metadata: dcterms:identifier ECHO:T05R2RPS.xml dcterms:creator (GND:118627252) Vitruvius Pollio, Marcus dcterms:title (la) M. Vitruvii ... de architectura libri decem, ad Augustum Caesarem accuratiß conscripti: et nunc primum in Germania qua potuit diligentia excusi, atq[ue] hinc inde schematibus non iniucundis exornati; Works included: De staticis experimentis dialogus / Nicolaus Cusanus; De aquaeductibus urbis Romae / Sextus Iulius Frontinus dcterms:date 1543 dcterms:language lat text (la) free http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/ECHOdocuView/ECHOzogiLib?mode=imagepath&url=/mpiwg/online/permanent/library/T05R2RPS/pageimg log: file contained another typed version of Vitruvius 1490 unknown: <007> = i or ı (dotless i) (occurs 1761 time(s)) <023> = * or Kalenderzeichen Sextil (similar character: ✶) (occurs 2 time(s)) <037> = · [middle dot]) (occurs 2 time(s)) <140> = *** Greek (occurs 2 time(s)) <146> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <149> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <150> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <163> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <164> = *** Greek (occurs 2 time(s)) <165> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <167> = *** Greek (occurs 1 time(s)) <184> = *** (occurs 30 time(s)) <185> = *** (occurs 17 time(s)) <199> = *** Greek (occurs 2 time(s)) <213> = ☞ (occurs 3 time(s)) <215> = ☜ (occurs 2 time(s)) <217> = *** (occurs 1 time(s)) <218> = ♣ (occurs 4 time(s)) <220> = *** (occurs 1 time(s)) <221> = *** (occurs 2 time(s)) <222> = *** (occurs 1 time(s)) <223> = *** (occurs 1 time(s)) replacements:
[0001]
TAMETSI EX VETVSTIS
$criptoribus alius alio & utilior e$t, & am-
pliori laude dignus: cum tam\~e nemo $it qui
non mereatur legi, nullus eorum pror$us, in
tanta præ$ertim paucitate, negligendus uide
tur. Ne{que}id antiquitati modo dandũ e$$e arbitror: $ed quia
nullus illis melioribus $eculis in publicũ prodire audebat,
qui non aliquid utilitatis afferret $uo labore. Idip$um etiam
de argumentis, in quibus uer$ati $unt, $entiendum e$t. Non
enim res ullas $olebant tractandas $u$cipere, ni$i quas intel-
ligere e$$et oper{ae}precium. Et tamen uidemus quo$dam uete
rum, etiam qui $unt ex optima nota, uel contem ni omnino,
uel in paucorum bibliothecis delite$cere: a maiore autem $tu
dio$orum parte nun{quam} attingi. In eo numero e$t hic. M. Vi-
Quare in excudendo Vitruuio non male merei literari{ae}
con$ului$$e arbitror: & hunc meum laborem recti $ani{que} iu-
dic{ij} hominibus approbatum iriconfido. Quid autem pr{ae}-
$titerimus, tamet$i par e$t al{ij}s {ae}$timandum relinquere: pau-
_EX_h{is}, quæ libro decimo _M_. Vitruuius habet, at{que} ex ueterum autho
rum Græcorum (quos ip$e citat) monument{is}, charecterum ali-
quot $ignificationes, quantum conce$$um fuit, colligi, in{qúe} tuum u$um hic
$eor $im $ub{ij}ci cur auimus. Boni ita{que} hanc no$tram diligentiam con$ulas
uelim: maiorem certe præ$tituri, $i $ui$$et datum. _P_rænominati cuius{que} integri, $iue cubiti, $iue ped{is}, $iue digiti, $iue
unciæ, $iue for amin{is}, $cire te uelim, S. $emi$$em $ignificare. : # . _quartam partem, non prænominati integri, $ed $emi{$s}is._ <217> _octauam partem, non prænominati integri, $ed $emi{$s}{is}._ u. _duellam, quæ e$t; pars tertia præmominati integri._ 9. _Sicilicum, quæ est pars quarta prænominati integri._ Z. _Drachmam, quæ est pars octaua prænominati integri._ F. _Duodecimam partem prænominati integri._ Γ. _Sextamdecimam partem prænominati integri._ _QVIA_ tamen prædictorum charecterum, & aliorum quo{que} non-
null<007> in diuer$is exemplaribus aliter & aliter de$cripti corru-
pti{qúe} inueniuntur, $ingul{is} certam fidem adhibendam e$$e
haud puto, donec in exemplum quàm ca$tigati{$s}imum incidas. Puncta ue-
ro, quæ uel circulari <184>, uel quadrangular<007> forma <185> in eod\~e X. libro in-
ueniuntur, non $igni$ication{is} alicuius certæ, $ed clau$ularum di$tinctio-
n{is} tantum gratia facta e$$e uidentur. Ni$i qu{is} for $an ea minutias $ui cu
iu${que} integri $ignificare contenderet: $i ut tr adit a fuerunt, incorrupta ad
uos con$eruata haberentur. _CVM DIVINA MENS TVA ET_
numen, lmperator _C_æ$ar, imperio potiretur
orb{is} terrarum, inu<007>cta{qúe} uirtute cunct{is} ho
$tibus $trat{is}, triumpho uictoria{qúe} tua ciues
gloriarentur, & gentes omnes $ubactæ tuum
$pectarent nutum, populus{qúe} _R_omanus & _S_e
natus liber atus timore, ampl<007>{$s}im{is} tu{is} cogi-
tationibus con$il{ij}s{qúe} gubernaretur, non au-
debam tant{is} occupationibusde _A_rch<007>tectura $cr<007>pta, & magn<007>s cogit@
tionibus explicata edere, metuens ne nõ apto tempore interpellans, $ub-
irem tui animi offen$ionem. _C_um uerò attenderem, te non $olum de uita
communi omnium curam, publicæ{qúe} rei con$titutionem habere, $ed etiam
de opportunitate publicorũ ædificiorum, ut ciuitas per te non $olum pro
uinc{ij}s e$$et aucta, uerumetiam ut maie$tas _I_mper{ij} publicorum æd<007>ficio-
rum egregias haberet autoritates, non putaui prætermittendũ, quin pri
mo quo{que} tempore de h{is} rebus ea tibiederem: <007>deo, quòd primum paren
ti tuo de eo fueram notus, & eius uirtut{is} $tudio$us. _C_um autem concili-
um cœle$tium in $edibus immortalitat{is} eum dedicaui$$et, & _I_mperium
parent{is} in tuam pote$tatem tran$tul<007>$$et, idem $tudium meum in eius me-
moria permanens, inte contulit fauorem. _I_ta{que} cum. _M. A_urel<007>o, &. _P._
_M_inidio, &. _C_n. _C_ornelio, ad apparationem bali$tarũ & $corpionum,
reliquorum{qúe} tormentorum refectionem, fui pre$to, & cum e{is} commo-
da accepi, quæ cum primo mihi tribui$ti, recognitionem per $oror{is} com-
mendationem $erua$ti. _C_um ergo eo beneficio e$$em obligatus, ut ad exi-
tum uitæ non haberem inopiæ timorem, hæc tibi$cribere cœpi, quòd
animaduerti multa te ædificaui$$e, & nunc ædificare, reliquo quo{que} tem-
pore, & publicorum, & priuatorum æd<007>ficiorum, pro ampl<007>tudine re-
rum ge$tarum, ut po$ter{is} memoriæ traderentur, curam habiturum: con
$crip$i per $criptiones terminatas, uteas attendens, & ante facta, & fu-
tura qualia $int opera, per te nota po$$es habere, nam{que} h{is} uoluminibus
aperui omnes di$ciplinæ rationes. _A_1567
.
ARGENTORATI IN OFFICINA
_Knoblochiana per Georgium Machæropiœum_.
ANNO M. D. XLIII.neglectu
magis quam
in$citia $actum, ut maior\~e nitorem in eo de$ideres. Græcas
ex Græcia in Italiã prodierunt,
ita nomina quo{que}
$ecum attulerũt, quibus originem $uam referrent. Nunc in
his uocabulis intelligendis plurimum laboramus, quæ tũc
propter rerum notitiam, etiam uulgo erant u$itata. Sed hæc
ob$curitas diligentia & $tudio uinci pote$t, quæ nonnullos
deterret, quo minus experiri au$int, quam arduus aut mole
$tus $it illis futurus labor. Minime ergo debuerat hæc resim
minuere Vitruuio gratiã apud homines nõ ignauos: $ed po
tius eorũ indu$triam excitare, ut eo att\~etiore conatu ad eius
lectionem accederent. quæ præterea $unt cau$æ, quæ illi
non minimum commendationis afferunt: quod & $olus
in
hoc argumenti genere nobis extat: & id ip$um ita $edulo &
accurate exequutus e$t, ut uix quidquam ab$olutius, quod
ad fidem & ueritatem attinet, requirere quis po$$it. Rogabis
$or$an, quor$um tibi ueterem architecturam di$cere condu
cat. Primum, $i re$pondeam hone$tam oblectationem, quæ
partes $ua
rum ædium non po$$unt $uis nominibus di$cernere? At $i
quis in Vitruuio non o$citanter $it uer$atus, is $uum cuique
parti proprium nomen reddet. Deinde fieri nõ pote$t, quin
identidem in legendis antiquis $criptoribus hæ$ites: ni$i hu-
ius $ub$idio $ueris adiutus. Hic e$t alter $ructus, quem con-
temnere non oportet. Habet non exiguam laudem Laza-
rus Baifius, quia collectis undecum{que} te$timon{ij}s, & inter $e
comparatis, aditum ad rei nauticæ intelligentiam pate$ece-
rit. Cur id? Nempe quoniam hac $ua indu$tria, ad intelligen
das ueteres hi$torias, qua$i manu direxit eos, qui adiutore
opus habebant. Ergo qui libellum illum legunt, non putant
$e operam male collocare. Quid ergo de Vitruuio $entien-
dum? qui non unam dumtaxat partem, $ed tot $imul res cõ-
plexus: non $epulta uetu$tatis monumenta hinc inde eruit,
$ed ip$am uetu$tatem, cuius fuit oculatus te$tis, nobis qua$i
in tabulis de$criptam reliquit. Ne{que} mihi ob{ij}cias, $ui$$e ra-
tionem ueterum a no$tra pror$us diuer$am: ideo{que} appella-
tiones, quibus u$i $unt, ne{que} temporibus no$tris conuenire:
ne{que} po$$e a nobis intelligi. Nam cum decimus liber iudice
tur al{ij}s ab$tru$ior: uidemus tamen Budæũ Iocundi presby-
teri opera adiutum, machinarũ nomina ad {ae}tatem no$tram
u$um{que} præ$entem accommoda$$e. Ne{que} tamen aliqua e$$e
nego, quæ uix ullus unquam hominum a$$e quetur. $ed hæc
ad reliqua inue$tiganda impedimento e$$e minime debent.
His quo{que} accedit aliud tertium: quod non loquitur ut ma-
plures locos inter $econ
$erendo,
alterum alterius adminiculo $acilius intelligeret.
Addidimus etiam Indicem Græcarum dictionum, $i quis
$orte requireret. Titulos $chematibus in$criptos, ex Italica
uer$ione mutuati $umus. non enim $unt Vitruu{ij}. Verba
quæ Io. Iucundus uel repo$uit uel addidit, reliqui-
mus: uerũ his notis <213> <215> inclu$a, quo di$cer
nerentur. Nuncpeto a $tudio$is lectori-
bus, ut $edulitati no$træ faueant: &
$icubileuiter peccatum e$t,
igno$cant._R_chitectura,
e$t $cientia pluribus di$ciplin{is}, & uar{ij}s eruditioni-
bus ornata, cuius iudicio probantur omnia, quæ ab cæter{is} arti-
bus perficiuntur opera. _E_a na$citur ex fabrica, & ratiocinatione. _F_abri
ca,
est continuata ac trita u$us meditatio, quæ manibus perficitur è mate
ria cuiu$cun{que} gener{is} opus est, ad propo$itum deformation{is}. _R_at<007>oci-
natio
autem est, quæres fabricat as $olertia ac ratione proportion{is} de-
mon$trare at{que} explicare pote$t. _I_ta{que} architecti, qui $ine l<007>ter{is} conten-
derunt, ut manibus e$$ent exercitati, non potuerunt efficere, ut haberent
pro laboribus autoritatem. _Q_ui autem ratiocination<007>bus & liter{is} $ol{is}
confi$i fuerunt, umbram, non rem per$ecuti uidëtur
. _A_t qui utrum{que} per-
didicerunt, (uti omnibus arm{is} ornati) citius cum autoritate quod fuit
propo$itum, $unt a$$equuti. _C_umin omnibus enim rebus, tum maxime
etiam in architectura hæc duo in $unt, quod $ignificatur, & quod $igni-
ficat. _S_ignificatur, propo$ita res de qua dicitur. _H_anc autem $ignificat de
mon$tratio rationibus doctrinarum explicata. _Q_uaxe uidetur utraque
parte exercitatum e$$e debere, qui $e arcbitectum profiteatur. _I_ta{que} eum
& ingenio$um e$$e oportct, & ad di$ciplinam docilem. _N_e{que} enim
inge-
nium $ine di$ciplina, aut di$ciplina $ine ingenio, per$ectum artificem po-
test efficere, & ut literatus $it, peritus graphidos
, eruditus _G_eometria,
& optices nõignarus
, in$tructus _A_rithmetica, h<007>$torias complures noue
rit, _P_hilo $ophos diligenter audiuerit, _M_u$icam $ciuerit, _M_edicinæ non $it
ignarus, re$põ$a _I_uri$con$ultorum nouerit, _A_$trologiam cœli{qúe} rationes
cognit as habeat. _Q_uæ cur ita $int, hæ $unt cau$æ. _L_iteras
architectum
graphidos
$cientiam habere, quo facilius exemplaribus pict{is}, quam
uelit oper{is} fpeciem, deformare ualeat. _G_eometria
autem plura præ$idia
præ$tat architecturæ, & primũex euthygramm{is}
circini tradit u$um, è
quo maxime facilius ædificiorum in are<007>s exped<007>untur de$criptiones,
normarum{qúe} & librationum & linearum directiones. _I_tem per opticen,
in ædific{ij}s, ab cert{is} regionibus, cœli lumina recte ducũtur. _P_er arith-
_H_i$torias
autem plu-
res noui$$e oportet,
quod multa ornamen
ta $æpe in operibus ar
chitecti de$ignant, de
quibus argument{is}, ra
tionë cur fecerint, quæ
rentibus reddere de-
bent. _Q_uëadmo dum
$i qu{is} $tatuas marmo
reas muliebres $tola-
tas, & quæ caryatides
dicuntur, pro colum-
n{is} in opere $tatuerit,
& in$uper mutilos et
coronas collocauerit,
_C_arya
ciuit as _P_elopõne$i, cũ
_P_er$is ho$t<007>bus cõtra
_G_ræciam con$en$it,
po$tea græciper uicto
riam glorio$e bello l<007>-
berati, communi con
$ilio _C_aryatibus bel-
{$s}i $to-
las, ne
{que} ornatus matrona-
les deponere, utinon uno
triumpho ducerentur, $ed
æterno $eruitut{is} exemplo
graui contumelia pre$$æ,
pœnas pendere uideren-
tur pro ciuitate. _I_deo qui
tunc archite cti fuerũt, ædi
fic{ij}s public{is} de$ignaue-
runt earum imagines one-
ri ferundo collocatas
, ut
etiam po$ter{is} nota pœna
peccati _C_aryatiũ, memo-
riætraderetur.
_N_on minus _L_acones, _P_au
$ania _A_gæ$ipolidos filio
duce _P_latæeo prælio, pau
uti et
ho$tes horre$ce
r\~ettimore eorũ forti
tudin{is} &
ciues id
exemplũ uir-
tut{is} a$picientes, glo
ria erecti, ad defen-
dendam libertat\~e e$-
$ent parati. _I_ta{que} ex
eo multi $tatuas _P_er$i
cas $u$tinentes, epi$ty
lia & ornamenta eo-
rũ collocauerunt, &
ita ex eo argumento,
uar ietates egregias
auxerũt operibus. _I_t\~e
$unt aliæ eiu$dem ge-
ner{is} hi$toriæ, quarũ
noticiam arch<007>tectos
tenere oportet. _P_hi-
lo$ophia uero
perficit
architectũ animo ma
gno, & uti nõ $it ar
rogans, $ed potius fa-
cil{is}, æquus, et fidel{is}
$ine auaritia, quod e$t
maximum. _N_ullum
enim opus uere $ine
Φνσιολογία
dicitur, philo$ophia
explicat: quam nece$$e est $tudio$ius nou<007>$$e, quòd habet multas & uari-
as naturales quæ$tiones, ut etiam in aquarũ ductionibus. _I_n cur$ibus cnim
& circuitionibus, et libr ata planicie, expre{$s}ionibus, $piritus naturales
aliter at{que} aliter fiunt, quorũ offen$ionibus mederinemo poterit, ni$i qui
ex _P_hilo $ophia principia rerũ naturæ nouerit. _I_tem qui _T_hesbiæ aut _A_r
chimed{is} l<007>bros, & cæterorũ qui eiu$modi gener{is} præcepta con$crip$e
runt leget, cum {ij}s $entire non poterit, ni$ih{is} rebus à _P_h<007>lo$oph{is} fuerit
in$titutus. _M_u$icen
autem $ciat oportet, uti canonicam rationem, &
$onituum di$crimina
quæ græ
ciἠχ{εῖ}ια
uocant, ad $ymphonias mu$icas, $iue concentus, componuntur,
diui$a in circinatione diate$$aron & diapente & diapa$on, uti uox $ceni
ci $onitus conueniens in di$po$itionibus, tactu cum offenderit, aucta cum
incremento, clarior & $uauior ad $pectatorũ perueniat aures. _H_ydrau-
medicinæ
noui$$e
oportet, propter inclinationes cœli, quæ græci κλίματα dicunt, &
_I_ura quo{que}
nota ha-
_A_$trologia
autem cogno
horo-
logiorum
rationem omnino $cire non poterit. _C_um ergo tanta hæc di$cia
abundans erudition<007>bus uar{ij}s, ac pluribus,
non
puto po$$e iu$te repente $eprofiteri architectos, ni$i qui ab ætate puerili
h{is} grad<007>bus di$ciplinarum $candendo, $cientia plurium literarum, & a@
tium nutriti, peruenerint ad $ummum templum architecturæ.
_A_t forta$$e>
mirum uidebitur imperit{is} hominibus, po$$e naturam tantum numerum
doctrinarum perdi$cere, & memoria continere.
_C_um autem animaduer>
terint, omnes di$ciplinas inter $e coniunctionem
rerum & communicatio
nem habere, fieri po$$e faciliter credetur. _E_ncyclios enim di$ciplina, uti
corpus unum ex h{is} membr{is}, est compo$ita.
_I_ta{que} qui à tener{is} ætatibus
eruditionibus uar{ij}s in$truuntur, omnibus liter{is}, agno$cunt ea$d\~e not{as},
communicationem{qúe} omnium di$ciplinarum, & ea re facili{us} omnia co-
gno$cunt. _I_deo{qúe} de ueterib{us} architect{is}, _P_ythi{us},
qui _P_rienæ ædem _M_i-
_I_d autem re non expeditur.
_N_on enim debet nec pote$t e$$e archi
agrammatos,
nec _M_u
amu$os,
nec pictor ut _A_pelles, $ed graphi-
dos non <007>mperitus,
nec pla$tes quemadmodum _M_yron, $eu _P_olycletus, $ed
ration{is} pla$ticæ nõignarus,
nec denuo medicus ut _H_ippocrates, $ed non
aniatrologetos,
nec <007>n cæter{is} doctrin{is} $ingulariter excellens, $ed in h{is}
non imperitus.
_N_on enim in tant{is} rerum uarietatibus, elegantias $ingula
uix cadit in pote$tatem.
_N_ec tamen nõ tantum architecti
non po$$unt in omnibus rebus habere $ummum effectum, $ed etiam ip$i
qui priuatim proprietates tenent artium, non efficiunt, ut habe ant om-
nes $ummum laud{is} principatum.
_E_rgo $i in $ingul{is} doctrin{is} $inguli ar-
tifices, ne{que} omnes, $ed pauciæuo perpetuo nobilitatem uix $unt con$ecu-
ex opere, & eius ratiocinatione.
_E_x h{is} autem unum proprium e$$e eo-
rum, qui $ingul{is} rebus $unt exercitati, id e$t, oper{is} effectus:
alterũ com
mune cõ omnibus doct{is}, id est, ratiocinatio:
uti _M_edic{is} & _M_u$ic{is}, &
de uenarumrythmo, & de pedum motu. _A_t $i uulnus mederi, aut ægrum
eripere de periculo oportuerit, non accedet _M_u$icus, $ed idopus propri
um erit _M_edic<007>. _I_t\~e in organo non _M_edicus, $ed _M_u$icus modulabitur, ut
aures $uam cantionibus recipiant iucunditatem. _S_imiliter cum _A_$trolog{is}
& _M_u$ic{is} est di$putatio commun{is} de $ympathia $tellarum et $ympho
qui ex $ingul{is} doctrin{is} partes
& rationes earum mediocriter habetnotas, eas{qúe}
quæ nece$$ariæ $unt
ad architecturam, uti $i quid de h{is} rebus & artibus iudicare & proba-
re opus fuerit, ne deficiatur. _Q_uibus uerò natur a tantum tribuit $oler-
tiæ, acumin{is}, memoriæ,
ut po{$s}int _G_eometr<007>am, _A_$trologiam, _M_u$icen,
cæter as{qúe} di$ciplinas penitus haberenot as, prætereunt officia architecto
rum, & efficiuntur mathematici.
_I_ta{que} faciliter contr a eas di$ciplinas di-
$putare po$$unt, quòd pluribus tel{is} d<007>$ciplinarum $unt armati. _H_i autem
inuen<007>ũtur raro, ut al<007>quãdo fuerũt _A_ri$tar chus _S_amius, _P_hilolaus et _A_r
_D_e art{is} uero
pote$tate,
quæ{que} in$unt in earatiocinationes, polliceor (uti $pero) h{is} uo-
luminibus, non modo ædificantibus, $ed etiam omn<007>bus $apient<007>bus, cum
maxima autoritate, me $ine dubio præ$taturum.
_AR_chitectura aut\~e con$tat ex ordinatione, quæ græce
_I_tem
_H_æna$cuntur ex cogitatione, & inuentione.
_PA_rtes ip$ius _A_rchitecturæ $unt tres, _A_edificatio, _G_nomonice, _M_a-
_IN_ ip$is uero mœnibus ea erunt principia. _P_rimum electio loci $aluber
_CVM_ ergo his rationibus erit $alubritatis in mœnium collocando-
rum explicatio, regiones{qúe} electæ fuerint fructibus ad alendam ci-
uitatem copio$æ, & uiarum munitiones, aut oportunitates fluminum, $eu
per portus marinæ $ubuectiones habuerint ad mœnia comportationes
expeditas, tunc turrium mur or um{qúe} fundamenta $ic $unt facienda, uti fo-
diantur ($i que ant <007>nuenir<007>) ad $olidum, & in $olido (quantum ex ampli
tudine operis pro ratione uideatur) cra{$s}itudine ampliore quàm parie-
_C_ra{$s}itudinem autem muri ita faciendam cen$eo, uti armati homines,
$upra obuiam uenientes alius alium, $ine impeditione præterire po{$s}int,
dum in cra{$s}itudine perpetuæ taleæ oleagineæ u$tilatæ quàm creberrime
in$truantur, uti utræ{que} muri frontes inter $e (quemadmodum fibulis) his
taleis colligatæ, æternamhabeant firm<007>tatem. _N_am{que} eimateriæ, nectem
pe$tas, nec caries, nec uetu$tas> pote$t nocere, $ed ea et interra obruta, et
in aqua collocata, permanet $ine u>it{ij}s util{is} $empiterno. _I_ta{que} nõ $olum
in muro, $ed etiam in $ub$tructionibus, qui{que} parietes murali cra{$s}itudine
erunt faciendi, hac ratione religati, non cito uitiabũtur. _I_nterualla autem
turrium <007>ta $unt facienda: ut ne longius $it alia ab alia, $agittæ emi{$s}ione,
uti $i qua oppugnetur, tum à turr<007>bus quæ erunt dextra ac $ini$tra, $cor
pionibus, rel<007>qu{is}{qúe} telorum mi{$s}ionibus, ho$tes re{ij}ciantur. _E_tiam{qúe} con-
tra, interior turrium diuid\~edus est murus, interuall{is} tam magn{is}, quàm
crunt turres, ut itinera $int interioribus partibus turrium contignata,
ne{que} ea ferro fixa. _H_o$t{is} enim $iquam partem muri occupauerit, quire-
pugnabunt, re$cindent, & $iceleriter admini$tr auerint, non patienturre
liquas partes turrium muri{qúe} ho$tem penetrare, ni$i $e uoluerit præcipi-
tare. _T_urres ita{que} rotundæ, aut poligoniæ $unt faciendæ, quadratas enim
_C_um autem fundamenta ita di$tantia inter $e fuerint con$tituta, tune inter ea alia tran$uer$a coniuncta exteriori & interiori fundamento, pe- ctinatim di$po$ita, quemadmodum $erræ dentes $oluentes $e collocentur.
_C_um enim $ic erit factum, tunc ita oner{is} terreni magnitudo di$tribu-
ta in paruas partes, neq; uniuer$a pondere præmens, poterit ulla ratio-
ne extrudere muri $ub$tructiones. _D_e ip$o autem muro è qua materia
$truatur aut perficiatur, ideo non est præfiniendum, quòd in omnibus lo
cis, quas optamus copias, eas non po$$umus habere _S_ed ubi $unt $axa qua
_MOENIBVS_ circundat{is}, $equuntur intra murum arearum di-
ui$iones, platearum{qúe}, & angiportuum, ad cœliregionem dire-
ctiones. _D_irig\~etur hæc autem recte, $i exclu$i erunt ex angiport{is} uenti
prudenter, qui $i frigidi $unt, lædunt, $i calid<007>, uitiant, $ihumidi, nocent.
_Q_uare uitandum uidetur hoc uitium, & aduertendum ne fiat, quod in
mult{is} ciuitatibus u$u $olet euenire, quemadmodum in _I_n$ula _L_esbo op-
pidum _M_yt<007>lene magnific\~eter est æd<007>ficatum & eleganter, $ed po$itum
_I_ta $cire et iud<007>care licet, è paruulo breui$$imo{qúe} fpectacule, de magn{is}
& immanibus cœli uentorum{qúe} natur æ rationibus. _V_entienim $i exclu$i
fuerint, non $olum efficient corporibus ualentibus locum $alubrem, $ed
etiam $i qui morbiex al{ij}s uit{ij}s forte na$centur, qui in cæter{is} $alubri-
bus loc{is}, habent curationes medicinæ contrariæ, in h{is} propter tempe-
raturam exclu$ion{is} uentorum, expeditius cur abũtur. _V_itia autem $unt,
quæ difficulter curantur, in regionibus, quæ $unt $upra $criptæ, hæc, gra
cuit e$$e uen
tosquatuor,
_I_ta{que} $unt collocati inter _S_olanum & _A_u$trum ab oriente hyberno, _E_u-
rus, _I_nter _A_u$trum & _F_auoniũ ab occidente hyberno, _A_phricus. _I_nter
_F_auonium & _S_eptentrionem, _C_aurus, quem plures uocant _C_orum. _I_nter
_S_eptentrionem & _S_olanum, _A_quilo. _H_oc modo uidetur e$$e expre$$um,
uticapiat numeros, & nomina, & partes, unde flatus uentorum certi $pi
rent. _Q_uod cum ita explor atum habeatur, ut inuenientur regiones & or
tus eorum, $ic erit ratiocinandum. _C_ollocetur ad libellam marmoreum
_T_unc po$tea $umenda est $extadecima pars circination{is} lineæ fotius ro- tundation{is}, centrum{qúe} collocandum in meridiana linea, quæ tangit circi- nationem, & $ignandum dextra ac $ini$tra in circinatione, & meridia- na, & $eptentrionali parte, tunc ex $ign{is} h{is} quatuor, per centrum me- dium, decu$$atim lineæ ab extrem{is} ad extremas circinationes perducen dæ. _I_ta au$tri & $eptentrion{is} habebitur octauæ part{is} de$ignatio. _R_eli quæ partes, dextratres, & $ini$tra tres h{is} æquales, d<007>$tribuendæ $unt in tota rotundatione, ut æquales diui$iones octo uentorum de$ignatæ $int in de$criptione: tum per angulos inter duas uentorum regiones, & pla- tearum, & angiportorum, uid\~etur debere dirigide$criptiones. _H_{is} enim rationibus, & ea diui$ione, exclu$a erit ex habitat<007>onibus & uic{is}, uento rum u{is} mole$ta. _C_um enim plateæ contra directos uentos erunt confor- matæ, ex aperto cœli $patio impetus ac flatus frequens conclu$us in fau- cibus angiportorum, uehementior<007>bus uiribus peruagabitur. _Q_uas ob res conuertendæ $unt ab regionibus uentorum, directiones uicorum, uti aduenientes ad angulos in$ularum frangantur, repul$i{qúe} di{$s}<007>pentur.
_F_orta$$e mir abuntur {ij}, qui multa uentorum nomina nouerunt, quòd à nob{is} expo$itum $it tantummodo octo e$$e uentos. _S_i autem animaduerterint, orb{is} terræ circuitionem per $ol{is} cur$um & gnomon{is} æquinoctia l{is} umbras, ex inclinatione cœli, ab _E_rato$thene _C_yreneo, rationib{is} ma- thematic{is} & geometric{is} mel>hod{is}, e$$e inuentam ducentorum quin- quaginta duum milium $tadiorum, quæ fiunt pa$$us $emel & tricie$milli- es mille & quingenties mille. _H_uius autem octaua pars, quam uentus te- nere uidetur, e$t ter miliesmille, & noningentiestrige$ies$epties mille, & pa$$us quingenti, non debebunt mir ari, $i in tam magno $patio unus uen- tus uagando, inclination<007>bus & rece{$s}ionibus uarietates mutatione fla- tus faciat. _I_ta{que} d@xtra & $in<007>$tra circa _A_u$trum, _L_euconotus & _A_lta- nus flare $olet. _C_irca _A_phricum, _L_<007>bonotus & _S_ubue$perus. _C_irca _F_auo nium, _A_rge$tes & cert{is} temporibus, _E_the$iæ_:_ ad latera _C_auri, _C_ircius et _C_orus. _C_irca _S_eptentrionem, _T_hra$cias & _G_allicus. _D_extra ac $ini$tra circa _A_quilonem, _S_upernas & _B_oreas. _C_irca _S_olanum, _C_arbas & cert@ tempore, _O_rnithiæ. _E_uriuero medias partes tenent{is} in extrem{is}, _C_æci- as & _V_olturnus.
_S_unt autem & alia plura nomina flatus{qúe} uentorum, à loc{is}, aut fiumi
_Q_uæ cum ita de$cr<007>pta erunt in $ingul<007>s angul{is} octogoni cum à me- ridie <007>nc<007>piemus, inter _E_urum & _A_u$trum in angulo, erit litera _G_, inter _A_u$trum & _A_phricum _H_, inter _A_phricum & _F_auonium _N_, inter _F_auo- n<007>um & _C_aurum _O_, inter _C_aurum & _S_eptentrionem _K_, inter _S_epten- trionem & _A_qu<007>lonem _I_, inter _A_quilonem et _S_olanum _L_, inter _S_olanum & _E_urum _M_. _I_ta h{is} confect{is}, inter angulos octogonignomũ ponatur. & ita dirigantur plateæ & angiportorum diui$iones duodecim.
_DIVISIS_ angiport{is}, & plate{is} con$titut{is}, arearum electio, ad
opportunitatem & u$um communem ciuitat{is}, est explicanda,
æd<007>bus $acr{is}, foro, reliqu{is}{qúe} loc{is} communibus. _E_t $i erunt mœnia $ecun
dum mare, area ubi $orum con$tituatur, eligenda proxime portum. _S_in
autem mediterranea, in oppido medio. _A_ed<007>bus uero $acr{is}, quorum de@
rum maxime in tutela ciuitat{is} uidetur e$$e, & _I_oui, & _I_unoni, & _M_i-
neruæ, in excel$i{$s}imo loco, unde mœniũ maxima pars con$piciatur, are æ
di$tribuuntur. _M_ercurio autem in foro, aut etiam uti _I_$idi & _S_erapi, in
emporio. _A_pollini patri{qúe} _L_ibero, $ecũdum theatrum. _H_erculi, in quibus
ciuitatibus non $unt gymna$ia ne{que} amphitheatra, ad circum. _M_arti, ex-
tra urbem, $ed ad campum. _I_tem{qúe} _V_eneriad portam. _I_d autem etian@
_H_etru$c{is} aru$picibus, di$ciplinarum $cript{is} ita est dedicatum _E_xtra mu
rum _V_ener{is}, _V_ulcani, _M_artis fana ideo collocari, uti non in$ue$cat in ur
be adole$centibus $eu matribusfamiliarum uenerea libido. _V_ulcani{qúe} uiè
mœnibus, religionibus & $acrific{ij}s euocata, ab timore incendiorum ædi
ficia uideantur liberari. _M_art{is} uero diuinitas, cum $it extra mœnia dedi
cata, non erit inter ciues armigera di$$en$io, $ed ab ho$tibus ea defen$a,
à belli periculo con$eruabit. _I_tem _C_ereri extra urbem loco, quo non
$emper homines ni$i per $acrificium nece$$e habeant adire. _C_um religio-
ne ca$te $anct{is}{qúe} moribus {is} locus debet tueri. _C_æter{is}{qúe} d{ij}s ad $acrificio
_DINOCRATES ARCHITECTVS COGI_
tationibus & $olertia fretus, cum _A_lexander reruns
potiretur, profectus est à _M_acedonia ad exercitum,
regiæ cupidus commendationis. _I_s è patr<007>a à propin-
quis & amic<007>s tulit ad primos ordines & purpuratos
literas, ut aditus haberet faciliores, abe{is}{qúe} exceptus humane, pet{ij}t uti
quàm primum ad _A_lexãdrum perduceretur. _C_um polliciti e$$ent, tardio-
res fuerunt, idoneum tempus expectantes. _I_ta{qúe} _D_inocrates ab {ij}s $e exi-
$timans illudi, ab $e pet{ij}t præ$idium. _F_uerat enim ampli{$s}ima $tatura, fa-
cie grata, forma, dignitate{qúe} $umma. _H_{is} igitur naturæ muneribus confi-
$us, ue$timenta po$uit in ho$pitio, & oleo corpus perunxit, caput{qúe} coro-
nauit populea fronde, leuum humerum pelle leonina texit, dextra{qúe} cla-
uam tenens ince{$s}it contra tribunal reg{is} ius dicent{is}. _N_ouitas populum
cum auerti$$et, con$pexit eum _A_lexander, & admirans, iu{$s}<007>t ei locum
dari ut accederet, interrogauit{qúe} qu{is} e$$et. _A_tille _D_inocrates inquit ar-
chitectus _M_acedo, qui adte cog<007>tationes & formas affero dignas tua cla
ritate. _N_am{que} _A_thon montem formaui in$tatuæ uiril{is} figuram, cuius ma
nu leua de$ignaui ciuitat{is} ampl<007>{$s}imæ mœnia, dextra pateram, quæ exci
peret omnium fluminum quæ $unt in eo monte, aquam, ut inde in mare
profunderetur. _D_electatus _A_lexander ratione formæ, $tatim quæ $iuit $i
_HOMINE_S ueteri more, ut feræ, in $ylu{is} & $pelunc{is} & nemo- ribus na$cebantur, cibo{qúe} agre$ti ue$cendo, uitam exigebant. _I_nte rea quodã in loco ab tempe$tatibus et uent{is}, den$æ crebritatibus arbores agitatæ, & inter $eterentes ramos, ignem excitauerunt, ex eo flamma ue hementi perterriti qui circa eum locum fuerũt, $unt fugati_:_ po$teare quie ta propius accedentes, cum animaduerti$$ent commoditat\~e e$$e magnam corporibus ad ign{is} teporem, ligna ad{ij}cientcs, & eum con$eruantes, alios adducebant, et nutu mon$trantes, o$tendebant quas haberent ex eo utilitates. _I_n eo hominum congre$$u, cum profundebantur aliter è $piritu uoces, quotidiana con$uetudine uocabula, ut obtigerant, con$tituerunt: deinde $ignificando res $æpius in u$u, ex eucntu fari fortuito ceperunt, & ita $ermones inter $e procreauerunt.
