DE arenæ copijs cùm habeatur explicatum, tum etiam
de calce diligentia e$t adhibenda, vti de albo $axo, aut
$ilice coquatur: & quæ erit ex $pi$$o & duriore, erit
vtilior in $tructura: quæ autem ex fi$tulo$o, in tecto-
rijs. Cùm ea erit extincta, tunc materiæ ita mi$ceatur,
vt $i erit fo$sicia, tres arenæ & vna calcis confundan-
tur. Si autem fluuiatica aut marina, duæ arenæ in vnam calcis conijcian-
tur: ita enim erit iu$ta ratio mixtionis temperaturæ. Etiam in fluuiati-
ca aut marina, $i quis te$tam tu$am & $uccretam ex tertia parte adiecerit,
efficiet materiæ temperaturam ad v$um meliorem. Quare autem, cum
recipit aquam & arenam calx, tunc confirmat $tructuram, hæc e$$e cau$a
videtur, quòd è principijs vti cætera corpora, ita & $axa $unt temperata:
& quæ plus habent aëris, $unt tenera: quæ aqu{ae} lenta $unt ab humore: quæ
terræ, dura: quæ ignis, fragiliora. Itaq; ex his $axa, $i antequam coquan-
tur, contu$a minute mixta\’q; arenæ conijciantur in $tructuram, nec $oli-
de$cunt, nec eam poterunt continere: cum verò coniecta in fornacem,
ignis vehementi feruore correpta ami$erint pri$tinæ $oliditatis virtutem,
tunc exu$tis atque exhau$tis eorum, viribus relinquuntur patentibus fo-
raminibus & inanibus. Ergo liquor, qui e$t in eius lapidis corpore, & a\~er
cum exhau$tus & ereptus fuerit, habuerit\’q; in $e re$iduum calorem laten-
tem, intinctus in aqua priu$quam exeat ignis, vim recipit, & humore pe-
netrante in foraminum raritates conferue$cit, & ita refrigeratus reijcit ex
calcis corpore feruorem. Ideo autem quo pondere $axa conijciuntur in
fornacem cum eximuntur, non po$$unt ad id re$pondere: $ed cùm expen-
duntur, eadem magnitudine permanente, excocto liquore circiter tertia
parte ponderis imminuta e$$e inueniuntur. Igitur cùm patent foramina
eorum & raritates, arenæ mixtionem in $e corripiunt, & ita cohære$cunt,
$icce$cendo\’q; cum c{ae}mentis coëunt, & efficiũt $tructurarum $oliditatem.
_De calce diligentia e$t adhibenda, uti de albo $axo, aut $ilice_
_coquatur.]_ Cato Cen$ori{us} cap. _XXXVIII_. de re Rustica, lapidem quàm du-
ri{$s}imum, & quàm minime varium in fornacem indendum $crip$it. Lege de calce
reliqua apud Plinium lib. _XXXVI_. cap. _XXIII_. & Palladium lib. _I_. cap. _X_.
Quanquam omnia penè hau$erunt de Vitruuio. Sed illud tamen ex Palladio vi$um
e$t addere, in e@rum duntaxat gratiam, quib{us} non $emper copia librorum $uppetit,
alioquin hîc & al{ij}s loc{is} poteram{us} e$$e contenti nuda autorum laudatione. Calcem
quoque, inquit, ex albo $axo duro, vel Tyburtino, aut columbino fluuiatili coquem{us},
aut rubro, aut $pongia, aut marmore. Postremò quæ erit ex $pi$$o & duro $axo,
[071]DE ARCHITEC. LIB. II.
$tructur{is} conuenit: ex fistulo$o verò, aut molliori lapide, tector{ij}s adhibetur utili{us}.
Quod autem ad $ilicem attinet, tria Romæ vidim{us} genera, album, nigrum $iue
fu$cum, & rubrum. Et ex eo quidem fieri calcem, $ed eaten{us}, $i $tatim quàm ex
lapicædina exempt{us} e$t, coquatur. Reperitur & rutil{us}, cornei color{is}, cinere{us}, cæ-
rule{us}, iecor{is} colore. Illud quoque ad rem fuerit, lapidem ad calcem non min{us} ho-
r{is} $exaginta percoqui, ad gyp$um verò hor{is} non pl{us} viginti. Nec illud tacendum,
postquam coct{us} fuerit lap{is}, int{us} occultum continere ignem, aqu{is} incendi, quib{us}
$olet ign{is} extingui, oleo extingui, quo $olet ign{is} accendi.
_Si quis te$tam tu$am, & $uccretam.]_ Id e$t cribratam. Nam $uccerne-
re, incernere, & excernere Vitruuio dicuntur pro cribrare. Hîc & lib. _VII_. cap.
_I_. & _VI_. Vnde incerniculum pro cribro v$urpatur.
EST etiam genus pulueris, quod efficit naturaliter res
admirandas. Na$citur in regionibus Baianis & in agris
municipiorum, quæ $unt circa Ve$uuium montem,
quod commixtum cum calce & c{ae}mento, non modo
cæteris ædificijs præ$tat firmitates, $ed etiam moles qu{ae}
con$truuntur in mari, $ub aqua $olide$cunt. Hoc au-
tem fieri hac ratione videtur, quod $ub his montibus, & terræ feruentes
$unt & fontes crebri, qui non e$$ent, $i non in imo haberentaut de $ulphu-
re, aut alumine, aut bitumine ardentes maximos ignes. Igitur penitus
ignis & flammæ vapor per interuenia permanans & ardens, efficit leuem
eam terram, & ibi qui na$citur tophus exugens e$t, & $ineliquore. Ergo
cùm tres res con$imili ratione, ignis vehementia formatæ, in vnam perue-
nerint mixtionem, repente recepto liquore vna cohære$cunt, & celeriter
humore duratæ $olidantur, neque eas fluctus, neque vis aquæ pote$t di$-
$oluere. Ardores autem e$$e in his locis, etiam hæc res pote$t indicare,
quòd in montibus Cumanorum & Baianis $unt loca $udationibus exca-
uata, in quibus vapor feruidus ab imo na$cens, ignis vehementia perfo-
rat eam terram, per eam\’q; manando in his locis oritur, & ita $udationum
egregias efficit vtilitates. Non minus etiam memoratur antiquitus cre-
ui$$e ardores & abundaui$$e $ub Ve$uuio monte, & inde euomui$$e circa
agros flammam. Ideo\’q; nunc qu<007> $pongia $iue pumex Pompeianus vo-
catur, excoctus ex alio genere lapidis, in hanc redactus e$$e videtur gene-
ris qualitatem. Id autem genus $pongiæ, quod inde eximitur, non in
omnibus locis na$citur, ni$i circum Aetnam & collibus My$iæ, quæ à
Græcis {κα}τακεη{αυ}{υέν}οι nominantur, & $i quæ eiu$cemodi $unt locorum
proprietates. Si ergo in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes,
& in montibus excauatis calidi vapores, ip$a\’q; loca ab antiquis memo-
rantur peruagantes in agris habui$$e ardores, videtur e$$e certum ab ignis
[072]M. VITRVVII POLL.
vehementia ex topho terra\’q; (quemadmodum in fornacibus & à calce)
ita ex his ereptum e$$e liquorem. Igitur di$si milibus & di$paribus rebus
correptis, & in vnam pote$tatem collatis, calida humoris ieiunitas aqua
repente $atiata, communibus corporibus latenti calore conferue$cit, &
vehementer efficit ea coire, celeriter\’q; vna $oliditatis percipere virtutem.
Relinquetur de$ideratio, quoniam ita $unt in Hetruria ex aqua calida
crebri fontes: quid ita non etiam ibi na$citur puluis, è quo eadem ratione
$ub aqua $tructura $olide$cat? Itaque vi$um e$t, antequam de$ideraretur,
de his rebus, quemadmodum e$$e videantur, exponere. Omnibus locis &
regionibus non eadem genera terræ, nec lapides na$cuntur, $ed nonnulla
$unt terro$a, alia $abulo$a, item\’q; glareo$a, alijs locis areno$a: nec minus
alijs diuer$a & omnino di$simili di$pari\’q; genere, vt in regionum varie-
tatibus qualitates in$unt in terra. Maxime autem id licet con$iderare,
quòd qua mons Apenninus regiones Itali{ae} Hetruriæ\’q; circuncing it, pro-
pe omnibus locis non de$unt fo$sicia arenaria: trans Apenninum verò, qu{ae}
pars e$t ad Adriaticum mare, nulla inueniuntur: item Achaia, A$ia, &
omnino trans mare, ne nominantur quidem. Igitur non in omnibus lo-
cis, quibus efferuent aquæ calidæ crebri fontes, eædem opportunitates
po$$unt $imiliter concurrere. Sed omnia vti natura rerum con$tituit,
non ad voluntatem hominum, $ed fortuito di$parata procreantur. Ergo
quibus locis non $unt terro$i montes, $ed lapideo genere materi{ae} qualita-
tem habentes, ignis vis per eius venas egrediens adurit eam, & quod mol-
le e$t & tenerum, exurit: quod autem a$perum, relinquit. Itaque vti in
Campania exu$ta terra puluis, $ic in Hetruria excocta materia efficitur
Carbunculus. Vtraq; autem $unt egregia in $tructuris, $ed alia in terre-
nis ædificijs, alia etiam in maritimis molibus habent virtutem. E$t autem
ibi materiæ pote$tas mollior quàm tophus, $olidior quàm terra: quo peni-
tus ab imo vehementia vaporis adu$to nonnullis locis procreatur id ge-
nus arenæ, quod dicitur Carbunculus.
_E$t etiam genus pulueris.]_ Pulu{is} hic Puteolan{us} dicitur, quòd in Pu-
teolan{is} collib{us} na$citur, mer${us}\’{que} protin{us} fit lap{is}, vn{us} inexpugnabil{is} vnd{is}, &
fortior quotidie, vtique $i Cumano mi$ceatur cæmento, autore Plinio lib. _XXXV_.
cap. _XIII_. Puteolani mentio e$t apud Senecam, Quæstionum naturalium lib. _III_.
Sidon<007>{us} Apollinar{is} d<007>carcheam arenam appellat hoc ver$u, Nanque dicarcheæ
tran$lat{us} pulu{is} arenæ. Dicarchia enim, $iue dicæarchia vocabatur, quæ po$tea Pu-
teol<007>, quòd ea ciuit{as} (inquit Pompei{us}) quondam iusti{$s}ime regebatur. Romani fo$-
$ic<007>am $uam arenam, quæ in calcem conuenit, po<052><052>olanam, id e$t Puteolanam ap-
pellant. Credo quòd excauat{is} veluti pute{is} effodiatur.
_Tophus exugens e$t.]_ Toph{us} e$t lap{is} not{us}, friabil{is}, minimum ponder{is} in
$tructur{is} habens. E$t autem color{is} differentia triplex, ruber, niger, & alb{us}, vt
cap. proximo docetur.
_Ergò cum tres res con$imili ratione.]_ Puluerem Puteolanum cal-
cem, & tophum intelligit.
_Quòd in montibus Cumanorum & Baianis $untloca $uda-_
_tionibus excauata.]_ Ea loca à fricando frictol{as} appellauerunt. Vnde in Baia-
no $inu Campaniæ montem, ad cui{us} radices $unt aquæ calidæ, à quib{us} ad $udatio-
n{is} locum gradib{us} quadraginta trib{us} a$cenditur, tritolam etiam nunc nominant,
vel à fricando qua$i frictolam, vel à tergendo, vtriu$que enim v${us} in e{is} loc{is} e$t
nece$$ari{us}. Sed quid eum montem refero? tot{us} ille $in{us} præter antiquitat{is} ma-
xima & pulcherrima monimenta, therm{is} referti{$s}im{us} e$t, in quib{us} & Cicero-
nianæ, quarum meminit Plini{us} lib. _XXXI_. De Baiarum $anè aqu{is}, & $udatio-
nib{us} copio$i{us} præter cæteros Dion Romanæ historiæ lib. _XLVIII_. $cribit, quàm
vt h{is} attexere placeat. Nostra quoque ætate de mult{is} balne{is} tradidit Ioannes
Baptista Ely$i{us}, quæ hodie non inueni{as}, postquam $cilicet erupit magna <007>lla cine-
rum v{is}, quib{us} quatuor & viginti hor{is} excitat{us} e$t mons ille memorand{us},
quem non $ine animi $tupore con$pexim{us}.
_Creui$$e ardores, & abundaui$$e $ub Ve$uuio.]_ Ve$uui{us} mons
Campaniæ, hodie summa dict{us}, & nobil{is} præcipuo vino, quod Græcum appellant:
$ub Tito ar$it, autorib{us} suetonio, Papinio in $ylu{is}, Silio Ital<007>co, Martiale, Dione, Eu-
$ebio in Chronic{is}, Oro$io, sexto Aurelio Victore, & cæteris, $ed $æpi{us} antè traden-
te Strabone, & hoc loco Vitruuio. Veruntamen quòd $ub Tito fuit incendium, fuit
maximum.
_Spongia, $iue pumex Pompeianus.]_ Plinio lib. _III_. cap. _V_. & Se-
necæ Quæstionum naturalium lib. _VI_. cap. _I_. Pompe{ij} oppidum e$t Campaniæ, à
quo pumicem Pompeianum vocatum existimam{us}.
_Collibus My$iæ, quia Græcis κατακεκ{αυ}μ{έν}οι nominatur.]_ Scri-
bendum qui à Græc{is} κατακεκ{αυ}μένοι nominantur, aut poti{us}, quæ à Græc{is} κατακε-
κ{αυ}μ{εν}Η nominatur. Ita enim appellari My$iam docem{us} lib. _VIII_. cap. _III_.
cum de vino catacecaumenite loquitur.
_Si ergò in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes.]_
De aquarum calore lib. _VIII_. cap. _II_. $cribam. Dicam tantum, maximam e$$e
$caturiginem calidarum aquarum ad viterbium, qu{as} Græca in$criptio marmorea
in Palat{ij} Viterbien$is vestibulo, vt non adeò vetusta, ita nec perinde recens indi-
cat fui$$e therm{as} Ia$inell{as}. In hoc libenter diuerti, quòd viderem à nullo $criptore
eo nomine e$$e celebrat{as}. Earum lutum cogunt in globos, & ex oleo inungunt $ca-
biem. Therm{as}, hoc e$t calid{as} aqu{as} Italiæ ferè vniuer${as} $cript{is} pro$equut{us} e$t
Sauanarola, & po$t eum Hieronym{us} Cardan{us} contradicentium medicorum libr@
$ecundo, tractatu quarto, contradictione tertia.
_Trans Ap\~eninum, quæ pars e$t ad Adriaticum, nulla inueni-_
_tur.]_ Et plin. lib. _XXXVI_. cap. _XXIII_. ab Apennino ad Padum non inueniri are-
[074]M. VITRVVII POLL.
nam fo{$s}iciam testimonio e$t, quod fal$um e$$e v$u comprobatum e$t.
_Procreatur id genus arenæ, quod dicitur carbunculus.]_ Car-
buncul{us} etiam e$t terra, Plinio lib. _XVII_. cap. _IIII_. De gemma carbunculo
ignorat nemo, $ed pro rubore, fulgoréue atque etiam magnitudine diuer$a facta
$unt nomina. Nam qui egregiè rubent & valde ardent κατ’ {δζ}οχ{η\‘ν} Græci ἄνθρα-
κας, Latini carbunculos, & cum Ouidio aliqui pyropos appellant (quo in loco puto
metallum intelligi ex Plinio lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_.) vulg{us} rubinos, qui
purpureum colorem in oculos vibrant, & vt vtar Plin{ij} verb{is}, quorum extrem{us}
ignicul{us} in amethysti violam exit, amethysti<052>ontes vocantur. Quib{us} rubor &
fulgor $unt dilutiores, eos veteres candidos vocabant, nostra æt{as} balaios, vti rubros
paruos $pinol{as}, & quos illi carchedonios, nigrior{is} $cilicet a$pect{us}, granatos. Nomen
$ortitos e$$e, quod $oli expo$iti flagrent colore ardentib{us} carbonib{us} $imili, vel vn{us}
Marbode{us} in libello de lapidib{us} pretio${is} autor e$$e poterit h{is} ver$ib{us}:
Ardentes gemm{as} $uperat carbuncul{us} omnes.
Nam velut ignit{us} radios iacit vndique carbo.
Species ei{us} idem duodecim e$$e memorat, Euax vndecim, plini{us} lib. _XXXVII_.
aliquot. Vide Albertum cognomento magnum mineralium libri $ecundi, tractatu
$ecundo, cap. _III_. & Bartholomæum Anglicum lib. _XVI_. Hoc autem arenæ ge-
n{us} fieri in Hetruria ex materia quæ ignib{us} natura intra montes inclu$is perusta
ita reddita $it, vt topho $it mollior, & $olidior quàm terra non cocta, ex Vitruuio
tradit Leo Baptista. At ille non id dicit, $ed ex materia quadam molliori topho, &
terra $olidiori, quæ ignib{us} natura peruritur, fieri carbunculum.
DE calce & arena quibus varietatibus $int, & quas ha-
beant virtutes dixi, $equitur ordo de lapicidinis expli-
care, de quibus & quadrata $axa, & cæmentorum ad
ædificia eximuntur copiæ & comparantur. Hæ au-
tem inueniuntur e$$e di$paribus & di$similibus virtu-
tibus. Sunt enim aliæ molles, vti $unt circa vrbem ru-
bræ, Pallien$es, Fidenates, Albanæ: aliæ temperatæ, vti Tyburtinæ, Ami-
terninæ, Soractinæ, & quæ $unt his generibus: nonnullæ duræ, vti $iliceæ.
Sunt etiam alia genera plura, vti in Campania ruber & niger tophus, in
Vmbria & Piceno & Venetia albus, qui etiam $erra dentata vti lignum,
$ecatur. Sed hæc omnia quæ mollia $unt, hanc habent vtilitatem, quòd
ex his $axa cùm $unt exempta, in opere facillime tractantur: & $i $int in
locis tectis, $u$tinent laborem, $in autem in apertis & patentibus, gelicidijs
& pruinis conge$ta, friantur & di$$oluuntur: item $ecundum oras mari-
timas ab $al$ugine exe$a diffluunt, neq; perferunt æ$tus. Tyburtina verò,
& quæ eodem genere $unt, omnia $ufferunt, & ab oneribus & à tempe-
$tatibus iniurias, $ed ab igni non po$$unt e$$e tuta, $imul\’q; vt $unt ab eo
[075]DE ARCHITEC. LIB. II.
tacta, di$siliunt & di$sipantur, ideo, quòd temperatura naturali paruo
$unt humore: item quòd non multum habent terreni, $ed aëris plurimum
& ignis. Igitur cùm & humor & terrenum in his minus ine$t, tum etiam
ignis tactu & vi vaporis ex his aëre fugato penitus in$equens, & interue-
niorum vacuitates occupans ferue$cit, & efficit ea $uis ardentia corpori-
bus $imilia. Sunt verò item lapicidinæ complures in finibus Tarquinien-
$ium, quæ dicuntur Anitianæ, colore quidem, quemadmodum Albanæ,
quarum officinæ maximæ $unt circa lacum Vul$inien$em, item præfe-
ctura Statonien$i. Eæ autem habent infinitas virtutes: neque enim his ge-
licidiorum tempe$tas, neque tactus ignis pote$t nocere, $ed $unt firmæ, &
ad vetu$tatem ideo permanentes, quòd parum habent è naturæ mixtione
aëris & ignis, humoris autem temperate plurimum\’q; terreni, ita $pi$sis
compactionibus $olidatæ neque ab tempe$tatibus, neque ab ignis vehe-
mentia nocentur. Id autem maxime iudicare licet è monumentis, quæ
$unt circa municipium Ferentis ex his facta lapicidinis: nanq; habent &
$tatuas amplas factas egregie & minora $igilla, flores\’q; & achantos ele-
ganter $calptos, quæ cùm $int vetu$ta, $ic apparent recentia, vti $i $int mo-
do facta. Non minus etiam fabriærarij de his lapicidinis in æris flatura
formas habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maximas vtilita-
tes, quæ $i prope Vrbem e$$ent, dignum e$$et, vt ex his officinis omnia
opera perficerentur. Cùm ergo propter propinquitatem nece$sitas cogat
ex rubris lapicidinis & Pallien$ibus, & quæ $unt Vrbi proximæ, copijs
vti: $i qui voluerint $ine vitijs perficere, ita erit præparandum. Cùm ædi-
ficandum fuerit, ante biennium ea $axa non hyeme, $ed æ$tate eximan-
tur, & iacentia permaneant in locis patentibus: quæ autem à tempe$tati-
bus eo biennio tacta læ$a fuerint, ea in fundamenta conijciantur: cætera
quæ non erunt vitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt $upra
terram ædificata: nec $olum ea in quadratis lapidibus $unt ob$eruanda, $ed
etiam in cæmentitijs $tructuris.
_Sequítur ordo de lapídícínís explícare.]_ Quando hoc capite de lapidi-
b{us} $ermo e$t, quib{us} in $tructura vtendum, facere non po$$um, quin de eo referam,
qui e$t à me mult{is} loc{is} Romæ vi${us}, quòd præ$tat commoditatem, & antiquorum,
quòd $ciam, nemo meminit. Is grumo${us} e$t, vt cred{as} multos coalui$$e, colore fuluo.
Vt\’{que} leuitate cedit topho, ita duritie facile $uperat. Veluti $pongia aquam bibit, &
reddit guttatim. Itaque vtuntur huiu$modi pendentib{us}, adpact{is} Tyburtini pumi-
c{is} gleb{<007>s}, ad imaginem $pec{us}, & ro$cidi antri arte reddendam. Occult{is} enim
plumle{is} tubul{is}, erogata $upernè aqua, extructi eo lapid{is} genere fontium fornices,
perinde atque $i toph{<007>s} laqueati e$$ent & pumice viuo, $till{as} exudant, magno $pe-
ctantium $tupore, & oblectamento. Spronium vulg{us} nominat, forta$$e quòd inde
[076]M. VITRVVII POLL.
$tillæ aquæ tanquam exprimantur, vel ab a$peritate, qua$i a$pronium, $iue a$per@-
nium. E$t enim propter grumos {is} lap{is} $caber. Mirari verò nemo debet, quòd hoc
loco & alibi lapicidin{as}, dicat, nam & lapicædin{as} Iulian{us} Pandectarum lib. _L_.
de verbor. $ignific. dicit. Vterque meli{us}, quàm qui lapidicin{as} nulla ratione, aut
non felici nece$$ariáue metathe$i, $cribunt, cum à lapidib{us} cædend{is} appellatæ
$int, qu{as} iam v$urpato Latin{is} vocabulo, Græci latomi{as}, & latomos, qui lapides
ad ædificia eximunt, nominant.
_In Vmbría, & Píceno, & Venetía, albus, quí etíam $erra den-_
_tata utí lígnum $ecatur.]_ Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _XXII_. In Liguria
quo{que}, Vmbria, & Venetia, alb{us} lap{is} dentata $erra $ecatur. Dentatam $erram di-
xerunt, qua molliores lapides ex$ecantur, nam alia non dentata $ecantur marmora.
Id quod expre{$s}it Plini{us} memorato _XXII_. cap. Serra ait, in prætenui linca pre-
mente aren{as}, ver$ando, tractu\’{que} ip$o $ecante. Ad id admodum refert, qua arena
vtar{is}, cra{$s}ior enim laxiorib{us} $egm\~et{is} terit, & pl{us} erodit marmor{is}, mai{us}\’{que} op{us}
ip$a $cabricia, polituræ relinquit, mollior autem leui{us} atterit, & veluti lingit, eo\’{que}
polituræ accommodatior, proximior\’{que}. Illud quoque animaduerti, inter $ecandum
a$pergi $olere aqua arenam. De quare fu$i{us} in libro de $ectione marmorum & po-
litur{<007>s} explicabim{us}. Quem librum non inchoatum, $ed ferè ab$olutum habem{us},
in quo de lapidum orig<007>ne quantum ingenio, & varia multiplici\’{que} autorum
vtriu$que linguæ lectione con$equi potui, alti{us} repetens explicui, ex aquæne ac
terræ mixtione in limum principia illa pri{us}, ac deinde in lapidem duruerint, quod
quibu$dam vi$um e$t, frigor{is}’ ne an calor{is} vi, $ol{is}\’{que} den$ata rad{ij}s concreuerint:
quæ $ententia non prolætarios ob$curos’ ue habet autores, an poti{us}, vt rerum alia-
rum, $ic & lapidum $int à rerum natura indita $emina, quod al{ij} existimauerunt.
Præterea de eorum colorib{us} non o$citanter & perfunctorie (ni$i me & cæteros
fallo) di$putaui. ex rata corpu$culorum terrenorum cum l<007>quenti aquæ confu$ione
in$int, quæ $ententia $uos vindices inuenit, an ex innata $emin{is} ip$i{us} vi, vt al{ij}s
placet, an ex concepta rad{ij} impre{$s}ione ad$int, an verò poti{us} natura in intim{is}
terræ rece{$s}ib{us} $e oblectet pulcherrim{is} ist{is} colorib{us}, non min{us}, quàm dum in
extimo ip$i{us}, corio flores colorib{us} distinctos gignit. Nam & in gemm{is}, marmori-
b{us}, lapidib{us}, reb{us}’ ue al{ij}s fo{$s}<007>lib{us} compo$it{is} mixt{is}’ ue vari{as} rerum effigies
ven{is} & macul{is} di$currentib{us} expre{$s}i$$e videtur, $tellarum, liliorum, mon-
tium, conuall<007>um, arbu$cularum, non vni{us}, duarum, plurium’ue, $ed interdum
nemor{is}, fluminum, pa$$er{is} marini, luc{ij}, percæ, galli gallinacei, $alamandræ, $i-
miæ, iumentorum, ornaméntorum equorum, $taticulorum, e$$edorum, rotarum, ocu-
lorum, cord{is}, testium, genitalium vtriu$que $ex{us} membrorum, hominum quoque.
Vt enim taceam Pyrrhi reg{is} Achatem, in qua nouem mu$æ $u{is} ornatæ in$ignib{us}
cum Apolline citharam tenente $pectabantur, & Sileni im@ginem in par<007>o mar-
more, atque Pani$ci caput, Rauennæ vidim{us}, in D Vital{is} templo franc<007>$canum ex-
pre$$um. Et Con$tantinopoli in Sophiæ, D. Ionn{is} Baptistæ ve$tit<007> tergore cameli ima-
go præter alterum pedem non $at{is} expre$$um (vt audio) repræ$entatur. Cuiu$modi
aliquid Venet{ij}s in D. Marci vidi. Sed & D. Virgin{is} Mariæ puerum in manib{us}
gestant{is}, in fo{$s}ili misto reperta e$t, & Pontific{is} Romani barbati, & tr<007>plicem in
capite coronam habent{is}.
[077]DE ARCHITEC. LIB. II.
_Símúlque ut $unt ab co tacta, dí$sílíunt & dí$sípantur.]_ Hoc
etiam Plin<007>{us} dicto cap. Tyburtini, inquit, ad reliqua fortes, vapore di{$s}iliunt.
_Circa lacum Vul$íníen$em, ítem præfectura Statoníen$í.]_
Plin{ij} lectio paulum ab hac diuer$a. Legito memoratum cap. _XXII_.
_Neque ab ígnís uehementía no centur.]_ Pro non e{is} nocetur, vt in-
frà cap. _IX_. Larix ab carie aut tinca non nocetur.
_Cùm ædífícandum fuerít, ante bíenníum ea $axa non hyeme_
_$ed æ$tate eximantur.]_ Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _XXII_. Remedium e$t
in lapide dubio. æstate enim eximere, nec ante biennium eum in$erere tecto domi-
tum tempestatib{us}. Quæ ex eo læ$a fuerint, in $ubterranea $tructura aptantur vti-
li{us}, quæ restiter<007>nt, tutum e$t vel cœlo committere. Rectè Albert{us} Florentin{us}:
veluti in militia de$ides & imbelles, qui perferre $olem & puluerem nequeant,
domum ad $uos non $ine nota remittuntur, $ic in fundamenta molles & eneruatos
lapides re{ij}ciunt, vt pristino in ocio, a$$ueta\’{que} in vmbra ignobiles conquie$cant.
De generib{us} $tructuræ, & earum qualitatib{us}, mod{is} ac
loc{is}. # _CAP._ # _VIII._
STRVCTVRARVM genera $unt hæc, reticula-
tum, quo nunc omnes vtuntur, & antiquum, quod in-
certum dicitur. Ex his venu$tius e$t reticulatum, $ed ad
rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes partes
di$$oluta habet cubicula & coagmenta. Incerta verò
c{ae}menta alia $uper alia $edentia, inter $e\’q; imbricata,
non $pecio$am, $ed firmiorem quàm reticulata, præ$tant $tructuram.
Vtraque autem ex minuti$simis $unt in$truenda, vtimateria ex calce &
arena crebriter parietes $atiati, diutius contineantur. Molli enim & rara
pote$tate cum $int, ex$iccant $ugendo è materia $uccum: cum autem $u-
perarit & abundarit copia calcis & arenæ, paries plus habens humoris,
non cito fiet euanidus, $ed ab his continebitur. Simul autem humida po-
te$tas è materia per cæmentorum raritatem fuerit exucta, tunc calx ab
arena di$cedens di$$oluitur: item\’q; cæmenta non po$$unt cum his cohæ-
re$cere, $ed in vetu$tatem parietes efficiunt ruino$os. Id autem licet ani-
maduertere etiam de nonnullis monumentis, quæ circa Vrbem facta
$unt è marmore $eu lapidibus quadratis, intrin$ecus\’q; medio calcata far-
cturis vetu$tate euanida facta materia, cæmentorum\’q; exucta raritate
proruunt, & coagmentorum ab ruina di$$olutis iuncturis di$sipantur.
Quòd $i quis noluerit in id vitium incidere, medio cauo $eruato $ecun-
dum ortho$tatas intrin$ecus ex rubro $axo quadrato, aut ex te$ta, aut $ili-
cibus ordinarijs $truat bipedales parietes, & cum an$is ferreis & plumbo
frontes vinctæ $int. Ita enim non aceruatim, $ed ordine $tructum opus
poterit e$$e $ine vitio $empiternum, quod cubilia & coagmenta eorum
[078]M. VITRVVII POLL.
inter $e $edentia & iuncturis alligata non protrudent opus, neque ortho-
$tatas inter $e religatos labi patientur. Itaq; non e$t contemnenda Græ-
corum $tructura: non enim vtuntur è molli c{ae}mento polita, $ed cum di$-
ce$$erunt à quadrato, ponunt de $ilice $eu de lapide duro ordinariam, &
ita (vti lateritia $truentes) alligant eorum alternis corijs coagmenta, &
$ic maxime ad æternitatem firmas perficiunt virtutes. Hæc autem duo-
bus generibus $truuntur, exhisvnum I$odomum, alterum p$eud<007>$odo-
mum appellatur. I$odomum dicitur, cum omnia coria æqua cra$situdi-
ne fuerint $tructa. P$eudi$odomum, cum impares & inæquales ordines
coriorum diriguntur. Ea vtraque $unt ideo firma, primum, quòd ip$a
c{ae}menta $unt $pi$$a & $olida proprietate, neque de materia po$$unt ex-
ugere liquorem, $ed con$eruant eam in $uo humore ad $ummam vetu-
$tatem, ip$a\’q; eorum cubilia primum plana & librata po$ita, non patiun-
tur ruere materiam, $ed perpetua parietum cra$situdine religata conti-
nent ad $ummam vetu$tatem. Altera e$t, quam ἐμπλεκτὸμ appellant,
qua etiam no$tri ru$tici vtuntur. Quorum frontes polliuntur, reliqua
ita vti $unt nata, cum materia collocata alternis alligant coagmentis. Sed
no$tri celeritati $tudentes, erecta coria locantes, frontibus $eruiunt, & in
medio farciunt fractis $eparatim cum materia cæmentis, ita tres $u$citan-
tur in ea $tructura cru$tæ, duæ frontium, & vna media farcturæ. Græci
verò non ita, $ed plana collocantes, & longitudines coriorum alternis co-
agmentis in cra$s<007>tudinem in$truentes non media farciunt, $ed è $uis fron-
tatis perpetuum & in vnam cra$situdinem parietem con$olidant, & præ-
ter cætera interponunt $ingulos perpetua cra$situdine vtraq; parte fron-
tatos, quos {δι}ατόν{ου}ς appellant, qui maxime religando confirmant parie-
tum $oliditatem. Itaque $i quis voluerit ex his commentarijs animaduer-
tere & eligere genus $tructuræ, perpetuitatis poterit rationem habere.
Non enim quæ $unt è molli c{ae}mento $ubtili facie venu$tatis, non eæ po$-
$unt e$$e in vetu$tatem non ruino$æ. Itaque cum arbitria communium
parietum $umuntur, non æ$timant eos quanti facti fuerint, $ed cum ex
tabulis inueniunt eorum locationes, pretio præteritorum annorum $in-
gulorum deducunt octoge$imas, & ita ex reliqua $umma, partem reddi
iubent pro his parietibus, $ententiam\’q; pronunciant eos non po$$e plu$-
quam annos octuaginta durare. De lateritijs verò, dummodo ad per-
pendiculum $int $tantes, nihil deducitur, $ed quanti fuerint olim facti,
tanti e$$e $emper æ$timantur. Itaq; nonnullis ciuitatibus & publica ope-
ra & priuatas domos, etiam regias è latere $tructas licet videre. Et pri-
mum Athenis murum, qui $pectat ad Hymettum montem & Pentelen-
$em. Item parietes in æde Iouis, & Herculis lateritias cellas, cum circa la-
pidea in æde epi$tylia $int, & columnæ, In Italia Aretij vetu$tum egre-
giè factum murum, Trallibus, domum regibus Attalicis factam, quæ ad
[079]DE ARCHITEC. LIB. II.
habitandum $emper datur ei, qui ciuitatis gerit $acerdotium. Item Lace-
dæmone è quibu$dam parietibus etiam picturæ exci$æ inter$ectis lateri-
bus inclu$æ $unt in ligneis formis, & in comitium, ad ornatum ædilitatis
Varronis & Murenæ, fuerunt allatæ. Crœ$i domus, quam Sardiani ciui-
bus ad requie$cendum ætatis ocio, $eniorum collegio Geru$iam dedica-
uerunt. Item Halicarna$si potenti$simi regis Mau$oli domuscum Pro-
conne$sio marmore omnia haberet ornata, parietes habet latere $tructos,
qui ad hoc tempus egregiam præ$tant firmitatem, ita tectorijs operibus
expoliti, vt vitri perluciditatem videantur habere. Neque is rex ab ino-
pia id fecit: infinitis enim vectigalibus erat farctus, quod imperabat Ca-
riætoti. Acumen autem cius & $olertiam ad ædificia paranda $ic licet
con$iderare. Cùm e$$et enim natus Myla$is, & animaduerti$let Halicar-
na$si locum naturaliter e$$e munitum, emporium\’q; idoneum, portum
vtilem, ibi $ibi domum con$tituit. Is autem locus, e$t theatri curuaturæ
$imilis. Itaque in imo $ecundum portum, forum e$t con$titutum, per me-
diam autem altitudinis curuaturam præcinctionem\’q; platea ampla lati-
tudine facta, in qua media Mau$oleum ita egregijs operibus e$t factum,
vt in $eptem $pectaculis numeretur. In $umma arce media, Martis fa-
num habens $tatuam colo$si, quam ἀηρόλιθομ dicunt, nobili manu Telo-
charis factam. Hanc autem $tatuam alij Telocharis, alij Timothei putant
e$$e. Incornu autem $ummo dextro, Veneris & Mercurij fanum ad
ip$um Salmacidis fontem. Is autem fal$a opinione putatur venereo mor-
bo implicare eos, qui ex eo biberint. Sed h{ae}c opinio, quare per orbem ter-
rarum fal$o rumore $it peruagata, non pigebit exponere. Non enim,
quod dicitur molles & impudicos ex ca aqua fieri, id pote$t e$$e: $ed e$t
eius fontis pote$tas perlucida, $apor\’q; egregius. Cùm autem Melas &
Areuanias ab Argis & Trœzene coloniam communem eò loci deduxe-
runt, barbaros Caras & Lelegas eiecerunt. Hi autem ad montes fugati $e
congregantes di$currebant, & ibi latrocinia $acientes crudeliter cos va-
$tabant. Po$tea de colonis vnus ad eum fontem, propter bonitatem aqu{ae},
quæ$tus cau$a, tabernam omnibus copijs in$truxit, eam\’q; exercendo eos
barbaros allectabat: ita $ingulatim decurrentes, & ad cœtus conuenien-
tes, è duro fero\’q; more, commutati in Græcorum con$uetudinem & $ua-
uitatem, $ua voluntate reducebantur. Ergo ea aqua non impudico mor-
bi vitio, $ed humanitatis dulcedine, mollitis animis barbarorum, eam fa-
mam e$t adepta. Relinquitur nunc quoniam ad explicationem mœnium
corum $um inuectus, tota, vti $unt, definiam. Quemadmodum enim in
dextra parte fanum e$t Veneris, & fons $upra$criptus, ita in $ini$tro cor-
nu regia domus, quam rex Mau$olus ad $uam rationem collocauit. Con-
$picitur enim ex ea, ad dextram partem, forum & portus, mœnium\’q; to-
ta finitio, $ub $ini$tra $ecretus $ub montibus latens portus, ita vt nemo
[080]M. VITRVVII POLL.
po$sit, quid in eo geratur, a$picere, nec $cire: vt Rexip$e de $ua domo re-
migibus & militibus $ine vllo $ciente, quæ opus e$$ent, imperaret. Itaque
po$tmortem Mau$oli, Artemi$ia vxore eius regnante, Rhodij indignan-
tes mulierem imperare ciuitatibus Cariæ totius, armata cla$$e profecti
$unt, vt id regnum occuparent. Tum Artemi$iæ cùm e$$et id renuncia-
tum, in eo portu ab$tru$am cla$$em, celatis remigibus & epibatis compa-
ratis, reliquos autem ciues in muro e$$e iu$sit. Cùm autem Rhodij orna-
tam cla$$em in portum maiorem expo$ui$$ent, plau$um iu$sit ab muro
his darent, polliceri\’q;, $e oppidum tradituros: qui cùm penetra$$ent intra
murum, relictis nauibus inanibus, Artemi$ia repente fo$$a facta, in pela-
gus eduxit cla$$em ex portu minore, & ita inuecta e$t in maiorem. Expo-
$itis autem militibus & remigibus, cla$$em Rhodiorum inanem abduxit
in altum. Ita Rhodij non habentes quò $e reciperent, in med<007>o conclu$i,
in ip$o foro $unt trucidati: ita Artem<007>$ia, in nauibus Rhodiorum $uis mi-
litibus & remigibus impo$itis, Rhodum e$t profecta. Rhodij autem cum
pro$pexi$$ent $uas naues laureatas venire, opinantes ciues victores reuer-
ti, ho$tes receperunt. Tunc Artemi$ia Rhodo capta, principibus occi$is,
trophæum in vrbe Rhodo $uæ victoriæ con$tituit, æneas\’q; duas $tatuas
fecit, vnam Rhodiorum ciuitatis, alteram $uæ imaginis, & i$tam figura-
uit Rhodiorum ciuitati $tigmata imponentem. Po$tea autem Rhodij re-
ligione impediti (quòd nefas e$t trophæa dedicata remoueri) circa eum
locum ædificium $truxerũt, & id erecta Graia $tatione texerunt, ne quis
po$$et a$picere, & id ἄβαΤομ vocitari iu$$erunt. Cùm ergo tam magna
potentia reges non contemp$erint lateritiorum parietum $tructuras, qui-
bus & vectigalibus & præda $æpius licitum fuerat, non modo cæmenti-
tio aut quadrato $axo, $ed etiam marmoreo habere: non puto oportere
improbari, quæ è lateritia $unt $tructura facta ædificia, dummodo rectè
$int perfecta. Sed id genus quid ita à populo Romano in vrbe fieri non
oporteat exponam, quæ\’q; $int eius rei cau$æ & rationes non prætermit-
tam. Leges publicæ non patiuntur maiores cra$situdines quàm $e$quipe-
dales con$titui loco communi: cæteri autem parietes, ne $patia angu$tio-
ra fierent, eadem cra$situdine collocantur: lateritij verò (ni$i diplinthij
aut triplinthij fuerint) $e$quipedali cra$situdine non po$$unt plu$quam
vnam $u$tinere contignationem. In ea autem maie$tate vrb<007>s & ciuium
infinita frequentia, innumerabiles habitationes opus fuit explicare. Ergo
cùm recipere non po$$et area plana tantam multitudinem ad habitan-
dum in vrbe, ad auxilium altitudinis ædificiorum res ip$a coëgit deueni-
re. Itaque pilis lapideis, $tructuris te$taceis, parietibus cæmentitijs altitu-
dines extructæ contignationibus crebris coaxatæ, & cœnaculorum $um-
mas vtilitates perficiunt & de$pectationes. Ergo menianis & contigna-
tionibus varijs alto $patio multiplicatis, populus Romanus egregias ha-
[081]DE ARCHITEC. LIB. II.
bet $ine impeditione habitationes. Quoniam ergo explicata ratio e$t, quid
ita in vrbe propter nece$sitatem angu$tiarum, non patiuntur e$$e lateri-
tios parietes, cum extra vrbem opus erit his vti $ine vitijs ad vetu$tatem,
$ic erit faciendum. Summis parietibus $tructura te$tacea $ub tegula $ubij-
ciatur altitudine circiter $e$quipedali, habeat\’q; proiecturas coronarum,
ita vitari poterunt quæ $olent in his fieri vitia. Cùm enim in tecto tegu-
læ fuerint fractæ, aut à ventis deiectæ, qua po$sit ex imbribus aqua per-
pluere, non patietur lorica te$tacea lædi laterem, $ed proiectura corona-
rum reijciet extra perpendiculum $tillas, & ea ratione $eruauerit integras
lateritiorum parietum $tructuras. De ip$a autem te$ta, $i $it optima $eu
vitio$a ad $tructuram, $tatim nemo pote$t iudicare, quod in tempe$tati-
bus & æ$tate in tecto cum e$t collocata, tunc $i firma e$t, probatur. Nam
quæ non fuerit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibi $e o$tendet e$$e vi-
tio$am gelicidijs & pruina tacta. Ergo quæ non in tectis poterit pati la-
borem, ea non pote$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma. Quare ma-
xime ex veteribus tegulis tecti $tructi parietes firmitatem poterunt ha-
bere. Cratitij verò velim quidem ne inuenti e$$ent. Quantum enim ce-
leritate & loci laxamento pro$unt, tanto maiori & communi $unt cala-
mitati: quod ad incend<007>a (vti faces) $unt parati. Itaque $atius e$$e vide-
tur impen$a te$taceorum in $umptu, quàm compendio cratitiorum e$$e
in periculo. Etiam qui $unt in tectorijs operibus, rimas in ijs faciunt arre-
ctariorum & tran$uer$ar<007>orum d<007>$po$itione. Cùm enim linuntur, reci-
pientes humorem turge$cunt, deinde $icce$cendo contrahuntur, & ita ex-
tenuati di$rumpunt tectoriorum $oliditatem. Sed quoniam nonnullos ce-
leritas, aut inopia, aut impendentis loci deceptio cogit, $ic erit faciendum.
Solum $ub$truatur alte, vt $int intacti ab rudere & pauimento: obruti
enim in his cum $unt, vetu$tate marcidi fiunt, deinde $ub$identes procli-
nantur, & d<007>$rumpunt $peciem tectoriorum. De parietibus & apparatio-
ne generatim materiæ eorum, quibus $int v<007>rtutibus & vitijs, quemad-
modum potui, expo$ui. Decontignationibus autem & copijs earum, qui-
bus comparentur rationibus, & ad vetu$tatem non $int infirmæ, vti natu-
ra rerum mon$trat, explicabo.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Retículatum quo nunc omnes utuntur.]_ Ret<007>culatum op{us} dici-
tur, cum cæmenta non iacentia, $ed in lat{us} $tantia ponuntur. Ea enim $tructura re-
te videtur referre. Quamu{is} multo meli{us}, $i cæ$is fiat lapidib{us}, ac non poti{us} ru-
dib{us} & vulgarib{us}, aut coctilib{us} latercul{is} quadrat{is}, $ed in angulum $tanti-
b{us}. Cuiu$modi Romæ, & extra vrbem videntur in mult{is} ruin{is} ex topho, parte
tantum quæ extaret, $iue tectorio proxima e$$et, $pecio$a & quadrata, quæ autem
in interiorem $tructuram inderetur, temerè & vulgariter ducta aut cæ$a. Reticu-
[082]M. VITRVVII POLL.
latum op{us} Græci {δι}ικτυόθετομ vocant, vt tradit Plin. toties memorato cap. _XXII_.
Sed & illi {δι}ικτυωτὰ dicunt ret{is} in modum $tructa & qua$i cancellata, vt hîc
in Mau$eolo Augusti, & in vestig{ij}s palat{ij} Pinc{ij} Senator{is}, quod e$t nõ ita procul
à porta Pinciana, cui olim fuit nomen Collatinæ, videre licet, præterea in monu-
mento Virgil{ij}, quod qui Neapolim petunt $u$picientes dextra vident $tatim quam
cryptam egre{$s}i $unt, item in $inu Baiano, in castello aquæ quod centum camerell{as}
vocant, in pi$cina mirabili, ac Cum{<007>s}, & Puteol{is} in amphitheatro quod $cholam
Virgily vulg{us} vocat, in ca$tello aquæ quod labyrinthum dicunt, ad antrum Sybillæ
prope Auernum lacum, & infinit{is} al{ij}s loc{is}. vulgò amygdalatum op{us} vocatur.
_Inter $éque ímbrícata.]_ Id e$t vt vnum duorum cæmentorum angul{<007>s},
atque adeò cæment{is} ip$is inuehatur, $edeat\’{que} imbricum tegularum modo. Sunt au-
tem imbrices tegulæ aduolutæ, & canal{is} in modum ductæ, & veluti $emitubuli,
id e$t quæ crurum tuendorum arma (tibialia vocat Paul{us} iuri$con$ul. Pandect. li-
bro _XLVIII_. de re militari) imitantur Docte Plini{us} vngues $imiæ $crip$it e$$e
imbricatos lib. _XI_. cap. _XLV_. & lib. _XV_. cap. _XLV_. Cypriam laurum folio e$$e
per margines imbricato Ab imbrice, quem ex Plauto & Virgilio probat Serui{us}
fœminino & ma$culino genere proferri, sidoni{us} dixit tegul{is} imbricari pro tegi,
Epistolarum libro $ecundo.
_Medío cauo $eruato $ecundum ortho$tatas.]_ Orthostatæ $unt ar-
rectaria quacunque $int materia. Ligneorum quamu{is} procumbentium mentio e$t
lib. _X_. cap. _XIX_. Lapideorũ autem ratio intelligi pote$t hîc ex Tyburtini lapid{is} $pox-
d{is} pontium Hadriani, Fabrit{ij}, & Cæst{ij}, id e$t S. Angeli, S. Bartholomæi, & qua-
tuor capitum, quanquam pl{us} $emidirut{is} & in $epulcro Plauciorum via Tybur-
tina, ad pontem Lucanum. Inciduntur in his canales, in quos veluti in fœmin{as}
aliud qu<007>dpiam ceu ma$culum ineat committatur\’{que}. Cuiu$modi $unt, qu{as} regnan-
tes nostri morte$i{as}, qua$i morde$i{as}, à mordendo vocant, commi$$uræ $cilicet gen{us},
cum perpetuo canali induntur, in$eruntur’ue tabulæ, aut quippiam $imile. Hoc au-
tem loco interpretamur pro erect{is} cor{ij}s, $ecundum quæ excitandi $unt bipedales
parietes. Reuinciuntur verò inter $e eiu$dem plani cor{ij} lapides an${is} ferre{is}, aut
ære{is} poti{us}, quanquam & ligne{is} $ecuricl{<007>s} (nostri hyrundinũ caud{as} vocant) cera
& amurca perfu$is in alligationib{us} v$os, ip$a opera docent. Inferiores autem lapi-
des cum $uperiorib{us} configuntur clau{is}, & connectuntur.
_Quòd cubilia & coagmenta eorum.]_ Cubilia $unt hoc loco $edes la-
pidum aut laterum.
_Seu de lapide duro ordínaríam.]_ Ordinaria $tructura media e$t inter
eam, quæ fit è quadrato lapide, & quæ ex informi cæmento temere congesto, vbi
lapides & $i ad normam non re$pondent, à $e inuicem non abhorrent, & ordine
coagmentantur.
_Ex hís unum í$odomum, alterum p$eudífodomum.]_ Ali{as} le-
gitur i$œcodomon, & p$eudi$œ codomon. Tricæli{us}, qui lexicon Ferrariæ imprimen-
dum curauit anno _M. DX_. legebat i$ogonion & p$eudi$ogonion, quamu{<007>s} φ{ευ}{δι}ισο-
γώνιομ legatur. Non po$$um dicere cur probem, nullo adiuuante, quem viderim co-
dice. Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _XXII_. ita expre{$s}it Græcorum $tructuram. Græ-
ci, inquit, è lapide duro, aut $ilice aquato con$truunt veluti lateritios parietes. Cum
[083]DE ARCHITEC. LIB. II.
ita fecerint, i$odomon vocant gen{us} $tructuræ. At cum inæquali cra{$s}itudine $tru-
cta $unt, p$eudi$odomon. Tertium e$t emplecton, tantummodo front<007>b{us} polit{is}, reli-
qua fortuitò collocata. Quod autem & ad rem attinet, $cribit eodem loco, altern{as}
coagmentationes fieri debere, vt commi$$ur{as} antecedentiũ med{ij}lapides obtineant,
in medio quo{que} pariete, $i res patiatur, $in min{us}, vti{que} à laterib{us} med{ij}s par<007>etib{us}
farct{is}, fract{<007>s} cæment{<007>s}.
_Cum omnía coría æqua cra$sítudíne fuerínt $tructa.]_ Coria v@-
cat ordines, & cur${us}.
_Sed con$eruat ea ín $uo humore.]_ Vni{us} literæ adiectione $cribo, eam,
quòd referri debeat ad materiam.
_Tres $u$citantur ín ea $tructura cru$tæ.]_ Aduerte crustam etiam
de farctura dici: vt $int cru$tarum aliæ extimæ, aliæ intimæ $iue inte$tinæ, aliæ me-
diæ. Et extimam quidem crustam appellauerim exterior{is} front{is} corium & dire-
cturam, quam velim coæquabili & minime d<007>$pari $axo $tructam. Intimam dico,
quæ e<007> è regione po$ita e$t. Media e$t, quæ inter vtranque veluti farctura collocata
e$t, $iue congest<007>tio & tumultuario opere fuerit facta, $iue ordinario, aut quadrato
$axo, vt frons exterior, $tructa.
_Sed è $uis frontatís perpetuum.]_ Frontatum lapidem, qui pertendit ad
vtranque frontem pariet{is}, Græci modo diatonon, qua$i extentum dic{as}, modo d<007>ato-
ron, id e$t penetrantem vocant. Sunt enim aliqui vna tantum parte frontati, de qui-
b{us} hic agitur, vti de vtraque parte frontat{is} paulò pò$t. Quos in mur{is} repræ$en-
tant taleæ, quemadmodum ex cap. _V_. lib. _I_. liquet. Maior enim e$t cra{$s}itudo publi-
corum vrb{is} murorum, quàm priuatorum parietum.
_In uenu$tatenon ruino$æ.]_ Scribendum, in venustatem, vt $uprà ip$o
capite, $ed in vetustatem parietes efficiunt ruino$os. Hoc etiam animaduertendum
e$t, tres negationes vim duarum habere.
_De lateritijs uerò, dummodo ad perp\~ediculum $int $tantes.]_
Totos viginti $equentes ver$iculos mutuat{us} e$t Plin. lib. _XXXV_. cap. _XIIII_.
_In Italia Aretio uetu$tum egregíè factum murum.]_ Plini{us}
Meuaniam addit, quæ vmbriæ, id e$t ducat{us} Spoletani, oppidum e$t, in via olim
Flaminia ad radices ei{us} coll{is} in quo Falcum $itũ, e$t ex aduer$o Triu{ij}, quã V<007>rgi-
li{us} Mutu$cam, Martial{is} Trebulam appellat, Serui{us} Trebiam dictam autor e$t.
Aretium autem vetusti{$s}ima Ethrurum vrbs nomen retinuit.
_Item Halícarna$sí potentí$símíregís Mau$olí domus.]_ Præter
locum $uper<007>{us} citatum, hoc Pl<007>ni{us} $crib<007>t lib. _XXXVI_. cap. _VI_.
_Cum e$$et enim natus Myla$is.]_ Myla$a oppidum Cariæ Plinio lib. _V_.
cap. _XXIX_.
_Itaque ín ímo, $ecundum portum forum e$t con$títutum.]_
Id ex arte factum e$t Ita enim præcepit lib. _I_. cap. vltimo. Et $i erunt mœnia $ecun-
dum mare, area, vbi forum con$tituatur, eligenda proximè portum, $in autem me-
d<007>terranea, in oppido medio.
_In qua media Mau$oleum.]_ De Mau$oleo $epulcro ab Artemi$ia vxore
Mau$olo Cariæ regulo facto, at{que} de artificib{us}, $cribit Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _V_.
Meminit & Strabo lib. _XIIII_. & Pau$ani{as} in Arcadic{is}, vt omittam Hero-
[084]M. VITRVVII POLL.
dotum lib. _VII_. Ciceronem quæstionum Tu$culanarum lib. _III_. Gellium lib. _X_.
cap. _XVIII_. Id verò etiamnum durare audio. Quod $i verum e$t, erit quod Vi-
truuio credatur lateritium op{us} ætatem ferre.
_Martís fanum habens $tatuam colo$sí.]_ Colo$$os vocant moles $ta-
tuarum turrib{us} pares, autore Plinio lib. _XXXIIII_. cap. _VII_. Annotatum e$t
à Pomponio Gaurico libro de Sculptura, quadruplicem e$$e $tatuarum differen-
tiam, $ignorum, parilium, magnarum, & maximarum, $tatu{as}\’{que} e{as}, quæ intra hu-
mani habit{us} $taturam fierent, vocari $igna, & $igilla, cubitales $cilicet palma-
res’ue, & $i quæ e$$ent harum quotæ partes. Dici autem pariles, cum ei{us} qui ex-
primitur $taturam vndique præ$entabim{us}, dari\’{que} benemerit{is} ac $apientib{us} vi-
r{is}. Magn{as} verò e$$e, cum infra $e$quialteram $taturæ continebuntur, dicari\’{que} Regi-
b{us} & Imperatorib{us}, $icut maiores, id e$t quæ ad alteram excreuer<007>nt, $ol{is} he-
roib{us}. Maxim{as} autem, hoc e$t quando ter humani corpor{is} $tatura continebitur,
item\’{que} rur${us} ac rur${us}, quamu{is} e{as} $ibi Romani, & Barbari reges vendicauerint,
propr<007>{as} tamen e$$e Deorum, e$$e\’{que} colo$$os nominat{as}, vel ab autore ip$o, vel ab no-
xia radiorum effu$ione, quæ fieri $olet eiu$modi moles intuendo, vel à $pecub{us}, va-
$ta\’{que} int{us} inanitate, id enim e$$e κόλομ ὅ{ατ}ομ. Al{ij} verò ὰπὸ <105> κολά{ει}μ, quod e$t
modum <007>n re aliqua excedere, dictos volunt. Sed quid prohibet, ne non omnia com-
muni dem{us} vtilitati, & illud adiungere, $tatu{as} quæ d{ij}s fiunt, vocari {εἴ}{δι}ωλα,
quæ heroib{us} ξόανα, quæ regib{us} {ἀν}δ{ρι}άντας, quæ $apientib{us} {εἴ}κελα, quæ bene-
merit{is} vir{is} βρέτεα.
_Nobili manu Telocharis facta.]_ Aliàs Leochar{is}, vt in proœmio lib.
_VII_. & apud Plinium lib. _XXXVI_. cap. _V_.
_Is autem fal$a opinione putatur uenereo morbo implicare_
_eos, qui ex eo biberint.]_ Salmacid{is} font{is} Cariæ, præter vulgi fabulo$am
$ententiam, naturam explicuit Vitruui{us}. Strabo autem lib. _XIIII_. dum eos refu-
tat, qui hominum mollitiem eam ab aëre, aut aqua fieri existimant, non in ea qui-
dem, $ed in diuiti{as} & vict{us} incontinentiam cau$am re{ij}cit. Sext{us} Pompei{us}
tradit ei{us} font{is} aditum parietib{us} angust{<007>s} cum e$$et, occa$ionem iuuen<007>b{us} po-
tantib{us} dedi$$e violandorum puerorum ac puellarum.
_Epíbatís comparatís.]_ Epibatæ A. Hircio, quem aliqui Oppium appel-
lant, libr{is} de bello Aphricano, & Alexandrino, dicuntur cla{$s}iar{ij} milites. Ne
laudem Demosthenem, Herodotum, Xenophontem, Harpocrationem, Pollucem, Por-
phyrium in quæstionib{us} Homeric{is}, Appianum, & alios.
_Leges publícæ non patíuntur maíores cra$sítudínes, quàm_
_$e$quípedales con$títuí loco communí.]_ Plini{us} lib. _XXXV_. cap.
_XIIII_. de lateritio muro loquens. Romæ non $unt talia ædificia, quia$e$quipedal{is}
paries non pl{us} quàm vnam contignationem tolerat, cautum\’{que} e$t, ne commun{is}
cra{$s}ior fiat, nec intergerinorum ratio patitur.
_Laterít{ij} uerò (ní$í díplínth{ij}, aut tríplinth{ij} fuerínt.)_ Id e$t duo-
rum aut trium ordinum laterum (qui πλίνθοι Græcè dicuntur) in cor{ij} latitudi-
nem in$tratorum.
_Se$quípedalí cra$sítudíne.]_ Cum vni{us} tantum later{is} corium ha-
beant parietes. Qui loc{us} adiuuat $cripturam quam probaui $uprà cap. _III_. vbi de
[085]DE ARCHITEC. LIB. II.
didoro dixit. Alioqui nihilo erunt habiliores parietes ad $ust<007>nend{as} plures con-
tignationes, quòd $int diplinth{ij}, aut triplinth{ij}, ni$i eo modo cra{$s}itudin{is} aliquid
accedat, hoc e$t, ni$i non iam $e$quipedem $int cra{$s}i, $ed tres pedes, aut quatuor &
$emi$$em ped{is}.
_Ergo cum recipere non po$$et area plana tantam multitudi-_
_nem.]_ Aduerte Romana ædificia principio fui$$e vni{us} contignation{is}, postea
multarum. Cui $ub$cribit Varro, lib. de Latina lingua _IIII_. Aedes, inqu<007>t, ab aditu,
quòd plano pede adibant.
_Et cœnaculorum ad $ummas utilitates perficiunt & de$pe-_
_ctiones.]_ Alterutra tollenda e$t vocula, præpo$itio ad, aut posterior coniunctio.
Ni$i cui d<007>ctum videbitur pro adu$que, vt libro _X_. cap. _XI_. Præstant ver$ationi-
b{us} ad infinit{as} vtilitates.
_Ergo menianis & contignationibus uar{ij}s.]_ Meniana erant podia,
pergulæue, cuiu$modi $unt ea, quæ hodie ita pro{ij}cere a$$ueuim{us}, vt mutul{is} (cor-
uos dicim{us}, Itali modigliones) firmi{$s}im{is} quie$cant & nitantur. Romani vocabulo
eo etiam nunc vtuntur. Græci orth{as} appellant, vt $cribunt Theodo$i{us} & Honori{us}
Impp. Cod. lib. _VIII_. de ædific{ij}s priuat{is}.
_Summis parietibus $tructura te$tacea $ub tegula $ub{ij}cia-_
_tur.]_ Hoc etiam monet Palladi{us} lib. _I_. cap. _XI_. his verb{is}. Quòd $i lateritios pa-
rietes in prætorio facere voluer{is}, illud $eruare debeb{is}, vt perfect{<007>s} parietib{us}, in
$ummitate quæ trabib{us} $ubiacebit, $tructura testacea cum coron{is} prominentib{us}
fiat $e$quipedali altitudine, vt $i corruptæ tegulæ, aut imbrices fuerint, parietem
non po{$s}int $tillicidia penetrare per pluuiam.
_Habeátque proiecturas coronarum.]_ Coronæ hoc loco dicuntur pro-
tecta quædam, $iue proiecta, id e$t prominentiæ, & veluti $upercilia parietum,
$uggrundulæ’ ue arcend{<007>s} $tillicid{ij}s inuentæ, qu{as} Bononien$es grund{as} nominant,
nos larmerios familiari nostro $ermone vocare con$ueuim{us}. Quod etiam admonuit
Budæ{us}. Eam proiecturam paulò pò$t loricam testaceam vocat Q. Curti{us} lib. _IX_.
interpretationem adiuuat, Angusta (inquit) muri corona erat. non pinnæ, $icut ali-
bi, fastig<007>um ei{us} distinxerant, $ed perpetua lorica tran$itum $ep$erat.
_Non patietur lorica te$tacea lædi laterem.]_ Id e$t testacea proie-
ctura, & $emifastigium. Aliâs lorica e$t tectorium vt lib. _VII._ cap. _I_.
_Cratic{ij} uero uelim, ne inuenti quidem e$$ent.]_ Cratic{ij} parietes
appellati $unt ab arrectarum tran$uer$arum\’{que} cannarũ $tructura, in crat{<007>s} modum.
Sed loc{us} hic admonet, vt $emel complectamur, percen$eam{us}\’{que} parietum genera, $i
pri{us} dixerim{us} parietes cen$eri $tructur{as} quæ obductæ $tent ad <007>nteriora ædific{ij}
vacua obuallanda, aut tectum (quo & pluuia excipitur, & æst{us} excluditur)
atque adeò camer{as}, contignationes’ ue $ustinent. Præterea $ingulos parietes e$$e ve-
luti $ingul{as} perpetu{as} in latitudinem & altitudinem column{as}, vti port<007>c{us} e$t
plurib{us} in loc{is} apert{us} paries, quamobrem ad columnarum rationem e$$e eos tol-
lendos, vt $int latiores in imo, & contractiores in verticem, id e$t ad columnarum
$ymmetriam temperati. Sunt igitur parietes marmorei aliqui, al{ij} quadrato. $axo
con$tant, fiunt & cæmentit{ij} ex informib{us}, $ed imbricum modo hærentib{us} lapi-
dib{us}, $unt testacei ex latere igne percocto: laterit{ij} verò è crud{is} laterib{us}, id e$t
[086]M. VITRVVII POLL.
$ole tantum coct{is} fiunt. Cratic{ij} ligne{is} cratib{us}, aut cann{is} in modum crat{is} in$ert{is},
& plexè intercur$antib{us} con$tant. Formacei verò parietes fiunt ex terra, dicti auto
re Plinio lib. _XXXV_. cap. _XIIII_. quoniam in forma circundat{<007>s} duab{us} tabul{is}
inferciuntur veri{us}, quàm in$truuntur. Locum hunc Plin{ij} emendauim{us} ex vete-
ri libro, & I$idoro lib. _XV_. etymolog. cap. _IX_. qui formatum $iue formatium vo-
cat id gen{us} pariet{is}. Vtuntur & $epiend{is} fund{is} atque hort{is}, macer{ij}s, id e$t ex
pur{<007>s} cæment{<007>s} temerè congest{is} & $ine arenato parietib{us}. Vt taceam quod $cribit
Plini{us} lib. _V_. cap. _V_. Hammanientes domos $ale è montib{us} $u{is} exci$o, ceu lapide
con$truere. Et quod idem refert lib. _VII_. cap. _II_. Pygmæos ca${as} $u{as} luto penn{<007>s}\’{que},
& ouorum putaminib{us} con$truere, & $i quid huiu$modi à $criptorib{us} memora-
tur. Clatri enim $iue cancelli, id e$t ligna modic{is} interuall{is} annexa, $iue arrecta-
r{ij}s atque tran$uer$ar{ij}s fiant, $iue rhombi figura, reticulatóue opere (quidam ab
amygdal{is} ei formæ nomen indiderunt, ceu amygdalaceum dicant, bona pars no-
$trorum à lauri, vt puto, folio lo<052>angi{as} corrupto vocabulo, qua$i laurin{as} vocauit)
tamet$i loc{us} e{is} occludatur, haud $cio, an pariet{is} appellatione venire po{$s}int.
_Quòd ad incendia (uti fa$ces) $unt parati.]_ Budæ{us} maximæ vir
erudition{is} cum ad testimonium vocaret hunc locum, legi$$e videtur faces, quod in
aliquib{us} cod<007>cib{us} inueni, $ed mihi potior videtur hæc nostra $criptio: quam con-
firmauit loc{us} ex cap. _IX_. hui{us} libri. Imperatum e$t fa$ciculos ex virg{is} alliga-
tos, & faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere.
Rimas in his faciunt arrectariorum et tran$uer$ariorum di$-
po$itione.] _De h{is} tractat Vitruui{us} ad finem tert{ij} capit{is} libri $eptimi._
De materie cædenda, & de arborum quarundam pro-
prietatib{us}. # _CAP. IX_.
MATERIES cædenda e$t à primo autumno ad id
tempus, quod erit antequam flare incipiat Fauonius.
Vere enim omnes arbores fiunt prægnantes, & omnes
$uæ proprietatis virtutem e$ferunt in frondes, anniuer-
$arios\’q; fructus. Cùm ergo inanes & humidæ tempo-
rum nece$sitate fuerint, vanæ fiunt & raritatibus im-
becillæ: Vtietiam corpora muliebria cum conceperint, à fœtu ad par-
tum non iudicantur integra, neq; in venalibus ea, cum $unt prægnantia,
præ$tantur $ana: ideo quod in corpore præ$eminat<007>o cre$cens, ex omni-
bus cibi pote$tatibus detrahit alimentum in $e, & quo firmior efficitur
ad maturitatem partus, eò minus patitur e$$e $olidum idip$um, ex quo
procreatur. Itaque ædito fœtu, quod prius in aliud genus incrementi de-
trahebatur, cum ad di$parationem procreationis e$t liberatum, inanibus
& patentibus venis in $e recipit, & lambendo $uccum etiam $olide$cit, &
redit in pri$tinam naturæ firmitatem. Eadem ratione autumnali tempo-
re maturitate fructuum flacce$cente fronde, ex terra recipientes rad<007>ces
[087]DE ARCHITEC. LIB. II.
arborum in $e $uccum, recuperantur & re$tituuntur in antiquam $olidi-
tatem. At verò aëris hyberni vis comprimit & con$olidat eas per id (vt
$uprà $criptum e$t) tempus. Ergo $i ea ratione & eo tempore, quod $uprà
$criptum e$t, cæditur materies erit, tempe$tiua. Cædi autem ita opor-
tet, vt incidatur arboris cra$situdo ad mediam medullam, & relinquatur,
vti per eam ex$icce$cat $tillando $uccus. Ita qui ine$t in his inutilis liquor,
e$fluens per torulum, non patietur emori in eo $aniem, nec corrumpi ma-
teriæ qualitatem. Tum autem cum $icca & $ine $tillis erit arbor, deijcia-
tur, & ita erit optima in v$u. Hoc autem ita e$$e, licet animaduertere
etiam de arbu$tis. Ea enim cum $uo quæ\’q; tempore ad imum perforata
ca$trantur, profundunt è medullis quem habent in $e $uperantem & vitio-
$um per foramina liquorem, & ita $icce$cendo recipiunt in $e diuturni-
tatem. Qui autem non habent ex arboribus exitus humores, intra con-
cre$centes putre$cunt, & efficiunt inanes eas & vitio$as. Ergo $i $tantes &
viuæ $icce$cendo non $ene$cunt, $ine dubio cum e{ae}dem ad materiem deij-
ciuntur, cum ea ratione curatæ $uerint, habere poterunt magnas in ædifi-
cijs ad vetu$tatem vtilitates. Eæ autem inter $e di$crepantes, & di$simi-
les habent virtutes, vti robur, vlmus, populus, cupre$$us, abies, & cæteræ,
quæ maxime in ædificijs $unt idoneæ. Nanq; non pote$t id robur, quod
abies, nec cupre$$us, quod vlmus: nec cæteræ ea$dem habent inter $e natu-
r{ae} rerum $imilitates: $ed $ingula genera, principiorũ proprietatibus com-
parata, alios alij generis præ$tant in operibus effectus. Et primum abies
aëris habens plurimum & ignis, minimum\’q; humoris & terreni, leuiori-
bus rerum naturæ pote$tatibus comparata, non e$t pondero$a. Itaque ri-
gore naturali contenta, non cito flectitur ab onere, $ed directa permanet
in contignatione. Sed ea, quòd habet in $e plus caloris, procreat & alit ter-
mitem, ab eo\’q; vitiatur. Etiam\’q; ideo celeriter accenditur, quòd qu{ae} ine$t
in eo corpore raritas aëris patens accipit ignem, & ita vehementem ex $e
mittit flammam. Ex ea autem antequam e$t exci$a, quæ pars e$t proxi-
ma terræ, per radices excipiens ex proximitate humorem, enodis & li-
quida efficitur: quæ verò e$t $uperior, vehementia caloris eductis in aëra
per nodos ramis, præci$a alte circiter pedes XX. & perdolata, propter no-
dationis duritiem dicitur e$$e fu$terna. Ima autem cum exci$a quadri-
fluuijs di$paratur, eiecto torulo ex eadem arbore ad inte$tina opera com-
paratur, & $apinea vocatur. Contra verò quercus terrenis principiorum
fatietatibus abundans, parum\’q; habens humoris & aëris & ignis, cum in
terrenis operibus obruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo quòd cum
tangitur humore, non habens foraminum raritates, propter $pi$sitatem
non pote$t in corpore recipere liquorem, $ed fugiens ab humore re$i$tit,
& torquetur & efficit in quibus e$t operibus, ea rimo$a. E$culus verò quòd
e$t omnibus principijs temperata, habet in ædificijs magnas vtilitates, $ed
[088]M. VITRVVII POLL.
ea cum in humore collocatur, recipiens penitus per foramina liquorem,
eiecto aëre & igni, operatione humidæ pote$tatis vitiatur. Cerrus, $uber,
fagus, quod paruam habent mixtionem humoris & ignis & terreni, aëris
plurimum, peruia raritate humores penitus recipiendo, celeriter mar-
ce$cunt. Populus alba & nigra, item $alix, tilia, vitex, ignis & aëris ha-
bendo $atiatæ atque humoris temperatæ, parum terreni habentes leuiori
temperatura comparatæ, egregiam habere videntur in v$u rigiditatem.
Ergo cum non $int duræ terreni mixtione, propter raritatem $unt candi-
dæ, & in $culpturis commodam præ$tant tractabilitatem. Alnus autem,
quæ proxima fluminum ripis procreatur, & minime materies vtilis vi-
detur, habet in $e egregias rationes: etenim aëre e$t & igni plurimo tem-
perata, non multum terreno, humore paulo. Itaque quia non nimis habet
in corpore humoris, in palu$tribus locis infra fundamenta ædificiorum,
palationibus crebre fixa recipiens in $e quod minus habet in corpore li-
quoris, permanet immortalis ad æternitatem, & $u$tinet immania pon-
dera $tructuræ, & $ine vitijs con$eruat. Ita quæ non pote$t extra terram
paulum tempus durare, ea in humore obruta permanet ad diuturnita-
tem. E$t autem maxime id con$iderare Rauennæ, quòd ibi omnia opera,
& publica & priuata, $ub fundamentis eius generis habeant palos. Vlmus
verò & fraxinus maximos habent humores, minimum\’q; aëris & ignis,
terreni temperata mixtione comparatæ: $unt in operibus cum fabrican-
tur lentæ, & $ub pondere, propter humoris abundantiam, non habent ri-
gorem, $ed celeriter pandant, $imul autem vetu$tate $unt aridæ factæ,
aut in agro perfectæ, qui ine$t eis liquor $tantibus, emoritur, fiunt\’q; du-
riores, & in commi$$uris & in coagmentationibus ab lentitudine firmas
recipiunt catenationes. Item Carpinus, quod e$t minima ignis & terreni
mixtione, aëris autem & humoris $umma continetur temperatura, non
e$t fragilis, $ed habet vtili$simam tractabilitatem. Itaque Græci, quod ex
ea materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga ζυγὰ vocitan-
tur, item & eam ζυγίαμ appellant. Non minus e$t admirandum de cu-
pre$$u & pinu, quod eæ habentes humoris abundantiam, æquam\’q; cæte-
rorum mixtionem, propter humoris $atietatem in operibus $olent e$$e
pandæ: $ed in vetu$tatem $ine vitijs con$eruantur: quod is liquor, qui ine$t
penitus in corporibus earum, habet amarum $aporem, qui propter acritu-
dinem non patitur penetrare cariem, neque eas be$tiolas, quæ $unt nocen-
tes. Ideo\’q; quæ ex his generibus opera con$tituuntur, permanent ad æter-
nam diuturnitatem. Item cedrus & iuniperus ea$dem habent virtutes &
vtilitates, $ed quemadmodum ex cupre$$u & pinu re$ina, $ic ex cedro
oleum, quod cedrium dicitur, na$citur, quo reliquæ res cum $unt vnctæ,
(vti etiam libri) ä tineis & à carie non læduntur. Arboris autem eius
$unt $imiles cupre$$eæ foliaturæ, materies vena directa. Ephe$i in æde, $i-
[089]DE ARCHITEC. LIB. II.
mulacrum Dianæ, & etiam lacunaria ex ea, & ibi & in cæteris nobilibus
fanis propter æternitatem $unt facta. Na$cuntur autem hæ arbores ma-
ximæ Cretæ & Aphricæ & nonnullis Syriæ regionibus. Larix verò,
qui non e$t notus, ni$i his municipibus, qui $unt circa ripam fluminis Pa-
di, & littora maris Adriatici, non $olum ob $ucci vehementi amaritate ab
carie aut à tinea non nocetur, $ed etiam flammam ex igni non recipit, nec
ip$e pote$t per $e ardere, ni$i (vti $axum in fornace ad calcem coquen-
dam) alijs lignis vratur: nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem
remittit, $ed longo $patio tarde comburitur, quod e$t minima ignis &
aëris è principijs temperatura. Humore aut\~e & terreno e$t materia $pi$$e
$olidata & non habens $patia foraminum, qua po$sit ignis penetrare, reij-
cit\’q; eius vim, nec patitur ab eo $ibi cito noceri, propter\’q; pondus ab aqua
non $u$tinetur, $ed cum portatur, aut in nauibus, aut $upra abiegnas rates
collocatur. Ea autem materies quemadmodum $it inuenta, e$t cau$a co-
gno$cere. Diuus Cæ$ar cum exercitum habui$$et circa alpes, imperaui$-
$et\’q; municipijs præ$tare commeatus, ibi\’q; e$$et ca$tellum munitum,
quod vocabatur Larignum, tunc qui in eo fuerunt, naturali munitione
confi$i, noluerunt imperio parere. Itaque Imperator copias iu$sit admo-
ueri. Erat autem ante eius ca$telli portam turris ex hac materia, alternis
trabibus tran$uer$is (vti pyra) inter $e compo$ita alte, vt po$$et de $um-
mo $udibus & lapidibus accedentes repellere; tunc verò cum animaduer-
$um e$t alia eos tela, præter $udes, non habere, neque po$$e longius à mu-
ro propter pondus iaculari, imperatum e$t fa$ciculos ex virgis alligatos
& faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere. Itaque celeri-
ter milites conge$$erunt, Po$tquam flamma circa illam materiam virgas
comprehendi$$et, ad cœlum $ublata, effecit opinionem, vti videretur iam
tota moles concidi$$e. Cùm autem ea per $e extincta e$$et & requieta,
turris\’q; intacta apparui$$et, admirans Cæ$ar, iu$sit extra telorum mi$sio-
nem eos circumuallari. Itaq; timore coacti oppidani cum $e dedidi$$ent,
quæ$itum vnde e$$entea ligna, quæ ab igni non læderentur: tunc ei de-
mon$trauerunt eas arbores, quarum in his locis maximæ $unt copiæ, &
ideo id ca$tellum Larignum, item materies Larigna e$t appellata. Hæc
autem per Padum Rauennam deportatur, in coloniam Fane$tri, Pi$auri,
Anconæ, reliquis\’q; quæ $unt in ea regione, municipijs præbetur, cuius
materiei $i e$$et facultas apportationibus ad Vrbem, maximè haberentur
in ædificijs vtilitates: & $i non in omnibus, certè tabulæ in $ubgrundijs
circum in$ulas $i e$$ent ex ea collocatæ, ab traiectionibus incendiorum
ædific<007>a periculo l<007>berarentur, quod eæ nec flammam nec carbonem po$-
$unt recipere, nec facere per $e. Sunt autem eæ arbores folijs $imilibus pi-
ni, materies earum prolixa, tractabilis ad inte$tinum opus, non minus
quàm $apinea: habet\’q; re$inam liquidam mellis attici colore, quæ etiam
[090]M. VITRVVII POLL.
medetur phthi$icis. De $ingulis generibus, quibus proprietatibus è natu-
ra rerum videantur e$$e comparatæ, quibus\’q; procreantur rationibus, ex-
po$ui. In$equitur animaduer$io, quid ita, quòd quæ in Vrbe $upernas di-
citur abies, deterior e$t, quàm quæ infernas, quæ egregios in ædificijs ad
diuturnitatem præ$tat v$us, & de his rebus, quemadmodum videantur è
locorum proprietatibus habere vitia aut virtutes, vti $int con$iderantibus
apertiora, exponam.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Materies cædenda e$t à primo autumno.]_ Quo tempore materiem
cædi oporteat, præter ea quæ à M.Catone $cribuntur cap. _XVII_. Plini{us} in hunc
modum lib. _XVI_. cap. _XXXIX_. tradit, Cædi tempestiuum quæ excorticentur, vt
teretes, ad templa cætera\’{que} v$us rotundi, cum germinant, aliâs cortice inextricabili,
& carie $ubna$cente ei, materia\’{que} nigre$cente. Tigna & quib{us} aufert $ecuris cor-
ticem, à bruma ad fauonium, aut $i præuenire cogamur, Arcturi occa$u, & ante
eum fidiculæ. Noui{$s}ima ratione $ol$titio. Certe Con$tantin{us}, $iue qui ei{us} nomine
viginti, vt dixim{us}, de re Rustica libros concinnauit, & Heron, qui ante illum to-
tidem $crip$it, vterque libro _III_. tradit cædendam materiem maxime men$ib{us}
Decembri & Ianuario, id\’{que} Luna iam $ene$cente, & $ub terra abdita. Vegeti{us} au-
tem lib. de re militari _IIII_. cap. _XXXV_. à $ol$titio æstiuali ad calend{as} Ianua-
ri{as}, & à _XV_. Luna, ad _XXIII_. cædi præcipit. Columella verò lib. _XI_. cap. _II_.
à _XX_. Luna, ad _XXX_. Sed de materie quicquid hoc capite traditur, liber Thea-
phrasti φυτῶυ ἱςοείας quint{us} ab$oluit exacti{$s}imè.
_Antequam flare incipiat Fauonius.]_ Fauoni{us} <007>ncipit flare _VI_. Id{us}
Februar{ij} Plinto lib. _XV_. cap. _II_. lib. _XVI_. cap. _XXV_. lib. _XVIII_. cap. _XXVI_.
Columella verò lib. _XI_. cap. _II_. dicit _VII_. Id{us}.
_A fœtu ad partum non iudicantur integra.]_ Testatur Hippocrates
libro primo de morb{is} muliebrib{us} mulierem cum grauida e$t, cum virore pal-
le$cere, quoniam pur{us} ip$i{us} $angu{is} $emper quotidie è corpore distillat, & in fœ-
tum de$cendit, vnde augmentum ei accedat. Cum\’{que} paucior $it $angu{<007>s} in corpore,
nece$$e e$t ip$am palle$cere, & debiliorem fieri.
_Neque in venalibus ea cũ $unt prægnantia præ$tantur $ana.]_
Aliter Vlpian{us} iuri$con$ult{us} Pandect. lib. _XXI_. de ædilitio edicto, Si mulier, in-
quit, prægnans venierit, inter omnes conuenit $anam e$$e eam. Maximum enim ac
præcipuum mun{us} fœminarum concipere, ac tueri conceptum. Sub$cribit Iustinia-
n{us} Cod. lib. _VI_. de indicta viduitate. Mulieres, ait, ad hoc natura progenuit, vt
part{us} æderent, & maxima e{is} cupidit{as} in hoc con$tituta e$t. Sed hoc volebat Vi-
truui{us}, imbecillem e$$e prægnantem, & ad munia obeunda min{us} aptam, quòd
embryo detrahat in $e alimentum. Vlpian{us} verò intellexit non morbo$am, id e$t non
redh<007>bendam. Nam cum e$$et edictum ædilium curulium, vt venditores emptores
certiores facerent $i quid morbi aut vit{ij} ine$$et, contrà qui feci$$et, re improbata co-
gi po$$et habere id quod ante habuerat, certè qui prægnantem vendidi$$et, nec em-
ptori dixi$$et tamen, edicto cogi non poterat mancipium recipere. Id redhibere dice-
[091]DE ARCHITEC. LIB. II.
bant, vnde redhibitio vocata. Sed quid bonæ valetudini cum conceptione? Vt enim
in id natæ $int fœminæ vt gignant, grau{is} non e$$e non pote$t in oper{is} non val<007>da,
ne dicam alendum e$$e quod na$cetur, multos annos, antequam v$ui e$$e po{$s}it. Et
nos $i tantum partu capimur, qu{is} metuere non debeat abortum? aut in nixu
vtriu$que mortem? Me profectò autore in venalit{ij}s nemo prægnantem pro $ana ac-
ceperit, aut comparauerit.
_Recipientes radices arborum in $e $uccum.]_ A quo & admoniti,
non de$unt qui herbarum radices euellend{as} e$$e dicant, & legend{as} autumno, vbi
folia deciderunt, quòd tum $int maxime medicamento$æ, Al{ij}s placet ver{is} initio
priu$quam in folia, aut caulem erumpant.
Cædi autem ita oportet, vt incidatur arboris cra$situdo ad
mediam medullam.] Plini{us} lib. _XVI_. cap. _XXXIX_. ea de re in hunc mo-
dum tradit. Circunci${as} quoque ad medullam al{ij} non inutiliter rel<007>nquunt, vt
omn{is} humor $tantib{us} defluat. Id & Palladi{us} præcipit lib. _XI_. cap. _XV_.
_Profundunt è medullis quem habent in $e $uperantem & vi-_
_tio$um per foramina liquorem.]_ Circunfo$$o $tipite, & ab ima parte v${que}
ad medullam forat{is} arborib{us}, detrahitur inutil{is} $ucc{us}, & $ucco emi$$o fit velu-
ti detractio $anguin{is}, & defluens qua$i pituita ab$trahitur.
_Alios al{ij} generis.]_ Sic libri octaui cap. _III_. Siue arundin{is}, $iue al{ij} ge-
ner{is}, $ic Cicero de natura Deorum, Quib{us} best{ij}s erat {is} cib{us}, vt al{ij} gener{is} be-
$t{ij}s ve$cerentur.
_Propter nodationis duritiem dicitur e$$e fu$terna.]_ Neque hoc
præter{ij}t Plini{us}: l<007>bro enim _XVI_. cap. _XXXIX_. inquit: Abiet{is} quæ pars à ter-
ra fuit, enod{is} e$t, hac\’{que} quam dixim{us} ratione $luuiata decorticatur, atque ita $api-
n{us} vocatur, $uperior pars nodo$a durior\’{que}, fusterna. Ibi tamen $usterna $criptum
e$t, mendosè istud quidem.
_Ima autem cum circunci$a quadrifluu{ij}s di$paratur.]_ Id e$t
quadripartito venarum cur$u, vt loquitur Plini{us}, qui ob id fluuiatam abietem
memorato loco pro quadripartita (quæ ad opera, Theophrasti & ip$i{us} te$timonio, ma
xime probatur) vocat. Qui fluuiatam pro macerata aqua fluuiatili interpretati $unt,
$i Vitruuium, quem Plini{us} hic & alibi, vt apparet, viderat, legi$$ent, nunquam
in eum errorem incidi$$ent. Theophrast{us} de plantarum historia lib. _V_. tradit ar-
borum τεξαζό{ου}ς hoc e$t quadripartit{as} dici, quib{us} in vtranque partem medullæ,
bini venarum cur${us} naturæ contrariæ pertendunt, {δι}ιζό{ου}ς, id e$t bipart<007>t{as}, cur-
$um venarum vnum tantum in vtranque partem medullæ gerere, eo$dem inui-
cem contrarios habere, μουοζό{ου}ς $iue $implices appellari, quæ vnum duntaxat ve-
narum habent cur$um, τὰς ἐχ{ού}ςας μίαυ μόνου κτΗδόνα. Theodor{us} Ga<052>a, $i cre-
dim{us} Hermolao, verterat quadriuiu{as}, biniuiu{as}, & vniuiu{as}, quòd τεξαζώ{ου}ς,
{δι}ιζώ{ου}ς, & μονοζώ{ου}ς legi$$et, manifesto librar{ij} errore. Plini{us} $ignificanti{us} tran$-
fert, quæ habeant quadripartitos venarum cur${us}, bifidos, aut omnino $implices.
_Eiecto torulo.]_ Intelligo cum medulla (quam Theophrast{us} libro prime
φυτῶμ ἱςο{ρί}ας μ{τί}τραμ, & ex aliorum $ententia καρ{δι}ίαρ, atque μνελόμ, hoc e$t
matricem, cor, & medullam vocat, rem à cortice tertiam) partes ei proximiores,
qu{as} Architecti autore Theophrasto, memorato quinto libro, auferend{as} præcipiunt
[092]M. VITRVVII POLL.
vt quod $pi{$s}i{$s}imum molli{$s}imum\’{que} materiei $it <105> ξύλ{ου} τὸ Πνκνότατομ κ{ὰι} μα-
λακότατου, tantum relinquatur, παντὸς en<007>m (inquit ille) ξύλ{ου} σκλπροτάτη {καὶ}
μανοτάτπ Ἡ μ\’Ντπα, Omn{is} materiei duri{$s}ima atque rari{$s}ima pars medulla. Qui
loc{us} in Græcis & Latin{is} codicib{us} quoniam vitio$e legitur à me notat{us} e$t.
_Ad inte$tina opera.]_ Op{us} intestinum dicitur quicquid materie, id e$t
ligno con$tat.
_Torquetur, et efficit in quibus e$t operibus, ea rimo$a.]_ Et lib.
_VII_. cap. _I_. $cribit a$$eres quernos, $imul humorem perceperint, $e torquentes rim{as}
facere in pauiment{is}, & Plini{us} lib. _XVI_. tradit quercum in aqua defo$$am fir-
mam e$$e, eandem $uper terram rimo$a facere opera torquendo $e$e.
_Vitex.]_ Dicitur & amerina $alix qutbu$dam, ex Dio$corid{is} nomenclatu-
r{is}, reclamantib{us} Columella lib. _IIII_. cap. _XXX_. & Plinio lib. _XXIIII_.
cap. _IX_. al{ij}s $alix marina, ex eodem Dio$coride, Græc{is} ἄγν<033>, qua$i castum di-
c{as}, ab in$ita $cilicet vi. Sepla$iar{ij} nomenclaturæ Græcæ adiecta Latina interpreta-
tione appellant agnum castum.
_Ignis et aëris $atiatæ, atque humoris temperatæ.]_ Enuncianda
$unt aduerbialiter, $atiatè & temperatè, $equitur enim parum terreni habentes.
_In palu$tribus locis infra fundamenta ædificiorum palationi-
bus crebrè fixa.] Alnum palationib{us} vtilem indicat lib. _III_. cap. _III_. &
lib. _V_. cap. vltimo.
_E$t autem maxime id con$iderare Rauennæ.]_ Rauenna colonia
Sabinorum fuit, qui in Vmbr{is} nominantur, quæ quia in Gallic{is} paludib{us} con$tru-
cta fuit, in fundament{is} palos habuit alneos, quod Vitruui{us} refert. Nos effo$$os vi-
dim{us}, & agnouim{us}.
_Sed celeriter pandant.]_ Pandare contrarium e$t fornicari. Plini{us} lib.
_XVI_. cap. _XLII_. Popul{us} contra omnia inferiora pandatur, palma econtrario
fornicatur.
_Aut in agro perfectæ.]_ Facil{is} lap${us} typographi, pro per$ectæ. Sen${us} au-
tem apertior e$t, quàm vt declaration{is} indigeat.
_Item carpinus.]_ Carpinum Græci <052>ygiam vocant, quod ex eo iuga fiant.
Sunt qui putant acer{is} e$$e gen{us}, rubens, fi{$s}illi ligno, cortice liuido & $cabro. Al{ij}
propr{ij} e$$e gener{is} malunt. Autor Plini{us} lib. _XVI_. cap. _XV_. Nostrates char-
mum appellant.
_Sic ex cedro oleum, quod cedreum dicitur, na$citur.]_ E cedro
magna, quam cedrelaten dici testatur Plini{us} lib. _XIII_. cap. _V_. & lib. _XXIIII_.
cap. _V_. erumpit liquor $iue re$ina laudati{$s}ima, quæ κε{δι}{ρι}α Dio$coridi, κε{δι}ρέα
Galeno, κε{δι}ραία Paulo Aeginetæ, & cedreum Vitruuio nominatur. Eum liquorem
oleum dici, & Galeni testimonio probatur $eptimo libro de facultatib{us} $implicium
medicamentorum. Dio$corides autem capite nono & octoge$imo libri primi oleum
fieri è cedria $cribit, cum concoquitur $cilicet, vellerib{us} $upra halitum ei{us} ex-
pan$is, atque ita expre{$s}{is}: hoc gen{us} Galen{us} memorato loco oleo$am cedream appel-
lat. Nam Plini{us} lib. _XV_. cap. _VII_. fieri oleum ex mal{is} cedri tradit, quod cedre-
læum vocetur. In quo notandum cedri bacc{as} mala ab eo nominari fructui iunipe-
peri colore & figura $imiles, $ed exiliores, $i Galeno credim{us} $ecundo libro de ali-
[093]DE ARCHITEC. LIB. II.
mentorum facultatib{us}, dict{as} ab eodem, & à Dio$coride prædict{is} loc{is} cedrides,
quo nomine vtitur Plini{us} lib. _XXIIII_. cap. _V_. Sed illud prætermittere nec po$-
$um, nec debeo, conci${as} cedri ted{as} in furnos coniect{as} vndique igni extra circun-
dato feruere, primum\’{que} $udorem qui aquæ modo fluxerit canali, cedrium vocari
memorante Plinio lib. _XVI_. cap. _XI_. $equentem verò liquorem cra{$s}iorem iam,
fundere picem, quam idem dicto cap. _V_. lib. _XXIIII_. cedriam appellat. Tradit
Theophrast{us}, φυτῶυ ίςο{ρι}ας libro quinto, vt illud quoque addam, cedri materiem
natam e$$e humorem emittere, quamobrem vi${as} e$$e ex ea deorum $tatu{as} $uda$$e,
quòd ex ea, $icut & ex cæter{is}, quib{us} oleo${us} e$t humor, facere e{as} con$ueui$$ent.
_Quo reliquæ res vnctæ (vti etiam libri) à tineis, et à carie non_
_læduntur.]_ Cedri oleo peruncta materies nec tineam, nec cariem $entit, inquit
Plini{us} lib. _XVI_. cap. _XXXIX_. Idem lib. _XIII_. cap. _XIII_. ex $ententia Ca{$s}{ij}
Heminæ, $cribit libros Numæ tine{as} non tetigi$$e, quod cedrati e$$ent. Dio$corides
tradit naturam illi e$$e & vim viuentia corpora corrumpendi, defuncta incorru-
pta $eruandi: ob eam cau$am cadauerum vitam plero$que id dixi$$e. Quæ anceps
natura (quam tamen pulchrè explicat Galen{us} lib. _VII_. medicamentorum $im-
plicium) mouit Plinium vt toties citato quinto capite libri _XXIIII_. ei{us} v$um
in medicinam anginæ, cruditatum, dolor{<007>s} dentium, grauitat{is}, aut vermium au-
rium damnarit. Mira (inquit) differentia, cum vitam auferat $pirantib{us}, defun-
ct{is} pro vita $it.
_Arbores autem eius $unt $imiles cupre$$eæ foliaturæ.]_ Scri-
bendum arbor{is} Folia, inquit, cedri, $unt cupre{$s}in{is} $imilia.
_Ephe$i in æde $imulacrum Dianæ.]_ Templi Ephe$iæ Dianæ tectum
fui$$e ex cedrin{is} trabib{us} conuenire inter omnes autores $cribit Plini{us} lib. _XVI_.
cap. _XL_. De $imulacro verò ip$i{us} Deæ ambigi, cæter{is} ex hebeno tradentib{us}, vno
Mutiano uitigineum (ita enim $cribendum, non vitiligineum) fui$$e tradente: Vi-
truui{us} cedrinum existimauit.
_Na$cuntur autem hæ arbores maximæ Cretæ, et Aphricæ, et_
_nonnullis Syriæ regionibus.]_ Hoc etiam tradit Plini{us} lib. _XVI_. cap.
_XXXIX_. Cedr{us}, ait, in Creta, Aphrica, Syria, laudati{$s}ima.
_Nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem remittit.]_
Laricem nec ardere, nec carbonem facere, nec alio modo ign{is} vi quàm lapides con-
$umi testimonio $unt Plini{us} lib. _XVI_. cap. _X_. & Palladi{us} lib. _XI_. cap. _XV_.
Ei{us} rei cum Venet{ij}s periculum facere vellem, monit{us} Vitruu{ij} lectione, $pectan-
te Mecœnate meo, tum ad Venetos regio legato, nunc ad Paulum _III_. Pont. Max.
incen$a ar$it, ita tamen, vt videretur flamm{as} dedignari, & velle à $e di$cutere.
Annotauit Petr{us} Andre{as} Matthiol{us} in valle Sol{is} Tridentinæ dition{<007>s}, & in
vallib{us} Camonica & Tropia Brixien$ib{us}, plurimum larigni carbon{is} v$um exco-
quend{is} ferri ven{is}.
_Cùm autem ea per $e extincta e$$et, et requieta.]_ Ita v$um e$$e hu-
i{us} libri cap. _I_. admonui, Po$t ea requieta. Quam lectionem quoniam in antiquo
exemplari inueneram, non improbaui.
_In colonia Fane$tri.]_ Hui{us} meminit lib. _V_. cap. _I_. Quo genere coloniæ
Iuliæ Fanestri collocaui. E$t autem Piceni, id e$t Marchiæ Anconitanæ vrbs, hodie
[094]M. VITRVVII POLL.
Fanum dicta, Plinio et Ptolemæo Fanũ Fortunæ, Melæ cũ Vitruuio colonia Fane$tr{is}.
_In $ubgrundijs.]_ Subgrundia $unt tecti partes prominentiores. Ita appellat
Iabolen{us} Pandect. lib. _L_. de verb. $ign Varro $ubgrund{as}, Græci γ{ει}σα & ὑπογ{ει}σα.
_Habétque re$inam liquidam mellis attici colore.]_ Plini{us} lib.
_XVI_. cap. _X_. Plu$culum huic erumpit liquor{is}, melleo colore, atque lentore, nun-
quam dure$cent{is}. Re$ina autem (vt obiter dicam) è viuentib{us} plant{is} defluit, tæ-
da, picea, abiete, terebyntho, larice, pinu. Materia verò vbi comburitur, fluit pix,
principio liquida, postea decota fit $icca, & ab igne nigrorem acquirit.
_Et $i non in omnibus, certæ tabulæ.]_ Scribendum certè, citra diph-
thongum, pro $altem, quod etiam dicitur at certè, id e$t ἀλ\’λ{ου~'}νλς.
_Quæ in vrbe $upernas dicitur abies, deterior e$t, quàm quæ_
_infernas.]_ Abies dicitur $upern{as} & infern{as}, à $uperiori & inferiori mari, vt
cap. $equenti.
De abiete $upernate & infernate, cum Apennini de$cri-
ptione. # _CAP. X_.
MONTIS Apennini primæ radices, ab Tyrrheno ma-
ri in Alpes & in extremas Hetruriæ regiones oriun-
tur. Eius verò montis iugum $e circumagens, & media
curuatura prope tangens oras maris Adriatici, pertin-
git circuitionibus contra fretum. Itaque citerior eius
curuatura, quæ vergit ad Hetruriæ Campaniæ\’q; re-
giones, apricis e$t pote$tatibus: nanque impetus habet perpetuos à $olis
cur$u. Vlterior autem, quæ e$t proclinata ad $uperum mare, Septentrio-
nali regioni $ubiecta, continetur vmbro$is & opacis perpetuitatibus. Ita-
que quæ in ea parte na$cuntur arbores, humida pote$tate nutritæ, non $o-
lum ip$æ augentur ampli$simis magnitudinibus: $ed earum quoque venæ
humoris copia repletæ turgentes liquoris abundantia $aturantur. Cum
autem exci$æ & dolatæ vitalem pote$tatem ami$erint, venarum rigorem
permutantes $icce$c\~edo, propter raritatem fiunt inanes & euanidæ, ideo\’q;
in ædificijs non po$$unt habere diuturnitatem. Quæ autem ad $olis cur-
$um $pectantibus locis procreantur, non habentes interueniorum rarita-
tes, $iccitatibus exuctæ $olidantur: quia $ol non modo ex terra lambendo,
$ed etiam ex arboribus educit humores. Itaque quæ $unt in apricis regio-
nibus $pi$sis venarum crebritatibus $olidatæ, non habentes ex humore ra-
ritatem, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas vtilitates ad ve-
tu$tatem. Ideo infernates, quæ ex apricis locis apportantur, meliores $unt,
quàm quæ ab opacis de $upernatibus aduehuntur. Quantum animo con-
$iderare potui de copijs, quæ $unt nece$$ariæ in ædificiorum comparatio-
nibus, & quibus temperaturis è rerum natura principiorum habere vi-
deantur mixtionem, quæ\’q; in$unt in $ingulis generibus virtutes & vitia,
[095]DE ARCHITEC. LIB. III.
vti non $int ignota ædificantibus expo$ui. Itaque qui potuerint eorum
præceptorum $equi præ$criptiones, erunt prudentiores, $ingulorum\’q; ge-
nerum v$um eligere poterunt in operibus. Ergo quoniam de apparatio-
nibus e$t expl<007>catum, in cæteris voluminibus de ip$is ædificijs exponetur,
& primum de Deorum immortalium ædibus $acris, & de earum $ym-
metrijs & proportionibus (vti ordo po$tulat) in $equenti per$cr<007>bam.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
_Montis Apennini primæ radices ab Tyrrheno mari.]_ Tyrrhe-
num mare inferum vocatur, Adriaticum uerò $uperum. Quæ abietes ex Apennini
ea parte, quæ ad Tyrrhenum mare protenditur, aduehuntur, dicuntur infernates.
Quæ autem ab ea, quæ vergit ad mare Adriaticum, eæ $upernates nominantur.
