus frequ\~es cõclu$us ĩ faucib{us} ang<007>porto<006>, vehem\~e-
tioribus vir<007>b{us} <002>uagabi\~t. Quas ob res cõuert\~edæ $ũt ab regiõib{us} v\~eto<006>, di-
rectiões vico<006>, ut<007> adueni\~etes ad angulos in$ula<006>, frãgan\~t, repul$i{que} di$$i-
pen\~t. Forta$$e mirabũ\~t ii, <029> multa u\~eto<006> noĩa nouerũt, {quis} a nobis expo$i-
tũ $it tãtũmõ octo e\~e u\~etos: Si aũt aĩaduerterint orbis terræ circuition\~e <002> $o-
lis cur$ũ & gnomonis æ<029>noctialis vmbras, exĩclinatiõe cœli, ab Erato$the-
ne cyreneo, rõnib{us} mathematicis, & geometricis methodis e\~e ĩu\~etã ducen-
to<006> <029>nquagĩta duũ miliũ $tadio<006>, \~q fiunt pa$$us $emelettricie$milie$m<007>lle-
et<029>ng\~etie$mille, Hu<007>{us} aũt octaua <002>s quã u\~et{us} tenere uide\~t, \~etermilie$mille-
[0030]LIBER
etnoning \~etie$trigetie$$eptie$mille et pa$$us <029>ng\~eti, nõ debebũt mirari, $i in
tã magno $pat<007>o vn{us} v\~et{us} vagãdo, ĩclinatiõib{us} & rece$$iõ<007>b{us} varietates, muta
tiõe flat{us}, faciat. Ita{que} dextra & $in<007>$tra circa au$trũ leuconot{us} & altan{us} flare
$olet. C<007>rca aphr<007>cũ, libonot{us} & $ubue$<002>os. Circa fauoniũ, arge$tes et certis
t<002>ib{us}, ete$iæ.ad latera cauri, circi{us} et cor{us}. circa $ept\~etrion\~e, thra$cias et gallic{us}
Dextra ac $ini$tra circa a<029>lon\~e, $u<002>nas et boreas. C<007>rca $olanũ, carbas & cer-
to t<002>e, ornithiæ. Euri vero medias <002>tes ten\~etis ĩ extremis, cæcias et uolturn{us}.
Meri.
Occi.
Sept\~e.
Ori\~es
Au$ter
Altanus
Libonot{us}
Africus
Subue$<002>os
Argeffes
Fauonius
Ete$iæ
Circius
Caurus
Corus
Thra$cias
Sept\~etrio
Gallicus
Supernas
Aquilo
Boreas
Carbas
Solanus
Ornith<007>æ
Cæcias
Eurus
Vul<007>urnus
Leuconot{us}
Meri.
Sũt ãt & alia plura noĩa, flatu${que} v\~eto<006>, a locis, aut fluminib{us}, aut mõtiũ {pro}-
cellis tracta. Præterea auræ matutinæ, \”qs $ol cũ emergit de $ubterranea <002>te,
ver$ãdo pul$at aeris hũor\~e, et ĩpetu $cãd\~edo trud\~es, exprimit aura<006> añluca
no $pũ flat{us}, <029> cũ exorto $ole <002>mã$erint, euri u\~eti ten\~et <002>tes. Et ea re {quis} ex au-
ris {pro}crea\~t, a græcis ὲ\~νρος uide\~t e\~e appellat{us}.Cra$tin{us} quo{us} dies,<002><002> auras ma
tutinas, {αὔ}ριοע fer\~t e\~e voc<007>tat{us}. Sũt ãtnõnulli,<029> negãt Erato$then\~e verã m\~e
$urã orbis terræ potui$$e colligere: \~q $iue \~e certa, $iue nõ vera, nõ põt no$tra
$criptura nõ ueras h\~ere terminatiões regionũ, vñ v\~eto<006> $pũs oriũ\~t. Ergo $i
ita \~e, t\~m erit vti nõ certã m\~e$uræ rõn\~e, $ed aut maiores ĩpetus, aut minores,
h\~eant $ingl'i u\~eti. Q\~m hæc a nobis $ũt breuiter expo$ita, vt facili{us} ĩtelligã\~t,
vi$ũ \~e m<007>hi ĩ extremo volumine formã, $iue vti græci σχἨματα dicũt, duo
explicare: vnũ ita deformatũ, vt appareat vñ certi v\~eto<006> $pũs orian\~t, alterũ
[0031]PRIMVS.
qu\~eadmodũ ab ĩpetu eo<006>, adurer$is directiõ<007>b{us} vico<006> & platea<006>, euit\~et{ur} no
c\~etes flat{us}. Erit ãt ĩ exe\”qta planitie c\~et<006>, vbi \~e littera. a. gnomõis ãt añmeri-
diana vmbra, vbi \~e. b. & ab c\~etro vbi\~e. a. d<007>ducto circío ad id $ignũ vmbræ,
vbi \~e. b. circũagat{ur} l<007>nea retũdatõis: repo$ito ãt gnomõe vbi ãtea fuerat, expe
ctãda \~e, dũ decre$cat, faciatq; ite<006> cre$c\~edo, par\~e añmerid<007>anæ vmbræ po$t-
meridianã, tãgat{que} lineã rotũdatõis, vbi erit littera. c. Tũc a $igno vbi \~e. b. &
ab $igno vbi\~e. c. circino decu$$atim de$cribat{ur}, vbierit. d. deĩde per decu$$a-
tion\~e vbi \~e. d. & c\~et<006>, <002>ducat{ur} linea ad extremũ, ĩ \”q erũt littere. e. et. f. Hæc l<007>-
nea erit ĩdex meridianæ, et $ept\~etriõalis regiõis. Tũccircino toti{us}rotũdatõis
$um\~eda \~e <002>s $extadecĩa circini{que} c\~etrũ pon\~edũ ĩ meridiana linea, \~q tãgit ro-
tũdation\~e vbi \~e littera. e. et $<007>gnãdũ dextra ac $ini$tra, vbi erũt litteræ. g. h. It\~e
ĩi$ept\~etr<007>õali <002>te c\~etrũ circini pon\~edũ ĩ rotũdatiõis $ept\~etriõali linea, vbi e$t
littera. f. & $ignãdũ dextra ac $ini$tra, vbi $ũt litteræ. i. &. k. & ab. g. ad. k. et ab
h. ad. i. <002> c\~etrũ lineæ <002>duc\~edæ. Ita qd’ erit $paciũ ab. g. ad. h. erit $patiũ venti
au$tri, & <002>tis meridianæ. It\~e qd’ erit $patiũ ab. i. ad. k. erit $ept\~etrionis. Reli\~q
partes, dextra tres, ac $in<007>$tra tres, diuid\~edæ $unt æqualiter, quæ $unt ad ori\~e
tem, in quibus litteræ. l. &. m. & ab occidente, in quibus $unt litteræ. n. &. o.
ab. m. ad. o. & ab. l. ad. n. perduc\~edæ $unt lineæ decu$$atim, & ita erũt æqua-
liter v\~etorum octo $pacia in circuitionem.
p. Vmbra an
temeridiana
q. Vmbra
po$tmeridia-
na
I. Gnomon
p. q. i.
[0032]LIBER
Quæ cum ita de$cripta erunt in $ingul<007>s angulis octogoni cum a meridiæ
incipiemus, inter eurum & au$trum in angulo, erit linea. g. inter au$trum
& aphr<007>cum. h. inter aphricum & fauonium. n. inter fauonium & caurum
o. inter caurum & $eptentrionem. k. inter $eptentrionem & aqu<007>lonem. i. in
ter aquilonem et $olanum. l. inter $olanum & eurum. m.
Ita his confectis, inter angulos octogoni gnomon ponatur, & ita dirigan-
tur plateæ & angiportorum diui$iones duodec<007>m.
[0033]PRIMVS.
Vbicun{que} e$t
a. anguli i$u-
la<006> $unt in <029>
bus $olan{us} &
a<029>lo frãgũt{ur}.
Vbicun{que} e$t
b. anguli i$u-
la<006> $unt in <029>
bus $ept\~etrio
& corus fran
guntur.
Vbicun{que} e$t
c. anguli i$u-
la<006> $unt in <029>
bus fauonius
& aphric{us} frã
guntur.
Vbicun{que} eft
d. anguli i$u
la<006> $unt in <029>
bus au$ter &
eut{us} frãgunt{ur}.
a b c
De electiõe loco<006> ad v$um cõmun\~e ciuitatis. # Caput, VII.
Diui$is angiportis, & plateis con$titutis, area<006> electio, ad opportunitat\~e, &
v$ũ cõem ciuitatis \~e explicãda, ædib{us} $acris, foro, reli<029>${que} loc<007>s cõibus. Et $<007>
erũt mœnia $ecũdũ mare, area vbi fo<006> con$tituat{ur}, elig\~eda <030>xĩe portũ. Sin
ãt med<007>terranea, ĩ oppido medio. Aedib{us} vero $acris, quo<006> deo<006> maxĩe in
tutela ciuitas uidet{ur} e$$e, & Ioui & Iunõ i & Mineruæ, ĩ excel$<007>$$imo loco, vñ
mœniũ maxĩa <002>s cõ$piciat{ur}, areæ di$tribuũt{ur}. Mercurio ãt ĩ foro, aut \~et vti I$<007>
di & Serapi, ĩ emporio. Apollini patri{que} libero, $c<001>m theat<006>. Herculi, ĩ <029>b{us}
ciuitatib{us}nõ $ũt gymna$ia ne{que} amphytheatra, ad circũ. Marti, extra vrb\~e,
$ed ad cãpũ. It\~e{que} veneri ad portũ. Id ãt \~et hetru$cis aru$picib{us}, di$ciplinarũ
$criptis ita \~e dedicatũ, Extra mu<006>, Veneris, Vulcãi, Martis, fana iõ collocari,
vti nõ i$ue$cat ĩ vrbe adole$c\~etib{us}$eu matrib{us}familia<006> venerea libido. Vul-
cani{que} vie mœnib{us}, religiõib{us} & $acrificiis euocata, ab timore ĩc\~edio<006> ædi$i
cia videãt{ur} liberari. Martis vero diuinitas cũ $it extra mœnia dedicata, ñ erit
ĩter ciues armigera di$$\~e$<007>o: $ed ab ho$tib{us}ea def\~e$a, a belli <002>iculo cõ$eruabit
It\~e Cereri extra vrb\~e loco, quo nõ $em<029> hoĩes ni$i <029> $acrificiũ nece$$e h\~eant
adire. Cũ religiõe ca$te $ãcti${que} morib{us} is loc{us}debet tueri. Cæteri${que} diis ad $a
crificio<006> rõnes aptæ t\~eplis areæ $ũt di$tribu\~edæ. De i\~pis ãt ædib{us}$acris faci
cndis, & de area<006> $ymmetriis, ĩ tertio & \~qrto vol umĩe reddã rõnes, <029>aĩ $e-
[0034]LIBER
cũdo vi$ũ \~e mihi primũ de materiæ copiis \~q ĩ ædificiis, $ũt parãdæ, <029>bus $int
uirtutibus, & qu\~e habeãt u$um, exponere: cõm\~e$us ædificio<006>, & ordines,
& genera $ingula $ymmetria<006> <002>agere, & ĩ $ingulis uoluminibus explicare.
M. VITR V V II DE AR CHITECTVRA
LIBER SECVNDVS.
DInocrates architect{us} cogitatiõib & $olertia fretus:
cũ Alexãder re<006> potiret{ur}, <030>fect{us} e$t a Macedõia ad
exercitũ, regiæ cupid{us} cõm\~edatiõis. Is e patria a <030>-
pĩ<003>s & amicis tulit ad prĩos ordĩes & purpuratos
litteras, vt adit{us} h\~eret faciliores: ab ei${que} except{us}hu
manæ, petiit uti <004> primũ ad Alexãdrũ <029>duceret{ur}.
Cũ polliciti e\~ent, tardiores fuerũt, idoneũ t\~ps ex-
pectãtes. Ita{que} Dinocrates ab iis $e exi$timãs illudi, ab $e petiit \~p$idiũ. Fue-
rat. n. ã pli$$ima $tatura, facie grata forma: dignitate{que} $ũma. His igit{ur} natu-
ræ mũerib{us} cõfi$us, ve$tim\~eta po$uit ĩ ho$pitio, & oleo corpus perunxit, ca
put{que} coronauit populea fronde, leuũ humerũ pelle leonĩa texit, dextra{que}
clauã ten\~es ĩce$$it cõtra tribunal regis ius dic\~etis. Nouitas populũ cũ auer-
ti$$et, cõ$pexit eũ Alexãder, & admirãs, iu$$it e<007> locũ dari, ut accederet: ĩter-
rogauit{que} <029>s e\~et. At ille D<007>nocrates ĩ<029>t architect{us} macedo, <029> ad te cogitatio-
nes & formas affero dignas tua claritate. Nã{que} Athon mõtem formaui ĩ $ta-
tuæ uirilis figurã, cui{us}manu leua de$ignaui ciuitatis ãpli$$imæ mœnia, dex-
tera paterã, \~q exci<002>et oĩum fluminũ \~q $ũt ĩ eo mõte, aquã, vt ĩde in mare <030>-
funderet{ur}. Delectatus Alexãder rõne formæ, $tatim \~q$iuit $ie\~ent agri circa,
<029> po$$\~et frum\~etaria rõne eã ciuitat\~e tueri. Cũ ĩuen<007> trã$ma-
rinis $ubuectiõ<007>b{us}, dinocrates in <029>t att\~edo ægregiã formæ cõpo$ition\~e, &ea
delector $ed aĩaduerto, ut $i <029>s eduxerit eo loco coloniã, fore ut iudiciũ ei{us}
uitu<002>et{ur}. Vt. n. natus ĩfans $ine nutricis lacte nõ põt ali, ne{que} ad uitæ cre$c\~e-
tis gradus <002>duci, $ic ciuitas $ine agris, & eo<006> fructib{us}ĩ mœnib{us} afflu\~etib{us}, nõ
põt cre$cere, nec $ine abũdãtia cibi fre\~qntiã h\~ere, populũ{que} $ine copia tueri.
$ta{que} qu\~eadmodũ formation\~e puto <030>bãdã, $ic iudico locũ ĩprobãdũ: te{que}
uolo e\~e mecũ, {quis} tua o<002>a $ũ u$urus, Ex eo Dinocrates ab rege nõ di$ce$$it, &
in Aegyptũ \~e eũ <030>$ecut{us}, Ibi Alexãder cũ aĩaduerti$$et portũ näl’r tutũ, \~epo
riũ ægregiũ, cãpos circa totã Aegyptũ frum\~etarios ĩmanis flumĩs N<007>li ma-
gnas utilitates, <007>u$$it eũ $uo noĩe ciuitat\~e alexãdriã cõ$tituere. Ita{que} Dino-
crates a facie dignitate{que} cor<002>is cõm\~edat{us}ad eã nobilitat\~e <002>u\~eit. Mihi ãt ĩ-
pator $taturã nõ tribuit natura, faci\~e deformauit ætas, valitudo detraxit ui
res. Ita{que} q\~m ab his \~p$idiis $ũ de$ert{us}, <002> auxilia $cĩæ, $cripta{que} (vt $pero) <002> ue
niã ad cõm\~edation\~e. Cũ aũt <007>n prĩo uolumine de officio architecturæ, ter
mination<007>bu${que} artis per$crip$erim, it\~e de mœnibus, & intra mœnia area<006>
diui$iõibus, in$equatur{que} ordo de ædibus $acris & pub licis ædificiis, item{que}
[0035]SECVNDVS.
priuatis, <029>b{us} <030>portõib{us} & $ymmetriis debeãt e\~e, vti explic\~et{ur}, ñ putaui añpo
n\~edũ, ni$i pri{us} de materiæ copiis e <029>b{us} collatis, ædificia, $tructuris, & mater<007>æ
rõnib{us} <002>f<007>ciũ\~t, \”qs h\~eant ĩ v$u virtutes expo$u<007>$$em: <029>bu${que} re<006> natura prĩci
piis e\~et t\~eperata dixi$$\~e. Sed añ <004> naturales res ĩcipiã explicare, de æd<007>fic<007>o
rũ rõnib{us} vñ initia ceperĩt, & vti’ creuerĩt eo<006> ĩu\~etiões, añponã: & in$e\”qr in-
gre$$us anti<029>tatis re<006> naturæ, & eo<006> <029> initia hũanitatis & ĩu\~etiões <002><029>$itas,
$cripto<006> \~pceptis dedicauerũt. Ita{que} qu\~eadmodũ ab his $ũ ĩ$titut{us}, exponã.
De pr<007>$corum hominum v<007>ta, et de initiis humanitatis at{que} tectorum et
incrementis eorum. # Caput. I.
Homines veteri more, vt feræ, ĩ $yluis & $pelũcis & nemor<007>bus na$cebant{ur}, ci
bo{que} agre$ti ve$c\~edo, vitã exigebãt. Interea quodã ĩ loco ab t\~epe$tat<007>b{us} et v\~e
tis, d\~e$æ crebritatib{us} arbores ag<007>tatæ, & iter $e ter\~etes ramos, ign\~e excitaue-
rũt: ex eo flãma vehem\~eti <002>territi <029> circa eũ locũ fuerũt, $ũt fugati: po$tea
re<029>eta <030>pius acced\~etes, cũ aĩaduerti$$\~et cõmod<007>tat\~e e\~e magnã corporibus,
ad ignis teporem ligna adiicientes, & eum con$eruãtes, alios adducebãt: &
nutu mõ$trãtes, o$t\~edebãt quas haberent ex eo vtil<007>tates. In eo hoĩum cõ-
gre$$u cũ <030>fũdebã\~t aliter e$pũ voces, quotidiana cõ$uetudine vocabula vt
obtigerãt, cõ$tituerũt: deĩde $ignificãdo res $æpius, in v$u, ex eu\~etu fari for-
tuito ceperunt: & <007>ta $ermones inter $e procreauerunt.
[0036]LIBER
Ergo cũ <002><002> ignis inu\~etion\~e cõu\~etus initio ap<001> hoies & cõciliũ & cõuictus
e\~et natus, & in vnũ locũ plures cõuenir\~et, hñtes ab natura primũ \~pter reli\~q
aĩalia vt nõ <030>ni $ed erecti ambular\~et, mũd<007>{que}: & a$tro<006> magnific\~etiam a$pi-
cerent, it\~e manib{us} & articulis, quã uell\~et rem faciliter tractar\~et, ceperũt in eo
coetu alii de fronde facere tecta, alii $pelũcas fodere $ub montibus, nõnulli
hirũdinũ nidos & ædificationes ea<006> imitãtes, de luto & virgultis facere lo-
ca, \~q $ubirent. Tũc ob$eruãtes aliena tecta, & adiici\~etes $uis cogitatiõib{us} res
nouas, efficiebãt in dies meliora genera ca$a<006>. Cũ e$$ent aũt hoĩes imita-
bili docili{que} natura, quotidie inu\~etionibus gloriãtes, aliis alii o$tendebant
ædificio<006> effectus: & ita exerc\~etes ingenia certation<007>bus, in dies melioribus
indiciis efficiebant{ur}. Primũ{que} furcis erectis, & virgultis interpo$itis, luto pa-
rietes texerunt. Alii luteas glebas arefacientes, $truebant parietes, materia
cos iugum\~etãtes: uitãdo{que} hymbres & æ$tus tegebant harũdinibus & fron
de:po$tea q\~m per hybernas t\~epe$tates tecta nõ poterant hymbres $u$tine-
re, fa$tigia faci\~etes, luto <007>nducto proclinatis tectis, $tillicidia deducebant.
Hæc aũt ex iis quæ $upra $cripta $unt originibus in$tituta e$$e po$$umus $ic
aĩaduertere: {quis} ad hũc di\~e, natiõibus exteris ex his rebus ædificia cõ$tituun
tur: vt in Gallia, Hi$pania, lu$itania, A<029>tania, $cãdul<007>s robu$teis, aut $tram\~e-
tis. Apd’nation\~e colcho<006> in põto <002><002> $ilua<006> abũdãtiã arborib{us}<002>petuis, pla-
nis dextra ac $ini$tra in terra po$it<007>s, $pacio ĩter eas relicto, <004>to arbo<006> lõgi-
tudĩes patiunt{ur}, collocant{ur}. In extremis ptib{us}ea<006> $upra altere trã$uer$æ \~q cir
cũcludũt mediũ $patiũ hĩtatiõis: tũc i$u<002> alternis trabibus ex \~qttuor \”qtib{us}
ãgulos iugum\~etãtes, & ita <002>ietes ex arborib{us}$tatu\~etes ad <002>p\~ediculũ ima<006>,
educũt ad altitudin\~e turres, ĩterualla{que} \~q relĩquũt{ur} <002><002> cra$$itudin\~e materiæ
$chidiis & luto ob$truũt. It\~e tecta recid\~etes ad extr\~eos ãgulos trã$tra traiici
unt, gradatĩ cõtrah\~etes. Ita ex \”qtuor <002>tib{us} ad altitu din\~e educũt medio me-
tas: \”qs & frõde & luto teg\~etes, efficiũt barbarico more te$tudiata turriũ te-
cta. Phryges uero <029> cãpe$trib{us}locis $ũt hĩtãtes <002><002> ĩopiã $ylua<006> eg\~etes ma
teria, eligũt tumulos naturales, eo${que} medios $o$$ura exinani\~etes, & itĩera <002>
fodi\~etes, d<007>latãt $pacia, <004>tũ natura loci patit{ur}. In$u<002> ãt $tipites ĩter $e religan-
tes, metas efficiũt, \”qs harũdib{us} & $tram\~etis teg\~etes, exagerãt $upra hĩtatiões
maxĩos grũmos e terra. Ita hyemes calidi$$imas, æ$tates frigidi$$ias efficiũt,
tecto<006> rõne. Nõnulli ex vlua palu$tri cõponũt tuguria tecta: Apd’ cæteras
quo{que} g\~etes, & nõnulla loca, pari, $il’i{que} rõe, ca$a<006> pficiũt{ur} cõ$tõnes. Nõ min{us}
\~et Ma$$iliæ aĩaduertere po$$um{us} $ine tegul’ $ubacta cũ paleis terra tecta, Athe
nis areopagi ãti<029>tatis ex\~eplar ad h’ t\~ps luto tectũ. It\~e in capitolio cõmonefa
cere \~pt & $ignificare moresvetu$tatis Romuli ca$a, & ĩ arce $acro<006> $tram\~etis
tecta, Ita his $ignis <001> ãti<029>s ĩu\~etiõib{us}ædificio<006> $ic ea fui$$e rõcinãtes po$$um{us}
iudicare. Cum aũt quotidie faci\~edo tritiores man{us}ad ædificãdum <002>feci$-
$ent & $olert<007>a ingen<007>a exercendo per cõ$uetudinem ad artes perueni$$ent,
tum etiã indu$tria in animis eorum adiecta perfecit, vt qui fuerunt in his
[0037]SECVNDVS.
$tudio$iores, fabros e$$e $e prof<007>terent{ur}. Cũergo hæc ita fuerĩt prĩo cõ$titu
ta, & natura nõ $olũ $\~e$ib{us}ornaui$$et g\~etes qu\~eadmodũ reli\”q aĩalia, $ed \~et co
gitatõibus & cõ$iliis armaui$$et m\~etes, & $ubieci$$et cætera aĩalia $ub ptãte,
tũc vero & fabricatõib{us}ædificio<006> gradatim <030>gre$$iad cæteras artes & di$ci-
plinas, e fera agre$ti{que} uita ad mã$uetã pduxerũt hũanitat\~e, Tũ ãt ĩ$tru\~etes
aio$e & <030>$pici\~etes maior<007>b{us} cogitatiõ<007>b{us}ex varietate artiũnatis: nõ ca$as $ed
\~et domos fũdatas ex lateritiis <002><007>etib{us}: aut e lap<007>de $tructas materia{que} et tegu
la tectas <002>ficë ce<002>unt, deide ob$uatõib{us} $tudio<006> euagãtib{us}iudiciis ex icertis
ad certas $ymmetria<006> rõnes <002>duxerũt, po$tea <004>aĩaduerterũt <030>fu$os e\~e <002>t{us}
ab natura materiæ, & abũdãt\~e copiã ad ædi$i$<007>catões ab ea cõparatã tractãdo
nutriuerũt, & auctã <002> artes ornauerũt uoluptatib{us}ad elegãtiã vitæ. Igit{ur} de
his reb{us}\~q $ũt ĩ ædi$iciis ad v$ũ idoneæ, <003>bu${que} $int \”qlitatib{us}, & \~qs h\~eant virtu
tes(vt potero)d<007>cã, Sed $i<002>s de ordĩe hui{us}libri di$putare voluerit, {quis} putaue
rit eũ primũ i$titui oportui$$e, ne putet me erraui$$e, $ic reddã rõn\~e. Cum
corp{us}architecturæ $criber\~e prĩo volumĩe, putaui <002>b{us}eruditiõib{us} & di$cipl<007>-
nis e\~et ornata expon\~e, f<007>nire{que} terminatõib{us}ei{us}$p\~es, & e <002>b{us}reb{us}e\~et nata dic\~e
Ita{que} <003>d oporteat e\~e i architecto ibi <030>nũtiaui, Ergo ĩprĩo d’artis officio, ĩ h’
d’ naturalb<007>b{us}materiæ reb{us}, qu\~e h\~eant v$ũ di$putabo, Nã{que} h’ liber ñ <030>$itet{ur} vñ
architectura na$cat{ur}, $ed vñ origines ædificio<006> $ũt ĩ$titutæ, & <003>b{us} rõnib{us} enu
tritæ et progre$$æ $int gradatim ad hãc finition\~e, Ergo ita $uo ordine et loco
hui{us} erit voluminis cõ$t<007>tutio. Nũc reuertar ad <030>po$itũ, & d’ copiis \~q aptæ
$t{ur} ædificio<006> <002>fectõib{us}qu\~eadmodũ uideãt{ur} e\~e ab natura re<006> <030>creatæ, <002>bu${que}
mixtiõib{us}prĩcipio<006> cogre$$us t\~eper\~et{ur}, ne ob$cura $ed <002>$picua leg\~etib{us} $int,
rõcinabor. Nã{que} nulla materia<006> gña ne{que} corpora ne{que} res $ine principio<006>
cœtu na$cine{quis} $ubi<007>ci intellectui pñt, ne{que} aliter natura re<006> \~pceptis phy$i-
corũ ueras patit{ur} habere explicationes, ni$i cau$æ, quæ $unt in his rebus, qu\~e
admodum, & <029>d ita $int $ubtilibus rationibus habeant demon$trationes.
De pr<007>ncipiis re<006> $ecundũ ph’orum opiniones. # Caput. II.
Thales <002>d\~e pr<007>mũ aquã putauit oĩum re<006> e\~e prĩcipiũ, Heraclit{us} ephe$i{us} <003><002><002>
ob$curitat\~e $cripto<006> a græcis σχοΤς \~e appellat{us}, ign\~e, Democrit{us} <002>{que} eũ $e
cut{us}\~e, epicur{us}atomos, \”qs no$tr<007> ĩ$ecabilia cor<002>a: nõnulliĩdiuidua vocitaue
rũt, Pythagoreo<006>vero di$ciplĩa. adiecit ad aquã et ign\~e aera et terrenũ, ergo
Democrit{us}et $iñ <030>prie res noĩauit, Sed t\~m ĩdiuidua cor<002>a <030>po$uit, iõ eai\~pa
dixi$$e uidet{ur}, {quis} ea cũ $int d<007>$iũcta, neclegũt{ur}, nec iternition\~e recipiũt, nec $e-
ctiõib{ur}diuidũt{ur}, $ed $emp<007>terno æuo <002>petuo ifinitã retin\~et ĩ $e $ol<007>ditat\~e. Ex
his ergo cõgru\~etib{us}cũ res o\~es coire na$ci{que} uideãt{ur}, & eæ ĩ ĩfinitis gñib{us} rerũ
natura e\~et di$paratæ, putaui oportë d’ varietatib{ur} & di$criminib{ur}u$us earũ
qua${que} h\~er\~et ĩædificiis \”qlitates expõere, vti cum fuerĩt notæ, non h\~eant qui
ædificare cogitãt, errorem, $ed aptas ad u$um copias ædificiis comparent.
DeLater<007>bus. # Caput. # III.
Ita{que} primũ de laterib{us}, qua de terra duci eos oporteat dicã, Nõ. n. de areno$o,
ne{que} calculo$o, ne{que} $abulo$o luto $ũt duc\~edi, qd’ ex his generibus cum $int
[0038]LIBER
ducti, primũ f<007>ũt graues, deĩde cũ ab hymbrib{us} ĩ parietib{us} a$<002>gũt{ur}, dilabunt{ur}
& di$$oluũt{ur}, paleæ{que} \~q ĩ his ponũt{ur} nõ cohere$cũt <002><002> a$<002>itat\~e. Faci\~edi ãt $ũ
ex terra albida creto$a, $iue de rubrica, aut \~et ma$cl’o $abulõe. Hæc. n. g<155>a <002><002>
leuitat\~e hñt firmitat\~e, & nõ $ũt ĩ o<002>e põdero$a, & faciliter aggerãt{ur}. Duc\~e-
di ãt $ũt <002> uernũ t\~ps & autũnale, ut vno tenore $icce$cãt, Qui. n. <002> $ol$titium
parãt{ur}, ideo vitio$i $ũt, {quis} $ũmũ coriũ, $ol acriter cũ <002>co<002>t, efficit vt uideãt{ur} ari
di, ĩteri{ur} ãt $int nõ $icci, & cũ po$tea $icce$c\~edo $e cõtrahũt, <002>rũpũt ea, \~q erãt
arida, ita rimo$i facti efficiũt{ur} ibecill<007>, maxie ãt util<007>ores erũt, $i añ b<007>\~eniũ fue
rint ducti, nã{que} nõ añ pñt penit{ur}$icce$cere, ita{que} cũ rec\~etes & nõ aridi $ũt $tru
cti, tectorio inducto rigide{que} ob$olidato <002>man\~ete, i\~pi $id\~etes nõ pñt eãd\~e al
titudin\~e \”q \~e tectori<007>ũ, tenere, cõtractiõe{que} moti nõ hær\~et cũ eo, $ed a cõiũctio
ne ei{ur}di$parãt{ur}. Igit{ur}tectoria ab $tructura $eiũcta <002><002> tenuitat\~e <002> $e $tare ñ pñt,
$ed frãgũt{ur}, i\~pi{que} parietes fortuito $id\~etesvitiãt{ur}, Iõ{que} \~et vtic\~e$es latere $i $it ari
dus, & añ <029>nqu\~en<007>ũ duct{ur}, cũ arbitrio magi$trat{ur}fuerit ita <030>buat{ur}, tũc utũt{ur} in
parietũ $tructuris, Fiũt ãt late<006> g<155>a tria, vnũ qd’græce λ δ ῶ ρ ο μ appellat{ur},
ide$t quo no$tri vtũt{ur}, lõgũ pede, latũ $emipede, cæteris duob{ur} græco<006> ædi$i
c<007>a $truũt{ur}, Ex his vnũ p\~etadorõ: alte<006> tetradorõ dicit{ur}, Dorõ ãt græci appel-
lãt palmũ, qd’mune<006> datio græce λῶρομ appellat{ur}, Id ãt $em<002> gerit{ur} <002> man{us}
palmũ, Ita qd’ \~e quoquouer$us, <029>n{que} palmo<006>, p\~etadorõ qd’ \”qtuor, tetrado-
ron dicit{ur}, & \~q $ũt publica o<002>a pentadoro, quæ priuata tetradoro $truunt{ur}.
a. pentadorõ
b. tetradorõ
c.didoron
d.$i ponatur
$uper <007>e. erit
$tructura alli
gata
f.$i ponatur
$uper. g. erit
$tructura alli
gata
h. $i ponatur
$uper. i. erit
$tructura alli
gata
k.$i ponatur
$up. l. erit $tru
ctura alligata
a b c d f h k
[0039]SECVNDVS.
Fiũt aũt cum his lateribus $emilateres, qui cum $truuntur, vna parte lateri-
bus ordĩes altera $emilateres ponunt{ur}, ergo ex vtra{que} <002>te ad lineã cũ $truũt{ur}.
alternis coriis par<007>etes alligãt{ur}, & med<007>i lateres $upra coagmenta collocati
et $<007>rm<007>tat\~e et $p\~em fac<007>ũt vtra{que} <002>te nõ ĩuenu$tã. E$tãt ĩ h<007>$pania vlteriore
calentũ, & ĩ galliis Ma$$ilia & ĩ a$ia pitanæ, vb<007> lateres cũ $ũt ducti & arefacti,
<030>iecti natãt ĩ a\”q. Natare ãt eos po$$e ideo vide\~t, {quis} terra e$t de \”q ducunt{ur}, pu
mico$a, ita cũ e$t leuis aere $olidata, nõ recipit ĩ $e nec cõbibit liquor\~e. Igit{ur}le
u<007> rara{que} cũ$it <030>prietate, nec patiat{ur} penetrare in corp{us}hum<007>dã ptãtem quo
cũ{que} põdere fuerit, cogit{ur} ab re<006> natura (quemadmodũ pumex) vti ab a\”q $u
$tineat{ur}, S<007>c ãt magnas hñt vt<007>litates, {quis} ne{que} ĩ æ dificatiõib{us}$untoner o$i, & cũ
ducunt{ur}, a tempe$tat<007>b{us}nõ di$$oluunt{ur}. # De Arena. # Ca\~p. IIII.
In cementitiis aũt $tructuris primũ e$t de arena \~qrendum, vt ea $it idonea ad
materi\~e mi$cendã, ne{que} habeat terrã cõmixtã. Genera ãt arenæ fo$$itiæ $ũt
hæc: nigra: cana: rubra: carbũculus. Ex his \~q ĩ manu cõfricata fecerit $trido-
rem, erit optĩa, \~q ãt terro$a fuerit, & nõ habebit a$<002>itatem. It\~e $i in ue$timen
tũ cãdidũ ea cõiecta fuerit, po$tea excu$$a uel icta, id nõ in<003>nauerit, ne{que} ibi
terra fub$iderit erit idonea. Sin aũt nõ erũt arenaria, vñ fodiat{ur}, tũ de flumi
nib{us} aut e glarea erit excern\~eda, Nõ min{us} etiã de littore marino, $ed ea ĩ $tru-
cturis hæc habet vitia, {quis} difficulter $icce$cit, ne{que} ubi$it, onerari $e continen
ter paries patit{ur}, ni$i ĩtermi$$iõ<007>b{us}re<003>e$cat, ne{que} cõcameratiões recipit, Marĩa
aũt hoc ampl<007>{us}, q etiã parietes cũ in his tectoria facta fuerĩt, remittentes $al-
$uginem: ea di$$oluũt. Fo$$itiæ uero celeriter in $tructuris $icce$cũt, & tecto
ria <002>manent, & cõcamerationes patiunt{ur}, $ed hæ, \~q $unt de arenariis rec\~etes.
Si. n. exemptæ diutius iaceãt, ab $ole & luna & pruiua concoctæ re$oluunt{ur},
& fiũt terro$æ. Ita cũ in $tructurã cõiiciunt{ur}, nõ pñt cõtinere cementa, $ed ea
ruũt & labunt{ur}, onera{que} parietes nõ pñt $u$tinere, Recentes aũt fo$$itiæ cũ in
$tructuris tãtas habeãt v<007>rtutes, eæ in tectori<007>s ideo nõ $ũt utiles, {quis} pĩguitu-
d<007>ni ei{us} calx palea cõm<007>xta <002><002> uehementiã nõ \~pt $ine rimis ĩare$cere, fluuia-
tica uero <002><002> macritatem (ut<007> $<007>gninum) bacillo<006> $ubaction<007>bus in tectorio
rec<007>pit $olic<007>tatem. # De Calce. # Caput. V.
De arenæ copiis cum habeat{ur} explicatum, tũ etiã de calce diligentia e$t adhi
benda, uti de albo $axo aut $ilice coquatur, & quæ erit ex $pi$$o & duriore,
erit utilior in $tructura, quæautem ex $i$tulo$o, in tectoriis. Cum ea erit ex-
tincta, tũc materia ita m<007>$ceat{ur}, ut $i er<007>t fo $$it<007>a, tres arenæ & una calcis con
fundantur, Si aũt fluuiatica aut marina, duæ arenæ in unã calcis coniiciant{ur}.
Ita. n. erit iu$ta ratio m<007>xtionis temperaturæ, etiã <007>n fluuiatica aut marina, $i
quis te$tam tu$am & $uccretã ex tertia parte adiecerit, eff<007>ciet materiæ tem
peraturam ad u$um meliorem. Quare aũt cum recipit aquam & arenam
calx: tũc conf<007>rmat $tructurã, hæc e$$e cã uidet{ur}, {quis} e principiis uti cætera cor
pora <007>ta & $axa $unt temperata, & quæ plus hñt aeris, $unt tenera, quæ a\~q,
lenta $unt ab humore, quæ terræ, dura, quæignis, fragiliora, Ita{que} ex his
[0040]LIBER
$axa $i ante<004> coquantur, contu$a minute mixta{que} arenæ cõiiciantur in $tru-
cturã, nec $olide$cũt, nec eam poterũt cõtinere, cum uero cõiecta in fornac\~e
ignis vehem\~et<007> feruore correpta ami$erĩt pr<007>$tĩæ $oliditatis uirtut\~e, tũc exu
$tis at{que} exhau$tis eo<006> uirib{us} relinquunt{ur} patent<007>bus foram<007>n<007>b{us} & inan<007>b{us},
Ergo liquor <003>e$t <007>n eius lapidis corpore & aer cũ exhau$tus & ereptus fue
rit, habuerit{que} in $e re$iduũ calor\~e lat\~etem, intĩctus ĩ a\”q prius <004> exeat <007>gnis,
uim recipit, & humore penetrãte in foraminũ raritates cõferue$cit, & ita re
frigeratus reiicit ex calc<007>s cor<002>e feruor\~e, Ideo aũt quo põdere $axa cõiic<007>ũ-
tur in fornac\~e, cum ex<007>munt{ur}, non po$$unt ad id rñdere, $ed cũ expendunt{ur},
ead\~e magnitudine <002>manente excocto liquore circiter tertia parte põderis
ĩminuta e$$e ĩueniunt{ur}, Igitur cũ patent foramina eo<006> & raritates: arenæ mi
xtion\~e in $e corripiunt, & ita cohære$cunt, $icce$c\~edo{que} cũ cementis coeunt,
& efficiunt $tructura<006> $oliditat\~e. # De puluere puteolano. # Ca\~p. VI.
E$t etiam genus pulueris, quod efficit naturaliter res admirandas, Na$cit{ur} in
regionibus baianis & in agris municipio<006>, quæ $unt circa ver$uuiũ mõt\~e,
qd’ cõmixtum cũ calce & cem\~eto nõ modo cæteris æd<007>f<007>ciis \~p$tat f<007>rmitates,
$ed etiã moles quæ cõ$truunt{ur} in mari, $ub a\”q $olide$cũt, Hoc aũt fieri hac rõ
ne uidet{ur}, {quis} $ub his mõtibus & terra: $eru\~etes $unt fontes crebri, <003>nõ e$$ent,
$inõ ĩ imo haber\~et aut de $ulfure aut alumine aut b<007>tumine ard\~etes maxĩos
ignes, Igit{ur} penitus ignis & flãmæ uapor <002>interuenia <002>manans & ard\~es effi-
cit leu\~e eã terrã, & <007>bi <003> na$cit{ur} tophus exugg\~es e$t, & $ine liquore, Ergo cũ
tres res cõ$imili rõne ignis uehem\~etia formatæ in vnã <002>uenerint mixtion\~e,
rep\~ete recepto liquore vna cohære$cũt, & celeriter humore duratæ $olidā-
tur, ne{que} eas fluct{ur}ne{que} uis a\~q põt di$$oluere. Ardores aũt e\~e in his locis \~et
hæc res põt indicare, {quis} in mõtib{us} cumano<006> & ba<007>anis $ũt loca $udatiõ<007>bus
excauata, in <003>bus uapor feruidus ab<007>m o na$c\~es ignis uehem\~etia <002>forat eã
terrã, <002> eã{que} manãdo in his locis orit{ur}, & ita $udationũ egregias eff<007>cit utilita
tes. Nõ m<007>nus etiã memorat{ur} anti<003>tus creui$$e ardores & abũdaui$$e $ub ve
$uuio mõte. & ĩde euomu<007>$$e circa agros flãman, Ideo{que} nũc <003> $põgia $iue
pumex põpeianus vocat{ur}, excoct{ur}ex alio gñe lapidis in hãc redact{us} e\~euidet{ur}
gñis \”qlitat\~e. Id aũt gen{us}$põgiæ, qd’<007>nde ex<007>mit{ur}, nõ in oĩbus locis na$cit{ur}, ni$i
circũætnã, & collib{us} my$iæ, <003> a græcis χ α Τ α κ ε κ α ω μ έ <047> ο ι noĩant{ur}, & $i \~q eiu$ce-
mõi $ũt loco<006> <030>prietates. Siergo ĩ his locis a\”q<006> feru\~etes ĩueniũt{ur} fõtes, & ĩ
mõtib{us} excauatis calidiuapores, i\~pa{que} loca ab ãti<003>s m\~eorãt{ur} <002>uagãtes ĩ agris
hũi$$e ardores, uidet{ur} e$$e certũ ab <007>gnis vehem\~etia ex topho terra{que} (qu\~ead
modũ ĩ fornac<007>b{us} & a calce) ita ex his ereptũ e\~e liquor\~e. Igit{ur} di$$il’ib{us} & d<007>$<002>i
bus reb{us} correptis & i vnã ptãt\~e collatis calida hũoris ie<007>unitas a\”q rep\~ete $a-
riata cõ<007>b{us} cor<002>ib{us} lat\~eti calore cõferue$cit, & vehem\~eter efficit ea co<007>re cele
riter{que} vna $ol<007>ditatis <002>cipere virtutem. Relĩquet{ur} de$ideratio, q\~m ita $ũt
in ætruria ex aqua cal<007>da crebri fõtes, <003>d ita, nõ et<007>ã <007>bi na$cit{ur} puluis, e quo
eadem rõne $ub aqua $tructura $ol<007>de$cat; ita{que} ui$um e$t ante <003> de$ideraret{ur}
[0041]SECVNDVS.
de his rebus qu\~eadmodũ e\~e uideant{ur} expõere, Oĩbus locis & regionib{us}non
ead\~e g<155>a terræ, nec lapides na$cuntur, $ed nõnulla $ũt terro$a, alia $abulo$a,
it\~e{que} glareo$a, al<007>is locis areno$a, nec min{us}al<007>is diuer$a & oĩno, di$$imili di-
$pari{que} g<155>e, vt in regionũ uarietat<007>bus \~qlitates ĩ$ũt in terra, Maxĩe aũt id li-
cet cõ$<007>derare, {quis} \~q mõs ap\~eninus regiões ital<007>æ etruriæ{que} circũcingit, prope
oĩbus locis nõ de$ũtfo$$<007>tia arenaria, trãs Ap\~eninũ uero \~q pars \~e ad adriati-
cũmare, nulla ĩueniũt{ur}, it\~e achaia, a$ia & oĩno tran$mare ne noĩant{ur} <029>d\~e, Igit{ur}
nõĩ oĩbus locis <029>b{us} efferu\~et a\~q calidæ crebrifõtes, eæd\~e opportunitates pñt
$il{us}r cõcurrere, Sed oĩa vti natura re<006> cõ$tituit, ñ ad volũtat\~e hoĩum $ed for
tuito di$parata {pro}creant{ur}, Ergo <029>bus locis nõ $ũt terro$i mõtes, $ed d<007>$po$ite
materiæ \”qlitat\~e hñtes, ignis uis <002>e<007>{us} venas egred<007>\~es adurit eã, & qd{us} molle \~e
& tene<006>, exurit, qd{us} aũt a$pe<006>, relin<029>t, ita{que} vti in cãpania exu$ta terra pul-
uis, $ic in etruria excocta materia efficit{ur} carbũculus, Vtra{que} aũt $ũt egrægia
in $tructuris, $ed alia ĩ terrenis ædi$ici<007>s alia \~et in maritimis mol<007>b{us} hñt v<007>rtu
t\~e. E$t aũt ibi materiæ ptãs mollior <009>toph{us}, $olid<007>or, <009>terra, quo penit{us} ab
imo vehementia vaporis adu$to nõnullis locis {pro}creat{ur} id gen{us} arenæ, quod
dicit{ur} carbunculus. # De lapicidinis. # Caput. <_>VII.
De calce & arena <029>bus varietatib{us}$int & \~qs h\~eant uirtutes dixi, $e<029>tur or do
de lapicidinis explicare, de <029>bus & \~qdrata $axa & cem\~eto<006> ad ædi$icia exi-
munt{ur} copiæ & cõparant{ur}, Hæ aũt ĩueniunt{ur} e\~e di$parib{us} & di$$imilib{us} uirtu-
tibus, Sũt.n.aliæ molles, vti $ũt circa vrb\~e rubræ, palli\~e$es, $idenates, albanæ,
aliæ t\~eperatæ, vti tyburtinæ, amiterninæ, $oractinæ, & \~q $ũt his g<155>ibus, nõ-
nullæ duræ, vti $ciliceæ, Sunt \~et alia g<155>a plura, vti in cãpania ruber & niger
tophus, in vmbria & piceno & venetia albus, <029> etiã $erra d\~etata vti lignũ, $e
cat{ur}, Sed hæc oĩa \~q mollia $ũt, hãc hñt utilitat\~e, {quis} ex his $axa cũ $unt ex\~epta,
in o<002>e facillime tractãt{ur}, & $i$intĩ locis tectis, $u$tin\~et labor\~e, $in ãtĩ a<002>tis &
pat\~etib{us}: gelicidiis & pruinis cõge$ta: $riãt{ur} & di$$oluũt{ur}, it\~e$ecũdũ oras ma-
ritimas ab $al$ugine exe$a di$$luũt, ne{que} <002>ferũt æ$t{us}, Tyburtina uero & \~q eo
d\~e g<155>e $ũt, oĩa $u$$erũt & ab onerib{us} & a t\~epe$tatib{us}ĩiurias, $ed ab igniñ pñt
e\~e tuta, $il{us}{que} vt $ũt ab eo tacta di$$iliũt et di$$ipãt{ur}, iõ qd{us}t\~e<002>atura naturali par
uo $ũt hũore, it\~e qd{us}nõ multũ hñt terreni, $ed aeris pl{us}imũ & ignis, Igit{ur} cũ &
humor & terrenũ ĩ his min{us}ĩe$t, tũ\~et ign<007>s tactu & ui uaporis ex his aere fu
gato penit{us}ĩ$equ\~es & ĩteruenio<006> uacuitates occupans ferue$cit, & efficit ea
$uis ard\~etia cor<002><007>b{us} $il'ia, Sũt uero it\~e lapicidinæ cõplures ĩfin<007>b{us} tar <029>ni\~e-
$iũ \~q dñr anitianæ, colore <029>d\~e, qu\~eadmodũ albãæ, \~qrũ officinæ maxĩæ $ũt cir
ca lacũ vul$ini\~e$\~e, it\~e \~pfectura $tatoni\~e$i, Eæ aũt hñt ĩfinitas virtutes, ne{que}.n.
his gelicidio<006> t\~epe$tas ne{que} tact{us}ignis põt nocere, $ed $t{ur} firmæ & ad vetu$ta
t\~e iõ <002>man\~etes, {quis} pa<006> hñt e naturæ mixtiõe aeris & ignis, hũoris aũt t\~e<002>atæ
plurimũ{que} terreni, ita $pi$$<007>s cõparatiõ<007>bus $olidatæ ne{que} ab tempe$tatibus
ne{que} ab <007>gnis uehem\~etia nocent{ur}, Id aũt maxĩe iudicare licet, emonum\~etis,
quæ $unt circa municipiũ fer\~etis ex his facta lapicidinis, nam{que} habent &
[0042]LIBER
$tatuas ampĩas factas egrægie, & minora $igilla, flore${que} & achanatos elegan
ter $calptos, quæ cum $int vetu$ta, $ic apparent recent<007>a, vti $i $int modo fa-
cta, Non minus etiam fabri ærari<007> de his lapicidinis in æris flatura formas
habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maximas utilitates, quæ $i
prope vrbem e$$ent, dignum e$$et vt ex his off<007>cinis omnia opera perfice-
rentur, Cum ergo propter propinquitatem nece$$itas cogat ex rubris la-
picid<007>n<007>s & pall<007>en$ibus & quæ $unt vrbi proximæ, copiis vti $iqui volue-
rint $ine viti<007>s perficere, ita erit præparandum, Cum ædificãdum fuerit, an-
te biennium ea $axa non hieme $ed æ$tate eximantur, & iac\~etia permaneãt
in locis patentibus, quæ autem a tempe$tatibus eo bi\~enio tacta læ$a fuerint
ea in fundamenta coniiciantur, cætera quæ non erunt vitiata, ab natura re-
rum probata, durare poterunt $upra terram æd<007>ficata, nec $olum ea in qua-
dratis lapid<007>bus $unt ob$eruanda, $ed etiam in cementitiis $tructuris.
De generibus $tructuræ & ea<006> \~qlitat<007>bus modis ac locis. Ca\~p. <_>VIII.
Structura<006> g<155>a $ũt hæc reticulatũ quo nũc o\~es vtũt{ur}, & ãtiquũ, qd'ĩcertũ dici
tur, ex his uenu$ti{us}\~e reticulatũ, $ed ad rimas faci\~edas iõ paratũ, {quis} in o\~es <002>tes
di$$oluta h\~et cubilia & coagm\~eta, Incerta vero cem\~eta alia $u<002> alia $edentia
ĩter $e{que} imbricata nõ $pecio$am $ed firmior\~e <009> reticulata, \~p$tãt $tructuram.
a opus ĩcertũ
b opus reti-
culatum
Vtra{que}
a b
[0043]SECVNDVS.
Vtra{que} aũt ex minuti$$imis $unt in$tru\~eda, vti materia ex calce & arena cre
br<007>ter <002>arietes $atiati d<007>utius cõtineant{ur}, Molli.n.& rara pote$tate cũ $int ex
$iccãt $ugendo e materia $uccũ, cũ aũt$uperarit & abundar<007>t copia calcis &
arenæ, par<007>es plus hñs humoris nõ cito fiet euanidus, $ed ab his cõtinebit{ur},
Simul aũt humida ptãs e materia <002> cem\~eto<006> raritat\~e fuerit exucta, tũ calx
ab arena di$ced\~es d<007>$$oluit{ur}, <007>t\~e{que} cem\~eta nõ pñt cũ his cohere$cere, $ed in ve
tu$tat\~e parietes efficiũt ruino$os, Id aũt l<007>cet aĩaduertere etiam de nõnullis
monumentis, quæ circa vrb\~e facta $unt e marmore $eu lapid<007>bus quadra-
tis, <007>ntrin$ecu${que} medio calcata farcturis vetu$tate euanida facta materia ce
mentorum{que} exucta raritate proruunt, & coagm\~etorum ab ru<007>na di$$olu-
tis iuncturis d<007>$$ipantur, {quis} $iquis noluerit in <007>d uitiũ inc<007>dere, medio cauo
$eruato $ecundũ ortho$tatas intrin$ecus ex rubro $axo quadrato aut ex te-
$ta aut $ilicibus ordinariis $truat bipedales parietes, & cum an$is ferreis &
plũbo frõtes uĩctæ $int, Ita.n.nõ aceruatĩ $ed ordĩe $tructũ opus poter<007>t e$$e
$ine vitio $empiternũ, {quis} cub<007>lia & coagm\~eta eo<006> ĩter $e $ed\~etia & iuncturis
alligata non {pro}trud\~et op{us}, ne{que} ortho$tatas ĩter $e religatos labi patientur.
b. An$a
a. Farctura
b a
Ita{que} nõ e$t cõt\~enenda græco<006> $tructura, Nõ.n.utunt{ur} e molli cem\~eto poli
ta, Sed cũ di$ce$$erũt a \~qdrato, ponũt de $ilice $eu de lapide duro ordinariã,
[0044]LIBER
& ita(uti lateritia $tru\~etes) alligãt eo<006> alternis coriis coagm\~eta: & $ic maxĩe
ad ætern<007>tat\~e firmas perficiũt virtutes, Hæc aũt duobus generibus $truunt{ur},
ex his vnũ i$odomũ alterũ p$eudi$odomũ appellat{ur}, i$odomũ dicitur, cũ
omnia coria æqua cra$$itud<007>ne fuerint $tructa, p$eudi$odomum cum im-
pares & inæquales ordines coriorum d<007>riguntur.
a. I$odomũ
b. P$eudi$o-
domum
a b
Ea vtra{que} $ũt ideo firma, primũ {quis} ip$a cem\~eta $ũt $pi$$a & $olida <030>prietate,
ne{que} de materia po$$unt exugere liquor\~e, $ed cõ$eruãt ea in $uo humore ad
$ũmã uetu$tat\~e, ip$a{que} eo<006> cubilia primũ plana & librata po$ita nõ patiun-
tur ruere materiã, $ed <002>petua parietũ cra$$itudine religata cõtin\~et ad $um-
mã vetu$tat\~e, Altera e$t, quã ἐμπλεκτὸμ appellãt, \~q \~et no$tri ru$tici vtunt{ur},
Quo<006> frõtes polliũt{ur}, reli\~q ita uti $ũt nata, cũ materia collocata alternis alli
gãt coag\~mtis, Sed no$tri celer<007>tati $tud\~etes erecta coria locãtes, frõt<007>b{us}$erui
unt, & ĩ medio farciũt fractis $e<002>atĩ cũ materia cem\~etis, ita tres $u$citant{ur} in
ea $tructura cru$tæ, duæ frõtiũ & vna media farcturæ, Græci vero nõ ita, $ed
plana collocãtes & lõgitudines corio<006> alternis coagm\~etis ĩ cra$$itudin\~e in
$tru\~etes ñ med<007>a farciũt, Sed e $uis frõtatis <002>petuũ & ĩ unã cra$$<007>tudin\~e <002>ie
t\~e cõ$ol<007>dãt, \~pter cætera ĩterponũt $<007>ng l'os <002>petua cra$$itudĩe vtra{que} <002>te frõ
tatos, quos λιατόνονς appellãt, <029> maxĩe rel<007>gãdo cõfirmãt <002>ietũ $oliditat\~e
[0045]SECVNDVS.
b. græca ftru
ctura optĩa.
c Diatonus
a. emplectõ.
b c a
Ita{que} $i quis uoluer<007>t ex his cõm\~etariis aĩaduertere & eligere genus $tructu
ræ, <002>petuitatis poterit rõnem h\~ere, Non.n.quæ $unt e molli cem\~eto $ubtili
facie venu$tatis, nõ eæ pñt e\~e in uetu$tate nõ ruino$æ, Ita{que} cũ arbitria cõmu
niũ parietũ $umunt{ur}, nõ e$timãt eos quãti facti fuerint, $ed cũ ex tabulis in-
ueniũt eo<006> locatiõis precia, preterito<006> anno<006> $ingulo<006> deducũt octoge$i
mas: & ita ex reliqua $ũma, part\~e reddi <007>ub\~et pro his pariet<007>b{us}, $nĩam{que} pro
nũciãt eos, nõ po$$e plus <009> annos octuaginta durare, De lateritiis uero dũ-
modo ad perpendiculũ $int $tãtes, nihil deducit{ur}, $ed <009>t<007> fuerint olim facti,
tanti e\~e $em<002> e$timant{ur}, Ita{que} nõnullis ciuitatibus & publica opera & priua
tas domos \~et regias e latere $tructas licet uidere, Et primũ Athenis murum,
qui $pectat ad hymetũ mõt\~e & p\~etel\~e$\~e, It\~e parietes ĩ æde Iouis: & Herculis
lateritias cellas cũ circa lapidea ĩ æde epi$tylia $int & colũnæ, In italia Are-
tio uetu$tũ egregie factũ murũ. Trallib{us} domũ regib{us} attalicis factã, \~q ad ha
bitãdũ$<002> dat{ur} ei, <029> ciuitatis ger<007>t $acerdotiũ, It\~e lacedemõe e <029>bu$dã parieti-
bus \~et p<007>cturæ exci$æ ĩter$ectis later<007>b{us} ĩclu$æ$ũt ĩ ligneis formis, & ĩ comiti
um ad ornatũ ædilitatis varrõis & murenæ fuerũt allatæ, Crœ$i domus quã
$ardiãi ciuib{us}ad re<029>e$c\~edũ ætatis ocio $enio<006> collegio geru$iã dedicauerũt,
It\~e alicarna$$i pot\~et<007>$$imi regis Mau$oli domus cũ prœcone$$io marmore
[0046]LIBER
oĩa h\~eret ornata, parietes h\~et latere $tructos <029> ad hoc t\~ps egregiã \~p$tant fir-
mitat\~e, ita tectoriis o<002>ibus expoliti, vt uitri <002>luciditat\~e uideant{ur} h\~ere, ne{que}
is rex ab ĩop<007>a id fecit, Infinitis.n.vectigalib{us} erat farct{us}, {quis} ĩperabat cariæ to
ti, Acum\~e aũt ei{us} & $olertiã ad ædificia parãda $ic licet cõ$iderare. Cũ e\~et.n.
natus myla$is, & aĩaduerti$$et alicarna$$i locũ naturaliter munitũ, empori-
um{que} idoneũ, portũ vtil\~e, <007>bi $ibi domũ cõ$tituit, Is aũt locus \~e theatri cur-
uaturæ $imilis, Ita{que} ĩ imo $ecũdũ portũ, forũ\~e cõ$titutũ, <002> mediã aũt altitu-
dinis curuaturã \~pcinction\~e{que} platea ampla latitudĩe facta, ĩ qua media mau
$oleũ <007>ta egregiis o<002>ib{us} \~e factũ, vt ĩ $ept\~e $pectaculis numeret{ur}, In $ũma arce
media, martis fanũ hñs $tatuã colo$$i <009> ἀκρόλιθον dicunt, nobili manu telo
charis factã, Hãc ãt $tatuã alii telocharis, alii timothei putãt e\~e, In cornu ãt
$ũmo dextro veneris & mercurii fanũ ad i\~pm $almacidis font\~e. Is aũt fal-
$a opiniõe putat{ur} venereo morbo ĩplicare eos, <029> ex eo biberĩt, Sed hæc op<007>-
nio \”qre <002> orb\~e terra<006> fal$o rumore $it <002>uagata nõ pigebit exponere, Nõ.n.
qd{us} dicit{ur} molles & ĩpudicos ex ea a\~qfieri, id põt e\~e, $ed \~e ei{us} fontis pote$tas
perlucida, $apor{que} ægregius, Cũ aũt Melas & Areuanias ab argis & trœzene
coloniã cõmun\~e eo loci deduxerũt, barbaros caras & lelegas eiecerunt. Hi
aũt ad mõtes fugati $e cõgregantes di$currebant, & ibi latrocinia facientes
crudel<007>ter eos va$tabãt, po$tea de colonis vnus ad eũfont\~e <002><002> bonitatem
aquæ \~q$tus cã tabernã oĩbus copiis in$truxit, eã{que} exerc\~edo eos barbaros al
lectabat, ita $ingulatim decurrentes & ad cœtus cõuenientes e duro fero{que}
more cõmutati in græcorum con$uetudinem & $uauitatem $ua uoluntate
reducebant{ur}, Ergo ea aqua nõ impudico morbi vitio, $ed humanitatis dul-
cedine mollitis animis barbaro<006> eã famã e$t adepta. Relin quit{ur} nũc quo-
niã ad explication\~e mœniũ eo<006> $um inuectus, tota vti $unt definiam. Qu\~e-
admodum.n.in dextra parte fanum e$t veneris & fons $upra$criptus, ita in
$ini$tro cornu regia domus, quam rex Mau$olus ad $uam rationem colloca
uit. Con$picitur enim ex ea ad dextram partem forũ & portus mœnium{que}
tota finitio, $ub $ini$tra $ecretus $ub mont<007>bus latens portus: ita, vt nemo
po$$it quid in eo geratur a$picere nec $c<007>re, vt rex ip$e de $ua domo remigi-
bus & milit<007>bus $ine ullo $ciente quæ opus e$$ent ĩperaret: ita{que} po$t mor-
tem Mau$oli Arthemi$ia uxore eius regnante Rhod<007>i indignantes mulie-
rem imperare ciuitatibus Cariæ totius armata cla$$e profecti $unt, vt id re-
gnum occuparent, Tum Arthemi$iæ cum e$$et id renunciatum, in eo por-
tu ab$tru$am cla$$em celatis remigibus & epibatis comparatis. reliquos au
tem ciues in muro e$$e iu$$it, Cum autem Rhodii ornatam cla$$em in por-
tum maiorem expo$ui$$ent, plau$um iu$$it ab muro his darent, poll<007>ceri{que}
$e oppidum tradituros, qui cum penetra$$ent intra murum, relict<007>s naui-
bus inan<007>bus, Arthemi$ia repente fo$a facta in pelagus eduxit cla$$em ex
portu minore, & ita inuecta e$t in maiorem, Expo$itis autem militibus &
remigibus cla$$em Rhodiorum inanem abduxit in altum, Ita Rhodii non
[0047]SECVNDVS.
hab\~etes quo $e reciperent in medio conclu$i, in ip$o foro $unt trucidati, ita
Arthemi$ia in nauibus Rhodiorum $uis militibus & remigibus impo$itis
rhodium e$t profecta, Rhodii aũt cum pro$pexi$$ent $uas naues laureatas
uenire, opinãtes ciues uictores reuerti: ho$tes receperũt, Tunc Arthemi$ia
rhodo capta, principibus occi$is, tropheũ in urbe rhodo $uæ uictoriæ cõ$ti
tuit, ænea${que} duas $tatuas fecit, unã rhod<007>o<006> ciuitatis, alterã $uæ imaginis,
& i$tã $igurauit rhodio<006> ciuitati $tigmata impon\~et\~e, po$tea aũt rhodii reli
gione impediti ({quis} nefas e$t trophea dedicata remoueri) circa eũ locũ ædi$i-
ciũ $truxerũt, & id erecta graia $tatiõe texerũt, ne quis po$$et a$picere, & id
ἄατου uocitari iu$$erũt, Cũ ergo tam magna pot\~etia reges nõ cõt\~ep$erint
lateritio<006> parietũ $tructuras, quibus & vectigalibus & preda $æpius licitũ
fuerat nõ modo cem\~etitio aut quadrato $axo, $ed etiã marmoreo h\~ere, non
puto oportere ĩprobare, quæ e lateritia $unt $tructura facta ædificia, dum-
modo recte $int perfecta, Sed id genus quid ita a populo Romano in urbe
fieri non oporteat exponã, quæ{que} $unt eius rei cau$æ & rõnes nõ pretermit-
tam. Leges publ<007>cæ non patiuntur maiores cra$$itudines <009> $e$quipeda-
les con$titui loco cõi, cæteri aũt parietes, ne $patia angu$tiora fier\~et, eadem
cra$$itudine collocant{ur}, lateritii vero (ni$i diplinthii aut triplinthii fuerint)
$e$quipedali cra$$itudine nõ pñt plus <009> unã $u$tinere cõtignationem, In ea
aũt maie$tate vrbis & ciuiũ ĩ$inita frequ\~etia ĩnumerabiles habitatiões opus
fuit explicare. Ergo cũ recipere nõ po$$et area planata tãtã multitudinem
ad habitãdum in urbe, ad aux<007>liũ altitudinis ædificio<006> res ip$a coegit deue
nire, Ita{que} pilis lapideis $tructuris te$taceis parietibus cem\~etitiis altitudines
extructæ contignationibus crebris coaxatæ, & cenaculo<006> ad $ummas utili
tates perficiũt, & de$pectationes, Ergo menianis & cõtignatiõibus variis al
to $patio multiplicatis populus romanus egregias habet $ine impeditione
habitationes. Quoniã ergo explicata ratio e$t, quid ita in urbe <002><002> nece$$i
tat\~e angu$tia<006> nõ patiunt{ur} e$$e lateritios parietes, cum extra vrb\~e opus erit
his uti $ine uitiis ad vetu$tat\~e, $ic erit faciendũ, Sũmis parietibus $tructura
te$tacea $ub tegula $ubiiciat{ur} altitudine circiter $e$quipedali, habeat{que} pro-
iecturas corona<006>, ita vitari poterũt quæ $ol\~et in his fieri uitia, Cum.n.in te-
cto gulæ fuerint fractæ aut a v\~etis deiectæ, \”q po$$it ex hymbr<007>bus a\~q <002>plue-
re, non patiet{ur} lorica te$tacea ledi later\~e, $ed <030>iectura corona<006> reiiciet extra
<002>p\~ediculũ $tillas, & earõne ${us}uauerit integras lateritio<006> parietũ $tructuras.
De ip$a autem te$ta $i $it optima $eu vitio$a ad $tructuram $tatim nemo po
te$t iudicare, {quis} in tempe$tatibus & æ$tate in tecto cum e$t collocata, tunc $i
firma e$t, <030>bat{ur}, Nã \~q nõ fuerit ex creta bona, aut pa<006> erit cocta, ibi $e oñdet
e\~e uitio$am gelicidiis & pruina tacta, ergo quæ nõ in tectis poterit pati labo
r\~e, ea nõ põt in $tructura oneri fer\~edo e\~e firma, Quare maxĩe ex ueteribus te
gulis tect<007> $tructi parietes firmitat\~e poterũt h\~ere, Cratitii vero velim <029>d\~ene
ĩu\~eti e\~ent, Quãtũ.n.celeritate et loci laxam\~eto <030>$ũt, tãto maiori & cõi $ũt ca
[0048]LIBER
lamitati, {quis} ad ĩc\~edia (vti faces) $ũt parati, Ita{que} $ati{us} e\~e videt{ur} ĩp\~e$a te$taceorũ ĩ
$ũptu, <009> cõp\~edio cratitio<006> e\~eĩ <002>iculo, Et<007>ã <029> $ũt ĩ tectoriis o<002>ib{us}, rimas ĩ iis
faciũt arectario<006> & trã$uer$ario<006> di$põne, Cũ.n.linũt{ur}, recipi\~etes humor\~e
turge$cũt, deĩde $icce$c\~edo cõtrahũt{ur}, & ita extenuati di$rũpũt tectorio<006> $o
liditat\~e, Sed q\~m nõnullos celeritas, aut ĩopia, aut ĩ p\~ed\~etis loci di$ceptio co-
git, $ic erit faci\~edũ, Solũ $ub$truat{ur} alte, vt $int ĩtacti ab rudere & pauim\~eto,
Obruti.n.ĩ his cũ $ũt, vetu$tate marcidifiũt, deĩde $ub$id\~etes <030>clinãt{ur} & di$-
rũpũt $p\~em tectorio<006>. De parietib{us} & apparatiõe gñatim materiæ eo<006>, <029>-
bus $int virtutib{us} et vitiis qu\~eadmodũ potui, expo$ui, De contignationibus
autem & copiis earum qu<007>bus comparentur rationibus & ad vetu$tatem
non $int infirmæ, vti natura rerum mon$trat, explic abo.
DeMaterie cedenda. # Caput. # IX.
Materies ced\~eda \~e a prĩo autũno ad id t\~ps, qd{us}erit añ<009> flare ĩcipiat fauonius.
Vere.n.o\~es arbores fiũt \~pgnãtes, & o\~es $uæ <030>prietatis virtut\~e efferũt in frõ-
desãniuer$ario${que} fruct{us}, Cũ ergo inanes & hũidæ t\~epo<006> nece$$itate fuerĩt,
vanæ fiũt & raritatib{us}ĩbecillæ, vti\~et cor<002>a muliebria cũ cõceperĩt, a fœtu ad
<002>tũ nõ iudicãt{ur} ĩtegra, ne{que} ĩ uenalib{us} ea cũ $ũt \~pgnãtia, \~p$tant{ur} $ana, iõ qd{us}in
cor<002>e \~p$eminatio cre$c\~es ex oĩb{us} cibi ptãtib{us} detrahit alim\~etũ ĩ $e, & quo fir
mior efficit{ur} ad maturitat\~e <002>t{us}, eo min{us}patit{ur} e\~e $olidũ idi\~pm, ex quo <030>creat{ur}
Ita{que} edito fœtu, qd{us} pri{us} ĩ alid{us} gen{us} ĩcrem\~eti detrahebat{ur}, cũ ad di$paration\~e
<030>creatiõis \~e liberatũ, inanib{us} & pat\~etib{us}venis ĩ $e recipit, & lãbendo $uccũ\~et
$olide$cit, & redit ĩ pri$tinã naturæ firmitat\~e, Ead\~e rõne autũnali t<002>e maturi
tate fructuũ flacce$c\~ete frõde ex terra recipi\~etes radices arbo<006> in $e $uccũ re
cuperãt{ur} & re$tituũt{ur} ĩ ãtiquã $oliditat\~e, At uero aeris hyberni uis cõprimit
et cõ$olidat eas <002> id (ut $upra $criptũ\~e) t\~ps, Ergo $i ea rõne & eo t<002>e qd{us}$upra
$criptũ \~e, cædit{ur}, materies erit t\~epe$tiua. Cædiãt ita oportet, vt ĩcidat{ur} arbo
ris cra$$itudo ad mediã medullã, & relin\”qt{ur}, vti <002> eã ex$icce$cat $tillãdo $uc-
cus, Ita <029> ĩe$t ĩ his ĩutilis liquor efflu\~es <002> torulũ nõ patiet{ur} emori in eo $ani-
em, nec corrũpi materiæ \~qlitat\~e, Tũ ãt cũ $icca et $ine $tillis erit arbor, deiicia
tur, & ita erit optĩa ĩ v$u, Hoc ãt ita e\~e licet aĩaduertere \~et d{us}arbu$tis, Ea.n. cũ
$uo quæque t<002>e ad imũ <002>forata ca$trãt{ur}, <030>fũdũt e medullis qu\~e hñt ĩ $e $upe
rãt\~e & vitio$ũ <002> foramĩa liquor\~e, & ita $icce$c\~edo recipiũt ĩ $e diuturnitat\~e
Qui ãt nõ hñt ex arborib{us}exit{us}, hũores ĩtra cõcre$c\~etes putre$cũt, & efficiũt
inanes eas & uitio$as, Ergo $i $tãtes & uiuæ $icce$c\~edo ñ $ene$cũt, $ine dubio
cũ eæd\~e ad materiã deiiciũt{ur}, cũ ea rõne curatæ fuerĩt, hab\~e poterũt magnas
ĩæd<007>ficiis ad vetu$tat\~e vtilitates, Eæ ãt ĩter $e di$crepãtes & di$$il{us}es hñt uirtu
tes, vti robur, vlm{us}, popul{us}, cu\~p$$us, abies, & cæteræ, \~q maxĩe ĩ ædificiis $unt
idoneæ, Nã{que} nõ põt id robur, qd{us}abies, nec cu\~p$$us, qd{us} vlm{us}, nec cæteræ ea$
dem hñt inter $e natura rerum $im<007>litates, $ed $ingula genera principiorum
{pro}prietatibus cõparata alios alii generis \~p$tãt ĩ o<002>ibus effectus. Et primũ
abies aeris hñs plurimũ & ignis, minimũ{que} humoris & terr\~ei:leuioribus re
[0049]SECVNDVS.
rũ naturæ pote$tatibus cõparata nõ \~e põdero$a, Ita{que} rigore naturali cõt\~eta
nõ cito flectit{ur} ab onere, $ed directa <002>manet in cõtignatiõe, Sed ea {quis} h\~et ĩ $e
plus caloris, {quie}creat & alit tarmitem, ab eo{que} uitia\~t, Etiã{que} ideo celeriter ac-
c\~edit{ur}, {quis} \~q ine$t in eo cor<002>e raritas aer<007>s pat\~es accipit ign\~e, & ita vehement\~e
ex $e mittit flãmã, Ex ea ãt ante<009> \~e exci$a, \~q <002>s \~e <030>xima terræ, <002> rad<007>ces exci-
pi\~es ex <030>ximitate humor\~e enodis & li<029>da efficit{ur}, \~q vero \~e $u<002>ior, vehem\~e-
tia caloris eductis in aera <002> nodos ram<007>s, \~pci$a alte circiter pedes.xx.& <002>do
lata <002><002> nodatiõis duriti\~e dic<007>t{ur} e\~e fu$terna, Ima ãt cũ exci$a \~qdrifluuiis di-
$parat{ur}, eiecto torulo ex ead\~e arbore ad ĩte$tina o<002>a cõparat{ur}, & $appinea vo
_$appinus_
cat{ur}. Cõtra uero \~qrcus terrenis prĩcipio<006> $atietatib{us} abũdãs parũ{que} hñs hu
moris & aeris & ignis, cũ ĩ terren<007>s o<002>ib{us}obru<007>t{ur}, ĩfinitã h\~et æternitat\~e, ex eo
qd{us}cũ tãgit{ur} hũore nõ hñs foraminũ raritates, <002><002> $pi$$itat\~e nõ põt ĩ cor<002>e re
cipere l<007>quor\~e, $ed fugi\~es ab hũore re$i$tit, & tor\~qtur & efficit ĩ <029>b{us}\~e o<002>ib{us},
ea r<007>mo$a. E$cul{us}vero qd{us}\~e oĩb{us} prĩcipiis t\~eperata, h\~et ĩ ædificiis magnas uti
litates, $ed ea cũ ĩ hũore collocat{ur}, recipi\~es penit{us} <002> foramĩa liquor\~e eiecto ae
re & igni o<002>atiõe hũidæ ptãtis vitiat{ur}. Cerr{us}, Suber, fagus {quis} pariter hñt mi
xtion\~e hũoris & ignis & terreni, aeris plurimũ, <002>uia rar<007>tate hũores penit{us}
recipi\~edo celer<007>ter marce$cũt. Populus a lba & nigra item $alix, tilia, vitex
ignis et aeris $atiatæ at{que} hũoris t<002>atæ, pa<006> terreni hñtes: leuiori t\~e<002>atura cõ
paratæ:egregiã h\~ere uid\~et{ur} ĩ v$u rig<007>ditat\~e, Ergo cũ nõ $int duræ terreni mix
tiõe <002><002> raritat\~e $ũt cãdidæ, & ĩ $culpturis cõmodã \~p$tãt tractabilitat\~e. Al-
nus ãt \~q <030>xĩa fluminũ ripis <030>creat{ur}, & minĩe materies utilis videt{ur}, h\~et in $e
egregias rõnes, etenĩ aere \~e & igni plurĩo t\~e<002>ata, nõ multũ terr\~eo, humore
paulo, Ita{que} <029>a nõ nim<007>s h\~et ĩ cor<002>e hũoris, ĩ palu$trib{us} locis ĩfra fũdam\~eta
ædi$icio<006> palatiõib{us} crebre fixa rec<007>pi\~es ĩ $e qd{us}min{us}h\~et ĩ cor<002>e liquoris, per
manet ĩmortal<007>s ad æternitat\~e, & $u$t<007>net ĩmania pondera $tructuræ, & $ine
v<007>tiis cõ$eruat, Ita \~q nõ põt extra terrã paulũ t\~ps durare, ea ĩ hũore obruta
<002>manet ad diuturnitat\~e, E$t ãt maxĩe id cõ$iderare rau\~enæ, {quis} ibi oĩa o<002>a &
publica & priuata $ub $ũdam\~etis ei{us} gñis h\~eant palos. Vlm{us}uero & fraxi
nus maxĩos hñt hũores minimũ{que} aeris & ignis, terreni t\~e<002>ata mixtiõ e cõ-
paratæ, $ũt ĩ o<002><007>b{us} cũ fabr<007>cãt{ur} l\~etæ et $ub põdë <002><002> hũoris abũdãtiã nõ hñt ri
gor\~e, $ed celer<007>ter pãdãt, $iml{us}ãt vetu$tate $ũt aridæ factæ aut ĩ agro <002>$ectæ, <029>
ĩe$t eis liquor $tãtib{us}, emorit{ur}, fiũt{que} duriores, & ĩ cõmi$$uris et ĩ coagm\~etati
on<007>bus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes. Item Carpinus {quis} e$t
minima ignis & terreni mixtione, aeris autem & humoris $umma cõtinet{ur}
t\~eperatura, nõ \~efragilis, $ed h\~et vtili$$imã tractabilitat\~e, Ita{que} græc<007> {quis} ex ea
materia iuga ium\~etis cõparãt, qd{us}apud eos iuga: ζνςὰ vocitãt{ur}, it\~e & eã ζν-
ςειαν appellãt. Nõ min{us}\~e admirãdũ de cu\~p$$u & pinu, {quis} eæ hñtes hũoris
abũdantiã æquam{que} cætero<006> mixtion\~e, <002><002> humoris $atietat\~e in o<002>ibus $o-
l\~et e\~e pãdæ, $ed in vetu$tat\~e $ine uitiis cõ$eruant{ur}, {quis} is liquor: <029> ine$t penitus
in cor<002>ibus ea<006> h\~et amarũ $apor\~e, <029><002><002> acritu din\~e nõ patit{ur} penetrare cari\~e
[0050]LIBER
ne{que} eas be$tiolas, quæ $unt noc\~etes, Ideo{que} \~q ex his gñibus opera cõ$tituũ
tur, <002>man\~et ad æternã diuturn<007>tat\~e. It\~e cedrus & iuniperus ea$d\~e hñt uir-
tutes & vtilitates, $ed qu\~eadmodũ ex cupre$$u & pinu re$ina, $ic ex cedro
oleũ qd{us} cedreũ dicit{ur}, na$cit{ur}, quo reliquæ res cũ $unt vnctæ, (vti \~et libri) a ti-
neis & a cariæ nõ ledũt{ur}, Arbores ãt eius $ũt $imiles cu\~p$$eæ foliaturæ, mate
ries vena directa, Ephe$i in æde, $imulacrũ Dianæ & \~et lacunaria ex ea & ibi
& in cæteris nobilibus phanis <002><002> æternitat\~e $unt facta, Na$cunt{ur} ãt hæ arbo-
res maxĩæ cretæ & aphricæ & nõnull<007>s $yriæ regiõibus. Larix uero <029> nõ \~e
not{us}ni$i his mũicipibus, <029> $ũt circa ripã fluminis padi & littora maris adria-
tici, nõ $olũ ab $ucci vehem\~eti amar<007>tate ab carie aut a tinea nõ nocet{ur}, $ed \~et
flãmã ex igninõ recipit, nec ip$e <002> $e \~pt ardere, ni$i (vti $axum in fornace ad
calc\~e coqu\~edã) aliis l<007>gnis vrat{ur} nec tñ tũc flãmã recipit, nec carbon\~e remit-
tit, $ed lõgo $patio tarde cõburit{ur}, {quie} \~e minima ignis & aeris e principiis tem
<002>atura, Hũore ãt & terreno materia $pi$$e $olidata nõ hñs $patia foraminũ,
\~q po$$it ignis penetrare reiicit{que} eius vim, nec patitur ab eo $ibi cito noceri,
<002><002>{que} põdus ab a\~q nõ $u$tinet{ur}, $ed cũ portat{ur} aut ĩ nauibus, aut $upra abie-
gnas rates collocat{ur}, Ea aũt materies qu\~eadmodũ $it inu\~eta \~e cã cogno$cere.
Diuus Cæ$ar cũ exercitũ hũi$$et circa alpes, im<002>aui$$et{que} municipiis \~p$tare
cõmeatus, ibi{que} e\~et ca$tellũ munitũ, quod uocaret{ur} larignũ, tũc <029> in eo fue-
rũt, naturali munitiõe cõf<007>$i noluerũt im<002>io <002>ere, Ita{que} im<002>ator copias <007>u$-
$it admoueri, Erat aũt ante eius ca$telli portã turris ex hac materia alternis
trabibus trã$uer$is (vti pyra)inter $e cõpo$ita alte, vt po$$et de $ummo $udi-
bus & lapidibus acced\~etes repellere, Tũc vero cũ aĩaduer$um \~e alia eos tela
\~pter $udes nõ habere, ne{que} po$$e lõgius a muro <002><002> põdus iaculari, im<002>atũ \~e
fa$ciculos ex uirg<007>s alligatos & faces ard\~etes ad eã munition\~e acced\~etes mie
tere, Ita{que} celeriter milites cõge$$erũt. Po$t<009> flãma circa illã materiã uirgas
cõprehendi$$et, ad cœlũ $ublata effec<007>t opinion\~e, vti videret{ur} iã tota moles
cõcidi$$e, Cũ aũt ea <002> $e extincta e$$et & re<029>eta turr<007>${que} intacta ap<002>ui$$et, ad-
mirãs Cæ$ar iu$$it extra telo<006> mi$$ion\~e eos circũuallari, Ita{que} timore coacti
oppidani cũ $e ded<007>di$$ent, \~q$itũ vnde e\~ent ea ligna \~q ab igninõ læderent{ur},
Tũc ei demõ$trauerũt eas arbores, \”qrũ ĩ his loc<007>s maximæ $ũt copiæ, & ideo
id ca$tellũ larignũ, it\~e materies larigna \~e appellata, Hæc aũt <002> padũ rau\~enã
deportat{ur}, in colonia fane$tri, pi$auri, anconæ, reliqui${que} quæ $unt <007>n ea re-
gione, municipiis \~pbetur, cu<007>us materiei $i e$$et facultas apportationibus
ad vrbem, maximæ haberent{ur} in ædi$ici<007>s vtilitates, & $i nõ <007>n omnibus cer-
te tabulæ in $ubgrũdi<007>s circũ in$ulas $i e$$ent ex ea collocatæ, ab traiectioni-
bus incendiorũ ædificia periculo liberarent{ur}, {quis} eæ nec flãmam nec carbon\~e
po$$unt recipere, nec facere <002> $e. Sũt autem eæ arbores foli<007>s $imilibus pini,
materies earũ prolixa tractabilis ad inte$tinũ opus, non minus <009> $appinea,
habet{que} re$inã li<029>dã mellis attici colore, quæ\~et medet{ur} phthi$icis.De $ingu
lis generibus, <029>bus <030>prietatibus e natura re<006> videant{ur} e\~e cõparatæ, <029>bu${que}
[0051]TERTIVS.
{pro}crean\~t rõnibus, expo$ui, In$equi\~t aĩaduer$<007>o <009>d ita, quod quæĩ vrbe $u-
<002>nas dici\~t abies, deter<007>or\~e, <009> \~q infernas \~q ægregios in ædif<007>ciis ad diuturni-
tat\~e \~p$tat v$us, & de´his rebus qu\~eadmodũ videan\~t e loco<006> {pro}prietatibus
habere uitia aut uirtutes:vt<007> $int cõ$<007>derantibus apertiora exponam.
De abiete $u<002>nate & infernate, cũ A p\~enini de$criptiõe. Caput. X.
Montis Ap\~enini primæ radices ab Tyrrheno mari in alpes & in extr\~eas etru
riæ regiones oriun\~t, Eius vero mõtis iugũ $e circūag\~es & media curuatura
prope tangens oras maris adriaci <002>tingit circuitiõibus cõtra fretũ. Ita{que} ci
terior eius curuatura: \~q vergit ad etruriæ cãpaniæ{que} regiões, apricis \~e pote-
$tatibus, nã{que} impetus h\~et perpetuos a $olis cur$u. Vlterior aũt quæ \~e {pro}cli-
nata ad $upe<006> mare $ept\~etriõali regiõi $ubiecta cõtine\~t vmbro$<007>s & opacis
perpetuitatibus, Ita{que} \~q in ea <002>te na$cun\~t, arbores humida pote$tate nutri
tæn õ $olũ ip$æ augen\~t ãpli$$<007>mis magnitudm<007>bus, $ed ea<006> quo{que} venæ hu
mor<007>s copia repletæ turg\~etes liquoris abũdantia $aturan\~t, Cũ aũt exci$æ &
dolatæ v<007>tal\~e ptãt\~e ami$er<007>nt, vena<006> rigor\~e <002>mutãtes $icce$c\~edo <002><002> raritat\~e
f<007>ũt inanes & euanidæ, ideo{que} ĩ edif<007>ciis nõ pñt habere diuturnitat\~e, Quæ ãt
ad $olis cur$um $pectãt<007>bus locis {pro}crean\~t, non hñtes interuen<007>o<006> raritates
$<007>ccitatibus exuctæ $olidan\~t <003>a $ol nõ mõ exterra lãbendo $ed \~et ex arbori
bus educit humores. Ita{que} \~q $ũt in apricis regionibus $pi$$<007>s vena<006> crebri-
tatibus $olidatæ nõ hñtes ex humore raritat\~e: cũ in materiã perdolan\~t red-
dũt magnas vtilitates ad vetu$tat\~e, Ideo ĩfernates quæ ex apricis locis ap-
portant meliores $ũt, <009> \~q ab opacis de $u<002>natibus aduehun\~t. Quãtũ aĩo
cõ$<007>derare potui de copiis, quæ $ũt nece$$ariæ in ædif<007>cio<006> cõparatiõibus,
& <003>bus t<002>aturis e re<006> natura principio<006> habere videan\~t mixtion\~e, quæ{que}
in$ũt in $<007>ngulis gñ<007>bus virtutes & uitia, vti nõ $<007>nt ignota edi$<007>cãtibus ex-
po$ui. Ita{que} <003> potuerint eo<006> \~pcepto<006> $e<003> \~p$criptiones, erũt prudentiores,
$<007>ngulorũ{que} gene<006> v$ũ eligere poterũt in o<002>ibus, Ergo q\~m de ap<002>atõ<007>bus
\~e expl<007>catũ, ĩ cæteris voluminibus de i\~pis ædif<007>ciis expõe\~t, & primũ de deo
rũ ĩmortaliũ æd<007>bus $acris: & de ea<006> $ymmetriis & {pro}portiõibus(vti ordo
po$tulat) in $equenti per$cribam.