_E_rgo cum propter ign{is} inuentionem, conuentus initio apud homines & concilium & conuictus e$$et natus, & in unum locum plures conueni rent, habentes ab natur a primum, præter rel<007>qua animalia, ut non proni, $ed erecti ambularent, mund<007>{qúe} et a$trorum magnificentiam a$picerent: item manibus & articul{is}, quam uellent rem faciliter tractarent, cepe- runt in eo cœtu al{ij} de fronde facere tecta, al{ij} $peluncas fodere $ub monti- bus, nonnulli hirundinum nidos & ædificationes earum imitantes, de luto & uirgult{is} facere loca, quæ $ubirent. _T_unc ob$eruantes aliena tecta, & ad{ij}cientes $u{is} cogitationibus res nouas, efficiebant indies meliora gene- ra ca$arum. _C_um e$$ent autem homines imitabilidocili{qúe} natura, quotidie inuentionibus gloriantes, al{ij}s al{ij} o$tendebant ædificiorum effectus, & ita exercentes ingenia ccrtationibus, indies melioribus iudic{ij}s efficieban tur. _P_rimum{qúe} furc{is} erect{is}, & uirgult{is} interpo$it{is} luto, parietes te- xerunt. _A_l{ij} luteas glebas arefacientes, $truebant parietes, materia eos iugumentantes, uitando{qúe} hymbres & æ$tus, tegebant harundinibus & fronde: po$tea quoniã per hybernas tempe$tates tecta non poter ant hym bres $u$tinere, fa$tigia facientes, luto inducto, prcclinat{is} tect{is}, $tillicidia deducebant.
_H_æc autem ex {ij}s quæ $upr a$cripta $unt, originibus in$tituta e$$e po$- $umus $ic animaduertere, quòd ad hunc diem, nationibus exter{is} ex h{is} re bus ædificia con$tituuntur, ut in _G_allia, _H_i$pania, _L_u$itania, _A_quitania, $candul{is} robu$te{is}, aut $trament{is}. _A_pud nationem _C_olchorum in Ponto propter $yluarum abundantiam, arboribus perpetu{is}, plan{is} dexlra ac $i ni$tra in terra po$it{is}, $patio inter eas relicto, quanto arborum longitudi nes patiuntur, collocantur. _I_n extrem{is} partibus earum $upra, alteræ tran$uer$æ, quæ circumcludunt medium $patium habitation{is}, tunc in$u- per altern{is} trabibus ex quatuor partibus angulos iugumentantes, & ita parietes ex arboribus $tatuentes ad perpendiculum imarum, educunt ad altitudinem turres, interualla{qúe} quæ relinquũtur propter cra{$s}itudinem materiæ $chid{ij}s & luto ob$truunt. _I_tem tect arecidentes ad extremos an gulos tran$tratr a{ij}ciunt, gradatim contrahentes. _I_ta ex quatuor parti- bus ad altitudine meducunt medio metas, quas & fronde & luto tegen- tes, efficiunt barbarico morete$tudinat a turrium tecta.
_P_hryges uero qui campc$tribus loc{is} $unt habitãtes, propter inopiam $yluarum egentes materia, eligunt tumulos naturales, eos{qúe} medios fo$$u ra exinanientes, & itinera per$odientes, dilatant $patia, quantum natu- ralocipatitur. _I_n$uper autem $tipites inter $ereligantes, metas e$$iciunt, quas harundinibus & $trament{is} tegentes, exaggerant $upra habitatio- nes maximos grummos è terra. _I_ta hyemes calidi{$s}imas, æ$tates frigidi{$s}i mas efficiunt tectorum ratione. _N_onnulli ex ulua palu$tri componunt tu guria tecta. _A_pud cæteras quo{que} gentes, & nonnulla loca, pari, $imili{qúe} ratione, ca$arum perficiuntur con$titutiones. _N_on minus etiam _M_a{$s}iliæ animaduertere po$$umus $ine tegul{is} $ubacta cum palle{is} terra tecta, _A_then{is} areopagi antiquitat{is} exemplar ad hoc tempus luto tectũ. _I_tem in capitolio cõmonefacere pote$t & $ignificare mores uetu$tat{is}, _R_omu- lica$ain arce $acrorum $trament{is} tecta. _I_ta h{is} $ign{is}, de antiqu{is} inuen tionibus æd<007>$iciorum, $ic ea fui$$e ratiocinantes po$$umus iudicare.
_C_um autem quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfe- ci$$ent, & $olertia ingenia exercendo per con$uetudinem ad artes perue n<007>$$ent, tum etiam indu$tria in anim{is} corum adiecta perfecit, ut qui fue- runt in h{is} $tudio$iores, fabros e$$e $e pro$iterentur. _C_um ergo hæc ita fue nint primo con$tituta, & natura non $olum $en$ibus ornaui$$et gentes,
quemadmodũ reliqua animalia:
_THALES_ quidem primum aquam putauit omnium rerum e$$e
_ITAQVAE_ primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat
dicam. _N_on enim de areno$o, ne{que} calculo$o, ne{que} $abulo$o luto $unt
ducendi, quòd ex h{is} generibus cum $int ducti, primum fiunt graues, dein
de cum ab hymbribus in parietibus a$perguntur, dilabuntur & di$$ol-
uuntur, paleæ{qúe} quæ in h{is} ponuntur non cohære $cunt propter a$perita-
tem. _F_aciendi aut\~e $unt ex terra albida creto $a, $iue de rubrica, aut etiam
ma$culo $abulone. _H_æc enim genera propter leuitatem habent firmita-
tem, & non $unt in opere ponder o$a, & faciliter aggerantur. _D_ucendi
autem $unt per uernum tempus & autumnale, ut uno tenore $icce$cant.
_Q_uienim per $ol$titiũ par antur, ideo uitio$i$unt, quòd $ummũ corium,
$olacriter cum percoquit, efficit ut uideantur aridi, interius autem $int
non $icci, & cum po$tea $icce$$endo $e contrabunt, perrumpunt ea, quæ
erant arida, itarimo$i facti efficiuntur imbecilli: maxime autem utiliores
erunt, $i ante biennium $uerint ducti, nam{que} non ante po$$unt penitus $ic-
ce$$ere, ita{que} cumrecentes & non aridi $unt $tructi, tectorio inducto ri-
gide{qúe} ob$ol<007>dato permanente, ip$i$identes non po$$unt eandem altitudi-
nem, qua est tectorium, tenere, contr actione{qúe} motinon hærent cum eo,
$ed à coniunctione eius di$parantur. _I_gitur tectoria ab $tructura $eiun-
cta, propter tenuitatem per $e $tare non po$$unt, $ed franguntur, ip$i{qúe}
parietes fortuito $identes uitiantur, _I_deo{qúe} etiam _V_ticen$es latere, $i $it
aridus, et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magi$tr atus fuerit ita
probatus, tunc utuntur in parietum $tructur{is}. _F_iunt autem laterum ge
neratria, unum quod græce διδῶρου adpellatur, id est, quo no$triutun
_F_iunt autem cum h{is} later<007>bus $em<007>lateres, qui cum $truuntur, una par te lateribus ordines, altera $emilateres ponuntur: ergo ex utra{que} parte ad lineam cum $truuntur, altern{is} cor{ij}s parietes allig antur, & med{ij} late- res $upra coagmenta collocati, & firmitatem & $peciem faciunt utra{que} parte non inuenu$tam.
_E_st autem in _H_i$pania ulteriore _C_alentum, & in _G_all{ij}s _M_a{$s}ilia, & in _A_$ia _P_itana, ubilateres cum $unt ducti & arefacti, proiectinatant in aqua. _N_atare autem eos po$$e ideo uidetur, quòd terra est de qua ducun- @ur, pumico$a, ita cum est leu{is}, aëre $olidata, nonrecipit in $e nec combi bit liquorem. _I_gitur leuir ara{qúe} cum $it proprietate, nec patiatur pene- trare in corpus humidam pote$tatem, quocun{que} pondere fuerit, cogitur ab rerum natura (quemadmodum pumex) utiab aqua $u$tineatur. _S_ic autem magnas habentut<007>litates, quòd ne{que} in ædificationibus $unt onere> $i, & cum ducuntur, à tempe$tatibus non d<007>$$oluuntur.
_IN_ cementit{ij}s autem $tructtur{is}, primum est de arena quærendum, us>
ea $it idonea ad materiam mi$cendam, ne{que} habeat terr am commix-
tam. _G_enera autem arenæ fo{$s}itiæ $unt hæc, nigra, cana, rubra, carbuncu
lus. _E_x h{is} quæ <007>n manu confricata fecerit $tridorem, erit optima: quæ au
tem terro$a fuerit, & non habebit a$peritatem, <007>tem $i in ue$timentũ can-
didum ea coniecta fuerit, po$tea excu$$a uelicta, id non inquinauerit, ne{que}
ibi terra $ub$iderit, erit idonea. _S_i autem non erunt arenaria, unde fodia-
tur, tum de fluminibus aut è glarea erit excernenda. _N_on minus etiam de
_DE_ arenæ cop{ij}s cum habeatur explicatum, tum etiam de calce di- ligentia est adh<007>benda, uti de albo $axo, aut $ilice coquatur, & quæ erit ex $pi$$o & dur<007>ore, er<007>t utilior in $tructura, quæ aut em ex fi$tu lo$o in tector{ij}s. _C_um ea erit extincta, tunc materiæ <007>ta mi$ceatur, ut $i erit $o{$s}<007>tia, tres arenæ & una calc{is} confundantur. _S_i autem fluuiatica aut marina, duæ arenæ in unam calc{is} con{ij}ciantur: ita enim erit iu$tar a tio mixtion{is} temper aturæ. _E_tiam in fluuiatica aut marina, $i qu{is} te$tam tu$am & $uccretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiæ tempera- turam ad u$um meliorem. _Q_uare autem cum recipit aquam & arenam calx, tunc confirmat $tructur am: hæc e$$e cau$a u<007>detur, quòd è princi- p{ij}s uti cætera corpora, ita & $axa $unt temper ata, & quæ plus habent aër{is}, $unt tenera, quæ aquæ, lenta $unt ab humore, quæ terræ, dura, quæ ign{is}, fragiliora. _I_ta{que} ex h{is} $axa $i antequam coquantur, contu$a minu- te mixta{qúe} arenæ con{ij}ciantur in $tructuram, nec $ol<007>de$cunt, nec eam po terunt continere: cum uero coniecta <007>n $ornacem ign{is} uehementi feruore correpta, ami$erint pri$tinæ $olidit at{is} uirtutem, tunc exu$t{is} at{que} exhau $t{is} eorum uiribus relinquuntur patent<007>bus for aminibus & inanibus. _E_r- go liquor, qui est in e<007>us lapid{is} corpore, & aër cum exhau$tus & ere- ptus fuerit, habuerit{qúe} in $ere $iduum calorem latentem, intinctus in aqua priu$quàm exeatign{is}, uimrecipit, & humore penetrante in foraminum raritates conferue$cit, & ita refr<007>ger atus re{ij}cit ex calc{is} corpore fer uo- rem. _I_deo autem quo pondere $axa con{ij}ciuntur in fornacë, cum eximun tur, non po$$unt ad <007>d re$pondere: $ed cum expenduntur, eadem magni- tudine permanente, excocto liquore c<007>r citer tertia parte ponder{is} immi- nuta e$$e inueniuntur _I_gitur cum patent foram<007>na eorum & rarit ates, arenæ mixtionem in $e corr<007>piunt, & ita cohære$cunt, $icce$c\~edo{qúe} cum cement{is} co@unt, & efficiunt $tructur arum $oliditatem.
_EST_ etiam genus puluer{is}, quod efficit natur aliter res admir andas.
_N_a$c<007>tur inregion<007>bus _B_aian{is} et in agr{is} municipiorum, quæ $unt
_DE_ calce & arena quibus uarietatibus $int, & quas habeant uirtu
tes dixi, $equitur ordo de lapicidin{is} explicare, de quibus & qua-
drata $axa, & cementorum ad ædificia eximuntur copiæ & comparan
tur. Hæ autem inueniuntur e$$e di$paribus et d<007>{$s}imil<007>bus uirtutibus. Sunt
_STRVCTVRARVM_ genera$unt hæc, reticulatum quo nunc om nes utuntur, & antiquũ, quod incertũ dicitur, ex h{is} uenu$tius est re ticulatum, $ed ad rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes par tes di$$oluta habet cubicula & coagmenta.
_I_ncerta uero cementa alia $uper alia iacentia, inter$e{qúe} imbricata non $pecio$am, $ed firmiorem quàm ret<007>culata, præ$tant $tructuram.
_V_tra{que} aut\~e ex minuti{$s}<007>m{is} $unt in$tru\~eda, uti materia ex calce et are na crebr<007>ter parietes $atiati diutius cont<007>neantur. _M_olli en<007>m & rara po te$tate cum $int ex$ic cant $ugendo è materia $uccum: cum autem $up era
rit & abundarit copia calc{is} & arenæ, paries plus habens humor{is} non cito fiet euanidus, $ed ab h{is} continebitur. Simul autem humida pote$tas è materia per cementorum raritatem fuerit exucta, tum calx ab arena di$cedens di$$oluitur, item{qúe} cementa non po$$unt cum h{is} cohære$cere, $ed in uetu$t at em parietes efficiunt ruino$os. Id autem licet animaduerte re etiam de nonnull{is} monument{is}, quæ circa urbem facta $unt è marmo- re $eu lapid<007>bus quadrat{is}, intrin$ecus{qúe} medio calcata $ractur{is} uetu$ta- te euanida $acta materia, cementorum{qúe} exucta raritate proruunt, & coagmentorũ ab ruina di$$olut{is} iunctur {is} di{$s}ipantur. _Q_uòd $i qu{is} no- luerit in id uitium incidere, medio cauo $eruato $ecundum ortho$tatas in- trin$ecus ex rubro $axo quadrato, aut ex te$ta aut $ilicibus ordinar{ij}s $truat bipedales parietes, & cum an$is ferre{is} & plumbo frontes uinctæ $int. _I_ta enim non aceruatim $ed ordine $tructum opus poterit e$$e $ine uitio $empiternum, quòd cubilia & coagmenta eorum inter $e $edentia & iunctur{is} alligata non protrudent opus, ne{que} ortho$tatas inter $e reli- gatos labi patientur.
_I_ta{que} non est contemnenda _G_ræcorum $tructura. _N_on enim utunt@@
è molli cemento polita, $ed cum di$ce$$erunt à quadrato, ponunt de $ilice
$eu de lapide duro ordinariam, & ita (utilateritia $truentes) alligant
eorum altern{is} cor{ij}s coagmenta, & $ic maxime ad æternit atem firmas
perficiunt uirtutes. _H_æc autem duobus generibus $truuntur, ex h{is} unum
i$odomum, alterum p$eudi$odomum appellatur. _I_$odomum dicitur, cum
_E_a utra{que} $unt ideo firma, primum, quòd ip$a cementa $unt $pi$$a & $o-
lida proprietate, ne{que} de materia po$$unt exugere liquorem, $ed con$er-
uant ea in $uo humore ad $ummam uetu$tatem, ip$a{qúe} eorum cubilia pri-
mum plana & librata po$ita, non patiuntur ruere materiam, $ed perpe-
tua parietum cra{$s}itudine religata continent ad $ummam uetu$tatem.
_A_ltera est, quàm ἐμπλεητὸυ appellant, qua etiam no$triru$tici utun-
tur. _Q_uorum frontes poliuntur, reliqua ita uti $unt nata, cum materia
_G_ræc<007> uero nõ ita, $ed plana collocantes, et longitudines coriorũ alter n{is} coagm\~et{is} in cra{$s}itudin\~e in$tru\~etes nõ media faciũt, $ed è $u{is} fronta t{is} perpetuum et in unam cra{$s}itudin\~e pariet\~e con$olidãt, præter cæteræ interponunt $ingulos perpetua cra{$s}itudine utra{que} parte frõtatos, quos διατόνονς appellãt, quimaxime religando cõfirmant parietũ $oliditat\~e.
_I_ta{que} $i qu{is} uoluerit ex h{is} commentarijs animaduertere & eligere
genus $tructuræ, perpetuitat{is} poterit rationem habere. _N_on enim quæ
$unt è molli cemento $ubtili facie uenu$tat{is}, non eæ po$$unt e$$e in uetu$ta
te non ru<007>no$æ. _I_ta{que} cum arbitria commun<007>um parietum $umunntur, non
æ$timant eos quanti facti fuerint, $ed cum ex tabul{is} inueniunt eorum loca
tion{is} prec<007>a, præter<007>torum annorum $ingulorum deducũt octoge$imas,
& ita ex reliqua $umma, partem reddi iubent pro h{is} parietibus, $enten
tiam{qúe} pronunciãt eos non po$$e plu$quàm annos octuaginta dur are. _D_e
laterit{ij}s uero dummodo ad per dendiculum $int $tantes, nibil deducitur,
$ed quanti fuer int olim facti, tanti e$$e $emper æ$t<007>mantur. _I_ta{que} nonnull{is}
ciuitatibus & publica opera & priuatas domos, etiã regias è latere $tru-
ctas licet uidere. _E_t primum _A_then{is} murum, qui $pe ct at ad _H_ymett um
_I_ta{que} po$t mortem _M_au$oli, _A_rtemi$ia uxore eius regnante, _R_hod{ij}
indignantes mulierem imper are ciuitatibus _C_ariæ totius, armata cla$$e
profe cti$unt, ut id regnum occuparent. _T_um _A_rtemi$iæ cum e$$et id re-
nunciatum, in eo portu ab$tru$am cla$$em celat{is} remigibus & epibat{is}
comparat{is}, reliquos autem ciues in muro e$$e iu{$s}it. _C_um autem _R_hod{ij}
ornatam cla$$em in portum maiorem expo $ui$$ent, plau$um iu{$s}it ab mu-
ro h{is} darent, polliceri{qúe} $e oppidum tradituros, qui cum penetra$$ent
intra murum, rel<007>ct{is} nau<007>bus inanibus, _A_rtemi$ia repente fo$$a facta,
in pelagus eduxit cla$$em ex portu minore, & ita inuecta est in maiorem.
_E_xpo$it {is} autem milit<007>bus & remigibus, cla$$em _R_hodiorum inanem ab-
dux<007>t in altum. _I_ta _R_hod{ij} non habentes quo $ereciperent, in medio con-
_MATERIES_ cædenda est à primo autumno ad id tempus, quod
erit antequã flare incipiat _F_auonius. _V_ere enim omnes arbores fi
unt prægnantes, & omnes $uæ proprietat{is} uirtutem efferũt in frondes
anniuer $arios{qúe} fructus. _C_um ergo inanes & humidæ temporum nece{$s}i
tate fuerint, uanæ fiunt & raritatibus imbecillæ: utietiam corpor a mu-
_L_arix uero, quinon est notus ni$i h{is} mun<007>cipibus, qui $unt circa ri- pam flumin{is} _P_adi, & littor a mar{is} _A_driatici, non $olum ob $ucci uehe- menti amaritate ab carie aut à tinea non nocetur, $ed etiam flammam ex igni non recipit, nec ip$e pote$t per $e ardere, n<007>$i (uti$axum in fornace ad calcem coquendam) al{ij}s lign{is} uratur, nec tamen tunc flammam re- cipit, nec carbonem remittit, $ed longo $patio tarde comburitur, quòd est minima ign{is} & a\~er{is} è princip{ij}s temperatura. _H_umore autem & ter- reno materia $pi$$e $olidata non hab\~es $patia foraminum, qua po{$s}itign{is} penetr are, re{ij}cit{qúe} eius uim, nec patitur abeo $ibicito noceri, propter{qúe} pondus ab aqua non $u$tinetur, $ed cum portatur, aut in nauibus, aut $u- pra abiegnas rates collocatur.
_E_a autem materies quemadmodum $it inuenta, est cau$a cogno$cere.
_D_iuus _C_æ$ar cum exercitum habui$$et circa alpes, imper aui$$et{qúe} muni-
cip{ij}s præ$tare commeatus, <007>bi{qúe} e$$et ca$tellum munitum, quod uocare-
tur _L_arignũ, tunc qui in eo fuerunt, natur al<007> mun<007>tione confi$i, noluerunt
_MONTIS A_pennini primæ radices ab _T_yrrheno mari in _A_lpes
_DELPHICVS APOLLO SOCRATEM_
_AEDIVM_ compo$itio con$tat ex $ymmetria, cuius rationem di- ligenti{$s}ime architecti tenere debent. _E_a autem pariter à propor- t<007>one, quæ græce
_R_eliqua quo{que} membra $uos habent commen$us proportion{is}, qui-
bus etiã ant<007>qui pictores & $tatuar{ij} nobiles u$i, magnas & infinitas lau
des $unt a$$ecuti. _S_imiliter uero $acrarum ædium membra, ad uniuer$am
totius magnitudin{is} $ummam, ex partibus $ingul{is} conuenienti{$s}imum de
bent habere commen$uum re$pon$um. _I_tem corpor{is} centrũ medium na
_N_on minus, quemadmodũ $chemarotundation{is} in corpore efficitur, item quadrata de$ignatio in eo inuenitur. _N_am $i à pedibus im{is} ad $um- mum caput men$um erit, ea{qúe} men$urarelata fuerit ad manus pan$as, inuenietur eadem latitudo, uti altitudo, quemadmodum areæ, quæ ad nor mam $unt quadratæ.
_E_rgo $i ita natura compo$uit corpushomin{is}, uti proportionibus mem
bra ad $ummam figurationem eius re$pondeant, cum cau$a con$titui$$e
uidentur antiqui, ut etiamin operum perfectionibus $ingulorũmembro-
rum, ad uniuer$am figuræ $peciem habeant commen$us exactionem. _I_gi
tur cum in omnibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus deo
rum, in quibus operum laudes & culpæ æternæ $olent permanere. _N_ec
minus men$ur arumrationes, quæ in omnibus operibus uidentur nece$$a-
riæ e$$e, ex corpor{is} membr{is} collegerunt, utidigitum, palmum, pedem,
cubitum, et eas di$tribuerũt in perfectum numerum, quem græci τέλειου
dicunt. _P_erfectum autem antiqui in$tituerunt numerum, quidecem dici-
_P_ro$tylos omnia habet, quemadmodum in ant{is}, columnas autem co@ tra antas angulares duas, $upra{qúe} epi$tylia, quemadmodũ & in ant{is}, & dextra ac $ini$tr a in uer$ur{is} $ingula. _H_uius exemplar est in in$ula _T_ibe rina, in æde _I_ou{is} & _F_auni.
_A_mphipro$tylos omnia habet ea, quæ pro$tylos, præterea{qúe} habet in po$tico ad eundem modum columnas & fa$tigium.
_P_eripteros autem erit, quæ habebit in fronte & po$tico $enas colum- nas, inlateribus cũ angularibus undenas, ita ut $int hæ columnæ colloca- tæ, ut intercolumn{ij} latitud<007>n{is} interuallum $it à parietibus circum ad ex tremos ordines columnarum, habeat{qúe} ambulationem circa cellam æd{is}, quemadmodum est in porticu _M_etelli, _I_ou{is} $tator{is}, _H_ermodi, & ad _M_a riana _H_onor{is} & _V_irtut{is} $ine po$tico à _M_utio facta.
_P_$eudodipteros autem $ic collocatur, ut in fronte & po$tico $int co- lumnæ octonæ, in lateribus cum angularibus quindenæ. _S_unt autem pa- rietes cellæ contra quaternas columnas medianas in fronte & po$tico. _I_ta duorum intercolumniorum & imæ cra{$s}itudin{is} columnæ $patium, erit à parietibus circa ad extremos ordines columnarum. _H_uius exem- plum _R_omæ nõ est, $ed _M_agne$iæ _D_ianæ _H_ermogen{is} alabandi et _A_pol- lin{is} amne$tæ facta.
_D_ipteros autem oct a$tylos & pronao & po$tico, $ed circaædem du plices habet ordines columnarum, uti est ædes _Q_uirini dorica, & _E_phe $iæ _D_ianæ ionica, à _C_te$iphonte con$tituta.
_H_ypethros uero deca$tylos est in pronao & po$tico. _R_eliqua omnia eadem habet, quæ dipteros, $ed interiore parte columnas in altitudine du plices remotas à pariet<007>bus ad circuitionem (ut porticus) peri$tyliorum. _M_edium autem $ub diuo est $ine tecto, aditus{qúe} ualuarum ex utra{que} par- te in pronao & po$tico. _H_uius autem exemplar _R_omæ non est, $ed _A_the n{is} octa$tylos &, in templo _I_ou{is} olimp{ij}.
_SPECIES_ autem ædium $unt quin{que}, quarum ea $unt uocabula, _P_yc no$tylos, id est crebr{is} column{is}, _S_y$tylos, paulò remi{$s}ioribus, _D_ia- $tylos, amplius pat\~etibus: rarius quàm oportet inter $e diduct{is}, _A_reo$ty los, _E_u$tylos interuallorum iu$ta di$tributione. _E_rgo pycno$tylos est, cu- ius inter columnio unius & dimidiatæ columnæ cra{$s}itudo interponi po- test, quemadmodum est diui _I_ul{ij}, & in _C_æ$ar{is} foro _V_ener{is}, & $iquæ aliæ $ic $unt compo$itæ.
_I_tem _S_y$tylos est, <007>n quo duarum columnarum cra{$s}itudo in interco- lumnio poterit collocari, & $pirarũ plinthides æquæ magnæ $int eo $pa- tio, quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est _F_ortunæ eque- $tr{is} ad theatrum lapideum, & reliquæ, quæ ei$dem rationibus $untcom- po$itæ.
_H_æc ulra{que} genera uitio $um habent u$um. _M_atres enim familiarum, cum ad $upplic ationem gradibus a$cendunt, non po$$unt per intercolum nia amplexæ adire, ni$i ordines fecerint. _I_tem ualuarum a$pect us ob$tru itur columnarum crebrit ate, ip$a{qúe} $igna ob$curantur. _I_tem circa ædem propter angu$tias impediuntur ambulationes. _D_ia$tyli autem hæc erit compo$itio, cum trium columnarum cra{$s}itud nem intercolumnio inter- ponere po$$umus, tanquàm est _A_pollin{is} & _D_ianæ æd{is}. _H_æc di$po$itio hanc habet difficultatem, qu>òd epi$tylia propter interuallorum magnitu- tudinem franguntur.
_I_n aræo$tyl{is} autem neclapide{is} nec marmore{is}, epi$tyl{ij}s utidatur, $ed imponendæ de materia trabes perpetuæ, & ip$arum ædium $pecies $unt barycæ, baricephalæ, humiles, latæ, ornant{qúe} $ign{is} fictilibus aut aë- re{is} inaur at{is} earum fa$tigia tu$canico more, uti est ad circũ maximum _C_erer{is} & _H_ercul{is}, _P_ompeiani item capitol{ij}.
_R_eddenda nunc est eu$tyliratio, quæ maxime probabil{is}, & ad u$um & ad $peciem & ad firmitatem rationes habet explicatas: nam{que} facien- da $unt in interuall{is} $patia duarum columnarum, & quartæ part{is} co- lumnæ cra{$s}itudin{is}, medium{qúe} intercolumnium, unum, quod erit in fron- ce, alterum, quod erit in po$tico, trium columnarum cra{$s}itudine. _S_ic enim habebit & figur ation{is} a$pectum uenu$tum, & aditus u$um $ine impe- ditionibus, & circa cellam ambulatio auctoritatem.
_H_uius autem reiratio explicabitur $ic. _F_rons loci, quæ in æde con$tit{is} ta fuerit, $itetra$tylos facienda fuerit, diuidatur in partes undecim $em{is} præter crepidines & proiectur as $pir arũ. _S_i$ex erit columnarũ, in par- tes decem et octo. _S_iocta$tylos con$t<007>tuetur, diuidatur in. xxii{ij}. et $emi$- $em. _I_tem ex h{is} partibus, $iue tctra$tyli, $iue hexa$tyli, $iue octa$tyli, una pars $umatur, ea{qúe} erit modulus, cuius moduli unius erit cra{$s}itudo colum narũ. _I_ntercolũnia $ingula, præter mediana, modulorũ duorũ & moduli quartæ part{is}, mediana in frõte & po$tico, $ingula ternũ modulorũ. _I_p- $arũ columnarũ altitudo erit modulorũocto et dimidiæ moduli part{is}. _I_ta ex ea diui$ione intercolumnia altitudines{qúe} columnarum habebũt iu$tam rationem. _H_uius exemplar _R_omæ nullũ habemus, $ed in _A_ $ia _T_eo octa- $tylon liberi patr{is}. _E_as autem $ymmetrias con$tituit _H_ermogenes, qui etiam primus oct a$tylum p$eudodipteriue rationem inuenit. _E_x dipteri enim æd{is} $ymmetria $u$tulit interiores ordines columnarum. xxxvi{ij}. ea{qúe} ratione $umptus oper{is}{qúe} compendia fecit. _I_s in medio ambulationi laxamentum egregie circa cellam fecit, de a$pectu{qúe} nihil imminuit, $ed $i ne de$iderio $uperuacuorum con$eruauit author<007>tatem totius oper{is} di- $tributione. _P_teromatos enim ratio, & columnar um cir cum ædem di $po$itio ideo est inuenta, ut a$pectus propter a$peritatem intercolumnio rum haberet authoritatem. _P_ræterea $iex imbrium aquæ u{is} occupaue rit, & interclu$erit hominum multitudinem, ut habeat in æde circa{qúe} cel lam cum laxamento l<007>beram moram. _H_æc autem ita explicantur in p$eu dodipter{is} ædium di$po$itionibus, quare uidetur acuta magna{qúe} $olertia effectus operum _H_ermogenes feci$$e, reliqui$$e{qúe} fontes, unde po$teri po$ $ent haurire di$ciplinarum rationes.
_A_edibus areo$tyl{is} colũnæ $ic $unt faci\~edæ, uticra{$s}itudines earũ $int
part{is} octauæ ad altitudines. _I_tem in dia$tylo demctienda est altitude
columnæ in partes octo & dimidiam, & unius part{is} columnæ cra{$s}itu-
do collocetur. _I_n $i$tylo altitudo diuidatur in nouem & dim<007>diãpartem,
& ex e{is} una ad cra{$s}itudin\~e columnæ detur. _I_tem in picno$tylo diuiden-
da est altitudo in partes decem, & eius una pars facienda est columnæ
cra{$s}itudo. _E_u$tyli autem æd{is} columnæ (ut dia$tyli) in octo partes alti-
_SVBSTRVCTIONIS_ fundat<007>ones cerum operum fodiantur (@@
queant inueniri) ab $olido, & in $olidum, quantũ ex amplitudine,
oper{is} pro ratione uidebitur extruãtur: quæ $tructura per totum $olum
quàm $olidi{$s}<007>ma fiat, $upra{qúe} terram parietes extruantur $ub column{is}
dimidio cra{$s}iores, quàm columnæ $unt futuræ, utifirmiora $int inferiora
$uperioribus, quæ$tereobatæ appellantur, nam excipiunt onera. _S_pira-
rum{qúe} proiectur æ non procedant extra $olidum. _I_tem $upra, pariet{is} ad
cundem modum cra{$s}itudo $eruanda est, interualla autem concamer an-
da aut $olidanda fi$tucationibus, uti di$tineantur. _S_in aut\~e $olidũ nõ inue
nietur, $ed locus erit conge$titius ad imũ, aut palu$ter, tunc {is} locus fodia
tur, exinaniatur{qúe}, & pal{is} alne{is}, aut oleagine{is}, aut robu$te{is} u$tilat{is}
configatur, $ubl<007>cæ{qúe} machin{is} adigãtur quã creberrimæ, carbonibus{qúe}
expleantur interualla palorum, & tunc $tructur{is} $olid<007>{$s}im{is} fundamë-
taimpleantur. _E_xtruct{is} autem fundament{is}, ad l<007>bramentum $tylobatæ
$unt collocandi. _S_upra $tylobatas columnæ di$ponendæ, quemadmodum
$upra $cpiptum est, $iue in pycno$tylo quemadmodum pycno$tyla, $iue $i
$tylo, aut dia$tylo, aut eu$tylo, quemadmodum $upra $cripta $unt & con
$tituta. _I_n ar æo$tyl{is} enim libertas est quantum cui{que} l<007>bet, con$tituendi,
$ed ita columnæ in peripter{is} collocentur, uti quot intercolumnia $unt in
$ronte, totidem b{is} intercolumnia fiant in lateribus. _I_ta enim erit duplex
longitudo oper{is} ad latitudinem. _N_am{que} qui columnarwm duplicationes
$ecerunt, erraui$$e uidentur, quòd unum intercolumnium in longitudine
plu$quàm oporteat, procurrere uideatur. _G_radus in fronte ita con$tituen>
di $unt, uti$int $emper impares. _N_am{que} cum dextro pede primus gradus
a$cendatur, item in $ummo templo primus erit ponendus. _C_ra{$s}itudines
autem eorum graduum ita finiendas cen$eo, ut ne{que} cra{$s}iores dextante,
ne{que} tenuiores dodr ante $int collocatæ, $ic enim durus non erit a$cen$us.