_Augentur ampli$simis magnitudinibus.]_ Palladi{us} lib. _XI_. cap. _XV_.
$cribit quæcun{que} ex parte meridiana cæduntur, vtiliores e$$e, quæ veròex sept\~etrio-
nali, proceriores, $edfacilè vitiari. sed de ea re legito Theophr. φυτῶμ ἱςο{ρί}ας lib. _V_.
_Inde infernates quæ ex apricis locis apportantur, & c.]_ Autor
e$t Plini{us} lib. _XVI_. cap. _XXXIX_. In arborib{us} robustiores Aquiloni{as} partes,
in totum deteriores ex humid{is} opac{is}\’{que}, $pi{$s}<007>ores ex apric{is}, ideo Romæ infernatem
abietem $upernati præferri.
M. VITR VVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
TERTIVS.
PRAEFATIO.
DELPHICVS Apollo Socratem omnium $apienti$-
$imum Pythiæ re$pon$is e$t profe$$us. Is autem me-
moratur prudenter docti$sime\’q; dixi$$e, oportui$$e
hominum pectora fene$trata & aperta e$$e, vti non oc-
cultos haberent $en$us, $ed patentes ad con$iderandum.
Vtinam verò rerum natura $ententiam eius $ecuta,
explicata & apparentia ea con$titui$$et. Si enim ita fui$$et, non $olùm
laudes aut vitia animorum ad manum a$picerentur: $ed etiam di$cipli-
[096]M. VITRVVII POLL.
narum $cientiæ $ub oculorum con$ideratione $ubiectæ, non incertis iu-
dicijs probarentur, $ed & doctis & $cientibus autoritas egregia & $ta-
bilis adderetur. Igitur quoniam hæc non ita, $ed vti natura rerum vo-
luit, $unt con$tituta, non efficitur, vt po$sint homines, ob$curatis $ub pe-
ctoribus ingenijs, $cientias artificiorum penitus latentes, quemadmo-
dum $int iudicare. Ip$i autem artifices, etiam $i polliceantur $uam pru-
dentiam, $i non pecunia $int copio$i, $eu vetu$tate officinarum habue-
rint notitiam, aut etiam gratia & foren$i eloquentia non fuerint præ-
diti, pro indu$tria $tudiorum autoritates non po$$unt habere, vt eis,
quod profitentur $cire, id credatur. Maximè autem id animaduertere
po$$umus ab antiquis $tatuarijs & pictoribus, quòd ex his, qui d<007>gnitatis
notas & commendationis gratiam habuerunt, æterna memoria ad po$te-
ritatem $unt permanentes, vti Myron, Polycletus, Phidias, Ly$ippus, cæ-
teri\’q; qui nobilitatem ex arte $unt con$ecuti. Nanq; vt ciuitat<007>bus ma-
gnis, aut regibus, aut ciuibus nobilibus opera fecerunt: ita id $unt adepti.
At qui non minore $tudio & ingenio $olertia\’q; fuerunt, ignobilibus &
humili fortuna ciuibus non minus egregiè perfecta fecerunt opera, nul-
lam memoriam $unt a$$ecuti, quod hi non ab indu$tria neque artis $oler-
tia, $ed à felicitate fuerunt de$erti, vt Hellas Athenien$is, Chion Corin-
thius. Myagrus Phocæus, Pharax Ephe$ius, Bedas Byzantius, etiam\’q;
alij plures. Non minus item pictores, vti Ari$tomenes Tha$ius, Polycles
Atramitenus, Nicomachus, cæteri\’q;, quos neque indu$tria, neque artis
$tudium, neque $olertia defecit, $ed aut rei familiaris exiguitas, aut imbe-
cillitas fortunæ, $eu in ambitione certationis contrariorum $uperatio, ob-
$titit eorum dignitati. Nec tamen e$t admirandum, $i propter ignoran-
tiam artis virtutes ob$curantur: $ed maximè indignandum, cum etiam
$æpe blandiatur gratia conuiuiorum à veris iudicijs ad fal$am probatio-
nem. Ergo (vti Socrati placuit) $i ita $en$us & $ententiæ $cientiæ\’q; di$c<007>-
plinis auctæ, per$picuæ & perlucidæ fui$$ent, non gratia neque ambitio
valeret, $ed $i qui veris certis\’q; laboribus doctrinarum, perueni$$ent ad
$cientiam $ummam, eis vltro opera traderentur. Quoniam autem ea non
$unt illu$tria, neque apparentia in a$pectu, vt putamus oportui$$e, & ani-
maduerto potius indoctos quàm doctos gratia $uperare, non e$$e certan-
dum iudicans cum indoctis ambitione, potius his præceptis editis o$ten-
dam no$træ $cientiæ virtutem. Itaque Imperator in primo volumine ti-
bi de arte, & quas habeat ea virtutes, quibus\’q; di$ciplinis oporteat e$$e au-
ctum Architectum expo$ui, & $ubieci cau$as, quid ita earum oporteat
eum e$$e peritum, rationes\’q; $ummæ Architecturæ partitione di$tribui,
finitionibus\’q; terminaui. Deinde, quod erat primum & nece$$arium, de
mœnibus, quemadmodum eligantur loci $alubres ratiocinationibus ex-
plicui, venti\’q; qui $int, & è quibus regionibus $inguli $pirent, deformatio-
[097]DE ARCHITEC. LIB. III.
nibus grammicis o$tendi, platearum\’q; & vicorum, vti emendatæ fiant
di$tributiones, in mœnibus docui, & ita finitionem primo volumine con-
$titui. It\~e in $ecundo de materia quas habeat in operibusvtilitates, & qui-
bus virtutibus è natura rerũ e$t cõparata, peregi. Nunc in tertio de Deorũ
immortaliũ ædibus $acris dicã, & vti oporteat per$criptas e$$e, ex ponam.
IN M. VITRVVIVM POLLIO,
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
TERTIVS.
IN PROOEMIVM ANNOT.
_OPortui$$e hominũ pectora fene$trata et aperta e$$e.]_
Eam $ententiam Lucian{us} in Hermotimo, Momo reprehendenti in
hoc Vulcanum tribuit. Nam cum $uborta e$$et inter Neptunum, Mi-
neruam, & Vulcanum controuer$ia, qu{is} artific{ij} præstantia ante-
celleret, Neptun{us} taurum, Minerua domum, Vulcan{us} hominem
componit. Qui $tatuat, vn{us} deligitur Mom{us}, {is} cum in reliqu{is} operib{us} multa
damna$$et, hoc in Vulcani homine non probauit, quòd fenestellæ in pectore additæ
non e$$ent, vt videri po$$et, quid cogitaret, verum an fal$um d<007>ceret.
_Si non pecunia $int copio$i.]_ Diuitiæ & officinæ vetust{as} adferunt
artificib{us} autoritatem.
_Nanque vti ciuitatibus magnis, & c.]_ Vel hinc di$ce non parum re-
ferre ad commendationem, cui op{us} tuum dices, aut quo autore faciendum recipi{as}.
Ea propter ad Ve$pa$ianum de naturali historia $crip$it Plini{us}, de agricultura ad
Deiotarum regem Diophanes, ad Antoninum de pi$cib{us} Oppian{us}, ad Commodum
onomasticon Iuli{us} Pollux, ad Augustum de Architectura Vitruui{us}, & ei{us}
ego interpretationem ad te Franci$ce Rex, quod & potenti{$s}im{us}, & docti{$s}im{us}
princeps e$$es, quod pater patriæ, quod omnium gentium con$en$u bonarum litera-
rum a$$ertor vindex\’{que}.
_Nobilibus & humili ortuna ciuibus.]_ Quod ad me attinet, $yn-
cerior mih<007> videtur aliorum codicum $criptura, in quib{us} non nobilib{us}, $ed igno-
bilib{us} legitur.
_Vti Hellas Athenien$is, & c.]_ Myagri, & Bedæ $tatuariorum mentio-
nem facit Plini{us} lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_. Reliquorum quod $ciam nu$quam
meminit, nec ali{us} $criptor, cui{us} mihi veniat in mentem.
_Deformationibus grammicis.]_ Id e$t de$criptionib{us}, & de$ignatio-
nib{us}, quæ per line{as} fiunt, γραμμ\‘α enim linea dicitur.
De $acrarum ædium compo$<007>tione & $ymmetr{ij}s, & cor-
por{is} humani men$ura. # _CAP. I_.
[098]M. VITRVVII POLL.
AEDIVM compo$itio con$tat ex $ymmetria, cuius
rationem diligenti$sime Architecti tenere debent. Ea
autem paritur à proportione, quæ Græcè ἀυαλογία di-
citur. Proportio e$t ratæ partis membrorum in omni
opere totius\’q; commodulatio, ex qua ratio efficitur
$ymmetriarum. Nanq; non pote$t ædes vlla $ine $ym-
metria atque proportione rationem habere compo$itionis, ni$i vti ad ho-
minis bene figurati membrorum habuerit exactam rationem. Corpus
enim hominis ita natura compo$uit, vti os capitis à mento ad frontem
$ummam, & radices imas capilli, e$$et decimæ partis. Item manus palma
ab articulo ad extremum medium digitum, tantundem. Caput à mento
ad $ummum verticem, octauæ. Tantundem ab ceruicibus imis. Ab $um-
mo pectore ad imas radices capillorum, $extæ: ad $ummum verticem,
quartæ. Ip$ius autem oris altitudinis tertia pars e$t ab imomento ad imas
nares: na$us ab imis naribus ad finem medium $uperciliorum, tantun.
dem: ab ea fine ad imas radices capilli vbi frons efficitur, item tertiæ par-
tis’. Pes verò altitudinis corporis $extæ, Cubitus quartæ, Pectus item
quartæ. Reliqua quoque membra $uos habent commen$us proportionis,
quibus etiam antiqui pictores & $tatuarij nobiles v$i, magnas & infinitas
laudes $unt a$$ecuti. Similiter verò $acrarum ædium membra, ad vni-
uer$am totius magnitudinis $ummam, ex partibus $ingulis conuenienti$-
$imum debent habere commen$uum re$pon$um. Item corporis centrum
medium naturaliter e$t vmbilicus. Nanq; $i homo collocatus fuerit $upi-
nus, manibus & pedibus pan$is, circini\’q; collocatum centrum in vmbili-
co eius, circumagendo rotundationem vtrarum\’q; manuum & pedum di-
giti linea tangentur. Non minus, quemadmodum $chema rotundationis
in corpore efficitur, item & quadrata de$ignatio in eo inuenitur. Nam $i
à pedibus imis ad $ummum caput men$um erit, ea\’q; men$ura relata fue-
rit ad manus pan$as, inuenietur eadem latitudo, vti altitudo, quemadmo-
dum areæ, quæ ad normam $unt quadratæ. Ergo $i ita natura compo$uit
corpus hominis, vti proportionibus membra ad $ummam figurationem
eius re$pondeant: cum cau$a con$titui$$e videntur antiqui, vt etiam in
operum perfectionibus $ingulorum membrorum ad vniuer$am figuræ
$peciem habeant commen$us exactionem. Igitur cum in omnibus operi-
bus ordines traderent, id maximè in ædibus Deorum, in quibus operum
laudes & culpæ æternæ $olent permanere. Nec minus men$urarum ratio-
nes, quæ in omnibus operibus videntur nece$$ariæ e$$e, ex corporis mem-
bris collegerunt, vti digitum, palmum, pedem, cubitum, & eas di$tribue-
runt in perfectum numerum, quem Græci {τέ}λ{ει}ομ dicunt. Perfectum
autem antiqui con$tituerunt numerum, qui decem dicitur, nanq; ex ma-
nibus denarius digitorum numerus, ex d<007>gitis verò palmus, & ab palmo
[099]DE ARCHITEC. LIB. III.
pes e$t iuuentus. Sicut autem in vtri$q; palmis ex articulis ab natura de-
cem $unt perfecti, ita etiam Platoni placuit, e$$e eum numerum ea re per-
fectum, quod ex $ingularibus rebus, quæ μόυα{δι}ες apud Græcos dicun-
tur, perficitur decu$sis, quæ $imul ac vndecim aut duodecim $unt factæ,
quod $uperauerint, non po$$unt e$$e perfectæ, donec ad alterum decu$sim
peruenerint: $ingulares enim res, particulæ $unt eius numeri. Mathema-
tici verò contra di$putantes, ea re perfectum e$$e dixerunt numerum, qui
$ex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus $ex nu-
mero conuenientes: $ic $extantem, vnum: trientem, duo: $emi$$em, tria:
be$$em, quem διμοιρομ dicunt, quatuor: quintarium, quem Πγυτάμοιρομ
dicunt, quinque, perfectum $ex. Cum ad $upputationem cre$cat $upra $ex
adiecto a$$e, ἐφεκ{το}μ: cum facta $unt octo, quod e$t tertia adiecta, tertia-
rium, qui ἐπί<179>ι{το}ς dicitur, dimidia adiecta cum facta $unt nouem, $e$qui-
alterum, qui <160>μιόλι<033> appellatur: duabus partibus additis & decu$si fa-
cto, be$alterum, quem ἐπιδίμοιρομ vocitant, in vndecim numero, quod
adiecti $unt quinque, quintarium, quod ἐπιπρυτάμοιρομ. Duodecim au-
tem, quod ex duobus $implicibus numer<007>s e$t effectus, {δι}υπλα{οί}ωυα. Non
minus etiam, quod pes hominis altitudinis $extã habet partem, ita etiam
ex eo quod per$icitur pedum numero, corpus his $ex altitudinis termi-
nando, eum perfectum con$tituerunt, cubitum\’q; animaduerterunt ex $ex
palmis con$tare, digitis viginti quatuor. Ex eo etiam videntur ciuitates
Græcorum feci$$e, vti quemadmodum cubitus e$t $ex palmorum, ita in
drachma quoque eo numero vterentur. Illæ enim æreos $ignatos vti a$-
$es, ex æquo $ex, quos obolos appellant, quadrantes\’q; obolorum, quæ alij
dichalca, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis vigintiquatuor in drachma
con$tituerunt. No$tri autem primo decem fecerunt antiquum nume-
rum, & in denario denos æreos a$$es con$tituerunt, & ea re compo$itio
nummi ad hodiernum diem denarij nomen retinet; etiam\’q; quartam eius
partem, quod efficiebatur ex duobus a$sibus & tertio $emi$$e, $e$tertium
vocitauerunt. Po$tea quoniam animaduerterunt vtro$que numeros e$$e
perfectos, & $ex & decem, vtro$q; in vnum coniecerunt, & fecerunt perfe-
cti$simum decu$si$$exis. Huius autem rei autorem inuenerunt pedem.
Ecubito enim cum dempti $unt palmi duo, relinquitur pes quatuor pal-
morum. Palmus autem habet quatuor digitos, ita efficitur vti habeat pes
$exdecim digitos, & totidem a$$es æreos denarius. Ergo $i conuenit ex ar-
ticulis hominis numerum inuentum e$$e, & ex membris $eparatis ad vni-
uer$am corporis $peciem, ratæ partis commen$us fieri re$pon$um, relin-
quitur vt $u$cipiamus eos, qui etiam ædes Deorum immortalium con$ti-
tuentes, ita membra operum ordinauerunt, vt proportionibus & $ymme-
trijs $eparatæ atque vniuer$æ, conuenientes efficerentur eorum di$tribu-
tiones. Aedium autem principia $unt: è quibus con$tat figurarum a$pe-
[100]M. VITRVVII POLL.
ctus, & primum in antis, quod Græcè υαώς γ\’ν παράςα{οι}μ dicitur, deinde
pro$tylos, amphipro$tylos, peripteros, p$eudodipteros, dipteros, hypæ-
thros. Horum exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit
ædes, cum habebit in fronte antas parietum, qui cellam circuncludunt, &
inter antas in medio columnas duas, $upra\’q; fa$tigium $ymmetria ea col-
locatum, quæ in hoc libro fuerit per$cripta. Huius autem exemplar erit
ad tres Fortunas, ex tribus, quod e$t proximè portam Collinam. Pro$ty-
los omnia habet, quemadmodum in antis, columnas autem contra antas
angulares duas, $upra\’q; epi$tylia, quemadmodum & in antis, & dextra ac
$ini$tra in ver$uris $ingula. Huius exemplar e$t in in$ula Tyberina, in
æde Iouis & Fauni. Amphipro$tylos omnia habet ea, quæ pro$tylos, præ-
terea\’q: habet in po$tico ad eundem modum columnas & fa$tigium. Pe-
ripteros autem erit, quæ habebit in fronte & po$tico $enas columnas, in
lateribus cum angularibus vndenas, ita vt $int hæ columnæ collocatæ, vt
intercolumnij latitudinis interuallum $it à parietibus circum ad extre-
mos ordines columnarum, habeat\’q; ambulationem circa cellam ædis,
quemadmodum e$t in porticu Metelli Iouis $tatoris Hermodi, & ad Ma-
riana Honoris & Virtutis, $ine po$tico à Mutio facta. P$eudodipteros
autem $ic collocatur, vt in fronte & po$tico $int columnæ octonæ, in late-
ribus cum angularibus quindenæ. Sunt autem parietes cellæ contra qua-
ternas columnas medianas in fronte & po$tico. Ita duorum intercolum-
niorum & imæ cra$situdinis columnæ $patium erit à parietibus circa ad
extremos ordines columnarum. Huius exemplum Romæ non e$t, $ed
Magne$iæ Dianæ Hermogenis Alabandi, & Apollinìs Amne$tæ facta.
Dipteros autem octa$ty los & pronao & po$tico, $ed circa ædem duplices
habet ordines columnarum, vti e$t ædes Quirini Dorica, & Ephe$iæ Dia-
næ Ionica, à Cre$iphonte con$tituta. Hypethros verò deca$tylos e$t in
pronao & po$tico. Reliqua omnia eadem habet, quæ dipteros, $ed inte-
riore parte columnas in altitudine duplices remotas à parietibus ad cir-
cuitionem (vt porticus) peri$tyliorum. Medium autem $ub diuo e$t $ine
tecto, aditus\’q; valuarum ex vtraque parte in pronao & po$tico. Huius
autem exemplar Romæ non e$t, $ed Athenis octa$tylos, in templo Iouis
Olimpij.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
_Aedium compo$itio con$tat ex $ymmetria.]_ Symmetria non ha-
bet nomen Latinum autore Plinio lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_. Vitruui{us} verò
hoc capite videtur commen$um tran$tuli$$e. Eam prim{us} v$urpauit Euphranor, vt
$cribit Plini{us} lib. _XXXV_. cap. _XI_. E$t autem partium ad partes, & earundem
ad vn<007>uer$um corp{us} re$pon${us}. Con$tat\’{que} numero partium, vt in corpore, qu{as} $i mi-
nuer{is}, vel auxer{is}, peribit concinnit{as}, quantitate, id e$t proportione longitudin{is},
latitudin{is}, & altitudin{is}, & collocatione. Nam $uo loco po$itæ partes venustatem
[101]DE ARCHITEC. LIB. III.
adferunt, alieno & non decenti, mirum quã offendunt. Adeò oportet omn<007>a re$pon-
dere, $umma im{is}, dextra $inistr{is}, ne quid $it informe. Ardua profecto res, tam va-
ri{as}, tam di$pares partes ita collocare tamen, vt in organo non $it gratior concent{us}
di$cordia illa fidium concordi, quàm oblectat in $tructura grata partium & vni-
uer$æ mol{is} commodulatio.
_Ea autem petitur à proportione.]_ Al{ij} legunt, paritur, $ed qui ita
legendum putant, nim{is} anxie, ne dicam $uper$titio$e, rem $at{is} apertam in di$qui$i-
tionem vocant.
_Vti os capitis à mento ad frontem $ummam, & radices imas_
_capillorum e$$et decimæ partis.]_ Pomponi{us} Gauric{us} lib. de Sculptura,
homin{is} iustam ait altitudinem nouem e$$e capitum, id e$t nouies quantum $it à
mento imo ad imum capillum: id\’{que} in adult{is} duntaxat: putorum en<007>m infantium
longitudinem non ni$i quatuor facieb{us} con$tare. Non defuerunt qui in nouem par-
tes & vni{us} tertiam homin{is} corp{us} partientes (cui{us} rei laudant autorem Varro-
nem) con$tituant partem vnam à mento ad radices im{as} capillorum, du{as} à $ummo
pectore ad vmbilicum, ab hoc ad genitalia vnam, ab i$t{<007>s} per femora ad genu du{as},
infra genu per tibi{as} ad malleolos du{as}. Rur${us} vni{us} tertiam à radicib{us} capillo-
rum ad verticem $tatuunt, tantundem à mento ad $ummum pect{us}, ep<007>gonatidi
$iue mylæ, quæ iuncturam femor{is} & tib<007>æ operit, tantundem tribuunt, à malleol{is}
ad plantam ped{is} tantundem, vt $it à mento ad verticem $eptima toti{us} corpor{<007>s}, à
$ummo pectore ad im{as} radices capillorum tantundem, ad $ummum verticem pau-
lum $upra $extam. Quod ad Vitruuium attinet, adeò loc{us} hic in labem contract{us},
conuul${us}\’{que} e$t, vt pugnantia contineat. Neque tamen tam facile e$t veram lectio-
nem <007>nuenire, quàm hanc fal$am conuincere. Nam vt hinc exordiamur, apud eum
$criptum legim{us} quartæ e$$e part{<007>s} à $ummo pectore ad verticem. Id quod $i agno-
$cim{us} (quod fecerunt Luc{as} à Burgo $acerdos lib. de diuina proportione, & Ma-
ri{us} Equicol{us} de amor{is} natura lib. _II_.) immemor Vitruui{us} tantum $tatuet ad
verticem à radic<007>b{us}, quantum à mento ad h{as} ip${as}. Cum tamen ostenderit e$$e
ei{us} interualli quartam partem, quando dixit à mento ad $ummum verticem e$$e
octauæ part{is}. E$t itaque hæc non quarta, $ed pu$illum infra quintam, $icut nec <007>lla
octaua, $ed paulum infra $eptimam. Quando verò a<007>t à $ummo pectore ad radices
e$$e $extæ part{is}, efficit, vt tantum $it à $ummo pectore ad mentum, quantum à
mento ad $ummam frontem. Ego crediderim $eriptum fui$$e $eptimæ part{is}. Sed &
cubitum cum dicit e$$e quartæ part{is}, accipit non vt cæteri ferè autores à iunctura
brach{ij} ad carpum $iue brachiale, $ed ad $ummum longi{$s}imum digitum. Pect{us}
autem quomodo quartæ e$$e po{$s}it, non video. Nam $i ad ilia v$que metimur, breui{us}
erit quarta, $i ad pudenda, longi{us} erit quàm $uperior pars, quam dixim{us} e$$e pau-
lum infra quintam. Quod verò ad latitudinem corpor{<007>s} attinet, <007>ta ferè $tatui vi-
deo, vt $it pect{us} $extæ, brachiorum unumquodque tantundem, cubiti duo duarum
$eptimarum & eo ampli{us} pu$illum, ambæ man{us} duarum decimarum, $i quidem
corpor{is} $it decima pars à mento ad $ummam frontem. Animaduer$um enim in no-
bili{$s}im{is} $tatu{is} Laocoont{is}, Apollin{is}, Vener{is}, & Cleopatræ, quæ in Vaticano Ponti-
ficum Maximorum horto ad$eruantur, atque adeò in omnib{us} qu{as} pulcherrim{as}
in vrbe vidim{us}, longiores fui$$e man{us} à metacarpio ad extremum longi{$s}<007>mum
[102]M. VITRVVII POLL.
digitum, quàm $it à mento ad $ummam frontem. Videbant præstanti{$s}imi artifices
gracilitate & acce{$s}ione ea adferri venustatem. Et mirum quàm posteri, imo an-
tiqui $culptores graciliorib{us} $int modul{is} delectati. Adeò virginal{is} teneritat{is}
& $ubtilitat{is} membrorum imitatio effect{us} recipit ornatu venustiores. Quomodo-
cunque id fiet, curandum e$t, vt expa$$æman{us} ip$am corpor{is} longitudine æquent.
Cæterùm partium corpor{is} humani $ymmetri{as} collationes\’{que} ad inuicem copio$i{us} do-
cuit Albert{us} Durer{us} pictor in$ign{is}, $cripto de $ymmetria corpor{is} humani vo-
lumine. Et nos forta$$e reliqua aliquando tradem{us}.
_Corporis centrum medium naturaliter e$t vmbilicus.]_ Idem
cen$et Galen{us} lib. _II_. de placit{is} Hippocrat{is} & Platon{is} & lib. _XV_. de v$u par-
tium corpor{is}: reclamante Varrone, & improbante Galeni $ententiam Andrea
Ve$alio lib. fabricæ corpor{is} humani _VI_. qui in pub{is} o{$s}ium coalitu erecti adulto-
rum corpor{is} exqui$iti{$s}imum medium e$$e tradit. Cæterùm $i qu{is} animum ad Vi-
truu{ij} commen$um attenderit, vmbilicum videat homin{is} e$$e medium.
_Circiníque collocatum centrum.]_ Centrum pro altero circini crure
dictum e$t: pedem in circino mobilem & immobilem appellam{us}. Quod expre{$s}it
Ouidi{us} Metamorph. lib. _VIII_. h{is} verb{<007>s}, de talo Dædali $oror{is} filio loquens:
Et ex vno duo ferrea brachia nodo
Iunxit, vt æquali $pat<007>o distantib{us} ip$is
Altera pars $taret, pars altera duceret orbem.
Hoc verò loco non omittendum duco, ex veteri marmore quod Romæ in horto An-
geli Colot{ij} vi$itur, didici$$e nos duo etiam antiqu{is} fui$$e c<007>rcinorum genera. Vnum
eorum, qui rect{is} & rigentib{us} crurib{us} con$tarent, alterum eorum qui valgi
vat{ij}´ue, vt ita dicam, e$$ent, hoc e$t qui crurib{us} e$$ent extror$um incuru{is}, $iue in-
tror$um flex{is}. Illorum v${us} qu{is} $it nemo non nouit, horum autem $oli artifices. Vtun-
tur itaque in dimetienda $tantium columnarum cra{$s}itudine, in circ<007>nand{is} $pira-
rum partib{us}, quæ $ubfugiunt, vti $unt $cotiæ, & earum quadræ, atque adeò quic-
quid huiu$modi e$t. Vtrorum\’{que} figur{as} $ubiunxi.
Circinus rectus.
Circinus valgus.
_Nam $i à pedibus_
_imis ad $ummum caput_
_men$um erit.]_ Et Pl<007>ni{us}
lib. _VII_. cap. _XVII_. & So-
lin{us} cap. _V_. autores $unt, quod
$it hominum $patium à vesti-
gio ad verticem, id e$$e $par$is
man<007>b{us} inter longi{$s}imos di-
gitos: & nos aliquando experti
$um{us}. Quanquam non conti-
nuo id verum credi oportet.
Quandoquidem non omniũ cor
porum $yncer{us} & prob{us} e$t membrorum ad vniuer$am compo$itionem commen-
${us}, & commodulatio.
[103]DE ARCHITEC. LIB. III.
_Quæ ad normam $unt quadratæ.]_ Id e$t quatuor æqualium laterum,
& angulorum: nam exiguntur ad normam anguli.
_Perfectum autem antiqui con$tituerunt numerum qui de-_
_cem dicitur.]_ Perfection{is} numerorum varia e$t con$ideratio apud Martianum
Capellam lib. _VII_. qui e$t de Arithmetica. Sunt etiam quædam apud Albertum
Leonem lib. _IX_. cap. _V_. & Macrobium in $omnium Scipion{is}. Quod autem ad de-
narium numerum attinet, lege Aristotelem problematum $ectione decimaquinta.
Nam de $eptenario tradit Gelli{us} atticarum noctium lib. _III_. cap. _X_. De $enario,
& $eptenario D. Augustin{us} lib. de ciuitate Dei _XI_. cap. _XXX_. & _XXXI_.
_Duabus partibus additis, & decu$si facto, bes alterum.]_ Be$-
$em Varroni placet dictum à dempto triente, quod vt a$$em efficiat, triens de$it.
Sext{us} Pompei{us} mauult, quòd b{is} triens $it. Itaque denarium numerum antiqui
appellabant bes alterum, quòd ex $enario, quem perfectum & veluti a$$em exi-
$timabant, & quaternario, qu<007> be{$s}{is} habebatur, componeretur. Nam & Pompei{us}
alio loco lignum bes alterum dici ait, pedem & be$$em latitudin{is} habens. Credo
quòd quemadmodum in $estertio $em{is} erat terti{us}, ita in e<007>u$modi numero bes
e$$et alter, hoc e$t $ecund{us}.
_Supra $ex adiecto a$$e ἓρεπτου.]_ Imo non adiecto a$$e, $ed $extante, id e$t
vna parte.
_Quod adiecti $unt quinque, quintarium.]_ Paulò antè dixit quin-
tarium pro quinque, id e$t ἀντὶ Πενταμοίρ{ου}, nunc pro vndecim, ἀντὶἐπιΠενταμοίρ{ου}
quæ res non caret amphibolia, $i quidem loc{us} integer e$t. Forta$$e $criptum erat,
quintarium alterum, $icuti ἐπι{δι}ίμοιρομ vertit be$alterum. Nibil $tatuo, $ed tan-
tum moneo, appellationem ambig uitate non vacare.
_Quod ex duobus $implicibus numeris e$t effectus, διπλαδίο-_
_να.]_ Libenti{us} ego ex alio codice legerim διπλάσιομ.
_Ex eo quod perficitur pedum numero.]_ Scribendum quo, $exto ca$u.
_Quadrantés{que} obolorum, quæ alij {δι}ίχαλκα, nonnulli τρίχαλ-_
_κα dicunt.]_ Scribit Iuli{us} Pollux lib. _IX_. drachmam obolos $ex habere, dichal-
con verò oboli e$$e quadrantem, id e$t quartam partem. Idem obolum octo habere
chalcos vult. Plini{us} autem lib. _XXI_. cap. vltimo, dicit decem. Diodor{us} apud sui-
dam $ex, Cleopatra in fragmento quod extat octo, Dio$corides quidam tres, $ed put@
chalcos apud eos diuer$i ponder{is} fui$$e.
_Et in denario denos æreos a$$es con$tituerunt.]_ Ante Pyrrhum
regem deuictum, vt memini legere apud Plinium lib. _XXXIII_. cap. _III_. Li-
bral{is} & dupondi{us} appendebatur a{$s}{is}. Postea $ignatum argentum, & placuit de-
nari{us} pro decem libr{is} ære{is}, quinari{us} pro quinque, $esterti{us} pro dupondio & $e-
mi$$e. Varro enim & Pompei{us} $estertium dictum produnt, quòd $em{is} $it terti{us},
hoc e$t quod valeat duos a$$es, & $emi$$em, Flaui{us} verò so$ipater Chari$i{us} lib. pri-
mo In$titutionum Grammaticarum, quod de trib{us} a{$s}ib{us} $em{is} deficiat, denar{ij}\’{que}
quartam partem dipondium & $em{is} e$$e, quòd denari{us} decem a$$es habuerit.
Inde dextantario pondere facti a$$es, id e$t quinta parte min{us} pendentes, detracto
$extante, $iue vnc{ij}s duab{us}. Deinde vnciales, quòd vncia præter $extantem dem-
pta e$$et, demum $e$cunciales alia detracta vncia & $em{is}, vt $cilicet $eptem cum
[104]M. VITRVVII POLL.
dimidio pro duodecim penderentur, & denari{us} $edecim a{$s}ib{us}, quinari{us} octon{is},
$esterti{us} autem quatern{is}. Loc{us} in cod<007>cib{us} Plin{ij} & mendo${us} & luxat{us} e$t,
mecum Andre{as} Alciat{us} $entit.
_Et fecerunt perfecti$simum decu$sis $exis.]_ Hoc e$t, quod dixim{us}
denarium $edecim a{$s}ib{us} permutatum. Quanquam existimam{us} non tantam ha-
bitam rationem perfection{is}, quàm ær{is} alieni.
_Palmus autem habet quatuor digitos.]_ Palm{us} duplex e$$e tradi-
tur, minor digitorum quatuor, qui Græcè παλ{αι}ς\‘α dicitur, παλαιςὶς fœminins
genere, atque δοχμἨ, & δακτυλο{δι}όχμκ, id e$t cohærentes quatuor digiti, referen-
te Polluce ὀυομαςικῶμ libro $ecundo, & maior duodecim digitorum, à Græc{is} {οΠ}ι-
θαμἨ vocat{us}. Plini{us} lib. _VII_. cap. _II_. dodrantem transfert, id e$t quantum e$t
$pat{ij} inter expa$$os $ummum pollicem, & extremum minimum digitum. Sed &
lib. _XXI_. cap. _VII_. de tripolio loquens, palmum alto caule ait, quod Dio$corides
dicit, καυλὸμ {οΠ}ιθαμι{α{αῖ}}ομ, id e$t dodrantalem: & de Anthyllide libro _XXI_.
cap. _XXIX_. D. Hieronym{us} cap. E<052>echiel{is} _XL_. $cribit {οπ}ιθαμ{ὴυ} dici pal-
mam, Παλ{αι}ς{ὴυ} verò palmum. Illud verò etiam dignum quod admoneatur, Græ-
cos alterum pro altero v$urpare. Aëti{us} enim cum capite _XXI_. $ermon{<007>s} $iue libri
_XIII_. dicit viperam e$$e magnitudin{is} cubiti, longi{$s}<007>mam autem Παλ{αι}ςῶμ
τ{ρι}ῶμ, παλ{αι}ς{ὴυ} loco {οπ}ιθαμἨς po$uit, alioquin min{us} $crip$i$$et. Nam cubit{us} va-
let $e$quipedem, id e$t palmos $ex. Rur$um Dio$corides lib. _III_. cap. _XCIIII_. Cha-
mædrin θαμυίσκομ {οΠ}ιθαμι{αῖ}ομ dicit, Hermola{us} Barbar{us} vertit fruticem qua-
tuor digitorum altitudine, haud dubie non male. Neque enim me mouet, quo mi-
n{us} in ei{us} $ententiam pedib{us} eam, quòd in Cott{ij}s alpib{us} $uper antem dodrantem
viderim. Habuit rationem eorum quæ plurimum v$uueniunt. Quod gen{us} inter-
pretandi non po$$um facere, quin i{us}t{is} de cau${is} commendem. Reliqui interpretes
vni plin{ij} autoritati mordic{us} inhær\~et, qui pro re nata $pithamen dodrantem e$t in-
terpretat{us}. libro enim _XXI_. cap. _XVII_. ornithogalum, & lib. _XXVII_. cap.
_XIII_. thla$pi dicit e$$e caule $emipedali, quem δι{οΠ}ιθαμι{αῖ}ομ Dio$corides dixe-
rat. Et videri poterat $e$quipedali $crip$i$$e, reb{us} ita postulantib{us}, ni$i lib. _XXV_.
cap. _VIII_. radicem longæ ar{is}tolochiæ dixi$$et e$$e longam quatuor digitorum lon-
gitudine, quam Dio$corides {οΠ}ιθαμιαίαμ, Alioquin ramulos {οΠ}ιθαμιαί{ου}ς in tithy-
malo belio$copio lib. _XXVI_. cap. _VIII_. & in elatine lib. _XXVII_. cap. _IX_. ver-
tit $emipedali alt<007>tudine, & $emipedales, vti cap. vltimo bui{us}, tragos proditur e$$e
herba $emipedem alta, quod ante eum dixerat ita Dio$cor. θαμυίσκ<033> {οὐ} μέγας,
ӧσομ {οΠ}ιθαμ\~Νς <149> μ{ει}ζωμ. Quam men$uram puto intellexi$$e eiu$dem lib. cap. _IIII_.
cum ait ageraton duorum palmorum altitudine: erat enim Dio$coridi θάμυ<033> {οΠ}ι-
θαμώδκς, ταπ{ει}υὸς. Vt mirer Hermolaũ verti$$e, adole$cit in dodrantes duos. humi-
l{is} enim herba dici non debet alta $e$quipedem. Cau$am error{is} attulit Plini{us} (quem
dum $tudio$i{us} $equitur, quædam ad Dio$coridem addit, nonnunquam ab ei{us} $en$u,
& rei veritate longe fertur, vir alioqui omni doctrinarum genere clar{us}) Plini{us}
inquã error{is} cau$am attulit, qui palmum cum dicit, fere dodrantem intelligit, vti
lib. _XX_. cap. _XI_. in Oreo$elino, lib. _XXI_. cap. _VIII_. in Chry$ocome, lib. _XXIIII_.
cap. _XV_. in Chamelæa lib. _XXV_. cap. vlti. in ai<052>oo minori, lib. _XXVI_. cap. _X_. in
$erapiade, & cap. _XI_. in geranio, lib. _XXVII_. cap. _IIII_. in Ambro$ia, & cap.
[105]DE ARCHITEC. LIB. III.
X I I. _in polygala, & mult{is} al{ij}s loc{is}. π{σρ}ὶ παλ{αι}ο<157>ς {κοù} {αμ}ιθαμ<148>{στ} & de ea_-
_rum etymologia Lëgito Meletium lib. de natura homin{is} cap. π{ορ}ὶ {δι}ακτύλωμ_.
_E cubito enim cum dempti $unt palmi duo.]_ Cubitum istiu$modi
$unt qui minorem vocent. Communem enim duorum e$$e pedum dicunt, maiorem
verò pedum nouem. Origenes in $ermonib{us} $uper Gene$im, & D. Augustin{us} li-
bro primo quæstionum $uper eundem librum, tradunt geometricum cubitum $ex
habere cubitos.
_Et totidem a$$es æreus denarius.]_ Quòd denari{us} fuerit aure{us}, aut
œrgente{us}, vt ex Plin{ij} lib. _X X X I I I_. cap. _I I I_. didicim{us}. pro ære{us} $cribo
æreos, vt referatur ad a$$es. Non negligendum tamen, quod so$ipater Chari$i{us} $cri-
bit libro primo. A$$ari{us} (inquit) ab antiqu{is} dicebatur, nunc {as} dicitur, non a{$s}{is}:
$ed de argenteo denario hîc intellectum volo.
_Aedium autem principia $unt, è quibus con$tat figurarum_
_a$pectus.]_ Sextuplex templorum ratio hic $cribitur, in parastadib{us}, id e$t <007>n
ant{is}, pro$tylos, amphiprostylos, peripteros, p$eudodipteros, dipteros, & hypæthros.
Quæ nomina propter appendices acceperunt, non vt existimauit Volaterran{us} Ra-
phaël ex portarum appellatione, peripthyros, dipthyros, & p$eudodipthyros legens.
Nam illæ, aut in antico $olo id e$t fronte cellæ, $iue pronao ad{ij}ciuntur, aut in fronte
pariter & po$tico, quòd Græci opistodomon dicunt, aut ip$a tota cella, hoc e$t interi{us}
toti{us} templi $patium, ob$epitur. Id ant{is} aut column{is} perficitur, h{as} {στ}ύλ{ου}ς Græci
œnt{as} π{αρ}α{στ}άδας, murum modo πτερὰ, modo πτερώματα vocant. Apud Strabo-
nem lib. _X V I I_. cum loquitur de peruetusto templo quod erat Heliopoli, reperio
πτερώματα dici muros æquè altos, ex vtraque pronai parte ad templorum altitu-
dinem $urgentes. Sed illam quoque quæ fit column{is} ædium circumuallationem,
& poti{$s}imum in cellæ laterib{us}, pteromatos nomine intellexit Vitruui{us}, quòd
alarum $pecie protegat. Vnde peripteron ædem vocat, cui{us} cella vno tantum co-
lumnarum ordine cingitur, dipteron, quæ duplicib{us}, p$eudodipteron, in qua $ubla-
to dipteri gener{is} interiore columnarum or dine, relinquitur ambulation{is} circa cel-
lam laxamentum. Nam monopteron lib. _I I I I_. cap. _V I I_. dicit rotundam, cella ca-
rentem, & column{is} pro muro ob$eptam. Prostylon autem nominat in fronte $olum
columnatam. Amphiprostylon verò vtrinque, id e$t in fronte & pest<007>co column{as}
habentem. Gen{us} ædium in ant{is} fieri, existimauit Hermola{us}, ant{is} per ambitum
templi extra parietes adhibit{is}. Vitruui{us} certè non ni$i ex fronte ita appellauit. Hy-
pœthri vocabulum $at{is} indicat, cuiu$modi ædes e$$et, nempe $ub diuo $ine vllo tecto.
_Cum habebit in fronte antas parietum.]_ Ant{as} hoc loco interpre-
tor lapide{as} pil{as} in parietum extrem{is} partib{us}. Aliâs antæ $unt quadratæ co-
lumnæ, autore Nonio.
_Huius exemplar erit ad tres fortunas, ex tribus quod e$t pro_-
_ximè portam Collinam.]_ I$torum templorum ne ruinæ quidem $uper$unt:
& apud alium autorem, quòd meminerim, non legi. Porta autem Collina hodie Sa-
laria vocatur, ab antiqua proxima via in Sabinos mittente, olim & Quirinal{is}, &
agonal{is} dicta.
_In ver$uris.]_ Ver$ura hic $ignificat flexum angulorum in parietib{us} exte-
riorem. Nam aliud $cribem{us} lib. _V_. cap. _V I_.
[106]M. VITRVVII POLL.
_Huius exemplar e$t in in$ula Tyberina, in æde Iouis & Fau_-
_ni.]_ Iou{is} quidem templum Romæ fuit in in$ula Tyber<007>na, iuxta ædem Ae$culap{ij},
Fauni autem in initio in$ulæ. Ouid<007>{us} fastorum libro primo.
Quod tamen ex ill{is} licuit mihi di$cere fa$t{is},
Sacrauere patres hac duo templa die:
Accepit Phœbo nympha\’{que} Coronide natum
In$ula, diuidua quam premit amn{is} aqua:
Iuppiter in parte e$t, cœpit loc{us} vn{us} vtrunque,
Iuncta\’{que} $unt magno templa nepot{is} auo.
De templo Fauni idem lib. _I I_.
Idib{us} agrest{is} fumant altaria Fauni,
Hic vbi di$cret{as} in$ula rumpit aqu{as}.
Neutri{us} eorum quorum hoc loco meminit Vitruui{us}, apparent vlla ve$tigia. Ae-
$culap{ij} autem e$$e quæ videntur in hort{is} D. Bartholomæi omnium con$en$u rece-
ptum e$t. Fuit & aliud Fauni templum in Cœlio monte, vt in$criptio ibi reperta
indicauit. id hodie D. Stephano, cui ab æd{is} forma e$t cognomen rotundo, dica-
tum e$t.
_In porticu Metelli Iouis $tatoris.]_ Ad finem circi Flamin{ij} fuit à
Q. Metello Macedonico facta, de qua Vellei{us} Patercul{us}. Fuit autem & aliud Iou{is}
$tator{is} templum in radicib{us} palatini, vbi nunc ædes D. Mariæ de pœn{is} inferni.
_Ad Mariana Honoris & Virtutis $ine po$tico à Mutio fa_-
_cta.]_ C. Mutium ædem Honor{is} & Virtut{is} Marianæ cellæ feci$$e Vitruui{us} re-
petit in proœmio lib. _V I I_. & nos ibi de Mariana cella $cribem{us}. Fuit & tem-
plum à M. Marcelload portam capenam interiore parte Honori & Virtuti dica-
tum, & à Ve$pa$iano po$tea restauratum, vt ad bellum exeuntes monerentur vir-
tute duce gloriam honorem\’{que} comparari.
_Quaternas columnas medianas.]_ Architectonico vocabulo v${us} me-
dian{as} columnas dixit, ad differentiam angularium, de quib{us} prœcipit cap. proxi-
mo, & $equenti. Eadem ratione vocat mediana acroteria, epistylia, capita leonina,
& reliqua.
_Et Magne$iæ, Dianæ Hermogenis Alabandi.]_ Et hui{us} æd{is}
meminit in dicto proœmio. Meminit & Arnobi{us} libro $exto contra gentes. Fu-
ner{is} (inqu<007>t) Leucophrynæ monumentum in fano apud Magne$iam Dianæ e$$e,
Myndi{us} profitetur ac memorat Zeno. Aduertendum tamen Magne$iam hîc vr-
bem e$$e, non Dianæ cognomentum vt placuit Lylio Gyraldo.
_Et Apollinis Amne$tæ factæ.]_ Excu$i quidam Codices habent, à Ma-
ne$che, manu$cript{us} Bononien$is, à Mneste, $ed æ$timandum, nihil enim adhuc quod
firmum e$$et elicere potui. Inclinat anim{us}, vt deprauatum $ufpectum\’{que} locum cre-
dam, $cription{is} enim variet{as} adfert mendi $ufpicionem.
_Ephe$iæ Dianæ Ionica à Cte$iphonte con$tituta.]_ De hac etiam
te$tatur memor ato loco, & nos de Architecti nomine nonnulla.
_Hypæthros verò endeca$tylos.]_ Sunt etiam manu $cripticodices, in
quib{us} ita legatur. Quæ $criptura $i vitio$a non erat, $en${us} verborum erat iste.
Subdiale templum vndecim column{as} habet in fronte, & totidem in porticu quæ
[107]DE ARCHITEC. LIB. III.
à tergo e$t. Sed omnino $cribendum deca$tylos. Neque enim medianum intercolum-
nium patitur in h{is} loc{is} imparem columnarum numerum collocari, quòd oporteat
vtrinque ad eundem modum column{as} habere.
_Ad circuitionem (vt porticus) peri$tyliorum.]_ Peristylia loca
$unt column{is} clau$a, & vndique $epta.
_Sed Athenis octa$tylos, & in templo Iouis Olympij.]_ Expun-
go particulam &. Olymp{ij} Iou{is} meminerunt Stephan{us} libro de vrbib{us}, Pau$a-
ni{as} in Attic{<007>s} & Eliac{is}, Valeri{us} Maxim{us}, Liui{us}, cæteri. Ioui autem templum
con$titui debere $ub diuo, id e$t hypæthrum, monuit lib. _I_. cap. _I I_. Pantheona verò,
templum hodie D. Mariæ dicatum olim Iou<007> Vltori, $iue vt al{ij} volunt Matrideûm,
& tandem Marti, ac Veneri, quamu{is} $olo foramine $upernè lumen admittat, Vi-
truui{us} Hypæthrum non dixerit, $icuti nec templum Romuli ac Remi in via $acra,
nunc SS. Co$mæ & Damiani. præterea nec Romuli in velabro, $ub palatino, quod
aliqui Lycæi Panos fui$$e credunt, nunc S. Theodori, præterea nec Vestæ in valle
quæ inter Capitolinum & palatinum e$t, hodie S. Mariæ de gratia, item nec aliud
rotundum in foro Boario nunc diuo Stephano dicatum, quod Blond{us} Ve$tæ, Vola-
terran{us} Hercul{is}, Pompon<007>{us} Læt{us} Matutæ, Albertin{us} Dianæ, & quidam Au-
voræ fui$$e existimant. Non istaquidem $unt $ub diuo, $ed hemi$phærio, id e$t cir-
culata & orbiculata camera tecta. Quanquam $umma tantum parte, foramine
circular{is} figuræ lucem recipiunt.
De quinque ædium $pecieb{us}. # _CAP. II_.
SPECIES autem ædium $unt quinque, quarum ea
$unt vocabula, Pycno$tylos, id e$t crebris columnis: Sy-
$tylos, paulo remi$sioribus. Dia$tylos, amplius paten-
tibus: rarius quàm oportet inter $e diductis, Aræo$ty-
los: Eu$tylos interuallorum iu$ta di$tributione. Ergo
Pycno$tylos e$t, cuius intercolumnio vnius & dimidia-
tæ columnæ cra$situdo interponi pote$t, quemadmodum e$t diui Iulij, &
in Cæ$aris foro Veneris, & $iquæ aliæ $ic $unt compo$itæ. Item Sy$tylos
e$t, in qua duarum columnarum cra$situdo in intercolumnio poterit col-
locari, & $pirarum plinthides æquè magnæ $int eo $patio, quod fuerit in-
ter duas plinthides, quemadmodum e$t Fortunæ eque$tris ad theatrum
lapideum, & reliquæ, quæ ei$dem rationibus $unt compo$itæ. Hæc vtra-
que genera vitio$um habent v$um. Matres enim familiarum, cùm ad $up-
plicationem gradibus a$cendunt, non po$$unt per intercolumnia amplexe
adire, ni$i ordines fecerint. Item valuarum a$pectus ob$truitur columna-
rum crebritate, ip$a\’q; $igna ob$curantur. Item circa ædem, propter angu-
$tias, impediuntur ambulationes. Dia$tyli autem hæc erit compo$itio,
cum trium columnarum cra$situdinem intercolumnio interponere po$-
$umus, tanquam e$t Apollinis & Dianæ ædis. Hæc di$po$itio hanc habet
[108]M. VITRVVII POLL.
difficultatem, quod epi$tylia, propter interuallorum magnitudinem,
franguntur. In Aræo$tylis autem nec lapideis nec marmoreis epi$tylijs
vti datur, $ed imponendæ de materia trabes perpetuæ: & ip$arum ædium
$pecies $unt barycæ, barycephalæ, humiles, latæ, ornant\’q; $ignis fictilibus
aut æreis inauratis earũ fa$tigia, Tu$canico more, vti e$t ad circum maxi-
mum Cereris & Herculis, Pompeiani item capitolij. Reddenda nunc e$t
eu$tyli ratio, quæ maxime probabilis, & ad v$um, & ad $peciem, & ad fir-
mitatem rationes habet explicatas: nanq; facienda $unt in interuallis $pa-
tia duarum columnarum, & quartæ partis columnæ cra$situdinis, me-
dium\’q; intercolumnium, vnum, quod erit in fronte, alterum, quod erit
in po$tico, trium columnarum cra$situdine. Sic enim habebit & figura-
tionis a$pectum venu$tum, & aditus v$um $ine impeditionibus, & circa
cellam ambulatio autoritatem. Huius autem rei ratio explicabitur $ic.
Frons loci, quæ in æde con$tituta fuerit, $i tetra$tylos facienda fuerit, di-
uidatur in partes vndecim $emis, præter crepidines & proiecturas $pira-
rum. Si $ex erit columnarum, in partes decem & octo. Si octa$tylos con-
$tituetur, diuidatur in X X I I I I. & $emi$$em. Item ex his partibus, $iue
tetra$tyli, $iue hexa$tyli, $iue octa$tyli, vna pars $umatur, ea\’q; erit modu-
lus, cuius moduli vnius erit cra$situdo columnarum. Intercolumnia $in-
gula, præter mediana, modulorum duorum & moduli quartæ partis, me-
diana in fronte & po$tico, $ingula ternum modulorum. Ip$arum colum-
narum altitudo erit modulorum octo & dimidiæ moduli partis. Ita ex
ea diui$ione intercolumnia altitudines\’q; columnarum habebunt iu$tam
rationem. Huius exemplar Romæ nullum habemus, $ed in A$ia Teo
octa$tylon Liberi patris. Eas autem $ymmetrias con$tituit Hermogenes,
qui etiam primus octa$tylum p$eudodipteriue rationem inuenit. Ex
dipteri enim ædis $ymmetria $u$tulit interiores ordines columnarum
X X X V I I I. ea\’q; ratione $umptus operis\’q; compendia fecit. Is in medio
ambulationi luxamentum egregie circa cellam fecit, de a$pectu\’q; nihil
imminuit, $ed $ine de$iderio $uperuacuorum con$eruauit autoritatem to-
tius operis di$tributione. Pteromatos enim ratio, & columnarum circum
ædem di$po$itio ideo e$t inuenta, vt a$pectus propter a$peritatem inter-
columniorum haberet autoritatem. Præterea fi & imbrium aquæ vis oc-
cupauerit, & interclu$erit hominum multitudinem, vt habeat in æde cir-
ca\’q; cellam cum laxamento liberam moram. Hæc autem ita explican-
tur in p$eudodipteris ædium di$po$itionibus: quare videtur acuta ma-
gna\’q; $olertia effectus operum Hermogenes feci$$e, reliqui$$e\’q; fontes,
vnde po$teri po$$ent haurire di$ciplinarum rationes. Aedibus areo$ty-
lis columnæ $ic $unt faciendæ, vti cra$situdines earum $int partis octauæ
ad altitudines. Item in dia$tylo demetienda e$t altitudo columnæ in par-
tes octo & dimidiam, & vnius partis columnæ cra$situdo collocetur. In
[109]DE ARCHITEC. LIB. III.
$y$tylo altitudo diuidatur in nouem & dimidiam partem, & ex eis vna
ad cra$situdinem columnæ detur. Item in pycno$tylo diuidenda e$t alti-
tudo in partes decem, & eius vna pars facienda e$t columnæ cra$situdo.
Eu$tyli autem ædis columnæ (vt dia$tyli) in octo partes altitudo diuida-
tur & dimidiam, & eius vna pars con$tituatur in cra$situdine imi $capi,
ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio. Quemadmodum
enim cre$cunt $patia inter columnas, ita proportionibus adaugendæ $unt
cra$situdines $caporum. Nanq; $i in aræo$tylo nona aut decima pars cra$-
$itudinis fuerit, tenuis & exilis apparebit, ideo quod per latitudinem in-
tercolumniorum aër con$umit, & imminuit a$pectus $caporum cra$situ-
dinem. Contra verò pycno$tylis $i octaua pars cra$situdinis fuerit, pro-
pter crebritatem, & angu$tias intercolumniorum, tumidam & inuenu-
$tam efficiet $peciem. Itaq; generis operis oportet per$equi $ymmetrias.
Etiam\’q; angulares columnæ cra$siores faciendæ $unt ex $ua diametro
quinquage$ima parte, quod eæ ab aëre circunciduntur, & graciliores e$$e
videntur a$picientibus. Ergo quod oculos fallit, ratiocinatione e$t exe-
quendum. Contracturæ autem in $ummis columnarum hypotrachelijs
ita faciendæ videntur, vti $i columna $it ab minimo ad pedes quino$de-
nos, ima cra$situdo diuidatur in partes $ex, & earum partium quinq; $um-
ma con$tituatur. Item quæ erit ab quindecim pedibus ad pedes viginti,
$capus imus in partes $ex & $emi$$em diu<007>datur, ex earum\’q; partium
qu<007>nque & $emi$$e $uperior cra$situdo columnæ $iat. Item quæ erunt à
pedibus viginti ad pedes triginta, $capus imus diuidatur in partes $eptem,
earum\’q; $ex $umma contractura perficiatur. Quæ autem ab triginta pe-
dibus ad quadraginta alta erit, ima cra$situdo d<007>uidatur in partes $eptem
& dimidiam, ex his $ex & dimidiam in $ummo habeat contracturæ ra-
tione. Quæ erunt à quadrag inta pedibus ad quinquaginta, item diuiden-
dæ $unt in octo partes, & earum $eptem in $ummo $capi hypotrachelio
contrahantur. Item $i quæ altiores erunt his, eadem ratione pro rata con-
$tituantur contracturæ. Hæ autem propter altitudinis interuallum $can-
dentis oculi $peciem fallunt, quamobrem adijciuntur cra$situdinibus tem
peraturæ. Venu$tatem enim per$equitur vi$us, cuius $i non blandimur
voluptati proportione & modulorum adiectionibus, vti id in quo falli-
tur, temperatione adaugeatur, va$tus & inuenu$tus con$picient<007>bus re-
mittetur a$pectus. De adiectione, quæ adijcitur in medijs columnis, quæ
apud Græcos ἓυ{κχ}οις appellatur, in extremo libro erit formata ratio eius,
quemadmodum mollis & conueniens efficiatur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Species ædium $unt quinque.]_ A $patio intercolumn{ij} nactæ $unt ædes
appellationes. Nam cui{us} intercolumnium non ampli{us} quàm vni{us} & dimidiatæ
[110]M. VITRVVII POLL.
columnæ erit, à frequentia πυκνό{στ}υλ<033> vocatur. Cum duæ era{$s}itudines dabun-
tur, $ystylos erit: $i integræ tres, dia$tylos: $i $uperabit interuallum tres cra{$s}itudi-
nes, aræstylos vocetur ædes. Quœ maximè in ædib{us} probatur $pecies, nominatur
eustylos: qua$i dic{as} decenter & probè columnatam, habet\’{que} $patia duarum colum-
narum, & quartæ part{is} vni{us} cra{$s}itudin{is}. Leo Albert{us} lib. _V I I_. cap. _V_. quo
à me ordine explicata $unt, vocauit Latinè, confertam, $ubconfertam, $ubdi$pan-
$am, di$pan$am, & elegantem. Omnium deterrima aræostylos, quia immoderata $ui
longitudine franguntur epistylia. Quod gen{us} vi$untur in ba$ilica D. Petri. Cauti{us}
feci$$e vi$i $unt, qui, vt ponderum molesti{as} interciperent, comminutos arc{us} epi$ty-
l{ij}s pro Zophoro $upera$truxerunt, $ed & propter interuallorum longitudines vidi
rupta epistylia. Pycnostylos verò hoc etiam habet incommodi, quòd arctat{is} inter-
uall{is} itiones & pro$pect{us} impediuntur.
_Quemadmodum e$t D. Iulij, & in Cæ$aris foro, Veneris.]_
Diu{us} Cœ$ar prope forum $uum templum habuit. In eodem foro fui$$e templum Ve-
ner{is} genitric{is} placet Appiano Historico. Fuit autem forum Cœ$ar{<007>s} haud procul à
comitio, po$t ædem nunc D D. Co$mæ & Damiani, vt inter omnes conuenit.
_Et $pirarum plinthides.]_ Id e$t plinthi ba$ium. E$t verò plinth{us} ima
pars ba$is, ita dicta, quòd forma $ua referat laterem, quem πλίνθομ, vt dixi, Grœ-
ci vocant. Quanquam in ba$i Tu$cana plinth{us} non fit quadrata, $ed ad circinum,
vt $cribit lib. _I I I I_. cap. _V I I_. Negat autem $e Baptista Albert{us} id gen{us} ba$is
v$quam in veterum operib{us} inueni$$e. Et nos cum $it Romæ antiquorum operum
nihil quod non vi$erim{us}, vt $i quid po$$em{us}, perdi$cerem{us}, nihil eiu$mod<007> repe-
rim{us}. Sed mirum videri non debet, cum quæ rerum exempla restabant, ex quib{us}
tanquam ex optim{is} magistr{is} multa di$cerentur, non $ine lacrym{is} etiam hodie,
videm{us} in calcem excoqui, aut in alia ædificia mutata & d<007>minuta transferri.
Quin & qui mult{<007>s} retro $ecul{is} extruxerunt, apparet nou{<007>s} ineptiarum delira-
ment{is}, poti{us} quàm probati{$s}im{is} laudati{$s}imorum operum rationib{us} delectatos.
Sed quid hoc e$t, $i non e$t in$anire? $i non e$t poster{is} inuidere? Illud quoque adme-
nebo, Romæ ad forum boar<007>um in circular{is} figuræ æde Vestæ, quam al{ij} fui$$e Her-
cul{is} $crip$erunt, & in eiu$dem formæ peruetusto templo Tyburti, quod Sibyllæ
fui$$e aiunt, $eu Albuneæ nymphæ, item fornice Arimini, Corinthi{as} ba$es plinthos
non habere, ni$i in continuum product{as}, aut poti{us} vniuer$is column{is} perpetuum
veluti $ubiectum, quem appellant $occum. I$tud verò quàm rectè, viderint, quib{us}
inuent{is} frugib{us} placet glande ve$ci, atque adeò qui, $i quid e$t in antiquorum mo-
niment{is} ab$urdum, eo maximè $olent oblectari.
_Quemadmodum e$t fortunæ eque$tris ad theatrum lapi_-
_deum.]_ Theatrum, ni$i fallor, intelligit Pompei, quod man$urum prim{us} omnium
extruxit, & propterea à $enatu reprehen${us}, autore Cornelio Tacito lib. _X I I I I_.
cum antea temporaria $truerent. Capiebat autem loca, vt $cribit P. Victor, $iue po-
ti{us} Sext{us} Ruff{us}, octoginta millia. Id igne con$umptum restaurauit Tiberi{us}, pò$t
C. Caligula, inde Claudi{us}, po$tremo Gotthorum rex Theodoric{us}. Ei{us} vestigia fe-
runtur e$$e, quæ in campo Floræ in $tabulo Vr$inorum vi$untur. Porphyrio certè
Horat{ij} interpres non postremæ notæ, Odæ _X X_. libri primi carminum, tradit non
longè fui$$e à Vaticano, in quo $cim{us} D. Petri ba$ilicam e$$e $itam, quod haud $cio,
[111]DE ARCHITEC. LIB. III.
an verum existimari $at{is} tutò po{$s}it. Et $orta$$e Horati{us} hyperbolicῶs locut{us}
erat. Mendo$i $unt omnes Pliniani qui adhuc prodierunt codices, in quib{us}, libri tri-
ge$imi$exti capite quinto & decimo, pro Pompeiani theatri, legitur Pompe{ij} am-
phitheatri. Quod verò ad Fortunam equestrem attinet, notandum, quod Tacit{us} di-
cto l<007>bro refert, equites pro Augustæ valetud<007>ne donum Antium mi$i$$e quod no-
ui$$ent Fortunæ equestri, quòd ei{us} cognomin{is} nullum tum e$$et Romœ.
_Matres enim familiarum cum ad $upplicationem gradibus_
_a$cendunt.]_ Non parum ad ma<007>estatem & dignitatem templi fac<007>t, $i à cæte-
ro vrb{is} $olo extet, vt gradib{us} a$cend{as}. Hinc factum vt ad Pantheon grad<007>b{us} $e-
ptem a$cenderetur, cum hodie mult{is} in id gradib{us} de$cendatur
_Ip$arum ædium $pecics $unt barycæ, barycephalæ, humiles,_
_latæ´que.]_ Cum in porticib{us} rarœ & plu$culum distantes $tatuuntur colum-
næ, ob interuallorum laxitudinem cra{$s}iores depre{$s}iores\’{que} collocandæ $unt, ob id\’{que}
& ip${as} ædes min{us} attolli nece$$e. Vnde illud mox: Quemadmodum cre$cunt $patia
inter column{as}, proportionib{us} adaugendæ $unt cra{$s}itudines $caporum. Eam $pe-
ciem vocat barycam, barycephalam\’{que}. Verb{is} h{is} quid $igmficari vellet, videtur.
mihi expre{$s}i$$e, cum inquit, humiles latæ\’{que}. Nam quod plerique omnes ad colum-
narum formam retulerunt, qu{as} balustri{as} qua$i balausti{as} vocant _(_credo à $imi-
litudine flor{is} mali punici $yluestr{is}_)_ non $at{is} vidi$$e existimo, vel ip$o autore
Vitruuio, qui ait, in aræostyl{is} ædium $pecies e$$e baryc{as}, barycephal{as}\’{que} Neque ta-
men iuerim infici{as}, v$os e$$e antiquos columnarum genere, quod barycephalarum
vocabulo appellare po{$s}im{us}. Quod gen{us} vi$itur sen{<007>s} Ethrurum, in officina lapi-
oædina, id e$t, vbi ad præcipuæ æd{<007>s} $tructuram cæduntur & quadrantur $axa.
Balaustiorum verò more in imum $capum orbiculatè cre$centes, $ur$um ver${us} in
$ummum caput re$upinatè expan$um imminuuntur. In pod{ij}s deformantur colu-
mellæ veluti duarum obuer$arum balustriarum, liceat enim mihi hoc nomine tan-
ti$per vti, dum meli{us} inueniatur. V$os & antiquos balustr{ij}s in candelabrorum
$cap{is}, didicim{us} ex h{is}, quæ marmorea longe pulcherrima vidim{us} in æde D. Agne
t{is}, $ecundo fere ab vrbe lapide, in $uburbano viæ Nomentanæ $inistra. Cœterum
portenta illa verborum, barycæ, parycæ, humiles, vrniles, latæ, quæ in aliquot ex-
emplarib{us} inueniuntur, h{is} $ept{is} longe arcem{us}: tantum enim ad rem faciunt,
quantum, quod dicitur, in lente vnguentum.
_Pompeiani item Capitolij.]_ De Pompeiano Capitolio non $uccurrit
quicquam apud alium autorem legi$$e. Erit forta$$e, qui ita distinguat, Hercul{<007>s}
Pompeiani, item Capitoly, $ed cum nec meminerim legere extructam Herculi à
Pompeio ædem, nihil $tatuo, atque in h{is} pono de quib{us} non liquet. lou{is} certè Pom-
peiani meminit Sext{us} Ruf{us} in nona regione vrb{is}. Eum Plini{us} indicat fui$$e co-
lo$$um à Claudio Cæ$are d<007>catum, ita vocatum à theatri vicinitate. Id verò tradit
libri _X X X I I I I_. cap. _V I I_. Quod autem ad Capitolium attinet, M. Porci{us} Ca-
to, vt in originum fragmento legim{us}, principio dictum Saturnum, deinde Tar-
peium, postremò Capitolium autor e$t, Q. Fabi{us} Pictor libro de aureo $eculo & ori-
gine vrb{<007>s} lib. _I_. Saturniam pro Saturno dixit. Capitolium vet{us} in $exta vrb{is} re-
gione fuit, nouum verò in octaua, vt à Sexto Rufo traditur.
_Præter crepidines & proiecturas $pirarum.]_ Sunt margines ba-
[112]M. VITRVVII POLL.
$ium, id e$t plinthorum, atque adeò partium omnium, quæ $capum columnæ $upe-
rant, proiecturœ. Sed hoc loco angulares tantum proiecturæ intelligendæ $unt, cæte-
rœ enim intercolumn{ij}s annumerantur.
_Sed in A$ia Theocta$tylon Liberi patris.]_ Theoctastylon, $iue, vt
in aliquib{us} codicib{us} inuenitur, Theohexastylon, quid $ibi vel<007>t, non video. Legen-
dum, Teo octastylon, $eparat{is} dictionib{us}, quæ ab$urde coiuerant. Nam Teos in$ulœ
e$t cum oppido, autore plinio, lib. _V_. cap. _X X X I_. vt infrà cap. _I_. lib. _I I I I_. Errore
pari in proœmio lib. _V I I_. $criptum e$t Teomonopteron pro Teo monopteron. Octasty-
los autem, $iue hexastylos vt alia exemplaria habent, nominatur à columnarum
numero, cui{us} intercolumnium quidem medianum, $icut tetrastyli & hexastyli,
vult Vitruui{us} trib{us} quart{is} cra{$s}itudin{is} columnarum al{ij}s e$$e mai{us}. In qua re
erra$$e videtur octastyli pronai Panthei, id e$t portic{us} M. Agrippæ præstanti{$s}i-
m{us} alioquin Architect{us}, aut poti{us} in$taurator, qui intercolumnium medianum
nihilo penè cæter{is} fecerit patenti{us}: Di{$s}imulando tamen errore, f{as} enim fuit ope-
re in tanto obrepere $omnum. Eodem vitio labor ant $calptæ in marmore ædium fron-
tes tres, tetrastylos, hexastylos, & octastylos, in horto pen$ili Andreæ Card. à valle.
Quamu{<007>s} forta$$e erit, qui eam $ymmetriam ad eustyla tantum pertinere existi-
mabit. Sed videndum erat, ne vacuum, id e$t ost{ij} apertura, lati{us} e$$et mediano
intercolumnio.
_Ex dipteri enim ædis $ymmetria $u$tulit interiores ordines_
_columnarum X X X V I I I.]_ Scribendum _X X X I I I I_. Sunt enim exterio-
res quadraginta duæ. Itaque $en${us} hic e$t. Hermogenes p$eudodipteron ædem repe-
rit. Nam cum dipteros in vn<007>uer$um habeat $ex & $eptuaginta column{as}, exterio-
res quadraginta du{as}, id e$t in fronte atque in postico octo, in $ingul{is} laterib{us} cum
angularib{us} quindecim, interiores verò triginta quatuor, in fronte atque item in
postico $ex, in $ingul{is} laterib{us} cum angularib{us} tredecim, vt p$eudodipteron, id
e$t ementientem dipteron ædem efficeret, interiores quidem triginta quatuor co-
lumn{as} $ustulit, relict{is} quadraginta duab{us} exteriorib{us}, & interualli $iue laxa-
menti quantum columnarum interior ordo occupabat.
_A$pectus propter a$peritatem intercolumniorum haberet_
_autoritatem.]_ Simili dicendi genere vt<007>tur lib. _V I I_. cap. _V_. Itaque cum a$pe-
ct{us} ei{us} $cenæ propter a$peritatern blandiretur omnium vi${us}.
_Præterea $i ex imbrium aquæ vis occupauerit.]_ Scribendum, $i
& imbrium. Eandem autem ob cau$am dicit po$t $cenam portic{us} constituend{as}
lib. _V_. cap. _I X_.
_Etiám{que} angulares columnæ cra$siores faciendæ ex $ua dia_-
_metro quinquage$ima parte.]_ Cuiu$modi ferè $ymmetriæ animaduer$um
e$t Panthei & portic{us} Antonini angulares e$$e column{as}. Id verò non $olo eo no-
mine fecerunt, quòd ab aëre circunciderentur, $ed firmitat{is} gratia. Quod & in pa-
rietib{us} con$ulti{$s}ime $eci$$e veteres annotaut. Angulorum enim firmit{as} reliquam
$tructuram in officio continet. Si quod ædificium cœpit deficere, id non aliunde
quàm ex angulorum infirmitate accidi$$e comperi{as}.
_Contracturæ autem in $ummis columnarum hypotrachelijs_
_ita faciendæ videntur.]_ Hypotrachel{ij} nomine intelligo $capi partem, quæ $ub
[113]DE ARCHITEC. LIB. III.
astragalo e$t, apothe$is $iue apophyg{is} conflexum, vtroque enim modo appellantur
cum limb{is} $u{is} $iue annul{is} conflex{us} qui fiunt in $umm{is} & im{is} $cap{is}, vbi con-
tractura $pectanda, & in columnarum dimen$ione diametros intelligenda. Vitru-
ui{us} lib. _I I I I_. cap. _I_. ba$im $capi appellat. E$t autem diameter imi conflex{us} bre-
uior d<007>ametro plantæ parte $ui duodecima Superat enim annul{us} apophygim hinc
atque hinc parte ip$i{us} vice$imaquarta, quantum $cilicet alt{us} e$t. Quod verò ad
$uperior{is} contracturæ rationem attinet, hic deformabo figuram, è qua pro Vitruu{ij}
$ententia peti po{$s}it.
Columnæ, altitudin{is}. # Scap{us} im{us} erit
partium. # Contract{us} $cap{us} $um-
m{us} partium
Ad _X V_. pedes # _V I_. # _V_.
Ad _X X_. pedes # _V I. S_. # _V. S_.
Ad _X X X_. pedes # _V I I_. # _V I_.
Ad _X L_. pedes # _V I I. S_. # _V I. S_.
Ad _L_. pedes # _V I I I_. # _V I I_.
Eaten{us} Vitruui{us} contractur{as} præ$crip$it $uperior{is} $capi. Fuerunt et colum-
næ centum viginti $eptem in templo Dianæ Ephe$iæ, à $ingul{is} regib{us} factæ $exa-
g<007>nta pedum altitudine, te$timonio Plin{ij} lib. _X X X V I_. cap. _X I I I I_. _(_nam vltrœ
progre$${as} ali{as} non memini legere_)_ quarum $cap{us} inferior debet fui$$e partium
octo & $em{is}, contractura $umma partium $eptem & $em{is}. Nulla hîc maior vi-
detur ea quæ in Pac{is} templo $upere$t, quod à Claudio Imp. cœptum Ve$pa$ian{us} ab-
$oluit. Ea alta e$t pedes quadraginta octo, & quadrantem, im{us} $cap{us} cra$${us} e$t
pedes quin{que} & $em{is}, $umm{us} venò pedes quinque.
_Vti $i columna $it à minimo ad pedes quinosdenos.]_ Quod de
pede hic $tatuitur, de palmo, pollice, digito, al{ij}s{que} maiorib{us} minorib{us} ue men$ur{is}
cen$endum. Nam pro$caporum magnitudine van{ij}s vtemur modul{<007>s}, dum refe-
rantar omnia ad præ$criptam rationem.
_Et earum $eptem in $ummo $capi hypotrachelio contrahan_-
_tur.]_ Aduerte in columnarum contractura, quo altiores $unt, min{us} contrahi.
Nam quæ pl{us} ab oculo ab$unt, gracil<007>ora apparent. Et quemadmodum cre$cunt
altitudines, proportione adaugendæ $caporum cra{$s}itudines, quoque in æde den$iores
$unt po$itæ columnæ, eo cra{$s}iores videntur, autore Plinio lib. _X X X V I_. cap.
_X X I I I_. Vt pl{us} minuendæ veniant præ$cripta ratione. Idem de $triat{is} dicendum,
quòd vi${us} fallatur circuitione crebra peruagando, vt infrà traditur libro _I I I I_.
cap. _I I I I_. Illud verò admonitu dignum ducim{us}, parietum ant{as}, id e$t pil{as} ad-
pact{as} $iue affict{as}, qu{as} vocant pila$tros, contrahi oportere ad angularium colum-
narum $ymmetriam, etiam $i in Panthei porticu non $it factum. Quin vbi eò ven-
tum e$t, exteri{us} epistylium, & reliqua $uperior $tructura re$iliunt. In templi An-
tonini & Fau$tinæ porticu, non contrahuntur antæ, nec re$iliunt epistylia, $ed ad
perpendiculum hypotrachel{ij} columnœ collocata $unt. Atticurges verò $iue atticœ
columnæ $eu parib{us} $int laterib{us} quadratæ, $eu pars interlateat, & pars pro-
mineat ex pariete, quod gen{us} $unt in $ummo amphitheatro, & templo fortunæ
[114]M. VITRVVII POLL.
viril{is} Romæ, qu{as} plan{as} column{as} appellant, rotundarum columnarum contra-
hantur modo.
_Scandentis oculi $peciem fallunt.]_ A $pecio verbo antiquo dixit
$peciem, pro acie oculorum. Ita lib. _I X_. cap. _I I I I_. Ergò $i tant{is} interuall{is} no$tra
$pecies pote$t id animaduertere. M. Terenti{us} Varro l<007>bro de Latina lingua _V_. anno-
tauit ex au$pic{ij}s dici $pect<007>onem.
_De adiectione quæ adijcitur in medijs columnis.]_ Scapi colum-
næ deformata altitudine, & de$cript{is} in ip$a quatuor diametr{is}, duab{us} in $um-
ma altitudine, astragali $cilicet, aut $i libet præterm<007>$$o a$tragalo limbi tantum,
ni$i annulum dicere mau{is}, apophyg{<007>s} $iue inflexæ ad contracturæ med<007>um lineæ
_(_ita enim apophygim interpretamur præter $uum limbum_)_ quæ pars & hypotra-
chelium à Vitruuio hoc loco appellatur, & ei{us} <007>p$i{us} contracturæ, duab{us} in ima,
calc{is} columnæ _(_qui e$t limb{us} $iue annul{us} alt{us} ip$i{us} diametri parte vice$ima-
quarta_)_ & apophyg{is}, id e$t conflex{us}, qui proxime limbum $uccedit, cui{us} dia-
meter e$t, vt dixi, breuior diametro plantæ $ui parte duodecima, $icut astragali dia-
meter maior e$t contracturæ, id e$t $uperior{is} conflex{us} limbi diametro parte ip$i{us}
nona, & ampli{us} dimidia. Ip$am autem contracturam quomodo fieri oporteret,
paulò antè ex Vitruu{ij} $ententia indicauim{us}. H{is} ita de$cript{is} diametr{<007>s}, $igna
in media deformata columnæ altitudine diametrum parem calci $iue plantæ imi
$capi, duc\’{que} line{as} rect{as} à capitib{us} diametrorum apophygum ad capitamediæ co-
lumnæ, diametro videb{is} factam adiectionem, qui & venter dicitur, quòd ibi vi-
deatur columna $ubturgere. Rect{as} autem line{as} ill{as} molliter in dor$um inflectes,
vt $int columnæ teretes, ceu tornatiles. Id $calpro tentandum e$t, dum nob{is} de$unt
Zmili, Theodori, atque Tholi aliqui. Illorum opera in officina columnarum Lemn{ij}
labyrinthi, turbines ita librati pependerunt, vt puero circumagente tornarentur
autore Plinio lib. _X X X V I_. cap. _X I I I_. Romæ ob$eruauim{us} in veterum operib{us},
quæ ego probauerim, diui$o $capo in partes tres imam ad perpendiculum tornatam,
duab{us} reliqu{is} $en$im retract{is} & diminut{is}. Quod contracturæ gen{us} multo
grati{$s}imum. Superior{is} autem gener{is} exemplar e$t in ba$ilica D. Petri. In fine hu-
i{us} libri Vitruui{us} docet cra{$s}itudines $triarum e$$e faciend{as}, quantum adiectio
in media columna inuenitur. Atqui compertum e$t columnarum $triges e$$e vi-
gintiquatuor, $ingularum autem $tri{as} e$$e nihil pl{us}quam ex tertia ip$arum par-
te, nihil min{us} quàm ex quarta, vt iam $it facile con{ij}cere & ratiocinari, quan-
tum ex Vitruu{ij} $ententia in media columna $it ad{ij}ciendum nihil contracto imo
$capo. Eiu$modi columna nulla mihi vi$a e$t, & haud $cio, an $it oculo re$pon$ura,
cui{us} rationem habendam maximam $emper duxim{us}. Sed & lib. _V_. cap. _I_.
indicare videtur column{as} arborum naturam imitari, abiet{is}, cupre{$s}i,
pin{us}, quæ $en$im ab imo ad $ummum fastigantur, vt adie-
ctio ea, quàm in medio fieri præcipit, contra natu-
ram videri po{$s}it, Ni$i poti{us} humanum
corp{us} imitari velim{us}, quod
in ventrem cre$cit.
*
[115]DE ARCHITEC. LIB. III.
Digre$sio vtili$sima, qua Philander vniuer$am columnationis
& trabeationis rationem pro vero $ub$equentis
capitis tertij intellectu, diligenti$-
$ime explicat.
QVoniam in rei ædificator<007>æ ornament{is} prim{as} partes column{is}, & quæ $u-
perastruuntur, tribuerit vel mediocriter in ea ver$at{us}, & de earum ratio-
ne hoc capite agitur, facturum me pretium operæ putaui, $i quæ po$t Vitruuium
hac parte animaduer$a $untab al{ij}s, aut quantum ex veterum moniment{is} ip$e iu-
dicio con$equi potui, breuiter exponerem. Substructionib{us} igitur quàm firmi{$s}i-
mè, & quàm $olidi{$s}imè iact{is}, & finit{is} columnarum interuall{is}, excitandi $uns
muruli, quos forta$$e ab ararum $imilitud<007>ne non malè arul{as} appellauer{is}, qui co-
lumn{as} $ustineant. Id non antè rectè po{$s}{is} facere, quàm quo genere extruere vel{is},
constituer{is}. Nos reliquos imitati vniuer$am columnation{is} & trabeation{is}, mate-
riation{is}\’{que} rationem (ist{is} nominib{us} intelligam etiam contignationem, reliquam\’{que}
$uperiorem $tructuram, $iue tectum, $eu pauimentum voces, i’ e$t coronicem) in
genera quinque distribuem{us}. Vt $it primum maxime\’{que} $implex gen{us} Tu$canum,
$ecundum Doricum, Ionicum tertium, quartum locum dabim{us} Corinthio, noui{$s}i-
mum Italicum, $iue compo$itum vocabim{us}. De quo quamu{is} apud Vitruuium præ-
$criptum $it nihil, conabimur quæ legerim{us}, aut viderim{us} pauc{is} explicare. De
Tu$cano primum, de al{ij}s deinde $uo ordine dicem{us}. Ab ip$o $tatim $olo murul{us}
<007>lle, quem à $ustinend{is} column{is} ςυλοβάτημ Græci nominant, extruend{us}. fiet au-
tem hoc modo. Quãm lata futura e$t $piræ plinth{us}, tam magnum quoquouer$um
con$tituatur quadratum, cui postea pro ba$i & coronice addentur tentæ duæ, $upe-
rior & inferior aliquantum proiectæ. Figur{as} quia $ingul{is} membr{is} ad{ij}cere vi-
$um e$t, hinc incipiem{us}.
Tu$canus Stylobata.
stylobatam $equitur ba$is, quœ erit alta, quantum cra$${us} e$t medi{us} im{us}
columnæ $cap{us}. Ea altitudo in partes diuidetur du{as}: inferior erit plintho ad cir-
cinum factæ d<007>cata: alteri{us} in partes tres diui$æ duæ tribuentur toro, tertia erit
[116]M. VITRVVII POLL.
cum apophygi limb{us} $iue annul{us}. Quæ licet veri{us} erant pars $capi, hoc in gene-
re pro ba$is parte habita $unt, in cæter{is} non item.
Tu$cana ba$is.
Scap{us}, id e$t ip$a co-
lumna, $uper ba$im ad
perpendiculum $tatuen-
d{us}, alt{us} $exies quantum
in ima parte e$t cra$${us}.
Habet verò in $ummo a-
$tragalum, et apophygim,
intelligo annulũ, $ed a$tra-
gal{us} e$t duplo maior fa-
ciend{us} quàm $it apophy-
gis. Vtraque non ampli{us}
quàm media pars hypo-
trachel{ij} capituli. Colum-
næ imponendum capitu-
lum, cui{us} proiectura re$pondeat imi $cap<007> apophygi $iue conflexui, altum quan-
tum dimen$a cra{$s}itudin{is} $capi imi pars dimidia. Id diuiditur in partes tres, in-
fima donabitur hypotrachelio, mediæ diui$æ in partes quatuor, partes tres erunt
echini, quarta annuli, id e$t regulæ. Quæ pars reliqua erat capituli, erit plinth{us}
ad circinum facta, vti ba$is plinth{us}.
Tu$canum capitulum.
Trabs $equitur, epistylium voca-
ta, quòd prima $upra columnæ capi-
tulum occurrat. Hoc loco peto à le-
ctore, vt me patiatur docendi gra-
tia, in $tructura lapidea lateritiáue
vti vocabul{is} materiation{is}. Nam
quod ip$e testatur Vitruui{us} libro
quarto, materiaturæ accepta ferendæ
$unt columnationis ornamenta. Trabs
igitur erit alta quantum capitu-
lum, $ed pro tænia $uperaddetur
$exta ip$i{us} pars. Epistylio imponi-
tur pari cra{$s}itudine Zophor{us}, qui
loc{us} e$t contignation{is}, & operta tigna repræ$entat. Summum trabeation{is} $ibi
vendicat coronix, qua pauimentum, aut $ubten$um poti{us} tectum referri existi-
mo, ea omnino cra{$s}itudine, qua trabs. Sed cum $ecta erit in partes quatuor, imæ
& $umma erunt pro cymat{ij}s $uæ cuiu$dam, & diuer$æ ab al{ij}s $calpturæ, $iue
lineamenti. Corona è duab{us} medys fiet, in cui{us} mento tres incidantur canalicu-
li. Ea in hoc genere & al{ij}s vt minimum pro{ij}cietur, quantum alta e$t.
[117]DE ARCHITEC. LIB. III.
Tu$cana coronix, Zophorus, & Epi$tylium.
Non ab re erit, dimen$is partib{us}, nomina &
$eriem $ingul{is} in generib{us} percen$ere, & fi-
gur{as}, quantum volumin{is} angustia patietur,
integr{as} de$cribere, vt ea v$ura fruatur lector,
dum mea opera in Vitruuium graphicoteræ &
emendatiores edantur deformationes. Quæ verò
deerunt partes, ex adiectis ip$is membr{is} form{is}
peti debebunt. Sunt igitur partium gener{is}
Tu$canici nomina & $eries, Trabeation{is}, cyma-
tium, corona, cymatium, Zopho-
A R A
r{us}, tænia, epistylium, Capituli,
plinth{us}, echin{us}, annul{us}, hypo-
trachelium, Columnæ $iue $capi,
astragal{us}, apophyg{<007>s} $uperior
cum limbo, nam inferiorem apo-
phygim in ba$i nominabim{us},
spiræ $iue ba$is, apophyg{is} cum
$uo limbo, tor{us}, plinth{us}, Stylo-
batæ, tænia pro coronice, quadra-
tum perfectum, tænia pro ba$i.
Tu$cana integra columnatio
cum trabeatione.
A R A
Hacten{us} in $cribendo $um
eum ordinem $equut{us}, qui in
extruendo $eruari $olet, vt indi-
carem quo pacto à $olo $urgeret
op{us}, & per partes cre$ceret.
Nunc mutata $erie, quod $ur$um
ver${us} in Tu$canico generc dixi,
in reliqu{is} quatuor o$tendam de-
or$um ver${us}, exor${us} à $umma
trabeatione $iue pauimento aut
tecto (arbitror enim, vt dixi, de-
pre{$s}i & $ubten$i tecti e$$e ima-
ginem) id e$t, à coronice, ita enim
vocauim{us} distinguendi gratia:
quandoquidem corona, quo verbo
vtitur Vitruui{us}, coronic{is} e$t
pars. Coronix itaque Dorica con-
$tat corona & $ima, alta media cra{$s}itudine $capi (de imo $emper intelligi volo) ad-
iecta octaua parte, qua fiat $imæ regula. Ip$a $ima, quæ, ni$i admodum fallor, im-
[118]M. VITRVVII POLL.
brices repræ$entat & $uggrundam, mediam altitudinem habet: reliqua mediet{as}
cum diui$a erit in partes quinque, dabuntur tres coronæ, in cui{us} mento excidetur
vnic{us} canalicul{us}, quem Scotiam appellat Vitruu<007>{us}, quod & in reliqu{is} trib{us}
generib{us} fiet: duarum quæ restant vna cymatio $uperiori, altera inferiori cedet.
Triglyphi (qui cum metop{<007>s} Zophori locum obtinent, & traiecta per parietem $uper
trabem tri$ulcata tignorum capita referunt, $icuti metopæ intertignia, in\’{que} cæter{is}
generib{us} veluti tabula perpetua conteguntur) alti erunt quantum media cra{$s}i-
tudo $capi, & toti{us} quarta: lati mediam cra{$s}itudinem. Latitudo ca in partes duo-
decim diuidetur, quarum extremæ duæ erunt $emicanalicul<007>: reliquarum decem
dabuntur $ex $tr{ij}s, id e$t, plan{is} (cogimur hic, vt aperti{us} dicam{us}, $triæ abuti no-
mine, Vitruui{us} enim femora vocat) quatuor quæ $uper$unt duab{us} med{ij}s $trigi-
b{us}, id e$t, canalicul{is} ad normæ angulum cauat{is} cribuentur. Ab his canalicul{is}
triglyph<007> dicti $unt. con$tant enim veluti trib{us} $ulc{is} & $calptur{is}, duob{us} med{ij}s
integr{is}, & $emicanalicul{is} hinc atque hinc cæ$is. Fiunt autem hoc modo: In me-
dio deformatur femur latum partes du{as}, dextra at{que} $inistra excauantur ad nor-
mæ angulum canaliculi pari cum femore cra{$s}itudine: deinde hinc atque hinc alia
femora nihilo angustiora primo: pò$t, $emicauliculi extrem{as} du{as} partes occupant.
peru$iæ in peruetusta porta pro triglyph{is} vidi $calptos hexaglyphos in$ignitos ca-
pitul{is} Ionic{<007>s}, & contractos in verticem: extrem{as} partes non $emicanal<007>culi, $ed
femora occupabant. Id verò annotaui non tam quòd mihi illi probarentur, quàm vt
nonnull{is} antiquar{ij}s, $i d{ij}s placet, facerem $at{is}, quib{us} rari{$s}ima, quæ\’{que} etiam ci-
tra rat<007>onem facta perplacent. Nob{is} nunquam placuit tantum e$$e vetustat{is}
qual{is}qual{is} cultorib{us}. Antiquitatem quidem certè veneramur, $ed eaten{us}, $i
non nimium improbe & contra rationem faciet. Inter triglyphos rel<007>nquendum in-
teruallum tam latum, quàm $unt ip$i alti. ita enim fiet quadratum perfectum, id
vocant metopam, quòd $it inter op{as} du{as}, ita dicunt tignorum $iue a$$erum cubilia,
id e$t, vbi cõquie$cunt & $edent. Metopæ aut $unt puræ, aut $calpuntur lancib{us}, &
taurorũ capitib{us}, reuinct{is}
vitt{is} cornib{us}, p\~edul{<007>s} etiã
Dorica coronix, Zophorus, & Epi$tylium.
florib{us}, frondib{us} et fructi-
b{us}, aut bacc{is}, nonnunquam
& lemni$c{<007>s}, hoc e$t, fa$cio-
l{is}. Aliqui aliter ornaue-
runt. Supra triglyphos e$t
tænia, quæ quamu{is} procur-
rat, vbi ad eorum perpen-
diculum pertingit aliquan-
tum exerta & re$iliens, ip$is
capitulorum vicem præ$tat.
Inter triglyphos & episty-
lium e$t tænia alta $eptima
parte mediæ cra{$s}itudin{is}
$capi. Ip$um verò epistylium totam mediam $capi cra{$s}itudinem altum e$t. Ei{us}
partem $extam $upremam occupant re$pondentes $ingul{is} triglyph{is} guttæ $ex, tur-
[119]DE ARCHITEC. LIB. III.
bin{is} inuer$i figura, quarum regula vnde pendent, ip$arum pars e$t quarta. De co-
ronic{is} proiectura dictum $it $emel, quod in Tu$cana dixim{us}, ne toties eadem res
repetenda $it.
Par erit altitudo Dorici capituli, quæ Tu$cani, par\’{que} distributio in plinthum,
echinum, & hypotrachelium, $ed $ubtilior. Suprema enim pars in tres $ecanda, qua-
rum duæ plintho relinquentur: tertiæ in tres d<007>ui$æ, duæ partes efficiunt cymat<007>um:
quæ restat, erit regula cymat{ij}. Media illa pars echino a$cribitur. Eum vbi in par-
tes tres diui$er{is}, ip$e du{as} retinebit: relictam tres pares annuli capiant. Hypotra-
chelium dixim{us} tot<007>{us} e$$e partem tert<007>am infimam.
Doricum capitulum.
Columna habet a$tragalum, &
apophyges $uperiorem & inferio-
rem. Alta e$t $epties quantum
cra$${us} e$t im{us} $cap{us}. Ba$is alta,
quantum media cra{$s}itudo, diui-
detur in partes tres æqu{as}. Imam
plinth{us} habebit: duæ reliquæ in
quatuor partiendæ, earum vna
fiet $uperior tor{us}: quæ restant, in
æqu{as} du{as} vt diui$æ erunt, vna
dabitur toro inferiori, altera tro-
chilo $iue $cotiæ. Isti{us} $eptim{is}
partib{us} fiant regulæ duæ quib{us}
clauditur. Excauanda verò ita
e$t, vti columna cum $u-
Dorica ba$is.
pra ba$im collocata fue-
rit, annul{us} $iue limb{us}
apophyg{is} perpendiculo
ei{us} re$pondeat, ne extra
$olidum procedat: atque
istud in hoc genere. Cum
verò duo erunt trochili,
quod in $equentib{us} fit,
animaduertendum erit,
vti inferior{is} cauum $u-
perior{is} $uperiori regulæ
re$pondeat.
Stylobata erit propor-
tion{is} diagoniæ id e$t, al-
t{us} quantum e$t ab angulo plinthi ba$is, quæ parium e$t laterum, ad aduer$um an-
gulum: lat{us} verò ad perpendiculum dictæ plinthi. Ei altitudini pro coronice &
[120]M. VITRVVII POLL.
ba$i adduntur quintæ partes. Coronix in tres
diuidetur parte{<007>s}, duæ dabuntur cymatio cum
regula, quæ ip$i{us} e$t pars tertia: quæ $upere$t
dabitur a$tragalo & regulæ, quæ etiam ip$i{us}
tertia parte con$tat. Ba$i in du{as} diui$a partes,
vna tribuetur pl<007>ntho: altera in du{as} diuide-
tur, quarum vnam tor{us} accipiet: partita quæ
$upere$t in tria. Astragal{us} du{as} habebit par
tes, regula tertiam.
Doricus Stylobata.
Partium Dorici gener{is} nomina & $eries
huiu$modi $unt: Trabeation{is}, regula, $ima, cy-
matium $uperi{us}, corona, cy-
M
matium inferi{us}, tænia vbi
capita triglyphorum, trigly-
phi cum metop{<007>s}, tænia, regu-
læ in epistylio, vnde pendent
$ex guttæ, Capituli, regula, cy
matium, pl<007>nth{us}, echin{us},
annulitres, hypotrachelium,
Columnæ, a$tragal{us}, annul{us}
M
$uperior cum apophygi, infe-
rior apophyg{is} cum annulo,
Ba$is, tor{us} $uperior, regula,
trochil{us} $iue $cotia, regula, to
r{us} inferior, plinth{us}, Stylo-
batæ, Coronic{is}, regula, cyma-
tium, a$tragal{us}, regula, qua
dratum diagonium, Ba$is, re-
gula, astragal{us}, tor{us}, plin-
th{us}.
Dorica integra columna-
tio cum trabeatione.
B
Sequitur gen{us} tertium
Ionicum, in quo explicando
non licet, quod in $uperiori-
b{us} incipere à $umma trabea-
tione, id e$t coronice, $ed quòd
trabs, id e$t, epi$tylium e$t mo-
dul{us}, quo in dimetiend{is} al{ij}s
partib{us} v$uri $um{us}, inde
[121]DE ARCHITEC. LIB. III.
initium capere e$t nece$$e. Epistyl{ij} Ionici non e$t $implex ratio, $ed ex alt<007>tudine
columnæ petenda illi{us} altitudo. Id quomodo fiat, $cr<007>bit hoc capite Vitruui{us}, vt
min{us} mihi $it laborandum. Con$tituta, quam oportet, ex autor{is} præ$cripto episty-
l{ij} altitudine, diuidenda ea erit in partes $eptem, quarum vna fiet cymatium. Quæ
$uperabunt $ex partes, in tres fa$ci{as} ita distribuentur, vt vna, cui{us} cra{$s}itudi-
nem re$pondere oportet $ummo columnæ $capo, tres partes habeat, media quatuor,
$umma, tam cra$$a, quàm cra$${us} e$t im{us} $cap{us}, quinque. Ita $ient epistyl{ij} præter
cymatium partes duodecim. Contignatio, quæ fit opert{is} veluti tabula vna perpetua
tignorum capitib{us}, Zophor{us} dicta, $i pura $tatuetur, minor epistylio quarta parte
erit facienda: $in $calpetur, illo erit quarta parte maior. Habebit cymatium altum
ip$i{us} parte $eptima. Supra cymatium collocand{us} coronic{is} denticul{us}: ita enim ap-
pellatur fa$cia $ecta ad dentium imaginem, qui a$$erum capita referunt. Dentium
autem (ita vocem{us} clarior{is} doctrinæ gratia) altitudo duplo maior latitudine.
Quod $patium inter duos relinquitur cauum, alti{us} erit quàm latum tertia parte.
Ei addetur cymatium altum ip$i{us} parte $exta. Coronic{is}, quæ pauimentum, $iue
tectum poti{us} e$t, corona erit quanta media epistyl{ij} fa$cia, cui $uum erit cymatium
altitudin{is} ip$i{us} quarta parte. Sima, quæ coronæ $uperadiungitur, altior ea erit
parte octaua, cui addita regula ei{us} erit $exta pars.
Ionica coronix, Zophorus, & Epi$tylium.
Ionicum capitulum
tam altum erit, quàm
cra$$a e$t diametri imæ
columnæ pars tertia.
Abaci frons præter cy
matiũ latitudine re-
$pondebit toti diame-
tro: $ed ei latitudini in
decem & octo partes
diui$æ vtrin{que} adde-
tur vni{us} pars dimi-
dia pro cymat{ij} proie-
ctura, vt $int in vni-
uer$um partes decem
& nouem. Ibi cum rece$$er{is} in interiorem partem, part{is} vni{us} & dimidiæ lati-
tudine, demittenda ad perpendiculum linea (Vitruui{us} catheton vocat) alta partes
nouem & dimidiam. Harum $uprema erit abaci, dimidia verò illa fiet ei cyma-
tium. Supere$t Voluta, in qua circinanda & rotundanda, po$tquam Vitruu{ij} per{ij}t
deformatio, multi laborauerunt. Baptista Albert{us} (quod $ciam) prim{us} cum be-
$tia conflictat{us} e$t libro rei ædificatoriæ $eptimo, quanquam loc{us} mend{is}, vti &
totũ op{us}, non caret. Albert{us} Durer{us} $ecund{us} certamen in{ij}t, egregi{us} vter{que} pu-
gnator. Noui{$s}im{us} omnium commi$${us} Sebastian{us} Serli{us} (quo ego $um prim{is}
init{ij}s hui{us} art{is} v${us} præceptore) videbatur feram confectur{us}. Verùm po$t mul-
ta vulnera re$pirantem adhuc, & membra, licet ægrè, tollentem reliquit, vt $i ita
[122]M. VITR VVII POLL.
dimittatur, $pes quidem $alut{is} $upere$$e videri queat: id e$t, vt obluctetur, nec $a-
t{is} feliciter $e hacten{us} circinatam iactet. Nos dum languet, periclitabimur, ecqu<007>d
po{$s}im{us}, vt $i conficiam{us}, vel hinc aliquid gratiæ à $pectator<007>b{us} expectem{us}: $i
non $uccedet, hoc certè me nomine $olabor: quòd fortes illi & egreg{ij} citra contro-
uer$iam pugnatores, etiam re infecta, è confl<007>ctu red<007>erunt. Et in magn{is} abunde e$t,
volui$$e. Voluta ita{que} recte (ni$i fallor) ad circinum <007>nuoluetur hoc modo: Diui$o quod
restabat lineæ perpendicular{is} po$t deformatum abacum, in partes octo, in qu<007>nta,
quam magna e$t, de$cribetur cycl{us}, qui ocul{us} dicitur, ita vt $int $upra oculum
partes quatuor, infrà verò tres. Ille ip$e cycl{us} diuidetur in octantes, id e$t, partes
æqu{as} octo, totidem duct{is} line{is}. De$cribetur idem in alia charta $ect{us} linea par-
tium trium: ducta tertia linea à $umma perpendiculari ad extremam planam, col-
locato circini pede $tabili in puncto extremo planæ, ducito ad aliud ip$i{us} punctum,
quod in centro oculi e$t, pedem mobilem, & circumagito dum lineam atting{as}, quæ
ducta e$t à $umma perpendiculari ad extremam planam. Id circination{is} diuidito
in partes $ex æqu{as}, & à puncto planæ ad perpendicularem ducito line{as} rect{as}
per $ex ill{as} partes. Quod interuallũ erit inter $ingul{as}, partier{is} in quatuor: ducens
<007>tem line{as} à plana ad perpendicularem, vt in $ex al{ij}s fecer{as}. Duct{is} h{is} line{is},
nota puncta, vbi attigerint perpendicularem, & {ij}$dem distingue angustam char-
tam. Hanc vbi ad veram illam perpendicularem tran$tuler{<007>s}, & in oculi centro
acicula affixer{is}, vt circumagi tamen po{$s}it, vbiu{is} locorum ea puncta in circum-
actione re$ponderint ad extremum v$que, {ij} erunt termini volutæ, cra{$s}itudo quo{que}
corrigiæ, $eu baltheum dicere mau{<007>s}, $en$im in finem imminutæ quantum oportet.