M. VITR VVII DE ARCHITECTVRA
LIBER TERTIVS.
DElphic{us} apollo $ocrat\~e oĩum $api\~eti$$imũ pythiæ
rñ$<007>s\~e {pro}fe$$us. Is ãt m\~eora\~t prud\~eter docti$$ime{que}
dixi$$e: oportui$$e hominũ pectora $ene$trata &
a<002>ta e\~e, vtinõ occultos haber\~et $en$us $ed pat\~etes
ad cõ$iderãdũ, V tinã uero re<006> natura $nĩam ei{us} $e-
cuta explicata & ap<002>entia ea cõ$titui$$et, Si.n.ita
fui$$et, nõ $olũ laudes aut vita<007>a aĩo<006> ad manũ a$piceren\~t, $ed \~et di$ciplina<006>
[0052]LIBER
$cientiæ $ub oculo<006> cõ$ideratiõe $ubiectæ nõ incertis iudiciis {pro}baren\~t, $ed
& doctis & $cientibus authoritas egregia & $tabilis addere\~t, Igi\~t q\~m hæc
nõ ita $ed uti natura re<006> uoluit, $unt cõ$tituta, nõ eff<007>citur ut po$$int hoĩes
ob$curatis $ub pectorib{us} ĩgeniis, $ci\~etias artif<007>cio<006> penit{us} lat\~etes qu\~eadnro-
dũ $int iudicare, Ip$<007> aũt arti$<007>ces \~et $<007> pollicean\~t $uã prud\~etiã, $<007> nõ pecunia
$int copio$i, $eu uetu$tate officinarum habuerint noticiam, aut etiam gra-
tia & for\~e$<007> eloqu\~etia nõ fuerĩt periti, pro ĩdu$tria $tudio<006> authoritates nõ
po$$ũt h\~ere, vt eis q<001> {pro}$iten\~t,$cire id creda\~t, Maxĩe ãt id aĩaduertere po$$u-
mus ab anti<003>s $tatuariis & p<007>ctor<007>b{us}, {quis} ex his, <003> dignitatis notas & cõm\~eda
tiõis gratiã habuerũt, æterna m\~eoria ad po$teritat\~e $ũt <002>man\~etes, vti Myrõ,
polycletus, phydias, ly$ipp{us} cæteri{que}, <003> nob<007>l<007>tat\~e ex arte $ũt cõ$ecut<007>. Nã{que}
uti ciuitat<007>b{us}magnis aut regib{us} aut ciuib{us} nobilibus o<002>a fecerũt. ita id $unt
adepti, At <003> nõ minore $tudio & ĩgenio $olertia{que} fuerũt, nobilib{us} & humi
li fortuna ciuib{us}nõ minus egregie <002>fecta fecerũt o<002>a, nullã memoriã $unt
a$$ecuti, {quis} hi nõ ab ĩdu$tria ne{que} artis $olertia, $ed a felic<007>tate fuerũt de$erti,
vt hellas atheni\~e$<007>s, Chion corynthi{us}, Myagrus phoce{us}, Pharax ephe$<007>{us}, Be-
das bizãti{us}, etiã{que} alii plures, Nõ min{us}<007>t\~e pictores, vti Ari$tomenes tha$<007>{us}, Po
lycles, & Atramitenus, Nicomach{us} cæter<007>{que}, quos ne{que} ĩdu$tria ne{que} artis $tu
diũ ne{que} $olertia defecit, $ed aut rei familiar<007>s exiguitas, autĩbecillitas fortu
næ $eu in ambitiõe certatiõis cõtrario<006> $u<002>atio: ob$titit eo<006> dignitati. Nec
tñ e$t admirãdũ, $<007><002><002> ignorãtiã artis uirtutes ob$curan\~t, $ed maxĩe ĩdignã-
dũ, cũ \~et $æpe blãdia\~t gratia cõuiuio<006> a ueris iud<007>ciis ad fal$ã {pro}bationem, er
go (vti$ocrati placuit) $<007> ita $\~e$us & $nĩæ{que} di$cipl<007>nis auctæ <002>$picuæ &
<002>lucidæ fui$$\~et, nõ gratia ne{que} ãbitio valeret, $ed $i<003> veris cert<007>${que} laboribus
doctrina<006> <002>ueni$$\~et ad $cĩam $ũmã, eis vltro o<002>a trader\~et{ur}. Q\~mãt ea nõ $ũt
illu$tria ne{que} appar\~e tia ĩ a$pectu, vt putam{us} oportui$$e, & aĩaduerto pori{us}<007>n
doctos <009> doctos gratia $u<002>are, ñ e\~e certã dũ iudicãs cũ ĩdoctis ãbitiõe: poti{us}
his \~pceptis editis oñdã no$træ $cĩæ uirtut\~e. Ita{que} ĩ<002>ator ĩ prĩo volumĩe ti-
bi de arte & \~qs h\~eat ea virtutes <003>bu${que} di$ciplin<007>s oporteat e\~e auctũ $ũmæar
ctũexpo$ui, & $ubieci cãs, <003>d ita ea<006>oporteat eũ e\~e <002>itum, rõne${que} $ũmæ ar
chitecturæ <002>titiõe di$tr<007>bui, f<007>nitiõibu${que} termĩaui, Deĩde q<001>erat primũ &
nece$$ariũ, de mœnib{us} qu\~eadmodũ eligan\~t loci $alubres rõci<007>natiõib{us} expli
cui v\~eti{que}, <003> $int & e <003>b{us}regiõib{us}$inguli $pir\~et deformatiõib{us} grãmicis oñdi,
platearũ{que} & uico<006> uti em\~edatæ f<007>ãt di$tr<007>butiões ĩ mœnib{us} docui, & <007>ta f<007>-
nition\~e prĩo uolumĩe cõ$titui, It\~e in $c<001>o de materia \~qs h\~eat in o<002>ib{us} utilita
tes & <003>b{us} virtutib{us}e natura re<006> e$t cõ<002>ata <002>egi, nũc ĩ tertio de deo<006> ĩmorta
lium ædibus $acris dicã, & uti oporteat per$criptas e$$e exponam.
De $acra<006> ædiũ cõpo$<007>tiõe & $ymmetriis & cor<002><007>s hũani m\~e$ura. Ca.I.
Aediũ cõpo$<007>tio cõ$tat ex$ymmetria, cui{us}rõn\~e d<007>l<007>g\~et<007>$$ime architecti tene-
re deb\~et. Ea ãt parit{ur} a<030>portiõe, \~q græce αὺαλοία d<007>cit{ur}. Proportio \~e ratæ <002>-
tis m\~ebro<006> in oĩ o<002>e tot<007>u${que} cõmodulatio, ex qua rõ eff<007>c<007>t{ur} $ymmetria<006>,
[0053]TERTIVS.
Nã{que} nõ põtædes ulla $<007>ne $ymmetria at{que} {pro}port<007>õe rõnem habere cõpo$i-
tion<007>s, n<007>$<007>uti ad hoĩs bene f<007>gurati m\~ebro<006> habuerit exactã rõnem. Cor-
pus.n.hoĩs ita natura cõpo$u<007>t, vti os capitis a mento ad front\~e $ummã &
radices imas capilli e$$et decimæ partis, It\~e manus palma ab articulo ad ex-
tremũ mediũ d<007>gitũ tãtũd\~e, Caput a mento ad $ũmũ vertic\~e octauæ, Tãtun-
dem ab ceruicib{us} imis, Ab $ũmo pectore ad imas radices capillo<006> $extæ, ad
$ũmũ uertic\~e quartæ, Ip$<007>us aũt oris altitudinis tertia pars e$t ab imo mento
ad imas nares, na$us ab imis nar<007>bus ad f<007>n\~e med<007>ũ $upercilio<006> tantũd\~e, ab
ea f<007>ne ad imas radices capilli, vb<007> frons effic<007>t{ur}, item tertiæ partis, Pes uero al
titudinis corporis $extæ, Cubitus quartæ, Pectus item \~qrtæ, Reliqua quo{que}
membra $uos habent cõmen$us proportionis, quibus et<007>am antiqui picto-
res & $tatuar<007>i nobiles u$<007> magnas & <007>nf<007>nitas laudes $unt a$$ecuti, Similiter
uero $acrarũ ædiũ m\~ebra ad un<007>uer$am totius magnitudinis $ũmã ex parti-
bus $<007>ngulis cõueni\~et<007>$$<007>mũ deb\~et h\~ere cõm\~e$uũ re$põ$um, It\~e cor<002><007>s c\~etrũ
med<007>ũ naturaliter e$t umb<007>l<007>cus, Nã{que} $<007> hõ collocatus fuerit $upinus mani
bus & pedibus pan$is circini{que} collocatũ c\~etrũ, <007>n vmbilico eius, c<007>rcũagen
do rotundationem utrarun{que} manuum & pedum digiti linea tangentur.
Non minus quemadmodum $chema rotundation<007>s in corpore effic<007>tur,
item quadrata de$<007>gnatio in eo inueni\~t, Nã $<007> a pedibus imis ad $ummũ ca-
[0054]LIBER
put men$um erit, ea{que} men$ura relata fuerit ad manus pã$as, inuenietur ea-
dem lat<007>tudo, vti altitudo, qu\~eadmodũ areæ, quæ ad normã $ũt quadratæ,
Ergo $i ita natura compo$uit corpus hominis, vti proportionibus mem-
bra ad $ummam f<007>gurationem eius re$pondeant, cum cau$a con$titui$$e ui-
dentur antiqui, ut etiã in operũ perfection<007>bus $<007>ngulorũ membrorum ad
vniuer$am f<007>guræ $petiem habeant commen$us exactionem, Igitur cum in
omnibus operibus ord<007>nes traderent, id maxime in ædibus deorum, in qui
bus operum laudes & culpæ æternæ $olent permanere, Nec minus m\~e$ura-
rum rationes quæ in omnibus operibus uidentur nece$$ariæ e$$e, ex corpo-
ris membris collegerunt, vti digitum, palmum, pedem, cubitum, & eas di-
$tribuerunt in perfectum numerum, quem græci Τέλοπ dicunt, Perfectũ
autem antiqui in$tituerunt numerum, qui decem dicitur, nam{que} ex man<007>-
bus denarius digitorum numerus, ex digitis vero palmus: & ab palmo pes
e$t inuentus, Sicut autem in vtri${que} palmis ex articulis ab natura decem $ũt
perfecti, ita etiam Platoni placuit e$$e eum numerum ea re perfectum, {quis} ex
$ingularibus rebus, quæ μόπαλες apud græcos dicuntur, per$<007>citur decu$-
$<007>s, quæ$imulac vndecim aut duodecim $unt factæ, {quis} $uperauerint, nõ pñt
e$$e <002>efectæ, donec ad alterum decu$$<007>m peruenerint, Singulares enim res
[0055]TERTIVS
particulæ $unt eius numeri, Mathematici uero contra di$putantes ea re
perfectum e$$e dixerũt numerum, qui $ex dicitur, {quis} is numerus habet par-
titiones eorum rationibus $ex numero conuenientes, $ic $extantem vnum,
trientem duo, $emi$$em tr<007>a, be$$em, quem λίοτροπ dicunt, quatuor, quin
tarium, quem πε<047>Τάμορον dicunt, quin{que}, perfectnm $ex, Cum ad $uppu-
tationem cre$cat, $upra $ex adiecto a$$e εΦε{mn}Τοπ, cum facta $unt octo, quod
e$t tert<007>a adiecta, tertiarium, quiέϖίΤος dicitur, dimidia adiecta cum fa-
cta $unt nouem, $e$quialterum qui νιμιός appellatur, duabus partibus
additis & decu$$i $acto, be$alterum, quemεϖιλίμοιροπ vocitant, in vnde-
cim numero quod adiecti $unt quin{que} quintarium, quod έϖιϖε<047>τάμοι-
ρον d<007>cunt, Duodecim autem {quis} ex duobus $implicibus numeris e$t effectus
λιϖλασίω<047>α, Non minus etiam quod pes hominis altitudinis $extam ha
bet part\~e, ita \~et ex eo quod perf<007>citur pedũ numero, corpus his $ex altitu-
dinis terminando eum perfectum con$tituerunt, cubitum{que} animaduerte-
runt ex $ex palmis con$tare digiti${que} vigintiquatuor, Ex eo etiam uidentur
ciuitates græcorum feci$$e, vti quemadmodum cubitus e$t $ex palmorum,
ita in drachma quo{que} eo numero vterentur, Illæ enim aereos $ignatos (vti
a$$es) ex æquo $ex quos obolos appellant, quadrante${que} obolorũ, quæ alii
dichalca nonnulli trichalca dicũt, pro digitis vigintiquatuor in drachma
con$tituerunt, No$tri autem primo decem fecerunt antiquum numerum,
& in denario denos æreos a$$es cõ$t<007>tuerunt, & ea re compo$<007>t<007>o nummi ad
hodiernum diem denarii nomen retinet, etiam{que} quartam eius partem q<001>
efficiebatur ex duobus a$$ibus & tertio $emi$$e $e$tert<007>um uocitauerunt,
Po$tea, quoniam animaduerterũt utro${que} numeros e$$e perfectos & $ex, &
decem, vtro${que} in vnum coniecerunt, & fecerunt perfecti$$<007>mum decu$$<007>$-
$exis, Huius autem rei authorem inuenerũt pedũ, E cub<007>to enim cum dem-
pti $unt palm<007> duo relinquitur pes quatuor palmorum, Palmus autem ha
bet quatuor digitos, ita efficitur vti habeat pes $exdecim digitos, & totid\~e
a$$es æracius denarius. Ergo $<007> conuenit ex articulis hominis numerum
inuentum e$$e, & ex membris $eparatis ad vniuer$am corporis $peciem ra-
tæ partis commen$us $<007>eri re$pon$um, relinquitur vt $u$cipiamus eos, qui
et<007>ã ædes deorum immortalium con$tituentes ita membra operum ordi-
nauerunt, vt proportionibus & $ymmetriis $eparatæ at{que} vuiuer$æ conue-
nientes efficerentur eorum di$tributiones. A edium autem principia $ũt,
e quibus con$tat f<007>gurarum a$pectus: & primum in antis quod græce παὼς
{α\’ν}ϖαρὰςασι dicitur, deinde pro$tylos, amph<007>pro$tylos, peripteros. P$eu-
dodipteros, dipteros, hypethros, Ho<006> exprimunt{ur} format<007>ões, his rõnib{us}.
In antis erit ædes, cum h\~ebit in fronte antas parietũ, qui cellã circũcludũt,
& ĩter antas in medio colũnas duas, $upra{que} fa$tig<007>ũ $ymmetria ea colloca-
tum, quæ in hoc libro fuerit per$cripta, Huius autem exemplar erit ad tres
fortunas, ex tribus, quod e$t proxime portam collinam.
[0056]LIBER
Pro$tylos omnia habet, quemadmodum in antis, columnas autem con-
tra antas angulares duas $upra{que} epi$tilia, qu\~eadmodum & in antis & dex-
tra ac $in<007>$tra in uer$uris $ingula, Huius ex\~eplar e$t in in$ula t<007>berina in æde
Iouis & fauni.
Amphipro$tylos omnia habet ea, quæ pro$tylos, præterea{que} habet in po-
$tico ad eundem modum columnas & fa$t<007>g<007>um.
[0057]TERTIVS.
Peripteros autem erit, quæ habebit in fronte & po$tico $enas colũnas in la-
terib{us} cũ angularib{us} vndenas, ita ut $<007>nt hæ colũnæ collocatæ, vtĩtercolũnii
latitudinis ĩteruallũ $<007>t a parietib{us} circũ ad extremos ordĩes colũna<006>, h\~eat{que}
ambulation\~e circa cellã ædis, qu\~eadmodũ \~e ĩ porticu metelli, Iouis $tatoris,
hermodi, & ad mariana honoris & virtutis $ine po$tico a mutio facta.
P$eudodipteros ãt $<007>c collocat{ur}, vt in frõte & po$tico $int colũnæ octonæ, in
laterib{us} cũ ãgularib{us} <003>ndenæ, Sũt ãt parietes cellæ cõtra \~qternas colũnas me-
dianas ĩ frõte & po$tico, Ita duo<006> ĩtercolũnio<006> et imæ cra$$<007>tud<007>nis colũnæ
$patiũ erit a parietib{us} circa ad extremos ordĩes colũna<006>, Hui{us} ex\~eplar romæ
nõ \~e, $ed magne$<007>æ dianæ hermogen<007>s alabãdi & apollinis a mne$te facta.
[0058]LIBER
Dipteros autem octa$tylos & pronao & po$tico, $ed circa ædem duplices
habet ordines columnarum, vti e$tædes qu<007>rini dorica, & ephe$<007>æ dianæ io
nica a Cte$<007>phonte con$tituta.
Hypethros uero deca$tylos \~e in pronao & po$tico, Reliqua omnia eadem
habet, quæ dipteros, $ed interiore parte columnas in altitudine duplices re
motas a parietibus ad circuitionem (vt porticus) peri$tyliorum, Medium
autem $ub diuo e$t $ine tecto, aditu${que} valuarum ex vtra{que} parte in pronao
& po$tico, Huius autem exemplar romæ non e$t, $ed athenis octa$tylos &
in templo Iouis olimpii.
[0059]TERTIVS.
De quinque ædium $petiebus. # Caput. # II.
S p\~es ãt ædrũ $ũt <003>n{que}, qua<006> ea $ũt uocabula: Pycno$tylos, ide$t crebris colũ-
nis, Sy$tylos, pauloremi$$<007>or<007>b{us}, dia$tylos, ampli{us} pat\~etib{us}, Rar<007>{us} <009> oportet
ĩter$e diductis, areo$tylos, Eu$tylos ĩteruallo<006> iu$ta di$tributiõe. Ergo py-
cno$tylos\~e, cui{us} ĩtercolũnio vni{us} & dimidiatæ colũnæ cra$$<007>tudo ĩterpõi \~pt,
qu\~eadmodũ \~e diui iul<007>i, & ĩ cæ $aris $oro veneris, & $<007>\~q aliæ $ic $ũt cõpo$<007>tæ.
a: Intercolũ,
nia. quibus
uni{us} & dimi-
d<007>ate colũne
cra$$itudo in
terpo$ita e$t.
a
Item $y$tylos e$t, in quo duarum colũnarũ cra$$<007>tudo in intercolũnio po-
terit collocari, & $p<007>ra<006> plinthides æ que magnæ $<007>nt eo $patio, quod fue-
rit ĩter duas plinthides, qu\~eadmodũ e$t fortunæ eque$tris ad theatrum la-
pideum, & reliquæ, quæ ei$dem rationibus $unt compo$<007>tæ.
[0060]LIBER
b. Intercolũ-
nia <003>bus dua
rũ colũnarũ
cra$$<007>tudo in
terpo$<007>ta e$t.
b
Hæc vtra{que} gña vitio$ũ hñt v$ũ, Matres.n.familia<006> cũ ad $uppl<007>cation\~e gra
dibus a$c\~edũt, nõ pñt <002> ĩtercolũnia ãplexæ adire, ni$<007> ordines $ecerĩt, It\~e val
uarum a$pectus ob$truit{ur} colũna<006> crebritate, ip$a{que} $igna ob$curãtur, Item
circa æd\~e <002><002> angu$tias imped<007>ũtur ambulationes. D<007>a$tyli ãt hæc erit cõ-
po$<007>tio, cum tr<007>ũ columnarum cra$$<007>tudin\~e intercolũnio interponere po$-
$umus, tan<009> e$t apollinis & dianæ ædis, Hæc d<007>$po$<007>tio hanc habet d<007>fficul-
tatem, {quis} epi$tyl<007>a propter interuallorum magnitudinem franguntur.
c. Intercolũ-
nia: <002>bus triũ
colũna<006> cra$
$itudo ĩterpo
$ita e$t.
c
In ar æo$tylis aut\~e nec lapideis nec marmore<007>s epi$ty liis vti dat{ur}, $ed impo-
[0061]TERTIVS.
n\~edæ de materia trabes <002>petuæ, & i\~pa<006> ædiũ $p\~es $ũt barycæ, barycephalæ,
hũ<007>les, latæ, ornãt{que} $<007>gn<007>s $ictil<007>b{us} aut æreis inauratis ea<006> fa$tigia tu$canico
more, vti \~e ad circũ max<007>mũ cereris & hercul<007>s, põpeiani item capitolii.
a. barycepha
læ
b. intercolũ-
nio<006> $pacia
ut cui{que} pla-
cet.
a b a b a
Redd\~eda nũc \~e eu$tylirõ, \~q maxĩe {pro}babilis & ad v$ũ & ad $p\~em & ad f<007>rmi
tat\~e rõnes h\~et explicatas, nã{que} faci\~eda $ũt in ĩteruallis $patia dua<006> colũna<006>
& \~q>rtæ partis colũnæ cra$$<007>tudinis, medium{que} intercolũn<007>ũ, vnũ qd' erit in
frõte, alte<006> quod erit in po$tico, triũ columnarũ cra$$<007>tudine, Sic enim ha-
bebit & figurationis a$pectum venu$tum & aditus v$um $<007>ne <007>mped<007>tioni-
bus, & circa cellam ambulatio authoritatem.
a. intercolũ-
nia maxĩe
probabilia:
<003>bus dua<006>
colũna<006> &
\~q>rte partis
un<007>{us} craffitu
do iterpo$i,
ta e$t
b. mediane
colũnæ: <003>-
bus <002><002> u$ũ
interponit>
triũ colũna
rum cra$$i-
tudo
a b a
[0062]LIBER
Huius autem rei ratio explicabitur $ic, Frons loci, quæ in æde cõ$tituta fue
rit, $i tetra$tylos facienda fuerit, diuidatur in partes vndecim $emis \~pter cre
pidines & proiecturas $pirarũ, Si $ex erit columnarum, in partes decem &
octo, Si octa$tylos con$t<007>tuetur diuida\~t in. xxiiii. & $emi$$em, Item ex his
part<007>bus, $<007>ue tetra$tyli, $<007>ue hexa$tyli, $<007>ue octa$tyli, vna pars $uma\~t>, ea{que}
erit modulus, cuius moduli vnius erit cra$$<007>tudo colũnarum, Intercolum-
nia $<007>ngula \~pter mediana modulorum duorũ & moduli quartæ partis, me-
diana in fronte & po$tico, $ingula ternum modulorum, Ip$arum columna
rum altitudo erit modulorum octo & dimidiæ moduli partis, Ita ex ea di-
ui$<007>one intercolumnia altitudine${que} columnarum habebunt in$tam ratio-
nem, Huius exemplar romæ nullum habemus, $ed in a$<007>a Teo octa$tylon li
beri patris, Eas autem $ymmetrias con$tituit hermogenes, qui etiã primus
octa$tylum p$eudodipteriue rationem inuenit, Ex d<007>pteri enim ædis $ym-
metria $u$tulit interiores ordines columnarum. xxxviii. ea{que} ratione $um-
ptus operi${que} compendia fecit, Is in medio ambulationi laxamentum egre
gie circa cellam fecit, de a$pectu{que} nih<007>l imminuit, $ed $ine de$iderio $uper-
uacuorum con$eruauit authoritatem totius operis di$tributione. Ptero-
matos enim ratio & columnarum circum ædem di$po$<007>tio ideo e$t inu\~eta,
@atio ptero-
matos.
vt a$pectus propter a$peritatem intercolũniorum haberet authoritatem.
Præterea $i ex imbrium aquæ uis occupauerit, & ĩterclu$erit hominũ mul-
titudinem, vt habeat in æde circa{que} cellam cum laxamento liberam morã,
Hæc autem ita explicantur in p$eudodipteris ædium di$po$itionibus, qua-
re u<007>detur acuta magna{que} $olertia effectus operum hermogenes feci$$e, reli
qui$$e{que} fontes, vnde po$teri po$$ent haurire di$ciplinarum rationes, Aedi
bus areo$tylis columnæ $ic $unt faciendæ, vti cra$$itudines earum $int par-
tis octauæ ad altitudines, Item in d<007>a$tylo d<007>met<007>\~eda e$t altitudo columnæ
in partes octo & dimidiam, & vnius partis columnæ cra$$itudo collocetur,
In $i$tylo altitudo d<007>uidatur in nouem & dimidiã partem, & ex eis una ad
cra$$itudinem columnæ detur, item in picno$tylo d<007>uid\~eda e$t altitudo in
partes decem, & eius vna pars facienda e$t columnæ cra$$itudo, Eu$tyli au-
tem ædis columnæ (vt dia$tyli) in octo partes altitudo diuidatur & dimi-
d<007>am: & eius vna pars con$tituatur in cra$$itudine imi $capi, ita habebitur
pro rata parte intercolumniorum ratio, Quemadmodũ enim cre$cunt $pa
tia inter columnas, {pro}portionibus adaug\~edæ $unt cra$$<007>tudines $caporum,
Nã{que} $i in aræo$tylo nona aut decima pars cra$$itudinis fuerit, tenuis & exi
lis apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer cõ$umit,
& imminuit a$pectus $caporum cra$$itudinem, Contra vero pycno$tylis $i
octaua pars cra$$itudinis fuerit, propter crebritat\~e & angu$tias intercolum
niorum, tumidam & inuenu$tam efficiet $peci\~e, Ita{que} generis operis opor-
tet per$equi $ymmetrias, Etiã{que} angulares columnæ cra$$iores fac<007>\~edæ $unt
ex $ua d<007>ametro quinquage$ima parte, {quis} eæ ab aere circumciduntur, et gra
[0063]TERTIVS.
ciliores e$$e vid\~etur a$picientibus, Ergo quod
oculos fallit, ratiocinatione e$t exequendum,
b. cõtractura
a. additio in
mediis colũ-
nis & contra
cturæ initiũ
& ab. a. ad .c.
recta & equa-
lis ducitur co
lumna
b b a a c c
Cõtracturæ autem in $ummis columnarum hy
potracheliis ita faciendæ u<007>d\~etur, vti $i colum-
na $<007>t ab minimo ad pedes quino$denos, ima
cra$$itudo d<007>uidatur in partes $ex, & earum
partium quinque $umma con$tituatur, Item
quæ erit ab qu<007>ndecim pedibus ad pedes vigin
ti, $capus imus in partes $ex & $emi$$em diui-
datur ex earumque part<007>um quin que & $em<007>$-
$e $uperior cra$$itudo columne $iat, Item quæ
erũt a ped<007>bus viginti ad pedes triginta $capus
imus diuidatur in partes $ept\~e, earũ{que} $ex $um-
ma contractura perficiatur, Quæ autem ab tri-
ginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima cra$
$itudo d<007>uidatur ĩ partes $eptem & dimidiam,
ex h<007>s $ex & d<007>midiam in $ummo habeat con-
tracturæ rõne, Quæ erũt a \”qdragĩta pedibus ad
quinquaginta, Item diu<007>d\~edæ $unt in octo par-
tes, & earũ $eptem in $ummo $capi hypotrache
lio contrahantur, Item $iquæ altiores erunt his,
eadem ratione pro rata con$t<007>tuantur cõtractu
ræ, Hæ autem propter altitudinis interuallum
$candentis ocul<007> $peti\~e fallunt, quamobr\~e adii-
ciuntur cra$$itudinibus temperaturæ, Venu$ta
tem enim per$equitur vi$us, cu<007>us $i non blandi
mur voluptati proportione & modulo<006> adie-
ctionibus, vti id in quo fallitur, t\~eperatione ad-
augeatur, va$tus & inuenu$tus con$pici\~etibus
remittetur a$pectus, De ad<007>ectione quæ adiici-
tur in mediis columnis, quæ apud græcos ἐ>νΤα
σις appellatur, in extremo libro erit formata ra
tio eius, quemadmodum mollis & conueniens
efficiatur.
De fundationibus & columnis at{que} earum
ornatu & epi$tyli<007>s tam ĩ locis $ol<007>d<007>s quam in
conge$titiis.
Cap. III.
Sub$tructionis fundationes eorum operum fo-
diantur ($i queant inueniri) ab $olido, & <007>n $oli-
dum, quantum ex ampl<007>tudine, operis pro ratione uidebitur extruan-
[0064]LIBER
tur, quæ $tructura per totum $olum <009>> $olidi$$ima f<007>at, $upra{que} terram pa
rietes extruantur $ub columnis dimidio cra$$iores, <009>> columnæ $unt fu-
turæ, vti f<007>rmiora $int inferiora $uperioribus, quæ $tereobatæ appellan-
tur, nam excipiunt onera, Spirarum{que} proiecturæ non procedant extra
$olidum, Item $upra, parietis ad eũdem modum cra$$itudo $eruãda e$t,
<007>nterualla autem concameranda aut $olidanda f<007>$tucationibus, vti di$ti-
nean\~t>, Sin autem $olidum non inuenietur, $ed locus erit conge$titius ad
<007>mũ aut palu$ter, tũc is locus fodiatur, exinaniatur{que}, & palis alneis aut
oleagineis aut robu$teis v$tilatis cõfigatur, $ublicæ{que} machinis adigan-
tur <009>>creberrimæ, carbonibu${que} expleantur interualla palorum, & tunc
$tructuris $olidi$$imis fundamenta impleantur, Extructis autem funda
mentis: ad libram\~etum $tylobatæ $unt collocandi, Supra $tylobatas co-
lumnæ di$ponendæ, qu\~eadmodum $upra$criptum e$t, $iue in pycno$ty
lo quemadmodum pycno$tyla, $iue $i$tylo aut dia$tylo aut eu$tylo,
quemadmodum $upra $cripta $unt & cõ$tituta, In aræo$tylis enim l<007>ber
tas e$t quantum cui{que} l<007>bet, con$tituendi, $ed ita columnæ <007>n peripteris
collocentur, uti quot intercolumnia $unt in fronte, totidem bis interco
lumnia f<007>ant in lateribus, Ita enim erit duplex longitudo oper<007>s ad lati-
tudinem, Nam{que} qui columnarum duplicationes fecerunt, erraui$$e vi
dentur, {quis} vnum intercolumn<007>um in longitudine plus <009>> oporteat, pro
currere uidetur, Gradus in fronte ita con$t<007>tuendi $unt, vti $<007>nt $emper
impares, Nam{que} cum dextro pede primus gradus a$cendatur, item in
$ummo templo primus erit ponendus, Cra$$<007>tudines autem eorum gra
duum ita f<007>niendas cen$eo, vt ne{que} cra$$<007>ores dextante ne{que} tenuiores do
drante $int collocatæ, $ic enim durus nõ erit a$cen$us, Retractiones aut\~e
graduũ nec minus <009>> $e$quipedales, nec plus <009>> bipedales, faci\~edæ uiden
tur, Item $i circa ædem gradus futuri $unt, ad eundem modum fieri de-
bent, Sin autem circa ædem ex tribus lateribus podium faciendum er<007>t,
ad id cõ$tituatur, vti quadræ, $p<007>ræ, trunci, coronæ, ly$<007>s, ad ip$um $tylo
batam qui erit $ub columnæ $piris, conueniant. Stylobatam ita oportet
exæquari, vt<007> habeat per med<007>um ad<007>ection\~e per $camillos impares, Si
en<007>m ad l<007>bellam d<007>r<007>getur, alueolatus oculo videbitur, Hoc autem vti
$cam<007>ll<007> ad <007>d conuenientes f<007>ant, <007>tem in extremo libro forma & demõ
$trat<007>o erit de$cr<007>pta.
[0065]TERTIVS.
a. $camilli
b. $tylobata
a b b b b a
His per$ectis in $uis locis $piræ collocentur, eæ{que} ad $ymmetriam $<007>c per
fic<007>antur, vti cra$$itudo cum pl<007>ntho $it columnæ ex dimidia cra$$itudi-
ne, proiecturam{que} quam græci ἐκφ@ρα\‘ν vocitant, habeant quadrantem,
Ita tum lata & longa erit columnæ cra$$<007>tudinis vnius & dimid<007>æ, Alti-
tudo eius $i att<007>curges erit, ita diuidatur, ut $uperior pars tert<007>a parte $it
cra$$itudinis columnæ, reliquum plintho relĩquatur, Dempta plintho
rel<007>quum diuidatur in partes quatuor, $<007>at{que} $uperior torus quartæ, reli
quæ tres æqualiter diuidantur, & vna $it inferior torus, altera pars cum
$uis quadris $cotia quam græci@όχιλο@ dicunt.
[0066]LIBER
a. torus $upe
rior
b. quadræ
c. $cot<007>a $iue
trochilus
d. torus infe
rior
e. plinthus
f. modulus
& imæ colũ-
næ cra$$<007>tu-
do
a c d c b b f
Sin autem ionicæ erunt faciendæ, $ymmetriæ earum $<007>c erunt con$titu-
endæ, vti latitudo $piræ quoquouer$us $<007>t columnæ cra$$itudinis adie-
cta cra$$itudine quarta & octaua, alt<007>tudo vti atticurgis: ita & eius plin-
thos, reliquum{que} præter plinthon quod erit tertia pars cra$$<007>tudinis co-
lumnæ, diuidatur in partes $eptem, inde trium partium torus qui e$t in
$ummo, reliquæ quatuor partes d<007>uidendæ $unt æqualiter, & vna pars
fiat cum $uis a$tragalis & $upercilio $uperior trochilus, altera pars infe-
riori trochilo relinquatur, $ed inferior maior apparebit ideo, {quis} habebit
ad extremam plinthum proiecturam, A$tragal<007> faci\~edi $unt octauæ par
tis troch<007>li, proiectura erit $piræ pars octaua & $extadec<007>ma cra$$<007>tud<007>-
nis columnæ.
[0067]TERTIVS.
a. torus
b. troch<007>lus
$iue $cotia
c. plinthus
d. $uperciliũ
e. a$tragali
f. modulus
& imæ colũ-
næ cra$$<007>tu-
do
a b b c d e f
Spiris perfectis & collocatis, columnæ $unt medianæ in pronao & po$ti
co ad perpendiculum medii centri collocandæ, Angulares aut\~e, quæ{que}
e regione earum futuræ $unt in lateribus ædis dextra ac $<007>ni$tra, vti par-
tes interiores, quæ ad parietes cellæ $pectant, ad perp\~ediculum latus ha-
beant collocatum, Exteriores autem partes vti d<007>cant $e earũ contractu
ra, Sic enim erunt figuræ compo$itionis ædium contracturæ iu$ta ratio-
ne exactæ. Scapis columnarum $tatut<007>s, capitulorum ratio $i puluina-
ta erunt, his $ymmetriis conformabuntur, vt<009>> cra$$us imus $capus fue
rit addita octauadecima parte $capi, abacus habeat lõgitudinem & lati
tudinem, cra$$<007>tudinem cum volutis eius dimidiam, Recedendũ autem
e$t ab extremo abaco in interiorem partem frontibus volutarum parte
duodeuige$<007>ma, & eius dimidia: & $ecundum abacum in quatuor par-
tibus volutarum $ecundum extremi abaci quadram lineæ demittendæ,
quæ catheti dicuntur, Tunc cra$$<007>tudo diu<007>denda e$t in partes nouem
& dimidiam, ex nouem partibus & dimidia, vna pars & dimid<007>a abaci
[0068]LIBER
cra$$<007>tudini relinquatur, & ex reliquis octo volutæ con$tituãtur, Tunc
ab linea quæ $ecundum abaci extremam partem demi$$a er<007>t, in interio-
rem part\~e al<007>a recedat vnius & dimidiatæ partis latitudine, Deinde eæ li-
neæ diu<007>dantur ita, ut quatuor partes & d<007>midia $ub abaco relinquan-
tur, Tunc in eo loco qui locus diuidit quatuor & dimidiam & tres &
dimidiam partem, centrum oculi $ignetur, ducatur{que} ex eo centro ro-
tunda circ<007>natio tam magna in diametro, <009>> vna pars ex octo partibus
e$t, ea erit oculi magnitudine, & in ea catheto re$põdens diametros aga-
tur, Tunc ab $ummo $ub abaco inceptum in $ingul<007>s tetrantorum actio
nibus dimidiatum oculi $patium minuatur, donicum in eũdem tetran-
tem, qui e$t $ub abaco, veniat, Capituli autem cra$$<007>tudo $ic e$t facienda,
vt ex nouem partibus & dimid<007>a tres partes præpendeant infra a$traga-
lum $ummi $capi. Cymatio adempto abaco & cannali reliqua $it pars,
Proiectura autem cymatii habeat extra abaci quadram oculi magnitu-
dinem, Puluinorum balthei ab abaco hanc habeãt proiecturam, vti c<007>r-
cini centrum vnum cum $it po$<007>tum in capituli tetrante, & alterum di-
ducatur ad extremum cymatium, circumactum baltheorum extremas
partes tangat, Axes volutarum ne cra$$<007>ores $int, <009>> oculi magnitudo, vo
I>utæ{que} <007>p$æ $ic cedantur, vti altitudinis habeant lat<007>tudinis $uæ duodeci
mam partem.
a. cymatiũ
b. abacus
c. uoluta
a b c
[0069]TERTIVS.
Hæ erunt $ymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ $unt ab mini-
mo ad pedes. xv. Quæ $upra erunt reliqua, habebũt ad eundem modũ
$ymmetrias, abacus autem erit longus & latus, <009>> cra$$a columna \~e ima,
adiecta parte nona, vti quo minus habuerit altior columna cõtractum,
eo ne m<007>nus habeat cap<007>tulum $uæ $ymmetriæ proiecturam & in altitu-
d<007>ne ratæ partis adiectionem, De volutarum de$criptionibus vti ad circi
nũ $int rectæ inuolutæ, quemadmodum de$cr<007>bantur <007>n extremo l<007>bro
forma & ratio ea<006> erit $ub$cripta.
a. ima $capi
colũnæ cra$
$itudo
b. $ũma eiu$-
dem cõtra-
ctura & ima
capituli cra$
$itudo
c. capituli
abacus
d. modulus
$umptus ab
ima $capi
columnæ
cra$$<007>tudine
e. uoluta
f. tetrantes
g. oculus
c d b a f e g
Capitulis perfect<007>s denique in $ummis columnarum $capis, non ad li-
bellam $ed ad æqualem modulum collocatis, vti quæ ad<007>ectio in $tylo-
batis facta fuer<007>t, in $uper<007>or<007>bus membr<007>s re$pondeat $ymmetria epi-
[0070]LIBER
$tyliorum. Epi$tyliorum ratio $ic e$t habenda, vt $i columnæ fuerint a
m<007>n<007>mo. x<007><007>. pedum ad. xv. pedes, epi$tylii $<007>t altitudo d<007>mid<007>a cra$$<007>tu-
d<007>n<007>s <007>mæ columnæ, Item ab. xv. ped<007>bus ad viginti, columnæ altitudo
d<007>metiatur in partes tre$decim, & vn<007>us partis altitudo epi$tylii f<007>at, It\~e
$i a. xx. ad. xxv. pedes, diuidatur alt<007>tudo in partes duodecim & $emi$-
$em, & eius vna pars epi$tylium in altitudine f<007>at, Item $i a. xxv. pedibus
ad. xxx, diuidatur in partes. xii. & eius una pars altitudo f<007>at, Item $ecun
dum ratam partem ad eundem modum ex altitud<007>ne columnarum ex-
pediendæ $unt altitudines epi$tyl<007>orum, Quo enim altius oculi $candit
acies, non facile per$ecat aeris crebritatem, d<007>lap$a ita{que} altitudin<007>s $pa-
tio, & v<007>ribus extrita, ĩcertam modulorum renuntiat $en$ibus quantita-
tem, quare $emper ad<007>>ciendum e$t rationis $upplementum <007>n $ymme-
triarum membris, vt cum fuerint in altioribus locis opera, aut et<007>am i\~pa
colo$$<007>cotera certam habeant magn<007>tudinum rationem, Ep<007>$tylii lati-
tudo in imo quæ $upra capitulum erit, quãta cra$$<007>tudo $ummæ colum-
næ $ub capitulo erit, tanta fiat, $ummum quãtum <007>mus $capus, Cymati-
um epi$tylii $eptima parte $uæ altitudin<007>s e$t faciendum, & in proiectu-
ra tantundem, reliqua pars \~pter cymatium diu<007>denda e$t in partes. xii.
& ea<006> trium prima fa$cia e$t faci\~eda, $ecunda quatuor, $umma quin{que},
It\~e Zophorus $upra epi$tyliũ quarta parte minus, <009>> epi$tylium, Sin au
tem $igilla de$ignari oportuerit, quarta parte altior\~e, <009>> epi$tyl<007>ũ, vti au-
thoritat\~e habeãt $calpturæ, Cymatium $uæ altitudinis partis $eptimæ,
proiectura cymatii, quãta eius cra$$itudo, Supra zophorum d\~eticulus
e$t faciendus tam altus, <009>> epi$tylii media fa$cia, proiectura eius, quãtum
altitudo, Inter$ectio, quæ græce μεΤοΧ@ dicitur, $ic e$t diuid\~eda, vti den-
ticulus altitudin<007>s $uæ dimidiam partem habeat in fronte, Cauus aut\~e
inter$ectionis huius frontis e tr<007>bus duas latitudinis partes habeat, hu-
ius cymatiũ altitudinis eius $extã partem, Corona cũ $uo cymatio \~pter
$<007>mam, quantũ media fa$cia epi$tyl<007>i, Proiectura coronæ cũ denticulo fa
cienda e$t, quantũ erit altitudo a Zophoro ad $ummum coronæ cymati
um, & oĩno omnes ecphoræ venu$tiorem habent $peciem, quæ quantũ
altitudinis, tantũdem habeant proiecturæ. Tympani aũt quod e$t <007>n fa-
$tigio, altitudo $ic e$t facienda, vt frons coronæ ab extremis cymatiis to-
ta dimetiatur in partes nou\~e, & ex e<007>s vna pars in medio cacumine tym-
pani cõ$titua\~t>, dum contra epi$tylia columnarum{que} hypotrachelia ad
perpend<007>culum re$põdeant, Coronæ quæ $upra tympanũ $<007>unt, æquali-
ter imis \~pter $imas $unt collocandæ, in$uper coronas $imæ quas græci
ἐπιΤιθιλας dicunt, faciendæ $unt altiores octaua parte coronarum al
t<007>tudinis, Acroteria angularia tam alta, quantum e$t tympanum me-
dium, mediana altiora octaua parte, <009>> angularia.
[0071]TER TIVS.
k. actoteria
i. tympanú
a. $ima
b. corona
c. denticulus
d. zophorus
e. cymatium
f. tertia fa$cia
g. $ecúda fa$cia
h. pria fa$cia
a b c d e f g h i k
Membra omnia quæ $upra capitula columnarum $unt futura, ide$t epi$ty
lia zophori, coronæ, tympana, fa$tigia, acroteria, <007>ncl<007>nanda $unt in frontis
$uæ cuiu${que} altitudinis parte.xii.<007>deo {quis} cum $teterimus contra frontes, ab
oculo lineæ duæ $i exten$æ fuerint, & vna tetigerit imam operis partem, al-
tera $u mmam, quæ $ummam tetigerit, longior $iet, Ita quo long<007>or vi$us li-
neæ in $u periorem partem proced<007>t, re#up<007>natam facit eius $petiem, Cum
au tem ( vti $upra $criptum e$t) in fronte inclinata fuer<007>nt, tunc in a$pectu
[0072]LIBER
videbuntur e$$e ad perpendiculum & normam. Columnarum $triges $a-
ciendæ $unt. xxiiii. Ita excauatæ, vtinorma in cauo $trigis cum $uerit conie-
cta, circumacta, ita anconibus $triarum dextra ac $ini$tra angulos tangat, vt
acumen normæ circum rotundatione tangendo peruagari po$$it.
a. norma
b. $tria
c. $trix
a b c
Cra$$itudines $triarum faciendæ $unt, quantum adiectio in media colum-
na ex de$criptióe inuenietur, In $imis quæ $upra coronam in lateribus $unt
ædium, capita leonina $unt $culpenda ita po$ita, vti contra columnas $ingu
las ea primum $int de$ignata, cætera vero æquali modo di$po$ita, vti $ingu-
la $ingul<007>s mediis tegulis re$pondeant, Hæc autem, quæ erunt contra colú-
nas, perterebrata $int ad canalem, qu<007> excipit e tegulis aquam cæle$tem, Me-
diana autem $int $olida, vti quæ cadit uis aquæ per tegulas in canalem, ne
deiiciatur per intercolumnia, ne{que} tran$euntes perfundat, Sed quæ $unt có-
tra columnas, u<007>deantur emittere vomentia ructus aquarum ex ore. Aediú
ionicarum, quãapti$$ime potui:di$po$itiones hoc volumine de$crip$i, Do-
ricarũ aũt & corinth<007>arũ quæ $int proportiões in $equenti libro explicabo.
[0073]M. VITR. V VII D E ARCHITECTVRA
LIBER QVARTVS.
CVM aĩaduerti$$em Impator plures de architectura
\~pcepta volumía{que} cõm\~etario<006> nõ ordinata $ed ĩce-
pta vti particulas errabũdas reli<003>$$e, dignã & vtili$-
$imã r\~e putaui antea di$ciplinæ corpus ad <002>fectã or
dination <002>ducere, & \~p$criptas in $ingulis volumi
nibus $ingulorum generum qualitates expl<007>care.
Ita{que} Cæ$ar prĩo volumine tibi de officio eius & <003>bus eruditũ e\~e rebus ar-
chitectum oporteat, expo$ui, Secũdo de cop<007>is materiæ e <003>b{us} ædi$icia cõ$ti-
tuun\~t, d<007>$putaui, Tertio aũt de ædiũ $acra<006> d<007>$po$itiõi bus & de ea<006> gene<006>
varietate \”q${que} & quot ha
c. capituluna
corinthiũ
d. capitulú
ionicum
a. colúna io-
nica
b. colúna co
rinthia
e. $pira attica
f. $pira ioni-
ca
a b c d
beãt $p\~es, earũ{que}, \~q$ũt in
$ingulis g<155><007>b{us}, d<007>$tribu-
tiões, ex tr<007>bu${que} g<155>ib{us}\~q
$ubtili$$imas h\~er\~et {pro}por
tõib{us} modulo<006> \”qlitates,
ionic<007> g<155>is mores docui
Nũc hoc volumĩe de do
ricis coríthi<007>${que} ĩ$titutis
& oíbus dicã, eorú{que} di-
$crimía & proprietates
explicabo.
De tr<007>bus g<155>ibus co
lumnarũ orig<007>nes & <007>n-
uentiões. Cap. I.
Columnæ corinthiæ \~pter
capitula o\~es $ymmetri-
as hñt, vti ionicæ, $ed ca-
pitulo<006> altitudĩes e$fici
unt eas pro rata excel$io
res & graciliores, {quis} ioni
ci cap<007>tuli altitudo ter-
tia pars \~e cra$$itudĩs co-
lũmæ, corĩthii tota cra$-
$itudo $capi, I gi\~t {quis} duæ
partes e cra$$itudine co-
lũnarũ capitulis corin-
thio<006> ad<007>iciun\~t effic<007>ũt
excel$itate $peciem ea<006>
gracilior\~e. Cætera mem
[0074]LIBER
bra quæ $upra columnas imponũtur, aut e doricis $ymmetriis, aut ionicis
moribus, in corinthiis columnis collocantur, quod ip$um corinthiũ ge-
nus propriam coronarum rel<007>quorum{que} ornamétorum nõ habuer<007>t in$ti-
tutionem, $ed aute tr<007>glyphorum rationibus mutili in coronis & in epi-
$tyl<007>is gutte dorico more di$ponun\~t, aut ex ionicis in$t<007>tutis zophori $cal
pturis ornati cum denticulis & coronis di$tribuuntur, Ita e generibus duo
bus capitulo interpo$ito, tertium genus in operibus e$t procreatum. E co
lumnarum enim formationibus trium generum factæ $unt nominationes,
dorica, ionica, corinthia, e qu<007>bus prima & antiquitus dorica \~e nata, Nã{que}
achaia Pelopone$$o{que} tota Dorus hellen<007>s & opt<007>cos nymphæ $ilius regna-
uit, <007>${que} argis vetu$ta ciuitate Iunonis templum æd<007>$icauit eius generis for-
tuito formæ phanũ, deinde ii$dem gener<007>bus in cæteris achaiæ ciuitatibus,
cum etiãnũ nõ e$$et $ymmetriarum ratio nata, Po$tea autem <004> Athenien$es
ex re$põ$is Apollinis delphici cõmuni cõ$ilio totius hellados tredecim co-
lonias vno tempore in a$iam deduxerũt, duce${que} in $ingulis coloniis có$ti-
tuerunt, & $ummam imperii partem Ioni xuthi & creu$æ $il<007>o dederunt,
quem etiam Apollo delphis $uum $ilium in re$pon$is e$t profe$$us, i<007>${que} eas
colon<007>as in a$iam dedux<007>t, & cariæ $<007>nes occupauit, ibi{que} ciuitates ampli$$i-
mas cõ$tituit, ephe$um, m<007>letum, myunta (quæ ol<007>m ab aqua e$t deuorata,
cuius $acra & $u$$ragiũ mile$iis iones attribuerũt), prien\~e, $amum, teon, co-
lophona, chium, erythras, phoceã, Clazomenas, lebedũ, meliten, Hæc meli
te propter ciuiũ arrogantiam ab his ciuitatibus bello indicto cõmuni con
$ili<007>o e$t $ublata, cuius loco po$tea regis Attali & ar$inoes bene$icio Zmyr-
neo<006> c<007>uitas inter ionas e$t recepta, Hæ ciuitates cum caras & lelegas eieci$-
$ent, eam terræ regionem, a duce $uo ione appellauerunt Ioniam, Ibi{que} tem
pla deorum immortalium con$t<007>tuentes ceperunt phana ædi$icare, & pri-
mum Apoll<007>ni pan<007>onio ædem, vt<007> viderant <007>n achaia, con$tituerunt, &
eam doricam appellauerunt, {quis} in dorieon ciuitatibus primum $actam eo
genere viderunt, In ea æde cum volui$$ent columnas collocare non haben
tes $ymmetr<007>as earum & querentes quibus rationibus e$ficere po$$ent, vti
& ad onus ferendum e$$ent idoneæ, & in a$pectu probatam haberent venu
$tatem, dim\~e$i $unt viril<007>s pedis ve$tigium, & cum inueni$$ent pedem $ex-
tam partem e$$e altitudinis in homine, ita in columnam tran$tulerunt, &
qua cra$$itud<007>ne fecerunt ba$im $cap<007>, tantum eam $exies cum cap<007>tulo in
altitudinem extulerũt, Ita dorica columna virilis corporis proportionem
& $irmitatem & venu$tatem in æd<007>$iciis præ$tare cepit.
[0075]QVARTVS.
Item po$tea dianæ con
$tituere ædem queren-
tes noui generis $peci\~e,
ii$dem ve$tigiis ad mu
liebr\~e tran$tulerũt gra-
cilitatem, & $ecerũt pri
mum columnæ cra$$itu
dinem altitudinis octa-
ua parte, vt haber\~et $pe
tiem excel$iorem, ba$i
$p<007>rã $uppo$uerũt pro
calceo, capitulo volu-
tas, vti capillamento cõ
cri$patos cincĩnos præ-
pendentes dextra ac $i-
ni$tra collocauerũt, &
cymatiis & encarpis {pro}
crinibus di$po$itis fron
tes ornauerũt, trunco{que}
toto $trias vti $tolarum
rugas matronali more
demi$erunt, Ita duobus
di$criminibus colũna-
rum inuentionem, vnã
virili $ine ornatu nudã
$pecie, alteram mulie-
br<007> $ubtilitate & ornatu
$ymmetria{que} $unt imita
t<007>. Po$teri uero elegãtia
$ubt<007>litate{que} iudic<007>orũ
<030>gre$$i & gracilior<007>bus
modulis delectat<007>, $ept\~e cra$$itudinis diametros in altitudinem columnæ
doricæ, ionicæ octo$emis con$tituerunt.
[0076]LIBER
a. cra$$itudi-
n\~e h\~et longi
tudinis $epti-
mam part\~e
b. cra$$itudo
\~e una ex par-
tibus octo &
dimidia lõgi
tudinis
a b
Id autem quod Iones fecerunt primo, ionicum e$t nominatũ, Tertium ve-
ro quod corinthium dicitur, virginalis habet gracilitatis imitationem, {quis}
virgines propter ætatis teneritat\~e gracilioribus membris $iguratæ e$fectus
recipiunt in ornatu venu$tiores.
[0077]QVARTVS
a b
[0078]LIBER
a b c
[0079]QVARTVS.
a. modulus
ex imi $capi
colũnæ $um.
ptus
b. uoluta
c. $olium
d. flos
e. cauliculi
f. abacus
a b c d e f
Sunt autem quæ ii$dem columnis imponuntur capitulorũ genera variis
vocabulis nominata, quorum nec proprietates $ymmetriarum nec colum
narum genus aliud nominare po$$umus, $ed ip$orum vocabula traducta
& commutata ex corinthi<007>s & puluinatis & doricis videmus, quorũ$ym-
metriæ $unt in nouarum $calpturarum tran$latæ $ubtilitatem.
De ornamentis columnarum. # Cap, # II.
Quoniam autem de generibus columnarum origines & inuentiones $upra
$unt $criptæ, nõ alienum mihi videtur ii$dem rationibus de ornamentis
eorum, quemadmodum $unt prognata, & quibus principiis & originibus
inu\~eta dicere, In ædi$iciis omnibus in$uper collocatur materiatio variis vo-
cabulis nominata, Ea autem vti in nominatiõibus, ita in re varias habet vti-
litates, Trabes enim $upra columnas & para$tatas & antas ponũtur, in con-
tignationibus tigna & axes, $ub tectis $i maiora $patia $unt, columen in $um
mo $a$tigio culminis, vnde & columnæ dicuntnr, & tran$tra & capreoli, $i
commoda, columen & canterii prominentes ad extremam $ubgrunda-
tionem.
[0080]LIBER
Supra canterios, tépla, de-
a. hæc pria
de$criptio e$t
\~q h\~et cõmo-
da $paria
b. columen
c. canter<007>i
d. hæc de$cri
ptio e$t \~q h\~er
maiora $pa-
tia
e. a$$eres
f. templa
g. trá$tra cú
$uis ca\=polis
qui ad colu-
men u${que} per
ueniũt: & to-
tũ culm\~e $u-
$tin\~e do colli
gant
h. hæc de$cri
ptio e$t cõti-
gnationis
i. tigna. <003>b{us}
in$uper. axes
$tatuuntur
k. mutili in
parietib{us} po$i
ti tran$tro<006>
capita $u$ti-
nentes
b a c d e f g h k
inde in$uper $ub tegulas a$
$eres ita promin\~etes, vti pa
rietes proiecturis eorum te
gantur. Ita vnaquæ{que} res
& locũ & genus & ordin\~e
proprium tuetur, e qu<007>bus
rebus & a materiatura fa-
brili in lapideis & marmo-
reis ædiũ $acra<006> ædi$icatio-
n<007>bus arti$ices di$po$itiões
eorum $calpturis $unt imi-
tati, & eas inuentiones per-
$equendas putauerũt, ideo
{quis} antiqui fabri quodam in
loco ædi$icãtes, cum ita ab
interior<007>bus pariet<007>bus ad
extremas partes tigna pro
minentia habui$$ent collo-
cata, intertignia $truxerũt,
$upra{que} coronas & $a$tig<007>a
venu$tiore $petie $abril<007>b{us}
operibus ornauerũt, Tum
proiecturas tignorũ quan-
tum eminebant, ad lineam
& perpendiculum parietũ
per$ecuerunt, quæ $peties
cum inuenu$ta <007>is vi$a e$-
$et, tabellas ita formatas vti
nũc $iũt triglyphi, cõtra ti-
gno<006> preci$iões in $rõte $ixerũt, & eas cera cerulea dep<006>nxerunt, vt \’pci$iões
tigno<006> tectæ nõ o$fender\~et v<006>$um, Ita d<007>u<007>$iões t<007>gno<006> tectæ triglypho<006>
di$po$<007>t<007>õe ítertigniũ & opã h\~ere í doricis o<002>ib{us} ceperũt, Po$tea alii in aliis
o<002>ib{us}ad <002>p\~ediculũ triglypho<006> cãterios <030>min\~etes <030>iecerũt, eorũ{que} <030>iectu
ras $inuauerũt, Ex eo vti e tigno<006> di$po$itiõ<006>b{us} triglyphi, ita e cãterio<006> <030>ie
cturis mut<007>lo<006>$ub coronis rõ\~eĩu\~eta, Ita fere í o<002><007>b{us}lapideis & marmoreis
mutili íclíati $calpturis <001>formã\~t, {quis} imitatio \~e cáterio<006>, Etení nece$$ario <002><002>
$tillicidia <030>clinati collocã\~t, Ergo & triglypho<006> & mut<006>lo<006> ĩ doricis o<002><007>b{us}
rõex ea imitatiõe inu\~eta \~e, Nõ. n. qu\~eadmodũ nõnulli errãtes dixerũt fene-
$tra<006> imagĩes e\~e triglyphos, ita põt e\~e, {quis} ĩ angulis cõtra{que} tetrãtes colum-
na<006> triglyphi cõ$tituun\~t, <003>bus in locis oĩno nõ patiun\~t, res $ene$tras $ieri.
[0081]QVARTVS.
Di$$oluuntur. n. angulorum in æd<007>$<007>ciis iuncturæ, $<007> in his fuerint fene$tra-
rum lumina rel<007>cta, etiam{que} ubinunc triglyphi con$tituuntur, $<007> ibi lumi-
num $patia fu<007>$$e iud<007>cabuntur, <007>i$dem rationibus denticuli in ionicis fene
$trarum occupaui$$e loca v<007>debuntur, Vtra{que} enim & inter denticulos & in
ter triglyphos quæ $unt interualla, methopæ nominantur, όϖαζ, enim græ
citignorum cubilia & a$$erum appellant, vti no$tri ea caua, colũbaria, Ita
quod inter duas opas e$tĩtertignium, id methopa e$t apud eos nominatũ,
Ita vti ante in dor<007>cis triglyphorum & mutilorum e$t inuenta ratio, item
in ionicis denticulorum con$titutio propriam in operibus habet ratio-
nem, & quemadmodum mutili canteriorum proiecturæ ferunt imagin\~e,
$ic in ionicis denticuli ex proiecturis, a$$erum habent imitationem, Ita{que} in
græcis operibus, nemo $ub mutilo denticulos con$t<007>tuit, Non enim po$-
$unt $ubtus cãterios a$$eres e$$e, Quod ergo $upra canterios & t\~epla in ueri
tate debet e$$e collocatum, id in imaginibus $<007> infra con$titutũ fuerit, men-
do$am habebit operis rationem, Etiã{que} antiqui non probauerunt ne{que} in-
$tituerunt in fa$tigiis denticulos f<007>eri$ed puras coronas, ideo {quis} nec canterii
nec a$$eres contra fa$tigiorum frontes di$tribuuntur, nec po$$unt promine
re, $ed ad $t<007>llic<007>dia proclinati collocantur, Ita qd´ nõ pote$t in ueritate f<007>eri,
id non putauerunt in imagin<007>bus factum po$$e certam rationem habere.
Omnia enim certa proprietate & a ueris naturæ deductis moribus traduxe
runt in operum perfectiones, & ea probauerunt, quorum explicationes in
di$putationibus rationem po$$unt habere veritatis, Ita{que} exeis originibus
$ymmetrias & proport<007>ones vniu$cuiu${que} generis con$titutas reliquerunt,
quorum ingre$$us per$ecutus de ionicis & corinthiis in$titutionibus $upra
dixi, nunc vero doricam rationem $ummam{que} eius $pet<007>\~e breuiter exponã.
De ratione dorica. # Cap. # III.
Nonnulli antiqui architect<007> negauerunt dorico gñe ædes $acras oportere fie-
ri, {quis} mendo$æ & incõueni\~etes in his $ymmetriæ cõf<007>cieban\~t, Ita{que} negauit
Tarche$ius, it\~e Pytheus, nõ minus Hermogenes, Nam is cũ paratã habui$$et
marmoris cop<007>ã in doricæ ædis perfectionem cõmutauit, & ex eadem co-
pia eam ionicã l<007>bero patri fecit, Sed tñ non {quis} inuenu$ta e$t $peties, aut ge-
nus, aut formæ dignitas, $ed {quis} impedita e$t di$tr<007>butio & incõmoda in ope
re triglypho<006> & lacunario<006> di$tributiõe, Nã{que} nece$$e \~e triglyphos cõ$ti-
tui cõtra medios tetrãtes colũna<006>, methopa${que}, quæ inter triglyphos $<007>ent,
æquæ longas e\~e, <009> altas, contra{que} in angulares columnas triglyphi in extre-
mis partibus con$tituun\~t, & nõ contra medios tetrantes, Ita methopæ quæ
proxime ad angulares triglyphos $<007>unt, non exeunt quadratæ, $ed oblon-
giores triglyphis dimidia altitudine, At qui methopas æquales volũt face-
re, intercolũnia extrema cõtrahũt triglyphi dimidia altitudine, Hoc aũt $i-
ue in metho parũlõgitudinibus $iue in intercolũnio<006> cõtractiõibus efficia
tur, e$t m\~edo$um, Quapropter anti<003> euitare ui$<007> $unt ĩ æd<007>bus $acris, dori-
[0082]LIBER
cæ$ymmetriæ rõnem. Nos autem exponimus vti ordo po$tulat, quemad-
modum a præceptor<007>bus accep imus, vti $iquis voluerit his rõn<007>bus atten-
dens <007>ta ingred<007>, habeat proportiones explicatas, qu<007>bus emendatas & $ine
vitiis eff<007>cere po$$<007>t ædiũ $acra<006> dorico more perfect<007>ones. Frons æd<007>s dori-
cæ <007>n loco quo columnæ con$tituuntur, d<007>uidatur $i tetra$tylos erit, in par-
tes. xxviii. $i hexa$tylos. xli<007>ii. ex his pars vna erit modulus, <003> græce έμ@ά-
τμς d<007>citur, cuius moduli con$titutione ratiocination<007>bus eff<007>ciuntur om
nis operis di$tributiones, Cra$$<007>tudo columnarum erit duorum modulo-
rum:altitudo cum capitulo. xiiii. Capituli cra$$<007>tudo vnius moduli, latitu-
do duorum & moduli $extæ partis, Cra$$<007>tudo capitul<007> diuidatur in partes
tres, e quibus vna plinthus cum cymatio f<007>at, altera echinus cum anulis, ter
t<007>a hypotrachelio cõtrahatur columnæ, ita vti in tertio I<007>bro de ionicis e$t
$criptum.
a. cymatiũ
b. plinthus
c. echinus cũ
anulis
d. pars \~q hy-
potrachil<007>o
contrahitur
columnæ
a b c d
Ep<007>$tyl<007>i altitudo vnius moduli cũ tenia & guttis, tenia moduli $eptima,
guttarum longitudo $ub ten<007>a contra triglyphos alta cũ regula parte $ex-
ta modul<007> præpendeat, Item epi$tylii latitudo ima re$pondeat hypotrache
lio $ummæ columnæ, Supra epi$tyl<007>um collocandi $unt tr<007>glyph<007> cum $u-
is methopis alti vnius & dimidiati moduli, lati in fronte vn<007>us moduli, ita
diu<007>$i, vt in angularibus columnis & in mediis contra tetrantes medios $int
collocati, & intercolumniis reliquis bini, in med<007>is pronao & po$tico ter-
ni, ita relaxatis med<007>is interuallis $<007>ne impeditionibus ad<007>tus accedentibus
erit ad deo<006> $<007>mulacra, Triglypho<006> latitudo diuida\~t in partes $ex, ex qui-
bus quin{que} partes in medio duæ dimidiæ dextra ac $<007>ni$tra de$<007>gnentur, re-
gula vna in medio deformetur femur, quod græce μΗρὼς dicitur, $ecundũ
eam canaliculi ad normæ cacumen imprimantur, Ex ordine eorum dextra
ac $<007>ni$tra altera femora con$t<007>tuantur, in extrem<007>s partibus $emicanalicu-
li interuertantur.
[0083]QVARTVS.
a. acroterĭa
b. $ima
c. cymatium
doricum
d. corona
e. cymatium
doricum
f. triglyphi
g. methopæ
h. tenia
i. epi$tylium
k. capitulum
triglyphi
m. gutte. al@e
gutte $calpũ-
tur $ab coro-
na ad <002>p\~edi-
culum trigly
pho<006> de <003>b<_>9
infra
l. modulus
n. tympanũ
a b c d e f g h i j k l m n
Triglyphis ita collocatis, methopæ \~q $unt ĩter triglyphos, æque altæ$<007>nt, <009>
lõgæ, It\~e ĩ extremis angulis $emimethopia $<007>nt im\~p$$a dimidia modul<007> lati-
tudĩe, Ita. n. erit vt oĩa vitia et methopa<006> et ĩtercolũn<007>o<006> et lacũario<006>, {quis}æ\”q
les diui$<007>ões factæ erũt, em\~ed\~e\~t, Triglyphi capl´a $exta pte moduli $ũt faci\~e-
da, Supra triglypho<006> capl´a corona \~e collocãda ĩ {pro}iectura dimidia & $exta
<003>te hñs cymat<007>ũ doricũ ĩ imo alte<006> ĩ $ũmo, it\~e cũ cymatiis corona cra$$a ex
dimidia moduli, Diuid\~edæ aũt $ũtĩ corona ima ad <002>pendiculũ triglypho<006>
& ad medias methopas via<006> directiões & gutta<006> di$tributiões, ita vti gut-
tæ $ex ĩlõgitudin\~e tres ĩ latitudin\~e pateãt, reli\”q $patia, qd´ lat<007>ores $unt me-
thopæ, <009> triglyphi, pura rel<007>nquan\~t, aut fulmina $calpan\~t, ad i\~pmq; m\~etũ
coronæ ĩcida\~t l<007>nea, \~q $cotia dici\~t, Rel<007>\”q o ĩa tympana, $<007>mæ, coronæ, qu\~ead
modũ$criptũ \~e in ionicis, ita pfician\~t, Hæc rõĩ opib{us} dia$tyl<007>s erit cõ$t<007>tuta.
[0084]LIBER
Opus dia$ty
lon
a. $cotia
b. gutte \~q in
ima corona
diuiduntur
c. uiarum di
$tributiones
H<007>ci$ta ut ha
beatur de$cri
ptio operum
quæ $ub co-
rona fiunt
a b c
Sivero $y$tylon & monotryglyphon opus erit faci\~edũ, frons æd<007>s $<007> tetra-
$tylos erit, d<007>uida\~t ĩ <002>tes. xxiii. $i hexa$tylos erit, diuida\~t ĩ <002>tes. xxxv. ex his
pars vna erit modulus, ad qu\~e (vti $upra $criptũ \~e) o<002>a di$tr<007>bu\~e\~t, Ita $ta $upra
$<007>ngula epi$tylia & methopæ duæ & triglyphi bini erũt collocãdi, In ã gula
rib{us} hoc ãplius, dimidiatũ <009>tũ\~e $patiũ hemitriglyphi. Accedetid ĩ med<007>ão
cõtra fa$tigiũ triũ triglypho<006> & triũ methoparũ $patiũ, vt lati{us} mediũ ĩter-
colũniũ acced\~etibus ad æd\~e habeat laxam\~etũ, & aduer$us $<007>mulacra deo<006>
a$pectus dignitat\~e, In$u<002> triglyphorũ capitula corona \~e collocãda hñs (vti
$upra $cr<007>ptũ e$t) cymatiũ doricũ in imo alterũ in $ummo. Item cum cyma-
tiis corona cra$$a ex dimidia, Diuidendæ aũt $unt in corona ima ad perpen-
d<007>culum triglyphorum & ad medias methopas, via<006> directiões & gutta-
rum di$tribut<007>ones & rel<007>qua quo{que}, qu\~eadmodũ dictum e$t in dia$tylis.
[0085]QVARTVS.
Opus $y$ty
I on monotm
glyphon
Columnas autem $triari. xx. $triis oportet, quæ $i planæ erunt, angulos ha-
beant. xx. de$<007>gnatos, $<007>n autem excauabuntur, $<007>c e$t forma fac<007>enda, Ita
vt<007> <009> magnum e$t interuallum $triæ, tam magnis $triaturæ paribus lateri-
bus quadratum de$cribatur, in med<007>o autem quadrato circini centrum col
locetur, & agatur l<007>nea rotundationis, quæ quadrationis angulos tãgat, &
quantum erit curuaturæ inter rotundationem & quadratam de$cription\~e,
tantum ad formam excau\~etur, Ita dorica columna $ui generis $triaturæ ha-
bebit perfectionem. De adiectione eius quæ media adaugetur, (vti <007>n ter-
tio volumine de ionicis e$t per$cripta) ita & in his tran$$eratur, Quoniam
exterior $peties $ymmetriarum & corinthiorum & doricorum & ionico-
rum e$t per$cripta, nece$$e e$t etiam interiores cellarum pronai{que} di$tribu-
tiones explicare.
[0086]LIBER
a. quadratũ
b. $trie
a b
De interiore cellarum & pronai di$tributione. Cap. IIII.
Di$tribui\~t aũt lõgitudo ædis, vti latitudo $it lõgitudinis d<007>mid<007>æ <002>tis, i\~pa{que}
cella parte \”qrta lõgior $<007>t, <009> \~e latitudo cũ pariete, <003> paries valua<006> habuerit
collocation\~e, Reliquæ tres <029>tes pronai ad antas parietũ {pro}currãt, quæ antæ
colũna<006> cra$$<007>tudin\~e h\~ere deb\~et, Et $<007>ædes erit latitudĩe maior <009> pedes. xx.
duæ colũnæĩter duas antas ĩterponan\~t \~q di$iũgãt pteromatos & {pro}nai $pa-
tiũ, It\~eĩtercolũnia tr<007>a \~q erũt ĩter ãtas & colũnas, pluteis marmoreis $<007>ue ex
inte$tĩo o<002>e factis ĩtercludan\~t, ita vti fores habeãt, <002> \”qs itinera {pro}nao f<007>ant.
a. antæ
b. pronaum
c. plutei
d. cella
e. loca ualua
rum
a b c d e
[0087]
A B c
[0088]
[0089]QVARTVS.
autem quãta e$t eius cra$$<007>tudo, Sculpendum e$t cymatium le$ bium cum
a$tragalo, Supra cymatium quod erit in $uperc<007>lio collocãdum e$t hyper-
th yrum cra$$<007>tudine $upercilii, & in eo $calpendum e$t cymatium dor<007>cũ,
a$tragalum le$ b<007>um $<007>ma $calptura, Corona deinde plana fiat cum cyma-
t<007>o, pro<007>ectura autem eius erit, quanta altitudo $upercilii, quod $upra an-
tepagmenta ĩponi\~t, Dextra ac $<007>ni$tra, proiecturæ $ic $unt faciendæ, vti cre-
pidines excurrant, & in vngue ip$a cymatia coniungãtur.
a. corona fũ.
ma
b. Iumen hy
pothyri
c. antepag-
menta
d. hyperthy
rum
c. $uperciliũ
a b c d e
Sin aut\~e ionico genere futuræ erũt, lumen altũ ad eundem modũ quemad-
modum in doric<007>s f<007>eri videtur, latitudo con$tituatur, ut altitudo diuida-
tur in partes duas & dimidiam, eiu${que} partis vnius$emis ima luminis f<007>at, la
titudo contracturæ, ita vt in doricis, Cra$$<007>tudo antepagmentorum altitu-
dine luminis in fronte quartadecima parte, Cymatium huius cra$$<007>tudinis
$exta, reliqua pars præter cymatium diuidatur in partes duodecim, harum
trium prima cor$a f<007>at cum a$tragalo, $ecunda quatuor, tertia qu<007>n{que}, eæ{que}
cor$æ cum a$tragalis c<007>rcumcurrant, Hyperthyra autem ad eundem modũ
componantur, quemadmodum <007>n doricis hyperthyridibus, Ancones $<007>ue
[0090]LIBER
prothyrides vocentur, exculptæ dextra ac $<007>ni$tra præpendeant ad imi $u-
percili<007> libramentũ præter foliũ, Eæ habeãt in frõte cra$$<007>tud<007>nem ex ante-
pagm\~eti tr<007>bus partibus vnã, in imo quarta parte graciliores, <009> $uperiora.
a. prothyri-
des
b. lumen hy
pothyri
a b
Fores ita compingantur, vti $capi cardinales $<007>nt ex altitudine luminis toti-
us duodecima parte, Inter duos $capos tympana ex duodecim partibus ha
beant ternas partes, Impagibus di$tributiones ita $<007>ent, vti diui$is altitudini
bus in partes qu<007>nque, duæ $uperiori, tres inferiori de$ignentur, Super me-
dium medii ĩmpages colloc\~etur, ex reliqu<007>s alii in $ummo alii in imo com
pingantur, Latitudo impagis f<007>at tympani tertia parte, cymatiũ $exta parte
impagis, Scaporum latitudines impagis dimidia parte, Item replum de im
page dimidia & $exta parte. Scapi qui $unt antæ $ecundum pagmentum, di
midium impagis con$tituantur.
[0091]QV ARTVS.
Sin autem valua
tæ erunt, altitudi
nes ita manebũt,
in latitudin\~e adii
ciatur amplius,
foris latitudo ($i
quadriforis futu
ra \~e)altitudo adii
ciatur.
a. $capus car>
dinalis.
b. tympanũ.
c. impages.
d. fores ual-
uatæ.
a b c
Atticurges aut\~e
ii$dem rationib{us}
perficiũtur, qui-
bus dorica, \~pte-
rea cor$æ$ub cy-
matiis in ãtepag
mentis circundã
tur, quæ ita di$tri
bui debent, vti ĩ
antepagm\~etis \~p-
ter cymatium ex
partibus $eptem
habeãt duas par
tes, i\~pa{que} forium
ornamenta nõ fi
unt cero$trota ne
que bifora $ed val
uata, & a<002>turas
a. $capi car>-
dinales.
b. bifores.
c. impages
d. tympanũ.
a b c
habent ĩ exterio
res partes, Quas
rationes ædiũ $a-
crarum in forma
tionibus oporte
at fieri doricis, io
nicis, corinthii$-
que operib{us}, quo
ad potui attinge
re, veluti legiti-
mis moribus ex-
po$ui, Nũc de tu$
canicis di$po$itio
nibus qu\~eadmo
dũ ĩ$titui oporte
at dicam.
[0092]LIBER
De tu$canicis rationbus ædium $acrarum. # Caput. # VII.
Locus in quo ædis con$tituetur, cum habuerit in lõgitudine $ex partes, vna
dempta, reliquum quod erit, latitudini detur, Lõgitudo autem diuidatur
bipartito, & quæ pars erit interior, cellarum $patiis de$ignetur, quæ erit <030>-
xima fronti, columnarum di$po$itioni relinquatur, Item latitudo diuida-
tur in partes decem, ex his ternæ partes dextra ac $ini$tra cellis minorib{us}, $i-
ue vbi alæ futuræ $int dentur, reliquæ quatuor mediæ ædi attribuãtur, Spa
tium, quod erit ante cellas, in pronao ita columnis de$ignetur, vt angulares
contra antas parietum extremorum e regione colloc\~etur, Duæ mediæ e re-
gione parietum, qui inter antas & mediam ædem fuerĩt, ita di$tribuan\~t ,ut
inter antas & columnas priores per medium ii$dem regiõibus alteræ di$po
nantur, eæ{que} $int ima cra$$itudine altitudinis parte $eptima, altitudo tertia
parte latitudinis templi, $umma{que} columna quarta parte cra$$itudinis imæ
contrahatur.
a. cellæ mi-
nores.
b. media
ædes.
c. pronaus.
a b c
Spiræ earum altæ dimidia parte cra$$itudinis fiant, habeant $piræ earũ plin-
thum ad circinum altam $uæ cra$$itudinis, dimidia partæ, torum in$u<002> cũ
apophygi cra$$um, quantum plinthus.
[0093]QVARTVS.
a. plinthus
b. torus
c. apophy-
gis.
d. cra$$itudo
ima $capi
a b c d
Capituli altitudo dimidia cra$$itudinis, Abacilatitudo, quanta ima
cra$$itudo columnæ.
a. latitudo
abaci
b. cra$$itudo
ima colũnæ-
c. cra$$itudo
$ũmæ colum
næ.
a b c
Capituli{que} cra$$itudo diuida\~t in partes tres, e <029>bus vna plintho quæ \~e
[0094]LIBER
in abaco, detur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophygi.
a. abacus.
b. echinus
c. hypotra-
chelium cum
apophygi.
d. ima cra$$i
tudo colũnæ
a b c d
Supra columnas trabes compactiles imponantur, vti $int altitudinis modu
lis iis, qui a magnitudine operis po$tulabũtur, Eæ{que} trabes compactiles po-
nãtur, vt tantam habeant cra$$itudinem, quanta $ummæ colũnæ erit hypo
trachelium, & ita $int cõpactæ $ub$cudibus & $ecuriclis, vt cõpactura duo-
rum digitorum habeat laxationem, Cum enim inter $e tangunt & non $pi-
ramentum & perflatum venti recipiũt, concalefaciun\~t, & celeriter & putre
$cunt, Supra trabes & $upra parietes traiecturæ mutilorum parte quarta al-
titudinis columnæ proiiciantur, Item in eorum frontibus antepagmenta fi
gantur, $upra{que} ea tympanum fa$tigii ex$tructura $eu de materia colloce/-
tur, Supra{que} id fa$tigium columen, canterii, templa ita $unt collocanda, vt
$tillicidium tecti ab$oluti tertiario re$pondeat, Fiunt autem ædes rotundæ,
e quibus aliæ monopteræ $ine cella columnatæ con$tituuntur, aliæ peripte-
ræ dicuntur, Quæ $ine cella fiunt, tribunal habent & a$c\~e$um ex $uæ diame-
tri tertia parte, in$uper $tylobata columnæ con$tituantur tam altæ, quanta
ab extremis $tylobatarum parietibus \~e diametros, cra$$æ altitudinis $uæ cũ
capitulis & $piris decumæ partis, Epi$tilium altum columnæ cra$$itudinis
dimidia partæ, Zophorus & reliqua quæ in$uper imponuntur, ita vti in ter
tio volumine de $ymmetriis $crip$i.
[0095]QVARTVS.
a. gradus
b. ædes rotũ
da $ine cella.
a b
Sin autem peripteros ea ædes cõ$tituetur, duo gradus & $tylobatæ ab imo
con$tituantur, deinde cellæ paries collocetur cum rece$$u eius a $tylobata
circa partem latitudinis quintam, medio{que} valuarum locus ad aditus relin-
quatur, Ea{que} cella tãtam habeat diametrum præter parietes & circuition\~e,
quantam altitudinem columna $upra $tylobatam, Columnæ circum cellã
ii$dem proportionibus $ymmetrii${que} di$ponãtur, In medio tecti ratio ita ha
beatur, vti quanta diametros totius operis erit futura, dimidia altitudo fiat
tholi præter florem, Flos autem tantam habeat magnitudinem, quantã ha
buerit in $ummo columnæ capitulum præter piramidem, R eliqua (vti $u-
pra$cripta $unt) ea proportionibus at{que} $ymmetriis facienda videntur.
[0096]LIBER
a. tholus in
medio tectis
b. cella
c. peripteros
@@circũalata.
a b c
Item generibus aliis con$tituuntur ædes ex ii$dem $ymmetriis ordinatæ: &
alio genere di$po$itiones habentes, vti e$t ca$toris in circo flaminio & inter
duos lucos veiouis, Item argutius nemori dianæ columnis adiectis dextra
ac $ini$tra ad humeros pronai, Hoc autem genere primo facta ædes, vti e$t
ca$toris in circo, Athenis in arce, Mineruæ, & in attica $unio, Palladis, Earũ
non aliæ $ed eædem $unt proportiones. Cellæ enim longitudines duplices
$unt ad latitudines, & vti reliqua exi$ona, quæ $olent e$$e in frontibus, ad la
tera $unt tran$lata.
[0097]QVARTVS.
Templi gen{us}
aliud a tu$ca-
nicistii$d\~e tñ
$ymmetriis
factum.
a. pronaus
b. medium
æ dis.
c. cellæ mi-
nores.
d. humeti {pro}
nai.
a b c
Non nulli etiam de tu$canicis generibus $umentes columnarum di$po$i-
tiones tran$ferunt in corinthiorum & ionicorum operum ordinationes,
Quibus enĩ locis pronao procurrunt antæ, in ii$dem e regione cellæ parie-
tum columnas binas collocantes efficiunt tu$canicorum & græcorum ope
rum cõmun\~e rõcinationem. Alii vero remouentes parietes ædis & applicã-
tes ad intercolumnia pteromatos $patio parietis $ublati efficiunt amplũ la-
xamentum cellæ, Reliqua aũt proportionibus & $ymmetriis ii$dem con$er
uantes aliud genus $iguræ nomini${que} videntur p$eudoperipterum {pro}crea-
ui$$e, Hæc aũt genera {pro}pter v$um $acrificio<006> cõuertun\~t, Non.n.oĩbus diis
ii$dem rõnibus ædes $unt faciendæ, {quis} alius alia varietate $acra<006> religionum
habet effectus. O\~es ædiũ $acrarum rõcinatiões vti mihi traditæ $unt, expo-
$ui, ordine${que} & $ymmetrias ea<006> partitionibus di$tinxi, & quarũ di$pares
$unt figuræ, & quibus di$criminibus inter $e $unt di$paratæ, quoad potui $i
gn ificare $criptis curaui, Nunc de aris deorum immortalium vti aptam cõ
$titutionem habeant ad $acrificiorum rationem dicam.
[0098]LIBER
Dearis deorum ordinandis. # Caput. # VIII.
Aræ $pect\~et ad orientem, & $emper inferiores $int collocatæ. <009> $imulacra, quæ
fuerint in æde, vti $u$picientes diuinitatem qui $upplicant & $acrificant, di$
$paribus altitudinibus ad $ui cuiu${que} dei decorem componantur, Altitudi
nes aut\~e earum $ic $unt explicandæ, vti Ioui omnibu${que} cœle$tibus <009>excel-
$i$$imæ con$tituantur, Ve$tæ Terræ Mari{que} humiles collocentur, ita idoneæ
his in$titutionibus explicabuntur in mediis ædibus ararum deformatiões,
Explicatis ædium $acrarum compo$itiõibus in hoc libro, in $equenti de cõ
munium operum reddemus di$tributionibus explicationes.
M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA
LIBER QVINTVS.