_R_e<007>ractiones autem graduum, nec minus quàm $e$quipedales, nec plus
_H_{is} perfe-
_S_in autem ionicæ erunt faciendæ, $ymmetriæ earum $ic erunt con$titu endæ, utilatitudo $piræ quoquo uer$us $it columnæ cra{$s}itudin{is}, adiecta cra{$s}itudine quarta & octaua, altitudo uti atticurg{is}, ita et eius plinthos, reliquum{qúe} præter plinthon quod erit tertia pars cra{$s}itudin{is} columnæ, diuidatur <007>n partes $eptem, inde trium partium torus qui est in $ummo, reliquæ quatuor partes diuidendæ $unt æqualiter, et una pars fiat cum $u {is} a$tragal{is} & $upercilio $uperior trochilus, altera pars interiori tro- chilo relinquatur, $ed inferior maior apparebitideo, quodhahebit ad ex- tremam plinthum proiecturam. _A_$tragali faciendi $unt octauæ part{is} trochil<007>, proiectura erit $piræ pars octaua, & $extadecima cra{$s}itudin{is} columnæ.
_S_pir{is} perfect{is} & collocat{is}, columnæ $unt medianæ in pronao &
po$tico ad perpendiculum med{ij} centri collocandæ. _A_ngulares autem.
quæ{qúe} è regione earum futuræ $unt in lateribus æd{is} dextra ac $ini$tra.
utipartes interiores, quæ ad parietes cellæ $pectant, ad perpendiculum
latus habeant collocatum. _E_xteriores autem partes utidicant $e earum
contractura. _S_icenim erunt figuræ compo$ition{is} ædium contracturæ iu
$taratione exactæ. _S_cap{is} columnarum $tatut{is}, capitulorum ratio $i
puluinata erunt, h{is} $ymmetr{ij}s conformabuntur, uti quàm cra$$us imus
$capus fuerit, addita octauadecima parte $capi, abacus habeat longitudi-
nem & latitudinem, cra{$s}itudinem cum uolut{is} eius dimidiam. _R_ece-
dendum autem est ab extremo abaco in interiorem partem frontibus uo-
lutarũ parte duodeuige$ima, & eius dimidia, & $ecundũ abacum in qua
tuor partibus uolutarũ $ecundũ extremi abaci quadrã lineæ demittendæ,
quæ _C_atheti dicũtur. _T_ũc cra{$s}itudo diuid\~eda est in partes nouë etdimi-
diã, ex nouë partibus et dimidia, una pars & dimidia abaci cra{$s}itudini
relinquatur, & ex reliqu{is} octo uolutæ con$tituantur. _T_unc ab linea, quæ
$ecundũ abaciextremã partë demi$$a erit, in interiorë partë alia recedat
unius et dimidiatæ part{is} latitudine. _D_einde eæ lineæ diuidãtur ita, ut qua
tuor partes et dimidia $ub abaco relinquãtur. _T_unc in eo loco quilocus di
uidit quatuor: & dimidiã, & tres & dimidiam partë, centrũ oculi $igne
tur, ducatur{qúe} ex eo centro rotunda circinatio, tam magna in diametro,
quàm una pars ex octo partibus est, ea erit oculi magnitudine, & in ea cæ
theto re$põdens diametros agatur. _T_unc ab $ummo $ub abaco inceptum.
in $ingul{is} tetrantorum actionibus dimidiatum oculi$patium minuatur,
_H_æ erunt $ymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ $unt ab mini eno ad pedes. xv. _Q_uæ $upra eruntreliqua, habebunt ad eundem modum $ymmetrias. _A_bacus autem erit longus & latus, quàm cra$$a columna estima, adiecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna con- tractum, eò ne minus habeat capitulum $uæ $ymmetriæ proiccturam, & in altitud<007>ne ratæ part{is} adiectionem. _D_e uolutarum de$criptionibus uti ad circinum $int recte inuolutæ, quemadmodum de$cr<007>bantur, in extre- mo libro forma & ratio earum erit $ub$cripta.
_C_apitul{is} perfect{is}, dein{qúe} in $umm{is} columnarum $cap{is}, non ad libel
lam, $ed ad æqualem modulum collocat{is}, uti quæ adiectio in $tylobat{is}
facta fuerit, in $uperioribus membr{is} re$põdeat $ymmetria epi$tyliorum.
_E_pi$tyliorum ratio $ic est habenda, ut $i columnæ fuerint à minimo. x{ij}.
pedũ ad. xv. pedes, epi$tyl{ij} $it altitudo dimidia cra{$s}itudin{is} imæ colũnæ.
_I_tem ab. xv. pedibus ad u<007>ginti, columnæ altitudo dimetiatur in partes
xi{ij}. & unius part{is} altitudo epi$tyl{ij} fiat. _I_tem $<007>à. xx. ad. xxv. pedes,
diuidatur altitudo in partes duodecim & $emi$$em, & eius una pars epi-
$tylium in altitudine fiat. _I_tem $ià. xxv. pedibus ad. xxx. diuidatur in
partes duodecim, & eius una pars altitudo fiat. _I_tem $ecundum ratam
partem, ad eundem modum, ex altitudine columnarum expediendæ $unt
altitudines epi$tyliorum. _Q_uo enim altius oculi $candit acies, non facile
per$ecat aër{is} crebritatem_:_ dilap$a ita{que} altitudin{is} $patio, & uiribus ex
trita, incertam modulor um renunciat $en$ibus quantitatem. quare $em-
per ad{ij}ciendum est ration{is} $upplem\~etum in $ymmetriarum membr{is},
ut cum fuerint in altioribus loc{is} opera, aut etiam ip$a colo{$s}<007>cotera cer-
tam habeant magnitudinum rationem. _E_pi$tyl{ij} latitudo in imo, quæ $u-
pra capitulũ er<007>t, quãta cra{$s}itudo $ummæ colũnæ $ub capitulo erit, tanta
fiat $ummũ, quantũ imus $capus. _C_ymatiũ ep<007>$tyl{ij} $eptima parte $uæ alti
tudin{is} est faciendũ, & <007>n proiectura tantund\~e, reliqua pars præter cy-
matiũ, diuidenda est in partes. x{ij}. et earũ triũ prima fa$cia est faci\~eda, $e
cunda quator, $umma quin{que}. _I_tem zophorus $upra epi$tyliũ quarta par-
te minus, quàm epi$tyliũ. _S_in autem $igilla de$ignari oportuerit, quarta
parte altiorem, quàm epi$tylium, uti auctoritatem habeant $calpturæ.
_C_ymatium $uæ altitidin{is} part{is} $eptimæ, proiectura cymat{ij}, quanta
eius cra{$s}<007>tudo. _S_upra zophorũ denticulus est faciendus tam altus, quàm
_M_embra omnia quæ $upra capitula columnarum $unt futura, id est, epi$tylia, zophori, coronæ, tympana, fa$tigia, acroteria, inclinanda $unt in front{is} $uæ cuius{qúe} altitudin{is} parte. x{ij}. ideo quòd, cum $teterimus contra frontes, ab oculo l<007>neæ duæ $i exten$æ fuerint, & unatetigerit imam oper{is} partem, altera $ummam, quæ $ummam tetiger<007>t, longior fi- e>t. Ita quo longior ui$us lineæ in $uperiorem partem procedit, re$upina- tam facit eius $peciem. _C_um autem (uti $upra $criptum est) in fronte in clinata fuerint, tunc in a$pectu uidebuntur e$$e ad perpendiculum & nor mam. _C_olumnarum $triges faciendæ $unt. xxii{ij}. Ita excauatæ, uti norma in cauo $trig{is} cum fuerit coniecta, circumacta, ita anconibus $triarum dextra ac $ini$tra angulos tangat, ut acumen normæ cir cumrotundatio- ne tangendo peruagari po{$s}it.
_C_ra{$s}itudines $triarum faciendæ $unt, quantum adiectio in media co-
lumna ex de$criptione inuenietur. _I_n $im{is} quæ $upra coronam in lateri-
bus $unt ædium, capita leonina $unt $culpenda it a po$ita, uti contra co-
lumnas $ingulas ea primum $int de$ignata, cæterauero æquali modo di-
$po$ita, uti $ingula $ingulis med{ij}s tegul{is} re$pondeant. Hæc autem quæ
erunt contra columnas, perterebrata $int ad canalem, qui excipit è tegu-
lis aquam cœle$tem. Mediana autem $int $ol<007>da, uti qua cadit u{is} aquæ
per tegulas in canalem, ne de{ij}ciatur per intercolumnia, ne{que} tran$euntes
perfundant. Sed quæ $unt contra columnas, uideantur emittere uomentia
_CVM ANIMADVERTISSEM, IMPERA_ tor, plures de architectur a præcepta uolumina{qúe} com mentariorum non ordinata, $ed incepta, uti particu- las errabundas reliqui$$e, dignam & ut<007>l<007>{$s}imam rem putau<007>, antea di$ciplinæ corpus ad per$ectam ordina> tionem perducere, & præ$criptas in $ingul{is} uolu- minibus $ingulorum generum qualitates explicare. Ita{que} Cæ$ar primo uolumine tibi de officio eius, & quibus eruditum e$$e rebus architectum oporteat, expo$u<007>. Secundo de cop{ij}s materiæ è qu<007>bus ædificia con$titu- untur, difputaui. _T_ertio autem de ædium $acrarum di$po $itionibus, et de earum generum uarietate, quas{qúe}, et quot habeant $pe>cies, earum{qúe} quæ $unt in $ingul{is} generibus, distr<007>butiones, ex tribus{qúe} generibus quæ $ub- tili{$s}imas haber\~et proportion<007>bus modulorum qual<007>tates, Ionic<007> gener{is} mores docui. _N_unc in hoc uolumine de _D_oric{is} _C_orinth{ij}s{qúe} in$t<007>tut{is} et omnibus dicam, eorum{qúe} di$crimina & proprietates explicabo.
_COLVMNAE C_orinthiæ, præter capitula, omnes $ymmetri as ha
bent, uti Ionicæ, $ed capitulorum altitudines efficiũt eas prorata
excel$iores & graciliores, quòd Ionici capituli altitudo tertia pars est
cra{$s}itud<007>n{is} colmmnæ, _C_orinth{ij} tota cra{$s}itudo $capi. Igitur quòd duæ
partes è cra{$s}itudine columnarum capitul{is} Corinthiorum ad{ij}ciuntur,
effic>ũt excel$itate $peci\~e earũ graciliorem. _C_ætera membra, quæ $upra
a$pectu probatam haberent uenu$tatem
, dimen$i $unt uiril{is} ped{is} ue$tigi
um, & cum inueni$$ent pedem $extam partem e$$e altitudin{is} in homine,
gra
cilitatem
: & $ecerunt primum columnæ cra{$s}<007>tud<007>nem altitudin{is} octaua
parte, ut haberent $peciem excel$iorem, ba$i $p<007>r am $uppo$uerunt pro
calceo, capitulo uolutas, uti capillamento concri$patos cincinnos præpen
dentes
dextra ac $ini$tra collocauerunt, & cymat{ij}s & encarp{is}
pro cri
nibus di$po$it {is} frontes ornauerunt, trunco{qúe} toto $trias, uti $tolarum ru
gas matronal<007> more demi$erunt. _I_ta duobus di$crimin<007>bus columnarum
inuentionem, unam uirili $ine ornatu nudam $pecie, alter am muliebri $ub
tilitate, & ornatu $ymmetria{qúe} $unt imitati. _P_o$teri uero elegantia $ubti
litate{qúe} iudiciorum progre{$s}i
, & gracilioribus modul{is} delectati, $eptem
cra{$s}itudin{is} diametros in altitudin\~e columnæ _D_oricæ, _I_onicæ octo$em{is}
con$tituerunt. _I_d autem quòd _I_ones feccrunt, primo _I_onicum est nomina-
tum. _T_ertium uero quod _C_orinthium dicitur, uirginal{is}
habet gracilita-
t{is} imitationem, quòd uirgines propter ætat{is} teneritatem gracilioribus
membr{is} figuratæ, effect us recipiunt
in ornatu uenu$tiores. _E_ius autem
capituli prima inuentio $ic memoratur e$$e facta. _V_irgo ciu{is} _C_orinthia
iam matur anupt{ij}s, implicita morbo dece{$s}it
. _P_o$t $epultur am eius, quibus
ea uiua pocul{is} delectabatur, nutrix collecta & cõpo$ita in calatho
per-
tulit ad monumentum, et in $ummo collocauit, & uti ea permanerent d<007>u
tius $ub diuo, tegula texit. _I_s calathus fortuito $upra achantir adicem fue-
rat collocatus. _I_nterim pondere pre$$a radix achantimedia, folia
& cau
liculos circa uernum tempus profudit, cuius cauliculi $ecundum
calathi
latera cre$centes, & ab angul{is} tegulæ ponder{is} nece{$s}itate expre{$s}i fle-
xur as in extremas partes uolutarum facere $unt coacti. _T_unc _C_all<007>ma-
chus, qui propter elegantiam & $ubtilitatem art{is} marmoreæ ab _A_the-
nien$ibus catatechnos
fuer at nominatus, præteriens hoc monumentum
animaduertit eum calathum, & circa foliorum na$centem teneritatem,
delectatus{qúe} genere & formæ nouitate, adid exemplar columnas apud
_C_orinthios $ecit, $ymmetrias{qúe} con$tituit, ex eo{qúe} in operum per$ectioni-
bus _C_orinth{ij} gener{is} d<007>$tribuit rationes, _E_ius autem capituli $ymme-
_L_atitudin{is} frontes $inu\~etur intror$us ab extrem{is} angul{is} abaci, $uæ front{is} latitudin{is} nona. _A_d imum capituli tantam habeãt cra{$s}itudinem, quantam habet $umma columna, præter apothe$im & a$tragalum. _A_ba- cicra{$s}itudo $eptima capituli altitudin{is}. _D_empta abaci cra{$s}<007>tudine, diui datur reliqua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur, $ecũdum folium mediam altitudinem teneat, cauliculi eandem habeant altitudinem, è quibus folia na$cuntur proiecta, uti abacum excipiant, quæ ex caulico- rum fol{ij}s natæ procurrunt ad extremos angulos uolutæ, minores{qúe} he- lices intra $uum medium, qui $unt in abaco, floribus $ubiecti $calpantur. _F_lores in quatuor partibus quãta erit abaci cra{$s}itudo, tam magni formen tur. _I_ta h{is} $ymmetr{ij}s _C_orinthia capitula $uas habebunt exactiones.
_S_unt autem, quæ {ij}$dem column{is} imponũtur, capitulorum genera ua- r{ij}s uocabul{is} nominata, quorum nec proprietates $ymmetriarũ, nec co- lumnarum genus aliud nominare po$$umus, $ed ip$orum uocabula tra- ducta & commutata ex _C_orinth{ij}s, & puluinat{is}, & _D_oric{is} uidemus, quorum $ymmctr<007>æ $unt in nouarũ $calpturarũtranslatæ $ubtilitatem.
_QVONIAM_ autem de generibus columnarum origines & in-
uentiones $upra $unt $criptæ, non alienum m<007>hi uidetur {ij}$dem ra
tionibus de ornament{is} corum, quemadmodum $unt progna
ta, & quibus princip{ij}s & originibus inuenta d<007>cere. _I_n ædific{ij}s omni-
bus in$uper collocatur materiatio uar{ij}s uocabul{is} nominata. _E_a autem
uti in nominationibus, ita in re uarias habet utilitates. _T_rabes enim $upra
columnas, & para$tatas, & antas ponuntur, in cõtignation<007>bus tigna et
axes, $ub tect{is} $i maiora $patia $unt, colum\~e in $ummo fa$tigio culmin{is},
_S_upra canterios, templa, deinde in$uper $ub tegulas a$$eres ita pro-
minentes, uti parietes proiectur{is} eorum tegantur. _I_ta una quæ{qúe} res &
locum, & genus, & ordinem proprium tuetur, è qu<007>bus rebus, & àma-
teriatura fabr<007>li, in lapide{is} & marmore{is} ædium $acrarum ædificationi
bus artifices d<007>$po$itiones eorum $calptur{is} $unt imitati, & eas inuentio-
nes per$equendas put auerunt, ideo quòd antiqui $abri quodam in loco ædi
ficantes, cum ita ab interioribus pariet<007>bus adextremas partes tigna pro
minentia habui$$ent collocata, intertignia $truxerunt, $upra{qúe}; coronas
& fa$tigia uenu$tiore $pecie fabrilibus operibus ornauerunt. _T_um pro-
iectur as tignorum quantum eminebant, ad line am & perpendiculum pa
rietum per$ecuerunt: quæ $pecies cum inuenu$ta {ij}s ui$a e$$et, tabellas ita
formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tignorum præci$iones in fron-
te fixerunt, & eas cera cerulea depinxerunt, ut præci$iones tignorum te
ctæ non offenderent ui$um. _I_ta diui$iones tignorum tect æ triglyphorum
di$po$itione intert<007>gn<007>ũ, et opam habere in _D_oric{is} operibus cœperunt.
_P_o$tea al{ij} in al{ij}s operibus ad perpendiculum triglyphorum canterios
prominentes proiecerunt, eorum{qúe} proiectur as $inuauerunt. _E_x eo uti è
tignorum di$po$itionibus triglyphi, it a è canteriorum protectur {is} mutilo
rum $ub coron{is} ratio est inuenta. _I_ta $erè in operibus lapide{is} & mar-
more{is}, mutili inclinati $calptur{is} de$ormãtur, quòd imitatio est canterio
rum. _E_tenim nece$$ario propter $tillicidia proclinati collocantur. _E_rgo
& triglyphorum & mutilorum, <007>n _D_oric{is} operibus ratio ex ea imi-
tatione inuenta est. _N_on en<007>m, quemadmodum nonnulli err antes dixerũt
$ene$trarum imagines e$$e triglyphos, ita pote$t e$$e, quòd in angul{is} con-
tra{qúe} tetrantes columnarum triglyphi con$tituuntur, quibus in loc{is} om-
nino non patiuntur res $ene$tras fieri. _D_i$$oluuntur enim angulorum in
ædific{ij}s iunctur æ, $i in h{is} fuerint fene$trarum lumina relicta, etiam{qúe} ubi
nunc triglyphi con$tituuntur, $i <007>bi luminum $patia fui$$e iudicabuntur,
{ij}$dem rationibus dent<007>culi in _I_onic{is} $ene$trarum occupaui$$e loca uide-
buntur. _V_traq; enim & inter denticulos, & inter triglyphos, quæ $unt
interualla, _M_ethopæ nominantur, ὄϖασ enim _G_ræci tignorum cubilia
& a$$erum appellãt, uti no$triea caua, columbaria. _I_ta quod inter duas
_NONNVLLI_ antiqui arch<007>tecti negauerunt _D_orico genere
ædes $acras oportere fieri, quòd mendo$æ & inconuenientes in
h{is} $ymmetriæ conficiebantur. _I_taq; negauit _T_arche$ius, item _P_ytheus,
non minus _H_ermogenes. _N_am {is}, cum paratam habui$$et marmor{is} copi
am, in _D_oricæ æd{is} per$ectionem commutauit, et ex eadem copia eam _I_o
nicam _L_ibero patri fecit. _S_ed tamen non quòd inuenu$ta est $pecies, aut
genus, aut $ormæ dignitas, $ed quòd impedita est di$tributio, & incom-
moda in opere triglyphorum & lacunariorum di$tributione. _N_amq; ne-
ce$$e est triglyphos con$titui contra medios tetrantes columnarum, me-
thopas{qúe}, quæ inter triglyphos fient, æque longas e$$e, quã altas, contra{qúe}
in angulares columnas triglyphi in extrem{is} partibus con$tituuntur, &
_E_pi$tyl{ij} altitudo unius moduli cum tenia & gutt{is}, tenia moduli $ep- tima, guttarum longitudo $ub tenia contra triglyphos, alta cum regula parte $exta moduli præpendeat. _I_tem epi$tyl{ij} latitudo ima re$pondeat hypotrachelio $ummæ columnæ. _S_upra epi$tylium collocandi $unt trigly phi cum $u{is} methop{is} alti unius & dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli, it a diui$i, ut in angularibus column{is}, & in med{ij}s contra tetran- tes medios $int collocati, & intercolumn{ij}s reliqu{is} bini, in med{ij}s pronao & po$tico cerni, ita relaxat{is} med{ij}s interuall{is} $ine impeditionibus adi- tus acced\~etibus erit ad deorum $imulachra. _T_riglyphorũ latitudo diuida tur in partes $ex, ex quibus quinq; partes in medio, duæ dimidiæ dextra ac $ini$tra de$ignentur, regula una in medio deformetur femur, quod græ ce μηρὼς dicitur, $ecundum eam canaliculi ad normæ cacum\~e impriman tur. _E_x ordine eorum dextra ac $ini$tra altera $emora con$tituantur, <007>n extrem{is} partibus $emicanaliculi interuertantur.
_T_riglyph{is} ita collocat{is}, methopæ, quæ $unt inter triglyphos, æque
_S_iuero $y$tylon & monotriglyphon opus erit faciendum, frons æd{is} $itetra$tylos erit, diuidatur <007>n partes. xxi{ij}. $i hexa$tylos erit, diuidatur in partes. xxxv. ex h{is} pars una erit modulus, ad quem (uti $upra $cri- ptum est) opera di$tribuentur. _I_ta $upra $ingula epi$tylia, & methopæ duæ, & triglyphibini erunt collocandi. _I_n angularibus hoc amplius, dimi diatum quantum est $patium hemitriglyphi.
_A_ccedetid in med<007>ano contra fa$tigium trium triglyphorum et trium methoparum $patium, ut latius medium intercolumnium accedentibus ad ædem habeat laxamentum, & aduer$us $imulacra deorum a$pectus di- gnitatem. _I_n$uper triglyphorum capitula corona est collocanda habens (uti $upra $criptum est) cymatium _D_oricum in imo, alterum in $ummo. _I_tem cum cymat{ij}s corona cra$$a ex dimidia. _D_iuidendæ autem $unt in co rona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias methopas, uia- rum directiones & guttarum di$tr<007>butiones, & reliqua quo{que}, quemad- modum dictum e$t in dia$tyl{is}.
_C_olumnas autem $triari. xx. $tr{ij}s oportet, quæ $iplanæ erunt, angu- loshabeant. xx. de$ignatos: $in autem excauabuntur, $ic est forma faci- enda, ita uti quàm magnum est interuallum $triæ, tam magn{is} $triaturæ paribus lateribus quadratum de$cribatur: <007>n medio autem quadrato cir- cini centrum collocetur, & agatur linea rotundation{is}, quæ quadratio- n{is} angulos tangat, & quantum erit curuatur æ inter rotundationem & quadr atam de$criptionem, tantum ad formam excauentur. ita dorica co lumna $ui gener {is} $triaturæ habebit perfection\~e. _D_e adie ctione eius quæ media adaugetur (uti in in tertio uolumine de _I_onic {is} est per$cripta_)_ ita & in h{is} transferatur. _Q_uoniam exterior $pecies $ymmetriarum, & _C_o rinthiorum, & _D_oricorũ, & _I_onicorum est per$cripta, nece$$e est eti- am interiores cellarum pronai{qúe} d<007>$tributiones explicare.
_DISTRIBVITVR_ autem longitudo ædis, utilatitudo $it longi- tudin{is} dimidiæ part{is}, ip$a{qúe} cella parte quarta longior $it, quàn@ est latitudo cum pariete, qui par<007>es ualuarum habuerit collocat<007>onem. _R_eliquæ tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ antæ co- lumnarum cra{$s}ittudinem habere debent. _E_t $i ædes erit latitudine maior quàm pedes. xx. duæ columnæ inter duas antas interponantur, quæ di$- iungant pteromatos, & pronai $patium. _I_tem intercolumnia tria, quæ erunt inter antas & columnas, plute{is} marmore{is} $iue ex inte$tino ope- re fact{is} inter cludantur, ita uti fores habeãt, per quas itiner a pronao fiãt.
_I_tem $imaior erit latitudo quàm pedes. xl. columnæ contr a regiones
columnarum, quæ inter antas $unt, intror$us collocentur, & eæ altitudi-
nem habeant æque, quàm quæ $unt in fronte. _C_ra{$s}itudines autem earum
extenuentur h{is} rationibus, uti $i octaua parte erunt, quæ $unt in fronte,
hæ fiant nouem partes. _S_in autem nona, aut decima pro rata parte fiant.
_I_n conclu$o enim aëre $i quæ extenuatæ erunt, non di$cernentur, $in au-
tem uidebuntur graciliores, cum exterioribus fuerint $triæ uigintiquatu-
or, in h{is} faciendæ erunt. xxvi{ij}. aut. xxx{ij}. _I_ta quòd detr ahitur de cor-
pore $capi, $triarum numero adiecto adaugebitur ratione quo minus ui-
debitur, & ita exæquabitur di$pariratione columnarum cra{$s}itudo. _H_oe
autem efficit ea ratio, quòd oculus plura & crebriora $igna tangendo.
maiore ui$us circuitione peruagatur. _N_am{que} $iduæ colũnæ, æque cra$$æ
line{is} circummetientur, è quibus una $it non $triata, & altera $triata, &
circa $trigium caua, & angulos $triarum linea corpora tangat, tamet $ico
lumnæ æque cra$$æ fuerint, lineæ quæ circundatæ erunt, non erunt æqua-
les, quòd $triarum & $trigium circuitus maiorem efficiet line æ longitudi-
nem. _S_in autem hoc ita uidebitur, non est alienum in angu$t{is} loc{is}, & in
conclu$o $patio graciliores columnarum $ymmetrias in opere con$titue-
re, cum habeamus adiutricem $triarum temperaturam. _I_p$ius autem cel-
læ parietum cra{$s}<007>tudinem pro rata parte magnitudin{is} fieri oportet,
dum antæ eorum cra{$s}itudinibus columnarum $int æquales, & $i extru-
sti futuri $int, quàm minut<007>{$s}im{is} cem\~et{is} recte $truantur. _S_in autem qua
_AEDES_ autem $acr æ deorum immortalium, ad regiones quas $pe ctare debent, $ic erunt con$tituendæ, uti$i nulla rat<007>o impedierit, l<007>bera{qúe} fuerit pote$tas æd{is}, $ignum quod erit in cella collocatum, $pectet ad ue$pertinam cœliregionem, uti qui adierint ad aram immolantes, aut $acr<007>ficia facientes, $pectent ad partem cœli ori\~et{is}, & $imulacrum, quod er<007>t in æde, & ita uota $u$cipientes contueantur ædem & orientem cœ- li, ip$a{qúe} $imulacra uideantur exorientia contueri $upplicantes, & $acri- $icantes, quòd ar as omnes deorum nece$$e e$$e u<007>deatur ad or<007>entem $pe ctare. _S_in aut\~e loci natura interpellauerit, tunc conuer tendæ $unt earum ædium con$titutiones, uti quàmplurima pars mœnium è templ{is} deorum con$piciatur. _I_tem $i $ecundum flumina ædes $acr æ fient, ita uti _A_egypto circa _N_ilum, ad flumin{is} ripas uidentur $pectare debere. _S_imiliter $icir- cum uias publicas erunt ædificia deorum, ita con$tituantur, uti prætereu@ @es po{$s}int re$picere, & in con$pectu $alutationes facere.
_HOSTIORVM_ autem & corum antepagmentorũ in ædibus hæ
$unt rationes, uti primum con$tituantur, quo genere $unt futuræ.
_G_enera $unt enim thyromaton hæc, _D_oricum, lonicum, atticurges. _H_o-
rum $ymmetriæ _D_orici gener{is} con$piciuntur h{is} rationibus, uticorona
$umma, quæ $upra antepagmentum $uperius imponitur, æque librata $it
capitul{is} $umm{is} columnarum, quæ in pronao $uerint. _L_umen autem hy-
pothyricon$tituatur $ic, uti quæ altitudo æd{is} à pauimento ad lacunaria
_S_in autem _I_onico genere futuræ erunt, lumen altum ad eundem mo- dum, quemadmodum in _D_oric{is} fieri uidetur, latitudo cõ$tituatur, ut al- titudo diuidatur in partes duas et dimidiam, eius{qúe} part{is} unius$em{is} ima lumin{is} fiat latitudo contracturæ, ita ut in _D_oric{is}. _C_ra{$s}itudo antepag- mentorum altitudine lumin{is} in fronte. xii{ij}. parte. _C_ymatiũ huius cra{$s}i tudin{is} $exta: reliqua pars præter cymatium, diuidatur in partes. x{ij}. ha rum trium prima cor$a fiat cum a$tragalo, $ecunda quatuor, tertia quin- que, eæ{qúe} cor$æ cum a$tragal{is} circumcurrant. _H_yperthyra autem ad eundem modum componantur, quemadmodum in _D_oric{is} hyperthiridi- bus. _A_ncones $iue prothyrides uocentur, exculptæ dextra ac $ini$tra præpendeant ad im<007> $upercil{ij} l<007>bramentum præter folium. _E_æ habeant in fronte cra{$s}itudinem ex antepagmenti tribus partibus unam, in imo quarta parte gracilores, quàm $uperiora.
_F_ores ita compingantur, uti $capi cardinales $int ex altitudine lumin{is}
totius duo decima parte. _I_nter duos $capos tympana ex duo decim parti-
_S_in autem ualuat æ erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem ad{ij} ciatur amplius for{is} latitudo _(_$i quadrifor{is} futura est_)_ altitudo ad{ij}- ciatur. _A_tticurges autem {ij}$dem rationibus perficiuntur, quibus _D_orica: præterea cor$æ $ub cymat{ij}s in antepagment{is} circundantur, quæ ita d<007>$tribui debent, uti in antepagment{is}, præter cymatium, ex parti bus $eptem habeant duas partes, ip$a{qúe} forium ornamenta non fiunt ce- ro$trota ne{que} bifora, $ed ualuata, & apertur as habent in exteriores par tes. _Q_uas rationes ædium $acrarum in formationibus oporteat fieri _D_o ric{is}, _I_onic{is}, _C_orinth{ij}s{qúe} operibus, quo ad potui attingere, ueluti legiti- m{is} moribus expo$ui. _N_unc de _T_u$canic{is} di$po$itionibus, quemadmo- dum in$titui oporteat, dicam.
_LOCVS_ in quo æd{is} con$tituetur, cum habuerit in longitudine $ex
partes, una dempta, reliquum quod erit latitudini detur. _L_ongitu-
do autem d<007>uidatur bipartito, & quæ pars erit interior, cellarum $pat{ij}s
de$ignetur_:_ quæ erit proxima fronti, columnarum di$po$itioni relinqua-
tur. _I_tem latitudo diuidatur in partes decem, ex h{is} ternæ partes dextra
ac $ini$tra cell{is} minoribus, $iue ubi alæ futuræ $int dentur, reliquæ qua-
tuor mediæ ædi attribuantur. _S_patium quod erit ante cellas, in pronao ita
column{is} de $ignetur, ut angulares contra antas parietum extremorum è
reg<007>one collocentur. _D_uæ mediæ èregione parietum, qui inter antas &
mediam ædem fucrint, ita di$tribuantur, ut inter antas, & columnas prio
_S_piræ earum altæ dimidia parte cra{$s}itudin{is} $iant, habeant $piræ ea- rum plinthum ad circinum altam $uæ cra{$s}itudin{is}, dimidia parte, torum in$uper cum apophygicr a$$um quantum plinthus. _C_apituli altitudo di midia cra{$s}itudin{is}. _A_bacilatitudo, quanta ima cra{$s}itudo columnæ.
_C_apituli{qúe} cra{$s}itudo diuidatur in partes tres, è quibus una plintho, quæ est in _A_baco, detur: altera _E_chino, tertia _H_ypotrachelio cum apo- phygi. _S_upracolumnas trabes compactiles imponantur, uti $int alti- tudin{is} modul{is} {ij}s, qui à magnitudine oper{is} po$tulabuntur. _E_æ{qúe} trabes compactiles ponantur, uttantam habeant cra{$s}itud<007>nem, quanta $ummæ columnæ erit hypotr achelium, & ita $int compactæ $ub $cudibus & $e- curicl{is}, ut compactura duorum digitorũ habeat laxationem. _C_um enim inter $e tangunt, & non $piramentum & perflatum uenti recipiunt, con calefaciuntur, & celeriter putre$cunt. _S_upra trabes & $upr a parietes traiecturæ mutilorum parte quarta altitudin{is} columnæ pro{ij}ciantur. _I_tem in eorum $rontibus antepagmenta figantur, $upra{qúe} ea tympanum fa$tig {ij}extructura $eu de materia collocetur. _S_upra{qúe} id fa$tigium colu- men canter{ij}, templa ita $unt collocanda, ut $till<007>cidium tecti ab$olutiter- tiario re$pondeat. _F_iunt autem ædes rotundæ, è quibus aliæ monopteræ $ine cella colummatæ con$tituuntur, aliæ peripteræ dicuntur. _Q_uæ $ine cella f<007>unt, tr<007>bunal habent & a$cen$um ex $uæ diametri tertia parte, in- $uper $tylobata columnæ con$tituantur tam altæ, quanta ab extrem{is} $ty lobatarum parietibus est diametros, cra$$æ altitudin{is} $uæ cum capitul{is} & $pir{is} decumæ part{is}. _E_pi$tylium altum columnæ cra{$s}itudin{is} dimidia partæ. _Z_ophorus & reliqua quæ in$uper imponuntur, ita uti in tertio uolumine de $ymmetr{ij}s $crip$i.
_S_in autem peripteros ea ædes con$tituetur, duo gradus, & $tylobatæ
abimo con$tituantur, demde cellæ paries collocetur cumrece$$u eius à $ty
lobata circa partem latitudin{is} quintam, medio{qúe} ualuarum locus ad ad-
it us relinquatur. _E_a{qúe} cella tantam habeat diametrum, præter parietes
& circu<007>tionem, quantam altitudinem columna $upra $tylobatam. _C_o-
lumnæ circum cellam {ij}$dem proportionibus $ymmetr{ij}s{qúe} di$ponantur.
_I_tem generibus al{ij}s con$tituuntur ædes ex {ij}$dem $ymmetr{ij}s ordina tæ, & alio genere di$po$itiones habentes, utiest _C_a$tor{is} in circo _F_lam<007>- nio, & inter duos lucos _V_eiou{is}. _I_tem argutius nemori _D_ianæ column{is} adiect{is} dextra ac $ini$tra ad humeros pronai. _H_oc autem genere primo facta ædes, utiest _C_a$tor{is} in circo, _A_then{is} in arce, _M_ineruæ, & in _A_tti ca $unio, _P_allad{is}. _E_arum non aliæ, $ede ædem $unt proportìones. _C_ellæ enim longitudines duplices $unt ad latitudines, et ut<007> reliqua exi$ona, quæ $olent e$$e in frontibus, ad latera $unt translata.