Reliquum erit in octantib{us} cycli, id e$t line{is}, in qu{as} primum octo $ecandum ocu-
lum admonuim{us}, reperire vnde duct{us} circini mobil{is} pes ab octante in octan-
tem rect{as} circinationes efficiat: Nam locum præ$cribere non ita licet, cum in mul-
t{is} eiu$dem lineæ loc{is} plerunque id fieri po{$s}it. Hoc monere po$$um, initium capi
ab intrin$eco octante plano, deinde $ur$um ver${us} per reliquos octantes fieri circi-
nationem.
Ionicæ volutæ emendata circinatio.
Inter pendentes vtrin{que}
volut{as} $calpitur echin{us}
ouicul{is} v$que ad libra-
mentum $ummum ocul<007>,
cum $calpto bacc{is}, $in-
gul{is} intermixt{is} duob{us}
verticill{<007>s}, astragalo, ali-
quando resticula, ip$i{us}
tertia parte. Quantum
potui, rem ob$curam ora-
tione ita explicare con-
tendi, vt qui legerint,
me e$$e facilem dicendo
malui$$e intelligãt, quàm
videri di$ertum. Quòd $i
[123]DE ARCHITEC. LIB. III.
id demum a$$ecuti $um{us}, vt ab h{is} intelligamur, qui in hoc di$ciplinæ genere $unt
ver$ati, at certè effecim{us}, vt qui periculum non fecerint, cum rem ip$am cogno-
$cent, digno recen$ui$$e modo $tatuant.
Ionicum Capitulum.
Columna astraga-
lum habet, & apophy-
ges cum $u{is} limb{is},
alta ip$a, quantũ cra$-
$um habet imum $ca-
pum octies. Ba$is non
$uperat altitudine me-
diam columnæ cra{$s}i-
tudinem. Qua partita
in partes tres, imam
rel<007>nquem{us} plintho:
du{as} reliqu{as} in tres
$ecabim{us}, quarum in-
fimam cum in $ex di-
ui$erim{us}, vnam dabim{us} astragalo inferiori, vnam item diui$am in æqu{as} portio-
nes duab{us} regul{is} quæ $cotiam claudant, complectentem quæ restabant partium
$ex partes quatuor. Media diuidetur pari modo in partes $ex, quarum vnam habe-
bit astragal{us} $uperior. Scotia $uperior clauditur duab{us} regul{is}, quarum quæ $u-
perior e$t, vni{us} e$t part{is}, inferior dimidiæ tantum. Ita $cotia hæc partes habitura
e$t tres & dimidiam. Summa tertia parte fiet tor{us}.
Ionica ba$is.
Stylobata proportion{is}
erit $e$quialteræ, id e$t,
quadrati parium late-
rum & ei{us} dimidiæ par
t{is}. Sed vtrinque adiun-
gentur $extæ partes pro
coronice & ba$i. Ip$um
quadratum in hoc gene-
re et al{ij}s petitur ex per-
pendiculo plinthi ba$is.
Coronix diuidetur in par
tes decem: quarum duæ
dabuntur cymatio, vna
ei{us} regulæ, tres coronæ,
duæ $imæ, vna hinc, &
altera istinc pro regul{is}. Ba$is diuidetur in partes quinque. Vna dabitur astragalo
& regulæ, quæ ei{us} medietatem habebit: $ecunda $imæ inuer$æ cum regula, quæ
[124]M. VITRVVII POLL.
ip$i{us} erit tertia pars. Tertiam accipiet toru-
l{us}. Quartam & quintam plinth{us} ample-
ctetur.
Ionicus Stylobata.
Nomina & $eriem partium gener{is} Ionici
ita enumer ab<007>m{us}. Trabeation{is}, regula, $ima,
cymatium, corona, cymatium, denticul{us},
cymatium, Zophor{us}, cymatium, Epistyl{ij}
fa$cia prima, fa$cia $ecunda, fa$cia tertia, Ca-
pituli, cymatium, abac{us}, voluta, echin{us}, a$tra
gal{us}, Columnæ, astragal{us}, apophyg{is} $uperior
cum annulo, Ba$is, tor{us}, regula, $cotia $upe-
rior, regula, a$tragal{us} prior, a$tragal{us} poste-
rior, regula, $cotia inferior, plinth{us}, Styloba-
tæ, Coronic{is}, cymatium, corona, $ima, quadra-
tum proportion{is} $e$quialteræ,
Ba$is, regula, astragal{us}, $ima
inuer$a, torul{us}, pl<007>nth{us}.
Ionica integra columna-
tio cum trabeatione.
Q
Quartum nostræ partion{is}
Q
membrum, quod Corinthium
vocauim{us}, explicandum e$t.
Ei{us} trabs, contignatio, & pa-
uimentum $iue tectum, id e$t
epistylium, Zophor{us}, & co-
ronix, tam $unt Ionic{is} $imi-
lia, vt qui viderit, exculta
poti{us}, quàm diuer$a $it iudi-
catur{us}. Eædem partes, idem
commen${us}. Hoc e$t di$crimen,
quod in Corinthio genere <007>n-
ter coronam & denticulum
collocatur tam alt{us}, quàm e$t
prima epistyl{ij} fa$cia, echin{us}
$calpt{us} ouicul{is}, aliquando
integr{is}, aliquando $uperne
decacuminat{is}, cum inter$er-
t{is} vtrinque hamat{is} $picul{is}.
Præterea $ub epistyl{ij} fa$c{ij}s
$umma & media adduntur
astragali $inguli, cra{$s}i $uæ
[125]DE ARCHITEC. LIB. III.
fa$ciæ parte octaua, $ed qui $ub $umma e$t, $calpitur bacc{is} filo cum verticill{is} in-
$ut{is}, qui verò e$t $ub media, e$t verluti resticula.
Corinthia Coronix, Zophorus, & Epi$tylium.
Capitulum Corin-
thium e$t veluti præ-
altum deformatũ vas,
ab angustia in latitu-
dinem paulatim $e$e
laxans, effigie calathi,
cui abac{us} $it pro oper-
culo. Ip$i{us} va$is re$u-
pinum per ambitum
labrum æquat ampli-
tudine $iue altitudine
cra{$s}itudinem colum-
næ infimam. Fundi au-
tem latitudo e$t quan-
tum $ummi $capi hypo-
trachelium $iue cõtra-
ctura. Ve$titum achan-
ti folys vas, altitudine
cum abaco æquabit co-
lumnæ amplitudinem Hac parte $equimur Vitruuium: quid ip$i cen$eam{us}, indica-
bim{us} libro quarto. Abaci cra{$s}itudo erit $eptima toti{us} alt<007>tudin{is} parte, $ed ei{us}
diui$i in partes tres, duæ dabuntur abaco: tertia relinquetur cymatio cum ei{us} re-
gula, quæ dimidia ip$i{us} e$t pars. Quod altitudin{is} facto abaco restat, id dimen$um
in partes tres, triplici etiam foliorum differentia vestitur. Nam $unt ima octo, $unt
quæ ad du{as} v$que partes $urgunt, na$cuntur & tertia ex caul<007>b{us}, qui octo $unt
cum mediorum foliorum altitudine librati, minima $edecim, quæ ad abacum perti-
nent, hoc e$t, quæ nat{as} ex $e clauicul{as} abacum excipientes $ubuestiunt. I$tud hic
videtur cum alibi, tum aperti{$s}imè in Fantheone, & porticu, quæ e$t ante ædem
D. Angeli, quam nonnulli Mercur{ij} fui$$e, al{ij} Iunon{is} malunt, à proximo alteru-
tri{us} templo, cui{us} extant columnæ aliquot: $ed $eiunctam fui$$e, qui Architectu-
ram nouit, intelliget. Clauiculæ, vt redeam{us}, vnde digre{$s}i $um{us}, bipartito di$pa-
rantur, ita vt earum cra{$s}iores partes in abaci angulos $ingulos protendantur, ef-
ficiant\’{que} volut{as}, id e$t maiores helices in vniuer$um octo: $ed enim binæ in angu-
los conueniant: alteræ verò $ubtiliores partes $ub flores procurrant (qui in frontium
abaci medio $calpti, totam ei{us} cra{$s}itudinem re$upini & in frontem inclinati occu-
pant) reddant\’{que} volutul{as}, id e$t, minores helices totid\~e. Singulæ frontes ima duo fo-
lia ostendunt: vnum tantummodo ex med{ij}s ad flor{is} perpendiculum, al{ij}s $ub an-
gul{is} existentib{us}. Inter hæc & illud $urgunt $inguli caules. Flores $unt quatuor,
$inguli in $ingul{is} abaci $inuat{is} frontib{us} deformati: qui in e{is}, quæ maximè mihi
probantur, capitul{is}, ex caulicul{is} po$t folia media $urgentib{us} na$cuntur. Folia
[126]M. VITRVVII POLL.
omnia re$upin{is} $unt per ambitum labr{is}. Abacum autem quomodo $inuari opor-
teat, $cribem{us} libro quarto.
Corinthium Capitulum.
Columna alta e$t,
quantum in ima parte
e$t cra$$a, nouies, ha-
bet\’{que} astragalum &
apophyges cum annu-
l{is} $u{is}, vt in al{ij}s dixi-
m{us}. Ba$is fiet alta me-
dia parte cra{$s}itudin{is}
columnæ. Ea diuidetur
in partes quatuor: inde
vna erit plinth{us}, re-
liquæ tres diuidendæ
$unt in quin{que}: & vna
pars fiat trochil{us} $u-
perior, inferior erit vna
quarta maior. Quod re-
$tat, diuidatur æquali-
ter. Vna pars fiet cum astragalo & regul{is} duab{us} trochil{us} inferior: $ed ita
distribuetur, vt $it astragal{us} $exta pars trochili, quæ regula illum tangit, $it ei{us}
medietatem cra$$a: quæ verò e$t $uper torum, altitudin{is} astragali habebit tantum
du{as} terti{as}. Altera pars diuidetur pari dimen$ione, in trochilum, regul{as} du{as},
& astragalum.
Corinthia ba$is.
Stylobata erit pro-
portion{is} $uperbipar -
tient{is} terti{as}, id e$t,
quadrati perfecti, &
duarum tertiarum:
$ed ei{us} proportion{is}
quadrato addetur $e-
ptima pars pro coro-
nice, & tantundem
pro ba$i. Hui{us} coro-
nix d<007>ffert ab Ionica,
quod pro $ima habet
Zophorum, & astra-
galum cra$$um dimidia parte Zophori. Ba$is $unt eædem partes, & omnium ea-
dem dimen$io.
[127]DE ARCHITEC. LIB. III.
Corinthius Stylobata.
Corinth{ij} gener{is} partium nomina & $e-
ries: Trabeation{is}, regula, $ima, cymatium, co-
rona, echin{us}, denticul{us}, cymatium, Zopho-
r{us}, Cymatium, fa$cia prima, astragal{us},
fa$cia $ecunda, astragal{us}, fa$cia tertia. Ca-
pituli, cymatium, abac{us}, flos in abaco $cal-
pt{us}, cymatium, volutæ maiores, volutæ mi-
nores, folia minima, caul{is}, folia media, fo-
lia ima. Columnæ, astragal{us}, apophyges &
annuli vt in Tu$cana. Ba$is, tor{us} $uperior, re-
gula, $cotia $uperior, regula, astragal{us} prior,
a$tragal{us} posterior, regula, $cotia inferior,
plinth{us}. Stylobatæ, Coronic{is}, cymatium, coro-
na, Zophor{us}, astragal{us}. Quadratum propor-
tion{is} $uperbipartient{is} terti{as}, Ba$is,
astragal{us}, $ima inuer$a, torul{us}, plin-
th{us}.
Corinthia integra columnatio
cum trabeatione.
Quintum gen{us}, quod Italicum qui-
dam, mixtum $iue compo$itum al{ij} voca-
uerunt, finem meæ partioni adferet. Id
po$t Vitruu{ij} $cripta excitatum e$t, adie-
ct{is} ex genere Ionico ornament{is}, & Co-
rinthio adiunct{is}. Trabeation{is} $umma
pars, id e$t coronix, non $uperabit cra{$s}i-
tudinem $upremæ columnæ. Ea altitudo
cum diui$a fuerit in partes $ex, duæ da-
buntur coronæ, vna cymatio inferiori,
quod $upra Zophorum distenditur, fa-
cturum tum mutul{is} capitulum, cum
ill{is} ad perpendiculum re$ponderit ali-
quanto proiecti{us}. Supra coronam non $i-
ma collocatur, vt in al{ij}s generib{us}, $ed
cymatium altum partes ill{as} tres reli-
qu{as}. Zophor{us}, in quo mutuli $calpun-
tur, nihilo erit altior coronice. Tantundem
ip$i mutuli, $ed altiores quarta parte,
quàm latiores. Inter mutulos relinquetur
interuallum, quantum duob{us} $at{is} futu-
rum erat. Mutulos no$tri coruos, Itali mo-
[128]M. VITRVVII POLL.
digliones appellant: repræ$entant autem $inuatam canteriorum proiecturam. Epi-
ftylium eadem altitudine e$t, qua altera trabeationum, $ecatur\’{que} in fa$ci{as} tres,
haud aliter quàm Ionicum.
Compo$ita Coronix, Zophorus, & Epi$tylium.
Capitulum non vne
fit modo. Quod maxi-
me probatur, abacum,
flores, & folia habet
vti Corinthium, $ed
pro helicib{us} angulo-
rum ei $unt volutæ,
non admodum abhor-
rentes ab Ionic{is}, inter
abacum & ouicula-
tum echinum, aut tur
gent\~e fa$ciculum fron
dentium ramu$culo-
rum fa$ciola obuolu-
tum emergentes. Echi{us}
Compo$itum capitulum.
alt{us} e$t quantum abac{us}.
Astragal{us} $ub echino
ip$i{us} tertia parte cra$${us},
$calpt{us} in$ut{is} bacc{is} cum
verticill{is}. Vidim{us} in ba-
$ilica D. Laurent{ij} extra
vrbem via Tyburtina, ab
imo capitulo ad abaci an-
gulos $calpta $igilla, fron-
te ip$a trophæ{<007>s} militari-
b{us} ornata: Et iuxta ædem
D. Eu$eb{ij}, adfictum parie-
ti capitulum à fronte ad
angulos proten$a habens co
piæ cornua. Sunt et in vr-
be, quæ pro voluta habent
partem equi anterior\~e ala-
tam, cuiu$modi $olet pingi Pega${us}: $unt & quæ pro caulicul{is} $igna habent, $unt
& quæ pro ei$dem $calpta habent fulmina, cuiu$modi in Antonini Caracallæ ther-
m{is} vidim{us}. Sed quid moror? Non totum op{us} $uffecerit adnotanda capitulorum
varietate, quæ Romæ con$pexim{us}, $ed ea doct{is} non probantur.
Columna ip$a alta e$t, quantum e$t cra$${us} im{us} $cap{us} decies, cum astragalo &
apophygib{us} annul{is}\’{que}, vt in al{ij}s generib{us}. Ba$is petitur à Corinthio genere, {ij}$-
dem partib{us}, eodem\’{que} commen$u.
[129]DE ARCHITEC. LIB. III.
Stylobata proportion{is} e$t duplæ, cui addi-
tur vtrinque pars octaua pro Coronice, & ba-
$i, $ed illa $umitur ab Ionica, aut Corinthia,
hæc à Corinthia.
Compo$itus Stylobata.
Compo$iti $iue Italici gener{is} partium nomi-
na & $eries: Trabeation{is}, regula, cymatium,
corona, mutili in Zophoro, fa$cia epistyl{ij} pri-
ma, fa$cia $ecunda, fa$cia tertia, Capituli, cy-
matium, abac{us}, flos in abaco $calpt{us}, volutæ
inter abacum & echinum emergentes, echi-
n{us}, caul{is}, folia $umma, id e$t minima: folia
media, folia ima, Columnæ, astragal{us}, apophy-
ges cum annul{<007>s} $uperior & inferior, Ba$is, to-
r{us} $uperior, regula, $cotia $upe-
rior, regula, astragal{us} prior,
a$tragal{us} posterior, regula, $co-
tia inferior, regula, tor{us} in$e-
rior, plinth{us}, Stylobatæ, Coroni-
c{is}, cymatium, corona, $ima, aut
cymat<007>ũ, corona, Zophor{us}, a$tra-
gal{us}: quadratum prportion{is}
duplæ, Ba$is, a$tragal{us}, $ima in-
uer$a, torul{us}, plinth{us}.
Compo$ita integra columna
tio, cum trabeatione.
Perfeci quanta potui diligen-
tia, vt quæ ab al{ij}s de h{is} qu<007>n{que}
generib{us} tradita e$$ent, ip$e ex-
colerem, aut prætermi$$a, ex Ro-
manorum moniment{is} ruinis\’{que}
ad{ij}cercm Nec tamen velim quæ
à me $cripta $unt, $ancta e$$e, vt
non liceat vel latum vnguem
di$cedere. Nolim è contrario mihi
ob{ij}ciat qui$quam, ab antiqu{is} ar-
chitect{is} non $emper habitam e$$e
harum omnium partium, aut di-
men$ion{is} rationem. I$ta à me cæ-
ter{is}\’{que} ita tradita $unt, vt qui $e-
quetur, perbelle gen{us} à genere
$ecernat. Eum autem Archite-
[130]M. VITRVVII POLL.
ctum oportet v$u e$$e peritum & $olertem, qu<007> demere, aut ad{ij}cere præ$cript{is}
velit. Id\’{que} demum $i non improbè fiet: quod admonet Vitruui{us} lib. _V_. cap. _VII_. &
lib. _VI_. cap _VI_. Vt perperam & importune faciant quidam, qui dimen${as} aliquot
coronices, & ba$es, aut capitula, Panthei, theatrorum, amphitheatrorum, porticuum,
fornicum, & thermarum, in pu$illa ædific<007>a, aut non eiu$dem ration{is} opera tran$-
ferunt: $ed multo maligni{us} $uborta paucos ante men$es male feriatorum hominum
hære$is, quæ Vitruu{ij} nunquam lecti, aut non intellecti præcepta damnat, & ab ei{us}
lectione arcere cupit. Legant pri{us} imperiti & audaces homines, & postea iudi-
cent, præ$tet pro cuiu$que libidine ædificari.
De fundationib{us} & column{is}, atque earum ornatu &
epistyl{ij}s, tam in loc{is} $olid{is}, quàm in conge$tit{ij}s.
CAP. III.
SVBSTRVCTIONIS fundationes eorum ope-
rum fodiantur ($i queant inueniri) ab $olido, & in $o-
lidum, quantum ex amplitudine, operis pro ratione
videbitur, extruantur: quæ $tructura per totum $olum
quàm $olidi$sima fiat. Supra\’q; terram parietes ex-
truantur $ub columnis, dimidio cra$siores, quàm co-
lumnæ $unt futuræ, vti firmiora $int inferiora $uperioribus, quæ $tereo-
batæ appellantur: nam excipiunt onera. Spirarum\’q; proiecturæ non pro-
cedant extra $olidum. Item $upra, parietis ad eundem modum cra$situ-
do $eruanda e$t, interualla autem concameranda aut $olidanda fi$tucatio-
nibus, vti di$tineantur. Sin autem $olidum non inuenietur, $ed locus erit
conge$titius ad imum, aut palu$ter, tunc is locus fodiatur, exinaniatur\’q;,
& palis alneis, aut oleagineis, aut robu$teis v$tulatis configatur, $ublicæ\’q;
machinis adigantur quàm creberrimæ, carbonibus\’q; expleantur inter-
ualla palorum, & tunc $tructuris $olidi$simis fundamenta impleantur.
Extructis autem fundamentis, ad libramentum $tylobatæ $unt collocan-
di. Supra $tylobatas columnæ di$ponendæ, quemadmodum $uprà $cri-
ptum e$t, $iue in pycno$tylo, quemadmodum pycno$tyla: $iue $y$tylo, aut
dia$tylo, aut eu$tylo, quemadmodum $upra $cripta $unt & con$tituta. In
aræo$tylis enim libertas e$t quantum cuique libet, con$tituendi: $ed ita
columnæ in peripteris collocentur, vti quot intercolumnia $unt in fronte,
totidem bis intercolumnia fiant in lateribus. Ita enim erit duplex lon-
gitudo operis ad latitudinem. Nanq; qui columnarum duplicationes fe-
cerunt, erraui$$e videntur, quod vnum intercolumnium in longitudine
plu$quam oporteat, procurrere videatur. Gradus in fronte ita con$ti-
tuendi $unt, vti $int $emper impares. Nanq; cum dextro pede primus gra-
dus a$cendatur, item in $ummo templo primus erit ponendus. Cra$situ-
[131]DE ARCHITEC. LIB. III.
dines autem eorum graduum ita finiendas cen$eo, vt neque cra$siores de-
xtante, neque tenuiores dodrante $int collocatæ: $ic enim durus non erit
a$cen$us. Retractiones autem graduum, nec minus quàm $e$quipedales,
nec plus quàm bipedales faciendæ videntur. Item $i circa ædem gradus
futuri $unt, ad eundem modum fieri debent. Sin autem circa ædem ex
tribus lateribus podium faciendum erit, ad id con$tituatur, vti quadræ,
$piræ, trunci, coronæ, ly$is, ad ip$um $tylobatam qui erit $ub columnæ $pi-
ris, conueniant. Stylobatam ita oportet exæquari, vti habeat per medium
ad<007>ectionem per $camillos impares. Sienim ad libellam dirigetur, alueo-
latus oculo videbitur. Hoc autem vti $camilli ad id conuenienter fiant,
item in extremo libro forma & demon$tratio erit de$cripta. His per-
fectis in $uis locis $piræ collocentur, eæ\’q; ad $ymmetriam $ic perficiantur,
vti cra$situdo cum plintho $it columnæ ex dimidia cra$situdine, proie-
cturam\’q; quàm Græci ἔηφοραμ vocitant, habeant quadrantem. Ita tum
lata & longa erit columnæ cra$situdinis vnius & dimidiæ. Altitudo eius,
$i atticurges erit, ita diuidatur, vt $uperior pars tertia parte $it cra$situdi-
nis columnæ, reliquum plintho relinquatur. Dempta plintho, reliquum
diuidatur in partes quatuor: fiat\’q; $uperior torus quartæ, reliquæ tres
æqualiter diuidantur, & vna $it inferior torus, altera pars cum $uis qua-
dris $cotia, quàm Græci {χρ}όχιλομ dicunt. Sin autem Ionicæ erunt fa-
ciendæ, $ymmetriæ earum $ic erunt con$tituendæ, vti latitudo $piræ quo-
quo ver$us, $it columnæ cra$situdinis, adiecta cra$situdine quarta & octa-
ua, altitudo vti atticurgis, ita eius plinthos, reliquum\’q; præter plinthon,
quòd erit tertia pars cra$situdinis columnæ, diuidatur in partes $eptem:
inde trium partium torus qui e$t in $ummo, reliquæ quatuor partes diui-
dendæ $unt æqualiter, & vna pars fiat cum $uis a$tragalis, & $upercilio $u-
perior trochilus: altera pars interiori trochilo relinquatur, $ed inferior ma-
ior apparebit ideo, quòd habebit ad extremam plinthum proiecturam.
A$tragali faciendi $unt octauæ partis trochili, proiectura erit $piræ pars
octaua & $extadecima cra$situdinis columnæ. Spiris perfectis & collo-
catis, columnæ $unt medianæ in pronao & po$tico ad perpendiculum me-
dij centri collocandæ. Angulares autem, quæq; è regione earum futuræ
$unt in lateribus ædis dextra ac $ini$tra, vti partes interiores, quæ ad parie-
tes cellæ $pectant, ad perpendiculum latus habeant collocatum: exterio-
res autem partes, vti dictum de earum contractura. Sic enim erunt figu-
ræ compo$itionis ædium contracturæ iu$ta ratione exactæ. Scapis co-
lumnarum $tatutis, capitulorum ratio, $i puluinata erunt, his $ymmetrijs
conformabuntur, vti quàm cra$$us imus $capus fuerit, addita octauadeci-
ma parte $capi, abacus habeat longitudinem & latitudinem, cra$situdi-
nem cum volutis eius dimidiam. Recedendum autem e$t ab extremo
abaco in interiorem partem frontibus volutarum parte duodeuige$ima:
[132]M. VITRVVII POLL.
& eius dimidia, & $ecundum abacum in quatuor partibus volutarum $e-
cundum extremi abaci quadram lineæ demittendæ, quæ Catheti dicun-
tur. Tunc cra$situdo diuidenda e$t in partes nouem & dimidiam: ex no-
uem partibus & dimidia, vna pars & dimidia abaci cra$situdini relinqua-
tur: & ex reliquis octo volutæ con$tituantur. Tunc ab linea, quæ $ecun-
dum abaci extremam partem demi$$a erit, in interiorem partem alia re-
cedat vnius & dimidiatæ partis latitudine. Deinde eæ lineæ diuidantur
ita, vt quatuor partes & dimidia $ub abaco relinquantur. Tunc in eo lo-
co, qui locus diuidit quatuor & dimidiam, & tres & dimidiam partem,
centrum oculi $ignetur: ducatur\’q; ex eo centro rotunda circinatio, tam
magna in diametro, quàm vna pars ex octo partibus e$t: ea erit oculi ma-
gnitudine, & in ea catheto re$pondens diametros agatur. Tunc ab $um-
mo $ub abaco inceptum in $ingulis tetrantorum actionibus dimidiatum
oculi $patium minuatur, donicum in eundem tetrantem, qui e$t $ub aba-
co, veniat. Capituli autem cra$situdo $ic e$t facienda, vt ex nouem parti-
bus & dimidia, tres partes præpendeant infra a$tragalum $ummi $capi.
Cymatio addito abaco & canali, reliqua $it pars. Proiectura autem cy-
matij habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. Puluinorum
balthei ab abaco hanc habeant proiecturam, vt circini centrum vnum
cum $it po$itum in capituli tetrante, & alterum diducatur ad extremum
cymatium, circumactum baltheorum extremas partes tangat. Axes vo-
lutarum ne cra$siores $int, quàm oculi magnitudo: volutæ\’q; ip$æ $ic cæ-
dantur, vti altitudines habeant latitudinis $uæ duodecimam partem. Hæ
erunt $ymmetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ $unt, ab minimo
ad pedes XV. Quæ $upra erunt reliqua habebunt ad eundem modum
$ymmetrias. Abacus autem erit longus & latus, quàm cra$$a columna e$t
ima, adiecta parte nona: vti quo minus habuerit altior columna contra-
ctum, eò ne minus habeat capitulum $uæ $ymmetriæ proiecturam, & in
altitudine ratæ partis adiectionem. De volutarum de$criptionibus vti
ad c<007>rcinum $int rectè inuolutæ, quemadmodum de$cribatur, in extremo
libro forma & ratio earum erit $ub$cripta. Capitulis perfectis, deinde
in $ummis columnarum $capis, non ad libellam, $ed ad æqualem modu-
lum collocatis, vti quæ adiectio in $ty lobatis facta fuerit, in $uperioribus
membris re$pondeat $ymmetria epi$tyliorum: Epi$tyliorum ratio $ic e$t
habenda: vt $i columnæ fuerint à minimo XII. pedum, ad XV. pedes, epi-
$tylij $it altitudo dimidia cra$situdinis imæ columnæ. Item $i à XV. pedi-
bus ad viginti, columnæ altitudo dimetiatur in partes XIII. & vnius
partis altitudo epi$tylij fiat. Item $i à XX. ad XXV. pedes, diuidatur alti-
tudo in partes duodecim & $emi$$em, & eius vna pars epi$tylium in alti-
tudine fiat. Item $i à XXV. ped<007>bus ad XXX. diuidatur in partes duode-
cim, & eius vna pars altitudo fiat. Item $ecundum ratam partem, ad eun-
[133]DE ARCHITEC. LIB. III.
dem modum, ex altitudine columnarum expediendæ $unt altitudines
epi$tyliorum. Quo enim altius oculi $candit acies, non facile per$ecat aë-
ris crebritatem: dilap$a itaque altitudinis $patio, & viribus extrita, incer-
tam modulorum renunciat $en$ibus quantitatem. Quare $emper adijcien-
dum e$t rationis $upplementum in $ymmetriarum membris, vt cum fue-
rint in altioribus locis opera, aut etiam ip$a colo$sicotera, certam ha-
beant magnitudinum rationem. Epi$tylij latitudo in imo, quæ$uprà ca-
pitulum erit, quanta cra$situdo $ummæ columnæ $ub capitulo erit, tanta
fiat, $ummum, quantum imus $capus. Cymatium epi$tylij $eptima parte
$uæ altitudinis e$t faciendum, & in proiecturatantundem, reliqua pars
præter cymatium, diuidenda e$t in partes XII. & earum trium prima
fa$cia e$t $acienda, $ecunda quatuor, $umma quinque. Item Zophorus $u-
pra epi$ty lium, quarta parte minus, quàm epi$tylium: $in autem $igilla
de$ignari oportuerit, quarta parte altior, quàm epi$tylium, vti autori-
tatem habeant $calpturæ. Cymatium $uæ altitudinis partis $eptimæ, pro-
iectura cymatij, quanta eius cra$situdo. Supra Zophorum denticulus e$t
faciendus tam altus, quàm epi$tylij media fa$cia, proiectura eius, quantum
altitudo. Inter$ectio, quæ Græcè μετοχΉ dicitur, $ic e$t diuidenda, vti
denticulus altitudinis $uæ dimidiam partem habeat in fronte. Cauus au-
tem inter$ectionis huiusfrontis è tribus duas latitudinis partes habeat: hu-
ius cymatium, altitudinis eius$extam partem. Corona cum $uo cymatio
præter $imam, quantum media fa$cia epi$tylij. Proiectura coronæ cum
denticulo facienda e$t, quantum erit altitudo à Zophoro ad $ummum
coronæ cymatium: & omnino omnes ecphoræ venu$tiorem habent $pe-
ciem, quæ quantum altitudinis, tantundem habeant proiecturæ. Tympa-
ni autem, quod e$t in fa$tigio, altitudo $ic e$tfacienda, vt frons coronæ ab
extremis cymatijs tota dimetiatur in partes nouem, & ex eis vna pars in
medio cacumine tympani con$tituatur, dum contra epi$tylia, columna-
rum\’q; hypotrachelia ad perpendiculum re$pondeat. Coronæ quæ $uprà
tympanum fiunt, æqualiter imis præter $imas $unt collocandæ: in$uper
coronas $imæ, quas Græci ἐπιτίθηδας dicunt, faciendæ $unt altiores octa-
ua parte coronarum altitudinis. Acroteria angularia tam alta, quantum
e$t tympanum medium. Mediana altiora octaua parte, quàm angularia.
Membra omnia, quæ $upra capitula columnarum $unt $utura, id e$t, epi-
$tylia, zophori, coronæ, tympana, fa$tigia, acroteria, inclinanda $unt in
frontis $uæ cuiu$q; altitudinis parte XII. ideo quòd, cum $teterimus con-
tra frontes, ab oculo lineæ duæ $i exten$æ $uerint, & vna tetigerit imam
operis partem, altera $ummam, quæ $ummam tetigerit, longior fiet. Ita
quo longior vi$us lineæ in $uperiorem partem procedit, re$upinatam fa-
cit eius $peciem. Cum autem (vti $upra $criptum e$t) infronte inclinata
fuerint, tunc in a$pectu videbuntur e$$e ad perpendiculum & normam.
[134]M. VITRVVII POLL.
Columnarum $triges faciendæ $unt XXIIII. ita excauatæ, vti norma in
cauo $trigis cum fuerit coniecta, circumacta, ita anconibus $triarum de-
xtra ac $ini$tra angulos tangat, vt acumen normæ circum rotundatione
tangendo peruagari po$sit. Cra$situdines $triarum faciendæ $unt, quan-
tum adiectio in media columna ex de$criptione inuenietur. In $imis, quæ
$uprà coronam in lateribus $unt ædium capita leonina $unt $culpenda, ita
po$ita, vti contra columnas $ingulas ea primum $int de$ignata, cætera ve-
rò æquali modo di$po$ita, vti $ingula $ingulis medijs tegulis re$pondeant.
Hæc autem quæ erunt contra columnas, perterebrata $int ad canalem,
qui excipitè tegulis aquam cœle$tem. Mediana autem $int $olida, vti
qu{ae} cadit vis aquæ per tegulas in canalem, ne deijciatur per intercolum-
nia, neque tran$euntes perfundat. Sed quæ $unt contra columnas, videan-
tur emittere vom\~etia ructus aquarum ex ore. Aedium Ionicarum, quàm
apti$sime potui, di$po$itiones hoc volumine de$crip$i. Doricarum autem
& Corinthiarum, quæ $int proportiones, in $equenti libro explicabo.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_(Si queant inueniri) ab $olido & in $olidum.]_ Scribendum, $i queat
inuen<007>ri, ad $olidum, & in $olido. Ita lib. 1. cap. V. quanquam in eo loco vitiosè, vt hic,
queant $criptum e$t, Tunc turrium murorum\’{que} fundamenta $ic $unt facienda, vt
fodiatur, $i queat inueniri ad $olidum, & in $olido, & c.
_Supraque terram parietes extruantur $ub columnis, dimidio_
_cra$siores, quàm columnæ $unt futuræ.]_ Ii parietes modo $tereobatæ vo-
cantur, postea $tylobatæ, vulgo pedestala, $upra quos ba$es collocantur. Quòd verò
ait dimidio cra{$s}iores faciendos, quàm $int ip$æ columnæ futuræ, ita accipiendum
e$t. Spira maxima latitudine non $uperat columnam, id e$t, imi $capi apophygim,
$iue retractionem (ex qua parte, non ex annulo $iue limbo, cra{$s}itudo columnæ intel-
ligenda e$t) ni$i dimidia cra{$s}itudine, id e$t, hinc atque hinc quarta parte, id\’{que} in
Dorica. nam proiectura ba$is Ionicæ fit octaua & decima$exta parte, $icut Corin-
thiæ, $i $upra ali{as} collocatur, ab Ionica mutuanda, $i in plano à Dorica. Ad $piræ
plinthi perpendiculum (vbi $umma latitudo $pectatur) fit $tylobatæ trunc{us}, $iue
quadratum, ad{ij}ciuntur enim & quotæ partes, vt $crip$im{us}, pro coronice & ba$i.
Atque id e$t, quod Vitruui{us} ait, $pirarum proiectur{as} non procedere oportere ex-
tra $olidum, id e$t, non oportere plinthidem ba$is latiorem e$$e, quàm $it $tylobatæ
quadratum. Solidum enim non erit, vt id $emel moneam{us}, $i perpendicu.
lum à pede $uperimopo$iti lapid{is} cadens, $ub $e aerem atque va-
cuum inuenerit. Aliàs non negauerim $tereobatam po$$e
vocari ædific{ij} veluti ba$im, quod ba$$amen-
tum vulg{us} dicit, $icut $tylobatam
propriè columnæ fulcimen-
tum. Ba$is ædific{ij}
figur{as} $ub-
iunxi.
[135]DE ARCHITEC. LIB. III.
Aedificii ba$es.
_Aut $olídanda fi$tu-_
_catíonibus.]_ Id e$t, pala-
tionib{us}, pal{is} èrobore, alno, olea,
v$tulat{is}, & fistuca machina
adact{is}, vt paulò pò$t præcipit,
& lib. _V_. cap. vltimo. Sed &
libri $ecundi cap _I X_. tradit
alnum in palustrib{us} loc{is} in-
fra fundamenta ædificiorum pa
lation<007>b{us} crebrè fixam, per-
manere immortalem ad æter-
nitatem. Aut, $olidanda fistu-
cationib{us} interualla, hoc e$t fi-
$tuca ea qua pauitores vtuntur
vtrinque an$ata exæquanda,
firmanda\’{que}. Quod puto huic loco mag{is} quadrare. Vitruui{us} libri $ept<007>mi cap. _I_.
sin autem omn{is}, aut ex parte congestiti{us} loc{us} fuerit, fi$tucationib{us} cum magna
cura $olidetur, id e$t, crebr{is} pauicularum ictib{us} inculcetur & conden$etur: &,
vt loquitur Plini{us} lib. _XVII_. cap. _X I_. fistucato $pi$$etur.
_Sublicæ´que machinis adigantur.]_ Id e$t, pali. Sublica lingua vol$ca
$ignificat trabes long{as}, vnde & pons $ublici{us} vocat{us}. Fistucæ ei{us}, qua ferè
vtuntur in palationib{us}, appo$ui figur{as}.
Fi$tuca machina.
_Carboníbú$c{$s}_
_implentur inter-_
_uallapalorum.]_
Naturali enim Car-
bonum raritate bu-
mor excipietur. Quod
testatur libri quinti
capite nono.
_Structurís $o-_
_lídí$símís funda-_
_menta implean-_
_tur.]_ Fundamenta
vocat vitruui{us} ip${as}
fo$${as}, vbi $ub$truitur,
$icuti libro _I_. cap. _V_.
Fundamenta $ic $unt
facienda, vti fodian-
tur ($i queat inueni-
r<007>) ad $olidum, & in
[136]M. VITRVVII POLL.
$olido, quantum ex am
plitudine oper{is} pro ra
tione videatur, cra{$s}i-
tudine ampliore quã
parietum, qui $upra
terram $unt futuri,
ea impleantur quam
$olidi{$s}ima $tructura.
Et lib. _V_. cap. vltimo.
Inter $eptiones funda-
m\~eta fodiantur. Ip$am
verò $tructuram &
fabricam appellat $ub
$tructionem dict<007> lib.
_V_. cap. _III_.
_Item ín $um-_
_mo templo prí-_
_mus erít ponen-_
_dus.]_ In aliquot an-
tiqu{is} exemplarib{us},
& in codice sulpit{ij} nomine impre$$o, dee$t dictio $ummo, & meritò quidem, nam
non in $ummitate templi, $ed in $ummo pauimento id fieri certum e$t.
_Vtneque cra$síores dextante, neque tenuíores dodrante $int_
_collocatæ.]_ Aliqui codices pro dextante habent $extante, $en$u planè ab$urdo,
id e$t, vt cra{$s}itudines graduum ita $int finiendæ, vt neque $uperent vnci{as} du{as},
id e$t, duos pollices, neque $int tenuiores vnc{ij}s nouem, id e$t nouem pollicib{us}. Qu{is}
non videt, $i ita legatur, cra{$s}iorem præ$cribere tenuitatem, quàm ip$am altam
cra{$s}itudinem finiat. Nos pro $extante dextantem $cribim{us}, id e$t, vt neque $int
cra{$s}iores decem pollicib{us}, neque tenuiores nouem. Miror eundem errorem e$$e in
Baptista Alberto ædificatoriæ rei lib. _I_. cap. _XIII_. qui eandem $ententiam pa-
rum immutat{is} verb{is} pronunciauit. Quod ad graduum cra{$s}itudinem attinet, ex
veterum ædific{ij}s annotaui, $at{is} commodam eos puta$$e eam, quæ ita e$$et ducta,
quemadmodum à Vitruuio definitur. Nostri verò, quoad ei{us} fieri potuit, castiga-
tiorib{us} & pre{$s}iorib{us}, id e$t, intra $emipedem vti con$ueuere, interiect{<007>s} et<007>am
are{is} & refractionib{us}, quib{us} matronæ & grandæui $e$e lento ferant gradu, at{que}
inter con$cendendum quie$cant. Id quod Paul{us} _III_. Pont. Max. $olet dicere, prin-
ceps cui præter dignitat{is} ornamentum accedit antiquitat{is}, & linguarum, atque
adeò rerum penè omnium cognitio non vulgar{is}, memoria maxima, & in bonos
atque doctos propen$i{$s}ima volunt{as}. Et vt nihil ad felicitat{is} cumulum dee$$et,
viuo videnti\’{que} e$t nepos Alexander Farne$i{us} Cardinal{is}, quantum æt{as} patitur
docti{$s}im{us}, idem liberali{$s}im{us}, ne dicam modesti{$s}imum, & in h{is}, quæ ad remp.
Christianam pertinent, vigilanti{$s}imum. Fœlix au{us} fœlice nepote. Sed loc{us} hic
admonet (quando iam primum vtimur eo ratiocinio) vt $emel dicam{us}, quare in
interpretatione dodrant{is}, dextant{is}, $extant{is}, be{$s}{is}, & huiu$modi men$urarum,
[137]DE ARCHITEC. LIB. III.
v$i $um{us} vnciæ vocabulo, & pollic{is}, $uper$titio${is} hominib{us} ablaturi calumnian-
di occa$ionem. Sciendum itaque pedem principio in palmos quatuor, id e$t digitos
$edecim diui$um fui$$e, quod fatentur præter Vitruuium, Columella, Frontin{us}, I$i-
dor{us}, & al{ij}. Quæ ratio quum paulo difficilior, aut min{us} expedita videretur, qui
$ecuti $unt, pedem pro a$$e habentes, eum quemadmodum & omne aliud integrum
(quod a$$em nominauerunt) <007>n duodecim æqu{as} partes diui$erunt. Vnam portionem
vnciam dixerunt, du{as} $extantem, tres quadrantem, quatuor trientem, quinque
quincuncem, $ex $emi$$em, $eptem $eptuncem, octo be$$em, nouem dodrantem, de-
cem dextantem, & decuncem Fanni{us} Palemon, vndecim deun-
cem, duodecim a$$em $iue pedem. E{as} vnci{as} nostri cum vide-
rent pollicib{us} quadrare, non ampli{us} vnci{as}, $ed pollices no-
minarunt. Et certè $i compon{as}, tres pollices quatuor digitos effi-
cient. Hic non ago de ob$eruatione illa, qua apud Frontinum
lib. _I_. de aquæductib{us}, digit{us} ali{us} vocatur rotund{us}, ali{us}
quadrat{us}, & rotund{us} trib{us} vndecim{is} quadrato minor tra-
ditur, quadrat{us} verò trib{us} quart{is} decim{is} $u{is} rotundo ma-
ior. Veruntamen quoniam non $tatim ex cuiu$cunque pollicib{us}
aut digit{is}, qu{is} fuerit apud antiquos Romanos pes $ciri pote$t, fa-
cturum me $tudio${is} rem gratam putaui, $i ad marginem libri
$emipedem apponerem, dimen$um ex antiquo pede in marmore,
quod e$t in hort{is} Angeli Calot{ij} Romæ $calpto, cui{us} etiam, n<007>$i
me fallit memoria, meminit Leonard{us} Porci{us} lib. de $estertio.
Eum autem pedem nos cæter{is}, qui circumferuntur, prætuli-
m{us}, quòd conueniret cum eo, quem $calptum inuenim{us} in alio
marmoreo epitaphio. T. Statil{ij} Vol. Apri men$or{is} ædificiorum,
quod opera Iacobi Meleghini $ummi Pont. Architecti ex iani-
culo non ita pridem refo$$um, in Vaticanum hortum tran$latum
e$t. Quamu{is} iacentem in ba$ilica Apostolorum columnam ex
porphyrite cum h{is} Græc{is} in calce liter{is} _II_ Ο Δ. Θ. id e$t
pedum nouem, nos cum dimen$i e$$em{us}, deprehenderim{us} non
re$pondere nostro eum, quo v${us} fuerat ei{us} columnæ artifex, $ed
nostro e$$e maiorem duob{us} $crupul{<007>s} & be$$e, id e$t vnciæ par-
te nona. Vt argumentum aliquod e$$e po{$s}it ped{is} Græci fui$$e
modulo $capum columnæ factum: quod facili{us} con{ij}cere potui$-
$em $i integra e$$et alia ex eodem lapide columna, quam in via
lata e$t con$picere iacentem, h{is} in calce liter{is} _II_ Ο Δ. _IB_. in-
$ignitam. Verùm quando $tadium Herodoto libro $ecundo, Hero-
ni, Suidæ, cæter{is} Græc{is} fit $excentorum pedum, Plinio, Colu-
mellæ cæter{is} Latin{is} $excentorum viginti quinque nostrorum,
nece$$e e$t Romanum à Græco $emuncia $uperari. Quæ $i vera
$unt, vt certe $unt, ne$cio quomodo con$istant quæ Plini{us} è Dio-
$coride, vt apparet, vertit, etiam $i ne in indice quidem, id e$t
primo libro nominarit. Fuit enim Dio$corides, Suida teste, tum
tempor{is}, cũ in Aegypto e$$et Antoni{us}, ei familiar{is}. Semiped{is}
[138]M. VITRVVII POLL.
autem palmum vnc{ij}s distinxim{us}, alterum digit{is} quadrat{ís}, rotundo, dimidia-
to\’{que} rotundo, ex antiquo lapide.
_Retractiones autem graduum nec mínus quàm $e$quípeda-_
_les, nec plus quàm bípedales faciendæ $unt.]_ Retractiones vocat, vbi
grad{us} calcantur, quos in templ{is} impares probauerunt. Fieri aiunt oportere, vt
dextro pede a$cen${us} in templum inchoetur, & eodem oportere, vt de$inat: collocari
animaduerti non plures continuos, quàm $eptem aut nouem. Quòd $i plurib{us} con-
$cendendum erat, po$t eum numerum fiebat retractio amplior, & veluti areola,
vbi fe{$s}i re$pirare & quie$cere po$$ent.
_Vtí quadræ $piræ, truncí, coronæ, ly$is, & c.]_ Quadr{as}, dum melior
non adfertur $ententia, pro plinth{is} interpretor, $pir{as} pro reliqua ba$i, vt paulo
mox, truncos pro exæquat{is} med{ij}s. Corona quid $it intelligitur, id e$t, coronix, habet
ly$im, id e$t, gulam inuer$am, vt vulgò dicunt. Ait itaque oportere pod{ij}ba$im, mc-
dium, & coronicem re$pondere {ij}$dem $tylobatæ re$ilient{is} partib{us}. De ly$i quid
cen$eam, $cribam lib. _V_. cap. _VII_.
_Vtí habeat per medíum adíectíonem per $camillos ímpares.]_
Scamilli hîc, & lib. _V_. cap. _IX_. videntur dicti qua$i gradilli. Quid autem $igni-
ficent in $tylobatarum adiectione, non liquet: & de$criptionem pollicebatur Vitru-
ui{us} de$ignaturum $e extremo hoc tertio libro, $ed per{ij}t, vt de adiectione in me-
d{ij}s column{is} proximo capite promi$$a, & aliæ multæ qu{as} recen$uim{us} lib. _I_. cap.
_VI_. Si quid po$tea iudicium aut ann<007> afferent, non inuidebo $tudio${is} eam vtilita-
tem. Me profecto ne quicquam pœnitebit mei, $i huic autori instructi{$s}imo, $ed la-
cero & ob$curo aliquid op{is} attulero. Nam loc{is} omnib{us} adferre, pror${us} e$t fa-
cultat{<007>s} & erudition{<007>s} maior{is}, quàm in me profitear. Exorietur $pero aliqu{is}, qui
meo exemplo excitat{us} id præ$tabit: aut fiet, vt æt{as} ventura demat e{is} tenebr{as}.
_Vti cra$situdo cum plíntho $it columnæ ex dímídía cra$sítu-_
_dine.]_ Cra{$s}itudo intelligitur in $pira, quæ altitudo dicitur. Contrà in columnæ
cra{$s}itudo pro latitudine $capi accipienda e$t.
_Altítudo eíus $í atticurges erít.]_ Existimo e$$e columnarum earum,
qu{as} Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _XXIII_. Attic{as} appellat, quatern{is} angul{is} pari
laterum interuallo. Atticurges etiam e$$e cen$entur, quæ $unt in $ummo Diui Ve-
$pa$iani amphitheatro (quod à Tito ei{us} filio dedicatum, & à Domitiano ornatum,
vulgo Coli$eum qua$i colo$$eum appellant) etiam $i non $int parium laterum, $ed
adpactæ & quota tantum parte extantes. Alioquin atticurges e{as} habet partes,
qu{as} quæ hodie Dorica vocatur. Neque vllaba${is} Dorica de$cribitur à Vitruuio,
$icut nec Corinthia: quam Architecti, vt efficerent Vitruuianæ Ionicæ inferiorem
torum addiderunt. Quin & ista pro Ionica v$i $unt: imo verò Ionic{is} & Corin-
th{ij}s column{is} ba$im, quam Doricam dixim{us}, $uppo$uerunt.
_Fiátque $uperíor torus quartæ.]_ Cum $int ba${is} partes tori duo, $upe-
rior & inferior, obtulit $e nob{is} Romæ videndam, $i contra præ$criptum, at certè
non ineleganti neque inuenusta formaba$is, quæ præter $calptur{as} qu{as} habebat
$ingul{is} partib{us} vari{as}, pro $uperiore toro habebat aduer${as} du{as} $im{as}, id e$t, vt
nunc loquuntur, gul{as} rect{as} du{as} oppo$it{as}, $ed di$cret{as} vnaregula. Huiu$modi
tamen licentiam malo $emel admonere fugi{as}, quàm permittere imiter{is}. Ba$es
[139]DE ARCHITEC. LIB. III.
antiquorum marmorum $i vniuer${as} complecti cuperem (idem de capitul{is} & co-
ronicibus intellectum volo) graphide vtendum e$$et poti{us}, quàm $cript{is}. Quan-
quam mihi per$ua$um e$t (dicam quòd imperiti non a$$entiantur) po$$e certare cum
pictore aut $calptore, probare\’{que} non po$$e eos rem penicillo cælóue ad expre$$am e$$i-
giem transferre emendati{us}, quàm $criptorem verb{is}. Id nos aliquando tentauim{us},
neque non ce{$s}it. Certè tanta ba$ium, capitulorum, coronicum\’{que} di{$s}imilitudo &
variet{as} ab {ij}s manauit, qui reb{us} nou{is} inucniend{is}, magna cura, exqui$ita\’{que} dili-
gentia $tuduerunt.
_Díuidatur ín partes $eptem, índe tríum partíum torus quí e$t_
_ín $ummo.]_ Omnino tor{us} hic de$cript{us} maior e$t, quàm decet, astragal{is} ($i
cum eo conferas) exiguæ admodum cra{$s}itudin{is}. Aliam ba$is} Ionicæ partitionem,
& venustiorem, paulò antè indicauim{us}: vt liberum $it $equi Vitruu{ij} autorita-
tem, aut quam dixim{us} partium distributionem. Nu$quam tamen in Roman{is} rui-
n{is} contigit Ionicam $piram, id e$t, $ine toro $ub <007>nferiori $cotia, videre.
_Vna pars fiat cum $uís a$tragalis & $upercílío $uperíor tro-_
_chílus.]_ Supercilium pro $uperiori $cotiæ $iue trochil{ij} quadrareguláue hoc loco
v$urpatum e$t. Nam lib. _IIII_. cap. _VI_. appellatur $upercilium, quòd $tatim $u-
per o$tiorum antepagmenta ponitur, non ip$um quidem hyperthyrum, id e$t, $uper-
liminare, $ed quod $ub ip$o e$t. Vtrobique verò μεΤαφο{ει}κῶς dictum.
_Spírís perfectís, & collocatís.]_ Subit hoc loco mirari Iulium Pollucem
lib. _VII_. cap. _XXVII_. $cribere $tylobatam e$$e Doricarum columnarum ba$im,
$piram verò, Ionicarum, cum res $int diuer$æ, & $tylobata ba$im excipiat.
_Exteriores autem partes, vtí dicant $e earum contractura.]_
Loc{us} hic in antiqu{is} & excu${is} codicib{us} valde variat{us} erat, arbitrat{us} $um le-
g<007> oportere, vti dictum de earum contractura. Ita, inquit, $unt tornandæ columnæ
angulares, & quæ $unt è regione, vt partib{us} quæ ad cellam $pectant, nihil immi-
nuantur, $ed perpetua $int cra{$s}itudine, exteriores autem partes contrahantur, vti
præ$criptum e$t proximo capite. Id et$i in $peciem ab$urdum videri po{$s}it, expe-
rienti procul dubio nihil min{us}. Nam & nos v$u ita e$$e cõprobauim{us}, & no$træ
castigation{is} vindices vtrunque Sangallum, nob<007>les no$træ ætat{is} Architectos, in-
uenim{us}. Ex cæter{is} $criptur{is} nullum idoneum $en$um elicere potuim{us}.
_Capítulorum ratío, $í puluínata erunt.]_ Puluinata intell<007>git Ionica,
à puluino, quem interpretamur partem, quæ inter abacum & echinum e$t, vnde
volutæ propendent.
_Hís$ymmetrí\’js confirmabuntur.]_ Vni{us} literæ mutatione $criben-
dum, conformabuntur, vocabulo Vitruuio familiari: vnde conformatio theatri
lib. _V_.
_Líneæ demittendæ, quæ cathetí dícuntur.]_ Lineæ $unt ad per-
pendiculum dem<007>$$æ. Nam quæ alia linea in interiorem partem recedens demitti-
tur, eam non aliam ob cau$am addi iudicauí, quàm vt e$$et æquidistans, & prior
verè cathetos haberetur.
_In $ingulis tetrantorum actíonibus.]_ Tetrantorum pro tetrantum fie-
xum e$t. Sunt autem tetrantes rei diui$æ in partes quatuor, $ingulæ lineæ, atque
adeò ip$a interualla, Sed de h{is} lib. _X_. cap. _XI_. Vi$a e$t hacten{us} res ardua, verun-
[140]M. VITRVVII POLL.
tamen $i qu{is} exacti{us} animaduerterit, nonita difficilem comperiet. Eam nos hoc
modo acceptam volum{us}. Constituta abaci latitudine, diui$a\’{que} in partes decem &
nouem, cum in interiorem partem rece$$er{<007>s} part{is} vni{us} & dimidiæ latitudine,
demittenda perpendicular{<007>s} linea ex abaci media latitud<007>ne. Eacra{$s}itudo in par-
tes nouem & dimidiam diuidetur, quarum vna pars & $em{is} abaco relinquatur,
ex reliqu{is} octo volutæ con$tituantur, $edita, vt in quinta quàm magna e$t, duca-
tur circul{us}, qui ocul{us} dicitur. Eo modo cum erit de$cript{us}, ab ei{us} centro ad aba-
cum imum erunt partes quatuor & dimidia: ab eodem deor$um ver${us} partes
tres, & dimidia. Per centrum deinde, perpendenti lineæ re$pondens tran$uer$a li-
nea agatur. E{as} line{as} vocat tetrantes, quòd efficiant quatuor line{as} parib{us} in-
teruall{is} distinct{as}. Collocato igitur pede circini immobili in oculi centro, duc pe-
dem mobilem à tetrante, qui $ub abaco e$t, in proximum tetrantem extrin$ecum,
prior linea longa erit partes quatuor & dimidiam, $equens erit longa quatuor, à
qua agetur linea in tertium tetrantem, cui{us} linea non ampli{us} demittitur, quàm
$unt partes tres & $emis: à qua in quartum tetrantem circumacta linea non lon-
gior erit, quàm $int partes tres. Rur${us} agitur linea in primum tetrantem, vbi ab
abacoimo distat partes du{as}: deinde in $ecundum tetrantem, vbi à centro oculi di-
$tat partes du{as}: postea in tertium tetrantem, vbi interuallum e$t part{is} vni{us} &
$em{is}: inde in quartum tetrantem, vbi distat à centro partem vnam: po$tremò in
primum tetrantem, vbi conuenit cum oculi circumcurrente linea. Vides de tetrante
in tetrantem minui, quantum e$t med{ij} oculi $patium, id e$t, quanta e$t media pars
vni{us} earum, in qu{as} diui$a e$t perpendens linea. Illud autem $citu dignum e$$e du
xim{us}, in peristyl{ij}s, aut loc{is} e{is}, qui per ambitum adpact{as} affict{as} ue habent co-
lumn{as}, non e$$e eandem angularium, quæ cæterorum medianorum capitulorum
rationem. Alioqui nonnullæ <007>n cauum ædium lat{us} haberent obuer$um, cum omnia
frontib{us} ad interiorem partem & exteriorem $pectare oporteat: etiam $i Romæ in
quodam peruetusto templo omnia
lat{us} in exteriorem partem, non
Ionici angularis capituli Ichnographia.
frontem habere reperi. Illi{us} au-
tem rei etiam nunc e$t Romæ ex-
emplar in æde olim Fortunæ vi-
ril{is}, id e$t D. Mariæ Aegyptia-
cæ: & Tyburti in æde D. Petri.
Nos hui{us} Ichnographiam $ubie-
cim{us}, quia in templo Romano
præterquam quòd columnæ non
$unt expeditæ, $ed adhærent, &
parte tantum quota prominent:
& ip$a ea capitula fugiunt at{que}
euane$cunt, nec ni$i à perit{is} ho-
die $at{is} agno$cuntur.
_Donícum ín eundem_
_tetrantem.]_ Aduerbium an-
[141]DE ARCHITEC. LIB. III.
tiquum pro donec, vt lib. _V_. cap. vltimo, & lib. _IX_. cap. _IIII_. Quo antè v${us} erat
Plaut{us} in Mostellaria. Sed magna pars moram hanc $ibi Induxerunt, quod numo
pote$t $arciri, v$que mantant, neque id faciunt, Donicum parietes ruunt, ædifican-
tur ædes totæ denuo: & Cato de re Rustica, cap. _CXLIX_. Virii boni arbitratu re-
$oluetur, donicum pecuniam $atisfecerit. Legito So$ipatrum in verbo Donicum, &
in verbo efflictim.
_Cymatío adempto, abaco & canalí relíqua $it pars.]_ Imo cy-
mat{ij} e$t dimidia illa pars $upra nouem: vt $it tollenda dictio adempto, aut forta$$e
ei{us} loco $urroganda, addito.
_Vtí círcíní centrum vnum.]_ Centrum circini vocat alterum ei{us} cr{us},
$iue pedem, vt hui{us} libri cap. _I_. admonuim{us}.
_Quæ $upra erunt relíqua.]_ Velim pro reliqua $criptum reliquæ, vt $it
$en${us}. Columnæ quæ $uperabunt pedes quindecim, habebunt $ymmetri{as} dempto
abaco, ea proportione.
_Aut etíam íp$a colo$sí cætera habeant magnítudínum ra-_
_tíonem.]_ Scribendum, ip$a colo{$s}icotera certam habeant, & c. Sunt autem onera
$iue opera, quæ excedunt iustam magnitudinem, amplitudinem´ue, id e$t magni
ponder{is}, excel$a, de quib{us} lib. _X_. cap. _IIII_. Cæterum Hermola{us} pro ip$a colo{$s}i-
cotera, hypocolo{$s}icotera legendum arbitratur. Sed non video ecquid induci priorem
$cripturam oporteat. Hoc tamen monendum e$t, eum, qui Vitruuium ex$crip$it, cum
colo{$s}icotera, & postea certam vocabulum reperi$$et, pro colo{$s}icotera, colo{$s}i cætera
imperite $uppo$ui$$e, & certam alioquin nece$$ariam dictionem, veluti $ub$ultan-
tem, temerè & pe{$s}imo con$ilio $ummoui$$e. Pote$t & illud admoneri, colo$$um adie-
ctiue dici à Lampridio in Alexandro, vti à Plinio lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_.
colo$$cum, & à Vitruuio colo{$s}icum, vti & à Plinio loco memorato. Illud $tudio$um
nolm fugia<007> à Philippo Beroaldo nunquam vi$um e$$e florem cyclamini herbæ vul-
go pan{is} porci dictæ, qui $cribat à Plinio lib. _XXI_. cap. _IX_. colo{$s}<007>nium propter al-
titudinem vocari, cum con$tet exiguum e$$e. Itaque $cribitur colo{$s}in{us}, colore qui à
Colo{$s}{is} vrbe Troad{<007>s} vocat{us} e$t. Quem intelligi vellet, indicat lib. _XXV_. cap. _IX_.
in quo dicit purpureos cyclamini flores, Dio$coridem & veritatem $ecut{us}. Nam co-
lore $unt ad purpuram inclinato, quos Dio$corides dicít α'νθη ωορφυρίζουΤα.
_Et earum tríum príma fa$cía e$t facíenda, $ecunda quatuor,_
_$umma quínque.]_ Hoc perpetuum e$$e debet in omnib{us} generib{us}. Nolim
igitur imiter{is} eum Architectum, qui extruxit forn<007>cem, qui e$t Veronæ ad eam
portam quæ à leonib{us} appellatur: in epistylio enim compo$ito præposterum fa$cia-
rum vidim{us} ordinem, ima $cilicet cra{$s}i{$s}ima, media $ecundæ cra{$s}itudin{<007>s}, $um-
ma minimæ cra{$s}itudin{is}. Neque d<007>uer$a ratio erit in arcuat{is} flex{is}´ue trabeationi-
b{us}. Quin eadem ornamenta, quæ direct{is} trabib{us} dabuntur, atque idem ordo tri-
buetur. Idip$um tamen vit{ij} ob$eruaui in fornice, qui Spolet{ij} Dru$i & Germanici
nomine extruct{us} e$t, & in trophæo Augusti Cæ$ar{<007>s} municip{ij} Segu$ini ad alpes
Cotti{as}, cui{us} in$criptio <007>ntegra legitur in Plinio lib. _III_. cap. _XX_. Hominum
enim iniuria, non ætat{is} vitio factum e$t, vt penit{us} deleta $it, cum non ita pridem
partem aliquam legerim{us}: item in arcu eiu$dem princip{<007>s} nomine Fani extructo.
I$ta protuli, ne e$$es ne$ci{us}, etiam in veterib{us} moniment{is} e$$e, quæ ni$i cum vitio
[142]M. VITRVVII POLL.
imitari non po{$s}{is}.
_Vti frons coronæ ab extremís cymatijs tota dimetiatur in_
_partes nouem, & ex eís vna pars ín medío cacumínís tympani_
_con$títuatur.]_ Tympanum hoc loco vocatur, quod porrecta & fastigata coro-
nicib{us} clauditur. Sicui verò pre{$s}ior videbitur hæc tympan<007> altitudo (vt certè
e$t) ita emendare poterit. Secto in partes æqu{as} du{as} cymatio, in medio demittatur
vni par cathet{us}, id e$t perpendicular{is} linea, in qua ima collocatur pars circini
immobil{is}, in cymatio verò extremo pars mobil{is} con$tituatur, ducatur\’{que} in aliud
extremum circinatio, ad cui{us} medium à cymat{ij} vtroque latere rectæ ducantur
lineæ. Ea erit venusta tympani triangula $pecies. Sunt etiam, qui ea circinatione ad
fastigia vtantur, vt efficiant non trium angulorum, $ed circulata, & arcuata,
vocant\’{que} $ermone vernaculo remenata. Vtriu$que rationem $ubiect{is} figur{is} intelli-
ges. Sed illud non puto prætereundum, quod ad rem faciat, oportere fastigatæ coro-
nic{is} partes perpendiculo
re$pondere {ij}$dem $ubten$æ
Fa$tigium triangulum.
partib{us}. Neminem autem
$at{is} $anæ ment{is} arbitror
imitaturum, quæ ad Ne-
moren$em lacũ, & O$tiam
cernuntur fastigia. Quo-
rum illud quidem medium
ver${us} refringitur, & in-
tror${us} veluti $ubfugiens
retrahitur: hoc verò libra-
mento astragali planæ co-
lumnæ re$pondet. I$tud mo-
nui propter quorundam
κακοζΗλίαμ.
Imponuntur fa$tigio ve-
luti arulæ tres, qu{as} acro-
teria Vitruui{us} appellat:
mediam oportet angulares
parte octaua excedere, tan-
tum verò alt{as} e$$e ill{as},
quanta e$t media tympani
altitudo. De latitud<007>ne ni-
hil præ$crip$it: nos ratio-
nem $ecuti, existimam{us}
ita deformari oportere, vt
perp\~ediculo nihilo $int ma-
iores, minores’ue $ummo co-
lumnæ $capo, vt angula-
res angularib{us} column{is},
[143]DE ARCHITEC. LIB. III.
Fa$tigium circulatum.
& mediana medio $ummo
fastig{ij} angulo media re$pon-
deat. Scribit Plini{us} libro
_XXXV_. cap. _XII_. Dibuta-
dem primum per$on{as} tegu-
larum imbricib{us} extrem{is}
<007>mpo$ui$$e. Id Buccidem $e-
ci$$e prodit Baptista Alber-
t{us} libro de re æd<007>ficatoria
_VII_. cap. _XI_.
_Dum contra epi-_
_$tylía, columnarúmq;_
_hypotrachelía perpen_
_dículo re$pondeant.]_
Scribendum re$pondeat, re-
fertur en<007>m ad tympanum.
Sed epi$tylia intellig{as} imam
epistyl{ij} fa$ciam, ad cui{us}
perpendiculum re$pondet etiã
Zophor{us}. Nam fa$cia $umma
prominet, quantum im{us} co-
lumnæ $cap{us}. Vidi qui con-
trà egerunt, quorum ego per-
uer$itatem non po$$um non
vehementer damnare, adeo
videntur prudentes errare,
toti\’{que} in id <007>ncumbere vt præpostere omnia, omnia mon$tro$e faciant. Præclarè cum
$uæ ætat{is} hominib{us}, poster{is}\’{que} eorum actum iri existimant, $i quæ fecerint quàm
longi{$s}ime ab$int à veterum placit{is} moniment{is}’ue. Ament, per me licet, i$tud
$uum inuentum, me riualem non $unt habituri.
_Columnarúmque hypotrachelía.]_ Hic pro $ummi $capi apophygi
$iue conflexu & contractura ponitur, quomodo interpretati $um{us} capite $ecundo.
Nam hypotrachelium in capitul{is} inuenitur Dorico & Ionico, non in al{ij}s.
_In$uper coronas $imæ.]_ Simæ in $umm{is} fastigiorum coron{is} collocantur,
in im{is} non item. Sunt autem partes illæ obtu$iores & hebetiores, in$tar na$i capra-
rum. Gul{as} rect{as} vocant Itali, vt cymatium inuer$am gulam.
_Re$upínatam facít eius $pecíem.]_ Id e$t retror${us} pandam, in murum
inclinatam.
_Cum autem vtí $uprà $críptum e$t, in fronte ínclinata fue-_
_rint.]_ Id e$t altitudin{<007>s} front{is} $uæ parte duode cima.
_Tunc ín a$pectu vídebuntur e$$e ad perpendículum.]_ Cum in
fronte inclinantur, oculo fiunt propiora, lineæ\’{que} vi${us} breuiores: ita enim aliquid
perit, vt in $peciem $umma & ima æqua videantur.
_Columnarum $tríges faciendæ $unt.]_ Striatarum columnarũ ip$um
[144]M. VITRVVII POLL.
cauum $trix dicitur, pars verò eminula $iue protuberans vocatur $tria, vnde $tria-
tam $rontem dixit Apulei{us} lib. _X_. A$ini aurei, pro rugo$a. Hermola{us} legit $tri-
gles, à $ingulari $triglx, Budæ{us} verò $trigiles, quod in Cornelio Cel$o ita legatur li-
bri $exti cap. _VII_. In aurem verò infundere aliquod medicamentum oportet, quod
$emper antè tepefieri conuenit, commodi{$s}ime\’{que} per $trigilem in$tillatur. Vitruui{us}
lib. _X_. cap. _XV_. ostendit Græcam e$$e dictionem, Canaliculi (qui Græcè ςρὶξ dici-
tur) longitudo. Fieri autem $tri{as} in veterum operib{us} comperi{as} nihil pl{us} quàm
ex tertia parte, nihil min{us} quàm ex quarta apertion{is} canaliculi.
_Vti norma ín cauo $trígís cum fuerit coníecta, circumacta,_
_ita anconíbus.]_ Ancones appellantur conflex{us} ill<007>, qui rectos angulos faciunt,
vti videm{us} in norma. Hic verò pro $ingul{is} normæ regul{is}, $ed ea poti{$s}imum
parte, vbi iunctæ rectum angulum efficiunt, accipiuntur. Quòd autem excauand{as}
ita $triges præ$cribit, vti coniecta norma angulo tangat canaliculi imum, laterib{us}
verò, $triarum angulos, vult hemicycli excauari lineamento. Nam qui non e$t geo-
metriæ planè imperit{us} & rud{is}, nouit ex quo vel{is} in $emicirculi ambitu con$ti-
tuto puncto, duct{is} line{is} ad capita diametri, id e$t mediæ lineæ, effici orthogonion
triangulum, id e$t emendatam normam.
Ionica $triatura.
_Neque tran$euntes_
_perfundant.]_ Aut leg\~edum
e$t perfundat, vt referatur ad
illud, v{is} aquæ, aut Scribendum
perfundantur. Extant verò ad
hanc diem $culpta in $ima pla-
næ coronic{is} capita leonina in re
liqu{ij}s portic{us} (quidam enim
quòd Architecturã ne$cirent,
pont{is} ei{us} e$$e quem Caligula
per forum Romanũ à Palatino
colle ad Capitolinũ duxerat, exi
$timãtes, fœdè lap$i $unt) extant
<007>nquãin reliqu{ij}s portic{us}, cui{us}
ad forum Romanum cum trib{us}
column{is} e$t epi$tyl{ij}, Zophori, et
coronic{is} portio, vn{is} ex capitib{us} leonin{is} re$pondentib{us} $ubiect{is} mutul{is} & co-
lumn{is}, alter{is} autem ip${is} intercolumn{ij}s. Libet hic admirari Architecti diligen-
tiam, cui parum fuit efficere, vt capita mutul{is} re$ponderent, ni$i et hi cum denti-
cul{is}, & cum columnarum $trigib{us} denticuli, ad vnguem perpendiculo con$enti-
rent. Sunt $ed per fa$tig{ij} lateraet in templo fortunæ viril{<007>s}, hodie D. Mariæ Aegy-
ptiacæ dicato, quod Pudic<007>tiæ fui$$e Raphaël Volaterran{us}, & Fului{us} existimaue-
runt, Blond{us} A$yli, haud procul à ponte palatino, qui nunc à dicto templo, S. Mariæ
vocatur. Nu$quam veri{us} quàm in latere fastig{ij}, quod in Quirinali monte, turr{is}
me$æ nomine cernitur. Me$am verò puto dicì pro $eme$a $iue dimidiata. Ne{que} enim
pl{us} $emifastigio reliquum e$t, imò ne dimidiatum quidem $upere$t.
[145]
M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
QVARTVS.
*
PRAEFATIO.
_C V M_ animaduerti$$em, Imperator, plures de Architectura
præcepta volumina\’{que} commentariorum non ordinata, $ed ince-
pta, vti particul{as} errabund{as}, reliqui$$e: dignam & vtili$-
$imam rem putaui, antea di$ciplinæ corp{us} ad perfectam ordi-
nationem perducere, & præ$cript{as} in $ingul{is} voluminib{us}
$ingulorum generum qualitates explicare. Itaque Cæ$ar primo
volumine tibi de officio ei{us}, & quib{us} eruditum e$$e reb{us}
Architectum oporteat, expo$ui. Secundo de cop{ij}s materiæ, è quib{us} ædificia con$ti-
tuuntur, di$putaui. Tertio autem de æd<007>um $acrarum di$po$itionib{us}, & de earum
generum varietate, qu{as}\’{que}, & quot habeant $pecies, earum\’{que}, quæ $unt in $ingul{is}
generib{us}, distributiones, ex trib{us}{que} generib{us}, quæ $ubtili{$s}im{as} haberent propor-
tionib{us} modulorum qualitates, Ionici gener{is} mores docui. Nunc in hoc volumine
de Doric{is} Corinth{ij}s\’{que} in$titut{is} & omnib{us} dicam, eorum\’{que} di$crimina & pro-
prietates explicabo.
Detrib{us} generib{us} columnarum, earum\’{que} origine & in-
uentione. # _CAP. I._
COLVMNAE Corinthiæ, præter capitula, omnes
$ymmetrias habent, vti Ionicæ: $ed capitulorum alti-
tudines efficiunt eas pro rata excel$iores & graciliores,
quòd Ionici capituli altitudo tertia pars e$t cra$situdi-
nis columnæ, Corinthij tota cra$situdo $capi. Igitur
quòd duæ partes è cra$situdine columnarum capitulis
Corinthiorum adijciuntur, efficiunt excel$itate $peciem earum gracilio-
rem. Cætera membra, quæ $uprà columnas imponuntur, aut è Doricis
$ymmetrijs, aut Ionicis moribus, in Corinthijs columnis collocantur:
quòd ip$um Corinthium genus propriam coronarum reliquorum\’q; or-
[146]M. VITRVVII POLL.
namentorum non habuerit in$titutionem, $ed aut è triglyphorum ratio-
nibus mutuli in coronis, & in epi$tylijs guttæ Dorico more di$ponuntur:
aut ex Ionicis in$titutis Zophori $calpturis ornati cum denticulis & co-
ronis di$tribuuntur. Ita è generibus duobus capitulo interpo$ito, tertium
genus in operibus e$t procreatum. E columnarum enim formationibus
trium generum factæ $unt nominationes, Dorica, Ionica, Corinthia, è
quibus prima & antiquitus Dorica e$t nata. Nanq; Achaia Peloponne-
$o\’q; tota, Dorus Hellenis & Opticos Nymphæ filius regnauit, is\’q; Argis
vetu$ta ciuitate Iunonis templum ædificauit, eius generis fortuito form\,e
Fanum: deinde ij$dem generibus in cæteris Achaiæ ciuitatibus, cum
etiamnum nõ e$$et $ymmetriarum ratio nata. Po$tea autem quàm Athe-
nien$es ex re$pon$is Apollinis Delphici, communi con$ilio totius Hella-
dos, tredecim colonias vno tempore in A$iam deduxerunt, duces\’q; in $in-
gulis colonijs con$tituerunt, & $ummam imperij partem Ioni, Xuthi &
Creu$æ filio dederunt, quem etiam Apollo Delphis $uum filium in re-
$pon$is e$t profe$$us, is\’q; eas colonias in A$iam deduxit, & Cariæ fines oc-
cupauit, ibi\’q; ciuitates ampli$simas con$tituit, Ephe$um, Miletum,
Myunta (quæ olim ab aqua e$t deuorata, cuius $acra & $uffragium Mile-
$<007>js Iones attribuerunt) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chium,
Erythras, Phoceam, Clazomenas, Lebedum, Meliten. Hæc Melitæ
propter ciuium arrogantiam, ab his ciuitatibus bello indicto communi
con$ilio e$t $ublata, cuius loco po$tea regis Attali & Ar$inoës beneficio,
Smyrneorum ciuitas inter Ionas e$t recepta. Hæ ciuitates, cum Caras &
Lelegas eieci$$ent, eam terræ regionem à duce $uo Ione appellauerunt Io-
niam. Ibi\’q; templa Deorum immortalium con$tituentes, cœperunt Fa-
na ædificare: & primum Apollini Panionio ædem, vti viderãt in Achaia,
con$tituerunt, & eam Doricam appellauerunt, quòd in Dorieon ciuita-
tibus primum factam eo genere viderunt. In ea æde cum volui$$ent co-
lumnas collocare, non habentes $ymmetrias earum, & quærentes quibus
rationibus efficere po$$ent, vti & ad onus ferendum e$$ent idoneæ, & in
a$pectu probatam haberent venu$tatem: dimen$i $unt virilis pedis ve$ti-
gium, & cum inueni$$ent pedem $extam partem e$$e altitudinis in homi-
ne, ita in columnam tran$tulerunt: & qua cra$situdine fecerunt ba$im $ca-
pi, tantum eam $exies cum capitulo in altitudinem extulerunt. Ita Do-
rica columna virilis corporis proportionem, & firmitatem, & venu$tatem
in ædificijs præ$tare cœpit. Item po$tea Dianæ con$tituere ædem, quæ-
rentes noui generis $peciem, ij$dem ve$tigijs ad muliebrem tran$tulerunt
gracilitatem: & fecerunt primum columnæ cra$situdinem altitudinis
octaua parte, vt haberent $peciem excel$iorem, ba$i $piram $uppo$uerunt
pro calceo, capitulo volutas, vti capillamento concri$patos cincinnos præ-
pendentes dextra ac $ini$tra collocauerunt, & cymatijs & encarpis pro
[147]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
crinibus di$po$itis, frontes ornauerunt: trunco\’q; toto $trias, vti $tolarum
rugas matronali more demi$erunt. Ita duobus di$criminibus columna-
rum inuentionem, vnam virili $ine ornatu nudam $pecie, alteram mulie-
bri $ubtilitate, & ornatu $ymmetria\’q: $unt imitati. Po$teri verò ele-
gantia $ubtilitate\’q; iudiciorum progre$si, & gracilioribus modulis dele-
ctati, $eptem cra$situdinis diametros in altitudinem columnæ Doricæ, Io-
nicæ octo $emis con$tituerunt. Id autem genus, quod Iones fecerunt, pri-
mo Ionicum e$t nominatum. Tertium verò quòd Corinthium dicitur,
virginalis habet gracilitatis imitationem: quòd virgines propter ætatis
teneritatem gracilioribus membris figuratæ, effectus recipiunt in ornatu
venu$tiores. Eius autem capituli prima inuentio $ic memoratur e$$e fa-
cta. Virgo ciuis Corinthia iam matura nuptijs, implicita morbo dece$-
$it. Po$t $epulturam eius, quibus ea viua poculis delectabatur, nutrix col-
lecta & compo$ita in calatho pertulit ad monumentum, & in $ummo col-
locauit: & vti ea permanerent diutius $ub diuo, tegula texit: is calathus
fortuito $uprà achanti radicem fuerat collocatus. Interim pondere præ$-
$a radix acanthi media, folia & cauliculos circa vernum tempus profudit,
cuius cauliculi $ecundum calathi latera cre$centes, & ab angulis tegulæ
ponderis nece$sitate expre$si, flexuras in extremas partes volutarum fa-
cere $unt coacti. Tunc Callimachus, qui propter elegantiam & $ubtili-
tatem artis marmoreæ, ab Athenien$ibus catatechnos fuerat nominatus,
præteriens hoc monumentum, animaduertit eum calathum, & circa fo-
liorum na$centem teneritatem, delectatus\’q; genere & formæ nouitate,
ad id exemplar columnas apud Corinthios fecit, $ymmetrias\’q; con$ti-
tuit, ex eóq; in operum perfectionibus Corinthij generis di$tribuit ratio-
nes. Eius autem capituli $ymmetria $ic e$t facienda, vti quanta fuerit
cra$situdo imæ columnæ, tanta $it altitudo capituli cum abaco. Abaci la-
titudo ita habeat rationem, vt quanta fuerit altitudo, bis tanta $it diago-
nios ab angulo ad angulum. Spatia enim ita iu$tas habebunt frontes quo-
quouer$us. Latitudinis frontes $inuentur intror$us, ab extremis angu-
lis abaci, $uæ frontis latitudinis nona: ad imum capituli tantam habeant
cra$situdinem, quantam habet $umma columna, præter apothe$im &
a$tragalum. Abaci cra$situdo $eptima capituli altitudinis. Dempta aba-
ci cra$situdine, diuidatur reliqua pars in partes tres, ex quibus vna imo
folio detur: $ecundum folium mediam altitudinem teneat: cauliculi ean-
dem habeant altitudinem, è quibusfolia na$cuntur proiecta, vti abacum
excipiant: quæ ex caulicorum folijs natæ procurrant ad extremos angu-
los volutæ, minores\’q; helices floribus (qui intra medium frontium aba-
ci $unt) $ubiecti $calpantur. Flores <007>n quatuor partibus quanta erit aba-
ci cra$situdo, tam magni formentur. Ita his $ymmetrijs Corinthia capi-
tula $uas habebunt exactiones. Sunt autem, quæ ij$dem columnis im-
[148]M. VITRVVII POLL.
ponuntur, capitulorum genera varijs vocabulis nominata, quorum nec
proprietates $ymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare po$-
$umus: $ed ip$orum vocabula traducta & commutata ex Corinthijs, &
puluinatis, & Doricis videmus, quorum $ymmetriæ $unt in nouarum
$calpturarum tran$latæ $ubtilitatem.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
QVARTVS.
*
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
_Q Vod Ionici capituli altitudo tertia pars e$t cra$situ-_
_dínís columnæ, & c.]_ Hoc expre{$s}it Plini{us} lib. _XXXVI_.
cap. _XXXIII_. in hunc modum. Et differentia, quoniam capitul{is}
Corinthiarum, eadem e$t altitudo, quæ colligitur cra{$s}<007>tudine ima,
ideo\’{que} graciliores videntur. Ionici enim altitudo tertia pars e$t
cra{$s}itudin{is}.
_Sed aut è triglyphorum rationibus mutuli in coronís, & in_
_epi$ty líjs guttæ Dorico more di$ponuntur.]_ Quemadmodum, inquit,
in Dorico genere $olent triglyphi in Zophor{is} $calpi, ita ad eorum imitationem de-
formati $unt in Corinthio genere in coron{is} mutuli. Et quòd triglyph{is} $upponeren-
tur guttæ, quia non ita viderentur ab ill{is} abhorrere mutuli, $ubiecerunt & e{is}
gutt{as}. Nos verò in antiquorum, quæ extent, moniment{is} nu$quam vidim{us} $uppo-
$it{as} mutul{is} gutt{as}, quod tamen, $i rem $pectam{us}, mag{<007>s} rationi con$entaneum
uidebatur, cum referant canteriorum capita, vnde $tillicidium fieri certum e$t, tri-
glyph<007> verò tignorum. Id ex recentiorib{us} Baltha$arem Senen$em feci$$e animad-
uerto, $ed eaten{us}, $i triglyphorum e$$ent loco. Alteri{us} enim gencr{is} $unt mutuli,
quos in æde $anctorũ quatuor coronatorum, in Cœl{ij} mont{is} parte, (vbi castra pere-
grina Augustum con$titui$$e plerique omnes con$entiunt,) vidim{us}. Nanque gut-
tæ $ex in fronte propendent, $ubt{us} verò per latitudinem $ex, per longitudinem
quinque. Prætereundum & illud non e$t, Bramantem in ambulatione Vaticana, id
e$t producta illa Maximorum Pont porticu, $upra triglyphos colloca$$e mutulos.
Quod verò ad mutulorum vocem attinet, $ciendum e$t $yllabam $ecundam non
per tertiam vocalem $cribi oportere, vti in nostr{is} codicib{us} inuenitur, $ed per vl-
timam. Cui{us} rei fidem faciunt veteres libri, & Puteolana lex Architectonica,
quam leges hui{us} libri cap. _VI._
_Dorus Hellenís & Opticos filíus.]_ Dorum ex I$idoro & Rabano
$cribit Boccati{us} genealogiæ deorum lib. X. cap. 11. fui$$e Neptuni & Elop{is} fi-
lium, à quo Dores nomen & originem duxerint.
_Ioni, Xuthi & Creu$æ filio.]_ Et Strabo lib. _VIII._ Geographiæ, Xuthum
[149]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
Ion{is} tradit fui$$e patrem. Stephan{us} autem libro de vrbib{us} Apollin{is} & Creu$æ
Erichthei filium $cribit.
_In Dorieon ciuitatib{us}.]_ Græco genitiuo v${us} e$t ὰπό {τῶν} δω{ει}ώι, quæ
vox Dorien$em $ignificat.
_Et qua cra$situdine fecerunt ba$im $capi.]_ Ba$im hîc non tam pro
$olo, id e$t planta & infima $capi parte, vt paulò pò$t, quàm pro conflexu, $iue apo-
phygi, vnde cra{$s}itudo Columnæ iudicanda e$t, accipit. Alioqui $ignificat & ip$am
$piram, quæ $capo $upponitur.
_Ita Dorica columna virilis corporis proportionem.]_ Columna-
rum hîc referuntur genera tria. Doricarum primum e$t, quæ $ex cra{$s}itudines ini-
tio altæ fuerunt accepta dimen$ione à pede viri, qui $exta e$t pars altitudin{is} corpo-
r{is}, postea $eptem habuerunt cra{$s}itudin{is} diametros. Secundum e$t à muliebri $pe-
cie ductarum, quib{us} nomen e$t Ionic{is}, quæ Plinio $unt altæ cra{$s}itudines imæ par-
t{is} nouem, Vitruuio principio octo, deinde octo $em{is}. Tertiũ gen{us} e$t Corinthiarum,
quib{us} eadem altitudo, quæ Ionic{is}, testimonio etiam Plin{ij} memorato cap. _XXIII_.
_Et encarpís pro crinib{us} di$po$itís.]_ Encarp{us} Græc{is} fructuo$um $i-
gnificat. Hoc loco ornamentũ e$t, hoc e$t florum frondium\’{que} & pomorũ implex{us}, at{que}
context{us}, coronario luxu fol{ij}s flores & fruct{us} intercur$antib{us}, & loro $iue fa$cia
circumcinct{is} & aduolut{is}. Cuiu$modi $unt, quæ $erta & coroll{as} triumphales no-
$tri vocant. Itali ghirland{as} & festones à festiuitate appellant. Pancarpi{as} Sext{us}
Pompei{us} tradit dici coron{as} ex vario genere florum fact{as}.
_Fortuito $upra achanti radicem fuerat collocatus.]_ Achant{us},
vt refert Plini{us} lib. _XXII_. cap. _XXII_. herba e$t topiaria, elato longo\’{que} folio cre-
pidines marginum, a$$urgentium\’{que} puluinorum toros vestiens. Caul{is} ei{us} $equac{is}
e$t lentitiæ, qui\’{que} ductili flexu in topiarium op{us} intorqueri po{$s}it: ob id moll{is} achan-
t{us} dict{us} e$t à Virgilio lib. _IIII_. Georgicorum, & paulò antè, Aut flexi tacui$-
$em vimen achanti. Quæ achanto $criptores tribuunt, tam quadrant herbæ vulgo,
quòd referat pedes vr$i anteriores, brancha vr$ina appellatæ, vt ampli{us} dubitan-
dum non $it eam ip$am e$$e. Dio$corides Ana<052>arbe{us} & pæderotam ait vocari lib.
_III_. cap. _XVII_. quod etiam Plini{us} testat{us} e$t memorato loco. Folia habet multo
quàm lactuca latiora, longiora\’{que}, erucæ modo inci$ur{is} diui$a & lacinio$a. Eaten{us}
Architecti, & reliqui artifices in Corinth{ij}s capitul{is} $unt naturam imitati. Nam
cùm caule $it binûm cubitorum altitudine, cra{$s}itudine digiti, per interualla $ub
ip$um v${que} verticem foliol{is} oblong{is} et $pino$is veluti nucament{is} panicul{is}’ ue qui-
bu$dam vestito, ex quib{us} candid{us} prodit flos, $emine oblongo & luteo, capitulo
thyr$i figura, illi quòd mag{is} ad rem $uam faceret, bipartiuntur, vt inde procur-
rant in abaci angulos helices maiores, in medium minores, vt $crip$i libro tertio in
digre{$s}ione.
_Interim pondere pre$$a radix achanti media folia, caulicu-_
_los.]_ Malè interpunct{us} e$t hic loc{us}. Nam vocabulum media, ad radicem, non ad
folia referri debet. Tu itaque ad hunc modum addita coniunctione &, quæ etiam
in aliquib{us} codicib{us} inuenitur, legito, Interim pondere pre$$a radix achanti me-
dia, folia & cauliculos.
_Ab Athenien$ibus catatechnos fuerat nominatus.]_ Scribit Pl<007>-
[150]M. VITRVVII POLL.
ni{us} lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_. Callimachum appellatum κακιζότεχυομ, quòd
$emper e$$et calumniator $ui, nec finem haberet diligentiæ. Reperio & dictum fui$$e
τκείτεχνομ, quòd artem $ubtili{us} expol{ij}$$et, $iue, Vt Pau$ani{as} in Attic{is} ait, ὅ
πζῶτ<033> ἐ{τ}υωκσε τ{ομ} λιθ{ομ}: qui prim{us} lapides perforarit, pertuderit\’{que} minu-
tim, τἨυω enim λεπτύνω e$t, comminuo, attenuo: & {<007>s} artem interpolarat, exqui-
$itiorem\’{que} reddiderat. Quanquam in impre$$o form{is} codice $criptum e$t κακιζό-
τεχν<033>, vti in manu $cripto Plinio Cacotexitechnos.
_Animaduertit eum calathum, & circa foliorum na$centem_
_teneritatem.]_ Vidi, & $i non admodum multa, Romæ capitula quamu{is} negli-
genti{us} laborata, non ita abhorrentia ab hac inuentione. In monte Quirinali e$t capi-
tulum veluti calath{us} vario viminum implexu contextus, abacum pro tegula ha-
bens. Et {ij} Satyri, quos in ædib{us} Barptol. à Valle, e$$e dixi ferundo Epistylio etiam
nunc collocatos, pro capitul{is} habent calathos pendentib{us} racem{is}, fructib{us} plenos,
$ed nullo abaco opertos, cuiu$modi habent κανκφόροι, id e$t canistriferæ quatuor
marmoreæ, quæ vi$untur in horto Cæ$arini. Sunt autem, vt obiter dicam, imagines
nubilium puellarum, quæ calathum ferentes, $e virginitat{is} pertæ${as} Dianæ profi-
teri videbantur. De Canephor{is} multa Pau$ani{as} in Attic{is}.
_Vti quanta fuerit cra$situdo imæ columnæ, tanta $it altitudo_
_capituli cum abaco.]_ Venustior & gratior futura e$t capituli altitudo, $i
tanta $it dempto abaco, qualia ferè $unt, quæ Romæ, & in al{ij}s vrbib{us} antiqua
extant.
_Abaci latitudo ita habeat rationem.]_ Si imam columnæ cra{$s}itudi-
nem quadrato clau$am circulo cinxer{is}, eum\’{que} ip$um alio quadrato includ{as}, quæ
ad angulos ducentur lineæ, duplo maiores erunt imi $capi d<007>ametro, ea\’{que} er<007>t iusta
abaci latitudo, qui $inuatur nonnull{is} hoc modo. Collocant eum ad regulam expoli-
tum, latum quoquo ver${us} quantum dixim{us}, & quam magna e$t front{is} linea,
de$cribunt parium laterum triangulum. Quo autem $patio $uperatur ea latitudine
cra{$s}itudo $capi imi, id diuidentes in parte{is} quatuor, circ<007>ni crure in angulo imo
con$tituto, alterum mobile ad tertiam v$que earum, quæ $uperant cra{$s}itudinem
$capi diductum, per front{is} angulos ita circumagunt, vt ablat{is} trib{us}, & retenta
vna $inuetur delumbetur\’{que}, & fornicetur nona ferè $uæ latitudin{is} parte: atque
vbi linea circination{is} latera trianguli tanget, eum putant e$$e cornuum abaci ter-
minum. Quidam facto triangulo, quem dixim{us}, ab angul{is} extrem{is} in interiorem
partem recedentes hinc atque hinc parte decimaoctaua, collocato circini centro vno
in angulo trigoni imo, altero per e{as} rece{$s}iones ducto circinant, eum\’{que} e$$e cornuum
terminum aiunt. Nonnulli frontem abaci ab extrem{is} angul{is} totam dimetientes in
partes nouem, ex e{is} partem vnam in medio collocant, reliqu{is} octo propendentib{us}:
in quarum infima circinum con$tituunt, d<007>ducunt\’{que} ad nonam illam, hinc atque
hinc agentes ad lineam front{is}, terminant\’{que} cornua, vbi circin{us} tangit lineam
front{is}. Omnium $inuandi ratio non di$plicet, $ed videntur mihi in cornuum finitio-
ne errare, & qui extra quadratum petunt, & qui in quadrato $ecant: neutro enim
modo abaci latitudo habitura e$t veram rationem, etiam $i quod præ$cribit Vitru-
ui{us}, quanta fuerit altitudo, b{is} tanta $it diagonios linea. Illo enim, finito atque de-
formato quoquo ver${us} parium laterum quadrato, additur aliquid, i$to demitur. Ego
[151]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
verò nibil præter $inuationem fieri oportere existimo, cornua\’{que} in angulum de$ine-
re, quamu{is} in veterum moniment{is} nullum po$$e ostendi eiu$modi putem. Adeò
quæ $uper$unt, diuer$a $unt à præcept{is} Vitruuian{is}. Quæ tamen ad hanc diem ex-
tant capitula, cornua habent ferè ex postremorum $ententia terminata. Nos quomo-
do Vitruuium feci$$e intelligam{us}, $ubiecta figura ostendem{us}.
Corinthii abaci $inuatio.
_Præter apothe$im.]_ Quæ hoc
in loco apothe$is dicitur, capite $eptimo
nominatur apophyg{is}, qua$i aufugium
$iue ab$ce$$um dic{as}, refert\’{que} trochili $i-
ue $cotiæ dimidiatæ in $ummo $capo par-
tem $uperiorem, in imo uerò inferiorem:
hîc autem pro limbo $iue annulo confle-
x{us} e$t intelligenda, cui{us} origo & pri-
mordium fuit huiu$modi. Veteres Ar-
chitecti cum $cirent column{as} initio li-
gne{as} & rotund{as} vt natura tulerat,
hoc e$t ex arborib{us} perpetu{is} & non do-
lat{is}, $ustinendi tectorum fastig{ij} gratia
inuent{as} (quod & Vitruui{us} innu<007>t hu-
i{us} lib. cap. _II.)_ Vidi$$ent\’{que} capitib{us}
ferreos additos annulos, ne ad pond{us} fin-
derentur, postea marmorearum in calce
latum annulum finxerunt, quem hoc lo-
co, vt dixi, apophygin nominat: in capite
verò astragalum, id e$t torulum velut
torquem annulo addiderunt, quib{us} ad-
iument{is} ligneam columnam viderant
communitam. Adeò in hoc, vt in cæter{is}
naturam imitati prudentes artifices, quæ æd<007>ficabant, quoad per mortales fieri pote-
rat, æterna e$$e elaborarunt.
_E quibus folia na$cuntur proiecta, vti abacum excipiant,_
_quæ ex cauliculorum folijs natæ procurrunt ad extremos an-_
_gulos volutæ, minoré$que helices intra $uum medium, qui $unt_
_in abaco, floribus $ubiecti $calpantur.]_ Luxat{us} & deprauat{us} loc{us}
hic, mihi videtur po$$e in art{us} redire hoc pacto, E quib{us} folia na$cuntur proiecta,
vti abacum excipiant. Ex cauliculorum fol{ij}s natæ procurrant ad extremos angu-
los volutæ, minores\’{que} helices florib{us} _(_qui intra medium frontium abaci $unt_)_ $ub-
iecti $calpantur. Cur ita $cribam, facilè intelliget, qui nostram capituli de$criptio-
nem legerit. Volo enim, veterum monimentorum autoritate e$$e volut{as}, id e$t maio-
res helices, $ub angul{is}, volo minores helices $calpi $ubiectos florib{us}, qui in frontium
abaci medio $unt collocati.
_Minoré$que helices.]_ Id e$t volutulæ. Dictæ verò $unt à $imilitudine
[152]M. VITRVVII POLL.
capreolrum id e$t coliculorum viteorum intortorum vt cincinn{us} interprete Var-
rone lib. _I_. de re Rustica, qui helices nominantur ἀωό {τῶν} ἑλί{στ}ε{σθ}, hoc e$t à cir-
cumagendo & inuoluendo. Clau<007>culæ dicuntur Plinio lib. _XXIII_. in proœmio.
Idem lib. _XXVII_. cap. _XI_. de herba Idea loquens pampinos vocat, & lib. _IX_.
oua polypi tortili dicit vibrata pampino. Theocrit{us} etiam in hedera helices d<007>xit,
& Dio$corides libro quarto de i$opyro $cribens pha$iolorum cirros $iue clauicul{as}
helic{as} nominauit, Plini{us} memorato capite _XI_. pampinos transfert.
De ornament{is} columnarum. # _CAP. II_.
QVONIAM autem de generibus columnarum ori-
gines & inuentiones $uprà $unt $criptæ: non alienum
mihi videtur ij$dem rationibus de ornamentis eorum,
quemadmodum $unt prognata, & quibus principijs &
originibus inuenta, dicere. In ædificijs omnibus in$u-
per collocatur materiatio, varijs vocabulis nominata.
Ea autem vti in nominationibus, ita in re varias habet vtilitates. Trabes
enim $uprà columnas, & para$tatas, & antas ponuntur: in contignationi-
bus tigna & axes, $ub tectis $i maiora $patia $unt, columen in $ummo fa-
$tigio culminis, vnde & columnæ dicuntur, & tran$tra, & capreoli, $i com
moda, columen & cantherij prominentes ad extremam $ubgrundatio-
nem. Suprà cantherios, templa: deinde in$uper $ub tegulas a$$eres ita
prominentes, vti parietes proiecturis eorum tegantur. Ita vna quæq; res
& locum, & genus, & ordinem proprium tuetur, è quibus rebus, & à ma-
teriatura fabrili, in lapideis & marmoreis ædium $acrarum ædificationi-
bus artifices di$po$itiones eorum $calpturis $unt imitati, & eas inuentio-
nes per$equendas putauerunt: ideo quòd antiqui fabri quodam in loco
ædificantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna
prominentia habui$$ent collocata, intertignia $truxerunt, $upra\’q; coro-
nas & $a$tigia venu$tiore $pecie fabrilibus operibus ornauerunt. Tum
proiecturas tignorum quantum eminebant, ad lineam & perpendiculum
parietum per$ecuerunt: quæ $pecies cum inuenu$ta ijs vi$a e$$et, tabellas
ita formatas, vti nuncfiunt triglyphi, contra tignorum præci$iones in
fronte fixerunt, & eas cæra cerulea depinxerunt, vt præci$iones tignorum
tectæ non offenderent vi$um. Ita diui$iones tignorum tectæ triglypho-
rum di$po$itione, intertignium & opam habere in Doricis operibus cœ-
perunt. Po$tea alij in alijs operibus ad perpendiculum triglyphorum can
therios prominentes proiecerunt, eorum\’q; proiecturas $inuauerunt. Ex
eo vti è tignorum di$po$itionibus triglyphi: ita è cantheriorum proie-
cturis mutulorum $ub coronis ratio e$t inuenta. Ita ferè in operibus la-
pideis & marmoreis, mutuli inclinati $calpturis de$ormantur, quòd imi-
[153]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
tatio e$t cantheriorum. Etenim nece$$ariò propter $tillicidia proclinati
collocantur. Ergo & triglyphorum & mutulorum, in Doricis operibus,
ratio ex ea imitatione inuenta e$t. Non enim, quemadmodum nonnulli
errantes dixerunt fene$trarum imagines e$$e triglyphos, ita pote$t e$$e,
quòd in angulis contra\’q; tetrantes columnarum triglyphi con$tituantur,
quibus in locis omnino non patiuntur res fene$tras fieri. Di$$oluuntur
enim angulorum in ædificijs iuncturæ, $i in his fuerint fene$trarum lumi-
na relicta: etiam\’q; vbi nunc triglyphi con$tituuntur, $i ibi luminum $pa-
tia fui$$e iudicabuntur, ij$dem rationibus denticuli in Ionicis fene$tra-
rum occupaui$$e loca videbuntur. Vtraque enim & inter denticulos, &
inter triglyphos, quæ $unt interualla, Metopæ nominantur: ὄπα enim
Græci tignorum cubilia & a$$erum appellant, vti no$tri ea caua, colum-
baria. Ita, quòd <007>nter duas opas e$t intertignium, id metopa e$t apud eos
nominatum. Ita vti antè in Doricis triglyphorum & mutulorum e$t
inuenta ratio. Item in Ionicis denticulorum con$titutio, propriam in
operibus habet rationem: & quemadmodum mutuli cantheriorum pro-
iecturæ ferunt imaginem, $ic in Ionicis denticuli ex proiecturis a$$erum
habent imitationem. Itaque in Græcis operibus, nemo $ub mutulo den-
ticulos con$tituit: non enim po$$unt $ubtus cantherios a$$eres e$$e. Quod
ergo $uprà cantherios & templa in veritate debet e$$e collocatum, id in
imaginibus, $i infra con$titutum fuerit, mendo$am habebit operis ratio-
nem. Etiam\’q; antiqui non probauerunt, neque in$tituerunt in fa$tigijs
mutulos aut denticulos fieri, $ed puras coronas: ideo quòd nec cantherij,
nec a$$eres contra fa$tigiorum frontes di$tribuuntur, nec po$$unt promi-
nere, $ed ad $tillicidia proclinati collocantur. Ita, quòd non pote$t in ve-
ritate fieri, id non putauerunt in imaginibus factum, po$$e certam ratio-
nem habere. Omnia enim certa proprietate, & à veris naturæ deductis
moribus, traduxerunt in operum perfectiones: & ea probauerunt, quo-
rum explicationes in di$putationibus rationem po$$unt habere veritatis.