QVI amplioribus voluminibus imperator ingenii co-
gitationes \~pcepta{que} explicauerunt, maximas & egræ-
gias adiecerunt $uis $criptis autoritates, quod etiã vel
in no$tris quoque $tudiis res pateretur, vt amplifica/-
tionibus autoritas & ĩ his \~pceptis augeretur, $ed id nõ
e$t qu\~eadmodum putatur, expeditum, Non enim de
architectura $ic $cribitur, vt hi$toriæ aut poemata, hi-
$toriæ per $e tenent lectores, habent enim nouarũ re<006>
varias expectationes, poematum vero carminum metra & pedes ac verbo-
rum elegans di$po$itio, & $ent\~etiarum inter per$onas & ver$uum di$tincta
pronunciatio, prolectando $en$us legentiũ perducit $ine offen$a ad $ummã
$criptorum terminationem, Id aut\~e in architecturæ con$criptionibus non
pote$t fieri, {quis} vocabula ex artis propria nece$$itate concepta incon$ueto $er
mone obiiciunt $en$ibus ob$curitat\~e. Cũ ea ergo per $e non $int aperta, nec
pateant eorum in con$uetudine nomina, tum etiam \~pceptorum late vagan
tes $cripturæ $i non contrahantur, & paucis & perlucidis $ententiis explic\~e
tur, frequentia multitudine{que} $ermonis impediente, incertas legentium effi
cient cogitationes. Ita{que} occultas nominationes cõm\~e$u${que} e membris ope-
rum pronuncians vt memoriæ tradan\~t, breuiter exponã, Sic.n. expeditius
ea recipere poterunt mentes, Non minus cum animaduerti$$em di$tentã oc
cupationibus ciuitat\~e publicis & priuatis negociis, paucis iudicaui $crib\~e-
dum, vti angu$to $patio vacuitatis ea legentes breuiter percipere po$$ent,
Etiã{que} Pythagoræ hi${que} qui eius here$im fuerũt $ecuti, placuit cubicis rõni-
bus \~pcepta in voluminibus $cribere, con$tituerunt{que} cubũ.ccxvi.ver$uum
eo${que} non plu$<009> tres in vna con$criptione oportere e$$e putauerunt, Cubus
aũt e$t corpus ex.vi.lateribus æquali latitudine planitia<006> perquadratũ, Is
cum e$t iactus, quã in part\~e incubuit, dum e$t intactus, immotã habet $ta-
bilitat\~e, vti $unt etiã te$$eræ, quas in alueo ludentes iaciũt, Hanc aũt $imili-
[0099]QVINTVS.
tudinem ex eo $ump$i$$e vid\~etur, {quis} is numerus ver$uũ vti cubus, in quem-
cun{que} $en$um in$ederit, immotam efficiat ibi memoriæ $tabilitatem, Græci
quo{que} poetæ comici interpon\~etes e choro cãticũ, diui$erũt $patia fabula<006>,
ita partes cubica rõne facientes, intercapedinibus leuant acto<006> {pro}nunciatio
nes, Cum ergo hæc naturali modo $int a maioribus ob$eruata, aĩo{que} aduer-
tam inu$itatas & ob$curas multis res e$$e mihi $crib\~edas, quo facilius ad $en
$us leg\~etiũ <002>uenire po$$int breuibus voluminibus iudicaui $cribere.Ita enĩ
expedita erũt ad intelligendũ, eorum{que} ordinationes in$titui, vti nõ $int \~q-
rentibus $eparatim colligenda, $ed e corpore vno, & in $ingulis volumini-
bus generũ haber\~et explicationes, Ita{que} Cæ$ar tertio & quarto volumine
ædiũ $acra<006> rõnes expo$ui, Hoc libro publico<006> locorum expediã di$po$i
tiones, primum{que} fo<006> vti oporteat cõ$titui dicam, {quis} in eo & publicarũ &
priuatarum rerum rationes per magi$tratus gubernantur.
Deforo. # Caput. # I.
Græci in quadrato ampli$$imis & duplicibus porticibus fora con$tituunt,
crebri${que} columnis & lapideis aut marmoreis epy$tiliis adornant, & $upra
ambulationes in contignationibus faciunt, Italiæ vero vrbibus non eadem
e$t ratione faciundum, ideo {quis} a maioribus con$uetudo tradita e$t gladiato
ria munera in foro dari. Igitur circum $pectacula $patio$iora intercolum-
nia di$tribuantur, circa{que} in porticibus argentariæ tabernæ, meniana{que} $u/-
perioribus coaxationibus collocentur, quæ & ad v$um & ad vectigalia pu-
blica recte erunt di$po$ita, Magnitudines autem ad copiam hominũ opor-
tet fieri, ne paruum $patium $it ad v$um, aut ne propter inopiam populi va
$tum forum videatur, Latitudo autem ita finiatur, vti lõgitudo in tres par
tes cum diui$a fuerit, ex his duæ partes ei d\~etur, Ita enim oblonga erit eius
formatio, & ad $pectaculorum ratiõem vtilis di$po$itio, Columnæ $uperio
res quarta parte minores <009> inferiores $unt con$tituendæ, propterea {quis} one-
ri ferendo quæ $unt inferiora, firmiora debent e$$e, <009> $uperiora, Non minus
{quis} etiam na$c\~etium oportet imitari naturam, vt in arboribus teretibus, abie
te, cupre$$o, pinu, e quibus nulla non cra$$ior e$t ab radicibus, deinde cre$c\~e
do progreditur in altitudinem naturali contractura peræquata na$cens ad
cacumen, Ergo $i natura na$centium ita po$tulat, recte e$t cõ$titutum & al-
titudinibus & cra$$itudin<007>bus $uperiora inferiorum fieri contractiora.
[0100]LIBER
a. forũ qua-
dratũ & colũ
nis ornatum
more græco.
b. fo<006> {pro}por
tione $e$<003>al-
tera lõgitudi
nis ad latitu-
din\~e ornatũ
colũnis mo-
re latino.
c. arg\~etariæ
tabernæ.
a b
Ba$ilicarum loca adiuncta foris <009> calidi$$imis partibus oportet con$titui,
vt per hyem\~e $ine mole$tia tempe$tatum $e cõferre in eas negociatores po$
$int, Earum{que} latitudines ne minus <009> ex tertia ne plus <009> ex dimidia longitu
dinis parte con$tituantur, ni$i loci natura impedierit, & aliter coegerit $ym
metriam commutari, Sin autem locus erit amplior in longitudine, chalci-
dica in extremis con$tituantur, vti $unt in iulia aquiliana, Columnæ ba$ili-
carum tam altæ <009> porticus latæ fuerint, faciendæ videntur, Porticus <009> me-
[0101]QVINTVS.
diũ $patium futurum e$t, ex tertia finiatur, Columnæ $uperiores minores
quam inferiores (vti $upra $criptum e$t) cõ$tituantur, Pluteum quod fue-
rit ĩter $uperiores columnas, item quarta parte minus <009> $uperiores colum-
næ fuerint, oportere fieri videtur, vti $upra ba$ilicæ contignationem ambu-
lantes ab negociatoribus ne con$pic<007>antur, Epi$tylia, zophori, coronæ, ex
$ymmetriis columnarum vtiin tertio libro diximus, explicentur.
a. ba$ilica fti
plæ longitu-
dinis ad lati-
tudinem.
b. ba$ilica du
pla lõgitudi-
nis ad latitu-
dinem.
c. tribunalis
locus.
a b c
Non minus $ummã dignitat\~e & uenu$tatem po$$unt habere cõparationes
ba$ilica<006>, quo genere coloniæ iuliæ fane$tri collocaui, curaui{que} faciendam
cuius <030>portiones & $ymmetriæ $ic $ũt cõ$titutæ, Mediana te$tudo ĩter colũ
nas e$t lõga pedes.cxx.lata pedes $exaginta, Porticus eius circa te$tudin\~e in
ter parietes & colũnas lata pedes viginti, Colũnæ altitudinib' <002>petuis cum
capitulis pedũ <003>nquaginta, cra$$itudinibus <003>num, hab\~etes po$t$e para$ta-
tas altas pedes viginti, latas pedes duo$$emis, cra$$as ped\~e vnũ$emis, quæ $u
$tinent trabes, <007>n <003>bus inuehun\~t porticuũ cõtignatiões, Supra{que} eas aliæ pa
ra$tatæ pedũ dec\~e & octo, latæ binũ, cra$$æ ped\~e, quæ excipiunt it\~e trabes $u
$tinentes canteriũ & porticũ, quæ$unt $ubmi$$a infra te$tudin\~e tecta, Reli\~q
$patia <007>nter para$tata<006> & colũna<006> trabes <002> intercolũnia luminibus $untre
licta, Colũnæ $unt in latitudine te$tud<007>nis cũ angularib' dextra ac$ini$tra,
quaternæ, in lõgitudine quæ e$t foro <030>xima cũ <007><007>$d\~e angularibus octo, ex
altera parte cũ angularibus $ex, Ideo {quis} mediæ duæ in ea parte nõ $unt po$i-
[0102]LIBER
tæ, ne ĩpediant a$pectus <030>nai ædis augu$ti, quæ \~e in medio latere parietis ba
$ilicæ collocata $pectãs med<007>ũ fo<006> & æd\~e Iouis, Item tribunal\~e in ea æde he
micycli$chematis, minore curuatura formatũ, Eius aũt hemicycliin frõte
e$t interuallũ pedũ, \~qdraginta$ex, ĩtror$us curuaturapedũ <003>ndecim, vti eos
qui apud mag<007>$tratus $tar\~et, negociãtes <007>n ba$ilica ne ĩpedirent.
a. ba$ilica a
uitruuio fa-
ctaĩ colonia
fane$tri: qd'
nunc fanum
dĩ: nõ $atis a
me <030>batum
opus.
b. tribunalis
locus.
c. ædes au-
gufti.
a b c
Supra colũnas ex trib'tignis bipedalib'cõpactis trabes $ũt circa collocatæ,
cæ{que} ab tertiis colũnis \~q $ũt in ĩteriori parte reuertun\’t ad antas, \~q a <030>nao <030>-
currũt, dextra{que} & $ini$tra hemicyclũ tangũt, Supra trabes contra capitula
exfulm\~etis di$po$itæ p<007>læ$ũt collocatæ, altæ ped<007>bus tribus, latæ quoquo-
[0103]QVINTVS.
uer$us quaternis, Supra eas ex duobus tignis bipedalib' trabes euerganeæ
circa $ũt collocatæ, <003>bus in$u<002> tran$tra cũ capreolis cõtra zophoros & an-
tas & parietes <030>nai collocata $u$tin\~et vnũ culm\~e <002>petuæ ba$il<007>cæ, alterum
a medio $upra <030>naũ ædis, Ita fa$tigio<006> duplex nata di$po$itio, extrin$ccus
tecti, & interioris altæ te$tudinis, \~p$tant $peti\~e venu$tã, It\~e $ublata ep<007>$tylio
rum ornam\~eta, & pluteo<006> colũnarũ{que} $uperio<006> di$tributio opero$am de-
trahit mole$t<007>ã, $umptu${que} imminuit ex magna parte $ummã, Ip$ævero co
lumnæ in altitudine perpetua $ub trabe te$tudinis perductæ, & magnificen
tiam impen$æ, & auctoritatem operi adaugere videntur.
Deærario, carcere, & curia ordinandis. # Caput. # II.
Aerariũ, carcer, curia, foro $unt cõiung\~eda, $ed ita vti magnitudo $ymme-
triæ eo<006> foro re$põdeat, maxime <003>d\~e curia imprimis e$t faci\~eda ad dignita
tem municipii $<007>ue ciuitatis, Et $<007>quadrata erit, quãtũ habuerit latitudinis,
dimidia addita cõ$tituatur altitudo, $in aũt oblonga fuerit, longitudo & la
titudo cõponatur, & $umma cõpo$ita e<007>' dimidia pars $ub lacunari<007>s altitu
dini detur, Præterea \~pcing\~edi $unt parietes medii, coronis ex inte$tino ope
re, aut albario, ad dimidiã part\~e altitud<007>nis, Quæ$inõ erunt, vox ibi di$pu
tantium elata in al-
a lacunaria
b. coronæ
ex inte$tino
opere<007>aut al-
bario.
c. locus tribu
nalis.
a b c
titudin\~e intellectui
non poterit e$$e au
dientibus, Cũ au-
tem coronis præcĩ-
cti <002>ietes erũt, uox
ab iis morata prius
<009> in aere elata di$$i-
petur, auribus erit
intellecta.
De theatro. # Caput. # III.
Cum fo<006> con$titu-
tum fuerit, tũ deo-
rum immortalium
diebus fe$tis ludo-
rum $pectationib'
eligendus e$t locus
theatro <009> $aluberri
mus, vti in primo li
bro de $alubritati-
busĩ mœnium col
locationibus \~e $cri-
ptum; Per ludos.n.
[0104]LIBER
cum coniugibus & l<007>beris <002>$edentes delectationibus detinentur, & corpo-
ra propter uoluptatem ĩmota patentes habent venas, in quas infidunt au-
rarum flatus. qui$i a regionibus palu$tribus aut aliis regionibus vicio$is ad
uenient, nocentes $piritus corporibus infundent, Ita{que} $i curio$ius eligetur
locus theatro, vitabuntur vicia, Etiã{que} prouidendum e$tne impetus habe-
at a meridie, Sol enim cum implet eius rotunditatem, aer conclu$us curua
tura, ne{que} habens pote$tatem vagandi ver$ando con$erue$cit, & cãd\~es adu-
rit excoquit{que} & ĩminuit e corporibus humores, Ideo maxime vitandæ $ũt
his rebus uitio$æ regiones, & eligendæ $alubres, Fundamentorum autem $i
in montibus fuerit, facilior erit ratio, $ed $inece$$itas coegerit in plano aut
palu$triloco ea con$titui, $olidationes $ub$tructione${que} ita erunt faciendæ,
qu\~eadmodũ de fundatiõ<007>bus ædiũ $acra<006> in tertio libro \~e$criptũ, In$u<002> fũ-
dam\~eta lapideis & marmoreis copiis gradatiões ab $ub$tructõe fieri deb\~et,
Præcinctiões ad altitudines theatro<006> <030> rata <002>te faciendæ vid\~etur, ne{que} altio
res, <009> quăta \~pcinctionis itineris $it latitudo, Si.n. excel$iores fuerint, repel-
l\~et & eiicient in $uperior\~e partem vocem, nec patientur in $edibus $ũmis, \~q
$unt $upra \~pcinctiones, verborum ca$us certa $ignificatione ad aures perue
nire. Et ad $ummam ita e$t gubernandum, vti linea cum adimum gradum
& ad $ummũ extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulo${que} tangat,
ita uox non impedietur, Aditus complures & $patio$os oportet di$ponere
nec coniunctos $uperiores inferioribus $ed ex omnibus locis perpetuos, &
directos $ine inuer$u ris faciendos, vti cum populus dimittitur de $pectacu
lis, ne comprimatur, $ed habeat ex oĩbus loc<007>s exitus $eparatos $ine impedi-
tione, Etiam dilig\~eter e$t animaduertendum ne $it locus $urdus, $ed vt ĩ eo
uox <009>clari$$ime vagari po$$it, Hocvero fieriita poterit, $i locus electus fue
rit, vbinon impediatur re$onantia, Voxautem e$t $piritus fluens, & aeris
ictu $en$ibilis auditui, Eamouetur circulorum rotundatiõibus infinitis. vti
$i in $tantem aquam lapide immi$$o na$cantur innumerabiles vndarum cir
culi cre$centes a centro & <009>lati$$ime po$$int vagantes, ni$i angu$t<007>a loci in-
terpellauerit, aut aliqua offen$io, quæ non patitur de$ignationes earum vn
darum ad exitus peruenire, Ita{que} cum interpellentur offen$ionibus, Primæ
redundantes in$equentium di$turbant de$ignationes, Eadem ratione vox
ita ad circinium efficit motiones, Sed in aqua circuli æqua planitie in latitu
dinem mouentur, vox & in latitudinem progreditur, & altitudinem gra-
datim $candit, I gitur vt in aqua vndarum de$ignationibus, ita in voce cũ
offen$io nulla primam ĩterpellauerit, non di$turbat $ecundã, nec in$equen
tes, $ed omnes $ine re$onantia perueniunt ad imorum & $ũmorum aures,
Ergo veteres architecti naturæ ve$tigia per$ecuti indagationibus vocis$cã
dentes theatrorum perfecerunt gradationes, & quæ$iuerunt per canonicã
mathematicorum & mu$icam rationem, vt quæcun{que} vox e$$et in $cœna,
clarior et $uauior ad $pectatorum perueniret aures, Vti enim organaĩ æneis
[0105]QVINTVS.
laminis aut corneis, die$i, ad cordarum $onituum claritatem perficiũtur, $ic
theatrorum per harmonicen ad augendam vocem ratiocinationes ab an-
tiquis $unt con$titutæ.
Deharmonia. # Caput. # IIII.
Harmonia autem e$t mu$ica litteratura ob$cura & difficil<007>s, maxime <003>dem,
quibus græcæ litteræ non $unt notæ, quã $i volumus explicare, nece$$e \~e eti-
am græcis verbis vti, {quis} nonnulla eorum latinas non habent appellationes,
Ita{que} (vt potero) <009>aperti$$ime ex Ari$toxeni $cripturis ĩterprætabor, & ei'
diagrãma, $ub$cr<007>bam, finitione${que} $onituum de$ignabo, vti qui diligenti-
us attenderit, facilius percipere po$$it, Vox enimmutationibus cum flecti
tur, alias fit acuta, alias grau<007>s, duobu${que} modis mouetur, e quibus vnus ha
bet effectus continuatos, alter d<007>$tantes, Continua vox ne{que} in finitionibus
con$i$tit, ne{que} in loco vllo, efficit{que} term<007>nationes non apparentes, interual-
la autem media patentia, vti $ermone cum dicimus, $ol, lux, flos, nox, Nũc
. n. nec vñ incipit, nec vbi de$init intelligitur, $ed ne{que} ex acuta facta e$t gra-
uis, nec ex graui acuta apparet auribus. Per di$tantiam autem e contrario,
Nam{que} cum flectitur in mutatione vox, $tatuit $e in alicuius $onitus finitio-
n\~e, deinde in alterius, & id vltro citro{que} crebro faciendo incõ$tans apparet
$en$ibus, vti in cantionibus cum flectentes voces varietatem facimus mo-
dulationis, Ita{que} interuallis ea cum ver$atur, & vnde initium fecit, & vbi de
$iit, apparet in $onorum patentibus finitionibus, Mediana autem parentia ĩ
teruall<007>s ob$curantur, Genera vero modulationum $ũt tria, Primum quod
græci nominant αῤμοעίαν, Secundum {χρ}ῶμα, Tertium, λιάΤοעοע, E$t aut\~e
harmoniæ modulatio ab arte concepta, & eare cãtio eius maxime grauem
& egregiam habet auctoritat\~e, Chroma $ubtili $olertia ac crebritate modu-
lorum $uauiorem habet delectationem, Diatonon vero {quis} naturalis e$t, faci
lior e$t interuallorum di$tant<007>a, In his tribus generibus di$$imiles $unt tertra
chordorum di$po$itiones, {quis} harmonia tetrachordorum & tonos & die$es
habet binas, Die$is autem e$t toni pars quarta, ita in hemitonio duæ die$es
$unt collocatæ, Chromati duo hemitonia in ordine $unt compo$ita tertiũ
trium hemitoniorum e$t ĩteruallum, Diatoni duo $unt continuati toni, ter
tium hemitonium finit tetrachordi magnitudinem, Ita in tr<007>bus generi-
bus tetrachorda ex duobus tonis & hemitonio $unt peræquata, Sed i\~pa cũ
$eparatim vniu$cuiu${que} generis finibus con$iderantur, di$$imilem hab\~et in
teruallorum´de$ignationem, Igitur interualla tonorum & hemitoniorum
& tetrachordorum in voce diui$it natura, finiuit{que} terminationes eorũ m\~e
$uris interuallorum quantitate, modi${que} certis di$tantibus con$tituit quali-
tates, quibus etiam artifices qui organa fabricant ex natura con$t<007>tutis vt\~e-
do, comparant ad concentus conuenientes eorum perfectiones, Sonitus <003>
græce φθόι dicuntur, in vno quo{que} genere $unt decem & octo e<029>bus octo
[0106]LIBER
$unt in tribus generibus perpetui & $tantes, reliqui decem cum cõiter mo-
dulantur $unt vagantes, Stãtes autem $unt, qui inter mobiles ĩterpo$iti cõ-
tinent tetrachordi coniunctionem, & e generum di$criminibus $uis finibus
$unt permanentes, Appellantur autem $ic, pro$lambanomenos, hypatehy-
paton, hypateme$on, me$e, nete$yn\~emenon, parame$e, netediezeugmenõ,
netehyperboleon, Mobiles autem $unt, qui <007>n tetrachordo inter immotos
di$po$iti in generibus & locis loca mutant, Vocabula autem habent hæc,
Parhypatehypatõ, lichanoshypatõ, parhypateme$on, lichano$me$on, tri
te$yn\~emenõ, paranete$yn\~emenon, tritediezeugmenon, paraneted<007>ezeug-
menon, tritehyperboleon, paranetehyperboleon. Ei autem qui mouentur
recipiunt virtutes alias, Interualla enim & di$tantias habent cre$centes, Ita-
que parhypate quæ in harmonia d<007>$tat ab hypate die$i, in Chromate muta
ta habet hemitonium, in d<007>atono vero tonum, Qui lichanos in harmonia
dicitur ab hypate di$tat hemitonium, in chroma tran$latus progredi\’t duo
hemitonia, <007>n diatono di$tat ab hypate tria hemitonia, Ita decem $onitus <030>
pter tran$lationes in generibus efficiunt triplicem modualtionum varieta-
tatem, Tetrachorda autem $unt quin{que}, pr<007>mum graui$$imum quod græce
dicitur υϖαξγ, Secundum medianum quod appellatur μέσογ. Tertiũ con
iunctum, quod συγέμμβνον dicitur, quartum di$iunctum, q<001>λιεζεύΓμcνον
nominatur, Quintum quod e$t acut<007>$$imum græce ὑϖερβόνεον dicitur, Cõ
centus quos natura hominis modular<007> pote$t, græce{que} σνμφόγιαι dicuntur
$unt $ex, diate$$aron, diapente, diapa$on, diapa$on cum diate$$aron, diapa-
$on cum diapente, di$diapa$on, Ideo{que} & a numero nomina receperunt, {quis}
cum vox con$titerit in vna $onorum finitione, ab ea{que} $e flectens mutauerit
& peruenerit in quartam terminationem, appellatur diate$$aron, in quintã
diapente, in octauam diapa$on, in octauam&dimidiam diapa$on & diate$
$aron, in nonam&dimidiam diapa$on & diapente, in quĩtamdecimam di$
diapa$on, Non enim inter duo interualla cum chordarum $onitus aut vo-
cis cantus factus fuerit, nec in tertia aut $exta aut $eptima po$$unt con$onã-
tiæ fieri, Sed (ut $upra $criptum e$t) diate$$arõ & diapente, ex ordine ad di$
diapa$on conuen<007>entes ex natura vocis congruentis habent finitiones, & ei
concentus procreantur ex coniunctione $onituũ, qui græce φθόι dicun\’t.
Detheatri va$is. # Caput. # V.
Ita ex his indagationibus mathematicis ration<007>bus fiunt va$a ærea pro ratio
ne magnitud<007>nis theatri, ea{que} ita fabricentur, vt cum tanguntur, $onitũ fa-
cere po$$int inter $e, d<007>ate$$aron, diapente, ex ord<007>ne ad di$diapa$on, Po$tea
inter $edes theatri con$titutis cellis ratione mu$ica ibi collocentur, ita vti
nullum parietem tangant, circa{que} habeant locum uacuum & a $ummo ca-
pite$patium, ponantur{que} <007>nuer$a, & habeant <007>n parte quæ$pectat ad $cenã,
$uppo$itos cuneos, ne minus altos $emipede, contra{que} eas cellas relinquan-
[0107]QVINTVS.
tur aperturæ inferiorum graduum cubilibus, longæ pedes duos altæ $emi-
ped\~e, De$ignationes autem earum qu<007>bus in locis con$tituantur $ic explic\~e
tur, Sinon erit ampla magnitudine theatrum, media altitudinis tran$uer$a
regio de$ignetur, & in ea tredecim cellæ duodecim æqualibus interuallis di
$tantes confornicentur, vti ea echea, quæ $upra$cripta $unt ad netenhyper-
boleon $onantia, in cell<007>s, quæ$untĩ cornibus extremis, vtra{que} parte prima
collocentur, $ecunda ab extremis diate$$aron ad neten diezeugmenon, ter-
tia diate$$aron ad neten parame$on, quarta diate$$aron ad neten $ynemme-
non, quinta diate$$aron ad me$on, $exta diate$$aron ad hypatenme$on, in
medio vnum diate$$aron ad hypatenhypaton, Ita hac ratioc<007>natione vox
ab $cena vti ab centro profu$a $e c<007>rcumagens tactu{que} feriens $ingulorũ va-
$orum caua, excitauer<007>t auctam claritatem, & concentu conuenientem $ibi
con$onantiam, Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo di
uidatur in partes quatuor, vti tres efficiantur regiones cellarum tran$uer$æ
de$ignatæ, vna harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni, Et ab imo quæ
erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita vti in minore theatro $upra $cri-
tum e$t. In mediana autem parte prima, in extremis cornibus ad chromati-
cen hyperboleon habentia $onitum ponantur, in $ecundis ab his diate$$a-
ron, ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis d<007>ate$$aron, ad chromaticen
$yn\~emenon, in quartis diate$$aron ad chromaticenme$on, quintis diate$$a-
ron ad chromaticenhypaton, $extis ad parame$en, {quis} & ĩ chromaticen hy-
perboleon, diapente, & ad chromaticenme$on, diate$$aron, habeant con$o
nant<007>æ cõmunitatem, In medio nih<007>l e$t collocandum, ideo {quis} $onituũ nul-
la alia qualitas in chromatico genere $ymphoniæ con$onant<007>ã pote$t habe
re, In $umma vero diui$ione & regione cellarum, in cornibus primis ad dia
tonon hyperboleon, fabricata va$a $onitu ponantur, in $ecund<007>s diate$$a-
ron ad diatonondiezeugmenon, tertiis diate$$aron, ad diatonõ $ynemme-
non, quartis diate$$aron, ad diatononme$on, quintis diate$$aron, ad diato-
nonhypaton, $extis diate$$aron, ad pro$lambanomeon, ĩ medio ad me$en,
q<001> ea & ad pro$lambanomeon, diapa$on, & diatonon hypaton, diapente
habet $ymphon<007>arum cõmun<007>tates. Hæc autem $iquis voluerit ad perfectũ
facile perducere animaduertat in extremo libro diagramma mu$ica ratio-
ne de$ignatum, quod Ari$toxenus magno vigore & ĩdu$tria generatim di
ui$is modulation<007>bus con$t<007>tutum reliquit, de quo $iquis rat<007>ocinationib’
his attenderit, & ad naturam vocis & ad audientium delectationes fac<007>l<007>us
valuerit theatrorum efficere perfectiones.
[0108]LIBER
Figura: cuius
meminit au-
ctor.
t. tonus.
h. hemitoni
um.
a. diate$$arõ
b. Diapente.
c. Diapa$on.
d. Diapa$on
& diate$$arõ
e. diapa$õ &
diapente
f. Di$diapa-
$on.
t h a b c d e f
[0109]QVINTVS.
Dicet ali<003>s forte multa theatra Romæ quotãnis facta e\~e, ne{que} vllã rõn\~e ha<006>
re<006> in his fui$$e, Sed errauit in eo, {quis} oĩa publica lignea theatra tabulatiões
hñt cõplures, quas nece$$e \~e $onare, Hoc vero licet aĩaduertere \~et a cithare-
dis, <003> $uperiore ton o cũ volunt canere, aduertũt $e ad $cenæ valuas, & ita re
cipiũt ab ea<006> auxilio cõ$onãtiã vocis, Cũ aũt ex$olidis rebus theatra cõ$ti-
tuun\’t, ide$t ex $tructura cemento<006>, lapide, marmore, \~q $onare nõ pñt, tunc
ex his hac rõne $unt explicãda, Sin aũt \~qri\’t in quo theatro ea $int facta Ro-
mæ, nõ po$$umus o$t\~edere, $ed in Italiæ region<007>bus & in plurib’ græcorum
ciuitatibus, Etiam{que} auctor\~e habemus. L. Mũmium, quidiruto theatro co-
rinthyo<006> eius ænea Romã deportauit, & de manubiis ad ædem lunæ dedi-
cauit, Multi etiã $olertes architecti, qui in oppidis nõ magnis theatra con$ti
tuerunt, propter inopiam fictilibus doliis ita $onantibus electis, hac ratioci
natione compo$itis perfecerunt vtili$$imos effectus.
Deconformatione theatri facienda. # Caput. # VI.
I p$ius aũt theatri cõformatio $ic \~e faci\~eda, vti <009> magna futura \~e <002>imetros imi,
c\~etro medio collocato c<007>rcumagatur linea rotundationis, in ea{que} \~qtuor $cri
bantur trigona paribus later<007>bus & <007>teruallis, quæ extremã lineã circina-
tionis tangant, quibus etiam in duodecim $ignorum cœle$tium de$criptio
ne a$trologi ex mu$ica conuenientia a$trorum ratiocinantur.
a. cunei.
b. ubi di$iun
gitur <030>$cenii
pulpitũab or
che$træ re-
gione
c. orche$tra.
d. pro$ceniũ
ubi pulpitũ
excitatur.
e. frõs $cenæ
f. cuneus $pe
ctans itinera
uer$urarum.
g. cuneus ua
lua<006> regiarũ
h. cuneiho-
$pitalio<006>
a b c d e f g h
[0110]LIBER
Exhis trigonis cuius latus fuerit proximum $cenæ ea regione qua præci-
dit curuaturam circinationis, ibi finiatur $cenæ frons, & ab eo loco per cen-
trum parallelos linea duca\’t, quæ di$iungat pro$cenii pulpitũ & orche$træ
region\~e, Ita latius factũ fuerit pulpitum, <009> græco<006>, quod o\~es artifices in $ce
nam dant operã, In orche$tra aut\~e $enatorũ $unt $edibus loca de$ignata, &
eius pulpit<007> altitudo $it ne plus pedũ quin{que}, vti <003> in orche$tra $ederint, $pe
ctare po$$int oĩum agentiũ ge$tus, Cunei $pectaculorum in theatro ita diui
dan\’t vti anguli trigono<006>, qui currunt c<007>rcum curuaturã circinationis, diri
gant a$cen$us $cala${que} inter cuneos ad primam præcinctionem.
a. cunei.
b. orche$tra.
c. pulpitum.
d. <030>$enium.
e. podium
f. $cena
g. $cenæ m\~e-
bra.
h. ho$pitalia.
i. ualuæ re-
giæ
k. ho$pitalio
rum ualuæ.
l. portic’ po$t
$cenam
m. odeum.
a b c d e f g h i k l m
Supra aũt alternis itiner<007>bus $uperiores cunei medii dirigan\’t, Hi aut\~e qui
$unt in imo, & dirigunt $calaria, erunt numero $eptem, reliqui quin{que} $ce-
næ de$ignabunt cõpo$ition\~e, & vnus medius cõtra $e valuas regias habere
debet, & qui erũt dextra ac$ini$tta, ho$pitalium de$ignabũt cõpo$itionem,
[0111]QVINTVS.
extremi duo $pectabũt itĩera ver$urarũ. Gradus $pectaculo<006>, ubi $ub$ellia
cõponan\~t, ne minus alti $int palmopede, ne plus pede & dig<007>t<007>s $ex, Latitu
dines eorum ne plus pedes duo$emis, ne minus pedes duo cõ$tituantur.
De tecto porticus theatri. # Caput. # VII.
Tectum porticus, q<001> futu<006> e$t in $ũma gradatione, cũ $cenæ altitudine libra
tum perf<007>icia\~t, Ideo {quis} vox cre$cens æqualiter ad $ũmas gradationes, & te-
ctum perueniet, Nam{que} $i nõ erit æquale, quo minus fuerit altum, vox \~pri-
pie\~t ad eam altitudin\~e, ad quam perueniet primo, Orche$tra inter gradus
imos, quã diametron habuerit, eius $exta pars $uma\~t, & in cornib{us} circũ{que}
adit{us}, ad eius m\~e$uræ perpendiculũ inferiores $edes \~pcidan\~t, & quæ \~pci$io
fuerit, ibi cõ$tituan\~t itinerum $u<002>cilia, ita enĩ $atis altitudin\~e habebũt, eo<006>
conformationes, Scenæ lõgitudo ad orche$træ diametron duplex f<007>er<007> de-
bet, Pod<007>i altitudo ab libramento pulpiti cũ corona & ly$i, duodecima or-
che$træ diametri, Supra podium columnæ cũ capitulis & $piris altæ quarta
parte eiu$d\~e diametri, Epi$tyl<007>a & ornamenta ea<006> colũnarũ alt<007>tudinis quĩ
ta parte, Pluteũ in$u<002> cum vnda & corona inferioris plutei dimidia parte,
$upra id pluteũ columnæ quarta parte minore alt<007>tudine $int, <009> infer<007>ores,
Epi$tyl<007>a & ornam\~eta ea<006> colũna<006> quinta parte, Item $i tertia epi$cenos fu
tura erit, mediani plutei, $ũmũ $it dimidia parte, Colũnæ $ũmæ med<007>anarũ
min{us} altæ $int, quarta parte, Epi$tylia cum coronis earum colũnarum, <007>tem
habeãt altitud<007>nis quintã part\~e, Nec tñ in oĩbus theatris $ymmetriæ ad o\~es
rõnes & effectus po$$unt rñdere, $ed oportet architectũ aĩaduertere <003>bus <030>
portiõ<007>bus nece$$e $it $equ<007> $ymmetriã, & <003>bus rõnibus ad loci natutã, aut
magnitudine opus debeat t\~eperari, Sũt enĩ res quas & in pu$illo & ĩ magno
theatro nece$$e \~e ead\~e magnitudine f<007>eri <030>pter v$ũ, vti gradus, diazomata,
pluteos, itinera, a$cen$us, pulp<007>ta, tr<007>bunalia, & $iqua alia ĩtercurrunt, ex <003>-
bus nece$$itas cogit di$cedere ab $ymmetria, ne impedia\~t v$us. Non m<007>nus
$iqua exiguitas copia<006>.i. marmor<007>s, materiæ, reliquarũ{que} re<006>, quæ paran
tur in opere defuerint, paululũ demere aut adiicere, dum id ne nim<007>ũ ĩpro-
be fiat, Sed cũ $en$u nõ erit alienũ, Hoc aut\~e erit $i architectus erit v$uper<007>t{us},
Prætetea <007>ngenio mobili $olertia{que} nõ fuerit viduat{us}, Ip$æ aũt $cenæ $uas ha
beãt rõnes explicatas, ita vti mediæ valuæ ornat{us} habeãt aulæ regiæ, dex-
tra ac $ini$tra ho$pitalia, Secũdũ aũt ea $patia ad ornatus cõparata (quæ lo-
ca græci ϖεριάχρυζ dicũt ab eo, {quis} machĩæ $ũt ĩ iis locis uer$atiles trigonos
hab\~etes) in $ingula tres $int $pecies ornatiõis, \~q cũ aut fabula<006> mutat<007>ones
$unt futuræ, $eu deo<006> adu\~etus cũ tonitr<007>bus rep\~etinis, uer$en\~t, mut\~et{que} $pe
ciem ornationis in frontes, Secundũ ea loca ver$uræ $unt <030>cur<007>\~etes, quæ eff<007>
ciunt vna a foro altera a peregre aditus in $cenam.
De tribus $cenarum generibus. # Caput. # VIII.
Genera aũt $unt $cena<006> tria vnũ q<001> dici\~t tragicũ, alte<006>, comicũ, tertiũ, $atyri
cum, Ho<006> aũt ornatus $ũt ĩter $e di$$imiles di$pari{que} rõne, {quis} tragicæ defor-
[0112]LIBER
man\~t colũnis & fa$tigiis & $ignis reli<003>${que} regal<007>bus rebus, Comicæ aũt ædi-
ficio<006> priuato<006> & meniano<006> hñt $peci\~e, <002>fectu${que} fene$tris di$po$itos imi-
tatiõe cõmuniũ ædif<007>cio<006> rõnibus, Satyricæ vero ornan\~t arboribus $pelũ-
cis mõtibus reliqu<007>${que} agre$tib{us} rebus, in topiarii operis $peci\~e deformatis,
In græco<006> theatris nõ oĩa ii$d\~e rõnibus $ũt faci\~eda, {quis} primũ in ima circina
tiõe, vt in latino trigono<006> quatuor, in eo \~qdrato<006> triũ anguli circinatiõis
lineam tangunt, Et cuius quadrati lat{us}e$t proximum $cenæ præcidit{que} cur
uaturã circ<007>nationis, ea regione de$igna\~t $initio pro$cenii, & ab ea regione
ad extremam circinationem curuaturæ parallelos linea de$ignatur, in qua
con$tituitur frons $cenæ, per centrumque orche$træ pro$cenii regione.
a. cuneus
b. $ini$tra
c. dextra
d. centrum
e. $initio pro
$cenii
f. <030>$cenium
g. frons $cæ-
næ
h. orche$tra
i. <030>$cenium
a b c d e f g h i
[0113]QVINTVS.
parallelos linea de$cribi\~t:& <004> $ecat circination is linea s dextra ac $ini$tra in
co rnibus hemicycli c\~etra de$ignan\~t, & circino collocato in dextra ab inter
uallo $ini$tro circũagi\~t circinatio ad pro$cenii dextrã partem, Item centro
collocato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circũagi\~t ad pro$cenii $<007>ni-
$tram part\~e, Ita tribus c\~etris hac de$criptione, amplior\~e hab\~et orche$tram
græci, & $cenã rece$$iorem, minore{que} latitudine pulpitũ, quod λοτ{εῖ}ογ ap-
pellãt, Ideo{que} apud eos tragici & comici actores in $cena peragũt, R eli<003> au
t\~e arti$ices $uas <002> orche$trã \~p$tãt actiones, Ita{que} ex eo $cenici & thymelici
græce $eparatim noĩan\~t, Eius logei altitudo nõ minus debet e\~e pedũ dec\~e,
nõ plus duodecim, Gradationes $cala<006> inter cuneos & $edes cõtra \”qdrato-
rum angulos dirigan\~t ad primã \~pcinction\~e, ab ea \~pcinctione inter eas iterũ
mediæ dirigan\~t, & ad $ũmã quoti\~es \~pcingun\~t, altero tãto $em<002> amplificã\~t,
Cum hæc oĩa $ũma cura $olertia{que} explicata $int, tunc etiã dilig\~etius \~e ani-
maduertendũ vti $it electus locus, in quo leniter applicet $e vox, ne{que} repul
$a re$iliens incertas auribus referat $ignificationes.
a. porticus
theatri
b. cunei
c. orche$tra
d pro$ceniũ
e. pulpitum
f. $cena
g. ho$pitalia
a b c d e f g
[0114]LIBER
Sunt en ĩ nonnulli loci naturaliter impedi\~etes vocis motus, vti di$$onantes
qui græce dicun\~tτοαΤΗΧουψΤεοτ, circũ$onantes, qui apud eos nominantur,
ΠερτΗΧοῦΤεςτ item re$onantes, qui dñr αυΤΗΧοῦπΤες, con$onante${que} quos
appellãt δυΗχοῦνΤες, Di$$onantes $unt in qu<007>bus vox prima, cum e$t ela-
ta in altitudin\~e, offen$a $uperioribus $olidis corporib{us}, repul$a{que} re$ili\~es in
imũ, opprimit in$equ\~etis vocis elation\~e, Circũ$onãtes aũt $ũt, in <003>bus circũ
uagãdo coacta vox $e $olu\~es in medio $ine extremis ca$ibus $onãs, ibi extin
gu<007>\~t ĩcerta verbo<006> $ignificatiõe, Re$onãtes vero, in <003>bus cũ in $olido tactu
<002>cu$$a re$iliat imagines exprim\~edo, noui$$imos ca$us duplices faciũt aud<007>-
tu, It\~e cõ$onãtes $ũt, <007>n <003>bus ab imis auxiliata cũ increm\~eto $cãd\~es, ingredi
tur ad aures d<007>$creta verbo<006> claritate, Ita $i in loco<006> electione fuerit dilig\~es
animaduer$io, em\~edatus erit prud\~etia ad vtilitat\~e in theatris vocis effectus,
Forma<006> aũt de$criptiões ĩter $e d<007>$criminibus his erunt notatæ, vti quæ ex
quadratis de$ignantur, græcorum, quæ ex paribus trigonorum lateribus,
latinorum habeant v$us, Ita his præ$criptionibus qui voluerit vti, emenda
tas efficiet theatrorum perfectiones.
De portic<007>bus po$t $cenam & ambulationibus. # Caput. # IX.
Po$t $cenam porticus $unt con$tituendæ, vti cum hymbres repentini ludos
interpellauerint, habeat populus, quo $e recipiat ex theatro, Coragia{que} la-
xamentum habeant ad chorum parandum, vti $unt porticus pompeianæ,
it\~e{que} athenis porticus eumenici, patri${que} liberi phanũ, Et exeuntibus e thea
tro $ini$tra parte odeum quod athenis pericles columnis lapideis di$po$u-
it, nauium{que} malis et ant\~enis e $poliis per$icis pertexit, Idem autem etiã in-
c\~e$um mithridatico bello rex ariobarzanes re$tituit, Zmyrnæ $trategeum.
Trall<007>bus porticus ex vtra{que} parte (vt$cenæ) $upra $tadium, cæteri${que} ciui-
tat<007>bus, quæ diligentiores habuerunt ar chitectos. Circa theatra $unt porti
cus & ambulationes, quæ videntur ita o<002>tere collocari, vti duplices $int, ha
beant{que} exteriores columnas doricas cum epi$ty liis & ornamentis ex ratio
ne modulationis doricæ perfectas, Latitudines autem earũ ita oportere fie-
ri videntur, vti quanta altitud<007>ne columnæ fuerint exteriores, tantam lati-
tudinem habeant ab inferiore parte columna<006> extremarum ad medias, &
a medianis ad parietes, qui circuncludunt port<007>cus ambulationes, media-
næ autem colũnæ quinta parte altiores $int, <009> exteriores, Sed aut Ionico aut
corinthio genere deformen\~t, Columnarum aũt proportiones & $ymme-
triæ non erunt ii$dem rationibus, quibus in ædibus $acris $crip$i, A liam enĩ
in deorum templis debent habere grauitatem, aliam in porticibus & cæte-
ris operibus $ubtilitat\~e, Ita{que} $i dorici generis erunt columnæ, dimetian\~t ea
rum altitudines cũ capitulis in partes quindecim, & ex eis partibus una cõ
$tituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli rationem oĩs operis erit explica
tio, & in imo columnæ cra$$itudo fiat duorum modulo<006>, Intercolũnium
quin{que} & moduli dimidia parte, Altitudo colũnæ præter capitulũ quatu-
[0115]QVINTVS.
ordecim modulorum, Capituli altitudo moduli vnius, latitudo modu-
lorum duorum & moduli $extæ part<007>s, Cæteri operis modulationes, vti in
ædibus $acris in l<007>bro quarto $criptum e<007>t, ita perficiãtur, Sin au tem <007>onicæ
columnæ fient, $capus \~pter $piram & capitulũ in octo partes & dimidiã di-
uidatur, & ex his vna cra$$<007>tudini columnæ detur, Spira cum plintho dimi
dia cra$$itudine con$titua\~t, Capituli ratio ita fiat, vti in tertio libro \~e demõ-
$tratum, Si corinthia erit, $capus & $p<007>ra, vti in ionica, Capitulũ aũt quem-
admodum in quarto libro e$t $criptũ, ita habeat ration\~e, Stylobati${que} adie-
ctio, quæ fit per $camillos impares, ex de$criptiõe, quæ $upra $cripta e$t in li
bro tertio, $umatur, Epi$tylia, coronæ cætera{que} oĩa, ad colũnarum rationem
ex $criptis voluminum $uperio<006> explicentur.
a. xy$tus ubi
athletæ exer-
centur
b. porti{us} du
plices ubi po
pulus $e reci-
piat ex thea-
tro.
c. uitidia &
hypæthræ
ambulatiõec
a b c
[0116]LIBER
Media vero $patia, quæ erunt $ub diuo inter porticus adornanda viridi-
bus videntur, {quis} hypæthræ ambulationes habent magnã $alubritat\~e, Et pri
mum oculorum, {quis} ex virid<007>bus $ubtilis & extenuatus aer propter mo-
tionem corporis influens perlimat $peciem, & ita auferens ex oculis hu-
morem cra$$um, aciem tenuem & acutam $peciem relinquit, Præterea cum
corpus motionibus in ambulatione cale$cat, humores ex membris aer exu
gendo imminuit plenitates, extenuat{que} di$$ipando, quod plus ine$t, <009>
corpus pote$t $u$tinere.Hoc autem ita e\~e ex eo licet animaduertere, {quis} $ub-
tectis cum $int aquarum fontes, aut etiam $ub terra palu$tris abundantia,
ex his nullus $urgit humor nebulo$us, $ed in apertis hypæthri${que} locis, cũ
$ol ori\~es vapore tangit mundum, ex humidis & abund dant<007>bus excitat hu-
mores, & etiam conglobatos ĩ altitudinem tollit, Ergo $i ita uidetur, vti in
hypæthris locis ab aere humores ex corporibus exugan\~t mole$tiores, qu\~e
admodũ ex terra per nebulas videntur, non puto dubium e$$e quin ampl<007>$
$imas & ornati$$imas $ub diuo hypætri${que} collocari oporteat in ciuitatibus
ambulat<007>ones, Eæ aũt vti $int $emper $iccæ & non luto$æ, $ic erit faciendum.
Fodian\~t & exinaniãtur <009>alti$$ime, & dextra at{que} $in<007>$tra $tructiles cloacæ fi-
ant, in{que} ea<006> pariet<007>bus qui ad ambulationem $pectauerint, tubuli in$truã-
tur inclinati fa$tigio in cloacis, His perfectis cõpleãtur ea loca carbonibus,
deinde in$u<002> $abulone eæ ambulat<007>ões $ternãtur, & exequentur, ita <030>pter
carbonum naturalem raritatem & tubulorũ in cloacas in$tructionem, exci
pientur aquarũ abundãtiæ, & ita $iccæ & $ine humore perfectæ fuerint am-
bulationes, Præterea in his operibus the$auri $unt ciuitat<007>bus in nece$$ariis
rebus a maior<007>bus cõ$tituti, In cõclu$ionibus enĩ reliqui o\~es faciliores $unt
apparatus <009> lignorum, Sal enim fac<007>le ante importatur, frumenta publice
priuatim{que} expeditius cõgerun\~t, & $i de$int holer<007>bus, carne, $eu legumini
bus defendi\~t, Aquæ fo$$uris puteorum & de cœlo rep\~etinis tempe$tatibus
ex tegul<007>s excipiun\~t, De lignatione quæ maxime nece$$aria e$t ad c<007>bũ ex-
coqu\~edũ, difficilis & mole$ta e$t apparatio, {quis} & tarde cõporta\~t, & plus cõ-
$umitur, In eiu$modi t\~epor<007>bus tunc eæ ambulationes aperiuntur, & men-
$uræ tributim $ingulis capitib{us} de$ignan\~t, Ita duas res egregias hypæthræ
ambulatiões præ$tant, vnã in pace $alubritatis, alterã in bello $alutis, Ergo
his rõnibus ambulationũ expl<007>cationes nõ $olum po$t $cenam theatri, $ed
etiã omniũ deorum templis effectæ, magnas ciuitat<007>bus præ$tare poterunt
vtilitates, Quoniã hæc a nobis $atis viden\~t e$$e expo$ita, nunc in$equentur
balnearum d<007>$po$itionum demon$trationes.
De balnearum di$po$itionibus & partibus. # Caput. # X.
Primum eligendus locus e$t <009> calidi$$imus, ide$t, auer$us a $eptemtrione, &
aquilone, Ip$a autem caldaria tepidaria{que} lumen habeãt ab occidente hy-
berno, Sin aut\~e natura loci impedierit, vti{que} a meridie {quis} maxime t\~epus la-
uãdia meridiano ad ve$perum e$t con$t<007>tutum, & item e$t animaduerten-
[0117]QVARTVS.
dum, vti caldaria muliebria virilia{que} coniuncta, & in ii$dem regionib{us} $int
collocata, Sic enim efficietur, vt in va$aria ex hypocau$to cõis $it v$us eorũ
vtri${que}, Ahena $upra hypocau$tũ tria $unt cõponenda, vnũ caldarium, alte
rum tepidarium, tertiũ frigidarium, & ita collocanda, vti ex tepidario ĩ cal
darium, quantũ aquæ caldæ exierit, ĩfluat, De frigidario in tepidarium ad
eũdem modum, te$tudine${que} alueolo<006> ex cõmuni hypocau$i calefacien\~t,
a. frigidariũ
b. tepidariũ
c. caldarium
d. hypocau
$tum.
a b c d
Su$pen$uræ caldariorum ita $unt faciendæ, vti primum $e$quipedalib{us} te-
gulis $olũ $ternatur inclinatũ ad hypocau$im, vti pila cũ mittatur, non po$
$it intro re$i$tere, $ed rur$us redeat ad \~pfurnium, ip$a per $e ita flãma facilius
<002>uagabitur $ub $u$pen$ione, $upra{que} laterculis be$$alibus pilæ $truantur ita
di$po$itæ, vti bipedales tegulæ po$$int $upra e$$e collocatæ, Altitudin\~e aut\~e
pilæ habeãt pedũ duo<006>, eæ{que} $truan\~t argilla cũ capillo $ubacta, $upra{que} col
loc\~etur tegulæ bipedales, quæ $u$tineant pauimentum, Cõcamerationes ve
ro $i ex $tructura factæ fuerint, erunt vtiliores, Sn aut\~e contignationes fue-
rint, figlinũ opus $ubiiciatur, Sed hoc ita erit faci\~edũ, Regulæ ferreæ aut ar-
cus fiant, eæ{que} vncinis ferreis ad contignation\~e $u$pendãtur <009>creberrimis,
eæ{que} regulæ $iue arcus ita di$ponantur, vt tegule $ine marginibus $edere in
[0118]LIBER
duabus inuehi{que} po$$int, & ita totæ cõcamerationes in ferro nit\~ertes $int per
fectæ, earũ{que} camerarũ $uperiora coagmenta ex argilla cũ cap<007>llo $ubacta li
niantur. Inferior aũt pars, quæ ad pauimentum $pectat, primũ te$ta cum cal
ce trull<007>$$e\~t, deinde opere albario $iue tectorio polia\~t, eæ{que} cameræ <007>n calda
riis $i duplices factæ fuerint, melior\~e habebunt v$um, Non enĩ a vapore hu-
mor corrũpere poterit materi\~e contignationis, $ed inter duas cameras va-
gabitur, Magnitudines aũt balnearum viden\~t fieri pro copia hominũ, Sint
aut\~e ita cõpo$itæ, Quanta longitudo fuerit, tertia dempta latitudo $it, \~pter
$cholã labri & aluei, Labrũ vti{que} $ub lumine faciendũ vide\~t ne $tantes cir-
cum, $uis vmbris ob$curent lucem, Scholas aut\~e labro<006> ita fieri oportet $pa
tio$as, vt cum priores occupauerint loca, circũ $pectantes reliqui rectæ $ta-
re po$$int, Aluei aũt latitudo inter parietem & pluteũ ne minus $it pedes $e-
nos, vt gradus inferior inde auferat & puluinus duos pedes, Laconicum $u
datione${que} $unt cõiungendæ tepidario, eæ{que} <009> latæ fuerint, tantã altitudin\~e
habeant ad imã curuaturam hemi$pherii, mediũ{que} lumen in hemi$pherio
relinqua\~t ex eo{que} clypeũ æneum catenis pendeat, per cuius reductiones &
demi$$iones <002>ficietur $udatiõis temperatura, ip$um{que} ad circinũ fieri opor-
tere videtur, vt æqual<007>ter a medio, flammæ vapori${que} vis per curuaturæ ro-
tundationes peruagetur.
De pale$trarum ædificatione & xy$tis. # Caput. # XI.
Nunc mihi uidetur (tam & $i non $int italicæ con$uetudinis) pale$trarũ ædi$i
cationes tradere explicatæ, & qu\~ead modum apud græcos con$tituan\~tmõ
$trare, Con$tituuntur aut\~e <007>n tribus porticibus exedræ $patio$æ hab\~etes $e-
des, in quib{us} philo$ophi, rhetores, reliqui{que} qui $tudiis delectan\~t $edentes
di$putare po$$int, In pale$tris peri$tylia quadrata $iue oblonga ita $unt fa-
cienda, vti duo<006> $tadiorum habeant ambulationis circuitionem, q<001> græci
vocãt λιοωλὸν, ex quibus tres porticus $impl<007>ces di$ponantur, quarta{que} \~q
ad meridianas regiones e$t conuer$a, duplex, vti cum tempe$tates vento$æ
$unt, non po$$it a$pergo in interiorem partem peruenire, In duplici autem
porticu collocentur hæc membra, Ephœbeum in medio (hoc aũt e$t exe-
dra ampl<007>$$ima cum $edibus, quæ tertia parte longior $it <009> lata) $ub dextro
coriceum, deinde proxime cõni$terium, a cõni$terio in ver$ura porticus fri
gida lauatio, quã græci λουζὸιι vocitant, ad $ini$tram ephœbei elæothe$iũ,
proxime aut\~e elæothe$ium, frigidarium, ab eo{que} iter in propnigeũ in ver$u
ra porticus, proxime aut\~e intror$us e regione frigidarii collocetur cõcame
rata $udatio, longitudine duplex, <009> latitudine, \~q habeat in uer$uris ex vna
parte laconicum ad eundem modũ (vti $upra $criptum e$t) cõpo$itum. Ex
aduer$o laconici, caldam lauation\~e, In pale$tra peri$tylia (qu\~eadmodum $u
pra $criptum e$t) ita debent e\~e perfecte di$tributa, Extra autem d<007>$ponãtur
porticus tres, vna ex peri$tylio exeunt<007>bus, duæ dextra at{que} $ini$tra $tadia-
tæ, Ex quibus vna quæ $pectauerit ad $eptentrion\~e, perf<007>ciatur duplex am-
[0119]QVINTVS.
pli$$ima latitudine, altera $implex ita facta vti in partibus, q uæ fuerint cir-
ca parietes, & quæ erũt ad colũnas, margines habeãt vti $emitas, nõ min{us} pe-
dum denũ, mediũ{que} excauatũ, vti gradus bini $int ĩ de$c\~e$u $e$<003>pedali a mar
ginibus ad planiti\~e. Quæ planities $it ne minus lata pedũ duodecim, Ita qui
ve$titi ambulauerint circũ in marginibus, nõ ĩpedien\~t ab cunctis $e exerc\~e-
tibus, Hæc aũt porticus ξυςὸς apud græcos voc<007>ta\~t, {quis} athletæ<002> hyberna t\~e
pora in tectis $tadiis exercen\~t, Faciunda aũt xy$ta $ic viden\~t, vt $int inter du
as porticus $yluæ aut platanones, & in his <002>fician\~t ĩter arbores ambulatio-
nes <007>bi{que} ex opere $ignino $tatiões, Proxime aũt xy$tũ & duplic\~e porticũ de
$ignen\~t hypetræ ambulatiões, \~qs græci Περιλρόμιλας, no$tri xy$ta appel
lãt, in quas <002> hyem\~e ex xy$to $ereno cœlo athletæ prodeuntes exercentur,
Po$t xy$tum autem $tadium ita figuratum, vt po$$int hominum copiæ cũ
laxam\~eto athletas certantes $pectare, Quæ in mœnibus nece$$aria u<007>deban-
tur e$$e, vt apte di$ponantur, per$crip$i.
a. ephebœũ.
b. coriceum.
c. coni$teriũ.
d. frigida la-
uatio.
e. elæothe$iũ
f. frigidariũ.
g propnigeũ
h. cõcamera
ta $udatio.
i. laconicum
k. calida la-
uatio.
l. portic{us} du-
pla $tadiata
uer$us $ept\~e-
trionem.
m. porticus
$implex $tadi
ata uer$usme
ridiem
n. xy$tus.
o. portic{us} ex
peri$tylio ex-
euntibus.
p. uiridaria
q. introit{us} ad
uiridaria.
r. platano-
nes $eu $iluæ
s. $tatio quæ
ex \~qtuor par
tibus h\~et am
bulatiões \~qs
græci <002>adro.
midas dicũt.
a b c d e f g h i j k l m n o p q r s
[0120]LIBER
De portubus & $tructuris in aqua faciendis. # Caput. # XII.
Deoportunitate aũt portuũ non e$t \~ptermittendũ, $ed <003>bus rõnibus tuean
tur naues in his ab t\~epe$tatibus explicandũ, Hiaũt naturaliter $i $int po$iti,
habeãt{que} acroteria $iue promõtoria {pro}curr\~etia, ex <003>bus ĩtror$us curuaturæ
$iue ver$uræ ex loci natura fuerint cõformatæ, maximas vtilitates videntur
habere, Circũ enĩ porticus $iue naualia $ũt faci\~eda, $iue ex porticib{us} adit{us} ad
emporia, turre${que} ex vtra{que} parte collocandæ, ex <003>bus catenæ traduci <002> ma
chinas po$$int, Sin aũt nõ natural\~e locũ ne{que} idoneũ ad tuendas ab t\~epe$tati
bus naues habuerimus, ita vide\~t e\~e facien dũ, vti $i'nullũ flum\~e ĩ his locis in
pedierit, Sed erit ex vna parte $tatio, tũc ex altera parte $tru cturis $iue agge-
ribus expediantur progre$$us, & ita cõformandæ portuũ cõclu$iones, Eæ
aũt $tructuræ, quæ in aqua $ũt futuræ, viden\~t $ic e\~e faciendæ, vti porte\~t pul
uis a regionibus, \~q $ũt a cumis cõtinuatæ ad <030>montoriũ mineruæ, i${que} mi-
$cea\~t vti in mortario duo ad vnũ re$pondeãt, Deinde tunc in eo loco, <003> de-
finitus erit, arcæ $tipitibus robu$teis & catenis inclu$æ in aquã demittendæ
di$tinendæ{que} firmiter, Deinde inter eas ex tran$tillis inferior pars $ub aqua
exequanda & purgãda, & cem\~etis ex mortario materia mixta (qu\~eadmo-
dũ $upra $criptũ \~e) ibi cõger\~edũ, donicũ cõplea\~t $tructuræ $patiũ, q<001>fuerit ĩ
ter arcas, Hoc aũt munus natu rale hñt ea loca, quæ $upra$cripta $unt.
a. arca $tipi-
tibus robu-
$teis & cate-
nis inclu$a.
a
[0121]QVINTVS.
Sin aũt propter fluctus aut impetus aperti pelagi de$tinatæ arcæ nõ potue-
rint cõtineri, tũc ab ip$a terra $iue crepidine puluinus <009>firmi$$ime $truatur,
I${que} puluinus exæquata $truat{ur} planitie minus, <009> dimid<007>e partis, reliquũ, qd'
e$t <030>xime littus, proclinatũ latus habeat, Deĩde ad ip$am aquã & latera pul
uino circiter $e$quipedales margines $truant{ur} æquil<007>bres ei planit<007>æ, quæ $u
pra $cripta \~e, Tũc proclinatio ea impleat{ur} arena, & exæquet{ur} cum margine &
plan<007>tia puluini, Deinde in$u<002> eam exæquationem pila <009> magna cõ$t<007>tuta
fuerit, ibi $truat{ur}, ea{que}, cum erit extructa rel<007>nquat{ur} ne m<007>nus quã duo men-
$es, vt $icce$cat, Tunc autem $uccidatur margo, quæ $u$tinet arenã, Ita are-
na fluctibus $ubruta e$f<007>ciet in mare pilæ præcipitationem.
a. pila.
b. puluinus
c. $e$quipeda
lis margo.
a b c
Hac rõne quotien$cũ{que} opus fuerit, in aquã poterit e$$e {pro}gre$$us, In quib'
aũt locis puluis nõ na$cit{ur}, his rõnibus erit faciendum, vti arcæ duplices re-
latis tabulis & cathenis colligatæ in eo loco, qui f<007>nitus erit, cõ$tituant{ur}, & ĩ
ter de$tinatas creta meron<007>bus ex vlua palu$tri factis calcet{ur}, Cũ ita bene cal
catum & <009>den$i$$ime fuerit, tunc cocleis, rotis, tympanis collocatis, locus
qui in ea $eptione f<007>nitus fuerit, exinaniatur $iccetur{que}, & ibi inter $eptiones
[0122]LIBER
fundamenta fodiãtur, Si terrena erunt, v${que} ad $olidum cra$$iora <009> murus,
qu<007> $upra futurus erit, exinaniatur, $iccetur{que} & tunc $tructura ex cementis
calce & arena compleatur, Sin aũt mollis locus erit, palis v$tilatis alneis, aut
oleagineis, aut robu$teis cõf<007>gatur, & carbonibus compleatur, quemadmo
dum in theatrorum & muri fundationibus e$t $criptum.
a. $eptro du-
plicis arcæ re
latis tabulis.
b. rota aqua-
tia.
a b
Deinde tunc quadrato $axo murus ducatur iuncturis <009>longi$$imis, vti ma
xime medii lapides coagmentis contineãtur, Tunc qui locus erit inter mu
rum, ruderatione $iue $tructura compleatur, Ita erit vti po$$it turris in$uper
ædificari, His perfectis, naualiorum ea erit ratio, vt con$tituantur $pectantia
maxime ad $eptentrio nem, nam meridianæ regiones propter æ$tus cari-
em, tineam, teredines, reliquaque be$tiarum nocentium genera procreant,
alendo{que} con$eruant, ea{que} ædi$icia minime $unt mater<007>anda propter incen-
dia, De magn itudinibus autem finitio nulla debet e$$e, Sed faciunda ad ma-
ximum nauium modum, vti & $<007> maiores naues $ubductæ fuerint, habeant
cum laxamento ibi collocationem, Quæ nece$$iaria ad vtilitatem in ciuitati
bus publicorum locorum $uccurrere mihi potuerunt, quemadmodum cõ
$tituantur & perf<007>ciantur in hoc volumine $crip$i, Priuatorum autem ædif<007>
ciorum vtilitates & eo<006> $ymmetrias in $equenti volumine rõcinabor.
[0123]M. VITRVVII DE AR CHITECTVRA
LIBER SEXTVS.
A
S philo$ophus $ocraticus, naufra-
gio cum eiectus ad rhod<007>en$<007>um littus animaduer-
ti$$et geometrica $chemata de$cripta, exclamaui$$e
ad comites ita dicitur,
o, $tatim{que} ĩ oppidum rhodum
cont\~edit, & recta gymna$ium deuenit, ibi{que} de phi
lo$ophia di$putans muneribus e$t donatus, vt non
tantum $e ornaret, $ed et<007>am e<007>s, qu<007> vna fuerant, ve$titũ & cætera, quæ op{us}
e$$ent ad victum præ$taret, Cum autem eius comites in patriam reuerti vo-
lu<007>$$ent, <007>nterrogarent{que} eum quidnam vellet domum renunciari, Tuncita
mandau<007>t dicere, eiu$modi po$$e$$<007>ones & viatica liberis oportere parari,
quæ etiam e naufragio vna po$$ent enatare, Nam{que} ea vera præ$f<007>d<007>a $unt vi-
tæ, quibus ne{que} fortunæ tempe$tas iniqua, ne{que} publ<007>carũ rerum mutatio,
ne{que} belli va$tatio pote$t nocere, Non minus eam $ententiam aug\~ed-
p hortando, doctos potius e$$e <009> pecuniæ conf<007>d\~etes, ita ponit, Do-
ctum ex omnibus $olum, ne{que} in alienis locis peregrinum, ne{que} ami$$<007>s fami
liaribus & nece$$ariis ĩopem amicorum, $ed in omni ciuitate e\~e ciuem, dif-
f<007>cile${que} fortunæ $ine timore po$$e de$picere ca$us, At qui nõ doctrinarum,
$ed felicitatis præ$idiis putaret $e e$$e vallatum, labidis itineribus vad\~etem,
non $tab<007>li $ed inf<007>rma conflictari vita, Epicurus vero non di$$<007>militer ait,
Pauca $apientibus fortunam tribuere, quæ autem m axima & nece$$aria $ũt
animi menti${que} cogitationibus gubernari, Hæc ita e\~e plures philo$ophi di-
xerunt, non minus etiam poetæ, qui antiquas comedias græce $crip$erunt,
& ea$dem $ententias ver$ibus in $cena pronunciauerunt, vt euchrates, chio
nides, ari$tophanes, maxime etiam cum his alexis, qui athenien$es ait ideo
oportere laudar<007>, {quis} omnium græcorum leges cogunt parentes ali a liberis,
athenien$<007>um non omnes, ni$<007> eos, qui l<007>beros art<007>bus erud<007>$$ent, Omnia.n.
munera fortunæ cum dantur, ab ea facillime adimũtur, di$ciplinæ vero cõ-
iunctæ cum animis nullo tempore def<007>ciunt, $ed permanent $tabiliter ad $ũ
mum ex<007>tum vitæ, Ita{que} ego maximas inf<007>nita${que} par\~etibus ago at{que} habeo
gratias, {quis} athenien$<007>um legem probantes me arte erudiendum curauerũt,
& ea, quæ non pote$t e$$e probata f<007>ne literatura encyclio{que} doctrinarũ om
nium di$cipl<007>na, Cum ergo & parentum cura & præceptorum doctrinis au
ctas haberem copias di$ciplinarum philologis, & philotechnis rebus com
mentariorum{que} $cripturis me delectans, eas po$$e$$<007>ones animo paraui e <003>-
bus hæc e$t fructuum $umma, nullam plus habendi nece$$itatem eamque
[0124]LIBER
e$$e proprietatem diuitiarum maxime, nihil de$<007>derare, Sed forte non nul-
li hæc leuia iudicantes putant eos e$$e tantum $apientes, qui pecunia $ũt co-
pio$i, Ita{que} pleri{que} ad id propo$<007>tum contend\~etes, audatia ad hibita cum di-
uitiis etiam noticiam $unt con$ecuti, Ego autem Cæ$ar non ad pecuniã pa-
rãdam ex arte dedi $tudium, $ed potius tenuitatem cum bona fama
, <009> abũ
dantiam cum infamia $equendam probaui, ideo noticies parum \~e ad$ecu-
ta, $ed tamen his uoluminib{us} æditis (ut $pero) po$teris etiã ero notus, Ne{que}
e$t mirãdum, quid ita pluribus $im ignotus, Cæteri architecti rogant & am
biunt, vt architectentur, mihi autem a præceptoribus e$t traditum, roga-
tum non rogantem oportere $u$cipere curam, quod ingenuus color mo-
uetur pudore, petendo rem $u$pic<007>o$am, Nam benef<007>cium dantes non acci-
pientes ambiũtur, Quid enim putemus $u $picari, qui rogetur de patrimo
nio $umptus faciendos cõmittere gratiæ petentis, n<007>$i quod prædæ compen
dii{que} eius cau$a iudicet faciendum? Ita{que} maiores primum a genere proba-
tis, opera tradebant architectis, Deinde querebant $<007> hone$te e$$ent educati,
<007>ngenuo pudori, non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes,
Ip$<007> autem artif<007>ces non erudiebant ni$<007> $uos l<007>beros aut cognatos, & eos vi-
ros bonos in$tituebant, quibus tantarum rerum f<007>dei, pecuniæ $<007>ne dubita-
tione perm<007>tterentur, Cum autem animaduerto ab <007>ndoctis & imper<007>tis tã
tæ di$ciplinæ magnitudinem iactari, & ab his qui non modo arch<007>tecturæ,
$ed omnino ne fabricæ quidem notitiam habent, non po$$um non laudare
patre$familias eos, qui litteraturæ f<007>ducia conf<007>rmati per $e ædif<007>cantes, ita
iudicant, $<007> imperitis $it committendum, ip$os potius digniores e$$e ad $u-
am voluntatem quam ad alienam pecuniæ con$umere $ummam, Ita{que} ne-
mo artem vllam aliam conatur domi facere, vt<007> $utrinam, vel fullon<007>cã, aut
ex cæteris quæ $unt faciliores, n<007>$<007> architecturam, ideo quod qui prof<007>ten-
tur non arte' vera, $ed fal$o nominantur architecti, Qua$obres corpus archi
tecturæ, ratione${que} eius putaui diligenti$$<007>me con$crib\~edas, opinans id mu
nus omnibus gent<007>bus, non <007>ngratum futurum, Igitur quoniam in quinto
de oportunitate communium operum per$crip$<007>, in hoc volumine priua-
torum ædif<007>ciorum ratiocinationes & cõm\~e$us $ymmetriarum explicabo.
De diuer$<007>s regionum qualitatibus, & variis cœli a$pectib{us}, $ecundum
quos $unt ædif<007>c ia di$ponenda. # Caput. I.
Hæc autem ita erunt recte di$po$<007>ta, $i primo animaduer$um fuerit, Quibus
regionibus aut quibus <007>nclinationibus mundi con$tituantur, Nam{que} al<007>ter
ægypto, aliter hi$pania, non eodem modo ponto, di$$<007>miter Romæ, <007>t\~e cæ-
teris terrarum & regionum proprietat<007>bus oportere videntur con$titui ge
nera ædif<007>ciorum, quod alia parte $olis cur$u præmitur tellus, alia longe ab
eo d<007>$tat, alia per medium temperatur. Igitur vti con$titutio mundi ad ter-
ræ $pacium ĩclinatione $igniferi circuli, & $olis cur$u, di$paribus qualitati-
[0125]SEXTVS.
bus naturaliter e$t collocata, ad eundem modum etiam ad regionũ ratiões
cœli{que} varietates, uidentur ædif<007>ciorum debere dir<007>gi collocat<007>ones, Sub$e
pt\~etrione ædif<007>cia te$tudinata & maxime conclu$a & non patentia, $ed con
uer$a ad cal<007>das partes oportere f<007>eri videntur, Cõtra autem $ub impetu $o
l<007>s, meridianis regionibus quod præmuntur a calore, patentiora cõuer$a{que}
ad $eptentrionem & aquilonem $unt faciũda, <007>ta quod vltro natura lædit,
arte erit emendandum, Item reliquis region<007>bus ad eundem modum tem-
perari quemadmodum cœlum e$t ad inclinationem mundi collocatũ, Hæc
autem ex natura rerum $unt animaduertenda & con$<007>deranda, at{que} etiã ex
membr<007>s corporibu${que} gent<007>um ob$eruanda, Nã{que} $ol quibus locis medio-
criter profundit vapores, in his con$eruat corpora temperata, que{que} proxi
me currendo deflagrat, er<007>pit exugendo temperaturam humoris, Contra
uero refrigeratis regionibus, quod ab$unt a meridie lõge, non exhauritur
a calor<007>bus humor, $ed ex cœlo ro$<007>dus aer in corpora fundens humorem,
efficit ampliores corporaturas, voci${que} $onitus grauiores, Ex eo quo{que} $ub
$eptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corporibus, candidis colo-
ribus, directo capillo & rufo, oculis cæ$iis, $anguine multo, quoniam ab hu
moris plenitate, cœli{que} refrigerationibus $unt conformati, Qui autem $unt
proximi ad axem merid<007>anum $ubiecti{que} $olis cur$ui breuioribus corpori-
bus, colore fu$co, cri$po capillo, oculis nigris, cruribus inualidis, $anguine
exiguo, $olis impetu perf<007>ciuntur, Ita{que} etiam propter $anguinis exigu<007>ta-
tem t<007>m<007>diores $unt ferro re$<007>$tere, $ed ardores ac febres $ufferunt $<007>ne timo
re, Quod nutrita $unt eorum membra cum feruore, Ita{que} corpora quæ na-
$cuntur $ub $eptentrione a febri $unt timid<007>ora & imbec<007>lla, Sanguinis aũt
abundant<007>a, ferro re$<007>$tunt $<007>ne timore, Non minus $onus uocis <007>n generi-
bus gentium d<007>$pares & uarias habet qualitates, <007>deo quod terminat<007>o ori
entis & occidentis circa terræ librationem, Qua diuiditur pars $uperior & ĩ
ferior mund<007> habere uidetur libratam naturali modo circuitionem, Quã
etiam mathematici orizonta dicunt, Igitur quoniam id habemus certũ ani
mo $u$tinentes, a labro quod e$t in regione $eptentrional<007> linea traiecta, ad
id quod e$t $uper meridianum axem, ab eo{que} alteram obliquam in altitudi
nem ad $ummum cardinem, qui e$t po$t $tellas $eptentrionum, $<007>ne dubita
tione animaduertemus ex eo e$$e $chema tr<007>goni mundo, vti organi, quã
σαμζύχΗβ græci d<007>cunt.
[0126]LIBER
a. Schema tri
goni mundit
uti organit
quam $ambu
cen, græci di,
cunt.
b. $eptentrio
nalis polus.
c. orizon
a b c
Ita{que} quod e$t $pacium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis
$<007>n<007>bus, $ub eo loco quæ $unt nationes, propter breuitat\~e altitu dinis ad mũ
dum, $onitum uocis faciũt tenuem & acu ti$$<007>mum, vti in organo chorda,
quæ e$t proxima angulo. Secundum eam autem reliquæ ad mediã græciã
remi$$<007>onis eff<007>ciunt in nationibus $onorum $can$<007>ones. Item a medio in or
dinem cre$cendo ad extremos $eptentriones $ub altitudine cœli nationum
$piritus $onitib{us} grauioribus ab natura rerum exprimuntur, Ita uidetur mũ
di conceptio tota propter inclinationem con$onant<007>$$<007>me per $olis tempe-
raturam ad harmoniam e$$e compo$<007>ta, Igitur quæ nat<007>ones $unt inter axis
meridian<007> cardinem & $eptentrionalis med<007>o po$<007>tæ, vti in diagrammate
mu$<007>co medianæ vocis habent $onitum in $ermone, quæ{que} progrædienti
bus ad $eptentrionem $unt nationes, quod altiores habent di$tantias ad mũ
dum, $p<007>ritus vocis hab\~etes humore repletos ad hypatos & pro$lambano
menos a natura rerum $onitu grauiore coguntur, vti eadem ratione med<007>o
progredientibus ad meridiem gentes, paranetarum acuti$$imam $onitu vo
cis perf<007>ciunt tenuitatem, Hoc autem verum e$$e ex humidis nature locis,
grauiora f<007>eri, & ex feruidis acutiora, licet ita experi\~edo animaduertere, Ca-
lices duo in una fornace æque cocti æquo{que} põdere, ad crepitum{que} vno $o-
nitu $umãtur, ex his vnus in aquam demittatur, po$tea ex aqua eximatur,
tunc vtri{que} tangantur, Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos $oni-
[0127]SEXT VS.
tus di$crepabit, æquo{que} pondere non poterunt e$$e, Ita & hominũ corpora
vno genere f<007>gurationis, & vna mundi coniunctione cõcepta, alia propter
regionis ardorem acutum $piritum aeris exprimunt tactu, alia propter hu
moris abundantiam graui$$<007>mas effundunt $onorum qual<007>tates, Item pro-
pter tenuitatem cœli, mer<007>diane nationes ex acuto feruore, mente expedi-
tius celeriu${que} mouentur ad con$<007>liorum cogitationes, Sept\~etrionales aut\~e
gentes infu$æ cra$$<007>tudine cœli propter ob$tantiam aeris humore refrige-
ratæ, $tupentes habent mentes, Hoc autem ita e$$e a $erpentibus licet a$pice-
re, quæ per calorem cum exhau$tam habent humoris refrigeration\~e, tunc
acerrime mouentur, per brumalia autem & hyberna t\~epora mutatione cœ
li refrigeratæ, ĩmotæ $unt $tupore, ita non e$t mirandum $i acutiores efficit
calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra tardiores, Cũ $<007>nt
autem meridianæ nationes animis acuti$$<007>mis <007>nf<007>nita{que} $olertia con$<007>liorũ,
$<007>mul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi $uccũbunt, quod habent exuctas
ab $ole animorum virtutes, Qui vero refrigeratis na$cuntur reg<007>onibus ad
armorum vehementiam paratiores $unt, magni${que} viribus ruunt $ine timo
re, $ed tarditate animi $<007>ne con$<007>derantia irruentes, $<007>ne $olertia, $uis con$<007>liis
refringuntur, Cum ergo ab natura rerum hæc ita $<007>nt in mundo collocata,
vt omnes nationes ĩmoderatis mixtionibus $<007>nt d<007>$paratæ, placuit vt inter-
$pacia totius orbis terrarum regionum{que} medio mũdi populus Romanus
po$$<007>deret f<007>nes, Nã{que} temperati$$<007>mæ ad vtran{que} partem, & corporum m\~e-
bris, animorum{que} vigoribus, pro fortitudine $unt in Ital<007>a gentes, Qu\~ead-
modum enim iouis $tella, inter martis feruenti$$<007>mam & $aturni frigidi$f<007>-
mam media currens temperatur, eadem ratione Italia inter $ept\~etrionalem
meridianam{que} ab vtra{que} parte mixtiõ<007>bus temperatas & inuictas habet lau
des, Ita{que} con$<007>liis refringit barbarorum vires, forti manu meridianorũ co-
gitationes, Ita diuina mens ciuitatem populi Romani egregia temperata{que}
regione collocauit, vti orbis terrarum imperio potiretur, Quod $<007> ita \~e uti
di$$<007>miles regiones ab inclinationibus cœli, variis generibus $<007>nt compara-
tæ, & vt etiam naturæ gentium di$paribus animis, & corporum f<007>guris, \~qli-
tat<007>bu${que} na$cerent{us}, non dubitamus æd<007>f<007>ciorum quo{que} rationes ad natio-
num gentium{que} proprietates apte di$tribui debere, cum habeamus ab ip$a
rerum natura $olertem & expeditam mon$trationem, Quoad potui $um-
ma ratione proprietates locorum ab natura rerum d<007>$po$<007>tas animaduerte
re, expo$u<007>, & quemadmodum ad $olis cur$um, & inclinationes cœli opor
teat ad gentium f<007>guras con$tituere ædif<007>ciorum qualitates dixi, Ita{que} nunc
$ingulorum generum in ædif<007>ciis cõm\~e$us $ymmetriarum, & vniuer$os, &
$eparatos breuiter explicabo.
De æd<007>f<007>ciorum priuatorum proportionibus & m\~e$uris. # Cap. II.
Nulla architecto maior cura e$$e debet, ni$<007> vti proportiõibus ratæ partis ha
beant ædif<007>cia rationum exactiones, Cum ergo con$tituta $ymmetriarũ ra-
[0128]LIBER
tio fuerit & commen$us ratiocinationibus explicati, tunc etiã acuminis e$t
proprium prouidere ad naturam loci, aut u$um, aut $peci\~e, & detractioni-
bus vel adiectionibus temperaturas efficere, uti cum de $ymmetria $<007>t detra
ctum aut adiectum, id videatur recte e$$e formatum, $<007>c ut in a$pectu nihil
de$<007>deretur, Alia enim ad manũ $peties e$$e uidetur al<007>a in excel$o, non ead\~e
in conclu$o, d<007>$$<007>m<007>l<007>s in aperto, inquibus magni iuditii e$t opera quid tan
dem faciendum $<007>t, Non enim veros videtur habere vi$us effect us, $ed falli-
tur $æpe ab eius iudicio mens, Qu\~eadmodum etiam in $cenis pictis uiden-
tur columnarum proiecturæ, mutilorum ecphoræ, $<007>gnorum f<007>guræ, {pro}mi-
nentes, cum $<007>t tabula $<007>ne dubio ad regulam plana, Sim<007>liter in nauibus re
mi, cum $<007>nt $ub aqua directi, tamen oculis infracti uid\~etur, & quatenus eo
rum partes tangunt $ummam planitiem liquoris apparent (uti $unt) dire-
cti, Cum vero $ub aqua $unt demi$$i, per naturæ perluc<007>dã raritatem, remit
tunt enatantes ab $uis corporibus fluentes imag<007>nes ad $ummam aquæ pla
nitiem at{que} ibi cõmotæ eff<007>cere videntur infractum remorum oculis a$pe-
ctum, Hoc autem, $<007>ue $<007>mulachrorum impul$u, $eu radiorum ex oculis ef-
fu$<007>onibus (uti phi$<007>cis placet) videamus vtra{que} ratione, videtur ita e$$e, vti
fal$a iuditia oculorum habeat a$pectus, Cum ergo quæ $unt vera fal$a uide
antur, & nonnulla aliter <009> $unt oculis probentur, non puto oportere e\~e du
bium, quin ad locorum naturas aut nece$$<007>tates, detractiones, aut adiect<007>o-
nes f<007>eri debeant, $ed ita vt nihil in his operibus de$<007>deretur, Hæc aut\~e etiã
ingeniorum acuminibus, non $olum doctrinis efficiuntur, Ig<007>tur $tatuen-
da e$t primum ratio $ymmetriarum, a qua $umatur $<007>ne dub<007>tatione cõmu
tatio, Deinde explicetur operis futuri & locorum imum $patium longitu-
dinis & latitudinis, cuius cum $emel fuerit cõ$tituta magnitudo, Sequatur
eam proportionis ad decorem apparatio, vti non $<007>t con$<007>derantibus a$pe-
ctus eurythmiæ dubius, de qua quibus rationibus efficiatur e$t mihi pro-
nunciandum, Primum{que} de cau<007>s ædium vti f<007>eri debeant, dicam.
De cauis ædium. # Caput. # III.
Caua ædium quin{que} generibus $unt di$tincta quorum ita $<007>guræ nominan,
tur, Tu$canicum, corinthium, tetra$tylon, di$pluuiatum, te$tudinatũ, Tu-
$canica $unt, in qu<007>bus trabes in atrii latitudine traiectæ habeant interpen$<007>-
ua & colliquias, ab angulis parietum ad angulos tignorum intercurr\~etes,
Item a$$eribus $tillic<007>di orum in medium compluuium deiectus.
[0129]SEXT VS.
Omnib{us} his
cauædiis lat{us}
unum apertũ
reliquim{us}: ut
pictura in tri-
bus lateribus
apparens: ui-
deat> eorum
ĩterna de$cri-
ptio.
Cauædiũ tu-
$canicum
In corinthiis ii$dem rationibus trabes & compluuia collocantur, $ed
a parietibus trabes recedentes in circuitione c<007>rca col umnas compo-
nuntur.
[0130]LIBER
Cauædiũ co-
rinthium
Tetra$ty la $unt, quæ $ubiectis $ub trabibus angularibus columnis, &
uti litatem trab<007>bus & f<007>rmitatem præ$tant, {quis} ne{que} ip$æ magnum <007>m-
petum coguntur habere, ne{que} ab interpen$<007>uis onerantur,
[0131]SEXTVS.
Cauædiũ qd
tetra$tylon
dicitur
Di$pluuiata autem $unt, in quibus, deliquiæ arcam $u$tinentes $tilli-
cidia reiiciunt, Hæc hibernaculis maximas præ$tant vtilitates, {quis} com-
pluuia corum erecta non ob$tant luminibus tricliniorum. Sed ea ha-
bent in refectionibus mole$tiam magnam, {quis} circa parietes $tillicidia de
fluentia continent $i$tulæ, quæ non celeriter recipiũt ex canalibus a quã
defluentem, Ita{que} redundantes re$tagnant, & inte$tinum opus, & parie
tes in eis generibus ædi$iciorum corrumpunt.
[0132]LIBER
Cauædiŭ qd'
di$pluuiatũ
dicitur.
Te$tudinata vero ibi $iunt, ubi non $unt impetus magni, & in cõtigna-
tionibus $upra $pacio$a redduntur habitationibus.
[0133]SEXTVS.
cauædiũ qd'
te$tudinatũ
appellatur.
Atriorum vero longitudines & latitudines tribus generib’ formantur, &
primum genus di$tribuitur, vti longitudo cum in quin{que} partes diui$a fue
rit, tres partes latitudini d\~etur, Alterum cum in tres partes diuidatur, duæ
partes latitudini tribuantur, Tertium vti latitudo in quadrato paribus late
ribus de$cribatur, in{que} eo quadrato diagonii linea ducatur, & quãtum $pa
tium habuerit ea linea diagonii, tanta longitudo atrio detur.