_N_onnullietiam de _T_u$canic{is} generibus $umentes columnarum di$po $itiones, trans$erunt in _C_orinthiorum, & _I_onicorum operum ordinatio- nes. _Q_u<007>bus enim loc{is} pronao procurrunt antæ, in {ij}$dem è reg<007>one cel læ parietum columnas binas collocantes efficiunt _T_u$canicorum, & _G_ræ corum operum communem ratiocinationem. _A_l{ij} uero remouentes pa- rietes æd{is}, & applicantes ad inter columnia pteromatos $pat<007>o pariet{is} $ublati efficiunt amplum laxamentum cellæ. _R_eliqua autem proportioni- bus & $ymmetr{ij}s {ij}$dem con$eruantes aliud genus figuræ nomin{is}{qúe} ui- dentur p$eudoperipterum procreaui$$e. _H_æc aut\~e genera propter u$um $acri$iciorum conuertuntur. _N_on enim omnibus d{ij}s {ij}$dem rationibus ædes $unt faciendæ, quod alius alia uarietate $acr arum religionum habet effectus. _O_mnes ædium $acr arum ratiocinationes, utimihitraditæ $unt, expo$ui, ordines{qúe} & $ymmetrias earũ partitionibus di$tinxi, & quar> di$pares $unt $iguræ, & qu<007>bus di$crimin<007>bus inter $e $unt di$paratæ, quoad potui $ignificare $cript{is} curaui. _N_unc de ar{is} deorum immorta- lium, uti aptam con$titutionem habeãt ad $acrificiorum rationem, dicã.
_ARAE_ $pectent ad orientem, & $emper in$eriores $int collocatæ,
quàm $imulacra, quæ fuerint in æde: uti $u$picientes diuinitatem
_OVI AMPLIORIBVS VOLVMINIBVS_
_I_mperator, ingen{ij} cogitationes præcepta{qúe} explica-
uerũt, maximas & ægregias adiecerũt $u{is} $cript{is}
autoritales, quod etiã uel in no$tr{is} quoq; $tud{ij}s res
pateretur, ut ampli$ication<007>bus autoritas & in h{is}
præcept{is} augeretur, $ed id nõ e$t quemadmodũ putatur, expeditũ. _N_on
enim de architectura $ic $cribitur, ut hi$toriæ aut poemata. _H_i$toriæ per
$e tenent lectores, habent enim nouarum rerum uarias expectationes:
poematumuero, carminum metra & pedes, ac uerborum elegans di$po-
$itio, & $ententiarum inter per$onas, & uer $uum di$tincta pronuncia-
tio, prolectando $en$us legentium perducit $ine offen$a ad $ummam $cri-
ptorum terminationem. _I_d autem in architecturæ con$cription<007>bus non
pote$t fieri, quòd uocabula ex art{is} propria nece{$s}<007>tate concepta, incon-
$ueto $ermone ob{ij}ciunt $en$ibus ob$curitatem. _C_um ea ergo per $enon
$int aperta, nec pateant eorum in con$uetudine nomina, tum etiam præ-
ceptorum latæ uagantes $cripturæ $inõ contrahantur, et pauc{is}, & per
lucid{is} $entent{ij}s explicentur, frequentia multitudine{qúe} $ermon{is} impedi-
cnte, incertas legentium efficient cogitationes. _I_ta{qúe} occult as nominatio-
nes commen$us{qúe} è membr{is} operum pronuncians, ut memoriæ tradan-
tur, breuiter exponam. _S_ic enim expeditius ea recipere poterũt mentes.
_C_ubus autem est corpus ex $ex lateribus æquali latitudine planitie-
_GRAECI_ in quadrato ampli{$s}im{is} & duplicibus porticibus, for@ con$tituunt, crebr{is}{qúe} column{is} & lapide{is}, aut marmore{is} epi$ty l{ij}s adornant, & $uprà ambulationes in contignationibus faciunt. _I_taliæ uero urbibus non eadem est ratione faciendũ, ideo quod à maioribus con $uetudo tradita est gladiatoria muner a in foro dari. _I_gitur circum $pecta cula $patio$iora intercolumnia di$tribuantur, circa{qúe} in porticibus argen tariæ tabernæ, mœniana{qúe} $uperioribus coaxation<007>bus collocentur, quæ & ad u$um, & ad uectigalia publicarecte erunt di$po$ita. _M_agnitudines autem ad copiam hominum oportet fieri, ne paruũ $patium $it ad u$um, aut ne propter inopiam populiua$tum forum uideatur.
_L_atitudo autem ita finiatur, utilongitudo intres partes cum diui$a fu- erit, ex h{is} duæ partes ei dentur. _I_ta enim oblonga erit e<007>us formatio. & ad $pectaculorum rationem util{is} di$po$itio.
_C_olumnæ $uperiores quarta parte minores, quàm inferiores $unt con
$tituendæ, proptered quòd oneri ferendo, quæ $unt inferiora, firmiora de
_B_a$ilicarum loca adiuncta foris, quàm calidi{$s}im{is} partibus oportet con$titui, ut per hyemem $ine mole$tia tempe$tatum $e conferre in eas ne- gociatores po{$s}int. _E_arum{qúe} latitudies ne minus quàm ex tertia, ne plus quàm exdimidia longitudin{is} parte con$tituantur, ni$i locinatura impe- dierit, & aliter coegerit $ymmetriam commutari. Sin autem locus erit amplior in longitudine _C_halcidica in extrem{is} con$tituantur, uti $unt in _I_ulia _A_qu<007>liana. _C_olumnæ ba$ilicarumtam altæ, quàm porticus latæ fue- rint, faciendæ uidentur. _P_orticus, quàm medium $patium futurum est, ex tertia finiatur. _C_olumnæ $uperiores minores quàm inferiores (uti $upra $criptum est) con$tituantur. _P_luteum quod fuerit inter $uperiores colũ- nas, item quarta parte minus quàm $uperiores columnæ fuerint, oporte- re fieri uidetur, uti $upra ba$ilicæ contignationem ambulãtes abnegocia toribus ne con$piciantur. _E_pi$tylia, zophori, coronæ, ex $ymmetr{ij}s co- lumnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.
_N_on minus $ummam dignitatem & uenu$tatem po$$unt habere com-
parationes ba$ilicarũ, quo genere coloniæ _I_ul<007>æ fane$tri collocaui, cura-
ui{qúe} faciendam, cuius proportiones & $ymmetriæ $ic $unt con$titutæ.
_M_ediana te$tudo inter columnas est longa pedes. cxx. lata pedes $exa-
ginta. _P_orticus eius circate$tudinem inter parietes & columnas, lata pe-
des uigint<007>. _C_olumnæ altitudinibus perpetu{is} cum capitul{is}, pedum quin-
quaginta, cra{$s}itudinib{is} quinum, habentes po$t $e para$tatas altas pedes
uiginti, latas pedes duos $em{is}, cra$$as pedem unum$em{is}, quæ $u$tinent
trabes, in quibus inuehũtur porticuum contignationes. Supra{qúe} eas aliæ
para$tatæ pedum decem et octo, latæ binum, cra$$æ pedem, quæ excipi-
unt item trabes $u$tinentes canterium & porticum (quæ $unt $ubmi$$a
infra te$tudinem) tecta. _R_eliqua $patia inter para$tatarum & columna-
rum trabes per intercolumnia, luminibus $unt relicta, _C_olumnæ $unt in la
titudine te$titudin{is} cum angularibus dextra ac $ini$tra, quaternæ, in lon
gitudine quæ est in foro proxima cum {ij}$dem angularibus octo, ex alter a
parte cum augularibus $ex. _I_deo quòd mediæ duæ in ea parte non $unt po
$itæ, ne impediant a$pectus pronaiæd{is} _A_ugu$ti, quæ est in medio latere
pariet{is} ba$ilicæ collocata, $pectans medium forum & ædem lou{is}. _I_tem
tribunal est in ea æde hemicycli $chemat{is}, minore curuatur a formatum.
_E_ius autem hemicycli in fronte est interuallum, pedum quadraginta$ex,
_S_upra colummas ex tribus tign{is} bipedalibus compact{is} trabes $unt cir-
cacollocatæ, eæ{qúe} abtert{ij}s column{is}, quæ $unt in interioriparte, reuertũ
tur ad antas, quæ à pronao procurrunt, dextra{qúe} & $ini$tra hemicyclum
tangunt. _S_upra trabes contra capitula ex fulment{is} di$po$itæ pilæ $unt
collocatæ, altæ pedibus tribus, latæ quoquouer $us quatern{is}. _S_upra eas ex
_AERARIVM_, cdrcer, curia foro $unt coniungenda, $ed ita uti
_CVM_ forum con$titutum fuerit, tum dcorum immortalium diebus fe $t{is} ludorum $pectationibus el<007>gendus est locus theatro quàm $alu- berrimus, uti in primo libro de $alubritatibus in mœnium collocationibus est $criptum. _P_er ludos enim cum coniug<007>bus & l<007>ber{is} per$edentes de- lectationibus detinentur, &
_HARMONIA_ autem est mu$ica liter atura ob$cura & difficil{is},
maxime quidem, quibus græce literæ non $unt notæ: quam $iuolu-
mus explicare, nece$$e est etiam græc{is} uerb{is} uti, quòd nonnulla eorum
latinas non habent appellationes. _I_ta{que} (ut potero) quàmaperti{$s}ime ex
_A_ri$toxeni $criptur{is} interpretabor, & eius diagr amma, $ub$cribam, fi
_ITA_ ex h{is} indagationibus, mathematic{is} rationibus fiunt ua$a ærea,
pro ratione magnitudin{is} theatr<007>, ea{qúe} ita fabricentur, ut cũ tangun-
tur, $onitum facere po{$s}int inter $e, diate $$aron, diapente, ex ordine ad
di$diapa$on. _P_o$teainter $edes theatri con$titut{is} cell{is} ratione mu$ica
ibi collocentur, ita uti nullum parietem tangant, circa{qúe} habeantlocum
uacuum, & à $ummo capite $patium, ponantur{qúe} inuer$a, & habeant in
parte quæ $pect at ad$cenam, $uppo$itos cuneos, ne minus altos $emipe-
de, contra{qúe} eas cellas relinquantur, aperturæ inferiorum graduum cu-
b<007>l<007>bus, longæ pedes duos, alte $emipedem. _D_e$ignationes autem earune
quibus in loc{is} con$tituantur, $ic explicentur. _S_i non erit ampla magnitu
dine theatrum, media altitudin{is} tran $uer$aregio de$ignetur, et in ea tre
decim cellæ duodecim æqualibus <007>nteruall{is} di$tantes confornicentur, uti
ea echea, quæ $upra$cripta $unt, ad neten hyperboleon $onantia, in cell{is},
quæ $unt in cornibus extrem{is}, utra{que} parte prima collocentur, $ecunda
ab extrem{is} diate$$aron ad neten diezeugmenon, tertia diate$$aron ad ne
ten parame$on, quarta diate$$aron ad neten $yncmmenon, quinta diate$$a
ron ad me$on, $exta diate$$aron ad hypatenme$on, in medio unum dia-
te$$aron ad hypatenhypaton. _I_ta hacr atiocinatione uox ab $cena, uti ab
_D_icet aliqu{is} forte multa theatra _R_omæ quotann{is} facta e$$e, ne{que} ul-
_IPSIVS_ autem theatriconformatio $ic est faci\~eda, uti quàm magna futura est perimetros imi, centro medio collocato cir cumagatur li- nearotundation{is}, inea{qúe} quatuor $cribantur trigona paribus lateribus & interuall{is}, quæ extremaml<007>meam circination{is} tangant, quibus etiã in duodecim $ignorum cæle$tium de$criptione _A_$trologi, ex mu$ica con- uenientia a$trorum, ratiocinantur.
_E_xb{is} trigon{is} cuius latus fuerit proximum _S_cenæ, earegione quæ
præcidit curuaturam circination{is}, ibifiniatur $cenæ frons, & abeoloco
per centrum par allelos linea ducatur, quæ di$iungat pro$cen{ij} pulpitum.
& orche$tr æ regionem. _I_ta latius factum fuerit pulpitum, quàm _G_ræco-
rum, quòd omnes artifices in $cenam dant operam. _I_n orche$tra autem
$enatorum $unt $ed<007>bus loca de$ignata, & eius pulpiti altitudo $it ne plus
pedum quin{que}, uti qui in orche$tra $ederint, $pectare po{$s}int omniũ agen-
tium ge$tus. _C_unei $pectaculorum in theatro ita diuidantur, uti anguli
trigonorum, qui currunt circum curuatur am cir cination{is}, d<007>rigant a$-
_S_upra autem altern{is} itineribus $uperiores cuneimed{ij} dirigantur. _H_<007>autem qui $unt in imo, & dirigunt $calaria, erunt numero $eptem, re- liqui quin{que} $cenæ de$ignabunt compo$it<007>onem, & unus medius contra $e ualuas regias habere debet, & qu<007> erunt dextraac $ini$tra, ho$pitali- um de$ignabunt compo$itionem, ex<007>remi duo $pectabunt itinera uer$ura rum. _G_radus $pectaculorum, ubi$ub$ellia componantur, ne minus alti $int palmo pede, ne plus pede et digit{is} $ex. _L_atitudines corum ne plus pe des duo $em{is}, ne minus pedes duo con$tituantur.
_TECTVM_ porticus, quod futurum est in $umma gradatione, cum $cenæ altitudine libr atum perficiatur. _I_deo quòd uox cre$c\~es æqua liter ad $ummas gradationes, & tectum perueniet. _N_am{que} $inõ erit æqua le, quo minus fuerit altum, uox præripietur ad eam altitud<007>nem, ad quam perueniet primo. _O_rche$tra inter gradus imos, quam diametron habue- rit, eius $exta pars $umatur, & in cornibus circum{qúe} ad<007>tus, ad eius men $ur æ perp\~ed<007>culum <007>nferiores $edes præcidantur, ct quæ præci$io fuer<007>t, ibicon$tituantur itinerum $upercilia: ita enim $at{is} altitudinem habebunt corum con$ormationes. _S_cenæ longitudo ad orche$træ diametron, du- plex f<007>eridebet. _P_od{ij} altitudo ab l<007>bramento pulpiti cum corona & ly- $i, duodecima orche$træ diametri. _S_upra podium columnæ cũ capitul{is} & fpir{is} altæ quarta parte eiu$dem diametri. _E_pi$tyl<007>a & ornamenta carum columnarum altitudin{is} quinta parte. _P_luteum in $uper cum unda & corona inferior{is} plutei dimidia parte, $upra id pluteũ columnæ quar ta parte minore altitudine $int, quàm inferiores. _E_p<007>$tylia & ornamenta earum columnarum quinta parte. _I_tem $i tertia epi$cenos futura erit, me- diam in plutei, $ummum $it dimidia parte. _C_olumnæ $ummæ medianarum minus altæ $int quarta parte. _E_p<007>$tylia cum coron{is} earum columnarũ, <007>t\~e habeãt altitudin{is} quintã partem. _N_ec tamen in omn<007>bustheatr{is} $ym mctriæ adomnes rationes, & effectus po$$unt re$põdere, $ed oportet ar- chitectũ animaduertere quibus proport<007>onibus nece$$e $<007>t $equi $ymme- triã, & quibus rationibus ad loci naturam, aut magnitudine opus debeat temperari.
_S_unt enim res, quas & in pu$illo, & in magno theatro, nece$$e cstea dem magnitudine fieri propter u$um, utigradus, diazomata, pluteos, iti- nera, a$cen$us, pulpita, tribunalia, & $iqua alia intercurrunt, ex quibus nece{$s}itas cogit di$cedere ab $ymmetria, ne imped<007>atur u$us. _N_on minus $<007>qua exiguitas copiarũ, id est marmor{is}, materiæ, reliquarum{qúe} rerum, quæ par antur in opere defuerint, paululum demere, aut ad{ij}cere: dumid ne nimium <007>mprobe f<007>at, $ed cum $en$u, non erit alienum. _H_oc autem erit $i architectus erit u$u peritus: prætereaingenio mobili $olertia{qúe} non fue rit uiduatus. _I_p$æ autem $cenæ $uas habeant rationes explicatas, ita uti mediæ ualuæ ornatus habeant aulæ regiæ, dexira ac $in<007>$tra ho$pitalia. _S_ecunàum autem ea $patia ad ornatus comparata (quæ loca _G_ræci περι άητονς dicũt, abeo, quòd machinæ $unt in {ij}s loc{is} uer$at<007>les trigonos ba bentes) in $<007>ngula tres $int $pec<007>es ornation{is}, quæ cum aut fabularum mutationes $unt futuræ, $eu deorum aduentus cum tonitribus repentin{is}, uer $entur, mutent{qúe} $peciemornation{is} in frontes. _S_ecundum ea loca uer $uræ $unt procurrentes, quæ eff<007>ciunt una à foro, altera à peregre aditus in $cenam.
_GENERA_ autem $unt $cenarum tria, unum quod dicitur _T_ragi-
cum, alterum _C_omicum, tertium _S_atyricum. _H_orum autem orna-
tus $unt inter $e di{$s}imiles di$par<007>{qúe} ratione, quòdtragice de$ormantur co-
lumn{is}, fa$tig{ij}s & $ign{is}, reliqu{is}{qúe} regal<007>bus rebus. _C_omicæ autem ædi
f<007>ciorum priuatorum, & mænianorum habent $peciem, perfectus{qúe} fene
$tr{is} di$po$itos imitatione communium æd<007>f<007>ciorum rationibus. _S_atyri-
cæ uero ornantur arboribus, $pelunc{is}, mont<007>bus, reliqu{is}{qúe} agre$t<007>bus re
bus, in topiar{ij} oper{is} $peciem de$ormat{is}. _I_n _G_ræcorũ theatr{is} non om-
nia{ij}$dem ration<007>bus $unt facienda, quòd primum in ima circinatione, ut
in _L_atino, trigonorum quaturo, in eo quadratorũ trium anguli circina-
tion{is} lineam tangunt. _E_t cuius quadratilatus est proximum $cenæ, præ-
cidit{qúe} curuaturam circination{is}, earegione de$ignatur f<007>nitio pro$ce-
n{ij}, & ab ea regione adextremam circinationem curuaturæ, par allelos
_P_arallelos linea de$cr<007>bitur, et quæ $ecat circination{is} line as, dextra ac $ini$tra in cornibus hemicycli centra de$ignantur, & circino colloca- to in dextra ab interuallo $ini$tro circumagitur circinatio ad pro$cen{ij} dextram partem. _I_tem centro collocato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circumagitur ad pro$cen{ij} $ini$tram partem. _I_ta tribus centr{is} hac de$criptione, ampliorem habent orche$tram græci, et $cenãrece{$s}io- rem, minore{qúe} latitudine pulpitum, quod λογ{εῖ}ιου appellant. _I_deóque apud eos tragici & comici actores in $cena peragunt, reliqui autem ar- tifices $uas per or che$tram præ$tant actiones. _I_taq; ex eo $cenici & thy melicigræce $eparatim nominantur. _E_ius logei alt<007>tudo non minus debet e$$e pedum decem, non plus duodecim. Gradationes $calarum inter cune os & $edes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam præcin ctionem, ab ea præcinctione inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad $ummam quoties præcinguntur, altero tanto $emper amplificantur. _C_um hæc omnia $umma cura $olertia{qúe} explicata $int, tunc etiam diligentius est animaduertendum uti $it electus locus, in quo leniter applicet$e uox, neq; repul$a re$iliens incertas auribus referat $ignificationes.
Sunt enim nonnulli loci natur aliter impedientes uoc{is} motus, uti di$$o
nantes, qui græce dicuntur κατηχ{οũ}ντες circun$onantes, qui apud eos
nominantur περικχ{οũ}ντες. _I_tem re$onãtes, qui dicuntur ᾀντηχ{οũ}ντες,
con$onantesque, quos appellant σννηχ{οũ}ντες. _D_i$$onantes $unt, in
quibus uox prima, cum est elata in altitudinem, offen$a $uperioribus $o
lid{is} corporibus, repul$a{qúe} re$iliens in imum, opprimit in$equent{is} uoc{is}
elationem. _C_ircum$onãtes autem $unt, in quibus circumuagando coacta
uox$e $olu\~es in medio $ine extrem{is} ca$ibus $onans, ibiextinguitur incer
tauerborum $ignificatione. _R_e$onantes uero, in quibus cum in $olido ta-
ctu percu$$a re$iliat imagines exprimendo, noui{$s}imos ca$us duplices fa-
ciunt auditu. _I_tem con$onantes $unt, in quibus ab im{is} auxiliata cum incre
mento $candens, ingreditur ad aures di$creta uerborum claritate. _I_ta $i in
locorum electione fuerit diligens animaduer$io, emendatus erit pruden-
tia ad utilitatem in theatr{is} uoc{is} effectus. _F_ormarum autem de$criptio-
nes inter $e di$criminibus h{is} erunt notatæ, uti quæ ex quadrat{is} de$ignã-
_POST_ $cenam porticus $unt con$tituendæ, uti cum hymbres repen
tiniludos interpellauerint, habeat populus, quo $erecipiat ex thea-
tro. _C_oragia{qúe} laxamentum habeant ad chorum parandum, uti$unt por
ticus _P_õpeianæ, item{qúe} _A_then{is} porticus _E_umenici, patr{is}{qúe} _L_iberipha-
num. _E_t exeuntibus è theatro $ini$tra parte odeum, quòd _A_then{is} _P_eri-
cles column{is} lapide{is} di$po$uit, nauium{qúe} mal{is} & ant\~en{is} è $pol{ij}s per-
$ic{is} pertexit. _I_dem autem etiam incen$um _M_ithridatico bello rex _A_rio-
barzanes re$tituit, Smyrnæ $trategeũ. _T_rallibus porticus ex utraq; par-
te (ut $cenæ) $upra $tadium, cæter{is}{qúe} ciuitatibus, quæ diligentiores ha-
buerunt architectos. _C_irca theatra $unt port<007>cus & ambulationes, quæ
uidentur ita oportere collocari, utiduplices $int, habeantque exteriores
columnas _D_oricas cum epi$tyl{ij}s et ornament{is}, ex ratione modulation{is}
_D_oricæ perfectas. _L_atitudines autem earum ita oportere fieri uidentur,
uti quãta altitudine columnæ fuerint exteriores, tantam latitudinem habe
ant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias, & à media-
n{is} ad parietes, qui circuncludunt porticus ambulationes. _M_edianæ aut\~e
columnæ quinta parte altiores $int, quàm exteriores, $ed aut _I_onico, aut
_C_orinthio genere deformentur. _C_olumnarum autem proportiones &
$ymmetriæ, non erunt {ij}$dem rationibus, quibus in ædibus $acr{is} $crip$i.
_A_liam enim in deorum templ{is} debent habere grauitatem, al<007>am in por-
ticibus et cæter{is} operibus $ubtilitatem. _I_taq; $i _D_orici gener{is} erunt co-
lumnæ, dimetiantur earum altitudines cum capitul{is} in partes quindecim,
& ex e{is} partibus una con$tituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli ra-
tionem omn{is} oper{is} erit explicatio, et in imo columnæ cra{$s}itudo fiat duo
rum modulorum. _I_ntercolumnium quinq; & moduli dimidia parte. _A_l-
titudo columnæ, præter capitulum, quatuordecim modulorum. _C_apituli
altitudo moduli unius: latitudo modulorum duorũ, & moduli $extæ par-
_M_edia uero $patia,
_PRIMVM_ eligendus locus est quàmcalidi{$s}imus, id est, auer$us à Septentrione & Aquilone. _I_p$a autem caldaria tepidaria{qúe} lumen habeant ab occidente hyberno. Sin autem natura loci impedierit, utiq; à meridie, quòd maxime tempus lauandi à meridiano ad ue$perum est con- $titutũ:& item est animaduertendũ, uti caldaria muliebria uir<007>lia{qúe} con- iuncta, & in {ij}$dem regionibus $int collocata. Sic enim efficietur, ut in ua$aria ex hypocau$to commun{is} $it u$us eorum utr{is}{qúe}. _A_hena $upra hy pocau$tum tria $unt componenda, unum caldarium, alterum tepidarium, tertium frigidarium: & ita collocãda, uti ex tepidario in caldarium, quan tum aquæ caldæ exierit, influat. _D_e frigidario in tepidarium ad eundem modum, te$tudines{qúe} alueorum ex communi hypocau$icale facientur.
Su$pen$uræ caldariorum ita $unt faciendæ, utiprimum $e$quipedali- bus tegul{is} $olum $ternatur inclinatum ad hypocau$im, utipila cum mitta tur, nõ po{$s}it intro re$i$tere, $ed rur$us rcdeat ad præfurnium, ip$a per $e ita fiãma facilius peruagabitur $ub $u$pen$ione, $upra{qúe} latercul{is} be$$ali bus p<007>læ $truantur ita di$po$itæ, uti bipedales tegulæ po{$s}int $upra e$$e collocatæ. _A_ltitudinem autem pilæ habeant pedum duorum, eæ{qúe} $truan- tur arg<007>lla cum capillo $ubacta, $upra{qúe} colloc\~etur tegulæ bipedales, quæ $u$tineant pauimentum. _C_oncamer ationes uero $iex $tructura factæ fue- rint, erunt utiliores. _S_in autem contignationes fuerint, figlinũ opus $ub{ij}- ciatur. Sed hoc ita erit faciendum. _R_egulæ ferreæ aut arcus fiant, eæ{qúe} un cin{is} ferre{<007>s} ad contignationem $u$pendantur quàm creberrim{is}, eæ{qúe} re gulæ $iue arcus ita di$ponantur, ut tegulæ $ine marginibus $edere in dua- bus inuehi{qúe} po{$s}int, & ita totæ concamer ationes in ferro nitentes $int perfectæ, earum{qúe} camerarum $uperiora coagmenta ex argilla cum capil lo $ubacta l<007>niantur. _I_nferior autem pars, quæ ad pauimentum $pectat, primum te$ta cum calce trulli$$etur, deinde opere albario $iue tectorio poliatur, eæ{qúe} cameræ in caldar{ij}s $iduplices factæ fuerint, meliorem ha- bebunt u$um. _N_on enim àuapore humor corrumpere poterit materiem contignation{is}, $ed inter duas camer as uagabitur. _M_agnitudines autem balnearum uid\~etur fieri pro copia hominum. Sint autem ita compo$itæ. _Q_uanta longitudo fuerit, tertia demptalatitudo $it, præter $cholã labri- & aluei. _L_abrum uti{que} $ub lumine faciendum uidetur, ne $tantes circum, $u{is} umbr{is} ob$curent lucem. Scholas autem labrorum ita fierioportet $patio$as, ut cum priores occupauerintloca, circum $pectantes reliquire cte $tare po{$s}int. _A_lue<007> autem latitudo inter parietem & pluteum, ne mi- nus $it pedes $enos, ut gradus inferior inde auferat, & pulu<007>nus duos pe- des. _L_aconicum, $udat<007>ones{qúe} $unt coniungendæ tepidario, eæ{qúe} quàmla tæ fuerint, tantam altitudinem habeãt ad imam curuatur am bemi$pher{ij}, medium{qúe} lumen in hemi$pherio relinquatur, ex eo{qúe} clypeum æneum ca- ten{is} pendeat, per cuius reductiones & demi{$s}iones perficietur $udatio- n{is} temper atura, ip$um{qúe} ad circinũ fieri oportere uidetur, ut æqualiter à medio, flammæ uapor{is}{qúe} u{is} per curuaturæ rotũdationes peruagetur.
_NVNC_ mihiuidetur (tamet$inon $int _I_talicæ con$uetudin{is}) pa-
le$tr arum ædificationes tradere explicate, & quemadmodũ apud
_G_ræcos con$tituantur mon$trare. _C_on$t<007>tuuntur autem in tribus portici
bus exedræ $patio$æ, habentes $edes, in quibus _P_hilo$ophi, _R_hetores, reli-
qui{qúe} qui$tud{ij}s delectantur, $edentes di$putare po{$s}int. _I_n pale$tr{is} peri-
$tylia quadrata $iue oblonga ita $unt facienda, uti duorum $tadiorum ba-
beant ambulation{is} circuitionem, quod _G_ræciuocant διανλὸυ, ex qui-
bus tres porticus $implices di$ponantur, quarta{qúe} quæ ad meridianas re
giones est conuer$a, duplex, uti cum tempe$tates uento$æ $unt, non po{$s}it
a$pergo in interiorem partem peruenirc. _I_n duplici autem porticu collo-
centur hæc membra. _E_phœbeum in medio (hoc autem est exedra am-
pli{$s}<007>ma cum $edibus, quæ tertia parte longior $it quàm lata) $ub dextro
corticeum, deinde proxime conni$terium, à conn<007>fterio inuer$ura porti-
cus frigida lauatio, quam _G_ræci λοντρὸυ uocitant, ad $ini$tram ephœbei
elæothe$ium, proxime autem elæothe$ium, frigidarium, ab eòque iter in
propnigeum in uer$ur a porticus, proxime autem intror$us è regione fri-
gidar{ij} collocetur concamerata $udatio, longitudine duplex, quàm latitu
dine, quæ habeat in uer$ur{is} ex una parte laconicum ad eundem modum
(uti $upra $criptum est) compo$itum. _E_x aduer$o laconici, caldam laua
tionem. _I_n pale$tra peri$tylia (quemadmodum $upra $criptum est) ita
debent e$$e perfecte di$tributa. _E_xtrà autem di$ponantur porticus tres,
una ex peri$tylio exeuntibus, duæ dextra at{que} $ini$tra $tadiatæ. _E_x quibus
una, quæ $pectauerit ad $eptentrionem, perficiatur duplex ampli{$s}ima la
titudine: altera $implex ita facta, uti in partibus, quæ fuerint circa parie-
tes & quæ erunt ad columnas, margines habeant uti $emitas, non minus
pedum denum, medium{qúe} excauatum, uti gradus bini $int in de$cen$u$e$-
quipedali à marginibus ad planitiem. _Q_uæ planities $it ne minus lata pe
dum duodecim. _I_ta quiue$titi ambulauerint circum in marginibus, non
impedientur ab cunct{is} $e exerc\~etibus. _H_æc autem porticus ξνςὸς apud
_G_ræcos uocitatur, quód _A_thletæ per hyberna t\~epora in tect{is} $tad{ij}s ex-
ercentur. _F_aciunda autem xy$ta $ic >identur, ut $int inter duas porticus
_DE_ oportunitate autem portuum non est prætermittendum, $ed quibus ration<007>bus tueantur naues in h{is} tempe$tat<007>bus, explican- dum. _H_i autem natur aliter $i$int po$iti, habeãt{qúe} acroteria $iue promon toria procurrentia, ex qu<007>bus intror$us curuaturæ $iue uer $uræ exloci natur a fuerint conformatæ, maximas utilitates uidentur habere. _C_<007>rcum enim porticus, $iue naualia $unt facienda, $iue ex porticibus aditus ad emporia, turres{qúe} ex utra{que} parte collocandæ, ex quibus catenæ traduci per machinas po{$s}int. Sin autem non natur alem locum, ne{que} idoneum ad tuendas ab tempe$tatibus naues habuerimus, ita uidetur e$$e faciendum, uti $inullum flumen in h{is} loc{is} impedierit, $ed erit ex una parte $tatio, tunc ex altera parte $tructur{is} $iue aggeribus expediantur progre$$us, & ita conformandæ portuum conclu$iones. _E_æ autem $tructuræ, quæ in aqua $unt futuræ, uidentur $ic e$$e faciendæ, uti portetur pulu{is} à regioni bus, quæ $unt à cum{is} continuatæ adpromontor<007>ũ _M_ineruæ, {is}{qúe} mi$cea- tur uti in mortario duo ad unum re$põdeant: deinde tunc in eo loco, qui definitus erit, arcæ $tipitibus robu$te{is} & caten{is} inclu$æ in aquam de- m<007>ttendæ de$tinandæ{qúe} firmiter. _D_einde inter eas ex tran$till{is} inferior pars $ub aqua exæquanda & purganda, & cement{is} ex mortario mate- ria mixta (quemadmodum $upra $criptum est) >bicongerendum, doni- cum compleatur $tructuræ $patium, quod fuerit inter arcas. _H_oc autem munus naturale habent ealoca, quæ $upra $cripta $unt.
Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi, de$tinatæ arcæ
non poluerint contineri, tũc ab ip$a terra $iue crepidine puluinus quàm-
_H_ac ratione quotie$cun{que} opus fuerit, in aquam poterit e$$e progre$- $us. _I_n quibus autem loc{is} pulu{is} non na$citur, h{is} rationibus erit facien- dum, utiarcæ duplices relat{is} tabul{is} & caten{is} colligatæ ineo loco, qui finitus erit, con$tituantur, & inter de$tinatas creta meron<007>bus ex ulua pa lu$trifact{is} calcetur. _C_um ita bene calcatum & quàmden$i{$s}ime fuerit, tunc cocle{is}, rot{is}, tympan{is} collocat{is}, locus qui in ea $eptione finitus fue rit, exinaniatur $icceturque, & ibiinter $eptiones fundament a fodian- tur. Si terrena erunt, u${que} ad $olidum cra{$s}iora quàm murus, qui $upra fu turus erit, exinaniatur, $iccetur{qúe}, & tunc $tructura ex cement{is} calce et arena compleatur. Sin autem moll{is} locus erit, pal{is} u$tilat{is} alne{is}, aut oleagine{is}, autrobu$te{is} configatur, & carbonibus compleatur, quemad modum in theatrorum & murifundationibus est $criptum.