Itaque ex eis originibus $ymmetrias & proportiones vniu$cuiu$q; gene-
ris con$titutas reliquerunt: quorum ingre$$us per$ecutus, de Ionicis &
Corinthijs in$titutionibus $uprà dixi, nunc verò Doricam rationem $um-
mam\’q; eius $peciem breuiter exponam.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Supra columnas & para$tatas.]_ De parastat{is}, $iue, vt Budæo legen-
dum e$$e vi$um e$t, parastatic{is}, dicam lib. _V_. cap. _I_.
_In contignationibus tigna & axes.]_ Habent etiam contignationes,
qu{as} mei e$tagia Vocant, trabes, quib{us} in$ideant inuehantur\’{que} tigna, habent &
plurimum in$uper a$$es lateres: & re vera contignatio $peciem tecti habet, vt dici
po{$s}it non ab$urde tectum e$$e fastigatam contignationem, rur${us} contignationem
[154]M. VITRVVII POLL.
e$$e $ubten$um tectum. Indicio fuerint, quib{us} con$tant partes. Tectum habet trã$tra,
canterios, templa, a$$eres, tegul{as}: Contignatio habet trabes, tigna, a$$es, tegul{as}.
_Et axes.]_ Axes $iue a$$es, vnde coa$$atio & coaxatio, $unt $ectiles tabulæ li-
gneæ. A$$eres autem $unt trientales ferè, id e$t lati ferè quatuor pollices, $ed cra{$s}io-
res, dicti ab a{$s}idendo parietib{us} atque tign{is}, autore Sexto Pompeio. Hermola{us} ve-
rò Barbar{us} ait e$$e cra{$s}iorem & angustam, in modum paruæ trab{<007>s}, materiem. Ab
axe axiculum dixit Columel. lib. _VI_. cap. _XIX_.
_Tran$tra, & capreoli.]_ Trabes $ustinentes capreolos, dicuntur tran$tra.
Sext{us} Pompei{us} tradit e$$e tigna, quæ à pariete in parietem porriguntur. Alia in
re dici intelligitur ex loco Plin{ij}, in lib. _XXXIIII_. cap. _XII_. Decoquitur ea _(_lo
quitur de aqua è qua fit chalcanthum_)_ admixta dulci pari men$ura, et in pi$cin{as}
funditur. Immobilib{us} $uper h{as} transtr{is} dependent restes lapill{<007>s} extentæ, quib{us}
adhære$cens lim{us} vitre{is} acin{is} imaginem quandam vuæ reddit. A transtr{<007>s}
v$urpauit Vitruui{us} lib. _V_. cap. vltimo tran$tilla pro tigill{is}. Capreoli autem qui
$int, paulò mox dicam.
_Vnde & columnæ dicuntur.]_ Nam columnæ propriè acceptæ $unt ar-
rectaria, quæ columen, id e$t $ummum fastig{ij} percurrens tignum $ustinent: inni-
tuntur verò transtr{<007>s}, id e$t tran$uer$is trabib{us}, habent & capreolos, hoc e$t, procli-
nata hinc at{que} ligna, quæ canterios $ustinent. Culmen autem dicit Serui{us} Aeglo-
ga _I_. e$$e tectum, quòd veteres ædificia culm{is} tegerent, id e$t pale{is} è me{$s}ib{us}.
_Canterij prominentes.]_ Canter{ij} dicuntur ligna tecti oblonga, à colu-
mine ad extremum tectum ducta, quæ vbi longi{us} prominent, efficiunt $uggrun-
dam, id e$t tecti partem porrectiorem, vb<007> fit $tillicidium. Aliæ $unt cantery vo-
cabuli $ignificationes: nam ita appellat equum Porci{us} Cato eum, cui ex$ecti $unt
testes, & apud Plinium & Columellam pro $implici vineæ iugo, vnde canteriat{as}
vocant vites, ad differentiam earum, quæ in longitudinem & latitudinem iugatæ
$unt, quæ compluuiatæ dicuntur. Canteriolos etiam Columella ait oportere adhibere
ceparum capitib{us}, & arundinib{us}, hoc e$t adminicula, quib{us} fulciantur.
_Supra canterios templa.]_ Templa tran$uer$a ponuntur, vt à me anno-
tabitur cap. _VII_. Sexto Pompeio quid $ignificent dixi lib. _I_. cap. _I_.
_Et à materiatura fabrili.]_ Materiatura, à materia, id e$t, ligno, ea e$t fa-
bril{is} ars, quam mei Minut<007>ar<007>am, & Carpentariam appellant. Paulò antè mate-
riationem pro $tructura lignea v$urpauit, pro qua fuerit aliqu{is} hîc qui materia-
turam interpretetur, cui non admodum repugnauero. Illud non tacendum, lignorum
alia e$$e ign<007> destinata, alia quib{us} materiar{ij} in operib{us} vtuntur, illa ξύλα κάυσι-
μα, hæc {ὄρ}γάσιμα Græci vocant, vt à Polluce annotatum e$t lib. _VII_. cap. _XXV_.
_Cumita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna_
_prominentia.]_ Quòd fastigia in fronte, aut postico fiant, $u$picari licet, apud
veteres tigna prouer$a, id e$t directa, collocari $olere, non tran$uer$a, id e$t non per
latitudinem traiecta: & latera e$$e domorum, qu{as} frontes nominam{us}: fastigia
id docere.
_Vtinunc fiunt triglyphi.]_ Triglyphorum mentio e$t apud Aristotelem
libro Ethicorum _X_. Ei{us} interpres Græc{us} Eustrati{us} dicit à mult{is} vocari μ{ομ}τλα,
volentib{us}, vt existimo, $ignificare mutulos, res & figura & loco diuer${as}, cum
[155]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
mutulorum loc{us} $it in coron{is}, triglyphorum $edes in Zophor{is}, vti in $ubiecta figura
videre licet. Neque enim tantum velim tribui Architecto amphitheatri Domi-
tiani, $iue poti{us} Ve$pa$iani, qui ædificandum curauit, vt quod in $ummo Zophoro
mutulos collocarit, <007>dem omnib{us} licere arbitremur. Poterat tamen {is} citra repre-
hen$ionem, inopiæ, quam locialtitudo afferebat, occurrere, id e$t, quod in extrema
ædific{ij} parte po$it{us} Zophor{us} humilior videretur, $i con$uetam & v$itatam Zo-
phororum $erua$$et altitudin\~e, quoniam à Vi$u nostro longè e$$et po$it{us}, poterat in-
quam ei inopiæ, et, vt ita dicam, humilitati occurrere, cra{$s}itudin{<007>s} interuallo $can-
dent{is} oculi fallens $peciem. Qui Latinè verterunt Aristotelem, præter vnum an-
tiquum interpretem, qui tri$culptos vertit, laquearia transtulerunt. Hunc vt ver-
bum verbo reddidi$$e infici{as} ire non po$$um{us}, ita rem ip$am intellexi$$e non au-
dem{us} a$$erere, certè illos contendim{us} longè aliter, quàm res haberet, expre{$s}i$$e.
Triglyphorum & mutulorum collocatio.
_Et eas cera_
_cærulea depín-_
_xerunt.]_ Cer{as} co-
lorib{us} pingi $olit {as}
fui$$e ad e{as} pictu-
r{as}, quæ inuruntur,
autor e$t plini{us} lib.
_XXXV._ cap. _VII._
Idem lib. _XXI._ cap.
_XIIII._ trad<007>t nigre-
$cere addito charta-
rum cinere, $icut an-
chu$a admixta, quam
orchanetã vocam{us},
rube$cere, varios\’{que} in
colores pigment{is} tra
hi, ad reddend{as} $i-
militudines, & innu
meros mortaliũ v${us},
vt mirum vider<007> non
debeat, $i Iuli{us} Pollux lib. _VII_ cap. _XXVIII._ & Martian{us} Iuri$con$ult{us}
Pandectarum lib. _XXXIII._ de fundo in$tructo, e{as} in pictor{is} in$trumento po-
nant. Cer{is} verò pingere, ac picturam inurere qu{is} prim{us} excogitauerit, non con-
$tare tradit Plin. memorati libri, cap. _XI._ Ei{us} præterea duo fui$$e antiquit{us} gene-
ra, cera, & in ebore cestro, id e$t viriculo, donec cla{$s}es pingi cœpere: tum acce{$s}i$$e
tertium, re$olut{is} igni cer{is}, penicillo vtendi. Id gen{us} picturæ Callixen{us} Rhodi{us}
apud Athenæum dipno$ophiston libro quinto, κηρογραφίαμ vocat, al{ij} encausticen
dicunt. sunt enim & $ua pictorib{us} cauteria, quorum præter cæteros meminit Mar-
tian{us} dicto loco Pandectarũ, vbi & conch{as} appellat va$cula, $iue te$t{as}, in quib{us}
pictores $uos colores reponunt, quòd marin{is} conch{is} ad eã r\~e pictores vti ferè $oleant.
[156]M. VITRVVII POLL.
_Ita díuí$íones tígnorum.]_ Id e$t præci$iones, $eu veri{us} præ$ectæ ad li-
neam & perpendiculum tignorum, quantum emineant, proiecturæ.
_Mutulorum $ub coronís ratío.]_ Non in Zophoro, quod tamen in am-
phitheatro D. Ve $pa$iani factum Videtur, etiam $i coronam $ustineant.
_Mutulí ínclínatí $calpturís deformantur.]_ Nu$quam tamen vidi in
frontem inclinatos, $ed rectos & æquilibres.
_Contráque tetrantes columnarum.]_ Quid $int in column{is} tetran-
tes, proximo capite explicabo.
_Dí$$oluuntur ením angulorum ín ædífící\’js íuncturæ.]_ Fene-
$tr{as} in ædificiorum angul{<007>s} non putat tolerand{as}, quo vitio Venet{ij}s p{<007>s}tcherrimæ
ædes laborant. Et re vera nu$quam robustior validior\’{que} e$$e debet $tructura, quàm
in angul{is}, quorum $i vn{us} vitium fecerit, nece$$e $it iacturam $uccedere. Nos cum
veterum ædificia repetim{us}, prudenti eos feci$$e con$ilio videm{us}, vt anguli cra$-
$iores e$$ent multo, quàm reliqu{us} paries.
_Tígnorum cubílía.]_ Non defuerunt, qui pro cubilia, cubicula legerint,
tignorum et a$$erum $ustentacula interpretati. Cubilia intelligim{us} dicta, quòd ibi
tigna & a$$eres conquie$cant, $edeant\’{que}.
_Vtí no$trí ea caua columbaría.]_ Alioquin columbaria lib. _X._ cap.
_IX._ vocat foramina $iue canales $ecundum $ingulos ax{is} octantes, per quæ aqua in
tympano haustorio organo concepta effluit. Dicta, vti existimo, ἀπὸ τ{ου} κολυμβᾶμ,
id e$t vrinando, qua$i colymbaria, quòd aquæ innatent, immergantu\’rue, à quo κο-
λυμβιά Græci vocànt, quos Latini vrinatores, qui $cilicet innatando $ub aqua
$unt & colymbades aues natantes ac vrinantes, quales $unt anates: quanquam et eo
nomine intelliguntur $al$æ & conditæ oliuæ, ab eo, quòd in $ua conditura natant.
Pri$cian{us} lib. _V._ ex Plauti rudente, columbar interpretatur vinculi gen{us}. I$ido-
r{us} etymol.lib. _XIX._ cap. _II._ putat e$$e columbaria in $umm{is} nauium laterib{us}
loca concaua, per quæ eminent remi, dicta, quòd $int $imilia latibul{is} columbarum,
in quib{us} n<007>dificant. Varroni enim & Columellæ $unt loculamenta, in quib{us} $in-
gula paria fœtificant, cum tamen Palladi{us} <007>p$um ωε{ει}εροζορ{\~ει}ομ, id e$t locum
alend{is} columb{is} destinatum, ita appellet.
_Itaque ín Græcís operíbus nemo $ub mutulís dentículos_
_con$títuít.]_ Tacitè reprehendit Vitruui{us} $ui tempor{is} Romana ædificia. Id verò
vit{ij} antiquorum, vti cætera omnia, v$que adeò plerique omnes Architecti aut per
man{us} traditum acceperunt, & imbiberunt, aut non docti vi$um amplexi $unt, vt
qui Vitruuium $unt $ecuti, nulli{us} in operib{us} vit{ij} fuga tam appareat delectatos,
quàm hoc quæ$iui$$e, pudenda $cilicet & pœnitenda in$citia, ni$i frons mult{is} at-
trita e$$et. Nimirum contra naturam vide{as}, $ub mutul{is} denticulos Romæ in por-
ticu templi Concordiæ, cui{us} adhuc octo Ionicæ columnæ inter Capitolium & fo-
rum cernuntur, & in vicina Corinthia porticu, cui{us} tantum columnæ tres $uper-
$unt, atque in templo Pac{is}, & haud procul in trib{us} column{is}, qu{as} quidam, vt
alibi dixi, pont{is} fui$$e Caligulæ non $at{is} rectè dixerunt. Item in Titi Ve$pa$iani,
& Con$tantini fornicib{us}, in\’{que} Neruæ porticu, ac foro, in therm{is} Diocletiani. Præ-
terea extra portam Collinam, $ecundum viam Salariam in templo penè terra obru-
to, in quo Cerer{is} & Bacchi, cum colligentib{us} è compluuiata vite vu{as} puer{is}, &
[157]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
al{ij}s in lacu calcantib{us}, defluente in hydri{as} tres musto, pictur{as} vidim{us}. Veronæ
$im<007>liter in theatro, & duob{us} veter{is} $tructuræ fornicib{us}, Arimini in vno tem-
plo Dio$curorum, hoc e$t Castor{is} & Polluc{is}, Neapoli, quod D.Paulo nunc dicatum:
tota denique Italia, & vbi non? Verecundi{us}, qui extruxit M. Agrippæ Pantheon
templum Romæ, & $ornicem Beneuenti, vbi $i tænia $ub mutul{is} e$t, at certè non
$ecta in denticulos. Vt colligere hinc po{$s}{is}, non continuò cum plau$u excipienda e$$e
quæcunque, quam vult{is} magno antè tempore con$tructa. Iudicium $anè adhiben-
dum, & ea demum in operib{us} imitanda, quæ à natura rerum non v$quequaque
$int abhorrentia. Id quod & optat & queritur non fieri Vitruui{us} lib. _VII._ cap. _V._
_Neque ín$títuerunt ín fa$tígí\’js dentículos fierí.]_ Locum hunc in
cunct{is} exemplarib{us} mancum decurtatum\’{que} inueni, mihi autem videtur po$$e vi-
tium curari hoc modo, Neque in$tituerunt in fastig{ij}s mutulos, aut denticulos fieri.
Subiungit enim, ideò quod nec canter{ij}, nec a$$eres, & c. Mutulos verò in fastigio-
rum frontib{us} vide{as} in pronao Panthei, & turri $eme$a mont{is} Quirinal{<007>s}, quam
Blond{us} falsò Mecœnat{is} credidit, fuit enim in exquil{ij}s: Cæteri ferè templi Sol{is}
partem fui$$e existimant, aut portam, qua in campum Martium de$cendebatur, qua
in re nolim vllum iudicium meum interponere, fides $it penes autores ip$os. Nun-
quam enim mibi placuit audaculorum quorundam ratio, quib{us} nihil e$t tam ob-
$curum, tam\’{que} ab$tru$um, & procul ab hominum memoria po$itum, quod non fiat
clarum, apertum, & cognitum. Nimium credul{is} ingen{ij}s & di$cendi cupidiori-
b{us} rogati vltróue præstig{ij}s & offuc{ij}s imponunt, mentiuntur effo$$a marmora, at-
que adeò in$cript{as} vrn{as}, quæ nu$quam fuerint, imò quæ nec per $omnium qui-
dem vider<007>nt. Temerarium hominum gen{us}, nihil enim graui{us} dicam, & quou{is}
modo coërcendum. Sed vt ad rem redeam, Veronæ etiam in fornicib{us} duob{us}, Ari-
mini item in vetusto vno idem inueni{as}.
De ratione Dorica. # _CAP. # III._
NONNVLLI antiqui Architecti negauerunt Dori-
co genere ædes $acras oportere fieri, quod mendo$æ &
inconuenientes in his $ymmetriæ conficiebantur. Ita-
que negauit Tarche$ius, item Pytheus, non minus Her
mogenes. Nam is, cum paratam habui$$et marmoris
copiam, in Doricæ ædis perfectionem commutauit, &
ex eadem copia eam Ionicam Libero patri fecit. Sed tamen, non quòd
inuenu$ta e$t $pecies, aut genus, aut formæ dignitas: $ed quòd impedita
e$t di$tributio, & incommoda in opere triglyphorum & lacunariorum
di$tributione. Nanque nece$$e e$t triglyphos con$titui contra medios
tetrantes columnarum, metopas\’q;, quæ inter triglyphos fient, æquè lon-
gas e$$e, quàm altas: contra\’q; in angulares columnas triglyphi in extre-
mis partibus con$tituuntur, & non contra medios tetrantes. Ita metopæ,
quæ proximè ad angulares triglyphos fiunt, non exeunt quadratæ, $ed
oblongiores triglyphis dimidia latitudine. At qui metopas æquales vo-
[158]M. VITRVVII POLL.
lunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi dimidia altitu-
dine. Hoc autem $iue in metoparum longitudinibus, $iue intercolum-
niorum contractionibus efficiatur, e$t mendo$um. Quapropter antiqui
euitare vi$i $unt in ædibus $acris Doricæ $ymmetriæ rationem. Nos au-
tem exponimus, vtiordo po$tulat, quemadmodum à præceptoribus ac-
cepimus: vti $i quis voluerit his rationibus attendens ita ingred<007>, habeat
proportiones explicatas, quibus emendatas & $ine vitijs efficere po$sit
ædium $acrarum Dorico more per$ectiones. Frons ædis Doricæ in loco,
quo columne con$tituũtur, diuidatur, $itetra$ty los erit, in partes XXVIII.
$ihexa$tylos, XLIIII. ex his pars vna erit modulus, qui Græcè έμζὰτκ
dicitur, cuius moduli con$titutione rationibus efficiuntur omnis operis
di$tributiones. Cra$situdo columnarum erit duorum modulorum, alti-
tudo cum capitulo XIIII. Capituli cra$situdo vnius moduli, latitudo
duorum & moduli $extæ partis. Cra$situdo capituli diuidatur in partes
tres, è quibus vna plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum annulis,
tertia hypotrachelion, contrahatur columna ita, vti in tertio libro de Io-
nicis e$t $criptum. Epi$tylij altitudo vnius moduli cum tænia & guttis:
tænia moduli $eptima, guttarum longitudo $ub tænia contra triglyphos,
alta cum regula parte $exta moduli præpendeat. Item epi$tilij latitudo
ima re$pondeat hypotrachelio $ummæ columnæ. Supra epi$tylium col-
locandi $unt triglyphi cum $uis metopis alti vnius & dimidiati moduli,
lati in fronte vn<007>us moduli: ita diui$i, vt in angularibus columnis, & in
medijs contra tetrantes medios $int collocati, & intercolumnijs reliquis
bini, in medijs pronao & po$tico terni: ita relaxatis medijs interuallis $ine
impedition<007>bus, aditus accedentibus erit ad Deorum $imulacra. Trigly-
phorum latitudo diuidatur in partes $ex, ex quibus quinq partes in me-
dio, duæ dimidiæ dextra ac $in<007>$tra de$ignentur, regula vna <007>n medio de-
formetur femur, quòd Græcè μκὸ dic<007>tur, $ecundum eam canaliculi ad
normæ cacumen imprimantur. Ex ordine eorum, dextra ac $ini$tra, alte-
ra femora con$tituantur, atque in extremis partibus $emicanaliculi inter-
uertantur. Triglyphis ita collocatis, metopæ, quæ $unt inter triglyphos,
æquè altæ $int, quàm longæ. Item in extremis angulis $emimetopia $int
impre$$a dimidia moduli latitudine. Ita enim erit, vt omnia vitia, & me-
toparum, & intercolumniorum, & lacunariorum, quòd æquales diui$io-
nes factæ erunt, emendentur. Triglyphi capitula $exta parte moduli $unt
facienda. Supra triglyphorum capitula corona e$t collocanda in proie-
ctura dimidia, & $exta parte, habens cymatium Doricum in imo, alterum
in $ummo, item cum cymatijs corona cra$$a ex dimid<007>a moduli. Diui-
dendæ autem $unt in corona ima ad perpendiculum, Triglyphorum &
ad medias metopas viarum directiones, & guttarum di$tributiones, ita
vti guttæ $ex in longitudinem, tres in latitudinem pateant: reliqua $pa-
[159]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
tia, quòd latiores $unt metopæ, quàm triglyphi, pura relinquantur, aut
fulmina $calpantur, ad ip$um\’q; mentum coronæ incidatur linea, quæ $co-
tia dicitur. Reliqua omnia tympana, $imæ, coronæ, quemadmodum $cri-
ptum e$t in Ionicis, ita perficiantur. Hæcratio in operibus dia$tylis erit
con$tituta. Si verò $y$tylon & monotriglyphon opus erit faciendum,
frons ædis $i tetra$tylos erit, diuidatur in partes XXIII. $i hexa$tylos erit,
diuidatur in partes XXXV. ex his pars vna erit modulus, ad quem (vti
$uprà $criptum e$t) opera di$tribuentur. Ita $upra $ingula epi$tylia, &
metopæ duæ, & triglyphi $inguli erunt collocandi. In angularibus non
amplius, quàm quantum e$t $patium hemitriglyphi. Accedet id in me-
diano contra fa$tigium trium trigly phorum & quatuor metoparum $pa-
tium, vt latius medium intercolumnium accedentibus ad ædem habeat
laxamentum, & aduer$us $imulacra deorum a$pectus dignitatem. In$u-
per triglyphorum capitula corona e$t collocanda habens (vti $uprà $cri-
ptum e$t) cymatium Doricum in imo, alterum in $un mo. Item cum cy-
matijs corona cra$$a ex dimidia. Diuidendæ autem $unt in corona ima
ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias metopas, viarum directio-
nes, & guttarum di$tributiones, & reliqua quoque, quemadmodum di-
ctum e$t in dia$tylis. Columnas autem $triari XX. $trijs oportet, quæ $i
planæ erunt, angulos habeant XX. de$ignatos: $in autem excauabuntur,
$ic e$t forma facienda, ita vti quàm magnum e$t interuallum $triæ, tam
magnis $triaturæ paribus lateribus quadratum de$cribatur: in medio au-
tem quadrato circini centrum collocetur, & agatur linea rotundationis,
quæ quadrationis angulos tangat, & quantum erit curuaturæ inter rotun-
dationem & quadratam de$criptionem, tantum ad formam excauentur,
ita Dorica columna $ui generis $triaturæ habebit per$ectionem. De ad-
iectione eius, quæ media adaugetur (vti in tertio volum<007>ne de Ionicis e$t
per$cripta) ita & in his transferatur. Quoniam exterior $pecies $ymme-
triarum, & Corinthiorum, & Doricorum, & Ionicorum e$t per$cripta,
nece$$e e$t etiam interiores cellarum pronai\’q; di$tributiones explicare.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Ex eadem copía eam Ionícam Líbero patrí fecít.]_ Ei{us} æd{is} me-
minit lib. _III._ cap. _II._ & in proœmio lib. _VII._ Cæterùm cur Ionicam Libero pa-
tri fecerit Hermogenes, dubium videri poterat, ni$i lib. _I._ cap. _II._ tradidi$$et Iuno-
ni, Dianæ, Libero\’{que} patri ita con$trui oportere. Nam cum Deorum triplex ratio ha-
bita e$$et, fortium, delicatorum, & mediorum, Fortib{us}, vt Mart<007>, Herculi, Miner-
uæ, ædes Doricæ $euerior{is} $tructuræ con$titutæ $unt, Delicatiorib{us} vt Veneri, Pro-
$erpinæ, Floræ, Corinthio genere propter tener<007>tatem oper{is} factæ $unt, Med{ij}s, vt Iu-
noni, Dianæ, Baccho, con$tructæ $unt Ionicæ, quòd id gen{us} ædes temperatæ $int, id
e$t, nec v$quequaque gracili florida\’{que} $int $tructura, nec rur${us} $euera.
[160]M. VITRVVII POLL.
_Et lacunaríorum dí$tríbutíone.]_ Lacunaria, quæ & laquearia, &
lac{us} dicuntur autore Seruio, $unt contignationum cœlum, vnde laqueatæ cœnatio-
nes appellantur. Lucili{us} apud I$idorum lib. _XIX._
_Re$ultant ædes\’{que} lac{us}\’{que}.
Quod autem ad lacunariorum distributionem attinet, $ciendum lacunaria dici &
ip$a tigna, & intertignia. Itaque cum triglyphi referant exteriorem tignorum par-
tem, & quæ inter duo $unt interualla ip$æ metopæ, $i illorum erat impedita distri-
butio, & interiorum lacunariorum nece$$e e$t fui$$e impeditam. Illud addam au-
ctar{ij} loco, antiquorum luxuriam ver$atilia cœnationum laquearia feci$$e, & ita
coagmenta$$e, vt $ubinde alia facies atque alia $uccederet, & toties tecta, quoties
fercula mutarentur. Autor ei{us} rei Seneca Epistol. lib. _XIIII._
_Sed oblongíores tríglyphís dímídía altítudíne.]_ In omnib{us} co-
dicib{us} hic loc{us} inquinat{us} & maculo${us} e$t, $cribendum, oblongiores triglyphi
dimidia latitudine, vt $it $en${us}, $unt longiores, quàm decet, $emimodulo, $iue vno
tetrante. Nam oportebat e$$e parib{us} laterib{us} quadrat{as}, & occupare $olum pri-
mum columnarum tetrantem, medios duos $eruari extremo hinc atque hinc trigly-
pho. Si Verò triglyphi $uper duos extremos tetrantes collocentur, nece$$e e$t metop{as}
produci in duos priores. Quòd autem dimidia latitudine hîc & paulò pò$t resti-
tuendum $it, facilè iudicabit, qui $ciuerit triglyphorum mediam altitudinem e$$e
$emimoduli, & quartæ part{is} vni{us} moduli, cum ip$æ metopæ $olo $emimodulo qua-
dratum $uperent.
_Díuídatur, $í tetra$tylos erít, ín partes XXVIII. $í hexa$ty-_
_los, XLIIII.]_ Quamu{is} hîc manu $criptos codices cum excu$is con$entire inue-
nerim, $cribendum tamen duxi, $i tetrastylos erit, in partes _XXVII._ $i hexasty-
los _XLII._ Nam $i $upra $ingularum columnarum tetrantes collocentur $inguli
triglyphi, & in $ingul{is} intercolumn{ij}s angularib{us} triglyphi duo, & metopæ tres,
in mediano metopæ quatuor, & triglyphi tres, Metopæ autem cra$$æ $int modulum
vnum & $emi$$em, ip$i verò triglyphi cra{$s}i modulum vnum: adiect{<007>s} $ingul{<007>s} in
extrem{is} angul{is} $emimetop{ij}s, vt vocat, $i rectè $upputab{is}, reperies modulos omni-
no non e$$e plures viginti $eptem, $i tetrastylos erit frons æd{is}. Quòd $i fuerit hexa-
$tylos, fient moduli quadraginta duo, addantur enim vtrinque inter medianum
intercolumnium & angularia triglyphi tres, & metopæ tres, id e$t, moduli
quindecim.
_Ex hís vna pars erít modulus.]_ Modulum accipit pro men$ura, qua
partes omnes dimetiendæ $unt. Ea in al{ij}s à cra{$s}itudine imi $capi columnæ, in Dori-
co genere à triglypho petitur.
_Echínus cum annulís.]_ Subaudi trib{us}, nam tot animaduerti addi ve-
luti regul{as} $ub echino in antiquorum operib{us} Doric{is}, cum alibi, tum in theatre
M. Marcelli, vbi hodie Sabellorum dom{us}, in Tu$canic{is} autem vnicum annulum.
Non defuerunt tamen & ex antiqu{is}, qui pro annul{is} trib{us} cymatium $calp$e-
runt. Quod gen{us} vi$itur in amphitheatro, quod in media vrbe (Vtrefert Sueto-
ni{us}) Ve$pa$ian{us} ædificauit, & Tit{us} fili{us} dedicauit. Id hodie Coli$eum, qua$i co-
lo$$eum dic{as}, appellant, à colo$$o Neron{is}, qui haud procul fuit. Sciendum autem
tres annulos non e$$e eiu$dem perpendiculi, $ed veluti fa$ciol{as} prominere, $upre-
[161]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
mum mag{is} quàm proximum, & hunc quàm infimum.
_Tertía hypotrachelíon contrahatur columnæ.]_ Qui ita emenda-
uit, decept{us} e$t, quod paulò pò$t hypotrachelion $ummæ columnæ nominet, & cap.
_II._ lib. _III._ de contractura hypotracheliorum, id e$t $ummarum columnarum tra-
diderit. Sanè aduertendum e$t, Doricorum & Tu$canicorum capitulorum partem
imam etiam hypotrachelion dici, vt liquet ex cap. _VII._ hui{us} libri. Leo Albert{us}
collum vocat. Vt hoc loco $cribendum fuerit, tertia hypotrachelion, deinde, Contraha-
tur columna, & c. Illud tamen tacendum non e$t, animaduer$um min{us} contrahi,
$olidiores\’{que} e$$e Tu$can{as}, quàm Doric{as} column{as}, & h{as}, quàm Ionic{as}, $icuti Io-
nic{as}, quàm Corinthi{as}, & h{is} Compo$it{as} (quod miror neglexi$$e, aut etiam non
vidi$$e fenestrarum palat{ij} Farne$iorum Architectum) quamobrem in extruendo
$i plurib{us} columnationib{us} erat vtendum, $olidiores graciliorib{us} $ub$trui $olit{as}:
quartam $edem plan{is} column{is} e$$e datam: ad hæc hypotrachelia Dorica alios pura
reliqui$$e, alios ro${as}, aut achanti folia $calp$i$$e.
_Altí vníus & dímídíatí modulí, latí ín fronte vníus.]_ Gramma-
ticorum præcept{is} dicendum, Alti vnum & dimidiatum modulum, lati vnum.
Ip$e verò Vitruui{us} $ecur{us} istiu$modi rerum, $imili dicendi genere vtitur lib. _V._
cap. _XI._ lib. _VIII._ cap. _VII._ & lib. _X._ cap. _XIIII. XV._ & _XIX._ Quin &
Columella libro de arborib{us} cap. _V._ eo dicendi genere v${us} e$t: hunc verò in mo-
dum $cribit, sulcum autem terrenum pedum duorum altum, & longum $eptua-
ginta vna opera effodit. Sed & Varronem annotaui apud Plinium lib. _XXXVI._
cap. _XIII._ non abhorrui$$e, cum Por$ennæ $epulcrum, cui{us} etiamnum vestigia
extant ad Clu$ium Ethrurum vrbem, de$criberet. Imò & ip$e Plini{us} eodem libro
vtitur, de column{is} quæ fuerant in Cra{$s}i domo loquens.
_Contra tetrantes medíos $ínt collocatí.]_ Id e$t diui$a $capi $ummi
cra{$s}itudine in partes quatuor, ita triglyphi $upra column{as} collocentur, vt par-
tes medi{as} du{as} occupent, relict{is} vtrin{que} $ingul{is}: in extrem{is} tamen tantum
dee$t, quantum $uperatur $cap{us} hic ab imo, qui cra$${us} e$t duos modulos, cum
$int triglyphi vnum tantummodo cra{$s}i modulum. Contrahitur verò $umm{us} $ca-
p{us}, vti $criptum e$t libr. _III._ cap. _II._ Locat{us} ita{que} Triglyph{us} $uper duos me-
dios tetrantes, nece$$e e$t occupet pauxillum pl{us}, quàm dextra at{que} $inistra re-
linquatur. Bramantes, vt id obiter dicam, in exteriore ba$il<007>ca D. Petri, & in
ambulatione vaticana non Triglyphos, $ed metop{as} ad perpendiculum columnarum
collocat, non imitanda licentia, quanquam & $uos inuenit imitatores.
_In íntercolumníís relíquís bíní.]_ Intercolumnium Vitruui{us} nomi-
nauit, quod $ignificanti{us}, & forta$$e veri{us} μεΤαξυτριγλυφίομ, vel μεσοΤριγλυ-
φίομ, aut vt Latinum fingam{us}, intertriglyphium vocaretur, audendum e$t, dum
al<007>o modo rem exprimere mel<007>{us} non po$$um{us}, eorum exemplo, qui epitogium,
epirhedium, cryptoportic{us}, anticato, & $imilia compo$uerunt. Et quæ primo
dura vi$a erunt, v$u mollientur: Non enim pro $patio, quod e$t inter imos dua-
rum columnarum $capos, vt alibi, ita hoc loco accipiendum: $ed quantum epistyl{ij}
e$t à triglipho, qui $uper columnam e$t, ad alium, qui $uper proximam e$t collo-
cat{us}. Dictum e$t autem intercolumnium, $icut inter$calmium libro primo, in-
[162]M. VITRVVII POLL.
teruenium libro $ecundo & octauo, intertignium libro quarto. Eadem ratione
dixit Cicero libro de finib{us}, & de natura Deorum intermundia, eadem Colu-
mella interordinium, & internodium: eadem Apulei{us} interfemineum pro natu-
ra muliebri.
_Deformetur femur, quod Græcè μκρὸ dícítur.]_ μκρὸ Græc{is}
pars e$t, quæ à coxendic{is} incipit acetabulo, & finit ad genu. Ei{us} partes exte-
riorem at{que} anteriorem femur latini vocant, interiorem & posteriorem femen.
Fuch$io ne$cio quid venerit in mentem, vt μκρὸ in annotationib{us} in l<007>bros Galeni
de $anitate tuenda, crur{is} partem e$$e diceret, cum femur crure excipiatur, com-
mi$$ura patella tecta, & femur humero, cr{us} verò brachio $imile $it, $i fides haben-
da Cornelio Cel$o libr. _VIII._ Ne{que} tamen me latet Galeno σκέλ <010> femur, tibiam,
& pedem dici, ide$t quicquid à coxendic{is} o$$e ad extremos v${que} ped{is} digitos
pertiuet, $ed qui latinè loquebatur, eum par erat latinum autorem $equi. Hoc non
dix<007>, vt hominem de re medica bene meritum traducerem, $ed vt errorem tolle-
rem. Metaphoricos igitur in triglyph{<007>s} dicuntur femora, veluti $triæ inter canali-
culos ad normæ angulum excauatos, $iue protuberantes partes. Femor{is} enim toti{us}
forma, vti rectè à Galeno libro de o{$s}ib{us} traditum e$t, anteriore in parte exterio-
re\’{que} gibba, in posteriore interiore\’{que} $ima e$t.
_In extremís angulís $emímetopía $ínt ímpre$$a.]_ Semimetopia
vocantur, quod dimidiatarum metoparum $int loco. Non enim earum dimidiata-
rum, $ed $emimoduli ferè habent cra{$s}itudinem, id\’{que} propter $capi $ummi contra-
cturam, ad cui{us} re$pondent perpendiculum.
_Corona e$t collocanda ín proíectura dímídía.]_ Id e$t coronæ pro-
iectura facienda e$t ex dimidia parte moduli, quantum $cilicet alta e$t, vt $ub-
iungit. In quo non po$$um non valde mirari, quid venerit in mentem Architecte
theatri M. Marcelli, qui coronam proiecerit duplo ferè mag{is}, quàm par erat. Id
tamen video non di$plicui$$e Sangallo, qui in extruenda Farne$iorum domo, eadem
$it v${us} corona.
_Ita vtí guttæ $ex ín longítudínem, tres ín latítudínem pa-_
_teant.]_ Sunt omnino guttæ, quæ in corona ima $calpuntur ad $ingulorum trigly-
phorum perpendiculum, decem & octo, figura diuer$æ ab e{is}, quæ $ub triglyph{is}
propendent. Nam hæ afficti coni, $iue metæ figura deformantur, illæ verò ad cir-
cinum propendent vertico$æ, vt inuer$i turbin{is} imam penè partem in $peciem re-
ferant, quæ tamen $en$im imminui videatur, vt ex theatro Marcelli $ubiecta figu-
ra o$tendit. Atqui, cum guttarum aquæ habeant imaginem, oportebat infim{as}
vtrarunque partes $phæroides habere $chema, id e$t, e$$e orbiculat{as}. Leo Albert{us}
existimauit $uppendentes triglyph{is} gutt{as} repræ$entare clauiculos $ex $ubaffi-
xos tignorum (quorum re$ecta capita, & $uper trabem traiecta triglyphi refe-
runt) retinendorum gratia, ne regred<007>antur intror${us}. Quidam pro gutt{is} $cal-
p$erunt campanul{as} prominentib{us} ropal{<007>s}, id e$t malleol{is}. Id verò $e facere anti-
quorum exemplo dicebant, quod tantum abe$t, credam, vt affirmare au$im, carere
pror${us} ratione.
[163]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
Guttarum coronæ & epi$tylij deformatio.
_Hæc ratío ín operíbus día$tylís erít.]_ Id e$t in operib{us}, quorũ interco
lũnia, præter medianũ, quod cæter{is} pat\~eti{us} e$t, triũ columnarũ habebũt interpo$itã
cra{$s}itudin\~e, $i quid\~e ita, vtlib. _III._ Vitruui{us} expo$uit, accipim{us}. Sed in triglyphorũ
& metoparũ di$tributione, alia ratio habenda e$t. Nã $upra triũ columnarũ interual-
lum, additur intercolumniorũ angularium epi$tyl{ij}s (vt dixim{us}) $emimodul{us}, vt
$int moduli $ex & $em{is}, cũ ip$um intercolumniũ habeat modulos tantũ quin{que} &
dimidium. Vocetur igitur gen{us} hoc diastylon ditriglyphon. Sed hîc aduertendum
diastylon & $y$tylon nom\~e nanci$ci à cæter{<007>s} præter medianũ epi$tyl{ij}s. Medianum
enim in vtro{que} aræo$tylũ e$t: nã in $ystylo monotriglypho habet cra{$s}itudin\~e colũnarũ
triũ & dimidiæ, in diastylo ditriglypho quatuor & $em{is}. Dixim{us} verò lib. _III._
aræostylon e$$e $tatim quã intercolumniũ $uperattrium columnarũ cra{$s}itudinem.
_Sí verò $y$tylon, & monotríglyphon opus erít facíendum.]_
Sy$tylon vocauit lib. _III._ cui{us} intercolumniũ tantũ patêret, quantũ cra$$æ e$$ent co-
lũnæ duæ. Nunc vocat $y$tylon monotriglyphon cui{us} angularia intercolũnia nõ ha-
b\~et plures triglyphos quã vnũ, qu\~e circũ$tent metopæ duæ. Systylon verò nõ propriè
dicitur, quia à colũna
ad colũnã $olũ e$t triũ
modulorũ interuallũ,
quod pycno$tyli e$t pro
priũ, cũ $y$tylon $it qua
tuor, $i quidem habet
$patiũ duarũ colũna-
rũ. Sed qu\~eadmodũ nõ
ita multũ antè, inter-
columniũ interpretati
$um{us}, quãtũ à trigly
pho ad triglyphum e$t
$pat{ij}, ita $i hoc loco ac-
cipim{us} nõ dubiũ e$t,
quin $int futuri modu
li quatuor, id e$t, duæ
metopæ, et triglyph{us}
vn{us}. E$to igitur ge-
n{us} hoc non $ystylon,
$ed$y$tylon monotrigly
phon. Figur {as} adiũxi.
Opus tetra$tylon $y $tylon monotriglyphon.
[164]M. VITRVVII POLL.
Opus hexa$tylon $y$tylon monotriglyphon.
_Frons ædís $í tetra$tylos erít, díuídatur ín partes XXIII. $í_
_hexa$tylos erít, díuídatur ín partes XXXV.]_ Loc{us} hic etiam in vete-
rib{us} codicib{us} mendo${us} e$t. Scribendum autem e$t, $i tetrastylos erit, diuidatur
in partes _XIXS._ Si hexastylos erit, diuidatur in partes _XXIXS._ Id ita o$tendo,
hoc differt op{us} $ystylon monotriglyphon à dia$tylo, quòd in hui{us} angularib{us} in-
tercolumn{ij}s $unt metopæ tres, & triglyphi duo, quæ efficiunt modulos $ex cum
dimidio, in mediano verò metopæ quatuor, & triglyphi tres, id e$t, moduli nouem.
In illi{us} autem intercolumn{ij}s angularib{us} $unt metopæ duæ cum triglypho vno,
id e$t, moduli quatuor, in mediano verò metopæ tres, & triglyphi duo, id e$t, moduli
$ex & $em{is}. Non enim e$t nece$$e admonere, $upra tetrantes columnarum medios,
$ingulos e$$e triglyphos, id e$t, modulos totidem. Superatur igitur $ystylon op{us}
vtrinque $ingul{is} modul{is} duob{us} & $emi$$e, & in medio totidem (de tetrastylo
enim nunc mihi e$t res) id e$t, in vniuer$um modul{is} $eptem & $emi$$e. Atqui
ostendim{us} tetra$tyli diastyli modulos e$$e _XXVII._ à quib{us} $i auferes $eptem
eos modulos & $emi$$em, quib{us} $uperat $ystylon, videb{is} $upere$$e _XIXS._ Quòd
$i erit hexastylon, $uperabitur modul{is} duodecim & $emi$$e, quib{us} ablat{is}, re$ta-
bunt _XXIXS._ Figur{as} adiunxi.
[165]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
Opus tetra$tylon dia$tylon.
Opus hexa$tylon dia$tylon.
_Ita $upra $ingula epi$tylia.]_ Supra $ingulas epistyl{ij} partes, non quæ
intercolumn{ij}s re$pondent, $ed quæ $unt à triglypho $uper columnam collocato ad
[166]M. VITR VVII POLL.
proximæ columnæ triglyphum. Id verò $pat{ij} $uperat intercolumn{ij} interuallum
modulo vno, id e$t, hinc at{que} hinc $emimodulo, quantum $cilicet metoparum tetran-
tib{us} columnarum inuehitur, $edet\’{que}.
_Et metopæ duæ, & triglyphi bini erunt collocandi.]_ Et h<007>c lo-
c{us} vn{us} e$t è pulchrè contaminat{is}. Ita habent omnia quæ viderim exemplaria,
adeò pertinaciter in errorem con$pirarunt. Collocantur autem $inguli triglyphi, non
bini, vnde & monotr<007>glyphi nomen nactum e$t id oper{is} gen{us}. Quare pro bini,
$inguli $cribendum: nec enim po$$unt e$$e in intercolumnio triglyphi duo, vbi $unt
$olummodo metopæ duæ.
_In angularibus hoc amplius, dimidiatum quantum e$t $pa-_
_tium hemitriglyphi.]_ Inoleuit & hic iampridem error Vitruu{ij} codicib{us}.
Expungenda vero e$t dict<007>o dimidiatum. Nam quantum hemitriglyph{us} ampl{us}
e$t, tantum in angul{is} quantum $capi contractura patitur (ea enim prudenti Ar-
chitecto moderab<007>tur) relinquendum, id e$t $emimodul{us} vtrinque, quæ dixim{us}
$emimetopiorum nomine accipi. Quòd $i animaduertere $eueri{us}, & castigare mihi
permittatur: nam aliqu<007>d omnino libertat{is} a$$umendum e$t, $i locum hunc corri-
gere vel{is}, deprauat{us} enim mani$esto e$t: vel reclamantib{us} omnib{us} exemplari-
b{us}, isti $cripturæ notam inuram, & in deportatæ locum banc $ufficiam, In angu-
larib{us} non ampli{us}, quàm quantum e$t $patium hemitriglyphi. Triplicem enim
habendam e$$e in triglyph{is} distribuend{is} epistyliorum rationem cen$et, angula-
rium, mediani, & eorum, quæ vtrin{que} inter hoc & illa $unt. Ista ait in $ystylo &
monotriglypho genere habere metop{as} du{as}, & triglyphum vnum, angularia au-
tem $emitriglyphi ferè $patium, neque ampli{us} quicquam. Medianum verò tri-
glyphos duos, & metop{as} tres, ita enim nos emendam{us}.
_In mediano contra $a$tigium trium triglyphorum, & trium_
_metoparum $patium.]_ Hic etiam loc{us} in omnib{us} libr{is} turpi macula fœ-
dat{us} e$t. Fieri enim non pote$t, vt collocat{is} $upra column{as} triglyph{is}, in mediano
intercolumnio triglyphi tres con$tituantur, & non plures quàm tres metopæ. Quare
$i eam $criptionem recipim{us}, exigenda loco dictio trium, & pro ea $cr<007>bendum
guatuor, vt $it, trium triglyphorum, & quatuor metoparum. Statim enim po$t col-
locatos $upra columnarum tetrantes triglyphos, $equitur metopa, deinde triglyph{us},
postea metopa, inde triglyph{us}, postea metopa tertia deinde terti{us} triglyph{us}, quem
$equitur quarta metopædemum $upra columnam triglyph{us}. Vides in intercolum-
nio e$$e metop{as} quatuor, cum $int triglyphi tres. Sed quòd cen$uerim{us} diastyli &
$ystyli diuer$a e$$e mediana intercolumnia, $cribendum existimam{us}, duorum tri-
glyphorum, & trium metoparum Deforme enim mihi videtur, medianum <007>nter-
columnium e$$e proportion{is} $e$quiquartæ ad reliqua. Sed de intercolumn{ij}s Doric{is}
& intertriglyph{ij}s in vniuer$um ita habeto. Diastyli intercolumnia præter me-
dianum, habent tres columnarum cra{$s}itudines, intertriglyphia pl{us} hoc habent $e-
mi$$em columnæ. Hoc loco intertriglyphiũ accipio pro $patio, quod e$t à triglypho, qui
$uper medios columnæ tetrantes collocat{us} e$t, ad proximum pari in loco con$t<007>tu-
tum: alioquin eram metopæ nomine appellatur{us}. Medianum intercolumnium patet
quatuor columnarum cra{$s}itudinem, intertriglyphium $uperat id $patium $emi$$e
columnæ. Systyli <007>ntercolumnia, excepto mediano, habent interuallum columnæ
[167]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
vni{us} & dimidiæ, intertriglyphia patent, quantum $unt cra$$æ duæ columnæ. Me-
diano intercolumnio dantur cra{$s}itudines tres, intertriglyphium habet cum eo $pa-
tio & columnæ $emi$$em.
_Viarum direptiones.]_ Al{ij}s
in codicib{us} hîc & paulò ante legitur
Fulminum duplex deformation.
directiones. Cuiu$modi autem $calptura
fuerint, non conuenit, diuer$is diuer$a
con{ij}cientib{us}. Apud me nondum $at{is}
con$tat quid $tatuam, nullo relicto ve$ti-
gio, vnde qua$i via $ternatur.
_Pura relinquantur, aut ful-_
_mina $calpantur.]_ Nu$quam in an-
tiquorum moniment{is} vidi in corona ima
$calpta fulmina. Si cui verò ex Vitruu{ij}
præcepto placebit $calpere, form{as} du{as}
appo$ui, pr<007>orem petitam ex fornice an-
tiquo Arimini, cuiu$modi ferè vi$itur
etiam in aliquot numi$matib{us} Au-
gusti patr{is}, & Neron{is}, posteriorem ex
Cochlide columna Traiani, quæ e$t Romæ
in ei{us} princip{is} foro.
_Quæ $i planè erunt, angu-_
_los habeant XX.]_ Columnæ Dori-
cæ, aut angul{is} in$igniuntur viginti, aut
totidem excauantur $trigib{us}, $ed $uo
quodam & proprio modo, vt hic præ-
$cribitur. Nam e$t aliud $triandi gen{us}
Ionic{<007>s} debitum, de quo ip$e dixit cap.
vltimo, lib. _III._ Quæ $triantur colum-
næ, autrect{is} line{is}, aut in clauicularum
modum $ur$um ver${us} obuolut{is} $trian-
tur, vt<007> in torcularium cochle{is} v<007>dere
e$t. Corinthiæ ab Ionic{is} $tri{as} mutuan-
tur, $ed aut totæ à $ummo ad imum ex-
cauantur, aut partium trium in$ima
veluti baculo in$erto oppletur. Viden-
tur extra vrbem $capi Corinth{ij} onychi-
ni duo $ecundo ferè lapide ad viam No-
mentanam, in æde D. Agnet{is}, miro ar-
tificio $triati, $ed non ex præcepto. Sunt
& in vrbe, in ba$ilica D. Petri, alterno
ordine $tr{ij}s clauiculatim $piratim\’{que} ob-
uolut{is} $triatæ, & frondib{us}, $igill{is}, aui-
[168]M. VITRVVII POLL.
cul{is}, palmitib{us}, racem{is}\’{que} a$peræ. Subiect{is} figur{is} Doricarum $triarum rationem
ostendim{us}, & earum Corinthiarum, quæ nunc $unt in templo Agnet{is}.
Striaturæ Doricæ figura.
Corinthia Agnetis.
_Vt in tertio volumine de_
_Ionicis.]_ De adiectione, quæ à Græc{<007>s}
dicta e$t ἔνΤασι, qua in ventrem cre$cit
columna, ei{us} libri capite $ecundo præ-
$crip$it. In ventrem autem creui$$e test{is}
etiam poterit e$$e Pedian{us} explicans lo-
cum illum tertiæ action{is} in Verrem Ci-
ceron{is} de Architect{is} loquent{is}, Dicunt
ei ferè nullam e$$e columnam quæ ad
perpendiculum e$$e po{$s}it. Perpendicu-
lum, ait, linea laterum æqualitatem pro-
bat, à $ummo ad imum altitudinem pro-
bans. Hoc cum in column{is} omnib{us}, tum
maximè in $tructilib{us} euenit, in
quib{us} aut media, aut ima
cra{$s}iora $unt. Figuram
adiection{is} appo-
$uim{us}.
[169]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
De interiore cellarum & pronai distributione. # _CAP. # IIII_.
DISTRIBVITVR autem longitudo ædis, vti la-
titudo $it longitudinis dimidiæ partis, ip$a\’q; cella par-
te quarta, longior $it, quàm e$t latitudo cum pariete,
qui paries valuarum habuerit collocationem. Reliquæ
tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ
antæ columnarum cra$situdinem habere debent. Et $i
ædes erit latitudine maior quàm pedes XX. duæ columnæ inter duas an-
tas interponantur, quæ di$iungant pteromatos & pronai $patium. Item
intercolumnia tria, quæ erunt inter antas & columnas, pluteis marmoreis
$iue ex inte$tino opere factis intercludantur, ita vti fores habeant, per
quas itinera pronao fiant. Item $i maior erit latitudo quàm pedes XI. co-
lumnæ contra regiones columnarum, quæ inter antas $unt, intror$us col-
locentur, & eæ altitudinem habeant æquè, quàm quæ $unt in fronte. Cra$-
$itudines autem earum extenuentur his rationibus, vti $i octaua parte
erunt, quæ $unt in fronte, hæ fiant nouem partes. Sin autem nona, aut de-
cima, pro rata parte fiant. In conclu$o enim aëre, $i quæ extenuatæ erunt,
non di$cernentur: $in autem videbuntur graciliores, cum exterioribus fue-
rint $triæ vigintiquatuor, in his faciendæ erunt XXVIII. aut XXXII.
Ita quòd detrahitur de corpore $capi, $triarum numero adiecto adauge-
bitur ratione, quo minus videbitur, & ita exæquabitur di$pari ratione co-
lumnarum cra$situdo. Hoc autem efficit ea ratio, quòd oculus plura &
crebriora $igna tangendo, maiore vi$us circuitione peruagatur. Nanque
$i duæ columnæ æquè cra$$æ lineis circummetientur, è qu<007>bus vna $it non
$triata, & altera $triata, & circa $trigium caua, & angulos $triarum linea
corpora tangat, tamet$i columnæ æquè cra$$æ fuerint, lineæ quæ circun-
datæ erunt, non erunt æquales, quòd $triarum & $trigium circuitus ma-
iorem efficiet lineæ longitudinem. Sin autem hoc ita videbitur, non e$t
alienum in augu$tis locis, & in conclu$o $patio graciliores columnarum
$ymmetrias in opere con$tituere, cum habeamus adiutricem $triarum
temperaturam. Ip$ius autem cellæ parietum cra$situdinem pro rata par-
te magnitudinis fieri oportet, dum antæ eorum cra$situdinibus columna-
rum $int æquales, & $i extructi futuri $int, quàm minuti$simis cæmentis
rectè $truantur. Sin autem quadrato $axo aut marmore, maximè modi-
cis paribus\’q; videtur e$$e faciendum: quòd media coagmenta medij lapi-
des continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem. Item cir-
cum coagmenta & cubilia eminentes expre$siones, graphicoteram effi-
cient in a$pectu delectationem.
[170]M. VITR VVII POLL.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Pluteis marmoreis, $iue ex inte$tino opere factis.]_ Plutei hoc loco
dicuntur $epta marmorea, aut ex laterib{us}, aliáue materia, quib{us} intercolumnia
ob$epiri, intercludíue $olent. Op{us} autem intestinum, quod alio etiam loco dixim{us},
e$t quod ligno constat.
_Circa $trigium caua.]_ In aliquib{us} libr{is} inueni $triglium, quam $cri-
pturam Hermola{us}, & sulpiti{us} probauerunt. Hanc nostram, hoc e$t Iucundi, re-
tineo. Nam {ρι}ξ Græcæ e$t canalicul{us}, vt ait Vitruui{us} lib. _X_. cap. _XV_. Colum-
narum $triaturam vocat Aristoteles Ethicorum libro decimo ῥἀΒΛωσιυ qua$i
virgationem dic{as}. Neque videtur rem intellexi$$e enarrator Eustrati{us}, qui ait
e$$e τ{ὴν} {κατὰ} μ\~Νκ<033> <105> κίον<033> π\~Νξιυ, quando $cilicet ad angulos rectos colloca-
tur. Aristoteles enim ῥαΒδωΤά ostrea nominat, quæ Latini pectinata, $triata, &
virgata vertere po$$unt. A quo ῥαΒ{δι}\’πτχ κίονα $triat{as} column{as} appellaue-
r{is}. Strigæ autem Sexto Pompeio autore, $unt ordines rerum inter $e continuata-
rum. In qua re v${us} e$t Columella lib. _II_. cap. _XIX_. de fœno loquens. Vtrunque
(inquit) $iccatum coartabim{us} in $trigam, atque ita manipulos vinciem{us}. Etiam $i
in Aldino exemplari legitur $triam. Striges etiam dicto Pompeio $unt inau$pi-
catæ aues, vnde & malefic{is} mulierib{us} inditum nomen. De his Plini{us} lib. _XI_.
cap. _XXXIX_.
_Sin autem quadrato $axo.]_ Verbum hoc dictu facile, & v$u obuium,
quodque neutiquam reperi{as} qui dicat, quin $cire $e planè putet, quid dicat, $ed
profectò aliud e$t, aliud dicitur. Quadrata ergò $axa, vt {ij}s con$ulam{us}, quib{us}
acies ad intelligendum e$t obtu$ior, $unt lapides cæ$i parib{us} angul{is}, licet non pa-
rib{us} laterib{us}.
_Eminentes expre$siones.]_ In a$peritatem exci$æ, prominentes, & quod
vulgò dicim{us} releuatæ. Quod gen{us} vi$untur in $uperbi{$s}imi pont{is} reliqu{ij}s, qui
ad Narniam extruct{us} erat. O temp{us} edax, inuidio$am\’{que} vetustatem, aut poti{us},
O immanem feram\’{que} barbariem. Quenquam fui$$e præcord{ij}s adeò adamantin{is},
adeo\’{que} hostem Romani nomin{is}, vt pulcherrimæ in toto orbe $tructuræ man{us} ad-
ferret violent{as}? Sed quid hoc tantum queror? ac non poti{us} vrb{is} calamitatem
deploro? cui{us} refodi o$$a, id e$t, vasti{$s}im{as} column{as}, capitula, coronices (locuple-
ti{$s}imos inexhaustæ voluntat{is} testes) $ed in nana, $i cum antiqu{is} confer{as}, opera,
nos quotidie cernim{us}. Parum erat externum hostem $æui$$e, ni$i & intestino ve-
luti odio ciues, at{que} adeo principes viri in reliqui{as} maiorum flagrarent. O ter cru-
deli{$s}imos egregiorum excel$orum\’{que} animorum nepotes.
_Graphicoteram efficient in a$pectu delectationem.]_ Metapho-
ricos dictum, pro, vehementi{us} oblectabunt, mag{is} expre$$am, maior{is}´ue ener-
giæ efficient.
De ædib{us} con$tituend{is} $ecundum regiones._# CAP. # V_.
[171]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
AEDES autem $acræ Deorum immortalium, ad re-
giones quas $pectare debent, $ic erunt con$tituendæ, vt<007>
$i nulla ratio impedierit, libera\’q; fuerit pote$tas ædis,
$ignum quòd erit in cella collocatum, $pectet ad ve$per-
tinam cœli regionem: vti qui adierint ad aram immo-
lantes, aut $acrificia facientes $pectent ad partem cœli
or<007>ent<007>s, & $imulacrum, quòd erit in æde: & ita vota $u$cipientes con-
tueantur ædem & orientem cœli, ip$a\’q; $imulacra videantur exorientia
contueri $upplicantes, & $acrificantes: quòd aras omnes Deorum nece$$e
e$$e videatur ad orientem $pectare. Sin autem loci natura interpellauerit,
tunc conuertendæ $unt earum ædium con$titutiones, vti quamplurima
pars mœnium è templis Deorum con$piciatur. Item $i $ecũdum flumina
ædes $acræ fient, ita vti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas videntur
$pectare debere. Similiter $i circum vias publicas erunt ædificia Deorum,
ita con$tituantur, vti prætereuntes po$sint re$picere, & in con$pectu $alu-
tationes facere.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Vtiædis $ignum, quod erit in cella collocatum, $pectet ad_
_ve$pertinam cœli regionem.]_ Templa ita $unt constituenda, vt eorum
frontes in occidentem vergant, ita enim futurum e$t, vt altaria, & $imulacra ea
$int parte, qua primum terra illuminatur, vt <007>nde veluti $urgentia cum $ole hæc
con$piciam{us}. Vet{us} enim fuit apud gentes in adorand{is} d{ij}s religio, vt ad orientem
conuerterentur, & nos recepim{us} can. eccle$iarum, _XI_. distinct. Mercuri{us} autem
Tri$megist{us} in fine A$clep{ij} tradit $ole occidente, cum qu{is} deum orare voluerit,
in austrum intendere debere, $ole verò oriente, in eum, qui $ub$olan{us} dicitur. Et
conferre quidem arbitramur, $i $tatuæ in templ{is} ponantur, vt imperitorum animi
retineantur, dum $e diuos ip$os adire credunt, $imul, vt dum videm{us} eos, qui be-
nè de hominum genere meriti $unt, aut vitæ integritate cæter{is} præst<007>terint, in
diuos referri, ad virtut{<007>s} imitationem incendamur. Id verò tum maxime fieri pote-
rit, $i & habitu, & gestu, quoad per artificem po{$s}it, vita & mores exprimantur,
$i gratiam & maiestatem diu{is} dignam præ $e ferant, $i $upplicantib{us} gratificari
vltrò velle videantur. Ita autem constituend{as} e$$e in fine hui{us} libr<007> Vitruui{us}
admonet, vt Ioui, omnib{us}\’{que} cœlest<007>b{us} quàm excel$i{$s}imæ con$tituantur: Vestæ,
Terræ, Mari\’{que} humiles collocentur. Superiores tamen omnes, quàm $int ip$æ aræ. De
nostr{is} tum dicam, cum ad eum locum peruenero. Sciendum tamen Romanos ab vr-
be condita ad annum ei{us} cente$imum & $eptuage$imum templa $ine vll{is} deorum
imaginib{us} habui$$e, edoctos (vt refert Plutarch{us}) à Numa deum nihil e$$e quàm
mentem increatam, & inui$ibilem. Templa verò ip$a ita extructa e$$e oportet, vt
externos ad $e vi$enda alliciant, præ$entes retineant, Locum vbi $int futura maxi-
mæ veneration{is}, procul ab omni re, quæ accedentes $upplicatum offendere po{$s}it.
De templorum dedicatione multa M. Cicero in oratione pro domo $ua ad Pontifices,
[172]M. VITR VVII POLL.
vnde & facile erit, quod $it inter dedicare & con$ecrare, di$crimen colligere. Sed
illud præterire non debui, quod Sext{us} Pompei{us} refert, antiquos d{ij}s $uper{<007>s} in æd<007>-
fic{ij}s à terra exaltat{is} $acra feci$$e, d{ij}s terrestrib{us} in terra, d{ij}s inferiorib{us} in ef-
fo$$a terra. Id verò feci, vt emendandi, aut explendi loci Placidi Lactant{ij} in quar-
tum librum Thebaidos stat{ij} occa$ionem adferrem. Ei{us} hæc $unt verba. Tria $unt
in $acrific{ij}s loca, per quæ piationem fac<007>m{us}. Scrobiculo facto infer{<007>s}, ar{is} trib{us} $a-
crificam{us} cœlestib{us}, extruct{is} foc{is}, vnde etiam nominata $unt altaria, ad quæ $a-
crificantes man{us} porrigim{us} in altum. Vides locum dee$$e, in quo terrestrib{us} d{ij}s
$acra fiant. Porphyri{us} in libr{is} qu<007> $unt de re$pon${is} ex Apoll<007>n{is} oracul{<007>s}, plura
deorum genera facit: Cœlestes & ætherios candid{is} victim{<007>s} placari $cribit, aëreos
auib{us} candid{is} cæ${is}, aquatiles $iue marinos furu{is} volucrib{us} in mare proiect{is},
terrestres quadrupedib{us} furu{is} $uper ar{as}, infer{is} furu{is} quoque $ed in cauern{is}.
Iongum e$$et referre quæ Plato in Epinomide, quæ Iamblic{us} & P$ell{us} de d{ij}s
commentati $unt, aut pot<007>{us} comment<007>.
De ostiorum, & antepagmentorum $acrarum ædium ra-
tionib{us}. # _CAP. # VI_.
OSTIORVM autem & eorum antepagmentorum
in ædibus hæ $unt rationes, vti primum con$tituantur,
quo genere $unt futuræ. Genera $unt enim thyroma-
tωn hæc, Doricum, Ionicum, Atticurges. Horum $ym-
metriæ Dorici generis con$piciuntur his rationibus,
vti corona $umma, quæ $upra antepagmentum $upe-
rius imponitur, æquè librata $it capitulis $ummis columnarum, quæ in
pronao fuerint. Lumen autem hypothyri con$tituatur $ic, vti quæ alti-
tudo ædis à pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres $emis,
& ex eis duæ partes lumini valuarum altitudine con$tituantur. Hæc au-
tem diuidatur in partes duodecim, & ex eis quinque & dimid<007>a latitudo
luminis fiat in imo, & in $ummo contrahatur, $i erit lumen ab imo ad $ex-
decim pedes, antepagmenti tertia parte. Sexdecim pedum ad viginti
quinque, $uperior pars luminis contrahatur antepag menti parte quarta.
Si à pedibus viginti quinque ad triginta, $umma pars contrahatur ante-
pagmenti parte octaua. Reliqua quo altiora erunt, ad perpendiculum vi-
dentur oportere collocari. Ip$a autem antepagmenta cra$$a fiant in fron-
te altitud<007>ne luminis parte duodecima, contrahantur\’q; in $ummo $uæ
cra$situdinis quartadecima parte. Supercilij altitudo, quanta antepag-
mentorum in $umma parte erit cra$situdo. Cymatium faciendum e$t an-
tepagmenti parte $exta. Proiectura autem quanta e$t eius cra$situdo, $cul-
pendum e$t cymatium Lesbium cum a$tragalo. Supra cymatium quòd
erit in $upercilio, collocandum e$t hyperthyrum cra$situdine $upercilij,
& in eo $calpendum e$t cymatium Doricum, a$tragalum Lesbium $ima
[173]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
$calptura. Corona deinde plana fiat cum cymatio, proiectura autem eius
erit, quanta altitudo $upercilij, quòd $upra antepagmenta imponitur. De-
xtra ac $ini$tra, proiecturæ $ic $unt faciendæ, vti crepidines excurrant, &
in vngue ip$a cymatia coniungantur. Sin autem Ionico genere futuræ
erunt, lumen altum ad eundem modum, quemadmodum in Doricis fie-
ri videtur, latitudo con$tituatur, vt altitudo diuidatur in partes duas &
dimidiam, eius\’q; partis vnius $emis ima luminis fiat latitudo: contractu-
ræ, ita vt in Doricis. Cra$situdo antepagmentorum altitudine luminis in
fronte XIIII. parte, cymatium huius cra$situdinis $exta: reliqua pars,
præter cymatium, diuidatur in partes XII. harum trium prima cor$a fiat
cum a$tragalo, $ecunda quatuor, tertia quinq, eæ\’q; cor$æ cum a$tragalis
circumcurrant. Hyperthyra autem ad eundem modum componantur,
quemadmodum in Doricis hyperthyridibus. Ancones, $iue prothyrides
vocentur, exculptæ dextra ac $ini$tra præpendeant ad imi $upercilij li-
bramentum, præter folium. Eæ habeant in fronte cra$situdinem ex an-
tepagmenti tribus partibus vnam, in imo quarta parte graciliores, quàm
$uperiora. Fores ita compingantur, vti $capi cardinales $int ex altitudine
luminis totius duodecima parte. Inter duos $capos tympana ex duode-
cim partibus habeant ternas partes. Impagibus di$tributiones ita fient,
vti diui$is altitudinibus in partes quinq, duæ $uperiori, tres inferiori de-
$ignentur. Super medium medij impages collocentur, ex reliquis alij in
$ummo, alij in imo compingantur. Latitudo impagis fiat tympani tertia
parte, cymatium $exta parte impagis. Scaporum latitudines impagis di-
midia parte. Item replum de <007>mpage dimidia & $exta parte. Scapi, qui
$unt ante $ecundum pagmentum, dimidium impagis con$tituantur. Sin
autem valuatæ erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adijcia-
tur amplius foris latitudo ($i quadriforis futura e$t) altitudo adijciatur.
Atticurges autem ij$dem rationibus perficiuntur, quibus Dorica præter-
ca cor$æ $ub cymatijs in antepagmentis circundantur, qu{ae} <007>ta di$tribui de-
bent, vti in antepagmentis, pr{ae}ter cymatium, ex partibus $eptem habeant
duas partes, ip$a\’q; forium ornamenta non fiunt cero$trota neque bifora,
$ed valuata, & aperturas habent in exteriores partes. Quas rationes {ae}dium
$acrarum informationibus oporteat fieri Doricis, Ionicis, Corinthijs\’q;
operibus, quoad potui attingere, veluti legitimis moribus expo$ui. Nunc
de Tu$canis di$po$itionibus, quemadmodum in$titui oporteat, dicam.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_Eteorum antepagmenta.]_ Antepagmenta $unt lapides vtrunque ost{ij}
lat{us} munientes, qui & antæ dicuntur, παραά{δι}ε à Græc{is}, $iue αθμοὶ nom<007>-
nantur: nam parastat{as} aliud e$$e dicem{us} lib. _V_. cap. _I_. Sed & parast{as} ex nonnullo-
rum $ententia pars e$t Græcorum ædificiorum, vt $cribit V<007>truui{us} lib. _VI_. cap. _X_.
[174]M. VITRVVII POLL.
_Genera enim thyromaton hæc.]_ Id e$t, ostiorũ. Quæ antiqui nu$quam
ni$i quadrangula fecere, $icuti nec fenestr{as}. Posteri verò etiam arcuat{is} v$i $unt,
postquam pe$$um iuit architectonice, & neglect{<007>s} probati{$s}imorum operum exem-
pl{is}, Germanorum arbitratu ceptum e$t ædificari. Port{as} vrbium fui$$e arcuat{as}
quæ extant veterum monumenta fuerint argumento: priuatarum ædium arcuatum
ostium, aut etiam $acrarum ianuam nunquam reperi{as}.
_Atticurges.]_ pro Corinthio hoc loco intelligendum, ex fine hui{us} capit{is}.
Quanquam atticurgen ba$im lib. _III_. dixi$$e videtur pro ea quæ e$t hodie Dorica.
_Aequelibrata $it capitulis $ummis columnarum, qu{ae} in pro-_
_nao fuerint.]_ Istiu$modi corona $ua altitudine erit deform{is}. Quamobrem fuit
temp{us}, quum existimaui locum, qui $equitur, ita legi oportere, Vti quæ altitudo
æd{is} à pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres, & ex e{is} duæ par-
tes $em{is} lumini valuarum altitudine con$tituantur, non vti $criptum e$t, in partes
tres & $em{is}, & ex e{is} duæ partes lumini, & quæ $equuntur.
_Lumen autem hypothyri con$tituatur.]_ Hypothyrum ἀυΤò Τò
κάσμα @ θύρα, id e$t hiantem inanitatem, & vacuum ip$i{us} ost{ij} $iue lumen,
vt etiam postea vocat, dixit. Iuli{us} Pollux libro decimo onomast. cap. _IIII_. τὰ
θύρα, ni$i mendo${us} e$t codex, vocat. Hermola{us} enim τ{ὴν} θυ{ρι}δα legi$$e vide-
tur, & τὰ θυ{ρι}{δι}α proip$is forib{us} & valu{is}. Aliàs hypothyri nomine limen
inferi{us} $ignificatur. Illud forta$$e non fuerit negligendum, valu{as} dici, quæ int{us}
aperirentur, fores autem, quæ for{is}. Atque istud à Grammatic{is}, quos tamen negli-
gere in {ij}s, quæ Architecturæ $unt, fuerit aliquando nece$$e.
_Vti quæ altitudo ædis à pauimento ad lacunaria fuerit.]_ La-
cunaria (ni$i valde fallor) re$pondent libramento imæ coronic{is} pronai. Al{ij}s mag{is}
placebit epistylio, quod mih<007> non probatur. Hoc vt faciam per$uadeor, quòd lacuna-
ria $int $upra trabes, quarum, vt dixi, imago e$t epistylium. Vitruui{us} l<007>bri $exti,
cap. _IIII_. de atrio loquens, Altitudo eorum, quanta longitudo fuerit, quarta dem-
pta $upra trabes extollatur, reliquum lacunariorum & arcæ. Supra trabes ita ra-
tio habeatur. Summa igitur coronix pauimentum referet, ima verò lacunaria, quia
ibi finit contignatio $uperior, $icut inferior de$init $upra trabes, $iue epistylium.
_Ad perpendiculum videntur oportere collocari.]_ Id e$t, $ine vl-
la contractione, aut poti{us}, $i lumen ab imo ad $ummum $uperabit pedes triginta,
$ecundum ratam partem, ad eundem modum expedienda erit lumin{is} contractu-
ra. Atque ita ad perpendiculum collocari erit tanti$per pro rata portione lumen di-
m<007>nuere, dum tandem aliquando eo altitudin{is} veniat, vt nulla contractione op{us}
$it. Quæ enim ab oculo longi{us} ab$unt, $uapte natura graciliora videntur.
_Collocandum e$t hyperthyrum.]_ Superliminare dicitur Plinio lib.
_XXIX_. cap. _IIII_. Græci θύραμ ianuam $iue ostium vocant, quòd vocabulum
Germani retinuerunt, thur appellantes, $icut {\’μπ}έρθυρομ vberthur. Ab eo Cicero
in Verrem, Ammian{us}, & Oro$i{us}, $peudothyrum dixerunt pro postico, id e$t ostio
in parte ædium po$teriore, qua$i fal$um ostium dicerent.
_A$tragalum Lesbium $ima $calptura.]_ Veterum codicum fidem $e-
cut{us}, & vim verbi, monui aliquando seba$tianum Serlium, locum hunc corru-
ptum non e$$e, pro $ine $calptura. Dicebam enim $imæ $calpturæ, e$$e astragalum,
[175]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
qui fieret parum eminentib{us} expre{$s}ionib{us} (id vulg{us} vocat humiliter releua-
tum) $iue qui re$im{as} caprarum nares $ua $calptura, id e$t lineamento imitaretur,
& non torulum vt cæteri, $ed echinulum. Nam cymatium Lesbium (cui{us} hoc lo-
co meminit Vitruui{us}) ab alio non abhorrere ob$eruaui, $i modo Lesbium vllum
hodie videm{us}, ni$i & qu{is} $calpturæ ornamentum di$crimin{is} loco additum ve-
lit existimare. Noluit mutati iudic{ij}, quamu{is} veteri po$$e$$ori fundum non vendi-
carit, defraudare $tudio$os, & hoc, ne posteri errarent, & alia quædam à $e malè
tradita, dum Baltha$arem Senen$em audit, alioquin po$t veteres facilè principem
($emper enim vnum Bramantem excipio) correxit annotata à nob{is}, cùm ei{us} quar-
tum commentarium $imul legim{us}. Restabat terti{us}, qui e$t de antiquorum moni-
ment{is}, cui tum nostrã operam præstare non potuim{us}, nondum vi$a vrbe, peragra-
ta\’{que} Italia. Venit in man{us} hominum non $at{is} emendat{us}, ne dicam maxima ex
parte mendacem. Atque vtinam non fui$$et coact{us} autor æditionem præcipitare,
aut ea tantum $crip$i$$et, quæ viderat, ac non poti{us} quæ ab al{ij}s dimen$a accepe-
rat, non arripui$$ent occa$ionem acerbi{us} in eum inuehendi, graphidos, atque adeò
Architecturæ omn{is} ignari pror${us} homines. Laudandi erant ei{us} conat{us}, quòd
prode$$e voluerit, &, $i di{$s}imulandi errores non fuerunt, at certè à perit{is} indica-
ri oportuit, & moderati{us} cum viro bono agendũ. Figur{as} $ubiunxi cymat{ij} Lesb{ij},
& Lesby astragali.
Cymatium Lesbium.
A$tragalus Lesbius.
_Vtí crepídínes ex-_
_currant.]_ Id e$t margi-
nes, extremitates, proiectu-
ræ, atque adeò ornamenta
emnia circumcurrant, & iunctiones ad vnguem {κὰι} κατὰ \‘τκ{ρι}Βὲ conter-
minentur.
_Lumen altum ad eundem modum, quemadmodum ín Do-_
_rícís.]_ Cum $int graciliores & altiores columnæ Ionicæ Doric{is}, debuerat certè Io-
nicorum ostiorum lumen non idem, $ed alti{us} e$$e. Id quod $i non fiet, cre$cet in im-
men$um corona, fiet\’{que} ex deformi, ampli{us} non toleranda. Sed intelligit altitudinem
æd{is} à pauimento ad lacunaria diuidendam e$$e, vti dictum in Dorica, id e$t in
tres partes, & ex e{is} du{as} partes & $em{is} lumini valuarum con$tituend{as}. Ita
enim restituim{us}, vel omnib{us} exemplarib{us} reclamantib{us}.
_Latítudo con$títuatur, vt altítudo díuídatur ín partes duas_
_& dimídíam, eíú${que} partís vníus $emís íma lumínís fíat.]_ Hoc $i ve-
rum $it, $at{is}\’{que} $int emaculati codices, atque ration\~e habe{as} $ymmetriæ intercolum-
niorum, quam antea præ$crip$it, fiet lumen in ima parte lati{us} medio intercolum-
nio, quod certè & vitio$um & deforme e$t. Vt forta$$e $incerior $it manu $cripti co-
dic{is} lectio, in quo dee$t vox $em{is}.
_Harum trium príma cor$a fíat.]_ Cor$a quid e$$et, qui de istiu$modi re-
b{us} di$$erunt, quæ$iuerunt. Ego, dum rem alti{us} con$idero, primam fa$ciam in-
terpretor antepagmentorum. Primam verò intelligo eam, quæ e$t ver${us} hypo-
thyrum.
[176]M. VITRVVII POLL.
_Quemadmodum ín Dorícís hypothyrídíbus.]_ Scribendum hy-
perthyridib{us}, qu{as} & hyperthyra vocauit.
_Ancones, $íue prothyrídes vocentur.]_ Sunt men$ulæ, quæ capitib{us}
$u{is} in volutarum anfract{us} implicantur, ad S maiu$culi & oblongi formam, &
propendent ab ima corona $ecundum antepagmenta ad libramentum imi $upercil{ij},
vt in $ubiecta figura vides. Quanquam tantum valuit error, vt præstantes ferè
nostri $eculi Architecti vnum exemplum, quod Præneste ad Fortunæ templum,
quod D. Agapeto $acrum e$t, vi$itur, atque alterum via Appia in fenestella late-
ritia, in quib{us} infra $upercilium pendent, imitari maluerint. Probè $calpt{as} men-
$ul{as} vidim{us}, $ed $eme${as}, in vetusto templo, quod hodie D. Concordio dicatum e$t,
ad Spoletium Vmbriæ vrbem, vbi præter al<007>a antiquitat{is} monimenta, tria ostia
pulcherrima vi$untur. Dum hæc $cribo, quidam hîc pe{$s}imo con$ilio, quo $olent re-
centiores, quæ non intelligunt commutare, prothyrides inuertit. Poterat eadem ra-
tione coronicem pro inferiori limine $upponere, & hoc pro illa $upera$truere, atque
inuer${as} ba$es pro capitul{is}, & hæc pro ill{is} (quod ante aliquot annos inueni fa-
ctum) collecare.
Emendata prothyridum in o$tio affiguratio.
_Vtí$capí cardína-_
_les $ínt ex altítudíne_
_lumínís totíus duo-_
_decíma parte.]_ Cardi-
nales pro cardinat{is} dixit.
Oportet (inquit) $capos eos,
quorum cardinib{us}, id e$t,
cu$pidib{us}, & edolat{is} lin-
gul{is} (hoc enim modo loqui-
tur Columella libri octaui
cap. vndecimo) inuertuntur
fores, e$$e aduer$is ex duo-
decima parte lumin{is} lon-
giores. Ea verò longitude
additur, quòd cardines in
cæ$a caua inferior{is} & $u-
perior{is} limin{is} veluti in fœ
min{as} immittantur.
_Ex duodecím par-_
_tíbus habeant ternas_
_partes.]_ Recti{us}, $i ha-
beant tern{as} partes, & di-
midiam.
_Impagíbus dí$tríbutíones íta fíant.]_ Impages $unt regulæ, quæ cir-
cundant tympanum valuarum. Sext{us} Pompei{us} $cribit, impages dici, quæ à fabr{is}
in tabul{<007>s} figuntur, quo firmi{us} cohæreant, à pangendo, id e$t figere. Tympanum au-
[177]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
tem nostri materiar{ij} fabri pannellum vocant, id e$t quadratum, $iue alteri{us} figu-
ræ $patium, quod in valu{is}, alióue intestino opere per ambitum includitur.
_Item replum de ímpage dímídía & $exta parte.]_ Replum dici
coronicem impag{is} arbitramur, quæ ornamenti cau$a impagi adpingeretur, præ-
ter cymatium, quod partem e$$e impag{is} animaduertim{us}. V$urpatur & ea vox
l<007>b. _X_. cap. _XVII_. $ed alia $ignificatione. Cheloni (inquit) replum, quod e$t operi-
mentum $ecuriculæ, includitur. Quod ad valu{as} attinet, mult{as} quidem antiqu{as}
ære{as} vidim{us} Romæ, Panthei, in pronao ba$ilicæ D. Petri, quæ limina vocabat $u-
perior æt{as}, in ædib{us} $anctorum Hadriani, atque Co$mæ & Damiani, quarum il-
la olim Saturni, ista Romuli ac Remi fui$$e creditur: & extra portam Viminalem,
ad viam Nomentanam in æde D. Agnet{is}, à vicino Bacchi templo, quod nunc
D. Con$tantiæ dicatum e$t, tran$lat{as}, $ed $uo qua${que} modo perfect{as}, & diuer${as} ab
h{is}, qu{as} Vitruui{us} constituit.
_Sí quadríforis futura e$t.]_ Hoc e$t $ecta in partes quatuor conduplica-
biles, vt vtar verbo ab I$idoro v$urpato, & rem exprimente. Plini{us} libri vnde-
cimi cap. _XXI_. Crabrones nidos facere Vere, & ferè quadrifores, id e$t quatuor
foraminum.
_Ipsáque foríum ornamenta non fíunt cero$trata.]_ Lego cero-
$trôta, vt intelligatur cerostrotum op{us}, cui{us} meminit Plini{us} lib. _XI_. cap.
_XXXVII_. rament{is} & te$$ell{is} pictorum var{ij}s colorib{us}, & vermiculatim li-
gno in$ertorum cornuum compo$itum, vt lithostrotum lapidib{us}, cuiu$modi Præ-
ne$te pauimentum in templo Fortunæ à Sylla extructo, in quo minuti{$s}im{is} cru$tu-
l{is} ab eo res gestæ expre$$æ. Eadem figura forta$$e appellare po$$um{us} hyalo$tro-
tum op{us}, quod cum alibi, tum Venet{ij}s, & Romæ in D. Petri ba$ilicæ propylæo, ex
D. Ioann{is} capite $exto, nauicula illa laborans a fluctib{us}, op{us} Ioann{is} Cimaboi pi-
ctor{is}, con$picitur, vitre{is} te$$ell{is} ver$icolorib{us} in$ignitum at que pictum: & xylo-
$trotum ligneo vermiculatum emblemate, $egmentóue, atque adeo bracte{is} in$itit{ij}s
ligne{is} aptum, atque con$ertum, quod Bononiæ in æde D. Dominici pulcherrimum
vidim{us}, op{us} Damiani monachi. Ea opera inter picturæ genera numerantur. Non
de$unt exemplaria, in quib{us} pro cero$trota, legatur clatrata, & forta$$e non ab$ur-
dè. Nolo hoc loco laudare Varronem, nolo Panthei Agrippæ fores, vna Puteolana
lex (con$ules latam indicant, anno ab vrbe condita quadrage$imo octauo $upra $ex-
cente$imum) in marmore trib{us} veluti pagin{is} minuti{$s}im{is} liter{is} de$cripta, $uffe-
cerit. Eam Neapolim ex agro in Hadriani Gulielmi domum, qui ad Ioann{is} maior{is}
habitat, tran$latam, nondum vi$a Neapoli, nõ antè videram, quàm Ioannes Metell{us}
Sequan{us}. _I.C._ iuuen{is} Græcè & Latinè doct{us}, & antiquitat{is} cultor, cop<007>am fe-
cit. Quam, quia præter antiquitat{is}, quib{us} a$per$a e$t, vestigia, plena etiam e$t
vocabulorum Architecturæ, $i h{is} commentationib{us} in$eruero, non puto futuram
corum, quæ (vt in prouerbio dicitur) nil ad Bacchum. Verbahæc $unt, quæ nos pro-
pter chartæ angu$tiam, non per ei{us} latitudinem, quod in marmore erat factum,
$ed per longitudinem de$crip$im{us}, $ed ita tamen, vt quid in quaque pagina e$-
$et, agno$catur.
[178]M. VITRVVII POLL.
Pagina prima.
AB COLONIA DEDVCTA ANNO X C.
N. FVFIDIO N.F.M. PVLLIO DVOVIR.
P. RVTILIO CN. MALLIO COS
OPERVM LEX II.
LEX PARIETI FACIENDO IN AREA QVAE EST ANTE
AEDEM SERAPI TRANS VIAM QVI REDEMERIT
PRAEDES DATO PRAEDIAQVE SVBSIGNATO
DVVMVIRVM ARBITRATV.
IN AREA TRANS VIAM PARIES QVI EST PROPTER
VIAM IN EO PARIETE MEDIO OSTIEI LVMEN
APERITO LATVM P. VI. ALTVM P. VI. FACITO EX EO
PARIETE ANTAS DVAS AD MARE VORSVM PROICITO
LONGAS P. II. CRASSAS P. I<197> INSVPER ID LIMEN
ROBVSTVM LONG. P. VIII. LATVM P. I<197> ALTVM P. S-
INPONITO INSVPER ID ET ANTAS MVTVLOS ROBVSTOS
DVOS CRASSOS S= ALTOS P. I. PROICITO EXTRA PARIETE
IN VTRAMQVE PARTEM P. IV. INSVPER SIMAS PICTAS
FERRO OFFIGITO INSVPER MVTVLOS TRABICVLAS
ABIEGNIEAS II CRASSAS QVOQVE VERSVS S INPONITO
Pagina $ecunda.
FERROQVE FIGITO INASSERATO ASSERIBVS ABIEGNIEIS
SECTILIBVS CRASSEIS QVOQVE VERSVS = DISPONITO NE PLVS S-
OPERCVLAQVE ABIEGNIEA INPONITO EX TIGNO PEDARIO
FACITO ANTEPAGMENTA ABIEGNEA LATA S=- CRASSA <198>
CVMATIVMQVE INPONITO FERROQVE PLANO FIGITO
PORTVLAQVE TEGITO TEGVLARVM ORDINIBVS SENEIS
QVOQVE VERSVS TEGVLAS PRIMORES OMNES IN ANTE
PAGMENTO FERRO FIGITO MARGINEMQVE INPONITO
EISDEM FORES CLATRATAS II CVM POSTIBVS ESCVLINEIS
FACITO STATVITO OCCLVDITO PICATOQVE ITA VT EI AD AEDEM
HONORVS FACTA SVNT EISDEM MACERIA EXTREMA PARIES
QVI EST EVM PARIETEM CVM MARGINE ALTVM FACITO P. X
EISDEM OSTIVM INTROITV IN AREA QVOD NVNC EST ET
FENESTRAS QVAE IN PARIETE PROPTER EAM AREAM SVNT
PARIETEM OPSTRVITO ET PARIETI QVI NVNC EST PROPTER
[179]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
VIAM MARGINEM PERPETVOM INPONITO EOSQVE PARIETES
MARGINESQVE OMNES QVAE LITA NON ERVNT CALCE
HARENATO LITA POLLITAQVE ET CALCE VDA DEALBATA RECTE
FACITO QVOD OPVS STRVCTILE FIET IN TERRA CALCIS
RESTINCTA I PARTEM QVARTAM INDITO NIVE MAIOREM
CAEMENTA STRVITO QVAM QVAE CAEMENTA ARDA
PENDAT P. XV. NIVE ANGOLARIA ALTIOREM ==<090> FACITO
Pagina tertia.
LOCVMQVE PVRVM PRO EO OPERE REDDITO
EIDEM SACELLA ARAS SIGNAQVE QVAE IN
CAMPO SVNT QVAE DEMONSTRATA ERVNT
EA OMNIA TOLLITO DEFERTO COMPONITO
STATVITOQVE VBEI LOCVS DEMONSTRATVS
ERIT DVVMVIRVM ARBRITATV
HOC OPVS OMNE FACITO ARBITRATV DVOVIR.
ET DVVMVIRATIVM QVI IN CONSILIO ESSE
SOLENT PVTEOLEIS DVM NI MINVS VIGINTI
ADSIENT CVM EA RES CONSVLETVR QVOD
EORVM VIGINTI IVRATI PROBAVERINT PROBVM
ESTO QVOD IEIS INPROBARINT INPROBVM ESTO
DIES OPERIS K NOVEMBR PRIMEIS DIES PEQVN
PARS DIMIDIA DABITVR VBEI PRAEDIA SATIS
SVBSIGNATA ERVNT ALTERA PARS DIMIDIA SOLVETVR
OPERE EFFECTO PROBATOQVE. C. BLOSSIVS. Q. F.
HF ∞ Ð IDEMQVE PRAES Q. FVELCIVS. Q. F.
CN. TETTEIVS. Q. F. C. CRANIVS C. F. TI. CRASSICIVS.
De Tu$can{is} rationib{us} ædium $acrarum. # _CAP. # VII._
LOCVS in quo {ae}dis con$tituetur, cum habuerit in lon-
gitud<007>ne $ex partes, vna dempta, reliquum quòd erit,
latitudini detur. Longitudo autem diuidatur biparti-
to, & quæ pars erit interior, cellarum $patijs de$igne-
tur: quæ erit proxima fronti, columnarum di$po$itio-
ni relinquatur. Item latitudo diuidatur in partes de-
cem, ex his ternæ partes dextra ac $ini$tra cellis minoribus, $iue vbi alæ
futuræ $int dentur, reliquæ quatuor mediæ ædi attribuantur. Spatium
quod erit ante cellas in pronao, ita columnis de$ignetur, vt angulares con-
tra antas parietum extremorum è regione collocentur. Duæ mediæ è re-
[180]M. VITR VVII POLL.
gione parietum, qui inter antas & mediam ædem fuerint, ita di$tribuan-
tur, vt inter antas, & columnas priores per medium ij$dem regionibus al-
teræ di$ponantur, eæ\’q; $int ima cra$situdine altitudinis parte $eptima, al-
titudo tertia parte latitudinis templi, $umma\’q; columna quarta parte
cra$situdinis imæ contrahatur. Spiræ earum altæ dimidia parte cra$si-
tudinis fiant, habeant $piræ earum plinthum ad circinum altam $uæ cra$-
$itudinis dimidia parte: torum in$uper cum apophygi cra$$um, quantum
plinthus. Capituli altitudo dimidia cra$situdinis. Abaci latitudo, quan-
ta ima cra$situdo columnæ. Capituli\’q; cra$situdo diuidatur in partes tres,
è quibus vna plintho, quæ e$t pro Abaco, detur: altera Echino, tertia Hy-
potrachelio cum a$tragalo & apophygi. Supra columnas trabes compa-
ctiles imponantur, vti $int altitudinis modulis ijs, qui à magnitudin eope-
ris po$tulabuntur. Eæ\’q; trabes compactiles ponantur, vt tantam habeant
cra$situdinem, quanta $ummæ columnæ erit hypotrachelium, & ita $int
compactæ $ub$cudibus & $ecuriclis, vt compactura duorum digitorum
habeat laxationem. Cum enim inter $e tangunt, & non $piramentum &
perflatum venti recipiunt, concalefaciuntur, & celeriter putre$cunt. Su-
pra trabes & $upra parietes traiecturæ mutulorum, parte quarta altitu-
dinis columnæ, proijciantur. Item in eorum frontibus antepagmenta fi-
gantur, $upra\’q; ea tympanum fa$tigijs ex $tructura $eu materia colloce-
tur, $upra\’q; id fa$tigium columen, cantherij, templa ita $unt collocanda,
vt $tillicidium tecti ab$oluti tertiario re$pondeat. Fiunt autem ædes ro-
tundæ, è quibus aliæ monopteræ $ine cella columnat{ae} con$tituuntur, aliæ
peripteræ dicuntur. Quæ $ine cella fiunt, tribunal habent & a$cen$um ex
$uæ diametri tertia parte, in$uper $tylobatas column{ae} con$tituantur tam:
altæ, quanta ab extremis $tylobatarum parietibus e$t diametros, cra$$æ
altitud<007>nis $uæ cum capitulis & $piris decumæ partis. Epi$tylium altum
columnæ cra$situdinis dimidia parte. Zophorus & reliqua quæ in$uper
imponuntur, ita vti in tertio volumine de $ymmetrijs $crip$i. Sin autem
peripteros ea ædes con$tituetur, duo gradus, & $tylobatæ ab imo con$ti-
tuantur, deinde cellæ paries collocetur cum rece$$u eius à $tylobata circa
partem latitudinis quintam, medio\’q; valuarum locus ad aditus relinqua-
tur. Ea\’q; cella tantam habeat diametrum, præter parietes & circuitio-
nem, quantam altitudinem columna $uprà $tylobatam. Columnæ circum
cellam ij$dem proportionibus $ymmetrijs\’q; di$ponantur. In medio tecti
ratio ita habeatur, vti quanta diametros totius operis erit futura, dimi-
dia altitudo fiat tholi præter florem. Flos autem tantam habeat magni-
tudinem, quantam habuerit in $ummo columnæ capitulum præter py-
ramidem. Reliqua (vti $cripta $untea) proportionibus atque $ymmetrijs
facienda videntur. Item generibus alijs con$tituuntur ædes, ex ij$dem
$ymmetrijs ordinatæ, & alio genere di$po$itiones habentes, vti e$t Ca$to-
[181]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
ris in circo Flaminio, & inter duos lucos Veiouis. Item argutius nemori
Dianæ columnis adiectis dextra ac $ini$tra ad humeros pronai. Hoc au-
tem genere primo facta ædes, vti e$t Ca$toris in circo, Athenis in arce
Mineruæ, & in Attica Sunio, Palladis. Earum non aliæ, $ed eædem $unt
proportiones. Cell{ae} enim longitudines duplices $unt ad latitudines, & vti
reliqua exi$ona, quæ $olent e$$e in $rontibus, ad latera $unt tran$lata. Non-
nulli etiam de Tu$canicis generibus $umentes columnarum di$po$itio-
nes, transferunt in Corinthiorum, & Ionicorum operum ordinationes.
Quibus enim locis pronao procurrunt antæ, in ij$dem è regione cellæ pa-
rietum columnas binas collocantes efficiunt Tu$canicorum, & Græco-
rum operum communem ratiocinationem. Alij verò remouentes parie-
tesædis, & applicantes ad intercolumnia pteromatos $patio parietis $ub-
lati effic<007>unt amplum laxamentum cellæ. Reliqua autem proportioni-
bus & $ymmetr<007>js ij$dem con$eruantes, aliud genus figuræ nominis\’q; vi-
dentur p$eudoperipterum procreaui$$e. H{ae}c autem genera propter v$um
$acrificiorum conuertuntur. Non enim omn<007>bus Dijs ij$dem rationibus
ædes $unt faciendæ, quòd alius alia varietate $acrarum religionum habet
effectus. Omnes ædium $acrarum ratiocinationes, vti mihi traditæ $unt,
expo$ui, ordines´q: & $ymmetrias earum partitionibus di$tinxi, & qua-
rum di$pares $unt f<007>guræ, & quibus d<007>$criminibus inter $e $unt di$para-
tæ, quoad potui, $ignificare $criptis curaui. Nunc de aris Deorum im-
mortalium, vti aptam con$t<007>tut<007>onem habeant ad $acrificiorum ratio-
nem, dicam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Eæ´que $ínt íma cra$sítudíne altítudínís parte $eptíma.]_ Mira-
t{us} $um non $emel, cum Tu$cana columna $it omnium $implici{$s}<007>ma, min{us}\’{que} parti-
b{us} ornata, ecquid $eptimam partem altitudin{is} in ima cra{$s}itudine haberet, Dori-
ca autem $extam tantum, cum pro gracilitate & teneritate partes temperari $o-
leant, id e$t augeri, aut minui.
_Altítudo tertía parte latítudínís templí.]_ Plini{us} lib. _XXXVI_.
cap. _XXIII_. Antiqua ratio erat columnarum altitudin{is}, tertia pars latitudi-
num delubri.
_Torum ín$uper cum apophygi.]_ Apophyg{is} cum quadra refert
$cotiæ partem dimidiam inferiorem, $i quidem <007>n imo $capo nominatur, aut ba$i, vt
hoc loco, cum verò in $uperiori $capo d<007>citur, $cotiæ refert cum $ua quadra partem
$uper<007>orem, vt paulò pò$t, vocatur\’{que} & apothe$is. Hui{us} libri cap. _I_. pro ip$o tantum
conflexu interpretati $um{us}. Nam ex conflexib{us} tantum columnarum cra{$s}itudi-
nem intelligendam arbitramur, non ex calce, aut $ummo astragalo. Et in aliarum
columnarum dimen$ione, cum $it cum limbo $iue annulo pars $capi, in Tu$cana fit
pars ba$is.
_Plíntho quæ e$t ín abaco.]_ Scribendum e$$e, pro abaco, aut, quæ e$t
[182]M. VITRVVII POLL.
abac{us}, qui rem intelliget, facilè iudicab<007>t. Neque tamen hoc ita recens malum e$t,
vetera quoque exemplaria $imili iniuria affecta $unt.
_Altera echíno.]_ Subaudi cum annulo vno. Nam non pl{us} vna regula cir-
caimum echinum in hoc genere circumcingi $olet, cum in Dorico, vt $uprà dixi-
m{us}, tres affingi mor{is} fuerit. Echin{us} e$t lineamento rotundæ cauæ lanci non ab$i-
mil{<007>s}, plinth{us} operculum refert, annul{us} lanc{is} pedem repræ$entat.
_Hypotrachelío cum apophygí.]_ Scribendum cum astragalo & apo-
phygi, etiam $i ista crant poti{us} partes $capi quàm capituli. Re enim vera capituli
pars e$t postrema hypotrachelium.
_Supra columnas trabes compactíles ímponantur.]_ Id e$t, tra-
bes tign{is} coniunct{is} compo$itæ, qu{as} euergane{as}, vt interpretor, vocat libro quinto
capite primo.
_Ita $unt compactæ $ub$cudíbus.]_ Sub$cudes $unt tabellæ ligneæ, qui-
b{us} inter $e trabes compinguntur. Dicitur & ferrea $ub$c{us} lib. _X_. cap. _X_. Sed pro
ea, quæ molam $ustinet.
_Et $ecuríclís.]_ Nostri id gen{us} $ub$cud{is} tenones & claues vocant: $cribe-
m{us} & aliud cap. _XV_. lib. _X_.
_Concalefacíuntur & putrefíunt.]_ Pro concalefiunt dictum. Sed in
huiu$modi vit{ij}s Vitruuio indulgendum conniuendum\’{que} e$t. Pet{ij}t enim à Cæ$are
& {ij}s, qui ip$i{us} volumina lecturi erant, vt $i quid parum ad art{is} Grammaticæ
regulam e$$et explicatum, igno$ceretur. Id autem fecit lib. _I_. cap. _I_.
_Traíecturæ mutulorum.]_ Hoc loco $unt tignorum proiecturæ.