[0134]LIBER
a. Lõgitudo
partiũ: <003>n{que}
\~qrũ tres ha
bet latitudo
ut $it pportio
$uperbi parti-
ens tertias
b. lõgitudo
partiũ: trium
\~qrũ duæ dan
tur latitudi-
ni ut $it ppor
tio $e$<003>altera
c. lõgitudo
quãta e$t dia
gonius \~qdra
ti ex linea lati
tudinis facti.
a b c
Altitudo eorum quanta lõ
gitudo fuerit quarta dem-
pta $ub trabes extolla{ur}, reli
quum lacunariorũ & arcæ
$upra trabes ratio habea{ur},
Alis dextra ac $ini$tra lati-
tudo, cum $it atrii longitu-
do ab triginta pedibus ad
pedes quadraginta, ex ter-
tia parte eius cõ$titua{ur}, Ab
quadraginta ad pedes <003>n-
quaginta lõgitudo diuida
tur in partes tres & dimidi
am, Ex his vna pars alis de-
tur, Cũ aut\~e erit longitudo
ab <003>nquaginta pedibus ad
$exaginta, pars \~qrta longi-
tudinis alis tribua{ur}, Ab pe-
dibus $exaginta ad octogĩ-
ta, longitudo diuidatur in
partes quatuor & dimidiã,
ex his vna pars $iat alarum
latitudo, Ab pedibus octo-
ginta ad pedes c\~etũ, ĩ quĩ{que}
partes diui$a longitudo, @@
$tã cõ$tituerit latitudinem
alarũ. Trabes earũ limina-
res ita alte ponãtur, vt alti-
tudines latitudinib{us}$int æ\~q
les, Tablinum, $i latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, eius $patio
reliquum tribuatur, Si erit ab pedibus triginta ad quadraginta, ex atrii lati
tudine, tablino dimidium tribuatur, Cum autem ab quadraginta ad $exa-
ginta, latitudo diuidatur in partes quin{que}, & ex his duæ tablino contribuã-
tur, Non enim atria minora cum maioribus ea$dem po$$ũt habere $ymme-
triarum rationes, Si enim minorum $ymmetriis vtemur ĩ maioribus, ne{que}
tablina ne{que} alæ vtilitatem poterunt habere, $in aũt maio<006> in minorib{us}ute-
mur, va$ta & ĩmania in his ea erũt m\~ebra, Ita{que} gñatim magnitudinũ rõnes
ex<003>$itas, et vtilitati et a$pectui cõ$crib\~edas putaui, Altitudo tablini ad trab\~e
adiecta latitudin<007>s octaua cõ$titua{ur}, Lacũaria eius tertia latitudinis ad alti-
tudin\~e adiecta extollã{ur}, Fauces mĩorib' atriis e tablini latitudĩe d\~epta tertia,
[0135]SEXTVS.
maioribus dimidia con$tituantur, Imagines item alte cum $uis ornam\~etis
ad latitudinem alarum $int con$titutæ, Latitudines ho$tiorum ad altitudi-
nem, $i dorica erunt, vti dorica, $i ionica erunt, vti ionica, perficiantur, Qu\~e
admodum de thyromatis, in quibus quarto libro rationes $ymmetriarum
$unt expo$itæ, Impluuiilumen latum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne
plus tertia parte relinquatur, longitudo vti atrii pro rata parte fiat, Peri$ty-
lia autem in tran$uer$o tertia parte longiora $int, <009>ĩtror$us, Columnæ tam
altæ, <009> porticus latæ fuerint, Peri$tyliorum inter columnia ne minus trium,
ne plus quatuor columnarum cra$$itudine inter $e di$tent, Sin autem dori-
co more in peri$tvlio columnæ erunt faciundæ, uti in quarto libro de dori
cis $crip$i, ita moduli $umãtur, ut ad eos modulos triglyphorum{que} ratio-
nes di$ponantur,
a. Ve$tibulũ
b. atrium
c. impluuiũ
ex quo lum\~e
atrio datur.
d. peri$tylũ
e. cauædium
f. tricliniũ :ce
teræ $unt cu-
biculorũ &
aliorũ mem-
bro<006> de$cri-
ptiones.
g. pomaria
$iue ortus
a b c d e f g
De tricliniis & œcis, & exedris & pinacothecis & eorum
dimen$ionibus. # Caput. IIII.
Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo $ieri debebit, Alti-
tudines omnium conclauiorum quæ oblonga fuerint>, $ic habere deb\~et ra-
tionem, uti longitudinis & latitudinis men$ura componatur, & ex ea $um-
ma dimidium $umatur, & quantum fuerit, tãtum altitudini detur, Sin au-
[0136]LIBER
tem exedræ aut œci quadrati fuerĩt, latitudinis dimidia addita, altitudines
educantur, Pinacothecæ, uti exedræ, amplis magnitudinibus $unt con$titu
endæ, œci corinthii tetra$tyli{que}, qui{que} ægyptii vocantur, latitudinis & lon-
gitudinis, vti$upra tricliniorum $ymmetriæ $criptæ$ũt, ita habeant ratio-
nem, $ed propter columnarum interpo$itiones, $pacio$iores cõ$tituantur,
Inter corinthios autem & ægyptios, hoc erit di$crimen, Corinthii $impli-
ces habent columnas aut in podio po$itas, aut ĩ imo, $upra{que} habent epi$ty
lia, coronas, aut ex inte$tino opere, aut albario, Præterea $upra coronas cur-
ua lacunaria ad circinum delumbata. In ægyptiis autem $upra columnas
epi$tylia, & ab epi$tyliis ad parietes qui$unt circa, imponenda e$t cõtigna-
tio, $upra eam coaxatio & pauimentum, $ub dio vt $it circuitus. Deinde $u
pra epi$tylium ad perpendiculum inferiorum columnarum, imponendæ
$unt minores quarta parte columnæ, Supra earum epi$tylia & ornamenta,
lacunariis ornantur, & inter columnas $uperiores fene$træ collocantur, ita
ba$ilicarum ea $imilitudo, non corinthiorum tricliniorum uidetur e$$e.
De œcis more græco. # Caput. V.
Fiunt autem etiam non italicæ con$uetu dinis œci, quos græci κνζπκιγο\‘νς ap-
pellant, Hi collocantur $pectantes ad $eptentrionem, & maxime viridia {pro}-
$picientes, valua${que} hab\~et in medio, Ip$i autem $int ita longi & lati, uti duo
triclinia cum circuitionibus inter $e $pectantia po$$int e$$e collocata, habe-
ant{que} dextra ac $ini$tra lumina fene$trarũ valuata, uti viridia de tectis per
$pacia fene$trarum pro$piciantur, Altitudines eorum dimidia latitudinis
addita con$tituantur.
a. œci $che-
ma.
b. triclinia
c. circuitiões
d. locus lecti
& men$æ.
a b c d
In his ædi$iciorum generibus omnes $unt faciendæ earum $ymmetriarũ ra
tiones, quæ $ine impeditione loci fieri poterunt, Lumina{que} parietum altitu-
dinibus $i non ob$curabuntur, faciliter erunt explicata, Sin autem impedi-
[0137]SEXTVS.
entur ab angu$tiis, aut aliis nece$$itatibus, tũ opus erit, ut ingenio & acumi
ne de $ymmetriis detractiones, aut adiectiones fiant, vti non di$$imiles veris
$ymmetriis perficiantur venu$tates.
Ad quas cœli regiones quæ{que} ædificiorum ge nera $pectare debeant, ut
u$ui & $alubritati $intidonea. # Caput. VI.
Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera ædificiorum ad v$um &
cœli regiones apte debeant $pectare, Hiberna triclinia & balnearia occiden
tem hibernum $pectent, Ideo {quis} ve$pertino lumine opus e$t vti, præterea {quis}
etiam $ol occidens aduer$um habens $plendorem, calorem remitt\~es, efficit
ve$pertino tempore regionem tepidior\~e, Cubicula & biblyothecæ ad ori\~e-
tem $pectare deb\~et, V$us enim matutinum po$tulat lumen, Item in biblyo
thecis librinon putre$cent, Nam in his quæ ad meridiem & occid\~etem $pe-
ctant, a tineis & humore viciantur, {quis} venti humidi aduenientes procreant
eas & alunt, infund\~ete${que} humidos $piritus pallore volumina corrumpũt,
Triclinia verna & autumnalia ad ori\~etem, Cum enim prætenta luminibus,
aduer$us $olis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata ad
id tempus, quo opus $olitum e$t vti, Ae$tiua ad $eptentrionem, {quis} ea regio
(non ut reliquæ, quæ per $ol$ticium propter calorem efficiuntur æ$tuo$æ)
eo {quis} e$t auer$a a $olis cur$u, $emper refrigerata, & $alubritatem & volupta-
tem in v$u præ$tat, Non minus pinacothecæ, & plumariorũ textrinæ, picto
rum{que} officinæ, uti colores eorum in opere, propter con$tantiã luminis im
mutata permaneant qualitate.
De priuatorum & communium ædificiorũ propriis locis, & generibus
ad qua$cun{que} per$onarum qualitates conuenientibus. # Caput. VII.
Cum ad regiones cœli ita ea fuerint di$po$ita, tunc etiam animaduert\~edum
e$t, quibus rationibus priuatis ædificiis propria loca patribus familiarũ, &
quemadmodum cõmunia cum extraneis ædificari debeant, Nã{que} ex his \~q
propria $unt, in ea non e$t pote$tas omnibus introeundi, ni$i inuitatis, qu\~e-
admodum $unt cubicula, triclinia, balneæ, cætera{que}, quæ ea$dem hab\~et v$us
rationes, Cõmunia autem $unt, quib{us} etiam ĩuocati $uo iure de populo po$
$unt venire, ide$t ve$tibula caua ædium, peri$tylia, quæ{que} eund\~e habere po$
$unt v$um, Igitur his qui cõmuni $unt fortuna, non nece$$aria magnifica ve
$tibula, nec tablina, ne{que} atria, {quis} hi aliis officia præ$tant ambiundo, quæ ab
aliis ambiuntur, Qui autem fructibus ru$ticis $eruiunt in eorum ve$tibulis
$tabula, tabernæ, In ædibus criptæ, horrea, apothecæ, cætera{que}, que ad fru-
ctus $eruandos magi$<004> ad elegantiæ decorem po$$unt e$$e, ita $unt faci\~eda,
Item fœneratoribus & publicanis commodiora, & $pecio$iora, & ab in$idi
is tuta, Foren$ibus autem, & di$ertis elegantiora & $pacio$iora ad conuen-
tus excipiundos, Nobilibus vero qui honores magi$tratu${que} gerendo præ-
$tare debent officia ciuibus, faci\~eda $unt ve$tibula regalia, alta atria, & pe-
[0138]LIBER
ri$tylia ampli$$ima, $iluæ, ambulatione${que} laxiores, ad decorem maie$tatis
perfectæ, Præterea biblyothecas, pinacothecas, ba$ilicas, non di$$imili mo-
do <004> publicorum operum magnificentia comparatas, {quis} in domibus eorũ
$æpius & publica con$ilia, & priuata iudicia, arbitria{que} conficiuntur.
Nobiliũ am-
pliffimæ do-
mus.
a. ue$tibulũ
b. atrium
c. periftyliũ
d. cauædium
e. ba$ilica
f. locus tribu
nalis
g. exedra
h. biblyothe
ca
i. pinacoteca
k. porticus
l. aula reli-
qua $unt cu-
bicula: tricli-
nia:& alia cõ
clauiorum
genera.
m. horti $iue
pomaria
n. ubi $iluæ
platanones
hyppodromi
fieri po$$unt.
a b c d e f g h i k l m n
[0139]SEXTVS.
Ergo $i his rationibus ad $ingulorum generum per$onas, vti in libro pri-
mo de decore e$t $criptum, ita di$po$ita erunt ædi$icia, non erit quod repræ
hendatur, Habebunt enim ad omnes res cõmodas & emendatas explicatio
nes, Earum autem rerum non $olum erunt in urbe ædificiorum ratiões, $ed
etiam ruri, præter<004> {quis} in urbe atria proxima ianuis $olent e\~e, ruri vero p$eu
dourbanis $tatim peri$tylia, deinde tunc atria habentia circum portic{us} pa-
uimentatas $pectantes ad pale$tras & ambulationes, Quoad potui urbanas
rationes ædificiorum $ummatim per$crip$i ut propo$ui.
De ru$ticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium eorũ de-
$criptionibus, at{que} v$ibus. # Caput. VIII.
Nunc ru$ticarum expeditionum, ut $int ad v$um cõmode, quibu${que} rationi
bus collocare oporteat eas, dicam. Primum de $alubritatibus, vti in primo
volumine demœnibus collocandis $criptum e$t, regiones a$piciãtur, & ita
uillæ collocentur, Magnitudines earum ad modum agri, copia${que} fructuũ
comparentur, Chortes magnitudine${que} earum ad pecorum numerum, at{que}
quot iuga boum opus fuerit ibi ver$ari, ita finiantur, In chorte culina <004>ca-
lidi$$imo loco de$ignetur, Cõiuncta autem habeat bubilia, quorum præ$e
pia ad focum & orientis cœli region\~e$pectent, ideo {quis} boues lumen & ign\~e
$pectando, horridi non fiunt, Item agricolæ regionum imperiti, non putãt
oportere aliam regionem cœli boues $pectare, ni$i ortum $olis, Bubiliũ aũt
deb\~et e$$e latitudines, nec minores pedum denum nec maiores quindenũ,
Longitudo vti $ingula iuga, ne minus occupent pedes $eptenos, Balnearia
item coniuncta $int culinæ, ita enim lauationis ru$ticæ mini$tratio non erit
longe, Torcular item proximum $it culinæ, ita enim ad olearios fructus cõ
moda erit mini$tratio, habeat{que} coniunctam vinariam cellam hab\~etem ad
$eptentrionem lumina fene$trarum, Cum enim alia parte habuerit qua $ol
calefacere po$$it, uinum quod erit in ea cella confu$um ab calore, efficietur
imbecillum, Olearia autem ita e$t collocanda, vt habeat a meridie calidi${que}
regionibus lumen, Non enim debet oleum congelari, $ed tepore caloris
extenuari, Magnitudines autem earum ad fructuum rationem, & numerũ
doliorum $unt faciendæ, quæ cum $int cullearia, per medium occupare de-
bent pedes quaternos, Ip$um autem torcular, $i non cocleis torquetur, $ed
vectibus & prælo præmitur, ne minus longum pedes quadraginta cõ$titua
tur, Ita enim erit vectiario $patium expeditum, Latitudo eius ne minus pe-
dum $enũdenum, nam $ic erit ad plenum opus facientibus libera ver$atio
& expedita, Sin autem duob{us} prælis loco opus fuerit, quatuorσĩti pe-
des latitudini dentur, Ouilia & caprilia ita magna $unt facienda, vt $<007>ngula
pecora areæ ne minus pedes quaternos & $emipedem, ne plus $enos po$$int
habere, Granaria $ublimata & ad $eptentrionem aut aquilonem $pectantia
di$ponantur, Ita enim frumenta, non poterunt cito concale$cere, $ed affla-
[0140]LIBER
tu refrigerata diu $eruantur, Nam{que} cæteræ regiones procreant curculion\~e,
& reliquas be$tiolas, quæ frumentis $olent nocere, Equilia <004> maxime in vil
la vbiloca calidi$$ima fuerint con$tituãtur, dum ne ad focum $pectent, Cũ
enim iumenta proxime ignem $tabulantur, horrida f<007>unt, Item non $unt in
utilia præ$epia, quæ collocantur extra culinam in aperto contra orientem,
Cum enim in hieme anni $ereno cœlo in ea traducuntur, matutino boues
ad $olem pabulum capientes, $iunt nitidiores, Horrea, fenilia, farraria, pi$tri
na, extra villam facienda videntur, vt ab ignis periculo $int villæ tutiores,
Siquid delicatius in villis faciendum fuerit, ex $ymmetriis quæ in urbanis
$upra$cripta $unt con$tituta, ita $truantur, vt $ine impeditione ru$ticæ vtili
tatis ædificentur, Omnia ædificia vt lumino$a $int oportet curari, $ed quæ
$unt ad villas faciliora uidentur e$$e, ideo {quis} paries nullius uicini pote$t ob-
$tare, In vrbe autem, aut cõmunium parietum altitudines, autangu$tiæ lo-
ci impediundo faciunt ob$curitates. Ita{que} de ea re $ic erit experiundum, Ex
qua parte lumen oporteat $umeræ, linea t\~edatur ab altitudine parietis, qui
uidetur ob$tare ad eum locum, cui lumen oporteat immittere, & $i ab ea li-
nea in altitudinem cum {pro}$piciatur poterit $pacium puri cœli amplum ui-
deri, in eo loco lumen erit $ine impeditione, Sin autem officient trabes, $eu
liminia, aut contignationes, de $uperioribus partibus aperiatur, & ita ĩmit-
tatur, Et ad $ummam ita e$t gubernandum, ut e quibu$cun{que} partibus cœ-
lum pro$pici poterit, per eas fene$trarum loca relinquantur, Sic enim luci-
da erunt ædi$icia, Cum autem in tricliniis cæteri$que conclauibus maxi-
mus e$t v$us luminum, tum etiam in itineribus, cliuis, $cali$que, qd' in his
$epius alii aliis obuiam uenientes ferentes $arcinas $olent incurrere. Quo-
ad potui di$tributiones operum no$tratium, vti $int ædificatorib{us} non ob-
$cure explicui, Nunc etiam quemadmodum græcorum con$uetudinibus
ædi$icia di$tribuantur, vti non $int ignota, $ummatim exponam.
De græcorum ædificiorum eorum{que} partium di$po$itione atque di-
ferentibus nominibus, $atis ab italicis moribus & v$ibus di$crepantibus.
# Caput. IX.
Atriis græci quia non vtuntur, ne{que} no$tris moribus ædificant, $ed ab ianua
introeuntibus, itinera faciunt latitudinibus non $pacio$is, & ex una parte
equilia, & ex altera ho$tiariis cellas, $tatim{que} ianuæ ĩteriores finiuntur, Hic
autem locus inter duas ianuas græcæ θνρωρειογ appellatur, Deinde e$t intro
itus in peri$tylon, Id peri$tylum ĩ tribus partibus habet porticus, in ea par-
te quæ$pectat ad meridiem duas antas inter $e $patio amplo di$tantes, in
quibus trabes inuehuntur, & quantum inter antas di$tat ex eo tertia dem-
pta $patium datur intror$us, Hic locus apud nonnullos προςὰς, apud alios
παραςάς nomina{ur}, In his locus ĩtror$us cõ$tituun{ur} œci magni, ĩ <003>b{us}matres
familia<006> cũ lanificiis hñt $e$$iones, In {pro}$tadis ãt dextra ac $ini$tra cubicula
[0141]SEXTVS.
$unt collocata, quorum vnum thalamus, alterum amphithalamus dicit{ur},
Circum autem in porticibus triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ
familiaricæ con$tituuntur, Hæc pars ædif<007>cii, gineconitis appellatur. Coniũ
guntur%B4autem his domus ampliores habentes latiora peri$tylia, in quibus
pares $unt quatuor porticus altitudinibus, aut vna quæ ad meridiem $pe-
ctat%B4excel$ioribus columnis con$tituitur, Id autem peri$tylum, quod vnã
altiorem habet porticum, rhodiacum appellatur, Hab\~et autem eæ domus
ve$t<007>bula egregia, & ianuas proprias cum dignitate, porticu${que} peri$tylio-
rum, albariis, & tectoriis, & ex inte$tino opere lacunariis ornatas, & in por-
tic<007>bus quæ ad $eptentrionem $pectant triclinia cyzicena, & pinacothecas,
ad orientem autem bibly othecas, exedras ad occidentem, ad meridiem
vero $pectãtes œcos quadratos tam ampla magnitudine, vti faciliter in eis,
tricliniis quatuor $tratis, mini$trationum, ludorum{que} operis, locus po$$it
e$$e $pacio$us, In his œcis f<007>unt virilia conuiuia, Non enim fuerat ĩ$titutum
matres familiarum eorum moribus accumbere, Hæc autem peri$tylia do-
mus, andronitides dicũtur, {quis} in his viri $ine interpellationibus mulierum
ver$antur, Præterea dextra ac $ini$tra domunculæ con$tituuntur habentes
proprias ianuas, triclinia, & cubicula commoda, vti ho$pites aduenientes
non in peri$tylia, $ed in ea ho$pitalia recipiantur, Nam cum fuerunt græci
delicatiores, & ab fortuna opulentiores, ho$pitibus aduenientibus in$true
bant tricl<007>nia, cubicula, cum penu cellas, Pr<007>mo{que} die ad cænam inuitabant
po$tero mittebant pullos, oua, olera, poma, reliqua${que} res agre$tes, Ideo pi-
ctores ea quæ mittebantur ho$pitibus picturis imitantes xenia appellaue-
runt. Ita patres familiarum in ho$picio non videbantur e$$e peregre, hab\~e-
tes $ecretam ĩ his ho$pitalibus%B4libertatem, Inter hæc autem peri$tylia & ho-
$pitalia itinera $unt, quæ me$aulæ dicuntur, {quis} inter duas aulas media $unt
interpo$ita, No$triautem eas andronas.
[0142]LIBER
a. thiroreon
b. ho$tiario<006>
cellæ.
c. equilia
d. peri$ty lũ
e. proftas $i-
ue paraftas
f. thalami &
amphithala-
mi.
g. tricliniorũ
uiriliũ loca
h. œci $che-
ma
i. triclinia mu
liebria
k. loca $ub di
uo oīa: reli\”q
loca circa
œci $chema
$unt mulieri-
bus deputata
Quæ aũt $ũt
circa porticũ
$ũt cubicula
& cellæ fami
liaricæ.
De$cription\~e
quæ gineco
nitis d\’r feci:
Aliă aũt quæ
andronitis
d\’r:\~ptermi$i{pro}
pter nimiam
eius amplitu-
dinem: quã
margo cape-
re commode
nõ põt: & ut
$tudio$is $u-
as%B4partes reli
querem.
a b c d e f g h i k
Sed hoc valde e$t mirandum, nec enim græce%rsnec latine pote$t id conueni-
re, Græci enim ανδρωνας appellant œcos, vbi conuiuia virilia $olent e$$e, {quis}
eo mulieres non accedant, Item aliæ res $unt $<007>miles, vti xy$tus, proth yrũ, te
lamones, & nõnulla alia eiu$modi, ξνζὸς enim græca appellatione e$t porti
cus ampla latitudine, in qua athletæ per hyberna tempora exercentur, No-
$tri aut\~e hypethras ambulationes, xy$tos appellant, quas græci ωεριδρομί-
[0143]SEXTVS.
♃αζ, dicunt, Item proth yra græce dicuntur quæ $unt ante in ianuis ve$ti-
bula, Nos autem appellamus prothyra, quæ græce dicuntur ♃ιάθνρα. Item
$i qua virili f<007>gura $igna mutilos aut coronas $u$tinent, no$tri telamones ap
pellant, cuius rationes quid ita, aut quare ex hi$toriis non inueniũtur, græ-
ci vero eos ά Τλ αν Ταςvoc<007>tant, Atlas enim hi$toria formatur $u$tinens mũ
dum, ideo {quis} is primum, cur$um $olis & lunæ, $iderum {que} omnium ortus, &
occa$us, mundi{que} ver$ationum ratiões, vigore animi, $olertia{que} curauit ho-
minibus tradendas, ea{que} re a pictoribus & $tatuariis deformatur pro eo be-
nef<007>cio $u$tinens mundum, f<007>liæ{que} eius atlantides (quas nos vergilias, græci
autem ωλλα♃ λς nom<007>nant) cum $yderibus in mundo $unt dedicatæ. Nec
tamen ego vt mutetur con$uetudo nominationum aut $ermonis, ideo hæc
propo$ui, Sed vt ea non $int ignota philologis, exponenda iudicau<007>, Qúi-
bus con$uetud<007>nibus ædif<007>cia italico more & græcorum in$titutis confor-
mantur expo$ui, & de $ymmetriis $ingulorum ge nerum proportiones per
$crip$i, Ergo quoniam de venu$tate decore{que} ante e$t $criptum, nunc expo
nemus de f<007>rmitate, quemadmodum ea $ine vitiis permaneat & ad vetu$ta-
tem collocetur.
De f<007>rmitate & fundamentis æ dificiorum, # Caput, X.
Aedif<007>cia quæ plano pede in$tituuntur $i fundamenta eorum facta fuerint,
ita vti in prioribus l<007>bris de muro & theatris a nobis e$t expo$itum, ad ve-
tu$tatem ea erunt $ine dubitatione f<007>rma, Sin autem hypogea cõcameratio-
ne${que} in$tituentur, fundationes eorum f<007>eri debent cra$$<007>ores, <004> quæ in $upe
rioribus ædif<007>ciis $tructuræ $ũt futuræ, eorum{que} par<007>etes, pilæ, columnæ ad
perpendiculum inferiorum medio collocentur, vti$olido re$põdeant, Nã
$i in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt
habere perpetuam f<007>rmitatem, præterea inter limina $ecundum pilas & an-
tas, po$tes $i $upponentur, erunt non vicio$æ, Limina enim & trabes $tructu
ris cum $int oneratæ medio $patio pandantes, frangunt $ub ly$i $tructuras,
Cum autem $ubiecti fuerint & $ubcuneati po$tes, non patiũtur in$<007>dere tra-
bes, ne{que} eas ledere, Item admin<007>$trandum e$t, vti leuent onus parietum for
nicationes, cuneorum diui$<007>onibus & ad centrum re$pondentes earum cõ-
clu$uræ, Cum enim extra trabes, aut liminum capita arcus cuneis erunt cõ-
clu$i, primum non pandabit materies leuata onere, deinde $<007> quod e vetu-
$tate vicium cœperit $<007>ne molitiõe fulturarum faciliter mutabitur, Item{que}
quæ pilatim aguntur æd<007>f<007>cia, & cuneorum diu<007>$<007>onibus, coagmentis ad c\~e
trum re$pondentibus, fornices concluduntur, Extremæ pilæ in his latiores
$patio $unt faciundæ, vti uires eæ habentes re$i$tere po$$int, cũ cunei ab one
ribus parietum pre$$i, per coagmenta ad centrum $e præmentes extruderĩt
incumbas, Ita{que} $i angulares pilæ erunt $patio$is magnitudinibus contin\~e-
do cuneos, firmitatem operibus præ$tabunt, Cum in his rebus animaduer-
[0144]LIBER
$um fuerit, vti ea diligentia in his adhibeatur, Non minus etiam ob$eruan
dum e$t vti omnes $tructuræ perpendiculo re$pondeant neque habeant in
vlla parte proclinationes, Maxima autem e$$e debet cura $ub$tructionũ, {quis}
in his inf<007>nita vicia $olet facere terre conge$tio, Ea enim non pote$t e$$e $em
per vno pondere, quo $olet e$$e per æ$tatem, $ed hybernis temporibus reci-
piendo ex imbribus aquæ multitudinem cre$cens, & pondere, & amplitu
dine di$rumpit & extrudit $tructurarum $eptiones, Ita{que} vt huic uitio me-
deatur, $ic erit faciundum, uti primum pro amplitudine conge$tionis cra$-
$itudo $tructuræ con$tituatur, deinde infrõtibus anterides $iue eri$mæ $int
una $truantur, eæ{que} inter $e di$tent tãto $patio, quanta altitudo $ub$tructio-
nis e$t futura, cra$$itudine eadem qua $ub$tructio, Procurrãt autem ab imo
per quam cra$$itudo con$tituta fuerit $ub$tructionis, deinde contrahãtur
gradatim ita uti $ũmã habeant prominentiam quanta operis \~e cra$$itudo,
a. anterides
$iue eri$mæ
b. dentes $er-
ratim cõiũcti
a b
Præterea intror$us contra terrenũ vti dentes coniuncti muro $erratim $tru
antur uti $<007>nguli dentes ab muro tantum di$cedant quanta altitudo futura
erit $ub$tructiõis, Cra$$<007>tudinis autem habeant dentium $tructuræ uti mu
ri, Item in extremis angulis cum rece$$um fuerit ab ĩteriore angulo, $patio
altitudinis $ub$tructionis in utran {que} partem $ignetur, & ab his $ignis dia-
gonios $tructura collocetur, & ab ea media, altera coniuncta cum angulo
muri, Ita dentes & diagoniæ $tructuræ non patientur tota ui \~pmere murũ,
$ed di$$ipabunt retin\~edo ĩpetũ cõge$tionis, Qu\~eadmodũ opera $ine uiciis
[0145]SEPTIMVS.
oporteat con$titui, & vti caueatur incipi\~etibus expo$ui, nã{que} de tegulis aut
tignis aut a$$eribus ĩmutandis, non eadem e$t cura, quemadmodum de his
{quis} ea quamuis $int vicio$a fac<007>liter mutantur, Ita{quis} nec $olida quidem putã
tur e$$e. Quibus rationibus hæc poterunt e$$e f<007>rma, & quemadmodum in-
$tituãtur expo$ui, Quibus autem copiarum generibus oporteat vti, nõ e$t
arch<007>tecti pote$tas, ideo {quis} non in omnibus locis omnia genera copiarum
na$cuntur, vti in proximo volumine e$t expo$<007>tum, Præterea in domini e$t
pote$tate, vtrum lateritio, an cementicio, an $axo quadrato velit ædif<007>care,
Ita{que} omnium operum probationes tripartito con$<007>derantur, ide$t, fabrili
$ubtilitate, magnif<007>centia, & di$po$<007>tione, Cum magnif<007>center opus perfe-
ctum a$picietur, ab omni pote$tate, impen$e laudabũtur, cum $ubtiliter of-
f<007>cinatoris probabitur exact<007>o, cum vero venu$tate proportiõibus & $ym-
metriis habuerit auctoritatem, tunc fuerit glor<007>a arch<007>tecti, Hæc autem re-
cte con$tituuntur, cum is & a fabris & ab idiotis patiatur accipere $e con$i-
lia, Nã{que} omnes homines, nõ $olum architecti, quod e$t bonum po$$unt <030>
bare, $ed inter idiotas & eos, hoc e$t di$crimen, {quis} idiota ni$i factum viderit
non pote$t $cire quid futu<006> $it, architectus aut\~e, $<007>mul animo con$tituerit,
ante<004> inceperit, & venu$tate, & v$u, & decore, quale $it futu<006> habet def<007>ni-
tum, Quas res priuatis ædif<007>ciis vtiles putaui, & qu\~eadmodũ $it faciundũ,
<004> a perti$$<007>me potu<007>, per$crip$i. De expolitiõibus aũt eo<006>, vt $<007>nt elegantes,
& $ine vitiis ad vetu$tatem, in $equenti volumine exponam.
M. VITR VVII DE AR CHITECTVRA
LIBER SEPTIMVS.
MAIORES cum $apienter tum etiam utiliter ĩ$titue
runt per cõmentario<006> relatiões, cogitata tradere po
$teris, uti ea non interirent, $ed $ingulis ætatibus cræ
$centia voluminibus ædita, gradatim peruenir\~et ve-
tu$tat<007>bus ad $ũmam doctrina<006> $ubtilitatem, Itaque
non mediocres, $ed inf<007>nitæ $unt his agendæ gratiæ,
{quis} non inuidio$e $<007>lentes prætermi$erũt, Sed omniũ
generum $en$us con$criptionibus memoriæ tradendos curauerũt, Nã{que} $i
non ita feci$$ent, non potui$$emus $cire, quæ res in Troia fui$$ent ge$tæ, nec
<029>d Thales, Democritus, Anaxagoras, Xenophanes, reliqui{que} phy$ici $en$i$
$ent de rerum natura, qua${que} Socrates, Plato, Ari$toteles, Zenon, Epicurus,
alii{que} philo$ophi hominibus agendæ vitæ terminatões f<007>niui$$ent, $eu Cræ-
$us, Alexãder, Darius cæteri{que} reges \”qs res aut <029>bus rõnibus ge$$i$$ent, fui$-
$ent notæ, ni$<007> maiores præceptorũ comparationibus omniũ memoriæ ad
po$teritat\~e cõmentariis extuli$$ent, Ita{que} qu\~eadmodum his gratiæ $unt ag\~e
[0146]LIBER
dæ, $ic contra, qui eo<006> $cripta furantes, pro $uis prædicant, $unt vituperãdi,
qui{que} nõ propriis cogitationibus nituntur $cripto<006>, $ed inuidis moribus
aliena violantes glor<007>antur, non modo $unt repræhend\~edi, $ed etiam quia
impio more vixerunt, pœna concl\~enandi, nec tam\~e hæ res non v\~edicatæ cu-
rio$ius ab antiquis e\~e memorãtur, quo<006> exitus iudicio<006> qui fuerint, nõ e$t
alienũ, qu\~eadmodũ $int nobis traditi explicare, Reges attalici magnis philo
logiæ dulcedinibus inducti, cũ egregiam biblyothecã, pergami ad cõmu-
nem delectation\~e in$titui$$ent, Tũc item Ptolomeus infinito zelo cupidita
ti${que} incitatus $tudio, nõ minoribus indu$triis ad eund\~e modũ contenderat
Alexandriæ cõparare, Cũ aut\~e $ũma diligentia perfeci$$et, non putauit id $a
tis e$$e ni$i <030>pagationibus in $eminando curaret augendam, Ita{quis} mu$is et
apollini ludos dedicauit, & qu\~eadmodũ Athleta<006>, $ic cõmunium $cripto
rum victoribus præmia & honores con$tituit. His ita ĩ$titutis, cũ ludi ade$-
$ent, iudices litterati, qui ea probarent erant legendi, Rex cũ iam ex ciuitate
$ex lectos habui$$et, nec tam cito $eptimũ idoneum ĩueniret, rettulit ad eos
qui$upra biblyothecã fuerant, & quæ$it, $i quem noui$$ent ad id expeditũ,
Tunc ei dixerunt e$$e quendã A ri$tophanem, qui $ũmo $tudio $ũma{que} d<007>li
gentia quotidie o\~es l<007>bros ex ordine perlegeret, Ita{que} in cõuentu ludorum
cum $ecretæ $edes iudicibus e$$ent di$tributæ, cũ cæteris Ari$tophanes cita@
tus, qu\~eadmodũ fuerat locus ei de$ignatus $edit, Primo poetarũ ordine ad
certation\~e inducto cum recitarentur $cripta, populus cunctus $ignif<007>cando
monebat iudices quod probarent, Ita{que} cum ab $ingulis $ententiæ $unt ro-
gatæ, $ex vna dixerunt, Et quem maxime animaduerterunt multitudini
placu<007>$$e ei primum præmium, in $equenti $ecundum tribuerunt, Ari$to-
phanes uero cum ab eo $ententia rogaretur, eum primum pronunciari iu$
$it, qui minime populo placui$$et, Cũ aũt rex & vniuer$i uehem\~eter ĩdigna
rentur, $urrexit, & rogando ĩpetrauit vt pater\~etur $e dicere. Ita{que} $ilentio fa-
cto docuit vnũ ex his eũ e$$e poetã, cæteros aliena recitaui$$e, Oportere aut\~e
iudicantes non furta, $ed $cripta <030>bare, Admirãte populo, & rege dubitan-
te, fretus memoria e certis armariis inf<007>nita volumiua eduxit, & ea cũ reci-
tatis conferendo coegit ip$os furatos de $e conf<007>teri, Ita{que} rex iu$$it cum his
ag<007> furti, cond\~enato${que} cũ ignominia d<007>mi$it, Ari$tophanem vero ampli$$i
mis muneribus ornauit, & $upra bibly othecã con$tituit, In$equentibus an
nis a macedonia zoilus qui adoptauit cognom\~e vt homeroma$tix vocita-
retur alexandriã venit, $ua{que} $cripta contra iliad\~e & odi$$eam comparata
regi recitauit, Ptolomeus vero cũ animaduerti$$et poeta<006> parent\~e philolo-
giæ{que} omnis duc\~e ab$ent\~e vexari, & cuius ab cunctis gentibus $cr<007>pta $u$pi-
cerentur, ab eo vituperari, indignatus nullum ei dedit re$pon$um, Zoilus
autem cum diutius in regno fui$$et inopia præ$$us, $ummi$<007>t ad regem po
$tulans vt aliquid $ibi tribueretur. Rex vero re$pondi$$e dicitur, Homerum
qui ante annos mille dece$$i$$et æuo perpetuo multa mill<007>a hominum pa-
[0147]SEPTIMVS
$cere, Item debere qui meliori ingenio $e prof<007>teretur non modo $e unum,
$ed et<007>am plures alere po$$e, Et ad $ũmam mors eius, vt paricidii damnati va
rie memoratur, Alii eum $crip$erunt a philadelpho e$$e in crucem f<007>xũ, nõ-
nulli in eum lapides e$$e coniectos, alii zmyrnæ viuum in pyrã coniectum,
quorum vtrũ ei acciderit merenti digna con$titit pœna, Nõ enim aliter vi-
detur promereri, qui citat eos, quo<006> re$pon$um quid $en$erint $crib\~etes nõ
pote$t corã indicari, Ego vero Cæ$ar ne{que} alienis indicibus mutatis, interpo
$<007>to noíe meo id profero corpus, ne{que} vllius cogitata vituperans, in$titui ex
eo me approbare, Sed omnibus $criptoribus inf<007>nitas ago gratias, {quis} egregi
is ingenio<006> $olertiis ex æuo collatis abũdantes aliis al io genere copias \~ppa-
rauerunt, Vnde nos vti fontibus haurientes aquã, & ad propria propo$<007>ta
traducentes, fecundiores & expeditiores habemus ad $cribendũ facultates
talibu${que} con$<007>dentes auctoribus audemus <007>n$titutiones nouas comparare,
Igitur tales ingre$$us eo<006> habens, quos ad propo$<007>ti mei rationes animad-
uerti præparatas, inde $um\~edo <030>gredi cepi, Nã{que} primũ Agatharcus athe-
nis Ae$chilo doc\~ete, tragœdiã $cænã fecit, & de ea cõmentariũ reli<029>t. Ex eo
moniti Democritus, & Anaxagoras de ead\~e re $crip$erunt, qu\~eadmodum
oporteat ad ac<007>\~e oculo<006> radiorũ{que} exten$<007> on\~e certo loco centro con$tituto
ad lineas ratione naturali re$pondere, vti de incerta re certæ imagines ædif<007>-
cio<006> in $cænarum picturis redderent $petiem, et quæ in directis plani${que} frõ
tibus $<007>nt f<007>guratæ, alia ab$cedentia, alia <030>minentia e$$e videantur, Po$tea Si-
lenus de $ymmetriis dorico<006> ædidit volum\~e, De æde Iunonis, quæ e$t $ami
dorica Theodorus, Ionica Ephe$<007>, quæ e$t Dianæ Cte$<007>phon & Metagenes,
De fano mineruæ, quod e$t Priene Ionicũ, Phileos, Item de æde Minernæ do
ricæ quæ e$t athenis in arce, Ictinus & carpion, Theodorus phoceus de tho
lo, <029> e$t delphis, Philo de ædiũ $acrarum $ymmetriis, & de armam\~etario q@
fuerat pyraei portu, Hermogenes de æde dianæ ionica, \~q e$t magne$<007>æ p$eu
dodipteros, & liberi patris Teo monopteros, It\~e argelius, de $ymmetriis co
rinthiis, & ionico trallibus E$culapio, quod etiã ip$e $ua manu dici\~t feci$$e.
De mau$oleo $atyrus & phiteus, Quibus vero felicitas $ũmũ maximũ{que} cõ-
tulit munus, Quo<006> enim artes æuo perpetuo nobili$$<007>mas laudes, & $empi
terno florentes habere iudicant{ur}, & cog<007>tatis egregias operas præ$titerunt,
Nan{que} $<007>ngulis frõtibus $<007>nguli artif<007>ces $ump$erũt certatim partes ad ornã
dum & probandum, Leochares, Bryaxes, Scopas, Praxiteles, Nõnulli etiam
putant Thimoteũ, quo<006> artis eminens excell\~etia coegit ad $ept\~e $pectacu-
lo<006> eius operis peruenire famam, Præterea minus nob<007>les multi præcepta
$ymmetriarum con$crip$erunt, vt Nexaris, Theocydes, Demophylos, Pol
lis, Leonidas, Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor, Non minus de ma
chinationibus vti cl<007>ades, architas, archimedes, cte$ibios, nymphodorus,
philo byzanteus, diphylos, democles, charidas, polyidos, phyros, age$i-
$tratos, Quo<006> ex cõmentariis quæ vtilia e\~e his rebus animaduerti, collecta
[0148]LIBER
in vnũ coegi corpus, & ideo maxime {quis} animaduerti in ea re ab græcis volu
mina plura ædita, ab no$tris oppido <004> pauca. Fuffitius enim mirũ de his re
bus primus in$tituit ædere volumen, It\~e Terentius varro de nou\~e di$cipli-
nis, vnum de architectura, Publius $eptimius duo, Amplius vero in id ge-
nus $cripturæ adhuc nemo incubui$$e uidetur, cũ fui$$ent & antiqui ciues
magni architecti, qui potui$$ent non minus eleganter $cripta cõparare, Nã
que athenis anth<007>$tates, & calle$chros, & antimachides, & porinos archite
cti Pi$i$trato æd\~e ioui olvmpio faci\~eti fundam\~eta cõ$tituerũt, Po$t mort\~e
autem eius propter interpellation\~e reipub. ĩcœpta reliquerunt, Ita{que} circi
ter annis ducentis po$t Antiochus rex cum in id opus imp\~e$am e$$et polli-
citus, cellæ magnitudinem, & columna<006> circa dipteron collocation\~e, epi-
$tylio<006> & cætero<006> ornamento<006> ad $ymmetria<006> di$tribution\~e, magna $o-
lertia $cientia{que} $ũma ciuis romanus Co$$utius nobiliter e$t architectat{ur}, Id
aut\~e opus nõ modo vulgo, $ed etiam in paucis a magnif<007>centia nominatur.
Nam quatuor locis $unt ædiũ $acra<006> marmoreis operibus ornatæ di$po$i-
tiones, e quibus proprie de his nominationes clari$$<007>ma fama nominãtur,
Quo<006> excellentiæ prudente${que} cogitationũ apparatus $u$pectus habent in
deo<006> $e$$imonio, Primũ{que} ædes ephe$i dianæ ionico genere ab Cte$ip hon-
te gno$<007>o, & f<007>lio, eius metagene e$t in $tituta, quam po$tea demetrius ip$<007>us
dianæ $eruus, & peonius ephe$<007>us dicuntur perfeci$$e, Mileti apollini item
ionicis $ymmetriis idem peonius daphni${que} mile$ius ĩ$tituerũt, Eleu$<007>ne ce
reris & pro$erpinæ cellam immani magnitudine ictinus dorico more, $<007>ne
exterioribus columnis ad laxam\~etum v$us $acrif<007>cio<006> pertexit, Eã aut\~e po
$tea cum demetrius phalereus a thenis re<006> potiretur, phylon ante templũ
in fronte columnis con$titutis pro$tylon fecit, Ita aucto ve$tibulo laxam\~e-
tum initiantibus operi{que} $ummam adiecit auctoritatem. In a$ty vero iou\~e
olympium amplo modulorum cõparatu, corinthiis $ymmetriis & <030>por-
tionibus (vti $upra $criptum e$t) architectãdum co$$utius $u$cepi$$e memo
ratur, Cuius cõmentarium nullum e$t inuentum, nec tamen a co$$utio $o-
lum de his rebus $cripta $unt de$<007>deranda, $ed etiam a@ C@mutio, qui magna
$cientia conf<007>$us ædes honoris & virtutis marianæ cellæ, columnarum{que} &
epi$tylio<006> $ymmetrias legittimis artis in$titutis perfecit, Id vero $<007> marmo-
reum fui$$et, vt haberet, qu\~eadmodum ab arte $ubt<007>litatem, $<007>c ab magnif<007>-
centia & impen$<007>s auctoritatem, in primis & $ummis operibus nominare-
tur, Cum ergo & antiqui no$tri inueniantur non minu$<004> græci fui$$e ma-
gni architecti, & no$træ memoriæ $atis multi, & ex his pauci præcepta ædi-
di$$ent, non putaui $<007>lendum, $ed di$po$<007>te $<007>ngulis volumin<007>bus de $<007>ngu
lis exponendum, Ita{que} quoniam $exto volumine priuatorum ædif<007>ciorum
rationes per$crip$<007>, in hoc qui $eptimum tenet numerum de expolitioni-
bus, quibus ratiõibus & venu$tatem & f<007>rmitatem habere po$$<007>nt, exponã.
[0149]SEPTIMVS.
Deruderatione. # Caput. I,
Primũ{que} ĩcipiã de ruderatiõe, \~q principia tenet expolitionũ, vti curio$<007>us $ũ-
ma{que} <030>uid\~etia $olidatiõis rõ habeat{ur}, Et $i plano pede erit ruderãdũ, querat{ur}
$olũ $i $it <002>petuo $olidũ & ita exeque\~t & ĩducat{ur} cũ $tatumine rudus, Si aut
oĩs aut ex parte, cõge$titius locus fuerit, fi$tucatiõib{us} cũ magna cura $olide-
tur, In cõtignatiõib{us} vero d<007>lig\~eter e$t aĩaduert\~edũ, ne <029>s paries, <029> nõ exeat
ad $ũmũ $it extruct{us} $ub pauim\~etũ, $ed potius relaxat{us} $upra $e p\~edent\~e ha-
beat coaxation\~e, Cũ enĩ $olidus exit, cõtignatiõibus are$c\~etibus, aut panda
tione $identibus, permanente $tructuræ $oliditate, dextra ac $<007>ni$tra $ecun-
dum $e facit in pauimentis nece$$ario rimas, Item danda e$t opera ne comi-
$ceantur axes e$culini quernis, {quis} querni $<007>mul humorem perceperũt $e tor-
quentes rimas faciunt in pauimentis, Sin aũt e$culus non erit, & nece$$<007>tas
coegerit propter inopiam vt<007> quernis, $<007>c videtur e$$e faciundum vt $ecen-
tur tenuiores, quo minus enim valuerint, eo facilius clauis f<007>xi continebun
tur, Deinde in $ingulis tignis extremis partib{us} axis bini claui f<007>gan\~t, vti nul
la ex parte po$$<007>nt $e torqu\~edo anguli excitare, Nã{que} de cerro, aut fago $eu
farno, nullus ad vetu$tatem pote$t permanere, coaxatiõibus factis, $i erit $<007>
lex, $i non palea $ub$ternatur, vti materies ab calcis vitiis defendatur, Tunc
in$u<002> $tatuminetur ne minore $axo <004> qui po$$<007>t manũ implere, Statumina
tionibus ĩductis rudere\~t, Rudus $<007> nouum erit ad tres partes vna calcis mi-
$ceatur, $i rediuiuũ fuer<007>t qu<007>n{que} ad duũ mixtiones habeãt re$pon$um, De-
inde rudus induca\~t, & vectibus ligneis decuriis inductis crebriter pin$atio-
ne $olidetur, & id non minus pin$um ab$olutũ cra$$itudine $it dodrantis, In
$uper ex te$ta nucleus inducatur, mixtionem habens ad tres partes vnã cal
cis, vti ne minore $it cra$$<007>tud<007>ne pauimentũ digito<006> $enũ, Supra nucleum,
ad regulã & libellam exacta pauimenta $truãtur, $iue $ect<007>libus, $eu te$$eris,
Cum ea extructa fuerint & fa$tigia extructiones habuerint, ita fric\~etur, vti
$i $ect<007>lia $<007>nt, nulli gradus in $cutulis,@aut trigonis, aut quadratis, $eu fauis
extent, Sed coagmento<006> compo$<007>tio planã habeat inter $e directionem, Si
te$$eris $tructũ erit, vt eæ omnes angulos habeant æquales nullibi{que} a frica-
tura extantes, Cum enim anguli nõ fuerint o\~es æqualiter plani, nõ erit exa-
cta vt oportet fricatura, Item te$tacea $picata tiburtina $unt diligenter exi-
genda, vt nõ habeant lacunas nec extãtes tumulos, $ed $<007>nt extenta & ad re
gulam perfricata, Super fricaturã (leuigationibus & polituris cum fuerint
perfecta) incernatur marmor, & $upra loricæ ex calce & arena inducantur,
Sub dio vero maxime idonea faciunda $unt pauimenta, {quis} contignationes
humore cre$centes, aut $iccitate decre$centes, $eu pandationibus $<007>dentes,
mouendo $e faciunt vitia pauimentis, Præterea gelicid<007>a & pruinæ non pa-
tiuntur ea integra permanere, Ita{que} $i nece$$<007>tas coegerit, vt minime vitio$a
f<007>ant, $<007>c erit faciundũ, Cum coaxatum fuerit, $uper altera coaxatio trã$uer-
$a $ternatur, claui${que} f<007>xa duplic\~e præbeat contignationi lorication\~e, deĩde
[0150]LIBER
ruderi nouo tertia pars te$tæ tun$æ admi$ceatur, calci${que} duæ partes ad <029>n-
que mortarii mixtionibus præ$tent re$pon$um, Statuminatõe facta, rudus
inducatur, id{que} pin$um ab$olutũ ne minus pede $it cra$$um, Tunc aut\~e nu-
cleo <007>nducto (vt<007> $upra $criptũ e$t) pauimentum e te$$era grãdi circiter b<007>nũ
digitum ce$a $truatur, fa$tigiũ habens in pedes denos, digitos binos, {quis} $i be
ne temperabitur:et recte fricatũ fuerit ab omnibus vitiis erit tutũ, Vti aut\~eĩ
ter coagmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotãnis ante hie
m\~e $aturetur, ita nõ patietur <007>n $e recipere gelicidii pruinã. Sin aut\~e curio$i-
us videbitur f<007>eri oportere, tegulæ b<007>pedales inter $e coagm\~etatæ $upra ru-
dus $ub$trata materia collocentur, hab\~etes $<007>ngul<007>s coagmento<006> frontibus
exci$os canaliculos digitales, quibus iunctis impleantur calce ex oleo $ub-
acta, confricentur{que} inter $e coagmenta compre$$a, Ita calx quæ erit herens
in canalibus dure$cendo, nõ patietur aquã, ne{que} aliã rem per coagm\~eta trã-
$<007>re, Cum ergo fuerit hoc ita per$tratum $upra nucleus inducat{ur}, et virgis ce
dendo $ubigatur, Supra aũt $<007>ue ex te$$era grandi, $<007>ue ex $pica te$tacea $tru
antur, fa$tigi<007>s, quibus e$t $upra $criptum, & cum $ic erunt facta non cito vi
tiabuntur.
De maceratione calcis ad albaria opera & tectoria <002>f<007>ci\~eda, # Cap. II.
Cum a pauimentorum cura d<007>$ce$$um fuerit, tunc de albarriis operibus \~e ex
plicandũ, Id aut\~e erit recte, $<007> glebæ calcis optimæ ante multo t\~epore <004> opus
fuerit macerabuntur, vti $<007>qua gleba parũ fuerit in fornace cocta, in mace-
ratione diuturna liquore deferuere coacta, vno tenore concoquat{ur}, Nan{que}
cum non pen<007>tus macerata, $ed recens $umitur, cum fuerit inducta habens
latentes crudos calculos, pu$tulas emittit, qui calculi in opere, uno tenore
cum permacerantur di$$oluunt & di$$ipant tectorii pol<007>tiones. Cũ aũt habi
ta erit ratio macerationis, & id curio$<007>us opere præparatum erit, $umatur
a$cia, & qu\~eadmodum materia dolatur, $ic calx in lacu macerata a$c<007>et{ur}, Si
ad a$ciã offenderint calculi, nõ erit temperata, cũ{que} $iccũ & purum ferrum
educetur ind<007>cabit eã euanidam & $<007>t<007>culo$am, cum uero pinguis fuerit &
recte macerata circa id ferramentum, uti glutinum herens, omni rat<007>one <030>-
bab<007>t $e e\~e temperatam. Tũc aũt machinis comparatis, camerarum di$po$i-
tiones in conclauibus expediantur, ni$<007> lacunaribus ea fuerint ornata.
De camera<006> di$po$itiõe, trulli$$atione, & tectorio opere. # Cap. III.
Cum ergo camerarum po$tulab<007>tur ratio $<007>c erunt faciundæ, A$$eres di-
recti di$ponantur inter $e ne plus $patium habentes pedes binos, & hi ma-
xime cupre$$<007>ni, quod abiegni ab car<007>e & ab vetu$tate celeriter vitiantur,
hi{que} a$$eres cum ad formam circination<007>s fuerint di$tributi catenis di$po$i-
tis, ad contignationes ($iue tecta erũt) crebriter clauis ferreis f<007>xi, religentur,
eæ{que} catenæ ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec vetu$tas, nec hu-
mor po$$<007>t nocere, ide$t, buxo, iunipero, olea, robore, cupre$$o, cæteri${que} $i-
milibus, præter quercum, {quis} ea $e torquendo rimas faciat quibus <007>ne$t ope-
[0151]SEPTIMVS.
ribus, A$$eribus di$po$<007>tis, tũ tomices ex $parto hi$panico, harundines græ
cæ tun$æ ad eos (vti forma po$tulat) religentur. Item $upra cameram mate-
ries ex calce & harena mixta $ubinde inducatur, ut$ique $tillæ ex contigna
t<007>onibus aut tectis ceciderint $u$t<007>neantur, Sin aũt harundinis græcæ copia
nõ erit, de paludibus tenues colligantur, & mataxæ, tomicæ ad iu$tã longi
tudinem vna cra$$<007>tudine alligat<007>onibus t\~eperent{ur}, dũne plus inter duos
nodos alligatiõib{us} binos pedes di$t\~et, & hæ ad a$$eres (vti $upra$criptũ \~e) to
mice religent{ur}, cultelli{que} lignei in eas cõfigãtur, Cætera omnia (vti $upra$cri-
ptũ e$t) expediant{ur}, Cameris di$po$<007>tis & intextis, imũ cœlum earum trulli$
$etur, deinde arena dirigatur, po$tea aut creta, aut marmore poliat{ur} Cũ ca-
meræ politæ fuerint, Sub eas coronæ $unt $ubici\~edæ, eæ{que} <004> maxime tenues
& $ubtiles oportere fieri uident{ur}. Cum enim grãdes $unt, pondere deducũ-
tur, nec po$$unt $e $u$tinere, in h<007>${que} minime gyp$um debet admi$ceri, $ed
excreto marmore uno tenore perduci, uti ne præcipiendo nõ patiatur vno
tenore opus inare$cere, Etiam{que} cauendæ $ũt in cameris pri$co<006> di$po$<007>tio
nes, {quis} earum planitiæ corona<006> graui pondere impendentes, $unt periculo
$æ Coronarũ aũt aliæ $unt puræ, aliæ celatæ, Conclau<007>bus, aut ubi ignis aut
plura lumina $unt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facil<007>us extergeantur,
In æ$tiuis & exedris, vbi minime fumus e$t, nec fuligo pote$t nocere, ibi
celatæ $unt faciendæ, Semper enim album opus propter $uperbiam cando
ris non modo ex propriis $ed etiam ex alienis æd<007>ficiis cõcipit fumum, Co-
ronis explicatis parietes <004>a$perrime trulli$$entur, po$tea aut\~e $upra trulli$-
$atione $ubare$cente deformentur directiones arenati, uti longitudines ad
regulam & lineã, altitudines ad perpendiculũ, anguli ad normã re$pond\~e-
tes exigantur, Nan{que} $<007>c emendata tectorio<006> <007>n picturis erit $peties. Subare
$cente ite<006>, ac tertio inducatur, Ita quo fundatior erit ex arenato d<007>rectura,
eo firmior erit ad vetu$tatem $olid<007>tas tectorii. Cum ab arena præter trulli$-
$ation\~e non minus tribus coriis fuerit deformatũ, tunc e marmoreo grano
directiões $unt $ubig\~edæ, dũ ita materies t\~eperet{ur} vti cũ $ubigit{ur} non hæreat
ad rutrum, $ed purũ ferrũ e mortario liberet{ur}. Grano inducto & inare$c\~ete,
alte<006> coriũ mediocris dirigat{ur}, Id cũ $ubactũ fuerit, & bene fricatum, $ubti-
lius inducat{ur}, Ita cũ tribus coriis arenæ, & it\~e marmoris $olidati parietes fue
rint, ne{que} rimas, ne{que} aliud uitiũ in $e recipere poterunt, Sed & baculorum
$ubactionibus fundatæ $oliditates, marmori${que} candore firmo leuigatæ, co-
loribus cũ politionibus ĩductis nitidos expr<007>m\~et $pl\~edores, Colores autem
vdo tectorio cum diligenter $unt inducti, ideo non remittũt, $ed $unt per-
petuo <002>man\~etes, {quis} calx in fornacibus excocto l<007>quore, & facta raritatibus
euanida ieiunitate coacta corripit in $e, quæ res forte eam contigerunt, mi-
xtionibu${que} ex aliis pote$tatibus collatis $eminibus $eu principiis, vna $oli-
de$cendo in quibu$cũ{que} membris e$t formata, cum fit arida, redigit{ur}, vti $ui
generis proprias videat{ur} habere qualitates, Ita{que} tectoria quæ recte $ũt facta,
[0152]LIBER
ne{que} vetu$tatibus fiunt horrida, ne{que} cum extergentur, remittunt colores,
ni$<007> $<007> parum diligenter, & in arido fuerint inducti. Cũ ergo ita in parietib{us}
tectoria facta fuerint (uti $upra $criptũ e$t) & firmitat\~e, & $pl\~edor\~e, & ad ue
tu$tatem perman\~etem uirtut\~e poterunt habere. Cum uero vnũ coriũ are-
næ, & vnũ minuti marmoris erit inductũ, tenuitas eius minus valendo faci-
liter rumpitur, nec $pl\~edor\~e politionibus propter imbecilitat\~e cra$$<007>tudi-
nis propr<007>um obtinebit, Qu\~eadmodũ enim $peculũ argenteũ tenui lamel-
la ductum incertos, & $<007>ne viribus habet rem<007>$$<007>ores $plendores, quod aũt
e$olida temperatura fuerit factum, recipi\~es in $e firmis uiribus politionem,
fulgentes in a$pectu, certa${que} con$iderantibus imagines reddit. Sic tectoria,
quæ ex tenui $unt ducta materia, non modo fiũt rimo$a, $ed etiam celeriter
euane$cũt. Quæ aũt fundata arenationis, & marmoris $oliditate, $unt cra$$<007>-
tudine $pi$$a, cum $unt politionibus crebris $ubacta, nõ modo fiũt nit\~etia,
$ed etiã <007>magines expre$$as a$pici\~etibus ex eo opere remittũt. Græco<006> vero
tectores nõ $olum h<007>s rationibus ut\~edo faciũt opera firma, $ed etiã morta-
r<007>o collocato, calce & arena ib<007> cõfu$a, decur<007>a hominũ inducta ligneis ve-
ctibus pin$ant materiã, & ita ad certam\~e $ubacta tũc vtũtur, Ita{que} ueteribus
parietib{us} nõnulli cru$tas excidentes pro abacis vtuntur, Ip$a{que} tectoria aba
corum, & $peculorum diui$<007>õibus, circa $e promin\~etes habent expre$$<007>ões,
Sin aut\~e in cratitiis tectoria erũt faci\~eda, quibus nece$$e e$t etiã ĩ arrectariis,
& tran$uer$ariis rimas fieri (Ideo {quis} luto cũ liniuntur nece$$ario recipiũt hu
mor\~e, Cũ aũt are$cũt extenuati in tectoriis faciunt rimas) id vt non fiat, hæc
erit ratio. Cũ paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in eo opere cãnæ cla-
uis mu$cariis perpetuæ figant{ur}: de<007>nde ite<006> luto inducto $<007> priores tran$uer
$ariis harundinibus fixæ $unt, $ecũdæ erectis figantur, & <007>ta (vti $upra $cri-
ptum e$t) arenatũ, & marmor, & omne tectorium inducatur, Ita cãnarum
duplex in par<007>et<007>bus ordinibus tran$uer$<007>s, fixa perpetuitas, nec $egmina,
nec rimam ullam fieri patietur.
De politionibus <007>n humidis locis. # Caput. IIII.
Quibus rat<007>onibus $iccis locis tectoria oporteat fieri dixi, nunc qu\~eadmo-
dum humid<007>s locis politiones expediantur, vt permanere po$$<007>nt $<007>ne vi-
tiis, exponam. Et primum conclauibus, quæ planopede fuerint, ab imo pa
uimento alte c<007>rc<007>ter pedibus tribus pro arenato te$ta trulli$$etur, et diriga-
tur, vti eæ partes tectoriorum ab humore ne viti\~etur, Sin autem aliquis pa-
ries perpetuos habuerit humores, paulũ ab eo recedatur, & $truatur alter
tenuis di$tans ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canalis du
catur inferior <004> l<007>bramentũ conclauis fuerit, hab\~es nares ad locũ pat\~etem,
Item cum in alt<007>tudinem per$tructus fuerit, relinquant{ur} $piram\~eta, Si enim
non per nares humor, & <007>n imo, & in $ummo habuerit exitus, non minus
in noua $tructura $e di$$<007>pabit. His perfectis paries te$ta trulli$$etur, & diri-
gatur, & tunc tectorio poliatur.
[0153]SEPTIMVS.
a. canalis
a
Si autem locus non patietur $tructuram fieri, canales fiant & nares exeant
ad locum pat\~etem, Deinde tegulæ bipedales ex una parte $upra marginem
canalis imponantur, ex altera parte be$$alibus laterculis pilæ $ub$truantur,
In qu<007>bus dua<006> tegula<006> anguli $edere po$$<007>nt, & ita a pariete eæ di$tent, vt
ne plus pateant palmum, de<007>nde in$uper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad
$ummũ pariet\~e figantur, qua<006> interiores partes curio$<007>us picentur, ut ab $e
re$puant liquor\~e, Item in imo & in $ummo $upra camerã habeãt $piram\~eta.
a. cum reli<003>s
laterũ $imili-
bus nares ca
naliũ $unts
a
Tum aut\~e calce ex aqua liquida dealbentur, vti trull<007>$$ation\~e te$taceã nõ
re$puãt, Nã{que} propter ieiunitatem, quæ e$t a fornacibus excocta, truli$$atio
nem non po$$unt recipere, nec $u$tinere, ni$i calx $ubiecta vtra${que} res ĩter $e
conglutinet, & cogat co<007>re, Trull<007>$$atione inducta pro arenato te$ta diriga-
tur, & cætera oĩa (vti $upra$cripta $unt in tectorio<006> rõnibus) <002>ficiantur, Ip$i
autem politionis eorum ornatus propr<007>as debent habere decoris rationes,
vti & ex locis aptas, & ex generũ di$crimin<007>bus non alienas habeant digni-
tates, Tricliniis hybernis nõ e$t vtilis hæc compo$<007>tio, nec megalographia,
nec camera<006> coronario opere $ubtilis ornatus, {quis} ea & ab ignis fumo, & ab
luminũ crebris fuliginibus corrumpuntur, In his vero $upra pod<007>a, abaci
[0154]LIBER
exatram\~eto $unt $ubigendi & poliendi cuneis $<007>laceis, $eu miniaceis inter-
po$<007>tis, Cum explicatæ fuer<007>nt cameræ puræ, & politæ, etiã pauimentorum
non erit di$plicens ($<007>quis animaduertere uoluerit) græcorum hybernacu-
lorum v$us, qui minime $umptuo$us e$t, $ed vtilis apparatus, Foditur enĩ
intra libramentũ tricl<007>nii altitudo circiter pedũ binum: & $olo fi$tucato in-
ducitur aut rudus, aut te$taceum pauimentũ ita fa$tigatũ, ut in canali ha-
beat nares, Deinde conge$tis, & $pi$$e calcatis carbonib{us} inducitur ex $abu-
lone, & calce, & fauilla mixta materies, cra$$<007>tudine $emipedali ad regulã
& libellã, & $ummo l<007>bramento cote de$pumato redditur $pecies nigri pa-
uimenti, Ita cõuiuiis eo<006> & quod poculis & $puti$matis effunditur, $<007>mul
at{que} cadit, $<007>cce$$<007>t, qui{que} uer$antur ib<007> mini$trantes, & $<007> nudis pedibus fue-
rint nõ recipiunt frigus ab e<007>u$modi genere pauimenti.
De ratione pingendi in ædificiis. # Caput. V.
Cæteris conclauib{us}, ide$t uernis, autumnalibus, æ$tiuis, etiã atriis, & peri$ty-
liis, con$titutæ $unt ab antiquis ex certis rebus certæ rationes picturarum,
Nan{que} pictura imago $<007>t eius quod e$t, $eu pote$t e$$e, uti hominis, ædif<007>cii,
nauis, reliquarum{que} rerum, e quarum formis certi${que} corporũ f<007>nibus f<007>gu-
rata $<007>militudine $umuntur exempla, Ex eo antiqui, qui initia expolitioni-
bus in$tituerunt, imitati $unt primũ cru$tarũ marmorea<006> uarietates, & col
locationes, deinde coronarũ, & $<007>laceo<006>, miniaceorũ{que} cuneorũ inter $e ua
rias di$tributiones, Po$tea ingre$$<007> $unt, vt etiã ædif<007>cio<006> figuras, columna-
rũ{que} & fa$tigiorum e min\~etes proiecturas imitarent{ur}, Patentibus aut\~e locis,
uti exedris, propter amplitud<007>n\~e parietũ, $cenarum frontes tragico more,
aut comico, $eu $atyrico de$<007>gnarent, Ambulation<007>bus uero propter $patia
longitudinis, uarietatibus topio<006> ornarent ab certis loco<006> proprietatibus
imagines exprimentes, Pinguntur enĩ portus {pro}montoria, littora, flumina,
fontes eurypi, fana, luci, montes, pecora, pa$tores, nõnullis locis it\~e $<007>gno<006>
megalographiã habent\~e deorũ $<007>mulacra, $eu fabularũ di$po$<007>tas explica-
tiones, nõ minus troianas pugnas, $eu ulixis errationes, <002> topia cætera{que}, \~q
$unt eo<006> $<007>milibus rationibus, ab re<006> natura procreata, Sed hæc quæ a uete
r<007>bus ex veris rebus exempla $umebãtur, nũc iniquis moribus improban-
tur, Nã pingũtur tectoriis mõ$tra potius, <004> ex rebus finitis imagines certæ,
Pro colũnis enĩ $tatuuntur calami, pro fa$t<007>giis arpaginetuli $tr<007>ati cũ cri$-
pis foliis, & uolutis, Item cãdelabra æd<007>cularũ $u$tin\~etia figuras, $upra fa$ti
gia earũ $urgentes ex radicibus cũ volutis coliculi teneri plures, habentes ĩ
$e $<007>ne rõne $<007>dentia $<007>gilla, non minus etiã ex coliculis flores d<007>midiata ha-
bentes ex $e exeuntia $<007>gilla, alia hũanis, alia be$tiarũ capitibus $<007>milia, Hæc
aũt nec $unt, nec f<007>eri po$$unt, nec fuerunt, Ergo ita noui mores coegerunt.
uti inertia mali iudices cõniueãt artium uirtutes, Qu\~eadmodum enim po
te$t calamus vere $u$tinere tectũ, aut cãdelabrũ æd<007>culas & ornamenta fa$ti
gii, $eu coliculus tam tenuis & mollis, $u$tinere $edens $<007>gillũ, aut de radi-
[0155]SEPTIMVS.
cibus, & coliculis ex <002>te flores dimidiata{que} $<007>gilla {pro}creari? At hæc fal$a vid\~e
tes hoĩes nõ re\~ph\~edũt, $ed delectant{ur}, ne{que} aĩaduertũt $<007><002>d eo<006> f<007>eri põt nec
ne, Iuditiis aũt ifirmis ob$curatæ m\~etes nõ val\~et {pro}bare, q<001> põt e\~e cũ auctori
tate, & rõne decoris, Ne{que} enĩ picturæ {pro}bari deb\~et, \~q nõ $ũt $<007>miles ueritati,
nec $<007> factæ $ũt elegãtes ab arte, ideo de his $tatĩ deb\~et rep\~ete <007>udicari, ni$<007>ar-
gum\~etatiõis certas habuerĩt rõnes $<007>ne off\~e$<007>onib{us} explicatas, Etenĩ etiã tral
libus cũ apaturius alabãdeus elegãti manu f<007>n xi$$et $cenã ĩ minu$culo thea
tro, q<001>έχχλΗσιαζ\’Ηριοπ> a pud eos vocitat{ur}, ĩ ea{que} feci$$et {pro} colũnis $<007>gna, c\~etau
ro${que} $u$tin\~etes epi$tylia, tholo<006> rotũda tecta, fa$tigio<006> {pro}m<007>n\~etes ver$uras,
corona${que} capitibus leoninis ornatas, \~q oĩa $t<007>llicidio<006> e tectis hñt ration\~e,
Præterea $upra eã nihilominus epi$ceniũ ĩ \~q, tholi, {pro}nai, $emifa$tigia, oĩ${que}
tecti varius picturis fuerat ornat{us}, Ita{que} cũ a$pectus eius $cenæ {pro}pter a$peri-
tat\~e eblãd<007>ret{ur} oĩum vi$us, & iã id opus {pro}bare fui$$\~et parati, tũ Licinius ma-
thematicus {pro}diit, & ait Alabãdeos $atis acutos ad o\~es res ciuiles haberi, $ed
{pro}pter nõ magnũ vitiũ ĩdec\~etiæ ĩ$<007>pi\~etes eos e\~e iudicatos, {quis} in gymna$<007>o eo
rum \~q $ũt $tatuæ, o\~es $unt cau$as ag\~etes, in foro aũt di$cos ten\~etes, aut curr\~e
tes, $eu pila lud\~etes, Ita indecens ĩter loco<006> {que}prietates $tat{us} $<007>gno<006>, publice
ciuitati vitiũ exi$timationis adiecit, videamus it\~e nũc ne apaturii $cena effi-
ciat & nos alabãdeos, aut abderitas, Quis enĩ ue$trũ domos $upra tegula<006>
tecta põt habere, aut colũnas, $eu fa$tigio<006> explicationes? Hæc enĩ $upra cõ
tignationes ponũtur nõ $upra tegula<006> tecta, Si ergo \~q non po$$ũt in verita-
te rõnem habere facti, in p<007>cturis {pro}bauerimus, accedemus & nos his ciuita
tibus, \~q {pro}pter hæc vitia ĩ$<007>pi\~etes $unt iudicatæ, Ita{que} apaturius cõtra re$põ-
dere nõ e$t au$us, $ed $u$tulit $cenã, & ad rõn\~e veritatis cõmutatam, po$tea
correctã approbauit, Vtinã d<007>i ĩmortales feci$$\~et, ut Licinius reuiui$ceret, &
corrigeret hãc am\~etiã, tectoriorũ{que} errãtia ĩ$tituta, $ed \~qre vincat veritatem
rõ fal$a, nõ erit alienũ exponere, Quod enĩ antiqui ĩ$um\~etes labor\~e, & indu
$triam {pro}bare cõt\~edebãt artib{us}, id nũc coloribus, & eo<006> elegãti $pecie con$e
quũtur, & quã $ubtilitas artificis adiiciebat operib{us} auctoritat\~e, nũc domi-
nicus $umptus efficit ne de$<007>deret{ur}, Quis enĩ antiquo<006> nõ vti med<007>camento
minio <002>ce videt{ur} v$us e\~e? At nũc pa$$<007>m plærũ{que} toti parietes inducunt{ur}, Ac-
cedit huc chry$ocolla, o$trũ, armeniũ, hæc vero cũ ĩducunt{ur}, & $<007> nõ ab arte
$unt po$<007>ta, fulg\~etes tñ oculo<006> reddũt vi$us, & ideo {quis} \~ptio$a $unt, legib{us} ex
cipiũtur, vt ab domino, nõ a red\~eptore re\~p$ent\~etur, Que cõmonefacere po
tui, vt ab errore di$cedatur, in opere tectorio $atis expo$ui, Nunc de appara
tionibus, vt $uccurrere potuerint, dicam, & primum, quoniam de calce ini
tio e$t dictum, nunc de marmore dicendum re$tat.
De marmore quomodo paretur ad tectoria. # Caput. VI.
Marmor nõ eod\~e g<155>e oĩbus regionib{us} {pro}creatur, $ed {pro}bu$dã locis glebæ (vt
$alis) micas <002>lucidas hñtes, na$cunt{ur}, quæ cõtu$æ & molitæ \~p$tãt tectoriis &
coronariis oper<007>b{us} vtilitat\~e, Quib{us} aũt locis hæ copiæ nõ $ũt cem\~eta marmo
[0156]LIBER
rea, $<007>uæ a$$ulæ dñr, \~q marmorarii ex operib{us} deiiciũt, pilis ferreis cõtũdun-
tur, cribri${que} excernũtur, Eæ aũt excretæ trib{us} g<155>ibus $eponuntur, & \~q pars
grãdior fuerit qu\~eadmodũ $upra$criptũ \~e, arenato primũ cũ calce inducit{ur},
deĩde $equ\~es ac tertia, \~q $ubtilior fuerit, Quib{us} ĩductis & dilig\~eti tectorio<006>
fricatiõe leuigatis, de colorib{us} ratio h\~eat{ur}, vti in his <002>luc\~etes exprimãt $pl\~e-
dores, quorum hæc erit differentia & apparatio.
De coloribus & primum de ochra. # Caput. VII.
Colores alii $ũt <003> <002> $e certis locis {pro}creant{ur}, & inde fodiunt{ur}, nõnulli ex aliis re
bus tractat<007>õibus aut mixtionibus $eu t\~eperaturis cõpo$<007>ti <002>f<007>ciũt{ur}, vti \~p$t\~et
eãd\~e ĩ o<002>ib{us} vtilitat\~e. Primũ aũt exponem{us} \~q <002> $e na$c\~et<007>a fod<007>unt{ur}, vti quod
græceῶΧςα dicit{ur}, Hæc vero multis locis (vt etiã in italia) inuenit{ur}, $ed \~q fue-
rat optima, attica, ideo nũc nõ h\~etur, qd'> athenis arg\~et<007> fodine cũ habuerũt
familias, tũc $pecus $ub terra fodiebant{ur} ad arg\~etũ ĩueniendũ, Cum ibivena
forte ĩueniret{ur} nihilominus vti argentũ <002>$e\~qbant{ur}, Ita{que} anti<003> egregia copia
$<007>lis ad polition\~e operũ $unt v$<007>, It\~e rubricæ copio$e multis loc<007>s eximunt{ur},
$ed optime paucis, vti põto $<007>nope, & ægypto, ĩ hi$pania balearib{us}, non mi
nus et<007>ã lemno, cuius in$ulæ vectigalia atheni\~e$<007>bus, $enatus populu${que} ro-
manus cõce$$<007>t fru\~eda, Paretoniũ vero exip$<007>s locis vnde fodit{ur} habet nom\~e
Ead\~e rõne melinũ qd'> eius vis metalli in$ulæ cycladi melo dicit{ur} e$$e, Creta vi
r<007>dis it\~e pluribus locis na$cit{ur}, $ed optĩa Zmyrnæ, Hanc aũt græc<007> θεολότιοπ
vocant qd'> teodotus noĩe fuerat, cuius in fundo id gen{us} cretæ primũ e$t ĩu\~e
tum, Auripigm\~etũ qd'> αῤσέπιχον græce dicit{ur} fodit{ur} põto, Sandaraca it\~e plu
ribus locis, $ed opt<007>ma põto, {pro}xime flumen hypanim h\~et metallũ, Aliis lo-
cis vt ĩter magne$<007>æ & ephe$<007> f<007>nes $ũt loca vñ effodit{ur} parata quã nec mole-
re, nec cernere opus e$t, $ed $<007>c \~e $ubtilis, qu\~eadmodũ $<007>qua \~e manu contu$a
& $ubcreta.
De minii rõnibus. # Caput. VIII.
Ingrediar nũc minii rõnes explicare, Id aũt agris ephe$<007>o<006> cliuianis primum
memorat{ur} e\~e ĩu\~etũ, cuius & res & rõ $atis magnas h\~et admiratiões, Fod<007>t{ur}. n.
gleba, \~q antrax dicit{ur} ante<004> tractatiõib{us} ad miniũ pu\~eiat, vena vti ferreo ma
gis $ubrufo colore, hñs circa $e rubrũ puluer\~e, Cũ id fodit{ur}, ex plagis feram\~e
to<006> crebras emittit lachrymas arg\~eti viui, \~q a fo$$orib{us} $tatĩ colligũtur, Hæ
glebæ cũ collectæ $ũt ĩ officinã {pro}pter humoris plenitat\~e cõiiciũtur ĩ forna-
c\~e, vt ĩterare$cãt, & is <003> ex his ab ignis vapore fum{us} $u$citat{ur}, cũ re$edit ĩ $olũ
furni ĩuenit{ur} e\~e arg\~etũ viuũ, Ex\~eptis glebis guttæ eæ \~q re$<007>debũt, <002><002> breu<007>ta-
tes ñ pñt colligi, $ed ĩ uas a\~q cõuerrũt{ur} & <007>bi ĩter $e cõgruũt, & vna cõfũdũt{ur},
Id ãt, cũ $<007>nt \”qtuor $extario<006> m\~e$uræ, cũ exp\~edũt{ur} ĩueniũt{ur} e\~e põdo c\~etũ, Cũ
ĩ aliquo ua$e \~e cõfufũ, $<007> $upra id lapidis c\~et\~earii põdus ĩponat{ur} natat ĩ $ũmo
ne{que} eũ liquor\~e põt onere $uo \~pmere nec elidere, nec di$$<007>pare, c\~et\~eario $ub-
lato $<007> ibi auri $crupulũ ĩpõat{ur} ñ natabit, $ed ad imũ <002>$e deprimet{ur}, Ita ñ ãpli-
tudĩe põderis, $e g<155>e $<007>ngula<006> re<006> grauitat\~e e\~e ñ \~e negãdũ, Id ãt multis reb{us}
\~ead v$ũ expeditũ, Ne{que}. n. arg\~etũ, ne{que} æs $<007>ne eo põt recte inaurari, Cũ{que} in
[0157]SEPTIMVS.
ve$te intextum e$t au<006>, ea{que} ve$tis cõtrita {pro}pter vetu$tat\~e v$ũ nõ h\~eat hone-
$tũ, pãni in f<007>ctilib{us} va$<007>s ĩpo$<007>ti $upra ign\~e cõburunt{ur}, Is cinis cõiicit{ur} ĩ aquã,
& addit{ur} ei argentũ viuũ, Id aũt o\~es micas auri corripit in $e, & cogit $ecum
coire, a\”q defu$a cũ id in pãnũ infundit{ur}, & ibi manibus præmitur, argentũ <002>
pãni raritates {pro}pter liquor\~e extra labitur, au<006> cõpræ$$<007>õe coactũ intra purũ
inuenitur.
De minii temperatura. # Caput. IX.
Reuertar nũc ad minii t\~eperaturã, Ip$æ enĩ glebæ cũ $ũt aridæ p<007>lis ferreis cõ-
tũdunt{ur} & molunt{ur}, & lotiõ<007>bus & cocturis crebris, efficiunt{ur} vt adueniãt co
lores, Cum ergo hæc emi$$a erũt, tũc miniũ {pro}pter argenti viui relictionem,
quas ĩ $e naturales habuerat virtutes efficit{ur} tenera natura & viribus ĩbecil-
le, Ita{que} cũ e$t ĩ expolitiõib{us} cõclauiũ tectoriis ĩductũ, <002>manet $<007>ne vitiis $uo
colore, A<002>tis vero, ide$t peri$tyliis, aut exedris, aut cæteris eiu$modi locis,
quo $ol & luna po$$<007>t $pl\~edores & radios ĩm<007>ttere, cũ ab iis locus tãgit{ur}, vi-
tiat{ur}, & ami$$a virtute coloris, denigrat{ur}, Ita{que} cũ & alii multi, tũ etiã faberius
$criba cũ ĩ au\~etino volui$$et h\~ere domũ elegãter expolitam, peri$tyl<007>s parie
tes o\~es ĩduxit minio, qui po$t dies trigĩta fact<007> $ũt ĩuenu$to vario{que} colore,
Ita{que} prĩo locauit ĩduc\~edos alios colores, At $<007><003>s $ubtilior fuerit & voluerit
expolition\~e miniaceã $uũ color\~e retinere, cũ paries expolit{us} & aridus fuerit
tũc cerã punicã igni l<007>\~qfactã paulo oleo t\~eperatã $eta ĩducat, Deinde po$tea
carbõib{us} ĩ ferreo va$e cõpo$<007>t<007>s eã cerã apprime cũ par<007>ete calefaciũdo $uda
re cogat, f<007>at{que} vt perequet{ur}, Deĩde cũ cãdela lintei${que} puris $ubigat, uti $<007>gna
marmorea nuda curant{ur}, Hæc aũt κα\~νωσις græce dicit{ur}, Ita ob$tãs ceræ punicæ
lorica nõ patit{ur} nec lunæ $pl\~edor\~e, nec $olis radios lãb\~edo eripere ex his poli
tiõib{us} color\~e, Quæ aũt ĩ ephe$<007>o<006> metallis fuerũt officinæ, nũc traiecte $unt
iõ Romã, qd'> id gen{us} venæ po$tea \~eĩu\~etũ hi$paniæ regiõib{us}, ex \”qrũ metal-
lis glebæ portant{ur}, & <002> publicanos romæ curant{ur}, Eæ aut\~e officinæ $unt inter
æd\~e floræ & quirini, Vitiat{ur} min<007>ũ admixta calce, Ita{que} $<007><003>s velit ex<002>iri id $<007>ne
vitio e\~e, $<007>c erit faciũdũ, Ferrea lamna $umat{ur}, ĩ ea miniũ ĩpõat{ur}, ad ign\~e collo
cet{ur} donec lamna cãde$cat, cũ e cãdore color ĩmutat{us} fuerit erit{que} ater, tollat{ur}
lamna ab igne, & $<007> refrigeratũ re$tituat{ur} ĩ pri$tinũ color\~e, $ine uitio $e e\~e {pro}ba
bit, Sin aũt <002>mã$erit nigro colore $<007>gnif<007>cabit $e e\~e uitiatũ, Quæ $uccurrere
potuerũt mihi de minio, dixi. Chry $ocolla apportat{ur} a macedonia, fodit{ur} ãt
ex his locis <003> $ũt {pro}xim<007> ærariis metallis, Miniũ & ĩdicũnoĩb{us} ip$<007>s ĩd<007>cat{ur}, <003>-
bus in locis {pro}creat{ur}.
De colorib{us} <003> arte fiũt. # Caput. X.
Ingrediar nũc ad ea \~q ex aliis g<155>ib{us} tractationũ t\~eperaturis cõmutata recipi-
unt colo<006> {pro}prietates, Et primũ exponã de atram\~eto, cui{us} u$us ĩ o<002>ibus ma
gnas h\~et nece$$<007>tates, ut $<007>nt notæ qu\~eadmodũ \~pparent{ur} certis rõnib{us} artificio
rũ ad id t\~eperaturæ, Nã{que} ædificat{ur} loc{us}, uti laconicũ, & expolit{ur} marmore $ub
tiliter, & leuigat{ur}, Ante id f<007>t fornacula hñs ĩ laconicũ nares, & ei{us} \~pfurnium
magna dilig\~etia cõprimit{ur}, ne flãma extra di$$<007>pet{ur}, In fornace re$<007>na collo-
cat{ur}, Hãc aũt ignis pote$tas ur\~edo cogit emittere <002> nares ĩtra laconicũ fuligi-
[0158]LIBER
nem, Quæ circa pariet\~e & cameræ curuaturam adhære$cit, ĩde collecta par-
tim componitur ex gũm<007> $ubacto ad u$um atramenti l<007>brarii, reliqua tecto
res glutinum admi$centes in parietibus utuntur.
a. locus ad
formã laco
nici
b. fornacula
a b
Siaũt hæ copiæ nõ fuerĩt <002>atæ, ita nece$$<007>
tatib{us} erit admini$trãdũ, ne expectatione
moræ res retĩeant{ur}, Sarm\~eta aut tædæ $chi
diæ, cõburant{ur}, cũ erũt carbones extĩguã-
tur, Deĩde ĩ mortario cũ glutino terãtur,
ita erit atram\~etũ tectorib{us} nõ ĩuenu$tum,
Nõ min{us} $<007> fex uini arefacta & cocta ĩfor-
nace fuerit, & ea cõtrita cũ glutino ĩ ope-
re ĩducet{ur}, <002>quã atram\~eti $uau\~e efficiet co
lor\~e, & quo magis ex meliore uino para-
bit{ur}, non modo atram\~eti, $ed etiam indici
colorem dabit imitari.
De cerulei t\~eperatiõibus. # Ca. XI.