_D_einde tunc quadrato $axo murus ducatur iunct ur{is} quàmlongi{$s}i-
m{is}, uti maxime med{ij} lapides coagment{is} contineantur. _T_unc qui locus
erit inter murum, ruder atione $iue $tructura compleatur. _I_ta erit uti po$-
$it turr{is} in$uper ædificari. _H_{is} perfect{is} naualiorum ea erit ratio, ut con
$tituantur $pectantia maxime ad $eptentrionem, nam meridianæ regio-
nes propter æ$tus, cariem, tineam, teredines, reliqua{qúe} be$tiarum noc\~eti-
um genera procreant, alendo{qúe} con$eruant, ea{qúe} ædificia minime $unt ma
terianda propter incendia. _D_emagnitudinibus autem finitio nulla debet
e$$e, $ed faciunda ad max<007>mum nauium modum, uti & $i maiores naues
$ubductæ fuerint, babeant cum laxamento ibicollocationem. _Q_uæ ne-
ce$$aria ad utilitatem in ciuitatibus publicorum locorum $uccurrere mihi
potuerunt, quemadmodũ con$tituantur & perficiantur, in hoc uolumine
_ARISTIPPVS PHILOSOPHVS SOCRA_
ticus, naufragio cum eiectus ad _R_hodien$ium li-
tus animaduerti$$et geometrica $chemata de$cri-
pta, exclamaui$$e ad comites ita dicitur, _B_ene
$peremus, hominum enim ue$tigia uideo, $tatim{qúe} in
oppidum _R_hodum contendit, & recta gymna$ium
deuenit, ibi{qúe} de philo$ophia di$putans muneribus est donatus, ut non tan
tum $e ornaret, $ed etiam e{is}, qui unà fuerant, ue$titum & cætera, quæ
opus e$$ent ad uictum præ$taret. _C_um autem eius comites in patriam re-
uerti uolui$$ent, <007>nterrogarent{qúe} eum quid nam uellet domum renuncia-
ri. _T_unc ita mandauit dicere, eiu$modi po$$e{$s}iones & uiatica l<007>ber{is}
_H_æc ita e$$e plures _P_hilo$ophi dixerunt, nõ minus etiã _P_oetæ, qui anti
quas comedias græce $crip$erunt, & ea$dem $ent\~etias uer $ibus in $cena
pronũciauerũt, _E_uchrates, _C_hionides, _A_ri$tophanes, maxime etiã cũh{is}
_HAEC_ autem ita erunt recte di$po$ita, $i primo animaduer$um $>u@
rit, qu<007>bus regionibus, aut quibus incl<007>nationibus mundi con$titu-
antur. _N_am{qúe} aliter _A_egypto, aliter _H_i$pania, non eodem modo _P_onto,
di{$s}imil<007>ter _R_omæ, item cæter{is} terrarum & regionum proprietatibus
oportere u<007>dentur con$titui genera ædific<007>orum: quòd alia parte $ol{is}
cur$u premitur tellus, alia longe ab eo di$tat, alia per medium temper a-
tur. _I_gitur uti con$titutio mundi ad terr æ $patium inclinatione $igni$eri
circul<007>, & $ol{is} cur$u, di$par<007>bus qualitatibus natur aliter est collocata,
ad eundem modum etiam ad regionum rationes cœl<007>{qúe} uarietates, uiden-
tur æd<007>ficiorum debere dirigi collocationes. _S_ub $eptentrione ædi$iciate-
$tudinata, & maxime conclu$a & non patientia, $ed conuer$a ad cal<007>das
partes oportere fieriuidentur. _C_ontra autem $ub impetu $ol{is}, meridia-
n{is}regionibus quòd premuntur à calore patentiora conuer$a{qúe} ad $ept\~e-
trionem & aquilon\~e $unt faciunda: ita quòd ultro natura lædit, arte erit
emendandum. _I_tem reliqu{is} regionibus ad eundem modum temperari,
quemadmodum cœlum est ad inclinationem mundi collocatum. _H_æc au-
tem ex natur a rerum $unt animaduertenda & con$ider anda. at{que} etiam
ex membr{is} corpor<007>bus{qúe} gentium ob$eruanda. _N_am{que} $ol, qu<007>bus loc{is}
mediocriter profundit uapores, in h{is} cõ$eruat corpora t\~eperata, quæ{qúe}
_I_ta{que} quod est $patium proximũ imo cardini ab ax{is} line a in meridia-
n{is} fin<007>bus, $ub eo loco quæ $unt nationes, propter breuitatem altitudin{is}
ad mundum, $onit um uoc{is} faciunt tenuem & acuti{$s}imum, uti in organo
chorda, quæ est proxima angulo. _S_ecundum eam autem reliquæ ad medi-
am _G_ræc<007>am rem<007>$$iores eff<007>c<007>ũt in nationibus $onorum $can$iones. _I_tem
à medio in ordinem cre$cendo ad extremos $eptentriones, $ub altitudine
cœli nationum $p<007>ritus $onitibus grauioribus ab natur a rerum exprimũ-
tur. _I_ta uidetur mũdi conceptio tota, propter inclination\~e, con$onanti{$s}i-
me per $ol{is} temper atur ã ad harmoniam e$$e compo$ita. _I_gitur quæ na-
tiones $unt inter ax{is} meridiani cardin\~e, et $ept\~etrional{is} medio po$itæ,
_NVLLA_ architecto maior cura e$$e debet, ni$i uti proportioni-
bus ratæ part{is} habeant æd<007>ficia rationum exact<007>ones. _C_um ergo
con$tituta $ymmetriarum ratio $uerit, & commen$us ratioc<007>nationibus
explicati, tunc etiam acumim{is} est propr<007>um prouidere ad natur am loci,
aut u$um, aut $peciem, & detractionibus uel adie ctionibus terper atur as
efficere, uti cum de $ymmetria $it detr actum aut adiectum, id uideatur re
cte e$$e for matum, $ic ut in a$pectu nib<007>l de$ideretur. _A_lia en<007>m ad manũ
$pec<007>es e$$e uidetur, alia in excel$o, non eadem in conclu$o, di{$s}<007>mil{is} in a-
perto, in qu<007>bus magni <007>udic{ij} est opera, quid tandem faciendum $it. _N_on
enim ueros uidetur habere ui$us effectus, $ed fallitur $æpe ab e<007>us iudic<007>o
mens. _Q_uemadmodum etiam in $cen{is} pict{is} uidentur columnarum pro-
iecturæ, mut<007>lorum ccphoræ, $<007>gnorum figuræ prominentes, cum $it ta-
bula $<007>ne dubio ad regulam plana, $imiliter in nauibus remi, cum $int $ub
aqua directi, tamen ocul{is} in$ractiuidentur, & quatenus eorum partes
_CAVA_ ædium quin{que} generibus $unt di$tincta, quorum ita figur æ nominãtur. _T_u$canicum, _C_orinthium, _T_etra$tylon, _D_i$pluu<007>atum, _T_e$tudinatum. _T_u$canica $unt, in quibus trabes in atr{ij} latitudine traie- ct æ habeant interpen$iua & colliquias, ab angul{is} parietum ad angulos tignorum intercurrentes_:_ item a$$eribus $tillicidiorum in medium com- pluuium deiectus.
In _C_orinth{ij}s {ij}$dem rationibus trabes & compluuia collocantur. $ed à parietibus trabes recedentes in circuitione circa columnas compo- @untur.
Tetra$tyla $unt, quæ
_D_<007>$pluuiata autem $ũt, in quibus deliquiæ arcam $u$tinentes $tilli cidiare{ij}ciunt. _H_æc hy bernacul{is} maximas præ$tãt utilitates, quòd cõpluuia corũ erecta, non ob$tant luminibus tricliniorũ. _S_ed ea ha- bent in refectionibus mole$tiã magnã, quòd circa parietes $tillici- dia defluentia cõtinent fi$tulæ, quæ non celeri- ter recipiunt ex canali bus aquã defluentem. _I_ta{que} redundantes re- $tagnant, etinte$tinum opus, et parietes in e{is} generibus ædificiorum corrumpunt.
u{ij} impluu{ij}{qúe} figura.
_T_e$tudinata uero ibi fiunt, ubi non $unt impetus magni, & in contigna tionibus $upr a $patio $aredduntur habitationibus.
_ATRIORVM_ uero longitudines & latitudines tribus generibus furmantur: & primum genus di$tribuitur, uti longitudo cum in quin{que} partes diui$a fuerit, tres partes latitudini dentur. _A_lterum cum in tres partes diuidatur, duæ partes latitudini tribuantur. _T_ertium uti lati- tudo in quadr ato paribus lateribus de$cribatur, in\’q; eo quadr ato diago- n{ij} linea ducatur, & quantum $patium habuerit ea linea diagon{ij}, tanta longitudo atrio detur.
_A_ltitudo eorum, quãta longitudo fuerit, quarta dempta, $ub trabes ex
tollatur, reliquum lacunariorum & arcæ $upra trabes ratio habeatur.
_A_l{is} dextra ac $ini$tr a latitudo, cum $it atr{ij} longitudo ab triginta pedi-
bus ad pedes quadr aginta, ex tertia parte eius con$tituatur. _A_b quadra-
ginta ad pedes quinquaginta longitudo diuidatur in partes tres & dimi-
diam: ex h{is} una pars al{is} detur. _C_um autem erit longitudo ab quinqua-
ginta pedibus ad $exaginta, pars quarta longitudin{is} al{is} tribuatur. _A_b
pedib{us} $exaginta ad octoginta, longitudo diuidatur in partes quatuor et
_TRICLINIOR VM_ quanta latitudo fuerit, b{is} tanta longitudo
fieri debebit. _A_ltitudines omnium conclauiorum quæ oblonga fue
_FIVNT_ autem etiam non _I_talicæ con$uetudin{is} œci, quos _G_ræci κνζιηηνοὑς appellant. _H_icollocantur $pectantes ad $eptentrion\~e, & maxime uiridia pro$picientes, ualuas{qúe} habent in medio. _I_p$i autem $int ita longi & lati, uti duo triclinia cum circuition<007>bus inter $e $pectan- tia po{$s}int e$$e collocata, habeant{qúe} dextra ac $ini$tra lumina fene$trarũ ualuata, uti uiridia de tect {is} per $patia fene$tr arum pro$piciantur. _A_lti- tudines eorum dimidia latitud<007>n{is} addita con$tituantur.
_I_n h{is} ædificiorum generibus omnes $unt faciendæ earum $ymmetria- rum rationes, quæ $ine impeditione locifieri poterunt. _L_umina{qúe} parie- tum altitudinib{us}, $inon ob$curabuntur, faciliter erunt explicata. _S_in autem impedientur ab angu$t{ij}s, aut al{ij}s nece{$s}itatibus, tum opus er <007>t, ut ingenio & acumine de $ymmetr{ij}s detractiones, aut adiectiones fiant, uti non di{$s}imiles uer{is} $ymmetr{ij}s perficiantur uenu$tates.
_NVNC_ explicabim{us} quib{us} proprietatib{us} genera ædificiorum ad u$um & cœli regiones apte debeant $pectare. _H_yberna tricli- nia & balnearia, occidentem hybernum $pectent. _I_deo quòd ue$pertino lumine op{us} est uti, præterea quòd etiam $ol occidens aduer$um habens $plendorem, calorem remittens, e$$icit ue$pertino temporeregionem te- pidiorem. _C_ubicula & b<007>bl<007>othecæ ad orientem $pectare debent. _V_${us} enim matutinũ po$tulat lumen. _I_tem in b<007>bliothec {is} l<007>bri non putre$cent. _N_am in h{is}, quæ ad meridiem & occidentem $pectant, à tine{is} & humo- re uitiantur, quòd uenti humidi aduenientes procreant e{as} & alunt, in- fundentes{qúe} humidos $pirit{us} pallore uolum<007>na corrumpunt. _T_riclin<007>a uerna & autumnalia ad orientem. _C_um enim prætenta luminib{us}, aduer ${us} $ol{is} impet{us} progrediens ad occidentem, efficit ea temperata adid temp{us}, quo op{us} $olitum est uti. _A_e$tiua ad $eptentrionem, quòd earegio (non ut reliquæ, quæ per $ol$ticium propter calor\~e efficiuntur æ$tuo$æ) co quòd est auer$a à $ol{is} cur$u, $emper refrigerata, & $alubritatem & uoluptatem in u$u præ$tat. _N_on min{us} pinacothecæ, & plumariorum textrinæ, pictorum{qúe} officinæ, uticolores eorum in opere, propter con- $tantiam lumin{is} immutata permaneant qualitate.
_CVM_ ad regiones cœliita ea fuerint di$po$ita, tunc etiam animad-
uertendum e$t, quib{us} rationib{us} priuat{is} æ dific{ij}s proprialocapa
trib{us}familiarum, & quemadmodum communia cum extr ane{is} ædifica-
ri debeant. _N_am{que} ex h{is} quæ propria $unt, in ea non est pote$t{as} omni-
b{us} introeundi, ni$i inuit at {is}: quemadmodum $unt cubicula, triclinia, bal-
neæ, cæter a{qúe}, quæ ea$dem habent u${us} rationes. _C_ommunia autem $unt,
Ergo $i h{is} rationib{us} ad $ingulorum generum per$on{as}, uti in libro primo de decore est $criptum, <007>ta di$po$ita erunt ædificia, non erit quòd reprchendatur. _H_abebunt enim ad omnes res commod{as} & emendat{as} explicatones. _E_arum autem rerum non $olum erunt in urbe ædificiorum rationes, $ed et<007>ãruri præter quã quòd in urbe atria proxima ianu{is} $ol\~et e$$e: ruri uero p$eudourban{is} $tat<007>m peri$tylia, deinde tunc atria haben- tia c<007>r cum portic{us} pauimentat{as}, $pectantes ad pale$tr {as} & ambulatio nes. _Q_uo ad potui urban{as} rationes æd<007>ficiorũ $ummat<007>m per$crip$i, ut propo$ui.
_NVNC_ ru$ticarum expeditionum, ut $int ad u$um commodæ, qui-
b{us}{qúe} rationib{us} collocare oporteat e{as}, dicam. _P_rimum de $alu-
britat<007>b{us}, uti in primo uolumine de mœnib{us} collocãd{is} $criptum est, re
g<007>ones a$piciantur, & ita uillæ collocentur. _M_agnitudines earum ad mo
_ATRIIS G_ræci quia non utuntur, ne{que} no$tr{is} morib{us} ædificant,
$ed ab ianua introeuntib{us}, itinera faciunt latitudinib{us} nõ $pacio
$is, & ex una parte æ quilia, & ex altera ho$tiar{ij}s cell{as}, $tatiu{qúe} ianuæ
interiores finiuntur. _H_ic autem loc{us} inter du{as} ianu{as} græce θνρωρ{εῖ}ιου
appellatur. _D_einde est introit{us} in peri$tyliõ. _I_d peri$tylium in tr<007>b{us} par
tib{us} habet portic{us}, in ea parte quæ $pect at ad meridiem, du{as} ant{as} in-
_S_ed hoc ualde est mir andum, nec enim græce nec latine pote$t id con-
_AEDIFICIA_ quæ plano pede in$tituuntur $<007> fundamen-
ta eorum facta fuerint, ita uti in prior<007>bus libr{is} de muro & thea
tr{is} a nob{is} est expo$<007>tum, ad uetu$tatem eaerunt $<007>ne dub<007>tatione f<007>r-
ma. _S_in autem hypogea concamer ationes{qúe} <007>n$tituentur, fundat<007>ones co-
rum fieri deb\~et cra{$s}iores, quàm quæ in $uperiorib{us} æd<007>fic{ij}s $tructuræ
$unt futur æ, eorum{qúe} parietes, p<007>læ, columnæ ad perpendiculum inferio-
rum medio collocentur, uti $olido re$pondeant. _N_am $<007> in pendentib{us}
_P_ræterea intror${us} contra terrenum, uti dentes coniuncti muro $er-
ratim $truantur, uti $inguli dentes ab muro tantum di$cedant quanta alt<007>
tudo futur a erit $ub$truction{is}. _C_ra{$s}itudin{is} autem habeant d\~etium $tru
cturæ uti muri. _I_tem in extrem{is} angul{is} cũrecc$$um fuerit ab interiore
_Q_uemadmodũ opera $<007>ne uit{ij}s oporteat con$titui, et uti caueatur in- cipient<007>b{us} expo$u<007>: nan{que} de tegul{is} aut tign{is} aut a$$erib{us} immutãd{is}, non eadem est cura, quemadmodum de h{is}, quòd ea quàmu{is} $<007>nt uicio$a, faciliter mutantur. _I_ta quæ nec $olida quidem putantur e$$e, quib{us} ratio nib{us} hæc poterunt e$$e f<007>rma, & quemadmodum in$tituantur, expo$ui. _Q_uib{us} autem copiarum generib{us} oporteat uti, non est architecti po- te$t{as}, ideo quòd non in omnib{us} loc{is} omnia genera copiarum na$cun- tur, uti in proximo uolumine est expo$<007>tum. _P_ræterea in domini est pote- $tate, utrum lateritio, an cement<007>cio, an $axo quadrato uelit ædificare. _I_ta{que} omnium operum probationes tripartito con$<007>derantur, id est fabri li $ubtilitate, magnificentia, & di$po$<007>tione. _C_ũmagnificenter op{us} per- fectum a$picietur, ab omnipote$tate, impen$æ laudabuntur: cum $ubtili- ter, off<007>cinator{is} probabitur exactio: cum uero uenu$tate, proportioni- b{us} & $ymmetr{ij}s habuerit authoritatem, tunc fuerit gloria architecti. _H_æc autemrecte con$tituuntur, cum {is} & à fabr{is}, & ab idiot{is} patiatur accipere $e con$<007>lia. _N_am{que} omnes homines, non $olum architecti, quod est bonum po$$unt probare, $edinter idiot{as} & eos, hoc est di$crimen, quòd idiota, ni$<007> factum uider<007>t, non pote$t $cire quid futurum $it: arch<007>te ct{us} autem, $<007>mul animo con$tituerit, antequàm inceperit, & uenu$tate, & u$u, & decore, quale $it futurum, habet definitum. _Q_u{as} res priuat{is} ædifici{ij}s utiles putaui, & quemadmodum $it faeiundum, quàmaperti{$s}i- me potui, per$crip$i. _D_e expoliationib{us} autem eorum, ut $int elegantes & $<007>ne uit{ij}s ad uetu$tatem, in $equenti uolumine exponam.
_MAIORES CVM SAPIENTER, TVM_
ctiam utiliter in$t<007>tuerunt per commentariorum re-
lationes, cogitata tradere po$ter{is}: utiea noninte-
rirent, $ed $<007>ngul{is} ætatib{us} cre$centia uoluminib{us}
ædita, gradatim perucnirent uetu$tatib{us} ad $um-
mam doctrinarum $ubtilitatem. _I_ta{que} nõ mediocres,
$edinfinitæ $unt h{is} agendæ gratiæ, quòd non inuidio$e $<007>lentes prætcrmi
$erunt: $ed omnium generum $en${us} con$cription<007>b{us} memoriæ traden-
dos cur auerunt. _N_am{que} $<007> non ita feci$$ent, nõ potui$$em{us} $cire, quæ res
in _T_roia fui$$ent ge$tæ, nec quid _T_hales, _D_emocrit{us}, _A_naxagor{as}, _X_eno
phanes, reliqui{qúe} _P_hy$<007>ci $en$<007>$$ent de rerum natura, qu{as}{qúe} _S_ocrates, _P_la
to, _A_ri$toteles, _Z_enon, _E_picur{us}, al{ij}{qúe} _P_h<007>lo$ophihomin<007>b{us} agendæ ui-
tæ terminationes finiui$$ent: $eu _C_rœ${us}, _A_lexander, _D_ari{us} cæter<007>{qúe} re-
ges, qu{as} res, aut quib{us} rationib{us} ge$<007>$$ent, fui$$ent notæ: ni$<007> ma<007>ores
præceptourm comparationib{us} ommum memoriæ ad po$teritatem com
mentar{ij}s extuli$$ent. _I_ta{que} quemadmodum h{is} gratiæ $unt ag\~edæ, $<007>c con
tra, qui eorum $cripta furantes, pro $u{is} prædicant, $unt uituperandi:
qui{qúe} nõ propr{ij}s cogitationib{us} nituntur $criptorum, $ed inuid{is} mori-
b{us} al<007>ena u<007>olantes gloriantur, non modo $unt reprehendendi, $ed etiam
quia impio more uixerunt, pœna condemnandi. _N_ec tamen hæres non
uindicatæ curio$<007>{us} ab antiqu{is} e$$e memorantur, quorũ exit{us} iudiciorũ
qui fuerint non est alienum, quemadmodum $<007>nt nob{is} trad<007>ti, explicare.
_R_eges _A_ttal<007>ci magn{is} ph<007>lologiæ dulcedinib{us} inducti, cum egregiam bi
bl<007>othecam, _P_ergamiad commun\~e delectation\~e in$titui$$ent. _T_unc item
_PRIMVMQVE_ incipiam de ruderatione, quæ principia tenet ex
politionum, uti curio$i{us} $umma{qúe} prouidentia $olidation{is} ratio ha
beatur. _E_t $i plano pede erit ruderãdum, quæratur $olum $i$it perpetuo
$olidum, & ita exæquetur & inducatur cum $tatumine rud{us}:$i aut om-
n{is}, aut ex parte, conge$titi{us} loc{us} fuerit, fi$tucationib{us} cũ magna cura
$olidetur. _I_n contignation<007>b{us} uero diligenter est animaduertendum, ne
qu{is} paries, qui non exeat ad $ummum $it extruct{us} $ub pauimentum, $ed
poti{us} relaxat{us} $upra $e pend\~etem habeat coaxationem. _C_ũenim $olid{us}
exit, contignationib{us} are$centib{us}, aut pandatione $id\~etib{us}, permanen
te $tructuræ $oliditate, dextra ac $ini$tra $ecundum $e facit in pauiment{is}
nece$$ario r<007>m{as}. _I_tem danda est opera, ne commi$ceantur axes e$culini
quern{is}, quòd querni $imulhumorem perceperunt, $etorqu\~etes rim{as} fa
ciunt in pauiment{is}. _S_in auteme$cul{us} non erit, & nece{$s}it{as} coegerit pro
pter inopiam uti quern{is}, $ic uidetur e$$e faciendum, ut $ec\~etur tenuiores,
quo min{us} enim ualuerint, eo facili{us} clau{is} fixicontinebũtur. _D_einde in
_CVM_ à pauimentorum cura di$ce$$um fuerit, tunc de albar{ij}s operi- bus est explicandum. _I_d autem erit recte, $iglebæ calc{is} optime an te multo tempore quàm opus fuerit macerabũtur: uti $i qua gleba parum fuerit in fornace cocta, in macer atione diuturna liquore deferuere coacta uno tenore concoquatur. _N_an{que} cum non penitus macerata, $ed recens $umitur, cũ fuerit induct a habens latentes crudos calculos, pu$tul{as} emit- tit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerãtur di$$oluunt & di{$s}i- pant tector{ij} politiones. _C_um autem habita erit ratio macer ation{is}, & id curio$ius opere præparatum erit, $umatur a$cia, & quemadmodum materia dolatur, $ic calx in lacu macerata a$cietur. _S_iad a$ciam offende- rint calculi, non erit temperata, cun{que} $iccum & purum ferrum educe- tur indicabit eam euanidam & $iticulo$am, cum uero pingu{is} fuerit & recte macerata, circa id ferramentum, uti glutinum hærens, omniratione probabit $e e$$e temperatam. _T_unc autem machin{is} comparat{is}, camera rum di$po$itiones in conclauibus expediantur, ni$ilacunarihus ea fuerint ornata.
_CVM_ ergo camerarum po$tulabitur ration, $ic erunt faciũdæ. _A_$- $eres directi di$ponantur inter $e, ne pl{us} $patiũ habentes pedes bi nos, & himaxime cupre{$s}ini, quòd abiegni ab car<007>e & ab uetu$tate cele- riter uitiantur, hi{qúe} a$$eres cum ad formam circination{is} fuerint di$tribu ti, caten{is} di$po$it{is}, ad contignationes _(_$iue tecta erunt_)_ crebriter cla- u{is} ferre{is} fixi, religentur: eæ{qúe} catenæ ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec uetu$t{as}, nec humor po{$s}it nocere, id est, buxo, iunipero, olea, robore, cupre$$o, cæter{is}{qúe} $imilib{us}, præter quercũ, quòd ea $e tor quendo rim{as} facit quib{us} inest operib{us}. _A_$$erib{us} di$po$it{is}, tum tomi ces ex$parto hi$panico, harundines græcæ tun$æ ad eos _(_uti forma po$tu- lat_)_ religentur. _I_tem $upra cameram materies ex calce & arena mixta $ubinde inducatur, ut $iquæ $tillæ ex contignationib{us} aut tect{is} cecide- rint $u$i ineantur. _S_in autem harundin{is} græcæ copia non erit, de paludi b{us} tenues colligantur, & mataxæ, tomicæ ad iu$tam longitudinem una cra{$s}itudine alligationib{us} temperentur, dum ne pl{us} inter duos nodos alligationib{us} binos pedes di$tent, & he ad a$$eres _(_uti $upra $criptum est_)_ tomicæ religentur, cultellique lignei in e{as} configantur. _C_ætera omnia _(_uti$upra$criptum est_)_ expediantur. _C_amer{is} di$po$it{is} & <007>ntext{is}, imum cœlum earum trulli$$etur, deinde arena dirigatur, po$t ea aut creta, aut marmore poliatur. _C_um cameræ politæ fuerint, $ub e{as} coronæ $unt $ub{ij}ciendæ, eæ{qúe} quàm maxime tenues & $ubtiles oportere fieriuidentur. _C_um enim grandes $unt, pondere dcducuntur, nec po$$unt $e $u$tinere, <007>n h{is}{qúe} minime gyp$um debet admi$ceri, $ed excreto marmo re uno tenore perduci, utine præcipiendo non patiatur uno tenore op{us} inare$cere. _E_tiam{qúe} cauendæ $unt in camer{is} pri$corum d<007>$po$itiones, quŏd earum planitiæ coronarum graui pondere impendentes, $unt peri- culo$æ. _C_oronarum autem aliæ $unt puræ, aliæ cælatæ. _C_onclauib{us}, aut ubi ign{is} aut plura lumina $unt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facili{us} extergeantur. _I_n æ$tiu{is} & exedr{is}, ubi minime fum{us} est, nec fuligo po- te$t nocere, ibicelatæ $unt faci\~edæ. _S_emper enim album op{us}, propter $u- perbiam candor{is}, non modo ex propr{ij}s, $ed etiam ex alien{is} ædific{ij}s concipit fumũ. _C_oron{is} explicat{is} parietes quàma$perrime trulli$$entur,
po$tea autem $upra trulli$$atione $ubare$cente deformentur directiones arenati, utilongitudines adregulam & lineam, altitudines ad perpendi- culum, anguli ad normam re$pondentes exigantur. _N_an{que} $ic emendata tectoriorum in pictur{is} erit $pecies. _S_ubare$cente iterum, ac tertio indu- catur: ita quo fundatior er<007>t ex arenato directura, eo firmior erit ad ue- tu$tatem $olid<007>t{as} tector{ij}. _C_um ab arena præter trulli$$ationem, non mi- n{us} trib{us} cor{ij}s fuerit deformatum, tunc è marmoreo grano directiones $unt $ubigendæ, dum ita materies temperetur, uti cum $ubigitur non hæ- reat ad rutrum, $ed purum ferrum è mortario liberetur. _G_rano inducte & inare$cente, alterõ coriũ med<007>ocr{is} <023> d<007>rigatur: idcum $ubactum fue rit, & bene fricatum, $ubtili{us} inducatur. _I_ta cum trib{us} cor{ij}s arenæ, & item marmor{is} $olidati parietes $uerint, neque rim{as}, ne{que} aliud uitium in $e recipere poterunt. _S_ed & baculorum $ubaction<007>b{us} fundatæ $olidi- tates, marmor{is}{qúe} candore firmo leuigatæ, colorib{us} cum politionib{us} in duct{is}, nitidos expriment $plendores. _C_olores autem udo tectorio cum di ligenter $unt inducti, ideo nonremittunt, $ed $unt perpetuo permanen- tes, quòd calx in fornacib{us} excocto liquore, et factar aritatib{us} euanid- ieiunitate coacta corripit in $e, quæ res forte eam contigerunt_:_ mixtioni- b{us}{qúe} ex al{ij}s pote$tatib{us} collat{is} $eminib{us} $eu princip{ij}s, una $olide- $cendo in quibu$cun{que} membr{is} est formata, cum fit arida, redigitur, uti $ui gener{is} propri{as} uideatur habere qualitates. _I_ta{que} tectoria quæ recte $unt facta, ne{qúe} uetu$tatib{us} fiunt horrida, ne{que} cum extergentur, remit- tunt colores, ni$i $iparum d<007>ligenter, & in ar<007>do fuerint inducti. _C_um er go ita in parietib{us} tectoria facta fuerint _(_uti $upra$criptum est_)_ & fir mitatem, $plendorem, & ad uetu$tatem permanentem uirtutem poterunt habere. _C_um uero unum corium arenæ, & unum minuti marmor{is} erit inductum, tenuit{as} ei{us} min{us} ualendo faciliter rumpitur, nec $plendorem politionib{us}, propter imbecillitatem cra{$s}itudin{is}, proprium obtinebit. _Q_uemadmodum enim $peculum argenteum tenui lamella ductum, incer- tos & $ine uirib{us} habet remi{$s}iores $plendores_:_ quod aut\~e è $olida tem- peratura fuerit factum, recipiens in $e firm{is} uirib{us} politionem, fulgen- tes in a$pectu, cert{as}{qúe} con$ider antib{us} imagines reddit. _S_ic tectoria, quæ ex tenui $unt ducta materia, non modo fiunt rimo$a, $ed etiam celeriter euane$cunt. _Q_uæ autem fundata arenation{is} & marmor{is} $oliditate,
$unt cra{$s}itudine $pi$$a, cum $unt politionib{us} crebr{is} $ubacta, non modo fiunt nitentia, $ed etiam imagines expre$${as} a$p<007>cient<007>b{us} ex eo opere re- mittunt. _G_ræcorum uero tectores non $olum h{is} rationib{us} utendo faci- unt opera firma, $ed etiam mortario collocato, calce & arena ibi confu- $a, decuria hominum inducta ligne{is} uect<007>b{us} pin$ant materiam, & ita ad certamen $ubacta tunc utuntur. _I_ta{que} ueterib{us} parietib{us} nonnulli cru- $t{as} excidentes pro abac{is} utuntur. _I_p$a{qúe} tectoria abacorum, & $pecu- lorum diui$ionibus, circa $e prominentes habent expre{$s}iones. _S_in autem in cratit{ij}s tectoria erũt facienda, quibus nece$$e e$t etiam in arrectar{ij}s, & tran$uer$ar{ij}s rim{as} fieri. _(I_deo quòd luto cum liniuntur, nece$$ario recipiunt humorem, cum autem are $cunt extenuati, in tector{ij}s faciunt rim{as} _(_id ut non fiat, hæc eritratio. _C_um paries totus luto inquinatus fue rit, tunc in eo opere cannæ clau{is} mu$car{ij}s perpetuæ figantur, deinde iterum luto inducto $i priores tran$uer$ar{ij}s harundin<007>bus fixæ $unt, $e- cundæ erect{is} figantur_:_ & ita _(_uti $upra $criptum est_)_ arenatum, & marmor, & omne test orium inducatur. _I_ta cannarum duplex in parieti- bus ordinibus tran$uer${is} fixa perpetuit{as}, nec $egmina, nec rimã ullam fieri patietur.
_QVIBVS_ rationibus $icc{is} loc{is} tectoria oporteat fieri dixi, nuno quemadmodum humid{is} loc{is} politiones expediantur, ut perma- nere po{$s}int $ine uit{ij}s, exponam. _E_t primum conclauibus, quæ planopede fuerint, ab imo pauim\~eto alte circiter pedibus tribus, pro arenato te$ta trull<007>$$etur, & dirigatur, uti eæ partes tectoriorum ab hu- more ne uitientur. _S_in autem aliqu{is} paries perpetuos habuerit humores, paulum ab eo recedatur, & $truatur alter tenu{is} di$tans ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canal{is} ducatur inferior quàm libra- mentum conclau{is} fuerit, habens nares ad locum patentem. _I_tem cum in altitudin\~e per$tructus fuerit relinquãtur $piram\~eta. _S_ienim non per na- res humor, et in imo, et in $ummo habuerit exitus, non minus in noua $tru ctura $e d<007>{$s}ipabit. _H_{is} perfect{is} paries te$ta trulli$$etur, & dirigatur, & t>unc tectorio poliatur.
Si autem locus non patietur $tructuram fieri, canales fiant, & nares exeant ad locum patentem. _D_einde tegulæ bipedales ex una parte $upra marginem canal{is} imponantur, ex alter a parte be$$alibus latercul{is} p<007>læ $ub$truantur. _I_n quibus duarum tegularum anguli $edere po{$s}int, & ita à pariete eæ di$tent, ut ne plus pateant palmum_:_ deinde in$uper erectæ ha- matæ tegulæ ab imo ad $ummum parietem figantur, quarum interiores partes curio$ius picentur, ut ab $e re$puant liquorem. _I_tem in imo & in $ummo $upra camer am habeant $pir amenta.
_T_um autem calce ex aqua liquida dealbentur, utitrulli$$ationem te$ta ceam non re$puant. _N_am{que} propter ieiunitatem, quæ est à fornacibus ex- cocta, trulli$$ationem, non po$$unt recipere, nec $u$tinere, ni$i calx $ubie- cta utr{as}{qúe} res inter $e conglutinet, & cogat coire. _T_rulli$$atione inductæ pro arenato te$ta dirigatur, & cætera omnia _(_uti $upra $cripta $unt in tectoriorũ rationibus_)_ perficiantur. _I_p$i autem polition{is} eorum orna- tus propri{as} debent habere decor{is} rationes, uti & ex loc{is} apt{as}, & ex generum di$crimin<007>bus non alien{as} habeãt dìgnitates. _T_riclin{ij}s hyber- n{is} non est util{is} hæc compo$itio, nec megalographia, nec camer arum co ronario opere $ubtil{is} ornatus_:_ quòd ea & ab ign{is} fumo, & ab luminum crebr{is} fuligimbus corrũpuntur. _I_n h{is} uero $upra podia, abaci ex atra- mento $unt $ubigendi, & poliendi cune{is} $ilace{is}, $eu minace{is} inter- po$it{is}. _C_um explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiam paui- mentorum non erit di$plicens _(_$iqu{is} animaduertere uoluerit_)_ _G_ræco- rum hybernaculorum u$us, qui minime $umptuo$us est, $ed util{is} appara tus. _F_oditur cnim intra l<007>bramentum triclin{ij} altitudo circiter pedum bi- num, & $olo fi$tucato inducitur, aut rudus, aut te$taceum pauimentum, ita fa$tigatum, ut in canali habeat nares. _D_einde conge$t{is}, & $pi$$e calca t{is} carbonibus inducitur ex $abulone, & calce, & fauilla mixta materi- es, cra{$s}itudine $emipedali ad regulam & libellam, & $ummo libramen- to cote de$pumato redditur $pecies nigri pauimenti. _I_ta conuiu{ij}s eorum, & quod pocul{is} & $puti$mat{is} offunditur, $imul at{que} cadit, $icce{$s}it_:_ qui- que uer$antur ibimini$trantes, & $i nud{is} pedibus fuerint, non recip<007>unt frigus ab eiu$modi genere pauimenti.