_Frontíbus antepagmenta fígantur.]_ Impropriè v${us} e$t vocabulo
antepagmentorum, pro ornament{is}, quib{us} tignorum frontes $unt operiendæ.
_Structura, $eu de matería.]_ Id e$t, opere cæmentar<007>o, aut latercul{is}, id
enim $tructuræ nomine $ignif<007>catur, vel ligno, quod materiæ $iue materiei vocabu-
lo ferè intelligitur.
_Supráque íd fa$tígíum columen.]_ Columen e$t tignum, quod $um-
mum toti{us} culmin{is} fastigium occupat: vt $uprà cap. _II_. E$t verò fastigium ($i
forta$$e aliqu{is} de$iderabit) editi{$s}ima dom{us} pars, quæ in trianguli $peciem attolli-
tur, vt hinc at{que} hinc po{$s}it aqua pluuia defluere: Hippocrates quidem in lib. de arti-
cul{is} ἀέτωμα vocat. Galen{us} verò ei{us} libri commentario tertio autor e$t, maiores
eam partem dom{us} ad exemplum demi$$arum alarum ἀ\~εΤὸμ, ab aquila appella$$e,
eo\’{que} vocabulo v$um Pindarum in Pleiadib{us}, & Euripidem in Hyp$ipyle. Eam
partem ob$curè $ignificauit Pindar{us} τῶμ ὀλυμπίωμ hymno decimo tertio, qui in
laudem Xenophont{is} Corinth{ij} $cript{us} e$t, h{is} verb{is}, <149> (audi Τί) θεῶμ ναοῖσιμ
ὀιωνῶμ Βασια\~Να {δι}ίδυμομ ἔθΗ<160>; Dicit Enim τό {κατὰ} τ{οὺ} τῶμ θεῶμ ἀέτωμα:
qua$i dicat (inquit Demetri{us} Triclini{us}, vt alioqui volunt) <149> τὶ ἂΛΛ<033> (de Co-
rinth{ij}s loquitur) ἐπνόΗσμ ἐμ τοῖσ ναοῖσ τῶμ θεῶμ τὸμ Βασιλέα τῶμ ὀρνέωμ τὸμ
{δι}ιπλ{ο{οῦ}}μ, <149>γ{ου}μ τὸμ {δι}ιπλ{ο{οῦ}}μ ἀετὸμ, τ{ου}\’τ ἔιμ τὸ λεγὸ{μιν}ομ ἄετωμα. In prondo enim,
& postico templorum Corinth{ij} fastigium addiderunt. Vtuntur ἀετ{ου} vocabulo in
ea re Diony$i{us} Halicarna$$e{us} lib. _IIII_. & Pau$ani{as} in Eliac{is}. Dicam obiter
rem non vulgarem, $ed quàm facilè a$$entiantur, qui ædificiorum initia & pro-
gre{$s}iones nouerunt, fastigium principio fui$$e depre$$um, & $ubten$um tectum,
[183]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
vti $cilicet tignorum rectitudo ferebat: postea cum animaduer$um e$$et eiu$inodi
tecta per hybern{as} tempestates hymbres non $ustinere, aut aqua diuti{us} in$idente
marce$cere, $urrecta fui$$e, & fastigata, refract{is} & diuaricat{<007>s} tign{is}: no$tri che-
urons bri$e<052> vocant. Hoc intellexit, qui in parietum, vt ita dicam, $caph{is}, $iue ni-
ch{ij}s aliquot, thermarum Diocletiani, coronicem fabricat{us} e$t, fastigatam $ine $ub-
ten$a, ni$i alteri{us} gener{is}, quantum\’{que} column{is} $ingul{is} $ubiect{is} ex præcepto $uf$i-
ceret, cum re$ect{is} ad pares angulos hypotrachel{ij} columnæ puluinato Zophoro, &
imo epistylio. Lege, quæ de di$pluuiat{<007>s} $cribem{us} lib. _VI_. cap. _III_.
_Templa.]_ Hoc loco templa $unt a$$amenta, quæ tran$uer$a $upra canterios
ponuntur, $upra quæ collocantur a$$eres, qui videntur e$$e oportere cra{$s}iores, quàm
latiores, quod eorum proiectur{as} denticulorum referre <007>maginem d<007>xerit, $cribat\’{que}
l<007>bro tert<007>o denticulum oportere altitudin{is} $uæ dimidiam partem habere in fronte.
In$uper a$$eres ponuntur tegulæ, vtex cap. _II_. hui{us} libri docemur. Sext{us} Pom-
pei{us} inter a$$eres & tegul{as} ambrices collocat, de quib{us} ita $cribit, Ambrices
$unt regulæ, quæ tran$uer$æ a$$erib{us} & tegul{<007>s} interponuntur.
_Vt $tíllícídium trectí ab$olutí tertíarío re$pondeat.]_ Tertiar{ij}
vocabulo intelligim{us} cum tran$tr{is} ligna, quæ à tecti culmine ducta in vtrun-
que lat{us}, à capreol{is} & columinari columna $ustinentur, vt ex $ubiecta figura
deprehendi pote$t.
Tertiarii deformatio.
_Fíunt autem_
_ædes rotundæ.]_
Templorum quãquam
alia fiunt quadrata,
alia $exangula, alia
multorũ angulorum,
Cœli naturam imitati
veteres, in prim{is} ro-
tund{is} $unt delectati.
Eorum verò, quæ $ine
cella $unt, $ed colum-
n{is} tantum circum-
uallata, monoptera di-
cuntur, quod gen{us}
e$t Vestæ Corinthium, ad forum boarium: quæ cellam habent column{is} ob$eptam,
per<007>ptera vocantur. Horum exemplar antiquum nullum e$t Romæ, $ed Tyburti ve-
tu$ti{$s}imum. Bramantes tamen in monte Aurelio(ita enim credidm{us} appellatum,
à proxima Aurelia porta, quæ D. Pancrat{ij} hodie dicitur, non montem aureum ab
arenæ aureo colore, vt qui ad hanc diem $crip$erunt, putauerunt) D. Petro Dori-
cam extruxit.
_In$uper $tylobata columnæ con$tituantur.]_ Seribendum in$uper
$tylobat{as}, numero multitudin{is}, & accu$andi ca$u.
_Duo gradus, & $tylobatæ ab ímo con$títuantur.]_ Atqui libro
[184]M. VITRVVII POLL.
tertio dixit oportere fieri grad{us} impari numero, $ed forta$$e ibi quod fieri oportuit,
hoc loco quod ei{us} gener{<007>s} erat proprium docuit.
_Dímídía altítudo tholí fíat.]_ Thol{us} e$t ædific{ij} camera, quæ alti{us} cre-
$cens, rotunda forma in fastigatum cacumen de$init, à quo πάνθ{ει}ομ θαλο{ει}{δι}ὲ {εἶν{αι}
$crip$it Dion libro quinquage$imotertio. Re enim vera Pantheum e$t hemi$phærie
rectum, hoc e$t, circulata camera, in{que} medio hemi$phærio lumen ad circinum fa-
ctum. Al<007>às e$t testudin{is} vmbilic{us}, id e$t veluti $cutum in medio tecto, quo tra-
bes omnes conueniunt, vbi dona $u$pendebantur, autore Seruio Aeneidos _IX_. Pla-
cid{us} Lactanti{us} in tertium librum Thebaidos Stat{ij} tradit e$$e in media templi ca-
mera locum in quo vouentium primitiæ aut exuuiæ figebantur. Varro libro de re
Rustica tertio, cap. _V_. de ornithone loquens, Tholum dixit ædificium rotundum, co-
lumnatum, duplici columnarum ordine, inter qu{as} retib{us} pro parietib{us} obiect{is},
aues omne gen{us}, maxime\’{que} cantatrices nutriebantur. De tholo multa Varin{us}
Phauorin{us}, & nos alibi. Dio$corides lib. _IIII_. cap. _CLII_. de $cammoniæ legen-
do $ucco $cribens dicit θολο{ει}{δι}ῶ τέμν{ει}ν ἐι κοιλότΗΤα, pro, in profundum tholi
modo excauare, & in concauitatem de$cendent{is}, & qua$i inuer$æ testudin{is} modo.
_Quanta habuerít ín $ummo capítulum.]_ Scribendum quantam,
ca$u quarto, refertur enim ad magnitudinem. Supra tholum (mei laternam, Itali
etiam tribunam appellant) fiebat pyram{is}, $upra pyramidem flos addebatur. Quod
quadam ten{us} imitat{us} e$t Romæ Bramantes in ædicula periptera in monte Aure-
lio D. Petro d<007>cata. Antiquum exemplar nullum e$t.
_Ca$torís ín círco Flamínío.]_ Flamini{us} circ{us} dict{us} e$t, quòd in cam-
p{is} Flamin{ij}s e$$et ædificat{us}, quem $at{is} con$tat non e$$e eum, qui Agon{is} platea ho-
die dicitur, e$t enim hic Alexandri Mammeæ: fuit verò ille vbi e$t ædæs D. Cata-
rinæ ad botech{as}, vt vocant, ob$cur{as}, quo in loco torquentur funes.
_Et ínter duos lucos Veíouís.]_ Hoc Ouidi{us} Fastorum lib. _III_.
-Sacrata quod ill{is}
Templa putant lucos veiou{is} ante duos.
Erat id templum propè a$ylum, inter Capitolium & arcem Tarpeiam te$timonio
Gell{ij} noct<007>um Atticarum lib. _V_. cap. _XII_. id e$t, ad Palatium, quod po$tquam ad
Pont. Max. Reip. Rom. $umma tran$lata e$t, con$eruatorum vocatur. Fuit enim mons
Saturni{us}, qui Capitolin{us} vocatur, in Capitolium & rupem Tarpeiam diui${us}, il-
lud ad cliuum, qui in velabrum vergit, protenditur, hæc po$t cliuum reliquum
mont{is} occupat. In medio fuit a$ylum, ad quod in area, nunc Capitolina dicta, fuit
Veiou{is} templum, haud procul ab æde, quæ D. Mariæ cognomento aræ cœli hodie di-
citur, quo in loco extant feretr{ij} Iou{is} fundamenta. Quod autem ad lucos attinet,
quantum coniectura con$equi po$$um{us}, existimam{us} montem Saturnium (qui po$t-
ea Tarpei{us} vocat{us} e$t, à necata arm{is} Vestali virgine Tarpeia & ei$dem $epulta)
plenum initio $ylu{is} $ui$$e, deinde cæ$is arborib{us} hinc Capitolium ædificatum, inde
arcem, relicto medio luco, in quo po$tea templum constituerit Romul{us}, cui (quia
nemo, qui confugerat, extrahi poterat, $ed libertat{is} & veniæ i{us} con$equabatur)
a$yli nomen datum. Liui{us} ab vrbe condita lib. primo, Locum, qui nunc $ept{us}
den$is $entib{us} inter duos lucos a$ylum aperit, & aperti{us} Halicarna$$e{us} lib. _II_.
Græcè, $ed in hanc $ententiam, Lucum vmbro$um medium Capitol{ij} atque arc{is},
[185]DE ARCHITEC. LIB. IIII.
quod vocatur intermontium duorum quercetorum templum, Romul{us} con$tituit.
_Argutius nemori Dianæ.]_ Locum tripliciter intelligi po$$e videm{us},
aut enim fuit templum in luco, qui in $uburbano agri Tu$culani colle, qui Corne ap-
pellatur, Dianæ $acrat{us} fuit, vt $cribit Plini{us} lib. _XVI._ cap. vltimo, aut quod
mult{is} ornament{is} in$igne in Auentino monte _(_quem $ylu{is} omn{is} gener{is} fui$$e
plenum constat_)_ Anc{us} Marti{us} collat{is} ab vrbib{us} pecun{ij}s extruxit, commune
Roman{is} & Latin{is}, autore Diony$io Halicarna$$eo lib. _III._ Fuit & templum Dia-
næ in luco prope Ariciam, de quo Virgil. Aeneidos _VII._
Triuiæ templo, luc{is}\’{que} $acrat{is}.
Cæterùm & in nemore Dianæ C. Terentium Lucanum tabulam pictam po$ui$$e
tradit Plini{us} libri _XXXV._ capite $eptimo. Sunt & qui trans tyberim Dianæ
templum fui$$e velint, de quo Ouidi{us} libro primo de arte amandi.
Ecce $uburbanæ templum nemorale Dianæ.
_Athenis in arce Mineruæ.]_ Meminit hui{us} templi in proæmio libr.
_VII._ Fuit autem ad Acropolim curante Pericle con$tructum ab Ictino Architecto,
autore Strabone libronono.
_Et in Attica Sunio Palladis.]_ Sunium promontorium e$$e in Attica
præter alios testimonio $unt Q. Curti{us} l<007>b. _X._ & Scholia$tes Callimachi in hymno
Deli. Nam Homer{us}, & Aristophanes in nubib{us} ἄκρομ ἀθΗναίαμ dicunt. Sunia-
d{is} autem Mineruæ meminit Pau$ani{as} in Atticorum principio, cui{us} delubrum
in $ummo Sun{ij} vertice existere $cribit.
De ar{is} Deorum ordinand{is}. _# CAP. # VIII._
ARAE $pectent ad Orientem, & $emper inferiores $int
collocatæ, quàm $imulacra, quæ fuerint in æde: vti $u-
$picientes diuinitatem qui $upplicant & $acrificant,
di$paribus altitudinibus ad $ui cuius\’q; Dei decorem
componantur. Altitudines autem earum $ic $unt ex-
plicandæ, vt Ioui omnibus\’q; cæle$tibus quàm excel-
$i$simæ con$tituantur, Ve$tæ, Terræ, Mari\’q; humiles collocentur: ita
idoneæ his in$titutionibus explicabuntur in medijs ædibus ararum de-
formationes. Explicatis ædium $acrarum compo$itionibus in hoc libro,
in $equenti de communium operum reddemus di$tributionibus expli-
cationes.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Altitudines autem earum $ic $unt explicandæ.]_ Altaria, inquit,
pro Deorum natura, autoritate\’{que} $unt excel$a aut humilia con$tituenda, $pectare
verò omnia ad orientem oportere, & $cribit hoc capite, & $upra _V._ De {ij}s ita mo-
nuerunt veteres. Quod autem ad nostram religionem faceret, de recta $tatuarum
in ædib{us} $acr{is} collocatione, & earum materia, de\’{que} tabul{is}, breuiter ad Paulum
_III._ Pont. Max. commentabar, quod quia docti{$s}imo principi non di$plicuit, non ab
[186]M. VITRVVII POLL.
re facturum me existimaui, $i hîc referrem. Ei{us} commentatiunculæ hæc $unt
verba, quæ ad rem faciant. Præstiterit Paule Pont. Max. in editi{$s}ima & digni$-
$ima ara ad præcipuam cellam, quæ in intimo templi capite e$t (eam vocant tribu-
nal) $anctificum illud crustulum, id e$t ter $acrati{$s}imum _CHRISTI_ corp{us}
collocare. Diuorum verò diuarum\’{que} imagines in $ingularum lateralium cellarum
ara nihilo plures trib{us}, in ædicul{is}, qu{as} nichios, aut minora tribunalia appellant,
$ingulæ ponantur: $ed ita, vt ne $euerior marium facies cum molli fœminarum ef-
figie collocetur. _CHRISTO_ in cruce pendenti $ua dabitur cella, dabitur & $ua
D. Mariæ virgini matri\’{que}, cui habend{us} $ecundum deum honor maxim{us}: reliquæ
cum ædicul{is} pro Diuorum diuarum\’{que} merito, hoc e$t, vt qui${que} gratia præcelluerit,
propi{us} aut longi{us} ab editi{$s}ima ara distribuentur. De materia verò in hunc mo-
dum $tatuebam. Si mihi per$uadere po$$em $imulacra à furib{us}, aut $acrileg{is} ty-
rann{is} impetrat{<007>s}ra, vt $e inuiolata e$$e patiantur, vellem ex auro fieri atque ar-
gento, crystallóue, & $iquid h{is} cari{us} e$t. Meæ $u$picioni, eorum\’{que} rapacitati pu-
tabam occur$um iri, $i ex ær{<007>s} tenui{$s}ima lamina, vel marmore, albóue lapide, aut
fictilia fierent. Tum enim mag{is} dete$tandi facinor{is} rationem impi{as} man{us} re-
uocaturam arbitrabar, quàm emolumentum, $i in alios v${us} conflarint, aut confre-
gerint, $ua$urum. E ligno $i futura e$$ent, existimabam curandum ex eo vt fie-
rent, quod cariem & tineam non $entiret. Theophrast{us} φνγῶμ ἱο{ρί}α libro _V._
tradit $imulacra è cedro, cupre$$o, loto, buxo, $ubere, minora etiam ex oleæ radicib{us}
$culpi $olere. Annotaui vitiginea facta e$$e, atque item ex hebeno, palma, vitro,
$ale, & apud Pau$aniam ex quercu etiam, & $milace, $iue m<007>lace. Nam Mercu-
r{ij} Cyllen{ij} in Arcadia ex thya fui$$e arbore, quæ & trogete dicitur, memoriæ pro-
ditum e$t, de qua arbore Plini{us} lib. _XIII._ cap. _XVI._ in quo loco animaduerti
μνΗμοντκὸμ ἀμάρτΗμα: tribuit enim Circe quod Callip$oni fuit tribuendum, vti
apparet in quinto libro Ody$$eæ. Sed qua materia perficiantur, ideò iudicaui non
definiendum, quòd in omnib{us} loc{is}, qu{as} optam{us} copi{as}, e{as} non po$$um{us} habere,
aut $i $unt, facultatum mediocrit{as} non patitur comparari. Digni{$s}ima certè, quo-
ad per facultates licebit, debet e$$e materia ea, qua diuos fing{as}: op{us} ip$um elegan-
ti{$s}imum. Nulla enim re tutum æquè ab hominum iniuria atque illæ$um futurum
op{us}, quàm dignitate, & venu$tate. Erit & $u{us} in templo tabul{is} loc{us},
quib{us} reliqua Diuorum vita, quæ $tatua monstrari non potuit,
graphicè exprimatur. Sed velim $i fieri po$$et, quales Aia-
c{is} & Medeæ Timomach{us} ByZantin{us} pinxit, qu{as}
empt{as} talent{is} octoginta, id e$t aureorum
nostrorum millib{us} quadraginta, in
æde Vener{is} genitric{is} Cæ$a-
rem dictatorem colloca-
ui$$e refert Plini{us}
libri _XXXV._
cap. _XI._
[187]
M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
QVINTVS.
PRAEFATIO.
QVI amplioribus voluminibus Imperator,
ingenij cogitationes præcepta\’q; explicaue-
runt, maximas & ægregias adiecerunt $uis
$criptis autoritates: quod etiam vel in no$tris
quoque $tudijs res pateretur, vt amplifica-
tionibus autoritas & in his præceptis auge-
retur, $ed id non e$t quemadmodum puta-
tur, expeditum. Non enim de Architectura
$ic $cribitur, vt hi$toriæ aut poëmata. Hi$to-
riæ per $e tenent lectores, habent enim no-
uarum rerum varias expectationes: poëmatum verò, carminum metra
& pedes, ac verborum elegans di$po$itio, & $ententiarum inter per$onas,
& ver$uum di$tincta pronunciatio, prolectando $en$us legentium, perdu-
cit $ine offen$a ad $ummam $criptorum terminationem. Id autem in Ar-
chitecturæ con$criptionibus non pote$t fieri, quòd vocabula ex artis pro-
pria nece$sitate concepta, incon$ueto $ermone obijciunt $en$ibus ob$curi-
tatem. Cum ea ergo per $e non $int aperta, nec pateant eorum in con$ue-
tudine nomina, tum etiam præceptorum latè vagantes $cripturæ $i non
contrahantur: & paucis, & perlucidis $ententijs explicentur, frequentia
multitudine\’q; $ermonis impediente, incertas legentium efficient cogita-
tiones. Itaque occultas nominationes, commen$us\’q; è membris operum
pronuncians, vt memoriæ tradantur, breuiter exponam. Sic enim expe-
ditius ea recipere poterunt mentes. Non minus, cum animaduerti$$em
di$tentam occupationibus ciuitatem publicis & priuatis negotijs: paucis
iudicaui $cribendum, vti angu$to $patio vacuitatis ea legentes breuiter
percipere po$$ent. Etiam\’q; Pythagoræ, his\’q; qui eius hære$im fuerunt
$ecuti, placuit cubicis rationibus præcepta in voluminibus $cribere, con-
[188]M. VITRVVII POLL.
$tituerunt\’q; cubum CCXVI. ver$uum, eos\’q; non plus quàm tres in vna
con$criptione oportere e$$e putauerunt. Cubus autem e$t corpus ex $ex
lateribus æquali latitudine planitierum quadratum. Is cum e$tiactus,
quam in partem incubuit, dum e$t intactus, immotam habet $tabilita-
tem: vti $unt etiam te$$eræ, quas in alueo ludentes iaciunt. Hanc autem
$imilitudinem ex eo $ump$i$$e videntur, quòd is numerus ver$uum, vti
cubus, in quemcunq $en$um in$ederit, immotam efficiat ibi memoriæ
$tabilitatem. Græci quoque poëtæ Comici interponentes è choro canti-
cum, diui$erunt $patia fabularum, ita partes cubica ratione facientes, in-
tercapedinibus leuant actorum pronunciationes. Cum ergo hæc natura-
li modo $int à maioribus ob$eruata, animo\’q; aduertam inu$itatas & ob-
$curas multis res e$$e mihi $cribendas, quo facilius ad $en$us legentium
peruenire po$sint, breuibus voluminibus iudicaui $cribere. Ita enim ex-
pedita erunt ad intelligendum, eorum\’q; ordinationes in$titui, vti non
$int quærentibus $eparatim colligenda, $ed è corpore vno, & in $ingulis
voluminibus generum haberent explicationes. Itaque Cæ$ar tertio &
quarto volumine ædium $acrarum rationes expo$ui: hoc libro publico-
rum locorum expediam di$po$itiones, primum\’q;, forum vti oporteat con
$titui, dicam: quòd in eo & publicarum, & priuatarum rerum rationes per
magi$tratus gubernantur.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
QVINTVS.
IN PROOEMIVM ANNOT.
_COn$tituerunt´que cubum CCXVI. ver$uum.]_ Cub{us}
hic ex $enario fit, qui $e multiplicans efficit $uperficiem quadratam
cubi, triginta $ex. Eam autem $enari{us} $i multiplicauerit, faciet
cubum _CCXVI._ Cub{us} dicitur & Te$$era à Martiano lib. arith-
meticæ. Eum $cribit Timæ{us} Locren$is libro de anima mundi (vt re-
fert Reuchlin{us} de cabalistica lib. _II._) ex tetragono na$ci, $olidi{$s}imum, & $tabi-
le omnino corp{us}, $ex quidem latera, octo verò angulos habens. Ei{us} verba $unt:
ὀκ {σι}ὲ τ{ου} τεραγών{ου} γοννᾶ{σθ} <139> κ\’νβομ ἑ{σι}ρατόταγομ κὰτα{σι}{ᾶι}{αῖ}ομ πάνΤΗ σῶμα,
ἕξ <144> πλευ}ρὰ, ὀκτὼ {σι}ὲ γωνία ἒχομ.
_Iudicaui$cribere.]_ Eo dicendi genere v${us} e$t lib. _II._ capite primo, puta-
ui exponere.
[189]DE ARCHITEC. LIB. V.
De foro ei{us}\’{que} di$po$itione._# CAP. # I._
GRAECI in quadrato, ampli$simis & duplicibus por-
ticibus, fora con$tituunt, crebris\’q; ncolumnis, & lapi-
deis aut marmoreis epi$tylijs adornant, & $upra am-
bulationes in contignationibus faciunt. Italiæ veròvr-
bibus non eadem e$t ratione faciendum, ideo quòd à
maioribus con$uetudo tradita e$t, gladiatoria munera
in foro dari. Igitur circum $pectacula $patio$iora intercolumnia di$tri-
buantur, circa\’q; in porticibus argentariæ tabernæ, mœniana\’q; $uperiori-
bus coaxationibus collocentur, quæ & ad v$um, & ad vectigalia publica
rectè erunt di$po$ita. Magnitudines autem ad copiam hominum opor-
tet fieri, ne paruum $patium $it ad v$um, aut ne propter inopiam populi
va$tum forum videatur. Latitudo autem ita finiatur, vti longitudo in
tres partes cum diui$a fuerit, ex his duæ partes ei dentur. Ita enim oblon-
ga erit eius formatio, & ad $pectaculorum rationem vtilis di$po$itio. Co-
lumnæ $uperiores quarta parte minores, quàm inferiores $unt con$tituen-
dæ: propterea quòd oneri ferendo, quæ $unt inferiora, firmiora debent
e$$e, quàm $uperiora. Non minus, quòd etiam na$centium oportet imita-
ri naturam, vt in arboribus teretibus, abiete, cupre$$o, pinu, è quibus nulla
non cra$sior e$t ab radicibus: deinde cre$cendo progreditur in altitudi-
nem, naturali contractura peræquata na$cens ad cacumen. Ergo $i natura
na$centium ita po$tulat, rectè e$t con$titutum, & altitudinibus & cra$si-
tudinibus $uperiora inferiorum fieri contractiora. Ba$ilicarum loca ad-
iuncta foris, quàm calidi$simis partibus oportet con$titui, vt per hye-
mem $ine mole$tia tempe$tatum $e conferre in eas negociatores po$sint.
Earum\’q; latitudines ne minus quàm ex tertia, ne plus quàm ex dimidia
longitudinis parte con$tituantur, ni$i loci natura impedierit, & aliter
coëgerit $ymmetriam commutari. Sin autem locus erit amplior in lon-
gitudine, Chalcidica in extremis con$tituantur, vti $unt in Iulia Aquilia-
na. Columnæ ba$ilicarum tam altæ, quàm porticus latæ fuerint, faciendæ
videntur. Porticus, quàm medium $patium futurum e$t, ex tertia finia-
tur. Columnæ $uperiores minores quàm inferiores (vti $uprà $criptum
e$t) con$tituantur. Pluteum quòd fuerit inter $uperiores columnas, item
quarta parte minus, quàm $uperiores columnæ fuerint, oportere fieri vi-
detur: vti $uptà ba$ilicæ contignationem ambulantes ab negociatoribus
ne con$piciantur. Epi$tylia, Zophori, coronæ, ex $ymmetrijs columna-
rum, vti in tertio libro diximus, explicentur. Non minus $ummam di-
gnitatem & venu$tatem po$$unt habere comparationes ba$ilicarum, quo
genere coloni{ae} Iuli{ae} Fane$tri collocaui, curaui\’q; faciendam, cuius propor-
[190]M. VITRVVII POLL.
tiones & $ymmetriæ $ic $unt con$titutæ. Mediana te$tudo inter colum-
nas e$t longa pedes CXX. lata pedes LX. Porticus eius circa te$tudinem
inter parietes & columnas, lata pedes XX. Columnæ altitudinibus perpe-
tuis cum capitulis, pedum L. cra$situdinibus quinûm, habentes po$t $e
para$tatas altas pedes XX. latas pedes duos $emis, cra$$as pedem vnum $e-
mis: quæ $u$tinent trabes, in quibus inuehuntur porticuum contignatio-
nes. Supra\’q; eas aliæ para$tatæ pedum XVIII. latæ binûm, cra$$æ pe-
dem, quæ excipiunt item trabes $u$tinentes cantherium & porticuum
(quæ $unt $ubmi$$a infra te$tudinem) tecta. Reliqua $patia inter para-
$tatarum & columnarum trabes per intercolumnia, luminibus $unt reli-
cta. Columnæ $unt in latitudine te$tudinis cum angularibus dextra ac
$ini$tra, quaternæ: in longitudine, quæ e$t in foro proxima, cum ij$dem
angularibus VIII. exaltera parte cum angularibus VI. Ideo quòd me-
diæ duæ in ea parte non $unt po$itæ, ne impediant a$pectus pronai ædis
Augu$ti, quæ e$t in medio latere parietis ba$ilicæ collocata, $pectans me-
dium forum & ædem Iouis. Item tribunal e$t in ea æde hemicycli $che-
matis, minore curuatura formatum. Eius autem hemicycli in fronte e$t
interuallum, pedum XLVI. intror$us curuatura pedum XV. vtieos qui
apud magi$tratus $tarent, negociantes in ba$ilica ne impedirent. Supra
columnas ex tribus tignis bipedalibus cõpactis trabes $unt circa collocat{ae},
eæ\’q; ab tertijs columnis, quæ $unt in interiori parte, reuertuntur ad an-
tas, quæ à pronao procurrunt, dextra\’q; & $ini$tra hemicyclum tangunt.
Supra trabes contra capitula ex fulmentis di$po$itæ pilæ $unt collocatæ,
altæ ped<007>bus tribus, latæ quoquo ver$us quaternis. Supra eas ex duobus
tignis bipedalibus trabes euerganeæ circà $unt collocatæ, quibus in$uper
tran$tra cum capreolis contra zophoros, & antas, & parietes pronai collo-
cata, $u$tinent vnum culmen perpetuæ ba$ilicæ, alterum à medio $upra
pronaum ædis. Ita fa$tigiorum duplex nata di$po$itio, extrin$ecus tecti,
& interioris altæ te$tudinis, præ$tant $peciem venu$tam. Item $ublata
epi$tyliorum ornam\~eta, & pluteorum columnarum\’q; $uperiorum di$tri-
butio, opero$am detrahit mole$tiam, $umptus\’q; imminuit ex magna par-
te $ummam. Ip$æ verò columnæ in altitudine perpetua $ub trabe te$tu-
dinis perductæ, & magnificentiam impen$æ, & autoritatem operi adau-
gere videntur.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
_Græci in quadrato.]_ Græci quadrato foro v$i $unt, Itali oblongo, vt fori
latitudo du{as} longitudin{is} terti{as} haberet. Ego Verò nõ improbauero, $i duplæ erit lon
gitudin{<007>s} ad latitudin\~e. Cæterũ quod ad v$um attinet, fora duplici fuerunt apud Ro-
manos differentia. fuerunt enim in quib{us} negotiorũ ciuiliũ cau$a hominũ conu\~et{us},
aut delectation{is} fierent: fuerunt & in quib{us} res ad communes populi v${us} paratæ
[191]DE ARCHITEC. LIB. V.
venderentur, atque emerentur. Prior{is} gener{is} fuerunt maxime celebria tria, Ro-
manum, Cæ$ar{is}, & Augusti, de quib{us} <007>ntelligendum cum apud Poët{as} aud{is} tri-
plex forum, aut tria fora. Illud fori nomine per antonoma$iam in$ignitur, idem fo-
rum magnum dicitur ab Ouidio Fastorum tertio, & Latium eiu$dem oper{is} quarto,
& vet{us} ab Herodiano in Antonino: patuit verò in longitudinem à Capitolini ra-
dicib{us} ad Titi arcum. I$tud fuit po$t templa Pac{is}, & Faustinæ, hoc po$t ædem
D. Martinæ, $uperiori vicinum. Eiu$dem gener{is} fuerunt Neruæ, quod tran$itorium
dictum e$t, quòd indè ad tria illa fora tran$it{us} pateret, Traiani, inter Capitolinum
& Quirinalem: in quo cochl{is} columna. Præterea Salust{ij}, in Quirinali, po$t ædem
D. Su$annæ. Posterior{is} autem gener{is}, Boarium in velabro, Pi$carium inter templa
Fortunæ viril{is}, & Saturni ac Op{is}, hoc e$t inter S. Mariam Aegyptiacam, &
S. Mariam in porticu. Cupedin{is}, in quo c$culenta & poculenta dilicatiora vende-
rentur, al{ij} in E$quil{ij}s, in Cœlio al{ij} $tatuerunt, Suarium, ad Quirinal{is} radices, vbi
nunc templum D. Nicola<007> in porcilib{us}, Olitorium inter Capitolinum & theatrum
Marcelli, Suburanum in quo à rustic{is} res ad victum nece$$ariæ vendebantur, ex
Martiale lib. _VII._ Fuerunt & Archimorium, Ceditianum, Argentarium, Iuga-
rium, & E$quilinum.
_Gladiatoria munera in foro dari.]_ Veteri in$tituto munera gladiato-
ria in foro ædi $olita e$$e, ex cap. _I._ lib. _XIX._ Plin{ij}, ex A$conio Pediano, & Sueto-
nio in C. Cæ$are, didicim{us}.
_Menianáque $uperioribus coaxationibus collocentur.]_ Me-
niana $unt protectæ proiectæ ue pergulæ, dictæ à Menio, Qui cum domum quam
habuerat ad forum $pectantem, excepta columna vendidi$$et, tigna proiecit, atque
tabulatum con$truxit, vnde ip$e, & posteri $pectarent gladiatores. Autores Pedia-
n{us}, Sext{us} Pompei{us}, & Porphyrio. Fuit verò ea dom{us}, vbi hac quoque tempe$ta-
te templi Pac{is} vestigia maxima con$p<007>ci{<007>s}ntur. Quod Ve$pa$ian{us} mira celeritate
perfecit, vnum $cilicet op{us} cunctorum tota vrbe maximum atque pulcherrimum,
vt testatur Herodian{us} lib. _I._ Qua in parte fuerat pri{us} portic{us} Liuia, & ante
eam Cæ$ar{is} po$t pontificatum max. dom{us}, & pri{us} ba$ilica Portia, quam præce$$e-
rat Men{ij} dom{us}, vt hanc curia Hostilia, & Hostiliam Romuli. Adeò eodem ferè
in loco tot diuer$a ædificia $ui$$e annotauim{us}. Coaxationes autem dixit pro tabula-
s{is}, ab axib{us}, id e$t tabul{is}.
_Columnæ $uperiores quarta parte minores quàm inferio-_
_res.]_ Hîc de cra{$s}itudine loquitur, quanquam & eandem rationem in altitudine
$equi oportet.
_Vt in arboribus teretibus, abiete, cupre$$o, pinu.]_ Contractura
columnarum ducta e$t à na$centib{us} e{<007>s} arborib{us}, quæ ad radices cra$$æ, $en$im $e
contrahentes fastigantur.
_Ba$ilicarum loca adiumcta foris.]_ Ba$ilicæ regiæ dom{us} interpretan-
tur. Vt iure videatur in<007>tio locafui$$e, quò conuenirent principes ad i{us} dicendum,
postea verò quàm additum e$$et tribunal, ba$ilic{as} negotiatorib{us} ce{$s}i$$e, tribunali
magistratib{us} relicto. Quod ip$e mox Vitruui{us} refert. Si libet, legito de hac re
Baptistam Albertum rei ædificatoriæ lib. _VII._ cap. _XIIII._ Porrò autem in ba-
$ilic{<007>s} iudicia peragi $olita indicant Quintilian{us} libro vltimo, & Plini{us} Cæci-
[192]M. VITRVVII POLL.
li{us} in epistol{is} non $emel. Eccle$iastici $criptores Hieronym{us}, Augustin{us}, cæteri
pro $acr{is} ædib{us} ba$ilic{as} dixerunt.
_Chalcidica in extremis con$tituantur.]_ Vi$um fuit quibu$dam of-
ficinam e$$e, vbi pecunia cuditur, ἀπὸ τ{οῦ} χαλκ{οῦ} {κὰι} {σι}ίκΗ. Erant enim apud
antiquos triumuiri pecuniæ cudendæ quos in ære{is} num{is} ita $criptos animaduerti-
m{us}, _A. A. A. F. F._ id e$t auro, argento, ære, flando feriundo. Ego verò in ea fui ali-
quando $ententia, vt existimarem fui$$e ambulationes $ecundum tribunal tran$-
uer${<007>s}, vbi rhetores & cau$idici etiam ver$arentur, diuer$as $cilicet à porticib{us}.
Reperi postea apud Sextum Pompeium chalcidicum gen{us} e$$e ædi$ic{ij}, ab vrbe
Chalcidia dictum. Vtitur Au$oni{us} in periocha libri primi Odi$$eæ. Idem primum
ver$um libri vice$imitert{ij} eiu$dem oper{is} vertens, pro eo quod Homer{us} ὑπερῶομ
appellauit, Chalcidicum po$uit, Chalcidicum (ait) gre$$u nutrix $uperabat anili. Et
Arnobi{us} lib. _IIII._ contra gentes, Scribuntur d{ij} vestri in triclin{ij}s cœlestib{us},
atque in chalcidic{is} aure{is} cœnitare, potare, & ad vltimum fidib{us} & vocum
modulatione mulceri. Chalciœcorum mentio e$t apud eundem libro tertio, pro non
ab$imili ædificio. Auet (inquit) anim{us}, atque ardetin Chalciœc{is} ill{is} magn{is}, at{que}
in palat{ij}s cœli deos de{as}\’{que} con$picere intect{is} corporib{us} atque nud{is}. Fuit & La-
cedæmone Pallad{is} templum, quod quia æreum e$$et, chalciœcon appellabant. Liui{us}
decad{is} _IIII._ lib. _V._ Aetoli circa chalciœcon (Mineruæ e$t templum æreum) con-
gregati cæduntur: uitio tamen librariorum, codices habent chalcioten. Meminit &
Aemili{us} Prob{us} ei{us} templi, & Pau$ani{as} $e vidi$$e $cribit.
_Coloniæ Iuliæ Fane$tri.]_ Dixi lib. _II._ cap. _IX._ Fanestrem hodie Fanum
vocar<007>: quo tamen in loco nulla isti{us} ba$ilicæ extant vest<007>gia, etiam $i aliquib{us}
aliter vi$um, $ed quib{us} $tructuræ ratio incognita erat. Porrò autem Romæ Iu-
lio dedicata e$t ba$ilica, ei{us} imper{ij} anno tertio, vti e$t apud Eu$ebium in Chroni-
c{is}. Cui{us} meminerunt Quintilian{us} libro vltimo, cap. de orator{ij}s in$trument{is}, &
Plini{us} Secund{us} mult{is} loc{is}: nominatim libro quinto ad Rufum $cribens. In que
decept{us} e$t ei{us} interpres Catanæ{us} libro $ecundo in epistola ad Maximum, existi-
mans eandem e$$e cum hac Vitruuiana.
_Habentes po$t $e para$tatas.]_ Hoc loco po$tponuntur. Sunt aliâs para-
$tatæ, pilæ quadratæ, ant lapides pilarum modo ad columnarum latera appo$iti,
vulgò dictæ pilastratæ, prominentib{us} ip$is column{is} partib{us} duab{us}, aut $ecun-
dum alios, parte $olummodo $ui media. Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _III._ Sed &
illi{us} aureæ cameræ, & argenteæ trabes narrantur, & columnæ, & para$tatæ.
_Hemicycli$chematis minore curuatura formatum.]_ Periphra-
$is e$t arc{us} circuli, cum non e$t $emicircul{us}, $ed flexa eo minor linea. Tribunal igi-
tur deformatur σκαφο{ει}{δι}ὲ, id e$t lineamento non di{$s}imili onerariæ nau{is} $caphæ.
Romani Vocabuli Latini Vestigia retinuerunt, vocant enim maximum, vt ita di-
cam, nichium ad caput æd{is} intimum, tr<007>bunam. In qua re v${us} e$t Vitruui{us} lib.
_IIII._ cap. _VII._
_Intror$us curuatura pedum quindecim.]_ De$unt curuaturæ pedes
ecto vt $it $emicircul{us}. Nam cum in fronte pateat pedes $ex & quadraginta, vt
fiat media pars diametri oportet curuaturã intror${us} e$$e pedum trium & viginti.
_Trabes euerganeæ.]_ Compact<007>les $uperi{us} vocauit, id e$t tign{is}, trabi-
[193]DE ARCHITEC. LIB. V.
b{us} ue iunct{is} compact{as}: ni$i cui mag{is} placebit affabrè fact{as}, quòd {ἐυ}{δβ}γέ Græ-
c{is} $it accurate fabricatum.
_Et pluteorum, columnarúmque $uperiorum di$tributio.]_
Plutei hoc loco $unt $uperiorum ab infer<007>orib{us} column{is} inter$epta, id e$t, quic-
quid e$t à capitulo inferiorum columnarum, ad ba$im $uperiorum, vt paulò antè.
De ærario, carcere, & curia ordinand{is}. _# CAP. # II._
AERARIVM, carcer, curia, foro $unt coniungenda,
$ed ita vti magnitudo $ymmetriæ eorum foro re$pon-
deat: maximè quidem curia imprimis e$t facienda ad
dignitatem municipij $iue ciuitatis. Et $i quadrata
erit, quantum habuerit latitudinis, dimidia addita con
$tituatur altitudo: $in autem oblonga fuerit, longitu-
do & latitudo componantur, & $umma compo$ita, eius dimidia pars $ub
lacunariis altitudini detur. Præterea præcingendi $unt parietes medii, co-
ronis ex inte$tino opere, aut albario, ad dimidiam partem altitudinis.
Quæ $i non erunt, vox ibi di$putantium elata in altitudinem, intellectui
non poterit e$$e audientibus. Cum autem coronis pr{ae}cincti parietes erunt,
vox ab iis morata, prius quã in aére elata di$sipetur, auribus erit intellecta.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Aerarium, carcer, curia, foro $unt coniungenda.]_ Id $tudio$e ob-
$eruarunt pri$ci illi Romani. Nam & & ærarium fui$$e in Saturni æde, quæ foro per-
tinebat, con$tat, & carcerem ad terrorem incre$cent{is} audaciæ media vrbe immi-
nentem foro ædificatum tradit Liui{us} lib. _I._ cui Ser. Tull{us} $ubterraneum locum,
quem de$cribit Salusti{us}, addidit, hodie D. Petro cognomento in carcere dicatum,
& curiam Hostiliam contra forum fui$$e ex A$conio in orationem pro Milone $at{is}
apparet. Carcerum autem quod ad nostrum temp{us} attinet, duo $unt genera. Vnum
quo ære alieno obnox{ij} tanti$per detinentur, dum per$oluerint, aut parum excult{is}
morib{us} & petulantes, vt ab inita vitæ la$ciuia & petulantia ab$terreantur, de-
tinentur: Alterum, quo flagitio$i & $celerati coërcentur. Id quomodo extrui debeat,
docet Leo Albert{us} lib. _V._ cap. _XIII._ Ratio carcerum monet, vt de puniend{is} pecca-
t{is} dicam. Eorum puniendorum tres cau${as} memini legere apud Gellium, Attica-
rum noctium lib. _VI._ cap. _XIIII._ Vnam, cum pœna adhibetur castigandi at{que}
emendandi gratia, vt {is} qui fortuitò deliquit, attentior fiat, correctior\’{que}. Alteram
cum dignit{as}, autorit{as}\’{que}, ei{us}, in quem e$t peccatum, tuenda e$t, ne prætermi$$a ani-
maduer$io contemptum ei{us} pariat, & honorem eleuet. Tertiam, cum punitio pro-
pter exemplum e$t nece$$aria, vt cæteri à $imilib{us} peccat{is}, quæ prohiberi publici-
t{us} intere$t, metu cognitæ pœnæ, deterreantur.
_Coronis ex inte$tino opere, aut albario.]_ Coron{as} pro integr{is}
coronicib{us} dixit, id e$t præcinctionib{us}, & veluti tran$uer$is cingul{is}, quib{us} præ-
singuntur parietes, ne vox, priu$quam intellecta $it, di{$s}ipetur. Eadem ratione pul-
[194]M. VITRVVII POLL.
pita & $uggesta concionantum intestino opere obtegim{us}: eadem hemicycl{as} chori
$edes in templ{is} Itaque præcinctionib{us} ist{is} fiebat, vt vox non elaberetur, $ed ve-
luti repul$a cogeretur, & plen<007>or confirmatior\’{que} fieret. Aliâs corona ornamentum
e$t cameræ, vt lib. _VII._ cap. _III._ Vnde coronarium op{us} eiu$dem lib. cap. _IIII._ & _VI._
De theatro ei{us}\’{que} $alubri con$titutione._# CAP. # III._
CVM forum con$titutum fuerit, tum Deorum immor-
talium diebus fe$tis ludorum $pectationibus eligendus
e$t locus theatro quàm $aluberrimus: vt in primo libro
de $alubritatibus in mœnium collocationibus e$t $cri-
ptum. Per ludos enim cum coniugibus & liberis per-
$edentes, delectationibus detinentur, & corpora pro-
pter voluptatem immota patentes habent venas, in quas in$idunt aura-
rum flatus: qui $i à regionibus palu$tribus, aut aliis regionibus vitio$is
aduenient, nocentes $piritus corporibus infundent. Itaque $i curio$ius eli-
getur locus theatro, vitabuntur vitia. Etiam\’q; prouidendum e$t, ne im-
petus habeat à meridie. Sol enim cum implet eius rotunditatem, aêr con-
clu$us curuatura, neq; habens pote$tatem vagandi, ver$ando conferue$cit,
& candens adurit excoquit\’q;, & imminuit è corporibus humores. Ideo
maximè vitandæ $unt his rebus vitio$æ regiones, & eligendæ $alubres.
Fundamentorum autem $i in montibus fuerit, facilior erit ratio: $ed $i ne-
ce$sitas coëgerit in plano aut palu$tri loco ea con$titui, $olidationes $ub-
$tructiones\’q; ita erunt faciend{ae}, quemadmodum de fundationibus {ae}dium
$acrarum in tertio libro e$t $criptum. In$uper $undamenta lapideis &
marmoreis copiis gradationes ab $ub$tructione fieri debent. Præcinctio,
nes ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendæ videntur, neque
altiores, quàm quanta præcinctionis itineris $it latitudo. Si enim excel-
$iores fuerint, repellent & eiicient in $uperiorem partem vocem: nec pa-
tientur in $edibus $ummis, quæ $unt $uprà præcinctiones, verborum ca-
$us certa $ignificatione ad aures peruenire. Et ad $ummam ita e$t guber-
nandum, vti linea cum ad imum gradum, & ad $ummum extenta fuerit,
omnia cacumina graduum angulos\’q; tangat, ita vox non impedietur.
Aditus complures & $patio$os oportet di$ponere, nec coniunctos $upe-
riores inferioribus, $ed ex omnibus locis perpetuos & directos $ine inuer-
$uris faciendos: vti cum populus dimittitur de $pectaculis, ne comprima-
tur, $ed habeat ex omnibus locis exitus $eparatos $ine impeditione. Etiam
diligenter e$t animaduertendum, ne $it locus $urdus, $ed vt in eo vox
quàm clari$sime vagari po$sit. Hoc verò fieri ita poterit, $i locus electus
fuerit, vbi non impediatur re$onantia. Voxautem e$t $piritus fluens, &
aëris ictu $en$ibilis auditui. Ea mouetur circulorum rotundationibus in-
[195]DE ARCHITEC. LIB. V.
finitis: vti $i in $tantem aquam lapide immi$$o na$cantur innumerabiles
vndarum circuli cre$centes à centro, & quàm lati$sime po$sint vagantes:
ni$i angu$tia loci interpellauerit, aut aliqua offen$io, quæ non patitur de-
$ignationes earum vndarum ad exitus peruenire. Itaque cum interpel-
lentur offen$ionibus, primæ redundantes in$equentium di$turbant de$i-
gnationes. Eadem ratione vox ita ad circ<007>num efficit motiones. Sed in
aqua circuli æqua planitie in latitudinem mouentur: vox & in latitudi-
nem progreditur, & altitudinem gradatim $candit. Igitur vt in aqua vn-
darum de$ignationibus, ita in voce cum offen$io nulla primam interpel-
lauerit, non di$turbat $ecundam, nec in$equentes, $ed omnes $ine re$onan-
tia, perueniunt ad imorum, & $ummorum aures. Ergo veteres Archite-
cti, naturæ ve$tigia per$ecuti, indagationibus vocis $candentes theatro-
rum perfecerunt gradationes: & quæ$iuerunt per canonicam mathema-
ticorum, & mu$icam rationem, vt quæcunq; vox e$$et in $cena, clarior &
$uauior ad $pectatorum perueniret aures. Vti enim organa in æneis la-
minis, aut corneis, die$i, ad chordarum $onituum claritatem perficiuntur:
$ic theatrorum, per harmonicen ad augendam vocem, ratiocinationes ab
antiquis $unt con$titutæ.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Ludorum $pectatíoníbus elígendus e$t locus theatro.]_ Spe-
ctaculorum $iue certaminum Romanorum, de quib{us} libros duos $crip$it Suetoni{us}
Tranquill{us} (ni$i Suid{as} fal$a tradit) vti ante eum de theatralib{us} lud{is}, de $ceni-
c{is} actionib{us}, & originib{us} Varro, loca triplici fuerunt apud veteres differentia.
Erat enim theatrum veluti pars circuli dimid<007>a, & co ampli{us} diametri quarta
pars, $i modo hemicycli cornua rect{is} & coæquabilib{us} line{<007>s} producerentur. Nam
cum flex{<007>s} po$t $emicirculum line{is} vterentur, ex integro circuli ambitu quartam
partem adimentes, quod reliquum erat, theatro dabant. Theatrum autem non con-
$titi$$e $olo hemicyclo, & forma ip$a min{us} arridens, & ei{us} quod Romæ extat
M. Marcelli figura probat. In eo proprie fiebant ludi $cenici: legim{us} enim apud
Dionem in theatro Traianum gladiatores commi$i$$e. Duob{us} theatr{is} iunct{is}, cœ-
ptum e$t ædificari amphitheatrum ouata figura, vt Romæ, Albæ, Ocriculi, Veronæ,
Nemau$i, Arelat{is}, & mult{is} al{ij}s loc{is} v<007>dim{us}, ad ludos poti{us} gladiatorios, &
conclu$arum ferarum venationes: nam & prælium nauale in amphitheatro Domi-
tian{us} commi$it, memorante suetonio. Ea $pecie rectè (vt opinor) Ca{$s}iodor{us} fui$$e
tradit, vt currentib{us} aptum daretur $patium, & $pectantes omnia facili{us} vide-
rent, dum quædam prolixa rotundit{as} vniuer$a collegerat. Ei{us} area, cauea dici-
tur, quod\’{que} arena $pargeretur, vt certantes $ine læ$ione caderent, à suetonio in Ty-
berio, & Lampridio in Commodo, arena: ne qu{is} cum Blondo, viro alioquin non in-
diligenti, ædificia diuer$a e$$e existimet: à quo arenarium vocauit Iuli{us} Capitoli-
n{us} in Antonino philo$opho, qui contra besti{as} in amphitheatri arena pugnarent.
Amphitheatrum postquam in oblongam formam tractum e$t, circ{us} cœpit vocari
[196]M. VITRVVII POLL.
à circuitu dict{us}, quod gen{us} circ{us} maxim{us} inter Palatinum et Auentinum, ad
quem res furto $ublat{as} $ub crepu$culum vendi $olere, in Horatium $cribit Helle-
ni{us}, circ{us} flamini{us}, cui{us} vestigia ad $acellum $ancti $epulcri & ædem D. Ro$æ,
circ{us} Neron{is} inter Ianiculum & Vaticanum, circ{us} Aureliani Alexandri, vbi
nunc agoni{us} camp{us}, circ{us} floralium inter Quirinalem et collem hortulorum, cir-
c{us} intim{us}, $iue ad murum, in figulino campo ad Tyberim, circ{us} Antonini Cara-
callæ, prope D. Sebastianum, ad ludos currules, cur${us}, & naumachi{as}, venationes,
certamina contra besti{as}, de cui{us} ratione qui volet intelligere, velim con$ulat Ca$-
$iodori lib. _III_. variarum. Erat autem ea parte, qua carceres erant, id e$t loc{us} con-
tinend{is} emittend{is}\’{que} equis, b{ij}ugib{us}, tr{ij}ugib{us}, quadr{ij}ugib{us}, $eiugib{us} etiam,
& decemiugib{us} currib{us} cur$u certatur{<007>s}, qui loc{us} & oppidum dicitur, $i Sexto
Pompeio credim{us}, erat inquam aliquando, in modum forficũ apert{us}, vt Halicar-
na$$e{us} Diony$i{us} tradit, & circi maximi fundamenta demon$trant, alibi aliter.
Huc verò referri debent verba etiam pro circo à Latin{is} $criptorib{us} v$urpata
hippodrom{us} & catadrom{us}. Et in illo quidem de equorum pernicitate certabatur,
$iue pur{is} equ{is}, $iue big{is} trig{is}’ue, aut quadrig{is} circum met{as} du{as} pari inter-
uallo in extrem{is} ferè collocat{as} decurrerent. In hoc autem diui${as} bifariam du{as}
ac<007>es concurrere ad $imulacrum pugnæ mos erat, $ublat{is}\’{que} met{is}, quò laxi{us} di-
micaretur, bina ex aduer$o castra collocabantur. Latinè decur$orium appellari po-
te$t, lud{us} ip$e decur$io & troia, vulgo nostro torneamenta. Peridrom{us} verò quid
$it, facile ex Herodiano intelligitur, qui libro primo tradit pleno amphitheatro peri-
dromum $upernè in circuitu Commodo exædificatum, per quem in orbem decurre-
re po$$et, ne commin{us} cum best{ij}s pugnans periclitaretur, $ed $upernè, ac de tuto
loco tela iaciendo iaculandi poti{us} $cientiam, quàm fortitudinem ostentaret. Grad{us}
habent illa quaqua ver$um vti amphitheatrum, vnde $edentes $pectare po{$s}int com-
modi{$s}ime. In circo $iue hippodromo cum carcerib{us} emi{$s}i curr{us} ad metam perue-
ni$$ent, op{us} erat, vt sircum ip$am flecterentur, quod indicant Latinorum Vergili{us},
Horati{us}, Ouidi{us}, Stati{us}, Per$i{us}, Iuuenal{is}, Varro, & Græcorum aperti{$s}ime Ho-
mer{us} Iliados lib. _XXIII_. Et Sophocles in Electra: vt taceam Q.Calabrum libro
quarto: ibi $umma industria requirebatur. nam $i nim{is} adhæ$i$$ent, periculum
erat, ne rota ad metam offenderet, & illideretur: $in nimio $patio euitaui$$ent, qui
$equebatur, inter metam & priorem breuiori $patio delat{us}, ex $ecundo prior effici
poter at. Brauium non ante decur$a, $eptena $patia accipi Properti{us} præter alios plu-
rimos lib. _II_. ad Cynthiam ostendit h{is} ver$ib{us}:
# Aut pri{us} infecto depo$cit præmia cur$u
# Septima quam metam triuerit arte rota. # Et Ouid. in Halieutic{is},
# Seu $eptem $pat{ij}s circo meruere coronam.
Apud Græcos vero duodecimo $patio finitum cur$um verba Pindari Olympiorum
hymno $ecundo docent, ᾍνθεα τετ{ρι}ππωμ {δι}νωδεκα{δι}ράμωμ ἄγαγομ, hoc e$t, ait
$choliastes Demetri{us} Triclini{us}, vt creditur, τὰ νἰκα τῶμ {δι}νοκαιδεκα {δι}όμωμ
τῶμ ἁρμάτωμ. Δο{δι}εκάκι {γὰρ} περιἨχετο τὸμ {δι}ρόμομ τὰ
τέλ{ει}α ἅρματα. A meta
ad metam excitat{us} erat mur{us}, in cui{us} medio erat obeli$c{us}, in reliquo fer{as} in-
$ectantium hominum $igna collocabantur. E curru proxime metam aurigantes in
murum de$iliebant, inde gradib{us} aliquot con$cen$o loco præm{ij}s dicato, brauium
[197]DE ARCHITEC. LIB. V.
accipiebant. Alibi aliter extruct{us} erat {is} loc{us}: nos, quomodo in Aureliano circo
e$$et, è numi$mate, dum nulla vestigia extant, ostendim{us}. Aurigatorum factiones
de quarum clade legito Zonoram, qui de Græcorum Imperatorum $crip$it, in$ignes
quatuor apud antiquos fui$$e tradit Ca{$s}iodor{us}, Pra$inam, ro$eam, albam, & Ve-
netam. Colorem pra$inum idem memorat referre virens ver, ro$eum flammeam
æstatem: album pruino$um autumnum, Venetum nebulam hyemem. Martial{<007>s} tres
h{is} ver$ib{us} notauit, coccinam ru$$atam vocans:
# Si Veneto, pra$inóue faues, qui coccina $um{is},
# Ne fi{as} ista transfuga veste, vide.
Iuuenal{is}, quid $ignificaret pra$in{us} color, ostendit:
# Totam hodie Romam circ{us} capit, & fragor aurem
# Percut<007>t, euentum virid{is} quo colligo panni.
Domitian{us} addidit du{as}, aurati, & purpurei panni. Quod testatur Oxiphilin{us} in
Dion{is} Domitiano. Sed æstimandum num quæ à Ca{$s}iodoro ro$ea dicitur, fuerit ru$-
$ea dicenda. Quandoquidem Oxiphilin{us} in Nerone quatuor factiones ita expre{$s}it,
τ\~Ν λ{ευ}κ\~Ν, τ\~Ντε πυῤῥᾶ σκευΗ χρωμέν{ου}, πρασί{ου}, κ{αὶ} {οὐ}{εν}ετί{ου}. Et in Prænestino
epi$copio ru$$ata in hac in$criptione dicitur,
# _C. APPVLEIO. DIOCLI._
# _AGITATORI. PRIMO FACT._
# _RVSSAT. NATIONE HISPANO_
# _FORTVNAE PRIMIGENIAE_
# _D. # D._
# _C. APPVLEIVS NYMPHIDIANVS_
# _ET NYMPHIDIA. FILII._
Metarum extant uestigia in hippodromo $iue circo Antonini Caracallæ, qu{as} cum
ædificio expre$${as} ex ei{us} æreo numi$mate cum trib{us} al{ij}s form{is} dam{us}, quarum
prima & ip$a cum ædificio, & postrema è Traiani numi$matib{us} $unt, qu<007> circum
maximum, qui inter Auentinum & Palatinum e$t, restituit, media ex Aurelia-
ni e$t Alexandri numi$mate, qui circum, quem nunc Agonem vocant, curauit
extruendum. Ea mihi numi$mata vtenda dedit Pyrrh{us} Ligor noster, pictor non
contemnend{us}, & antiquitat{is} $tudio${us}. Quomodo verò contra besti{as} decertare-
tur, $cribit Ca{$s}iodor{us} variarum lib. _V_. Qui autor, quia non omnium teritur ma-
nib{us}, nec ab alio, quem viderim, concertandi ratio traditur, non erit ab in$tituto
alienum, ei{us} verba ad$cribere. Prim{us}, inquit, Fragili ligno confi${us}, currit ad ora
beluarum, & illud quod cupit euadere, magno impetu videtur appetere, pari\’{que} $e
cur$u festinat prædator & præda, nec aliter tut{us} e$$e pote$t, ni$i huic, quam vita-
re cupit, occurrerit. Tunc in aëre $altu corpor{is} eleuato, qua$i vestes leui{$s}imæ $upi-
nata membra iaciuntur, & quidam arc{us} corpore{us} $upra beluam librat{us}, dum
mor{as} di$cedendi facit, $ub ip$o velocit{as} ferina di$cedit. Sic accidit, vt ille mag{is}
po{$s}it mitior videri, qui probatur illudi. Alter angul{is} in quadrifaria mundi di-
$tributione compo$it{is}, rotabili velocitate præ$umens, non di$cedendo fugit, non $e lon-
gi{us} faciendo di$cedit, $equitur in$equentem, poplitib{us} $e reddens proximum, vt
era vitet vr$orum. Ille in tenuem regulam venire $u$pen${us}, inuitat exitiabilem
[198]M. VITR VVII POLL.
feram, & ni$i periclitat{us} fuerit, nihil vnde viuere po{$s}it, acquirit. Alter $e gesta-
bili muro cannarum contra $æui{$s}imum animal eric{ij} exemplo receptat{us}, ineludit,
qui $ubitò in terg{us} $uum refug<007>\~es, intra $e collect{us} ab$conditur, & cum nu$quam
di$ce$$erit, ei{us} corpu$culum non videtur. Nam $icutille, veniente contrario reuolu-
t{us} in $phæram, naturalib{us} defen$atur acule{is}: $ic iste con$utili crate præcinct{us},
munitior redditur fragilitate cannarum. Al{ij} trib{us}, vt ita dixerim, di$po$it{is} o$tio-
l{<007>s}, paratam in $e rabiem prouocare præ$umunt, in patenti area cancello$is $e postib{us}
occludentes, modò facies, modò terga mon$trantes, vt mirum $it euadere, quos ita re-
$p<007>c{is} per leonum vngues dentes\’{que} volitare. Alter labenti rota fer{is} offertur, eadem
alter erigitur, vt pericul{is} auferatur. Hacten{us} Aureli{us} Ca{$s}iodor{us} amph<007>thea-
trales ludos explicuit Refert Plini{us} lib. _XXXIIII_. cap. _XII_. nouo inuento vr-
$orum in harena & leonum ora a$pergi $olita chalcantho, tantam{que} e$$e ei vim in
astringendo, vt non quirent mordere.
Metarum & obeli$ci deformatio.
[199]DE ARCHITEC. LIB. V.
Facit verò in$criptio $uperior, vt aliam de eodem Diocle & quatuor aurigato-
rum factionib{us} addam{us}, vti ea nunc legitur in Campo Martio in Cechinorum
domo, in marmorea tabula confracta alta pedes quatuor, lata pedesocto, pulcherrim{is}
liter{is} $cripta, ver$ib{us} omnib{us} æqualiter in marmore terminat{is}, alia enim rari{us}
$pi{$s}i{us’}ue $cripta $unt: quod idem in de$cribendo non ita facile ob$eruari potuit.
In$criptio igitur huiu$modi e$t.
_LEIVS DIOCLES AGITAT. & C._ ex oliecta charta.
[200]M. VITRVVII POLL.
_Vt in líbro prímo.]_ Capite quarto.
_In quas ín$ídunt aurarum flatus.]_ Quie$centium & attentorum cer-
porum facili{us} perflantur vitio$is & in$alubrib{us} vent{is} patentes venæ.
_In tertio libro e$t $criptum.]_ Ei{us} libri cap. _III_. de $ub$tructionib{us}
& fundament{is} $acrarum ædium præcepit.
_Præcinctíones ad altítudínes theatrorum pro rata parte fa-_
_cíendæ.]_ Hoc loco præcinctiones $unt graduum $uperiorum ab inferiorib{us} diui-
$iones. Tota enim gradatione in partes tres diui$a, $ingul{is} diui$ionib{us} fiebat gra-
d{us} duplo cæter{is} latior. Altitudinem ob$cur<007>{us} $ignificauit Vitruui{us}, cum ait,
præcinctiones non e$$e altiores, quàm quanta $it itiner{is} præcinction{is} latitudo, id
e$t interiect{as} veluti graduum refractiones & areol{as} altiores e$$e non debere,
quàm $int latæ. Latitudin{is} non finit rationem, $ed fui$$e eam quam dixim{us}, ani-
maduer$um e$t veterum moniment{is}.
_Vtí línea cum ad ímum gradum, & ad $ummum extenta fue-_
_rít.]_ Hic linea pro fun<007>culo accipitur, vt lib. _VI_. cap. _IX_. & lib. _IX_. cap. _IX_.
Vtitur Plini{us} lib. _XXXII_. cap. _II_. & Columella lib. _III_. cap. _XV_. Et libro
_VIII._ cap. _XI_.
_Adítus complures, & $patío$os oportet dí$ponere.]_ Vomitoria
dici test{is} e$t Macrobi{us} lib. _V._ Saturnaliorum. Vomitoria _(_inquit_)_ in @pectacul{is} di-
cim{us}, vnde homines glomeratim ingredientes in $edilia $e fundunt.
_Dírectos & $íne ínuer$urís.]_ Sine flexu: ne in angul{is}, dum diuerten-
dum & flectendum e$t, quando è $pectacul{is} de$cendit popul{us}, confluentes $e com-
primant.
_Ea mouetur círculorum rotundatíoníbus ínfínítís.]_ Confer@
vocem cum orbib{us} & circul{is}, quos vndaiacto lapide reddit: philo$ophicè istud
quidem. Sed $citu dignum e$t quod $cribit Hippocrates in l<007>b. de carnib{us}, $piri-
tum e$$e qui vocem edit. Inde fieri vt quos vocem intendere oporteat, {ij} $pirit{us}
quamplurimum intrò trahant, inde\’{que} for {as} propellant. Quib{us} autem plurim{us}
in$it calor, eos maxima voce præditos e$$e idem autor e$t $ectione quarta libri $exti
de morb{is} popularib{us}: cau$am e$$e, quòd plurim{us} $it frigid{us} aër, ex duob{us} verò
magn{is} magna etiam quæ generantur existere.
_Vtí $i ín $tantem aquam lapíde ímmí$$o.]_ Stantem aquam dixit
non otio$e. Nam in quamu{is} aquam mi$${us} lap{is} non facit orbes, $ed in $tagnantem
& immotam. De qua re $ubieci Senecæ verba ex cap. _II_. lib. _I_. Quæstionum na-
turalium. Cum in pi$cinam lap{is} mi$${us} e$t, videm{us} in multos orbes aquam de$cen-
dere, & fieri primum angusti{$s}imum orbem, deinde laxiores, ac deinde maiores,
donec euane$cat impet{us}, et in planitiem immotarum aquarum $oluatur. Subiungit
aliquanto po$t. Lapill{us} in pi$cinam aut lacum, aut aliquam alligatam aquam mi$-
${us}, circulos facit innumerabiles, at hoc quidem non facit in flumine, quare? quia
omnem figuram fugiens aqua disturbat.
_Díe$i, ad chordarum $onítuum clarítatem perfícíuntur.]_ Die-
$is intelligitur $tatim quàm $on{us} $en$u percipi pote$t. Hoc loco vtitur pro $onituum
quodam di$crimine, $icut cap. proxímo in harmonico pro quarta toni parte. Et die-
$im quidem Philola{us} apud Boëthium libro Mu$ices _V_. cap. _IIII_. e$$e ait $patium,
[201]DE ARCHITEC. LIB. V.
quo duob{us} ton{is} maior e$t $e$quialtera proportio, id e$t hemitonium min{us}, cui{us} di-
midium vocatur diachy$ma: quanquam in æqu{as} du{as} partes diuidi non pote$t re
ip$a, cum contineat die$is $upra tria commata ferè dimidium. Hemitonium autem
mai{us}, quæ apotome dicitur, e$t hemitonium cum commate in $uperpartiente pro-
portione ob$eruatum.
De harmonia $ecundum Aristoxeni traditionem.
_# CAP. # IIII._
HARMONIA autem e$t mu$ica literatura ob$cura
& difficilis, maximè quidem, quibus Græcè literæ non
$unt not{ae}:quam $i volumus explicare, nece$$e e$t etiam
Græcis verbis vti, quòd nonnulla eorum Latinas non
habent appellationes. Itaque (vt potero) quàm aper-
ti$sime ex Ari$toxeni $cripturis interpretabor, & eius
diagramma $ub$cribam, finitiones\’q; $onituum de$ignabo, vti qui dili-
gentius attenderit, facilius percipere po$sit. Vox enim mutationibus
cum flectitur, aliâs fit acuta, aliâs grauis: duobus\’q; modis mouetur, è qui-
bus vnus habet effectus continuatos, alter di$tantes. Continua vox neque
in finitionibus con$i$tit, neque in loco vllo, efficit\’q; terminationes non
apparentes: interualla autem media patentia, vti $ermone cum dicimus,
$ol, lux, flos, nox. Nunc enim nec vnde incipit, nec vbi de$init intelligi-
tur, $ed neque ex acuta facta e$t grauis, nec ex graui acuta apparet auri-
bus. Per di$tantiam autem è contrario. nanq; cum flectitur in mutatio-
ne vox, $tatuit $e in alicuius $onitus finitionem: deinde in alterius, & id
vltro citro\’q; crebro faciendo incon$tans apparet $en$ibus, vti in cantioni-
bus cum flectentes voces varietatem facimus modulationis. Itaque inter-
uallis ea cum ver$atur, & vnde initium fecit, & vbi de$iit, apparet in $ono-
rum patentibus finitionibus. Mediana autem patentia interuallis ob$cu-
rantur. Genera verò modulationum $unt tria. Primum quòd Græci
nominant, ἁρμόνιαμ. Secundum, {χρ}ῶμα. Tertium, {δι}άτονομ. E$t autem
harmoniæ modulatio ab arte concepta: & ea re cantio eius maximè gra-
uem & egregiam habet autoritatem. Chroma $ubtili $olertia ac crebri-
tate modulorum $uauiorem habet delectationem. Diatoni verò quòd
naturalis e$t, facilior in interuallorum di$tantia. In his tribus gener<007>bus
di$similes $unt tetrachordorum di$po$itiones, quòd harmonia tetrachor-
dorum & tonos & die$es habet binas. Die$is autem e$t toni pars quarta.
ita in hemitonio duæ die$es $unt collocatæ. Chromati duo hemitonia in
ordine $unt compo$ita, tertium trium hemitoniorum e$t interuallum.
Diatoni duo $unt continuati toni, tertium hemitonium finit tetrachordi
magnitudinem. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, &
[202]M. VITRVVII POLL.
hemitonio $unt peræquata. Sed ip$a cum $eparatim vniu$cuiusq gene-
ris finibus cõ$iderantur, di$similem habent interuallorum de$ignationem.
Igitur interualla tonorum & hemitoniorum & tetrachordorum in voce
diui$it natura, finiuit\’q; terminationes eorum men$uris, interuallorum
quantitate, modis\’q; certis di$tantibus con$tituit qualitates, quibus etiam
artifices qui organa fabricant ex natura con$titutis vtendo, comparant ad
concentus conuenientes eorum perfectiones. Sonitus, qui Græcè φθό{γγ}οι
dicuntur, in vnoquoque genere $unt decem & octo, è quibus octo $unt in
tribus generibus perpetui & $tantes, reliqui decem cum communiter mo-
dulantur, $unt vagantes. Stantesautem $unt, qui inter mobiles interpo$i-
ti continent tetrachordi coniunctionem, & è generum di$criminibus $uis
finibus $unt permanentes. Appellantur autem $ic, proslambanomenos,
hypate hypaton, hypate me$on, me$e, nete, $ynemmenon, parame$e, ne-
te diezeugmenon, nete hyperboleon. Mobiles autem $unt, qui in tetra-
chordo inter immotos di$po$iti, in generibus & locis loca mutant. Voca-
bula autem habent hæc. Parhypate hypaton, lichanos hypaton, parhy-
pate me$on, lichanos me$on, trite $ynemmenon, paranete $ynemmenon,
trite diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite hyperboleon, para-
nete hyperboleon. Ei autem qui mouentur recipiunt virtutes alias. In-
terualla enim & di$tantias habent cre$centes. Itaque parhypate, quæ in
harmonia di$tat ab hypate die$i, in Chromate mutata habet hemito-
nium, in diatono verò tonum. Qui lichanos in harmonia dicitur, ab hy-
pate di$tat hemitonium: in chroma tran$latus, progreditur duo hemito-
nia, in diatono di$tat ab hypate tria hemitonia. Item decem $onitus pro-
pter tran$lationes in generibus, efficiunt triplicem modulationum varie-
tatem. Tetrachorda autem $unt quinque, primum graui$simum, quod
Græcè dicitur ὕπατομ. Secundum medianum, quod appellatur μέσμ.
Tertium coniunctum, quod σ{υν}ὲμ{μεν}ομ, dicitur. Quartum di$iunctum,
quod {δι}εζεύ{μεν}ομ nominatur. Quintum quod e$t acuti$simum, Græcè
{ὑπ}{ο\‘ρ}Βόλεομ dicitur. Concentus quos natura hominis modulari pote$t,
Græce\’q; συμφόνι{αε} dicuntur, $unt $ex, diate$$aron, diapente, diapa$on,
diapa$on cum diate$$aron, diapa$on cum diapente, di$diapa$on. Ideo\’q; &
à numero nomina receperunt, quòd cum vox con$titerit in vna $onorum
finitione, ab ea\’q; $e flectens mutauerit, & peruenerit in quartam termi-
nationem, appellatur diate$$aron, in quintam diapente, in octauam dia-
pa$on, in octauam & dimidiam, diapa$on & diate$$aron, in nonam & di-
midiam, diapa$on & diapente, in quintamdecimam di$diapa$on. Non
enim inter duo interualla, cum chordarum $onitus, aut vocis cantus fa-
ctus fuerit, nec in tertia, aut $exta, aut $eptima po$$unt con$onantiæ fieri,
Sed (vt $uprà $criptum e$t) diate$$aron & diapente, ex ordine ad di$dia-
pa$on conuenientes ex natura vocis congruentis habent finitiones, & ei
[203]DE ARCHITEC. LIB. V.
concentus procreantur ex coniunctione $onituum, qui Græcè φθόγρι di-
cuntur.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Et eius díagramma $ub$críbam.]_ Diagramma, de$ignationem, defor-
mationem, de$criptionem\’{que} $ignificat. Isti{us} autem diagrammat{is}, vt aliarũ omnium
figurarum, qu{as} Vitruui{us} pollicetur, iacturam fecim{us}. Nam quod à Iucundo Ve-
ronen$i hoc loco additum e$t ($i modò ei{us} e$t, quod excu$um cernitur) vitio non ca-
ret, vt reliqua ferè omnia. Quin & Vitruui{us} ip$e $ibi aduer$abitur, $i quidem
vulgatam & receptam retinem{us} $cripturam. Vt $ine controuer$ia $it hoc capite
& $equenti aliqua mutare nece$$arium.
_Alíàs fit acuta, alíàs grauís.]_ Soni grauitatem quidem fieri, cum ex
intimo quidem $pirit{us} trahitur, acumen verò ex $uperficie or{is} emitti, autor e$t
Martian{us} Capella lib. _IX_.
_E quíbus vnus habet effectus contínuatos, alter dí$tantes.]_
Idem Martian{us} libro eodem, id e$t de Mu$ica, triplicem e$$e voc{is} rationem $cri-
bit, continuam, velut colloquium, diui$am $iue diastematicam, quam in modulat<007>o-
ne $eruam{us}, & mixtam, qua carmina recitantur. Vide tamen Boëthium Mu$ices
libri primi, cap. _XII_. Nam lib. _V_. cap. _IIII_. & _V_. tradit de vocib{us} vni$on{is}
& non vni$on{is}.
_Ita{que} ínteruallís ea cũ ver$atur.]_ Interualla dicuntur dia$temata, id e$t
voc{is} $patia, quib{us} acuta et grau{is} includitur. Quemadmodum autem ex e{is} fiunt
$ystemata, ita hæc ex phthong{is}, qui elem\~etorum vice in mu$ica funguntur, autore
Adrasto Peripatetico. Quòd verò trium tantum modulationum generum memin<007>t
Vitruui{us}, harmoniæ, chromat{is}, & diatoni, id fecit plurimorum $ententiam $ecu-
t{us}. Nam Papp{us} & Cleonides in harmonico introductorio mixtum addiderunt,
vel commune, hoc quidem ex in$istentib{us} phthong{is}: illud verò in quo duo aut tria
genera ine$$ent.
_Dí$símíles $unt tetrachordorum dí$po$ítíones.]_ Exponit Ca-
pella tetrachordum quatuor $onorum in ordine po$itorum congruentem & fidam
concordiam.
_Díatoní duo $unt contínuatí toní, tertíum hemítoníum.]_
Hoc demum verum e$t, $i ab hemitonio incipiens duos tonos $ub$titu{as}.
_Sonítus quí Græcè φθόγγόι dícuntur, ín vno quoque genere_
_$unt decem & octo.]_ Phthong{us} quid e$$et, var{ij} tradiderunt. Ptolemæ{us} vo-
lumine de mu$ica $onum e$$e ait, vnum & eundem tenentem tenorem. Ei{us} inter-
pres Porphyri{us} tradit e$$e $onum per vnum & eundem eductum tenorem. Bac-
chi{us} interuallorum minimum, Aristides Quintilian{us} minimum voc{is} per $e ele-
ctum, Aristoxen{us} ca$um voc{<007>s} modulatil{is} ad tonum vnum: cui $uffragantur
Papp{us}, & Emmanuel Bryenni{us}. Nam Thra$ylo & Theoni e$t $en$ibil{<007>s} in$tru-
menti voc{is} enarmoni{us}. Antiqui phthongos $eptem $tatuerũt, heptachordum lyram
componentes, vt referret Lunam hypate, Mercurium parhypate, Venerem hyper-
parhypate, quæ & lichanos, Solem me$e, Martem parame$e, Iouem paranete, Satur-
num nete. Nicomach{us} in harmonices enchiridio, contrario ordine numerat, & pla-
[204]M. VITRVVII POLL.
net{is} distribuit, vt $it $umma hypate Saturno, & ima Lunæ dicata. Al{ij} quinde-
cim voluerunt. Al{ij} phthongorum, id e$t $onorum, qui aptè & cum ratione modu-
lationem componerent, e$$e decem & octo tropos tradiderunt, quorum hic Græc{as}
appellationes Vitruui{us} pon<007>t. Nos $ubiecta figura quomodo Latinè dici queant, &
ad $calam mu$ices nostri tempor{is} referri valeant, ex Martiani, Gaphur{ij}, Petri
Aron{is}, & aliorum Mu$icorum, quos vidim{us}, l<007>br{is} indicabim{us}, $i pri{us} monue-
rim{us} ex $ententia Franchini Gaphur{ij} claues e$$e viginti du{as}, cum Ioannes Pont.
_XXII_. & Guido Aretin{us} _(_qui, vt refert Andre{as} Ornithoparch{us}, prim{us} ex
hymno D. Ioann{is} Baptistæ, $ex ill{as} $yllab{as}, vt, re, mi, fa, $ol, la, à quo vulga-
res mu$icos con$ueueram Vtremifa$ollarios vocare, mu$ic{is} con$onant{ij}s conuenire
perpendit_)_ viginti tantum velint. Certè Ioannes Fro$chi{us} fides h{is} liter{is} & no-
t{is}, _Γ._ b. bb. _<193> <193>._ cc. dd. & ee. in$ignit{as} antiqu{is} ignot{as} $cribit. Neque libet
recen$ere alia, quæ de h{is} tradunt Berno Cluniacen$is Abb. D. Bernard{us} Abb.
Clareuallen$is, ciu{is} me{us}, quamu{is} al{ij} Fontanaium putent, Ioannes Tinctor,
Otho Theoger{us} Epi$cop{us}, Vuilehelm{us} quidam, omnes libr{is} de mu-
$ica $cript{is}. Principio dicim{us} non e$$e, cui conferre po{$s}im{us}
nostrarum $ummam, & imam, id e$t, _E._ la. &
_G._ vt. deinde non e$$e eundem ordinem. Quid
cum quo conueniat, de$cript{is} nume-
r{is} intelliges. Itaque incipiem{us}
à pro$lambanomeno, qui
troporum prim{us}
et infim{us}
e$t.
[205]
ONE. HISPANVS. LVSITANVS. ANNORVM. XXXXII. MENS. VII. D. XXIII
M V M. AGITAVIT. IN. FACTIONE. ALB. ACILIO. AVIOLA. ET. CORELLIO. PANSA. COS
M. VIGIT. IN. FACTIONE. EADEM. M. ACILIO. GLABRIONE. C. BELLICIO. TORQVATO. COS
RIMVM. AGITAVIT. IN. FACTIONE. PRASINA. TORQVATO. ASPRENATE. II. ET. ANNIO. LIBONE. COS. PRIMVM. VICIT.
E. RVSATA. LAENATE. PONTIANO. ET. ANTONIO. RVFINO. COS. SVMMA. QVADRIGA. AGITAVIT. ANNIS. XXIIII. MISSVS. OSTIO. IIII. CCL VII.
C. LXII. A. POMPA. CX. SINGVLARVM. VICIT. OO. LXIIII. INDE. PRAEMIA. MAIORA. VICIT. LXXXXIL XXX. XXXII. EX. HIS. SEIVGES. III. XXXX. XXVIII.
S. II. L. XXVIIII. INDE. SEPTEIVGE. I. LX. III. BINARVM. VICIT. CCCXXXXVII. TRIGAS. AD. XV. IIII. TERNAR VM. VICIT. LI. AD. HONOREM. VENIT. OO.
ECVNDAS. DCCCL XI. TERTIAS. DLXX VI. QVARTAS. AD. @. OO. I. FRVSTRA. EXIT. OO CCCLI. AD. VENETVM. VICIT. X. AD. ALBATVM. VICIT. LXXXXI. INDE. AD. @. XXXII.
TVM. @. CCCLVIII. LXIII. CXX. PRAETEREA. BIGAS. @. VICIT. III. AD. ALBATV. I. AD. PRASINV. II. OCCVPAVIT. ET. VICIT. DCCCXV. SVCCESSIT. ET. VICIT. LXVII.
T. XXXVI. VARI IS. GENERIBVS. VIC. XXXII. ERIPVITET. VICIT. DII. PRASINIS. CCX VI. VENETIS. CCV. ALBATIS. LXXXI. EQVOS. CENTENARIOS. FECIT. II. VIIII. ET. DVCENAR. I.
INSIGNIA # τ # EIVS
TO. SIBI. QVO. ANNO. PRIMVM. QVADRIGIS. VICTOR. EXSTITIT. BIS. ACTIS. CONTINETVR. AVILIVM. TEREN. FACTIONIS. SVAE. PRIMVM. OMNIVM. VICISSE. OO. XI. EX. QVIBVS. ANNO. VNO. PLVRIMVM. VINCENDO. VICIT.
NO. CENTVM. VICTORIAS. CONSECVTVS. EST. VICTOR. C. III. SINGVLARVM. VICIT. LXXXIII. ADHVC. AVGENS. GLORIAM. TITVLI. SVI. PRAECESSIT. THALLVM. FACTIONIS. SVAE. QVI. PRIMVS. IN. FACTIONE. RVSSATA.
CLES. OMNIVM. AGITATORVM. EMINENTISSIMVS. QVO. ANNO. ALIENO. PRINCIPIO. VICTOR. CXXXIIII. SINGVLARVM. VICIT. C. XVIII. QVO. TITVLO. PRACESSIT. OMNIVM. FACTIONVM. AGITATORES. QVI. NVNQVAM.
RCENSIVM. INTERFVERVNT. OMNIVM. AD. MIRATIONE. MERITO. NOTATVM. EST. QVOD. VNO. ANNO. ALIENO. PRINCIPIO. DVOBVS. INTROIVGIS. COTYNO. ET. POMPEIANO. VICIT. LXXXXIIII. LX. I. L. IIII. X. L. I. XXX. II.
@ONIS. PRASINAE. VICTOR. OO. XXV. PRIMVS. OMNIVM. VRBIS. CONDITAE. AD. @. L. VICIT. VII. DIOCLES. PRAECEDENS. EVM. INTROIVGIS. TRIBVS. ABIGEIO. LVCIDO. PRATTO. L. VICIT. VIII.
@OMMVNEM. VENVSTVM. EPAPHRODITVM. TRES. AGITATORES. MILIARIOS. FACTIONIS. VENETAE. AD. @. L. VICISSENT. XI. DIOCLES. POMPEIANO. ET. LVCIDO. DVOBVS. INTROIVGIS. L. VICIT.
FACTIONIS. PRASINAE. VICTOR. OO. XXV. ET. FLAVIVS. SCORPVS. VICTOR. II. XL. VIII. ET. POMPEIVS. MVSCLOSVS. VICTOR. III. DLVIIII. TRES. AGITARORES. VICTORES. VI. DCXXXII. AD. @. L. VICERVNT. XXVIII.
NENTISSIMVS. VICVOR. OO CCCC. LXII. L. VICIT. XXVIIII. NOBILISSIMO. TITVLO. DIOCLES. NITET. CVM. FORTVNATVS. FACTIONIS. PRASINAE. IN. VICTORE. TVSCO. VICTOR. CCCLXXVI. L. VICIT. IX. DIOCLES.
R. CLII. L. VICIT. X. LX. I. NOVIS. COACTIONIBVS. ET. NVNQVAM. ANTE. TITVLIS. SCRIPTIS. DIOCLES. EMINET. QVOD. VNA. DIE. SEIVGES. AD. @. LX. MISSVS. BIS. VTRASQVE. VICTOR. EMINVIT. ADQVE. AMPLIVS.
O. SVISQVE. SEPTEM. EQVIS. IN. SE. IVNCTIS. NVNQVAM. ANTE. HOC. NVMERO. EQVORVM. SPECTATO. CERTAMINE. AD. @. L. IN. ABIGEIO. VICTOR. EMINVIT. ET. SINE. FLAGELLO. ALIS. CERTAMINIBVS. AD. @. XXX.
VM. VISVS. ESSET. HIS. NOVITATIBVS. DVPLICI. ORNATVS. EST. GLORIA. INTER. MILIARIOS. AGITATORES. PRIMVM. LOCVM. OBTINERE. VIDETVR. PONTIVS. EPAPHRODITVS. FACTIONIS. VENETAE
NINI. AVG. PII. SOLVS. VICTOR. OO. CCCCLXVII. SINGVLARVM. VICIT. DCCCCXI. AD. DIOCLES. PRAECEDENS. EVM. VICTOR. OO. CCCCLXII. INTER. SINGVLARES. VICIT. OO LXIIII. ISDEM. TEMPORIBVS.
ET. VICIT. CCCCLXVII. DIOCLES. ERIPVIT. ET. VICIT. DII. DIOCLES. AGITATOR. QVO. ANNO. VICIT. CXXVII. ABIGEIO. LVCIDO. POMPEIANO. INTROIVGIS. TRIBVS. VICTOR. CIII. INTER.
INENTES. AGITATORES. INTROIVGIS. AFRIS. PLVRIMVM. VICERVNT. PONTIVS. EPAPHRODITVS. FACTIONIS. VENETAE. IN. BVBALO. VICIT. CXXXIIII. POMPEIVS. MVSCLOSVS. FACTIONIS. PRASINAE.
CXV. DIOCLES. SVPERATIS. EIS. IN. POMPEIANO. VICTOR. CLII. SINGVLARVM. VICIT. CXXXXIIII. AMPLIATIS. TITVLIS. SVIS. COTYNO. GALATA. ABIGEIO. LVCIDO. POMPEIANO. INTROIVGIS. QVINQVE.
VICTOR. # CCCCXXXXV. # SINGVLARVM. # VICIT. # CCCLXXXXVII.
[206]
[207]DE ARCHITEC. LIB. V.
Antiquorum troporum mu$icorum cum $cala mu$icæ no$tri temporis collatio.
1. # _Pro$lambanomenos._ # _Acqui$it{us}._ # A. _re._
2. # _Hypatehypaton._ # _Principal{is} princip._ # B. _mi._
3. # _Parhypatehypaton._ # _Subprincipal{is} princ._ # C. _fa. vt._
4. # _Lichanos, $iue diatonos hypaton._ # _Ext\~e$a princ<007>paliũ $iue index, & di$tinct._ # D. _$ol. re._
5. # _Hypate me$on._ # _Vltima mediarum._ # E. _la. mi._
6. # _Parhypate me$on._ # _Subprincip. mediarnm._ # F. _fa. vt._
7. # _Lichanos $iue diatonos me$on._ # _Exten$a mediarum._ # G. _$ol. re. vt._
8. # _Me$e._ # _Media._ # A. _la. m<007>. re._
9. # _Trite $ynemmenon, $i-ue $yn<052>eugmenon._ # _Tertia coniunctarum._ # B. _fa._ B. _mi._
10. # _Paranete $ynemmenon._ # _Penultima coniunct._ # C. _$ol. fa._
11. # _Nete $ynemmenon._ # _Vltima coniunctarum._ # D. _la. $ol._
12. # _Parame$e._ # _Propè mediam._ # B. _fa._ B. _mi._
13. # _Trite die<052>eugmenon._ # _Tertia diui$arum._ # C. _$ol. fa. vt._
14. # _Paranete die<052>eugmen._ # _Penultima diui$arum._ # D. _la. $ol. re._
15. # _Nete die<052>eugmenon._ # _Vltima di$iunctarum._ # E. _la. mi._
16. # _Trite hyperbolæon._ # _Tertia excellentium._ # F. _fa. vt._
17. # _Paranete hyperbolæon._ # _Penult<007>ma excellent._ # G. _$ol. re. vt._
18. # _Nete hyperbolæon._ # _Vltima excellentium._ # A. _la. mi. re._
2. # _Harmonia._ # _Chroma._ # _Diaton._
3. # _Ton{us}_ # _Ton{us}._ # _Ton{us}._
4. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Hemiton._
5. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Ton{us}._ # _Tetrachord._
6. # _Diton{us}._ # _Tr{is}hemiton._ # _Ton{us}._
7. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Hemiton._
8. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Ton{us}._ # _Tetrachord._
9. # _Diton{us}._ # _Tr{is}hemiton._ # _Ton{us}._
10. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Hemitonium._
18. # _Die$is._ # _Hemiton<007>um._ # _Ton{us}._ # _Tetrachord._
19. # _Diton{us}._ # _Tr{is}hemiton._ # _Ton{us}._
17. # _Ton{us}._ # _Ton{us}._ # _Ton{us}._
11. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Hemitonium._
12. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Ton{us}._ # _Tetrachord._
13. # _Diton{us}._ # _Tr{is}hemiton._ # _Ton{us}._
14. # _Die$is._ # _Hemitonium._ # _Hemiton._
15. # _Die$is._ # _Hemiton._ # _Ton{us}._ # _Tetrachord._
16. # _Diton{us}._ # _Tr{is}hemiton._ # _Ton{us}._
[208]M. VITRVVII POLL.
Ex decem & $eptem phthong{is} (pro$lambanomenos enim in tetrachord{is} non
recipitur) con$tituuntur tetrachorda quinque, hypaton, me$on, $ynemmenon, die-
<052>eugmenon, & hyperbolæon. Quæ cum in trib{us} modulationum generib{us} harmo-
nicò, chromatico, & diatonico duob{us} ton{is} & hemitonio perficiantur, di{$s}imiles ta-
men habent interuallorum di$po$itiones. Et primum quidem ab hypate hypaton ad
hypaten me$on de$ignatur, $ecundum ab hypate me$on ad me$en, tertium à me$e ad
neten $ynemmenon: quartum à parame$e ad neten die <052>eugmenon: quintum à nete
die <052>eugmenõ ad neten hyperbolæon. Ea verò omnia <007>n harmonia fiunt duab{us} die-
$ib{us} & ditono, in chromate duob{us} hemiton{ij}s & tr{is}hemitonio, in diatono hemi-
tonio & duob{us} ton{is}. Ita magnitudine quidem peræquantur, $ed interuallorum
distantia $unt di{$s}imilia.
_In díatono verò tonum.]_ In manu$cripto exemplari, quod Bononiæ in
D. Saluator{is} bibliotheca vidim{us}, de$unt hæ quatuor dictiones, & rectè quidem.
Ei{us} $cripturam $equuntur quidam codices ip$i impre{$s}i.
_Quod Græcè dícítur ὕπτομ.]_ Hoc, & quæ $equuntur tetrachordorum
nomina, $cribo in gignendi ca$u numeri multitudin{<007>s}, id e$t τῶμ {ύπ}άτωμ, μέσωμ,
σ{υν}ημμ{έν}ωμ, {δι}ιεζ{ευ}γμ, {έπ}εθολ{ού}ωμ. Quo in loco aduerte {ύπ}{δρ}θολ{αί}ωμ per
{αι} d<007>phthongum $cribi, non per ε, præterea non σ{υν}εμμ{έν}ομ, $ed σ{υν}Ημμ{έν}ωμ, ἀπὸ
τ{οῦ} σ{υν}άπτε{αδζ}, quod coniungi & connecti $ignificat. Gelli{us} enim libri _XVI_.
cap. _VIII_. σ{υν}Ημμ{έν}ομ adiunctum $iue connexum dici $cribit.
_De theatri va$is._ # CAP. # V.
ITA ex his indagationibus, mathematicis rationibus
fiunt va$a ærea, pro ratione magnitudinis theatri, ea\’q;
ita fabricentur, vt cum tanguntur, $onitum facere po$-
$int inter$e, diate$$aron, diapente, ex ordine ad di$dia-
pa$on. Po$tea inter $edes theatri, con$titutis cellis, ra-
tione mu$ica ibi collocentur, ita vti nullum parietem
tangant, circa\’q; habeant locum vacuum, & à $ummo capite $patium, po-
nantur\’q; inuer$a, & habeant in parte quæ $pectat ad $cenam, $uppo$itos
cuneos, ne minus altos $emipede, contra\’q; eas cellas relinquantur apertu-
ræ inferiorum graduum cubilibus, longæ pedes duos, altæ $emipedem.
De$ignationes autem earum quibus in locis con$tituantur, $ic explicen-
tur. Si non erit ampla magnitudine theatrum, media altitudinis tran$-
uer$a regio de$ignetur, & in ea tredecim cellæ, duodecim æqualibus in-
teruallis di$tantes con$ornicentur, vti ea echea, quæ $upra $cripta $unt, ad
neten hyperbolæon $onantia, in cellis, quæ $unt in cornibus extremis,
vtraque parte prima collocentur, $ecunda ab extremis diate$$aron ad ne-
ten diezeugmenon, tertia diate$$aron ad neten parame$on, quarta diate$-
$aron ad neten $ynemmenon, quinta diate$$aron ad me$en, $exta diate$$a-
ron ad hypaten me$on, in medio vnum diate$$aron ad hypaten hypaton.
Ita hac ratiocinatione vox ab $cena, vti ab centro profu$a $e circumagens,
[209]DE ARCHITEC. LIB. V.
tactu\’q; feriens $ingulorum va$orum caua, excitauerit auctam claritatem,
& concentu conuenientem $ibi con$onantiam. Sin autem amplior erit
magnitudo theatri, tunc altitudo diuidatur in partes quatuor, vti tres ef-
ficiantur regiones cellarum tran$uer$e de$ignatæ, vna harmoniæ, altera
chromatos, tertia diatoni. Et ab imo quæ erit prima, ea ex harmonia col-
locetur ita, vti in minore theatro $upra $criptum e$t. In mediana autem
parte prima, in extremis cornibus ad chromaticen hyperbolæon haben-
tia $onitum ponantur: in $ecundis ab his diate$$aron ad chromaticen die-
zeugmenon: in tertiis diate$$aron ad chromaticen $ynemmenon, in quar-
tis diate$$aron ad chromaticen $ynemmenon, quintis diate$$aron ad chro
maticen hypaton, $extis ad parame$en, quòd & ad chromaticen hyperbo-
læon diapente, & ad chromaticen me$on, diate$$aron habeant con$onan-
tiæ communitatem. In medio nihil e$t collocandum, ideo quòd $onituum
nulla alia qualitas in chromatico genere $ymphoniæ con$onantiam pote$t
habere. In $umma verò diui$ione, & regione cellarum, in cornibus primis
ad diatonon hyperboleon, fabricata va$a $onitu ponantur, in $ecundis dia-
te$$aron ad diatonon diezeugmenon, tertiis diate$$aron ad diatonon $y-
nemmenon, quartis diate$$aron ad diatonon me$on, quintis diate$$aron
ad diatonon hypaton, $extis diate$$aron ad pro$lambanomenon: in me-
dio ad me$em, quòd ea, & ad proslambanomenon diapa$on, & diatonon
hypaton, diapente habet $ymphoniarum communitates. Hæc autem $i
quis voluerit ad perfectum facile perducere, animaduertat in extremo li-
bro diagramma mu$ica ratione de$ignatum, quòd Ari$toxenus magno
vigore & indu$tria, generatim diui$is modulationibus con$titutum reli-
quit: de quo $i quis ratiocinationibus his attenderit, & ad naturam vo-
cis, & ad audientium delectationes, facilius valuerit theatrorum efficere
perfectiones. Dicet aliquis forte multa theatra Romæ quotannis facta
e$$e, neque vllam rationem harum rerum in his fui$$e: $ed errauit in eo,
quòd omnia publica lignea theatra tabulationes habent complures, quas
nece$$e e$t $onare. Hoc verò licet animaduertere etiam à citharœdis, qui
$uperiore tono, cum volunt canere, aduertunt $e ad $cenæ valuas, & ita
recipiunt ab earum auxilio con$onantiam vocis. Cum autem ex $olidis
rebus theatra con$tituuntur, id e$t ex $tructura cæmentorum, lapide, mar-
more, quæ $onare non po$$unt, tunc ex his hac ratione $unt explicanda.
Sin autem quæritur, in quo theatro ea $int facta, Romæ non po$$umus
o$tendere, $ed in Italiæ regionibus, & in pluribus Græcorum ciuitatibus.
Etiam\’q; autorem habemus L. Mummium, qui diruto theatro Corin-
thiorum eius ænea Romam deportauit, & de manubiis ad ædem Lunæ
dedicauit. Multi etiam $olertes Architecti, qui in oppidis non magnis
theatra con$tituerunt, propter inopiam, fictilibus doliis ita $onantibus ele-
ctis, hac ratiocinatione compo$itis, perfecerunt vtili$simos effectus.
[210]M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Ex ordíne ad dí$díapa$on.]_ Id e$t ita fabricata $int va$a, vt collocata
cum tacta fuerint, reddant $ymphoniarum differenti{as} omnes, id e$t diate$$aron,
diapente, diapa$on, diapa$on & diate$$aron, diapa$on & diapente, & di$diapa$on,
hoc e$t ratione interualli, $e$quitertia, $e$quialtera, dupla, dupla $e$quitertia, dupla
$e$quialtera, & quadrupla. H{is} $ept{is} clau$erunt Pythagorei vocum concentum.
Quicqu<007>d $upra e$$et, putauerunt $tridorem e$$e veri{us}, quàm concinnam vocem.
Vide boëthium libro de Mu$ica primo, & Plutarchum in libello de Mu$ica. Nam
recentiores haud in$citè di$diapa$on cum diapente addiderunt, id e$t nonamdeci-
mam: diate$$aron enim quartam vocant, diapente quintam, diapa$on octauam, dia-
pa$on cum diapente duodecimam, di$diapa$on quintamdecimam. Quin cum natura
comparatum $it, vt vox hominum haud ferè ad di$diapa$on intendatur ($i quidem
inter $e quantum aut intendi aut deprimi po$$unt, expendatur) fidib{us} adiect{is} ad
vige$imum voc{is} gradum progre$$os, atque adeò ad tri$diapa$on, & vige$imum
$ecundum gradum, $en$u nec quicquam eaten{us} reclamante, tradit Fro$ch<007>{us}. Ad-
dam{us} & hoc auctar{ij} vice, diate$$aron recipere $onos quatuor, $patia tria, tonos duos
& $emi$$em, diapente $onos quin{que}, $patia quatuor, tonos tres & $emi$$em, diapa$on
$onos octo, $patia $ept\~e, tonos $ex, diapa$on & diate$$aron $onos vndecim $patia decem,
tonos octo & $emi$$em, diapa$on & diapente $onos duodecim, $patia vndecim, tonos
nouem & $em<007>$$em, di$diapa$on $onos quindecim, $patia quatuordecim, tonos decem.
_Suppo$itos cuneos.]_ Hoc loco cune{is} ferre{is} alt{is} $emipede $ustinentur
inuer$a ærea va$a: proximo verò capite, cunei $unt theatri graduum, atque $ub$el-
liorum vbi $edent $pectatores, ordines, qui diriguntur in interuall{is} duarum linea-
rum à centro ad circunferentiam ductarum: centrum hîc pro orchestræ puncto
medio accip<007>m{us}: $pectantur autem à $umma gradatione ad imam. Inter cuneos fie-
bant itinera, $calariáue, vt loquitur Vitruui{us}, quod nos ex theatro M. Marcelli ani-
maduertim{us}. Nam Vitruui{us} tradit à præcinctionib{us} itinerib{us} altern{is} cuneos
de$cribi oportere, vt quemadmodum $unt præcinctiones tres, $int & cuneorum ge-
nera tria per e{as}, non directa, $ed alterna.