Cerulei t\~eperatiões alexãdr<007>æ primũ $ũt ĩu\~etæ, po$tea it\~e ve$tori{us} puteolis in-
$tituit faciũdũ. Ratio aũt ei{us}, e <003>b{us} \~e ĩu\~eta, $atis h\~et admirat<007>õ<007>s. Arena. n. cũ
nitri flore cõterit{ur} adeo $ubtiliter, ut efficiat{ur} quemadmodũ farina, & æri cy
prio limis cra$$<007>s (ut$cobis) facto ĩmixta cõ$<002>git{ur}, vt cõglomeret{ur}, Deĩde p<007>-
læ manib{us} uer$ando efficiũt{ur}, & ita coll<007>gãt{ur} vt ĩare$cãt. Eæ aridæ cõponũt{ur} in
vrceo f<007>ctili, vrce{us} ĩ fornace ponit{ur}, ita æs, & ea arena ab ignis uehem\~etia con-
ferue$c\~edo cũ coaruerĩt, ĩter $e dãdo, & accipi\~edo $udores a {pro}prietatib{us} di-
$cedũt, $ui${que} reb{us} <002> ignis uehem\~etiã cõfect<007> ceruleo redigũtur colore, V$ta
uero, \~q $atis h\~et vt<007>litatis ĩ o<002>ib{us} tectoriis, $<007>c t\~eperat{ur}. Gleba $<007>lis boni co<003>t{ur},
ut $<007>t ĩ igne cãd\~es, ea aũt aceto extinguitur, & efficit{ur} purpureo colore.
Quomodo fiat ceru$$a & ærugo & $andaraca. # Caput. XII.
De ceru$$a, ærugine{que}, quã no$tri erucã uocãt, nõ e$t alienũ qu\~eadmodũ cõ-
paret{ur} d<007>cere, Rhodii enĩ ĩ doliis $arm\~eta cõpon\~etes acetũ $uffundũt, & $u-
pra $arm\~eta plũbeas ma$$as collocãt, de<007>nde dolia o<002>culis obturãt ne $pira-
m\~etũ obturata emittãt, po$t certũ t\~ps aperi\~etes ĩueniũt e ma$$<007>s plũbe<007>s ce-
ru$$ã, Ead\~e rõne lamellas æreas collocãtes effic<007>ũt ærugin\~e \~q eruca appella-
tur, Ceru$$a uero cũ in fornace co<003>tur, mutato colore ad ignis ĩc\~edium effi
citur $andaraca, Id aũt incendio facto ex ca$u didicerũt homines, & ea mul
to meliorem u$um præ$tat <004> quæ de metallis per $e nata foditur.
Qũo fiat o$trũ colo<006> oĩum factitiorum excell\~eti$$<007>mũ. # Cap. XIII.
Incipiam nũc de o$tro dicere, quod & cari$$<007>mam, & excell\~eti$$<007>mã habet \~p-
ter hos colores a$pectus $uauitat\~e, Id aũt excipit{ur} ex cõchilio marino, e quo
purpura ĩf<007>cit{ur} cuius nõ minores $ũt <004> cætera<006> naturæ re<006> cõ$iderãtib{us} admi
ratiões, {quis} h\~et nõ in oĩbus locis <003>bus na$cit{ur} uni{us} generis color\~e, $ed $olis cur
$u naturaliter t\~eperat{ur}, Ita{que} qd'> legit{ur} põto & gallia, {quis} hæ regiões $ũt {pro}ximæ
[0159]OCTAVVS.
ad $ept\~etrionem, e$t atrũ, progredientibus inter $ept\~etrionem & occid\~et\~e in
uenitur liuidũ, Qd'> aũt legitur ad æquinoctial\~e orientem & occidentem, in
uenitur violaceo colore, Quod vero meridianis regionibus excipitur, ru-
bra {pro}creatur pote$tate, & ideo hoc rubrũ rhodo et<007>am in$ula creatur, cæte-
ri${que} eiu$mod<007> regionibus, quæ proximæ $unt $olis cur$ui, Ea cõch<007>lia cum
$unt lecta, ferram\~etis circa $cindunt{ur}, e qu<007>bus plagis purpurea $anies, vti la
chrima proflu\~es excu$$a ĩ mortariis, ter\~edo cõparatur, & quod ex cõcha<006>
marinarum te$tis eximitur ideo o$trũ e$t vocitatum, Id autem propter $al-
$uginem cito f<007>t $<007>ticulo$um, ni$<007> mel habeat circumfu$um.
De purpureis coloribus. # Caput. XIIII.
Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubie radice, & hy$gino, non mi-
nus & ex floribus alii colores. Ita{que} tectores cũ uolunt $<007>l atticũ imitari, uio
lã aridam coniicientes in uas cum aqua cõferue$cere faciũt ad ignem, dein-
de cum e$t temperatum coniiciunt in linteũ, & inde manibus exprimentes
recipiunt ĩ mortarium aquã ex violis coloratã, & ex ea eretriã ĩfundentes
& eam terrentes, efficiunt $<007>lis attici color\~e, Eadem rõne vacinium temperã
tes, & hac mi$centes, purpurã faciunt elegantem, Item qui nõ po$$ũt chry-
$ocolla propter caritatem vti, herba quæ lutcũ appellatur ceruleum inf<007>ci-
unt, & vtuntur virid<007>$$<007>mo colore, Hæc aut\~e infectiua appellantur, Item {pro}-
pter inopiã coloris indici, cretam $elinu$<007>am, aut anulariam, vitrũ{que} quod
græci ὕαλοπ appellant inf<007>cientes, imitationem fac<007>unt indici coloris, Qui-
bus rationibus & rebus ad di$po$<007>t<007>õem f<007>rmitatis, quibu${que} decoras opor-
teat fieri picturas, Item quas habeãt omnes colores in $e pote$tates, vt m<007>hi
$uccurrere potuit in hoc l<007>bro <002>$crip$<007>, Ita{que} omnes æd<007>f<007>cationũ perfectio
nes, quã habere debeant oportunitatem ratiocinationibus $ept\~e volumini
bus $unt f<007>nitæ, In $equenti autem de aqua, $<007> quibus locis non fuerit, quem
admodum inueniatur, & qua ratione ducatur, quibu${que} rebus, $<007> er<007>t $alu-
br<007>s & idonea probetur, explicabo.
M. VITRVVII DE AR CHITECTVRA
LIBER OCTAVVS.
DE SEPTEM $apientib{us} Thales mile$<007>us omniũ re<006>
principium aquã e$t profe$$us, Heraclitus ignem, Ma
gorum $acerdotes aquam & ign\~e, Euripides auditor
Anaxagoræ, quem philo$ophum Athenien$es $ceni-
cum appellauerunt, aera & terram, eã{que} ex cœle$tium
hymbr<007>um conceptionibus in$eminatã, fœtus genti
um & omnium animalium in mundo {pro}creaui$$e, &
quæ ex ea e$$ent prognata cum d<007>$$oluerentur, temporũ nece$$<007>tate coacta,
[0160]LIBER
in ead\~e redire, quæ{que} de aere na$cerentur item in cœli regiones reuerti ne{que}
interitiones recipere, $ed di$$olutione mutata, in eand\~e recidere, in qua an-
te fuerãt proprietat\~e, Pythagoras vero, Empedocles, Epicarmus, alii{que} phy
$<007>ci & philo$ophi, Hæc principia quatuor e\~e propo$uerũt, aer\~e, ign\~e, aquã,
terram, eorũ{que} inter$e coherentes naturali f<007>guratione ex generum di$cri-
minibus efficere qualitates, Animaduertimus vero non $olum na$centia ex
his e$$e procreata, $ed etiã res o\~es non ali $<007>ne eorum pote$tate ne{que} cre$cere,
nec tueri, Nan{que} corpora $<007>ne $piritu redundãtia nõ po$$unt habere vitam,
ni$<007> aer influ\~es cũ incremento fecerit auctus & remi$$<007>ones continenter, Ca-
loris vero $<007> non fuerit in corpore iu$ta cõparatio, non erit $piritus anima-
l<007>s, ne{que} erectio f<007>rma, cibi{que} vires non poterunt habere concoctionis tempe
raturam, Item $<007> non terre$tri cibo m\~ebra corporis alantur, def<007>ci\~etur, & ita
a terreni principii mixtiõe erũt de$erta. Animalia vero $<007> fuerint $<007>ne humo
ris pote$tate exanguinata & exucta a princ<007>pio<006> liquore interare$cent, Igi-
tur diuina mens, quæ proprie nece$$aria e$$ent g\~etibus non con$tituit diffi-
cilia & cara, uti $unt margaritæ, aurum, argentũ, cætera{que}, quæ nec corpus
nec natura de$<007>derat, $ed $<007>ne quibus mortalium vita non pote$t e$$e tuta, ef
fudit ad manum parata per omnem mundum, ita{que} ex his $<007>quid forte de-
$<007>t in corpore $piritus, ad re$titu\~edum aer a$$<007>gnatus, id præ$tat. Apparatus
autem ad auxilia caloris, $olis impetus & ignis inuentus, tutiorem efficit vi
tam, item terrenus fructus e$carum præ$tans copias, $u<002>uacuis de$<007>deratio-
nibus alit & nutrit animalia pa$cendo continenter, Aqua vero non $olum
potus, $ed inf<007>nitas v$ui præb\~edo nece$$<007>tates gratas ({quis} e$t gratuita) præ$tat
vtilitates, Ex eo etiam qui $acerdotia gerunt moribus egyptiorum, o$ten-
dunt omnes res e liquoris pote$tate con$<007>$tere, ita{que} cum hydriam tegunt,
quæ ad templum ædem{que} ca$ta religione refertur, tunc in terra procumb\~e-
tes manibus ad cœlum $ublatis, inuentionibus gratias agunt d<007>uinæ beni-
gnitatis.
De aquæ inuentionibus. # Caput. I.
Cum ergo & a phy$<007>cis & aphilo$ophis & ab $acerdot<007>bus iudicetur ex po-
te$tate aquæ omnes res con$tare, putaui quoniam in prioribus $eptem vo-
luminibus rationes ædif<007>ciorum $unt expo$<007>tæ, In hoc oportere de inu\~etio-
nibus aquæ, qua${que} habeat in locorum proprietat<007>bus virtutes, quibu${que}
rationibus ducatur & quemadmodum item ea {pro}betur $cribere, E$t enĩ ma
xime nece$$aria & ad vitam, & ad delectationes, & ad v$um quotidianũ. Ea
autem facilior erit, $<007> fontes erunt aperti & fluentes, Sin autem non proflu-
ent quærenda $ub terra $unt capita & colligenda, quæ$<007>c erunt ex periunda
vti procumbatur in dentes, antequam $ol exortus fuerit, in locis <003>bus erit
quærendum, & in terra mento collocato & fulcto pro$piciantur eæ regio-
nes, Sic enim non errabit excel$<007>us <004> oporteat vi$us, cum erit ĩmotum men
tum, Sed ad l<007>bratam altitudinem in regionibus certa finitione de$<007>gnabit.
[0161]OCTAVVS.
Tuncin quibus locis uidebuntur humoresfe cõcri$pantes:& in aera $urg\~e
tes,ibifodiatur , Nõ enimĩ $<007>cco loco hoc $<007>gnũ pote$t f<007>eri, It\~e an<007>maduer-
tendum e$t querent<007>bus aquã, quo genere $<007>nt loca, Certa enim $unt in qui
bus na$citur, In creta tenuis & exilis & nõ alta e$t copia, ea erit non optimo
$apore, Item $abulone $oluto tenuis, $ed $<007> inferioribus locis inuenietur, ea
erit l<007>mo$a & in$uauis.In terra aút nigra $udores & $tillæ exiles <007>nueniun\~t,
quæ ex h<007>bernis tempe$tat<007>bus collectæ in $pi$$is & $olidis locis $ub$<007>dunt,
eæ habent optimũ $aporem, Glarea vero mediocres & nõ certæuenæ repe-
riuntur, eæquo{que} egregia $unt $uauitate, Item $abulone ma$culo, arena{que} &
carbunculo cert<007>ores, & $tabiliores $unt copiæ, eæ{que} $unt bono $apore, Ru-
bro $axo & copio$æ & bonæ, $<007>non <002> interuenia dilabantur & lique$cant,
Sub radicibus aũt montium & in $axis $ilic<007>bus, uberiores & affluentiores,
eæ{que} frigidiores $unt & $alubriores, Campe$tribus aũt fõt<007>bus $al$æ, graues,
tepidæ, non $uaues, ni$<007> quæ ex montibus $ub terra $ubmanãtes erumpunt
in med<007>os campos, & vbi $unt arborũ vmbris contectæ, præ$tant montano
rum fontium $uauitat\~e. Signa aũt quibus terrarũ generibus $uberũt aquæ,
præterqd’ $upra$criptũ e$t, hæc erunt, $<007> inu enientur na$centia, tenuis iũcus,
$alix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera, alia{que} quæ eiu$modi $unt, \~q nõ
po$$unt na$ci nec ali per $e $<007>ne humore, Solent aut\~e eadem in lacunis nata
e$$e, quæ $<007>d\~etes præter reliquũ agrum excipiunt aquam ex hymbribus, &
agris per hyem\~e, diutiu${que} propter capacitat\~e cõ$eruant humorem, qu<007>b’
non e$t credendum, Sed quibus region<007>bus & terris, nõ lacunis, ea $<007>gna na
$cuntur non $ata, $ed natural<007>ter per $e creata, ibi e$t querenda, In qu<007>bus lo
cis eæ non $<007>gnif<007>cabuntur ĩuentiones, $<007>c erunt experiundæ, Fodiatur quo-
quouer$us locus latus ne minus pedes quin{que}, in eo{que} collocetur circiter $o
lis oca$um, $caphiũ æreum, aut plumbeũ, aut peluis, ex his quod erit para-
tum, Id{que} intrin$ecus oleo vngatur, ponatur{que} inuer$um, & $umma fo$$ura
operiatur harund<007>n<007>bus aut fronde, $upra terra obruatur, tum po$tero die
aperiatur, & $i in va$æ $tillæ $udore${que} erunt, is locus habebit aquã, It\~e $<007> vas
[0162]LIBER
ex creta factum non coctum in ea fo$$<007>one, eadem ratione opertum, po$<007>tũ
fuerit, $<007> is locus aquã habuerit, cũ apertum fuerit, vas hum<007>dum erit, & eti
am di$$oluetur ab humore, Vellu${que} lanæ$<007> collocatũ erit in ea fo$$ura, in $e
quenti aut\~e d<007>e de eo aqua expre$$a erit, $<007>gnif<007>cabit eum locũ habere copi-
am, Non minus $<007> lucerna concinnata, olei{que} plena, & accen$a, in eo loco o<002>
ta fuerit collocata, & po$tero die nõ erit exucta, $ed habuerit reliquias olei
& elly chnii, ip$a{que} humida inuenie\~t indicabit eum locũ habere aquã, ideo
{quis} omnis tepor ad $e ducit humores, It\~e in eo loco ignis $<007> factus fuerit, & <002>-
calefacta terra & adu$ta, uaporem nebulo$um ex$e $u$citauerit, is locus ha
bebit aquã, Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ $upra$cripta $unt $<007>gna in
uenta, tum deprimendus e$t puteus in eo loco, & $<007> caput erit aquæ <007>nuen-
tum plures $unt circa fodiendi, & per $pecus in vnum locum o\~es conduc\~e-
di, Hec aut\~e maxime in montibus & region<007>bus $ept\~etrionalibus $unt que-
renda, eo {quis} in his & $uauiora & $alubriora, & copio$<007>ora inueniuntur, auer
$<007> enim $unt $olis cur$ui, & in his locis primum crebræ $unt arbores & $<007>luo
$æ, ip$<007>{que} montes $uas habent vmbras ob$tantes, ut radii$olis nõ directi per
ueniant ad terrã, nec po$$<007>nt humores ex$uggere, Interualla quo{que} montiũ
maxime recipiunt hymbres, & <030>pter $<007>luarum crebritat\~e, niues ibi ab vm-
bris arborum & montium diut<007>us con$eruantur, deinde liquatæ per terræ
venas percolantur, & ita perueniunt ad inf<007>mas montium radices, ex qui-
bus profluentes fontium erũpunt fluctus, Campe$tribus aũt locis contra-
rio non po$$unt haberi copiæ, quæ & $<007> $<007>nt non po$$unt habere $alubritat\~e
{quis} $olis vehemens impetus, propter nulllã ob$tãtiam vmbrarum eripit ex-
hauriendo feru\~es explan<007>tie cãporum humor\~e, & $<007> quæibi $unt aquæ ap
parentes, ex h<007>s, quod \~e leui$$<007>mum tenui$$<007>mũ{que}, & $ubtili $alubritate aer
auocans di$$<007>pat in impetũ cœli, quæ{que} grau<007>$$<007>mæ duræ{que} & in$uaues $unt
partes, eæ infontibus campe$tribus relinquuntur.
De aqua hymbrium. # Caput. II.
Ita{que} quæ ex hymbribus aqua colligitur $alubriores habet virtutes, eo {quis} eli-
gitur ex omn<007>bus fontibus leui$$<007>mis $ubtilibu${que} tenuitat<007>bus, deinde per
aeris exercitationem percolata tempe$tatibus l<007>que$cendo peruenit ad ter-
ram, Etiã{que} non crebriter in campis confluũt hymbres, $ed in mõtibus aut
ad ip$os mõtes, ideo {quis} humores ex terra matutino $olis ortu moti, cum $ŭt
egre$$<007> in quãcun{que} part\~e cœli, $unt proclinati, trudunt aera, deinde cũ $ũt
moti proprer vacuitat\~e loci, po$t $e recipiunt aeris ruentes undas, Aer aut\~e
cum ruit trudens quocũ{que} humor\~e præuium, $piritus & impetus & vndas
cre$centes facit ventorum, A uentis aũt quocun{que} feruntur humores cõglo
bati, ex fontibus & fluminibus & paludibus & pelago, cum tepore $olis cõ
t<007>nguntur, exhauriuntur, & ita tolluntur in altitudin\~e nubes, eæ deinde cũ
aer<007>s vnda nitentes, cũ peruen<007>unt ad montes, ab eorum offen$a, & procel-
lis propter plenitat\~e & grauitat\~e, lique$cendo di$pergũtur, & ita diffundũ-
[0163]OCTAVVS.
tur in terras, Vaporem aũt & nebulas & humores ex terra na$ci, hæc uide\~t
eff<007>cere ratio, {quis} ea habet in $e & calores feruidos & $piritus ĩmanes, refrige-
ratione${que} & aqua<006> magnam multitudin\~e, Ex eo cum refrigera\~t noctu, v\~e
to<006> flatus or<007>untur per tenebras, & ab humidis locis egrediuntur in alitu-
dinem nubes, $ol oriens impetu tangit orb\~e terræ, tũ aer ab $ole percalefact{ur}
cũ ror<007>bus ex terra tollit humores, Licet & ex balneis exemplũ capere. Nul
læ enim cameræ, quæ $u nt caldario<006> $upra $e po$$unt habere fontes, $ed cœ
lum quod e$t <007>bi, ex præfurniis ab ignis vapore percalefactũ, corripit ex pa-
uimentis aquã, & aufert $ecũ in camerarũ curuaturas & eã $u$tinet, Ideo {quis}
$em<002> vapor calidus ĩ altitudin\~e $e trud<007>t, & primo nõ remittitur <030> pter bre-
uitat\~e, $<007>mul aũt plus humor<007>s habet conge$tum, nõ pote$t $u$tineri <030>pter
grauitat\~e, $ed $t<007>llat $upra lauantium capita, Ita quo{que} ead\~e ratione cele$tis
aer cum ab $ole percipit calor\~e, ex omnib{us} locis hauriendo tollit humores
& congregat ad nubes, Ita enim terra feruore tacta eiicit humores, ut corp{us}
hominis ex calore emittit $udores, Ind<007>ces aut\~e $unt eius re<007> venti, ex <003>bus
qui a frigid<007>$$<007>mis partibus veniunt <030>creati $ept\~etrio & aquilo, extenuatos
$<007>ccitatibus in aere flatus $pirant, Au$ter vero & reliqui, qui a $ol<007>s cur$u im
petũ faciunt, $unt humidi$$<007>mi, & $emper apportant hymbres, {quis} percalefa
cti ab region<007>bus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris lamb\~etes eripiũt
humores, & <007>ta eos <030>fundunt ad $ept\~etrionales regiones, Hæc aũt $<007>c f<007>eri te
$timonio po$$unt e$$e capita fluminũ, quæ orbe terrarũ chorographiis pi-
cta, it\~e{que} $cr<007>pta plurima max<007>ma{que} inueniuntur egre$$a ab $ept\~etrione, Pri-
mũ{que} in <007>ndia ganges & indus a cauca$o monte or<007>untur, Syria, tygris, &
euphrates, A$<007>a, item ponto bory$thenes, hypanis, tanais, colchis, pha$<007>s,
Gallia, rhodanus, Belgica, rhenus, C<007>tra alpes, timauus & padus, Italia ty-
bris, Mauru$<007>a, quã no$tri mauritaniã appellant, ex monte atlăte dyris, qui
ortus ex $ept\~etr<007>onali regione progreditur per occ<007>dent\~e ad lacum epta-
bolum, & mutato nom<007>ne d<007>c<007>tur nigir, deinde ex lacu eptabolo $ub mon-
tes de$ertos $ubterfluens per meridiana loca manat & influit in palud\~e co-
loe, que circũcingit meroen, quæ e$t æthiopũ meridianorum regnum, Ab
hi${que} paludibus $e circũagens per flumina a$ta$obam, & a$taboram, & alia
plura peruenit per montes ad catarractam, ab ea{que} $e præcipitans per $ept\~e-
@onalem peruenit inter elephantida & $yen\~e, thebaico${que} in ægyptũ cam
@os:& <007>bi nilus apellatur, Ex mauritania aũt caput nil<007> profluere ex eo ma-
xime cogno$citur, {quis} ex altera parte montis Atlantis $unt alia capita it\~e pro-
@luentia ad occidentis oceanũ, ibi{quis} na$cuntur ichneumones, crocod<007>li, &
aliæ $<007>miles be$tiarum pi$ciũ{quis} naturæ preter hippopotamos, Ergo cũ oĩa
maxima flumina in orbis terrarum de$cription<007>bus ab $ept\~etrione videan-
tur profluere, afri{que} campi, qui $ũt in meridianis partibus $ubiecti $olis cur
$ui, latentes penitus habeant humores, nec fontes crebros amne${que} raros, re
linqu<007>tur vti multo meliora inueniantur capita fontium, quæ ad $ept\~etrio-
[0164]LIBER
n\~e aquilon\~e ue $pectãt, ni$<007> $<007> inciderint in $ulphuro $um locum, aut alumi-
no$um, $eu bitumino$um, tunc enim <002>mutãtur, & aut calidæ aquæ, aut fri-
g<007>dæ odore malo & $apore <030>fundunt fontes. Ne{que} enim calidæ a quæ \~e ulla
proprietas, $ed frigida aqua cũ <007>ncidit <002>curr\~es in ard\~et\~e locum efferue$cit,
& percalefacta egredi\~t per venas extra terrã, ideo diutius non põt <002>mane-
re, $ed breui $patio $<007>t frigida. Nan{que} $<007> naturaliter e\~et cal<007>da nõ refrigerare\~t
calor eius, Sapor autem & odor, & color eius non re$tituitur, {quis} int<007>nctus &
cõmixtus e$t propter naturæ rar<007>tatem.
De aquis calidis & quas habeant vires a diuer$<007>s metallis <030>deũtes, & de
variorum fontium, fluminum, lacuum{que} natura. # Caput. III.
Sunt aũt etiã nõnulli fontes calidi, ex qu<007>bus profluit aqua $apore optimo,
quæ in potione ita e$t $uauis, vti nec fõtanal<007>s ab camœnis, nec martia $ali\~es
de$<007>dere\~t, Hæc aũt a natura <002>f<007>ciuntur his rationibus, cũ in imo per alum\~e,
aut bitum\~e, $eu $ulphur ign<007>s exc<007>ta\~t, ardore per candefacit terrã, quæ \~e cir
ca$e, Supra $e aut\~e feruidũ emittit in $uperiora loca vapor\~e, & ita $<007> qui in
his locis qui $unt $upra, fontes dulc<007>s aquæ na$cuntur, offen$<007> eo uapore ef-
ferue$cunt <007>nter venas, & ita profluunt incorrupto $apore, Sunt et<007>ã odore
& $apore non bono frigidi fontes, qui ab inferior<007>bus locis penitus ort<007>, <002>
loca ardent<007>a tran $eunt & ab his per longũ $patiũ terræ percurrentes refri-
gerat<007> perueniunt $upra terrã, $apore, odore, colore{que} corrupto, vtiĩ tybur
tina via flumen albula, & in ardeatino fontes frigidieodem odore, qui $ul-
phurati dicuntur, & reliquis locis $<007>m<007>l<007>b{us}, Hi autem cũ $<007>nt frig<007>di, ideo vi
dentur a$pectu feruere, {quis} cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
humore & igni inter $e congruentibus offen$<007> vehement<007> fragore, validos
in $e recipiunt $piritus, & ita inflati vi uenti coacti bullientes crebre per fon
tes egrediuntur, Ex his aut\~e qui non $unt aperti, $ed aut $axis aut alia vi de-
tinentur, per angu$tas venas vehementia $piritus extruduntur ad $ummos
grumorum tumulos, Ita{que} qu<007> putant tanta $e altitudine, qua $unt grumi
capita font<007>um po$$e habere, cum aperiunt fo$$uras lat<007>us, decipiun\~t, Nã{que}
vti æneum vas non in $ummis labris plenum, $ed aquæ men$uram $uæ capa
citatis habens e tr<007> bus duas partes, operculũ{que} in eo collocatum cum ignis
vehementi feruore tangatur percalef<007>eri cogit aquam, Ea autem <030>pter na-
turalem raritatem in $e recipiens feruoris val<007>dam inflationem non modo
implet vas, $ed $pir itibus extollens operculum & cre$cens abundat, Subla-
to autem operculo emi$$is inflationibus in aere patenti, rur$us ad $uum lo-
cum re$<007>det, Ad eundem modum ea capita fontinm cum $unt angu$tiis cõ-
pre$$a ruunt in $ummo $piritus aquæ bullitus, Simul autem latius $unt a<002>ti
exinaniti per raritates li<003>dæ pote$tatis re$<007>dunt, & re$tituuntur in l<007>bram\~e-
ti $ui proprietat\~e, Omnis autem aqua calida, ideo quidem e$t medicam\~eto-
$a, {quis} in præuiis rebus percocta aliam virtut\~e rec<007>pit ad v$um, Nã{que} $ulphu-
ro$<007>fontes neruorum labores ref<007>ciunt, percalefaciendo, exugendo{que} calo-
[0165]OCTAVVS.
ribus e corporibus humores uitio$os, Alumino$<007> aut\~e cum d<007>$oluta m\~e bra
corporum paraly$<007>aut aliqua ui morbi receperunt, fou\~edo per pat\~etes ve-
nas refrigeration\~e contraria caloris vi ref<007>ciunt, & ex hoc continenter re$ti-
tuuntur in antiquã m\~ebro<006> curationem, Bitumino$<007> autem interioris cor-
poris vitia potionibus purgando, $ol\~et mederi, E$t aũt aquæ frigidæ genus
nitro$um uti pinnæ ve$tinæ, cutiliis, alii${que} locis $<007>mil<007>bus, quod potiõibus
depurgat, per aluum{que} trã$eundo etiam $truma<006> minuit tumores, Vbive-
ro aurum, argentum, ferrum, æs, plumbũ, reliquæ{que} res earum $<007>miles fodi-
untur, fontes inueniuntur copio$<007>, $ed hi maxime $unt vitio$<007>, Habent enĩ
vitia cõtraria aquæ calidæ, quã $ulphur, alumen, bitumen emittit, qui per-
potiones, cũ in corpus ineunt, & per venas permanãdo neruos attingunt et
artus, eos durant inflãdo, Igitur nerui inflatione turg\~etes, ex lõgitud<007>ne cõ
trahuntur, & ita aut neuricos aut podagricos eff<007>ciunt homines, ideo {quis} ex
duri$$<007>mis & $pi$$<007>oribus frigid<007>$$<007>mi${que} rebus intinctas habent venarũ ra-
ritates, Aquæ aũt $pecies e$t, quæ cũ habeat non $atis perlucidas venas, $pu-
ma vtiflos, natat in $ũmo, colore $<007>m<007>lis vitri purpurei, Hæc max<007>me con$<007>
derantur Athenis, <007>bi enĩ ex eiu$modi locis & fontibus, & in a$ty & ad por-
tum piræum, ducti$unt $al<007>\~etes, e <003>bus bibit nemo propter eã cau$am, $ed
lauation<007>bus & reli<003>s rebus vtuntur. Bibunt aũt ex puteis, & ita vitant eo<006>
vitia, Troezeni non põt id vitari, {quis} oĩo aliud genus aquæ non reperitur, ni
$<007> quod c<007>bdeli hab\~et, Ita{que} in ea ciuitate aut o\~es aut maxima parte $unt pe-
d<007>bus vitio$<007>, C<007>litiæ vero ciuitate tar$o flumen e$t noĩe cydnos, in quo po-
dagrici crura macerantes leuãtur dolore, Sunt aũt & alia multa genera quæ
$uas habent proprietates, vti in $<007>cilia flumen e$t himera, quod a fonte cum
e$t progre$$um diuiditur in duas partes quæ pars profluit contra æthnã, {quis}
per terræ dulcem $uccũ percurrit e$t inf<007>nita dulcedine, altera pars, quæ per
eam terram currit unde $al foditur, $al$um habet $apor\~e, Item paretonio &
quo e$t iter ad hãmon\~e, & ca$$<007>o ad ægyptũ, lacus $unt palu$tres, qui ita $ũt
$al$<007>, vt habeant in$uper $e $alem congelatũ, Sunt aut\~e & ali<007>s plur<007>bus locis
& fontes & flumina & lacus ’qui <002> $alifodinas percurr\~etes nece$$ario $al$<007> <002>
f<007>ciuntur, Alii aũt per pingues terræ venas pro flu\~etes, vncti oleo erumpũt,
vti $olis (quod opp<007>dũ e$t c<007>l<007>ciæ) flum\~e noĩe l<007>paris, In quo natã tes aut la-
uantes, ab ip$a aqua vnguntur, Sim<007>liter æthiopiæ lacus e$t, qui vnctos ho-
mines efficit, qui in eo natauerint, & in India, qui $ereno cœlo emittit olei
ma gnã mult<007>tudin\~e, Item carthagini fons e$t, in quo natat in$uper oleum
odore, vti $cobe, citreo quo oleo etiã pecora $olent vngi, Zacyntho & circa
dirrachiũ & apolloniã fontes $unt, qui picis magnã multitud<007>nem cum a\~q
uomunt, Bab<007>lone lacus ampl<007>$$<007>ma magnitud<007>ne qui limnea$phaltis ap -
pellatur, habet $upra natans l<007>quidũ bitumen, quo bitumine & latere te$ta
ceo $tructo muro $emiramis circundedit bab<007>lonem, It\~e ioppe in Syria ara
bia{que} numidarum lacus $unt ĩman<007> magnitudine, qui emittunt bit uminis
[0166]LIBER
maximas moles, quas diripiunt, qui habitãt circa, Id autem non e$t miran-
dum, nam crebræ $unt <007>bi lapicidinæ bituminis duri, Cum ergo per bitumi
no$am terram vis erump<007>t aquæ $ecũ extrah<007>t, & cum $<007>t egre$$a, extra terrã
$ecernitur, & ita reiicit ab $e bitumen, Et<007>ã{que} e$t in cappadocia in itinere, qd’
e$t inter mazaca & tuana lacus amplus, In qu\~e lacum pars $<007>ue harũdinis $<007>-
ue alii generis $<007> demi$$a fuerit, & po$tero die exempta, ea pars, quæ fuerit
exempta, inuenietur lapidea, quæ aũt pars extra aquã mã$erit permanet in
$ua <030>prietate, Ad eund\~e modum hierapoli phrygiæ efferuet aquæ cal<007>dæ
multitudo, ex qua circum hortos & vineas fo$$<007>s ductis ĩmittitur, Hæc aut\~e
eff<007>citur po$t annũ cru$ta lapidea, & ita quotannis dextra ac$<007>ni$tra margi-
nes ex terra faciendo inducũt eam, & efficiunt his cru$tis in agris $epta, Hoc
aũt ita videtur naturaliter f<007>eri, {quis} in his locis & ea terra, quibus is na$ci\~t $uc
cus, $ube$t coaguli naturæ $<007>milis, Deinde cũ cõmixta uis egreditur per fon
tes extra terrã, a $ol<007>s & aeris calore cogitur cõgelari, vt etiã in areis $alinari
is videtur, Item $unt ex amaro $ucco terræ fontes exeuntes vehem\~eter a ma
ri, vt in ponto e$t flum\~e hypanis qui a capite profluit circiter milia quadra
ginta $apore dulci$$<007>mo, deinde cũ peruenit ad locũ, qui e$t ab o$tio ad mi-
l<007>a centũ $e xaginta, admi$cetur ei fonticulus oppido <004>paruulus, Is cum in
eum influit, tunc tantã magnitudin\~e flum<007>nis facit amarã, Ideo {quis} perid ge
nus terræ & venas, vnde $andaraca foditur, ea a qua manando <002>f<007>citur ama
ra, Hæc aũt d<007>$$<007>mil<007>bus $apor<007>bus a terræ proprietate <002>f<007>ciuntur, uti etiam ĩ
fruct<007>bus videtur, Si enim radices arbo<006> aut vitiũ aut reliquorum $eminũ
non ex terræ proprietatibus $uccũ capiendo eder\~et fructus, vno genere e$-
$ent in omnibus loc<007>s & regionibus oĩum $apores, Sed animaduertimus in
$ulã le$bon vinũ protyrũ, maloniã catacecaumen\~e, item lydiã meliton, $<007>ci
liam mamertinum, cãpaniã falernum, in terrac<007>na & fundis cecubum, reli-
qui${que} locis pluribus ĩnumerabili multitudine genera vini virtute${que} pro-
creari, quæ non aliter po$$unt $<007>eri, ni$<007> cũ terrenus humor $uis proprietati-
bus $apo<006> in radicibus infu$us, enutrit materiã per quã egrediens ad cacu-
men <030>fundat propriũ loc<007> & generis $ui fructus $aporem, Quod $<007> terra ge
neribus humo<006> non e$$et d<007>$$<007>mil<007>s & d<007>$parata, nõ tãtum ĩ $yria & arabia
in harũdinib{us} & <007>uncis herbi${que} omn<007>bus e$$ent odores, ne{que} arbores turife
ræ, ne{que} piperis darent baccas, nec myrræ glebulas, nec cyrenis in ferulis la-
$er na$ceretur, $ed in omnibus terræ region<007>bus & locis eod\~e genere omnia
procrearentur, Has aũt varietates regionibus & locis, inclinatio mũdi & $o
lis impet{ur} propius aut longius cur$um faci\~edo tales efficit terræ humores,
quæ qualitates non $olum <007>n his rebus, $ed etiã in pecoribus & armentis di
$cernuntur, Hæc non ita d<007>$$<007>mil<007>ter eff<007>cer\~etur, n<007>$<007> proprietates $<007>ngula<006>
terra<006> in regionibus ad $olis pote$tat\~e t\~eperar\~etur, Sunt enim boetiæ flu-
mina cephy$os & melas, lucanis cratis, troiæ xanthus, in{que} agris clazome-
niorum, & erythreorum, & laodicen$<007>um, fõtes ac flumina, cũ pecora $uis
[0167]OCTAVVS.
temporibus anni parantur ad conceptionem partus, <002>id tempus adigun-
tur eo quotid<007>e potũ, ex eo{que} quamuis $<007>nt alba, procreant ali<007>s locis leuco-
phea, aliis locis pulla, aliis coracino colore, Ita <030>prietas l<007>quoris cũ imt in
corpus pro$eminat ĩtinctam $ui cuiu${que} generis qualitat\~e, Igitur quon<007>am
in campis troianis prox<007>me flum\~e armenta rufa, & pecora leucophea na$cũ
tur, ideo id flumen ilien$es xanthũ appellaui$$e dicũtur, Et<007>am{que} inuen<007>ũ-
tur aquæ genera mortifera, quæ per malef<007>cũ $uccũ terræ percurrentia re-
cipiunt in $e uim uenenatam, ut<007> fui$$e d<007>citur terracinæ fons, qui uocaba\~t
neptunius, ex quo qui b<007>berant ĩprudentes uita priuabantur, qua propter
antiqui eum ob$trux<007>$$e dicũtur, & cychros in thracia lacus, ex quo nõ $o-
lum qui biberint moriuntur, $ed etiam quilauerint, Item <007>n the$$al<007>a fons
e$t profluens, ex quo fonte, nec pecus ullũ gu$tat, nec be$tiarum genus ul-
lum propius accedit, ad qu\~e font\~e proxime e$t arbor florens purpureo co-
lore, Non minus in macedonia, quo loci $epultus e$t euripides, dextra ac $<007>
ni$tra monum\~eti aduenientes duo riui cõcurrunt in unũ, accũbentes uiato
res pran$<007>tare $olent, propter aquæ bonitat\~e, Ad riuum aut\~e qui e$t ex altera
parte monum\~eti, nemo accedit, {quis} mort<007>feram aquam dicitur habere, Item
e$t in arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet in montibus e $a-
xo $t<007>llantes frigid<007>$$<007>mos humores, Hæc aũt aqua $tigoshydor nominatur
quam ne{que} argenteũ, ne{que} æneũ, ne{que} ferreũ uas pote$t $ub$<007>$tere, $ed di$$<007>lit
& dif$<007>patur, Con$eruare aũt eam, & continere nihil aliud pote$t, ni$<007> muli-
na ungula, quæ etiam memoratur ab antipatro in prouinciam, ubi erat Ale
xander per <007>ollam f<007>l<007>um <002>latam e$$e, & ab eo ea aqua reg\~e e$$e necatũ, It\~e al
pibus in cotti regno e$t aqua, quam <003> gu$tant, $tatim concidunt, Agro aũt
fali$co uia campana in campo corneto e$t lucus, in quo fons oritur, ubi an-
guium & lacertarum reliquarũ{que} $erpentium o$$a iac\~etia apparent, It\~e $unt
nõnullæ acidæ venæ fontiũ uti lynce$to, & in italia uirena campania thea-
no, al<007>i${que} locis pluribus quæ hanc hab\~et uirtut\~e, uti calculos in ue$icis qui
na$cuntur in corporibus hom<007>nũ potionibus di$cutiant, $<007>eri aũt hoc natu
raliter ita ideo uidetur, {quis} acer & acidus $uccus $ube$t in ea terra, per quam
egredientes uenæ intinguntur acritudine, & ita cũ in corpus inierunt, di$$<007>-
pant quæ ex aqua<006> $ub$<007>dentia in corporibus, & concre$centia offenderũt,
Quare aũt di$cutiantur ex acidis eæ res, $<007>c po$$umus aĩaduertere, Ouum in
aceto $<007> diutius appo$<007>tum fuerit, cortex eius molle$cet & d<007>$$oluetur, Item
plũbum, qd’ e$t lent<007>$$<007>mũ & grau<007>$$<007>mũ, $<007>in ua$e collocatũ fuerit, & in eo
acetũ $uffu$um, id aũt opertũ & oblitũ $<007> erit, eff<007>cietur uti plũbũ d<007>$$olua\~t,
& f<007>at ceru$$a, E<007>$dem rõnibus æs, quod etiam $olid<007>ore e$t natura, $<007>m<007>liter
curatũ $<007> fuerit, di$$<007>pabitur, & f<007>et ærugo, Item margarita, nõ minus $axa $<007>
licea, quæ ne{que} ferrũ ne{que} ignis põt per $e di$$oluere, cũ ab igni $unt <002>calefa-
cta aceto $par$o di$$<007>l<007>unt & di$$oluun\~t, Ergo cũhas res ante oculos ita f<007>eri
uideamus ratiocinemurii $d\~e rõnibus ex acidis, <002><002> acritud<007>n\~e $ucci, etiam
[0168]LIBER
calculo$os e natura re<006> $<007>militer po$$e curari, Sũt aũt etiam fontes uti uino
mixti, qu\~eadmodũ e$t vnus paphlagoniæ, ex quo, etiã $<007>ne uino potantes,
f<007>ũt temul\~eti, Equiculis aũt in Ital<007>a & in alpibus natione medullo<006>, e$t ge-
nus aquæ, quam <003> bibũt, eff<007>ciun\~t turgidis gutturibus, In arcadia uero ci-
uitas e$t nõ ignota clitori, in cuius agris e$t $pelunca profluens aquæ, quam
qui b<007>berint f<007>unt ab$temii, Ad eũ aũt font\~e epigramma e$t in lapide, in$cri
ptum hac $ent\~etia uer$<007>bus græcis, eam nõ e$$e idoneam ad lauandũ, $ed eti-
am in<007>micam uitibus, {quis} apud eũ font\~e melampus $acrif<007>ciis purgaui$$et ra-
b<007>em proeti f<007>liarum, re$titui$$et{que} earum uirginum mentes in pri$tinam $a
nitatem, epigramma autem e$t id quod e$t $ub$criptum.
Α’ Γ ρ ό Τ α σ ὺ <047> π ο ί μ <047> {αι} {στ} @ μ ε σ α μ β ρ ι ν ὸ ν <149> <047> σ ε β α ρ ύ <047> Η
Δ ί ψ ο {στ} ἀ <047> ἐ σ Χ α Τ ι ὰ {στ} κ λ {εἰ} @ ρ ο {στ} ἐ ρ Χ ό μ ε <047> ο ν,
Τ \~Η {στ} μ ὲ ν ὰ π ὸ κ ψ Ἠ <047> Η {στ} α <177> υ σ {αι} π ό μ α. {και} π α ρ ὰ ν ύ μ Φ {αι} {στ}
Υ{us} {δρ} ι ά σ ι {στ} \~Η σ ο <047> π α \~ν @ σ ὸ <047> {αι'} π ό λ ι ο ν.
Α’ λ λ ὰ σ \‘ν μ Ἠ <140> ἐ π ὶ λ ο μ β ὰ β ά λ Η {στ} {ΧΡ} Χ ό α μ Ή σ ε {και} {αὤ} ρ Η
π Η μ Ἠ ν Η θ ε ρ μ \~Η {στ} {ἐν} @ {στ} ἐ ό <047> Τ α μ έ θ Η {στ}.
Φ ε \~ν {τε} ἐ μ Ή <047> π Η Γ Ή ε μ ι σ ὰ μ π ε λ ο <047> {ε<164>} θ α μ ε λ ά μ π ο ν {στ}
Λ ο ν σ ά μ {εν} ο {στ} λ ύ {αι} Η {στ} π ρ ο ι Τ ί λ α {στ} ἀ ρ Γ α λ έ Η {στ}
π {α\’ν} Τ α κ α θ α ρ μ ὸ <047> ἒ κ ο ψ ε <047> ἀ π ό κ ρ ν Φ ο <047> ε <167> Τ α \‘ν ἀ π α ὄ Γ ο ν {στ}
Ο <163> ρ ε α β Η Χ {εἰ} Η {στ} ὔ λ ν θ {ευ} ἀ ο κ α λ ὶ Η {στ}.
Item e$t in in$ula Chio fons, e quo qui ĩprud\~eter biberint f<007>unt in$<007>pi\~etes, &
ibi e$t epigramma ĩ$culptũ ea $ent\~etia, iucundam e\~e potion\~e fõtis eius, $ed
qui biberit $axeos habiturum $en$us, Sunt autem ver$us hi.
Ἡ λ {εῖ}α ψ ν Χ {οῖο} πο @ ῦ λ ι β ὰ {στ} ὔ <047> α'υ α β ὰ {λλ} Η
πΗΓἨ <047>. ἀ {λλ} ὰ <047> ό ω π έ ζ ο {στ} ὀ τ \~Η {στ} λ ε π ι ὼ <047>.
Su$<007>s aũt, in qua ciuitate e$t regnũ per$a<006>, fonticulus e$t, ex quo <003> biberint
amittunt d\~etes, Item in eo e$t $criptũ epigramma, quod $<007>gnif<007>cat hanc $en
tentiam, Egregiam e$$e a quam ad lauandum, $ed ea $<007> bibatur excutere e ra
dicibus dentes, & huius epigrammatos $unt uer$us græce,
Ὓ λ α τ α τ {αῦ} τ α β λ έ π ε ι {στ} φ ο β ε ρ α ξ έ ν ε. τ ῶ ν ἄ π ӧ, χ ω ε ρ σ ὶ
λ ο υ ζ ὰ μ ὲ <047> α \’ν θ ρ ώ π ο ι {στ} ἀ β λ α β \~Η ἐ {στ} ι <047> ἔ χ {ει} ν.
ὔ <047> λ ὲ β ἀ λ Η {στ} κ ο ί λ Η {στ} π ο τ ὶ <047> Η λ ύ ο {στ} \’λ Γ λ α ὸ <047> ὔ λ ω ρ,
Α῎ Η ρ α μ ό ν ο ν λ ο λ ι Χ ο ῦ χ {εί} λ ε ο {στ} ἀ φ ά μ ε ν ο {στ},
Α ὐ τ \~Η μ {αρ} {πρ} ι {στ} \~Η ρ ε {στ} ἐ π ὶ χ θ ο ν ὶ λ {αι} λ {στ} ὀ λ ό <047> τ ε {στ}
π ί π τ ὀ υ σ ι, {Γε} ν ύ ω <047> ὀ ρ φ α ν ὰ θ ὲ <047> τ ε {στ} ἔ λ Η
De proprietate it\~e nõnullo<006> loco<006> & fontium. # Caput. IIII.
Sunt et<007>am nõnullis locis fontiũ <030>prietates, quæ procreant, qu<007> ibi na$cun\~t
egregiis uocibus ad cantandũ, vti thar$o, magne$<007>æ, alii${que} eiu$modi regio
n<007>bus, Etiam{que} zama e$t ciuitas afro<006>, cuius menia rex Iuba duplici muro
$ep$<007>t, ibi{que} regiam domũ $<007>bi con$tituit, Ab ea milia pa$$uum uigint<007> \~e op-
p<007>dum i$muc, cuius agro<006> regiones incred<007>bili f<007>nitæ funt terminatiõe, Cũ
[0169]OCTAVVS.
e$$et enĩ africa parens & nutrix fera<006> be$tia<006>, maxime $erpentiũ ĩ eius agris
oppidi nulla na$citur, & $<007> qñ allata ibi ponatur, $tatĩ moritur, ne{que} id $olũ
<007>bi, $ed etiam terra ex his locis $<007> alio tran$lata fuerit $<007>mil<007>ter efficit, Id gen{ur}
terræ etiam balearib{ur} dicitur e$$e, $ed aliã mirabiliorem uirtutem ea h\~et ter-
ra, quam ego $<007>c accepi. C. Iulius ma$<007>ni$$æ f<007>l<007>us, cuius erant tot<007>us oppidi
agro<006> po$$e$$iones, cum patre cæ$are militauit, Is ho$pit<007>o meo e$t u$us ita
quotidiano cõuictu nece$$e fuerat de philologia di$putare, Interĩ cum e\~et
ĩter nos de a\~q pote$tate & eius virtutib{us} $ermo, expo$uit e$$e in ea terra eiu$
modi fontes, ut <002>ibi <030>crear\~etur uoces ad cantandum egregias haberent,
Ideo{que} $<002> tran$marinos cata$tos emere formo$os & puellas maturas, eo${que}
cõ<007>ungere, ut <003> na$cerentur ex his, non $olum egregia uoce, $ed etiã forma
e\~ent nõ ĩuenu$ta. Cum hæc tanta varietas $<007>t di$paribus rebus natura di$tri
buta, qd’ humanũ corpus e$t ex ali\~q <002>te terrenum, ĩ eo aut\~e multa gña $unt
humo<006>, vti $ãguinis, lactis, $udoris, urinæ, lachryma<006>, Ergo $<007>ĩ parua par
ticula terreni tanta di$crepantia ĩuenitur $apo<006>, nõ e$t m<007>randũ $<007> ĩ tãta ma
gnitud<007>ne terræ ĩnumerabiles $ucco<006> reperian\~t varietates, <002> \~qrũ uenas a\~q
vis <002>curr\~es tĩcta <002>uenit ad fõtium egre$$us, & ita ex eo di$pares uarii{que} <002>f<007>ci
un\~t ĩ <030>priis gñibus fõtes <030>pter loco<006> di$crepantiam, & regionũ \~qlitates,
terrarũ{que} d<007>$$<007>miles <030>prietates, Ex his aũt rebus $ũt nõnulla, \~q ego <002> me per
$pexi cætera ĩ l<007>bris græcis $cripta ĩueni, quo<006> $criptorum hi$unt auctores,
theophra$tus, time{us}, po$$<007>donius, hege$<007>as, herodotus, ari$tides, metrodo
rus, <003> magna uigilãtia & ĩf<007>nito $tud<007>o loco<006> <030>prietates, a\~qrũ uirtutes, ab ĩ
clinatõe cœli, regionũ \~qlitates <007>ta di$tributas e$$e $criptis declarauerũt, quo
rũ $ecut{us} ĩgre$$us ĩ hoc libro <002>$crip$<007> \~q $atis e\~e putaui de aquæ varietatibus,
quo facili{us} ex his <002>$criptiõ<007>b{us} eligãt hoĩes a\~q fontes, <029>bus ad u$um $ali\~etes
po$$<007>nt ad c<007>uitates municipia{que} <002>ducere, Nulla.n.ex oibus reb{us} tãtas uide\~t
h\~ere ad u$um nece$$<007>tates, quãtas a\~q, Ideo {quis} oĩum aĩaliũ natura $<007> frumenti
fructu priuata fuerit, arbu$tis ue, aut carne, aut pi$catu, aut etiã qualibet ex
his reli<003>s rebus e$ca<006> ut\~edo poterit tueri uitã, $<007>ne a\~q uero nec corp{us} aĩaliũ,
nec vlla c<007>bi virtus põt na$ci, nec tueri, nec parari, \~qre magna dilig\~etia ĩdu
$tria{que} \~qr\~edi $ũt & eligendi fontes ad humanæ vitæ $alubritatem,
De aquarum experimentis. # Caput. V.
Ex<002>tiones aũt & <030>batiões eo<006> $<007>c $unt <030>uidendæ, Si erunt <030>fluentes & a<002>-
ti, ante<004> duci ĩcipiãtur, a$pician\~t, aĩo{que} aduertãtur \~q m\~ebratura $<007>nt qui cir
ca eos fontes habitant hoĩes, Et $<007> erũt corporibus valentibus, coloribus ni-
tidis, cruribus nõ vitio$<007>s, nõ lippis oculis, erũt <030>bati$$<007>mi, Item $<007> fons no-
uus fuerit fo$$us & ĩ uas corinthiũ $<007>ue alterius gñis, qd’ erit ex ære bono, ea
a\~q $par$a, maculã nõ fecerit, optima erit, It\~e{que} <007>n aheno $<007> ea aqua deferuefa
cta & po$tea re<003>eta & defu$a fuerit, ne{que} in eius ahenifũdo arena aut limus
inuenietur, ea a\~q erit item <030>bata, It\~e $<007> legumina ĩ uas cũ ea aqua cõ<007>ecta ad
ign\~e po$<007>ta, celeriter percocta fuerint indicabunt eã aquam e$$e bonã & $a-
[0170]LIBER
lubrem, Nõ etiam minus ip$a aqua, quæ erit in fonte, $<007> fuerit limpida & per
luc<007>da, & quocũ{que} <002>uenerit aut <030>fluxerit, $<007> mu$cus nõ na$ce\~t, ne{que} iuncus,
ne{que} inquinatus ab aliquo ĩquinam\~eto is locus fuerit, $ed puram habuer<007>t
$peciem, innuetur his $<007>gnis e$$e tenu<007>s & in $umma $alubr<007>tate.
De perductionibus & librat<007>onibus aquarum & in$trumentis ad
huncv$um. # Caput. VI.
Nunc de perductiõ<007>bus ad habitatiões mœnia{que} utf<007>eri oporteat explicabo,
cuius rõ e$t prima <002>libratio, Libratur aut\~e dioptris, aut libris aquariis, aut
chorobate, $ed d<007>ligentius e$$<007>citur <002> chorobat\~e, {quis} dioptræ libræ{que} fallunt,
Chorobates aũt e$t regula longa circiter pedũ uiginti, ea habet ancones in
capitibus extremis e\~qli modo <002>fectos in{que} regule capitibus ad normã coag
mentatos, & inter regulam & ancones a card<007>nibus cõpacta tran$uer$ar<007>a, \~q
hab\~et lineas ad perpendiculũ recte de$criptas, pendentia{que} ex regula perp\~e
dicula in $<007>ngulis partibus $<007>ngula, quæ cum regula fuerit collocata ea{que} tã
g\~et æque ac pariter lineas de$criptiõis, ĩdicabunt libratam collocationem.
a. choroba
tes
b. libra a\~qria
c. dioptra
a b c
Sin autem uentus interpellauerit, & motionibus lineæ non potuerint certã
$<007>gni$<007>cationem facere, tunc habeat in $uperiore parte canalem lõgum pe-
des quin{que}
[0171]OCTAVVS.
des quin{que}, latum digitum, altum $e$quidigitum, eo{que} aqua infundatur, &
$iæqualiter aqua, canalis $umma labra tanget, $cietur e$$e l<007>bratum, Ita eo
chorobate cum perlibratum ita fuerit, $cietur quantum habuerit fa$tigii,
Forta$$e qu<007> Archimed<007>s l<007>bros legit, dicet non pof$e f<007>eri ueram ex aqua li-
brationem {quis} ei placet aquam non e$$e libratam, $ed $pheroides habere $che
ma, & ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum, Hoc autem ($<007>ue
plana e$t aqua, $eu $pheroides) nece$$e e$t, extrema capita canalis regulæ pa
riter $u$tinere aquam, Sin autem proclinatus erit ex una parte, quæ erit alti
or non habebit regulæ canalis in $ummis labris aquam, Nece$$e enim \~e quo
cun{que} aqua $it infu$a in medio inflationem curuaturam{que} habere, $ed capi-
ta dextra ac $ini$tra inter $e librata e$$e, Exemplar autem chorobatis erit in
extremo volumine de$criptum, Et $i erit fa$tigium magnũ, facilior erit de-
cur$us aquæ, Sin autem interualla erunt lacuno$a, $ub$tructionibus erit$ue
currendum.
Quot modis ducantur aquæ. # Caput. VII.
Ductus autem aquæ f<007>unt generibus tribus, riuis per canales $tructiles, aut
fi$tulis plumbe<007>s, $eu tubulis fictilibus, quorum eæ rationes $unt. Si canali-
bus, vt $tructura f<007>at <009> $ol<007>di$$<007>ma, $olum{que} riui l<007>bramenta habeat fa$tiga-
ta ne minus in centenos pedes $emipede, eæ{que} $tructuræ confornicentur, ut
minime $ol aquam tangat.
a. caftellum
b. triplex im
miflarium
c. fornix
a b c
[0172]LIBER
Cun{que} venerit ad mœnia, efficiatur ca$tellum, & ca$tello coniũctum ad re-
cipiendum aquam triplex immi$$arium, collocentur{que} in ca$tello tres fi$tu
læ æqualiter diui$e intra receptacula coniuncta, vti cum abundauerit ab ex
tremis in medium receptaculum redundet, Ita in medio ponentur f<007>$tulæĩ
omnes lacus & $alientes, Ex altero in balneas vt vectigal quotannis popu-
lo præ$tent, ex quibus tertio in domos priuatas, ita ne de$it in publico, Non
enim poterunt auertere cum habuerint a capitibus proprias ductiões, Hæc
autem quare diui$a con$tituerim, hæ $unt cau$æ, vti qui priuatim ducent,
in domos, vectigal<007>bus tueantur per publicanos, aquarum ductus, Sin au-
tem medii montes erunt inter mœnia & caput fontis $ic erit faciundum, vti
$pecus fodiantur $ub terra, l<007>brentur{que} ad fa$tigium, quod $upra $criptum
e$t, & $<007> tophus erit aut $axum in $uo $<007>bi canal<007>s excidatur, $<007>n autem terre-
num, aut areno$um erit $olum, par<007>etes cum camera in $pecu $truantur, &
ita perducatur. Putei{que} ita $int facti vti inter duos $int actus.
a. triplex im
mif$arium
b. $pecus
c. ca$tellum
a b c
Sin autem f<007>$tulis plumbeis duce-
tur, primum ca$tellum ad caput
$truatur, deinde ad copiam aquæ
lamne fi$tularum con$tituantur,
eæ{que} f<007>$tulæ ab eo ca$tello colloc\~e-
tur ad ca$tellum quod erit in mœ
nibus, F<007>$tulæ ne minus longe pe-
dum denum fundantur, quæ$<007> c\~e
tenarie erunt pondus habeant in
$ingulos pondo, Mcc. $i octogena
rie pondo. Dcccclx. $i quinquage
nariæ pondo. Dc. quadragenariæ
pondo. cccclxxx. tricenariæ pon-
do. ccclx. vicenariæ pondo. ccxl.
Quinumdenum pondo. clxxx.
denum pondo. cxx. octonum põ-
do. xcvi. quinarie pondo. lx. Ex la
titudine autem lamnarum quot
digitos habuerint antequam ĩ ro-
tundationem flectantur, magnitudinũ ita nomina concipiunt fi$tulæ. Nã{que}
quæ lamna fuerit digitorum quinquaginta cũfi$tula perf<007>cietur ex ea lam-
na, uocabitur quinquagenaria, $<007>militer{que} reliquæ. Ea aut\~e ductio quæ per
fi$tulas plumbeas e$t futura, hanc habeb<007>t expedition\~e, quod $i caput habe
at libram\~eta ad mœnia mõte${que} medii nõ fuerint altiores, ut po$$<007>nt ĩterpel
lare, $ic nece$$e \~e eo<006> interualla $ub$truere ad l<007>brãm\~eta, qu\~eadmodũ in ri-
uis & canalibus dictum e$t, Sin aũt nõ longa erit circũitio, circumductioni-
[0173]OCTAVVS.
bus, Sin autem ualles erũt <002>petuæ in declinato loco cur$us dirigentur, cum
uenerint ad imũ, non alte $ub$truitur, ut $it l<007>bramentum <009>longi$$imum,
(Hoc aũt erit uenter quod græci appellant κοιλίαν) deinde cum uenerit ad
aduer$um cliuũ, quia ex longo $patio uentris leniter tume$cit, tunc expri-
matur in altitudin\~e $ummi cliui, quod $inõ uenter ĩ vallibus factus fuerit,
nec $ub$tructum ad libram factum, $ed geniculus erit, erumpet & d<007>$$oluet
fi$tularum commi$$uras. Etiam in ventre coluuiaria $unt facienda, per quæ
uis $piritus relaxetur.
Hæc figura
cõis e$$e põt
& fi$tulis : &
tubulis tã fi-
ctilib{us} \”q ligne
is: quibus ho
die nonnulli
utuntur: & ra
tio utrorũ{que}
e$t facilis: \=q
tñ ampliori
de$criptiõe ī
digerer: $ed
hæc mõ $atis
uifa e$t.
Ita per fi$tulas plumbeas aquã qui ducent, his rõnibus belli$$ime poterũt
efficere & decur$us & circũductiones & u\~etres & expre$$us, It\~e bac ratione
cum habebunt a capitibus ad mœnia fa$tigii libramenta, inter actus ducen
tos non e$t inutile ca$tella collocari, ut $i quãdo vitiũ aliqu<007>s loc{us} fecerit nõ
totum omne{que} opus cõtundatur, & in quibus locis $it factũ, facilius ĩuenia-
tur, $ed ea ca$tella ne{que} in decur$u, ne{que} in uentris planitie, ne{que} <007>n expre$$io
nibus, ne{que} omnino in vallibus, $ed in perpetua fiant æqualitate. Sin autem
minore $umptu voluerimus aquã ducere, $ic erit fac<007>ũdum, Tubuli cra$$o
corio ne minus digitorũ duo<006> fiãt ex te$ta, $ed ita vt hi tubuli ex vna par-
te $int lingulati, vt alius in al<007>ũ inire cõuenire{que} po$$int. Tum coagm\~eta eo-
rum, calce viua ex oleo $ubacta $unt illinenda, & in declinatiõ<007>bus libram\~e-
ti v\~etris, lapis e$t ex $axo rubro in ip$o geniculo collocandus. I$ {que} <029>terebra-
tus, vti ex decur$u tubulus noui$$imus in lapide coagmente\~t, & primus $i-
militer librati ventris, ad eund\~e modũ in aduer$um cliuũ, noui$$imus l<007>bra
ti ventris in cauo $axi rubri hereat, & primus expre$$ionis ad eund\~e modũ
coagmentetur, Ita l<007>brata planitia tubulorum ac decur$us & expre$$ionis,
non extolletur, Nan{que} vehemens $pir<007>tus in aquæ ductiõe $olet na$ci, ita ut
etiam $axa perrumpat, ni$i primum leniter & parce a capite aqua ĩmitta\~t,
& in geniculis aut ver$uris alligationibus, aut pondere $aburræ continea-
[0174]LIBER
tur, reliqua oĩa, vti fi$tulis plũbeis ita $ũt collocanda. It\~e cũ prĩo aqua a capi
te ĩmitti\~t añ fauill a ĩmitte\~t, uti coagmenta $i \”q $unt non $atis oblita, fauilla
oblinantur. Habent autem tubulorum ductiones ea commoda, Primum
in opere q $i quod vitium factum fuerit, quilibet id pote$t reficere, etiam{que}
multo $alubrior e$t ex tubulis aqua quã perfi$tulas, quod per plumbum
uidetur e$$e <007>deo u<007>cio$a, q ex eo ceru$$a na$citur. Hæc autem dicitur e$$e
nocens corporibus humanis, ita $i quod ex eo procreatur id e$t uitio$um,
non e$t dubium quin ip$um quo{que} nõ $it in$alubre, Exemplar autem ab ar-
tific<007>bus plumbariis po$$umus accipere, q palloribus occupatos hab\~et cor
poris colores, Nan{que} cum fundendo plumbũ flatur, uapor ex eo in$id\~es cor
poris artus, & indies exurens, eripit ex m\~ebris eo<006> $anguinis uirtutes, Ita{que}
minime fi$tulis plumbeis aqua duci videtur, $i uolumus eam habere $alu-
brem, $aporem quo{que} meliorem ex tubulis e$$e quotid<007>anus pote$t indica-
re uictus, q omnes extructas cum habeant ua$orum arg\~eteorum men$as, ta
men propter $aporis integritatem fictilibus utuntur, Sin autem fontes non
$unt unde ductiones a quarum faciamus, nece$$e \~e puteos fodere, In puteo-
rum autem fo$$ionibus non e$t contemnenda ratio, $ed acuminibus $oler-
tia{que} magna naturales rerum rationes con$iderãdæ, q habet multa uaria{que}
terra in $e genera, E$t enim vti reliquæ res ex \”qtuor principiis compo$ita, &
primum e$t ip$a terrena, habet{que} ex humore aquæ fõtes, Item calores unde
etiam $ulphur, alumen, bitumen na$citur, aeri${que} $piritus immanes, qui cũ
graues per interuenia fi$tulo$a terræ perueniunt ad fo$$ionem puteorum,
& ibi homines offendunt fodientes, naturali uapore obturant in eorũ nari
bus $pir<007>tus animales, ita qui non celerius inde effugiũt, <007>b<007> interimuntur,
Hoc aut\~e quibus rationibus caueatur, $ic erit faciundũ, Lucerna accen$a de
m<007>ttatur, quæ $i perman$erit ardens $ine periculo de$c\~edetur, Sin autem eri
pietur lumen v<007> vaporis, tunc $ecundum puteum dextra ac $ini$tra defodi-
entur æ$tuaria ita (quemadmodum per nares) $piritus ex æ$tuariis d<007>$$ipa-
buntur, Cum hæc $ic explicata fuerint & ad aquam erit peruentum, tũc pu
teus ita $epiatur $tructura, ne obturentur uenæ, Sin autem loca dura erunt,
aut in imum venæ penitus non fuerint, tunc $igninis operibus ex tectis, aut
a $uperioribus locis excipiendæ $unt copiæ, In $igninis autem oper<007>b{us} hæc
$unt facienda, uti arena primum puri$$ima a$perrima{que} paretur, cem\~etum
de $ilice frangatur ne grauius <009> librarium, calx <009>uehementi$$ima morta-
rio m<007>$ceatur, ita ut quin{que} partes arenæ ad duas calcis re$pondeant, morta
rio cementum addatur, ex eo parietes in fo$$a ad l<007>bramentum altitudinis
futuræ depre$$a, calcentur uect<007>bus ligneis ferratis, Parietibus calcat<007>s in
medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum,
& exequato $olo ex eodem mortario calcetur pauimentum ad cra$$itudi-
nem, quæ cõ$tituta fuerit, Ea autem loca $i duplicia aut triplicia facta fue-
[0175]NONVS.
rint, vti percolatiõ<007>bus aquæ tran$mutari po$$int, multo $alubrior\~e ei{us} v$ũ
efficient, Limus enim cũ habuerit quo $ub$idat, limpidior aqua fiet, & $ine
odoribus con$eruabit $aporem, $i non, $al\~e addi nece$$e er<007>t, & extenuari.
c. mortatiũ
a. Fi$tuca feu
uectes lignei
b. opus $igni
num
c b a
Quæ potui de a\~q virtute & varietate, \”q${que} habeat vtilitates, quibu${que} ratio
nibus ducatur & {pro}betur, In hoc uolumine po$ui, de gnomonicis vero re-
bus & horologiorum rationibus in$equenti per$cribam.
M. VITR VVII DE AR CHITE CTVR A.
LIBER NONVS.
NOBILIBVS athletis, <029> olympia, pithia, i$thmia, ne-
mea, uici$$ent, græco<006> maiores ita magnos honores
con$t<007>tuerũt, vti nõ modo in cõuentu $tãtes cũ palma
& corona ferãt laudes, $ed etiã cũ reuertan\~t in $uas ci-
uitates cũ victoria triũphantes quadrigis ĩ mœnia &
in patrias inuehan\~t e re{que} publica perpetua vita con-
$t<007>tutis vectigal<007>bus fruant\~t, Cũ ergo id aĩaduertã ad
miror quid ita nõ $cripto ribus i<007>d\~e honores etiã{que} maiores $int tributi, qui
[0176]LIBER
infinitas vtilitates æuo <002>petuo oibus gentibus \~p$tant, Id enim magis erat
in$titui dignũ, q athletæ $ua corpora exercitatiõibus efficiunt fortiora, $cri
ptores non $olũ $uos $en$us <002>ficiunt, Sed etiã oĩum, libris ad d<007>$cendum, &
aĩos exacuendos \~pparantes præcepta, Quid enim milo crotoniates, q fuit
inuictus prode$t hominibus? aut cæteri <003> eo genere fuerũt uictores, ni$i q
dũ uixerũt ip$i inter $uos ciues habuerũt nobilitat\~e, Pythagoræ uero præce
pta, Democriti, Platonis, Ari$totelis, cæterorũ{que} $api\~etum quotid<007>ana <002>pe-
tuis indu$triis culta, nõ $olũ $uis ciuibus, $ed etiã omnibus g\~etibus recentes
& floridos edunt fructus, e qu<007>bus qui a teneris ætatibus doctrina<006> abũdã
tia $atian\~t, optimos habent $ap<007>\~etiæ $en$us, in$tituunt{que} ciuitatibus huma-
nitatis mores, æqua iura, leges, quibus ab$entibus, nulla põt e$$e ciuitas ĩ co
lumis, Cũ ergo tanta munera ab $cripto <006> prud\~etia priuatim publicæ{que} fue
rint hominib{us} \~pparata, non $olũ arbitror palmas & coronas his tribui opor
tere, $ed etiã decerni triumphos, & inter deo<006> $edes eos dedicandos, iudica
ri, Eo<006> aũt cogitata vtiliter hominibus ad v<007>tã explicandã, e plur<007>bus $in-
gula pauco<006> vti ex\~epla ponã, quæ recogno$c\~etes nece$$ario his tribu<007> ho-
nores oportere hoĩes confitebuntur, & primũ platonis e multis rõcinatio-
nibus utili$$imis unã qu\~eadmodũ ab eo explicata $it, ponam.
Platonis inuentum de agro metiendo. # Caput. I.
Locus aut ager par<007>bus later<007>bus $i erit quadratus, eũ{que} oportuerit iterum ex
paribus lateribus dupl<007>care, quia id genere numeri ac multiplicationibus
non inuenitur, eo de$criptionibus linea<006> emendatis reperitur, E$t aũt eius
rei hæc demõ$tratio. Quadratus locus qu<007> er<007>t longus & latus pedes denos
efficit areæ pedes centũ, S<007> ergo opus fuerit eum duplicare, & areã pedũ du
centorum item ex paribus lateribus facere, quærendum erit <009> magnum la-
tus eius quadrati fiat, ut ex eo ducenti pedes duplication<007>bus areæ re$pon-
deant, Id autem numero nemo pote$t inuenire, nan{que} $i.xiiii. con$tituentur
erunt multiplicati pedes, cxcvi. Si. XV. pedes. CCXXV. Ergo quoniã id nõ ex
plicatur numero in eo quadrato longo & lato pedes dec\~e, quæ fuerit linea
ab angulo ad angulum diagonios perducatur, vti diuidatur in duo trigo-
na æqua magnitudine, $ingula areæ pedum quinquagenum, ad eius l<007>neæ
diagonalis longitudinem locus quadratus paribus lateribus de$cribatur,
Ita <009> magna duo trigona in minore quadrato quinquagenum pedum li-
nea diagonia fuerint de$ignata, eadem magnitudine, & eodem pedum nu-
mero quatuor in maiore erũt effecta, Hac ratiõe duplicatio grammicis ra-
tion<007>bus a Platone uti e$t $chema $ub$criptum, fuit explicata.
[0177]NONVS.
a. latera qua-
drati pedum
denũ: qui effi
ciunt areæ
ped. quadra-
to<006>. <007>oo.
b. linea dia-
gõia: ex qua
$i duca\~t qua-
dratum .b. c.
d.e.id erit pe
dum quadra
torum duc\~e-
torum.
a b c d
Denorma pythagoricum inuentum ex hortogonii trigo
ni deformatione. # Caput. II.
Item pythagoras normam $ine artificis fabricationibus inuentam o$ten-
dit, & <009> magno labore fabri normam facientes vix ad uerum perduce-
re po$$unt, Id rationibus & methodis emendatum ex eius præceptis ex-
plicatur, Nan{que} $i $umantur regulæ tres, e quibus una $it pedes tres, alte-
ra pedes quatuor, tertia pedes quinque, hæ{que} regule <007>nter$e compo$itæ
tangant alia aliam $uis cacuminibus extremis $chema habentes trigon<007>,
deformabunt normam emendatam, Ad eas autem regularum $ingula-
rum longitudines, $i $ingula quadrata par<007>bus later<007>bus de$cr<007>bantur,
quod er<007>t pedum trium lat{us}, areæ habebit pedes nouem, quod erit qua-
tu or, $exdecim, quod quin{que} erit, uigĩtiquin{que}. Ita quantum areæ pedũ
numerum duo quadrata ex tribus ped<007>bus longitudinis laterũ, & qua-
tuor efficiunt, æque tantum numerum reddit vnum ex <029>n{que} de$criptũ.
[0178]LIBER
a. regula pe
dum trium.
b. regula pe-
dũ quatuor
c. regula pe
dum qn{que}
d. quadratũ
pedũ nouem
e. quadratũ
pedũ $exdecĩ
f. quadratũ
pedũ uiginti
quin{que}
e d b a c f
Id pythagoras cum inueni$$et non dubitans a mu$is $e in ea inuentione
monitum, maximas gratias agens, ho$tias dicitur iis immolaui$$e. Ea au
tem ratio quemadmodum in multis rebus & men$uris e$t vtilis, etiam ĩ
ædificiis $calarum ædificationibus, uti temperatas habeant graduum li-
brationes, e$t expedita, Si enim altitudo contignationis ab $umma coa-
xatione ad imum libramentum diui$a fuerit in partes tres, erit earũ <003>n{que}
in $calis, $caporum iu$ta longitudine inclinatio, Nam <009>magnæ fuerint ĩ
ter contignationem & imum libramentum altitudinis partes tres, qua-
tuor a perpendiculo recedant, & <007>bi collocentur interiores calces $capo-
rum, Ita enim erunt temperatæ graduum & ip$arum $calarum colloca-
tiones, Item eius rei erit $ub$cripta forma.
[0179]NONVS.
a. cõtinet par
tes tres ab $ũ-
ma coaxatio
ne ad imum
libramentũ
b. $capus par
tium <029>n{que} cu
ius inclinatio
iu$ta ratione
<002>fici\~t: gradi
bu${que} $atis cõ
moda.
c. partiũ qua
tuor: dũ rece-
dim{us} ab imo
ppendiculo
partiũ trium
u${que} ad calc\~e
$capi.
d. retractio
graduũ: quæ
($i. c. fuerit pe
dũ $exdeci)
ea erit ped. i.
e. altitudo
graduum: ea-
dem ratione
erit unciarũ
nouem.
e d b a c
Quomodo portio argenti auro mi$ta in integro opere depræhen-
di di$cerni{que} po$$it. # Caput. III.
Archimedis vero cum multa miranda inuenta & uaria fuerint, ex omnibus
etiam infinita $olertia, id quod exponam, uidetur e$$e expre$$um nimium,
Hiero enim $iracu$is auctus regia pote$tate, rebus bene ge$t<007>s, cum auream
coronam uotiuam diis immortalibus <007>n quodam fano con$t<007>tui$$et pon\~e-
dam, immani prætio locauit faciendam, & aurum ad $acoma appendit re-
demptori, Is ad tempus opus manufactum $ubtiliter regi approbauit & ad
$acoma pondus coronæ ui$us e$t præ$tit<007>$$e. Po$tea<009> indicium \~e factum, d\~e-
pto auro tantumdem argenti in id coronarium opus admixtum e$$e, Indi-
gnatus Hiero $e contemptum, ne{que} inueniens qua ratione id furtum repræ
henderet, rogauit Archimedem vti ĩle $umeret $ibi de eo cogitatiõem. Tũc
is cum haberet eius re<007> curam, ca$u uenit in balneũ, ibi{que} cum in $olium de
$cenderet, animaduertit quantum corporis $ui in eo in$ideret, tãtum aquæ
extra $olium effluere, Itaque cum eius rei rationem explicationis offend<007>$-
$et non e$t moratus, $ed exiliuit gaudio motus de $olio, & nudus va-
dens domum uer$us $ign<007>ficabat clara uoce inueni$$e quod quereret, Nam
currens identidem græcæ clamabat εὕ ρΗκα. εὕ ρΗκα. Tum uero ex eo in-
uentionis ingre$$u duas dicitur feci$$e ma$$as æquo põdere, quo etiam fue-
rat corona, vnam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feci$$et, vas amplũ
ad $umma labra <007>mpleuit aqua, in quo demi$it argenteam ma$$am, Cuius
quanta magnitudo in va$e depræ$$a e$t, tantum aquæ effluxit, Ita exempta
[0180]LIBER
ma$$a, quãto minus factum fuerat refudit, $extario men$us, vt eod\~e modo
quo prius fuerat ad labra æquaretur. Ita ex eo inuenit, quãtum ad certum
pondus argenti certa aquæ men$ura re$põ deret. Cum id expertus e\~et, tũ au
ream ma$$am $imiliter pleno va$e demi$it, & ea exempta, eadem ratione m\~e
$ura addita, inuenit ex aqua non tantum defluxi$$e, $ed tãtum minus, quã-
to minus magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et quã argenti. Po-
$tea uero repleto va$e in eadem aqua ip$a corona demi$$a, ĩuenit plus aquæ
defluxi$$e in coronam, quã in auream eodem pondere ma$$am, & ita ex eo
quod plus defluxerat a quæ in corona, quã in ma$$a ratiocinatus, depræh\~e-
dit argenti in auro mixtionem, & manife$tum furtum redemptoris.
Tran$feratur mens ad Architæ tarentini & Erato$thenis cyrenei cogitata,
Hi enim multa & grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt, Ita{que}
cum in cæteris inuentionibus fuerint grati, in eius rei concertationibus ma
xime$unt $u$pecti. Alius enim alia ratione explicare curauit, quod delo im
perauerat re$pon$is apollo, uti aræ eius quantum haberet pedum quadra-
torum, id duplicaretur, & ita fore, ut hi qui e$$ent in ea in$ula tunc religio-
ne liberarentur, Ita{que} architas cylindrorum de$criptionibus, erato$thenes
organica me$olabi ratione idem explicauerunt.
[0181]NONVS.
a. cylindrus
b. me$olabiũ
a b
Cum hæc $int tam magnis doctrina<006> iocnuditatibus animaduer$a, & co-
gamur naturaliter, inuentionibus $ingula<006> re<006> con$iderantes effectus, mo
ueri, multas res att\~edens admiror etiã Democriti de re<006> natura volumina,
& eius cõmentarium, quod in$cribitur χειροτόνηΤομ, in quo etiam vteba-
tur anulo, $ignans cera ex milto, quæ e\~et expertus. Ergo eo<006> viro<006> cogitata
non $olũ ad mores corrigendos, Sed etiã ad oĩum utilitatem perpetuo $ũt
præparata, Athleta<006> aũt nobilitates breui $pacio cum $uis corporibus $ene
$cunt, Ita{que} ne{que} cũ maxime $unt florentes, ne{que} po$teritate ne{que} ĩ$titutis hi
qu\~eadmodũ $apientum cogitata hominũ vitæ prode$$e po$$unt, Cum ve-
ro ne{que} moribus, ne{que} in$titutis $cripto<006> præ$tãtibus tribuantur honores,
ip$æ aũt <002> $e mentes aeris altiora pro$picientes memoria<006> gradibus ad cœ-
lum elatæ, æuo ĩmortali nõ modo $ententias, $ed etiam $iguras eo<006> po$teris
cogunt e$$e notas, Ita{que} qui litterarũ iocunditatibus in$tructas hñt mentes
non po$$unt nõ in $uis pectoribus dedicatũ habere ($icuti deo<006>) $ic & Ennii
poetæ $imulachrũ, Accii aũt carminibus qui $tudio$e delectãtur, nõ modo
uerbo<006> uirtutes, $ed etiã figurã eius uiden\~t $ecum habere pre$ent\~e, It\~e plu-
res po$t no$trã memoriam na$centes, cũ lucretio uidebuntur uelut corã de
rerũ natura di$putare, de arte vero rethorica cum cicerone multi po$tero<006>
[0182]LIBER
cum Varrone conferent $ermon\~e de lingua latina, Nõ minus etiam plures
philologi cũ græco<006> $apientibus multa deliberantes, $ecretos cũ his uide-
buntur habere $ermones, Et ad $ummã $apientium $criptorum $ent\~etiæ cor
poribus ab$entibus uetu$tate florentes, cũ in$unt inter cõ$ilia & di$putatio
nes, maiores habent <009> præ$entiũ $unt auctoritates o\~es, Ita{que} cæ$ar his aucto-
ribus fretus, $en$ibus eorum adhibitis, & con$iliis ea uolumina cõ$erip$i, &
prioribus $ept\~e de ædi$iciis, octauo de a quis, in hoc de gnomonicis rationi
bus, qu\~eadmodum eæ radiis $olis in mundo $unt per vmbram gnomonis ĩ
uentæ, quibu${que} rationibus dilatentur, aut contrahantur explicabo.
De gnomonicis rationibus ex radiis $olis per vmbram inuentis & mun
do at{que} planetis. # Caput. IIII.
Ea aũt $unt diuina mente cõparata habent{que} admiration\~e magnam con$ide-
rantibus, {quis} vmbra gnomonis æquinoctialis, alia magnitudine e$t athenis,
alia Alexandriæ, alia Romæ, non eadem placentiæ, cæteri${que} orbis terrarum
locis, Ita{que} longe aliter di$tant de$criptiones horologio<006>, loco<006> mutatiõi-
bus, Vmbra<006> enĩ æquinoctialiũ magnitudinibus de$ignãtur analemmato-
rum formæ, ex quibus per$iciun\~t ad ration\~e loco<006> & vmbræ gnomonũ ho
rarum de$criptiones, Anal\~ema e$t ratio cõqui$ita $olis cur$u & vmbræ cre-
$centis a brumæ ob$eruatione inuenta, e qua per ratiões architectonicas cir
cini{que} de$criptiones e$t inuentus effectus in mundo, Mundus aũt e$t omniũ
naturæ re<006> conceptio $umma, cœlũ{que} $ideribus conformatũ, Id uolui\~t cõ-
tinenter circũ terram at{que} mare per axis cardines extremos, Nan{que} in his lo-
cis naturalis pote$tas ita architectata e$t, collocauit{que} cardines tan<009> centra,
vnum a terra & a mari in $ummo mundo, ac po$t i\~pas $tellas $ept\~etrionum.
Alte<006> trans contra $ub terra in meridianis partibus, ibi{que} circũ eo<006> cardinũ
orbiculos, tan<009> circũ centra, vt in torno <002>fecit, qui græce π όλοι nominan-
tur, per quos peruolitat $empiterno cœlum, Ita media terra cũ mari, centri
loco naturaliter e$t collocata, His natura di$po$itis, ita uti $ept\~etrionali <002>te
a terra excel$ius habeat altitudine centrũ, in meridiana aũt parte ĩferiori-
bus locis $ubiectũ a terra ob$curet{ur}, tunc etiã per mediũ tran$uer$a, & incli-
nata in meridi\~e circuli delata zona duodecim $ignis e$t cõformata, quæ eo-
rum $pecies $tellis di$po$itis duodecim partibus peræquatis exprimit depi
ctam a natura figurationem, Ita{que} lucentia cum mũdo reliquo{que} $iderũ or-
natu circũ terrã mare{que} peruolantia cur$us perficiunt ad cœli rotunditat\~e.
Omnia aũt vi$itata & inui$itata temporum nece$$itudine $unt cõ$tituta, ex
quibus $ex $igna numero $upra terrã cũ cœlo <002>uagantur, cætera $ub terrã
$ubeuntia, ab eius vmbra ob$curant{ur}, Sex autem ex his $em<002> $upra terrã ni-
tuntur, Quanta pars enim noui$$imi$igni depræ$$ione coacta uer$atione $u
biens $ub terrã occultatur, tantũdem eius contrariæ ver$ationis nece$$itate
$uppre$$a rotatione circũacta trans e locis nõ patentibus & ob$curis egredi
tur ad lucem, Nã{que} vis vna & nece$$itas vtrun{que} $imul orientem & occiden-
[0183]NONVS.
tem perficit, Ea autem $igna cum $int numero. xii. parte${que} duodecimas $in-
gula po$$ideant mundi, uer$entur{que} ab oriente ad occidentem continenter
tunc per ea $igna contrario cur$u luna, $tella mercurii, ueneris, ip$e $ol, it\~e{que}
martis, & iouis & $aturni, ut per graduũ a$cen$ion\~e percurrentes, alius alia
circuitionis magnitudine ab occ<007>dente ad orient\~e in mundo peruagantur,
Luna die octauo & vige$imo & amplius circiter hora, cœli circuition\~e per-
currens, ex quo cœperit $igno ire, ad id $ignum reuert\~edo per$icit lunarem
men$em, Sol aut\~e $igni $patium, quod e$t duodecima pars mũdi men$e uer
tente uadens tran$it, ita duodecim men$ibus duodecim $igno<006> interualla <002>
uagando, cũ redit ad id $ignũ unde cœperit, perficit $patiũ uert\~etis anni, Ex
eo, qu\~e circulũ luna terdecies in duodecim men$ibus percurrit, eũ $ol hi$d\~e
m\~e$ibus $emel permetitur, Mercurii aũt & ueneris $tellæ circum $olis radios
$olem i\~pum vti centrũ itineribus coronãtes, regre$$us retror$um & retarda
tiones faciunt, Etiã $tation<007>bus {pro}pter eã circinationem morãtur <007>n $patiis $i
gno<006>, Id aũt ita e$$e maxime cogno$citur ex ueneris $tella, {quis} ea cum $ol\~e $e
quatur, po$t occa$um eius apparens ĩ cœlo, clari$$ime{que} lucens ve$perugo
vocitatur, aliis aut\~e temporibus eũ antecurrens, & oriens ante lucem, luci-
fer appellatur, Ex eo{que} nonnũ<009> plures dies in vno $igno cõmorantur, alias
celerius ingrediuntur in alterũ $ignũ, Ita{que} {quis} nõ æque peragunt numerum
dierum in $ingulis $ignis, quantũ $unt morate prius, tran$iliendo celeriori-
bus it<007>neribus perficiunt iu$tũ cur$um, Ita efficitur uti {quis} demorent{ur} <007>n non-
nullis $ignis nihilominus cum eripiunt $e a nece$$itate moræ, celer<007>ter cõ$e-
quantur iu$tã circuition\~e. Iter aũt in mundo mercurii $tella ita peruolitat,
uti trecente$imo & $exage$imo die per $igno<006> $patia currens perueniat ad
id $ignũ, ex quo priore circulatione cœpit facere cur$um & ita peræquatur
eius iter, ut cir citer tricenos dies ĩ $ingulis $ignis habeat numeri rationem,
Veneris aũt cũ e$t liberata ab impeditione radio<006> $olis.xxx. d<007>ebus percur-
rit $igni $patiũ, quo minus quadragenos dies ĩ $ingul<007>s $ignis patitur, cum
$tation\~e fecerit, re$tituit eam $ummã numeri in uno $igno morata, ergo to-
tam circuitionem in cœlo quadrigente$imo & octoge$imo & quinto die <002>
men$a, iterum in id $ignũ redit ex quo $igno prius iter facere cœpit, Martis
vero circiter $excente$imooctoge$imotertio die $iderum $patia peruagan-
do peruenit eo, ex quo initium faciendo cur$um fecerat ante, & <007>n quibus
$ignis celerius percurrit cũ $tationem fecit explet dierum numeri rationem
Iouis aũt placidior<007>bus gradibus $cand\~es contra mundi uer$atiõem circiter
tricentis$exaginta<029>nque diebus fingula $igna permetitur, & con$i$tit <002> an
nos vndecim & dies tric\~etos$exagintatres, & redit in id $ignum, in quo an-
te duodecim annos fuerat. Saturni uero men$ibus undetriginta & amplius
paucis diebus <002>uadens per $igni $pat<007>ũ, anno nono & uige$imo circiter die
bus. clx. in quo ante trice$imo fuerat anno in id re$titu<007>tur, ex eo{que} quo mi-
nus ab extremo di$tat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ percur-
[0184]LIBER
rendo, tardior uidetur e$$e, Hi autem qui $upra $olis iter circinationes pera-
gunt, maxime cum in trigono fuerint, quod is inierit, tum non progrediũ-
tur, $ed regre$$us facientes morantur, donicũ idem $ol de eo trigono ĩ aliud
$ignum tran$ition\~e fecerit. Id aũt nõnullis $ic fieri placet, quod aiunt, $olem
cum longius ab$it ab$tantia quadam, non lucidis itiner<007>bus errantia per ea
$idera ob$curatis morationib{us} impediri, Nobis uero id nõ u<007>detur, Solis. n.