_CAETERIS_ conclauibus, id est uern{is}, autumnalibus, æ$tiu{is} ett- am atr{ij}s et peri$tyl{ij}s, con$titutæ $unt ab antiqu{is} ex cert{is} rebus certæ rationes picturarum. _N_an{que} pictura imago fit eius quod e$t, $eu po te$t e$$e, uti homin{is}, æd<007>fic{ij}, nau{is}, reliquarum{qúe} rerum, è quarum for- m{is} cert{is}{qúe} corporum finibus figurata$imilitud<007>ne $umuntur exempla. _E_x eo antiqui, qui initia expol<007>tionibus in$tituerunt, imitati $unt pr<007>mum cru$tarum marmorearum uarietates & collocationes, deinde corona- rum, & $ilaceorum, miniaceorum{qúe} cuneorum inter $e uari{as} d<007>$tr<007>bu- tiones. _P_o$teaingre{$s}i $unt, ut etiam ædificiorum figur {as}, columnarum{qúe} & fa$tigiorum eminentes proiectur {as} imitarentur_:_ patentibus autem lo- c{is}, utiexedr{is}, propter amplitudinem parietum, $cenarum frontes _T_ra- gico more, aut _C_omico, $eu _S_atyrico de$ignarent. _A_mbulationibus uero propter $patia longitudin{is}, uarietatibus topiorum ornarent ab cert{is} lo- corum proprietatibus imagines exprimentes. _P_inguntur enim portus, promontoria, litora, flumina, fontes, eurypi, fana, luci, montes, pecora, pa $tores, nonnull{is} loc{is} item $ignorũ megalographiam habentem, deorum $imulacra, $eu fabularum di$po$it{as} explicationes, nõ minus _T_roian{as} pu gn{as}, $eu _V_ly{$s}{is} err ationes per topia, cætera{qúe} quæ $unt eorum $imil<007>bus rationibus ab rerum natura procreata. _S_ed hæc quæ à ueteribus ex uer{is} rebus exempla $umebantur, nunc iniqu{is} moribus improbãtur. _N_am pin guntur tector{ij}s mon$tra potius, quàm ex rebus finit{is} imagines certæ. _P_ro column{is} enim $tatuuntur calami, pro fa$tig{ij}s arpaginetuli $triati cum cri$p{is} fol{ij}s & uolut{is}. _I_tem candelabra ædicularum $u$tinentia fi- gur {as}, $upr a fa$tigia earum $urgentes ex radicibus cum uolut{is} coliculite neri plures, habentes in $e $ine ratione $edentia $igilla, non minus etiam ex col<007>cul{is} flores dimidiata habentes ex $e exeũtia $igilla, alia human{is}, alia be$tiarum capit<007>bus $imilia. _H_æc autem nec $unt, nec fieripo$$unt, nec fue runt. _E_rgo ita nou<007> mores coegerunt, uti inertia mali iudices conniueant artium uirtutes. _Q_uemadmodum enim pote$t calamus uere $u$tinere te- ctum, aut candelabrum ædicul{as}, & ornam\~eta fa$tig{ij}, $eu coliculus tam tenu{is} & moll{is}, $u$tinere $edens $igillum, aut de radicibus, & colicul{is} ex parte flores dimidiata{qúe} $igilla procreari? _A_t hæc fal$a uidentes homi nes non reprehendunt, $ed delectantur_:_ ne{que} animaduertunt, $i quid eo- rum fieri pote$t nec ne. _I_udic{ij}s autem in firm{is} ob$curatæ mentes, non ua
lent probare, quod pote$t e$$e cum authoritate & ratione decoris. _N_e{que}
enim pictur æ probari debent, quæ non $unt $imiles ueritati: nec $ifactæ
$unt elegantes ab arte, ideo de his $tatim debent repente iudicari, n<007>$iar-
gumentationis cert as habuerint rationes $ine offen$ionibus explicatas.
_E_tenim etiam _T_rall<007>bus cum _A_paturius _A_labandeus eleganti manu $in-
_MARMOR_ non eodem genere omnibus regionibus procreatur, $ed quibu$dam loc{is} glebæ (ut $al{is}) micas perlucidas habentes, na$cuntur, quæ contu$æ & molitæ præ$tant tectorijs et coronar{ij}s ope- ribus util<007>tatem. _Q_uibus autem loc{is} hæ copiæ non $unt, cementa marmo rea, $iue a$$ulæ dicuntur, quæ marmorar{ij} ex operibus deijciunt, pil{is} $er re{is} contunduntur, crebris{qúe} excernuntur. _E_æ autem excretæ tribus ge- neribus $eponuntur, & quæ pars grandior fuerit, quemadmodum $upra $criptum est, arenato primum cum calce inducitur, deinde $equens, ac ter tio, quæ $ubtilior fuerit. _Q_uibus induct{is} & diligenti tect oriorum $rica- tione leuigatis, de coloribus ratio habeatur, uti in his perlucentes expri- mant $plendores, quorum hæc erit differentia & apparatio.
_COLORES_ al{ij} $unt qui per $e certis locis procreantur, & inde
$odiuntur: nonnulli ex al{ij}s rebus tract ationibus, aut mixtionibus,
$eu temperaturis compo$iti per$iciuntur, uti præ$tent eandem in operi-
bus util<007>tatcm. _P_rimũ autem exponemus quæ per $e na$centia $odiuntur,
uti quod Græci ὤχρα dicitur. Hæc uero multis locis (ut etiam in Italia)
inuenitur, $ed quæ fuerat optima, _A_ttica, ideo nunc non habetur, quòd
_A_thenis argenti $odinæ cum habuerunt familias, tunc $pecus $ub terra $o-
diebantur ad argentum inueniendum. _C_um ibi uena $orte inueniretur, ni-
hilominus uti argentum per $equebantur. _I_ta{que} antiqui egregia copia $i-
l{is} ad politionem operum $unt u$i. _I_tem rubricæ copio$e mult{is} locis exi-
_INGREDIAR_ nunc min{ij} rationes explicare. Id aut\~e agr{is} _E_phe-
$iorum _C_ilbian{is} primum memoratur e$$e inuentum, cuius & res &
ratio $at{is} magnas habet admir ationes. _F_oditur enim gleba, quæ _A_ntr ax
dicitur, antequàm tractationibus ad m<007>nium perueniat, uena uti $erreo
mag{is} $ubru$o colore, habens circa $e rubrum puluerem. _C_um id $oditur,
ex plag{is} $err amentorũ crebras emittit lachrymas argenti uiui, quæ à $o$
$oribus $tatim colliguntur. Hæ glebæ cum collectæ $unt in o$$icinam, pro
pter humor{is} plenitatem con{ij}ciuntur in $ornacem, ut inter are$cant, &
{is} qui ex his ab <007>gn{is} uapore $umus $u$citatur, cum re$edit in $olum furni,
inuenitur e$$e argentũ u<007>uum. _E_xempt{is} gleb{is}, guttæ eæ, quæ re$idebũt,
propter breuit atcs non po$$unt colligi: $ed in uas aquæ conuertuntur, &
ibiinter $e congruunt, & unà con$unduntur. _I_d autem cum $int quatuor
$extariorum men$uræ, cum expendũtur, inueniuntur e$$e põdo centum.
Cum in aliquo ua$e est con$u$um, $i$upraid lap<007>d{is} centenar{ij} pondus im
ponatur natat in $u mo: ne{que} eum l<007>quorem pote$t onere $uo premere,
nec elidere, nec d<007>{$s}<007>parc: centenario $ublato, $i<007>bi auri $crupulum impona
tur non natabit, $ed ad imum per $e deprimetur. _I_ta non amplitud<007>ne pon
der{is}, $ed genere $ingularumrerum grauitatem e$$e non est negandum.
_REVERTAR_ nunc ad min{ij} temperaturam. _I_p$æ enim glebæ
cum $unt aridæ, pil{is} $erre{is} contunduntur & molantur, & lotio
nibus & coctur{is} crebr{is} efficitur, ut adueniant colores. _C_um ergo
hæcemi$$a erunt, tunc minium propter argenti uiui relictionem, quas in
$enaturales habuer at uirtutes rel<007>nquit, & efficitur tenera natur a & ui
ribus imbecilla. _I_ta{que} cum est in expolition<007>bus conclauium tect or{ij}s indu
ctum, permanet $ine uit{ij}s $uo colore. Apertis uero id est peri$tyl{ij}s, aut
exedr{is}, aut cæter{is} eiusmod<007>loc{is}, quo $o! & luna po{$s}it $plendores &
radios immittere, cum ab {ij}s locus langitur, uitiatur, & am<007>{$s}a uirtute co
lor{is}, denigratur. _I_ta{que} cum et al{ij} multi, tum etiam _F_aberius $criba, cum
_INGREDIAR_ nunc ad ed, quæ ex al{ij}s generibus tractationum temperatur{is} commutata, recipiunt colorum proprietates. _E_t primũ exponam de atramento, cuius u$us in operibus magnas habet nece{$s}ita- tes, ut $int notæ quemadmodum præparentur cert{is} rationibus arti$icio rum adid temperaturæ. _N_am{que} ædi$icatur locus, uti laconicum, & ex- politur marmore $ubtiliter, & leuigatur: anteid, $it $ornacula habens in laconicum nares, & eius præ$urnium magna d<007>ligentia comprimitur, ne flamma extra d<007>{$s}ipetur: in $ornace re$ina collocatur. _H_anc autem ign{is} pote$tas urendo cogit emittere per nares intr a laconic um fuliginem: quæ circa parietem & cameræ curuatur am adhære$c<007>t: inde colle cta partim componitur ex gummi $ubacto ad u$um atrament<007> l<007>brar{ij}, reliqua te- ctores, glutinum admi$centes, in parietibus utuntur.
_S_iautemhæ copiæ nõ fuerint
_CAER VLEI_ t\~eper ationes _A_lexandriæ primũ $unt inuentæ, po$t- ea item _V_e$torius _P_uteol{is} in$tituit faciundum. _R_atio autem eius. è quibus est inuenta, $at{is} habet admir ation{is}. _A_rena enim cum nitri flo- re conteritur adeo $ubtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina, & æri cyprio lim{is} cra{$s}{is} _(_ut $cob{is}_)_ facto immixta con$pergitur, ut conglo- meretur. _D_einde pilæ manibus uer $ando efficiuntur, & ita colligantur ut inare$cant. _E_æ aridæ componuntur in urceo fictili, urceus in fornace ponitur, ita æs, & ea arena ab ign{is} uehementia conferue$cendo cum co- aruerint, inter $edando, & accipiendo $udores, à proprietatibus di$ce- dunt, $u{is}{qúe} rebus per ign{is} uehementiã confecti, cæruleo rediguntur co- lore. _V_$ta uero, quæ $atis habet utilitatis in operibus tector{ij}s, $ic tempe- ratur. _G_leba $ilis boni coquitur, ut $it in igne candens, ea autem aceto ex- tinguitur, & efficitur purpureo colore.
_DE_ ceru$$a, ærugine{qúe}, quam no$tri ærucam uocant, non est alie- num quemadmodum comparetur dicere. _R_hod{ij} enim in dol{ij}s $armenta componentes acetum $uffundunt, & $upra $armenta plumbe- as ma$$as collocant_:_ deinde dolia opercul{is} obturant ne $pir amentum ob- turata emittant, po$t certum tempus aperientes inueniunt è ma{$s}is plum- beis ceru$$am. _E_adem ratione lamellas æreas collocantes, efficiunt ærugi nem, quæ æruca appellatur. _C_eru$$auero cum in fornace coquitur, muta to colore ad ignis incendiũ, efficitur $andaraca. _I_d aut\~e incendio facto ex ca$u didicerunt homines, & ea multo meliorem u$um præ$tat, quàm quæ de metall{is} per $enata foditur.
_INCIPIAM_ nunc de o$tro dicere, quod & chari{$s}imam, & excel- lenti{$s}imam habet, præter hos colores, a$pectus $uauitatem. _I_d autem excipitur ex conchylio marino, è quo purpur a inficitur, cuius non mino- res $unt quàm cæter arum naturæ rerum con$ider antibus admir ationes, quòd habet non in omnibus loc{is}, quibus na$citur, unius gener{is} colorem, $ed $ol{is} cur$u natur aliter temper atur. _I_ta{que} quod legitur _P_onto & _G_al- lia, quòd hæregiones $unt proximæ ad$eptentrionem, est atrum, progre dientibus inter $eptentrionem & occidentem, inuenitur liuidum. _Q_uod autem legitur ad æquinoctialem orientem & occidentem, inuenitur uio- laceo colore. _Q_uod uero meridian{is} regionibus excipitur, rubra procre atur pote$tate, & ideo hoc rubrũ _R_hodo etiam in$ula creatur, cæter{is}{que} eiu$modiregionibus, quæ proximæ $unt $ol{is} cur$ui. _E_aconchylia cũ $unt lecta, ferrament{is} circa $cinduntur, è quibus plag{is} purpurea $anies, uti lachryma profluens excu$$a in mortar{ij}s, terendo compar atur, & quod ex concharum marinarum te$t{is} eximitur, ideo o$trum est uocitatum. _I_d autem propter $al$uginem cito fit $iticulo$um, ni$imelhabeat circum- fu$um.
_FIVNT_ etiam purpureicolores infecta creta rubiæ radice, et hy$gi no_:_ non m<007>nus & ex floribus al{ij} colores. _I_ta{que} tectores cum uolunt $ile _A_tticum imitari, uiolam aridam con{ij}cientes in uas cum aqua confer- ue$cere faciunt ad ignem_:_ deinde cum est temper atum con{ij}ciunt in linte- um, & inde manibus exprimentes, recipiunt in mortarium aquam ex uio- l{is} coloratam, & ex ea eretriam infundentes & eam terentes, efficiunt $i l{is} _A_ttici colorem. _E_adem ratione uacinium temper antes, & lac mi$cen- tes, purpuram faciunt elegantem. _I_tem qui non po$$unt chry$ocolla pro- pter caritatem uti, herba, quæ luteum appellatur, ceruleum inficiunt, & utuntur uiridi{$s}<007>mo colore. _H_æc autem infectiua appellantur. _I_tem pro- pter inopiam color{is} indici, cretam $elinu$iam, aut anulariam, quod _G_ræ ci <163>αλον appellant inficientes, imitationem faciunt indici color{is}. _Q_ui- bus rationibus & rebus ad di$po$itionem firmitat{is}, quibus{qúe} decor as o- porteat fieri pictur as_:_ item quas habeant omnes colores in $e pote$tates, ut mihi $uccurrere potuit, in hoc libro per$crip$i. _I_taque omnes ædifica- tionum perfectiones, quam habere debeant oportunitatem, ratioci nationibus $eptem uoluminibus $unt finitæ. _I_n $equenti au- tem de aqua, $i quibus loc{is} non fuerit, quemadmo- dum inueniatur, & qua ratione ducatur, quibus{qúe} rebus, $ierit $alubr{is} & idonea probetur, explicabo.
_DE SEPTEM SAPIENTIBVS THALES_
_M_ile$ius omnium rerum principium aquam est pro-
fe$$us, _H_eraclitus ignem, _M_agorum $acer dotes aquam
& ignem, _E_uripedes auditor _A_naxagoræ, quem phi-
lo$ophum _A_thenien$es $cenicum appellauerunt, aëra
& terram, eam{qúe} ex cœle$tium hymbrium conceptionibus in$eminatam,
fœtus gentium, & omnium animalium in mundo procreaui$$e_:_ & quæ ex
ea e$$ent prognata cũ di$$oluer\~etur, temporũnece{$s}itate coacta, in edd\~e
redire_:_ quæ{qúe} de aëre na$cerentur item in cœliregiones reuerti, ne{que} in-
teritiones recipere, $ed di$$olutione mutata, in eandem recidere, in qua an
te fuer ãt proprietat\~e. _P_ythagor as uero, _E_mpedocles, _E_picharmus, al{ij}{qúe}
_P_hy$ici et _P_hilo$ophi, hæc principia quatuor e$$e propo$uerunt, aërem,
ignem, aquam, terram, eorum{qúe} inter $ecohærentes natur ali figur atione
ex generum di$criminibus efficere qualitates. _A_nimaduertimus uero nõ
$olum na$centia ex his e$$e procreata, $ed etiam res omnes non ali $ine eo
rum pote$tate, ne{que} cre$cere, nec tueri. _N_am{que} corpora $ine $piriture-
dundãtia, non po$$unt habere uitam, ni$i aër influens cum incremento $e
cerit auctus & remi{$s}iones continenter. _C_alor {is} uero $inon fuerit in cor-
pore in$ta compar atio, non erit $piritus animal{is}, ne{que} erectio firma, ci-
bi{qúe} uires non poterunt habere concoction{is} temper atur am. _I_tem $i non-
terre$tricibo membra corpor{is} alantur, deficientur, et ita à terreni prin-
cip{ij} mixtione erunt de$erta. _A_nimalia uero $i fuerint $ine humor{is} pote
$tate, exanguinata & exucta à principiorum l<007>quore inter are$cent. _I_gi-
tur diuina mens, quæ propriè nece$$aria e$$ent gentibus, non con$tituit
difficilia & chara, uti $unt margaritæ, aurum, argentum, cætera{qúe} quæ
nec corpus, nec natur a de$ider at_:_ $ed $ine quibus mortal<007>um uit a non po-
te$t e$$e tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. _I_ta{que} ex h{is}
$i quid forte de$it in corpore $piritus, ad re$tituendum aër a{$s}ignatus, id
_CVM_ ergo et à _P_hy$<007>c{is}, et à _P_hilo$oph{is}, et ab $acer dotibus iudice- tur ex pote$tate aquæ omnes res con$tare, putaui, quoniam in prio ribus $ept\~e uoluminibus rationes ædificiorum $unt expo$itæ, in hoc opor tere de inuentionibus aquæ, quas{qúe} habe at in locorum proprietatibus uir tutes, quibus{qúe} rationibus ducatur, & quemadmodum item ea probetur, $cribere. _E_$t enim maxime nece$$aria, & ad uitã & ad delectationes, et ad u$um quotidianũ. _E_a autem fac<007>lior erit, $i fontes erunt aperti, & fluen tes. _S_in autem non profluent, quærenda $ub terra $unt capita & colligen da, quæ $ic erunt experiunda, uti procũbatur in dentes, antequàm $ol ex- ortus fuerit, in loc{is} quibus erit quærendum, & in terra mento collocato & fulsto, pro$piciã ur eæ regiones. _S_ic enim non err abit excel$ius quàm oporteat ui$us, cum erit immotum mentum, $ed ad libr atam altitudinem in regionibus certa finitione de$ignabit.
_T_unc in quibus loc{is} uidebũtur humores $econcri$pantes, & in aëra
$urgentes, ibi fodiatur: non enim in $icco loco hoc $ignum pote$t fieri.
_I_tem animaduertendum est quærentibus aquam, quo genere $int loca.
_C_ertaenim $unt in quibus na$citur. _I_ncerta, tenu{is} & exil{is} & non alta,
est copia, ea erit non optimo $apore. _I_tem $abulone $oluto, tenu{is}:$ed $iin
$erioribus loc{is} inuenietur, ea erit l<007>mo$a & in$uau{is}. _I_n terr a autem ni-
gra$udores & $tillæ exiles inueniuntur, quæ exhybern{is} tempe$tatibus
collectæ in $pi{$s}{is} & $olid{is} loc{is} $ub$idunt, eæ habent optimum $aporem.
_G_larea uero mediocres et non certæ uenæ reperiuntur, eæ quoq; egregia
$unt $uauitate. _I_tem $abulone ma$culo, arenaá; & carbunculo, certiores
& $tabiliores $unt copiæ, eæ{qúe} $unt bono $apore. _R_ubro $axo & copio-
$æ, & bonæ, $inon per interuenia dilabantur & lique$cant. _S_ub radici-
bus autem montium, & in$ax{is} $il<007>c<007>bus, uberiores et affluentiores, eæ{qúe}
frigid<007>ores $unt & $alubriores. _C_ampe$tr<007>bus autem font<007>bus $al$æ, gra-
_ITAQVE_ quæ ex hymbribus aqua coll<007>gitur, $alubriores habet u@@
tutes, eo quòd el<007>gitur ex omnibus font<007>bus leui{$s}im{is} $ubtilibus{qúe} te-
nuitat<007>bus: deinde per aër{is} exercitationem percolata tempe$tatibus li-
que$cendo peruenit adterram. _E_tiam{qúe} nõ crebriter in camp{is} confluun@
hymbres:$ed in montibus, aut ad ip$os montes ideo, quòd humores ex te@
ra matutino $ol{is} ortu moti, cum $unt egre{$s}i, in quamcunq; partem cœli,
$unt proclinati, trudunt aëra, deinde cum $unt moti propter uacuitatem
loci, po$t $e recipiunt aër{is} ruentes undas. _A_ër autem cum ruit trudens
quocunq; humorem præuium, $piritus, et impetus, & undas cre$centes fa
cit uentorum. _A_ uent{is} autem quocunq; feruntur humores conglobati, ex
font<007>bus & fluminibus, & paludibus, & pelago, cum tepore $ol{is} contin
guntur, exhauriuntur, & itatolluntur in alt<007>tudinë nubes, eæ deinde cum
aër{is} unda n<007>tentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offen$a, & pro
cell{is} propter plenitatem & grau<007>tatem, lique$cendo di$perguntur, &
ita d<007>ffunduntur in terras. _V_aporem autem & nebulas & humores ex
terrana$ci, hæc uidetur efficere ratio, quòd ea habet<007>n $e, & calores fer-
uidos, & $piritus immanes, refrigerationes{qúe}, & aquarum magnam mul
titudinem. _E_xεeo cum refriger atur noctu, uentorum ftatus oriuntur per
_SVNT_ autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus profluit aqua $a
pore optimo, quæ in potione ita est $uau{is}, uti nec fontanal{is} ab _C_a-
mœn{is}, nec _M_artia $aliens de$ideretur. _H_æc autem ànatura perficiuntur
h{is} ration<007>bus: cum in imo per alumen, aut bitumen, $eu $ulphur ign{is} ex-
citatur, ardore percandefacit terram, quæ est circa $e. _S_upra $e autem
feruidum emittit in $uperiora loca uaporem, & ita $i qui in h{is} loc{is}, qui
$unt $upra, fontes dulc{is} aquæna$cuntur, offen$ieo uapore efferue$cunt
inter uenas, & ita profluunt incorrupto $apore. _S_unt etiam odore & $a-
pore non bono frigidi fontes, qui ab inferioribus loc{is} penitus ort<007>, per lo
ca ardent<007>a tran$eunt, & ab h{is} per longum $patium terræ percurrentes
refrigerati perueniunt$upra terram, $apore, odore, colore{qúe} corrupto,
utiin lyburtina uia flumen _A_lbula, & in _A_rdeatino fontes frigidieodem
odore, qui $ulphurati dicuntur, & reliqu{is} loc{is} $imilibus. _H_iautem
Ἅγρότα σ\‘νυϖοί μ ναις @@ μεσαμβρινὸυ Ἤν σε βθ\’ννη Δίψος ᾀὑ ἐοχατιὰς ηλεί@@ρος ἐρχόμενου.
Τῆσ ν{μὲν} ηρήνης ᾀρ\’νσαι ϖόμα. κὶ @@ὰ ν\’νμΦαις Χ>δριάσι ςῆσου ϖᾶυ @@ σόυ αἲπόλιου.
Ἅλλὰ σ\‘ν μή<140> ἐπὶ λ{οu}τρὰ βάλης χροὰ μήσε καὶ ἅνρη. Πημήνη θερμῆς ἐντὸς ἐόντα μ έθης.
Φε\~νγε \’δἐμὴυ ϖηγὴυ μισάμπελου ᾄνθα μελάμπ{οu}ς Λ{οu}σά μεν@ λ\’νοςκς προιτίδας ᾀργαλέης.
Πάντα καθθ μὸυ ἔκοψευ ᾀτ\‘ρ κρ\’νΦ υ, <199>ντὰυ απ᾿ ᾄργ{οu}ς O<164>ρεα τρηχείης Ἤλντευ ᾀρκαδίης.
_I_tem est in in$ula _C_hio fons, è quo qui imprudenter biberint, fiunt in$i pientes, & ibi est epigramma in$culptum ea$ententia: _I_ucundam e$$e po tionem font{is} eius, $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us. _S_unt autem uer$us hi.
@{εῖ}ια φνχροῖο τρτ{οũ} λιβὰς Ἤυ ᾀναβὰλλκ Πκλ\‘αυ. ᾀλλὰ νὸω ϖὲξ@ ὁ τ<149>ς δε ϖιẅυ.
_S_u$is autem, in qua ciuitate est regnũ _P_er$arum, fonticulus est, ex quo quibiberint amittunt dentes. _I_tem in eo est $criptum epigramma, quod $ignificat hanc $ententiam: _E_gregiam e$$e aquam ad lauandum, $ed eã $i bibatur excutere è radicibus dentes, & huius epigr ammatos $unt uer$us græce.
Ϊδατα τα\~ντα ΒλὲπΕις Φοβερὰ ξὲνε. τ@@ ἄπο, χερσὶ Λ{οu}τρὰ μὲυ ᾀνθρώποις ᾀβλαβῆ ἓςιυ ἔχΕιυ.
Ἥ ὺ δὲ Βάληςκοίλκς ποτὶνηδ\’ν@ ᾀγλαὸυ ὕδωρ, Äκρα μόνου @ολιχ{οũ} χείλεοςἀφάμρν@,
Δ<165> τῆμαρ πριςῆρεςἐπὶ χθονὶ @αι@@ ς ὀδόντες ΠίπΤ{οu}σι γεν\’νωυ ὀρΦανὰ θέντες ἔδη.
_SVNT_ etiam nonnull{is} loc{is} fontium proprietates, quæ procreant
qui ibina$cuntur cgreg{ij}s uocibus ad cantandum, uti _T_har$o, _M_a-
gne$iæ, al{ij}s{qúe} eiu$modi regionibus. _E_tiam{qúe} _Z_ama est ciuitas _A_$rorum,
cuius mœnia rex _I_uba duplici muro $ep$it, ibi{qúe} regiam $ibidomum con$ti
tuit. _A_b ea m<007>llia pa$$uum uiginti est oppidum _I_$muc, cuius agrorum re-
giones incredibili finitæ $unt terminatione. _C_um e$$et enim _A_frica parens
_EXPERTIONES_ autem & probationes eorum $ic $unt proui- dendæ. _S_i erunt profluentes & aperti, antequàm duciincipiantur. a$piciantur, animo{qúe} aduertãtur, qua membratura $int qui circa eos fon- tes habitant homines. _E_t $i erunt corporibus ualentibus, coloribus niti- d{is}, cruribus non uitio$is, non lipp{is} ocul{is}, erunt probati{$s}imi. _I_t\~e $i fons nouus fuerit fo$$us, & in uas _C_orinthium, $iue alterius gener{is}, quod erit ex ære bono, ea aqua $par$a, maculam non fecerit, optima erit. _I_tem{qúe} in aheno $iea aqua deferuefacta, & po$tea requieta & defu$a fuerit, neque in eius aheni fundo arena, aut limus inuenietur, ea aqua erit item proba- ta. _I_tem $ilegumina in uas cum ea aqua coniecta adignem po$ita, cele- riter percoct a fuerint, indicabunt eam aquam e$$e bonam & $alubrem. _N_on etiam minus ip$a aqua, quæ erit in fonte, $ifuerit limpida & per- lucida, & quocun{que} peruenerit aut perfluxerit, $imu$cus non na$cetur, ne{que} iuncus ne{que} inquinatus ab aliquo inquinam\~eto:{is} locus fuerit, $ed pu ram habuerit $peciem, innuetur h{is} $ign{is}, e$$e tenu{is} & in $umma $alu- britate.
_NVNC_ de perductionibus ad habitationes mœnia{qúe}, ut fieri opor-
teat explicabo, cuius ratio est prima perlibratio. _L_ibratur autem
dioptr{is}, aut libr{is} aquar{ij}s, aut chorobate: $ed diligentius efficitur per
chorobatem, quod dioptræ libræ{qúe} fallunt. _C_horobates autem est regula
longa circiter pedũ. xx. eahabet ancones in capitibus extrem{is} æquali
modo perfectos, in{qúe} regulæ capitibus ad normam coagmentatos, & in-
ter regulã & ancones à cardinibus compacta tran$uer $aria, quæ habent
_DVCTVS_ autem aquæ fiunt generibus tribus, riu{is} per canales $tructiles, aut fi$tul{is} plumbe{is}, $eu tubul{is} fictilibus, quorũ eæ ra- tiones $unt. _S_i canalibus, ut $tructura fiat quàm $olidi{$s}ima, $olum{qúe} riui libramenta habeat fa$tigiata ne minus in centenos pedes $emipede eæ{qúe} $tructuræ confornicentur, ut minime $olaquam tangat.
_C_un{que} uenerit ad mœnia, efficiatur ca$tellum, & ca$tello coniunctune
adrecipi\~edum aquam triplex immi$$arium, collocentur{qúe} in ca$tello tres
fi$tulæ æqualiter diui$æ intra receptacula coniuncta, uti cum abundaue-
rit ab extrem{is} in medium receptaculum redundet. _I_t a in medio ponentur
fi$tulæ in omnes lacus & $alientes. _E_x altero in balneas, ut uectigal quot
@nn{is} populo præ$tent: ex quibus tertio in domos priuatas, ita, ne de$it in
Sin dutem f<007>$tul{is} plumbe{is} ducetur, primum ca$tcllum ad caput f>trud tur, deinde ad copiam aquæ laminæ f<007>$tularum con$tituantur, eæ{qúe} f<007>$tulæ ab eo ca$tello collocentur ad ca$tellum, quod erit in mœnibus. _F_<007>$tulæ ne minus longe pedum denum fundantur, quæ $i centenar iæ erunt, pondus habeant in $ingulos pondo. _M_cc. $ioctogenariæ, pondo. _D_cccclx. $i quin quagenar<007>æ, pondo. _D_c. quadragcnar<007>æ, pondo. cccclxxx. tricenariæ, pondo. ccclx. u<007>cenariæ, pondo. ccxl. _Q_uinum denum, pondo, clxxx. de num, pondo. cxx. octogenum, pondo. xcvi. quinariæ, põdo. lx. _E_x lati- tudine autem laminarum quot digitos habuerint, autequàm in rotundatio nem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt fi$tulæ. _N_an{que} quæ lamina fuerit digitorũ quinquaginta, cum f<007>$tula perficietur ex ea lamina, uocabitur quinquagenaria, $imiliter{qúe} reliquæ. _E_a aut\~e ductio, quæ per $i $tulas plumbeas est futura, hanchabebit expeditionem: quod $i caput ba- beat l<007>bramenta ad mœnia, montes{qúe} med{ij} non fuerint altiores, ut po{$s}int interpellare, $ic nece$$e est eorum interualla $ub$truere ad libramenta, quemadmodum in riu{is} & canalibus dictum est. Sin autem nõ longa erit circuitio, circumductionibus. Sin autem ualles erunt perpetuæ, in declina to loco cur$us dirigentur, cum uenerit ad imum, nõ alte $ub$truitur, ut $it libramentum quàmlongi{$s}imum. (_H_oc autemerit uenter, quod _G_ræci ap pellant κοιλίαν) deinde cum uenerit ad aduer $um cliuum, quia ex longo $patio uentr{is} leniter tume$cit, tunc exprimatur in altitudinem $ummi cli ui: quòd $inon uenter in uallibus factus fuerit, nec $ub$tructum ad l<007>bram factum, $ed geniculus erit, erumpet & d<007>$$oluet fi$tularum commi$$uras. _E_tiam inuentre colluuiaria $unt facienda, per quæ u{is} $piritus relaxetur.
_I_ta per f<007>$tulas plumbeas aquam qui ducent, h{is} rationibus belli{$s}ime
poterunt eff<007>cere & decur$us, et circunductiones, & uentres, et expre$-
$us. _I_tem bac ratione cum habebunt à capitibus ad mœnia fa$tig{ij} libra-
menta, <007>nter actus ducentos non est inutile ca$tella collocari, ut $i quando
uit<007>um aliqu{is} locus fecerit, nõtotum omne{qúe} opus contundatur, & in qui
bus loc{is} $it factum facilius inueniatur, $edea ca$tella neq; decur$u, neq;
in uentr{is} planitie, ne{que} in expre{$s}ionibus, ne{qúe} omnino in uallibus, $ed in
perpetua f<007>ant æqualitate. Sin autem minore $umptu uoluerimus aquam
ducere, $ic erit faciundum. _T_ubuli cra$$o corio ne minus digitorum duo-
rum f<007>ant exte$ta, $ed ita, ut hitubuli ex una parte $int lingulati, ut alius in
_Q_uæ potuide aquæ uirtute & uarietate, quas{qúe} habeat utilitates, qu<007>bus{qúe} rationibus ducatur & probe tur, in hoc uolumine po$ui: de gnomoni c{is} uero rebus & horologiorũ rationibus in $equenti per$cribam.
_NOBILIBVS ATHLETIS, QVIO_- lympia, Pitbia, <007>$tmia, Nemea, uici$$ent, _G_ræcorũ ma- iores ita magnos honores con$tituerunt, uti non modo in conuentu $tantes cum palma & corona ferant lau- des, $ed etiam cum reuertantur in $uas ciuitates cum ui ctoria, triumphantes quadrig{is} in mœnia et in patrias inuehantur, ère{qúe} publica perpetua uita con$titut{is} uectigalibus fruantur. _C_umergo id a- nimaduertam, admiror, quid ita nõ $criptoribus {ij}dem honores, etiam{qúe} maiores $int tributi, qui inf<007>nitas utilitates æuo perpetuo omnibus genti- bus præ$tant. _I_d enim mag{is} er at in$titui dignum, quòd _A_thletæ $ua cor- pora exercitationibus eff<007>ciunt fortiora, $criptores non $olum $uos $en$u@ perficiunt, $ed etiam omnium libr{is} ad di$cendum, & animos exacuen- dos præpar antes præcepta. _Q_uid enim _M_ilo _C_rotoniates, quòd fuit inui- ctus, prodest hominibus? aut cæteri quieo genere fuerunt uictores, ni$i quòd dum uixerunt ip$i, inter $uos ciues habuerunt nobilitatem? _P_ytha- goræ uero præcepta, _D_emocriti, _P_laton{is}, _A_ri$totel{is}, cæterorum{qúe} $api entum quotidiana perpetu{is} indu$tr{ij}s culta, non $olum $u{is} ciuibus, $ed etiam omnibus gentibus recentes, & floridos edunt fructus:è quibus qui àtener{is} ætatibus doctrinar um abundantia $atiantur, optimos habent $a pientiæ $en$us: in$tituunt{qúe} ciuitatibus humanit at{is} mores, æqua iura, le- ges: qu<007>bus ab$entibus, nulla potest e$$e ciuitœ>s incolum{is}. _C_um ergo tan- ta munera ab $criptorum prudentia, priuatim publicé{qúe} fuerint homini- bus præparata, non $olum arbitror palmas & coronas h{is} tribui opor- tere, $ed etiam decerni triumphos, & inter deorum $edes eos dedicandos iudicari. _E_orum autem cogitata util<007>ter homin<007>bus ad uitã explicandam, èpluribus $ingula paucorum, utiexempla ponam, quæ recogno$centes ne ce$$ario h{is} tr<007>bui honores oportere homines conf<007>tebuntur: & primum _P_laton{is} è mult{is} ratiocinationibus utili{$s}im{is} unam, quemadmodum ab eo explicata $it, ponam.