_Vtí ea echea.]_ Id e$t $onituum & troporum di$crimina illa decem & octo,
quæ Græci \‘Νχ{εῖ}α vocant, vt tradit lib. _I_. cap. _I_.
_Quarta díate$$aron ad neten $ynemmenon.]_ Simile veri non e$t
in re tam aperta Vitruuio $omnum obrep$i$$e, quamobrem diate$$aron $uppo$ititiam
dictionem ex hac familia procul amandandam arbitror, ne diligentia requ<007>renda
$it hoc loco, incuria\’{que} accu$anda diligenti{$s}imi autor{is}.
_Vt ab centro profu$a $e círcumagens.]_ Huc pertinet, quod $cribit
_III_. cap. de motione voc{is} ad circinum.
_Quínta diate$$aron ad me$on.]_ Emendandum proculdubio me$en fœ-
minino genere. me$e enim, id e$t μὲσΗ, dicitur phthong{us} ille, $iue $onit{us}.
_Tactúque feríens $íngulorum va$orum caua.]_ Existimauit Ari-
$toteles problematon $ectione _XI_. non parum ad voc{is} conferre con$onantiam va$a
vacua & puteos. Vitruui{us} in graduum præcinctionib{us}, qu{as} dixim{us} e$$e tres
[211]DE ARCHITEC. LIB. V.
($i quidem magna $unt theatra) totidem cellarum regiones con$tituit, vbi collocen-
tur va$a inuer$a, quorum percu{$s}ione ad $pectatorum aures vox vegetior, cla-
rior\’{que}, atque $uauior perueniret. E{as} regiones in tredecim cell{as} diuidit æqualib{us}
interuall{is}, id e$t cell{as} parib{us} vici{$s}im inter$tit{ij}s di$po$it{as} distribuit, $ex hinc
atque hinc, & vnam mediam, quæ tamen non v${us}, $ed partition{is} & re$pon${us}
cau$a fit in med<007>a præcinctione. In ima præcinctione ponuntur va$a, quæ habent
harmoniæ rationem, hoc modo. In cornuum cell{is} collocantur, quæ $onitum habent ne-
tes hyperbolæon. Sub$equuntur vtrinque, quæ $unt ad neten die <052>eugmenon, inter-
uallo con$onantiæ diate$$aron. Intert{ij}s cell{is} $unt, quæ ad neten parame$en, interual-
lo item diate$$aron. Quæ $unt in quart{is}, tono $olummodo distant, & $unt netes $y-
nemmenon. In quint{is} cell{is} $unt ad me$en, interuallo diate$$aron. In $ext{is} cell{is} ad
hypaten me$on, item diate$$aron $patio. In media cella $unt ad hypaten hypaton, in-
teruallo diate$$aron. In media præcinctione $unt va$a chromatos. Collocantur autem
in cornib{us} va$a, quæ $unt ad paraneten hyperbolæon. In $ecund{is} cell{is} ad parane-
ten die<052>eugmenon, $patio diate$$aron. In tert{ij}s ad paraneten $ynemmenon, $patio
diapente. In quart{is} ad lichanon me$on, interuallo diate$$aron. In quint{is} ad lichanon
hypaton, item diate$$aron. In $ext{is} ad parame$en, quod $patium ad paraneten hy-
perbolæon e$t diapente, ad paraneten $ynemmenon diate$$aron. In chromat{is} media
cella nulla $unt va$a, quod à lichano hypaton ad pro$lambanomenon, aut ad aliam
omnino decem & octo vocum nulla $it con$onantia. Sunt enim hemitonia tantum
duo & ton{us}. In tertia præcinctione collocantur va$a diatoni. Et in cornib{us} qui-
dem ea, quæ $unt ad paranetem hyperbolæon. In $ecund{is} cell{is} ad paraneten die-
<052>eugmenon, $patio diate$$aron. In tert{ij}s ad paraneten $ynemmenon, diapente. In
quart{is} ad lichanon me$on, diate$$aron. In quint{is} ad lichanon hypaton, diate$$aron.
In $ext{is} quæ ad pro$lambanomenon, diate$$aron $patio. In media quæ $unt ad me$en,
quod ea ad pro$lambanomenon habet con$onantiam diapa$on, & ad lichanon hypa-
ton diapente. Hæc ego $crip$i, vt loc{us} apud Vitruuium fœdè conuul${us} deforma-
t{us}\’{que} emendari po{$s}it, cui{us} me rei $ubmonuit, ne quem laude $ua defraudem, Lu-
douic{us} Luceni{us}, vir liberalib{us} di$ciplin{is} præter medicinæ peritiá erudit{us}, cui\’{que}.
tantum $emper tribui, quantum homini nemini: eo erat morum candore, ea ingen{ij}
facilitate, eo iudicio, vt acerrimo cui{que}, æquari po{$s}it: amicitia quidem ne$cio an ha-
buerim parem neminem, quod tamen nolo testimonium hac in re eleuet meum. Se-
mel autem $tatuendum e$t, eos troporum, qui lichani & paranetæ dicuntur, in
chromate dici etiam chromatic{as}, & in diatono diatonos. Quod tradit Boëthi{us} libro
mu$icæ primo, cap. _XXII_.
_In tert{ij}s díate$$aron ad chromatícen $ynemmenon.]_ Et anti-
qui omnes, & qu<007>dem etiam form{is} excu$i codices ita habent, non tamen diate$$a-
ron, $ed diapente e$t con$onant<007>a.
_Et ad chromatícen me$on díate$$aron.]_ Magn{us} hic error, & qui
pleraque omnia, quæ viderim, inua$it exemplaria. Vitium $cripturam habere co-
gnouerint artifices, pro me$on $cribendum $ynemmenon. Alioquin Vitruui{us} non
$at{is} viderit.
_Tert{ij}s díate$$aron ad díatonon $ynemmenon.]_ Imò nõ diate$$aron
$ed diapente: vt male habitum fui$$e olim locum hunc omnes nunc videre po{$s}int.
[212]M. VITRVVII POLL.
_Multa theatra Romæ quotannís facta.]_ Theatra ex vetere more
lignea ac temporaria primum fiebant, pò$t etiam ver$atilia. Cuiu$mod<007> C. Curio-
nem in funebri patr{is} munere feci$$e $cribit Plini{us} lib. _XXXVI_. cap. _XV_. Quæ
res tamet$i difficil{<007>s} factu fuerit, eam tamen intellexim{us}, & deformauim{us}. Po$tea
laterib{us}, lapide cæ$o, & marmore extructa $unt, non temporaria mora, verum æter-
nitat{is} destinatione, vt dicam cum Plinio, quale Pompe{ij}, quale M. Marcelli, quo-
rum inuita temporum iniuria etiam nunc extant cadauera. Ex laterib{us} amphi-
theatrũ Romæ, Statil{ij}, extra vrbem, ad Lyrim campaniæ fluuiũ, qui Plin{ij} tempore
Glanic{us} dicebatur, nunc Garigliano, ad Mínturn{as}, quæ hodie Traietto, et Puteo-
l{is}. Ex quadrat{is} lapidib{us}, Romæ, Titi. E $olido marmore, Veronen$e, Capuanum, &
Athenien$e. Theatra verò ex quadrat{is} lapidib{us}, Romæ, Pompe{ij} & Marcelli.
Quæ Romæ hodie non extent nominantur à Paterculo Ca{$s}{ij}, à Suetonio Claud{ij}, à
Tacito C. Cæ$ar{is}, ab Au$onio Balbi, à Spartiano Traiani, à Sexto Aurelio Neron{is},
à Martiale E$quilinum, $ed puto pro amphitheatr{<007>s} accipienda.
_Sed errauít ín eo.]_ Perplacent codices, in quib{us} $criptum legim{us}, erra-
bit, aut errauerit.
_Quí díruto theatro Corínthíorum.]_ Mummium Corinthum vi-
ci$$e, & va$a ærea, & $igna mult{is} Achaiæ oppid{<007>s} d<007>$per$i$$e testatur Plini{us} lib.
_XXXIIII_. cap. _III_. Meminit A$coni{us} tertia commentatione in Verrem, Pau-
$ani{as} etiam in Corinthiac{is}, Achaic{is}, & Eliac{is}.
De conformatione theatri facienda. # _CAP._ # _VI._
IPSIVS autem theatri conformatio $ic e$t facienda,
vti quam magna futura e$t perimetros imi, centro me-
dio collocato circumagatur linea rotũdationis, in ea\’q;
quatuor $cribantur trigona paribus lateribus & inter-
uallis, qu{ae} extremam lineam circinationis tangant, qui
bus etiam in duodecim $ignorum cœle$tium de$cri-
ptione A$trologi, ex mu$ica conuenientia a$trorum, ratiocinantur. Ex
his trigonis, cuius latus fuerit proximum Scenæ, ea regione quæ præci-
dit curuaturam circinationis, ibi finiatur $cenæ frons, & ab eo loco per
centrum parallelos linea ducatur, quæ di$iungat pro$cenii pulpitum, &
orche$træ regionem (ita latius factum fuerit pulpitum, quam Græco-
rum, quòd omnes artifices in $cenam dant operam, in orche$tra autem
$enatorum $unt $edibus loca de$ignata) & eius pulpiti altitudo $it ne plus
pedum quinque, vti qui in orche$tra $ederint, $pectare po$sint omnium
agentium ge$tus. Cunei $pectaculorum in theatro ita diuidantur, vti an-
guli trigonorum, qui currunt circum curuaturam circinationis, dirigant
a$cen$us $calas\’q; inter cuneos ad primam præcinctionem. Suprà autem
alternis itineribus $uperiores cunei medii dirigantur. Hi autem qui $unt
in imo, & dirigunt $calaria, erunt numero $eptem, reliqui quinque $cenæ
[213]DE ARCHITEC. LIB. V.
de$ignabunt compo$itionem, & vnus medius contra $e valuas regias ha-
bere debet, & qui erunt dextra ac $ini$tra, ho$pitalium de$ignabunt com-
po$itionem, extremi duo $pectabunt itinera ver$urarum. Gradus $pecta-
culorum, vbi$ub$ellia componantur, ne minus alti $int palmopede, ne
plus pede & digitis $ex. Latitudines eorum ne plus pedes duo $emis, ne
minus pedes duo con$tituantur.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_Quam magna futura e$t perímetros ímí.]_ Hic e$t $en${us}, cum li-
neam duxer{is}, quantam vel{<007>s} frontem extruendi theatri patere, in ei{us} medio col-
locato circini pede $tatario $iue immobili, quod hîc centrum vocat, vti in capite pri-
mo libr<007> tert{ij}, diducto\’{que} circino ad vtrumu{is} cornu ductæ lineæ, circumagatur
rotundatio.
_Ex mu$íca conuenientía a$trorum.]_ Vide quæ $crip$i in caput $e-
cundum libri primi.
_Quæ dí$íungat pro$cen{ij} pulpítum.]_ Pro$cenium autore Diomede
e$t loc{us} ante $cenam. Ibi erat pulpitum, in quod actores fabularum prodirent. Sce-
na itaque erat altior pulpito, pulpitum alti{us} orchestra, in qua erant $enatorum
& honorificenti{$s}imorum apud Romanos loca, & apud Græcos $cenici $u{as} per$i-
ciebant actiones.
_Quod omnes artífíces in $cenam dant operam.]_ Sec{us} apud
Græcos, apud quos, cum reliqui artifices per orche$tram $ua peragant, $oli Comici, &
Tragici $u{as} in $cena præstant actiones. E$t autem $cena, vt Ca{$s}<007>odoro placet Varia-
rum, lib. _III_. frons theatri, id e$t ea theatri pars, quæ ab vno ei{us} cornu ad alte-
rum cum coopertura ducebatur, quod fieret theatrum in hemicycli ferè formam-
Ea aut ver$atil{is} fuit, quum $ubitò tota machin{is} quibu$dam verteretur, & aliam
picturæ faciem ostenderet, aut ductil{is}, quum tract{is} tabulat{is} hac atque illac $pe-
cies picturæ nudaretur interior. Autor Serui{us} lib. _III_. Georg. Sed libet Ca{$s}io-
dori verba de theatri origine referre, $unt autem ex epistola ad Symmachum.
Cum agricultores, inquit, feriat{is} dieb{us} $acra diuer${is} numinib{us} per lucos vicos\’{que}
celebrarent, Athenien$es primum agreste principium, in vrbanum $pectaculum
collegerunt, theatrum Græco vocabulo vi$orium nominantes, quòd emin{us} astanti-
b{us} turba conueniens $ine aliquo impedimento videatur. Frons autem theatri $cena
dicitur, ab vmbra luci den$i{$s}ima, vbi à pastorib{us} inchoante verno diuer$is $on{is}
carmina cantabantur. Hacten{us} Ca{$s}iodor{us}. Labeo verò apud Vlpianum Pandect.
lib. _III_. de {ij}s qui notantur infamia, $cenam definit e$$e eam, quæ ludorum facien-
dorum cau$a quolibet loco vbi qu{is} con$istat, moueatur\’{que} $pectaculum $ui præbitu-
r{us}, po$ita $it, in publico priuato\’{que}, vel in vico, quo tandem pa{$s}im homines $pectacu-
li cau$a admittantur. Placid{us} verò grãmatic{us} dicit e$$e cameram hincinde com-
po$itam, quæ vmbræ loco in theatro erat, in quo ludi actitabantur: item $cenam vo-
cari arborum in $e incubantium qua$i concameratam den$ationem, vt $ubterpo-
$itos tegere po{$s}it: item compo$itionem alicui{us} crimin{is}, quæ digna $it in theatro ex-
clamationib{us} tragic{is}.
[214]M. VITRVVII POLL.
_Extremí duo $pectabunt ítínera ver$urarum.]_ Ver$uræ $unt, vbi
vno latere ab$oluto, in aliud deflecti nece$$e e$t. Columella lib. _II_. cap. _II_. de aran-
tib{us} iuuenc{is} loquens, Sed nec in media parte ver$uræ con$istat, & paulò pò$t.
Cum ventum erit ad ver$uram, in priorem partem iugum propellat. id e$t cum
ventum erit ad extremum $ulcum, & reflectendum erit, vt alium pro$cindat. Vi-
truui{us} cap. _XI_. hui{us} libri, pro angulo interiore coniunctarum ad angulos rectos
porticuum dixit, vti capite duodecimo pro curuatura. Hoc verò loco $unt portic{us}
à $cena ad theatri cornua ductæ, non quidem pertinentes: vti ex theatro Marcelli
ob$eruauim{us}. Quanquam in eo, quod Polæ, quæ vrbs e$t Dalmatiæ, cernitur, ad
ip$a cornua ita procurrunt, vt liceat ip$um theatrum plano pede ex e{is} ingredi.
_Ne mínus altí $ínt palmopede.]_ Id e$t viginti digit{is}, $iue palm{is}
quinque, dictione compo$ita, de qua alibi fu$i{us} $cribem{us}.
De tecto portic{us} theatri. # _CAP. VII._
TECTVM porticus, quod futurum e$t in $umma
gradatione, cum $cenæ altitudine libratum perficia-
tur. Ideo quod vox cre$cens, æqualiter ad $ummas gra-
dationes, & tectum perueniet. Nanq; $i non erit æqua-
le, quo minus $uerit altum, vox præripietur ad eam
altitudinem, ad quam perueniet primo. Orche$tra in-
ter gradus imos, quam diametron habuerit, eius $exta pars $umatur, & in
cornibus circum\’q; aditus, ad eius men$uræ perpendiculum inferiores $e-
des præcidantur, & quæ præci$io fuerit, ibi con$tituantur itinerum $u-
percilia: ita enim $atis altitudinem habebunt eorum conformationes. Sce-
næ longitudo ad orche$træ diametron, duplex fieri debet. Podij altitu-
do ab libramento pulpiti cum corona & ly$i, duodecima orche$træ dia-
metri. Supra podium columnæ cum capitulis & $piris, altæ quarta parte
eiu$dem diametri. Epi$tylia & ornamenta earum columnarum, altitu-
dinis quinta parte. Pluteum in$uper cum vnda & corona inferioris plu-
tei dimidia parte: $upra id pluteum columnæ quarta parte minore altitu-
dine $int, quàm inferiores. Epi$tylia & ornamenta earum columnarum
quinta parte. Item $i tertia epi$cenos futura erit, mediani plutei $um-
mum $it dimidia parte. Columnæ $ummæ medianarum minus altæ $int
quarta parte. Epi$tylia cum coronis earum columnarum, item habeant
altitudinis quintam partem. Nec tamen in omnibus theatris $ymmetriæ
ad omnes rationes & effectus po$$unt re$pondere, $ed oportet Archite-
ctum animaduertere, quibus proportionibus nece$$e $it $equi $ymme-
triam, & quibus rationibus ad loci naturam, aut magnitudinem opus de-
beat temperari. Sunt enim res, quas in pu$illo, & in magno theatro, ne-
ce$$e e$t eadem magnitudine fier<007> propter v$um, vtigradus, diazomata,
pluteos, itinera, a$cen$us, pulpita, tribunalia, & $iqua alia intercurrunt,
[215]DE ARCHITEC. LIB. V.
ex quibus nece$sitas cogit di$cedere ab $ymmetria, ne impediatur v$us.
Non minus $iqua exiguitas copiarum, id e$t marmoris, materiæ, reliqua-
rum\’q; rerum, quæ parantur in opere, defuerint, paululum demere aut
adiicere, dum id ne nimium improbe fiat, $ed cum $en$u, non erit alie-
num. Hocautem erit, $i Architectus erit v$u peritus: præterea ingenio
mobili $olertia\’q; non $uerit viduatus. Ip$æ autem $cenæ $uas habeant ra-
tiones explicatas, ita vti mediæ valuæ ornatus habeant aul{ae}regiæ, dextra
ac $ini$tra ho$pitalia. Secundum autem ea $patia ad o@natus comparata
(quæ loca Græci πε{ρι}ὰκτ{ου}ς dicunt, ab eo, quod machinæ $unt in iis locis,
ver$atiles trigonos habentes) in $ingula tres $<007>nt $pecies ornationis, quæ
cum autfabularum mutationes $unt futuræ, $eu deorum aduentus cum
tonitribus repentinis, ver$entur, mutent\’q; $peciem ornationis in frontes.
Secundum ea loca ver$uræ $unt procurrentes, quæ efficiunt vna à foro, al-
tera à peregre aditus in $cenam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Orche$tra nomen à $altando nacta.]_ Orchestram ab ὀρχέομ{αι}, id
e$t $alto, $<007>ue gesticulor, dictam, locum e$$e in medio theatro, vbi $unt de$<007>gnata $e-
natorum loca, proximo cap. voluit. Id quidem apud Romanos. Nam Iul<007>{us} Pollux
lib. _IIII_. cap. _XIX_. Chori dicit e$$e propriam, vt $cenam actorum. Quem locum
leg{as} oportet, $i theatri partes $cire cup{is}.
_Et quæ præci$io fuerit.]_ Hæc $criptura v<007>tium habet. Scribendum enim
quà, mutato $c<007>licet pronomine in aduerbium. Id verò mendi non $emel in hoc opere
inuenitur.
_Podij altitudo.]_ Podium menianorum habet $peciem, loc{us} $cilicet ad $pe-
ctandum habil{is}, cui{us} pars, quæ mag{is} prouehitur, pulpitum e$t, veluti pergula
quædam.
_Cum corona & ly$i.]_ Ly$im, & paulò pò$t vndam, pro eodem dicta exi-
$timauerim, nempe pro $ima recta, aut inuer$a, id e$t gula recta, aut inuer$a, vt Ita-
li vocant, quæ coronæ imponi $olent, & vndam imitantur, hoc e$t, vndæ in$tar $i-
nuo$æ $unt. Sed in coron{is}, quæ $upra Zophorum con$tituuntur, nunquam ni$i rectæ
fiunt. In $tylobatarum autem coron{is} inuer$æ aut etiam rectæ ponuntur. At in $te-
reobat{is}, quæ ba$$amenta vocant, animaduerti non ni$i inuer${as} collocari. Figur{as}
$ubiunxi.
Simarecta.
Sima inuer$a.
_Pluteum in$uper_
_cum vnda.]_ Pluteũ mo-
nui e$$e, quò inferiores co-
lumnæ à $uperiorib{us} $eiun-
guntur. Hoc autem loco, vti
lib. _IIII_. cap. _IIII_. pro podio dictum e$t: vt vel hinc vitruui{us} noster, quamu{is}
docti{$s}imo lectori negotiũ facere po{$s}it, quod eod\~e vocabulo diuer$is in reb{us} vtatur.
[216]M. VITRVVII POLL.
_Tertia epi$cenos.]_ Hoc e$t tertia columnatio, $iue terti{us} $ur$um ver${us}
columnarum ordo, à $cena, id e$t ἀπὸ τ σκ{ην}\~Νς formato vocabulo. Plini{us} libri
_XXXVI_. cap. _V_. de M. Scauri theatro loquens id expre{$s}it, cum ait, Scena ei tri-
plex altitudine. Qua forma dici poterit $cena altitudine $implex, duplex, tri-
plex’ue, vti & portic{us}, ad earum differentiam quæ à laxitate id appellation{is} ha-
buerunt, de quib{us} cap. _IX_. dicam.
_Sed oportet Architectum animaduerte.]_ Aduerte Architectum
v$u peritum & $olertem demere aut etiam ad{ij}cere po$$e arte præ$cript{is}, dum non
improbè fiat, vt paulò pò$t $cribit, & l<007>b. _VI_. cap. _VI_.
_Diazomata.]_ Præcinctiones, & veluti tran$uer$a cingula, id e$t interie-
ct{as} gradib{us} areol{as}. Aliâs dia<052>omat{is} nomine intelligam coronices, quib{us} conti-
gnationes di$cernuntur, aut quæ ornamenti mag{is} quàm alicui{us} nece{$s}itat{is} gratia
adduntur, vt in exteriori palatio Neruæ ad radices mont{is} Quirinal{is}.
_Ita vti mediæ valuæ ornatus habeant aulæ regiæ.]_ Trium val-
uarum media Βασίλ{ει}ον, π\’Νλ{αι}ον, & οἶκ<033> ἔν{δι}οξ<033> à Polluce dicitur.
_Seu deorum aduentus cum tonitribus repentinis.]_ Quæ ad hoc
pertineant tria $unt vocabula apud Pollucem lib. _IIII_. cap. _XIX_. θεολογ{εῖ}ον,
vnde d{ij} è $ublimi $uper $cenam apparebant, quem locum (ni$i fallor) intellexit Pla-
to in Clitiphone h{is} verb{is} $ed Græcè, Cum ad obiurgandos homines velut è tragi-
ca machina de{us} aliqu{is} repente exclamares, κερ{αν}νοσκοπ{εῖ}ον, alta ver$atil{is}
machina in$tar $peculæ, ex qua fulmina Iupiter eiaculabatur, Βροντ{εῖ}ον, loc{us} po$t
$cenam, in quo vtrib{us} calcul{is} confert{is}, & per æra ver$at{is}, tonitru $imilitudi-
nem imitabantur.
_Ver$uræ $unt procurrentes.]_ A Polluce πε{ρί}ακτοι vocantur.
De trib{us} $cenarum generib{us}. # _CAP._ # _VIII._
GENERA autem $unt $cenarum tria, vnum quod
dicitur Tragicum, alterum Comicum, tertium Satyri-
cum. Horum autem ornatus $untinter $e di$similes,
di$pari\’q; ratione, quod Tragicæ deformantur, colum-
nis, fa$tigi<007>s & $ignis, reliquis\’q; regalibus rebus. Co-
micæ autem ædificiorum priuatorum, & meniano-
rum habent $peciem, perfectus\’q; fene$tris di$po$itos imitatione commu-
nium ædificiorum rationibus. Satyricæ verò ornantur arboribus, $pelun-
cis, montibus, reliquis\’q; agre$tibus rebus, in topiarii operis $peciem defor-
matis. In Græcorum theatris non omnia ii$dem rat<007>onibus $unt facien-
da, quod primum in ima circinatione, vt in Latino, trigonorum quatuor,
in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangunt. Et cuius
quadrati latus e$t proximum $cenæ, præcidit\’q; curuaturam circinationis,
ca regione de$ignatur finitio pro$cenii, & ab ea regione ad extremam
circinationem curuaturæ, parallelos linea de$ignatur, in qua con$tituitur
[217]DE ARCHITEC. LIB. V.
frons $cenæ, per centrum\’q; orche$træ pro$cenii regione, parallelos linea
de$cribitur, & qua $ecat circinationis lineas, dextra ac $ini$tra in cornibus
hemicycli centra de$ignantur, & circino collocato in dextra ab interuallo
$ini$tro circumagitur circinatio ad pro$cenii dextram partem. Item cen-
tro collocato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circumagitur ad pro-
$cenii $ini$tram partem. Ita tribus centris hac de$criptione, ampliorem
habent orche$tram Græci, & $cenam rece$siorem, minore\’q; latitudine
pulpitum, quod λγ{εῖ}ον appellant. Ideo\’q; apud eos Tragici & Comici
actores <007>n $cena peragunt, reliqui autem art<007>fices $uas per orche$tram pre-
$tant actiones. Itaque ex eo $cenici & thymelici Græcè $eparatim nomi-
nantur. Eius logei altitudo non minus debet e$$e pedum decem, non plus
duodecim. Gradationes $calarum inter cuneos & $edes, contra quadra-
torum angulos dirigantur ad primam præcinctionem, ab ea præcinctio-
ne inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad $ummam quoties pr{ae}cingun-
tur, altero tanto $emper amplificantur. Cum hæc omnia $umma cura $o-
lertia\’q; explicata $int, tunc etiam diligentius e$t animaduertendum, vti
$it electus locus, in quo leniter applicet $e vox, neque repul$a re$iliens in-
certas auribus referat $ignificationes. Sunt enim nonnulli loci naturali-
ter impedientes vocis motus, vti di$$onantes, qui Græcè dicuntur ηατκ-
χ{οῦ}ντες: circum$onantes, quiapud eos nominantur πδ{ρι}χ{οῦ}ντες. Item re$o-
nantes, qui dicuntur ἀντκχ{οῦ}ντες: con$onantes\’q;, quos appellant ο{υν}Η-
χ{οῦ}ντες. Di$$onantes $unt, in quibus vox prima, cum e$t elata in altitudi-
nem, offen$a $uperioribus $ol<007>dis corpor<007>bus, repul$a\’q; re$iliens in imum,
opprimit in$equentis vocis elationem. Circum$onantes autem $unt, in
quibus circumuagando coacta vox $e $olu\~es in medio $ine extremis ca$i-
bus $onans, ibi ext<007>nguitur, incerta verborum $ignificatione. Re$onantes
verò, in quibus, cum in $olido tactu percu$$a re$iliat imagines exprimen-
do, noui$simos ca$us duplices faciunt aud<007>tu. Item con$onantes $unt, in
quibus ab imis auxil<007>ata cum incremenro $candens, ingreditur ad aures
di$creta verborum claritate. Ita $i in locorum electione fuerit diligens
animaduer$<007>o, emendatus erit prudentia ad vtilitatem in theatris vocis
effectus. Formarum autem de$criptiones inter $e di$criminibus his erunt
notatæ, vti quæ ex quadratis de$ignantur, Græcorum, quæ ex paribus tri-
gonorum lateribus, Latinorum habeant v$us. Ita his præ$cript<007>onibus qui
voluerit vti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Genera autem $unt $cenarum tria.]_ Quæ $equuntur de trib{us} $ce-
narum generib{us}, velim $uperiori capiti addi, vt $it initium capit{is} octaui, ibi, In
Græc{is} theatr{is}. Nam quæ v$que illuc dicentur, ad Romanos pertinent, at ibi de con-
formatione theatri Græcorum incipit tractare, argumento $i non diuer$o, certè gen-
[218]M. VITRVVII POLL.
tium variarum. Neque tamen velim quenquam existimare à vitruuio $ectos in
capita libros: quin poti{us}, quod alibi testati $um{us}, perpetua & continua v$um di-
ctione. Ei{us} rei $i non $it aliud argumentum, certe tria libri noni prima capita fi-
dem facere po$$unt, quæ con$tat partem e$$e proœm{ij}. Sed $ectione delicato lectori vo-
luim{us} e$$e cautum.
_In topiarij operis $peciem deformatis.]_ Pro eo quod Græci dicunt
τοπιο{δι}ὲς. Sed de topiar{ij}s lib. _VII_. cap. _V_. dicam.
_Parallelos linea de$ignatur.]_ Id e$t æquidistans, coæquabil{is}, mutuò
cum alia corre$pondens.
_Per centrúmque orche$træ pro$cenij regione.]_ Vide, quantum
adfert ob$curitat{is} interpunctio non $uo loco po$ita. Tolle molestam distinctionem, &
coniunge $equentia, $en${us} erit apert{us}, Per centrum\’{que} orchestræ pro$cen{ij} regione
parallelos linea de$cribitur.
_Et quæ $ecat circinationis lineas.]_ Idem error fuit proximo capite,
& lib. _I_. cap. _VI_. Scribendum enim quà.
_Itaque ex eo $cenici & thymelici Græcè $eparatim nomi-_
_nantur.]_ Scenici complectuntur comicos & tragicos, thymelicorum verò nomi-
ne intelligim{us} ludios citharœdos, citharist{as}, & tibicines, atque id gen{us} $ympho-
niacorum, ἀπὸ τ θυμέλΗς. E$t autem θυμέλη theatri pars vbi histriones $u{as}
actiones perficiunt. Iuli{us} Pollux in orchestra dicit e$$e $<007>ne Β\~Νμα, $iue Βωμὸμ, hoc
e$t, $<007>ue pulpitum, $<007>ue aram.
_Eius loci altitudo.]_ Non de$unt exemplaria, vbi pro loci $criptum e$t lo-
gei, neque forta$$e abs re. Nam logeum, id e$t λογ{εῖ}ομ, pulpitum $ignificare paulò
antè dixit, & apud Iulium Pollucem legim{us} l<007>b. _IIII_. cap. _XIX_.
_Suntenim nonnulli loci naturaliter impedientes vocis mo-_
_tus.]_ Cum $int loci, aut di$$onantes, aut circum$onantes, aut re$onantes, aut con$o-
nantes, postremorum maxima e$t habenda ad voc{is} in theatr{is} effectum ratio, re-
liquæ differentiæ vitio$æ $unt. Admonet loc{us} hic, vt dicam animaduer$um e$$e à
me ad vrbem locum triphonum, id e$t à quo ter hemi$tichium, & integer volubi-
liore lingua pronunciat{us} ver${us} ver${us} ter redderetur. Is Ba{$s}iani hippodrom{us} e$t, $ed
eaten{us} $i ad $epulcri Cæcillæ Metellæ dextram ad$tans inclames. Fecit hoc, vt faci-
li{us} Lucretio crederem, cum libro quarto ait.
Sex etiam, aut $eptem loca vidi reddere voces,
# Vnam cum iaceres, ita colles collib{us} ip$is
# Verba repul$antes iterabant dicta referre. # Fuit enim Olympiæ
portic{us} heptaphonos vti Plini{us} libro _XXXVI_. memorat.
De porticib{us} po$t $cenam, & ambulationib{us}. # _CAP._ # _IX._
POST $cenam porticus $unt con$tituendæ, vti cum imbres
repentini ludos interpellauerint, habeat populus, quo $e reci-
piat ex theatro. Choragia\’q; laxamentum habeant ad chorum
parandum, vti $unt porticus Pompeianæ, item\’q; A thenis por-
ticus Eumenici, patris\’q; Liberi phanum. Et exeuntibus è theatro $ini$tra
[219]DE ARCHITEC. LIB. V.
parte Odeum, quod Athenis Pericles columnis lapideis di$po$uit, na-
uium\’q; malis & antennis è $poliis Per$icis pertexit. Idem autem etiam
incen$um Mithridatico bello, rex Ariobarzanes re$tituit. Smyrnæ $tra-
tegeum. Trallibus porticus ex vtraq; parte (vt $cenæ) $upra $tadium, cæ-
teris\’q; ciuitatibus, quæ diligentiores habuerunt Architectos. Circa thea-
tra $unt porticus & ambulationes, quævidentur ita oportere collocari,
vti duplices $int, habeant\’q; exteriores columnas Doricas cum epi$tyliis &
ornamentis, ex ratione modulationis Doricæ perfectas. Latitudines au-
tem earum ita oportere fieri videntur, vti quanta altitudine columnæ
fuerint exteriores, tantam latitudinem habeãt ab inferiore parte colum-
narum extremarum ad medias, & à medianis ad parietes, qui circunclu-
dunt porticus ambulationes. Medianæ autem columnæ quinta parte al-
tiores $<007>nt, quàm exteriores, $ed aut Ionico, aut Corinth<007>o genere defor-
mentur. Columnarum autem proportiones & $ymmetriæ, non erunt
ii$dem rationibus, quibus in ædibus $acris $crip$<007>. Aliam enim in Deorum
templis debent habere grauitatem, aliam in porticibus, & cæteris operi-
bus $ubtilitatem. Itaque $i Dorici generis erunt columnæ, dimetiantur
earum altitudines cum capitulis in partes quindecim, & ex eis partibus
vna con$tituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis ope-
ris erit explicatio, & in imo columnæ cra$situdo fiat duorum modulo-
rum. Intercolumnium quinque & moduli dimidia parte. Altitudo co-
lumnæ, præter capitulum, quatuordecim modulorum. Capituli altitudo
moduli vnius: latitudo modulorum duorum, & moduli $extæ partis. Cæ-
teri operis modulationes, vti de ædibus $acris in libro quarto $criptum
e$t, ita perficiantur. Sin autem Ionicæ columnæ fient, $capus præter $pi-
ram & capitulum, in octo partes & dimidiam diuidatur, & ex his vna
cra$situdini columnæ detur. Spira cum plintho dimidia cra$situdine con-
$tituatur. Capituli ratio ita fiat, vti in tertio libro e$t demon$tratum. Si
Corinthia erit, $capus & $pira, vti in Ionica: capitulum autem, quemad-
modum in quarto libro e$t $criptum, ita habeat rationem: $tylobatis\’q; ad-
iectio, quæ fit per $camillos impares, ex de$criptione, quæ $uprà $cripta
e$t in libro tertio, $umatur. Epi$tylia, coronæ, cætera\’q; omnia, ad colum-
narum rationem, ex $criptis voluminum $uperiorum explicentur. Me-
dia verò $patia, quæ erunt $ub diuo inter porticus, adornanda viridibus
videntur, quod hypæthræ ambulationes habent magnam $alubritatem.
Et primum oculorum, quod ex viridibus $ubtilis & extenuatus aër, pro-
pter motionem corpor<007>s in$luens perlimat $peciem, & ita auferens ex ocu
lis humorem cra$$um, aciem tenuem & acutam $peciem relinquit. Præ-
terea cum corpus motionibus in ambulatione cale$cat, humores ex mem-
bris aër exugendo imminuit plenitates, extenuat\’q; di$sipando, quod plus
ine$t, quàm corpus pote$t $u$tinere. Hoc autem ita e$$e ex eo licet ani-
[220]M. VITRVVII POLL.
maduertere, quod $ub tectis cum $<007>nt aquarum fontes, aut etiam $ub terra
palu$tris abundantia, ex his nullus $urgit humor nebulo$us, $ed in apertis
hypæthris\’q; locis, cum $ol oriens vapore tangit mundum, ex humidis &
abundantibus excitat humores, & etiam conglobatos in altitudinem tol-
lit. Ergo $<007> ita videtur, vti in hypæthris locis, ab aëre humores ex corpo-
ribus exugantur mole$tiores, quemadmodum ex terra per nebulas vi-
dentur, non puto dubium e$$e, quin ampli$simas & ornati$simas $ub diuo
hypæthris\’q; collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. Eæ autem,
vti $<007>nt $emper $iccæ & non luto$æ, $<007>c erit faciendum. Fodiantur & exi-
naniantur quàm alti$sime, & dextra atque $ini$tra $tructiles cloacæ fiant,
in\’q; earum parietibus, qui ad ambulat<007>onem $pectauerint, tubuli in-
$truantur inclinati fa$tigio in cloacis. H<007>s per$ectis compleantur ea loca
carbonibus, deinde in$uper $abulone eæ ambulationes $ternantur & ex-
æquentur, ita propter carbonum naturalem raritatem, & tubulorum in
cloacas in$tructionem, excipientur aquarum abundantiæ, & ita $iccæ, &
$ine humore perfectæ fuerint ambulationes. Præterea in his operibus the-
$auri $unt ciu<007>tatibus in nece$$ariis rebus à maioribus con$tituti. In con-
clu$<007>onibus enim reliqui omnes faciliores $unt apparatus, quàm ligno-
rum. Sal enim facile ante importatur, frumenta publice priuatim\’q; ex-
peditius congeruntur, & $i de$int, holeribus, carne, $eu leguminibus defen
ditur. Aquæ fo$$uris puteorum, & de cœlo repentinis tempe$tatibus ex
tegulis excipiuntur. De lignatione, quæ maxime nece$$aria e$t ad cibum
excoquendum, difficilis & mole$ta e$t apparatio, quod & tarde compor-
tatur, & plus con$umitur. In eiu$modi temporibus, tunc eæ ambulatio-
nes aperiuntur, & men$uræ tributim $ingulis capitibus de$ignantur. Ita
duas res egregias hypæthræ ambulationes præ$tant, vnam in pace $alu-
britatis, alteram in bello $alutis. Ergo his rationibus, ambulationum ex-
plicationes non $olum po$t $cenam theatri, $ed etiam omnium Deorum
templis effectæ, magnas ciuitatibus præ$tare poterunt vtilitates. Quo-
niam hæc à nobis $at<007>s videntur e$$e expo$<007>ta, nunc in$equentur balnea-
rum d<007>$po$<007>tionum demon$trationes.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Po$t $cenam porticus $unt con$tituendæ.]_ Portic{us} additæ $unt $a-
cr{is} ædib{us}, illustrium virorum domib{us}, & public{is} ædific{ij}s nece{$s}itat{is}, aut or-
namenti animi’ue cau$a. Sub e{is} repentin{as} pluui{as} vitabant, vmbras\’{que} ac frigora
captabant, var{ij}s\’{que} $ermonib{us} diem con$umebant, à meridie Solem hyeme, à $epten-
trione æ$tiu{as} vmbr{as} excipientes. In$<007>gniores memorantur, Apollin{is} Palat<007>ni cir-
cum maximum ver${us}, Augusti in Martio campo, & in ei{us} foro, Aemil{ij} inter
portam Trigeminam & naualia, Argonautarum à Campo ad $epta, Agrippæ, quæ
& Iou{is} vltor{is}, & Panthei, Antonini P{ij} iuxta S. Stephanum in Truglio, Balbi
[221]DE ARCHITEC. LIB. V.
contigua ei{us} theatro, circa ob$cur{as} nunc apothec{as}, Capitol{ij} in latere cliui Capi-
tolin<007>, Concordiæ $ub Capitol<007>o forum ver${us}, Claud{ij} vltra $acram viam amphi-
theatrum ver${us}, Q. Catuli euer$a M. Flacci domo, Europæ adiuncta Campo, haud
procul ab aqua virginea, Faber{ij} in Auentino, Faustinæ ad S. Laurentium in Mi-
randa, forum re$piciens, Gordiani in campo Martio $ub colle, Galieni, quæ & Fla-
minia, in Campo v$que ad pontem Muluium, Hercul{is}, quæ & Philippi à Martia-
le, in aditu c<007>rci Flamin{ij}, Horten${ij} <007>n Palatino, Iul{ij} prope arcum Fabianum, I$id{is}
in hort{is} Commodi, Liuiæ Augusti vxor{is} ad viam $acram, vbi postea templum
Pac{is}, Libertat{is} in Palatino à Clodio Ciceron{is} domo euer$a, Miliaren$is in hort{is}
Salust{ij}, Mercur{ij}, quæ & Seueri, & Antonini qui eam restituerunt, ante ædem
S. Angeli in Pi$cina, Mart{ij} campi, Q. Metelli ad finem circi Flamin{ij}, Neptuni
ante ei{us} ædem iuxta $epta, Numicia in foro Romano circa rostra & ædem Vene-
r{is} genitric{is}, Neron{is} in ip$i{us} domo, Neruæ in ip$i{us} foro, Octauiæ $oror{is} Augusti
contigua Marcelli theatro, Cn. Octau{ij}, quæ & Corinthia à $tructura, & à pictura
Per$e<007>, à Per$e Macedoniæ rege deuicto, inter Pompe{ij} theatrum & circum Fla-
minium, prope ædem S. Nicolai de Chalcaria, Pompe{ij} ad ip$i{us} theatrum, Quirini
in Quirinal{is} parte quæ ad Viminalem pertinet, vbi S. Vital{<007>s} templum, Siluani in
via suburrana $ub Viminali, cui{us} templum hodie S. Agathæ, Scipion{is} Na$icæ ab
æde Saturni ad Capitolinum, Traiani ei{us} foro adiecta, & Vener{is} Ericinæ ante
portam Collinam.
_Choragiáque laxamentum habeant ad chorum parandum.]_
Choragia $<007>gnificant & eos, qui ludorum in$trumentum $uppeditant, & locum,
vnde totum in$trumentum promitur. De ve$tib{us} quidem comic{is} & tragic{is} $cri-
bit pleraque Iuli{us} Pollux lib. _IIII_. cap. _XVIII_. De Chorag{is} verò L<007>bani{us} in
argumento oration{is} Demosthen{is} {κατὰ} μ{ει}{δι}ί{ου}, ver$atur enim oratio ea in chorago-
rum munere, & priuileg{ij}s. Solebant indumenta à chorag{is} a$$umi, quæ ædiles præ-
benda locabant, vt e$t apud Plautum in Per$a, verba ei{us} $unt. Saturio para$it{us}.
πόθεμ ornamenta? Toxill{us}. Abs chorago $umito, dare debet, præbenda ædiles lo-
cauere. Fulgenti{us} Placiades e$$e etiam choragium virginale fun{us} putat, id\’{que} ex
Apule{ij} dicto hoc, lam feralium nuptiarum mi$errimæ virgini choragium $trui-
tur. Si pro in$trumento & apparatu fun{us} intellexit, in ei{us} $ententiam pedib{us} eo.
Metaphoricos enim feralium nuptiarum apparatum $ignificauit.
_Et exeuntibus è theatro $ini$tra parte Odeum.]_ Odeum etiam
Romani habuerunt, vt ex Ammiano lib. _XVI_. præter alios didicim{us}, ἀπὸ τ ωδ\~Νς
inquit Suid{as}, id e$t à cantu dictum. Erat autem gradatim veluti θεατ{ρί}{δι}ιομ, id
e$t minu$culum theatrum $truct{us} loc{us}, vnde mu$<007>ca certamina $pectabantur.
scribit enim suetoni{us} Tranguill{us}, Neronem mu$<007>cum certamen in$titui$$e, Domi-
tianum item, vbi præter citharœdos certarent citharistæ, & p$allocithari$tæ atque
etiam Odeum excitaui$$e. Et Plutarch{us} in vita Pericl{is} autor e$t retuli$$e reg{ij} ta-
bernaculi formam. Nam & suid{as} ait in eo δικα{στ}Ἠ{ρι}ομ <105> ἄρχοντ<033> fui$$e. Odei
meminit non $emel in Attic{is} & Corinthiac{is} Pau$ani{as}. Odea quatuor Romæ
fui$$e legim{us}, vnum in Auentino, alterum inter Palatinum & Cœlium ad me-
tam $udantem, tertium prope theatrum Pompe{ij}, quartum Domitiani, de quo
Suetoni{us}.
[222]M. VITRVVII POLL.
_Rex Ariobarzanes re$tituit Smyrnæ $tratagum.]_ Stratageum
$iue $trategeum, armamentarium dici potuit, vbi reponerentur hostium $polia, aut
prætorium, quo conuenirent milites. Hermola{us} castigationum plin{ij} lib. _XXXVI_.
cap. _XXV_. & in eundem locum $cribens stephan{us} Aquæ{us}, longe ab æd<007>fic{ij}
quod interpretantur natura, vti & Raphaël Volaterran{us} commentariorum vrba-
norum lib. _XXVII_. a$aroton œcum videntur legi$$e, de quo nos infrà nonnulla.
Sed illos lege, ne tibi à me impo$itum, & fucum factum $u$picer{is}.
_Vti duplices $int.]_ Portic{us} duplices appellatæ $unt, à duplici columna-
rum ordine, $<007>cut triplices suetonio in Nerone dicuntur, in quib{us} tres $unt colum-
narum ordines. Nam & Galien{us} Imperator porticum Flaminiam v$que ad pon-
tem Muluium parauerat ducere, vt tetrastiche fieret, aut etiam pentastiche, in-
quit Iuli{us} Capitolin{us} in ei{us} vita, id e$t quatuor aut quinque ordinum colum-
narum: ad laxitatem enim hæc $pectant, non ad altitudinem. Nam vltra quartam
columnationem $ur$um ver${us} non puto antiquos e$$e progre$$os. Neque $epti<052>onium
$epulcri gratia via Appia inter Palatinum & Calium montes à Seuero Impera-
tore extructum (cui d<007>midiam dee$$e partem ad Circum maximum oper{is} ratio do-
cet) à $epteno columnarum ordine vocatum e$t. Arguunt, qui $uper$unt tres alti-
tudine $pectabiles, arguunt interior{is} ædific{ij} ex quadrato lapide inter$epta $eptem,
& veluti $olaria, vt loquuntur, $<007>ue tabulata, vnde à nonnull{is} $epti$olium nomi-
natum e$t. Quod Egnat<007>{us} Baptista, & Philipp{us} Beroald{us}, cæteri\’{que} parum vide-
runt, qui alios quatuor columnarum ordines $uper impo$itos fui$$e existimarunt.
Nec credibil{is} reliqua altitudo, fastigium ad cacumen æstimantib{us}, vt loquar
cum Plinio.
_Vti in tertio libro e$t demon$tratum.]_ Ei{us} libri cap. _III_. demon-
$trauit: quo loci & ex $ententia nostra demon$trauim{us}, quomodo ad circinum de-
$criberetur Ionicum capitulum, id e$t rectè volutæ inuoluerentur. Nam quæ fiunt
ex Vitruu{ij} præ$cripto, ni$<007> artific{is} manu adiuuentur, haud $cio, an $uperbo iudicio
$<007>nt facturæ $at{is}. Et quanquam hacten{us} {<007>s} loc{us} habit{us} e$t, vt Del<007>o (quod dici-
tur) haberet op{us} natatore, & Oedipo coniectore, ni$i fallor, quæ $crip$<007>m{us}, ita $cri-
p$<007>m{us}, vt quæ tradiderit parum culta & difficilia, pro virib{us} non negligenter,
& dilucide tractauerim{us}.
_Quemadmodum in quarto libro e$t $criptum.]_ Id factum e$t
cap. _III_. nos tamen, vt $emel totam columnation{is} rationem traderem{us}, libro ter-
tio in digre{$s}ione nostra, Corinth{ij} capituli maluim{us} rationem indicare.
_Stylobatis adiectio, quæ $<007>t per$camillos impares.]_ Ampliaui-
m{us} libro tertio, cum diceret ita exæquari oportere $tylobat{as}, vti haberent per me-
dium ad<007>ectionem per $camillos impares. Quid verò iam tunc $u$picaremur, libet
hoc loco plurib{us} exponere: nam forta$$e non fallet à diuinatione petitum auxilium.
Quid enim huiu$modi in reb{us} aliud faci{as}? Eandem plane habui$$e in $tylobaus
rationem Vitruuium, quam in column{is} putabam{us}. Atqui ex ei{us} $ententia
(perierat enim promi$$a deformatio) demon$traueram{us} column{is} veluti ventrem
ad{ij}ci, vt intume$cerent in medio, &, vt loquar cum Columella, in ventrem late-
$cerent, partib{us} $umma atque ima$en$<007>m à medio contract{is} & diminut{is}. Itaque
cum intelligerem{us} Athen{is} vrbe Græciæ vetusti{$s}ima etiam hodie ostendi $tylo-
[223]DE ARCHITEC. LIB. V.
bat{as} ad plinthi ba$is latitudinem non re$pondentes (quæ aliquin forma e$t & pul-
cherrima, & Roman{<007>s} perpetuò v$urpata) $ed contractos, existimabam{us} Græcorum
con$uetudine, per $cam<007>llos impares, id e$t ceu gradib{us} quibu$dam fieri adiectio-
nem in med{ij}s $tylobat{is}, hoc e$t fieri, vt gradatim à $uprem{is} atque infim{is} parti-
b{us} quadratorum, quæ coron<007>cib{us} $u{is} & ba$<007>b{us} clauduntur, medium ver${us} $ub-
turgerent & adaugerentur. Id cum non omni ex parte $at{<007>s}faceret, cœpim{us} &
istud expendere. Initio $tylobatam fui$$e $tatim à fundamentorum $ub$tructione vc-
luti perpetuum parietem, qui columnarum ba$es exciperet. Ei{us} partem coronice,
inferiorem ba$i, reliquo medio $patio ad libellam exæquato, ornari $olitam. Eo modo
cum e$$et, alueolatum vi$um fui$$e, pari $cilicet præter circumcurrentes partes
perpendiculo. Id, qui $equuti $unt, cum vitare vellent, ad $pirarum perpendiculum
quicquid reperiebatur ($patio quod intercolumn{ij}s re$pondebat $ua relicta $pecie) effi-
ciebant, vt re$iliret, $ed nu$quam mag{is} aut min{us}, quàm vt ad amplitudinem
plinthi ba$<007>s præter $u{as} proiectur{as} perpendiculo re$ponderet, & inter$ept<007> $<007>ue
plutei partes (ita voco quod ex $tylobata non re$<007>lit) cum proiecti partib{us}, id e$t co-
ronix cum coronice, medium exæquatum cum exæquato medio, & ba$is cum ba$i
con$entirent. Huiu$modi re$ilientes $tylobat{as}, quos, ni$i fallor, $camillos Vitruui{us}
vocat, $<007>ue $cabellos, aut $camnulos, vt aliqui codices habent, impares autem, quòd
inter$tylobat{ij}s (fingere enim oportet vocabula, dum v$itata non po{$s}{is} reperire, &
ita puto meli{us} intellectum iri, quàm $i dicam me$o$tylobatia) id e$t inter$ept{is} per-
pendiculo non re$ponderent, cum mag{is} ad rationes podiorum, vnde $pectari $oleat,
pertinere arbitrarentur, aut quando $ine apertionib{us}, id e$t $<007>ne podio frontes vel la-
tera ædificiorum fiunt, & columnæ ita parieti adhærent, vt tantum pars quota
promineat (quod dixim{us} hui{us} libri cap. _I_. cum de parastat{is} loqueremur) vbi itio-
nes habere vellent expeditiores, tantum ex illo perpetuo pariete $ub ba$ib{us}, amot{<007>s}
inter$ept{is} reliquerunt, quantum ip$is excipiend{<007>s} $at{is} e$$et. Vt $int omnino genera
$tylobatarum duo, perpetuum & expeditum. Illud aut vno eodem\’{que} ductu percur-
rit, aut re$ilit ad $pirarum perpendiculum, vt $ubiecta figura ostendit. De expedito
Stylobatæ re$ilientis affiguratio.
dixi libro tertio, vbi
$ingulorum generum
trado rationes. Quod ad
rem faciat, ex an-
tiquorum moniment{is}
aliud con{ij}cere non po-
tui. Posterior{is} certè
nostræ $ententiæ inue-
n<007> vindices Antonium
& Bapti$tam sangal-
los Architectos <007>n$i-
gnes, vt min{us} me con-
<007>ecturæ pœniteat.
_Quæ $uprà $cri_
_pta e$t libro ter-_
_tio.]_ Dixim{us} ei{us}
[224]M. VITRVVII POLL.
libri cap. _III_. $camillorum deformationem promitti quidem à Vitruuio, $ed ne$cio
quo malo fato ad nos non perueni$$e.
_Hypæthræ ambulationes.]_ Quædam ambulationum $unt apertæ at-
que $ub diuo, id e$t $<007>ne vllo tecto, dicuntur\’{que} hypæthræ, qua$i {ύπὸ} τ {ἀί}θρης, aëri
expo$<007>tæ. Aliæ $unt hypogeæ, ita enim appellant Ege$<007>pp{us} & Petroni{us}, id e$t $ub-
terraneæ, quib{us} non $unt ab$imiles cryptoportic{us}, vndique $cilicet parietib{us} te-
ctæ, & tanquam $ubterraneæ portic{us}.
_Perlimat$peciem.]_ Pro oculorum acie $peciem v$urpauit, vti à me anno-
tatum e$t lib. _III_. cap. _II_.
_Dextrà atque $ini$trà $tructiles cloacæ fiant.]_ Cloacam locum e$$e
concauum, per quem colluuies quædam fluat, ei{us}\’{que} appellatione tubos & fistul{as}
contineri, autor e$t Vlpian{us}, Pandectarum lib. _XLIII_. de cloac{is}. Structiles au-
tem cloac{as} dixit fabrica con$tantes. Exciduntur enim & $pec{us} in $axo duro,
aut toph@.
_The$auri $unt ciuitatibus.]_ The$aurum cuiu$que rei e$$e copiam, qui
Sexti Pompe{ij} legerit fragmenta, ignorare minime pote$t.
_In conclu$ionibus.]_ Eo nomine intelligit vrbium ob$idiones.
_Vnam in pace, $alubritatis, alteram in bello, $alutis.]_ Salubrita-
t{is}, quia ambulatione, & motione corpor{is}, humorum plenitudines molestiores exu-
guntur: $alut{is}, quia ex hypæthr{is} (in quib{us} arbores fuerant con$itæ) in conclu$io-
nib{us} cæduntur ligna, quorum difficil{is} erat apparatio.
De balnearum di$po$itionib{us} & partib{us}. # _CAP._ # _X._
PRIMVM eligendus locus e$t quàm calidi$simus, id
e$t, auer$us à Septentrione & Aquilone. Ip$a autem
caldaria tepidaria\’q; lumen habeant ab Occidente hy-
berno. Sin autem natura loc<007> impedierit, vtiq; à meri-
die, quòd maxime tempus lauandi à meridiano ad ve-
$perum e$t con$titutum: & item e$t animaduerten-
dum, vti caldaria muliebria virilia\’q; coniuncta, & in ij$dem regionibus
$<007>nt collocata. Sic enim efficietur, vt in va$aria ex hypocau$to communis
$<007>t v$us eorum vtri$q;. Ahena $upra hypocau$tum tria $unt componen-
da, vnum caldarium, alterum tepidarium, tertium frigidarium: & ita col-
locanda, vti ex tepidario in caldarium, quantum aquæ caldæ exierit, in-
$luat. De frigidario in tepidarium ad eundem modum: te$tudines\’q; al-
ueorum ex communi hypocau$i calefacientur. Su$pen$uræ caldariorum
ita $unt faciendæ, vti primum $e$quipedalibus tegulis $olum $ternatur in-
clinatum ad hypocau$im, vti pila cum mittatur, non po$sit intro re$<007>$tere,
$ed rur$us redeat ad præfurnium, ip$a per $eita flamma facilius peruaga-
bitur $ub $u$pen$<007>one: $upra\’q; laterculis be$$alibus pilæ $truantur ita di$-
po$<007>tæ, vti bipedales tegulæ po$sint $upra e$$e collocatæ. Altitudinem au-
[225]DE ARCHITEC. LIB. V.
tem pil{ae} habeant pedum duorum, eæ\’q; $truantur argilla cum capillo $ub-
acta, $upra\’q; colloc\~etur tegulæ bipedales, qu{ae} $u$tineant pauimentũ. Con-
camerationes verò, $iex $tructura $actæ $uerint, erunt vtiliores. Sin autem
contignationes $uerint, figlinum opus $ubiiciatur. Sed hoc ita erit facien-
dum. Regulæ $erreæ aut arcus fiant, cæ\’q; vncinis $erreis ad contignatio-
nem $u$pendantur quàm creberrimis, eæ\’q; regulæ $iue arcus ita di$po-
nantur, vttegulæ $ine marginibus $edere in duabus inuehi\’q; po$sint, &
ita totæ concamerationes in ferro nitentes $int perfectæ, earum\’q; came-
rarum $uperiora coagmenta ex argilla cum capillo $ubacta liniantur. In-
ferior autem pars, quæ ad pauimentum $pectat, primum te$ta cum calce
trulli$$etur: deinde opere albario $iue tectorio pol<007>atur: eæ\’q; cameræ in
caldariis $i duplices factæ fuerint, meliorem habebunt v$um. Non enim
à vapore humor corrumpere poterit materiem contignationis, $ed inter
duas cameras vagabitur. Magnitudines autem balnearum videntur fieri
pro copia hominum. Sint autem ita compo$itæ. Quanta longitudo fue-
rit, tertia dempta latitudo $it, præter $cholam labri, & aluei. Labrum vtiq;
$ub lumine faciendum videtur, ne $tantes circum, $uis vmbris ob$curent
lucem. Scholas autem labrorum ita fieri oportet $patio$as, vt cum prio-
res occupauerint loca, circum $pectantes reliquirectè $tare po$sint. Aluei
autem latitudo inter parietem & pluteum, ne minus $it pedes $enos, vt
gradus inferior inde auferat & puluinus duos pedes. Laconicum, $uda-
tiones\’q; $unt coniungendæ tepidario, eæ\’q; quàm latæ fuerint, tantam al-
titudinem habeant ad imam curuaturam hemi$phærii: medium\’q; lumen
in hemi$phærio relinquatur, exeo\’q; clypeum æneum catenis pendeat:
per cuius reductiones & demi$siones perficietur $udationis temperatura:
ip$um\’q; ad circinum fieri oportere videtur, vt æqualiter à medio, flam-
mæ vaporis\’q; vis per curuaturæ rotundationes peruagetur.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
_Primum eligendus locus e$t quàm calidi$simus.]_ Penè quicquid
hic de balne{is} $criptum e$t, Palladi{us} <007>n libri $ui pr<007>mi caput _XI_. tran$tulit. De
ei{us} nomin{is} ratione $i qu{is} requires, ex Suida, & Etymologo ita ei $at{is}factum Vc-
lum{us}. Βαλαν{\~ει}ομ, aliqui existimant dictum παρὰ τὸ ἀποβά{λλ}{ει}μ τὰς ἀνίας, quia
anxietatem pellat ex animo (quod memorat D. Augustin{us} lib. _IX_. confe{$s}ionum,
cap. _XII_.) cui $ententiæ refragatur orthographia. Al{ij}s placet παξὰ το τὰς βα-
λάν{ου}ς {άν}{ει}μ, quòd veteres glandib{us} ve$ci mor{is} fuerit, cort<007>ces verò $uccendere.
Epaphrodit{us} enim {άν}{ει}μ exurere interpretatur. Vopi$c{us} cum tradit Aurelianum
therm{as} feci$$e in tran$tyberina regione byemales, videtur agnoui$$e æstiu{as}, atque
adeò pro anni temporib{us} extruct{as}: negue non meminit vtradrum\’{que} in Gordiano
iuniore Iuli{us} Capitolin{us}. Sed illud prætereundum non e$t, quod tradit Spartian{us}
in Hadriano, neminem n<007>$i ægrum lauari in publico pa$$um ante horam octauam.
[226]M. VITRVVII POLL.
Martial{is} certè lib. _IIII_. epigrammaton, palæstræ nomine horam octauam lotioni
ad$crip$it. Epigramma quoniam e$t pulcherrimum, vi$um e$t $ubiungere: e$t verò
ad Euphemum $tructorem Domitiani.
Prima $alutantes, atque altera detinet hora:
Exercet raucos tertia cau$idicos:
In quintam Var<007>os exercet Roma labores:
Sexta quies la{$s}{is}, $eptima fin{is} erit:
Sufficit in nonam nitid{is} octaua palæstr{is}:
Imperat extructos frangere nona toros.
Hora libellorum decima e$t Eupheme meorum:
Temperat ambro$i{as} cum tua cura dapes:
Et bon{us} ætherio laxatur nectare Cæ$ar:
Ingenti\’{que} tenet pocula parca manu.
Tunc admitte iocos, gre$$u timet ire licenti
Ad matutinum nostra Thalia Iouem. # Idem lib. _XI_.
Octauam poter{is} $eruare, lauabim{us} vnà,
Scis quàm $int Stephani balnea iuncta mihi.
Quadrante lauabant testib{us} Horatio, & Iuuenale. Agrippa centum $eptuaginta
gratuita balnea præbuit, quæ postea in infinitum aucta $unt, autore Plinio. Gram-
maticum Rhemnium $epties, Gordianum verò octies in die laui$$e legim{us}: {is} fuit
maiorum lux{us}. Quin & Parietes & $ola vnguent{is} illinebantur, quod notauit
Plini{us}, & Pen$iles feci$$e Sergium Oratam testatur Macrobi{us} Saturnaliorum
lib. _III_. cap. _XV_. Memorabiles balneæ $iue thermæ in vrbe fuerunt, Palatinæ, in
dor$o Palatini, Neron{is}, in ei{us} domo, Agrippinæ, à Neron{is} matre in colle Viminali
Qu<007>rinalem ver${us}, Aemil{ij} Pauli, in cl<007>uo Quirinali nunc Bagnapoli, Olympiad{is},
in Viminali, prope S. Laurentium in Pani$perna, Nouati, in eodem, vbi nunc S. Pu-
dentianæ templum, Polycleti, prope ludum Aemil{ij} Lepid<007> gladiator{is}, de quib{us}
Porphyrio & Heleni{us} in Horatium, Stephani in Valle coll{is} hortulorum, Titi in
E$quil{ij}s, Domitiani inter port{as} Flumentanam & Pincianam, Traiani in Auenti-
no, Commodi ad radices Viminal{is}, Antonini in latere Auentini via Ardeatina,
Dec{ij} in Auentino, Diocletiani in Viminali, Con$tantini, in Quirinali de$cen$u, Gor-
diani in E$quilino Via Prænestina, Philippi, in eodem po$t Titi, Seueri trans Tybe-
rim, Aureliani $ub Ianiculo. Nominantur & à Martiale Claud{ij} Hetru$ci, Tuccœ,
Grylli, Lupi, Fortunati, Pontici, Seueri, Fausti, Pœti, Titi, Tigillini, quarum loc{us} igno-
ratur: $unt & Lampridio Alexandri, & Var{ij}. Nam & Sext{us} Ruf{us} $upra octin-
gent{as} agnouit. In Nymphæa autem, vt id addam, gratiæ & voluptat{is} cau$a aqua
deducebatur, inde Nymphæum Marci, Ammiano, Alexandri Rufo, Gordiani Capi-
tolino. Zonor{as} tamen in Leon{is} primi Vita, putat e$$e palatia publica, in quib{us} qui
angusti{us} habitarent, nupti{as} celebrarent, à nympharum $tatu{is} dicta.
_Ip$a autem caldaria tepidariáque.]_ Hoc loco pro cell{is} accipiuntur,
mox pro va$is ahenum caldarium, tepidarium, & frigidarium dixit. Quod autem
paulò pò$t ait caldaria muliebria virilia\’{que} coniuncta, & in {ij}$dem e$$e collocata
regionib{us} oportere, id & de tepidar{ij}s acceptum volum{us}. Cæterùm & M. Varro
lib. _II_. de Analogia tradit in balneo coniuncta fui$$e ædificia bina: Vnum, vbi
[227]DE ARCHITEC. LIB. V.
viri, alterum, vbi mulieres lauarentur. C. Gracch{us} in oratione de promulgat{is} le-
gib{us}, cum dicit balne{as} viriles, videtur & muliebres intellexi$$e. Ei{us} verò ver-
ba $unt apud Gellium lib. _X_. cap. _III_. Pudor enim non patiebatur vtrunque $e-
xum $imul lauari, $ed commodit{as} coniungi de$iderabat.
_Ex hypocau$to.]_ Paulò pò$t hypocau$im vocat, id e$t fornaculam, camina-
tam´ue $tructuram, $iue concamerationes in quib{us} ign{is} $uccenditur, vnde aquæ
calefit. Papini{us} Syluarum lib. _I_.
_Tenuem voluunt bypocausta vaporem.
Hoc e$t fornacatum op{us} in quo inclu${us} e$t ign{is}. Cicero ad Q. Fratrem libro tertio
vaporarium appellat. Quib{us} in loc{is}, eos qui pro loco ad $udandum interpretantur,
non babeo cur probem. Non tamen negauerim in ea re, παρὰ τὸ {ἑπ}οκαί{ετ}μ, hoc e$t
à $uccendendo, quia $ub ei{us} loci pauimento ign{is} $uccen${us} $udorem elicit hypocausti
mentionem feci$$e Vlpianum Pandectarum lib. _XVII_. mandati. Fornacatorem in
Papiniano Pandect. _XXXIII_. de fundo <007>n$tructo, interpretor $eruum, qui in bal-
neo curam habet $uccendendi ign{is}.
_Ex communi hypocau$i calefacientur.]_ Pro calefiant dictum e$t, vt
lib. _IIII_. cap. _VII_. concalefaciuntur, pro concalefiunt.
_Vti pila cum mittatur, non po$sit re$i$tere.]_ Cœli{us} Rhodigin{us}
vir multæ lection{is}, pro pil{is}, $phær{is} & glom{is} pice illit{is}, ni$i me fallit memoria,
quib{us} langue$cens ign{is} excitabatur, e$t interpretat{us}. Ego puto $impliciter di-
ctum pro quacunque $phærula, $iue globulo. De inclinatione enim $oli bypocausti
loquitur, cui va$aria impo$ita $unt.
_Rur$us redeat ad præ$urnium.]_ Præfurnium os e$t bypocausti, $iue
fornac{is}, quo ligna in fornacem induntur. Quo nomine vtitur Cato, cap. _XXXVIII_.
libri de re Rustica.
_Laterculis be$$alibus.]_ Octo vnciarum $iue pollicum. Res enim in duode-
cim vnci{as} id e$t pollices diuiditur. Et vt $emel dicam, pes diuiditur in palmos
quatuor, palm{us} con$tat quatuor digit{is}, $iue pollicib{us} trib{us}. Digit{us} tam lat{us}
e$t, quàm $unt lata ordei grana quatuor. Mendo$e ad testimonium vocatur I$idor{us}
à glo$$ematic{is} Iuri$con$ult{is}, vt dicat pedem con$tare digit{is} _XV_. Scribendum
enim, _XVI_. I$tud animaduertendum e$t, antiquos pedem pro a$$e $iue pondo ha-
bui$$e, quòd in duodecim æqu{as} partes diuideretur. Vnde Columella lib. _VI_. cap.
_XVIII_. dupondium dixit pro duob{us} pedib{us}. Et lib. de arborib{us} cap. _XVI_. Ab
ip$o, inquit, arbor{is} crure pedale $patium intermittito, deinde $ulcum in quatuor pe-
des longum, in tres altum, in dupondium & $emi$$em cum fecer{is}, & c. Ita fit vt
pes dicatur habere vnci{as} duodecim, quarum $ingulæ diuidantur in digitum
vnum & tert<007>am digiti partem, in $emunci{as} du{as} $iue $tateres duos vt loquitur
Boëthi{us}, in $icilicos quatuor, $iue quadrantes totidem autore Boëthio, $iue totidem
didrachm{as}, in drachm{as} octo, in $cripula viginti quatuor, in obolos octo & qua-
draginta, in $emiobolos nonaginta $ex, in $iliqu{as} centum quadraginta quatuor, in
puncta ducenta octo & octoginta, in minuta quingenta $eptuaginta$ex, in momen-
ta mille centum & quinquaginta duo.
_Argilla cum capillo $ubacta.]_ Argilla terra e$t $iue creta, qua figuli
vtuntur, pingu{is} $cilicet. Ea multiplici reperitur colore, e$t enim candida, e$t ci-
[228]M. VITRVVII POLL.
nerea, e$t in candido cinerea, e$t punicea, rubra, purpurea, nigra, lutea, virid{is},
& varia. Nomen tamen videtur à candore nacta, {ἀρ}γὸμ enim candidum $ignificat.
_Deinde opere albario.]_ Hoc fit pura calce, idem\’{que} vocatur album op{us}
lib. _VII_. cap. tertio.
_Siue tectorio.]_ Tectorium etiam $i omnem cru$tam induci $olitam $ignifi-
cet, hoc tamen loco complectitur arenatum, id e$t mortarium, & marmoratum,
quod nostra æt{as} $tucchum appellat, atque maltham, quam $maltum vulg{us} Italo-
rum nominat: cui{us} quia ratio propria e$t castellorum aquæ, eam in libri octaui ca-
put $eptimum distulim{us}.
_Præter $cholam labri.]_ Schola vt placet Hermolao, nob{is} quoque, pars e$t
labri, $iue aluei, id e$t lapideæ $tructil{is}´ue fo$$æ balnearum, vbi po$teriores occupa-
to à priorib{us} labro, alueóue, præstolabantur, & $pectantes $tabant. Al{ij}s placet
porticum e$$e circum labrum. Qua in $ignificatione v$urpatum fui$$e aliquando e$t
iudicatum in epi$tylio portic{us}, quam in fori Romani capite ad radices Capitol{ij}, $cri-
bis, librar{ij}s, & præconib{us} C. Auilium Licinium Tro$ium feci$$e ip$a in$criptio do-
cebat: $ed pro porticu in qua e$$ent tabernæ dictum eo loco qu{is} non videt? Ea igi-
tur portic{us} obruta pr<007>{us}, cum antè paucos annos retecta fui$$et, inuent{us} e$t titul{us}
in interiore epistylio huiu$modi.
C. AVILIVS LICINIVS TROSIVS CVRATOR
SCHOLAM DE SVO FECIT.
BEBRIX AVG. L. DRVSIANVS A. FABIVS XANTHVS. CVR. SCRIBIS LIBRARIIS
ET PRAECONIBVS AED. CVR. SCHOLAM
AB INCHOATO REFECERVNT MARMORIBVS ORNAVERVNT VICTORIAM
AVGVSTAM ET SEDES AENEAS ET CETERA ORNAMENTA
DE SVA PECVNIA FECERVNT.
Fui$$e enim & $chol{as} in porticib{us}, qui Plinium legerit cap. _V_. lib. _XXXVI_.
minime ignorare pote$t.
_Aluei autem latitudo.]_ Nomine aluei labrum intelligit, vt antè, præter
$cbolam labri & aluei, vult\’{que} $ub dio e$$e, latum pedes $ex. Vt parum pro$pexcrint,
qui pro alueol{is} $eu tub{is} in parietib{us} laconici relict{is} interpretati $unt. De bal-
ne{is} enim adhuc loquitur, de laconico verò po$tea. Sed min{us} $uccen$endum Archi-
tecturæ ignar{is}, nec $at{is}, vt puto, ver$at{is} in hoc autore.
_Laconicum, $udationésque.]_ Apud Dionem libro quinquage$imo ter-
tio, legim{us} dictum e$$e laconicum, hoc e$t πνριατ<160>ριομ λακωνιὸμ, quòd Lacedæ-
mon{ij} in eiu$modi $udator{ij}s exercerentur. E{is} verò $udorem ex calore $icco elici
autor e$t Corneli{us} Cel${us} lib. _II_. cap. _XVI_. Vnde illud Columellæ <007>n proœm<007>o oper{is}.
Quotidianam cruditatem laconic{is} excoquim{us}, & exucto $udore, $itim quæri-
m{us}. Erant autem veluti turriculæ cameratæ in bemi$phærium. Quæ eadem loca
$ignificat, cum ait $udationes: Seneca in epistol{is} $udatoria vocat, & à rotunditate
$phæristerium Suetoni{us} in Ve$pa$iano, & Plini{us} Cæcili{us} in epistola ad Gallum
de villa $ua Laurentina. Cæterùm proximo capite concameratæ cuiu$dam $udatio-
n{is} meminit, quæ habeat in ver$ur{is} laconicum. Corneli{us} Cel${us} libr. _III_. cap.
_XXVII_. dicit a$${as} $udationes, ad differentiam earum, quæ fiunt balne{is}. Quod
duplici modo fier<007> vidim{us} in finib{us} Aruernorum, in vrbe, cui calid{is} aqu{is} e$t
[229]DE ARCHITEC. LIB. V.
nomen. In ea var{ij}s è loc{is} erumpit magna v{is} aquæ calidi{$s}imæ. Præcipua $catu-
rigo $tatim quàm in lacum $iue labrum decidit, per $pecum in publicum $ubdiale
lauacrum deriuatur. Ali{as} priuatæ $ibi dom{us}, vt monti maximè vicinæ $unt, aut
diuer$oria comparãt. Ita{que} pri{us} in caldaria, id e$t $udatori{as} cell{as} aperto per lat{us}
alterum canali perfluentes, ea calidi{$s}imo vapore complent. Inde in balne{as} in-
fluunt. Liberum tibi e$t, vtro vel{is} modo $udare: $ed baud $cio, an ni$i magno cum
periculo in caldar{ij}s per$istere po{$s}{is}, tantum præfocat{us} e$t æst{us}, & $olo o$tiolo, quo
clauduntur, emeabil{is}. Neque tamen vn{us} e$t earum aquarum v${us}. Ciues maxi-
ma $caturigine coquend{is} vtuntur ou{is}, pull{is} explumand{is}, porcell{is} nefrandib{us},
& ouill{is} capitib{us}, pedib{us}´ ue deglabrand{is}, carnib{us} etiam elixand{is}, & iu$cu-
l{is}: adeò nibil inamœni $apor{is} habent. Fullones verò partim ex balne{is} cum $ub-
terrane{is} cloacis extra vrbem effluxerunt, $emitubul{is} ligne{<007>s} collect{as}, den$and{is}
firmand{is}\’{que}, & ab$tergend{is} pann{is} tanti$per $ufficiunt, dum fullonic{is} malle{is} $ub-
iecti $unt, partim ex ip$o monte concept{as}, hau$tor{ij}s modiol{is} pinnata rota proximo
frigido riuo mota ver$at{is}, eandem in rem congerunt.
_Mediúmque lumen in hemi$phærio relinquatur.]_ Hemi$phæ-
rium à testudine differt, quòd bæc ex duob{us} arcub{us} in crucem $e in centro $e-
cantib{us} con$tare videtur, illud autem planè $phæricum atque orbiculatum e$t.
Itali vocant cuppolam. Contingit tamen, vt polygonium, id e$t, multangulum fiat,
cuiu$modi duplex Florentiæ cernitur, id e$t ita $tructum, vt intermeari po{$s}it: op{us}
in toto orbe terrarum vnicum. In ei{us} vertice collocata $phæra ærea capit homines
minimum duodecim.
_Per curuaturæ rotundationes peruagetur.]_ Quomodo id procurd-
tum $it præter{ij}t $ilentio Vitruui{us}, nos verò ex veterum thermarum moniment{is}
deprehendim{us}. Sub laconici pauimento concameratio erat, vbi $uccendebatur
ign{is}, quaquauer$um verò in parietib{us} ad imam bemi$phær{ij} curuaturam $tructi-
les, fictiles´ue canales, $iue tubuli, vt vocat procul{us} Pandect. lib. _VIII_. de $eruit.
vrbanorum prædiorum, per quos flammæ vapor{is}\’{que} v{is} deferebatur. Vbi autem
curuaturam contigerat, rotundo
æreo operculo, quod clypeum ap-
pellat (eam enim clypei fui$$e fi-
guram Polybi{us}, vbi de Roma-
norum ca$trametatione agit, de-
mon$trat) impedita, $ub $u$pen-
$ione peruagabatur. Qui $uda-
bant clypei $ublatione depre{$s}io-
ne\’{que} calori moderabantur. Laco-
nicum cuiu$modie$$e potuerit ex
reliqu{ij}s thermarum Antonini
Caracallæ poti{$s}imum intellexi-
m{us}, figur{as}\’{que} Ichnographiæ
Concamerationum & Pauimen-
ti, atque interior{is} Ortographiæ
appo$uim{us}.
[230]M. VITRVVII POLL.
[231]DE ARCHITEC. LIB. V.
De palæ$traum ædificatione & xyst{is}._# CAP. XI_.
NVNC mihi videtur (tamet$i non $int Italicæ con$ue-
tudinis) palæ$trarum ædificationes tradere explicate,
& quemadmodum apud Græcos con$tituantur mon-
$trare. Con$tituuntur autem in tribus porticibus exe-
dræ $patio$æ, habentes $edes, in quibus Philo$ophi,
Rhetores, reliqui\’q; qui $tudiis delectantur, $edentes di$-
putare po$sint. In palæ$tris peri$tylia quadrata $iue oblonga ita $unt fa-
cienda, vti duorum $tadiorum habeant ambulationis circuitionem, quod
Græci vocant {δι}αυλὸμ, ex quibus tres porticus $implices di$ponantur,
quarta\’q;, quæ ad meridianas regiones e$t conuer$a, duplex, vti cum tem-
pe$tates vento$æ $unt, non po$sit a$pergo in interiorem partem perueni-
re. In duplici autem porticu collocentur hæc membra. Ephœbeum in
medio (hoc autem e$t exedra ampli$sima cum $edibus, quæ tertia parte
longior $it quàm lata) $ub dextro corticeum, deinde proxime conni$te-
rium, à conni$terio inuer$ura porticus frigida lauatio, quam Græci λ{ου}ρὸμ
vocitant, ad $ini$tram ephœbei elæothe$ium, proximeautem elæothe-
$ium, frigidarium, ab eo\’q; iter in propnigeum in ver$ura porticus, proxi-
[232]M. VITRVVII POLL.
me autem intror$us è regione frigidarii collocetur concamerata $udatio,
longitudine duplex, quam latitudine, quæ habeat in ver$uris ex vna par-
te laconicum ad eundem modum, vti $uprà $criptum e$t, compo$itum.
Ex aduer$o laconici, caldam lauationem. In palæ$tra peri$tylia, quem-
admodum $uprà $criptum e$t, ita debent e$$e perfecte di$tributa. Extra
autem di$ponantur porticus tres, vna ex peri$tylio exeuntibus, duæ de-
xtra atque $ini$tra $tadiatæ. Ex quibus vna, quæ $pectauerit ad $eptentrio-
nem, perficiatur duplex ampli$sima latitudine: altera $implex ita facta,
vti in partibus, quæ fuerint circa parietes, & quæ erunt ad columnas, mar-
gines habeant vti $emitas, non minus pedum denum, medium\’q; excaua-
tum, vti gradus bini $int in de$cen$u $e$quipedali à marginibus ad plani-
ciem. Quæ planicies $it ne minus lata pedum duodecim. Ita qui ve$titi
ambulauerint circum in marginibus, non impedientur ab cunctis $e exer-
centibus. Hæc autem porticus ξνςὸς apud Græcos vocitatur, quod Athle-
tæ per hyberna tempora in tectis $tadiis exercentur. Faciunda autem
xy$ta $ic videntur, vt $int inter duas porticus $yluæ, aut platanones, & in
his perficiantur inter arbores ambulationes, ibi\’q; ex opere $ignino $tatio-
nes. Proxime autem xy$tum & duplicem porticum, de$ignentur hypæ-
thræ ambulationes, quas Græci πε{ρι}{δι}ρόμιδας, no$tri xy$ta appellant, in
quas perhyemem ex xy$to $ereno cœlo Athletæ prodeuntes, exercentur.
Po$t xy$tum autem $tadium, ita figuratum, vt po$sint hominum copiæ
cum laxamento Athletas certantes $pectare. Quæ in mœnibus nece$$aria
videbantur e$$e, vt apte di$ponantur, per$crip$i.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
_Con$tituuntur autem in tribus porticibus hexedræ.]_ Hexedra
à $edium frequentia dicta e$t. Ei{us} figuram referunt, quæ in cœnob{ij}s vocantur ca-
pitula. Iuli{us} Pollux lib. _I_. cap. _IIII_. tradit $e{$s}ionem e$$e vbi viri con$ident, ϊνα
συγκάθ{ιωτ}{ου} {ὁι} {ἀν}δρες.
_Quod Græci vocant {δι}ίαυλομ.]_ Diaulon dicunt curriculum $iue $pa-
tium, ita con$tructum, vt cum cur$ores ad $tad{ij} metam perueni$$ent, flexo cur$u
per ver$uram redirent eò, vnde e$$ent digre{$s}i, à quo {δι}ιαυλοδρομὸι cur$ores, qui vbi
metam pertigerant celerrimo circumactu vnde venerant recurrebant. Alioquin
{δι}ίαυλ<033> Heroni babet in longitudinem pedes mille ducentos, $tadium verò $ex-
centos, δόλιχ<033> $tad<007>a duodecim. Interpres Aristophan{is} {δι}ιαυλ{ου} nomine locum
intelligit duo $tadia continentem, aut ducentorum cubitorum men$uram. Certè hoc
loco Vitruui{us} {δι}ίανλομ dicit, quod duorum $tadiorum ambulation{is} habet cir-
cuitionem.
_Ephebeum in medio.]_ Ita appellatur loc{us}, vbi puberes exercebantur,
quos Cen$orin{us} libro de die natali vult e$$e decimo$exto ætat{is} anno. Non tacen-
dum hoc loco appella$$e vesticipes antiquos eos qui pube$centes prima barba ve$tie-
bantur. Apulei{us} inuestem dixit qui nondum pube$ceret, Inue$tem, ait, à nob{<007>s} ac-
[233]DE ARCHITEC. LIB. V.
cepisti, ve$ticipem illico reddidisti. Plini{us} lib. _XI_. cap. _XXXIX_. monet $olum
hominem pube$cere, quod ni$i contingat $terilem in gignendo e$$e, $eu ma$cul{us},
$eu fœmina.
_Sub dextro corticeum.]_ Mendo$um e$$e locum hunc existimo appare-
re, $cribo coriceum, pro loco vbi puellæ exercebantur, aut couriceum pro ton$trina.
Non defuerunt qui Coryceum legerint, pro loco vbi pila exercerentur, quòd Græci
corycum pilam vento conflatam vocent, quæ Latin{<007>s} foll{is} dicitur, cui{us} meminit
Paul{us} Aegineta de $pecieb{us} gymna${ij} $cribens.
_Deinde proxime conni$terium.]_ Et hunc locum in labem contra-
ctum e$$e qu{is} non intelligit? Vn<007>{us} literæ diminutione legendum conisterium, à
κονὶς, vbi puluere po$t vnctionem luctaturi a$pergebantur, vt præhen$iones e$$ent
firmiores, & non lubricæ. Nam & puluerem luctatorib{us} ex Aegypto adlatam
autor e$t in Nerone Suetoni{us} & Plini{us} lib. _XXXV_. cap. _XIII_. & in gymni-
co in$trumento puluer{is} $tortulam enumerat Pollux, ip$a\’{que} Puluer{is} in$per$io Græ-
c{is} ἁφ\‘α dicitur, v$urpato à Martiale vocabulo lib. _VII_. in Philenem. Nicola{us} ta-
men Perot{us}, vir alioquin de Latina lingua non malè merit{us}, pro apodyterio acce-
pit, id e$t cella in balne{is}, vbi loturi vestes deponebant, parum pro$piciens. Hoc certè
vtuntur Varro lib. _II_. de re Rustica, Cicero, & Plini{us} in Epistol{is}.
_Ad $ini$tram Ephebei eleothe$ium.]_ Loc{us} vbi ceromate, id e$t ce-
rato oleo perfundebantur, quanquam eleodeu$ium poti{us} dicendum videtur. Δ{δι}ω
enim rigo $ignificat. Vnctuarium vocari pote$t ex $ecundo libro Epistolarum Plin{ij}
Cæcil{ij}. Ceroma apud Plinium lib. _XXXV_. cap. _II_. quidam pro conisterio &
eleothe$io interpretantur: al{ij} pro loco, vbi Athletæ exercebantur. Ali{as} e$t ceroma,
quo {ij}dem certaturi vngebantur, oleo $cilicet $ubacta cera. Cui terræ quoddam ge-
n{us} admi$ceri $olitum test{is} e$t Plini{us} lib. _XXXV_. cap. _XIII_. Vtebantur &
oleo in balne{is}, item $trigilib{us} ad distringendum detergendum´ue $udorem, qu{as}
& ferre{as} fui$$e indicat Martial{is} lib. _XIIII_. Artemidor{us} libri primi de
$omniorum interpretatione cap. _LXVI_. vbi de balne{is} $cribit, lecythum tradit
vocari, in quo oleum, Xy$trophylacem, in quo $trigiles ad$eruarentur. Lecythum La-
tini modo guttum, modo ampullam dicunt. Ei{us}, & $trig<007>l{<007>s} ex$calptam in mar-
more figuram bîc vidim{us} ad balne{as} Pauli in cliuo Quirinali, & formam gra-
phicè de$cribit Apulei{us} Floridorum lib. _II_. de Hippia loquens. Magno, inquit, in-
ceptu prædic auit fabricatum $emet $ibi, ampullam quoque oleariam quam gesta-
bat, lenticulari forma tereti ambitu, pre$$ula rotunditate, iuxta\’{que}, honestam $trigi-
leculam, recta fastigatione clau$ulæ, fle xa tubulatione lingulæ, vt & ip$a in ma-
nu capulo moraretur, & $udor ex ea riuulo laberetur. Strigmenta antem gymna-
$iorum, $unt $ordes, quæ partim ex vnct{is} oleo athletarum corporib{us} raduntur,
partim ex parietib{us}, aut $tatu{is} gymna$iorum, qu{as} Græci vti & balnearum,
ςελγίοματα, γλοί{ου}ς, & ρύΠ{ου}ς vocant. Nam $ordem in palæstr{is} acceptam, quæ
con$tat oleo, $udore, $orde humana, & præterea puluere, Πάτομ dici tradit libro
$implicium medicamentorum octauo Claudi{us} Galen{us}. Strigmentorum gymna$io-
rum mentio e$t apud Plinium lib. _XV_. cap. _IIII_. De eis, & balnearum $cribit
Dio$corides lib. _I_. cap. _XXX_. A Plinio lib. _XXXIIII_. cap. _VIII_. vt id quo{que}
addam, dicitur apoxyomenos, & perixyomenos, qui $e distring<007>t, $ed hic qui vndi{que}.
[234]M. VITRVVII POLL.
Verum & illud puto mult{is} non $at{<007>s} cognitum, vnction{is} fui$$e non vnam ratio-
nem. Vngebantur enim in balne{<007>s}, in conuiu{ij}s & palæstr{is}. Homeri tempore ho$pi-
tes in $olia de$cendebant, & loti oleo ab ancill{is} vngebantur. Id enim $pectabant, vt
quod humor{is} motu perierat extrin$eco, $arciretur. Addebant oleum la{$s}itudini &
frigori con$ulentes. E<007>{us} en<007>m natura e$t mollire, tepefacere, & ad agendum vege-
tiora firmiora\’{que} reddere corpora. Nece$$ari{us} verò v${us} ad luxum voluptates\’{que} ver-
${us} e$t. Cum bellar{ij}s & coroll{is} $ecund{is} men$is vnguenta lata $unt, quorum nomen
id e$t, μ\’νρομ prim{us} omnium, $i credim{us} Athenœo, Archiloch{us} v$urpauit:
ἐλαί{ου} enim vocabulo rem $ignificauit Homer{us}. Μ\’νρομ autem Chry$ipp{us} qua$i
μῶρομ dictum vult, quòd crapula de$ipientes vnguent{is} vti $oleant. Callimach{us}
certè, & Sophocles oleum Mineruæ, $peculum & vnguenta Veneri tribuunt, quòd
bæc voluptati, illud virtuti natum e$$et. Et, re vera, quod apud Xenophontem præ-
dicat Socrates, odorem alium pudic{as}, alium <007>mpudic{as} decere putam{us}. In palæ-
$tr{is} athletæ vngebantur, vt lubrico corpore aduer$arios deluderent.
_Propnigeum in ver$ura porticus.]_ Propnigeum $uffocatorium, hoc e$t
locum vbi ign{is} præclu${us} æstuat, & præfurnium $ignificat. Placet, vt pro vapo-
raria cella v$urpatum $it. Fuerunt, qui legerint propineum, pro cella quam plinius
Epistolarum lib. _v_. gustatorium vocarit.
_Duæ dextrà atque $ini$trà $tadiatæ.]_ Portic{us} $tadiatæ dictæ $unt,
quòd in e{is} ceu tect{is} $tad{ij}s per byemem cœlo non $ereno atbletæ exercerentur, aut
$pectantib{us} bominum cop{ij}s certarent, non à pa$$uum numero, $icuti milliariæ à
Suetonio in Nerone, qu{as} Vopi$c{us} in Aureliano milliaren$es vocat.
_Aut platanones._ Loci platan{is} con$iti, &, vt al{ij} dicunt, plataneta. Plata-
nona enim quarto ca$u dixerunt Martial{is} lib. _III_. de vipera in ore vr$æ, &
Apollinar{is} Epistolarum libro octauo Lampridio, cui{us} nominatiuum protulit Pli-
ni{us} Secund{us} in Epistola ad Caninium Rufum libro primo. Quid (inquit) platanon
opaci{$s}im{us}, & accu$atiuum pluralem Martial{<007>s} lib. _XII_. in habentem amœn{as}
ædes, Daphnon{as}, platanos, ac aëre{as} cypari$$os, & item $ingularem lib. _X_. Di$po$uit
Daphnona $uo Torquat{us} in agro. Refert Plini{us} lib. _XII_. platanos Athen{is} fui$$e
eelebrat{as} in ambulatione Academiæ Nos mult{as} non $ine voluptate vidim{us} Ro-
mæ in vineto Card. Saluiati, $ed maximam & pulcherrimam in colle hortulorum.
πλαντανίς{ου} Græcos appellare loca $patio$a, late\’{que} patentia, à platani foliorum am-
plitudine, autor e$t Grammatic{us} Phocion.
_Quòd athletæ per hyberna tempora in tectis $tadijs exerce-_
_rentur.]_ Stadium præter vulgatam $ignificationem v$urpant autores Suetoni{us}
in Domit<007>ano, Martial{is} lib. _III_. ad Matronam, Ammian{us} lib. _XVI_. Lampri-
di{us} in Vario. Cæteri pro curriculo, id e$t loco, vbi cur$ores aut athletæ exercentur.
In qua $ignificatione quantum iudico, accipitur ab Aphtbonio in de$criptione arc{is}
Alexandriæ. Ei{us} Scholiastes pro theatro interpretatur. Stadiorum tria genera in-
uenio apud Cen$orinum commentario de die natali, Italicum pedum centum vigin-
ti quinque, Olympicum pedum $excentorum, & Pythicum pedum mille. Stadio-
drom{us} A$tylos dicitur Plinio lib. _XXXVIII_.
_Faciunda autem xy$ta.]_ Loc{us} e$t luxat{us}, neque enim xystorum, hoc e$t
$ubdialium ambulationum antè rationem redderet, quàm memoraret. Quamobrem
[235]DE ARCHITEC. LIB. V.
po$t verba illa, in tect{is} $tad{ij}s exercerentur, $ub$tituenda clau$ula, Proxime autem
xystum, inde, Faciunda autem xysta, & c. Rur$um, Po$t xy$tum autem.
_Quas Græci πε{ει}δρόμι{δι}ας.]_ Ita hoc loco, & lib. _VI_. cap. _X_. legitur, $ed
in meliorib{us} codicib{us} παρα{δι}ρόμιδας $cribitur.
_No$tri xy$ta appellant.]_ Xyst{us} & xy$tum, cum apud Græcos idem
$igni$icent, apud Latinos nonnihil habent di$crimin{is}. Nam xystos hi vocant portic{us}
tect{as}, vbi athletæ per hyemem exercebantur: xysta autem $ubdiales ambulatio-
nes, vbi $udo cœlo $u{as} exercebant palæ$tr{as}, qu{as} illi παρα{δι}ρόμιδας appellant. Ter-
tullian{us} l<007>b. ad martyres, xystarchen vocat eum, qui xysto præe$t, quam dictionem
inueni etiam in Græca in$criptione ba$is $tatuæ erectæ ab Hermodoro Hermopolita-
no patri Demetrio. Ea nunc iacet inter Quirinalem & Capitolium in qua reperi{as}
pancratiasten, & periodonicen dictum, quorum ille dicitur qui pugil & lucta-
tor e$t, hic verò qui olympia, nemea, Pythia, & isthmia vicerit. Xystichum dici
qui certat, te$tatur marmor hac in$criptione,
L. THENODORVS XYSTICHVS
PARIDI THYMELICO BENE
MERENTI FECIT.
De portub{us}, & $tructur{is} in aqua faciend{is}._# CAP. XII_.
DE opportunitate autem portuum non e$t prætermit-
tendum, $ed quibus rationibus tueantur naues in his ab
tempe$tatibus, explicandum. Hi autem naturaliter
$i $int po$iti, habeant\’q; acroteria $iue promontoria pro-
currentia, ex quibus intror$us curuaturæ $iue ver$uræ
ex locis natura fuerint conformatæ, maximas vtilita-
tes videntur habere. Circum enim porticus, $iue naualia $unt facienda,
$iue ex porticibus aditus ad emporia, turres\’q; ex vtraque parte collocan-
dæ, ex quibus catenæ traduci per machinas po$sint. Sin aut\~e non natura-
lem locum, neque idoneum ad tuendas ab tempe$tatibus naues habueri-
mus, ita videtur e$$e faciendum, vti $i nullum flumen in his locis impedie-
rit, $ed erit ex vna parte $tatio, tunc ex altera parte $tructuris $iue aggeri-
bus expediantur progre$$us, & ita conformandæ portuum conclu$iones.
Eæ autem $tructuræ, quæ in aqua $unt futuræ, videntur $ic e$$e faciendæ,
vti portetur puluis à regionibus, quæ $unt à Cumis continuatæ ad pro-
montorium Mineruæ, is\’q; mi$ceatur vti in mortario duo ad vnum re$-
pondeant: deinde tunc in eo loco, qui definitus erit, arcæ $tipitibus robu-
$tis & catenis inclu$æ in aquam demittendæ, de$tinandæ\’q; firmiter. De-
inde inter eas ex tran$tillis inferior pars $ub aqua exæquanda & purgan-
da, & cæmentis ex mortario materia mixta (quemadmodum $uprà $cri-
ptum e$t) ibi congerendum, donicum compleatur $tructuræ $patium,
quod fuerit inter arcas. Hoc autem munus naturale habent ea loca, quæ
[236]M. VITRVVII POLL.
$uprà $cripta $unt. Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi,
de$tinatæ arcæ non potuerint contineri, tunc ab ip$a terra $iue crepidine
puluinus quàm firmi$sime $truatur. Is\’q, puluinus exæquata $truatur pla-
nicie minus quàm dimidiæ partis: reliquum, quod e$t proxime littus, pro-
clinatum latus habeat. Deinde ad ip$am aquam & latera, puluino circi-
ter $e$quipedales margines $truantur æquilibres ei planitiæ, quæ $uprà
$cripta e$t. Tunc proclinatio ea impleatur arena, & exæ quetur cum mar-
gine in planitia puluini. Deinde in$uper eam exæquationem pila quam
magna con$tituta fuerit, ibi $truatur, ea\’q; cum erit extructa, relinquatur
ne minus quàm duos men$es, vt $icce$cat. Tunc autem $uccidatur margo,
quæ $u$tinet arenam. Ita arena fluctibus $ubruta efficiet in mare pilæ
præcipitationem. Hac ratione quotie$cunque opus fuerit, in a quam po-
terit e$$e progre$$us. In quibus autem locis puluis non na$citur, his ra-
tionibus erit faciendum, vti arcæ duplices relatis tabulis & catenis colli-
gatæ in eo loco, qui finitus erit, con$tituantur, & inter de$tinatas creta
meronibus ex vlua palu$tri factis calcetur. Cum ita bene calcatum &
quàm den$i$sime fuerit, tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis, locus qui
in ea $eptione finitus fuerit, exinaniatur $iccetur\’q;, & ibi inter $eptiones
fundamenta fodiantur. Si terrena erunt, v$q; ad $olidum cra$siora quàm
murus, qui $upra futurus erit, exinaniatur, $iccetur\’q;, & tunc $tructura ex
cæmentis, calce & arena compleatur. Sin autem mollis locus erit, palis
v$tulatis alneis, aut oleagineis, aut robu$teis configatur, & carbonibus
compleatur: quemadmodum in theatrorum & muri fundationibus e$t
$criptum. Deinde tunc quadrato $axo murus ducatur iuncturis quàm
longi$simis, vti maxime medii lapides coagmentis contineantur. Tunc
qui locus erit inter murum, ruderatione $iue $tructura compleatur. Ita
erit vti po$sit turris in$uper ædificari. His perfectis naualiorum ea erit ra-
tio, vt con$tituantur $pectantia maximè ad $eptentrionem: nam meri-
dianæ regiones propter æ$tus, cariem, tineam, teredines, reliqua\’q; be$tia-
rum nocentium genera procreant, alendo\’q; con$eruant, ea\’q; ædificia mi-
nime $unt materianda propter incendia. De magnitudinibus autem $i-
nitio nulla debet e$$e, $ed faciunda ad maximum nauium modum, vti &
$i maiores naues $ubductæ fuerint, habeant cum laxamento ibi collocatio-
nem. Quæ nece$$aria ad vtilitatem in ciuitatibus publicorum locorum
$uccurrere mihi potuerunt, quemadmodum con$tituantur & perfician-
tur, in hoc volumine $crip $i. Priuatorum autem ædificiorum vtilitates,
& eorum $ymmetrias in $equenti volumine ratiocinabor.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
_De opportunitate portuum nõ e$t prætermittendum.]_ Port{us}
e$t loc{us} conclu${us}, quò portantur merces, & inde exportantur, vt apud Vlpianum
[237]DE ARCHITEC. LIB. V.
Iuri$con$ultum legim{us} Pandectarum libro quinquage$imo, de verb. & rerum $i-
gnific. Port{us} aut naturales $unt, cuiu$modi tres habui$$e Athen{as} $cribit Thucydi-
des: aut arte facti, quos cothones genere ma$culino, & cothona neutro dici test{is} e$t
Serui{us} lib. _I_. Aeneidos.
_Circum enim porticus, $iue naualia $unt facienda.]_ Naualia in-
telligit loca, vbi con$truuntur naues, aut $ubductæ, qua$$at\’æ ue instaurantur, &
ad$eruantur. Quorum rationem tradit in fine hui{us} capit{is}.
_Siue ex porticibus aditus ad emporia.]_ Aliqui codices pro porti-
cib{us} habent portub{us}. Emporia verò $unt loca, vbi merces venduntur. Vnde $cri-
bit ad finem libri primi, Mercurio, vti I$idi & Serapi in emporio ædem consti-
tuendam.
_Sed erit ex vna parte $tatio.]_ Stationem Vlpian{us} Pandectarum libro
_XLIII_. de fluminib{us}, interpretatur locum, vbt tutò naues $tare po{$s}int.