$plendor per$picibilis & patens $ine vllis ob$curationibus e$t per omn\~e mũ
dum, ut etiam nobis apparet cum faciunt eæ $tellæ regre$$us & moratiões,
Ergo $i tantis interuallis no$tra $peties pote$t id an<007>maduertere, quid ita di
uin<007>tatibus $pl\~edoribu${que} a$tro<006> iudicam{us} ob$curitates obiici po$$e, Ergo
pot<007>us ea ratio nobis con$tabit, {quis} feruor qu\~eadmodũ omnes res euocat, &
ad $e ducit (ut etiam fructus ex terra $urgentes in altitudinem per calor\~e ui
demus, non minus aquæ vapores a font<007>bus ad nubes per arcus excitar<007>) ea
dem ratione $ol<007>s impetus vehemens radiis trigoni forma porrect{us}, ĩ$equ\~e-
tes $tellas ad $e perducit, & ante currentes ueluti refrenando retin\~edo{que} nõ
patitur progredi, $ed ad $e cogit regredi, & ĩ alterius trigoni $ignum e\~e, For
ta$$e de$iderabitur quid ita $ol quinto a $e $igno potiu$<009> $ecundo aut tertio
quæ $unt propiora faciat in his feruoribus retentiones, ego qu\~eadmodum
id fieri uideatur exponã, Eius rad<007><007> <007>n mundo uti trigon<007> par<007>bus lateribus
forma lineationibus extendũtur, Id aũt nec plus nec minus e$t ad quintum
ab eo $igno, Igitur $i radii per omnem mundum fu$i circinat<007>onibus uaga-
rentur, ne{que} extentionibus porrecti ad trigoni formam linear\~etur, propio-
ra flagrarent, Id aũt etiã euripides græco<006> poeta animaduerti$$e uidet{ur}, ait
enim, Que longius a $ole e$$ent, hæc vehementius ardere, propiora uero cõ
t\~eperata habere, ita{que} $cribit in fabula phætonte $ic, κάει Τὰ II όῤῥο. Τάλ'
ἐ>ύςε<163>ρα<140>εχειι. Si ergo res & ratio & te$timonium poetæ veteris id o$ten
dit, non puto aliter oportere iudicari, ni$i qu\~eadmodũ de ea re $upra$cri-
ptum habemus, Iouis aũt inte r martis & $aturni circination\~e currens, ma<007>o
rem <009> mars, m<007>nor\~e <009> $aturnus peruolat cur$um, It\~e reliquæ $tellæ, quo ma
iore ab$unt $patio ab extrem o cœlo proximã{que} habent terræ circination\~e,
celerius percurrere uidentur, {quis} quæcun{que} earum minorem circinationem
peragens, $æpius $ubi\~es p ræter<007>t $uperiorem, Qu\~eadmodum $i in rota, qua
figuli utuntur impo$itæ fuerint $ept\~e formicæ, canale${que} totid\~e in rota facti
$int circũ centrum in imo, ad cre$centes ad extremũ in qu<007>bus hæ cogantur
circination\~e facere, uer$etur{que} rota in alteram partem nece$$e erit eas contra
rotæ uer$ationem nihil minus aduer$us itinera per$icere, & quæ proximũ
centrum habuerit celerius peruagari, que{que} extremum orb\~e rotæ peraget,
etiam $i æque celeriter ambulet, propter magnitudin\~e circinationis multo
tardius per$icere cur$um, Similiter a$tra nitentia cõtra mundi cur$um $uis
itineribus per$iciunt circuitum, $ed cœli uer$atione redundationibus refe-
runtur quotidiana temporis circulatione. E$$e autem alias $tellas tempera-
[0185]NONVS.
tas, alias feruentes, etiã{que} frigidas, hæc e$$e cau$a uidetur, {quis} omnis ignis in
$uperiora loca habet $candent\~e flãmam, Ergo $ol æthera, qui e$t $upra $e ra-
d iis exurens efficit cand\~et\~e in quibus locis habet cur$um martis $tella, ita {que}
feru\~es ab ardore $ol<007>s efficitur, Saturni autem {quis} e$t pro xima extremo mun-
do tangit{que} congelatas cœli regiones, uehem\~eter e$t frigida, Ex eo iouis cũ
inter vtriu${que} circuitiones habeat cur$um, a refrigeratione calore{que} eorum
medio, conuenientes t\~eperati$$imo${que} habere videt{ur} effectus De zona. xii. $i
gno<006> & $ept\~e a$trorum contrario{que} eo<006> opere ac cur$u, quibus rationibus
& numeris tran$eunt ex $ignis in $igna & circuitum $uũ perficiant, vti a præ
ceptoribus accepi, expo$ui, nunc de cre$centi lumine lunæ d<007>m<007>nutione{que},
vti traditũ e$t nobis a maioribus, dicã, Bero$us qui a caldeorum ciuitate $i-
ue natione progre$$us in a$iã, & di$c<007>plinã patefecit, ita e$t profe$$us, pilam
e$$e ex dimidia parte candent\~e, reliqua habere ceruleo colore, Cum aũt cur-
$um itineris $ui peragens $ubiret orb\~e $olis, tunc eam radiis & impetu calo-
ris corripi conuerti{que} cãdent\~e, propter eius proprietat\~e lumin<007>s ad lumen,
Cum aut\~e ea euocata ad $olis orbes $uperiora $pectet, tunc inferior\~e partem
eius, {quis} candens nõ $it propter aeris $imilitudinem ob$curam uideri, cũ ad
perpendiculum extet ad eius radios totũ lumen ad $uperiorem $peciem re-
tineri, & tunc eam uocari primã, cum præteriens uadit ad orientis cœli par
tes, relaxari ab impetu $olis, extremã{que} eius partem candentiæ, oppido <009> te-
nui linea ad terram mittere $pl\~edor\~e, & ita ex eo eam $ecũdã uocari, Quoti-
diana aut\~e uer$ationis remi$$ione, tertiam, quartã, ĩdies numerari, $eptimo
die $ol cũ $it ad occid\~et\~e, luna aut\~e inter ori\~etem & occident\~e medias cœli te
neat regiones, {quis} dimidia parte cœli$patio d<007>$tet a $ole, it\~e dimidiam cand\~e
tiæ conuer$am habere ad terrã, Inter $ol\~e uero & lunam cum di$tet totũ mũ
di $patium & lunæ ori\~etis orb\~e $ol retro$pici\~es, cum tran$it ad occident\~e, eã
{quis} longius ab$it a radiis remi$$ã, quartadecima die plena rota toti{us} orbis mit
tere $pl\~edorem, reliquo${que} dies decre$c\~etia quotidiana ad perfection\~e luna-
ris men$is ver$ationibus & cur$u a $ole reuocationibus $ubire rotã, radio${que}
eius etiam m\~e$truas die<006> efficere rationes. V ti aũt Ari$tar chus $amius ma-
thematicus uigore magno rõnes uarietatis di$ciplinis de eadem reliquit ex
ponam, Non enim latet lunã $uum propr<007>ũ{que} non habere lum\~e, Sed e\~e vti
$peculum, & a $olis ĩpetu recipere $plendor\~e, Nã{que} luna de $ept\~e a$tris c<007>rcu
lum proximum terræ in cur$ibus minimũ peruagatur, Ita{que} quot m\~e$ibus
$ub rotã $olis radio${que} primo die ante<009> preterit latens ob$curatur, & quoni
am e$t cum $ole, noua uocatur, po$tero aũt die quo numeratur, $ecũda, præ
teriens a $ole, ui$itation\~e facit tenu\~e extremæ rotundationis, Cum triduũ re
ce$$it a $ole, cre$cit & plus illuminatur, quotidie vero d<007>$ced\~es cum perue-
nit ad d<007>\~e $eptimũ di$tans a $ole occid\~ete, circiter medias cœli regiones, di-
midia lucet, & eius quæ ad $ol\~e pars $pectat, ea e$t illuminata, Quarto a ut\~e
decimo d<007>e cũ in d<007>ametro $patio totius mũdi ab$it a $ole <002>$icitur plena, &
[0186]LIBER
oritur cum $ol $it ad occid\~et\~e, ideo {quis} totum $patium mundi di$tans con$i-
$tit contra, & impetu $olis totius orbis in $e recipit $pl\~edor\~e, Septimodecu
mo d<007>e cũ$ol oritur, ea præ$$a e$t ad occident\~e, vige$imo & altero die cũ $ol
e$t exortus luna tenet circiter medias cœli regiones, & id quod $pectat ad
$olem habet lucidũ, in reli<029>s ob$cura, Item quotidie cur$um faciendo circi-
ter octauo&vige$imo d<007>e $ubit radios $ol<007>s, & ita m\~e$truas perficit ratiões,
Nunc vt in $ingulis men$ibus $ol $igna peruadens, auget & minuit dierum
& horarum $patia dicam.
De $olis cur$u per duodecim $igna. # Caput. V.
Is nan{que} cum arietis $ignum init, & partem octauã peruagatur, perficit æ<002>no
ctium vernũ, cum progreditur ad caudam tauri $idu${que} vergiliarum, e qui-
bus eminet dimidia pars prior tauri, in maius $patium mundi, <009> dimidium
procurrit, procedens ad $eptentrional\~e partem, E tauro cum ingreditur in-
gem<007>nos, exorientibus uergiliis magis cre$cit $upra terram, & auget $patia
dierum, deinde e geminis cum init ad cancrum, qui breui$$imum tenet cœ
li $patium, cum <002>uenit in part\~e octauam per$icit $ol$ticiale t\~epus, & perg\~es
peruenit ad caput & pectus leonis, {quis} eæ partes cancro $unt attributæ, Ex pe
ctore aũt leonis & finibus cãcri, $olis exitus percurr\~es reliquas partes leonis
ĩminuit diei magnitudin\~e & c<007>rcinationis, redit{que} in gemino<006> æqual\~e cur-
$um, Tũc uero a leone tran$i\~es in uirgin\~e progredi\~e${quis} ad $inum ue$tis eius
contrahit circination\~e & æquat eã quam taurus habet cur$us ration\~e, E uir
gine aut\~e progredi\~es per $inũ, qui $inus libræ partes habet primas, in l<007>bræ
parte octaua per$icit æquinoctiũ autũnale, qui cur$us æquat eã circinatio-
nem, quæ fuerat ĩ arietis $igno, Scorpion\~e aũt cũ $ol ingre$$us fuerit occid\~e
tibus uergiliis, minuit progredi\~es ad meridianas partes lõgitudines dierũ,
E $corpione cũ percurr\~edo init ĩ $agittarium ad fœmina eius, contractior\~e
diurnum per volat cur$um, Cum autem ĩcipit a fœmin<007>bus $agittarii, quæ
pars e$t attributa capricorno ad part\~e octauam, breui$$imum cœli percur-
rit $patiũ, Ex eo a breuitate diurna bruma, ac dies brumales appellantur, E
capricorno aũt tran$iens in aquarium adauget, & exæquat $agittarii longi-
tudine diei $patium, Ab aquario cũ ingre$$us e$t in pi$ces fauonio flãte $cor
pionus comparat æqualem cur$um, Ita $ol ea $igna peruagando certis tem
poribus auget aut minuit dierum & horarum $patia, Nunc de ceteris $ideri
bus quæ $unt dextra ac $ini$tra zonam $ignorum, meridiana, $eptentriona
li{que} parte mundi $tellis di$po$ita figurata{que}, dicam.
De$id eribus quæ $unt a zodiaco ad $ept\~etrionem. # Caput, VI.
Nan{que} $eptentrio, qu\~e græci nominant αρμτοע, $iue έλίμע, habet po$t $e col-
locatum cu$todem, Ab eo nõ longe conformata e$t uirgo, cuius $upra hu-
merum dextrũ lucidi$$ima $tella nititur, Quã no$tri prouindemiã, maiores
græci IIρούτετοע uocant, cand\~etis aũt magis $pecies eius e$t colorata, Item
alia contra e$t e$t$tella media genuorum cu$todis arcti, qui arcturus dicit{ur}, E$t
[0187]NONVS.
ibi dedicatus e regione capitis $ept\~etrionis tran$uer$us ad pedes geminorũ
auriga, $tat{que} ĩ $ũmo cornu tauri, It\~e{que} <007>n $ũmo cornu leuo ad aurige pedes
vna tenet <002>te $tellã, & appellat{ur} aurigæ man{us}, Hædi, capra leuo humero tau-
ri <029>d\~e & arietis, ĩ$u<002> <002>$eus dexteriorib{us} $ubtercurr\~es ba$im vergilia<006>, $ini-
$teriorib{us} caput ariet<007>s & manu dextra init\~es ca$$iopeæ $imulacro, leua $u-
pra aurigã tenet gorgoneũ ad $ũmũ caput, $ubiici\~e${que} andromedæ pedibus,
It\~e pi$ces $upra andromedã & eius v\~etr\~e & e<029>, \~q $ũt $upra $pinã e<029>, cuius v\~e
tris lucidi$$ima $tella $init ventr\~e e<029> & caput andromedæ, Manus androme
dæ dextra $upra ca$$iopeæ $imulacrũ\~e cõ$tituta, leua $u<002> a<029>lonar\~e p<007>$c\~e, It\~e
a\”qrii $upra e<029> caput, E<029> vngulæ attĩgũt a\”qrii genua, ca$$iopeæ media e$t de
dicata capricorni $upra ĩ altitudin\~e a<029>la & delphin{us}, $c<001>m eos \~e $agitta, Ab
ea ãt volucris,cui{us} p\~ena dextra cephei manũ attingit & $ceptrũ, leua $upra
ca$$iopeæ ĩnitit{ur}, $ub auis cauda pedes e<029> $ũt $ubtecti, ĩde $agittarii $corp<007>õis
libræ ĩ$u<002> $erp\~es $ũmo ro$tro coronã tãgit, ad eũ mediũ ophiuchus ĩ mãib{us}
tenet $erp\~et\~e leuo pede calcãs med<007>ã frõt\~e $corpiõis <002>t\~e ophiuchi capitis.
a. circulus at
ticus.
b. ur$a maior
c. per$eus
d. auriga
e. gemini
f. tropicus cã
cri.
g. cancer.
h. leo
i. linea ecli-
pticæ
K. taurus
l. gorgoneũ
m. canis
n. orion
o. linea æqui
noctialis.
p. hydra
q. nauis at-
gos
r. eridanus
$. lepus.
t. canis $yri{us}
u. tropicus
capricorni
In hac $igura
& in $equ\~eti
nõ oĩa \~q de-
$cribit auctor
facta $unt: nã
ad ea de$cri-
benda $phera
$olida opus
e$$et:& hodi
ernus horum
u$us diuer-
$us e$t.
a b c d e f g h i j k l m n o p q u
[0188]LIBER
Non longe po$itũ e$t caput eius qui dicit{ur} ne$$us, In genib{us} aũt eo<006> facilio-
res $ũt capitũ vertices ad cogno$c\~edũ, Qd' nõ ob$curis $tellis $ũt cõformati,
Pes ingeniculati ad id fulcit{ur} capitis t\~ps $erp\~etis, cuius arcturũ, qui $ept\~etrio
nes d<007>cunt{ur} ĩplicat{us}, parue <002> eos flectit{ur} delphin{us}, cõtra uolucris ro$trũ e$t {pro}
po$ita lyra. Inter humeros cu$todis & geniculati corona e$t ornata, In $ept\~e
triõali vero circulo, duæ po$itæ $ũt arcti $capula<006> dor$is ĩter $e cõpo$itæ, &
pectorib{us} auer$æ, e <029>b{us} minor κνעόσονρα, maior ἔλικΗ a græcis appellat{ur}, ea
rũ{que} capita ĩter $e de$pici\~etia $ũt cõ$tituta, caude capitib{us} earũ aduer$æ con-
tra{que} d<007>$po$itæ $igurant{ur}. Vtrorũ{que} enĩ $uperãdo emin\~et in$ũmo <002> caudas eo
rũ e\~e dicit{ur}, It\~e $erp\~es \~e porrecta æqua $tella quæ dicit{ur} po$t polus plus elucet
c<007>rcũ caput maioris $ept\~etrionis, Nã{que} quæ e$t proxima dracon\~e circum ca-
put ei{us} ĩuoluit{ur}, vna uero circũ cyno$uræ caput ĩ<007>ecta \~e fluxu, porrecta{que} {pro}-
xime ei{us} pedes, Hæc aũt ĩtorta replicata{que} $e attoll\~es reflectit{ur} a capite mino-
ris ad maior\~e cõtra ro$trũ & capitis t\~ps dextrũ, It\~e $upra caudã minoris pe-
des $ũt cephei, ibi{que} ad $ũmũ cacum\~e faci\~etes $tellæ $ũt trigonũ par<007>b{us} lateri
bus in$u<002> arietis $ignũ, Sept\~etrionis aũt minoris & ca$$iopeæ $imulachri cõ
plures $unt $tellæ cõ$u$æ, Quæ $unt ad dextrã ori\~etis ĩter zonã $igno<006> & $e-
pt\~etrionũ $ydera ĩ cœlo di$po$ita dixi, Nũc explicabo quæ ad $ini$tram ori
entis meridiani${que} partibus ab natura $unt di$tributa.
De$yder<007>bus quæ $unt a zodiaco ad meridiem. # Caput. VII.
Primum $ub capricorno $ubiectus pi$cis au$trinus cauda pro$p<007>ci\~es cephea,
ab eo ad $agittariũ locus e$t inanis, Turibulũ $ub $corp<007>onis aculeo, C\~etau-
ri priores partes proximæ $unt l<007>bræ, et $corpion\~e ten\~et in manibus, Simula
crum id qd' be$tiã a$trorũ periti nominauerũt, ad u<007>rgin\~e, & leonem, & cã-
crum, anguis porrigens agm\~e $tella<006> ĩtortus $ubcingit regionem cancri eri
gens ro$trũ ad leon\~e, medio{que} corpore $u$tin\~es craterem, ad manũ{que} virgi-
nis caudã $ubiciens, in qua ine$t coruus, Quæ aũt $ũt $upra $capulas <002>æque
$unt lucentia ad anguis ĩterius v\~etris, $ub caudam $ubiectus e$t centaurus.
Iuxta craterem & leonem nauis e$t, quæ nominat{ur} argo, cuius prora ob$cu-
ratur, $ed malus & quæ $unt circa gubernacula eminentia vident{ur}, ip$a{que} na
uicula & pupp<007>s per $ummam caudam cani iungitur, Geminos autem mi-
nu$culus canis $equitur contra anguis caput, maior item $equitur minor\~e,
Orion vero tran$uer$us e$t $ubiectus præ$$us vngula centauri, manu leua te
nens clauam, alteram ad geminos tollens, caput vero eius ba$im canis par-
uo interuallo in$equens lepor\~e, Arieti & pi$cib{us} cetus e$t $ubiectus, a cuius
cri$ta ordinate vtri${que} pi$cibus di$po$ita e$t tenuis fu$io $tellarum, quæ græ
ce vocitatur έρμΗλόνκ magno{que} ĩteruallo intror$us pre$$us nodus $erp\~etiũ
att<007>ngit $ummam ceti cri$tam, eridani per $peciem $tellarum flumen pro-
fluit initium fontis capiens a leuo pede orionis, Quæ vero ab aquario fun-
dimemoratur aqua, profluit inter pi$cis au$trini caput & caudam ceti.
[0189]NONVS.
a. draco
b. polus
c. uultur
d. tropicus
cancri
e. bootes
f. corona
g. ingenicu-
latus.
h. aquila
i. delphinus
k. fagitta
l. ophiuchus
m. $erpens
n. equi duo
o. uolucris
p. linea æqui
noctialis
q. libra
r. linea ecli-
ptica.
s. $agitarius
t. capricorn{us}
u. aquarius
x. $corpius
y. corona
z. tropicus
capricorni
&. ara
b{us}. pi$cis me-
redionalis.
a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u x y z
Quæ $igurata formata{que} $unt $iderum in mundo $imulacra, natura di-
uinaque mente de$ignata, vt democrito phi$ico placuit, expo$ui, Sed ea
tantum quorum ortus & occa$us po$$umus animaduertere & oculis
contueri. Nan{que} vti $eptentriones circum axis cardinem ver$antes non
occidunt, neque $ub terram $ubeunt, Sic & circa meridianum cardin\~e,
qui e$t propter inclinationem mundi $ubiectus terræ, $idera ver$abun-
da latentiaque non habent egre$$us orientes $upra terram. Itaque eorũ
figurationes propter ob$tantiam terræ, non $unt notæ, Huius autem rei
index e$t $tella canopi, quæ his regionibus e$tignota renunciantib{us} ne-
gociatoribus, qui ad extremas ægypti regiones proxima${que} vltimis fini
bus terræ terminationes, fuerunt, De mundi circa terram peruolitantia
duodecim{que} $ignorum, & $eptentrionali meridiana{que} parte $iderum di-
$po$itione vt $it perfectus docui. Nan{que} ex ea mundi ver$atione & contra
rio $olis per $igna cur$u, gnomonũ{que} æquinoctialibus vmbris, anal\~ema-
torum inueniuntur de$criptiones, Cætera ex a$trologia, quos effectus
[0190]LIBER
habeant $igna duodecim, $tellæ quin{que}, $ol, luna, ad humanæ vitæ ratio-
nem chaldeorum ratiocinationibus e$t concedendum, Quod propria
e$t eorum genethliologiæ ratio, vti po$$int antefacta, & futura, ex ratio
cinat<007>on<007>bus a$trorum expl<007>care, Eorum autem inuentiones, quas $cri-
ptis reliquerunt, qua $olertia, quibu$que acuminibus, & quam magni
fuerint, qui ab ip$a natione chaldeorum profluxerunt, o$tendunt, Pri-
mu$que bero$us, in in$ula & ciuitate coo con$edit, ibi{que} aperuit di$cipli-
nam, Po$tea $tudens antipater, item{que} achinapolus, qui etiam non e na-
$centia, $ed ex conceptione genethliologiæ, rationes explicatas rel<007>quit,
De natural<007>bus autem rebus thales mile$ius, anaxagoras clazomenius,
pythagoras $amius, xenophanes colophonius, democrit{ur} abderites, ra-
tiones quibus e rebus natura rerum gubernaretur, quemadmodũ quo$-
que effectus habent excogitatas rel<007>quærunt, Quorum inuenta $ecuti $i
derum & occa$us tempe$tatum{que} $ignificatus, eudoxus, eudemon, calli-
$tus, melo, ph<007>lippus, hypparchus, aratus, cæterique ex a$trologia para
pegmatorum di$ciplinis inuenerunt & eas po$teris explicatas reliquæ-
runt, Quorum $cientiæ $unt hominibus $u$piciendæ, quod tanta cura
fuerunt, vt etiam videantur diuina m\~ete tempe$tatum $ign<007>ficatus po$t
futuros, ante pronunciare, qua$obres hæc eorum curis $tudi<007>$que $unt
concedenda.
De horologiorum rationibus & vmbris gnomonum æquinoctiali
tempore, romæ, & nonnullis aliis locis. # Caput. VIII.
Nobis autem ab h<007>s $eparandæ $unt horologiorum rationes, & explicã-
de men$truæ d<007>erum breuitates, item{que} depalationes. Nanque $ol æqui-
noctiali tempore ariete libra{que} ver$ando, quas ex gnomone partes ha-
bet nouem, eas vmbræ facit octo in declinatione cœli, quæ e$t romæ.
Itemque athenis <009> magne $unt gnomonis partes quatuor, vmbræ $unt
tres. Ad $eptem rhodo quinque. At tarenti nouem ad vndecim. Alexan-
dr<007>æ tres ad quinque, cæteri$que omnibus locis al<007>æ alio modo vmbræ
gnomonum æquinoctiales ab natura rerum <007>nueniuntur di$paratæ.
[0191]NONVS.
Vmbræ gno
monis.
a. roma gno
mo.ix. um-
bra. viii.
b. tarentum
gnomo .xi.
umbra. ix.
c. athene
gnomo. iiii.
umbra. iii.
d. rhodus
gnomo. vii.
umbra. v.
e. alexandria
gnomo. v.
umbra. iii.
Eleuationes
poli
f. alexandria
gr. xxxvi.
g. thodus
gr. xxxvi.
h. athene
gr. xxxvii. &
quartæ. i.
i. tarentum
gr. xxxix. &
quartæ. iii.
K. roma gr.
xxxxii.
Gnomones
a. gnomo ro
mæ.
b. gnomo
athenarum
c. gnomo
rhodi
d. gnomo
tarenti
e. gnomo
alexandrie
Quoti\~es me
timur um-
bras reduci
mus gnomo
nes ubi eft. a.
& gnomo
romæ
a b c d e f g h i k
Ita{que} in quibu$cun{que} locis horologia erunt de$cribenda, eo loci $umen-
da e$t æquinoctialis vmbra, Et $<007> erunt (quemadmodum romæ) gnomo
nis partes nouem, vmbræ octone, de$cr<007>batur linea in planitia, & ex me
dia πρὸςὸρθὰς erigatur vti $<007>t ad norman, quæ dicitur gnomon, & a li-
nea quæ erit planities in f<007>nem gnomonis, circino nouem $pacia d<007>meti
antur, & quo loco nonæ partis $<007>gnum fuerit, centrum con$tituatur, vbi
erit littera. a. & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ vbi erit
littera. b. circinatio circuli de$cribatur, quæ dicitur, meridiana, Deĩde ex
nouem partibus, quæ $unt a planitia ad gnomonis centrum, octo $umã
tur & $<007>gnentur in linea quæ e$t in planitia, ubi erit littera .c. Hæc autem
erit gnomonis æquinoct<007>alis umbra, & ab eo $<007>gno & littera .c. per c\~etrũ
ubi e$t l<007>ttera. a. linea perducatur, ubi erit $olis æquinoctialis radius, Tũc
ab centto diducto circino ad lineã planit<007>æ æquilatatio $<007>gnetur ubi erit
littera. e. $<007>ni$teriore parte, &. i. dexteriore in extremis lineis circinatio -
nis, & per centrum perducenda linea, vt æqua duo hemicyclia $<007>nt diui
$a. Hæc autem linea a mathematicis dicitur orizon. Deinde circinationis
totius $umenda pars e$t quintadecima & circini centrum collocandum
ĩlinea circinatiõis, Quo loci $ecat eam lineam æquinoctialis radius, ubi
[0192]LIBER
erit littera. f. & $<007>gnandum dextra ac $<007>ni$tra vbi $unt litteræ. g. h. Deinde
ab his & per centrum lineæ v$que ad lineam planitiæ perducendæ $unt,
vbi erunt littere. t. r. ita erit $olis radius, vnus hibernus alter æ$tiuus. Cõ
tra autem .e. littera. i. erit, vbi $ecat circinationem l<007>nea quæ e$t traiecta
per centrum, & contra. g. &. h. litteræ erunt. k. &. l. &. contra. c. &. f. &. a.
erit littera. n. Tunc perducendæ $unt diametri ab. g. ad. l. & ab. h. ad. k.
Quæ erit inferior, partis erit æ$tiuæ, $uperior hibernæ. Quæ diametri $ũt
æque mediæ diuidendæ vbi erunt litteræ. m. &. o. ibique centra $<007>gnan-
da, & per ea $<007>gna & centrum. a. linea ad extremas lineas circinationis e$t
perducenda, vbi erunt litteræ. p. q. Hæc erit linea pros horthas radio æ<003>-
noctial<007>. Vocabitur autem hæc linea mathematicis rationibus axon, &
ab ei$dem centris d<007>ducto circino ad extremas diametros de$cribantur
hemicyclia duo, quorum vnum erit æ$tiuum, alterum hibernum. De-
inde in quibus locis $ecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur ori-
zon in dexteriore parte erit littera. s. in $ine$teriore. u. & ab extremo he-
micyclio, vbi e$t littera. g. ducatur linea parallelos axoni ad $<007>ni$trũ he-
micyclium, vbi e$t littera. h. Hæc autem parallelos linea vocitatur laco-
tomus, & tum circini centrum collocandum e$t eo loci, quo $ecat eam
lineam æquinoctialis radius, ubi erit littera. x. & deducendum ad eum
locum quo $ecat circinationem æ$tiuus radius, vbi e$t littera. h. & cétro
æquinoctiali interuallo æ$tiuo circinatio circuli men$trui agatur, <003> ma-
nachus d<007>citur, Ita habebitur analemmatos deformatio.
[0193]NONVS.
orizon
pars
æ$tuia
gnomon
axon
radius
æ$tiu{us}
æqnoc
lacoto
mus
monach{us}
hibernus
hiberna
Analemma
Linea planit$>æ
a b c e f g h i k l m o p q s t u x
Cum hoc ita $<007>t de$criptum & explicatum $<007>ue per hibernas lineas, $<007>ue per
æ$tiuas, $<007>ue <002> æ<003>noctiales, aut etiã per m\~e$truas in $ubiectiõ<007>bus rõnes ho-
rarũ erũt ex anal\~ematis de$cr<007>b\~edæ, $ubicientur{que} in eo multæ varietates &
genera horologio<006>, & de$cribentur rationibus his artif<007>cio$<007>s, Omn<007>ũ aut\~e
f<007>guratum de$criptionũ{que} earum effectus vnus, vti dies æquinoctialis, bru-
mal<007>${que}, id\~e{que} $ol$titialis in duodecim partes æ\”qliter $<007>t diu<007>$us, Quas res nõ
pigritia deterritus \~ptermi$<007>, $ed ne multa $crib\~edo offendã, a quibu${que} inu\~e-
ta $unt genera de$criptione${que} horologio<006> exponam, Ne{que} nũc noua gene-
ra inuenire po$$um, nec aliena pro meis prædicanda videntur, Ita{que} quæ no
bis tradita $unt, & a quibus $<007>nt inuenta dicam.
[0194]LIBER
Solare horo-
logium
Romæ!
Gnomon
Radius
æ$tiuus
Ma
Laco
Radius æqui
tom{us}
noctialis
no
chus
hibernus
Linea Planitiei
Orizon
♒ ♓ @ @ ♋ @ @ ♎ ♏ @ @
Dehorologiorum ratione, & v$u, at{que} eorum inuentione, & quibus in-
uentoribus. # Caput. IX.
Hemicycl<007>um excauatũ ex quadrato, ad enclima{que} $ucci$um bero$us chalde
us dicitur inueni$$e. Scaphen $<007>ue hem<007>$pherium, ari$tarchus $amius, Idem
etiã di$cum in planitia, Arachnem, eudoxus a$trologus, nõnulli dicũt apol
lonium, Plinthium $<007>ue lacunar (q<001> etiã in circo flaminio e$t po$<007>tum) $co
pas $yracu$<007>us, Pros ta hi$torumena, parmenion, Pros pan clima, theodo$<007>{us}
& andreas, Patrocles, pelecinon, Diony$oporus, conum, Apollonius pha-
retram, alia{que} genera & qui $upra$cripti $unt, & alii plures inuenta relique-
runt, vti gonarchen, engonaton, antiboræum, It\~e ex his generibus viatoria
p\~e$<007>lia vt<007> f<007>er\~et plures $cripta rel<007>\~qrunt, Ex quo<006> libris $<007><003>s velit $ubiectio-
nes inuenire poterit, dũmodo $ciat anal\~ematos de$cript<007>ones, It\~e $unt ex a\”q
[0195]NONVS.
con<003>$<007>tæ ab ei$d\~e $criptoribus horologiorũ rationes, Primũ{que} a cte$<007>bio ale
xandrino qui etiã $pũs naturales pneumatica${que} res inuenit, Sed vti fuerũt
ea e<029>$<007>ta dignũ $tudio$<007>s e$t agno$cere, Cte$<007>bius enĩ fuerat Alexandriæ na-
tus patre ton$ore, Is ingenio & indu$tria magna \~pter reliquos excellens, di-
ctus e$t artif<007>c<007>o$<007>s rebus $e delectare, Nã{que} cũ volui$$et in taberna $ui patris
$peculũ ita p\~edere, vt cũ educeret{ur};, $ur$ũ{que} reduceretur, linea latens pondus
deduceret, ita collocauit machination\~e, Canal\~e ligneũ $ub tigno f<007>xit, <007>bi{que}
trocleas collocauit, per canal\~e lineã in angulũ deduxit, ib<007>{que} tubulos $tru-
xit, in eos pilam plumbeã per lineam demittendam curauit, ita pondus cũ
decurr\~edo in angu$tias tubulo<006> præmeret cœli crebritat\~e vehem\~eti decur
$u, per fauces frequ\~etiam cœli cõpræ$$<007>one $olidatã extrudens in aer\~e pat\~e-
tem offen$<007>one & tactu, $onitus expræ$$erat claritat\~e.
Ergo cte$<007>bius cũ animaduerti$$et
a. $peculum
bi taberna tõ
$oria
a b
ex tactu cœli & expræ$$iõ<007>bus, $pi
ritus voce${que} na$ci, his principiis
v$us, hydraulicas machinas pri-
mus ĩ$tituit, It\~e aqua<006> expræ$$<007>o-
nes, automata porrecti, rotũdatio
n<007>${que} machinas, multa{que} delitiarũ
genera, in h<007>s etiã horologio<006> ex
aqua comparatiões explicuit, Pri-
mũ{que} cõ$tituit cauũ ex auro perfe
ctum, aut ex gemma terebrata, Ea
enĩ nec teruntur <002>cu$$u aquæ, nec
$ordes recipiũt, vt obturent{ur};, Nã{que}
equaliter <002> <007>d cauum influ\~es aqua
$ubleuat $caphũ inuer$ũ (q<001> ab ar
tif<007>cib{us} phellos $<007>ue tympanũ dici
tur) ĩ quo collocata regula, ver$a-
tile tympanũ d\~eticulis e\”qlibus $ũt
<002>fecta, Qui d\~eticuli alius aliũ impell\~etes ver$ationes modicas faciũt & mo
tiões, It\~e al<007>æ regulæ alia{que} tympana ad eund\~e modũ dentata, Quæ vna mo
tione coacta ver$ando fac<007>ũt effectus varietate${que} motionũ, in <003>bus mouen
tur $<007>gilla, uertuntur metæ, calculi aut tona proiiciunt{ur}, buccinæ canunt, re-
l<007>qua{que} parerga, In his etiã aut in colũna aut para$tatica horæ de$cribuntur
quas $<007>gillũ egrediens ab imo virgulæ $<007>gnif<007>cat in d<007>\~e totum, quarum bre-
uitates aut cre$centias cuneorũ adiectus aut ex\~eptus ĩ $<007>ngulis diebus & m\~e
$<007>bus, perf<007>cere cogit, Præclu$<007>ones aqua<006> ad t\~eperandũ ita $unt cõ$titutæ,
Metæ f<007>ũt duæ vna $olida altera caua ex torno ita perfectæ, ut alia in aliã ini-
re cõuenire{que} po$$<007>t, & ead\~e regula laxatio ea<006> aut coartatio efficiat, aut ve
hem\~etem aut len\~e in ea ua$a aquæ ĩfluentem cur$um, Ita his rõn<007>bus & ma-
[0196]LIBER
chinatione ex aqua cõponunt{ur} horologio<006> ad hibernum u$um collocatio
nes, Sin aũt cuneo<006> adiectionibus & detraction<007>bus correptiones dierum,
aut cre$centiæ nõ {pro}babuntur, q<001> cunei $epi$$<007>me uitia faciũt, $<007>c erit expli-
candum, In columella horæ ex anal\~ematis trã$uer$e de$cribãtur, m\~e$true{que}
lineæ in columella $<007>gnent{ur}, ea{que} columella uer$atilis per$<007>ciatur, vti ad $<007>gil-
lum virgulã{que} (cuius uirgulæ egrediens $<007>gillũ o$tendit horas) colũna ver-
$ando cotin\~eter, $uis cuiu${que} m\~e$<007>bus breuitates & cre$centias faciat hora<006>,
Fiunt etiã alio gñe horologia hiberna, quæ anaporica dicuntur, perf<007>ciun-
tur{que} rõnibus his, Horæ di$ponũtur ex uirgulis enæis ex anal\~ematos de$cri
ptione ab c\~etro di$po$<007>tæ in fronte, In ea circuli $unt circũdati m\~e$trua $pa-
cia f<007>ni\~etes. Po$t has virgulas tympanũ collocetur, in quo de$criptus & de
pictus $<007>t mũdus $<007>gnifer{que} circulus, de$criptio{que} ex duodecim cœle$tium $i
gnorum $it f<007>gurata, cuius e centro deformat{ur} cuiu$l<007>bet $<007>gni $paciũ vnum
maius alterũ minus. Po$teriori aũt parti tympano medio, axis ver$atilis e$t
inclu$us, in{que} eo axi ænea mollis catena e$t inuoluta, ex qua pendet ex vna
parte phellos $<007>ue tympanũ, quod ab aqua $ubleuat{ur}, ex altera æquo põde-
re phelli $acoma $aburrale, Ita <004>tum ab aqua phellos $ubleuat{ur}, tantũ $abur
ræ pondus infra deducens uer$at axem, Axis aũt tympanũ, cuius tympani
ver$atio alias eff<007>cit vti maior pars circuli $<007>gniferi, alias minor in ver$atio-
nibus, $uis t\~eporibus de$<007>gnet horarũ proprietatas. Nã{que} in $<007>ngulis $<007>gnis
$ui cuiu${que} m\~e$<007>s die<006> numeri caua $ũt <002>fecta, cuius bulla quæ $olis imagi-
nem horologiis tenere videt{ur}, $<007>gnif<007>cat horarũ $pacia, ea trã$lata ex terebra-
tione in terebratiõem m\~e$<007>s vert\~etis perf<007>cit cur$um $uũ. Ita{que} qu\~eadmodũ
$ol per $<007>derum $pacia vadens dilatat contrahit{que} dies & horas, $<007>c bulla in
horologiis ingredi\~es per puncta cõtra centri tympani ver$ation\~e, quotidie
cum trã$fertur aliis t\~eporibus per latiora, aliis per angu$tiora $pacia m\~e$tru
is f<007>nitionibus imagines efficit horarũ & dierum, De admini$tratione aut\~e
aquæ, qu\~eadmodum $e temperet ad ration\~e, $<007>c erit faciendũ, Po$t frontem
horologii, intra collocetur ca$tellũ, in id{que} per f<007>$tulã $aliat aqua, & in imo
habeat cauum, Ad id aũt aff<007>xum $<007>t ex ære tympanũ hñs foramen, per q<001>
ex ca$tello in id aqua influat, In eo aũt minus tympanum includatur cardi-
nibus ex torno, ma$culo & fœmina inter $e coartatis, ita vti minus tympa-
num qu\~eadmodũ epi$tomium, in maiore circũagendo arcte leniter{que} ver$e
tur, Maioris aũt tympan<007> labrum æquis interuall<007>s. ccclxv. puncta habeat $<007>
gnata, minor uero orbiculus in extrema circinatiõe f<007>xã habeat lingulã, cu
ius cacum\~e dirigat ad punctorum regiões. In{que} eo orbiculo t\~eperatũ $<007>t fo-
ramen, qua in tympanũ aqua influit per id, & $eruat admini$tration\~e, Cũ
aũt in maioris tympani labro fuerint $<007>gnorũ cœle$tium deformationes, id
aũt $<007>t ĩmotum, & in $ũmo habeat deformatũ cãcri $<007>gnũ, ad perpendiculũ
eius in imo capricorni ad dextrã $pectãtis l<007>bræ, ad $<007>ni$tram arietis, Signa
quo{que} cætera inter eorũ $pacia de$<007>gnata $<007>nt, vti in cœlo vid\~etur, Igitur cũ
[0197]DECIMVS.
$ol fuerit in capricorni orbiculo, lingula in maioris tympani parte & ca-
pricorni, qu ot<007>die $<007>ngula pũcta tãgens ad perp\~ediculum hab\~es aquæ cur-
rentis vehem\~es põdus, celeriter per orbiculi foram\~e id extrudit ad vas, tũ
excipiens eam (q\~m breui $patio impletur) corripit & cõtrahit dierum mi-
nora $pacia & horarũ, Cum aũt quotidiana uer$atione maioris tympani lin
gula ingreditur in aquario, cũcta de$cendunt foramina perp\~ediculo, & a\~q
uehementi cur$u cog<007>tur tardius emittere $al<007>ent\~e, Ita quo minus celeri cur
$u vas excipit aquã, dilatat horarũ $pacia, Aquarii uero pi$ciũ{que} pũctis, vti
gradibus $cãdens, orbicul<007> foramen in ariete tangendo octauã part\~e, aquæ
temperatæ $ali\~eti præ$tat æquinoct<007>ales horas, Ab ariete per taur<007> & gemi-
norum $pacia ad $ũma cãcri puncta, part<007>s octaue foramen $eu tympanum
ver$atiõ<007>bus peragens, & in altitudin\~e eo rediens, viribus extenuatur, & ita
tardius fluendo dilatat morãdo $pacia, & efficit horas in cãcri $<007>gno $ol$ti-
tiales, A cãcro cũ proclinat & peragit per leon\~e & virginem, ad libræ partis
octauæ puncta reuert\~edo & gradatim corripiendo $patia, cõtrahit horas, &
ita perueniens ad puncta l<007>bræ, æquinoctiales rur$us reddit horas, Per $cor-
pionis vero $pacia & $agittarii, procliuius deprimens $e$e foramen redi\~e${que}
circũactione ad capricorni part\~e octauã, re$tituitur celeritate $ali\~etis ad bru
males horarum breuitates, Quæ $unt in horologiorum de$cription<007>bus ra
tiones & apparat{us} vt $<007>nt ad v$um expeditiores <004>apti$$<007>me potui per$crip$<007>,
Re$tat nũc de machination<007>bus, & de earum principiis ratiocinari, Ita{que} de
his vt corpus emendatum architecturæ perf<007>ciatur in $equ\~eti volumine in
cipiam $cribere.
M. VITR VVII DE MACHINIS
LIBER DECIMVS.
NOBILI græcorum & ampla ciuitate ephe$<007> lex
uetu$ta dicitur a maioribus dura cõditione, $ed iu
re e$$e non iniquo cõ$tituta, Nam architectus cum
publ<007>cum opus curãdum recipit pollicetur quan
to $umptu id $<007>t futurum, tradita æ$timatione ma-
gi$tratui bona eius obligãtur, donec opus $<007>t per-
fectum, Eo aut\~e ab$oluto cum ad d<007>ctũ impen$a re
$pondet, decretis & honoribus ornatur, Item $<007> nõ amplius <004> quarta ĩ ope-
re cõ$umitur ad æ$timationem e$t adiicienda & de publico præ$tatur, ne{que}
vlla pœna tenetur, Cum uero amplius <004> quarta in opere con$umitur, ex ei{us}
bonis ad perf<007>ci\~edum pecunia exig<007>tur, Vtinã dii ĩmortales fec<007>$$\~et {quis} ea lex
etiã populo romano, nõ modo publicis, $ed etiã priuatis ædif<007>ciis e$$et con-
$tituta, nan{que} nõ $<007>ne pœna gra$$ar\~etur imperiti, $ed qui $umma doctrina<006>
$ubtilitate e$$\~et prud\~etes, $<007>ne dubitatiõe prof<007>ter\~etur architecturã, ne{que} pa-
[0198]LIBER
tres familia<006> inducer\~etur ad inf<007>nitas $umptuũ {pro}fu$<007>ões, & ut ex bonis eii-
cerent{ur}, ip$i{que} architecti pœnæ timore coacti dilig\~etius modũ imp\~e$arũ ra-
tiocinãtes explicarent, vti patres familia<006> ad id, q<001> \~p paraui$$ent, $eu pau-
lo ampl<007>us adiicientes, ædif<007>cia expedirent, Nã qui \”qdring\~eta ad opus pñt
parare, $<007> adiiciãt c\~etum hab\~edo $p\~e perfection<007>s, delectationibus ten\~etur.
Qui aũt adiectione dimidia, aut ampliore $umptu onerãtur, ami$$a $pe, &
impen$a abiecta, fractis rebus & animis, de$<007>$tere cogũtur. Nec $olũ id vitiũ
in ædif<007>ciis, $ed etiã in muneribus, quæ a magi$tratibus foro gladiato<006> $ce-
ni${que} ludo<006> dant{ur}, qu<007>bus nec mora, ne{que} expectatio cõcedit{ur}, $ed nece$$<007>tas
f<007>nito t\~epore <002>f<007>cere cogit, vti $unt $edes $pectaculo<006>, uelorũ{que} inductiões,
& ea oĩa, quæ $cenicis moribus per machination\~e ad $pectationes populo
cõparãtur. In his vero opus e$t prud\~etia d<007>lig\~eti & ingenii docti$$<007>mi cogi
tatu, {quis} n<007>hil eo<006> <002>f<007>cit{ur} $<007>ne machinatione, Studiorũ {que} uario ac $olerti uigo
re. I git{ur} quoniã hæc ita $unt tradita & cõ$tituta nõ u<007>det{ur} e$$e alienũ, vti cau
te $umma{que} dilig\~et<007>a ante<004> in$tituãtur opera, eo<006> expediãtur ratiões. Ergo
quoniã ne{que} lex ne{que} mo<006> in$t<007>tutio id põt cogere, & quotannis & præto-
res & æd<007>les ludorum cã machinationes præparare debent, ui$um m<007>hi e$t
imperator non e$$e alienũ, quoniã de æd<007>f<007>ciis in prioribus uoluminib{us} ex-
po$u<007>, in hoc qui f<007>nitionem $ummam corporis habet cõ$titutã, \~q $<007>nt prin
cipia machinarum ordinata præceptis explicare.
Demachina qu<007>d $<007>t & eius ab organo differentia origine
& nece$$<007>tate. # Caput. # I.
Machina e$t cõtinens ex materia cõiunctio, maximas ad onerum motus ha-
bens uirtutes, Ea mouetur ex arte circulorum rotũdationibus quam græci
κυκλικΗעκιעΗσιע appellãt, E$t autem unum genus $can$orium quod græce
ἀκροβαΤικὸע dicitur, alterum $piritale, quod apud eos ΠνεμαΤικὸν appel-
latur, tertiũ tractorium, id aut\~e græci βα\’ναυσοע uocãt, Scã$orium aut\~e e$t cũ
machinæ ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis $tatutis & trã$uer$a
riis coll<007>gatis $<007>ne periculo $cãdatur ad apparatus $pectation\~e, Spiritale e$t
cum $piritus expræ$$<007>onibus impul$us, & plagæ uoce${que} organicos expri-
muntur, Tractorium uero cum onera machinis pertrahuntur, aut ad alti-
tudin\~e $ublata collocãtur, Scã$oria ratio nõ arte $ed audacia gloriat{ur}, Ea ca-
tenationibus & tran$uer$ariis & plexis colligatiõibus & eri$matum fulctu
ris cõtinetur, Quæ aũt $pirit{us} pote$tate a$$umit ingre$$us, elegantes artis $ub
tilitat<007>bus cõ$equitur effectus, Tractoria aut\~e maiores & magnif<007>c\~etia ple-
nas habet ad ut<007>litatem opportunitates, & in agendo cum prudentia $um-
mas uirtutes, Ex his $ũt alia quæ mechanicos, alia quæ organicos mou\~etur,
Inter machinas & organa id uidet{ur} e$$e di$crimen, {quis} machin{æ} pluribus ope
ribus aut ui maiore cogũtur effectus habere, uti bali$tæ torcularium{que} præ
la, Organa aut\~e unins operæ, prudenti tactu perf<007>ciunt, quod propo$<007>tũ \~e,
uti $corpionis, $eu ani$ocyclorum ver$ationes. Ergo & organa & machina-
[0199]DECIMVS.
rum ratio ad v$um $unt nece$$aria, $<007>ne quibus nulla res pote$t e$$e non im-
pedita. Oĩs aũt machinatio e$t a re<006> natura {pro}creata, ac a præceptrice & ma-
gi$tra mundi ver$atione ĩ$tituta. Nã{que} animaduertamus primũ & a$picia-
mus cõtinentem $olis, lunæ, quin{que} etiã $tellarum naturã, quæ ni machina-
ta uer$arentur nõ habui$$emus in terra lucem, nec fructuũ maturitates. Cũ
ergo maiores hæc ita e$$e animaduerti$$ent, e rerũ natura $ump$erũt exem-
pla, & ea imitantes inducti rebus diuinis, cõmodas uitæ perfecerunt expli-
cationes. Ita{que} comparauerũt, ut e$$ent expeditiora alia machinis & earum
ver$atiõibus, nõnulla organis, Et ita quæ animaduerterũt ad v$um vtilia e\~e
$tud<007>is, artibus, ĩ$titutis, gradat<007>m aug\~eda doctrinis curauerũt, Att\~edamus
enĩ primũ inuentũ de nece$$<007>tate vt ve$titus, qu\~eadmodum tela<006> organicis
admini$tratiõ<007>bus cõnexus $taminis ad $ubtegm\~e, nõ mõ corpora tegendo
tueãtur, $ed etiã ornatus adiiciãt hone$tat\~e, C<007>bi uero nõ habui$$emus abũ-
dantiã, ni$<007> iuga, & aratra bobus ium\~eti${que} oĩbus e\~ent ĩuenta, Sucularũ{que} &
prælo<006> & uectiũ $<007> nõ fu<007>$$et torcularis \~pparatio, ne{que} olei nitor\~e, ne{que} vitiũ
fructũ habere potui$$emus ad iucũditat\~e, Portatione${que} eorum nõ e\~ent, ni$<007>
plau$trorũ aut $arracorũ per terrã, nauicula<006> per aquã inu\~etæ e\~ent machi-
nationes, Trutina<006> uero librarũ{que} põderibus examinatio reperta vindicat
ab ini<029>tate iu$tis moribus vitã, Non minu${que} $unt ĩnumerabiles moderatio
nes machinat<007>onũ, de <029>bus nõ nece$$e v<007>det{ur} d<007>$putare, q\~m $unt ad manum
quottidiane, ut $ũt rotæ, folles fabro<006>, rhedæ, c<007>$<007>a, torni, cætera{que} quæ com
munes ad v$um cõ$uetudinibus hab\~et opportunitates, Ita{que} incipiemus de
his quæ raro ueniunt ad manus (ut nota $<007>nt) explicare.
De æd<007>ũ $acrarũ publicorũ{que} operũ machinationib{us} tractoriis. # Cap. II.
Primum{que} in$tituemus de h<007>s quæ æd<007>bus $acris ad operũ{que} publico<006> <002>fectio
nem nece$$<007>tate cõparant{ur}, quæf<007>ũt ita, Tigna tria ad onerũ magnitudinem
rat<007>õe expediũtur, & a capite a f<007>bula cõiuncta, & in imo diuar<007>cata erigunt{ur}
funibus in capit<007>bus collocatis, & iis it\~e circa di$po$<007>tis erecta retinent{ur}, Alli
gatur in $ummo troclea, quam etiã nõnulli, rechamũ dicũt, In trocleam ĩdũ
tur orbiculi duo, per axiculos uer$atiões habentes, per cuius orbiculũ $um
mum traiicitur ductarius funis, De<007>nde demittitur & traducitur circa orbi-
culi imum trocleæ inferioris, refertur aut\~e ad orbiculũ imum trocleæ $upe
rioris, & ita de$cendit ad inferior\~e, & in foramine eius caput funis religat{ur},
Altera pars funis refertur inter imas machinæ partes, In quadris aũt tigno-
rum po$terioribus quo loci $unt d<007>uaricata, f<007>gũtur chelonia, in quæ cõ<007>ici
untur $ucularũ capita, ut faciliter axes uer$entur, Eæ $uculæ proxime capita
habent foramina bina <007>ta temperata, ut vectes in ea conuenire po$$<007>nt, Ad
rechamum autem imum ferrei forf<007>ces religantur, quorum dentes in $axa
forata accommodantur, Cum autem funis habet caput ad $uculam religa-
tum & vectes ducentes eam ver$ant, funis $e inuoluendo circa $uculã exten
d<007>tur, & ita $ubleuat onera ad altitudinem & operum collocationes.
[0200]LIBER
a. Sucula
b. cheloniæ
c. f<007>bula
d. troclea $eu
rechamus.
e. troclea ife-
rior $eu re
chamus
f. ferrei forf<007>-
ces.
g. ductarius
funis.
Orbiculi $ũt
rotulæ quæ
circũ axicu-
los in trocle-
is uer$antur.
a b c d e f g
De diuer$<007>s appel-
lationibus machina-
rum, & \”q ratione eri-
gantur. # Cap. III.
Hæc aũt rat<007>o machi
nationis {quis} <002> tres or-
biculos circũuoluit{ur}
tri$pa$tos appellat{ur},
Cum vero in ima tro
clea duo orbiculi, in
$uperiori tres uer$an
tur, id penta$pa$ton
dicitur, Sin aut\~e ma-
ioribus onerib{us} erũt
machinæ cõparãdæ,
amplior<007>bus tigno<006>
lõgitudin<007>bus & cra$
$<007>tudinibus erit vten
dum, & eadem ratio
ne in $ummo f<007>bula-
tion<007>bus, in imo $u-
cularum uer$ationi-
bus expediundũ, His
explicatis antarii funes ante laxi collocentur, retinacula $upra $capulas ma
chinæ longe di$ponantur, & $<007>non erit vbi rel<007>gentur, pali re$upinati defo-
diantur, & circũ f<007>$tucatione $ol<007>dentur, quo funes alligentur, Troclea in $ũ
mo capite machinæ rudenti cõtineat{ur}, & ex eo funes perducãtur ad palum,
& quæ e$t in palo troclea illigata circa eius orbiculum funis indatur, & refe
ratur ad eam trocleam, quæ erit ad caput machinæ religata, Circum aut\~e or
biculum ab $ummo traiectus funis de$cendat & redeat ad $uculam, quæ e$t
in ima machina ibi{que} religetur, Vectibus aũt coacta $ucula uer$abitur, & eri
get per $e machinam $<007>ne periculo, ita circa d<007>$po$<007>tis funibus, & retinacu-
l<007>s in pal<007>s her\~etibus ampliore modo machina collocabitur, Trocleæ & du
ctarii funes uti $upra $criptum e$t expediuntur.
Similis $uperiori machina, cui colo$$<007>cotera tutius cõmitti po$$unt, im-
mutata duntaxat $ucula in tympanum. # Caput. IIII.
Sin aut\~e colo$$<007>cotera amplitudinibus & põderibus onera in operibus fuerĩt
non erit $uculæ cõmittendũ, $ed qu\~eadmodum $ucula cheloniis retinetur,
ita axis includatur habens in medio tympanum amplũ, quod nõnulli ro-
tam appellant, græci aũt ἀμφί ρευσιν, al<007>i Περί ΤροΧον uocant, In his aũt ma-
chinis trocleæ non eodem $ed alio modo cõparantur, Habent enim & ĩ imo
[0201]DECIMVS.
& in $ummo duplices ordines orbiculo<006>, ita funis ductarius traiici\~t ĩ infe-
rioris trocleæ foram\~e, vti æ\”q>lia duo capita $<007>nt, funis cũ erit ext\~e$us, ibi{que} $e-
cũdũ inferior\~e trocleã re$ticula circũdata & cõnexa, vtræ{que} partes funis cõti
n\~etur, ut ne{que} in dextrã, ne{que} in $<007>ni$trã part\~e po$$<007>nt <030>dire, Deĩde capita fu-
nis referun\~t in $ũma troclea ab exteriore parte, & deiiciũtur circa orbiculos
imos, & redeũt ad imũ, cõiiciũtur{que} ĩfimæ trocleæ ad orbiculos ex interiore
parte, & referũtur dextra ac $<007>ni$tra ad caput $ummæ trocleæ circa orbicu-
los $ummos, Traiecti aũt ab exteriori parte referun\~t dextra ac $<007>ni$tra tym-
panũ ĩ axe, <007>bi{que} ut hereãt colligan\~t, Tũ aũt circa tympanũ inuolut{us} alter fu
nis refer\~t ad ergatã, & is circũact{us} tympanũ & ax\~e inuoluendo, funes qui in
axe religati $unt pariter $e ext\~edũt, & <007>ta leniter leuant onera $<007>ne periculo.
a. ergata
b. tympanũ
c. fibulatio
a b c
Qd' $<007> maius tympanũ collocatũ aut ĩ medio, aut ĩ vna <002>te extrema, habue-
rit $<007>ne ergata calcãtes hoĩes, expeditiores habere poterit operis effectus.
Aliud machinæ tractoriæ genus. # Caput. V.
E$t aũt aliud gen{us} machinæ $atis artificio$ũ & ad v$ũ celeritatis expeditũ, $ed
in eo dare operá nõ pñt ni$<007> periti, E$t enĩ tignũ, qd' erigi\~t & di$tine\~t retina
culis \”q>drifariã, $ub retinaculis chelon<007>a duo figũtur, troclea funibus $upra
chelonia religa\~t, Sub troclea regula lõga circiter pedes duos, lata digitos
[0202]LIBER
$ex, cra$$a quatuor $upponi\~t. Trocleæ ternos ordines orbiculo<006> in latitudi
n\~e hab\~etes collocãtur, <007>ta tres ductar<007>i funes in $ummo machinæ religãtur.
Deinde referũ\~t ad imã trocleã, & traiiciũ\~t ex interiore parte <002> eius orbicu-
los $ũmos. Deinde referũ\~t ad $u<002>ior\~e trocleã, & traiic<007>ũtur a dexteriore <002>te
in ĩterior\~e per orbiculos imos. Cũ de$cenderint ad imũ ex interiore <002>te, &
per $ecũdos orbiculos traducũtur in exterior\~e, & referuntur ad $ummũ ad
orbiculos $ecũdos, traiecti redeũt ad imũ, ex imo referun\~t ad caput, & traie
cti <002> $ummos redeũt ad mach<007>nã imã. In radice aut\~e machinæ colloca\~t ter-
tia troclea. Eam aũt græci έ ϖάτονΤα, no$tri artemon\~e appellãt. Ea troclea re
liga\~t ad machinæ radic\~e hab\~es orbiculos tres, <002> quos traiecti funes tradun-
a. tignum
b. retinacula
c. cheloniũ
d. troclea
fub \~q regula
po$<007>ta e$t
f. ductarii fu
nes
e. troclea
quã græci
epagonta no
$tri artemo
n\~e dicunt
b c d f a e
tur hoĩbus
ad duc\~edũ.
Ita tres ordi
nes hoĩum
duc\~etes $<007>ne
ergata cele-
riter on{us} ad
$ummũ per
ducũt. Hoc
genus ma-
chinæ poly
$pa$ton ap-
pellatur, q
multis orbi
culorũ cir-
cuitionib{us}
& fac<007>litat\~e
$ũmã \~p$tat
& celer<007>tat\~e
V na autem
$tatutio ti-
gni hãc ha-
bet vtil<007>ta-
t\~e, q añ quá
tũ velit a de
xtra ac $<007>ni-
$tra, ad late-
ra declinan
do onus de
põere põt.
[0203]DECIMVS.
Harum machinationum omnium quæ $u pra $unt $criptæ rationes nõ mo-
do ad has res, $ed ad onerandas & exonerandas naues $unt paratæ, aliæ ere-
cte, aliæ plane in charche$<007>is uer$atilibus collocatæ, Non minus $<007>ne tigno<006>
erectionibus in plano etiam eadem ratione & temperatis funibus & trocle-
is $ubductiones nauium efficiuntur.
Ingenio$a cte$<007>phontis rõ ad grauia onera ducenda. # Cap. VI.
Non e$t al<007>enum etiam cte$<007>phontis ingenio$am inuentionem exponere, Is
enim $capos columnarũ ex lapicidinis cum deportare uellet Ephe$um ad
dianæ fanum, propter magnitudinem onerum, & viarum cãpe$trem mol-
litudinem, nõ cõfi$us carris, ne rotæ deuorar\~etur, $<007>c e$t conatus, De materia
trientali $capos quattuor, duos trã$uer$arios ĩterpo$<007>tos duobus lõgis quã
ta lõgitudo $capi fuerat, cõplectit & cõpegit & ferreos chodaces vti $ub$cu
des in capitibus $caporum implumbauit, & armillas ĩ materia ad chodaces
circundandos infixit, item baculis iligneis capita religauit, Chodaces aut\~e
in armillis inclu$<007> liberam habuerunt ver$ationem tantã, vti cum boues du
cerent $ubiũcti, $capi uer$ando in chodacib{us} & armillis $<007>ne fine uolueren\~t.
a. $capi tri\~eta
les
b. columnæ
c. armilla in
qua choda
ces qui in ca-
pite colũnæ
$unt implum
bati uertun\~t.
a b c
Cum aũt $capos omnes ita vexi$$ent, & in$tarent epi$tyliorum vecturæfili-
[0204]LIBER
us cte$<007>phontis Methagenes tran$tulit eam ration\~e e $caporum vectura etiã
in epi$tyliorum deduct<007>one, Fecit enim rotas circiter pedũ duodenum, &
epi$tyliorum capita in medias rotas eadem ratione cum chodacibus & ar-
millis inclu$<007>t, Ita cum trientes a bubus ducerentur in armillis inclu$<007> cho-
daces uer$abant rotas, Epi$tylia vero inclu$a vti axes in rotis eadem ratione
qua, $capi $<007>ne mora ad opus peruenerunt, Exemplar autem erit eius quem
admodum in pale$tris cylindri exæquant ambulatiões, ne{que} hoc potui$$et
f<007>eri n<007>$<007> primum propinquitas e$$et, Non enim plus $unt ab lapic<007>d<007>nis ad
fanũ quam milia pa$$uum octo, nec ullus e$t cliuus $ed perpetuus campus.
a. rotæ pedũ
duodenum
b. epi$tylium
c. chodix <003>
uertitur <007>n ar
milla
a b c
No$tra uero memoria cum colo$$<007>ci apollinis in fano ba$<007>s e$$et a vetu$tate
difracta, & metuentes ne caderet ea $tatua & frangeretur locauerunt ex ei$-
dem lapicidinis ba$<007>m excidendam, Conduxit qu<007>dam paconius, Hæc aut\~e
ba$<007>s erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes $ex, Quã Paco-
nius glor<007>a fretus non vti methagenes apportauit, $ed eadem ratiõe alio ge
nere cõ$tituit machinam facere, Rotas enim circiter pedum quindecĩ fecit
& his rotis capita lapidis ĩclu$<007>t, deĩde c<007>rca lapid\~e fu$os $extantales ab rota
ad rotã ad circinũ cõpegit, ita uti fu$us a fu$o nõ di$taret ped\~e vnũ, Deinde
circa fu$os funem inuoluit, & bubus iunctis fun\~e ducebat, ita cũ explicare\~t
[0205]DECIMVS.
voluebat rotas, $ed nõ poterat ad lineã uia recta ducere, $ed exibat in vnam
uel alteram part\~e, Ita nece$$e erat rur$us retroducere, Sic paconius ducendo
& reducendo pecuniam contriuit, ut ad $oluendum non e$$et.
De <007>nuentione lapicidinæ qua templum dianæ ephe$<007>æ con$tru-
ctum e$t. # Caput. VII.
Pu$<007>llum extra <030>grediar & de his lapicidinis quemadmodũ $<007>nt inu\~etæ expo
nam, Pixodarus fuerat pa$tor, Is in his locis ver$aba\~t, Cum aũt ciues ephe-
$<007>o<006> cogitar\~et fanum d<007>anæ ex marmore facere, decernerent{que} a paro, prœ-
cone$$o, eraclea, tha$o, uti marmore, <002> id t\~epus <030>pul$<007>s ouibus pixodarus ĩ
eod\~e loco pecus pa$cebat, ibi{que} duo arietes inter $e cõcurrentes alius aliũ \~p-
terierunt, & impetu facto unus cornu <002>cu$$<007>t $axum, ex quo cru$tã quæ cã-
didi$$<007>mo colore fuerat deiecit, Ita p<007>xodarus dici\~t oues in mõt<007>b{us} reliqui$
$e, & cru$tã cur$<007>m ephe$um, cũ maxime de ea re agere\~t, detul<007>$$e, Ita $tatim
honores ei decreuerunt & nom\~e mutauerũt, ut pro Pixodaro, euãgelus no
minaretur, hodie{que} quot men$<007>bus magi$tratus <007>n eum locum profici$ci\~t,
& ei $acrificium facit, & $<007> non fecerit pœna tenetur.
De porrecto & rotundatione machina<006> ad onerũ leuatiões. # Ca. VIII.
De tractoriis rõnibus, quæ nece$$aria putaui breu<007>ter expo$ui, Quo<006> mot{us}
& uirtutes duæ res diuer$æ & ĩter $e di$$<007>miles, uti cõgruentes, ita principia
par<007>ũt ad duos perfectus, vnũ porrecti, quem græci εὐθύαν uocitant, alterũ
rotũditatis, quã χνκλωΤΉη> appellãt, $ed uere ne{que} $<007>ne rotũdatiõe mot{us} por
recti, nec $<007>ne porrecto rotatiõis ver$atiões, one<006> po$$unt facere leuationes.
Id aũt ut ĩtelliga\~t exponã, Inducũtur uti c\~etra axiculi in orbiculos, & ĩ tro-
cleis collocan\~t, per quos orbiculos funis circũactus directis ductiõ<007>bus, &
in $ucula collocat{us} ue-
a. hypomo
clion.
b. uectis
c. onus
b a c
ctiũ ver$ation<007>bus one
rũ facit egre$$us in al-
tum, cuius $uculæ car
dines vticentra porre-
cti in cheloniis, fora-
minibu${que} eius uectes
conclu$<007>, cap<007>t<007>bus ad
circinum circumactis,
torni ratiõe ver$ando
faciũt onerum elatio-
nes. Quemadmodum
etiam ferreus uectis cũ
e$t admotus ad onus,
quod manuum multitudo non põt mouere, $uppo$<007>ta uti centro cito por
recta pre$$<007>õe, quod græci ὑωομόΧλιοη appellãt, & vectis lingua $ub onus
$ubdita, caput eius unius hominis uiribus pre$$um, id onus extollit.
[0206]LIBER
Id aũt fit <029> breuior pars prior uectis ab ea præ$$<007>one, quod e$t centrum, $u-
bit $ub onus, & quod longius ab eo centro di$tans caput eius, per id cũ du-
citur fac<007>undo motus circinationis cogit pre$$<007>õibus examinare paucis ma
nibus oneris max<007>mi pondus, Item $<007> $ub onus uectis ferrei lingula $ubiecta
fuerit, ne{que} eius caput pre$$<007>one ĩ imum, $ed aduer$us in altitudinem extol-
letur, lingula fulcta in areæ $olo habebit eam pro onere, oneris autem ip$<007>-
us angulum pro pre$$<007>one, ita non tam faciliter, quam per pre$$<007>onem, $ed
aduer$us nihilominus in pondus oneris erit excitatum. I gitur $<007> plus lin-
gula uectis $upra hypomochliõ po$<007>ta $ub onus $ubierit & caput eius pro-
pius centrum pre$$<007>ones habuerit, non poterit onus eleuare, n<007>$<007> (quemad-
modum $upra$criptum e$t) examinatio uectis longius per caput ne{que} iuxta
onus fuerit facta, Id autem ex trutinis, quæ $tateræ dicuntur licet con$<007>dera
re, Cum enim an$a propius caput, unde lancula pendet, vbi ut centrum e$t
collocata, & æquipondium in alteram partem $capi per puncta uagando,
quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo etiam pari ponde-
re ampli$$<007>mum pen$<007>onem parem perficit, per $capi librationem & exami
nationem longius a centro recedentem, Ita imbecillior æquipondii breui-
tas maiorem vim ponderis momento deducens $<007>ne vehementia molliter
ab imo $ur$um uer$um egredi cogit, Quemadmodum etiam nauis onera-
riæ maximæ gubernator an$am gubernaculi tenens, qui οἶαξ a græcis ap-
pelatur, una manu momento per centri rationem pre$$<007>onibus artis agitas
uer$at eam ampli$$<007>mis & immanibus mercis & penus ponder<007>bus onera-
tam, eiu${que} vela cum $unt per altitudinem mediam mali pendentia non po
te$t habere nauis celerem cur$um, Cum autem in $ummo cacumine anten-
næ $ubducta $unt, tunc uehementiori progreditur impetu, <003> non proxi-
me calcem mali, quod e$t loco centri, $ed <007>n $ummo longius, & ab eo pro-
gre$$a recipiunt in $e uela ventum, Itaque vti uectis $ub onere $ubiectus, $<007>
per medium premitur durior e$t, neque incumbit, Cum autem caput eius
$ummum deducitur faciliter onus extollit, Similiter vela cum $unt per me
dium tem perata minorem habent uirtutem, Quæautem in capite mali $ú-
mo collocantur di$cedentia longius a centro non acriore $ed eodem flatu
pre$$ione cacuminis uehementius cogunt progredi nauem, Etiam remi cir
ca $calmos $trophis religati cum manibus impelluntur & reducuntur ex-
tremis progredientibus a centro parmis in maris undis, $ummam impul-
$u uehementi protrudunt porrectam nauem $ecante prora liquoris rarita-
tem, Onerum uero maxima pondera cum feruntur a phalangariis exapho
ris, & tetraphoris, examinantur per ip$a media centra phalangarum, uti
indiui$<007> oneris $olido pondere certa quadam diui$<007>onis ratione æquas
partes collis $<007>nguli ferant operaril>, Mediæ enim partes phalangarum, qui-
bus lora tetraphororum inuehuntur, clauis $unt finitæ, ne labantur in
unam uel alteram partem, Cum enim extra finem centri promouentur,
[0207]DECIMVS.
præmunt eius collum ad quem propius acce$$erunt, quemadmodum ĩ $ta-
tera æquipondium cum examine progreditur ad fines ponderationum, Ea
dem ratione <007>umenta cum iuga eorum $ubiugiorum loris per medium t\~e-
perantur æqualiter trahunt onera. Cum autem impares $unt eorum uirtu-
tes, & unum plus ualendo præmit alterum, loro traiecto $it una pars iugilõ
gior, quæ imbecilliori auxiliatur iumento, Ita in phalangis ut ĩ iugis, cum
in medio lora non $unt collocata, $ed eam partem, qua progreditur lorum
a medio centro breuiorem eff<007>cit, & alteram longiorem, ea ratione, $<007> per id
centrum, quo loci perductum e$t lorum vtra{que} capita circumagentur, lon
gior pars ampliorem, breuior minorem aget circinatiõem, Et quemadmo
dum minores rotæ duriores & difficiliores habent motus, $<007>c phalangæ, &
iuga in qu<007>bus part<007>bus habent minora ab centro ad capita interualla, præ
munt duriter colla, Quæ autem longiora habent ab eodem c\~etro $patia le-
uant oneribus extrahentes & ferentes, Cum hæc ita ad centum porrectioni
bus & circ<007>natiõibus receperint motus, tum vero etiã plo$tra, rhedæ, tym-
pana, rotæ, cocleæ, $corpiones, bal<007>$tæ, prela, cæteræ{que} machinæ i<007>$dem ratio
nibus per porrectum centrum & rotationem circini ver$atæ faciunt ad pro
po$<007>tum effectus.
De organorum ad aquam hauriendam generibus & primum
de tympano. # Caput. IX.
Nunc de organis, quæ ad hauriendum aquam inu\~eta $unt quemadmodum
variis generibus comparentur, exponam, Et primum dicam de tympano,
Id autem non alte tollit aquam $ed exhaurit expedit<007>$$<007>me multitudin\~e ma
gnam, Fit axis ad tornum aut circinum fabricatus capitibus lamina ferratis
habens in medio circa $e tympanum ex tabul<007>s inter $e coagmentatis, collo
catur{que} in $tipitibus habentibus in $e $ub capite axis ferreas laminas, In eius
tympani cauo interponuntur octo tabulæ tran$uer$æ tangentes axem, & ex
tremam tympani circũ<007>tionem, quæ diuidunt æqualia in tympano $patia,
Circa frontem eius f<007>guntur tabulæ relictis $emipedal<007>b{us} aperturis ad aquã
intra cõcipiendam, Item $ecũdum axem columbaria f<007>unt excauata in $<007>n-
gulis $patiis ex una parte, Id autem cum e$t nauali ratione picatum homini
bus calcantibus ver$atur, & hauriendo aquam per aperturas, quæ $unt ĩ frõ
tibus tympani, reddit eam per columbar<007>a $ecundum axem, ita $uppo$<007>to
labro l<007>gneo habente vna $ecum coniunctum canalem, & hortis ad irrigan
dum, & $alinis ad temperandum p ræbetur aquæ multitudo.
[0208]LIBER
a. axis
b. tympanũ
c. ftipes
d. $emipeda-
les aperturæ:
Columbaria
aũt.i. caua &
canales fiunt
i $<007>ngulis oc-
tantibus axis
p quæ a\”q cõ.
cepta in tym
pano educi\~t
ad eos u$us:
ad quos de$ti
nata fuerit.
a b d c
Cum autem altius extollendum erit, eadem ratio cõmutabitur $<007>c. Ro-
ta fiet circum axem eadem magnitudine ut ad altitudin\~e qua opus fue-
rit conuenire po$$<007>t, Circum extremum latus rotæ fig\~etur modioli quæ
drati pice & cera $olidati, Ita cum rota a calcantibus uer$abitur, modio-
li pleni ad $ummum elati, rur$us ad imum reuertentes infundent in ca-
$tellum ip$<007> per $e quod extulerunt.
[0209]DECIMVS.
a. modioli
b. ca$tellũ
c. ax<007>s
a b c
Sin autem magis altis locis erit præbendum, in eiu$dem rotæ axe inuolu
ta duplex ferrea catena dem<007>$$a{que} ad imum libram\~etum collocab<007>tur ha
bens $<007>tulos pendentes æreos congiales, Ita ver$atio rotæ catenã in axem
inuoluendo effert $<007>tulos in $ummum, qui cum $uper axem peruehen-
tur, cog\~etur inuerti, & infundere in ca$tellum id aquæ quod extulerũt.
[0210]LIBER
a. f<007> uli
b. caftellũ
c. axis
a b c
De rotis & tympanis ad molendum farinam. # Caput. X.
Fiunt etiam in flumin<007>bus rotæ ei$dem ration<007>bus, quibus $upra$criptũ
e$t. Circa earum frontes aff<007>guntur pinnæ quæ cum percutiuntur ab im
petu flum<007>n<007>s, cogũt progredientes ver$ari rotam, & <007>ta mod<007>olis aquã
haurientes, & in $ummum referentes $<007>ne operarum calcatura ip$<007>us flu
m<007>nis impul$u ver$atæ, præ$tant quod opus e$t ad v$um.
[0211]DECIMVS.
a. modioli.
b. pinne: hæ
nã{que} alterna-
tim po$itæ
$unt cũ mo-
d<007>olis.
c. ca$tellum
d. axis
b a d c
Eadem ratione etiá ver$antur hydraulæ in quibus eadem $unt omnia, præ-
ter{que} {quis} in vno capite axis, habent tympanum dentatum & <007>nclu$um. Id au
tem ad perpendiculum collocatum in cultrum ver$atur cum rota pariter.
Secundum id tympanum, maius item dentatum planum e$t collocatum,
quo continetur axis habens in $ummo capite $ub$cudem ferream, qua mo
la continetur. Ita dentes eius tympani, quod e$t in axe inclu$um impell\~edo
dentes tympani plani cogunt fieri molarum circinationem, in qua machi-
na impendens in$ud<007>bulum $ubmini$trat mol<007>s frum\~etum, & eadem ver-
$at<007>one $ub<007>gitur far<007>na.
[0212]LIBER
a. mola
b. ifudibulũ
c. p<007>nne rotæ
a b c
De coclea quæ magnã copiã extollit aquæ: $ed non tã alte. # Cap. XI.
E$t aũt etiã cocleæ ratio, quæ magnã vim haurit aquæ, $ed nó tam alte tollit <009>
rota. Eius aũt ratio $ic expedi\~t. Tignũ $umi\~t, cuius t<007>gni quáta fuerit pedũ
longitudo tanta digito<006> expedi\~t cra$<007>tudo. Id ad circinũ rotunda\~t. In capi
tibus circino diuidun\~t circinationes eo<006> tetrãt<007>bus in partes quattuor, uel
octãt<007>bus in partes octo ductis lineis, eæ{que} l<007>neæ ita collocentur, ut in plano
po$<007>to tigno ad libellã, vtriu${que} capitis lineæ inter $e re$pondeãt ad perp\~edi-
culũ, ab his deinde a capite ad alterũ caput l<007>neæ perducan\~t conuen<007>entes,
Vti <009> magna erit pars octaua circinationis tigni, tam magnis $patiis d<007>$tent
$ecũdũ lat<007>tudin\~e. Sic & in rotũdatione & in longitudine æ\~qlia $patia f<007>ent.
Ita quo loci de$cribun\~t lineæ, quæ $unt in longitud<007>ne $pectãtes, faci\~ede de
cu$$ationes, & indecu$$ationibus f<007>nita pũcta. His ita em\~edate de$cript<007>s $u-
mi\~t $al<007>gnea tenuis aut de vitice $ecta regula, quæ vncta liquida pice f<007>gi\~t in
primo decu$$<007>s pũcto, deinde traiici\~t oblique ad in$equ\~etes longitudines &
circuitiones decu$$<007>um. Et ita ex ordine {pro}grediens $ingula puncta \~ptereũdo
& circũinuolu\~edo, colloca\~t in $ingulis decu$$atiõibus: & ita <002>s ei{us} e$t f<007>xa. Eo
modo quantũ {pro}gredi\~t oblique <002> $patiũ & per octo pũcta, tantũdem in lõ-
gitudine procedit ad octauum punctũ. Ead\~e ratione <002> omne $patiũ lõgitu-
[0213]DECIMVS.
dinis & rotũditatis $ingulis decu$$ationib{us} oblique fixæ regulæ, <002> octo cra$-
$<007>tudinis diui$<007>ones ĩuolutos faciũt canales, & iu$tã cocleæ natural\~e{que} imita
tion\~e, Ita <002> id ve$tig<007>ũ al<007>æ $u<002> al<007>as f<007>gũtur vnctæ p<007>ce l<007><029>da, & exaggeran\~t
ad id ut lõgitudinis octaua pars f<007>at $umma cra$$<007>tudo, Supra eas c<007>rcũdan
tur & f<007>gũtur tabulæ, quæ <002>tegãt eam inuolution\~e, tũc eæ tabulæ pice $atu-
rantur, & laminis ferreis colligan\~t, vt ab aquæ ui ne di$$oluantur, Capita ti
gni ferreis clauis & laminis cõtinen\~t, ii${que} inf<007>gũtur $tili ferrei, Dextra aut\~e
& $ini$tra cocleam tigna collocan\~t, in capitibus vtra{que} parte habentia tran$
uer$aria cõf<007>xa, In his foramina ferrea $unt ĩclu$a, in{que} ea ĩducũtur $tili, & ita
coclea hoĩbus calcãt<007>b{us} facit uer$atiões, Erectio aũt eius ad ĩclinationem $ic
erit collocanda, vti qu\~eadmodũ pythagoricũ trigonũ orthogon<007>ũ de$cri-
b<007>tur, $ic id habeat rñ$um, ide$t ut<007> d<007>u<007>da\~t lõg<007>tudo in partes qu<007>n{que}, earũ
tr<007>ũ extollatur caput cocleæ, ita erit a perp\~ed<007>culo ad <007>mas nares e<007>{us} $pat<007>ũ,
partes \~qttuor, Qua rõne aũt o<002>teat id e\~e ĩ extr\~eo l<007>bro e<007>{us} forma de$cripta \~e.
a. coclea ad
rationem tri
goni pytha-
gorici erecta
b. tigna in \~q
uer$atur co-
clea.
b a
Quæ de materia f<007>ũt organa ad haur<007>endam aquam, & <029>bus rõn<007>bus perf<007>-
ciantur, quibu${que} rebus motus recipientia præ$tent ver$ationibus ad inf<007>ni-
tas vtilitates, ut e$$ent notiora quamaperti$$<007>me potui per$crip$i.
De cte$<007>b<007>ca machina quæ alt<007>$$<007>me extoll<007>t a quam. # Cap. XII.
[0214]LIBER
In$e<029>\~t nũc de cte$<007>bica machina \~q ĩ altitudin\~e aquã educit mõ$trare, Ea f<007>t ex
ære, cui{us} ĩ rad<007>c<007>b{us} modioli f<007>ũt gemelli paulũ di$tãtes hñtes f<007>$tulas (furc<007>l-
læ $ũt figura) $<007>l'r coher\~etes, ĩ med<007>ũ catinũ cõcurr\~etes, ĩ quo cat<007>no f<007>ãt axes ĩ
$uperior<007>b{us} nar<007>b{us} f<007>$tula<006> coagm\~etatiõe $ubtili collocati, <029> \~pobturãtes fo-
ramina nariũ, nõ patiun\~t exire id qd' $piritu ĩ catinũ fuerit ex\~p$$um, Supra
catinũ penula, ut infudibulũ ĩuer$ũ, \~e att\~eperata, \~q et<007>ã <002> f<007>bulã cum cat<007>no
cuneo tra<007>ecto, cõtine\~t & coagm\~eta\~t, ne uis ĩflatiõis aquæ eã cogat eleuare,
In$u<002> f<007>$tula \~q tuba dici\~t coagm\~etata, in altitudĩe $<007>t erecta, Mod<007>ol<007> aũt hñt
ĩfra nares ĩferiores f<007>$tula<006>, axes ĩterpo$<007>tos $upra foramina ea<006> \~q $ũt in fun
d<007>s, Ita de $u<002>nis ĩ modiol<007>s \~eboli ma$culi torno politi & oleo $ubacti cõclu
$<007>{que} regulis & vectib{us} cõuoluũ\~t, <029> ultro c<007>tro{que} frequ\~eti motu \~pm\~etes, aer\~e
<029> erit ibi cũ a\~q axib{us} obturãtib{us} foramĩa cogũt & extrudũt ĩflãdo \~p$$<007>õib{us}
<002>f<007>$tula<006> nares aquãĩ catinũ, e quo recipi\~es p\~eula $pũs exprimit <002> f<007>$tulã ĩ al
titudin\~e, & ita ex ĩferiore loco ca$tello collocato ad $al<007>\~edũ a\~q $ubmĩ$tra\~t.
a. mod<007>oli
ærei
b. catinus
c. penula uti
infudibulum
inuer$um
d. fi$tula quæ
tuba dici\~t
e. emboli
ma$culi. Reli
qua ex littera
$atis itelligũ-
tur a peritis.