_LOCVS_ aut ager paribus lateribus, $i erit quadratus, eumque oportuerit iterum ex paribus lateribus duplicare, quia id genere numeri, ac multiplicationibus non inuenitur, ex de$criptionibus linearum emendat{is} reperitur. _E_st autem eius reihæc demon$tratio. _Q_uadratus locus, quierit longus & latus pedes denos, efficit areæ pedes centum. Si ergo opus fuerit eum duplicare, & areampedum ducentorum item ex paribus lateribus facere: quærendum erit, quàm magnum latus eius qua- drati fiat, ut exeo ducenti pedes duplicationibus areæ re$pondeant. _I_d au tem numero nemo pote$t inuenire: nã{que} $i.xii{ij}. con$tituentur, erunt mul tiplicatipedes. cxcvi.Si.xv.pedes.ccxxv. _E_rgo quoniam <007>d non expli- catur numero ineo quadrato lõgo & lato pedes decem, quæ fuerit, l<007>nea ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti diuidatur in duo trigo- na æqua magnitudine, $ingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ diagonal{is} longitudinem, locus quadratus par<007>bus lateribus de$cribatur. Ita quàm magna duo trigona, in minore quadrato quinquagenũ pedum, linea diagonica fuerint de$ignata, eadem magnitudine & codem pedum numero quatuor in maiore erunt effecta. _H_ac ratione duplicatio gram- mic{is} rationibus à Platonc, uti e$t $chema $ub$criptum, fuit explic ata.
_ITEM_ _P_ythagor as normam $ine artific{is} fabricationibus inuentam o$tendit, & quàm magno labore fabri normam facientes, uix ad ue- rum perducere po$$unt, id rationibus & method{is} emendatum, ex eius præcept{is} explicatur. _N_ã{que} $i $umantur regulæ tres, è quibus una $it pe- des tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quin{que}, hæqueregulæ inter $e compo$itæ tangant alia aliam $u{is} cacuminibus extrem{is}, $chema haben- tes trigoni, de$ormabunt normam emendatam. _A_d eas autem regularum $ingularum longitudines, $i $ingula quadrata paribus lateribus de$criban tur: quod erit pedum trium latus, araæ habebit pedes nouem: quod erit quatuor, $exdecim: quod quin{que} erit, uiginti quin{que}. _I_ta qua@tum areæ pe dum numerum duo quadrata, ex tribus pedibus longitudin {is} laterum, et quatuor, efficiunt: æ quæ tantũ numerum reddit unũ ex quin{que} de$cript@.
_I_d _P_ythagoras cũ inueni$$et, non dubitans à _M_u$is $ein cainuentione
monitum, maximas gratias agens, ho$tias dicitur {ij}s immolaui$$e. _E_a au-
temratio, qu\~eadmodum in mult{is} rebus & men$ur{is} est util{is}, etiam in
ædific{ij}s $calarum ædificationibus, utitemperatas habeant graduũ libra
tiones, est expedita, _S_ienim altitudo contignation{is}, ab $umma coaxatio
ne ad imum libramentum, diui$a fuerit in partes tres, erit earum quin{qúe} in
_ARCHIMEDIS_ uero cum multa miranda inuenta & uaria fue- rint, ex omnibus etiam infinita $olertia id, quod exponam, uidetur e$$e expre$$um nimium. _H_<007>ero enim _S_yracu$is auctus regia pote$tate, re- bus bene ge$t{is}, cum auream coronam uotiuam, d{ij}s immortalibus in quo dam fano con$titui$$et ponendam, immani precio locauit faciendam, & aurum ad $acoma appendit redemptori. _I_s ad tempus, opus manufactum $ubtiliter, regi approbauit, et ad $acoma pondus coronæ ui$us est præ$ti- ti$$e. _P_o$teaquàm indicium est factum, dempto auro, tantundem argenti in id coronarum opus admixtum e$$e: indignatus _H_iero $e contemptum, ne{que} inueniens, qua ratione id furtum deprehenderet, rogauit _A_rchime- dem, uti in $e $umeret $ibi de eo cogitationem. _T_unc {is} cum haberet eius reicuram, ca$u uenit in balneum, ibi{qúe} cum in $olium de$cenderet, animad uertit quantũ corpor{is} $ui in eo in$ideret, tantum aquæ extra $olium efflu ere. _I_ta{que} cum eius rei rationem explication{is} offendi$$et, non est mora- tus, $ed exiliuit gaudio motus de $olio, et nudus uadens domum uer$us, $i- gnificabat clara uoce inueni$$e quod quæreret. _N_am currens identidem græcè clamabat, εὕρηκα, εὕρηκα. _T_um uero ex eo inuention{is} ingre$$u duas dicitur feci$$e ma$$as æquo pondere, quo etiam fuer at corona, unam ex auro, alteram ex argento. _C_um ita feci$$et, uas amplum ad $umma la- bra impleuit aqua, in quo demi$it argenteam ma$$am. _C_uius quanta mag nitudo in ua$e depræ$$a est, tantũ aquæ effluxit. _I_ta exempta ma$$a, quan- to minus factum fuerat refudit, $extario men$us, ut eodem modo quo prius fuerat ad labra æquaretur. _I_ta ex eo inuenit, quantum ad certum pon- dus argenticerta aquæ men$ura re$ponderet.
_C_um id expertus e$$et, tum auream ma$$am $imiliter pleno ua$e demi $it, & ea exempta, eadem ratione men$ura addita inuenit ex aqua non tan- tum defluxi$$e, $edtantum minus, quantum minus magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et quàm arg\~eti. _P_o$tea uero repleto ua$e in eadem aqua ip$a corona demi$$a, inuenit plus aquæ defluxi$$e in coronam, quàm in auream eodem pondere ma$$am, & ita ex eo quod plus defluxera@ aquæ in corona, quàm in ma$$a ratiocinatus, deprehendit argenti in au- ro mixtionem, & manife$tum furtum redemptor{is}.
_T_ransferatur mens ad _A_rchitæ _T_arentini & _E_rato$then{is} _C_yrenei cogitata. _H_ienim multa & grata à _M_athematic{is} rebus hominibus inue nerunt. _I_ta{que} cum in cæter{is} inuentionibus fuerint grati, in eius rei concer tationibus maxime $unt $u$pecti. _A_lius enim alia ratione explicare cur a- uit, quod _D_elo imperauer at re$pon$is _A_pollo, uti aræ eius quantum habe ret pedum quadratorũ, id duplicaretur, & ita fore, ut hi qui e$$ent in ea in$ula, tunc religione l<007>berarentur. _I_ta{que} _A_rch<007>tas _C_ylindrorum de$cri- ptionibus, _E_rato$thenes organica me$olabiratione idem explicauerũt.
Cum hæc $int tam magn{is} doctrinarum iucunditatibus animaduer$a, & cogamur natur aliter, inuentionibus $ingularum rerum con$iderantes effectus, moueri: multas res attendens, admiror etiã _D_emocriti de rerũ natur a uolumina, & eius cõmentariũ, quod in$cribitur χΕιροτόνηκτον, in quo etiam utebatur annulo, $ignãs cera ex milto, quæ e$$et exopertus.
Ergo eorum uirorum cogitata non $olum ad mores corrigendos, $ed
etiam ad omnium utilitatem perpetuo $unt præparata. _A_thletarum au-
tem nobilitates breui $patio cum $u{is} corporibus $ene$cũt. _I_ta{que} ne{que} cum
maaxime $unt flor\~etes, ne{que} po$teritate, ne{que} in$titut{is} hiquemadmodum
$apientum cogitata hominum uitæ prode$$e po$$unt. _C_um uero ne{que} mo
ribus, ne{que} in$titut{is} $criptorum præ$tantibus tribuantur honores, ip$æ
autem per $e mentes aër{is} altiora pro$picientes, memoriarum gradibus
ad cœlum elatæ, æuo immortalinon modo $ententias, $ed etiam figur as eo
rum po$ter{is} cogunt e$$e notas. _I_ta{que} qui liter arum iucundit atibus in$tru-
ctas habent mentes, non po$$unt nõ in $u{is} pectoribus dedicatum habere,
$icuti deorum, $ic & _E_nn{ij} poetæ $imulacrum. _A_cc{ij} aut\~e carminibus
qui $tudio $e delectantur, nõ modo uerborum uirtutes, $ed etiam figur am
@ius uidentur $ecum habere præ$entem. _I_tem plures po$t no$tr am memo
_EA_ autem $unt diuina mente comparata, habent{qúe} admir ation\~e ma-
gnam con$ider antibus, quòd umbra gnomon{is} æquinoctial{is} alia
magnitudine est _A_then{is}, alia _A_lexandriæ, alia _R_omæ, non eadem _P_lacen
tiæ, cæter{is}{qúe} orb{is} terrarum loc{is}. _I_ta{que} longe aliter di$tant de$criptio-
nes horologiorum, locorum mutation<007>bus. _V_mbrarum enim æquinoctia-
lium magnitudinibus de$ignantur analemmatorum formæ, ex quibus per
ficiuntur, adrationem locorum et umbræ gnomonũ, horarum de$criptio
nes. _A_nalemma, est ratio conqu<007>$ita $ol{is} cur$u & umbræ cre$cent{is} à
_I_S nam{que} cum _A_rict{is} $ignum init, & partem octauam peruagatur,
_NAMQVE_ $cpt\~etrio, qu\~e _G_ræcinominãt ᾄρκτου $iue ἑλίκήυ,
habet po$t $e collocatum _C_u$todem. _A_b eo non longe conformata
est _V_irgo, cuius $upra humerum dextrum lucidi{$s}ima $tella nititur, quam
no$tri prouindemiã, maiores _G_ræci προτρ\’νγετου uocitant, candens au-
tem mag{is} $pecies eius est colorata. _I_tem alia contrà est $tella media ge-
nuorũ _C_u$tod{is} arct<007>, qui _A_rcturus dicitur. _E_st ibidedicatus èregione ca-
pit{is} $eptentrion{is}, tran$uer$us ad pedes _G_eminorũ, _A_uriga, $tat{qúe} in $um
mo cornu _T_auri. _I_t\~e{qúe} in $ummo cornu leuo ad _A_urigæpedes, una tenet
parte $tellã, & appellatur aurigæ manus. _H_œdicapraleuo humero _T_au-
ri quid\~e & _A_riet{is}, in$uper _P_er$eus dexterior<007>bus $ubtercurrens ba$im
_V_ergiliarũ, $ini$terioribus caput _A_riet{is} & manu dextra innitens _C_a{$s}io
_N_on longe po$itum e$t caput eius qui dicitur _N_e$$us. _I_n genibus autem
corum $aciliores $unt capitum uertices ad cogno$cendum, quod non ob-
$cur{is} $tell{is} $unt con$ormati. _P_es ingeniculati ad id fulcitur capit{is} tem-
pus Serpent{is}, cuius _A_rcturũ, qui Septentriones dicũtur implicatus, par
ue per eos flectitur _D_elphinus, contra _V_olucr{is} ro$trũ est po$ita _L_yra.
_I_nter humeros _C_u$tod{is} & _G_eniculati _C_orona est ornata. _I_n $eptentrio-
naliuero circulo, duæ po$itæ $unt _A_rcti$capularũ dor${is} inter $e cõpo$i-
tæ, pectoribus auer$æ, è qu<007>bus minor κυνόσουρα, maior ἕλίκη à _G_ræc<007>s
appellatur, earum{qúe} capita inter $e de$picientia $unt con$t<007>tuta, caudæ ca
pitibus earum aduer$æ contra{qúe} di$po$itæ figurantur. _V_trorum{qúe} enim
$uperando eminent in $ummo per caudas ecrũ e$$ed, citur. _I_tem Serpens
est porrecta, è qua$tella quæ dicitur polus, plus elucet circum caput maio
r{is} Sept\~etrion{is}. _N_am{que} quæ est proxima _D_raconem circum caput eius
inuoluitur, una uero circ ũ _C_yno$uræ caput iniecta e$t fluxu, porrecta{qúe}
proxime eius pedes. _H_æc autem intorta replicata{qúe} $e attoll\~es reflectitur
à capite minor{is} ad maiorem contra ro$trũ & capit{is} tempusdextrum.
_I_tem $upra caudam minor{is} _C_ephei$unt pedes, ibi{qúe} ad $ummũ cacumen
facientes $tellæ $unt trigonum paribus lateribus in$uper _A_riet{is} $ignum.
Septentrion{is} autem minor{is} & _C_a{$s}iopeæ $imulacri, complures $unt
$tellæ confu$æ. _Q_uæ $unt ad dextram orient{is} inter zonam $ignorum, &
Septentrionum $yderain cœlo di$po$ita dixi. _N_unc explicabo quæ ad $ini
_PRIMVM_ $ub _C_apricorno $ubiectus _P_i$c{is} au$trinus, cauda pro$pi ciens _C_ephea, ab eo ad Sagittariũlocus est inan{is}, _T_huribulum $ub Scorpion{is} aculeo. _C_\~etauripriores partes proximæ $unt _L_ibræ, & Scor pionem tenent in manibus. Simulacrum id, quod _B_e$tiam a$trorum periti nominauerunt, ad Virgin\~e, & _L_eonem, & _C_ancrum_:_ _A_ngu{is} porrigens agmen $tellarum intortus, $ubcingit regionem _C_ãcri erigens ro$trum ad _L_eonem, medio{qúe} corpore $u$tinens _C_rater\~e, ad manum{qúe} _V_irgin{is} cau- dam $ub{ij}ciens, in qua inest _C_oruus. _Q_uæ aut\~e $upra $capulas, peræque $unt lucentia ad _A_ngu{is} interius uentr{is}, $ub caudã $ubiectus est _C_entau- rus. _I_uxta _C_rater\~e & _L_eonem, nau{is} est, quæ nominatur _A_rgo, cuius pro ra ob$curatur_:_ $ed malus, & quæ $unt circa gubernacula eminentia uiden tur, ip$a{qúe} nauicula et pupp{is} per $ummam caudam _C_an<007> iungitur. _G_emi nos aut\~e minu$culus _C_an{is} $equitur contra _A_ngu{is} caput, maior item $e- quitur minor\~e. _O_rion uero tran$uer$us est $ubiectus pre$$us ungula _C_en- tauri, manu leua tenens clauam, alter am ad _G_em<007>nos tollens, caput uero eius ba$im _C_an{is} paruo interuallo in$equens _L_epor\~e. _A_rieti & _P_i$cibus Cetus est $ubiectus, à cuius cri$ta ordinate utr{is}{qúe} pi$cibus di$po$ita est tenu{is} fu$io $tellarũ, quæ græce uocitatur ἔρμηδόνκ: magno{qúe} interuallo intror$us pre$$us nodus $erpentium, attingit $ummam _C_eticri$tã. _E_rida- ni per $peciem $tellarum flumem profluit, initium $ont{is} capiens à leuo pe de _O_rion{is}. _Q_uæ uero ab _A_quario fundi memoratur aqua, profluit in- ter _P_i$c{is} au$trini caput, & caudam _C_eti.
_Q_uæ figurata formata{qúe} $unt $ydera in mundo $imulacra, natura di-
uina{qúe} mente de$ignata, ut _D_emocrito _P_hy$ico placuit, expo$ui _:_ $ed ea
tantum, quorum ortus & occa$us po$$umus animaduertere & ocul{is} con
tueri. _N_am{que} uti Septentriones cir cum ax{is} cardinem uer$antes non occi
dunt, ne{que} $ub terram $ubeunt_:_ $ic & circa meridianum cardinem, qui est
propter inclinationem mundi $ubiectus terræ, $ydera uer $abunda laten-
tia{qúe} non habent egre$$us orientes $upraterram. _I_ta{que} eorum figuratio-
_NOEIS_ autem ab h{is} $eparandæ $unt horologiorum rationes, &
explicandæ men$truæ dierũ breuitates, item{qúe} depalationes. _N_ã{que}
_I_ta{que} in quibu$cun{que} loc{is} horologia erunt de$cribenda, eo loci $umen
da est æquinoctial{is} umbra: et $ierunt (quemadmodum _R_omæ) gnomo-
n{is} partes nou\~e, umbræ octonæ. _D_e$cribatur linea in planitia, & ex me-
dia πρὸς ὀρθ@@ erigatur, uti $it ad normam quæ d<007>citur gnomon, & à
linea, quæ erit planities, in finem gnomon{is} circino nouem $pat<007>a dimetià-
tur, & quo loco nonæ part{is} $ignum fuerit, centrum cõ$t<007>tuatur, ubierit
litera _A_, & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ, ubi erit lite
ra _B_, circinatio circuli de$cribatur, quæ dicitur, meridiana. _D_einde ex
nouem partibus, quæ $unt à planitia ad gnomon{is} centrum, octo $uman-
tur, & $ignentur in l<007>nea, quæ est in planitia, ubierit litera _C_. _H_æc aut\~e
erit gnomon{is} æquinoctial{is} umbra: & ab eo $igno & litera _C_, per cen-
trum ubi est litera _A_, linea perducatur, ubier<007>t Sol{is} æquinoctial{is} radi-
us. _T_unc ab centro diducto circino ad lineam planitiæ æquilatatio $igne-
tur, ubierit litera _E_ $ini$teriore parte, & _I_ dexteriore in extrem{is} line-
{is} circination{is}, & per centrum perduc\~eda linea, ut æque duo hemicyclia
$int diui$a. _H_æc autem linea à mathematic{is} dicitur _O_rizon. _D_einde cir
cination{is} totius $umenda pars est quintadecima, & circini centrum col-
locandum in linea circination{is}, quo loci$ecat eam lineam æquinoctial{is}
radius, ubierit litera _F_, & $ignandum dextra ac $ini$traub<007>$unt literæ
_G H. D_cinde ab h{is} & per centrum, lineæ, u${que} ad lineam planitiæ perdu
cendæ $unt, ubi erunt literæ _T R_, itaerit Sol{is} radius, unus hybernus, al-
ter æ$tiuus. _C_ontra autem _E_, litera _I_ erit, ubi $ecat circinationem linea
quæ est traiect a per centrum, & contra _G_ & _H_, literæ erunt _K_ & _L_,
& contra _C_ & _F_ & _A_, erit litera _N_. _T_unc perducendæ $unt diame-
triab _G_ ad _L_, & ab _H_ ad _K_. _Q_uod erit inferior, part{is} erit æ$tiuæ,
$uperior hybernæ. _Q_uæ diametri $unt æque mediæ diuidendæ, ubierunt
literæ _M_ & _O_, ibi{qúe} centra $ignanda, & per ea $igna & centrum _A_,
linea ad extremas lineas circination{is} est perducenda, ubierunt literæ _P_
_C_um hoc ita $it de$criptum & explicatum, $iue per hybernas lineas, $iue per æ$tiuas, $iue per æquinoctiales, aut etiam per më$truas, in $ubie- ct<007>onibus rationes horarum erunt ex _A_nalemmat{is} de$cribendæ, $ub{ij}ci- entur{qúe} in eo multæ uarietates, & genera horologiorum, & de$criben- tur rationibus h{is} artificio$is. _O_mniũ autem figur arum de$criptionum{qúe} earum effectus unus, uti dies æquinoctial{is}, brumal{is}{qúe}, idem{qúe} $ol$titial{is} in duodecim partes æqualiter $it diui$us. _Q_uas res, non pigritia deterri- tus, prætermi$i, $ed ne multa $cribendo offendam, à quibus{qúe} inuenta $unt genera de$criptiones{qúe} horolog<007>orum exponam. _N_e{que} nunc noua genera inuenire po$$um, nec aliena pro me{is} prædicanda uidentur. _I_ta{que} quæ no k{is} tradita $unt, à quibus $intinuenta, dieam.
_HEMICYCLIVM_ excauatum ex quadrato, ad enclima{qúe} $ucci-
$um, _B_ero$us _C_haldæus dicitur inueni$$e. _S_caphen $iue hemi$phe-
r<007>um, _A_ri$tarchus _S_amius. _I_dem etiam di$cum in planitia. _A_rachnem, _E_u
doxus a$trologus, nonnulli dicunt _A_ppollonium. _P_linthium $iue lacunar
(quod etiam in circo flaminio est po$itum) _S_copas _S_yracu$ius. πρὸςτὰ
ιςορο\’ν μενα, _P_armenion. πρὸς ϖὰυ κλίμα _T_heodo$ius, et _A_ndreas.
_P_atrocles, _P_elecinon. _D_iony$odorus, _C_onũ. _A_pollonius, pharetrã, alia{qúe}
genera & qui $upra$cripti $unt, & al{ij} plures inuenta reliquerunt, uti
_G_onarchen, _E_ngonaton, _A_ntiboræum. _I_tem ex h{is} generibus uiatoria pen
$ilia uti fierent, plures $cripta reliquerunt: ex quorum libr{is} $i qu{is} uelit
$ubie ctiones inuenire, poterit, dummodo $ciat analemmatos de$criptio-
nes. _I_tem $unt ex aqua conqui$itæ ab ei$dem $criptoribus horologiorum
rationes: primum{qúe} à _C_te$ibio _A_lexandrino, quietiiã $piritus naturales
pneumaticas{qúe} res <007>nuenit. Sed uti fuerunt ea exqui$ita, dignum $tudio$is
est agno$cere. _C_te$ibius enim fuerat _A_lexandriæ natus, patre ton$ore: is
ingenio & indu$tria magna præter reliquos excellens, dictus est artificio
$is rebus $e delectare. _N_am{que} cum uolui$$et intaberna $ui patr{is} $peculum
ita pendere, ut cum educeretur, $ur $um{qúe} reduceretur, linea latens pon-
_E_rgo _C_te$ibius cum animaduerti$$et ex tactu cœli et expre{$s}ionibus,
_NOBILI GRAECORVM ET AMPLA CI_
_MACHIN A_ est continens ex materia coniunctio, maximas ad
oner um motus habens uirtutes. _E_a mouetur ex arte circulorum
rotundationibus, quam _G_ræci κνκλικηυ κίνησιυ appellant. _E_st autem
unum genus $can$orium, quòd græce ᾀκροΒατιηὸυ dicitur: alterum $piri
tale, quod apud eos ϖνενματικὸυ appellatur, tertium tractorium, id
autem _G_ræci Βάνανσου uocant. _S_can$orium autem est, cum machinæ
ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tign{is} $tatut{is}, & tran$uer$ar{ij}s
colligat{is} $ine periculo $candatur ad appar atus $pectationem. _S_piritale
est, cum $piritus expre{$s}ionibus impul$us, & plagæ uoces{qúe} organicws
exprimuntur. _T_ractorium uero cum onera machin{is} pertrabuntur,
aut ad altitudinem $ublata collocantur. _S_can$oriaratio non arte, $ed au-
dacia gloriatur. _E_acatenationibus, & tran$uer$ar{ij}s, & plex{is} colliga-
tionibus & eri$matum fulctur {is} continetur. _Q_uæ autem $piritus pote$ta
te a$$umit ingre$$us, elegantes art{is} $ubtilitatibus con$equitur effectus.
_T_ractoria autem maiores, & magnificentia plenas habet ad utilitatem
opportunitates, & in agendo cü prudentia $ummas uirtutes, _E_x h{is} $unt
alia quæ mechanicws, alia quæ organicws mouëtur. _I_nter machinas et or
gana id uidetur e$$e di$crimen, quòd machinæ pluribus operibus, aut ui
maiorecoguntur effectus habere, utibali$tæ, torcularium{qúe} prela. _O_r-
gana autem unius operæ, prudenti tactu perficiũt, quod propo$itamest,
_PRIMVMQ VE_ in$tituemus de h{is}, quæ ædibus $acr{is} ad ope-
rum{qúe} publicorum perfectionem nece{$s}itate comparantur: quæ fi-
_HAE C_ autem ratio machination{is}, quòd per tres orbiculos circũ-
uoluit ur, tri$pa$tos appellatur. _C_um uero in ima trochlea duo orbi
culi, in $uperioritres uer$antur, id penta$pa$ton dìcitur. _S_in autem maio-
ribus oneribus erunt machinæ compar andæ, amplioribus tignorum lon-
gitudinibus & cra{$s}itudinibus erit utendum: & eadem ratione in $ummo
fibulationibus, in imo $ueularum uer$ationibus expediundnm. _H_{is} expli-
cat{is} antar{ij} funes ante laxi collocentur, retinacula $upra $capulas machi
næ longe di$ponantur: & $inonerit ubi religentur, palire$upinati de$o-
diantur, & circum fi$tucatione $olidëtur, quo funes alligentur. _T_rochlea
in $ummo capite machinæ rudenti contineatur, & ex eo funes perducan-
tur ad palum, & quæ est in palo trochlea illigata, circa eius orbiculum
fun{is} indatur, & referatur ad eamtrochleã, quæ erit adcaput machinæ
_SIN_ autem colo{$s}icotera amplitudinibus & ponderibus oner a in ope ribus fuerint, non erit $uculæ committendum, $ed quemadmodum $u- cula chelon{ij}s retinetur, ita ax{is} includatur habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli rotam appellant, _G_ræci autem ᾀμΦίρενσιν, al{ij} ϖερίτ ροχον uocant. _I_n h{is} autem machin{is} trochleæ non eodem, $ed alio modo comparantur. _H_abent enim & in imo & in $ummo duplices ordines orbiculorum: ita fun{is} ductarius tra{ij}citur in inferior {is} trochleæ for amen, uti æqualia duo capita $int fun{is} cum erit exten$us, ibi{qúe} $ecun- dum inferiorem trochleam re$ticula circundata & connexa, utræ{qúe} par tes fun{is} continentur, ut ne{que} in dextram, ne{que} in $ini$tram partem po{$s}int prodire. _D_einde capita fun{is} referuntur in $umma trochlea ab exteriore parte, & de{ij}ciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum, con{ij}ci- untur{qúe} infimæ trochleæ ad orbiculos ex interiore parte, & referuntur dextra ac $ini$tra ad caput $ummæ trochleæ, circa orbiculos $ummos- _T_raiecti autë ab exteriori parte referũtur dextra ac $ini$tra tympanum in axe, ibi{qúe} ut hæreant colligantur. _T_um autem circa tympanum inuolu tus alter fun{is} refertur ad ergatã, & {is} cir cumactus tympanum & axem inuoluendo, funes qui in axe religati $unt pariter $e extendunt, & ita leni ter leuant onera $ine periculo. _Q_uod $i maius tympanum collocatum, aut in medio, ut in una parte extrema, habuerit $ine ergata calcantes ho- mines, expeditiores habere poterit oper{is} effectus.
_EST_ autem aliud genus machinæ $atis artificio$um, & ad u$um cele ritatis exped<007>tum: $ed in eo dare oper am non po$$unt n<007>$iperiti. _E_$t enim tignum, quod erigitur & di$tinetur retinacul{is} quadrifariã, $ub re- tinaculis chelonia duo figũtur, trochlea funibus $upra chelonia religatur: $ub trochlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos $ex, cra$$a qua tuor $upponitur. _T_rochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudin\~e@ha- bentes collocantur, itatres ductar{ij} funes in $ummo machinæ religãtur. Deinde referuntur ad imã trochleã, & tra{ij}ciũtur ex interiore parte per eius orbiculos $ummos. _D_einde referuntur ad $uperiorem trochleam, & tra{ij}ciuntur à dexteriore parte in interior\~e, per orbiculos imos. _C_um de- $cenderint ad imũ ex interiore parte, et per $ecundos orbiculos traducũ- tur in exterior\~e, & referuntur ad $ummũ ad orbiculos $ecundos traie- ctiredeunt ad imũ, ex imo referũtur ad caput, & traiecti per $ummos, re deunt ad machinãimam. _I_n radice aut\~e machinæ collocatur tertia troch- lea. _E_am aut\~e Græci ἐϖάγοντα, no$tri artemonã appellant. _E_a trochlea religatur ad machinæ radicem hebens orbiculos tres, per quos traiecti fu nes traduntur hominibus ad ducendum. _I_ta tres ordines hominum ducen tes, $ine ergata, celeriter onus ad $ummũ perducũt. _H_oc genus machinæ poly$p>a$ton appellatur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & faci litatem $ummam præ$tat, & celeritatem. _V_na autem $tatutio tigni hanc habet utilitatem, quòd (ante) quantum uelit ad dextra ac $ini$tra, adlate- ra declinando onus deponere pote$t.
_H_arum machinationum omnium, quæ $upra $unt $criptæ, rationes, nõ modo ad has res, $ed ad onerandas & exoner andas naues $unt paratæ, aliæ erectæ, aliæ plane in charche${ij}s uer$atilibus collocatæ. _N_on minus $ine tignorum erectionibus in plano, etiam eadem ratione & temper at {is} funibus & trochle{is}, $ubductiones nauium efficiuntur.
_NON_ est alienum etiam _C_te$iphontis ingenio$am inuentionem ex- ponere. _I_s enim $capos columnarum ex lapicidin{is} cum deporta- re uellet _E_phe$um ad _D_ianæ fanum, propter magnitudinem onerum, & uiarum campe$trem mollitudinem, non confi$us carris, ne rotæ deuora- rentur, $ic est conatus. _D_e materia trientali $capos quatuor, duos tran$- uer$arios interpo$it os duobus long{is}, quanta longitudo $capi fuerat, com plectit & cõpegit, & ferreos chodaces, uti $ub$cudes, in capitibus $capo rum implumbauit, et armillas in materia ad chodaces circundandos infi> xit, item bacul{is} iligne{is} capita religauit. _C_hodaces autem in armill{is} in- clu$i, liber am habuerunt uer$ationem tantam, uti cum boues ducerent $ub iuncti, $capiuer$ando in chodacibus & armill{is} $ine fine uoluerentur.
_C_um autem $capos omnes ita uexi$$ent, & in$tarent epi$tyliorum ue- cturæ, filius _C_te$iphontis _M_ethagenes tran$tulit eam rationem è $capo- rum uectura etiam in epi$tyliorum deductione. _F_ecit enim rotas circiter pedum duodenum, & epi$tyliorũ capita in medias rotas, eadem ratione, cum chodacibus et armillis inclu$it. _I_ta cum trientes à bubus ducerentur, in armill{is} inclu$i chodaces uer $abant rotas. _E_pi$tylia uero inclu$a uti axes in rot{is}, eadem ratione qua $capi, $ine mor a ad opus peruenerunt. _E_xemplar autem erit eius, quemadmodum in pale$tris cylindri exæquant ambulationes. _N_e{que} hoc potui$$et fieri, ni$i primum propinquitas e$$et. _N_onenim plus $unt ab lapicidin{is} ad fanum, quàm millia pa$$uũ octo, nec ullus est cliuus, $ed perpetuus campus.
_N_o$tra uero memoria, cum colo{$s}ici _A_pollin{is} in fano ba$is e$$et à uetu
$tate difracta, et metu\~etes ne caderet ea $tatua et frangeretur, locauerunt
ex ei$dem lapicidin{is} ba$im excidendã, _C_onduxit quidem _P_aconius. _H_æc
autem ba$is erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes $ex.
_PVSILLVM_ extra progrediar, & de his lapicidin{is}, quemadm@ dum $unt inuentæ, exponam. _P_ixodorus fuer at pa$tor, is in his lo- cis uer$abatur. _C_um autem ciues _E_phe$iorum cogitarent fanum _D_ianæ ex marmore facere, decernerent{qúe} à _P_aro, _P_ræcone$o, _H_er aclea, _T_ha$o, uti marmore, per id tempus propul$is ouibus _P_ixodorus in eodemloco pecus pa$cebat, ibi{qúe} duo arietes inter $e concurrentes, alius aliũ præter- ierunt, & imp@tufacto unus cornu percu{$s}it $axum, ex quo cru$tam, quæ candidi{$s}imo colore fuerat, deiecit. _I_ta _P_ixodorus dicitur oues in monti- bus reliqui$$e, & cru$tam cur$im _E_phe$um, cum maxime de ea re agere tur, detuli$$e. _I_ta $tatim honores ei decreuerunt, & nomen mutauerunt, ut pro _P_ixodoro, _E_uangelus nominaretur: bodie{qúe} quotmen$ibus magi- $tratus in eum locum profici$citur, & ei $acrificium facit: & $inon fece- rit, pœna tenetur.
_DE_ tractor{ij}s rationibus, quæ nece$$aria putaui, breuiter expo$ui,
quorum motus & uirtutes, duæres diuer$æ & inter $e di{$s}imiles,
_NVNC_ de organ{is}, quæ ad hauriendum aquam inuenta $unt, quem admodum uar{ij}s generibus comparentur, exponam: et primum dicam de tympano. _I_d autem non alte tollit aquam, $ed exhaurit expedi- ti{$s}ime multitudinem magnam. _F_it ax{is} ad tornum aut circinum fabrica- tus capitibus lamina ferrat{is}, habens in medio circa $e tympanum ex tabu l{is} inter $e coagment{is}, collocatur{qúe} in $tipitibus habentibus in $e $ub ca- pite ax{is} ferreas laminas. _I_n eius tympani cauo interponuntur octo tabu læ tran$uer$æ, tangentes axem & extremam tympanicir cuitionem, quæ diuidunt æ qualia in tympano $patia. _C_irca frontem eius figuntur tabulæ, relict{is} $emipedalibus apertur{is} ad aquam intra concipiendam. _I_tem $e- cundum axem columbaria fiunt, excauata in $ingul{is} $pat{ij}s ex una parte. _I_d autem cum est nauali ratione picatum, hominibus calcantibus uer$a- tur, & hauriendo aquam per apertur as, quæ $unt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria $ecundum axem. _I_ta $uppo$ito labro ligneo, habente unà $ecum coniunctum canalem, & hort{is} adirrigandum, & $a lin{is} ad temperandum præbetur aquæ multitudo.