_Expediantur progre$$us.]_ Progre$${us} appellat aggerum illam continua-
tam $eriem obiectam ad arcendos fluct{us}, excludendam\’{que} aquam, quam nostri ab
elata terra leuatam dicunt, Græci χώματα, Latini moles. Cæ$ar de bello ciuili li-
bro primo. Quà fauces erant angusti{$s}imæ port{us}, molem atque aggerem ab vtra{que}
parte litor{is} iaciebat, quod h{is} loc{is} erat vado$um mare. Itali id appellation{is} re-
tinuerunt.
_Vti portetur puluís.]_ Puteolan{us} vocatur hic pulu{is}, de quo lib. _II_. cap.
_VI_. Solidatur verò aqu{is} vel te$tib{us} Dione libro _XLVIII_. Seneca quæstionum
naturalium lib. _III_. cap. _XX_. & Sidonio Apoll<007>nari in Panegyrico dicto Anthe-
mio con$uli h{<007>s} ver$ib{us},
_Itur in æquor
Molib{us}, & veteres tell{us} noua contrahit vnd{as}.
Nanque dicarcheæ tran$latus pulu{is} arenæ
Intrat{is} $olidatur aqu{is}, durata\’{que} ma$$a
Su$tinet aduectos peregrino in gurgite campos.
Quos hic ad$crip$i, vt error eorum cogno$ceretur, qui vocato ad testimonium ver$u
tertio dicunt primæ fui$$e bonitat{is} puluerem Puteolanum in a$pergend{<007>s} palæ$tri-
tarum corporib{us}, loquitur enim Sidoni{us} de molib{us} in mari $ol<007>dand{is}. Constat
autem alumine, bitumine, & $ulfure. Non ab$imili prædita natura in Cy<052>icena
regione terra quamlibet magnitudine exci$a demer$a in mare, lapidea extrahi-
tur, vt $cribit Plini{us} libro _XXXV_. cap. _XIII_. Et ab Oropo Aulidem v$que
quicquid terræ mari alluitur, in $axa mutatur. Id gen{us} terr{as} nece$$e e$t alumi-
no${as} e$$e, aut chalcantho, id e$t $utorio atramento enfect{as}, & præter id bitumino${as}.
_In mortario duo ad vnum re$pondeant.]_ Ita in lacu arena Puteo-
lana mi$ceatur, vt tres ei{us} partes in vnam calc{is} con{ij}ciantur, confundantur\’{que}: ita
erit arena $e$quiplex. In eam rem mortario v${us} e$t Plini{us} libri _XXXVI_. cap.
_XXIII_. cum inquit, In Græcia tector{ij}s etiam harenatum quod inducturi $unt,
pri{us} in mortario ligne{is} vectib{us} $ubigunt.
_Arcæ $tipitibus robu$tis & catenis inclu$æ.]_ Id gen{us} aquar{ij} $e-
pti vulg{us} vocat cataract{as}. Fit autem hoc modo. Figuntur excauata, & $ulcata
à $ummo ad <007>mum tigna, pari inter $e $patio. Vbi obfirmata $unt, tam longæ, quàm
[238]M. VITRVVII POLL.
magnum e$t interuallum, & aliquanto pl{us}, $ed pro ratione caui cra$$æ comparatæ
tabulæ induntur in $umm{is} canalib{us}, adiguntur\’{que}, vt ad infim{as} v$que partes de-
$cendant, induntur aliæ $upra ali{as}, vti benè cohæreant, dum ad eam altitudinem
$eptum erectum $it, quæ erit nece$$aria. Pò$t haustor{ij}s machin{is} inclu$a $epto aqua
exinanitur. Qui verò robu$te{is} lib. _II_. & tertio, $icuti hîc & paulò pò$t, pro robu-
$t{is} $crip$it, no$tri tempor{is} $ecut{us} e$t con$uetudinem. A robore quidem certè Por-
ci{us} Cato, & M. Varro dixerunt robust{us}, quemadmodum ex antiqui{$s}im{<007>s}, &
optim{is} codicib{us} cognouim{us}. Quam $criptionem manu $cripti Vitruuiani codices,
& aliquot excu$i retinuerunt. Eandem inueni{as} in Puteolana lege, quam libro
quarto de$crip$im{us}, robu$tum enim limen, & robusti mutuli vocantur.
_De$tinandæ´ que firmiter.]_ Hoc e$t alligandæ. Apulei{us} libro primo de
aureo a$ino, At bona Panthia, quin igitur, inquit, $oror hunc primum bacchatim
di$cerpim{us}, vel membris ei{us} destinat{<007>s} virilia de$ecam{us}. Et lib. _IIII_. Arre-
ptum me loro quàm valido ad an$ulam quandam de$tinatum rur$um cædendo con-
feci$$ent profecte.
_Deinde inter eas ex tran$tillis.]_ Pro tigill{is} & a$$erib{us} transtilla
dixit.
_Donicum compleatur $tructuræ $patium.]_ V$urpauit donicum pro
donec, libro tertio, & lib. _IX_. quod apud Lucretium legim{us}.
_De$tinatæ arcæ non potuerint contineri.]_ In manu $cripto codice
legitur, Destinæ arc{as} non potuerint continere: Vt $int de$tinæ vincula & catenæ,
à destino, quod vincire dixim{us} $ignificare.
_Tunc ab ip$a terra $iue crepidine.]_ Id e$t à $ummo litore, quod flucti-
b{us} eliditur & alluitur.
_Puluinus quàm firmi$simè $truatur.]_ Id e$t fundamentum farctum
cæment{is}, aut arena. Aliâs puluinum Serui{us} lib. _X_. Aeneidos ait à naut{is} vocari
duriorem arenam, quæ remeantib{us} fluctib{us} & euntib{us} den$atur, & in modum
$axi dure$cit. Beroaldo placet molliorem e$$e arenam. Et puluinos $cribit I$idor{us} lib.
_XIX_. e$$e machin{as}, quib{us} naues in portum deducuntur, aut $ubducuntur. Vnde
illud Plauti in Ca{$s}ina, vt $ubducam nauim in puluinarium. Quòd tamen non de-
$unt viri docti, qui à puluino arena dictum putent.
_Aequilibres ei planitiæ.]_ Id e$t pari libramento, ad regulam coæquatæ:
v$urpauit verò hic, & lib. _IX_. cap. _VIII_. planitia prima inflexione, vti Cicero in
partitionib{us}, mollitia.
_Relatis tabulis.]_ Commi{$s}{is}, vt in orthostat{is} fieri dixim{us} libro $ecundo:
ita enim referri tabul{as} interpretamur.
_Et inter de$tinatas creta meronibus ex vlua palu$tri factis.]_
Et hîc in manu $cripto libro non destinat{as}, $ed de$tin{as} legitur, de quo paulò antè
dix<007>. Quidam hunc locum ita legit. Et intergerin{is} è creta, beronib{us}\’{que} ex vlua pa-
lustri fact{is}: vt $int intergerini dicti, quòd inter fundamenta pro fultura interge-
runtur: aliâs non meronib{us}, $ed peronib{us} $cribitur, vt apud Plinium lib. _XXXVI_.
cap. _XIII_. pro $acc{is}. Cæterùm & merones Hermola{us} putat po$$e intell<007>gi partes
magn{as} pilarum $pecie, quæ in arcas con{ij}cerentur. Peronib{us} vt legatur mag{<007>s} pla-
cet, vt $it intellect{us} hic, con{ij}ciendos e$$e in $epta illa $accos ex vlua plenos creta
[239]DE ARCHITEC. LIB. V.
ad ex$ugendam aquam.
_Tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis.]_ Haustoriæ $unt rotæ, de
quib{us} lib. _X_. cap. _XI_. & _XI_. abunde præcipit.
_Et carbonibus compleantur.]_ Dixit cap. _IX_. hui{us} libri, carbonib{us}
naturalem ine$$e raritatem. Inde factum e$t, vt libro tertio, capite tertio, hoc e$t vl-
timo, & libro $eptimo, cap. quarto, carbonib{us} compleri loca ea, quib{us} ab humore
timetur, $iue quæ oportet conceptum humorem ebibere, & exugere, ip$e præc<007>piat.
_Quemadmodum in theatrorum & muri fundationibus e$t_
_$criptum.]_ De mur{is} dixit lib. _V_. cap. _V_. de Theatro libri hui{us} cap. _III_. Quan-
quam eorum fundationes peti vult ex libro tertio. Id verò reperies cap. tertio.
_Ruderatione $iue $tructura compleatur.]_ De ruderatione e$t in-
tegrum caput primum libri _VII_. ne qu{is} à nob{is} longiorem declarationem re-
quirat.
_Naualiorum ea erit ratio.]_ Pro naualium, mutata declinatione, quo mo-
do viridiorum, ancyliorum, saturnaliorum inueni{as}. Vectigaliorum quoque fre-
quenter v$urpauit A$ini{us} Pollio, $i vera $unt quæ Macrob<007>{us} libro pimo Satur-
nal. dicit. Tanta fuit apud veteres ei{us} genitiui licentia.
_Tineam, teredines.]_ Separauit tineam à teredine, vt Plini{us} lib. _XVI_.
cap. _XLI_. qui $cribit teredinem in mari $entiri, terrestres e$$e tine{as}. Id ante eum
dixerat Theophrast{us} φυτῶμ ἱςο{εί}ας libro quinto. In$uper\’{que} e$$e teredinem corpore
paruam, capite magno & dentib{us}: Tine{as} verò $imiles vermicul{is}, quib{us} paula-
tim materies perforatur. Ip$e Vitruui{us} lib. _II_. cap. _IX_. termitem vocauit. E$t &
thrips lignari{us} vermicul{us}, hoc e$t, qui ligna rodit, autore Phocione Gramma-
tico in lexico: $icut ips cornua & vites, c{is} frumenta, mid{as} fabam, ix vitrum, $is
vestes. Ammoni{us} quomodo ἴπες, θ{εί}Πες, κίες, & ἴκες differant, etiam tra-
didit.
_Minime $unt materianda.]_ Id e$t ligno extruenda non $unt: imò omnino
à ciuium domib{us}, propter incendia, $unt naual<007>a $emouenda, arcenda\’{que}, vt ei{us}
quoque rei nos lectorem moneam{us}.
[240]M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
SEXTVS.
*
PRAEFATIO.
ARISTIPPVS philo$ophus Socraticus,
naufragio cum eiectus ad Rhodien$ium li-
tus animaduerti$$et Geometrica $chemata
de$cripta, exclamaui$$e ad comites ita dici-
tur, Bene $peremus, hominum enim ve$tigia
video: $tatim\’q; in oppidum Rhodum con-
tendit, & recta gymna$ium deuenit, ibi\’q; de
philo$ophia di$putans muneribus e$t dona-
tus, vt non tantum $e ornaret, $ed etiam eis,
qui vnà fuerant, ve$titum, & cætera quæ
opus e$$ent ad victum, præ$taret. Cum autem eius comites in patriam
reuerti volui$$ent, interrogarent\’q; eum, quidnam vellet domum renun-
ciari, tunc ita mandauit dicere, Eiu$modi po$$e$siones & viatica liberis
oportere parari, quæ etiam è naufragio vnà po$$ent enatare. Nanq; ea ve-
ra præ$idia $unt vitæ, quibus neque fortunæ tempe$tas iniqua, neque pu-
blicarum rerum mutatio, neque belli va$tatio pote$t nocere. Non mi-
nus eam $ententiam augendo, Theophra$tus hortando doctos potius e$$e
quàm pecuniæ confidentes, ita ponit, Doctum ex omnibus $olum neque
in alienis locis peregrinum, neque ami$sis familiaribus & nece$$ariis, ino-
pem amicorum: $ed in omni ciuitate e$$e ciuem, difficiles\’q; fortunæ, $ine
timore, po$$e de$picere ca$us. At qui non doctrinarum, $ed felicitatis præ-
$idiis putaret $e e$$e vallatum, labidis itineribus vadentem, non $tabili, $ed
infirma conflictari vita. Epicurus verò non di$similiter ait, Pauca $apien-
tibus fortunam tribuere, quæ autem maxima & nece$$aria $unt, animi
mentis\’q; cogitationibus gubernari. Hæc ita e$$e plures Philo$ophi dixe-
runt, non minus etiam Poêtæ, qui antiquas Comœdias Græcè $crip$e-
runt, & ea$dem $ententias ver$ibus in $cena pronunciauerunt, Euchrates,
[241]DE ARCHITEC. LIB. VI.
Chionides, Ari$tophanes, maximè etiam cum his Alexis, qui Athenien-
$es ait ideo oportere laudari, quòd omnium Græcorum leges cogunt pa-
rentes ali à liberis, Athenien$ium non omnes, ni$i eos qui liberos artibus
erudi$$ent. Omnia enim munera fortunæ cum dantur, ab ea facillime
adimuntur: di$ciplinæ verò coniunctæ cum animis, nullo tempore defi-
ciunt, $ed permanent $tabiliter ad $ummum exitum vitæ. Itaque ego ma-
ximas infinitas\’q; parentibus ago atque habeo gratias, quod Athenien-
$ium legem probantes me arte erudiendum curauerunt, & ea, quæ non
pote$t e$$e probata $ine literatura, encyclio\’q; doctrinarum omnium di$ci-
plina. Cum ergo & parentum cura, & præceptorum doctrinis auctas ha-
berem copias di$ciplinarum, philologis & philotechnis rebus, commenta-
riorum\’q; $cripturis me delectans, eas po$$e$siones animo paraui, è quibus
hæc e$t $ructuum $umma, nullam plus habendi nece$sitatem, eam\’q; e$$e
proprietatem diuitiarum max<007>me, nihil de$iderare. Sed forte nonnulli
hæc leuia iudicantes, putant eos e$$e tantum $apientes, qui pecunia $unt
copio$i. Itaque plerique ad id propo$itum contendentes, audacia adhibita
cum diuitiis etiam notitiam $unt con$ecuti. Ego autem Cæ$ar, non ad
pecuniam parandam ex arte, dedi $tudium, $ed potius tenuitatem cum
bona fama, quàm abundantiam cum infamia $equendam probaui, ideo
noticies parum e$t ad$ecuta, $ed tamen his voluminibus æditis (vt $pero)
po$teris etiam ero notus. Neque e$t mirandum, quid ita pluribus $im
ignotus. Cæteri Architecti rogant & ambiunt, vt architectentur: mihi
autem à præceptoribus e$t traditum, rogatum, non rogantem, oportere
$u$cipere curam, quod ingenuus color mouetur pudore, petendo rem
$u$picio$am: nam beneficium dantes, non accipientes, ambiuntur. Quid
enim putemus $u$picari, qui rogetur de patr<007>monio $umptus $aciendos
committere gratiæ petent<007>s, ni$i quod prædæ compendii\’q; eius cau$a iu-
dicet faciendum? Itaque maiores primum à genere probatis opera trade-
bant Architectis: deinde quærebant $i hone$te e$$ent educati, ingenuo
pudori, non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes. Ip$i au-
tem artifices non erudiebant ni$i $uos liberos, aut cognatos, & cos viros
bonos in$tituebant, quibus tantarum rerum fidei, pecuniæ $ine dubita-
tione permitterentur. Cum autem animaduerto ab indoctis & imperi-
tis tantæ di$ciplinæ magnitudinem iactari, & ab his, qui non modo Ar-
chitecturæ, $ed omnino ne fabricæ quidem notitiam habent, non po$$um
non laudare patres$amilias eos, qui literaturæ fiducia confirmati, per $e
ædificantes ita iudicant, $i imper<007>tis $it committendum, ip$os pot<007>us di-
gniores e$$e ad $uã voluntatem, quàm ad alienam pecuni{ae} cõ$umere $um-
mam. Itaq; nemo artem vllam aliam conatur domi facere, vti $utrinam,
vel fullonicam, aut ex cæteris, qu{ae} $unt faciliores, ni$i Architecturam, ideo
quod qui profitentur non arte vera, $ed fal$o nominantur Architecti.
[242]M. VITRVVII POLL.
Quas ob res corpus Architecturæ, rationes\’q; eius putaui diligenti$sime
con$cribendas, opinans id munus omnibus gentibus non ingratum futu-
rum. Igitur quoniam in quinto de opportunitate communium operum
per$crip$i, in hoc volumine priuatorum ædificiorum ratiocinationes, &
commen$us $ymmetriarum explicabo.
IN M. VITRVVIVM POLLIO
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
SEXTVS.
*
IN PROOEMIVM ANNOT.
_NI$i eos qui liberos artibus erudi$$ent.]_ Sanxit lege Solon
filium haud patri nece$$aria vitæ $ub$idia debere, à quo nullam ar-
tem accepi$$et. Quod testatur Plutarch{us} in ei{us} vita. Meminit
isti{us} rei Galen{us} Menodoti, in ea, quæ $ua$oria e$t ad artes oratione.
_Encyclióque omnium doctrínarum di$cíplína.]_
Encyclion di$ciplinam, quam al{ij} encyclopædiam dicunt, intelligit circularem orbi-
culatam\’{que} di$ciplinarum omnium $cientiam. Qu{as} vt nemo mediocriter doct{us}
coniunctionem communicationem\’{que} inter $e habere iuerit infici{as}: ita libri primi
cap. _I_. vult in omnib{us} Architectum $i non excellere, at certè tinctum, & non
imperitum e$$e.
_Philologis & philotechnis rebus.]_ I$ta reb{us} tribuit, quæ $unt homi-
num. Philolog{us} enim {is} dicitur, qui vehementi di$ciplinarum tenetur amore, qui\’{que}
di$cendi $tudio inhiat, in eo\’{que} commentatur & tot{us} incumbit: philotechn{us} autem
artium opificiorum\’{que} $tud<007>o${us}, & artificiorum cultor.
De diuer$is regionum qualitatib{us}, & var{ij}s cœli a$pecti-
b{us}, $ecundum quos $unt ædificia di$ponenda.
CAP. I.
HAEC autem ita erunt recte di$po$ita, $i primo ani-
maduer$um fuerit, quibus regionibus, aut quibus in-
clinationibus mundi con$tituantur. Nanque aliter Ae-
gypto, aliter Hi$pania, non eodem modo Ponto, di$si-
militer Rom{ae}, item cæteris terrarum & regionum pro-
prietatibus oportere videntur con$titui genera ædifi-
ciorum: quod alia parte $olis cur$u præmitur tellus, alia longe ab eo di-
$tat, alia per medium temperatur. Igitur vti con$titutio mundi ad terræ
[243]DE ARCHITEC. LIB. VI.
$patium inclinatione $igniferi circuli, & $olis cur$u, di$paribus qualitati-
bus naturaliter e$t collocata, ad eundem modum etiam ad regionum ra-
tiones cœli\’q; varietates, videntur ædificiorum debere dirigi collocatio-
nes. Sub $eptentrione ædificia te$tudinata, & maxime conclu$a & non
patentia, $ed conuer$a ad calidas partes oportere fieri videntur. Contra
autem $ub impetu $olis, meridianis regionibus, quod premuntur à calore,
patentiora, conuer$a\’q; ad $eptentrionem & aquilonem $unt faciunda: ita
quod vltro natura lædit, arte erit emendandum. Item reliquis regioni-
bus ad eundem modum temperari, quemadmodum cœlum e$t ad incli-
nationem mundi collocatum. Hæc autem ex natura rerum $unt ani-
maduertenda & con$ideranda, atq; etiam ex membris corporibus\’q; gen-
tium ob$eruanda. Nanque $ol, quibus locis mediocriter profundit vapo-
res, in his con$eruat corpora temperata, quæ\’q; proxime currendo defla-
grat, eripit exugendo temperaturam humoris. Contra verò refrigeratis
regionibus, quòd a b$unt à meridie longe, non exhauritur à caloribus hu-
mor, $ed ex cœlo ro$cidus aër in corpora fundens humorem, efficit am-
pliores corporaturas, vocis\’q; $onitus grauiores. Ex eo quoque $ub $epten-
trionibus nutriuntur gentes immanibus corporibus, candidis coloribus,
directo capillo & rufo, oculis cæ$iis, $anguine multo: quoniam ab humo-
ris plenitate, cœli\’q; refrigerationibus $unt conformati. Qui autem $unt
proximi ad axem meridianum, $ubiecti\’q; $olis cur$ui breuioribus corpo-
ribus, colore fu$co, cri$po capillo, oculis nigris, cruribus inualidis, $anguine
exiguo, $olis impetu perficiuntur. Itaq; etiam propter $anguinis exigui-
tatem timidiores $unt ferro re$i$tere, $ed ardores ac febres $ufferunt $ine
timore, quod nutrita $unt eorum membra cum feruore. Itaque corpora
quæ na$cuntur $ub $eptentrione, à febri timidiora & imbecilla: $anguinis
autem abundantia, ferro re$i$tunt $ine timore. Non minus$onus vocis in
generibus gentium di$pares & varias habet qualitates, ideo quod termi-
natio orientis & occidentis circa terræ librationem, qua diuiditur pars $u-
perior & inferior mundi, habere videtur libratam naturali modo circui-
tionem, quàm etiam Mathematici horizonta dicunt. Igitur quoniam id
habemus, certum animo $u$tinentes, à labro, quod e$t in regione $epten-
trionali, linea traiecta ad id quod e$t $uper meridianum axem, ab eo\’q; al-
teram obliquam in altitudinem ad $ummum cardinem, qui e$t po$t $tel-
las $eptentrionum, $ine dubitatione animaduertemusex eo e$$e $chema
trigoni mundo, vti organi, quàm ιαμβύκ{ην} Græci dicunt. Itaque quod
e$t $patium proximum imocardini ab axis linea in meridianis finibus,
$ub eo loco quæ $unt nationes, propter breuitatem altitudinis ad mun-
dum, $onitum vocis faciunt tenuem & acuti$simum, vti in organo chor-
da, quæ e$t proxima angulo. Secundum eam autem reliquæ ad mediam
Græciam remi$siores efficiunt in nationibus $onorum $can$iones. Item à
[244]M. VITRVVII POLL.
medio in ordinem cre$cendo ad extremos $eptentriones, $ub altitudine
cœli nationum $piritus $onitibus grauioribus ab natura rerum expri-
muntur. Ita videtur mundi conceptio tota, propter inclinationem, con-
$onanti$sime per $olis temperaturam ad harmoniam e$$e compo$ita. Igi-
tur quæ nationes $unt inter axis meridiani cardinem, & $eptentrionalis
medio po$itæ, vti in diagrammate mu$ico, medianæ vocis habent $oni-
tum in $ermone: quæ\’q; progrediencibus ad $eptentrionem $unt natio-
nes, quod altiores habent di$tantias ad mundum, $piritus vocis habentes
humore repletos ad hypatas, & pro{$l}ambanomenon à natura rerum $o-
nitu grauiore coguntur: vti eadem ratione medio progredientibus ad
merid<007>em gentes, paranetarum acuti$simam $onitu vocis perficiunt te-
nuitatem. Hoc autem verum e$$e ex humidis naturæ locis, grauiora fie-
ri, & ex feruidis acutiora, licet ita experiendo animaduertere. Cal<007>ces
duo in vna fornace æquè cocti, æquo\’q; pondere, ad crepitum\’q; vno $onitu
$umantur, ex his vnus in aquã demittatur, po$tea ex aqua eximatur, tunc
vtrique tangantur. Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos $oni-
tus di$crepabit, æquo\’q; pondere non poterunt e$$e. Ita & hominum cor-
pora vno genere figurationis & vna mundi coniunctione concepta, alia
propter regionis ardorem acutum $piritum aëris exprimunt tactu, alia
propter humoris abundantiam graui$simas effundunt $onorum qualita-
tes. Item propter tenuitatem cœli, meridianæ nationes ex acuto feruore,
mente expeditius celerius\’q; mouenturad con$iliorum cogitationes. Se-
ptentrionales autem gentes in$u$æ cra$situdine cœli, propter ob$tantiam
aëris humore refrigeratæ, $tupentes habent mentes. Hoc autem ita e$$e à
$erpentibus licet a$picere, quæ per calorem cum exhau$tam habent hu-
moris refrigerationem, tunc acerrime mouentur: per brumalia autem &
hyberna tempora mutatione cœli refrigeratæ, immotæ $unt $tupore: ita
non e$t mirandum $i acutiores e$$icit calidus aër hominum mentes, re-
frigeratus autem contra tardiores. Cum $int autem meridianæ nationes
animis acuti$simis, infinita\’q; $olertia con$iliorum, $imulad fortitudinem
ingrediuntur, ibi $uccumbunt, quod habent exuctas ab $ole animorum
virtutes. Qui verò refrigeratis na$cuntur regionibus, ad armorum vehe-
mentiam paratiores $unt, magnis\’q; viribus ruunt $ine timore, $ed tardita-
te animi $ine con$iderantia irruentes, $ine $olertia, $uis con$iliis refringun-
guntur. Cum ergo ab natura rerum hæc ita $int in mundo collocata, vt
omnes nationes immoderatis mixtionibus $int di$paratæ, placuit, vt inter
$patia totius orbis terrarum, regionum\’q; medio mundi populus Roma-
nus po$sideret fines. Nanq; temperati$simæ ad vtramq; partem, & cor-
porum membris, animorum\’q; vigoribus, pro fortitudine $unt in Italia
gentes. Quemadmodum enin<007> Iouis $tella, <007>nter Martis feruenti$simam,
& Saturni frigidi$simam media currens temperatur, eadem ratione Ita-
[245]DE ARCHITEC. LIB. VI.
lia inter $eptentrionalem meridianam\’q; ab vtraque parte mixtionibus
temperatas & inuictas habet laudes. Itaque con$iliis refringit Barbaro-
rum vires, forti manu meridianorum cogitationes. Ita diuina mens ciui-
tatem populi Romani egregia temperata\’q; regione collocauit, vti orbis
terrarum imperio potiretur. Quod $i ita e$t, vti di$similes regiones ab in-
clinationibus cœli, variis generibus $int comparatæ, & vt etiam naturæ
gentium di$paribus animis, & corporum figuris, qualitatibus\’q; na$ceren-
tur, non dubitamus æ dificiorum quoque rationes ad nationum gentium\’q;
proprietates apte di$tribui debere, cum habeamus ab ip$a rerum natura
$olertem & expeditam mon$trationem. Quoad potui $umma ratione
proprietates locorum ab natura rerum di$po$itas animaduertere, expo-
$ui, & quemadmodum ad $olis cur$um & inclinationes cœli, oporteat ad
gentium figuras con$tituere ædificiorum qualitates dixi. Itaque nunc $in-
gulorum generum in ædificiis commen$us $ymmertriarum, & vniuer$os,
& $eparatos breuiter explicabo.
IN CAPVT I. ANNOTATIONES.
_Nanque alíter Aegypto, alíter Hí$pania.]_ Habent enim diuer$os
horizontes. E$t autem horizon, qui hemi$phærium manifestum ab occulto termi-
nat, ab ώρί<031>ω, id e$t finio nominat{us}. Macrobi{us} $uper $tant{is} cœli terminum, Mar-
tian{us} Capella finitor\~e, Ptolemæ{us} & Alphagran{us} hemi$phær{ij} circulum vocant.
_Sub $eptentríoníbus nutríuntur gentes ímmaníbus corpo_-
_ríbus, candídís coloríbus, dírecto capíllo & ruffo.]_ Hoc etiam nar-
rat Galen{us} lib. _I I._ de temperament{is}: cui{us} $ententiæ $ub$cribit Tacit{us} librc de
German{is}, eorum com{as} dicens e$$e rutilas, & procera corpora. Vide Plinium lib. _I I._
cap. _L X X V I I I._ Nam flauos e$$e memini legere apud Iuuenalem Satyra tertia,
Lucanum lib. _I_. & _I I._ Strabonem lib. _V I I_. Herodianum lib. _I I I I_. Claudianum
alicubi, & Conrhadum Celtem in Eleg{ij}s. Galen{us} quidem certè in commentario in
librum de $alubri dieta, profitetur non e$$e flauos, $ed ruffos.
_Anímo $u$tínentes.]_ Id e$t animo atque cogitatione fingentes, & imagi-
nantes, vt vulg{us} loquitur.
_Vtí organí, quam_ σαμβύκ{ηυ} _Græcí dícunt.]_ Sambuca mu$icum e$t
organum triquetrum, imparib{us} longitudine & cra{$s}itudine fidibus, vt tradit
Horat{ij} interpres Porphyrio.
_Ad hypatos & proslambanomenos.]_ Scribo ad hypat{us} & pro$-
lambanomenon. Vocum autem variet{as} ex climatum diuer$itate na$citur. Nam
gentes, quò breuiorem habent poli eleuationem, eò $unt acutior{is} voc{is}, quò $ubli-
miorem, eò $unt $onitib{us} grauioribus: à nete $c<007>licet, tran$eundo per me$en, ad hy-
paten & pro$lambanomenon pertingendo, vt in mu$ica theatr<007> de$ignatione $upe-
riore libro demon$tratum e$t. Id verò fieri ait propter breuitatem altitudin{is}, aut
distantiam ad mundum. Vti in organo Sambuca, chorda quæ e$t angulo proxima
(ita enim loquitur Vitruuius) id e$t, quœ e$t breui{$s}ima, tenuem & acuti{$s}imum
[246]M. VITRVVII POLL.
habet voc{is} $onitum: ab ea verò, quæ ab angulo maxime abe$t, id e$t à longi{$s}imd
grauior exprimitur $onit{us}. Sed animaduer$ione dignum putamus, quod ex Capella
& Au$onio refert Ian{us} Parrha$ius, in arborib{us} mu$icam rationem diuer$am e$$e.
Nam vt quæ{que} procerior arbor e$t, & in altum tendit, eò mag{is} vento pul$a acu-
tum reddit $onum: quæcunque verò quàm minimum ab$unt ab radice, grauius,
& rauco murmure quatiuntur. Au$on{ij} loc{us} e$t in Epistola ad Paulinum quarta,
$i qu{is} & hoc de$iderabit: Martiani autem, libro primo nuptiarum Philologiæ, ver-
ba hæc $unt, Inter hæc mira $pectacula, fortunarum\’{que} cur$us, mot{us} nemorum, etiam
$u$urrantib{us} flabr{is} canora modulatio melico quodam crepitabat appul$u. Nam
eminentiora prolixarum arborum culmina perinde\’{que} di$tenta acuto $onitu re$ulta-
bant. Quicquid verò terræ confine ac propinquum ram<007>s accliuib{us} fuerat, graui-
t{as} rauca quatiebat. At media rat<007>s per annexa $uccentibus, dupl{is} ac $e$quialte-
r{is}, necnon etiam $e$quitert{ij}s, $e$quioctau{is}, etiam $ine di$cretione iunctur{is}, licet
interuenirent limmata, concinebant.
_Hoc autem íta e$$e, à $erpentíbus lícet a$pícere.]_ Galen{us} extre-
mo $ecundo libro de affect{is} loc{is} tradit calorem motum excitare, frig{us} verò ocio-
$um, & ad motiones pigrum efficere animal. Inde animalia frigidior{is} naturæ per
hyemem $olere latere, <007>p${as}\’{que} adeò viperas, $i contractentur, deferantur\’{que}, non mor-
dere: contrà per æstatem, atque tum poti{$s}imum, cum caniculæ ardore exæ$tuant,
$æuire, & furorem præ $e ferre. Eò re$pexi$$e mihi videtur Ouidi{us} $ecundo Meta-
morpho$eos, cum ait:
Quæ\’{que} polo po$ita e$t glaciali proxima $erpens
Frigore pigra prius, nec formidabil{is} vlli,
Incaluit, $ump$it\’{que} nou{as} feruorib{us} ir{as}.
_Cum $ínt autem merídíanæ natíones anímís acutí$símís.]_
Nationes quæ ad Meridiem vergunt, cum animi per$picuitate, & con$ilio pluri-
mum valeant, virib{us} minimum po{$s}int, $eptentrionem incolentes, virib{us} innixæ,
& con$il{ij}s destitutæ franguntur. Vt verum $it, cœli qual<007>tate ingen{ij}s aliquid ac-
cedere, aut adimi. Vide Hippocratem lib. de aëre, aqu{is}, & loc{is}, Aristotelem pro-
blematon $ectione _X I I I I._ at{que} lib. _V I I._ politicorum, & Flauium Vegetium lib. _I._
de re militari, cap. _I._
_Ita diuína mens cíuítatem populí Romaní egregía tempera_-
_táque regíone collocauít.]_ Decebat $cilicet eam vrbem, quæ erat futura
mundi caput, quæ tot populorum di$cordes feras\’{que} lingu{as} $ermon{is} commercio con-
traheret ad colloqu<007>a, quæ vna cunctarum gentium in toto orbe e$$et futura prin-
ceps, & pollere con$il{ij}s, & virib{us} valere. Ingrat{us} $im, ni$i acceptum beneficium,
non dico data occa$ione, $ed vel petita tester. Salue parens altera. Sequan{us} mihi
Castillio patria e$t, Roma me ἐπαλτγὰρ{ευ}κσας, id e$t, aliquo virtut{is} & doctrinæ no-
mine complexa es, & ita complexa, vt Romanum ciuem, nihil min{us} $perantem, aut
ambientem, e$$e voluer{is}. Pro tanto munere, ne quid culpa deteram ingen{ij}, dicam
non cum Horatio Flacco principem vrbium, $ed cum Frontino reginam te & do-
minam orb{is}, terrarum deam, cui par nihil $it, & nihil $ecundum, dicam non vr-
bem, $ed orb{is} epitomen:ea parte Polemonem oratorem imitatus, vti ex Galeni com-
mentario primo in librum Hippocrat{is} de articul{is} didicim{us}.
[247]DE ARCHITEC. LIB. VI.
De ædificiorum priuatorum proportionib{us}, & men$ur{is}.
_# CAP. II._
VLLA Architecto maior cura e$$e debet, ni$i vti
proportionibus ratæ partis habeant ædificia rationum
exactiones. Cum ergo con$tituta $ymmetriarum ra-
tio fuerit, & commen$us ratiocinationibus explicati,
tunc etiam acuminis e$t proprium prouidere ad natu-
ram loci, aut v$um, aut $peciem, & detractionibus, vel
adiectionibus temperaturas efficere, vti cum de $ymmetria $it detractum,
aut adiectum, id videatur recte e$$e formatum, $ic vt in a$pectu nihil de$i-
deretur. Alia enim ad manum $pecies e$$e videtur, alia in excel$o: non
eadem in conclu$o, di$similis in aperto, in quibus magni iudicii e$t opera,
quid tandem faciendum $it. Non enim veros videtur habere vi$us effe-
ctus, $ed fallitur $æpe ab eius iudicio mens. Quemadmodum etiam in $ce-
nis pict<007>s videntur columnarum proiecturæ, mutulorum ecphoræ, $igno-
rum figuræ prominentes, cum $it tabula $ine dubio ad regulam plana, $i-
militer in nauibus remi, cum $int $ub aqua directi, tamen oculis infracti
videntur, & quatenus eorum partes tangunt $ummam planitiem liquo-
ris, apparent (vti $unt) directi. Cum verò $ub aqua $unt demi$si, per na-
turæ perlucidam raritatem, remittunt enatantes ab$uis corporibus fluen-
tes imagines ad $ummam aquæ planitiem, atque ibi commotæ efficere
videntur infractum remorum oculis a$pectum. Hoc autem, $iue $imula-
crorum impul$u, $eu radiorum ex oculis effu$ionibus (vti Phy$icis pla-
cet) videamus, vtraque ratione videtur ita e$$e, vti fal$a iudicia oculorum
habeat a$pectus. Cum ergo quæ $unt vera fal$a videantur, & nonnulla
aliter quàm $unt oculis probentur, non puto oportere e$$e dub<007>um, quin
ad locorum naturas aut nece$sitates, detractiones, aut ad<007>ectiones fieri de-
beant: $ed ita vt n<007>hil in his operibus de$ideretur. Hæc autem etiam in-
geniorum acuminibus, non $olum doctrinis efficiuntur. Igitur $tatuenda
e$t primum ratio $ymmetriarum, à qua $umatur $ine dubitatione com-
mutatio. Deinde explicetur operis futuri & locorum imum $patium, lon-
gitudinis & latitudinis, cuius cum $emel fuerit con$tituta magnitudo, $e-
Quatur eam proportionis ad decorem apparatio, vt<007> non $it con$ideranti-
bus a$pectus eurythmiæ dubius: de qua quibus rationibus efficiatur, e$t
mihi pronunciandum. Primum\’q; de cauis edium, vti fieri debeant, dicam.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Vti cum de $ymmetria $it detractum aut adíectum.]_ Oportet
omnino Architectum ingenio e$$e $olerti, multa doctrina, maximo v$u, atque im-
[248]M. VITRVVII POLL.
prim{is} acerrimo e$$e iudicio, cui pro loci commoditate, aut decore, art{is} interdum
præcepta negligenda. Nec enim in omnib{us} loc{is} omnes $ymmetriæ effect{us} re$pon-
dere po$$unt. Tum animaduertendum, quib{us} rationib{us} ad loci naturam, aut ma-
gnitudinem op{us} debeat temper ari. Ibi erit ingenio op{us} & acumine, vt de $ymme-
tr{ij}s adiectiones aut detractiones fiant: ingenio vt inueniat, v$u vt cogno$cat, iudici@
vt $eligat, con$ilio vt componat, arte vt perficiat quod con$tituerit. In re autem ædi-
ficatoria la{us} e$t omnium prima iud<007>care quid deceat.
_Non enim veros vídetur habere v$us effectus.]_ Ocutorum $en$us
profectò acerrimus, veruntamen qui non raro fallatur. Remi enim (quod ip$e &
omnes fatentur) cum $int $ub aqua recti, ocul<007>s tamen fracti videntur. Lucretius
Lib. _I I I I._ de rerum natura.
Quæcunque $upra rorem $al{is} edita pars e$t
Remorum, rectá$t, & recta $upernè gubernacla,
Quà demer$a liquore obeunt, refracta videntur
Omnia conuerti, $ur$um\’{que} $upina reuerti,
Et reflexa propè in $ummo fluitare liquore.
Cau$am vel ex Ioanne Cantuarien$i Archiepi$copo parte per$pectiuæ tertia, hanc
e$$e liquet, quòd pars, quæ in aqua e$t, propior apparet, quàm $it re ip$a, pars quæ
extra aquam e$t, $uo in loco apparet. Itaque cum partes hæ d<007>rectè continuæ appa-
rere non po{$s}int, apparent continuatæ indirectè. Reliqua, quia pauc{is} explicari non
po$$unt, præstat ad opticæ $criptores re{ij}cere. Facit tamen ad rem, quod $cribit Sene-
ca natur alium quæstionum lib. _I._ cap. _I I I._ Nihil, inquit, acie nostra fallacìus, non
tantum in his, à quib{us} $ubtiliter peruidend<007>s illam colorum diuer$<007>t{as} $ubmouet,
$ed etiam in h{is} quoque quæ ad manum cernit. Rem{us} integer in tenui aqua fracti
$peciem reddit, Poma per vitrum a$picientib{us} multo maior a $unt, Columnarum in-
terualla portic{us} longiores iungunt.
_Ecphoræ mutulorum.]_ Hoc e$t proiecturæ, ita en<007>m & vtitur, & in-
terpretatur cap. vltimo libri tert{ij}, Mutulos autem dixi e$$e qui à nostr{is} Archite-
ct{is} corui nominantur.
_Sígnorum fíguræ promínentes, cum $ít tabula $íne dubío_
_ad regulam plana.]_ pictores prominenti{as} ex tabula, vmbris, line<007>s, & com-
minut{is} angul{is} mon$trare elaborant. Vmbr{is} quomodo fiat, docet Plini{us} libro
_X X X V._ cap. _X I._ Omnes, inquit, qui volunt eminenti{as} videri, candicantia fa-
ciunt, colorem\’{que} condiunt nigro. Magna pror${us} ars, in æquo extantia o$tendere, &
in confracto $olida omnia. Plato meminit lib. _X._ de republica. Sed de ea re nos libro
de pictura $cripto docebimus, vbi præterquam quod indicabimus, quicquid $ub pi-
cturam cadit, id regulæ & circini beneficio fieri po$$e, vtcunque pictores negent
empirici, & λογοζωγρὰφστ, {κτ} ἀ´νδτ τ{ῶυ} πράττετμ, μέχετ {τῶυ} λέγετυ, hoc e$t, non re, $ed
verb{is} ten{us} pictores, ita enim libet appellare penicilli ductores indignos, non quí
pingant, $ed qui nec terant colores, cuiu$modi plurimos videmus: egregios enim pi-
ctores, aut poti{us} tolerandos æt{as} nostra vnum atque alterum tulit: præter inquam
quod docebim{us} circino & regula vniuer$am pingend<007> rationem perfici oportere,
ostendemus, qua $ymmetria partes omnes ad vniuer$um corp{us} referantur, quotu-
plices $unt $tat{us} & flex{us} corporum, & rerum pingendarum, qua\’q; ratione
[249]DE ARCHITEC. LIB. VI.
omnem colorem non temerè, $ed certo iudicio compon{as} mi$ceaś ue. Sunt de vmbris
nonnulla $cripta à Leone Baptista libello de pictura, non infeliciter quidem illa, $ed
quæ meos conat{us} nihil $int tardatura.
_Vtí non con$iderantíbus a$pectus eurythmíæ dubíus.]_ Eu-
rythmiam dixit Vitruui{us} libri primi cap. _I I._ e$$e venustam $peciem, commo-
dum\’{que} in compo$itionib{us} membrorum a$pectum. Ea concinnit{as} na$citur ex $ym-
metr{ij}s præ$criptis, aut {ij}s, quæ à $olerti & acuto Arthitecto pro occa$ione quæ-
runtur.
De cauis ædium. # _CAP. III._
CAVA ædium quinque generibus $unt di$tíncta, quo-
rum ita figur{ae} nominantur, Tu$canicum, Corinthium,
Tetra$tylon, Di$pluuiatum, Te$tudinatum. Tu$cani-
ca $unt, in quibus trabes in atrii latitudine traiectæ ha-
beant interpen$<007>ua & colliquias, ab angulis parietum
ad angulos tignorum intercurrentes: item a$$eribus
$t<007>llicidiorum in medium compluuium deiectus. In Corinthiis ii$dem
rationibus trabes & compluuia collocantur, $ed à parietibus trabes rece-
dentes in circuitione circa columnas componuntur. Tetra$tyla $unt, quæ
$ubiectis $ub trabibus angularibus columnis, & vtilitatem trabibus, &
f<007>rmitatem præ$tant, quod neque ip$æ magnum impetum coguntur ha-
bere, neque ab interpen$<007>uis onerantur. Di$pluuiata autem $unt, in qui-
bus deliquiæ arcam $u$tinentes $till<007>cidia reiiciunt. Hæc hybernaculis
maximas præ$tant vtilitates, quod compluuia eorum erecta, non ob$tant
luminibus tricliniorum. Sed ea habent in refectionibus mole$tiam ma-
gnam, quod circa parietes $tillicidia defluentia continent fi$tulæ, quæ non
celeriter recipiunt ex canalibus aquam defluentem. Itaque redundantes
re$tangnant, & inte$tinum opus, & parietes in eis generibus ædificiorum
corrumpunt. Te$tudinata verò ibi fiunt, vbi non $unt impetus magni, &
in contignationibus $upra $patio$a redduntur habitationibus.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_In quíbus trabes ín atr{ij} latítudíne traíectæ habeãt ínterpen-_
_$íua.]_ Interpen$iua Hermola{us} ait e$$e tigilla, aut a$$eres ab angul{is} parietum ad
angulos tignorum interclu$os, ad imbres in colliqui{as} deriuãdos. Ego eo etiam nomi-
ne dici crediderim ligna quædam, fulcra $tillicidiorum: aut quorum pars traiect as
& alioquin veluti pen$iles trabes $ustinet, altera parieti infixa affictáue e$t.
_Et collíquías.]_ Colliqui{as} intelligo canales, qui defluentem è $tillicidio
aquam recipiunt.
_Di$pluuíata aut\~e $unt.]_ Tecta di$pluuiata, vt interpretor, fiunt trabium
iunct{is} capitibus, mutuo innixu, paribus\’{que} contra $e ponderibus, im{is} partib{us} di-
[250]M. VITRVVII POLL.
uaricatis. Ea, ni$i fallor, sext{us} Pompeius, pectinata appellat, $icut testudinata in
quatuor partes deuexa. Cui{us} $ententiam adiuuat loc{us} <007>lle cap. _I._ lib. _I I._ Ita ex qua-
tuor partib{us} ad altitudinem educunt medio metas, qu{as} fronde & luto tegentes,
efficiunt barbarico more testudinata turrium tecta.
_Delíquíæ arcam $u$tínentes.]_ Deliquiarum vocabulo videtur intel-
ligere, qu{as} Sext{us} Pompei{us} dicit delitias, tigna quæ à culmine tecti ad tegulas
angulares infimas ver${us} fastigatum collocantur. Vnde tectum delitiatum, & de-
litiares tegulæ. Nam colliti{as} tegul{as} idem autor ait e$$e per qu{as} aqua in v{as} de-
fluere pote$t. Non de$unt exemplaria in quib{us} pro arcam, aquam legatur.
_Et opus inte$tínum.]_ Pro fenestr{is} hoc loco accipiendum. Aliàs omne
op{us} materia con$tans $ignificatur intestini oper{is} appellationc.
De atr{ij}s, & al{is}, & tablin{is} cum dimen$ionib{us}, & $ym-
metr{ij}s eorum. # _CAP. IIII._
ATRIORVM verò longitudines & latitudines tri-
bus generibus formantur: & primum genus di$tribui-
tur, vti longitudo cum in quinque partes diui$a fuerit,
tres partes latitudini dentur. Alterum cum in tres par-
tes diuidatur, duæ partes latitudini tribuantur. Ter-
tium vti latitudo in quadrato paribus lateribus de$cri-
batur, in\’q; eo quadrato diagonii linea ducatur, & quantum $patium ha-
buerit ea linea diagonii, tanta longitudo atrio detur. Altitudo eorum,
quanta longitudo fuerit, quarta dempta, $ub trabes extollatur, reliquum
lacunariorum & arcæ $upra trabes ratio habeatur. Alis dextra ac $ini$tra
latitudo, cum $it atrii longitudo ab triginta pedibus ad pedes quadragin-
ta, ex tertia parte eius con$tituatur. Ab quadraginta ad pedes quinqua-
ginta longitudo diuidatur in partes tres & dimidiam: ex his vna pars alis
detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad $exagin-
ta, pars quarta longitudinis alis tribuatur. ab pedibus $exaginta ad octo-
ginta, longitudo diuidatur in partes quatuor & dimidiam, ex his vna pars
fiat alarum latitudo. Ab pedibus octoginta ad pedes centum, in quinque
partes diui$a longitudo, iu$tam con$tituerit latitudinem alarum. Trabes
earum liminares ita alte ponantur, vt altitudines latitudinibus $int æqua-
les. Tablino, $i latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, eius $pa-
tio reliquum tribuatur. Si erit ab pedibus triginta, ad quadraginta, ex
atrii latitudine, tablino dimidium tribuatur. Cum autem ab quadragin-
ta ad $exaginta, latitudo diuidatur in partes quinque, & ex his duæ ta-
blino contribuantur. Non enim atria minora cum maioribus, ea$dem
po$$unt habere $ymmetriarum rationes. Si enim maiorum $ymmetriis
vtemur in minoribus, neque tablina, neque alæ vtilitatem poterunt ha-
[251]DE ARCHITEC. LIB. VI.
bere: $in autem maiorum in minoribus vtemur, va$ta & immania in his
ea erunt membra. Itaque generatim magnitudinum rationes exqui$itas,
& vtilitati & a$pectui con$cribendas putaui. Altitudo tablini ad trabem,
adiecta latitudinis octaua con$tituatur. Lacunaria eius tertia latitudinis
ad altitudinem adiecta extollantur. Fauces minoribus atriis è tablini lati-
tudine dempta tertia, maioribus dimidia con$tituantur. Imagines item
alte cum $uis ornamentis ad latitudinem alarum $int con$titutæ. Latitu-
dines o$tiorum ad altitudinem, $i Dorica erunt, vti Dorica, $i Ionica
erunt, vti Ionica perficiantur. Quemadmodum de thyromatis, in quibus
quarto libro rationes $ymmetriarum $unt expo$itæ. Impluuii lumen la-
tum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur:
longitudo vti atrii pro rata parte fiat. Peri$tylia autem in tran$uer$o ter-
tia parte longiora $int, quàm intror$us. Columnæ tam altæ, quàm porti-
cus latæ fuerint. Peri$tyliorum intercolumnia ne minus trium, ne plus
quatuor columnarum cra$situdine inter $e di$tent. Sin autem Dorico
more in peri$tylio columnæ erunt faciundæ, vti in quarto libro de Dori-
cis $crip$i, ita moduli $umantur, vt ad eos modulos triglyphorum\’q; ratio-
nes di$ponantur.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Atríorum verò longítudínes.]_ Statim ab interiori ianua introëunti-
b{us} occurrit atrium, ædificium continens aream, in quam collecta (inquit Sext{us}
Pompei{us}) ex omni tecto pluuia de$cendit. Dictum, vt Varro existimat, ab Atria-
tib{us} Hetruriæ popul{is}, vnde exemplum $it $umptum. Serui{us} Aeneidos primo li-
bro, ab atro, quod in eo culina e$$et, dici mauult, loc{us}, in quo locupletiorem dom{us}
ignem colerent, vti à Varrone e$t traditum. Culin{as} enim Ageni{us} Vrbic{us} in vo-
lumine de agrorum controuer${ij}s refert vocata e$$e in $uburbys loca inopum funeri-
b{us} destinata. Illud verò non fuerit negligendum, quòd $acri Euangel{ij} $eriptores
ἀυλη\‘ν vocant, id interpretes verti$$e atrium, quanquam atrio Græci non vtuntur,
vt $cribitur hui{us} libri cap. _X._ Gelli{us} certè lib. _X V I._ cap. _V I._ refert nonnullos
existima$$e, primorem partem dom{us}, quæ atrium vulgò diceretur, vestibulum
e$$e. Nam quod ad vocabulum Græcum attinet, Athenæ{us} tradit ἀυλη\‘ν appellari
perflabilem locum, & δταυλωυτ<031>ετμ dici locum, vtrinque ventum excipientem,
v$urpatum autem $ua ætate (quemadmodum Menander & Diphil{us} v$i erant)
pro reg{ij}s, quòd ante $e habeant ampla $ubdialia loca, quia ibi prætoriani m<007>lites ob-
dormiant: Homerum verò perpetuò aulæ nomine $ubdialia loca intelligere, vbi Her-
cei Iou{is} erat ara. Verba ei{us} libitum e$t apponere, ea verò $unt in libro δτετπνοσο-
φτστῶυ quinto. Ὅ νδ {δτ}ταπνεόμ{ιν}<033> τόῶ<033> ἀνλΗ λέγετου, κ{οù} δτεαυλωυτ<031>ετυ φαμὲυ
τὸ δτεχόμενου όε εΗατέρομ πνδτμα χωετου. Et Paulὸ pὸ$t. Nuv δτὲ τὰ Βαστλετα
λέγομστυ ἀυλὰς, ẅῶδρ Mευαυδρ<033> \‘ατ Δτρρτλ<033>. Ητστ {δτ}τὰ τὸ μεγάλομς ἓχετυ πρό
τῶνότκωυ μττομθετ{ομ}ς τόπ{ομ}ς, κτ παρακστυᾶοθς τ{ομ}ς δοςτυφόστομς τσῖσ Βαστλετστς. Ὅμκ{στ}<033>
{δτ}ὲ τ{ηυ} {ἀυ}λ{ηυ} ἀε\‘τ τάττετ ἐπτ {τῶυ} {εττ}ατδετωυ τόῶωυ, ένθα κυ ὁ τ έ{ετ}κέτ{ου} Z{ηυ}ὸς Βωμόσ.
[252]M. VITRVVII POLL.
_Lacunariorum & arcæ.]_ Id e$t caui ip$orum laquearium.
_Alís dextra & $íní$tra.]_ Alæ dicuntur hoc loco quod vtrinque continuò
ab impluuio $truitur.
_Tablínum.]_ Pro pinacotheca tablinum po$uit. Nam in tablino, quod Græc{is}
γραμματοφυλάκτου dicitur, cod<007>ces & monumenta rerum in magistratu ge$tarum
a$$eruantur, in pinacothec{is} verò pictæ tabulæ & $tatuæ, vt ex Plin.lib. _X X X V_.
cap. _I I_. & _X I I_. con{ij}cere licet. At non $igna, vt idem ait, externorum arti$icum,
nec æra aut marmora apud maiores, $ed expre{$s}i cera vult{us} $ingul{is} di$poneban-
tur armar{ij}s, vt e$$ent imagines, quæ comitarentur gentilitia funera: $emper\’{que} de-
functo aliquo tot{us} erat familiæ ei{us}, qui vnquam fuerat popul{us}. Stemmata verò
line{is} di$currebant ad imagines pict{as}. Sunt autem $temmata (vt obiter declarem{us}
verbum Plin{ij}, Iuuenal{is}, Per${ij}, Martial{is}, Sueton{ij}, Pauli Iuri$con$ulti, & aliorum)
grad{us} gener{is}, & ordines de$cendentium, qui ram{<007>s} quibu$dam, & velut <007>nter-
currentib{us} line{is} distinguebantur: vt cuiu$dam antiquam lectionem commutan-
t{is} licentiam probare hoc loco non po{$s}im. Sophocl{is} $choliastes in Oedipode, $temma
interpretatur lanam ramo circumuolutam. Sed de tablino & pinacotheca vide quæ
$unt apud Alexandrum ab Alexandro lib. _V._ genialium dierum, cap. _I I._
_Sí ením mínorum $ymmetr{ij}s vtemur ín maíoríbus.]_ Peruer$a
e$t hæc $criptura, legendum verò e$t, Si enim maiorum $ymmetr{ij}s vtemur in mi-
norib{us}. Item paulò pò$t. Sin autem maiorum in minorib{us} vtemur, restituendum,
$in autem minorum in maiorib{us} vtemur. Fugi$$et me loc{us} hic, ni$i conniuenti mi-
hi tran$ilienti\’{que} $ummon$tra$$et acri vir ingenio Luceni{us} me{us}.
_Quemadmodum de thyromatís.]_ De {ij}s traditum e$t capite $exto,
libri quarti.
_Impluu{ij} lumen.]_ Deor$um quò impluit, impluuium dicitur, $ur$um, quà
compluit, compluuium: vtrunque à pluuia. Autor Varro de lingua Latina libro
quarto. A$coni{us} in librum tertium Ciceron{is} in Verrem, impluuium locum e$$e
$cribit $ine tecto in ædib{us}, quo impluere imber in domum po{$s}it.
Detriclin{ij}s & œc{is}, exedr{is}, & pinacothec{is}, & eorum
dimen$ionib{us}. # _CAP. V._
TRICLINIORVM quanta latitudo fuerit, bis
tanta longitudo fieri debebit. Altitudines omnium
conclauiorum quæ oblonga fuerint, $ic habere debent
rationem, vti longitudinis & latitudinis men$ura com
ponatur, & ex ea $umma dimidium $umatur, & quan-
tum fuerit, tantum altitudini detur. Sin autem exedræ
aut œci quadrati fuerint, latitudinis dimidia addita, altitudines educan-
tur. Pinacothecæ, vti exedræ, amplis magnitudinibus $unt con$tituendæ,
œci Corinthii, tetra$tyli\’q;, qui\’q; Aegyptii vocantur, latitudinis & lon-
gitudinis, vti $uprà tricliniorum $ymmetriæ $criptæ $unt, ita habeant ra-
[253]DE ARCHITEC. LIB. VI.
tionem: $ed propter columnarum interpo$itiones, $patio$iores con$ti-
tuantur. Inter Corinthios autem & Aegyptios, hoc erit di$crimen. Co-
rinthii $implices habent columnas, aut in podio po$itas, aut in imo, $upra\’q;
habent epi$tylia, coronas, aut ex inte$tino opere, aut albario. Præterea $u-
pra coronas curua lacunaria ad circinum delumbata. In Aegyptiis autem
$upra columnas epi$tylia, & ab epi$tyliis ad parietes qui $unt circa, impo-
nenda e$t contignatio, $upra eam coa xatio & pauimentum $ub dio, vt $it
circuitus. Deinde $upra epi$tylium ad perpendiculum inferiorum co-
lumnarum, imponendæ $unt minores quarta parte columnæ. Supra ea-
rum epi$tylia & ornamenta, lacunariis ornantur, & inter columnas $upe-
riores fene$træ collocantur, ita ba$ilicarum ea $imilitudo, non Corinthio-
rum tricliniorum, videtur e$$e.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Tríclíníorum quanta latítudo fuerít.]_ Triclinium à trib{us} lect{is} di-
ctum: à Cicerone lib. _I I._ de oratore, conclaue transfertur. Serui{us} Aeneidos libro _I_.
$cribit antiquos $trat{is} trib{us} lect{is} epulari $olitos, errare\’{que} eos, qui triclinium dicunt
ip$am ba$ilicam, aut cœnationem. Vel hic vn{us} loc{us} fac<007>t contra Seru{ij} $ententiam:
ne laudem Fabium Quintil. & Valerium Maximum, qui, quod Cicero memora-
to loco de Scopa loquens, conclaue dixerat, triclinium interpretantur. Qu{is} autem
fuerit apud veteres accumbendi mos, quæ$itum e$t, nec ab ullo, cui{us} ad hanc diem
ædita $it (quod $ciam) $ententia, expo$itum. Nos verò quod lectione, & marmorib{us}
antiqu{<007>s} animaduerterim{us}, non pigebit adferre, vt ad cæteros aliqua quoque hinc
perueniat vtilit{as}. Itaque pran$uri aut cœnaturi illi (prandiorum enim, ne cui Ser-
u{ij} autorit{as} imponat, mentio e$t apud Hippocratem lib. _I I._ de vict{us} ratione in mor-
b{<007>s} acut{is}, apud Xenophont\~e in œconomico, vbi I$chomac{us} dicit $e leuiter prandere
vt cœnæ det locum, apud Plaut. Terent. Valerium Maximum, Plinium Cæcilium,
Iustinum, & alios, quanquam Galen{us} lib. _V I._ de tuenda valetudine refert $e,
ni$i tardi{us} lauaret, cibum non $ump$i$$e, & illum quidem cum $umeret, $olo pane
vti ab$que potu, quo$dam verò oliu{is}, melle, atque id gen{us} v$os cum potu: vt vi-
deri po{$s}it cib{us}, quem interdiu $umerent, leu{is} & facil{<007>s} fui$$e, cœna copio$ior: vt-
cunque graui{$s}im{us} autor Aristoteles problematon $ectione _I I I._ ait prandere lar-
ge, cœnare parcè præcipi) illi inquam pran$uri, aut cœnaturi $olebant lectos non-
nunquam accubitorios tres $ternere, diuer$os $cilicet ab e{is} in quib{us} dormirent quo-
rum longitudinem e$$e pedum $ex, & paulò pl{us}, latitudinem verò pedum trium,
autor e$t Aristoteles mechanicorum quæstione vice$ima quinta. (Heliogabalum
enim tradit Lampridi{us} $olido argento habui$$e lectos triclinares, & cubiculares)
vnde vocatum triclinium, aliquando duos, à quo Plaut{us} actu quarto Bacchidum,
biclinium formauit, quod & pro lecto in quo bini di$cumberent, accipi pote$t, id\’{que}
mea $ententia meli{us}. Sed & Vitruui{us} hui{us} libri cap. _X._ vt in œco quatuor tri-
clinia $terni po{$s}int præ$cribit. Et Iuli{us} Pollux lib. _I._ cap. _V I I I._ στκου dicit τ{ετ}-
κλτνου, ῶωτάκλτμου, & {δτ}εΗάΗλτνου, ex lectorum qui $terni poterant, id\’{que} ab
[254]M. VITRVVII POLL.
vno tantum latere men$æ (quã oblongam fui$$e è lectorum ratione par e$t) numero,
Antiphanes & Anaxandrides, επΤἀκλτνου dixerunt, Phrynich{us} επτάκλτνου v$ur-
pauit, vt e$t apud Athenæum lib. _I I._ & apud eundem lib. _V._ $cribit Callixen{us}
ad proram nau{is} Philopator{is} fui$$e στκου Τ{ετ}σκ{ομ}{δτ}εκάκλτνου, vt coniecturæ $it
loc{us} plures aliquando $tratos lectos, vel vnum, qui plures di$cumbentes caperet,
pro conuiuarum numero, locum\’{que} à magnitudin{is} ratione, etiam $i nullos haberet le-
ctos, œcum triclinon, tetraclinon, pentaclinon, & c. appellatum, $icuti lectos tricli-
nos, tetraclinos, hexaclinos (quib{us} pares longitudine men$æ addebantur) à numero
conuiuarum, quos caperent. Quamu{is} ferè gratiarum numero e$$e delectatos &
mu$arum de${ij}$$e animaduer$um $it, quod & Gelli{us} lib. _X I I I._ cap. _X I._ ex Var-
rone tradit Notum e$t enim illud ex Iulio Capitolino in Vero, $eptem conuiuium, no-
uem verò conuitium. Quin & Archestrat{us} Poëta Syracu$i{us}, conuiu{as} e$$e aut
tres, aut quatuor, aut non plures quinque vult, aliâs futurum conuentum manipu-
larium & rapto viuentium.
Ἕςωσαυ {δτ}´<149> Ξ\~ετς, <149> τέτΤα{ετ}ες στ Ξμυάῶαντες,
Ἥ τῶυ ῶ{ετ}ντεγε μΗ πλέτ{ομ}ς, <149>δη γὰρ ἄυ ἐ{εἴ}η
Mτσδοφόρωυ αρπαξιΒίωυ σκ{ηυ}\‘α {ετ}ραΤτωτῶυ.
sunt autem hi ver${us} ex libro, qui $ecundum Chry$<007>ppum in$cribitur γα{στ}ρονομία,
$ecundum Lynceum & Callimachum κδυῶαθετα, vt Clearch{us} vult {δτ}{ετ}πνολο-
γ{εἴ}α, vt al{ij}, ὀψοῶοτ{εἴ}α. Id quod libro primo dipno$ophiston Athenæ{us} annotauit.
Platon{is} tamen $ympo$ium octo & viginti (legendum enim ӧκτω κ{οù} {ἐ{εἴ}}κοστ, non,
ӧτ ττνες κτ {ε{εἴ}}κοστ) celebra$$e inibi Athenæ{us} prodit, & apud eum libro $exto in
nupt{ij}s para$it{us} Chærephon triginta conuiu{as} admittit: quorum numerandorum
mun{us} μυατκονόμοτς dabatur. Toties verò men${as} hoc e$t, vt interpretor, repo$ito-
ria, quoties fercula & op$onia mutari, & onust{as} à duob{us} ferri, conuiu{is}\’{que} accu-
bantib{us} apponi $olit{as} ex Alexi Poëta apud Athenæum lib. _I X._ & Plutarcho in
vita Pelopidæ coniecim{us}. Vino v$i $unt partim mero, quod ἄκ{ετ}ατου Græci d<007>cunt,
partim diluto, quod ӧτνου ὑ{δτ}απ\~Ν qua$i aquo$um dic{as}, vocant: vti apud Athenæum
Hege$ander. Kπάσεῶς autem non vna fuit ratio. Non null{as} apud memoratum
Athenæum libro decimo produnt Menander, Alex{is}, Diocles, Nicochares, Ami-
p$i{as}, Eupol{is}, Hermipp{us}, Anacreon, Pherecrates, Ephipp{us}, Timocles, Xenarch{us},
Ion, Alcæ{us}, Sophil{us}. De moderato enim Cheræmon, Panya$is, & Mne$ithe{us} refe-
runt. Plutarch{us} tres mixtion{is} modos, trib{us} mu$icalib{us} con$onant{ij}s $imiles tradit,
hemioliam, cum trib{us} aquæ partib{us} duæ vini adduntur, d<007>ate$$aron cum trib{us}
aquæ vna vini, diapa$on cum vni vini duæ aquæ. In poculorum verò numero Pa-
nya$is dicit primum e$$e Χα{ετ}τωυ, ὼρῶυ, κατ Δτονύσ{ομ}, $ecundum Vener{is}, & Dio-
ny$i tertium ϋ{ρο}{ετ}εως κ{οτ ατκς Eubul{us} verò existimat primum e$$e υγ{ετ}ας $e-
cundum Ἕρωτ<033> <160>{δτ}ον\~Νςτε, tertium ϋπν{ομ}, quartum ϋ{ρο}ρεως, quintum Βο\~Νς, $extum
κώμωυ, $eptimum {Εττ}ωῶ{εἴ}ου, octauum κλἨτοπ<033> nonum Χόλκς, decimum υαν{εἴ}ας,
vti apud eundem legitur lib. _I I._ vbi multa in vini commendation\~e traduntur. Ver-
ba nim{is} e$$et longum tran$cribere, $at{is} vi$um e$t in quo inueniri po$$unt nota$$e.
Illud tamen prætermittere non po$$um, quod à Flutarcho in commentario ῶε{ετ} μέδκς
traditur, vino$itat{is} & ebrietat{is}, hoc e$t ὀτνώσεως κ{οτ} μέθκς hanc e$$e differen-
tiam, vt vino$itate relaxatio quædam animi fiat $iue exhilaratio, quam ἀνεστυ
[255]DE ARCHITEC. LIB. VI.
vocat, ebrietate verò φλυαρ{εἴ}α, id e$t importuna loquacit{as}. Con$ueui$$e autem in
lect{is} di$cumbere, præter alia loca, indicat Virgil. Aeneid. lib. _I._
Tu d{as} epul{is} accumbere diuum. Et Aeneid. _II._
Inde toro pater Aene{as} $ic or${us} ab alto. & alibi.
_Tor{is} iu{$s}i di$cumbere pict{is}.
Ad hæc Horati{us} lib. _I._ Sermonum Satyra _I I I I._
Sæpe trib{us} lect{is} vide{as} cœnare quaternos. Et carm. lib. _I._ Ode _X X V I I._
Cubito remanete pre$$o. Item Ouid. amorum lib. _I._ Elegia _I I I I._
Cum premet ille torum, vultu comes ip$a modesto
Ib<007>s vt accumb{as}. Et lib. _I I._ de arte amandi.
Atque erit in $oc{ij} fœmina parte tori.
suetoni{us} in Augusto, Neque cœnauit vnà, ni$i vt in imo lecto a{$s}iderent. Et pò$t.
Solebat & inæquali{$s}imarum rerum $ortes, & auer${as} tabularum pictur{as} in con-
uiuio venditare, incerto\’{que} ca$u $pem mercantium vel frustrare, vel explere, ita vt
per $ingulos lectos licitatio fieret. Terenti{us} in Heautont. Accurrunt $erui, $occos
detrahunt, video alios festinare, lectos $ternere, cœnam apparare. Columella lib. _X I._
cap. _I._ Villic{us} $it frugalitat{is} exemplum, nec ni$i fer{ij}s dieb{us} accubans cœnet. Va-
leri{us} Maxim{us} lib. _I I._ de in$titut{is} antiqu{is}. Fœminæ cum vir{is} cubantib{us} $e-
dentes cœnitabant. Quin & apud veteres Romanos non fui$$e v$um accumbendi,
$ed postea viros di$cumbere cœpi$$e, & mulieres $edere, quòd turp{is} vi${us} e$t in
muliere accubit{us} Autor e$t I$idor{us} lib. _X X._ etymolog. ex Varrone de vita populi
Romani. Catonem enim Vticen$em nunquam iacui$$e ni$i dormiturum, $ed $edi$$e
po$t cœpta ciuilia bella, & auditam phar$alicam cladem, $cribit Plutarch{us} in
ip$i{us} vita. Sed & {is} accumbendi mos ad deos e$t tran$lat{us}. Nam in Capitolio $tra-
t{is} trib{us} lectul{is} conuiuium apponebatur Ioui, Iunoni, & Mineruæ. Iupiter verò,
id e$t ei{us} $imulacrum, $tatuebatur in lectulo recubans, Iuno & Minerua in $ell{is}
$edebant, $eptem viri epulones appo$it{is} epul{is} conuiuia celebrabant. Et ne mihi ne-
ce$$e $it omnia omnium loca laudare. Romæ vidim{us} in D. Ioann{is} Lateranen${is} va-
letudinario, $iue id $it no$ocomium, $iue xenodochium, nam ho$pitale vocant, cum
hac in lecti $ponda in$criptione,
ΗΔΓC. ΒΙΟC. ΤΟ. ΖΗΝ. ΓΛΥΚΥ. ΤΟ. ΘΑΝΕΙΝ. ΥΠΟΨΙΑ.
Item in ædib{us} _D D._ Eustath{ij} & Quirici, in ba$ilica _D D._ Apostolorum, atque al{ij}s
loc{is}, Mutinæ etiam $calptos in marmorib{us} $ingul{is} $ingulos iacentes in lectulo ho-
mines, aliquando binos, $ubiecto puluillo cubito, appo$ita ad lectum tripede men$a,
aliquãdo monopodio. Ostendit et Venet{ij}s huiu$modi duo marmora Franci$c{us} Vale-
ri{us} Venet{us}, vnum Romanum, pu$illum illud quidem, alterum à Feloponne$o v$que
aduectum. Præterea Romæ in ædib{us} Hieronymi Maffei, & Matthæi Sa{$s}{ij} vi$un-
tur marmora non admodum ab$imilia, vbi $unt lecti duo decubitor{ij} cum men$a
vna. In vno $edet vir $eminud{us}, $uppo$ito humer{is} puluino, ad ei{us} genua e$t fœ-
mina prona innixa cubito. Iuxta $ecundum lectum $tat promi$$a barba ventro${us}
$enex, Silenum e$$e crediderim, cui $ole{as} nud{us} iuuen{is} vt iacituro demit ($ole{as}
enim demere $olitos e$$e, puluin{is} \’{que} inniti cœnantes, præter marmora, mult{is} Mar-
tial{is} & aliorum $criptorum loc{is} probari pote$t) ponè verò ali{us} nud{us} inclina-
bundum $ustinet, dum detrahuntur. Quod fuerat, cum hæc $criberem Matthæi
[256]M. VITRVVII POLL.
Sa{$s}{ij}, hoc e$t pulcherrimum, inde tran$latum e$t ad magnificam Farne$iorum do-
mum. Neque tamen velim existimar<007> nudos iacui$$e, quamu{is} ita $culptores ex-
pre$$erint. Id certè effecerunt, vti art{is} pl{us} appareret. Ibi enim mu$culos, ven{as},
flex{us}, elucere erat nece$$e. Panno autem operire, quod effingere non potui$$e credi-
bile $it, ei{us} verò vel $u$picion\~e longè à $e e$$e oportere exist<007>mabant. Nam & pa-
ludamenta & thorac{as} ita $calp$erunt, vt non $olum toros, mamm{as}, vmbilicum,
$ed ip${as} adeò cost{as} interdum, & quicquid $ube$$et, emendatè atque graphicè ex-
pre$$erint. De h{is} reb{us} cum ad Paulum Iouium Nouocomen$em Epi$copum Nuce-
rinum, virum & di$erti{$s}imum, & $i quem nostrum $eculum tulit ῶολμ{στ}οπα
retuli$$em ($oleo enim non raro mei amanti{$s}imum inui$ere, & po$t lect{as} pulcher-
rimæ & omnib{us} not{is} ab$olutæ historiæ, quam $cribit, aliquot pagin{as}, pleri$que
de reb{us} $ententiam rogare) dixit non defui$$e, qui exist<007>marent veterum tricli-
nia non admodum fui$$e diuer$a à monachorum nostrorum triclin{ij}s (quæ refecto-
ria vocant) vbi $ternuntur men$æ tres, ad caput vna, & ad latera duæ: tantum
hoc intere$$e, quòd illi in lect{<007>s} $ederent (quod eum facere men$a humiliore vidi,
& Germanos in hypocaust{is} mor\~e dicebat $erua$$e) hi verò nostri $edilib{us} vtan-
tur. Notari autem Horatiano dicto ver$u conuiuator{is} auaritiam, qui trib{us} lect{is},
id e$t, vt interpretantur illi, $trat<007>s $edilib{us} volebat cœnare duodecim, poti{us} quàm
lectum quartum, & men$am $ternere, ceu non amplior e$$e deberet lect{us}, quàm
qui tres caperet n<007>$i anguste. Et certè in $peciem videri po{$s}it ea $ententia plau$ibi-
l<007>s, $ed cum neque cuiu$quam $criptor{is}, neque veter{is} marmor{is} autoritati innita-
tur, haud $cio, an temerè amplectenda $it. Animaduerto enim iacui$$e, aut non $e-
di$$e, vt $olem{us}, id e$t, vt $pina cum femore rectum angulum efficeret, & item fe-
mur cum tibia (id enim e$$e $edere docuit Galen{us} libro de v$u partium corpor{is}
human<007> tertio, & innuit Aristoteles mechanicon quæstione _X X X._) $ed distent{is}
aliquando crurib{us}, nonnunquam dextro poplite læuum prementes genu, interdum
complicit{is} crurib{us} in altern{as} vici{$s}itudines, aliquando incoxantes, $eu co{$s}im in-
$identes (liceat enim mihi $i vetera, at certè $ignificantia Pompon{ij} atellanarum
$criptor<007>s verba renouare, & mollire) quo gestu $edere $olent $artores, & Turc{as}
edere con$pexi Venet{ij}s. Plures etiam trib{us} in lecto accubitorio, $iue $tibadio, &
abaco, {ij}s enim vocabul{is} res eadem $ignificatur, iacui$$e indicat Martial{is} epi-
grammaton lib. _I X._in Mamurram.
Et testudineum men${us} quater hexaclinon
Ingemuit citro non $at{is} e$$e $uo.
Querebatur Mamurra, quòd accubitori{us} lamin{is} te$tarum ”testudinum vestit{us}
lect{us}, quem comparare velle videri optabat, min{us} quadraret, cum $ex tantum
caperet, ip$i{us} verò citrea men$a amplior e$$et, atque capacior. Ill<007>s tamen $uccen$en-
dum non arbitror, $i antiquorum morem nostro tempori, quo ad ei{us} fieri potuit, ac-
commodare $tuduerint. Potuit autem eos aliquid moui$$e, quod diuti{us} & diligen-
ti{us} per$crutantib{us}, atque recti{us} con$ulentib{us} $at{is}facturum non erat. De me hoc
certè profiteor, mult{as} <007>ncidi$$e $æpi{us} in mentem $ententi{as}, qu{as} tum quidem ma-
iorem in modum probauerim: de e{is} verò cum $eueri{us} & exacti{us} anquirerem,
errores inueni in ea parte ip$a, quæ poti{$s}imum delecta$$et, & valde cast<007>gandos.
Porrò autem (vt aliquando $u$ceptam rem $iniam{us}) men${as} mapp{is} non in$traui$$e
[257]DE ARCHITEC. LIB. VI.
Romanos ex Martial{is} lib. _X._ epigr. in olum con{ij}ci pote$t: pro $e aut\~e quen{que} conuiuam
adferre con$ueui$$e idem lib. _X I I._ de Hermogene $cribens indicat. Sed illud hîc æ$ti-
mandum occurr<007>t, num & ad eo$dem referri po{$s}it, quod quadanten{us} tradit Iuli{us}
Pollux lib. _V I._ cap. _X I I I I._ & aperti{us} è Pau$ania Varin{us} Phauorin{us} Camers, al-
lata po$t cœnam ablution{is} & mantiliũ loco medulla pan{is}, hoc e$t magdalia, $iue
apomag dalia, $olitos conuiu{as} man{us} ab$tergere, quam po$tea canib{us} darent. I$tud
quidem certe con$tat, & autorem habem{us} Athenæũ lib. _I I I I._ $olenne fui$$e Ar-
cadib{us} $uam qu\~e{que} qua man{us} deter$i$$et apomagdaliã $ecum auferre ob nocturnos
terrores, qui in compit{is} $olent accidere, id e$t, vt interpretor, vt adorientib{us} cani-
b{us} ob{ij}cerent: neque enim fuerit id inutile remedium. Lateranen${is}, & Mutinen-
$ium, quòd pulcherrima videbantur, id e$t probandæ rei accommodati{$s}ima, quan-
quam ob$ole$centia tamen & detrita penè hæc, illud integri{us}, figur{as} $ubiunxi.
Lateranen$is & Mutinen$ium marmorum $ormæ.
[258]M. VITR VVII POLL.
_Altítudínes omníum conclauíorum.]_ Pro conclauium dictum e$t,
variata flexione, vt $uprà ad finem lib. _v._ Naualiorum ea erit ratio.
_Sín autem hexedræ.]_ Hexedra enim & cellam $ignificat ad colloquen-
dum, aut meridiãdum, id e$t, meridie dormiendum. Cicero tertio de Oratore, de Cot-
ta loquens, Cum dedita opera quie$centib{us} al{ij}s, in eam hexedram veni$$et, in qua
Cra$${us} lectulo po$ito recubui$$et.
_Aut œcí quadratí fuerínt.]_ In œc{is} fiebant virilia conuiuia, vt <007>nfrà
cap. _X._ ait. Vnde a$aroton œcon vocat Plini{us} lib. _X X X V I._ cap. _X X V._ qua$i dic{as}
non $cop{is} mundatum, non ver$um, quòd, quæ $olent conuerri, è te$tul{is} tinct<007>s in va-
rios colores in pauimento erant elaborata. Stati{us} Papini{us} Syluarum lib. _I._
Subeunt\’{que} nou{is} a$arota figur{is}.
Parum pro$pexi$$e vt videantur, qui in Plinio eu$aroton legunt. sed & matresfa-
miliarum cum lani$ic{is} in œc<007>s habere $e{$s}iones illo eodem, cap. _X._ $cribit. Vt eorum
onnino nomine intelligam{us}, qu{as} $al{as} plebeia voce appellam{us}, à $altando, vt cum
Baptista Alberto putam{us}, quòd in e{is} nuptiarum & conuiuiorum alacrit{as} cele-
bretur, aut à $alutatione, quòd ibi dominos offic{ij} cau$a à clientib{us} & $alutatorum
turba expectari mor{is} $it.
_Ad círcínum delumbata.]_ Id e$t curua quidem, $ed non ad perfectam
rotundationem, humiliter confornicata.
_Imponenda contignatío, $upra eam coaxatío.]_ Facta tignorum
textura, $ectiles tabulæ, quæ axes & a$$es dicuntur, $upra $tatuendæ, & clauis
configendæ. Qua autem $it materia ad coaxationem vtendum, docebit capite pri-
mo, libri $eptimi.
De œc{is} more Cræco. # _CAP. VI._
[259]DE ARCHITEC. LIB. VI.
FIVNT autem etiam non Italicæ con$uetudinis œci,
quos Græci κυ<031>Ηκ{ηυ}ν{ομ}ς appellant. Hi collocantur $pe-
ctantes ad $eptentrionem, & maxime viridia pro$pi-
cientes, valuas\’q; habent in medio. Ip$i autem $int ita
longi & lati, vti duo triclinia, cum circuitionibus inter
$e $pectantia, po$sint e$$e collocata, habeant\’q; dextra ac
$ini$tra lumina fene$trarum valuata, vti viridia de tectis per $patia fene-
$trarum pro$piciantur. Altitudines eorum dimidia latitudinis addita
con$tituantur. In his æ dificiorum generibus omnes $unt faciendæ earum
$ymmetriarum rationes, quæ $ine imped<007>tione loci fieri poterunt. Lumi-
na\’q; parietum altitudinibus, $i non ob$curabuntur, faciliter erunt expli-
cata. Sin autem impedientur ab angu$tiis, aut aliis nece$sitatibus, tum
opus erit, vt ingenio & acumine de $ymmetriis detractiones, aut adie-
ctiones fiant, vt non di$similes veris $ymmetriis perficiantur venu$tates.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_Oeci quos_ κυ<031>Ηκ{ηυ}{ομ}ς.] Κυ<031>ηκ{ηυ}{ομ}ς, ita enim $cribendum, vocauerunt à Cy-
<052>ico oppido Mile$iorum in Propontide, autore Plinio, cap. vlti. lib. _V._ Fuit autem no-
bile arce, mœnib{us}, portu, turrib{us}\’{que} marmore{is}, vt tradit L. Flor{us}.
_Vtí vírídía de tectís per $patía fene$trarum per$pícíantur.]_
Ea al{ij} viridaria appellant. sunt autem loca virentib{us} arborib{us} con$ita. Annota-
u<007>t Macrobi{us} libro primo saturnal. virid<007>a cum pro adiectiuo accipiuntur geni-
tiuum in ium facere, vt viridium pratorum, cum verò ip$am loci viriditatem $i-
gnificare vel{is} viridiorum dicendum e$$e, vt formo$a facies viridiorum. viridarios
Vlpian{us} Pandect. lib. _X X X I I I._ de fundo in$tructo, vocat præfectos curand{is} vi-
ridar{ij}s. sed corrigend{us} e$t (vt opinor) loc{us} hic, pro\’{que} tect{is} legendum lect{is}, pro ac-
cubitor{ij}s $cilicet, è quib{us} cœnantes $pectare po$$e $ylu{as}, platanones, pomaria, aut
hortos per fene$trarum loca cupiebat Vitruui{us}. Nam & in fenestr{is} hortos ha-
bui$$e test{is} e$t Plini{us} lib. _X I X._ cap. _I I I I._ Inde Martial<007>s illud l<007>b. _X I._
Donasti, Lupe, r{us} $ub vrbe nob{<007>s}:
sed r{us} e$t mihi mai{us} in fenestra.
_Tum opus erít, vt ingenio & acumíne, & c.]_ Lege quæ huc perti-
neant $uprà cap. _I I._ & lib. _V._ cap. _V I I._
Ad qu{as} cœli regiones quæ{que} ædificiorum genera $pectare
debeant, vt v$ui & $alubritati $int idonea. # _CAP. VII._
NVNC explicabimus quibus proprietatibus genera ædifi-
ciorum ad v$um & cœli regiones apte debeant $pectare. Hy-
berna triclinia & balnearia, occidentem hybernum $pectent.
Ideo, quod ve$pertino lumine opus e$t vti: præterea quòd etiã
$ol occidens aduer$um habens $plendorem, calorem remittens, efficit ve-
[260]M. VITRVVII POLL.
$pertino tempore regionem tepidiorem. Cubicula & bibliothecæ ad
orientem $pectare debent. V$us enim matutinum po$tulat lumen. Item
in bibliothecis libri non putre$cent. Nam in his, quæ ad meridiem & oc-
cidentem $pectant, à tineis & humore vitiantur, quod venti humidi adue-
nientes, procreant eas & alunt, infundentes\’q; humidos $piritus pallore
volumina corrumpunt. Triclinia verna & autumnalia ad orientem.
Cum enim prætenta luminibus, aduer$us $olis impetus progrediens ad
occidentem, efficit ea temperata ad id tempus, quo opus $olitum e$t vti,
Ae$tiua ad $eptentrionem, quod ea regio (non vt reliquæ, quæ per$ol$ti-
tium propter calorem efficiuntur æ$tuo$æ) eo quod e$t auer$a à $olis cur-
$u, $emper refrigerata, & $alubritatem, & voluptatem in v$u præ$tat. Non
minus pinacothecæ, & plumariorum textrinæ, pictorum\’q; officinæ, vti
colores eorum in opere, propter con$tantiam luminis, immutata perma-
neant qualitate.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Hyberna triclinia.]_ Triclinia vt non eadem $unt omnia, $ed pro anni
temporib{us} mutantur, ita vari{as} cœli regiones $pectare debent. Aestiua ita obuer-
ti oportet, vt excipiant $eptentrionem, verna & autumnalia orientem, hybern{is} oc-
cidentem hybernum dari vult Vitruui{us}, al{ij}s mag{is} placet meridianum $olem.
_Et plumariorum textrinæ.]_ Plumarios $unt qui à pluma acu dictos
putant: al{ij} à plume{is} culcitr{is}. Nos existimam{us} eorum nomine intelligi, qui to-
mento quodcunque gen{us} ve$t{is} aut $traguli confarctum, inculcatu\’m ue acu pin-
gunt. Eos nostri à punct{is} contrapunctores vocant, al{ij} recamatores. Vnde & op{us}
plumarium intelligi pote$t, quod Ital{is} recamatum dicitur. Nam polymitarios di-
uer$os e$$e cen$em{us} à plumar{ij}s, vtcunque plumar{ij} var{ij}s fil{is} vtantur. sunt ills
quidem, vt arbitramur, textores, qui in texendo lic{ij}s, id e$t fil{is} ver$icolorib{us} vtun
tur. Certè D. Hieronym{us}, Hermolaus, & Egnati{us}, plumarios & polymitarios
pro ei$dem accipiunt, à liciorum multiplici varietate: μίτ<033> enim filum, $iue li-
cium $ignificat.
De priuatorum & communium ædificiorum propr{ij}s lo-
c{is}, & generib{us} ad qua$cun{que} per$onarum qualitates
conuenientib{us}. # _CAP. VIII._
CVM ad regiones cœli ita ea fuerint di$po$ita, tunc
etiam animaduertendum e$t, quibus rationibus priua-
tis ædificiis propria loca patribusfamiliarum, & quem-
admodum communia cum extraneis ædificari debeãt.
Nanque ex his quæ propria $unt, in ea non e$t pote$tas
omnibus introeundi, ni$i inuitatis: quemadmodum $unt
cubicula, triclinia, balneæ, cætera\’q;, quæ ea$dem habent v$us rationes.
[261]DE ARCHITEC. LIB. VI.
Communia autem $unt, quibus etiam inuocati $uo iure de populo po$-
$unt venire, id e$t, ve$tibula, caua ædium, peri$tylia, quæ\’q; eundem habe-
re po$$unt v$um: igitur his qui communi $unt fortuna, non nece$$aria
magnifica ve$tibula, nec tablina, neque atria, quod hi aliis officia præ$tant
ambiundo, quæ ab aliis ambiuntur. Qui autem fructibus ru$ticis $er-
uiunt, in eorum ve$tibulis $tabula, tabernæ, in ædibus cryptæ, horrea,
apothecæ, cætera\’q;, quæ ad fructus $eruandos magis, quàm ad elegantiæ
decorem po$$unt e$$e, ita $unt facienda. Item $œneratoribus & publica-
nis commodiora & $pecio$iora, & ab in$idiis tuta. Foren$ibus autem &
di$ertis, elegantiora & $patio$iora ad conuentus excipiendos. Nobil<007>bus
verò, qui honores magi$tratus\’q; gerendo præ$tare debent officia ciuibus,
facienda $unt ve$tibula regalia, alta atria, & peri$ty lia ampli$sima, $yluæ,
ambulationes\’q; laxiores ad decorem maie$tatis perfectæ. Præterea bi-
bliothecas, pinacothecas, ba$ilicas, non di$simili modo quàm publicorum
operum magnificentia comparatas, quod in domibus eorum $æpius &
publica con$ilia, & priuata iudicia arbitria\’q; conficiuntur. Ergo $i his ra-
tionibus ad $ingulorum generum per$onas, vti in libro primo de decore
e$t $criptum, ita di$po$ita erunt ædificia, non erit quod reprehendatur.
Habebunt enim ad omnes res commodas & emendatas explicationes.
Earum autem rerum non $olum erunt in vrbe ædificiorum rationes, $ed
etiam ruri, præterquam quod in vrbe atria proxima ianuis $olent e$$e: ru-
ri verò p$eudourbanis $tatim peri$tylia, deinde tunc atria habentia cir-
cum porticus pauimentatas, $pectãtes ad palæ$tras & ambulationes. Quo-
ad potui vrbanas rationes ædificiorum $ummatim per$crip$i, vt propo$ui.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Quòd hi al{ij}s officia præ$tant ambiundo, quæ ab al{ij}s am-_
_biunt.]_ Romæ vti erat inter præcipuos honores $alutari, ita in maxim{is} offic{ij}s
$alutare, erat\’{que} vtraque res plau$ibil{is} & popular{is}, plurimum\’{que} ad gratiam ca-
ptandam valens. Mediocr{is} fortunæ homines, quæ ab humiliorib{us} officia expe-
ctant, vt $alutationes, ea maiorib{us} præstant. De qua re extat lepidi{$s}imum Martia-
l{is} epigramma in Maximum lib. _I I._
Capto tuam (pudet heu) $ed capto Maxime Cœnam,
Tu capt{as} ali{as}, iam $um{us} ergò pares.
Manè $alutatum venio, tu dicer<007>s i$$e
Antè $alutatum, iam $um{us} ergò pares.
Sum comes ip$e tu{us}, tumidi\’{que} anteambulo reg{is},
Tu comes alteri{us}, iam $um{us} ergò pares.
E$$e $at e$t $eruum, iam nolo vicari{us} e$$e,
Qui rex e$t, regem Maxime non habeat.
_In ædib{us} cryptæ.]_ Cryptæ dicuntur fo$$æ testudinatæ $ubterraneæ, aut
[262]M. VITRVVII POLL.
concaua loca, & $crobes, vbi triticum conditur. Nam vt $cribit Varro cap. _L V I I._
lib. _I._ de re rustica, quidam habent granaria $ub terr{is} vti $pelunc{as}, qu{as} vocant
$iros. Al{ij} ad id vtuntur pute{is}.
_Apothecæ.]_ sunt cellæ vinariæ, id e$t vbi vinum & $eruatur, & vendi-
tur, qu{as} Xenophon ὁτνῶνας, Eupol{is} verò ῶτθῶνας, vti Iuli{us} Pollux memor at libri
$exti cap. _I I._ & lib. _I X._ vocauerunt.
_Ruri verò p$eudourban{is} $tatim peri$tylia.]_ Villa autore Colu-
mella lib. _I._ cap. _V I._ in tres diuiditur partes, vrbanam, rusticam, & fructuariam.
Vrbana, quam Vitruui{us}, quòd vrb{is} domum ementiretur, p$eudourbanam appel-
lat, ea e$t villæ pars, quam $ibi paterfamili{as} re$eruat, vocatur\’{que} prætorium à Mar-
tiale, Statio primo $yluarum, Palladio lib. _I._ cap. _V I I I._ & Neratio Iuri$con$ulto,
lib. Pandect, _V I I I._ de $eruitut. rusticorum prædiorum. Rustica pars villici e$t, &
familiæ. Ibi $unt bubilia, equilia, ouilia, caprilia, omne denique rusticum in$tru-
mentum. Fructuaria pars continet cellam oleariam, torcularia, cellam vinariam,
defrutoriam, fœnilia, palearia\’{que}, & apothec{as}, & horrea.
De ru$ticorum ædificiorum rationib{us}, & multarum par-
tium eorum de$criptionib{us}, at{que} v$ib{us}. # _CAP. IX._
NV N C ru$ticarum expeditionum, vt $int ad v$um
commodæ, quibus\’q; rationibus collocare oporteat eas,
dicam. Primum de $alubritatibus, vti in primo volu-
mine de mœnibus collocandis $criptum e$t, regiones
a$piciantur, & ita villæ collocentur. Magnitudines ea-
rum ad modum agri, copias\’q; fructuum comparentur.
Chortes magnitudines\’q; earum ad pecorum numerum, atque quot iuga
boum opus fuerit ibi ver$ari, ita finiantur. In chorte culina quàm calidi$-
$imo loco de$ignetur. Coniuncta autem habeat bubilia, quorum præ$e-
pia ad focum & orientis cœli regionem $pectent, ideo quod boues lumen
& ignem $pectando, horridi non fiunt. Item agricolæ regionum imperi-
ti, non putant oportere aliam regionem cœli boues $pectare, ni$i ortum
$olis. Bubilium autem debent e$$e latitudines, nec minores pedum de-
num, nec maiores quindenum. Longitudo, vti $ingula iuga, ne minus oc-
cupent pedes $eptenos. Balnearia item coniuncta $int culinæ, ita enim la-
uationis ru$ticæ mini$tratio non erit longe. Torcular item proximum
$it culinæ, ita enim ad olearios $ructus commoda erit mini$tratio, habeat\’q;
coniunctam vinariam cellam habentem ad $eptentrionem lumina fene-
$trarum. Cum enim alia parte habuerit qua $ol calefacere po$sit, vinum
quod erit in ea cella confu$um ab calore, efficietur imbecillum. Olearia
autem ita e$t collocanda, vt habeat à meridie calidis\’q; regionibus lumen.
Non enim debet oleum congelari, $ed tepore caloris extenuari. Ma-
[263]DE ARCHITEC. LIB. VI.
gnitudines autem earum ad fructuum rationem, & numerum doliorum,
$unt faciendæ, quæ cum $int cullearia, per medium occupare debent pe-
des quaternos. Ip$um autem torcular, $i non cochleis torquetur, $ed vecti-
bus & prelo premitur, ne minus longum pedes quadraginta con$titua-
tur. Ita enim erit vectiario $patium expeditum. Latitudo eius ne minus
pedum $enumdenum, nam $ic erit ad plenum opus facientibus libera ver-
$atio & expedita. Sin autem duobus prelis loco opus fuerit, quatuor &
viginti pedes latitudini dentur. Ouilia & caprilia ita magna $unt facien-
da, vt $ingula pecora areæ ne minus pedes quaternos & $emipedem, ne
plus $enos po$sint habere. Granaria $ublimata, & ad $eptentrionem, aut
aqu<007>lonem $pectantia di$ponantur. Ita enim $rumenta non poterunt ci-
to concale$cere, $ed afflatu refrigerata diu $eruantur. Nanque cæteræ re-
giones procreant curculionem, & reliquas be$tiolas, quæ frumentis $olent
nocere. Equilia quàm maxime in villa, vbi loca calidi$sima fuerint, con-
$tituantur, dum ne ad focum $pectent. Cum enim iumenta proxime
ignem $tabulantur, horrida fiunt. Item non $unt inutilia præ$epia, quæ
collocantur extra culinam in aperto, contra orientem. Cum enim in hye-
me anni $ereno cœlo in ea traducuntur, matutino boues ad $olem pabu-
lum capientes, fiunt nitidiores. Horrea, $œnilia, farraria, pi$trina, extra
villam facienda videntur, vt ab ignis periculo $int villæ tutiores. Si quid
delicatius in villis faciendum fuerit, ex $ymmetriis, quæ in vrbanis $upra
$cripta $unt con$tituta, ita $truantur, vt $ine impeditione ru$ticæ vtilitatis
ædificentur. Omnia æ dificia vt lumino$a $int oportet curari, $ed quæ $unt
ad villas, faciliora vid\~etur e$$e, ideo quod paries nullius vicini pote$t ob-
$tare. In vrbe autem, aut communium parietum altitudines, aut angu$tie:
loci impediundo faciunt ob$curitates. Itaq: de ea re $ic erit experiendum.
Ex qua parte lumen oporteat $umere, linea tendatur ab altitudine parie-
tis, qui videtur ob$tare, ad eum locum, cui lumen oporteat immittere: &
$i ab ea linea, in altitudinem cum pro$piciatur, poterit $patium puri cœli
amplum videri, in eo loco lumen erit $ine impeditione. Sin autem offi-
cient trabes, $eu limina, aut contignationes, de $uperioribus partibus ape-
riatur, & ita immittatur. Et ad $ummam ita e$t gubernandum, vt è qui-
bu$cunque partibus cœlum pro$pici poterit, per eas fene$trarum loca re-
linquantur, $ic enim lucida erunt ædificia. Cum autem in tricliniis cæte-
ris\’q; conclauibus maximus e$t v$us luminum, tum etiam in itineribus,
cliuis, $calis\’q;, quod in his $æpius alii aliis obuiam venientes, ferentes $arci-
nas $olent incurrere. Quoad potui di$tributiones operum no$tratium,
vti $int ædificatoribus non ob$curæ, explicui. Nunc etiam quemadmo-
dum Græcorum con$uetudinibus ædificia di$tribuantur, vti non $int
ignota, $ummatim exponam.
[264]M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Nunc ru$ticarum expeditionum, vt $int ad v$um commo-_
_dæ, & c. dicam.]_ Si vitio$a non e$$et capitum distributio, aut aliquid dee$$et, aut
manifest:{$s}im{us} e$$et $olœci$m{us}. Forta$$e, qui prim{us} distribuit, $crip$erat, Nunc
rusticorum expeditiones, vt $ubintelligeretur ædificiorum, aut, Nunc ru$tic{as} ex-
peditiones. Dixerat enim præ$crip$i$$e vrban{as} rationes ædificiorum. Nos poti{us} re-
ferri ad vocabulum rationes existimam{us}, vt fiat capit{is} initium, ibi, Primum de
$alubritate. vt intelligatur ineptam fui$$e, ne quid graui{us} dicam, capitum $ectio-
nem. Sed ad rem quæ faciant hæc $unt. Negant villam longi{us} ab vrbe $eiunctam
e$$e oportere. Præceptum enim e$t Xenophont{is}, ad villam exercit{ij} gratia pedib{us}
eundum, redeundum equo. Erit ad eam via non impedita, $ed æstiu{is} hybern{is}\’{que}
itionib{us}, & $ubuectionib{us} commoda.
_Item agricolæ regionum imperiti.]_ Aliqui codices non contemnendi
pro imperiti habent periti. Vtraque tolerabil{is} $criptura, $ed mag{is} arridet posterior
hæc, id e$t, in qua periti legatur.
_Ita enim ad olearios fruct{us} commoda erit mini$tratio.]_
Quinque machin{is} in conficiendo oleo v$os e$$e antiquos ex quinquage$imo capite
libri duodecimi Columellæ animaduerto, mola, trapeto, canali, $olea, & rudicula.
Quo in loco Cæli{us} pro $olea putat recti{us} legi $olena, quod Græci σωλ{ηῦ}ας canales
& fistul{as} nuncupent. sed apparet aliud per $oleam intelligi, cum canalem no-
minarit.
_Habentem ad Septentrionem lumina fene$trarum.]_ Cellam vi-
nariam septentrionem $pectare oportere $cribunt Plini{us} lib. _X I I I I._ cap. _X X I._ &
Palladi{us} lib. _I._ cap. _X V I I I._ frigidam illam quidem, & longè à balne{is}, $tabu-
l{is}, furno, $terquilin{ij}s. Columella tamen lib. _I._ cap. _V I._ apothec{as} rectè $uperpon<007>
ait e{is} loc{is}, vnde plerunque balnearum fum{us} exoriatur: quoniam vina celeri{us}
vetuste$cunt, quæ fumi quodam tenore præcoquem maturitatem trahunt. Multa
de cell{<007>s} vinar{ij}s traduntur à Gabeno libro primo antidoton, quæ fuerit operæpre-
tium legi$$e.
_Et numerum & doliorum $unt faciendæ.]_ Posterior coniunctio
abundat, quamobrem inducenda.
_Quæ cum $int cullearia.]_ Culleare v{as} viginti amphor{as} continet, am-
phora autem quadraginta $extarios. De culleo ita $cribit Fanni{us}.