Singula enĩ
& in his ma-
chinis & in
multis $upe-
rio<006> re<006> de-
$criptiõib{us}; $i-
<009>s declarare
uellet op{us} e\~et
& plura $cri-
bere: & cuiu$-
que rei uari
as figuratio
nũ facies pin
gere: <029>b{us} & \~q
reb{us} ip$is: ĩtra
$ũt & extra:
mõ$trari po$-
$ent: $ed $atis
mihi fec<007>$$e
uideor apui$-
$e .$. $tudio$is
fores & o$t\~e-
di$$e $emitas
<029>b{us} hic au-
ctor intelligi
ualeret.
a b c d e
[0215]DECIMVS.
Nectamen hæc $ola ratio cte$<007>bii fertur exqui$<007>ta, $ed etiam plures & variis
generibus aliæ, quæ ab eo liquore pre$$ionibus coactæ, $piritu efferre a natu
ra mutuatos effectus o $t\~eduntur, uti merula<006>, quæ motu uoces edunt, at{que}
engibata, quæ b<007>bentia tãdem mouent $igilla, cætera{que} quæ delectationib{us}
oculorũ & aurium $en$us eblandiuntur, e qu<007>bus quæ maxime vtilia & ne
ce$$aria iud<007>cau<007> $elegi, & in priore volumine de horologiis, in hoc de ex\~p$
$<007>onibus aquæ dicendum putaui, Reliqua, quæ nõ $unt ad nece$$<007>tatem, $ed
ad deliciarum uoluptatem, qui cupidiores erunt eius $ubt<007>litatis ex ip$<007>us
cte$<007>bii cõmentari<007>s poterunt inuenire.
De hydraulicis machinis quibus organa <002>f<007>ciuntur, # Cap. XIII.
De Hydraulicis aũt quas habeant rõcinationes quã breui$$<007>me proximæ{que}
attingere potero & $criptura cõ$equi nõ prætermittam, De materia compa
cta ba$i, arca in ea ex ære fabricata collocatur, Supra ba$<007>m erigũtur regulæ
dextra ac $<007>ni$tra $calari forma compactæ, qu<007>bus includũtur ærei modio-
li fundulis ambulatilibus ex torno $ubtil<007>ter $ubactis hab\~et<007>bus f<007>xos in me
dio ferreos ancones, & uerticulis cum vect<007>bus cõiũctos, pell<007>bu${que} lanatis
inuolutos, Item in $umma planicia foramina circiter digitorũ ternum, qui
bus foraminibus proxime in verticulis collocati ærei delphini pend\~etia ha
bentes catenis cymbala ex ore infra foramina modiolorum chalata ĩtra ar-
cam, quo loci aqua $u$t<007>netur, Ine$t in id genus vti infud<007>bulum inuer$um
quod $ubter taxilli alt<007> c<007>rciter digitorũ ternum $uppo$<007>ti l<007>brant $patium
imum, ima inter labra phigæos & areæ fundum, Supra aũt ceruiculam e<007>{us}
coagmentata arcula $u$tinet caput machinæ quæ græce κανὼυμουσικὸς ap
pellatur, in cuius lõgitudine canales, $<007> tetrachordos e$t f<007>ũt quattuor, $<007> exa
chordos, $ex, $i octochordos, octo, Singulis aũt canal<007>b{us} $<007>ngula epi$tomia
$unt, inclu$a manubriis ferreis, collocata, Quæ manubria cũ tor quentur ex
arca patefaciunt nares in canales, Ex canal<007>bus aũt canon habet ordinata in
tran$uer$o foramina re$põdentia <007>n nar<007>bus quæ $ũt in tabula $umma, quæ
tabula græce πίναξ dicitur, Inter tabulã & canona regulæ $ũt ĩterpo$<007>tæ ad
eund\~e modum foratæ & oleo $ubactæ, ut faciliter ĩpellãtur & rur$us intror
$us reducãtur, quæ obturãt ea foramina pleuritide${que} appellantur, Quarũ
itus & reditus, alias obturat, alias aperit terebrationes, Hæ regulæ hab\~et fer-
rea choragia f<007>xa & iuncta cum pĩnis qua<006> pĩnarum tactus motiões efficit
regula<006>, Continentur $upra tabulã foramina, quæ ex canalib{us} hab\~et egre$-
$um $piritus, Regulis $unt annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium in-
cluduntur organo<006>, E modiolis aũt f<007>$tulæ $unt cõtinenter cõiunctæ ligne
is ceruicibus, pert<007>ngente${que} ad nares, quæ $unt in arcula, in quibus axes $ũt
ex torno $ubacti & ibi collocati, qui cum recipit arcula animã, $piritum nõ
patientur obturãtes foram<007>na rur$us redire, I ta cum vectes extollũtur, an-
cones deducunt fundos modiolorum ad <007>mum, Delphini{que} qui $unt ĩ ver-
ticul<007>s inclu$i chalãtes in os, cymbala replent $patia modiolorũ at{que} anco-
[0216]LIBER
nes extollentes fundos intra modiolos uehementi pul$us crebritate, & ob-
turãtes foramina cymbalis $uperiora, aera qui e$t ibi clu$us pre$$<007>onib{us} co-
actum, in f<007>$tulas cogunt, per quas in lignea concurrit & per eius ceruices in
arcam, motione vero uectium vehementiore $pir<007>tus frequens compre$$us
epi$tomiorum a perturis influit, & replet anima canales, Ita{que} cũ pinnæ ma-
n<007>bus tactæ propellũt & reducunt cõtinenter regulas, alternis obturãt fora
mina alternis aperiundo ex mu$<007>cis artibus multiplicibus modulo<006> varie-
Quæ in hac
hydraulica
de$criptione
dñr ab aucto
re non facile
pictura cõ$e<029>
pñt <009>obr\~e $a
tis e$$e duxi
$tudio$is $uã
<002>t\~e relĩquere
& ĩ extremo
libro uocabu
la declarare
tatibus $onantes excitant uoces.
Quãtum potui niti ut ob$cura res
per $cripturã dilucide pronũciare
tur contend<007>, Sed hæc non e$t faci-
lis rõ, ne{que} omnibus expedita ad ĩ-
telligendũ præter eos, qui in his ge
ner<007>bus habent exercitation\~e, Qd{us}
$i qui parum intellexerĩt e $criptis
cum ip$am rem cogno$cent, profe
cto inuenient curio$e, & $ubtiliter
omnia ordinata.
Qua ratiõe rheda vel naui ve
cti peractum iter dimetiamur.
# Caput. XIIII.
Tran$feratur nunc cogitatus $cri
pturæ ad ration\~e non inutilem $ed
$umma $olertia a maioribus tradi-
tam qua in uia rheda $edentes vel
mari nauigãtes $cire po$$umus quot milia numero itineris fecerimus, Hoc
aut\~e erit $<007>c. Rotæ quæ erũt ĩ rheda $<007>nt latæ per mediam diametron pedum
quaternũ & $extantis, vt cum f<007>nitum locum habeat in $e rota, ab eo{que} inci-
piat progred<007>ens in $olo viæ facere ver$ation\~e, perueniendo ad eam f<007>nitio-
nem a qua cœperit ver$ari, certum modum $patii habeat peractum pedum
xiis. His ita præparatis tunc in rotæ modiolo ad partem interiorem tympa-
num $tabiliter includatur habens extra frontem $uæ rotundationis extant\~e
denticulum vnũ, In$uper aut\~e ad cap$um rhedæ loculamentũ f<007>rmiter f<007>ga-
tur habens tympanum ver$atile in cultro collocatum & in axiculo conclu
$um, In cu<007>us tympani front\~e denticuli per$<007>ciãtur æqualiter diui$i, nume-
ro quadringenti cõueni\~etes denticulo tympani inferioris, Præterea $uperio
ri tympano ad latus f<007>gatur alter denticulus prominens extra d\~etes, Super
autem tertium tympanum planũ eadem ratione dentibus denticulo qui
in $ecundi tympani latere fuerit f<007>xus, in eo{que} tympano foramina f<007>ãt, quã-
tum diurni itineris mil<007>ario<006> numero cum rheda po$$<007>t exiri, min{us} plu$ue
[0217]DECIMVS.
rem nih<007>l impedit, & in his foraminibus omnibus calcul<007> rotũdi collocen-
tur, in{que} eius tympani theca ($<007>ue <007>d loculamentum e$t) f<007>at foramen, vnum
habens canal<007>culum, qua calculi qui in eo tympano <007>mpo$<007>ti fuerĩt cum ad
eum locum venerint in rhedæ cap$um & uas æneũ, quod erit $uppo$itũ $in-
guli cadere po$$<007>nt. Ita cum rota progrediens $ecum agat tympanũ imum,
& denticulũ e<007>us $<007>ngulis ver$ationibus, tympani $uperioris denticulos im
pul$u cogat præterire, efficiet, ut cũ quatercenties imum ver$atum fuer<007>t, $u
perius tympanum $emel circũagatur, & denticulus qui e$t ad latus eius f<007>-
xus, vnum denticulum tympani plani producat, Cum ergo quadringente-
nis ver$ationibus imi tympani, $emel $uperius ver$abitur, progre$$us eff<007>ci-
et $patia pedú milia quin{que}.1. pa$$us mille, Ex eo quot calculi deciderint $o-
nãdo $<007>ngula m<007>lia exi$$e monebũt, Numerus vero calculorum ex imo col
lectus, $umma diurni miliariorum itineris numerum indicabit.
Rheda
a. cap$ú rhe-
de
b. rota
c. tympanũ
Reliqua ĩtel-
liguntur ex
lectione
a b c
Nauigationibus vero $<007>militer paucis rebus cõmutatis eadem ratione effi-
ciuntur, Nan{que} traiicitur per latera par<007>etum axis, habens extra nauem pro
minentia capita, in quæ includuntur rotæ diametro pedum quaternum &
$extantis, habentes circa frontes aff<007>xas p<007>nnas aquam tãgentes, Item medi-
us axis in media naui habet tympanum cũ vno denticulo extanti extra $uã
rotunditatem, Ad eum locum collocatur loculamentum habens inclu$um
in $e tympanum <002>æquatis dentibus quadringentis conuenientibus denti-
culo tympani, quod e$t in axe inclu$um, præterea ad latus aff<007>xum extant\~e
extra rotunditatem alterum dentem, Vnum in$uper in altero loculamento
cum eo conf<007>xo inclu$um tympanum planum ad eundem modum denta-
tum, quibus dentibus, denticulus qui e$t ad latus f<007>xus tympano, quod e$t
in cultro collocatum, in eos dentes qui $ũt plani tympani, $<007>ngulis ver$atio-
nibus $<007>ngulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum ver$et, In
plano aũt tympano foramina f<007>ant, in quibus foramin<007>bus collocabuntur
[0218]LIBER
Hæenauis de
$criptio non
ea rõne facta
e$t: <009> ab au-
ctore tradit:
$ed alia ñ mi-
nus $olerti. Is
nan{que} \~pcipit
rotas fieri de-
bere extra la-
tera nauis, S;
ea quot<007>\~es in
alterã part\~e
inclinat ut ra
tio exigit u\~e-
to<006> & uelo<006>
eiu${que} lateris
rota ĩ eãdem
part\~e inclina
ta: at{que} prona
ĩac\~es: nimiũ ĩ
mergi\~t aquæ
$ic{que} nauiga-
tion\~e ĩpedit:
ne{que} i\~pa iu$tã
rotation\~e, <002>fi
cit: altera
quo{que} rota
excel$i{us} elata
at{que} $ip> {pro}na:
nihil uel pa<006>
aquã tangit:
minu${que} hac
diuer$<007>tate al
terã iuuat uel
ab ea iuuat,
ut nõ po$$<007>nt
quou<007>s mõ
expeditam iu
$tã{que} <002>ficere
rotationem.
Quæ oĩa uni
ca rota ĩ me-
dia naui po$i-
ta (ut figura
mon$trat)
em\~edant: dũ
tñ carina ĩ eo
medio gemi-
netur at{que} in
utro{que} quo{que}
coeat cap<007>te.
Nã ita nauis
facili{us} fluitat:
& quocun{que}
mõ ĩ alteram
<002>t\~e ĩcline\~t ro
ta $ine fine rotation\~e $uam peragít.
calculi rotundi, In theca eius tympani ($<007>ue loculamentum e$t) unũ foram\~e
excauetur habens canaliculum, qua calculus l<007>beratus ab ob$tãtia cum ce-
ciderit in vas æreum $onitum $<007>gnif<007>cet, Ita nauis cum habuerit <007>mpetũ aut
remorum aut uentorum flatu pinnæ quæ erunt in rotis tangentes aquã ad
uer$am uehementi retror$us impul$u coactæ ver$abunt rotas, Eæ aũt in vol
uendo $e agent axem, axis vero tympanum, cuius dens circumactus $ingu-
lis uer$ation<007>bus $<007>ngulos $ecundi tympani dentes impellendo, modicas ef
f<007>cit circuitiones, Ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerĩt ver$atæ, $emel
tympanum planum c<007>rcumagent impul$u dentis, qui ad latus \~e f<007>xus tym-
pani in cultro, Igitur circuitio tympani plani quotien$cũ{que} ad foram\~e per-
ducet calculos em<007>ttet per canaliculũ, Ita & $onitu & numero indicabit mi-
liaria $patia nauigationis.
Quæ pacatis & $<007>ne metu temporibus ad vtilitatem & delectationem parã-
da quemadmodum debeant f<007>eri peregi$$e videor.
[0219]DECIMVS.
De catapultarum & $corpionum rationibus. # Cap. XV.
Nunc uero quæ ad \~p$<007>dia <002>iculi & nece$$<007>tat\~e $alutis $unt inuenta.i. $corpionũ
catapultarũ, & bal<007>$tarũ rõnes, quibus $ymmetriis comparari po$$<007>nt expo
nam. Et primũ de catapultis & $corpion<007>bus. Omni igi\~t proportiõe eorum
ratiocinata, ex propo$<007>ta $agitte lõgitudine, quã id organum mittere debet
eiu${que} nonæ <002>tis f<007>t foraminũ in capitulis magnitudo, <002> \~q t\~edun\~t nerui tor
t<007>, <029> brachia cõtinere catapultarũ deb\~et. Eo<006> aũt foraminum capitul<007> $<007>c de
forma\~t alt<007>tudo & latitudo, Tabulæ \~q $unt in $ummo & in imo capituli, pa
ralleli{que} uocã\~t, f<007>ãt cra$$<007>tudine uni{us}foraminis, latitudine vni{us} & ei{us}dodran-
tis, in extremis, foraminis vnius & .s. Para$tatæ dextra ac $<007>ni$tra \~pter cardi-
nes altæ foraminũ \~qtuor, cra$$æ foraminũ <029>nũ, cardines foraminis.s>@. A fo
ramine ad medianã para$tatã it\~e foraminis.
S
9
. Latitudo para$tados mediæ
vnius foraminis & eius. I
K. cra$$<007>tudo foraminis vni{us}. Interuallũ ubi $agitta
colloca\~t ĩ media para$tade foraminis <002>tis \~qrtæ. Anguli \~qtuor qui $ũt circa
in later<007>bus & frontibus laminis ferreis aut $tylis æreis & clauis cõf<007>gantur.
Canaliculi (<029> græce ςρίξ dici\~t) lõgitudo foraminũ.xix. Regularũ \~qs nõnul
li bucculas appellãt, \~q dextra ac $<007>ni$tra canal\~e $igũ\~t foraminũ. XViiii. altitu-
do, foraminis vn<007>{us} & cra$$<007>tudo, & aff<007>gũ\~t regulæ duæ <007>n \~qs ĩdi\~t $uccula ha
bens lõgitudin\~e foraminũ trium, latitudin\~e dimid<007>ũ foraminis, cra$$<007>tudo
bucculæ, \~q aff<007>gi\~t vocita\~t cam<007>llum $eu qu\~eadmodũ nõnull<007> loculamentũ
$ecuriclatis cardinibus f<007>xam foraminis.i. Altitudo foraminis.s
. Succulæ lõ
gitudo.\9. foraminũ\9. cra$$<007>tudo $cutulæ foraminũ. viiii. Epitoxidos longi
tudo foraminum.s.~. cra$$<007>tudo.~. Item chelo ($<007>ue manucla dicitur) longi-
tudo foraminum. iii. latitudo & cra$$<007>tudo.s.~. Canalis fundi lõgitudo fo-
raminũ. xvi. cra$$<007>tudo foraminis\9. latitudo.s.~. Columella & ba$<007>s in $olo
foraminũ octo. latitudo in plinthide in \~q $tatu<007>\~t columella foraminis. s.~.
cra$$<007>tudo.F Z. columellæ lõgitudo ad cardin\~e foraminũ. xii\9.. latitudo $ora
minis.s.~. cra$$<007>tudo.u>
9
. Eius capreoli tres quorũlõgitudo foraminũ. viiii.
latitudo' dimidiũ foraminis\9. cra$$<007>tudo.Z. cardinis lõgitudinis foraminis
\9. columellæ capitis lõgitudo.i.s.k. antef<007>xa latitudo foraminis.a.s\9.9. cra$-
$<007>tudo.i. po$terior minor colũna, \~q græce dici\~t αὐτίβασις foraminũ octo,
latitudo foraminis.s.i. cra$$<007>tudinis.FZ. $ubiecto foraminum.xii. latitudinis
& cra$$<007>tudinis eiu$d\~e, cuius minor colũna illa, Supra minor\~e colũnã chelo
niũ $<007>ue puluinus dici\~t foraminũ.iis\9.. altitudinis. iis\9.. latitudinis. SI
~ car-
chebi $ucula<006> foraminũ.iis.i\9.. cra$$itudo foraminis.sii\9.. latitudo.i.s. tran$
uer$ariis cũ cardinib{us} lõgitudo foraminũ.x\9.. latitudo.i.s\9..dec\~e & cra$$<007>tu-
do, brachii lõgitudo.is.foraminũ.vii.cra$$<007>tudo ab radice foraminis. FZ. in
$ũmo foraminis. @.Z. curuaturæ foraminũ octo. Hæc iis {pro}portiõ<007>b{us}autadie-
ctiõib{us}aut detractõ<007>b{us}cõ<002>an\~t. Nã $<007> capitula altiora <009> erit latitudo facta fue
rint (\~q anatona dñr) de brachiis deme\~t, ut quo mollior e$t tonus {pro}pter alti-
tudin\~e capituli, brachii breuitas faciat plagã uchem\~etior\~e. Siminus altum
[0220]LIBER
capitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter uehem\~etiam, brachia
paulo longiora con$tituentur, uti facile ducantur. Nã{que} qu\~eadmodum ue-
ctis cum e$t longitudine pedum quatuor q<001> onus quin{que} hominib{us} extol-
litur, is $<007> e$t pedum octo a duobus eleuatur, eodem modo brachia, quo lõ
giora $unt mollius, quo breuiora durius ducuntur.
a. περίζι-
ρν
b. χοινικὶς
c. ζάπεζα
d. α\’νΤερεί-
σιον
e. ἀτκὼγ
f. α\’νΤιςά-
Τις
g. λιάπΗξ
h. Sucla cũ
uectibus
Hãc catapul-
tæ de$cr<007>ptio
n\~e ex ii$d\~e ha
bui græcis au
ctor<007>b{us} quos
Vitruuius ci
tat: quã quo-
{que} ii$dem di-
ctiõibus græ
cis annotaui
quas ibi inue
ni: ut $tudio-
$is & ĩgenio-
$is nõ dee$$\~e
<029> for$an ibi{pro}
fice\~r poterũt
ubi ego defe
ci:qñ ne{que} ex
uitruuione{que}
ex ip$is aucto
rib{us} (ut inge-
nii mei tenui
tat\~e fatear) ĩ-
tegrã rectam
ue ĩtellig\~etiã
extor\~qre ua-
lui.
a b c d e f g
De bali$tarum rationibus. # Caput. XVI.
Catapultarũ rõnes ex quibus membris & portionibus cõponan\~t dixi, Bali-
$tarum aut\~e rationes variæ $unt & differentes vnius effectus cau$a compara
tæ, Al<007>æ enim uect<007>bus & $uculis: nonnullæ poly$pa$tis, aliæ ergatis, quædã
[0221]DECIMVS.
etiam tympanorũ torqu\~etur rõnibus, Sed tñ nulla bal<007>$ta perficitur ni$i ad
propo$itã magnitudinem ponderis $axi, qd’ id organum mittere debet, Igi
tur de rõne earũ non e$t omnibus expeditum, ni$i qui arithmeticis rõnibus
numeros & multiplicationes hñt notas, Nan{que} fiũt in capitibus foramina <002>
quorũ@$pacia contendun\~t, capillo maxime muliebri, uel neruo, funes <003> ma
gnitudine ponderis lapidis, qu\~e debet ea bali$ta mittere ex ratione grauita-
tis proportione $umun\~t, qu\~eadmodũ catapultis de longitudinibus $agitta
rum, Ita{que} ut etiã qui geometriæ arithmeticæ{que} rõnes non nouerint, habe-
ant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus detinean\~t, Quæ ip$e
faciendo certa cognoui, Quæ{que} ex parte accepi a \~pceptoribus finita, expo-
nam, & quibus rebus græcorum pen$iones ad modulos habeãt rõnem, ad
eam ut etiam no$tris ponderibus re$pondeant tradam explicata.
De proportione lapidũ mittendo<006> ad bali$tæ foramen. # Cap. XVII.
Nam quæ bali$ta duapondo $axũ mittere debet, foramen erit in eius capitu-
lo digitorũ. v. $i pondo quatuor digitorũ. vi. & digitorũ. vii \9.. dec\~epondo,
digitorum. viii \9.. vigintipõdo digitorum. x \9.. quadraginta pondo, digito
rum. xii. s.k. $exagintapondo, digitorũ. xiii. & digiti octaua parte \9. octua-
gintapondo, digitorũ. xv \9.. centũuigintipondo pedis.is.& $e$<003>digiti \9. c\~e-
tum & $exagintapondo. pedũ. ii \9.. centum & octuagintapondo, pedũ. ii. &
digitorũ.v. ducentapondo. pedũ. ii. & digitorũ. vi. ducentadec\~epondo. pe-
dum.ii.& digitorũ.vii \9.. cclpondo. xis. Cũ ergo foraminis magnitudo fue-
rit in$tituta, de$criba\~t $cutula, quæ græce ΠερῖξΗτρ appella\~t, cuius longi/
tudo foraminum. ii. F. Z. latitudo duo & $extæ partis, Diuida\~t dimidium li
neæ de$criptæ & cũ diui$um erit contrahan\~t extreme partes eius formæ vt
obliquam deformation\~e habeat longitudinis $extam part\~e, latitudinis ubi
e$t uer$ura quartam <002>tem, In'qua parte aũt e$t curuatura in quibus procur-
runt cacumina angulo<006> & foramina conuertun\~t, & cõtractura latitudinis
redeant intror$us $exta parte. Foram\~e aũt oblõgius $it tanto \~qntã epyzigis
h\~et cra$$itudin\~e. Cũ deformatũ fuerit circũ diuida\~t extremã vt habeat cur
uaturam molliter circũactam \9.. cra$$itudo eius foraminis. s\=Γ. cõ$tituan\~t mo
dioli foraminũ. ii. @. latitudo. is 9 \9.. cra$$itudo \~pter<009> qd’ in foramine indi\~t fo
raminis. sī. ad extremũ aũt latitudo foraminis. i\=Γ. para$tatorũ lõgitudo fo
raminũ. vs\=Γ. curuatura foraminis pars dimidia, cra$$itudo foraminis. ū. &
<002>tis. lx. Adiicitur aũt ad mediam latitudin\~e quantũ e$t prope foramen fc\~m
in de$criptiõe latitudine & cra$$itudine foraminis. v. altitudo <002>te. iiii. regu/
læ \~q e$t in m\~e$a longitudo foraminũ. viii. Latitudo & cra$$itudo dimidium
foraminis cardines. \=I\=I Z \9.. cra$$itudo foraminis. \=I\=2920\=2920 \9.. curuatura regulæ. Γςκ
exterioris regulæ latitudo & cra$$itudo tãtũd\~e, lõgitudo quam dederit i\~pa
ver$ura deformatiõis & para$tate latitudo, & $uã curuaturam. k. Superio/
res aũt regulæ æ\”qles erũt inferiorib{us}. k. m\~e$æ tran$uer$arii foraminis. ūūK.
climaciclos $capi lõgitudo foraminũ. xiii \9.. cra$$itudo. iiik. Interuallũ medi
[0222]LIBER
um latitudo foraminis ex <002>te \~qrta \9.. cra$$itudo pars octaua. k. climaciclos
$u<002>ioris pars \~q e$t {pro}xima \~q coniũcta e$t men$æ tota longitudine diuidi\~t in
partes <003>n{que}. Ex his den\~t duæ partes ei m\~ebro q<001> græci ΧΗλὸψ uocant \9. la-
titudo. \=Γ. cra$$itudo. \9.. longitudo foraminũ. iii. & $emis. k. extan tia cheles
foraminis. s. plenthigomatos foraminis. ξ & $icilicus, Q<001> aut\~e e$t ad axona
q<001> appella\~t frons tran$uer$arius foraminũ trium \9. interiorũ regularũ lati
tudo foraminis. Γ.cra$$itudo. ξ k. cheloni replũ q<001> e$t operimentũ $ecuricu
læ includi\~t. k. $capos climaciclos latitudo. z. ς. cra$$itudo foraminũ. xii k. cra$
$itudo quadrati q<001> e$t ad climacicla foraminis. Fς. in extremis.k.rotũdi aũt
axis diametros æ\”qliter erit cheles. Ad clauiculas aũt. s. minus <002>te $extadecu
ma. k. Anteridion lõgitudo foraminũ. F iii\=2920. latitudo in imo foraminis. Γ \9..
in $ũmo cra$$itudo. ZK. Ba$is \~q appella\~t e$chara longitudo foraminũ \9.. an-
teba$is foraminũ. iiii \9.. vtriu${que} cra$$itudo & latitudo foraminis. \9.. Compĩ-
gitur aũt dimidia altitudinis. k. colũna, latitudo & cra$$itudo. is. altitudo ãt
nõ h\~et foraminis {pro}portion\~e, $ed erit q<001> opus erit ad u$um brach ii. \9.. lõgitu
do foraminũ. V\=I \9.. cra$$itudo in radice foraminis ĩ extremis. F. De bali$tis &
catapultis $ymmetrias quas maxime expeditas putaui expo$ui, Qu\~eadmo
dum aũt contentionibus eæ temperen tur e neru o capillo{que} tortis rudenti/
bus quantum compræhendere $criptis potuero non prætermittam.
De catapultarũ bali$tarũ{que}, cõt\~e
Bali$tis $axa-
catapultis &
$corpionib{us}
$agittæ iacie-
ban$ut ex au
ctoris $cripti$
uidere licet.
Bali$tæ ãt di-
uer$is machi
nis t\~edeban$
& uariis rõni
bus efficiebã
tur. Quarum
hãc unã quæ
hic graphice
de$cripta e$t
ex plurib{us} mi
n{us} corruptã
$elegit uti ex
ea $iquis fru-
ctus h\~ri põt:
nõ mor\~etur
$tudio$i car\~e
tia $chematis
tionib{us} & t\~e<002>aturis. Ca. XVIII
Sumũtur tigna ampli$$ima lõgitu
dine, $upra figũ\~t cheloniæ ĩ <003>b{us} in
cludũ\~t $uculæ, Per media aũt $pa/
tia tigno<006> i$ecã\~t & excidũtur for/
mæ, ĩ <003>b{us} exci$ionib{us} ĩcludũ\~t capi-
tula catapulta<006>, cunei${que} di$tinen
tur ne ĩ cõt\~etiõib{us} mouean\~t. Tum
vero modioli ærei ĩ ea capitula in/
cludũ\~t, & ĩ eos cũeoli ferrei, quos
\~εϖισχίλας græci uocãt, collocã\~t
Deinde an$æ rud\~etũ indũ\~t <002> fora/
mina capitulo<006> & ĩ alterã <002>t\~e traii
ciũ\~t, deĩde ĩ $uculas cõiiciũtur in/
uoluũtur{que} vectib{us}, uti <002> eas ext\~e/
ti rudentes, cum manibus $ũt tacti
æqualem in vtro{que} $onitus habeant re$pon$um, Tunc autem cuneis ad fora
mina concluduntur, ut non po$$int $e remittere. Ita traiecti in alteram par/
tem, eadem ratione, uectibus, per $uculas extenduntur, donec æqualiter $o
nent, ita cuneorum conclu$ionibus ad $onitum mu$icis auditionibus cata/
pultæ temperantur.
[0223]DECIM VS.
De oppugnatoriis defen$orii${que} rebus, & primum de arietis inuentione
eiu${que} machina. # Caput. XIX.
De his reb{us} \~q potui dixi, re$tat mihi de oppugnatoriis reb{us}, qu\~eadmodum
machinatõib{us}, & duces uictores, & ciuitates def\~e$æ e\~e po$$int. Primũ ad op
pugnatiões Aries $ic ĩu\~etus memora\~t e\~e. Carthagin\~e$es ad gades oppugnã
das ca$tra po$uerunt, cum aũt ca$tellũ ante cœpi$$\~et, id demoliri $ũt conati,
po$tea<009> nõ habuerũt ad demolition\~e ferram\~eta, $ũp$erũt tignũ, id{que} mani/
b{us} $u$tin\~etes capite{que} ei{us} $ũmũ mu<006> cõtin\~eter pul$ãtes, $ũmos lapidũ ordĩes
deiiciebãt, & ita gradatim ex ordĩe totã cõmunition\~e di$$ipauerũt, Po$tea <003>
dã faber Tyrius noĩe pepha$menos hac rõne & ĩu\~etõe ĩ duct{us}, malo $tatuto
ex eo alte<006> trã$uer$ũ uti trutinã $u$p\~edit, & ĩ reduc\~edo & ĩpell\~edo vehem\~e
tibus plagis deiecit gaditano<006> murũ. Cetras aũt calcedoni{us} de materia pri/
mũ ba$im $ubiectis rotis fecit, $upra{que} cõpegit arrectariis & iugis uaras, et in
his $u$p\~edit ariet\~e corii${que} bubulis texit, uti tutiores e\~ent, <003> in ea machina/
tione ad pul$ãdũ mu<006> e\~ent collocati. Id aũt {quis} tardos conat{us} habuerat te$tu
din\~e arietariã appellare cœpit. His tũc primis gradib{us} po$itis ad id gen{us}ma-
chinatiõis, po$tea cũ philipp{us} amyntæ fili{us} Byzãtiũ oppugnaret Polyidus
the$alus plurib{us} gñib{us} & faciliorib{us} explicauit, a quo receperũt doctrinam
Diades & Chereas, <003> cũ Alexãdro militauerũt, Ita{que} Diades $criptis $uis o$t\~e
dit $e ĩueni$$e turres ambulatorias, \”qs etiã di$$olutas ĩ exercitu circũferre $o
lebat, \~pterea terebrã, & a$c\~ed\~et\~e machinã, \”q ad murũ plano pede trã$itus e\~e
po$$et, & \~et coruũ demolitor\~e, qu\~e nõnulli gru\~e appellãt. Nõ minus uteba
tur ariete $ubrotato cui{us} rõnes $criptas reli<003>t, Turr\~e aut\~e minimã ait opor/
tere fieri ne minus altã cubito<006>. lx. latitudin\~e. xvii. Cõtracturã aũt $ummam
imæ <002>tis <003>ntã, Arrectaria in turris imo dodrãtalia, ĩ $ũmo $emipedalia, Fieri
aũt ait oportere eã turr\~e tabulato<006> dec\~e, $ingulis <002>tib{us} in ea fene$tratis, Ma/
ior\~e uero turr\~e altam cubitorũ. cxx. latã cubito<006>. xxiiis \9.. cõtracturã it\~e $ũ/
mam quinta parte \9.. arrectaria pedalia in imo, in $ũmo $emipedalia, Hãc ma
gnitudinem turris faciebat tabulatorũ. xx. cũ haberent $ingula tabulata cir
cuitionem cubitorũ ternũ, tegebat aũt coriis crudis ut ab omni plaga e\~ent,
tutæ, Te$tu dinis arietariæ cõparatio ead\~e rõne <002>ficiebatur. Habuerat aũt in
teruallũ cubitorum. xxx. altitudinem præter fa$tigium. xvi. Fa$tigii autem
altitudo ab $trato ad $ummum cubita. vii. Exibat autem in altum & $upra
medium tecti fa$tigium turricula lata non minus cubita. xii. & $upra extol
lebatur altitudine quatuor tabulatorum, in qua tabulato $ummo $tatuebã
tur $corpiones & catapultæ, in inferioribus cõgereba\~t magna aquæ multi/
tudo, ad extinguendũ $i qua uis ignis ĩmittere\~t, Con$titueba\~t aũt in ea arie
taria machina, \~q græce χριολόχΗ dicitur, ĩ qua collocabatur torus perfect{us}
in torno, in quo in$uper con$titutus aries, rudentium ductionibus & redu
ctionibus, efficiebat magnos operis effectus, tegebatur autem is coriis cru/
dis quemadmodum turris.
[0224]LIBER
De terebra has expli-
a. te$tudo
arietaria
b. turricula
c. $corpiões
Intus aũt ĩ $u
p mo tabula
to $unt cata-
pulte ĩ ĩferio-
rib{us} uero a\~q
magna copia
a b c
cuit $criptis rõnes, Ip
$am machinam uti te
$tudin\~e ĩ medio hñt\~e
collocatũ in ortho$to
tis canalem faciebat,
qu\~eadmodũ in cata/
pultis aut bali$tis fie/
ri $olet, lõgitudine cu
bito<006>. l. altitudine cu
biti, in quo cõ$titue/
ba\~t trã$uer$a $ucula,
In capite aũt dextra ac
$ini$tra trocleæ duæ <002>
quas moueba\~t q<001> in
erat in eo canali capi/
te ferrato tignũ, $ub
eo aũt ip$o canali ĩclu
$i tuti crebriter cele'-
riores & uehementio
res efficiebãt ei{us} mot{us}.
Supra aũt id tignum
q<001> inibi erat, arc{us} age
ban\~t ad teg\~edũ canal\~e, uti $u$tiner\~et coriũ crudũ, quo ea machina erat ĩuo/
luta, De corace nihil putauit $crib\~edũ {quis} aĩaduerteret eã machinã nullã ha/
bere uirtut\~e. De acce$$u, <003> ὲϖίζαθρα græce dici\~t, & de marinis machinatiõi/
bus, \~q <002> nauĩ adit{us} h\~ere po$$ent, $cribere $e tãtũ pollicitũ e\~e uehem\~eter aĩad/
uerti, ne{que} rõnes ea<006> eũ explicui$$e, Quæ $ũt ab diade de machinis $cripta <003>
bus $int cõparatiõib{us} expo$ui, Nũc qu\~eadmodũa præceptoribus accepi &
utilia mihi uidentur exponam.
De te$tudinæ ad conge$tionem fo$$arum paranda. # Cap. XX.
Te$tudo \~q ad cõge$tion\~e fo$$arũ para\~t, ea{que} \~et acce$$us ad mu<006> põt h\~ere, $ic
erit faci\~eda. Ba$is cõpĩga\~t \~q græce \~εσχὰρα dici\~t \”qdrata, hñs quoquouer$us
latera $ingl'a pedũ. xxv. et trã$uer$aria \”qtuor, Hæc ãt cõtineã\~t ab alteris duo
bus cra$$is. f. s. latis. s. di$tent aũt trã$uer$aria ĩter $e circiter pede &. s. $uppo/
nãtur{que} ĩ $ingul<007>s ĩteruallis eorũ arbu$culæ, \~q græce ὰυαζόϖοξες dñr, in <003>-
bus uer$an\~t rotarũ axes cõclu$i laminis ferreis, Eæ{que} arbu$culæ ita $int t\~epe-
ratæ ut h\~eant cardines & foramina, quo vectes traiecti uer$atiões earũ expe
diãt, uti ante & po$t, et ad dextrũ $eu $ini$trũ lat{us}, $iue obli{que} ad angulos op{us}
fuerit, ad id <002> arbu$culas uer$ati <030>gredi po$$<007>nt.Collocen\~t aũt ĩfu<002> ba$im t<007>
gna duo, in utran{que} part\~e <030>iect; pedes $enos, quorũ circa <030>iecturas figãtur
[0225]DECIMVS.
altera <030>iecta duo tigna ante frõtes pedes. vii. cra$$a & lata uti ĩ ba$i $unt $cri/
pta. In$u<002> hãc cõpaction\~e erigan\~t po$tes cõpactiles \~pter cardines pedũ. ix.
cra$$itudine quoquouer$us palmipedales, ĩterualla hñtes ĩter $e $ex<003>pedis
Eæ cõcludan\~t $u<002>ne ĩter cardinatis trabib{us}. Supra trabes colloc\~etur capreo
li cardinib{us} ali{us} ĩ aliũ cõclu$i, ĩ altitudine excitati pedes. ix. Supra capreolos
colloce\~t \”qdratũ tignũ quo capreoli cõiũgan\~t. Ip$i aut\~e laterariis circa fixis
cõtineantur tegantur{que} tabulis maxime palmeis, $i nõ ex cætera materia, \~q
maxĩe h\~ere põt uirtut\~e, \~pter pinũ aut alnũ. Hæc. n. $ũt fragilia & faciliter re/
cipiũt ign\~e, Circũ tabulata collocen\~t crates ex tenuib{us} uirgis creberrime tex
tis, maxime{que} rec\~etibus percrudis cor<007>is duplicibus cõ$utis farctis alga, aut
paleis in aceto maceratis, circa tega\~t machina tota, Ita ab his reiici\~etur pla/
gæ bali$tarum, & impetus incendiorum.
Te$tudo ad
conge$tion\~e
fo$$arũ addi-
to ariete.
Variæ te$tu-
dines hic de-
$cribuntur
ab auctote:
quæ facile
ab $tudio$is i
telligi pñt.
De aliis te$tudinibus. # Caput. XXI.
E$t aũt & aliud genus te$tudinis, q<001>reli\”q oĩa h\~et qu\~eadmodũ \~q $upra$cripta
fũt, \~pter capreolos, $ed h\~et circa pluteũ & pĩnas ex tabulis, & $u<002>ne $ubgrũ/
das <030>clinatas, $upra{que} tabulis & coriis firmiter fixis cõtin\~etur. In$u<002> uero
argilla cũ capillo $ubacta ad´eã cra$$<007>tudin\~e ĩduca\~t, ut ignis oĩno non po$$it
ei machinæ nocere. Pñt aũt $i op{us}fuerit, eæ machinæ ex octo rotis e\~e, $i ad lo
ci naturã ita op{us} fuerit t\~eperare. Quæ aũt te$tudines ad fodi\~edũ cõpar antur
ορντες græce dicun\~t, Cætera oĩa hñt vti $upra$criptũ \~e. Frõtes aũt ea<006> fiunt,
qu\~eadmodũ anguli trigono<006>, uti a muro tela cũ ĩ eas mittan\~t nõ planis frõ
tibus excipiat plagas, $ed ab laterib{us} lab\~etes, $ine periculo fodientes, <003> intus
$unt tuean\~t, Non mihi etiã uide\~t e\~e alienũ de te$tudine, quã agetor byzan
tius fecit, <003>bus rõnib{us} $it facta exponë, Fuerat. n. ei{us} ba$is lõgitudo pedũ.lx.
latitudo. xviii. Arrectaria, \~q $upra cõpaction\~e erãt \”qtuor collocata, ex binis
tignis fuerant cõpacta in altitudinib{us} $ingulo<006>, pedum. xxxvi. cra$$itudine
palmopedali, latitudine $e$<003>pedali. Ba$is ei{us} habuerat rotas octo, <003>bus age/
[0226]LIBER
batur, Fuerat aũt ea<006> altitudo pedũ. vis@ cra$$itudo pedum trium, ita fabri
catæ triplici materia alternis $e cõtra $ub$cudibus ĩter $e coagm\~etatæ, lami/
ni${que} ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbu$culis $iue amaxopodes di
cãtur, habuerant uer$atiões, Ita $upra tran$trorũ planiti\~e \~q $upra ba$im fue
rat, po$tes erant erecti pedũ. xviii @ latitudinis. s@. cra$$itudinis. F. Z. di$tãtes ĩ
ter $e. is @ $upra eos trabes circũclu$æ cõtinehant totam cõpaction\~e \9.. late pe
dem. i@. cra$$æ. s@. $upra eam capreoli extolleban\~t altitudine pedum. xii. Su
pra capreolos tignũ collocatũ cõiũgebat capreolo<006> cõpactiões. It\~e fixa ha/
buerant lateraria in tran$uer$o, <003>b{us} i$u<002> cõtabulatio circũdata cõtegebat in
feriora. Habuerat aũt mediam cõtabulation\~e $upra trabiculas, ubi$corpio/
nes & catapultæ collocaban\~t. Erigeban\~t & arrectaria duo cõpacta pedum.
xxxv \9.. cra$$itudine $e$<003>pedali \9. latitudine pedũ. ii. cõiũcta capitibus tran$
uer$ario cardinato tigno, & altero mediano ĩter duos $capos cardinato, &
laminis ferreis religato, quo ĩ$u<002> collocata erat alternis materies ĩter $capos
& tran$uer$ariũ traiecta cheloniis & anconibus firmiter inclu$a, In ea mate-
ria fuerũt ex torno facti axiculi duo, e <003>bus funes alligati retinebant ariet\~e.
Supra caput eo<006> <003> cõtinebant ariet\~e collocatũ erat pluteũ, turriculæ $imili
tudine ornatũ, uti $ine periculo duo milites tuto $tantes <030>$picere po$$\~et, &
renũciare, \”qs res aduer$arii conar\~etur. Aries aũt eius habuerat lõgitudinem
pedũ. civ \9.. latitudine in imo palmopedali. \9.. cra$$itudine pedali. \9.. contra-
ctum a capite in latitudine pes. i \9.. ~cra$$itudine. s@. Is aũt aries habuerat de
ferro duro ro$trũ, ita uti naues lõgæ $olent habere, & ex ip$o ro$tro laminæ
ferreæ quatuor circiter pedũ. xv. fixæ fuerãt ĩ materia. A capite aũt ad imam
calc\~e tigni cõt\~eti fuerũt funes \”qtuor, cra$$itudine digito<006> octo ita religati
qu\~eadmodũ nauis malus a puppi ad prorã contine\~t, ei{que} funes \~pcinctoriis
trã$uer$is erant religati, hñtes ĩter $e palmipedalia $patia. In$u<002> cori<007>s crudis
totus aries erat ĩuolutus. Ex <003>b{us} aũt funib{us} pendebãt eo<006> capita fuerant ex
ferro factæ \”qdruplices catene, & ip$æ coriis crudis erãt ĩuolutæ. It\~e habue/
rat <030>iectura ei{us} ex tabulis arcam cõpactã & cõfixã rudentib{us} maioribus ex/
tentis, per qua<006> a$peritates nõ labentibus pedib{us} faciliter ad murũ <002>uenie-
ba\~t, at{que} ea machina $ex modis moueba\~t, <030>græ$$u, it\~e latere dextra ac $ini
$tra, porrectiõe nõ minus in altitudin\~e extolleba\~t, & in imũ ĩclinatione de-
mitteba\~t. Erigeba\~t aũt machina in altitudin\~e ad di$<007>ici\~edũ murũ circiter pe
des. c. It\~e a latë dextra ac $ini$tra <030> curr\~edo <002>$trĩgebat nõ minus pedes. c. Gu
bernabãt eã hoĩes. c. hñt\~e põd{us} tal\~etũ \”qtuor miliũ, q<001> $it. C
C
C
C
L
X
X
X
. põdo.
Totius operis peroratio. # Caput. XXII.
De $corpionibus & catapultis & bali$tis etiã{que} te$titudinib{us} & turrib{us}, quæ
maxime mihi uidebãtur idonea & a <003>bus e\~etĩuenta & qu\~eadmodũ fieri
deber\~et explicui, Scalarũ aũt & carche$io<006> & eorũ, quo<006> rõnes $unt imbe-
cilliores non nece$$e habui $cribere, Hæc \~et milites <002> $e $olent facere, ne{que} ea
i\~pa oĩbus locis ne{que} ei$dem rõnibus po$$unt utilia e$$e, {quis} differ\~etes $ũt mu-
[0227]DECIMVS.
nitiones munitionib{us}, nationũ{que} fortitudines. Nã{que} alia rõne ad audaces &
temerarios, alia ad dilig\~etes, aliter ad timidos machinationes deb\~et cõpara
ri. Ita{que} his \~p$criptõib{us} $i<003>s att\~edë voluerit, ex uarietate eo<006> elig\~edo & i vnã
cõ<002>ation\~e cõfer\~edo nõ ĩdigebit aux<007>liis, $ed \”q$cũ{que} res aut rõnibus autlocis
op{us}fuerit $ine dubitatõe poterit explicare. De repugnatoriis vero nõ e$t $cri
ptis explicãdũ, Nõ. n. ad no$tra $cripta ho$tes cõparãt res oppugnatorias,
$ed mach<007>natiões eo<006> ex t<002>e $olerti cõ$ilio<006> celeritate $ine machinis $æp<007>{us}
euertũtur, Q<001> \~et rhodi\~e$ib{us} memora\~t u$u veni$$e, Diognet{us}. n. fuerat Rho/
dius architectus & ei de publico quotãnis certa merces <030> arte tribueba\~t ad
honor\~e. Eo t<002>e quidã architect{us} ab arado noĩe callias Rhodũ cum ueni$$et
acroa$in fecit, ex\~eplũ{que} <030>tulit muri, & $upra id machinã ĩ carche$io uer$ati/
li cõ$tituit, qua helepolim ad mœnia accedent\~e corripuit & trã$tulit intra
mu<006>. Hoc ex\~eplar Rhodii cũ uidi$$ent admirati ademerũt d<007>ogneto quod
fuerat ei quotãnis cõ$titutũ, & eũ honor\~e ad calliã trã$tulerunt. Interea rex
Demetrius qui <030>pter aĩ <002>tinaciã poliorcetes e$t appellat{us} cõtra rhodũ bel/
lum cõparando Epimachũ Athenien$\~e nobil\~e architectũ $ecum adduxit. Is
aũt cõparauit helepolim $ũptibus ĩmanib{us} ĩdu$tria labore{que} fũmo, cuius al
titudo fuerat pedũ. cxxv. latitudo pedũ. lx. ita eã ciliciis & coriis crudis cõ/
firmauit, ut po$$et pati plagã lapidis bali$ta ĩmi$$i pondo. ccclx. Ip$a aũt ma
china fuerat milia põdo. ccclx. Cũaũt callias rogare\~t a rhodiis, ut cõtra eã
helepolim machinã pararet, & illam (uti pollicit{us} erat) tran$$erret ĩtra mu<006>,
negauit po$$e. Non enĩ oĩa ei$d\~e rõnibus agi pñt, $ed $unt ali\”q, quæ exempla
ribus nõ magnis, $imiliter magna facta hñt effectus, alia aũt exemplaria nõ
po$$unt h\~ere, $ed <002> $e cõ$tituun\~t, Nõnulla uero $unt, quæ ĩ ex\~eplarib{us} uid\~e
tur ueri$imil<007>a, cũ aũt cre$cere cœperũt dilabũtur, ut etiã po$$umus hĩc ani/
mũ aduertere. Terebra\~t terebra foramen $emidigitale, digitale, $e$<002>digita/
le, $i ead\~e rõne voluerimus palmare facere, nõ habet explication\~e, $emipeda
le aũt maius ne cogitandũ quid\~e uide\~t oĩno, Sic it\~e qu\~eadmodũ in nonnul
lis <002>uis ex\~eplarib{us} fc\~m apparet, in nõ ualde magnis fieri po$$e uide\~t, non tñ
eod\~e mõ in maiorib{us} id co$e<003> põt. Hæc cũ aĩaduerti$$ent rhodii ead\~e ratiõe
decepti, <003> ĩiuriam cũ cõtumelia diogneto fecerãt, po$tea<004> uiderũt ho$t\~e <002>ti
naciter infe$tũ, & machination\~e ad capiendam urb\~e cõparatam, periculum
$eruitutis metu\~etes, & nil ni$i ciuitatis ua$titat\~e expectandam, <030>cubuerunt
diognetũ rogantes, ut auxiliare\~t patriæ. Is primo negauit $e factu<006>, $ed po-
$tea<003> ĩgenuæ virgines & ephœbi cũ $acerdotib{us} uenerũt ad deprecandum,
tũc e$t pollicit{us} his legibus, uti $i eam machinã cœpi$$et, $ua e\~et. His ita cõ$ti
tutis, \”q machina acce$$ura erat, ea regione mu<006> <002>tudit, & iu$$it o\~es publice
& priuatim, qd<001> qui${que} habui$$et aquæ, $tercoris, luti, <002> eam fene$tram <002> ca-
nales effũdere ante mu<006>. Cum <007>bi magna uis a quæ, luti, $tercoris, nocte <030>fu
$a fui$$et, po$tero die helepolis acced\~es ante<004> appropin\”qret ad mu<006> in hu-
mida voragine acta cõ$edit, nec progredi, nec regredi po$tea potuit.
[0228]LIBER
a. helepolis.
b. rhodus
a b
Ita{que} Demetrius cũ uidi$$et $api\~etia diogneti $e deceptũ e$$e cũ cla$$e $ua di-
$ce$$it, Tũc rhodii diogneti $olertia liberati bello, publice gratias egerũt ho
noribu${que} oĩbus eum & ornamentis exornauerũt. Diognetus aũt eam hele-
polim reduxit in urb\~e, & in publico collocauit, & in$crip$it. Diognet{us}e ma-
nubiis id populo dedit munus. Ita in repugnatoriis reb{us} nõ tantũ machinæ
$ed etiam maxime cõ$ilia $ũt cõparanda. Nõ minus Chio cum $upra naues
$ambuca<006> machinas ho$tes cõparaui$$ent, Noctu chii terram, arenam, la-
pides <030>iecerũt in mare ante mu<006>. Ita illi po$tero die cũ accedere uolui$$ent
naues $upra aggeration\~e, \~q fuerat $ub aqua $ederunt, nec ad mu<006> accedere,
nec retror$us $e recipere potuerũt, $ed ib<007> maleolis cõfixe ĩc\~edio $ũt cõflagra
tæ. Appollonia quo{que} cũ circũ$idere\~t, & $pecus ho$tes fodi\~edo cogitar\~et $i
ne $u$picione ĩtra mœnia penetrare, Id aũt cũ a $peculatorib{us} e\~et apollonia-
tibus renũciatũ, <002>turbati nũtio <030>pter timor\~e cõ$iliis ĩdig\~etes aĩs deficiebãt,
{quis} ne{que} t\~ps, ne{que} certũ locũ $cire poterãt, quo emer$ũ facturi fui$$ent ho$tes,
Tum vero trypho Alexandrinus <003> ibi fuerat architectus, ĩtra mu<006> plures
$pec{us} de$ignauit, & fodi\~edo terrã <030>gredieba\~t extra mu<006> dũtaxat citra $agit
tæ emi$$ion\~e, & in oibus ua$a ænea $u$p\~edit. Ex his in una fo$$ura, \~q contra
ho$tiũ $pec{us} fuerat, ua$a p\~ed\~etia ad plagas ferram\~eto<006> $onare cœperũt. Ita
ex eo ĩtellectũ e$t, \”q regione aduer$arii $pecus ag\~etes ĩtra penetrare cogita-
bant. Sic limitatiõe cognita t\~eperauit ahena aquæ feru\~etis & picis de $u<002>ne
cõtra capita ho$tiũ, & $tercoris humani & arenæ coctæ cãdentis, dein noctu
[0229]DECIMVS.
<002>tudit crebra foramina, & <002> ea rep\~ete <002>fund\~edo, <003> in eo o<002>e fuerũt ho$tes
o\~es necauit. It\~e Ma$$ilia cũ oppugnare\~t, & numero $upra. xxx. $pec{us} tum
ager\~et. Ma$$ilitani $u$picati, totã \~q fuerat añ mu<006> fo$$ã altiore fo$$ura de-
pre$$erũt, <007>ta $pecus o\~es exitus ĩ fo$$ã habuerũt. Quib{us} aũt locis fo$$a nõ po-
tuerat fieri ĩtra murũ barathrũ ampli$$ima longitudine & amplitudine, uti
pi$cinã fecerũt cõtra eũ locũ, \”q $pecus agebã\~t. Eã{que} e puteis & e portu ĩple-
uerũt. Ita{que} cũ $pecus e\~et rep\~ete naribus a<002>tis, uehem\~es aquæ uis ĩm<007>$$a $up
plantauit fulcturas, qui{que} ĩtra fuerunt & ab a\~q multitudine, & ab ruina $pe
cus, o\~es $unt oppre$$i, Etiã cũ agger ad mu<006> cõtra eos cõparare\~t, & arbori-
bus exci$is, eo{que} collocatis, locus operib{us} exaggerare\~t, bali$tis uectes ferre-
os cãd\~etes in id mitt\~edo totã munition\~e coegerũt cõflagrare. Te$tudo aut\~e
arietaria cũ ad murum pul$andũ acce$$i$$et demi$erunt laqueũ, & eo ariete
cõ$tricto <002> tympanũ ergata circũag\~etes, $u$p\~e$o capite eius nõ $unt pa$$i tã
gi mu<006>, Deni{que} totã machinã cã d\~etibus malleolis & bali$tarum plagis di$-
$ipauerũt. Ita hæ uictoria c<007>uitates, nõ machinis, $ed cõtra machĩa<006> rõnem
architecto<006> $olertia $unt liberatæ. Quas potui de machinis expedire rõnes
pacis belli{que} t\~eporib{us}, & utili$$imas putaui ĩ hoc uolumine <002>feci. In priori-
bus uero nou\~e de $ingulis generibus & partibus comparaui, uti totũ corp{us}
omnia architecturæ membra in decem uoluminibus haberet explicata.
VITR VVII LIBER DECIMVS
EXPLICIT.
Errata huíus operís: quæ uíx etíã a dílígentí$$ímís uítarí po$$untín iprím\~edís auc\~torí-
bus: $ecun\~t: quæ quo{que} ut facílíus ínuenían\~t & corrígan\~t: \’pmonítũ legent\~e e$$e uolo. f.
$igníficare: folíum: cuí $tatím eíu$d\~e folíí $equí\~t numerus. Huíc aũt numero $í nulla alía
$ola líttera $equí\~t: íntellígítur error\~e e$$e ín príma íllíus folíí margíne: $i uero. t. $equa\~t
íntellígítur e$$e ín $c<001>a. Præterea ubí. lí. cum $uo numero $equ\~ete $críptum fuerít: $igní
ficat líneã ín qua reperítur error. Igítur.f.í.lí.16. edíficare. pro ædíficare. It\~elínea. 27. edí
ficíorum. pro. ædífícío<006>. Item eod\~e.f.t.lí.23.&.40.edífícíís.pro. ædífícíís. Verum hu-
íu$modí errata de díphtongís & orthographía ní$i earum adíectíone uel detractíõe $\~e-
$u s díctíonum imutetur facílíter præteríbo.f.2.t.oporteat.pro.oportet.f.4. Ichnogra-
phíæ figura iuer$a \~e:nã \~q pars anteríor e\~e d\~et: po$teríor \~e po$ita.f.3.lí.í.byblíothecís
<030> bíblyothecís.f.6.lí.14.eorpora.pro.cor<002>a.f.8.t.$erredentes.<030>.$erræ d\~etes i glo$ulís.
f.9.t.lí.í.<009> perflat{us}. <030>.quí perflat{us}. f.11.lí.2.erít línea.g.<030>.erít líttera.g.f.12.lí.ultíma.uol
umíne. pro.uolumíne.Item eodem.f.t.lí.10.humanæ.pro.humane.&.lí.23.ægregíam
pro.egregíam.hoc erratum alíquíbus alíís locís reperítur.f.13.t.lí.37.romulí ca$a & ín
arce.&.$u pera bundat.f.13.t.lí.13.uer$uuíum.pro.ue$uuíum. Item lí.32.&$i \~q.pro: &
$iquæ.f.16.lí.34.tar quín íen$ium.pro.tarquíníen$<007>um.f.18.lí.39.fo$a.pro.fo$$a.f.19. lí.
3.rhodíum.pro.rhodum. Item.lí.32.gulæ.pro.tegulæ. Item.lí.21.area planata.pro.area
plana.f.23.lí.17.fignatos pro $ignatos.f.26.lí.2. ornant{que} $ignís pro ornantur{que} $ignís.
f.30.lí.9.deníque pro deínque. Item eodem.f.t.lí.í.$tylíorum. Epí$tylíorum pro $tylío-
[0230]LIBER
rũ: epí$tylío<006>.f.32.t.lí.29.ín ea æde eum pro ín ea ædecum.f.33.figura columnæ e$t in-
uer$a.f.38.t.pronaum. pro pronaus. ín glo$ulís.f.39.lí.ultíma ín glo$ulís columna pro
columnã.f.42.lí.7.& putre$cunt. & $uperabundat.f.44.t.lí.14.$ta díís pro $tudíís.f.
43.figuræ forí græcí dee$t íchnographía alterí{us} ordínís columnarum ínteríus.f.46.lí.
16.canteríum & portícum quæ $unt $ubmí$$a ínfra te$tudínem tecta pro canteríum: &
portícum (quæ $unt $ubmí$$a ínfra te$tudínem) tecta.f.48.t.lí.16. uaríetatatem pro ua
ríetatem.f.49.lí.29.pro$lambanomeon.pro pro$lambanomenon.f.31.t.f. pro$ceníũ.
pro.f.frons $cenæ. Item.g.frons $cenæ pro.g.$cena. línea.7.&.8.ín glo$ulís.f.34.
lí.14.fn.pro.$in.f.33.paradromídas pro <002>ídromídas.lí.penultíma ín glo$ulís.f.36.t.R
gura ínuer$a e$t: & ítem ín glo$ulís. $eptro pro $eptío.f.37.t.lí.36.dí$$imíter.pro dí$$í.
mílíter.f.38.t.lí.3.remí$$íonís.pro remí$$iores.f.62.Dímí$$a \~e rubríca deatríís & alís
& tablínís eorum cum $ingulorum dímen$ioníbus & $ymmetríís.f.63.prímæ margí-
nís fígura íchnographíæ e$tínuer$a.f.68.t.lí.4.uendícatæ. pro uíndícate.f.71.lí.prí-
ma:tomíces.pro tomíce.f.72.t.lí.36.$identía pro $edentía.f.74.lí.10.uírtutes effící-
tur pro uírtutes relínquít & effícítur.f.73.lí.17.hac pro lac.Item eodem.f.t.lí.ultíma.
$ed ad líbratam.ad.$uperabundat.f.77.lí.4.alitudínem pro altítudínem.f.79.lí.13.cõ
currunt ín unum accumbentes.coma debet e$$e ante.ín unum.Item.lí.20.pote$t $ub-
$i$tere pro pote$t $ub$tínere.f.86.lí.príma íocnudítatíbus pro íocundítatíb{us}.f.87.t.lí.
23. καει pro καιει.f.88.lí.40.candentís pro candens.f.89.t.lí.10.æqua $tella quæ dí
cítur polus.plus.pro.e qua $tella quæ dícítur polus: plus & c.f.90.lí.11.peruolítantía <030>
peruolítãtís.f.92.lí.7.a quíbu${que} pro a quíbus.f.93.lí.3.equí$ita pro exquí$ita.f.93.t.lí.
37. qua ín tympanum pro quía ín tympanum.f.101.lí.2. præter{que} pro præter<009>.f.103.lí.
22.& areæ.pro.& arcæ.
[0231]
Ceperam plurímum díctíonum huíus auctorís ethymologías & $igníficata:utí uenerant ín m\~et\~e
de$críbere: Sed cũ r\~e dífficílíor\~e <004> \~pexí$tímarã: tũ nouítate: (nã a me $imílís cura nũquã ptenta-
ta fuerat) tũ díctíonũ multítudíne: alíís $u<002> alías cõtín\~eter igruentíbus: tũ demũ: quía multa: etíã
\~pter ea:quæín í\~po o<002>e deformata & de$crípta $unt:nõ tãtũ nudís uerbís:$ed & graphícis quo{que}
de$críptíoníb{us} $imílíter demõ$trãda for\~et:íta ut quod putarã paruo díe<006> $patío me ab$oluere po$-
$e:multo lõgíore idígeret:de$títí:ín alíud t\~epus ichoata cõplecturus:& ad ordínãdã $ub$críptam
uocabulo<006> tabulã me cõuertí:Hanc aũt (ut facílíter que$ita iueníant{ur} ) $ic ordínauí ut. a. $igníficet
prímam margínem folíí. b. $ecun dã. f. $igníficet folíum:cuí $tatím numerus $ub$equítur folíum.
Aeres nũero pluralí. a. f. 3. a. f. 6.
Agrãmat{us}. íde$t artís grammatí
# ceígnarus. a. f. 3.
Amu${us}. í. rõís mu$iceĩ<002>ít{us}. a. f.5
Aníatrologetus. í. rõnís medí-
# cínæ ímperítus. b. f. 3.
Aedes dorícæ. a. f. 5.
Aedes íonícæ. a. f. 5.
Ar\~ea fo$$itía. b. f. 5. a. f. 15. a. f. 16.
Abíes. b. f. 5. b. f. 19.
Arena fluuíatíca. b. f. 5. a. f. 15.
Arena marína. b. f. 5. a. f. 15.
Aedíficatío. b. f. 5. b. f. 54. a. f. 75
Aura. a. f. 6. b. f. 10. b. f. 47.
A$plenon. a. f. 7.
Agger. a. f. 8.
Aríes. a. f. 8.
Area. b. f. 8. a. f. 12. a. f. 84.
Angíportus. b. f. 8. a. f. 9. a. f. 10.
# b. f. 11. a. f. 12.
Aeolípíla. a. f. 9.
Arthretís. a. f. 9.
Amu$ium. b. f. 9.
Aedes $acræ. a. f. 12. b. f. 39. a. f.
# 41. a. f. 44.
Amphytheatrum. a. f. 12.
Arx $acrorum. b. f. 13.
Atomus. a. f. 14.
Arenaríun>a. f. 15. a. f. 16.
Arena fo$$ítía nígra: cana : ru-
# bra:carbũculus. a. f. 15.
Album $axum. a. f. 15.
An$æ ferreæ. a. f. 17.
Arectaría. b. f. 19. b. f. 71. a. f. 107.
Alnus. a. f. 20. a. f. 76. a. f. 107.
Abíes $u<002>nas & ínfernas. a. f. 21
As. $iue a$$ís. a. f. 23.
Aedes. a. f. 23.
Amphípro$tylos. a. f. 23.
Antæa. f. 23. b. f. 23. a. f. 35. b. f.
# 38. a. f. 39. b. f. 39. b. f. 41. a. f. 44
# a. f. 47. b. f. 65. a. f. 67.
Areo$tylos. a. f. 25. b. f. 25. b. f.
# 26. b. f. 27.
Adíectío. a. f. 27. a. f. 30. b. f. 31. a.
# f. 38. b. f. 59. a. f. 64. b. f. 95. a. f.
Alueolatus. b. f. 27. # (. 105.
Attícurges $píra. a. f. 28. b. f. 28.
# b. f. 39. a. f. 41.
A$tragalus. b. f. 28. b. f. 29. b. f.
# 34. a. f. 40.
Abacus. a. f. 29. b. f. 29. a. f. 30. a.
# f. 34. b. f. 34. a. f. 42. b. f. 4.
Axís uolutarum. b. f. 29.
Acrotería. b. f. 30. a. f. 31. b. f. 55.
Ancones. b. f. 31. a. f. 40. b. f. 80.
# a. f. 103. b. f. 108.
Achantus. a. f. 34.
Apothe$is. b. f. 34.
A$$er. b. f. 35. a. f. 36. b. f. 59. a. f.
# 68. b. f. 70. a. f. 71.
Aedes doríca. a. f. 36.
Aedes íoníca. a. f. 36.
Anulus. b. f. 36.
Antepagmenta. b. f. 39. a. f. 40.
# b. f. 40. a. f. 41.
A$tragalũ le$bíũ. a. f. 40.
Apophygí. b. f. 41. b. f. 42.
Aedes rotundæb. f. 42.
Alueus. b. f. 44.
Argentaríæ tabernæ. a. f. 45.
Aedes. b. f. 46.
Aeraríum. a. f. 47.
Albaríum opus. a. f. 47.
Apertura. a. f. 49.
Aula regíæa. f. 51.
Amplíficare. a. f. 52.
Ambulatío. b. f. 52. b. f. 53. b. f.
# 54. a. f. 55. b. f. 64. b. f. 72. b. f.
Alueolus. a. f. 54. # (. 97.
Ahenum. a. f. 54.
Arcus. a. f. 54. a. f. 67. b. f. 87. b.
# f. 107.
Argílla capíllo $ubacta. a. f. 54.
Alueus. b. f. 54. # (b. f. 54.
A$pergo. b. 54.
Athleta. a. f. 54.
Arca. b. f. 55. a. f. 56. a. f. 61. b. f.
# 62. a. f. 103. b. f. 103. b. f. 108.
Aequílíbrís. a. f. 56.
Arena. a. f. 56. a. f. 76.
Archítectarí. b. f. 57.
Axís. b. f. 58. a. f. 70. b. f. 86. a. f.
# 90. b. f. 95. a. f. 99. b. f. 99. a. f.
# 101. b. f. 102. a. f. 104. b. f. 104.
# b. f. 107.
Admanũ $p\~es alía uídet{ur}:alía ãt
# i excel$o:alía i cõclu$o:alía ia-
Ap<002>atío. b. f. 59. # (<002>to. b. f. 59.
Atríũ. b. f. 59. a. f. 62. b. f. 62. a. f.
# 63. a. f. 64. a. f. 65. b. f. 65. b. f, 72
Alæ. b. f. 62. a. f. 63.
Apotheca. a. f. 64.
Amphíthalamus. a. f. 66.
Andronídes. a. f. 66.
Andronæ. a. f. 66. b. f. 66.
Atlas. a. f. 67.
Atlantídes. a. f. 67.
Anterídes. b. f. 67.
Acíes oculorum. a. f. 69.
[0232]
Ab$cedentía. b. f. 4. a. f. 69.
Armentaríum. a. f. 69.
Axes e$culíní & querní. a. f. 70.
A$cíare. b. f. 70.
A$cía. b. f. 70.
A$$eres cupre$$íní : & abíegní.
# b. f. 70.
Arenatum. a. f. 71. b. f. 71. a. f. 72
Abací. a. f. 72.
Atramentum. b. f. 72.
Arpagínetulí $tríatí:cum crí$pís
# folíís. b. f. 72.
Aedículæ. b. f. 72.
A$perítas. a. f. 73.
Armeníum. a. f. 73.
A$$ulæ. b. f. 73.
Argentí fodínæ. b. f. 73.
Aurípígmentum:græce
αρσ ενικον díctum. b. f. 73.
Antrax. b. f. 73.
Argentũ uíuum. b. f. 73. a. f. 74
Atramentum. a. f. 74.
Atramentũ bíbraríũ. b. f. 74.
Aes cypríum. b. f. 74.
Aerugo. b. f. 74. a. f. 79.
Au$ter. b. f. 9. b. f. 10. a. f. 77.
Aquílo. b. f. 10. a. f. 77.
A$ta$oba. a. f. 77.
A$tabora. a. f. 77.
Atlas mons. a. f. 77.
Albula flumen. b. f. 77.
Adígere. a. f. 79.
Acer & acídus $uccus. a. f. 79.
Aceto a$per$æ margarítæ & $a-
# xa $ilícea calefacta dí$$ílíunt.
# a. f. 79.
Ab$temíus. b. f. 79.
Actus. a. f. 82.
alligatíones. a. f. 82.
Artífices plumbaríí. b. f. 82.
Ae$tuaría. b. f. 82.
Analemma. b. f. 86. a. f. 90. b. fo.
# 91. a. f. 92. b. f. 92. b. f. 93.
Archítectoníca ratío. b. f. 86.
Archítectatus. b. f. 86.
Aether $upra $olem. a. f. 88.
Aequínoctíum uernũ. b. f. 88.
Aríes. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89. b. f.
# 93. a. f. 94. a. f. 107. b. f. 108.
Aquar<007>{us}. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89.
# a. f. 94.
Arctos. b. f. 88.
Arcturus. b. f. 88. b. f. 89.
Auríga. a. f. 89.
Aquíla. a. f. 89.
Anguís. b. f. 89.
Argo. b. f. 89.
Aequílatatío. a. f. 91.
Axon. b. f. 91. b. f. 106.
Araehne. b. f. 92.
Antíboræum. b. f. 92.
Automata porrectí: rotundatío
# ni${que} machínæ. a. f. 93.
Adíectus. a. f. 93.
Anaporíca. b. f. 93.
Axís uer$atílís. b. f. 93.
Admíní$tratío. b. f. 93.
Aní$ocyclus. b. 94.
Antaríí funes. b. f. 95.
Artemõ:græce επαγοΤα & e$t
# troclea:quæ ín radíce machíne
# $can$oríe ponítur. b. f. 96.
Armíllæ. a. f. 97. b. f. 97.
Apollo colo$$ícus. b. f. 97.
Axículus. a. f. 97. b. f. 108.
An$a. b. f. 98. b. f. 106.
Aequípondíum. b. f. 98. a. f. 99.
Antenna. b. f. 98.
Aperturæ $emípedales. a. f. 99.
Ambulatíles fundulí. a. f. 103.
Arcula. a. f. 103.
Aníma. a. f. 103. b. f. 103.
Aríetaría te$tudo. a. f. 107.
Aríes $ubrotatus. a. f. 107.
A$cendens machína. a. f. 107.
Aríetaría machína : quæ græce.
# κριολοκΗ dícítur. a. f. 107.
Acce$$us quí επιΒαθρα græce
# dícítur. b. f. 107.
Arbu$culæ \~q græce α@αξοωο-
# λεσ dícũtur. b. f. 107. b. f. 108.
Amaxopodes. b. f. 107. b. f. 108.
Alga. a. f. 108.
Antefixa. a. f. 105.
Anteba$is. a. f. 105.
Anatona. a. f. 105.
Anterídíon. b. f. 106.
Acroa$is. a. f. 109.
Aggeratío. b. f. 109.
Balí$ta. a. f. 1. b. f. 2. a. f. 5. a. f. 99.
# b. f. 107. a. f. 108. b. f. 108. a. fo.
# 105. b. f. 105. a. f. 106. b. f. 106. a.
# f. 109. a. f. 110.
Bíblyotheca. b. f. 5. a. f. 64. a. fo.
# 64. a. f. 66. b. f. 68.
Balneum. b. f. 5.
Beatí & delícatí. b. f. 5.
Bítumen líquídum. b. f. 8. b. f. 15
# a. f. 78.
Bacíllí. a. f. 15.
Bípedalís paríes. a. f. 17. b. f. 27.
Be$alterum. a. f. 23.
Barycæ. a. f. 26.
Barycephalæ. a. f. 26.
Baltheus. b. f. 29.
Ba$is $capí. b. f. 52.
Ba$i $píram $uppo$uerũt. a. f. 33.
Bífora. a. f. 41.
Ba$ilíca. b. f. 45. a. f. 46. b. f. 46.
# a. f. 47. b. f. 63. b. f. 64.
Balneæ. b. f. 53. b. f. 54. a. fo. 64.
# b. f. 81.
Be$$ales laterculí. a. f. 54. a. f. 72.
Bípedales tegulæ. a. f. 54.
Bona fama. b. f. 57.
Balnearía. f. 64. a. f. 65.
Bubílía. f. 65.
Buxus. b. f. 70.
Baculorum $ubactíõíb{us}. a. f. 71.
Breuítas. b. f. 75. a. f. 77.
Bory$thenes. a. f. 77.
Belgíca. a. f. 77.
Bítumen durum. b. f. 78.
Bellí$$íme. a. f. 82.
Bruma a breuítate díurna dícta
# b. f. 88.
Brumales díes. b. f. 88.
Be$tía a$trorum. b. f. 89.
[0233]
Buccínæ. a. f. 93.
Bulla. b. f. 93.
Brũalís horarũ breuítas. a. f. 94.
Ba$<007>s. b. f. 97. a. f. 103. a. f. 107. b.
# f. 108. b. f. 106.
Ba$is quæ græce εοΧαρα dícít
# b. f. 107.
Brachíũ a. f. 105. b. f. 105. b. f. 106
Buccula. a. f. 105.
Carryatídes. b. f. 1.
Catapulta. b. f. 2. a. f. 107. b. fo.
# 107. b. f. 108. a. f. 105. b. f. 105. a
# f. 106. b. f. 106.
Clíma. a. f. 3.
Cloaca. a. f. 3.
Conductor. a. f. 3.
Cogítatío. b. f. 4.
Con$uetudo. a. f. 5. a. f. 19.
Corona. a. f. 5. b. f. 27. b. f. 30. a.
# f. 31. b. f. 32. b. f. 35. a. f. 36. a. fo.
# 37. b. f. 39. a. f. 40. a. f. 46. a. f. 51
# a. f. 53. b. f. 63. a. f. 67. a. f. 71. b.
# f. 83. a. f. 89.
Cubículum. b. f. 5. a. f. 64. b. fo.
# 65. a. f. 66.
Cementum. b. f. 5. b. fo. 8. a. f. 15.
# b. f. 15. a. f. 16. a. f. 17. b. f. 39. a. f.
# 50. b. f. 55. b. f. 56.
Cupre$$us. b. f. 5. b. f. 19. a. fo. 20.
# b. f. 20. b. f. 70.
Cella uínaría. a. f. 6. a. f. 65.
Contígnata ítínera. b. f. 7.
Cuneus. a. f. 8. b. f. 48. b. f. 50. a.
# f. 67. a. f. 93. b. f. 93. b. f. 102. b. f.
Coctus later. b. f. 8. # (106.
Crudus later. b. f. 8.
Círcínus. b. f. 9. a. f. 11. b. f. 29. a. f.
# 30. a. f. 38. b. f. 41. a. f. 52. b. f. 54
# b. f. 63.
Círcínatío. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 50.
# b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52. b. f. 70. a.
# fo. 101.
Centrum. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 11. b.
# f. 29. a. f. 38. a. f. 52. a. f. 67. b. fo.
# 86. b. f. 98.
Comen$us. b. f. 12.
Conuentus. b. f. 13.
Concílíum. b. f. 13.
Ca$a. b. f. 13. a. f. 14.
Coríum. b. f. 14. a. f. 14. b. f. 17. a
# f. 71. b. f. 71. b. f. 82.
Cementítía $tructura. a. fo. 15.
# b. f. 16.
Concameratío. a. f. 15. a. f. 54. b.
# f. 54. a. f. 67.
Calx. a. f. 15. b. f. 15. a. f. 17. b. f. 56
Carbunculus. a. f. 16. a. f. 76.
Cubíle. b. f. 16. a. f. 17. b. f. 17. b.
# f. 38. a. f. 49.
Coagmentum. b. f. 16. a. f. 17. b. f.
# 17. b. f. 38. b. f. 54. b. f. 56. a. fo.
# 67. a. f. 70. b. f. 70.
Cella. a. f. 18. a. f. 24. b. f. 26. a. fo.
# 38. b. f. 39. b. f. 41. b. f. 42. a. fo.
# 43. b. f. 43. a. f. 44. b. f. 48. a. f.
# 49. b. f. 65. b. f. 69.
Colo$$us. b. f. 18.
Contígnatío a. f. 19. b. f. 19. a. f. 20
a. f. 35. a. f. 45. a. f. 46. a. f. 54. b.
f. 54. b. f. 61. b. f. 63. a. f. 70. b. fo.
70. a. f. 71. a. f. 73. b. f. 84.
Cementícíus paríes. a. f. 19.
Coaxatus. a. f. 19.
Cenacula. a. f. 19.
Cratícíus. a. f. 19. b. f. 19. b. f. 71.
Cerrus. a. f. 20. a. f. 70.
Coagmentatío. a. f. 20. a. f. 102.
Cómí$$ura. a. f. 20. a. f. 82.
Catenatío. a. f. 20.
Carpínus. a. f. 20.
Caríes. a. f. 20. b. f. 20. b. f. 56. b.
# f. 70.
Cedrus. b. f. 20.
Cedreum:cedrí oleum. b. f. 20.
Ca$tellum. b. f. 20. b. f. 81. b. f. 93.
# b. f. 99. a. f. 100. b. f. 102. a. f. 107.
Cómen$us. a. f. 22. b. f. 22. a. f. 23
# b. f. 44. b. f. 57. b. f. 59.
Cubítus. b. f. 22. a. f. 23.
Columna. b. f. 23. a. f. 24. b. f. 24
# a. f. 29. a. f. 30. b. f. 30. a. f. 35. b. f.
# 36. a. f. 26. b. f. 26. a. f. 27. b. f. 27
# a. f. 38. a. f. 39. b. f. 39. b. f. 41. b. f.
# 42. a. f. 43. a. f. 44. a. f. 45. b. fo.
# 45. a. f. 46. b. f. 52. a. f. 53. a. f. 55.
# a. f. 60. a. f. 63. b. f. 72. a. f. 97.
Crepído. b. f. 26. a. f. 40. a. f. 56.
Concamerare. b. f. 27.
Cóge$títí{us} locus. b. f. 27. a. f. 70.
Capítulum puluínatũ. a. f. 29.
Cathetus. a. f. 29. b. f. 29.
Capítulum. b. f. 29. a. f. 30. b. f. 30
# a. f. 32. b. f. 32. a. f. 34. a. f. 35. b.
# f. 36. b. f. 39. a. f. 42. a. f. 43. a. f. 46
# b. f. 46. a. f. 53. a. f. 105. b. f. 106.
Cymatíum. b. f. 29. b. f. 30. a. fo.
# 33. b. f. 36. a. f. 37. b. f. 39. a. f. 40.
# b. f. 40. a. f. 41.
Colo$$ícotera. b. f. 30. b. f. 95.
Colũnæ corínthíe. a. f. 32. b. f. 32
Corínthíum capítulũ. a. f. 32.
Columna doríca. b. f. 32. a. f. 38.
Calathus. a. f. 34.
Caulículus. a. f. 34. b. f. 34.
Columen. a. f. 35. b. f. 42.
Canteríus. a. f. 35. b. f. 35. a. f. 36.
# b. f. 42. a. f. 46.
Culmen. a. f. 35.
Capreolus. a. f. 35. a. f. 47. a. fo.
# 108. b. f. 108. a. f. 105.
Canalículus. b. f. 36.
Cymatíum le$bíum. a. f. 40.
Cymatíum dorícum. a. f. 40.
Cor$a. a. f. 41.
Cero$trota. a. f. 41.
Compactílís. b. f. 42.
Compactura. b. f. 42.
Columnatus. b. f. 42.
Cubíca ratío. b. f. 44.
Cubus. b. f. 44. a. f. 45.
Coaxatío. a. f. 45. b. f. 65. a. f. 70.
# b. f. 84.
Contractíor. a. f. 45.
Chalcídíca. b. f. 45
Curuatura. b. f. 46. b. f. 50. b. fo.
# 51. b. f. 54. b. f. 55. b. f. 74. a. f.
# 81. a. f. 105. a. f. 106.
Carcer. a. f. 47.
[0234]
Curía. a. f. 47.
Círculus. b. f. 47. b. f. 94.
Cantío. a. f. 48.
Chroma. a. f. 48. b. f. 48. a. f. 49
Concentus. græce συ@φονιαι
# a. f. 48. b. f. 48. a. f. 49.
Chorda. b. f. 48. b. f. 58.
Cõfornícarí. a. f. 49. a. f. 81.
Cõ$onantía. a. f. 49. a. f. 50.
Cítharedus. a. f. 50.
Círcun$onantes græce περιΗ
# χουμτεσ. b. f. 52.
Con$onantes græce συμΗχουν
# τεσ. b. f. 52.
Choragía. b. f. 52.
Chorus. b. f. 52.
Cõglobatus. b. f. 53. b. f. 76.
Cloacæ$tructíles. b. f. 53.
Conclu$io. b. f. 53.
Caldaría. b. f. 53. a. f. 54. b. f. 54.
# a. f. 77.
Camera. b. f. 54. b. f. 70. a. f. 71.
# a. f. 72. b. f. 72. b. f. 74. a. f. 77.
Clypeum. b. f. 54. # (b. f. 81.
Círcuítío. b. f. 54. a. f. 58. a. f. 60.
# b. f. 63. b. f. 81. a. f. 87. b. f. 104.
Coríceum. b. f. 54. # (a. f. 107.
Conní$teríum. b. f. 54.
Concamerata $udatío. b. f. 54.
Calda lauatío. b. f. 54.
Conformare. b. f. 55.
Coclea. a. f. 56. a. f. 65. a. f. 99. b.
f. 101. a. f. 102.
Cõmen$us $ymmetríarum. b. f.
# 57. a. f. 59.
Ce$ií oculí. a. f. 58.
Cardo. b. f. 58. b. f. 86. b. f. 95. a.
# f. 98. b. f. 107. a. f. 108. a. f. 105.
Calíx. b. f. 58.
Cauum ædíum: $iue cauædíũ.
# b. f. 59. a. f. 64.
Corínthíum cauædíum. b. f. 59.
Collíquíæ. b. f. 59.
Compluuíum. b. f. 59. a. f. 60. a.
# f. 61.
Canalís. a. f. 61. b. f. 71. a. f. 72. b.
# f. 72. a. f. 81. b. f. 81. b. f. 87. a. fo.
# 99. a. f. 102. a. f. 103. b. f. 107. a. f.
105.
Conclauía. a. f. 63. b. f. 65. b. f. 70
# a. f. 71. b. f. 71. b. f. 72.
C<007>rcuítus. b. f. 63.
Chors. a. f. 64.
Culína. a. f. 64. b. f. 65.
Culleare dolíum. a. f. 65.
Caprílía. a. f. 65.
Curculío. b. f. 65.
Clíuus. b. f. 65. a. f. 82. b. f. 97.
Cellæfamílíarícæ. a. f. 66.
Cella cũpenu. a. f. 66.
Conclu$ura. a. f. 67.
Cumba. a. f. 67.
Conge$tío. b. f. 67.
Copíæ. a. f. 68.
Coaxatum. a. f. 70.
Canalículí dígítales. b. f. 70.
Calculus. b. f. 70.
Crípta. a. f. 64.
Catena. b. f. 55. b. f. 70. a. f. 100.
Cultellí lígneí. a. f. 71.
Cœlum cameræ. a. f. 71.
Creta. a. f. 71. a. f. 76.
Coronæ puræ uel celatæ. a. f. 71.
Celatæ coronæ. a. f. 71.
Cru$ta. b. f. 71. a. f. 98.
Clauí mu$caríí. b. f. 71.
Cũeí $ilaceí uel míníaceí. b. f. 72
Cote de$pumatum. b. f. 72.
Cru$tæ marmoreæ. b. f. 72.
Candelabrum. b. f. 72.
Colículí tenerí. b. f. 72.
Chrí$ocola. a. f. 73. a. f. 74. af. 75
Cementa marmorea. a. f. 73.
Creta uírídís græce θεολοτιον
# dícta. b. 73.
Cæra puníca. a. f. 74.
Candela. a. f. 74.
Ceruleum. b. f. 74. a. f. 88.
Conglomerare. b. f. 74.
Ceru$$a. b. f. 74. a. f. 79. b. f. 82.
Cõchílía. b. f. 74. a. f. 75.
Creta $elínu$ia & anularía
# a. f. 75.
Concrí$pans. a. f. 76.
Cãpe$trís fons. a. f. 76. b. f. 76.
Campus. a. f. 76. b. f. 76.
Cãpe$trís locus. b. f. 76.
Chorographía. a. f. 77.
Cauca$us. a. f. 77.
Coloe palus. a. f. 77.
Cataracta. a. f. 77.
Cãpí thebaící ín ægyptũ. a. f. 77
Crocodílí. a. f. 77.
Campí afrí. a. f. 77.