_C_um aut\~e altius extoll\~e dum er it, ea- d\~e ratio com mutabitur $ic _R_ota fiet cir- cum axem ea dem magnitu dine, ut ad al titudin\~e, qua opus fuerit, cõuenire po$ $it. _C_ircum extremum la tus rotæ fig\~e tur modioli quadrati, pice & cera $oli- dati. _I_ta cum rota à calcan tibus uer$abi tur, modioli pleni ad $um mũ elati, rur- $us ad imum reuertentes, infundent in ca$tellum ip$i per $e, quod extulerunt.
Sin aut\~e
_FIVNT_ etiam in fluminibus rotæ ei$d\~e rationibus, quibus $upr a $cri ptum est. _C_irca earum frontes affiguntur pinnæ, quæ cum percuti- untur ab impetu flumin{is}, cogunt progredientes uer$ari rotam: & ita modiol{is} aquam haurientes, & in $ummum referentes, $ine operarum cal catura, ip$ius flumin{is} impul$u uer$atæ, præ$tãt quod opus est ad u$um.
_E_adem ratione etiam uer$antur hydraul{ae}, in quibus eadem $unt om-
nia, præterquàm quòd in uno capite axis habent tympanum dentatum &
_EST_ autem etiam cochleæ ratio, quæ magnã uim haurit aquæ, $ed
nontam alte tollit quàm rota. Eius autem ratio $ic expeditur. Ti-
gnum $umitur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo, tanta digito-
rum expeditur cra{$s}itudo: id ad circinum rotundatur. In capitibus circi-
no diuiduntur circinationes eorũtetrantibus in partes quatuor, ueloctã-
tibus in partes octo duct {is} line{is}: eæ{qúe} lineæ it a collocentur, ut in plano po
$ito tigno ad libellam, utrius${que} cap<007>t{is} lineæ inter $e re$pondeant ad per-
pendiculum: ab h{is} deinde à capite ad alterum caput lineæ perducantur
conuenientes, uti quàm magna erit pars octaua circination{is} tigni, tam
magn{is} $pat{ij}s di$tent $ecundum latitudinem. Sic & in rotundatione &
in longitudine æqualia fpatia fient. Ita quo loci de$cribuntur lineæ, quæ
$unt in longitudine $pectantes, faciendæ decu$$ationes, & in decu$$ationi-
bus finita puncta. H{is} ita emendate de$cript{is}, $umitur $alignea tenu{is},
aut de uitice $ecta regula, quæ unct a liquida pice figitur in primo decu$-
$is puncto: deinde tra{ij}citur oblique ad in$equentes longitudines & circui-
tiones decu{$s}<007>um. _E_t ita ex ord<007>ne progrediens, $ingula puncta præter-
eundo & circuminuoluendo, collocatur in $ingul{is} decu{$s}ationibus: & <007>ta
peruen<007>t & figitur ad eam lineam, recedens à primo in octauum punctũ,
in qua prima pars eius est fixa. _E_o modo quantum progreditur oblique
per $pat<007>um & per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad
octauum punctum. _E_adem ratione per omne $patium longitudin{is} & ro-
tunditat{is} $ingul{is} decu$$ation<007>bus oblique fixæ regulæ, per octo cra{$s}itu-
_Q_ua de materia fiant organa ad hauriendam aquam, & quibus ratio nibus perficiantur, quibus{qúe} rebus motus recipientia præ$tent uer$ationi bus ad infinitas util<007>tates, ut e$$ent notiora, quàm aperti{$s}ime potui per- $crip$i.
_INSEQVITVR_ nunc de _C_te$ibica machina, quæ in altitudinem
aquam educit, mon$trare. _E_a fit ex ære, cuius in radicibus modioli fi-
unt gemelli paulum di$tantes, habentes fi$tulas _(_furcillæ $unt figura_)_ $imi
liter cohærentes, in medium catinũ concurrentes, in quo catino fiant axes
in $uperioribus naribus fi$tularum, coagmentatione $ubtili collocati: qui
præobturantes foramina narium, non patiuntur exire id quod $piritu in
catinum fuerit expre$$um. Supra catinum penula, ut infudibulum inuer-
$um, est attemperata, quæ etiam per fibulam cum catino cuneo traiecto,
continetur & coagmentatur, ne u{is} inflation{is} aquæ eam cogateleuare.
_I_n$uper fi$tula quæ tuba dic<007>tur, coagmentata, in altitudine $it erecta. _M_o
dioli autem habent infra nares inferiores fi$tularum axes interpo$itos $u
_N_ec tamen hæc $ola ratio _C_te$ib{ij} fertur exqui$ita, $edetiam plures et uar{ij}s generibus aliæ, quæ ab eoliquore pre{$s}ionibus coactæ, $piritueffer re à natura mutuatos effectus o$tenduntur: uti merularum, quæ motu uo- ces edunt, at{que} engibata, quæ b<007>bent<007>atandem mouent $igilla, cætera{qúe} quæ delectationibus oculorum & aurium $en$us eblandiuntur: è quibus quæ maxime utilia & nece$$aria iudicaui $elegi, & in priore uolumine de horolog{ij}s, in hoc de expre{$s}ionibus aquæ dicendum putaui. _R_eliqua quæ nõ $unt ad nece{$s}itatem, $ed ad delitiarum uoluptat\~e, qui cupidiores erũt, eius $ubt<007>litates ex ip$ius _C_te$ib{ij} commentar{ij}s poterunt inuenire.
_DE H_ydraulic{is} aut\~e quas habeant ratiocinationes, quàm breui{$s}i-
me proxime{qúe} attingere potero & $criptura con$equi, non præ-
termittam. _D_e materia compacta ba$i, arca in ea ex ære fabricata collo-
catur. Supra ba$im erigũtur regulæ dextra ac $ini$tra $calari forma com
pactæ, quibus includuntur ærei modioli fundul{is} ambulatil<007>bus ex torno
$ubtil<007>ter $ubact{is}, habent<007>bus fixos in medio ferreos ancones, & uertica
l{is} cum uectibus coniunctos, pellibus{qúe} lanat{is} inuolutos. _I_tem in $umma
planitia foramina circiter digitorum ternum, quibus for amimbus proxi-
me in uerticul{is} collocati ærei delphini, pandentia habentes caten{is} cym-
bala ex ore, infra foramina modiolorũ chalata intra arcam, quo loci aqua
$u$tinetur. _I_nest in id genus uti infud<007>bulum inuer$um, quod $ubter tax<007>lli
alti circiter digitorum ternum $uppo$itilibrant fpatium <007>mum, ima inter
labra phigæos & arcæ fundum. Supra autem ceruiculam eius, coagmen-
tata arcula $u$tinet caput machinæ, quæ græce ηανω\‘ν μονσικὸς appella-
_Q_uantum potui niti, ut ob$cura res per $cripturam d<007>lucide pronun- ciaretur, contendi.> Sed hæc non est facil{is} ratio, neq; omnibus expedita ad intelligendum præter eos, qui in h{is} generibus habent exer citationem. _Q_uod $i qui parum intellexerint è $cript{is}, cum ip$am rem cogno $cent, pro$ecto inuenient, curio$e & $ubt<007>liter omnia or dinata.
_TRANSFERATVR_ nunc cogitatus $cripturæ ad rationem non inut<007>lem, $ed $umma $olert<007>a à maioribus traditam: qua in uia rheda $edentes, uel mar<007> nauigantes, $cire po$$umus quot milia numero itiner{is} $ecer<007>mus. Hoc autem erit $ic. _R_otæ quæ erunt in rheda $int latæ per mediam diametron pedum quaternum & $extant{is}: ut cum finitum locühabeat in $e rota, ab eo{qúe}; incipiat progrediens in $olo uiæ facere uer $ationem, perueniendo ad eam $initionem à qua cœperit uer $ari, certum modum $pat{ij} habeant peractum pedum. x{ij}s. H{is} ita præparat{is}, tunc <007>n rotæ modiolo ad partem interiorem, tympannm $tabiliter <007>ncludatur, ha- bens extra frontem $uæ rotundation{is} extantem denticulum unum. In$u- per autem ad cap$umrhedæ loculamentum firmiter figatur, habens tym- panum uer$atile in cultro collocatum, & in axiculo conclu$um. In cuius tympani frontem, denticuli perfic<007>ätur æqualiter diui$i, numero quadrin gent<007>, conuenientes denticulo tympani inferior{is}. Præterea $uperiori tym pano adlatus figatur alter denticulus prominens extra dentes. _S_uper au- tem tertium tympanü planum, eadem ratione dentatum inclu$um in alte- rum loculamentum collocetur, conuenientibus dentibus denticulo, qui in $ecundi tympanilatere fuer<007>t fixus: in co{qúe}; tympano foramina fiant, quan tum diurni itiner{is} m<007>liariorum numero cum rheda po{$s}it exiri, minus plusue rem nihil impedit: & in h{is} foraminibus omnibus calculi rotundi collocentur, in{qúe}; eius tympani theca ($iue id loculamentum est) fiat fora men, unum habens canaliculü, qua calculi qui in eo tympano impo$it<007> fue- rint, cum ad eum locum uenerint, inrhedæ cap$um & u{as} æneum, quod erit $uppo$itum, $inguli cadere po{$s}int. <007>ta cum rota progrediens $ecum agat tympanum imum, & denticulum eius $ingul{is} uer$ationibus, tympa ni $uperior{is} denticulos impul$u cogat præterire, efficiet, ut cum quater- centies imum uer $atum fuerit, $uperius tympanum $emel cir cumagatur, & denticul{us} qui est ad lat{us} eius fix{us}, unum denticulum tympani plani producat. _C_um ergo quadringenten{is} uer $ationib{us} imi tympani, $emel $uper<007>{us} uer$abitur, progre$${us} efficiet $patia pedum milia quinq;, id est pa$${us} mille. _E_x eo quod calculi deciderint $onando, $ingula milia ex<007>$$e monebunt. _N_umer{us} uero calculorum ex imo collect{us}, $umma d<007>urni mi l<007>ariorum itiner {is} numerum indicabit.
_N_auigation<007>b{us} uero, $im<007>liter pauc{is} reb{us} commutat{is}, eadem ratio
_NVNC_ uero quæ ad præ$idia periculi & nece{$s}itatem $alut{is} $unt
inuenta. i. $corpionum, catapultarum, et bali$tarum rationes, qui
b{us} $ymmetr{ij}s compararipo{$s}int, exponam. _E_t primum de catapult{is} &
$corpionib{us}. _O_mni igitur proportione eorum ratiocinata ex propo$ita
$agittæ longitudine, quam id organum mittere debet, ei{us}{qúe} nonæ part{is}
fit for aminum in capitul{is} magn<007>tudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui-
S
{ /9}. A for amine ad medianä para$tatä item for amin{is}
S
{ /9}. Latitudo para$tados mediæ uni{us} for amin{is} & e<007>{us}. { /1}K. cra{$s}itudo
foramin{is} uni{us}. _I_nteruallü ubi $agitta collocatur in media para$tade fo-
ramin{is} part{is} quartæ. _A_nguli quatuor, qui $unt circa in laterib{us} et frö-
tib{us}, lamin{is} ferre{is}, aut $tyl{is} ære{is} et clau{is} configätur. _C_analiculi (qui
græce ςρίξ dicitur) longitudo for aminü. xix. _R_egularum, qu{as} nonnulli
buccul{as} appellant, quæ dextra ac $in<007>$tra canalë figuntur for aminü. xix.
altitudo, for amin{is} uni{us} & cra{$s}itudo: & affiguntur regulæ duæ in qu{as}
inditur $ucula, habens longitudinem for aminum trium, latitudinë dimidi
um for amin{is}: cra{$s}itudo buculæ quæ affigitur, uocitatur camillum, $eu
quemadmodum nonnulli loculamentum $ecuriclat{is} cardinib{us} fixam fo-
ramin{is} .i. _A_ltitudo for am<007>n{is}. S
. Suculæ longitudo. <184>. for aminum. <185>
cra{$s}<007>tudo $cutulæ, for aminum. ix. Epitoxidos longitudo for aminü. S:-.
cra{$s}<007>tudo:-. _I_tem chelo ($iue manucla dicitur) longitudo for aminü. i{ij}.
latitudo & cra{$s}itudo. S:-. Canal{is} fund<007> long<007>tudo, foraminü. xvi. cra{$s}i
tudo foramin{is} <184> latitudo. S:-. Columella & ba$is in $olo for aminum
vi{ij}. latitudo in plinthide in qua $tatuitur columella, for amin{is}. S:-. cra$-
$itudo. Fz. columellæ longitudo ad cardinem, for aminum. x{ij}. <184>. lat<007>tu
do, for amin{is}. S:-. cra{$s}itudo. u
{ /9}. Ei{us} capreoli tres, quorü longitudo $o
raminum. ix. latitudo dimidium foramin{is} <185> cra{$s}itudo. z. cardin{is} lon-
gitudin{is} foramin{is} <184> columellæ capit{is} long<007>tudo. i.S._K_. ante fixa lati
tudo for amin{is}. a.S <184> 9. cra{$s}itudo. i. po$terior minor colüna, quæ græ
ce dicitur ᾀντίΒασις for aminum octo, latitudo for amin{is}. S.i. cra{$s}itudi
n{is}. _F_SI
:-. car
chebi $ucularum for aminum. IIS. I <184>. cra{$s}itudo for amin{is}. S{ij}<184>. lati
tudo. i. S. tran$uer $ar{ij}s cum cardinib{us} longitudo for aminü. X<184>, lati-
tudo. i.S <184>. decem & cra{$s}itudo, brach{ij} longitudo. is. foraminum. v{ij}.
<213> Häc catap ultæ de$criptionem ex{ij}$de m habui Gr{ae}cis aurhoribus, quos Vitruuius citat: quam quo{que} ij$dem dictio nibus græcis annotaui, quas ibiinueni. ut $tudio$is & inge- nio$is non dee$$em, qui for$an ibi proficere poterüt, ubi ego defeci: quando ne{que} ex Vitruuio, ne{que} exip$is authoribus (ut ingen{ij} mei tenuitatem fatear) integram rectamue intel- ligentiam extorquere ualui. <215>
_CATAPVLTARVM_ rationes ex quib{us} membris & portioni b{us} componantur, dixi. Bali$tarum autem rationes uariæ $unt & differentes, uni{us} effect{us} cau$a comparatæ. Aliæ enim uectib{us} & $ucu lis, nonnullæ poly$pa$tis, aliæ ergatis, quædam etiam tympanorum tor- quentur rationib{us}. Sed tam\~e nulla bali$ta perfic<007>tur, n<007>$i ad propo$itam magnitudinem ponderis $axi, quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non est omnib{us} expeditum, ni$i qui arithmetic is rationi- b{us} numeros & multiplicationes habent not{as}. _N_amq; fiunt in capitib{us} foramina, per quorum $patia contenduntur, capillo maxime muliebri, uel neruo, funes, qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea bali$ta mittere, ex ratione grauitatis proportione $umuntur, quemadmodum ca tapultis de longitudinib{us} $agittarum. It aq; ut etiã qui geometriæ arith- meticæq; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo belli- co cogitationib{us} detineantur: quæ ip$e faciendo certa cognoui, quæ\’q exparte accepi à præceptorib{us} finita, exponam: & quib{us} reb{us} Græ- corum pen$iones ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam no$tris ponderib{us} re$pondeant, tradam explicata.
_NAM_ quæ bali$ta duo pondo $axum mittere debet, foramen erit in
eius capitulo digitorum. _v_. $i pondo quatuor digitorum. vi. & di
g<007>torũ. v{ij} <184>. dec\~e pondo, digitorũ. _v_i{ij} <184> uigintipõdo digitorũ. x<184>.
quadraginta põdo, digitorũ. x{ij}. _S. K._ $exaginta põdo, digitorũ. xi{ij}. &
digitioctaua parte <184> octuaginta pondo, digitorũ. xv <184>. centũ uiginti
põdo pedis. is. & $e$quidigiti <184> centũ & $exaginta põdo, pedũ. ii <184>.
centũ & octuaginta pondo, pedũ. ii. et digitorũ. _v._ duc\~eta põdo, pedum
ii. et digitorum. _v_i. ducenta decem pondo, pedum. ii. et digitorũ. _v_{ij}<185>.
ccl pondo. xis. Cum ergo for aminis magnitudo fuerit in$tituta, de$cri-
batur $cutula, quæ græcè ϖερίτρη@ς appellatur, cui{us} longitudo forami
num. ii. _F_z. latitudo, duo & $extæ partis. _D_iuidatur dimidium line æ de-
$criptæ, & cum diui$um erit contrahãtur extremæ partes ei{us} formæ, ut
obliquam deformationem habeat longitudinis $extam partem, latitudmis
_SVMVNTVR_ tigna ampl<007>{$s}i-
<213> Bali$tis $axa, catapultis & $corpionib{us} $agittæ iacieba
tur, ur ex authoris $criptis uidere licet. Bali$tæ autem diuer-
$is machinis tendebantur, & uar{ij}s rationibus efficiebantur.
Quarum hanc unã, quæ hic graphice de$cripta e$t, ex pluri
_DE_ his reb{us} quæ potui dixi, re$tat mihi de oppugnator{ij}s reb{us},
quemadmodum machinationib{us}, & duces uictores, & ciuitates
defen$æ e$$e po{$s}int. _P_rimum ad oppugnationes aries $ic inuent{us} memo-
ratur e$$e. Carthaginen$es ad Gades oppugnandas ca$tra po$uerũt: cum
autem Ca$tellum ante cœpi$$ent, id demoliri $unt conati: po$teaquam non
habuerunt ad demolitionem ferr amenta, $ump$erunt tignum, idq; mani-
b{us} $u$tinentes, capiteque ei{us} $ummum murum continenter pul$antes,
$ummos lapidum or dines de{ij}ciebant, & ita gradatim ex ordine totam
communitionem dt{$s}ipauerunt. _P_o$tea quidam faber _T_yri{us}, nomine Pe-
De terebrah{as} explicuit $cript{is} rationes Ip$am machinam utite$tu-
dinem in medio habentem collocatũ in ortho$tat{is} canal\~e faciebat (quem-
admodum in catapult{is} aut bali$t{is} fieri $olet) longitudine cubitorum. l.
altitudine cubiti, in quo con$tituebatur tran$uer $a $ucula. In capite autem
dextra ac $ini$tra trochle æ duæ, per qu{as} mouebatur quod inerat in eo ca
nali capite ferrato tignum, $ub eo autem ip$o canali inclu$i tuti, crebriter
_TESTVDO_, quæ ad conge$tionem fo$$arum paratur, ea{qúe} etiam
acce$${us} ad murum pote$t habere, $ic erit facienda. _B_a$is compin-
gatur, quæ græce ἔσχάρα dicitur quadrata, habens quoquo uer${us} late-
ra $ingula pedum xx_v_. & tran$uer $aria quatuor. _H_æc autem continean
tur ab alter{is} duob{us} cra{$s}{is}. f. s. lat{is}. S. d<007>$tent aut\~e tran$uer $aria inter
$e circiter pede &. S. $upponantur{qúe} in $ingul{is} interuall{is} eorum arbu-
$culæ, quæ græce ᾀμαξόϖοδες dicuntur, in quib{us} uer$antur rotarum
axes conclu$i lamin{is} ferre{is}. _E_æ{qúe} arbu$culæ ita $int temper atæ, ut ha-
beant cardines & for amina, quo uectes traiectiuer $ationes earum expe
diant, utiante & po$t, & ad dextrum $eu $ini$trum lat{us}, $iue oblique ad
angulos op{us} fuerit, ad id per arbu$cul{as} uer $atiprogredi po{$s}int. _C_ollo-
centur autem in $uper ba$im tigna duo, in utram{que} partem proiecta pe-
des $enos, quorum eirca proiectur {as} figantur altera proiecta duo tigna
ante frontes pedes. _v_{ij}. cr a$$a & lata uti in ba$i $unt $cripta. _I_n$uper hãc
compactionem crigantur po$tes compactiles præter cardines pedum. ix.
cra{$s}itudine quoquouer${us} palmipedales, interualla hab\~etes inter $e $es-
quiped{is}. _E_æ concludantur $uperne inter cardinat{is} trabib{us}. _S_upra tra-
bes collocentur capreoli car din<007>b{us} ali{us} in alium conclu$i, in altitudine
excitati pedes. ix. _S_upra capreolos collocetur quadratum tignum, quo ca
preoli coniungantur. _I_p$i autem later ar{ij}s circa fix{is} contine antur tegan
tur{qúe} tabul{is} maxime palme{is}: $inon, ex cætera materia, quæ maxime ha
bere pote$t uirtutem, præter pinum aut alnum. _H_æc enim $unt fragilia,
& faciliter recipiunt ignem. _C_ircum tabulata colloc\~etur crates ex tenui-
_EST_ autem & aliud gen{us} te$tudin{is}, quod reliqua omnia habet,
quemadmodũ quæ $upra $cripta $unt, præter capreolos: $ed habet
circa pluteum & pinn{as} ex tabul{is}, & $uperne $ubgrund{as} proclinat {as},
$upra{qúe} tabul{is} & cor{ij}s fir miter f<007>x{is} continentur. _I_n$uper uero arg<007>lla
cum cap<007>llo $ubacta ad eam cra{$s}itudinem inducatur, ut ign{is} omnino nõ
po{$s}it ei machinæ nocere. _P_o$$uut aut\~e $i op{us} fuerit, eæ machinæ ex octo
rot{is} e$$e, $i ad locinatur am ita op{us} fuerit temperare. _Q_uæ autem te$tu
dines ad fodiendum compar antur ὄρνγες græce dicuntur. _C_ætera omnia
habent, uti $upra $criptum est. _F_rontes autem earum fiunt, quemadmo-
dum anguli trigonorum, uti à muro tela cum in e{as} mittantur non plan{is}
frontib{us} excipiat plag{as}, $ed ab laterib{us} labentes, $ine periculo fodien-
tes, qui int{us} $unt tueantur. _N_on mihi etiam uidetur e$$e alienum de te$tu-
dine, quam _A_getor _B_izanti{us} fecit, quib{us} rationib{us} $it fact a exponere.
_DE_ $corpionib{us} & catapult{is} & bali$t{is}, etiam{qúe} te$titudinib{us}
& turrib{us}, quæ maxime mihiuidebantur idonea, & à qu<007>b{us} e$-
$ent inuenta, & quemadmodum fieri deberent, explicui. _S_calarum au-
tem & carche$iorum, & corum, quorum rationes $unt imbecilliores, non
nece$$e habui $cribere. _H_æc etiam milites per $e $olent facere, ne{que} ea ip-
$aomnib{us} loc{is}, ne{que} ei$dem ration<007>b{us} po$$unt utilia e$$e: quòd d<007>fferen-
tes $unt munitiones munitionib{us}, nationum{qúe} for titudines. _N_am{que} aliara
tione ad audaces & temer arios, alia ad diligentes: aliter ad tim<007>dos ma-
chinationes deb\~et comparari. _I_ta{que} h{is} præ$criptionib{us} $i qu{is} attende
re uoluerit, ex uarietate eorum el<007>gendo, & in unam compar ationem con
ferendo, nõ indigebit aux<007>l{ij}s, $ed qua$cun{que} res, aut rationib{us}, aut loc{is}
op{us} fuerit $ine dubitatione poter<007>t expl<007>care. _D_erepugnator{ij}s uero
non est $cript{is} explic andum: non en<007>m ad no$tra $cripta ho$tes compa-
rant res oppugnatori{as}, $ed machinat<007>ones eorũ ex tempore $olerti con-
$iliorum celeritate $ine machin{is} $æpi{us} euertuntur. _Q_uod etiam _R_hodi
en$ib{us} memor atur u$u ueni$$e. _D_<007>ognet{us} enim fuer at _R_hodi{us} _A_rchite
_I_ta{que} _D_emetri{us} cum uidi$$et $apientia _D_iogneti $e deceptũ e$$e, cum
cla$$e $ua d<007>$ce{$s}it. _T_unc _R_hod{ij} _D_iogneti $olertia l<007>berati bello, publice
grati{as} egerunt, honorib{us}{qúe} omnib{us} eum et ornament{is} exornauerũa>.
_D_iognet{us} aut\~e eam _H_elepolim reduxit in urb\~e, & in publico collocauit,
& in$crip$it, _D_iognet{us} è manub{ij}s id populo dedit mun{us}. _I_ta in repu-
gnator{ij}s reb{us}, nõ tantũ machinæ, $ed etiã maxime con$ilia $unt cõparã
da. _N_õ min{us} _C_hio cũ $upra naues $ambucarũ machin{as} ho$tes compara-
ui$$ent, noctu _C_h{ij}terrã, arenã, lapides proiecerüt in mare ante murũ.
_I_ta illi po$tero die cũ accedere uolui$$ent, naues $upra agger ation\~e, quæ fue
_FREQVENTABAT CONSOR-_
_V_nde arbitror bãc$taticam experientiam ad omnia geometrica peruti
lem e$$e. _P_otes & ponderare $iuis, & $i paulo es curio$ior, numerum
capillorum, frondium, granorum, arenarum unius mod{ij} & quarum-
_CVM OMNIS RES AB IMPE-_
ratore delegata intentiorem exigat curam,
& me $eu natur al{is} $olicitudo, $eu fides $e-
_AB V_rbe condita per annos. ccccxli. cõtenti fuerunt _R_omant u$u
aquarum, qu{as} aut ex _T_yberi, aut ex pute{is}, aut ex fontib{us} hau>
riebant, _F_ontium memoria cum $anctitate adhuc extat, & colitur. _S_alu>
britatem enim ægr{is} corporib{us} afferre creduntur, $icut. _C_. _A_mara-
n{us} _A_pollinar{is} meminit. _N_unc autem in urbem influunt aquæ _A_ppia,
_QVONIAM_ authores cui{us}q; aquæ & ætates præterea ordi-
nes & longitudinesriuorum et ordinem libræ per$ecut{us} $um,
non alienum mihiuidetur etiam $ingula $ub{ij}cere et o$ten
dere quanta $it copia, quæ public{is} priuat{is}{qúe} non $olum u$ib{us} & au-
xil{ij}s, uerum etiam uoluptatib{us} $ufficit & per quot ca$tella quib{us}{qúe}
regionib{us} deducatur, quantum extraurbem, quantum intraurbem,
& ex eo quantum lacub{us}, quantum munerib{us}, quantum operib{us} pu
blic{is}, quantum nomine _C_æ$ar{is}, quantũ priuat{is} u$ib{us} erogetur. _S_ed
ration{is} exi$timo priu$quàm nomina quinariarum centenariarum{qúe} et
cæterorum modulorum, per quos men$ura con$tituta est proferam{us}
indicare quæ $it eorum origo, quæ uires, et quid quæq; appellatio $igni
ficet, præpo$ita{qúe} regula ad quam ratio eorum & initium computatur
o$tendere, quaratione di$crepantia inuenerim, & quam emendandiui
am $im $ecut{us}. _A_quarum moduli aut ad digitorum, aut ad unciarum
numdiametridigitos. x. # perimetridigitos. xxx.
in u$u non est. _F_i$tula nonagenaria diametri digitos. x. # x. perimetri digitos. xxxi{ij}. capit quinari{as}. lxxi{ij}. # ii{ij}. _F_i$tula no- nagenumquinum diametri d<007>gitos decem. # _S_. perimetri digitos ii{ij}. & # capit quinari{as}. lxxvi{ij}. in u$u non est. _F_i$tula centenaria dia metridigitos. xi. # ix. perimetri digitos. xxx{ij}. # capit quinari{as} lxxxi. apud aquarios habebat diametri digitos. x{ij}. # capacitat{is} quinari{as}. xc{ij}. _F_i$tula centenum uicenum diametri digitos. x{ij}. perime tri digitos. xxxvi{ij}. capit quinari{as}. lxxxvi{ij}. # apud aquarios habebat diametri digitos. xi{ij}. capacitat{is} quinari{as}. clxi{ij}. _Q_ui mo- d{us} duarum centenariarum est.
_PERSECVTVS_ ed quæ de modul{is} dici fuit nece $$arium. _N_unc ponam, quemadmo- dum quæ{que} aquarum principium, commenta r{ij}s comprehen$um u${que} ad no$tr am cur am habere ui$a $it, quantum quæ{que} erogauerit, deinde quæ ip$i $crupulo$a inqui$itione præ eunte prouidentia optimi, diligenti{$s}imique princip{is} _N_eruæ inuenerim{us}. _F_uerunt er- go in cõmentar{ij}s in uniuer $o quinariarũ. x{ij}. milia. dcclv. in erogatio ne. xii{ij}. milia. xvi{ij}. pl{us} in di$tributione quã in accepto computaban- tur, quinariæ. _M_cclxi{ij}. _H_ui{us} reiadmiratio, cum præcipuum offic{ij} op{us} in exploranda fide aquarum, at{que} copia crederem, non mediocri- ter me conuertit ad $crutandum quemadmodum ampli{us} erogaretur quàm in patrimonio, ut ita dicam, e$$et. _A_nte omnia it a{que} capita ductu- um metiri aggre$${us} $um, $ed longe. i. circiter quinar{ij}s. x. milib{us} am- pliorem, quã in cõmentar{ij}s modũ inueni, ut per $ingul{as} demõ$trabo.
_APPIAE_ in commentar{ij}s a$cript{us} est mod{us} quinariarum
dccc. uniu$cui{us}que ad caput inuenirimen$ur a non potuit, quo-
niam ex duob{us} riu{is} con$tat. _A_d gemell{as} tam\~e, quiloc{us} intra $pem ue
terem ubi iungitur cum ramo _A_ugu$tæ, inueni altitudinem aquæ
pedes quin{que}, latitudinem aquæ ped{is} uni{us} & dodrant{is}. _F_iunt areæ
pedes octo & dodrans, centenariæ. xx{ij}. & quadr agenariæ quæ effici
unt quinari{as}. _M_dccccxxv. ampli{us} quàm <007>n commentar{ij}s habent qui
nari{as}. dcccclxxxi{ij}. erogabat quinar<007>{as}. dccii{ij}. min{us} quãin commen
tar{ij}s a$cribitur quinar{ij}s. cxxxv{ij}. & adhuc min{us} quàm ad gemell{as}
men$ur are$pondet quinar{ij}s. _M_cxxi. _I_ntercidit tamen aliquantum
ex duct{us} uitio, quicum $it depre{$s}ior non facile manationes o$tendit
qu{as} eiine$$e exeo apparet, quòd in pler{is}{que} urb{is} partib{us} præbita
aqua ob$eruatur, id´{que} quòd ex eo manat, $ed et qua$dã fi$tul{as} intra ur-
bem inuent{as} deprehendim{us}. _E_xtra urbem autem propter præ$$ur am
libræ quæ fit c{is} terr am adcaput pedib{us}. _L_. nullam accipit iniuriam, $i
cut in ueni. _A_nioni ueteri a$cript{us} est mod{us} in commentar{ij}s quinari
arũ. _M_ccccxxi. ad caput inueni. ii{ij}. milia. cccxcyi{ij}. præter eum mo-
dum qui in proprium ductum _T_iburtinum deriuatur. _A_mplius in com-
mentar{ij}s est quinar{ij}s duobus milibus, quæ erogabantur antequàm ad
pi$cinam perueniret quinariæ ducentæ $exagintaduæ. _M_odus in pi$ci-
na quæ per men$ur {as} po$it{as} initur efficit quinari{as} duo milia tricen-
t{as} $exaginta du{as}. _I_nter cidebant ergo inter caput & pi$cinam quina-
riæ. _M_dcclxxii{ij}. erogabat po$t pi$cinam quinari{as}. _M_cccxlvi{ij}. am-
pli{us} quàm i{ij} commentar{ij}s conception{is} modum $ignificari diximus
quinar{ij}s. lxi{ij}. minus quàm recipi in ductum pote$t. _N_am po$uimus
quinari{as}. _M_xii{ij}. $umma quæ inter caput & pi$cinam, & po$t pi$ci-
nam intercidebat quinariarum. {ij}. milium. dcclxxxvi{ij}. quod errore
men$uræ fieri $u$picarer, ni$i inueni$$em ubi auerterentur mille. clx{ij}.
_M_artiæ in commentar{ij}s a$criptus est modus quinariarum duum mili-
um centum$exagintaduarum. _A_dcaput men$us inueni quinari{as} qua-
tuor milia $excent {as} nonaginta, amplius quàm in commentar{ij}s est qui
nar{ij}s duobus m<007>libus quingent{is} uigintiocto. _E_rogabantur antequàm
ad pi$cinam perueniret quinariæ, xc_v_. & dabãtur in adiutorium _T_e-
_HAEC_ copia aquarum ad _N_eruam _I_mper atorem u$q; computa-
ta ad hunc modum de$cribebatur, nunc prouident<007>a diligenti{$s}i-
mi _P_rincip{is}, quic quid aut fraudibus aquariorum intercipiebatur, aut
inertia peruertebat, qua$i noua inuentione fontium accreuit, ac prope
publicata ubertas est, tum & $edula deinde partitione di$tributa, utre
gionibus quibus $ingulæ $eruiebãt aquæ plures darentur tanquàm _C_œ-
lio & _A_u\~etino, in quos $ola _C_laudia per arcus _N_eronianos ducebatur.
_Q_uo f<007>ebat, ut quoties defectio aliqua interueni$$et, celeberrimi colles
$itirent, quibus nunc plures aquæ, & inprim{is} _M_artia reddita amplio-
ra opere à _C_œlio in _A_uentinum u$q; perducitur, atq; etiam omniparte
urb{is} lacus tam noui quàm ueteres plerique binos $alientes diuer$arum
aquarum acceperunt, ut $i ca$us alterutram <007>mpedi$$et, altera $uffici-
ente nõ de$titueretur u$us. _S_entit hanc curã _I_mperator{is} p{ij}{$s}imi _N_er-
uæ _P_rincip{is} $ui _R_egina et domina orb{is} indies, quæ terrarum dea con
$i$tit, cui par nihil, & nihil $ecundum, & mag {is} $entiet $alubritas eiu$-
dem æternæ urb{is}, aucto ca$tellorum, operum, munerum, & lacuum
numero, nec minus ad priuatos commodum quod ex incremento benefi
ciorum eius diffunditur. _I_lli quoq; quitimidiillicitam aquam ducebant,
$ecurinunc ex benef<007>c{ij}s fruuntur. _N_e pereuntes quidem a quæ ocio$æ
D.E.R.Q.F.P.D.E.R.I.C. S_ignificatum hic est_. D_e ed re quid_ _fieri placeret. de ea re ita cen$uerunt_.
Q.D.E.R.F.P.D.E.R.V.I.C. S_ignificatum est_. Q_uid de eare fieri_ _placeret de eare uniuer$i ita cen$uerunt_.
Q.D.E.R.F.P.D.E.R.I.C. S_ignificatum hic est_: Q_uid de eare_ _fieri placeret. de ea re ita cen$uerunt_. C_ætera idem $ignificant_.