Capíta fontíum. a. f. 77.
Colchís fluuíus. a. f. 77.
Cutílíæa. f. 78.
Cydnos fluuíus. a. f. 78.
Cru$ta lapídea. b. f. 78.
Coagulum. b. f. 78.
Cephy$us fluuíus. b. f. 78.
Cratís fluuíus. b. f. 78.
Coracínus color. a. f. 79.
Calculí ín ue$ícís. a. f. 79.
Cata$tos a. f. 80. uetus lectío ha
# bet catla$tos ínterpo$itíõe uní-
us. l. $icut $tlítíum prolítíũ ad-
íectís. $e.
Chorobates. b. f. 8.
Canales $tructíles. a. f. 81.
Círcũductío. b. f. 81. a. f. 82.
Coluuíaría. a. f. 82.
Coagmentum. a. f. 82. b. f. 82.
Cem\~etũ de $ilíce líbraríũ. b. f. 82
Cacumen. a. f. 84. b. f. 93. a. f. 106
Corona aurea. a. f. 85.
Concertatío. b. f. 85.
Cylidrus. b. f. 85. b. f. 97.
Círcínus. b. f. 86.
Conformatus. b. f. 86. b. f. 88.
# b. f. 89.
Círculatío. a. f. 87.
Candens luna. a. f. 88.
Candentía. a. f. 88.
Cancer. b. f. 88. a. f. 94.
Caprícornus. b. f. 88. b. f. 89. b.
# f. 93. a. f. 94.
Cu$tos. b. f. 88.
[0235]
Capra. a. f. 89.
Ca$$íopea. a. f. 89. b. f. 89.
Cyno$ura. b. f. 89.
Cepheus. b. f. 89.
Centaurus. b. f. 89.
Crater. b. f. 89.
Coruus. b. f. 89.
Canís. b. f. 89.
Claua. b. f. 89.
Cardo axís. a. f. 89.
Canopus. a. f. 90.
Conus. b. f. 92.
Canalís lígneus. a. f. 93.
Cœlum,. pro. aere. a. f. 93.
Cauum. a. f. 93. b. f. 93. a. f. 99.
Calculus. a. f. 93.
Correptío. b. f. 93.
Cre$centíæ. b. f. 93.
Columella uer$atílís. b. f. 93.
Catena ænea. b. f. 93.
Catenatío. b. f. 94.
Collígatío. b. f. 94.
Cí$ia. a. f. 95.
Chelonía. a. f. 95. b. f. 95. a. f. 96.
# a. f. 98. b. f. 108. b. f. 106.
Charche$ií uer$atíles. a. f. 97.
Complectít. a. f. 97.
Chodaces ferreí. a. f. 97. b. f. 97.
Colo$$ícus apollo. b. f. 97.
Conducere. b. f. 97.
Cõpíngere. a. f. 97. b. f. 97.
Coagm\~etatus. a. f. 99. b. f. 108.
Columbaría excauata. a. f. 99.
Concípítur aqua. a. f. 99.
Calcantes. b. f. 99. a. f. 102.
Congíales $itulí. a. f. 100.
Calcatura. b. f. 100.
Chalantes. a. f. 103.
Ceruícula. a. f. 103.
Canon mu$icus. κανων'@ονστ
# κοσ. a. f. 103.
Choragía ferrea. a. f. 103.
Ceruíces lígneæ. a. f. 103. b. f. 103
Cymbala. a. f. 103. b. f. 103.
Cap$um. b. f. 103. a. f. 104.
Calculí. a. f. 103. a. f. 104. b. f. 104
Canalículus. a. f. 104. b. f. 104.
Coruus demolítor. a. f. 107.
Contractura. a. f. 27. a. f. 29. a. f.
# 40. a. f. 107. a. f. 106.
Corax. b. f. 107.
Compactíles po$tes. a. f. 108.
Crates. a. f. 108.
Con$utus. a. f. 108.
Compactío. a. f. 108. b. f. 108.
Contabulatío. b. f. 108.
Cardínatus. b. f. 108.
Carche$ia. b. f. 108. a. f. 109.
Camíllum. a. f. 105.
Cardínes $ecuríclatí. a. f. 105.
Chelo $iue manucla. a. f. 105.
Columella. a. f. 105.
Cheloníũ $iue puluínus. a. f. 105
Carchebus. a. f. 105.
Cardínes trã$uer$aríí. a. f. 105.
Catatonũ. b. f. 105.
Capíllum mulíebre. a. f. 106.
Clímacíclos. a. f. 106. b. f. 106.
Chelon græce χΗλομ. b. f. 106.
Cheles. b. f. 106.
Clauícula. b. f. 106.
Compíngere. b. f. 106.
Cuneolí. b. f. 106.
Díate$$aron. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 48.
# a. f. 49.
Díap\~ete. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 48.
Díapa$on. a. f. 5. b. f. 48.
Dí$po$itío græce λιαθεσιμ
Decor. a. f. 4. a. f. 5. b. f. 44. b. fo.
# 59. a. f. 65. a. f. 67.
Dí$tríbutío. a. f. 4. b. f. 5.
Defen$io. b. f. 5.
Decu$$atío'b. f. 9. b. f. 101. a. f. 102
Decu$$atím. b. f. 9. a. f. 10. a. f. 11.
De$ignatío. a. f. 10. a. f. 22. b. f. 29
# b. f. 47. a. f. 48. a. f. 49.
De$críptío. a. f. 10. a. f. 50. b. f. 52.
# a. f. 53. b. f. 83. b. f. 85. b. f. 86. b.
# fo. 73.
Díductus. a. f. 11. a. f. 91.
Domus. a. f. 14.
Dídoron. b. f. 14.
Doron. b. f. 14.
Díatonus. b. f. 17.
Díplínthíus. a. f. 19.
Dígítus. b. f. 22. a. f. 23.
Decu$$ís. b. f. 22. b. f. 101.
Drachma. a. f. 23.
Díchalca. a. f. 23.
Denaríus. a. f. 23.
Decu$$ís $exís. a. f. 23.
Dípteros. a. f. 23. b. f. 24. b. f. 26
Deca$tylos. b. f. 24. # (b. f. 69.
Día$tylos. a. f. 25. b. f. 25. b. f. 26
# b. f. 27. a. f. 37. b. f. 37.
Dímœrõ græce λιυοιρον a. f. 23
Dípla$iona. græce. &ιπλασιωνα
Dodrans. b. f. 27. a. f. 70 (a. f. 23
Dextans. b. f. 27.
Díameter. b. f. 29. a. f. 33. b. f. 42
# a. f. 51. b. f. 105. b. f. 106.
Dentículus. a. f. 30. b. f. 30. b. f.
# 32. a. f. 36. b. f. 103. a. f. 104.
Díagoní{us}. a. f. 34. a. f. 62. b. f. 67.
# b. f. 83.
Dí$parat{us}a. f. 44. b. f. 78. b. f. 90
Deformatío. b. f. 44. b. f. 91. a. f.
Díe$is. a. f. 48. b. f. 48. # (106.
Díagrãma a. f. 48. a. f. 49. b. f. 58
De$igna\~r. a. f. 48. b. f. 72. b. f. 75
Díatonum. a. f. 48. b. f. 48.
Dí$díapa$on. b. f. 48.
Dolía fictílía. a. f. 50.
Díazoma. a. f. 51.
Deformare. a. f. 51. b. f. 52. a. f. 71.
# a. f. 105.
Deformatus. b. f. 51. a. f. 71.
Dí$$onantes græce κατΗξουν-
τεσ. b. f. 52.
Dímetíor. b. f. 52.
Demí$$ío. b. f. 54.
Díaula græce λιαυλον. b. f. 54.
Detractío. b. f. 59. a. f. 64. b. f. 93.
Dí$pluuíatum cauædíum. b. fo.
# 59. a. f. 61.
Delíquíæ. a. f. 61.
Defluens. a. f. 61.
Delumbatus. b. f. 63.
[0236]
Dolíum. a. f. 65.
Domuncula. a. f. 66.
D<007>athyra. a. f. 67.
D\~etes. b. f. 67. a. f. 8. b. f. 104.
Dí$po$itío. a. f. 68. a. f. 90.
Decuríæiductæ. a. f. 70. b. f. 71.
Dolare. b. f. 70.
Dírectíones. a. f. 71.
Dírectura. a. f. 71.
Dealbare. a. f. 72.
De$pumatum cote. b. f. 72.
Dí$cus. a. f. 73. b. f. 92.
Domínus. a. f. 73.
Dolíum. b. f. 74.
De$ideratío. b. f. 75.
Dyrís. a. f. 77.
Díoptra. b. f. 80.
Ductus aquæ. a. f. 81.
Decur$us. a. f. 82.
Díagonalís línea. b. f. 83.
Donícum. b. f. 29. b. f. 87.
Delphín{us}. a. f. 89. b. f. 89. a. f. 103
Depalatíones díerum m\~e$truæ
# b. f. 90.
Díuarícatus. a. f. 95.
Ductaríus funís. a. f. 95. b. f. 95.
# a. f. 96. b. f. 96.
Deductío. b. f. 97.
Dentatus. a. f. 101. b. f. 103.
Defen$oríe res. a. f. 107.
Demolítor coruus. a. f. 107.
Dodrantalís. a. f. 107.
Ductío. a. f. 107.
Detractío. a. f. 105.
Decempondo. a. f. 106.
Duapondo. a. f. 106.
Demetríus políorcetes appel-
# latus. a. f. 109.
Dígítale foram\~e. a. f. 109.
Euthygrãma. b. f. 1.
Epí$tylíum. a. f. 2. a. f. 5. a. fo. 18.
# b. f. 25. b. f. 30. b. f. 36. b. f. 37. b.
# f. 42. a. f. 45. a. f. 46. a. f. 51. b. f.
# 52. a. f. 53. b. f. 63. b. fo. 69. a. fo.
# 97. b. f. 97.
Echea ua$a. a. f. 5. a. f. 49.
Encyclíos di$cíplia. a. f. 3. a. f. 57.
Eurythmía. a. f. 4. a. f. 5. b. f. 59.
Embateríde$tigre$$or. a. f. 5.
Epí$tylíum dorícũ. a. f. 5.
Epí$tylíum íonícũ. a. f. 5.
Emporíum. a. f. 12. b. f. 12. b. f. 18
Euanídus. a. f. 17. a. f. 21. b. f. 70.
# a. f. 71.
Emplecton. b. f. 17.
Epíbatæ. b. f. 18.
Enodís. a. f. 20.
E$culus. a. f. 20.
Ephecton. a. f. 23.
Eu$tylos. a. f. 25. a. f. 26. b. f. 26.
# b. f. 27.
Ephecton græce εφεκτομ. a. f. 23
Epítrítus græce επεκτο<047>
# a. f. 23.
Epídímerõ græce επιλιοιρον
# a. f. 23.
Epípentamerõ græcæ επιωεντα
# υοιρου. a. f. 23.
Enta$is græce εντασισ. a. f. 27.
Encarpos. a. f. 33.
Ecphora græce εκφορα. a. f. 28.
# . b. f. 30.
Echínus. b. f. 36. b. f. 42.
Exí$ona. b. f. 43.
Explícatío. b. f. 44. a. f. 45. a. f.
# 65. a. f. 85. a. f. 109.
Euerganea trabs. a. f. 47.
Epí$cenos. a. f. 51.
Exhedra. b. f. 54. b. f. 63. a. f. 66.
# a. f. 71. a. f. 74.
Ephœbeum. b. f. 54.
Elæothe$ium. b. f. 54.
Exæquare. a. f. 56.
Exæquatío. a. f. 56.
Ecforæ mutílo<006>. b. f. 59.
Equílía. b. f. 65.
Extrude\~r. a. f. 67. b. f. 67. b. f. 77
Erí$mæ. b. f. 67. b. f. 94.
Exactío. a. f. 68.
Expolítío. a. f. 68. b. f. 69. a. f. 70
# b. f. 72. a. f. 74.
Extructío. a. f. 70.
Ex<007>gere. a. f. 71.
Expre$$ío. b. f. 71.
Eurypí. b. f. 72.
Erratío. b. f. 72.
Epí$ceníum. a. f. 73.
Eretría. a. f. 75.
Ellychníum. b. f. 76.
Euphrates. a. f. 77.
Eptabolus lacus. a. f. 77.
Expertío. a. f. 80.
Expre$$us. a. f. 82.
Explorata. b. f. 8.
Elíce. b. f. 89.
Erídanus. b. f. 89.
Enclíma. b. f. 92.
Engonatum. b. f. 92.
Exemptus. a. f. 93.
Epí$tomíum. b. f. 93. a. f. 103.
# . b. f. 103.
Examínatío. a. f. 95. b. f. 98.
Ergata. a. f. 96. b. f. 96. b. f. 105. a.
Examen. a. f. 99. # (f. 110.
Exaggerare. a. f. 102. a. f. 110
Embolí ma$culí. a. f. 102.
E$chara. b. f. 107. b. f. 106.
Epítoxídos lõgítudo. a. f. 105.
Epyzígís. a. f. 106.
Excí$iones. b. f. 106.
Epí$chídæ. b. f. 106.
Fœnerator. b. f. 5. a. f. 64.
Fanũ. b. f. 5. a. f. 12. b. f. 18. b. f. 20
Forum. b. f. 5. a. f. 12. b. f. 18. a. fo.
# 19. a. f. 45. b. f. 45. a. f. 46. b. fo.
# 46. a. f. 47. a. f. 51. a. f. 73.
Fírmítas. b. f. 5. a. f. 67.
Fundam\~etũ íde$t fo$$io ílla &
# locus ubí $ub$tru\~edum e$t ut
# inuít auctor. a. f. 7. b. f. 47.
Fíbula. b. f. 7. a. f. 95. b. f. 102.
Flatus. a. f. 10. b. f. 10.
Forma græceσξΗμ@αb. fo. 10.
# b. f. 52. b. f. 72. b. f. 86. b. f. 106.
Furca. b. f. 13.
Fa$tígíum. b. f. 13. a. f. 23. b. f. 23.
# a. f. 31. a. f. 35. a. f. 36. b. f. 37. b. f.
# 42. b. f. 51. b. f. 53. a. f. 70. b. fo.
[0237]
# 70. b. f. 72. a. f. 73. a. f. 81.
Faber. a. f. 14. a. f. 68.
Fabríca. a. f. 14. b. f. 57.
Fí$tulo$um $axum. a. f. 15.
Flatura ærís. b. f. 16.
Frons. a. f. 17. b. f. 17. a. f. 23. a. f.
# 24. a. f. 26. b. f. 26. a. f. 29. b. fo.
# 30. a. f. 31. b. f. 34. b. f. 37. a. f. 39.
# b. f. 40. b. f. 42. b. f. 43. b. f. 50
# a. f. 51. b. fo. 51. a. f. 69. b. f. 70. a.
# f. 76. b. f. 93. a. f. 99. b. f. 103. a.
# f. 104. a. f. 108.
Frontatus. b. f. 17.
Farctura. a. f. 17. b. f. 17.
Fons $almacídís. b. f. 18.
Fu$terna. a. f. 20.
Fagus. a. f. 20. a. f. 70.
Fraxínus. a. f. 20.
Folíatura. b. f. 20.
Fíguratío. a. f. 26. a. f. 59. b. f. 86.
Fí$tucatío. b. f. 27. a. f. 70. b. f. 95.
Fundamenta ímpleant{us}. b. f. 27.
Fa$cía. b. f. 30.
Folíum. b. f. 34. b. f. 40.
Flos. b. f. 34. a. f. 45.
Femur. b. f. 36.
Fuln<007>ína. a. f. 37.
Fores. b. f. 38. b. f. 40. a. f. 41.
Formatío. a. f. 45.
Fulmenta. b. f. 46.
Fínítío. a. f. 48. b. f. 51. b. f. 56. b
# f. 105.
Fene$tra. b. f. 51. b. f. 63. a. f. 65.
Fons. b. f. 53. b. f. 72. b. f. 75. a. f.
# 76. b. f. 76. a. f. 77. b. f. 77. b. f.
Frígídaríũ. a. f. 54. b. f. 54. # (79.
Fíglínũ opus. a. f. 54.
Frígída lauatío græce λοντρον
# b. f. 54.
Fundamenta fodíant{us}. b. f. 56.
Fulloníca ars. b. f. 57.
Formatus. b. f. 59. a. f. 90.
Fíguræ $ignorum. b. f. 59.
Fí$tula. a. f. 61. b. f. 93. b. f. 102.
Fauces. b. f. 62. # (b. f. 103
Focum. a. f. 65. b. f. 65.
Fænílía. b. f. 65.
Farraría. b. f. 65.
Fundatíones. a. f. 67.
Fornícatío. a. f. 67.
Fulctura. a. f. 67. b. f. 94. a. f. 110.
Forníx. a. f. 67.
Fabrílís $ubtílítas. a. f. 68.
Farnus. a. f. 70.
Fílex. a. f. 70.
Frícare. a. f. 70.
Fauum. a. f. 70.
Frícatura. a. f. 70.
Fricatus. b. f. 70. a. f. 71.
Fraces. b. f. 70.
Fí$tucatum $olum. b. f. 72.
Fa$tígíatum. b. f. 72.
Fauílla. b. f. 72.
Fígurata $imílítudo. b. f. 72.
Fornacula. a. f. 74.
Fexuíní. a. f. 74.
Fo$$ura. a. f. 76. b. f. 76. b. fo. 77.
# b. f. 109. a. f. 110.
Fo$$ío. b. f. 76. b. f. 82.
Fontanalís ab cam œnís aqua
# . b. f. 77. # (81.
Fí$tula plũbea. a. f. 81. b. f. 8. b. f.
Fí$tulæ c\~etenaríæ octogenaríe
# quiquagenaríe. &c. b. f. 81.
Fauílla. b. f. 82.
Fíctílía. b. f. 82.
Fí$tulo$us. b. f. 82.
Florídí fructus. b. f. 83.
Fabrícatío. b. f. 84.
Fœmína $agíttaríí. b. f. 88.
Fauoníus. b. f. 88.
Fíguratus. a. f. 90. b. f. 93.
Foramen. a. f. 94. a. f. 98. a. f. 103.
# b. f. 103. a. f. 104. b. f. 104. b. fo.
# 107. a. f. 105. a. f. 106. b. f. 106. a.
Foro gladíato<006>. b. f. 94. # (f. 109
Follís. a. f. 93.
Funís ductaríus. a. f. 95. b. f. 95.
Fíbulatío. b. f. 95. # (. b. f. 96
Funís antaríus. b. f. 95.
Fu$i $extantales. b. f. 97.
Forma $calarís. a. f. 103.
Fundulí ambulatíles. a. f. 103.
Foratus. a. f. 103.
Fundí. a. f. 103. b. f. 103.
Fene$tratus. a. f. 107.
Farctus. a. f. 108.
Frons tran$uer$aríus. b. f. 106.
Graphís. b. f. 1. a. f. 3.
Gnomonícæ. b. f. 3. b. f. 5.
Granaríum. a. f. 6.
Grauítudo. a. f. 9.
Gymna$iũ. a. f. 12. a. f. 57. a. f. 73.
Grũmus. b. f. 13. b. f. 77.
Glarea. a. f. 15. a. f. 76.
Geru$ia. a. f. 18.
Grãmíca deformatío. b. f. 21.
Gradus. b. f. 27. a. f. 43. b. f. 47.
# . a. f. 51. b. f. 54. a. f. 55. a. f. 70. b
# fo. 84.
Gutta. b. f. 32. b. f. 36. a. f. 37.
Graphícoterus. b. f. 39.
Gladíatoría munera. a. f. 45.
Gradatío. b. f. 47. a. f. 51. a. f. 52.
Gíneconítís. a. f. 66.
Gelícídía. a. f. 16. a. f. 70. b. f. 70.
Gleba b. f. 70. a. f. 73. b. fo. 73. b.
# fo. 74.
Gyp$um. a. f. 71.
Granum marmoreíí. a. f. 71.
Gummí. b. f. 74.
Glutínum. b. f. 74.
Ganges. a. f. 77.
Glebula. b. f. 78.
Genículus. a. f. 82.
Grãmíca ratío. b. f. 83.
Gnomon græce ρκιαθΗρασ. b.
# f. 9. a. f. 10. a. f. 11. b. f. 86. b. f. 90.
# a. f. 91.
Gemíní. b. f. 88. a. f. 89. b. f. 89.
# a. f. 94.
Genua cu$todís arctí:quí arctu-
# rus dícítur. b. f. 88.
Genua. b. f. 89.
Genículatus. b. f. 89.
Genethlíología. b. f. 90.
Gonarcha. b. f. 92.
Gra$$arí. a. f. 94.
[0238]
Gubernaculí an$a. b. f. 98.
Gubernator. b. f. 98.
Grus. a. f. 107.
Gubernare. b. f. 108.
Hemítoníũ. b. f. 2. a. f. 48. b. fo.
Homotoníũ. a. f. 3. # (48.
Hydraulíca machína. a. f. 3.
Hypætra ædíficía. a. f. 5.
Hybernacula ædífícía. b. f. 5. a. f.
Homínís dím\~e$iões. a. f. 22. (61.
Hypætros. a. f. 23. b. f. 24.
H\~eíolí{us}:græ. υιυολισa. f. 23.
Hexa$tyl{us}. b. f. 26. b. f. 36. b. f. 37.
Hypotrachelíũ. a. f. 27. b. f. 36. b.
Helíx. b. f. 34. # (f. 42.
Hemítríglyphus. b. f. 37.
Ho$tíum. b. f. 39. a. f. 63.
Hypothyrũ. b. f. 39.
Hyperthyrum. a. f. 40.
Humerus pronaí. b. f. 43.
Hemíícyclus. b. f. 46.
Harmonía. a. f. 48. b. f. 48. a. fo.
# 49. b. f. 58.
Hypatehypatõ. b. f. 48. a. f. 49.
Hypateme$on. b. f. 48. a. f. 49.
Hypate. b. f. 48. b. f. 58.
Hy<002>boleon. b. f. 48. a. f. 49.
Ho$pítalía. b. f. 50.. a. f. 51. a. f. 66
Hypæthræ ambulatíões. b. f. 53.
Hypocau$tũ. $iue hypocau$is. a.
H\~eí$pheríũ. b. f. 54. b. f. 92 (f. 54
Hypæthræ ambulatíões: græce.
# ωεριλρουιλασ a. fo. 55. b. f. 66
Horrea. a. f. 64. b. f. 65.
Ho$tíaríus. b. f. 65.
Hypogea. a. f. 67.
Harundo græca. a. f. 71.
Hamatæ tegulæ. a. f. 72.
Hybernaculum. b. f. 72.
Hy$gínum. a. f. 75.
Hydría. b. f. 75.
Harundo. a. f. 76.
Hedera. a. f. 76.
Hypanís fiuuí{us}. a. f. 77. b. f. 78.
Híppopotamus. a. f. 77.
Hímera fluuíus. a. f. 78.
Hædus. a. f. 89.
Hermedone e$t ením tenuís fu
# $io $tellarũ. b.. f. 89.
Horologíum. b. f. 90. a. f. 91. a. f.
# 92. a. f. 93. b. f. 93.
Hemícyclía. a. f. 91. b. f. 91.
Hemíclíũ excauatũex quadrato
# b. f. 92.
Hydraulíca machína. a. f. 93.
Horología híberna:quæ anapo
# ríca dícuntur. b. f. 93.
Hypomoclíõ. a. f. 98. b. f. 98.
Hexaphorus. b. f. 98.
Hydraula. a. f. 101.
Hydraulíca machína. a. f. 103.
Helepolís. a. f. 109. b. f. 109.
Ichnographía. a. f. 4.
Inuentío. b. f. 4.
Inter$calmíum. a. f. 5.
Inambulatío. b. f. 5.
In$ula. a. f. 10. b. f. 20.
Ingumentare. b. f. 13.
Indíuídua corpora. b. f. 13.
Imbrícatum. b. f. 16.
I$odomum. b. f. 17.
Iuníperus. b. f. 20.
Iugum montís. a. f. 21.
Iugum. a. f. 20. a. f. 107.
Interuenía. b. f. 15. a. f. 21. a. f. 76
# b. f. 82.
Inantís ædes. a. f. 23.
Ioníca $píra. b. f. 28.
Inter$ectío græce υειοξΗ. b. f
Ionícũ capítulũ. a. f. 32. # (30
Intertígníũ. b. f. 35.
In ungue. a. f. 40.
Impages. b. f. 40.
Intercolũníum. a. f. 24. a. fo. 25.
# b. f. 25. a. f. 26. b. f. 26. b. fo. 31.
# . a. f. 36. b. f. 36. b. f. 37. b. fo. 38.
# . a. f. 44. a. f. 45. a. f. 46. b. f. 52
Interpen$iua. b. f. 59. b. f. 60.
Imago. a. f. 63. a. f. 69.
Impluuíum. a. f. 63.
Itínera. b. f. 65.
Ianua. b. f. 65. a. f. 66.
In$idere. a. f. 67. b. f. 82.
Impen$a. a. f. 68. b. f. 69.
Idíotæ. a. f. 68.
Inítíantes. b. fo. 69.
Incernere. a. f. 70.
Impendens. a. f. 71. a. f. 101.
Inquínat{us} luto paríes. b. f. 71.
Interare$cere. b. f. 73. b. f. 35.
Inaurarí. b. f. 73.
Indícũ. a. f. 74. a. f. 75.
Infectíua. a. f. 75.
Inucus tenuís. a. f. 76.
Incũba. a. f. 67.
Indus fluuíus. a. f. 77.
Ichneumones. a. f. 77.
Interpellare. b. f. 80. b. f. 81.
Immí$$aríum. b. f. 81.
Inuí$itata. b. f. 86.
Ingenículatus. b. f. 89.
Inductío uelo<006>. b. f. 94.
Implũbare. a. f. 97.
Incumbere. b. f. 98.
In cultrũ. a. f. 101. b. f. 103.
Infudíbulũ. a. f. 101. a. f. 102. a. f.
In plano. b. f. 101. # (103.
Inuolutío. a. f. 102.
Itus. a. f. 103.
Intercardínatí trabes. a. f. 108.
Líbratío. b. fo. 1. a. f. 38.
Líbrata planícíes. b. f. 2
Locator. a. f. 3.
Lex pro pacto. a. f. 3. a. f. 73. a. f.
Laterítí{us} <002>íes. a. f. 14. a. f. 18 (109
Later. b. f. 14. a. f. 15.
Lutum areno$um $eu calculo-
# $um $eu $abulo$um. a. f. 14.
Lapícídínæ quarũ alíquæ hñt $a
# xa mollía:ut rubræ:pallíen$es
# fidenates. albanæ. alíe habent
# ea’t\~eperata. ut tyburtynæ. amí
# ternínæ $oractínæ. Alíæ uero
# dura:ut $ilíceæ. E$t et<007>ã ruber
# & níger & albus toph{us}: & $ũt
# alía genera plura. a. f. 16.
Locatío. a. f. 18.
Loríca te$tacea. a. f. 19. a. f. 70.
[0239]
Líquída. a. f. 20.
Lacunar. b. f. 20. a. f. 36. a. f. 37. a
# f. 47. b. f. 62. b. f. 63. a. fo. 66. b.
Laríx. b. f. 20. # (f. 92.
Ly$is. b. f. 27. a. f. 67.
Líbella. b. f. 27.
Laxatío. b. f. 42.
Líchano$hypaton. b. f. 48.
Líchano$me$on. b. f. 48.
Líchanos. b. f. 48.
Lapís. a. f. 50.
Líbram\~etũ. a. f. 51. b. f. 71. b. f. 72
# b. f. 77. b. f. 84. a. f. 100.
Logeon. a. f. 52.
Lígnum. b. f. 53.
Lígnatío. b. f. 53.
Laterculí be$$ales. a. f. 54. a. f. 72
Labrũb. f. 54. b. f. 93. a. f. 103.
Laconícũ. b. f. 54. a. f. 74.
Lapídísítíneríbus. a. f. 57.
Líbrata círcuítío. a. f. 58. # (63.
Lumina fene$tra<006> ualuata. b. f.
Línea. a. f. 31. a. f. 39. b. f. 65. a. fo.
# 69. a. f. 71. b. f. 101.
Límen. b. f. 65. a. f. 67.
Lumen. b. f. 65.
Lacuna. a. f. 70. a. f. 76.
Leuígatío. a. f. 70.
Lorícatío. a. f. 70.
Leuígatus. a. f. 71.
Líbella. b. f. 72. b. f. 101.
Lapís centenaríus. b. f. 73.
Lotíones. a. f. 74.
Locare. a. f. 74.
Línteum. a. f. 74.
Loríca. a. f. 74.
Lamna ferrea. a. f. 74.
Leuígare. a. f. 74.
Luteum herba. a. f. 75.
Líbrata altítudo. b. f. 75.
Lucerna concínnata. b. f. 76.
Lambens. a. f. 77.
Lambendo. a. f. 74.
Loca $ulphuro$a:alumíno$a:
# bítumíno$a. b. f. 77.
Lauatío. a. f. 78.
Líparís fluuíus. a. f. 78.
Límnea$phaltíslac{us}. a. f. 78.
La$er. b. f. 78.
Leucopheus color. a. f. 79.
Líbrare. b. f. 80. b. f. 81.
Líbræ aquaríæ. b. f. 80.
Líbrata collocatío. b. f. 80. a. fo.
Lacuno$a. a. f. 81. # (81.
Lamna. b. f. 81.
Língulatí tubulí. a. f. 82.
Límus. a. f. 83.
Límpídíor. a. f. 83.
Líbratío. b. f. 84. b. f. 98.
Lucífer. a. f. 87.
Líneatío. b. f. 87.
Leonís caput & pect{us}. b. f. 88.
Leo. b. f. 88. b. fo. 89. a. f. 94.
Líbra. b. f. 88. b. f. 93. a. f. 95.
Lyra. b. f. 89.
Lepus. b. fo. 89.
Lacotomus. b. f. 91.
Línea:pro funículo. a. f. 93.
Laxatío. a. f. 93.
Língula. b. f. 93. a. f. 94. b. f. 98.
Locare. b. f. 97.
Leuatío. a. f. 98.
Língua uectís. a. f. 98.
Lancula. b. f. 98.
Labor. b. f. 98.
Lorum. a. f. 99.
Loculamentũ. b. f. 103. a. f. 104.
# b. f. 104. a. f. 105.
Lateraríæ tabulæ. a. f. 108.
Lamiæ ferreæ ex frígído ductæ
# .b. f. 108.
Lateraría. b. f. 108.
Límítatío. b. f. 109.
Laqueũ. a. f. 110.
Methodus. b. f. 1. a. f. 10. a. f. 84.
Manubíæ. a. f. 2 a. f. 50. b. f. 109.
Marmor. b. f. 5. a. f. 50. a. f. 70. a.
# fo. 73.
Mœnía. b. f. 5. a. f. 6. a. f. 7. a. f. 8.
# b. f. 8. a. f. 12. b. f. 12. b. f. 18. b. f.
# 21. b. f. 39. a. f. 47. a. f. 65.
Munícípes. a. f. 7.
Mancípium. a. f. 7.
Machína. a. f. 8. b. f. 27. a. f. 51. b.
# f. 70. b. f. 94. a. f. 95. b. f. 96. b. f.
# 97. a. f. 108. a. f. 109. b. fo. 109. a.
# fo. 110.
Matería $eu materíes. a. f. 13. b. f.
# 13. a. f. 14. b. f. 19. b. f. 21. b. f. 42.
# a. f. 51. b. f. 54. b. f. 55. a. f. 70. b.
# f. 70. a. f. 71. . b. f. 71. a. f. 103. b.
Meta. b. f. 13. a. f. 93. # (f. 108.
Monumentũ. a. f. 17.
Molle cementũ. a. f. 18.
Marmor\~pcone$$íum. a. f. 18.
Mau$oleum. b. f. 18. a. f. 69.
Meníanũ. a. f. 19. a. f. 45. b. f. 51.
Medulla. b. f. 19.
Medíanæ colũnæ. a. f. 24. b. f. 26.
# a. f. 29.
Modulus. b. f. 26. a. f. 30. b. f. 30.
# a. f. 32. a. f. 33. b. f. 36. a. f. 37. b.
# f. 37. b. f. 52. a. f. 53. a. f. 63. b. fo.
# 69. a. f. 106.
Monas. dís. b. f. 22. a. f. 27
Medíana acrotería. b. fo. 30.
Medíana capíta leonína. b. f. 31.
Mutílus. b. f. 32. b. f. 35. a. f. 36. b.
# f. 42. a. f. 67.
Materíatío. a. f. 35.
Materíatura fabrílís. b. f. 35.
Methopa. a. f. 36. b. f. 36. a. f. 37.
Mentũ. a. f. 22. a. f. 37. # (b. f. 37.
Monotríglyphon. b. fo. 37.
Medíanũ. b. f. 37. a. f. 48. b. f. 108
Monopteræ. b. f. 42. a. f. 69.
Medíana. a. f. 46. a. f. 51. b. f. 52.
Munícípíum. a. f. 47. # (b. f. 58.
Modulor. b. f. 48.
Me$e. b. f. 48.
Me$on. a. f. 49.
Modulatío. b. f. 52. a. f. 53.
Merídíanũ. b. f. 53.
Margo. a. f. 54. a. f. 55. a. f. 56. a.
# fo. 72.
Mortaríũ. b. f. 55. b. f. 70. a. f. 71.
# b. f. 71. b. f. 74. a. f. 75. b. f. 82.
Merones. a. f. 56.
Murus. a. f. 56. a. f. 67. b. f. 67.
Meteríandũ. b. f. 56.
Me$aulæ. a. f. 66.
[0240]
Molítío. a. f. 67.
Magnífícentía. a. f. 68.
Machínatío. b. f. 5. a. f. 69. a. fo.
# 93. a. f. 94. b. f. 94. a. f. 95. b. f.
# 95. a. f. 97. a. f. 107. b. f. 107. a. f.
Macerare. b. f. 78. # (109
Maceratío. b. f. 70.
Mataxa. a. f. 71.
Marmor excretum. a. f. 71.
Marmor mínutũ. b. f. 71.
Marmoreũ granũ. b. f. 71.
Mu$caríus clauus. b. f. 71.
Megalographía. a. f. 72. b. f. 72
Míníaceí cuneí. b. f. 72.
Míníum. a. f. 73. b. f. 73. a. f. 74.
Míca. a. f. 73. a. f. 74.
Melínum. b. f. 73.
Metallũ. b. f. 73. a. f. 74. b. f. 74.
Mento fulcto. b. f. 75.
Montaní fontes. a. f. 76.
Medícamento$us. b. f. 77
Melas fluuíus. b. f. 78.
Mu$cus. b. f. 80.
Men$æ ín$tructæ. a. f. 82.
multíplícatío. b. f. 83.
mu$æ. b. f. 84.
ma$$æ. a. f. 85. b. f. 85.
me$$olabí organíca rõ. b. f. 85.
moratío. b. f. 87.
m\~e$truæ díe<006> rõnes. a. f. 88. b. f.
# 88. b. f. 90
malus. b. f. 89. a. f. 107.
manachus. b. f. 91.
motío. a. f. 93.
m\~e$truæ fínítíões. b. f. 93.
moderatío. a. f. 95.
matería tríentalís. a. fo. 97.
mollítudo. a. f. 97.
marmor \~pcone$$ũ a paro. a. f. 98
marmor tha$iũab heraclea. a. f.
molus. b. f. 98 # (. 98.
modíolus. b. f. 99. b. f. 100. b. fo.
# 102. a. f. 103. b. f. 103. a. f. 106. b.
mola. a. f. 101. # (f. 106.
machína cte$ibíca. b. f. 102.
modíolí gemellí. b. f. 102.
manubríum. a. f. 103.
manucla. a. f. 105.
men$a. a. f. 106. b. f. 106.
munítíones. a. f. 109.
maleolí. b. f. 109. a. f. 110.
Norma. b. fo. 1. b. f. 31. b. f. 36. a.
# f. 71. a. f. 84. a. f. 91.
Natura. a. f. 5.
Nũmus $e$tertíus. a. f. 7.
Nodus. a. f. 20.
Nodatío. a. f. 20.
Nũmus. a. f. 23. # Nete$y-
# n\~emenõ. b. f. 48. a. f. 49. (49.
Netedíezeugmenõ. b. f. 48. a. f.
Netehy<002>boleon. b. f. 48. a. f. 49
Neteparame$on. a. f. 49.
Naualía. b. f. 55. b. f. 56.
Notítíes. b. f. 57.
Nomínatío. a. f. 67.
Nucleus ex te$ta. a. f. 70. b. f. 70
Nares. b. f. 71. a. f. 72. b. f. 72. a.
# f. 74. b. f. 82. a. f. 103. a. f. 110.
Nígír fluuíus. a. f. 77.
Nílus fluuíus. a. f. 77.
Neurícus morbus. a. f. 78.
Ne$$us. b. f. 89.
Negocíatores. a. f. 90.
Na$c\~etí <002> natíuítate genere
# femíníno. b. f. 90.
Nares fi$tula<006> $u<002>íores & infe,
# ríores. b. f. 102.
Neruus. a. f. 106.
Optíce. b. f. 1. b. f. 3.
Organum. a. f. 3. b. f. 3. b. f. 47. a.
# f. 48. a. f. 50. b. f. 58. b. f. 94. a.
# f. 95. a. f. 99. a. f. 102. a. f. 103. a. f.
Orgãícæres. b. f. 3. (105. a. f. 106.
Ordínatío græce ιαθισ. a. f. 4.
Orthographía. a. f. 4.
Ob$oníum. a. f. 6.
Octogonum. b. f. 11.
Opus retículatũ. b. f. 16.
Opus cementítíũ. b. f. 16. a. f. 68.
Opus íncertũ. b. f. 16.
Ortho$tata. a. f. 17. b. f. 107.
Opus tectoríũ. b. f. 18. b. f. 19. b.
# f. 54. a. f. 66.
Op{us} ite$tínũ. a. f. 20. b. f. 20. b. f.
# 38. a. f. 47. a. f. 61. b. f. 63. a. f. 66.
Offícína. b. f. 21.. a. f. 64. b. f. 73.
Obolus. a. f. 23. # (. a. f. 74.
Octa$tylos. b. f. 24. b. f. 26.
Oculí centrũ. b. f. 29.
Opa. b. f. 35.
Opus albaríũ a. f. 47. b. f. 54. b.
# f. 63. a. f. 66. b. f. 70.
Orche$tra. b. f. 50. a. f. 51. b. f. 51.
Ornatío. a. f. 51 # (. a. f. 52.
Opus topíaríũ. b. f. 51.
Odeum. b. f. 52.
Opus fíglínum. b. fo. 54.
Opus $ignínum. a. f. 55.
Oecí corínthíí tetra$tylí ægyptíí
# . b. f. 63.
Oecí:quos græcí. κύ@Ηκινουσ
# dícunt. b. f. 63.
Olearía cella. a. f. 65.
Ouílía. a. f. 65.
Oecí. b. f. 65. b. f. 66.
Oecí quadratí. a. f. 66.
Opus laterít<007>um. a. f. 68.
Offícínator. a. f. 68.
Olea. b. f. 70.
Opus coronaríũ. a. f. 72. a. f. 85.
O$trum. a. f. 73. b. f. 74. a. f. 75.
Ochra. b. f. 73.
Orbículus. b. f. 86. b. f. 93. a. f. 94
# b. f. 95. a. f. 96. b. f. 96. a. f. 98.
Ob$curatío. b. f. 87.
Ophíucus. a. f. 89.
Oríon. b. f. 89.
Orízon. a. f. 91. b. f. 91.
Operarũ calcatura. b. f. 100.
Octantes. b. f. 101.
Oppugnatoríe res. a. f. 107.
Oppugnatío. a. f. 107.
pau$anía agæ$ipolídís filí{us} a. f. 2
plateæũ \~plíũ. a. f. 2.
portícus <002>$ica. a. f. 2.
per$icæ $tatuæ. a. f. 2.
phy$iología. b. f. 2.
pla$tes. a. f. 3.
perítríton. a. f. 5.
pínacotheca. b. f. 5. b. f. 63. a. fo.
# 64. b. f. 54. a. f. 66.
[0241]
Populusarbor. b. f. 5. b. f. 19.
Pínus. b. f. 5. a. f. 20. b. f. 20. a. fo.
Potentes. b. f. 5. # (107.
Publíca ædífícía. b. f. 5.
Porta. b. f. 5. b. f. 7.
Portus. b. fo. 5. a. f. 12. b. fo. 12. b.
# f. 18. b. f. 55. b. f. 72.
Portícus. b. f. 5. b. f. 24. a. f. 45. b
# f. 45. a. f. 46. a. f. 51. b. f. 52. b. f.
# 53. b. f. 54.. a. f. 55. b. f. 55. a. fo.
# 63. a. f. 65. b. f. 65. a. f. 66.
Paludes gallícæ. a. f. 7.
Paludes põtínæ. a. f. 7. (. a. f. 8.
Pectínatím fũdam\~eta dí$po$íta.
Platea. b. f. 8. a. f. 9. a. f. 10. a. f. 11.
# b. f. 11. a. f. 12. b. f. 18. b. 21.
Pleurítís. a. f. 9.
Phthí$is. a. f. 9.
Pa$$us. a. f. 10.
Purpuratus. b. 12.
Pentadoron. b. f. 14.
Pumex. a. f. 15.
Puníco$us. a. f. 15.
Puluís:híc puteolanus d\~r. b. f. 15
# b. f. 55. a. f. 56.
Pumex põpeíanus. b. f. 15.
Paríes. a. f. 17. b. f. 17. b. f. 18. b.
# f. 38. b. f. 41. a. f. 44. a. f. 47. b.
# f. 52. a. f. 55. b. f. 59. a. f. 60. b. f.
# 65. a. f. 67. a. f. 70. a. f. 71. b. f. 71
p$eudí$odomũ. b. f. 17.
perpendículũ. a. f. 18. a. f. 19. a. fo.
# 29. b. f. 31. b. f. 35. b. f. 39. a. f. 51.
# . b. f. 63. a. f. 67. b. f. 67. a. fo. 71.
# . b. f. 80. b. fo. 84. a. f. 88. b. f. 93
# a. f. 94. a. f. 101. b. f. 101. a. f. 102.
præcínctío. b. f. 18.
pílælapídeæ. a. f. 19
populus alba & nígra. a. f. 20.
palatío. a. f. 20.
pandare. a. f. 20. a. f. 67.
pandus. da. dum. . a. f. 20.
phthí$icus. b. f. 20.
proportío græce αραλογια. a. f.
# 13. b. f. 21. a. f. 22. a. fo. 23. b. fo.
# 26. a. f. 27. a. f. 36. b. f. 36. a. f. 43.
# b. f. 43. a. f. 44. a. f. 46. a. fo. 51.
# b. f. 52. a. f. 59. b. f. 59. a. f. 67. a.
# f. 105. a. f. 106.
pan$i pedes. a. f. 22.
pan$æ manus. b. f. 22.
palmus. b. f. 22. a. f. 23.
pes. b. f. 22. a. f. 23.
pro$tylos. a. f. 23. b. f. 23.
perípterus. a. f. 23. a. f. 24. b. f. 27
# b. f. 42. a. f. 43.
p$eudodípteros. a. fo. 23. a. f. 24
# b. f. 26. a. f. 69
po$tícũ. b. f. 23. a. f. 24. b. f. 24.
# . a. f. 26. b. f. 26. a. f. 29. b. f. 36.
pronauus. b. f. 24. a. f. 29. b. f. 36.
# . a. f. 38. b. f. 38. b. f. 39. b. f. 41. b.
# f. 43. a. f. 44. b. f. 46. a. f. 47. a.
pycno$tylos # (f. 73.
# a. f. 25. b. f. 26. b. f. 27.
plínthídes $pírarũ. a. f. 25.
pentamæron græce. IIεμταμοι
# ρ ο μ. a. f. 23.
proíectura. b. f. 26. b. f. 27. a. fo.
# 28. b. f. 28. b. f. 29. a. f. 30. b. fo.
# 30. b. f. 35. b. f. 39. a. f. 40. b. fo.
# 59. b. f. 72.
pterõatos. b. f. 26. b. f. ;8. a. f. 44
palu$ter locus. b. f. 27.
podíum. b. f. 27. a. f. 72.
plínthus. a. f. 28. b. f. 28. b. fo. 36.
# . b. f. 41. a. f. 42. a. f. 53.
puluínus. b. f. 29. b. f. 54. a. f. 56.
para$tata. a. f. 35. a. f. 46. a. f. 105.
# a. f. 106
pluteus. b. f. ;8. a. f. 47. a. f. 51. b.
# f. 54. a. f. 108. b. f. 108.
prothyrídes. b. f. 40.
pagmentum. b. f. 40.
pyramís. a. f. 43.
p$eudoperípterũ. a. f. 44.
partítío. a. f. 44.
píla. b. f. 46. a. f. 54.. a. f. 56. a. fo.
# 67. a. f. 72. b. f. 74. a. f. 88. a. f. 93
præcíngere. a. f. 47. a. f. 52.
præcínctí paríetes. a. f. 47.
præcínctío. b. f. 47. a. f. 52.
phthongus. a. f. 48. b. f. 48
pro$lambanomenos. b. f. 48. a.
# f. 49. b. f. 58.
parame$e. b. f. 48.
parhypatehypaton. b. f. 48.
parhypateme$on. b. f. 48.
paranete$yn\~emenon. b. f. 48.
paranetedíezeugmenõ. b. f. 48.
paranetehyperboleon. b. f. 48.
parhypate. b. f. 48.
perímetros. a. f. 50. # (b. f. 91.
parallelus. b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52.
pulpítũ. b. f. 50. a. fo. 51. a. f. 52
pro$ceníũ. b. f. 50. b. f. 51. a. f. 52.
Palmopes. a. f. 51. a. f. 108.
Podíum. b. f. 27. a. f. 51. b. f. 63.
Períactus περιαΚΤνσ. a. f. 51.
perlímare. b. f. 53.
Palu$trís abundantía. b. f. 53.
Puteus. b. f. 53.
Præfurníum. a. f. 54. a. f. 74.
Pauímentum. b. f. 54. b. f. 63. a.
# f. 70. b. f. 70. b. f. 71. b. f. 72.
Pauímentatus. a. f. 65.
Pale$tra. b. f. 54. a. f. 65. b. f. 97.
Perí$tylíum. b. f. 24. b. f. 54. a. f.
# 63. a. f. 64. a. f. 65. b. f. 65. a. f. 66
# b. f. 72. a. f. 74.
Propnígeum. b. f. 54.
Platanones. a. f. 55.
Palí u$tílatí. b. f. 56.
Phílologus. a. f. 57. a. f. 67. b. f.
Phílotechnus. a. f. 57. # (86.
Paranetæ. b. f. 58.
Plumarío<006> textrína. a. f. 64.
Pícto<006> offícínæ. a. f. 64.
P$eudourbana ædíficía. a. f. 65.
# a. f. 95.
Prelum. a. f. 65. b. f. 94. a. f. 99.
Pre$epe. b. f. 65.
Pí$trínum. b. f. 65.
Pro$tas $eu. para$tas. b. f. 65.
Perí$tylum rhodíacũ. a. f. 66.
Penus. a. f. 66.
Prothyrũ. b. f. 66. a. f. 67.
Plíadæ. a. f. 67.
Plão pede. a. f. 67. a. f. 70. b. f. 71>
Pendentes. a. f. 67. . a. f. 70.
Po$tes. a. f. 67. a. f. 108. b. f. 108.
[0242]
Pílatím. a. f. 67.
Proclínatío. b. f. 67.
Promínentía. b. f. 67. a. fo. 69. a.
# fo. 73.
Probatío ope<006> trípartíto con$i-
derant. b. f. 68.
Phílología. b. f. 68. a. f. 80.
Pro$tylon. b. f. 69.
Pandatío. a. f. 70.
Pín$atío. a. f. 70.
Pín$um. a. f. 70.
Plana dírectío. a. f. 70.
Polítura. a. f. 70.
Polítío. b. f. 70. a. f. 71. b. f. 71. a.
# f. 72. a. f. 74.
Políre. a. f. 71. b. f. 71.
Pín$are. b. fo. 71.
Puræ coronæ. a. f. 71.
Paríes. b. f. 71. a. f. 72. a. f. 104.
Pícare. a. f. 72.
Purus. b. f. 72.
Polítus. b. f. 72.
Pauím\~etũ te$taceũ. b. f. 72.
Promõtoríũ. b. f. 72.
Pílũ ferreũ. b. f. 73. a. f. 74.
Paretoníũ. b. f. 73.
Plaga. b. f. 73. a. f. 75. b. f. 94. a. f.
# 107. a. f. 108. a. f. 109. b. f. 109. a.
Purpura. b. f. 74. # (f. 110
Procumbere. b. f. 75.
Procũbereín d\~etes. b. f. 75.
Peluís. a. f. 76.
Puteus. b. f. 76. b. f. 81. b. f. 82.
Pha$is fluuíus. a. f. 77.
Padus. a. f. 77.
Paraly$is morbus. a. f. 78.
Pínnæ ue$tínæ. a. f. 78.
Pullus color. a. f. 79.
Pran$itare. a. f. 79.
Perlíbratío. b. f. 80.
Perlibratum. a. f. 81.
Publícaní. b. fo. 81.
Perterebratus. a. f. 82.
Percolatíones. a. f. 83.
Palmas. b. f. 8;.
Peruagare. a. f. 87.
Peruadere. a. f. 87.
Peruolítare. a. f. 87.
Placídíor. a. f. 87.
Pí$ces. b. f. 88.
Per$pícíbílís. b. f. 87.
Prouíd\~etía græcí προτρυγεΤον
# dícunt. b. f. 88.
Per$eus. a. f. 89.
Polus. b. f. 89.
Pí$cís aquílonarís. a. f. 89.
Pí$cís au$trínus. b. f. 89.
Puppís. b. f. 89.
Peruolítans. a. f. 90.
Parapegma. b. f. 90.
Pros horthas. a. f. 91. b. f. 91.
Plínthíũ $iue lacunar. b. f. 92.
Pros ta hí$torumena. b. f. 92.
Pros pan clíma. b. f. 92.
Pelecínus. b. f. 92.
Pharetra. b. f. 92.
Phellos. $iue tympanum
# a. f. 93. b. f. 93.
Parerga. a. f. 93.
Para$tatíca. a. f. 93.
Præclu$io. a. f. 93.
Punctum. b. f. 9;. a. f. 94. b. f. 98.
# b. f. 101.
Profu$io $umptuũ. b. f. 94.
Plexæcollígatíões. b. f. 94.
Plau$trum. b. f. 95.
Penta$pa$ton. b. f. 95.
Poly$pa$ton. b. f. 96. b. f. 105.
Præcone$$ũ marmor. a. f. 98.
Porrectí motus græce ενθναν. a
# fo. 98.
Porrecta pre$$ío. a. f. 98.
pre$$ío. b. f. 98.
pen$io. b. f. 98. a. f. 106.
penus. b. f. 98.
parma. b. f. 98.
protudere. b. f. 98.
phalangaríus. b. f. 98.
phalanga. b. f. 98. a. f. 99.
ponderatío. a. f. 99.
plo$trum. a. f. 99.
palí re$upínatí. b. f. 95.
pínnæ. b. f. 100. b. f. 103. a. f. 104.
# . b. f. 104. a. f. 108.
penula. b. f. 102.
pellís lanata. a. f. 103.
phígæos labra. a. f. 103.
pepha$menos. a. f. 107.
palmeæ tabulæ. a. f. 108.
palmopedalís. b. f. 108.
præcínctoríus funís. b. f. 108.
parallelus. a. f. 105.
plínthídes. a. f. 105.
perítretos. a. f. 106.
plenthígomatos. b. f. 106.
palmare foramen. a. f. 106.
Quantítas. a. f. 4.
Quadrata $axa. b. f. 8. a. f. 16. b.
# f. 16. b. f. 39. b. f. 56. a. f. 68.
Quadratus lapís. a. f. 17.
Quadrífluuíus. a. f. 20.
Quercus. a. f. 20. b. f. 70.
Quadrata de$ignatío. a. f. 22.
Quadrans. a. f. 23. a. f. 28.
Quíntaríum. a. f. 23.
Quadra. b. f. 27. a. f. 28. a. f. 29.
# b. f. 29.
Quadratío. a. f. 38.
Quadríforís. a. f. 41.
Quadrata curía. a. f. 47. b. f. 51.
# a. f. 52. b. f. 54.
Quadratí œcí. a. f. 66.
Quadratũ. a. f. 70. b. f. 106.
Quadratus ager. b. f. 83.
Quadrum tígní. a. f. 95.
Quadratí modíolí. b. f. 99.
Quadratum tígnũ. a. f. 107.
Ríthmus. b. f. 3.
Relígío. b. f. 5.
Rotũdatío. b. f. 9. a. fo. 10. a. f. 11.
# a. f. 22. a. f. ;8. b. f. 47. a. f. 50. b
# f. 54. b. fo. 81. b. f. 94. b. fo. 101.
Rubríca. b. f. 14. b. f. 73. (b. f. 103.
Remíger. b. f. 18.
Roburarbor. b. f. 19. b. f. 70.
Rates abíegnæ. b. f. 20.
Re$pon$us. a. f. 22. a. f. 23.
Rotũdítas. b. f. 47. b. f. 86. a. fo.
Retractío. b. f. 27. (102. a. f. 104.
Rotũd{us}. b. f. 29. a. f. 103. b. f. 104.
Regula. b. f. 36. a. f. 70. b. fo. 72.
[0243]
# a. f. 94. a. fo. 103. 6. f. 103. a. $o
# 107. a. f. 106. 6. f. 106.
Replum. 6. f. 40. 6. f. 106.
Resonantes grece α ρ χ μ χ ο ν
# Τ ε σ. 6. f. 72
Regiones. a. f. 74.
Regula ferrea. 6. f. 74. 6. f. 79. a
Reductio. 6. f. 74. a. f. 107., @f. 71.
Rota. a. f. 76.
Ruderatio. 6. f. 76. a. f. 70
Romanus populus. a. f. 59.
Ratio symetriarum. 6. f. 59
Refectio. a. f. 61.
Redunclans. a. f. 61.
Restagnare. a. f. 61
Ruclus. a. f. 70. 6. f. 72
Ruderare. a. f. 70.
Rudus nou\=υ. a. f. 70. 6. f. 70.
Ruclus reciviu\=υ a. f. 70.
Rutrum. a. f. 71.
Reclemptor. a.$. 73. a. f. 87. 6. f.
Relictio. a. f. 74. # C. 89.
Rubie radic>. a. f. 79.
Rubrum saxu. a. f. 76.
Refrigeratio. a. f. 77.
Refrigerare. a. f. 77. 6. f. 77
Rhodanus. a. f. 77
Rhenus. a. f. 77.
Resiclere. et. a. secleo, ct a sido. 6.
Riuus. a. f. 81. # (f. 77
Receptacula. 6. f. 81.
Refunclere. 6. f. 89
Rotatio. 6. f. 86. a. f. 99
Redundatio. 6. f. 87
Remi$$io versatiŏis. a.f. 88
Retrospici\-es. a.f. 88
Radius estiuus et hibernus et
# {ae}quinoctialis. 6. f. 91.
Rheda. a. f. 95
Rechamũ. a. f. 95
Retinaculũ. 6. f. 95. a. f. 96
Resticula. a. f. 96
Rotunclitatis motus grece
# κ ϋ κ λΠ Τ Η ν. a. f. 98.
Rhecla. a. f. 99. 6. f. 103. a. f.
# 104
Rota a. f. 99. 6. f. 99. 6. f.
# 100. 6.
# f. 101. 6. f. 103. a. f. 104. 6. fo. 104
Rotundare. 6. f. 101. # . 6. f. 107
Regula saligna vitice. 6. f. 101
Regul{ae} forat{ae} pleuritides di
Reditus. a. f. 103. # (cf{ae}. a. f. 103
Rud\~es. a. f. 107. 6. f. 108. 6. f. 10. 6
Rostum. 6. f. 108 # (109
Repugnatorie res. a. f. 109. 6. f.
Scorpio. a. f. 1. 6. f. 2. 6. f. 7. 6. fo.
# 88. a. f. 89. a. f. 94. a. f. 99. a. f.
# 107. 6. f. 108. a. f. 107
Stolat{ae} statue muliebres. 6. f. 1.
Sucula. a. f. 3. a. f. 95. 6. f. 95. a. f.
# 98. 6. f. 107. 6. fo. 107 6. f. 106
Sijmphonia musica. a. f. 3. 6. f. 3
Stillicidium. a. f. 3. 6. f. 13. 6. f. 37
# a. f. 36. 6. f. 42. 6. f. 59. a. f. 61. a
Sijmpathia stellarum. 6. f. 3 [f. 73
Sijmmetria. a. f. 4. a. f. 5. a. f. 12
# 6. f. 12. a. f. 21. 6. f. 21. a. f. 22. a
# f. 23. 6. f. 26. a. f. 28. 6. f. 28. a
# f. 29. a. f. 30. 6. f. 30. a. f. 32. 6. f.
# 32. a. fo. 33. 6. fo. 36. a. fo. 38. 6
# fo. 42. a. fo. 43. a. fo. 44. a. fo.
# 46. a. f. 47. a. fo. 51. a. f. 63. 6. fo
# 65. a. f. 105. 6. f. 106
Scenographia. a. f. 4.
Sapppinus. 6. f. s
St{ae}chia:idest principia. a. f. 6
Sc{ae}a itinera. 6. f. 7
Substructio; est fabrica \=q in
# fundamētis fit fundamēta aūt
# sūt fosse ī qui 69 subjtuit. 6. f. 7. 6
# f. 8. 6. f. 47.
Suf$cssio a. f. 8
Silex. 6. f. 8. a. f. 7.
Sciat@eras. 6. f. 9
Stadium. a. f. 10. 6. f. 54. a. f. 55.
Spelunca. 6. f. 13.
Scandula. 6. f. 13.
Schidia. 6. f. 13.
Stramentam. 6. f. 13.
Sabulo masculus. 6. f. 14
Semilaterum. a. f. 15
Salsugo a. f. 15. a. f. 16.
Signinum opus. a. f. 15.
# a. f. 15.
Saxum. a. f. 15. 6. f. 15
Spongia sive pumex popeian
Sulphur. 6. f. 15 # (6. f. 15
Saxum rubrum. a. f. 17
Silex ordinarius@ a. f. 17
Stigmata. a. f. 19.
Sesquipedalis. a. f. 19. 6. f. 27. a. f.
Sappinea. a. f. 20. 6. f. 20 # (54
Suber. a. f. 20.
Salix a. f. 20
Simulacrum. 6. f. 20.
Sudes. 6. fo. 20.
Subgrundia. 6. f. 20. a. f. 108
Scal{ae}. a. f. 52. 6. f. 65. 6. f. 84. 6.
# f. 108
Statuari@@. 6. f. 21. a. f. 22
Schema. a. f. 22. a. f. 46. a. f. 57.
# a. f. 58. a. f. 81. a. f. 84
Sextans. a. f. 23.
Semis. a. f. 23
Sesquialteră. a. f. 23
Sestertius. a. f. 23.
Sub divo. et sine tecto. 6. f. 24.
# 6. f. 63. a. f. 70
Sijstij$os. a. f. 25. 6. f. 26. 6. f. 27
# 6. f. 37.
Spire. a. f. 25. 6. f. 26. 6. f. 27.
# a. f. 28. a. f. 51. a. f. 53
Signa fictilia inaurata. a. f. 26
Scapus. 6. fo. 26. a. f. 27. a. f. 29
# a. f. 30. 6. f. 30. 6. f. 32. a. f. 39. 6
# f. 40. a. f. 53. 6. f. 84. a. f. 97. 6. f.
# 97. 6. f. 98. 6. g. 108. a. f. 106.
# 6. f. 106
Substuctio. a. f. 27. 6. fo. 67. a
# fo. 81
Stereobate. 6. f. 27.
Solidum. 6. f. 27. a. f. 70
Sublica. 6. f. 27.
Stijlobata. 6. f. 27. a. f. 30. 6. fo
# 42. a. f. 43. a. f. 53.
Scamillas. 6. f. 27. a. f. 53.
Scotia grece τροχιχοσ. a. f.
# 28. a. f. 37.
[0244]
Spira. 6. f. 28. a. f. 29. a. f. 33. 6. fo>
# 41. 6. f. 42
Supercilium. 6. f. 28. 6. f. 39. a. f.
# 40. a. f. 51.
Sim{ae}. gr{ae}ce επιθιΔασ. 6. fo. 30
# 6. f. 31. a. f. 37
Strix. 6. f. 31. a. f. 39. a. f. 105
Stria. 6. f. 31. a. f. 33. a. f. 38. a. f. 39
Stolarum rug{ae}. a. f. 33.
Subgrundatio. a. f. 35.
Sinuare. 6. f. 35
Semimethopia. a. f. 37.
Striare. a. f. 38
Striatura. a. f. 38
Scapus cardinalis. 6. f. 40
Subscus. 6. f. 42. a. f. 101. 6. f. 108
Securicla. 6. f. 42. 6. f. 106
Solidatio. 6. f. 47. a. f. 70.
Sena. 6. f. 47. 6. f. 48. a. f. 49. a.
# f. 50. 6. f. 50. a. f. 51. 6. f. 51. a. fo
# 52. 6. f. 52.
Sijmphonia latin{ae} concentus
# 6. fo. 48. a. f. 49
Spectacula. 6. f. 50. a. f. 51. a. f. 69
Scalaria. 6. f. 50.
Subiellia. a. f. 51.
Sedes. a. f. 51. a. f. 52. 6. f. 68
Signa. 6. f. 51.
Scenici. a. f. 52.
Subdio. 6. f. 53.
Suspensur{ae}. a. f. 54
Suspensio. a. f. 54
Scola. 6. f. 54.
Suclatio. 6. f. 54
Stacliata porticus. 6. f. 54
Semita. a. f. 55.
Septio. a. f. 56. 6. f. 67
Structura. 6. f. 56
Sutrina ars. 6. f. 57.
Sijmmetria<006>-c\=omensus. 6. f. 57
# a. f. 59.
Sambuca grec{ae} σαμΒνκΗ. a.
# fo. 58.
Species. 6. f. 59.
Stabula. a. f. 64
Stabulare. 6. f. 64
Sarcina. 6. f. 67
Sessio. 6. f. 65
Subcuneatus. a. fo. 67
Serratim. 6. f. 67
Serr{ae} denles. a. f. 8
Septem spectaculo<006>. a. f. 69.
Sessimonium. 6. f. 69.
Statumen. a. f. 70
Solidare. a. f. 70.
Sidentes. a. f. 70. a. f. 76.
Soliclitas. a. f. 70. a. f. 71.
Statuminare. a. f. 70
Statuminatio. a. f. 70. 6. f. 70
Sectilia. a. f. 70.
Scutula. a. f. 70. a. f. 105
Spicata testacea. a. f. 70.
Spica testacea. 6. f. 70
Subigere. 6. f. 70. a. f. 7. a. f. 74. a. f.
# 101.
Spartum hispanicū. a. f. 71.
Stilla. a. f. 71. a. f. 76.
Speculū argenteum. 6. f. 71.
Segmina. 6. f. 71.
Spiramentum. 6. f. 71. a. f. 72
# 6. f. 74
Solum sistucatum. 6. f. 72.
Sabulo. 6. f. 72.
Sputismata. 6. f. 72.
Silacei cunei. 6. f. 72.
Sc{ae}narum fr\=otes tragico more
# aut comico aut satijrico desi@
# gnare. 6. f. 72.
Sedetia sigilla. 6. f. 72.
Semifastigia. a. $. 73.
Specus. 6. f. 73. 6. f. 76. 6. f. 81. 6
# f. 109. a. f. 110.
Sil vel sile. 6. f. 73. 6. f. 74
Sandaraca. 6. f. 73. 6. f. 74
# 6. f. 78
Sextaril. 6. f. 73
Signum marmoreū. a. f. 74.
Schidi{ae} tecl{ae}. 6. f. 74.
Sarmenta. 6. f. 74
Scobs. 6. f. 74
Sillaticum. a. f. 75
Sabulo solutus : et sabulo ma:
# sculus a. f. 76.
Salix erratica a. f. 76
Submanans. a. f. 76
Scaphium œreum uel plumbe
# um a. f. 76.
Silvosus. 6. f. 76
Stillare. a. f. 77.
Septentvio. 6. f. 10. a. f. 11. a. f. 77.
# 6. f. 88
Saliens martia aqua. 6. f. 77
Strum{ae}. a. f. 78.
Saliens a. f. 78. a. f. 80. a. f. 94
Salifodine. a. f. 78
Septum 6. f. 78
Stijgoshidov. a. f. 80
Sesquidigitus. a. f. 81.
Spheroides Schema. a. f. 81.
Substruere. a. f. 82.
Subura. a. f. 82
Spiritus animales. 6. f. 82.
Sepive 6. f. 82.
Signina opera. 6. f. 82.
Sabsidere a. f. 83.
Sacoma. a. f. 85. 6. f. 93.
Solium. a. f. 85
Sextario mensus. 6. fo. 85
Suspectus. 6. f. 85
Statio. a. f. 5. 6. f. 55. a. f. 87.
Sinus'> vestis virginis. 6. f. 88
Sagitavi{us}. 6. f. 88. a. f. 89. a. f. 94
Sagitta a. f. 89. a. f. 105
Sceptrum. a. f. 89.
Serpens. a. f. 89. 6. f. 89.
Scapule. 6. f. 89. 6. f. 95
Scaphe' sive hemispheriū. 6. f. 92.
Scaphum. a. f. 93.
Sigilla. a. f. 93. 6. f. 93.
Sacomma saburrale. 6. f. 93.
Saburra 6. f. 93
Salive. 6. f. 93.
Scene luclorum. 6. f. 94
Sedes spectaculorū. 6. f. 94
Scansori>um genus machine.> gr{ae}
# ce ακροΒαΤιΚορ. 6. f. 94.
Spiritale genus machin{ae} gr{ae}ce
# πρευμαΤικον. 6. fo. 94.
[0245]
Stamen a. f. 95
Subtegmen. a. f. 95
Sarracum. a. f. 95
Statatio. 6. f. 96.
Sextantales fusi. 6. f. 97.
Superbia candoris. a. f. 71.
Stateva. 6. f. 98. a. f. 99.
Scalmus. 6. f. 98.
Stvopha. 6. f. 98
Subiugia. a. f. 99.
Situlus. a. f. 100
Salignea regula. 6. f. 101.
Stijllus. a. f. 102. a. f. 105
Scalaris@ forma. a. f. 105.
Sextans. 6. f. 103. a. f. 104
Semipedalis. a. f. 107.
Sexquipes. a. f. 108
Securicíati cardines. a. f. 105
Scutula grece περιΤρΗΤοσ. a. f.
Sicilicus. 6. f. 106. # (106
Semicligitale foramen. a. f.
# 109
Semipedale foramen. a. f. 109.
Sesquidigitale foramen. a. f. 109
Sambuca. 6. f. 109.
Sūplantare. a. f. 110
Trigliphus. a. f. 5. 6. f. 32. 6. f. 35
# a. f. 36. 6. f. 36. a. f. 37. 6. fo. 37. a.
# fo. 63.
Theatrū. 6. f. 5. a. f. 12. 6. f. 18. a
# a. f. 47. 6. f. 47. 6. f. 48. a. f. 49. a. f.
# 50. a. f. 51. 6. f. 52. a. f. 67
Talea. 6. f. 7.
Turris rotunda. a. f. 8
Turris poligonia. a. f. 8
Turris quadrata. a. f. 8
Tuscis. a. f. 9.
Turris octogona. 6. f. 9.
Triton. 6. f. 9.
Tumulus. 6. f. 13. 6. f. 77.
Transtra. 6. f. 13. a. f. 35. a. fo. 47.
# 6. f. 108
Testudinata tecta. 6. f. 13.
Tectum. 6. f. 13. a. f. 19. a. f. 43. a. fo. 46.
Tegula. 6. f. 13. a. f. 14. a. f. 19. 6. f.
# 31. a. f. 34. 6. f. 35. a. f. 54. a. fo
# . 54. a. f. 68.
Terra albida cretosa. 6. f. 14
Tectorium. 6. f. 14. a. f. 15. 6. fo.
# 70. a. f. 71. 6. f. 71. a. f. 73.
Tet@@doron. 6. f. 14.
Testa usa. a. f. 15. 6. f. 70. a. f. 72.
Tophus. 6. f. 15.
Terre genera sabulos{ae} avenos{ae}
# glareos{ae}. a. f. 16.
Testa pro lateribus coctis. a. fo.
# 17. a. f. 19. 6. f. 54. a. f. 70.
Tabula pro scripturis et ratio
# nibus. a. f. 18. 6. f. 59.
Triplinthius a. f. 19
Testacea structura. a. f. 19.
Transversavius. 6. f. 19. 6. f. 71. a
# f. 97.
Tovulus. 6. f. 19. a. f. 20
Tarmes vermiculus materi{ae} i
# nfestus. a. f. 20.
Tilia a. f. 20.
Tinea vermis infestus materi{ae}
# 6. f. 20. 6. f. 26. a. f. 64.
Tabula. 6. f. 20
Tertiarium. a. f. 23. 6. f. 42.
Tricalca. a. f. 23.
Tetrastijlos. 6. f. 26. 6. fo. 36. 6.
Trunchus. 6. f. 27
# f. 37.
Torus superiov a. f. 28
Torus inferior. a. f. 28. 6. f. 28
Trochilus. 6. f. 28
Tetvans. 6. f. 29. 6. f. 35. a. f. 36.. 6.
# f. 36. 6. f. 101.
Tijmpanum. 6. f. 30. a. f. 31. a. fo.
# 37. 6. f. 40. 6. f. 42. a. f. 56. a. f.
# 93. 6. f. 93. a. f. 94. 6. f. 95. a. fo.
# 96. a. f. 99. 6. f. 103. a. f. 103. a. f.
# 104. 6. f. 104. a. f. 106. a. f. 110.
Trabs. a. f. 35. a. f. 46. 6. f. 46. 6.
# f. 59. a. f. 60. 6. f. 60. 6. f. 62. 6.
# f. 65. a. f. 67.
Tignum a. f. 35. 6. f. 35. 6. f. 59. a
# . f. 68. a. f. 93. 6. f. 101. 6. f. 106. a. f.
# 107. 6. f. 107. a. f. 1081
Templa. 6. f. 35. a. f. 36. 6. f. 42.
Tenia. 6. f. 36.
Thijvomaton. 6. f. 39. a. f. 69.
Torus. 6. f. 41. a. f. 107.
Trabes c\=opactiles. 6. f. 42. a. fo
Traiectura. 6. f. 42. # (108
Tribunal. 6. f. 42. 6. f. 46. a. f. 51.
Tholus. a. f. 49. a. f. 73.
Tesseva. 6. f. 44. a. f. 70. 6. f. 70.
Taberna argentaria. a. f. 45
Testudo. a. f. 46. a. f. 47. a. f. 54
# 6. f. 107. a. f. 108. 6. f. 108
Tigna compacta. 6. f. 46.
Trabs everganea exduobus ti
# gnis bipedali@ c\=opacta a. f. 47.
Terminatio a. f. 48.
Tethracordum. a. f. 48
Tonus a. f. 48.
Tritesijnemmen\=o. 6. f. 48.
Tritediezeagmenon. 6. f. 48
Tritehijpevboleon. 6. f. 48
Tabulatio. a. f. 50.
Trigonum. a. f. 50. 6. f. 50. a. f. 51. 6
# f. 51. 6. f. 52. a. f. 58. a. f. 70. 6. fo
# 83. a. f. 84. 6. f. 87. a. f. 108
Tectum a. f. 51. 6. f. 82.
Thijmelici. a. f. 52
Tibulus. 6. f. 53. a. f. 81. a. f. 93.
Tributim. 6. f. 53.
Tepidarium. 6. f. 53. 6. f. 54.
Tegule sine marginib{us}. a. f. 54
Trulissa@. 6. f. 54. a. f. 71. 6. f. 71.
Temperatura. 6. f. 54.
Transtilla. 6. f. 55.
Teredo. 6. f. 56.
Testudinata {ae}dificia. a. f. 58
Testudinatũ cav{ae}diũ. 6. f. 59
# 6. f. 61.
Tuscanicum cavediũ. 6. f. 59!
Tervastijlŭ. cavediŭ. 6. f. 59. 6. f. 60.
Triclinium. a. f. 61. a. f. 63. 6. f. 63. a
# f. 64. 6. f. 65. a. f. 66. a. f. 72.
Tablinum. 6. f. 62. a. f. 64.
Tectum prodomo. 6. f. 63.
Triclinia hibevna vevna autu@
# nalia. et {ae}stiva a. f. 64
Textrina plumavio<006> a. f. 64.
[0246]
Taberna. a. f. 64. a. f. 93
Torcular. a. f. 65.
Thirov{ae}on grec{ae} θϋρωρειορ. 6. f.
# 65.
Thalamus. a. f. 66.
Triclina cizicena. a. f. 66.
Telamones. a. f. 67
Terminatio. a. f. 68. a. f. 90
Testacea spicata tiburtia. a. f. 70
Tegul{ae} bipedales. 6. f. 70. a. f
Tenov. 6. f. 20. # (72
Tomex. a. f. 71.
Trullisatio. a. f. 71. a. f. 72.
Tectores. 6. f. 71. a. f. 75
Tegul{ae} hamat{ae}. a. f. 72.
Testaceum pavimentũ. 6. f. 72.
Topio<006> varietates. 6. f. 72.
Theatrum minusculum q@ greci
# εΚΚλΗσιαΤΗριορ. clicūt. a. f. 73.
Tegularum tecta. a. f. 73
Tractatio. 6. f. 73. a. f. 74.
Ted{ae} schidi{ae}. 6. f. 74.
Temperatio. 6. f. 74.
Test{ae} c\=ocharŭ marina<006>. a. f. 75.
Terra nigra. a. f. 76
Trudere. 6. f. 76. a. f. 78.
Tigris fluvius. a. f. 77.
Tanais fluvius. a. f. 77.
Timauus fluvius. a. f. 77.
Tijbris fluvius a. f. 77.
Tumulos grumo<006>. 6. f. 77
Turgida gutluva. 6. f. 79.
Transuersaria co´pacta cardini-
# bus. 6. f. 80
Tubuli fictiles. a. f. 81.
Tubuli crasso corio. a. f. 80.
Testa. a. f. 82.
Tùbuli. 6. f. 82.
Tornus. 6. f. 86. a. f. 95. a. f. 98. a.
# f. 99. a. f. 102. a. f. 107. 6. f. 108.
Taurus. 6. f. 88. a. f. 89.
Turibulum. 6. f. 89.
Troclea a. f. 93. a. f. 95. 6. f. 95. a. f.
# 96. 6. f. 96. a. f. 97. 6. f. 107.
Tona. a. f. 93.
Terebratio 6. f. 93. a. f. 103
Tractoriũ. genus machin{ae} grec{ae}
Βα ν σον. 6. f. 94. a. f. 98
Tigna statuta. 6. f. 94.
Transversaria colligata 6. f. 94.
Trutina. a. f. 95. 6. f. 98. a. f. 107
Trispastos. 6. f. 95.
Trientalis materia. a. f. 97.
Tasium marmov. a. f. 98
Trutina \~q. statera di. 6. f. 98
Tetvap\‘noras. 6. f. 98.
Tijmpanũ dētatū i cultvum
# a. f. 101.
Tijmpanū d\~etatũ planũ. a. f. 101
Tabula. a. f. 102. a. f. 103. a. f. 108
# a. f. 107.
Trigonū orthogoniū. a. f. 102.
Taxili a. f. 103.
Tijmpanũ versatile. a. f. 103.
Tijmpanũ planum. 6. f. 103. a. f.
# 104. 6. f. 104.
Theca. a. f. 104. 6. f. 104.
Tijmpanum in cultro. 6. f. 104
Testudo arietaria. a. f. 107
Turvis ambulatoria. a. f. 107
Terebra@ a. f. 107. 6. f. 107
Turvis. 6. f. 7. 6. f. 13. a. f. 107.
Tabulatum. a. f. 107. a. f. 108
Transversaria. 6. f. 107.
Testudo ad fodiendum grec{ae}
# ορϋγεσ. clicit. a. f. 108
Trabs. 6. f. 108
Trabicul{ae}. 6. f. 108
Tignū transversariũ cardinatū
Turricula. 6. f. 108 # (6. f. 108
Talentum. 6. f. 108
Transver savii cavdines. a. f. 105.
Tereôra et terebrave. a. f. 109
Testudo arietaria. a. f. 110
Vectis. a. f. 3. a. f. 55. a. f. 70. 6. f.
# 71. 6. f. 82. 6. f. 95. a. f. 98. 6. fo.
# 98. a. f. 102. a. f. 103. 6. f. 103. 6. f.
# 107. 6. f. 105. 6. f. 106. a. f. 110.
Voluta. a. f. 5. a. f. 29. 6. f. 29. a. f.
# 30. a. f. 34. 6. f. 34. 6. f. 72.
Vestibulũ a. f. 5. a. f. 64. 6. fo
# 66. a. f. 67. 6. f. 69
Vlmus. 6. f. 5.
Vtilitas. 6. f. 5
Venustay>. 6. f. 5. a. f. 67. a. f. 68
Ventuy>. a. f. 9.
Venti quatuor prinapales:sci:
# licet: solanus austev. favoru{us}: et
# septentrio. 6. f. 9.
Ventos octo allii esse dicunt: sci:
# licet: solan{us}: eur:{us} auster: aphri:
# cus: favonius: covas: septētrio
# aquilo. 6. f. 9.
Vento<006>. oiginti quatuor nomi:
# na: oidelicet: solan{us}. ovnithie:
# c{ae}cias: euvus: uvltuvnus: leveo:
# notus: auster: altanus: libono:
# tus: aphvicus: subvesperos: ar>:
# gestes: favonius: etesi{ae} circi:{us}
# cauras: covus: thrascias: sepl\~e:
# trio: gallicus: supevnas: aguilo
# boveoy>: carbas. 6. f. 10
Vicus. a. f. 10. a. f. 11. 6. f. 21.
Vlmus. 6. f. 19. a. f. 20.
Vitex. a. f. 20. a. f. 76. 6. f. 101.
Versura. 6. f. 23. a. f. 51. 6. f. 54. 6.
# f. 55. a. f. 73. a. f. 82. a. f. 106.
Valu{ae}. 6. f. 24. 6. f. 25. 6. f. 38. a.
# f. 43. 6. f. 50. a. f. 51. 6. f. 63.
Viavū directiones. a. f. 37. 6. f. 37.
Valuat{ae}. a. f. 41.
Vnda. a. f. 51.
Viridia. 6. f. 53. 6. f. 63.
Vasavia. a. f. 54.
Vncini ferrei. a. f. 54.
Villa. a. f. 65. 6. f. 65
Vectiavius. a. f. 65
Vno tenove. 6. f. 70. a. f. 71.
Vdum tectorium
Vectigalia. 6. f. 73. a. f. 83.
Vena. 6. f. 73. a. f. 74. 6. f. 76. 6.
# f. 77. 6. f. 8.
Vrceus. 6. f. 74
Vsta. 6. f. 74.
Vacinium. a. f. 75
Vellus lan{ae}. 6. f. 76.
Vestin{ae} pinn{ae}. a. f. 78
Vitrum purpureũ. a. f. 78
[0247]
Vinum protijrum catacme
# nem. melito. mamertinum. faler
# num. cecubum. 6. f. 78
Vas corinthium. a. f. 80
Vectigal. 6. f. 81.
Valles perpetu{ae} a. f. 82
Venter gr{ae}c{ae} ΚΟιγισν. a. f. 82
Vmbr{ae} gnomonis. 6. f. 86.
Visitata. 6. f. 86
Versato. 6. f. 86. 6. f. 93. 6. f. 94.
# a. f. 95. a. f. 97. a. f. 98. a. f. 100. a
# f. 101. a. f. 102. 6. f. 103. 6. fo. 107.
# 6. f. 108
Vesperugo a. f. 87.
Vergilie. 6. f. 88
Virgo. 6. f. 88. 6. f. 89
Volucris. a. f. 89. 6. f. 89
Vertex capitis. a. f. 89
Versabunclus. a. f. 90
Virgula. 6. f. 93.
Virgul{ae} {ae}n{ae}{ae}. 6. f. 93
Versatiles chavchesii. a. f. 97
Vectura. a. f. 97.
Vela. 6. f. 98
Verticuli. a. f. 103.
Versatile Tijmpanum 6. f. 103
Vava. a. f. 107.
Viginti pondo. a. f. 106
Xijstus, seu Xijstũ. a. f. 55. 6. f. 66.
Xenia. a. f. 66
Xanthus fluoius. 6. f. 78. a. f. 79
Zophcrus. 6. f. 30. a. f. 31. 6. f. 32
# 6. f. 42. a. f. 46. a. f. 47.
Zona. 6. f. 86. a. f. 88. 6. fo. 88
# 6. f. 89
Adnotavi ex his que scvibit M. Vitruvius. i decimo etexveterum
auctorum grecorum scviptis quos idem ipse citat: pr{ae}nominati
integvi eaius\~q :sive cubiti : sive pedis : sive unti{ae}: sive digiti:
sive foraminis
S. $emissem significare
@. quavtam partem: non pr{ae}nominati integri sed semissis.
@. octavam partem: non pv{ae}nominati integvi : sed semissis.
@. duellam : qu{ae} est pr{ae}nominati integvi : pars tertia.
@. Siciliaum : qu{ae} est pr{ae}nominati integri : pars. quavta.
Z. dragman : qu{ae} est pr{ae}nominati integri : pars. octava.
F. duodecimam pavtem pr{ae}nominati integvi.
r. $extam decimam pavtem pr{ae}nominati integri.
Sed quia pr{ae}dictorum caractevum. et aliovũ quoq. nonnulli in diversis
exemplaribus varie descvipti covruptiq. inveniuntur: singulis cevta fides nõ
est adhibenda Spero tamen in dies impressioni dare quovundam auctovũ ve
terum opuscula : in quibus et integri nujusmodi habentur cavacteves: et nõ
nulla alia pariter scitu digna: et pevquam neccepavia studiosis non modo hu
manitatis et avchitectur{ae}: matematicarumq. disciplinavum : sed et legum
et medicin{ae} pevitis. Puncta autem qu{ae} modo circulari modo qua@rangula
vi forma repeviuntur in decimo maxime auctoris libro : nŏ alicujus signi
ficationis : sed dausulavum distinchonis tantum gratia facta videntur. Nisi
quis forsam minutias sui cujas@ @olidi significare contenderet: si ut tradita
fuevuni incorrupta habeventur
REGISTRVM HVIVS OPERIS
AA ABCDEFGHIKLMNO
Omnes sunt quaterni preter AA duernus. et P. quinternus
[0248]
Cum sit che el fedelissimo servitor de vostra sublimita Giovan\~e Tacui
no stampator cum acurvata diligentia et sollicitudine et cum granoissima
sua spesa habia invigilado de metter in luce opera nova e rara e non piu
stampata cioe Vitruvio de Architectura cum additione et figur{ae} et in op
tima et pfecta littera : et da tulli laudata et fù al presente per imprimer. Im
pero esse fidelissimo servitor humilmente ricorve alli piedi delle costve illu
stvissime Signorie supplicandoli de gratia special che a lui solo suplicãte
sia licito stampar la ditta opera per anni X clest diese, e se altvi presume-
ra @ dicto tevmine et spacio del tempo stampar quella : modo aliquo: in Ve-
nesia ouer altvi loci subditi a costva sublimita : aut stampave altvove et in
esse tevve condurve ne vender non posseno : pagano pev ogni volume ducati
uno et perda li libri la qual pena sia dioisa in the pavte una alli Magnifia Sv
gnovi bove sera fatta la Conscientia : l' altva alo accusador : et l' altva a@ dicto
supplicante
@ Quod dicto supplicanti Concedatur ut petit et supplicat
CONSILIARII
M. Bernardo Bembo # M. Aluvise Conta
M. Piero cluodo # M. Alvise Malipier
M. Zorzo Pisani # M. Francesco thun
Jmpressum Venetiis ac magis \~q vnquam aliquo aliotempore emen
daium: sumptu mira\~q. diligentia Ioannis de Tridino alias Ta-
cuino. Anno Domini. M. D. XI. XXII. Maii
Regnante inclijto Duce Leonardo Lauredano
[0249]
[0250]
[0251]
[0252]
[0253]
[0254]
[0254a]