E$t & b{is} decies quem conficit amphora nostr{is}
Culle{us}, hoc nulla e$t maior men$ura liquor{is}.
sed præ$tat hoc loco pauc{is} men$urarum rationem complecti. Culle{us} amphor{as} v<007>-
ginti capit, id e$t libr{as} men$urales, quib{us} $cilicet rei moles, non pond{us} exigitur,
mille $excent{as}, amphora vrn{as} du{as}, id e$t, libr {as} ostoginta, vrna congios quatuor,
id e$t libr{as} quadraginta, congi{us} $extarios $ex, id e$t libr{as} decem, $extari{us} he-
min{as} du{as}, id e$t libram & be$$em, $iue vnci{as} viginti, hemina, quæ & cotyla,
quartarios duos, id e$t vnci{as} decem, quartari{us} acetabula duo, id e$t vnci{as} quin-
que, acetabulum $e$quicyathum, & vnci{as} du{as} cum dimidia, cyath{us} ligul{as}
quatuor, id e$t $e$cunciam drachmam, & $crupulum, vt ita exprimendi gratia
[265]DE ARCHITEC. LIB. VI.
dicam (liceat enim id mihi, quod Columellæ, qui lib. _V_. cap. _I_. in agrorum men$u-
r{is} dixit vnciam, $emunciam, $extulam, & $icilicum. liceat quod Plinio, qui libri
_XIII_. cap. _XV_. dixit men$am quatuor pedes $extante & $icilico excedentem, tota
verò cra{$s}itudine $e$cunciali. liceat quod ip$i Vitrunio qui lib. _X_. $icilicum forami-
n{is} dixit) ligula, quæ & aliquando cochlear{is} nomine intelligitur, drachmam &
$crupulum. De ponderib{us} dicam lib. _VI_. cap. _VIII_. ex quib{us} rationem tran$la-
tion{is} venar<007> poter{is}.
_Ip$um autem torcular.]_ Quod hoc loco de$cribitur, diuer$um e$t à nostræ
tempe$tat{is} torcularib{us}. Illud obiter occurrit animadure$ione dignum, torculum,
torcular, & rorcularium reperiri apud Catonem, Columellam, & Plinium. Scribit
tamen So$ipater non vno in loco libri primi, torculare dici recti{us} quàm torcular.
_Sinon cochleis torquetur.]_ Cochleæ funt, per qu{as} clauiculatim $tria-
t{as} foratum prelum & ip$um $piratim attollitur & demittitur in torculari, ve-
cliar{ij}s ergatam ver$antib{us}. Sunt enim vectes traiect<007> per eam machinam baculi,
vnde vocati vectiar{ij}. Quod ad cochleam attinet, $ciendum e$t, & in machin{is} ea-
rum e$$e v$um Quarum aliqu{as} quadrat{as}, ali{as} lent<007>culares oriba$i{us} lib. μη-
χανκμάτ tradit, atque i$tud quidem $ortit{as} e$$e nomin{is} ex $pirarum tortilium
$calptura, cum cochleæ omn{is} ad tornum rotundat{us} $it $cap{us}. Et quadrat{as} qui-
dem dicebant, in quib{us} $triæ, & $triges, id e$t protuberantes partes & canum qua-
drata $unt: lenticulares verò, in quib{us} cauum & veluti $ulc{us}, imum ver${us} an-
gustum e$t $ummo lato, ruga autem & qua$i porca, id e$t pars eminula, cum $it in
ima parte lata, in verticem gracile$cit & extenuatur. Oriba$i{us} $implices e{as} vo-
cat, quæ vno duntaxat capreolo, id e$t tortuo$o canaliculo excauatæ $unt: duplices
verò, quæ binos habent exci$os canaliculos. Eadem ratione dixer{is} triplices, quadru-
plices, & reliqu{as} pro canaliculorum numero. Cochlea fœmina, id e$t in qua verti-
tur tortil{is} $cap{us}, quam Græci πι{ει}κόχλιομ appellant, Latino nomine caret. Itaque
Græcum v$u e$t molliendum.
_Prelo premitur.]_ Scribit serui{us} lib. Georg. _II_. prela e$$e trabes, quib{us}
vua iam calcata premitur. Loc{us} hic indic<007>o e$t, in oleario etiam torculari prelo
$uum e$$e locum, non enim mag{is} de vinario quàm oleario præ$cribit. Suffragatur
Columella cap. _L_. & _LIII_. lib. _XII_.
_Granaría $ublimata, ad Septentrionem, aut Aquilonem$pe-_
_ctantia.]_ Tradit Varro rei ru$ticæ lib. _I_. cap. _LVII_. triticum condi oportere in
granaria $ublimia, quæ perflentur vento ab exortu, ac Septentrionum regione, ad
quæ nulla aura humida à propinqu{is} loc{<007>s} a{$s}iret. Lege Columellam lib. _I_. cap. _VI_.
Plinium lib. _XVIII_. cap. _XXXVIII_. Palladium lib. _I_. cap. _XIX_.
_Equilia quàm maxime in villa, vbi loca calidi$sima fuerint,_
_con$tituantur.]_ Equorum $tabula vult Palladi{us} lib. _I_. cap. _XXI_. ita meri-
dian{as} plag{as} re$picere, vt non tamen egeant Septentrion{is} luminib{us}, quæ per hye-
mem clau$a non noceant, per æ$tatem patefacta refrigerent. Planc{as} habere robore{as}
$uppo$it{as} cum $tramine, vt iacentib{us} molle $it, $tantib{us} durum.
_Horrea, foznilia, farraria, & c.]_ Et Palladi{us} lib. _I_. cap. _XXXII_. ita præ-
cipit, Fœni, palearũ, ligni, cannarũ repo$itiones, nil refert, in qua parte fiant, dũmodo
$iccæ $int, at{que} perflabiles, et lõgeremoueãtur à villa, propter ca$um $urrep\~et{is} inc\~ed{ij}.
[266]M. VITRVVII POLL.
_Linea tendatur ab altitudine parietis.]_ Id e$t funicul{us}, resticula:
qua in $ignificatione non $emel v$um antea indicauim{us}.
_Sin autem officient trabes, $eu liminia.]_ Scribendum limina, pro $u-
perliminarib{us}, vt cap. vltimo bui{us} libri: & apud Plinium lib. _XXXVI_. cap.
_XIIII_. Difficillimè hoc contingit in limine ip$o, quod forib{us} imponebat. Vnde
Varro cap. _IIII_. lib. _II_. de re rustica, vocauit limen inferi{us}, vt di$cerneret à $u-
periori. Noui{us} apud Marcellum vtrunque expre{$s}it. Exue, ait, limen $uperum, quod
mihi mi$ero $æpe confregit caput, inferum autem, vbi ego omne{is} digitos defregi
meos. In Aldin{<007>s} Marcelli codicib{us} pro Exue, legitur Exule. Non de$unt qui exi-
me $cribant, $ed venu$ta metaphora exuo depono $ignificat, quod Noni{us} ip$e fatetur.
_Per eas fene$trarum loca relinquantur.]_ De fenestrarum ratione
nullum e$t apud Vitruuium præceptum, nos, quod $cim{us}, tradem{us. Earum lumen
antiqui quadrangulo finierunt, quod gen{us} extant aliquot in via Appia. No$tri ar-
cuat{is} etiam vtuntur, à quib{us} cum rece$$erunt, quadrangulo non contenti, inter-
$epto tran$uer$ario distinguunt, aliquando ei arrectarium addunt, quo modo cum
inter$tinctæ $unt fenestræ croi$eri{as}, qua$i dic{as} cruciat{as}, vocant, quod in cruc{is}
modum tran$uer$arium iugumentum arrectario velut inter$ectum videatur. Pro
lacunarium altitudine vnum, duóue, aut plura fiunt tran$uer$aria inter$epta. Ar-
rectariorum verò loco, vidi qui columell{as} $upponerent, modo $ingul{as}, aliquando
Doricam, & $uperiectam Ionicam. Tran$uer$aria ferè $olo cymatio $calpuntur. De
fene$trarum angust{ij}s aut latitudine di$putatum e$t. Fuerunt, qui Epicuri placit{is}
innixi (vt $cilicet fiat vi$io $imulacr{is} rerum ad oculos lat{is}) fenectr{as} latiores fa-
ciend{as} cen$erent. Al{ij} $toicos $equuti, qui ex rad{ij}s qui ab ocul{is} iuncti effu$i ad res
feruntur, vi$ionem fieri putant, angustiores commendant, quòd quò arctior fuerit
adit{us}, eò $int iunctiores in exitu vi$iui rad{ij}, ob id\’{que} $uauiores egre{$s}iones. Quæ ra-
tio placuit Architecto Cyro apud Ciceronem epistolarum ad Atticum lib. _II_.
De Cræcorum ædificiorum eorum\’{que} partium di$po$itione,
atque differentib{us} nominib{us}, $at{is} ab Italic{is} morib{us}
& v$ib{us} di$crepantib{us}. # CAP. X.
ATRIIS Græci quia non vtuntur, neque no$tris mo-
ribus ædificant, fed ab ianua introëuntibus, itinera fa-
ciunt latitudinibus non $patio$is, & ex vna parte equi-
lia, & ex altera ho$tiariis cellas, $tatim\’q; ianuæ interio-
res finiuntur. Hic autem locus inter duas ianuas Græ-
cè θυρω}pro}{εῖ}ομ appellatur. Deinde e$t introitus in peri-
$tylion. Id peri$tylium in tribus partibus habet porticus, in ea parte quæ
$pectat ad meridiem, duas antas inter $e$patio amplo di$tantes, in quibus
trabes inuehuntur, & quantum inter antas di$tat, ex eo tertia dempta
$patium datur intror$us. Hic locus apud nonnullos προςὰς, apud alios
π{πρ}αςὰς nominatur. In his locis intror$us con$tituuntur œci magni, in
[267]DE ARCHITEC. LIB. VI.
quibus matresfamiliarum cum lanificiis habent $e$siones. In pro$tadis
autem dextra ac $ini$tra cubicula $unt collocata, quorum vnum thala-
mus, alterum amphithalamus dicitur. Circum autem in porticibus tri-
clinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ familiaricæ con$tituuntur. Hæc
pars ædificii, gynæconitis appellatur. Coniunguntur autem his domus
ampliores habentes latiora peri$tylia, in quibus pares $unt quatuor por-
ticus altitudinibus, aut vna quæ ad meridiem $pectat excel$ioribus co-
lumnis con$tituitur. Id autem peri$tylium, quod vnam altiorem habet
porticum, Rhodiacum appellatur. Habent autem eæ domus ve$tibula
egregia, & ianuas proprias cum dignitate, porticus\’q peri$tyliorum, alba-
riis & tectoriis, & ex inte$tino opere lacunariis ornatas, & in porticibus,
quæ ad $eptentrionem $pectant, triclinia Cyzicena, & pinacothecas: ad
orientem autem bibliothecas, exedras ad occidentem, ad meridiem verò
$pectantes œcos quadratos, tam ampla magnitudine, vti faciliter in eis,
tricliniis quatuor $tratis, mini$trationum, ludorum\’q operis, locus po$sit
e$$e $patio$us. In his œcis fiunt virilia conuiuia. Non enim fuerat in$ti-
tutum, matresfamiliarum eorum moribus accumbere. Hæcautem peri-
$tylia domus, andronitides dicuntur, quod in his viri $ine interpellationi-
bus mulierum ver$antur. Præterea dextra ac $ini$tra domunculæ con-
$tituuntur, habentes proprias ianuas, triclinia, & cubicula commoda, vti
ho$pites aduenientes non in peri$tylia, $ed in ea ho$pitalia recipiantur.
Nam cum fuerunt Græci delicatiores, & ab fortuna opulentiores, ho$pi-
tibus aduenientibus in$truebant triclinia, cubicula, cum penu cellas. Pri-
mo\’q; die ad cœnam inuitabant, po$tremo mittebant pullos, oua, olera,
poma, reliquas\’q; res agre$tes. Ideo pictores ea quæ mittebantur ho$piti-
bus picturis imitantes, xenia appellauerunt. Ita patresfamiliarum in ho-
pitio non videbantur e$$e peregre, habentes $ecretam in his ho$pitalibus
libertatem. Inter hæc autem peri$tylia & ho$pitalia, itinera $unt, quæ
me$aulæ dicuntur, quod inter duas aulas media $unt interpo$ita. No$tri
autem eas andronas appellant. Sed hoc valde e$t mirandum, nec enim
Græcè nec Latinè pote$t id conuenire. Græci enim α\’ν{δρ}ῶνας appellant
œcos, vbi conuiuia virilia $olent e$$e, quod eò mulieres non accedant.
Item aliæ res$unt $imiles, vti xy$tus, prothyrum, telamones, & nonnulla
alia eiu$modi. {ες}υςὸς enim Græca appellatione, e$t porticus ampla latitu-
dine, in qua athletæ per hyberna tempora exercentur. No$tri autem hy-
pæthras ambulationes, xy$tos appellant, quas Græci π{οει}{δπ}όμιδας di-
cunt. Item prothyra Græcè dicuntur, quæ $unt ante in ianuis ve$tibula.
Nos autem appellamus prothyra, quæ Græcè dicuntur {δι}άθυρα. Item
$i qua virili figura figna mutulos aut coronas $u$tinent, no$tri telamones
appellant, cuius rationes quid ita, aut quare, ex hi$toriis non inueniuntur,
Græci verò eos ἄτλαντας vocitant. Athlas enim hi$torice formatur $u-
[268]M. VITRVVII POLL.
$tinens mundum, ideo quod is primum cur$um $olis & lunæ, $yderum\’q;
omnium ortus & occa$us, mundi\’q; ver$ationum rationes, vigore animi,
$olertia\’q; curauit hominibus tradendas, ea\’q; re à pictoribus & $tatuariis
deformatur, pro eo beneficio, $u$tinens mundum: filiæ\’q; eius Athlantides
(quas nos Vergilias, Græci autem πλ{ει}άδας nominant) cum $yderibus
in mundo $unt dedicatæ. Nec tamen ego, vt mutetur con$uetudo nomi-
nationum, aut $ermonis, ideo hæcpropo$ui, $ed vt ea non $int ignota, phi-
lologis exponenda iudicaui. Quibus con$uetudinibus ædificia Italico mo-
re & Græcorum in$titutis conformantur, expo$ui, & de $ymmetriis $in-
gulorum generum proportiones per$crip$i. Ergo, quoniam de venu$tate
decore\’q; ante e$t $criptum, nunc exponemus de firmitate, quemadmo-
dum ea $ine vitiis permaneat, & ad vetu$tatem collocetur.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
_Et ex altera, o$tiar{ij}s cellas.]_ Iuli{us} Pollux cap. _VIII_. lib. _I_. tradit ia-
nitor<007> locum dici Πυλώ{ει}ομ, $ub$equi Πρό{δι}ρομομ, & πρόαυλομ: ἀυλ{ήν} verò in-
ter<007>orem e$$e partem, quam {αὔ}θ{ου}δαμ ait ab homero vocari. Enarrator tamen Homeri
Iliados _IX_. hanc pro illustrata $ole porticu interpretatur. Eius hæc $unt verba:
θάλαμ<033> {λλ} ζὰρ,ὁ ἔτω οῖκ<033> {δι} ἀυλῆς, τὸ <168> Πρὸ ἀυτ{ου} πρόδρομ<033>, {αὔθουσα
<169> πε{εί}{στ}υλομ, τ{οῦ}τ ἐ{στ}ι πρὸς <147>λιομ τετραμμ\’ςνη {στ}οὰ, παρὰ ταρὰ τὸ {αίθε{οθι}, ό ἐ{στ}ι φλέγε{οθι}.
_Con$tituuntur cœci magni.]_ Mendum continet hæc $criptura, $criben-
dum œci, de quib{us} $uprà, & mox verba facit.
_Quorum vnum thalamus.]_ Viri & vxor{is} cubiculum. Thalam{us} au-
tore Artemidoro libro de $omniorum interpretatione $ecundo, cap. _X_. quod ad $om-
niorum rationem $pectat, Vxorem $ignificat, aut $i non e$t, dominum dom{us}: $icut
andrones, in quib{us} viri ver$antur, cognatos & $eruos gynææcium verò $eru{as}.
_Alterum amphithalamus.]_ Vbi ancillæ. Neque enim longi{us} abe$$e
oportet, quàm vt vocatæ extemplo audire po$sint, & præstò ad iubent{is} imperia
e$$e. Hermolaus antithalam{us} legit, quòd Plini{us} Cæcili{us} in epistol{is} procœtion, id
e$t antecub<007>culum vocet.
_Hæc pars ædific{ij} gynæconitis appellatur.]_ Græci ædificium in
partes du{as} distribuebant: nam in qua parte viri $ine fœminarum interpellationi-
b{us} ver$abantur, eam andronitida appellabant: vbi verò congruerent mulieres,
gynæconitida vocabant. Gynæcium video eam fui$$e partem, in qua mulieres præ-
cipuè lanificio, & textrinæ dabant operam. Vnde legim{us} apud Paulum Diaco-
num lib. _VIII_. vbi de Nar$ete loquitur, ei Augustam, quod Eunuch{us} e$$et, man-
da$$e, vt cum puell{is} in gynæcio lanarum pen$a faceret diuidere. Inde Valentinia-
n{us} & Valens Impp. lib. _XI_. Cod. de muricilegul{is}, & gynæc. eos intelligunt gynæ-
ciarios, qui fœmin{is} mixti, ea opera exercent. Meminit ἀνδρωνιτι{δτ}<033> &
γ{υν}{αι}κιονίτι{δι}<033> in Diogene Cynico.
_Habentes latiora peri$tylia.]_ Dixi peristylium locum e$$e $eptum co-
lumn{is}. Addit Iuli{us} Pollux lib. _I_. cap. _VIII_. dici & πε{ει}κίονα quòd {οι}ύλ<033>
[269]DE ARCHITEC. LIB. VI.
atque κίωμ pro eodem Græci v$urpent: vocari autem $ecundum Atticos Πε{εί}{δτ}οομ,
quia {δτ}οά πλ{δι}ρὰμ, id e$t lat{us}, $ignificet. E$$e autem idem κίομ & {δτ}ύλ<033> leg{as}
apud Claudium Galenum lib. _I_. de aliment{is}.
_Pares $unt quatuor porticis altitudinibus.]_ Vel prim{is} Gramma-
maticæ $acr{is} initiati videbunt $cribi oportui$$e portic{us}, primo ca$u multitudin{is}.
_Triclinijs quatuor $tratís.]_ Triclinium pro lecto di$cubitorio $iue accubi
torio dixit, qui tres conuiu{as} caperet. Vt Varro lib. de re rustica _III_. cap. _XIII_.
Erat loc{us} cel${us}, vbi triclinio po$ito cœnabam{us}. Et lib. _I_. cap. _LIX_. In quo quidam
etiam triclinium $ternere $olent cœnandi cau$a. Aliàs $ignificat conclaue, vt $uprà
cap. _V_. Legi alicubi, nec $uccurrit loc{us}, apud antiquos tres fui$$e men${as}, vnde &
triclinium vocatum e$$et, primam domini, vxor{is}, liberorum{que}, $ecundam ho$pitum,
tertiam domesticorum & $eruorum.
_No$tri autem eas andronas appellant.]_ Andron{as} (inquit) appel-
lant itinera inter aul{as}, id e$t atria, cum andron Græc{is} loc{us} $it domicily longitu-
dine angustior, in quo viri plurimi morabantur, autore Sexto Pompeio. Secundum
autem Vitruuium œci, vbi virilia conuiuia fiunt. Vide Suidam & Pollucem lib. _I_.
cap. _VIII_. Nam & virilia conuiuia dici andron{as} ait Hermola{us}. Apud Aristo-
telem quidem certè Politicorum lib. _II_. legim{us} $olennes epul{as}, publicáue conuiuia
à Creten$ib{us} primum, deinde à Lacedæmon{ij}s andria vocata, quæ postea hi phidi-
tia nuncupauerint. Patauini hodie viam arctiorem andronem nominant.
_Xy$tos appellant.]_. Ex h{is} quæ annotauim{us} lib. _V_. cap. _XI_. apparet xy-
$ta genere neutro $cribendum. Quam lectionem & aliquot $cripti codices habent,
& Ioann{is} sulpit{ij} nomine editi retinuerunt.
_Quæ Græcè dicuntur {δι}ιἀθυρα.] Sunt repagula lignea, quib{us} arcen-
tur equi aut curr{us} ab ædium vestibul{is}. Andre{as} Alciat{us} lib.de verb. $ign.eo
nomine intellexit, quæ ex tabul{is} con$iciuntur ad arcenda, dum valuæ aperiuntur,
irrumpentia frigora: aut tabularum vice appo$itos ost{ij}s tapet{as}, $iue aulæa.
_Noftri telamones appellant, cuius rationes quid ita, aut qua-_
_re, ex hi$tor{ij}s non inuentiuntur.]_ Memini ego Romæ accuratè hoc ac $o-
licitè quæ$itum, quod à Seruio Honorato Aeneid. lib. _I_. ex Ennio explicatum ani-
maduertim{us}. Ait enim Telamonem Latinè, Græcè Atlanta dici: & quadante-
n{us} innuit lib. _IIII_. ibi.
Atlantem duro cœlum qui vertice fulcit.
Mirum e$t Vitruuium latui$$e, hominem pleraque alia non vulgaria non indoctum,
neque imprudentem.
_Quas nos Vergilias, Græci autem_ ωλ{ει}άδας.] Ouidi{us} Fastorum
lib. _IIII_.
Pleiades incip<007>ent humeros releuare paternos,
Quæ $eptem dici, $ex tamen e$$e $olent.
Vide Gellium noctium Atticarum lib. _XII_. Vitruui{us} lib. _IX_. cap. _V_. indicare
videtur e{as} e$$e in cauda tauri: quod imitatur Plini{us} lib. _II_. cap. _XLII_. cum
tamen Ouidi{us} in Fast{is} & cæteri tradant posteriores partes non videri. Ouid{ij}
ver${us} $unt:
Vacca $it an taur{us}, non e$t cogno$cere premptum.
[270]M. VITRVVII POLL.
Pars prior apparet, posteriora latent.
Seu tamen e$t taur{us}, $iue hoc e$t fœmina $igno,
Iunone inuita mun{us} amor{is} habet.
Galen{us} commentario primo libri primi de epidem{ij}s Hippocrat{is} test{is} e$t à Græc{is}
appellari tam plurali numero πλ{ει}ά{δι}ας, quàm $ingulari πλ{εῖ}ά{δι}α. Earum ortum
idem $cribit aphori$morum lib. _III_. aphori$mo _XIIII_. ex $ententia Hippocrat{is}
pleri${que} Epidemion loc{is}, æ$tat{is} principium e$$e, indè Can{is} ortum oporam, id e$t fru-
ctuum generation\~e, vt Nicola{us} Leonicen{us}, Vt ego, pomorũ maturitatem (ὀπώρα au
tem Varino Phauorino te$te, θέρ<033> κ{αὶ} μετόΠωρομ, hoc e$t æstatem, & autumnum
$ignificat) inchoare, po$t hunc orientem Arcturum, initium e$$e autumni: deinde oc-
ca$um Pleiadum hyem{is} principium facere, postremò æquinoctium, quod hyemem
$equitur, ver{is} e$$e initium.
De firmitate & fundament{is} ædificiorum.
AEDIFICIA quæ plano pede in$tituuntur, $i fun-
damenta eorum facta fuerint, ita vti in prioribus libris
de muro & theatris à nobis e$t expo$itum, ad vetu$ta-
tem ea erunt $ine dubitatione firma. Sin autem hypo-
gea concamerationes\’q; in$tituentur, fundationes eo-
rum fieri debent cra$siores, quàm quæ in $uperioribus
ædificiis $tructuræ $unt futuræ, eorum\’q; parietes, pilæ, columnæ ad per-
pendiculum inferiorum medio collocentur, vti $olido re$pondeant. Nam
fi in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt
habere perpetuam firmitatem: præterea inter limina fecundum pilas &
antas, po$tes $i $upponentur, erunt non vitio$æ. Limina enim & trabes
$tructuris cum $int oneratæ, medio $patio pandantes, frangunt $ua ly$i
$tructuras. Cum autem $ubiecti fuerint & $ubcuneati po$tes, non patiun-
tur in$idere trabes, neque eas lædere. Item admini$trandum e$t, vti leuent
onus parietum fornicationes, cuneorum diui$ionibus, & ad centrum re-
$pondentes earum conclu$uræ. Cum enim extra trabes, aut liminum ca-
pita, arcus cuneis erunt conclu$i, primum non pandabit materies leuata
onere: deinde $i quod è vetu$tate vitium cœperit, $ine molitione fultura-
rum faciliter mutabitur. Item\’q; quæ pilatim aguntur ædificia, & cu-
neorum diui$ionibus coagmentis ad centrum re$pondentibus, fornices
concluduntur. Extremæ pilæ in his latiores $patio $unt faciundæ, vti vi-
res eæ habentes re$i$tere po$sint, cum cunei ab oneribus parietum pre$si,
per coagmenta ad centrum $e prementes extruderint incumbas. Itaque
$i angulares pilæ erunt $patio$is magnitudinibus continendo cuneos, fir-
mitatem operibus præ$tabunt. Cum in his rebus animaduer$um fuerit,
vtiea diligentia in his adhibeatur, non minus etiam ob$eruandum e$t, vti
omnes $tructuræ perpendiculo re$pondeant, neque habeant in vlla parte
[271]DE ARCHITEC. LIB. VI.
proclinationes. Maxima autem e$$e debet cura $ub$tructionum, quod
in his infinita vitia $olet facere terræ conge$tio. Ea enim non pote$t e$$e
$emper vno pondere, quo $olet e$$e per æ$tatem: $ed hybernis temporibus
recipiendo ex imbribus aquæ multitudinem cre$cens, & pondere, &
amplitudine difrumpit & extrudit $tructurarum $eptiones. Itaque vt
huic vitio medeatur, $ic erit faci\~edum, vti primum pro amplitudine con-
ge$tionis cra$situdo $tructuræ con$tituatur: deinde in frontibus anteri-
des $iue eri$mæ $int, vna $truantur, eæ\’q; inter $e di$tent tanto $patio, quan-
to altitudo $ub$tructionis e$t futura, crafsitudine eadem qua $ub$tructio.
Procurrant autem ab imo, per quam cra$situdo con$tituta fucrit $ub$tru-
ctionis, deinde contrahantur gradatim, ita vti $ummam habeant promi-
nentiam quanta operis e$t cra$situdo. Præterea intror$us contra terre-
num, vti dentes coniuncti muro $erratim $truantur, vti $inguli dentes ab
muro tantum di$cedant, quanta altitudo futura erit fub$tructionis. Cra$-
$itudinis autem habeant dentium $tructuræ vti muri. Item in extremis
angulis cum rece$$um fuerit ab interiore angulo, $patio altitudinis $ub-
$tructionis in vtramq; partem $ignetur, & ab his $ignis diagonios $tructu-
ra collocetur, & ab ea media, altera coniuncta cum angulo muri. Ita den-
tes & diagoniæ $tructuræ non patientur tota vi premere murum, $ed
di$sipabunt retinendo impetum conge$tionis. Quemadmodum opera $i-
ne vitiis oporteat con$titui, & vti caueatur incipientibus expo$ui: nanque
de regulis aut tignis aut a$$eribus immutandis, non eadem e$t cura, quem-
admodum de his, quod ea quamuis $int vitio$a, $aciliter mutantur. Ita
quæ nec $olida quidem putantur e$$e, quibus rationibus hæc poterunt
e$$e firma, & quemadmodum in$tituantur, expo$ui. Quibus autem co-
piarum generibus oporteat vti, non e$t Architecti pote$tas: ideo quod
non in omnibus locis omnia genera copiarum na$cuntur, vti in proximo
volumine e$t expo$itum. Præterea in domini e$t pote$tate, vtrum lateri-
tio, an cementicio, an $axo quadrato velit ædificare. Itaque omnium ope-
rum probationes tripartito con$iderantur, id e$t, fabrili $ubtilitate, ma-
gnificentia, & di$po$itione. Cum magnificenter opus perfectum a$picie-
tur, ab omni pote$tate, impen$æ laudabuntur:cum $ubtiliter, officinatoris
probabitur exactio: cum verò venu$tate, proportionibus, & $ymmetriis
habuerit autoritatem, tunc$uerit gloria Architecti. Hæc autem recte
con$tituuntur, cum is & à fabris, & ab idiotis patiatur accipere $e con$ilia.
Nanque omnes homines, non $olum Architecti, quod e$t bonum po$$unt
probare: $ed inter idiotas & eos hoc e$t di$crimen, quod idiota, ni$i fa-
ctum viderit, non pote$t $cire quid $uturum $it: Architectus autem, $imul
animo con$tituerit, antequam inceperit, & venu$tate, & v$u, & decore.
quale $it futurum, habet definitum. Quas res priuatis ædificiis vtiles pu-
taui, & quemadmodum $it faciendum, quàm aperti$sime potui, per$crip$i.
[272]M. VITRVII POLL.
De expolitionibus autem eorum, vt $int elegantes, & $ine vitiis ad vetu-
$tatem, in $equenti volumine exponam.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
_Aedificia, quæ plano pede in$tituuntur.]_ Plano pede dixit hîc ad
differentiam hypogeorum & concamerationum, vti ad differentiam contignatio-
num dixit lib. _VII_. cap. _I_. Si plano pede erit ruderandum, & cap. _IIII_. eiu$dem
libri, Conclauib{us} quæ plano pede fuerint.
_Ita vti in prioribus libris de muro & de theatris.]_ De mur{is} ex-
po$uit cap. _V_. lib. _I_. de theatro lib. _V_. cap. _III_. $ed ei{us} fundationem peti vult ex
lib. _III_. e$t autem in cap. _III_.
_Sin autem hypogea, concamerationé$que in$tituentur.]_ Sunt
$ubterranea ædificia, arcuato opere extructa, vt cellæ vinariæ, oleariæ, & eiu$modi.
_Medio $patio pandantes.]_ Id e$t incuruatæ, & ponderi cedentes. Ei con-
trarium e$t fornicari, id e$t reniti, pond{us} $ustinere, in diuer$um curuari.
_Frangunt $ub ly$i $tructuras.]_ Valde mihi $u$pect{us} e$t loc{us} hic.
Existimo $cribendum $ua ly$i, id e$t $olutione, & hiatu, aut $ubli$a, aut vocabulum
e$t Architectonicum. De quib{us} verb{is} in proœmio lib. _V_. Vitruui{us} verba fecit.
_Sine molitione fulturarum.]_ Horum verborum $en${us} e$t. Non nece$$e
erit admouere tibicines & fulcimenta, $i quid erit immutandum. Plini{us} libri
_XXXVI_. cap. _V_. CyZici & bouleuterion vocant ædificium amplum, $ine ferres
clauo ita di$po$ita contignatione vt eximantur trabes $ine fultur{is}, ac reponantur.
_Quæ pilatim aguntur ædificia.]_ Id e$t per pil{as}. Sunt autem pilæ
quadratæ, qu{as} Græci {οι}ήλας, id e$t $tel{as} vocant: quo nom<007>ne vtitur I lin. lib. _VI_.
cap. _XXVIII_. Quanquam $telæ propriè dicuntur $tantes in moniment{is} columnæ.
Quæ autem $unt rotundæ, vocantur κίονες & {οι}ύλοι. A pila dixit Cicero Phi-
lipp. _II_. oppilare, pro obfirmare & obcludere. Vti ante ip$um Lucreti{us} lib. _VI_. pro
ob$truere, & liberiorem fluendi cur$um impedire.
E$t quoque, vti po{$s}it magn{us} congest{us} arenæ,
Fluctib{us} aduer${is} oppilare ostia contra,
Cum mare permotum vent{is} ruit int{us} arenam.
A quo postea recentiores medici oppilationem appellarunt iocinor{is}, atque adeò
aliorum vi$cerum vitium.
_Extruderint incumbas.]_ Extruderint pro extru$erint dictum e$t. In-
cumb{as} autem appellare videtur incumbentes cuneos, id e$t reliquos præter me-
dium, qui vn{us} rectè, $iue ad perpendiculum ad centrum fertur. Aut, quod
omnino $entim{us}, eam pilæ partem, vbi arc{us} innituntur. Itali impost{as} ab imponen-
do vocant, quo nomine etiam intelliguntur fulturæ, & veluti mutuli testudinum,
fornicum, & lunulati gener{is} cameræ, quorum formam vnam $ub{ij}ciem{us}. Ad-
monebo tamen obiter ab antiqu{is} Architect{is} omnes ferè in peri$tyl{ij}s, porticib{us},
templ{is}, fenestr{is}, arc{us} non pil{is}, $ed rotund{is} column{is} impo$u<007>$$e, ful$i{$s}éue, ma-
gno vitio, cum debeant $umm{is} trunc{is} re$pondere, atque in <007>stiu$modi operib{us} non
po{$s}int, h{is} rotund{is}, h{is} angul{is} con$tantib{us}, quos nece$$e e$t perpendiculum rotun-
[273]DE ARCHITEC. LIB. VI.
dorum $caporum $uperare, contrà quàm res expetit. Id vit{ij} emendare voluerunt
veteres aliquot Architecti, $ed haud $cio, an omni ex parte fecerint. In {ij}s fuerunt,
qui therm{as} Diocletiani, qui\’{que} Pac{is} templum extruxerat, quod ad $acram viam
Ve$pa$ian{us} ædificandum curauit, atque qui Baechi ad viam Numentanam $ecun-
do ferè ab vrbe lapide Architectat{us} e$t, aut in$taurauit. Illi veluti prorumpen-
tia ex pariete intimarum trabium, id e$t epistyliorum capita Zophoro & coronice
circumornata inter arc{us}, & $ub$titut{as} column{as} protenderunt. Hic non $imula-
uit trabium eruptionem, $ed ceu per frontem pri{us} inter arc{us} & column{as} epi-
$tylium, Zophor{us} & coronix decurri$$ent, imo epistylio, & puluinato Zophoro ad
pares angulos contra column{as} re$ect{<007>s}, coronicum praiectur{as}, vti oper{is} ratio exi-
gebat, distendit. Hoc pacto existimauerunt non e$$e mendo$a $ua opera, & angulos
arcuum firmiora habere cubilia. Non po$$um vlla ratione facere, quin in$citiæ eos
in$imulem, qui med{ij}s arcuat{is} $tructur{is} column{as}, aut qu{as} vocant pilastr{as}, $iue
plan{as} column{as} $uper$truunt. Proximum eorum errorem duco, qui in extruendo
non column{as} column{is} imponunt, $eu eæ $int rotundæ, $eu planæ $int, $ed in me-
d{ij}s inferiorum intercolumn{ij}s $uperiores collocant, quod gen{us} extra vrbem in
Appia via vidim{us}.
Incumbæ forma.
_Vti omnes $tructuræ perpendiculo re$pondeant.]_ Perpendiculi
præter id de quo libro $eptimo demon$trabim{us}, e$t aliud gen{us}, quo exploratur,
vlláne $it in $tructura proclinatio: fieri autem pote$t hoc modo. Sit regula, per
cui{us} medium, quàm longa e$t, deformata $it linea: propendeat è filo plumbum ab
alterutro capite: in altero, vt commodi{us} fiat, $it foramen, in quod po{$s}it plum-
bum intrare, aut aliud quippiam eiu$modi. Ea regula cum admouebitur $tructu-
ræ, $i quidem recta erit, filum è quo pendet plumbum, tanget totam de$criptam
[274]M. VITRVVII POLL.
lineam, $i aliqua inclinatio fuerit, & ip$um filum nece$$e e$t à linea di$cedere.
Ei{us} figuram appo$uim{us}.
Perpendiculi figura.
_Anterides $iue eri$mæ $unt.]_ Nos contrafortia, & ar-
c{us} obnitentes dicim{us}. Itali $peronos, ceu $int calcaria, id e$t obni-
tentes mur{is} pil{as} vocant. Eadem dicuntur {\’δρ}έισματα qua di-
ctione v${us} e$t capite primo libri decimi: Galen{us} commentario in
lib. Hippocrat{is} de articul{is} tertio $cribit ἔρματα dici ab Hippo-
crate fulcimenta, & έρμάσ{αι} fulc<007>re. Idem quarto commentario
annotat dici etiam ήρμᾶ{οθι}. Et commentario tertio de officina me-
dici tradit fulcimenta à Græc{is} appellari non $olum έρμάδματα,
$ed & ἔρματα ex Homeri carmine, vbi έρματα νρῶμ vocantur
ligna, $iue fulcimenta, quæ nauib{us} $upponuntur, ne marce$cant: à
quo έρμά<031>ειμ dixi$$e Hippocratem pro fulcire in eodem commen-
tario legim{us}. Habet $uperbi Tarquin{ij} agger ({is} hodie ab æde
D. Viti vltra Diocletiani therm{as} proten${us} cernitur) anterides,
$ed aliquando frequentiores, aliquando rariores, id e$t pl{us} inter $e
distantes, quàm Vitruu{ij} præ$criptum patitur. Quam rem benè
con$ult{us}, qui$qu{<007>s} fuit ille, Architect{us} pro loci natura tempe-
rauit.
_In extremis angulis cum rece$$um fuerit ab ex-_
_tremo angulo.]_ Locum hunc indicauim{us} l<007>bri primi, capi-
te quinto.
_Ideò quod in omnib{us} locis omnia genera co-_
_piarum na$cuntur.]_ Legendum negatiue, quod non in omni-
b{us} loc{is}. Nam lib. _I_. cap. _II_. dixit non omnib{us} loc{is} arenam fo{$s}i-
tiam na$ci, aut cæmentorum, abiet{is}, $appinorum, marmor{<007>s} co-
piam e$$e. Et in fine $uperior{is} libri de puluere Puteolano hoc ip$um
monuit.
_Officinatoris exactio.]_ Officinator ip$e faber e$t, qui ex-
truit. Architecti verò e$t arbitrari & deformare, id e$t de$ignare.
[275]M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI
TECTVRA LIBER
SEPTIMVS.
PRAEFATIO.
MAIORES cum $apienter, tum etiam vti-
liter in$tituerunt per commentariorum re-
lationes, cogitata tradere po$teris: vtiea non
interirent, $ed $ingulis \,etatibus cre$centia vo-
luminibus ædita, gradatim peruenirent ve-
tu$tatibus ad $ummam doctrinarum $ubtili-
tatem. Itaque non mediocres, $ed infinitæ
$unt his agendæ gratiæ, quod non inuidio$e
$ilentes prætermi$erunt: $ed omnium gene-
rum $en$us con$criptionibus memoriæ tra-
dendos curauerunt. Nanque $i non ita feci$$ent, non potui$$emus $cire,
quæ res in Troia fui$$ent ge$tæ, nec quid Thales, Democritus, Anaxa-
goras, Xenophanes, reliqui\’q; Phy$ici $en$i$$ent de rerum natura, quas\’q;
Socrates, Plato, Ari$toteles, Zenon, Epicurus, alii\’q; Philo$ophi homi-
nibus agendæ vitæ terminationes finiui$$ent, $eu Crœ$us, Alexander,
Darius, cæteri\’q; reges, quasres, aut quibus rationibus ge$si$$ent, fui$$ent
notæ: ni$i maiores præceptorum comparationibus omnium memoriæ
ad po$teritatem commentariis extuli$$ent. Itaq; quemadmodum his gra-
tiæ $unt agendæ, $ic contra, qui eorum $cripta furantes, pro$uis prædicant,
$unt vituperandi: qui\’q; non propriis cogitationibus nituntur $cripto-
rum, $ed inuidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo $unt re-
prehendendi, $ed etiam quia impio more vixerunt, pœna condemnandi.
Nec tamen hæ res non vindicatæ curio$iusab antiquis e$$e memorantur,
quorum exitus iudiciorum qui fuerint, non e$t alienum, quemadmo-
dum $int nobis traditi, explicare. Reges Attalici magnis philologiæ dul-
cedinibus inducti, cum egregiam bibliothecam Pergami, ad communem
delectationem in$titui$$ent. Tunc item Ptolemæus, infinito zelo cupidi-
[276]M. VITRVVII POLL.
tatis\’q; incitatus $tudio, non minoribus indu$triis ad eundem modum con-
tenderat Alexandriæ comparare. Cum autem $umma diligentia perfe-
ci$$et, non putauit id $atis e$$e, ni$i propagationibus in $eminando curaret
augendam. Itaque Mu$is & Apollini ludos dedicauit, & quemadmo-
dum Athletarum, $ic communium $criptorum victoribus præmia & ho-
nores con$tituit. His ita in$titutis, cum ludi ade$$ent, iudices literati, qui
ea probarent erant legendi. Rex cum iam ex ciuitate $ex lectos habui$$et,
nec tam cito $eptimum idoneum inueniret, retulit ad eos, qui $upra bi-
bliothecam fuerant: & quæ$rit, $i quem noui$$ent ad id expeditum. Tunc
ei dixerunt, e$$e quendam Ari$tophanem, qui $ummo $tudio $umma\’q;
diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conuen-
tu ludorum, cum $ecretæ $edes iudicibus e$$ent di$tributæ, cum cæteris
Ari$tophanes citatus, quemadmodum fuerat locus ei de$ignatus, $edit.
Primo Po\~etarum ordine ad certationem inducto cum recitarentur $cri-
pta, populus cunctus $ignificando monebat iudices quod probarent. Ita-
que cum ab $ingulis $ententiæ $unt rogatæ, $ex vna dixerunt. Et quem
maxime animaduerterunt multitudini placui$$e, ei primum præmium,
in$equenti $ecundum tribuerunt. Ari$tophanes verò cum ab eo $ententia
rogaretur, eum primum pronunciari iu$sit, qui minime populo placui$-
$et. Cum autem rex & vniuer$i vehementer indignarentur, $urrexit, &
rogando impetrauit, vt paterentur $e dicere. Itaque $ilentio facto docuit
vnum ex his eum e$$e poëtam, cæteros aliena recitaui$$e. Oportere au-
tem iudicantes non furta, $ed $cripta probare. Admirante populo, & re-
ge dubitante, fretus memoria è certis armariis infinita volumina eduxit,
& ea cum recitatis conferendo coëgit ip$os furatos de $e confiteri. Itaque
rex iu$sit cum his agi furti, condemnatos\’q; cum ignominia dimi$it. Ari-
$tophanem verò ampli$simis muneribus ornauit, & $upra bibliothecam
con$titu<007>t. In$equentibus annis à Macedonia Zoilus, qui adoptauit co-
gnomen, vt Homeroma$tix vocitaretur, Alexandriam venit, $ua\’q; $cri-
pta contra Iliadem & Odi$$eam comparata regi recitauit. Ptolemæus
verò cum animaduerti$$et poëtarum parentem, philologiæ\’q; omnis du-
cem ab$entem vexari, & cuius ab cunctis gentibus $cripta $u$picerentur,
ab eo vituperari, indignatus nullum ei dedit re$pon$um. Zoilus autem
cum diutius in regno fui$$et inopia pre$$us, $ummi$it ad regem po$tulans,
vt aliquid $ibi tribueretur. Rex verò re$pondi$$e dicitur, Homerum, qui
ante annos mille dece$si$$et, æuo perpetuo multa millia hominũ pa$cere,
item debere qui meliori ingenio $e profiteretur, non modo $e vnum, $ed
etiam plures alere po$$e. Et ad $ummam, mors eius, vt paricidu damnati,
varie memoratur. Alii eum $crip$erunt à Philadelpho e$$e in crucem fi-
xum, nonnulli in eum lapides e$$e coniectos, alii Smyrnæ viuum in py-
ram coniectum: quorum vtrum ei acciderit, merenti digna con$titit pœ-
[277]DE ARCHITEC. LIB. VII.
na. Non enim aliter videtur promereri, qui citat eos, quorum re$pon$um,
quid $en$erint$cribentes, non pote$t coram indicari. Ego verò Cæ$ar, ne-
que alienis indicibus mutatis, interpo$ito nomine meo id profero corpus,
neque vllius cogitata vituperans, in$titui ex eo me approbare. Sed omni-
bus $criptoribus infinitas ago gratias, quod egregiis ingeniorum $olertiis
ex æuo collatis, abundantes aliis alio genere copias præparauerunt. Vn-
de nos vti fontibus haurientes aquam, & ad propria propo$ita traducen-
tes, fœcundiores, & expeditiores habemus ad $cribendum facultates:tali-
bus\’q; confidentes autoribus audemus in$titutiones nouas comparare.
Igitur tales ingre$$us eorum habens, quos ad propo$iti mei rationes ani-
maduerti præparatas, inde $umendo progredi cœpi. Nanque primum
Agatarchus Athenis Ae$chylo docente, tragœdiam $cenam fecit, & de ea
commentarium reliquit. Ex eo moniti Democritus, & Anaxagoras, de
eadem re $crip$erunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum ra-
diorum\’q; exten$ionem, certo loco centro con$tituto, ad lineas ratione na-
turali re$pondere: vti de incerta re certæ imagines ædificiorum in $cena-
rum picturis redderent $peciem: & quæ in directis planis\’q; frontibus $int
figuratæ, alia ab$cedentia, alia prominentia e$$e videantur. Po$tea Sile-
nus de $ymmetriis Doricorum edidit volumen. De æde Iunonis, quæ e$t
Sami Dorica Theodorus, Ionica Ephe$i, quæ e$t Dianæ, Cte$iphon &
Metagenes. De fano Mineruæ, quod e$t Priene Ionicum, Phileos. Item
de æde Mineruæ Dorica, quæ e$t Athenis in arce, Ictinus & Carpion.
Theodorus Phoceus de Tholo, qui e$t Delphis. Philo de ædium $acra-
rum $ymmetriis, & de armamentario, quod fuerat Pyræi portu. Hermo-
genes de æde Dianæ Ionica, quæ e$t Magne$iæ p$eudodipteros, & Liberi
patris Teo monopteros. Item Argelius de $ymmetriis Corinthiis, & Io-
nico Trallibus Ae$culapio, quod etiam ip$e $ua manu dicitur feci$$e. De
Mau$oleo Satyrus & Phyteus: quibus vere felicitas $ummum maxi-
mum\’q; contulit munus. Quorum enim artes æuo perpetuo nobili$si-
mas laudes, & $empiterno florentes habere iudicantur, & cogitatis egre-
gias operas præ$titerunt. Nanque $ingulis frontibus $inguli artifices $um-
p$erunt certatim partes ad ornandum & probandum, Leochares, Brya-
xes, Scopas, Praxiteles, nonnulli etiam putant Timotheum, quorum ar-
tis eminens excellentia coëgit ad $eptem $pectaculorum eius operis per-
uenire famam. Præterea minus nobiles multi præcepta $ymmetriarum
con$crip$erunt, vt Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leonides,
Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor. Non minus de machinationi-
bus, vti Cliades, Architas, Archimedes, Cte$ibios, Nymphodorus, Phi-
lo Byzanteus, Diphilos, Charidas, Polyidos, Phyros, Age$i$tratos. Quo-
rum ex commentariis, quæ vtilia e$$e in his rebus animaduerti, collecta,
in vnum coëgicorpus, & ideo maxime, quod animaduerti in ea re ab
[278]M. VITRVVII POLL.
Græcis volumina plura ædita, ab no$tris oppido quàm pauca. Fu$sitius
enim mirum de his rebus primus in$tituit ædere volumen. Item Teren-
tius Varro de nouem di$ciplinis, vnum de Architectura. Pub. Septimius
duo. Amplius verò in id genus $cripturæ adhuc nemo incubui$$e videtur,
cum fui$$ent & antiqui ciues magni Architecti, qui potui$$ent non mi-
nus eleganter $cripta comparare. Nanque Athenis Anti$tates, & Cal-
le$chros, & Antimachides, & Porinos Architecti, Pi$i$trato ædem Ioui
Olympio facienti, fundamenta con$tituerunt. Po$t mortem autem eius,
propter interpellationem Reip, incepta reliquerunt. Itaque circiter annis
ducentis pò$t, Antiochus rex, cum in id opus impen$am e$$et pollicitus,
cellæ magnitudinem, & columnarum circa dipteron collocationem, epi-
$tyliorum, & cæterorum ornamentorum ad $ymmetriarum di$tributio-
nem, magna $olertia $cientia\’q; $umma, ciuis Romanus Co$$utius nobili-
ter e$t Architectatus. Id autem opus non modo vulgo, $ed etiam in pau-
cis à magnificentia nominatur. Nam quatuor locis $unt ædium $acra-
rum marmoreis operibus ornatæ di$po$itiones, è quibus propriæ de his
nominationes clari$sima fama nominantur. Quorum excellentiæ, pru-
dentes\’q; cogitationum apparatus, $u$pectus habent in deorum $e$simo-
nio. Primum\’q; ædes Ephe$i Dianæ Ionico genere ab Cte$iphonte Gno-
$io, & filio eius Metagene e$t in$tituta, quam po$tea Demetrius ip$ius
Dianæ $eruus, & Peonius Ephe$ius dicuntur perfeci$$e. Mileti Apollini
item Ionicis $ymmetriis idem Peonius Daphnis\’q; Mile$ius in$tituerunt.
Eleu$inæ Cereris & Pro$erpinæ cellam, immani magnitudine, Ictinus
Dorico more, $ine exterioribus columnis ad laxamentum v$us $acrificio-
rum pertexit. Eam autem po$tea, cum Demetrius Phalereus Athenis
rerum potiretur, Philon ante templum in fronte columnis con$titutis
pro$tylon fecit. Ita aucto ve$tibulo laxamentum initiantibus, operi\’q;
$ummam adiecit autoritatem. In A$ty verò Iouem Olympium amplo
modulorum comparatu, Corinthiis $ymmetriis & proportionibus (vti
$uprà $criptum e$t) architectandum Co$$utius $u$cepi$$e memoratur. Cu-
ius commentarium nullum e$t inuentum: nec tamen à Co$$utio $olum
de his rebus $cripta $unt de$ideranda, $ed etiam à C.Mutio, qui magna
$cientia confi$us ædes Honoris & Virtutis Marianæ cellæ, columnarum\’q;
& epi$tyliorum $ymmetrias legitimis artis in$titutis perfecit. Id verò $i
marmoreum fui$$et, vt haberet, quemadmodum ab arte $ubtilitatem, $ic
à magnificentia & impen$is autoritatem, in primis & $ummis operibus
nominaretur. Cum ergo & antiqui no$tri inueniantur non minus quàm
Græci fui$$e magni Architecti, & no$træ memoriæ $atis multi, & ex his
pauci præcepta edidi$$ent, non putaui $ilendum, $ed di$po$ite $ingulis vo-
luminibus de $ingulis exponendum. Itaq; quoniam $exto volumine pri-
uatorum ædificiorum rationes per$crip$i, <007>n hoc qui $eptimum tenet nu-
[279]DE ARCHITEC. LIB. VII.
merum, de expolitionibus, quibus rationibus & venu$tatem & firmita-
tem habere po$sint, exponam.
IN M. VITRVVIVM POLLIO
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
SEPTIMVS.
IN PROOEMIVM ANNOT.
_CVm egregíam bíblíothecam Pergamí, & c.]_ In qua
erant librorum ducenta millia autore Plutarcho in vita M. Anto-
n{ij}. Non prætermittam quod $cribit Galen{us} in librum Hippocrat{<007>s}
de natura humana commentario primo, inter Reges Alexandriæ
& Pergami magnam fui$$e in comparand{is} veterib{us} libr{is} con-
tentionem, nec ante eorum ætatem vllum vnquam librum fal$um habui$$e titu-
lum: vt vero propo$itum præmium {ij}s, qui antiqui cuiu$piam autor{is} librum offer-
rent, tum cœpi$$e multos fal$o titulo in$ignitos adferri.
_Contenderat Alexandríæ comparare.]_ In ea bibliotheca ad millia
ferme voluminum $eptingenta fui$$e $cribit Gelli{us} lib. _VI_. cap. vltimo. Memine-
runt ei{us} Eu$ebi{us} libro octauo de præparatione euangelica, Ammian{us} libro
_XXII_. & Ariste{as} libro de $eptuaginta interpretib{us}. Galen{us} etiam commenta-
rio $ecundo in tertium librum Hippocrat{is} de vulgarib{us} morb{is}, testat{us} e$t, mi-
rum fui$$e Ptolemæi in comparand{is} libr{is} $tudium. Magnum istud quidem e$t, $ed
mag{is} mirum, Epaphroditum Chæroneum Grammaticæ profe$$orem, qui à libell{is}
fuit Neron{is}, triginta millia optimorum librorum habui$$e.
_Ioníca Ephe$í, quæ e$t Díanæ.]_ Hanc ædem dipteron fui$$e, $cribit
lib. _III_. cap. _I_. Porro autem Architecti nomen non vno modo $criptum reperio. Pli-
ni{us} quidem certè ei{us} meminit libri _VII_. cap. _XXXVII_. & libri _XXXVI_.
cap. _XIIII_. Quib{us} in loc{is}, po$t Hermolai credo emendationem, Cte$iphontem, vti
nunc apud Vitruuium legitur, dictum inueni{as}, cum in antè impre{$s}{<007>s} libr{<007>s} Cre$i-
phon vocaretur, in manu$cript{is} modo Chry$ippon, modo Chre$ipheon. Strabon{is}
Græci codices germanam mea $ententia $criptionem retinuerunt, in quib{us} Cher$i-
phron nominatur. Id verò reperi{as} libro quarto & decimo. Templi meminit Sybil-
la Per$ica, quæ & Cumæa vocata e$t, oraculorum libro quinto.
_Item ín æde Míneruæ Dorícæ, quæ e$t Athenís.]_ Scribendum
Dorica, refertur enim ad ædem, cui{us} $pecies erat Dorica, ita enim fieri oportere
præcepit libri primi cap. _II_. D<007>xi autem de ea æde, cap. _VII_. lib. _IIII_. Neque
verò quenquam mouerit, quod in eo cap. in vulgata $ectione, de Tu$can{is} ædib{us}
præ$cribat, fuerat certè inchoandum caput ($i modo op{us} hoc in capita distribuen-
dum venerat) ibi, Fiunt autem ædes rotundæ: quod monopterarum & dipterarum
[280]M. VITRVVII POLL.
ratio, ad omne ædium $acrarum gen{us}, id e$t Ionicarum, Doricarum, Corinthiarum,
& Tu$canarum pertineat.
_Et Líberí patrís teomonopteros.]_ Coaluerunt uitio$a in$itione duæ
dictiones. Monui lib. _III_. non vnam e$$e, $ed du{as}, hoc $en$u, In Teo fuit ædes mono-
pteros dicata Baccho, de qua $crip$it Hermogenes. Quid autem e$$et monopteros ædes,
$crip$im{us} lib. _IIII_. cap. _VII_. De Teo verò dixi lib. _III_. cap. _II_. Lege Strabonem
lib. _XIIII_. & Stephanum By<052>antinum lib. de vrbib{us}.
_De Mau$oleo Satyrus & Pytheus.]_ Meminit Pyth{ij} veter{is} cuiu$-
piam Architecti cap. _I_. lib. _I_. qui ædem Mineruæ $it Prienæ Architectat{us}. Et
lib. _IIII_. cap. _III_. Pytheum dicit, vt po{$s}it idem e$$e Architect{us}: tantum moneo,
nihil $tatuo.
_Nanque $íngulís frontíbus $íngulí artí$íces.]_ De Mau$oleo Plini{us}
lib. _XXXVI_. cap. _V_. in hunc modum tradit, Patet ab Austro & Septentrione
$exagenos ternos pedes. Breui{us} à frontib{us} toto circuitu pedes quadringentos vnde-
cim. Attollitur in altitudinem _XXV_. cubit{is}. Cingitur column{is} _XXXVI_. Ab
Oriente cælauit Scop{as}, à Septentrione Briaxes, à Meridie Timothe{us}, ab occa$u Leo-
chares. Lege reliqua.
_Coëgít ad $eptem $pectaculorum eíus operís perueníre for-_
_mam.]_ Orb{is} $eptem miracula præter cæteros recen$et Ca{$s}iodor{us}, Variarum
lib. _VII_. Ei{us} verba hæc $unt, Ferunt pri$ci $eculi narratores fabricarum $eptem
tantum terr{is} attributa miracula. Ephe$i Dianæ templum, Regis Mau$oli pulcher-
rimum monumentum, à quo & Mau$olea dicta $unt, Rhodi $ol{<007>s} æneum $ignum,
quod Colo$${us} vocatur, Iou{<007>s} Olympici $imulacrum, quod Phidi{as} prim{us} artificum
$umma elegantia ebore auro\’{que} formauit, Cyri Medorum reg{is} dom{us}, quam Mem-
non arte prodiga, illigat{is} auro lapidib{us} fabricauit, Babyloniæ muri, quos Semira-
m{is} regina latere cocto, $ulphure, ferro\’{que} con$truxit, Pyramides in Aegypto, qua-
rum in $uo $e $tatu vmbra con$umens vltra con$truction{is} $patia nulla parte re$pi-
citur. Si qu{is}, quæ de orb{<007>s} miracul{is} $cribunt Diodor{us} Sicul{us}, & Antipater
lib. _I_. Epigrammaton Græcorum cum h{is} & quæ memor at Higin{us} libri fabula-
rum capite _CCXXIII_. conferat, poterit quatuordecim colligere. tam diuer$a
traduntur.
_Eupranor.]_ Scribo Euphranor, vt apud Plinium lib. _XXXV_. cap. _XI_.
_In deorum $e$símonío.]_ Pro templ{is} interpretor, quod tamen non memi-
ni apud alium autorem legere.
_Aedes Honorís & Vírtutís Maríanæ cellæ.]_ Ei{us} æd{is} mentio e$t
lib. _III_. cap. _I_. & apud Plutarchum lib. de fortuna Romanorum. Marmorea tabu-
la inuenta in via Flaminia indicat de manub{ij}s Cimbric{is} & Theutonic{is} extru-
ctam. Fuit autem in ea Exquilini mont{is} parte, quæ vulgò Merulana pro Mariana
vocata e$t. Illud verò prætermitti non debet, quod D. Augustin{us} intellexit libro
de ciuitate dei quinto, cap. _XII_. (quem locum inueni{as} in nono $ermone $ecundæ par-
t{is} ro$ar{ij} Bernardini à bust{is}, & $exage$ima con$yderatione primæ part{is} gloriæ
mundi Bartholomæi à Cha$$eneo, fal$o citatum, vt hac quoque parte demerear $tu-
dio$os) neminem Honor{is} templum ingredi potui$$e, qui non e$$et pri{us} Virtut{is}
ingre$${us}.
[281]DE ARCHITEC. LIB. VII.
Deruder atione commode perficienda. # _CAP. I._
PRIMVM’QVE incipiam de ruderatione, quæ
principia tenet expolitionum, vti curio$ius, $umma\’q;
prouidentia $olidationis ratio habeatur. Et $i plano pe-
de erit ruderandum, quæratur $olum $i $it perpetuo $o-
lidum, & ita exæquetur, & inducatur cum $tatumine
rudus: $i aut omnis, aut ex parte, cong e$titius locus fue-
rit, fi$tucationibus cum magna cura $olidetur. In contignationibus verò
diligenter e$t animaduertendum, ne quis paries, qui non exeat ad $um-
mum, $it extructus $ub pauimentum, $ed potius relaxatus $upra $e pen-
dentem habeat coaxationem. Cum enim $olidus exit, contignationibus
are$centibus, aut pandatione $identibus, permanente $tructuræ $olidita-
te, dextra ac $ini$tra $ecundum $e facit in pauimentis nece$$ario rimas.
Item danda e$t opera, ne commi$ceantur axes e$culini quernis, quod
querni $imul ac humorem perceperunt, $e torquentes rimas faciunt in
pauimentis. Sin autem e$culus non erit, & nece$sitas coëgerit propter ino-
piam vti quernis, $ic videtur e$$e faciendum, vt $ecentur tenuiores: quo
minus enim valuerint, eo facilius clauis fixi cõtinebuntur. Deinde in $in-
gulis tignis extremis partibus axis, bini claui figantur, vti nulla ex parte
po$sint $e torquendo anguli excitare. Nanque de cerro, aut fago $eu far-
no, nullus ad vetu$tatem pote$t permanere. Coaxationibus factis, $i erit,
filex: $i non, palea $ub$ternatur, vti materies ab calcis vitiis defendatur.
Tunc in$uper $tatuminetur ne minore $axo, quàm quod po$sit manum
implere: $tatuminibus inductis ruderetur. Rudus $i nouum erit, ad tres
partes vna calcis mi$ceatur, $i rediuiuum fuerit, quinq; ad duum mixtio-
nes habeant re$pon$um. Deinde rudus inducatur, & vectibus ligneis de-
curiis inductis crebriter pin$atione $olidetur, & id non minus pin$um ab-
$olutum cra$situdine $it dodrantis. In$uper ex te$ta nucleus inducatur,
mixtionem habens ad tres partes vnam calcis, vti ne minore $it cra$situ-
dine pauimentum digitorum $enum. Supra nucleum, ad regulam & li-
bellam exacta, pauimenta $truantur, $iue $ectilibus, $eu te$$eris. Cum ea
extructa fuerint, & fa$tigia extructiones habuerint, ita fricentur, vti $i $e-
ctilia $int, nulli gradus in $cutulis, aut trigonis, aut quadratis, $eu fauis
extent. Sed coagmentorum compo$itio planam habeat inter $e directio-
nem. Si te$$eris $tructum erit, vt eæ omnes angulos habeant æquales, nul-
libi\’q; à fricatura extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes æquali-
ter plani, non erit exacta, vt oportet, fricatura. Item te$tacea $picata ti-
burtina $unt diligenter exigenda, vt non habeant lacunas, nec extantes
tumulos, $ed $int extenta, & ad regulam perfricata. Super fricaturam (le-
[282]M. VITRVVII POLL.
uigationibus & polituris cum fuerint perfecta) incernatur marmor, &
$upra loricæ ex calce & arena inducantur. Sub dio verò maxime idonea
faciunda $unt pauimenta, quod contignationes humore cre$centes, aut
$iccitate decre$centes, $eu pandationibus $identes, mouendo $e, faciunt vi-
tia pauimentis. Præterea gelicidia & pruinæ non patiuntur ea integra
permanere. Itaque $i nece$sitas coëgerit, vt minime vitio$a fiant, $ic erit
faciundum. Cum coaxatum fuerit, $uper altera coaxatio tran$uer$a $ter-
natur, clauis\’q; fixa duplicem præbeat contignationi loricationem: dein-
de ruderi nouo tertia pars te$tæ tu$æ admi$ceatur, calcis\’q; duæ partes ad
quinque mortarii mixtionibus præ$tent re$pon$um. Statuminatione fa-
cta, rudus inducatur, id\’q; pin$um ab$olutum ne minus pede $it cra$$um.
Tunc autem nucleo inducto (vti $uprà $criptum e$t) pauimentum è te$-
$era grandi circiter binum digitum cæ$a $truatur, fa$tigium habens in pe-
des denos, digitos binos: quod $i bene temperabitur, & recte fricatum
fuerit, ab omnibus vitiis erit tutum. Vtiautem inter coagmenta mate-
ries ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis ante hyemem $aturetur,
ita non patietur in $e recipere gelicidii pruinam. Sin autem curio$ius vi-
debitur fieri oportere, tegulæ bipedales inter $e coagm\~etatæ $upra rudus
$ub$trata materia collocentur, habentes $ingulis coagmentorum fronti-
bus exci$os canaliculos digitales: quibus iunctis impleantur calce ex oleo
$ubacta, confricentur\’q; inter $e coagmenta compre$$a. Ita calx, quæ erit
hærens in canalibus, dure$cendo, non patietur aquam, neque aliam rem
per coagmenta tran$ire. Cum ergo $uerit hoc ita per$tratum, $upra nu-
cleus inducatur, & virgis cædendo $ubigatur. Supra autem $iue ex te$$e-
ra grandi, $iue ex $pica te$tacea $truantur, fa$tigiis, quibus e$t $uprà $cri-
ptum, & cum $ic erunt facta, non cito vitiabuntur.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
_Et índucatur cum $tatumíne rudus.]_ Statumen dicitur, quicquid
prθ fulcimento $ternitur, id e$t pauimentorum imum $tratum, induction{is} corium
imum. Fieri $tatumen debere in pauiment{is} non minore $axo, quàm quod po{$s}it ma-
num implere, paulò pò$t tradit.
_Síaut omnís.]_ Non dubito quin $cribendum $it, Sin autem omn{is}, $ententiæ
ita postulante, & adiuuantib{us} aliquib{us} libr{is}.
_Fí$tucatíoníbus cum magna cura $olídetur.]_ Id e$t palationib{us},
pal{is} aut $ublic{is} v$tulat{is} con$ix{is}, & machin{is} adact{is}. Aut $impliciter intellige
$olum fistuca exæquari & firmari: quod Plini{us} tradit libri _XXXVI_. cap. _XXV_.
qua in $ignificatione $uprà v${us} e$t lib. _III_. cap. _III_. & infrà lib. _X_. cap. _III_.
_Pandatíone $ídentíbus.]_ Hoc ip$o in capite paulò mox, Contignationes
humore cre$centes, aut $iccitate decre$centes, $eu pandat<007>onib{us} $identes, mouendo $e
faciunt vitia pauiment{is}.
[283]DE ARCHITEC. LIB. VII.
_Ne commí$ceantur a$$es æ$culíní quernís.]_ Palladi{us} lib. _I_. cap.
_IX_. ita hoc expre{$s}it. Deinde vt axes quernæ cum æ$cule{is} non mi$ceantur. Nam
querc{us} humore concepto, cum $e cœperit $iccare, torquebitur, & rim{as} in pauimen-
to faciet, æ$cul{us} autem $ine vitio durat. Sed $i quercu $uppetente æ$cul{us} de$it, $ub-
tiliter querc{us} $iccetur, & tran$uer${us}, atque direct{us} duplex ponatur ordo tabu-
larum, clau{is} frequentib{us} fix{us}.
_Nanque de cerro aut fago $eu farno nullus ad vetu$tatem_
_pote$t permanere.]_ Palladi{us} memorato loco dicit h{as} arbores diuti{$s}imè du-
rare, $trat{is} pale{is} vel filice. Farnum autem etiam hodie vocat Italia de genere
quercuum arborem.
_Coa$$atíoníbus factís $i erít filex.]_ In Plin. lib. _XXXVI_. cap. _XXV_.
vbi eandem rem tradit, mendo$e $criptum e$t $ilice pro filice: vt in Vitruuian{is} ali-
quot codicib{us} $ilex pro filex, quæ eadem d<007>citur filix. Ei{us} duo e$$e genera $cribit
Plini{us} lib. _XXVII_. cap. _IX_. A filice filectum, vti à carice carectum, & fili-
cati calices, filicatæ\’{que} pateræ. Cicero in paradox{is}, Min{us}´ne grat{as} d{ij}s immor-
talib{us} capedines ac fictiles vrnul{as} fui$$e, quam filicat{as} aliorum pater{as} arbitra-
mur? Sext{us} Pompei{us} interpretatur ad filic{is} $peciem cælat{as}. Idem à filice fili-
cenes dictos prodit malos, & nulli{us} v${us}.
_Ne mínore $axo, quàm quí po$sít manum ímplere.]_ Facile e$t
vel indocti{$s}imo iudicare, $cribendum e$$e, quàm quod. Ni$i forte pro aduerbio in-
terpretari qu{is} maluerit. Quod haud $cio an alibi apud Vitruuium reperi{as}, apud
al<007>os certe frequenti{$s}imè.
_Rudus $í nouum erít, ad tres partes vna calcís mí$ceatur.]_
Palladi{us} lib. _I_. cap. _IX_. Statuminab{is} rud{us}, id e$t $axi contu$i du{as} partes, &
cum vna calc{is} temperatæ con$titues.
_Sí redíuíuum fuerít.]_ Id e$t è veteri renouatum. Vtuntur enim ad pa-
uimenta duplici rudere, nouo, quod fit è lapide tunc primum contu$o, aut test{<007>s}, ad-
dita vna parte calc{is} ad du{as}. Vetere $iue rediuiuo ex pauiment{is}, aut ædific{ij}s di-
rut{<007>s}, in quo mi$cendo min{us} op{us} e$t calc{is}, $ed ad quinque $ufficiunt partes duæ.
_Decurí\’js ínductís.]_ Id e$t inducta hominum decuria $iue multitudine
qui ligne{is} vectib{us} pin$ant, & $ubigant materiam, vt mox cap. _III_. Pudet quen-
quam repertum e$$e, qui pro bacul{<007>s} decuri{as} accept{as} e$$e $criberet.
_Cra$sítudíne $ít dodrantís.]_ Nouem pollicum. Nam pollex vncia e$t, id
e$t pars ped{is} duodecima.
_In$uper ex te$ta nucleus índucatur.]_ Nucleum vocat maximè re$i-
$tentem crustam, $iue corium, id e$t medium $iue interi{us} pauimentum. Italum
vulg{us} animam appellat.
_Síue $ectílíbus, $eu te$$erís.]_ Pauimenta, à pauiendo, id e$t feriendo, di-
cta, vt ip$um in$trumentum pauicula vocatur, principio picta fuerunt, postea fa-
cta $unt lithostrota, id e$t lapill{is} $trata, quorum fit mentio apud Varronem lib. _III_.
rei rusticæ, cap. _I_. & Plinium lib. _XXXVI_. cap. _XXV_. Per $ectilia intelligo $e-
ct{as} paru{as} crust{as}, in varios interdum colores, id e$t op{us} amu$$eatum, $iue mu-
$eacum, $iue mu$iuum, vt Spartian{us} in Pe$cennio dicit, & D. Augustin{us} libro
de ciuitate dei _XVI_. capite octauo: vulgò Mu$aicum vocam{us}: per te$$er{as} autem,
[284]M. VITRVVII POLL.
quadrata grandia. Op{us} mu$iuum expre{$s}it Nil{us} Scholastic{us} Epigrammaton
lib. _IIII_. - πῶς ὀκ λίθ{οὺ} ἄ{λλ}οθεμ α{λλ}Ης Συμφερτὸς, γενόμ{ην} {ὀε}απίνκς τάτυρ<033>.
Alciat{us} vertit, _Qua arte ex al{ij}s al{ij}s\’{que} lapill{<007>s} Tam citò compo$itum trã$ierim
in $atyrum. Artifices dicuntur Mu$iuar{ij} à Theodo$. & Valentiniano, Codic{is} lib. _X_.
de excu$ationib{us} artificum. Mu$iui oper{is} pauimenti accurati{$s}ima & exqui$iti$-
ma diligentia, atque arte con$ert{as} & coagmentat{as} particul{as} vidim{us} Tyburti
in villa quæ dicitur Quintiliani, & Romæ in ædib{us} Matthæi Sa{$s}{ij}, & in Auen-
tino monte in D. Alex{ij} templo (quo in loco fuerat Hercul{is}) ad aram maximam.
In e{is} inquam particul{is} te$$ellulata marmora m<007>nutul{<007>s} fab{is} non maiora, pi$cium,
$ed & aliarũ rerum effigies var{ij}s colorib{us} emendatè & graphicoteros imitantur.
Lib\~eter in hoc diuerti, quòd $cirem pauci{$s}im{<007>s} animaduer${as} e$$e eiu$modi pauimen
torũ reliqui{as}. Nota enim $unt omnib{us} templi Bacchi lacunaria, via Numentana.
_Nullígradus ín $cutulís.]_ Palladi{us} lib. _I_. cap. _IX_. Te$$er{as} & $cutu-
l{as} in pauimento dixit pro frust{is} quadrat{is} et rotund{is}, à $cuti figura, à qua etiam
$cutulatum equum appellant autores, qui vulgò pomulat{us} vocatur: & $cutula-
tum aranearum rete nominatur Plinio lib. _XI_. cap. _XXIII_. Nam $cutul{as} idem
autor l<007>b. _XVII_. cap. _XVI_. intelligit cortices, qui in emplastratione ex arborib{us}
$cuti figura eximuntur, & qui eadem forma ponuntur.
_Seu fauís extent.]_ Nos cum quærerem{us} quid hoc nomine $ignificaretur,
incidim{us} in apum aluearia, contemplati $um{us} cell{as} $exangul{as}, tum intellexi-
m{us} Vitruuium fauos dixi$$e pro frust{is} hexagon{is}. Nam $au{us}, vt $cribit Varro
lib. _III_. rei rusticæ, cap. _XVI_. e$t, quem fingunt apes multicauatum è cera, cum
$ingula caua $ena latera habeant, quot $ingul{is} pedes dedit natura. Quanquam non
$emper eiu$dem figuræ reperiri, autor e$t Columella lib. _IX_. cap. _XV_. $ed & qua-
drata, & rotunda, & longa.
_Et $uprà, lorícæ ex calce & arena.]_ Id e$t tectorium, crusta, corium.
Vnde loricare parietes Varroni de re rustica lib. _I_. cap. _LVII_. Plini{us} de ichneu-
mone loquens lib. _VIII_. cap. _XXIIII_. dicit eum limo $e mergere, $iccare\’{que} $ole,
& huiu$modi cor{ij}s $e loricare. Loricationem verò paulò pò$t cum d<007>cit, non corium
intellexit, quod quibu$dam vi$um, $ed contabulationem. Duplici enim $ectilium
illarum tabularum textura, arrectariarum & tran$uer$ariarum (quarum capita
nece$$arium præfigi ne torqueantur) eodem tenore ceu caten{is} quibu$dam tigna re-
tinentur, ne pandare & $idere po{$s}int, & eiu$modi operimento ab in<007>uria æ$tat{is} at{que}
humor{is} vindicantur. Loricã interpretati $um{us} lib. _II_. e$$e te$taceam $tructuram, id
e$t, veluti coronices proiectas, $iue $emifastigia, quæ $till<007>cidiũ à parietib{us} arcerent.
Apud Vegetium lib. _IIII_. loricula $ignificat id munimentum, quod vrbium ob-
$e$$ores vltra iactum teli ædificant, fo$$a, vallo, $udib{us}, & turricul{is} instructa,
vt erumpentib{us} è ciuitate ob$istere po{$s}int. Et loriculam D. Hieronym{us} contra
Pelagianos lib. _I_. ex Deuteronom{ij} cap. _XXII_. vertit pro murulo, qui in circuitu te-
ctorum fit, nequ{is} in præceps labatur, quod interpretes $eptuaginta {στ}εφαν{ην} dixe-
runt. Nam quod E<052>echiel{is} cap. _XL_. Π{δρ}ίβολον Symmach{us}, & illi verterunt
($i modo eorum e$t ver$io, de quo video plero$que dubitare, neque id forta$$e ab re-
D. enim Hieronym{us} non vno tantum loco, $ed & Io$eph{us} in præfatione Iudaica-
rum antiquitatum, tradunt $eptuaginta illos duos legem tantum, id e$t quinque
[285]DE ARCHITEC. LIB. VII.
Mo$is libros in Græcam linguam tran$tuli$$e) quod inquam $eptuaginta interpretes
dixerunt πε{εί}εολομ Symmach{us} item, Aquila autem & Theodotio murum, vt
$cribit idem Hieronym{us}, id verò loriculam dici oportui$$e contendim{us}.
_Sub dío verò maximè idonea faciunda $unt pauimenta.]_ Sub-
dialia pauimenta, qu{as} mei terrace{as} dicunt, Græci inuenere, vt $cribit Plini{us}
lib. _XXXVI._ cap. _XXV._ Eodem loco $ubtegulanea pauimenta vocat quæ $ub dio
non $unt.
_Calcí$que duæ partes ad quinque mortarij.]_ Proport<007>o e$t dupla
$e$quialtera. Aduerte autem hoc loco mortarium dici non pro ip$o lacu, vbi rutro
$ubigitur, vt $uprà libro quinto, capite vltimo, $ed pro ip$o rudere, $iue materia. Ita
ad finem librioctaui v$urpatum reperies. Plini{us} hunc locum mutuat{us} e$t memo-
rato capite. Nece$$arium, inquit, ruderi nouo tertiam partem testæ tu$æ addi, deinde
rud{us}, in quo duæ quintæ calc{is} mi$ceantur.
_Tunc autem nucleo inducto.]_ Cra$$o $ex digitos, vt præcipit Plini{us}
dicto cap. _XXV._ hoc e$t $e$uipalmũ. Digiti enim pro ped{is} decim{is} $ext{is} partib{us},
& pollices pro duodecim{is} apud autores intelligendi, ne incerta $it men$urandi ra-
tio. Plini{us} libro _XV._ cap. _XXIIII._ Digitorum homin{is} longitudo ill{is}, & interina
falcata pollicari latitudine. Idem lib. _XIII._ cap. _XXIII._ de $ari loquens, ait, Circa
Nilum na$cens duorum cubitorum altitudine, pollicari cra{$s}itudine. Neque interea
quenquam mouere debet, quod eiu$dem libri capite nono, brachialem cra{$s}itudinem
nominet.
_In pedes denos digitos binos.]_ Plini{us} $e$quuncem dicit, id e$t vn-
ciam cum dimidia, $iue pollicem cum $emi$$e, qui $unt digiti duo. Sanè vncia conti-
net digitum vnum, & tertiam digiti partem, $extans duos, & du{as} terti{as}, qua-
drans quatuor, qui e$t palm{us} m<007>nor, id e$t παλμς\‘α, triens quinque & vnam ter-
tiam, quincunx $ex & du{as} terti{as}, $em{is} $iue $emipes octo, $eptunx nouem &
vnam tertiam, bes decem & du{as} terti{as}, dodrans duodecim, e$t\’q; Græc{is} ω<007>θαμ\‘α:
mendo${us} enim e$t Etymolog{us}, vbi pro {δι}ώ{δι2]εκα $criptum e$t {δί}έκα, dextáns tre-
decim & vnam tertiam: deunx quatuordecim & du{as} terti{as}. Pes qui {as} & pon-
do habetur (vnde dupondium Columellæ lib. _III._ cap. _XV._ libri quarti capite pri-
mo, & cap. _XXXII._ lib. _XI._ cap. _II._ & libri _XII._ cap. _II._) $edec<007>m continet.
Hoc ratiocin{ij}) per digitos gen{us} dixim{us} min{us} e$$e expeditum. Sed illud annota-
tione dignum $uccurrit, quod Columella lib. _XII._ cap. _XXXIIII._ decoquere ad
palmum v$urpat pro decoquere ad quart{as} partes. Min{us} tamen mirum atque
illud, quòd in lege duodecim tabularum dicitur pes $esterti{us}, pro pedib{us} duob{us}
& $emi$$e.
_Fracib{us} quotann{is} ante hyemem $aturetur.]_ Id e$t olei fecib{us},
amurca, retrimento olei. Sunt enim fraces olearum carnes, & inde feces. Autor Pli-
ni{us} lib. _XV._ cap. _VI._
_Tegulæ bipedales inter$e coagmentatæ.]_ Hunc locum ita e$t imi-
tat{us} Palladi{us} lib. _VI._ cap. _XI._ Tunc antequam rud{us} $iccetur, biped{as} (intellige
tegul{as}) quæ per omnia latera canaliculos habeant digitales, iungem{us} <007>ta, vt cal-
ce viua ex oleo temperata, bipedarum canales, qui inter $e connectendi $unt, im-
pleantur, & earum coniunctione rud{us} omne cooperiatur: nam $iccata omn{is} ma-
[286]M. VITRVVII POLL.
teria vnum corp{us} efficiet, & nullum tran$mittet humorem.
_Et virg{is} cædendo $ubigatur.]_ Id e$t frequenter bacill{is}, rudib{us}´ue
verberando den$etur. Inde illud infrà capite tertio, Baculorum $ubactionib{us} fun-
datæ $oliditates, & libri $ecundi capite quarto, Bacillorum $ubactionib{us} in tector{is}
recipit $oliditatem.
_Siue ex $pica te$tacea.]_ Spicatorum testaceorum meminit Plin<007>{us} lib.
_XXXVI._ cap. _XXV._ nec tamen explicat, quomodo facere oporteat. Ex veterum
operib{us} didici fieri pauimentum $picatum testaceum latercul{is} coctilib{us} iunct{is},
& in lat{us} proclinat{is} ad $pica-
rum $imilitudinem, vt$ubiectæ
figuræ ostendunt. Vulg{us} vocat
pi$c{is} $pinam. Quo modo in Anto-
n{ij} Mu$æ Augusti medici capite
de Vetonica, $picat{us} flos dicitur,
in $ummo caule $ic d$po$it{us}, vt
$picæ in frugib{us} formam osten--
dat, quo modo Plini{us} libri _XXI._
cap. _XVII._ $picat{as} herb{as} ali-
quot nominat, & lib. _XXIIII_.
cap. _XV_. chamæci$$on dicit $pica-
tam e$$e tritici modo. Romæ & in
Tyburtin{is} Hadriani, & Manl{ij}
Vopi$ci vill{is} in eo pauimenti ge-
nere vi$untur laterculi cra{$s}i di-
gitum vnum, latitres, longi $ex.
Sunt & longi digitos quatuor,
cra{$s}i vnum, lati duos. Mille $unt
aliæ <007>n ba$ilic{is} pauimentorum
$pecies ex marmor{is} omni genere,
ex ia$pide, porphyrite, onyche $iue
alabastrite, quorum materiam
longo interuallo $uperat op{us}.
Quanquam nec illa $unt vete-
rum opera, $ed nec recentia.
Spicatum opus.
[287]DE ARCHITEC. LIB. VII.
Demaceratione calc{is} ad albaria opera & tectoria
perficienda. # _CAP. II._
CVM à pauimentorum cura di$ce$$um fuerit, tunc de
albariis operibus e$t explicandum. Id autem erit recte,
$iglebæ calcis optimæ ante multo tempore quàm opus
fuerit macerabuntur: vti $i qua gleba parum fuerit in
fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defer-
uere coacta, vno tenore concoquatur. Nanque cum
non penitus macerata, $ed recens$umitur, cum fuerit inducta habens la-
tentes crudos calculos, pu$tulas emittit: qui calculi in opere vno tenore
cum permacerantur, di$$oluunt & di$sipant tectorii politiones. Cum au-
tem habita erit ratio macerationis, & id curio$ius opere præparatum erit:
$umatur a$cia, & quemadmodum materia dolatur, $ic calx in lacu mace-
rata a$cietur. S<007> ad a$ciam offenderint calculi, non erit temperata: cum\’q;
$iccum & purum ferrum educetur, indicabit eam euanidam & $iticulo-
$am: cum verò pinguis fuerit & recte macerata, circa id ferramentum, vti
glutinum hærens, omni ratione probabit $e e$$e temperatam. Tuncau-
tem machinis comparatis, camerarum di$po$itiones in conclauibus expe-
diantur, ni$i lacunaribus ea fuerint ornata.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_De albar{ij}s operibus e$t explicandum.]_ Tectoria quæ illinimenta
$unt quædam parietum, & qua$i pauimenta, atque incrustatio, aut calce pura
fiunt, & albarium op{us} vocatur, aut gyp$o, & forta$$e non $ine ratione gyp$atum
appellari po{$s}it, aut calce & arena, & dicitur arenatum: aut marmore & calce,
& marmoratum nominatur. Qui tector{ij}s parietes inducunt, Græc{is} κουιάται di-
cuntur, id e$t ὀιτ{ον4}ς τοίχους ωαξαχ{εί}ουτες., Theodo$i{us} & Valentinian{us} A.A.
Cod. lib. _X.._ de excu$ationib{us} artificum, vocant albinos, $iue poti{us} albarios.
_Antè multo tempore, quàm op{us} fuerit, macerabuntur.]_
Calce non vno modo ad tectoria vtuntur: nam e$t, quæ $tatim à gleba ad op{us} con-
fertur, viliorib{us} dicata albar{ij}s. Intritam autem vocant, quæ tempore macerata
& fermentata, nobiliorib{us} relinquitur albar{ij}s. Tradit Plini{us} lib. _XXXVI._ cap.
_XXIII._ intritam, quo vetustior $it, eò meliorem, inueniri\’{que} in antiquarum ædium
legib{us}, ne recentiore trima vteretur redemptor qui$quam. Tertia quoqu parte
ponder{is} quàm $u{us} fuerat lap{is}, leuior $it calx oportet ea, quam periti probent: vt
hoc non prætermittam. Quod & annotatum e$t à Vitruuio lib. _II._ cap. _V._
_Sumatur a$cia.]_ Dolabra, notum fabrorum materiariorum in$trumentum,
quo a$perit{as} dolatur & perpolitur.
_Sic calx in lacu macerata a$cietur.]_ Calcem vt vtilem ad albarium
[288]M. VITR VVII POLL.
op{us} probes, po$t Vitruuium etiam repetit Palladi{us} lib. _I._ cap. _XIIII._ A$cia, in-
quit, calcem qua$i lignum dolab{is}, $i nu$quam acies ei{us} offenderit, & $i quod a$ciæ
adhæret, fuerit molle atque vi$co$um, con$tat albar{ij}s operib{us} conuenire. hoc &
Plini{us} $cribit memorato cap. _XXIII._
_In lacu macerata.]_ Lacum appellat conceptaculum, vbi calx maceratur,
vt $i qua gleba parum ignib{us} in calcario (ita locum vbi coquitur appellat Palla-
di{us}) excocta fuerit, maceratione $oluatur.
_Indicabit eam euanidam.]_ Id e$t raram, inanem, cum oporteat lentam
e$$e & glutino$am, quam ad tectoria probes.
_Nili lacunaribus ea fuerint ornata.]_ Lacunaria propriè contignatio-
num $unt. Cameræ verò curuantur, aliæ in testudines, quædam in hemi$phæria, aliæ
complu$cul{is} arcub{us} con$tant, quædam istarum partes quotæ $unt. Sunt & compo-
$itæ, qu{as} mixt{as} & incert{as} vocauerim.
De camerarum di$po$itione, trulli$$atione, & te-
ctorio opere. # _CAP. III._
CVM ergo camerarum po$tulabitur ratio, $ic erunt fa-
ciundæ. A$$eres directi di$ponantur inter$e, ne plus
$patium habentes pedes binos, & hi maxime cupre$si-
ni, quod abiegni ab carie & ab vetu$tate celeriter vi-
tiantur, hi\’q; a$$eres cum ad formam circinationis fue-
rint di$tributi, catenis di$po$itis, ad contignationes ($i-
ue tecta erunt) crebriter clauis ferreis fixi, religentur: eæ\’q; catenæ ex ea
materia comparentur, cui nec caries, nec vetu$tas, nec humor po$sit no-
cere, id e$t, buxo, iunipero, olea, robore, cupre$$o, cæteris\’q; $imilibus, præ-
ter quercum, quod ea $e torquendo rimas facit quibus ine$t operibus.
A$$eribus di$po$itis, tum tomice ex $parto Hi$panico, arundines Græcæ
tu$æ ad eos (vti forma po$tulat) religentur. Item $upra cameram mate-
ries ex calce & arena mixta $ubinde inducatur, vt $iquæ $tillæ ex conti-
gnationibusaut tectis ceciderint, $u$tineantur. Sin autem arundinis Græ-
cæ copia non erit, de paludibustenues colligantur, & mataxæ & tomicæ
ad iu$tam longitudinem vna cra$situdine alligationibus temperentur,
dum ne plus inter duos nodos alligationibus binos pedes di$tent: & hæ
ad a$$eres (vti $uprà $criptum e$t) tomicæ religentur, cultelli\’q; lignei in
eas configantur. Cætera omnia (vti $uprà $criptum e$t) expediantur. Ca-
meris di$po$itis & intextis, imum cœlum earum trulli$$etur. deinde are-
na dirigatur, po$tea aut creta, aut marmore poliatur. Cum cameræ poli-
tæ fuerint, $ub eas coronæ $unt $ubiiciendæ, eæ\’q; quàm maximè tenues
& $ubtiles oportere fieri videntur. Cum enim grandes$unt, pondere de-
ducuntur, nec po$$unt $e $u$tinere, in his\’q; minime gyp$um debet ad-
mi$ceri, $ed excreto marmore vno tenore perduci, vti ne præcipiendo
[289]DE ARCHITEC. LIB. VII.
non patiatur vno tenore opus inare$cere. Etiam\’q; cauendæ $unt in ca-
meris pri$corum di$po$itiones, quod earum planitiæ coronarum graui
pondere impendentes, $unt periculo$æ. Coronarum autem aliæ $unt pu-
ræ, aliæ cælatæ. Conclauibus, aut vbi ignis aut plura lumina $unt ponen-
da, puræ fieri debent, vt eæ facilius extergeantur. Inæ$tiuis & exedris,
vbi minime fumus e$t, necfuligo pote$t nocere, ibi cælatæ $unt faciendæ.
Semper enim album opus, propter $uperbiam candoris, non modo ex pro-
priis, $ed etiam ex alienis ædificiis concipit $umum. Coronis explicatis
parietes quàm a$perrime trulli$$entur, po$tea autem $upra trulli$$atione
$ubare$cente deformentur directiones arenati, vti longitudines ad regu-
lam & lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam re$pon-
dentes exigantur. Nanque$ic emendata tectoriorum in picturis erit $pe-
cies. Subare$cente iterum, ac tertio inducatur: ita quo fundatior erit ex
arenato directura, eo firmior erit ad vetu$tatem $oliditas tectorii. Cum ab
arena præter trulli$$ationem, non minus tribus coriis fuerit deformatum,
tuncè marmoreo grano directiones $unt $ubigendæ, dum ita materies
temperetur, vti cum $ubigitur non hæreat ad rutrum, $ed purum ferrum
è mortario liberetur. Grano inducto & inare$cente, alterum corium
mediocris dirigatur: id cum $ubactum $uerit, & bene fricatum, $ubtilius
inducatur. Ita cum tribus coriis arenæ, & item marmoris $olidati parie-
tes fuerint, neque rimas, neque aliud vitium in $e recipere poterunt. Sed
& baculorum $ubactionibus fundatæ $oliditates, marmoris\’q; candore fir-
mo leuigatæ, coloribus cum politionibus inductis, nitidos expr<007>ment
$plendores. Colores autem vdo tectorio cum diligenter $unt inducti, ideo
non remittunt, $ed $unt perpetuo permanentes, quod calx in fornac<007>bus
excocto liquore, & facta raritatibus euanida ieiunitate coacta corripit in
$e, quæ res forte eam contigerunt: mixtionibus\’q; ex aliis pote$tatibus col-
latis $eminibus $eu principiis, vna $olide$cendo in quibu$cunque mem-
bris e$t formata, cum fit arida, redigitur, vti $ui generis proprias videatur
habere qualitates. Itaque tectoria quæ recte $unt facta, neque vetu$tati-
bus fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt colores, ni$i $i pa-
rum diligenter, & in arido fuerint inducti. Cum ergo ita in parietibus te-
ctoria facta fuerint (vti $uprà $criptum e$t) & firmitat\~e, & $plendorem, &
ad vetu$tatem permanentem virtutem poterunt habere. Cum verò vnũ
corium arenæ, & vnum minuti marmoris erit inductum, tenuitas eius
minus valendo faciliter rumpitur, nec $plendorem politionibus, propter
imbecillitatem cra$situdinis, proprium obtinebit. Quemadmodum enim
$peculum argenteum tenui lamella ductum, incertos & $ine viribus ha-
bet remi$siores $plendores: quod autem è $olida temperatura $uerit fa-
ctum, recipiens in $e firmis viribus politionem, fulgentes in a$pectu, cer-
tas\’q; con$iderantibus imagines reddit. Sic tectoria, quæ ex tenui $unt
[290]M. VITRVVII POLL.
ducta materia, non modo fiunt rimo$a, $ed etiam celeriter euane$cunt.
Quæ autem fundata arenationis & marmoris $oliditate $unt cra$situdine
$p<007>$$a, cum $unt politionibus crebris $ubacta, non modo fiunt nitentia, $ed
etiam imagines expre$$as a$picientibus ex eo opere remittunt. Græco-
rum verò tectores non $olum his rationibus vtendo faciunt opera firma,
$ed etiam mortario collocato, calce & arena ibi confu$a, decuria homi-
num <007>nducta ligneis vectibus pin$ant materiam, & ita ad certamen $ub-
acta tunc vtuntur. Itaque veteribus parietibus nonnulli cru$tas exciden-
tes pro abacis vtuntur: ip$a\’q; tectoria abacorum, & $peculorum diui$io-
nibus, circa $e prominentes habent expre$siones. Sin autem in cratitiis te-
ctoria erunt facienda, quibus nece$$e e$t etiam in arrectariis, & tran$uer$a-
riis rimas fieri (ideo quod luto cum liniuntur, nece$$ario recipiunt hu-
morem, cum autem are$cunt extenuati, in tectoriis faciunt rimas) id vt
non fiat, hæc erit ratio. Cum paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in
eo opere cannæ clauis mu$cariis perpetuæ $igantur, deinde iterum luto
inducto $i priores tran$uer$ariis arundinibus fixæ $unt, $ecundæ erectis fi-
gantur: & ita (vti $uprà $criptum e$t) arenatum, & marmor, & omne
tectorium inducatur. Ita cannarum duplex in parietibus ordinibus tran$-
uer$is fixa perpetuitas, nec $egmina, nec rimam vllam fieri patietur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Cum ergò camerarum po$tulabit ratio.]_ Cameræ autore Seruio
Georg. _III._ dictæ $unt à camuro, id e$t curuo. Nos à Græco poti{us} ducim{us}. Nam κα-
Te$tudo.
μαρὰς id gen{us} $tru-
cturæ ab Architect{is}
appellari docet Galen{us}
lib. _VIII._ de v$u par-
tium corpor{is}. Earũ $pe-
cies $unt, testudo, et he-
mi$phæriũ, de quib{us} di
x<007> lib. _V._ cap. _X._ & for-
nix, quæ oblonga & in
arcũ curuae$t, quo ge-
nere in hypoge{is}, et cry-
ptoporticib{us} vtuntur.
E$t et gen{us} apud Ita-
los nõ inuenu$tũ, nec in-
utile, quod à forma lu-
nulatũ vocant, quartæ
$cilicet testudin{is} par-
tes. Eo $ol\~et delũbata for
nix, et hemi$phæriũ he
beti{us} ca$tigati{us}´ue cir
cũ$epiri, $iue circũcĩgi.
[291]DE ARHITEC. LIB. VII.
Fornix.
Hemi$phær<007>um.
_Catenis di$po$itis.]_
Id e$t ligne{<007>s} vincul{<007>s}, qui-
b{us} inter $e compinguntur,
& eodem tenore retinentur
a$$eres. Ita v${us} e$t lib. _V._ cap.
vltimo.
_Crebriter clau{is} fer_
_reis fixi.]_ V$u comproba-
tum e$t ferreos clauos in inte-
$tino opere plurimum vale-
re, æreos in cæter{is}, atque hu-
mido loco præ$tare, & penè
æternos e$$e. Habem{us} enim
clauos æreos è naui Traiani,
$i credim{us} Baptiste Alber-
to, $i Blondo Tyber{ij}, quæ in la-
cu Nemoren$i ad eorum æta-
tem iacuerat, nulla rubigi-
ne labefactatos. Animaduer-
tim{us} marmora clau{is} ferre{is}
maculari, labefactari, & cor-
rumpi. Rubiginem qui vere-
buntur, ceru$$a, gyp$o, & pice
liquida inungant.
_Ex ea materia com-_
_parentur, cui nec ca-_
_ries.]_ Plini{us} libri _XVI._
cap. _XI._ tradit cariem, ve-
tustatem\’{que} non $entire cupre$-
$um, cedrum, ebenum, loton,
buxum, taxum, iuniperum,
oleastrum, & oleam: ex reli-
qu{is} tardi{$s}ime laricem, ro-
bur, $uber, castaneam, & in-
glandem.
_Buxo, iunipero, o-_
_lea, robore, cupre$$o.]_
I$ta materie fieri oportere ca-
ten{as} $cribit Palladi{us} lib. _I._
cap. _XIII._
_Tũ tomices ex$par-_
_to Hi$panico.]_ Scriben-
dum tomice, aut vt paulò pò$t,
[292]M. VITRVVII POLL.
Lunulata camera.
tomica, auferendi ca${is}. Sunt autem tomices $iue tomicæ leuiter tortæ re$tes ex $par-
to, harundinib{us}, iunco, palma, ex cannabi etiam impolito & lino, vt ex Plinio
lib. _XVII._ cap. _X._ Columella lib. _XII._ cap. _XXXII._ Palladio lib. _I._ cap. _XIII._ &
al{ij}s $criptorib{us} deprehend<007>tur.
_Et mataxæ, tomicæ.]_ Lego, & Mataxæ, & tomicæ, vt $it mataxa rest{is}
$iue funiculi $pecies. Lucili{us} apud I$idorum lib. Etymolog. _XIX._ cap. _IIII._ Plum-
bi pauxillum rud<007>s, lini\’{que} mataxam de$cribit enim bolidem, id e$t instrumentum,
quo mar{is} altitudo tentatur. Idem libri memorati, cap. _XXIX._ dictam existi-
mat à circuitu filorum, à meta, vel quòd transferatur, qua$i metaxam, $ed pro ea,
quam Aqu<007>tani madai$$am, Hetrures, Caietani, Romani, & penè vniuer$a Italia
mata$$am vocant, quam $cilicet fœminæ vertendo rhombo machinula perficiunt.
Cæli{us} Rhodigin{us} multæ vir lection{is} capite vndecimo, libri $extidecimi lectio-
num antiquarum, quid hoc nomine $ignificaretur non intellexit, ei{us} hæc $unt ver-
ba, Vitruui{us} tamen libro $exto, De paludib{us}, inquit, tenues colligantur metaxæ.
Atqui, non hoc d<007>cit Vitruu{us}, $ed, tenues harundines palustres tum adhibend{as}
e$$e, cum Græcæ non $uppeditabunt, matax{as} verò, tomic{as}\’{que} temperand{as}, ac ad
a$$eres religand{as}. μέγαζα Græc{is} dicitur $ericum: in quare opinor v$urpatum ab
Arcadio & Honorio lib. _XI._ Cod. de muricilegul{is}. Vnde Metaxar{ij} Iustiniano
lib. _VIII._ Cod de pignorib{us} & hypothec{is}, appellantur $erici negotiatores. Memi-
nit & metaxæ Martian{us} Iuri$con$ult{us} lib. _XXXIX._ Pandect. eodem titulo.
Aëti{us} & Arctuari{us} medici, bombicum vermium vell{us}, antequam cortinam
experiatur, id e$t vt vulgò dicunt, $ericum crudum, cataxam vocant, luxata &
inducenda dictione, pro mataxa $iue metaxa. Vtcunque cataxam agnouit Ruelli{us}
de $tirpib{us} lib. _II._ Adeò pertinax in ill{is} autorib{us} menda irrep$erat. Mattæ autem
dicuntur $toreæ quo vtitur Ouidi{us} Fastorum lib. _VI._
At domin{us} di$cedite ait, plaustro\’{que} morantes
Sustulit, in plaustro $cirpea matta fuit.
_Tomicæ religentur.]_ Græca e$t vox tomica, hoc e$t de Græco fonte, γομΗκ\‘α,
quam tamen nu$quā legi quod meminerim, ni$i h{is} loc{is}, & apud Plin, lib. _XVII._
[293]DE ARCHITEC. LIB. VII.
cap. _X._ $i modo germana e$t Plin{ij} $criptura. Su$pecta enim mihi e$t (plurim{is} li-
br{is} non prima, $ed quinta in$texione finientib{us}) vt ferè tot{us} codex, omnib{us} pro
libidine emendantib{us}, & manu$cripta exemplaria manu$cript{is} obtendentib{us}.
Qua in re $ubit mirari quorundam religionem, quib{us} plur{is} e$t $uorum librorum
obtrudere mer{as} nug{as}, quàm aliorum, hoc e$t emendatorum $ectari diligentiam,
ne $cilicet parum v<007>deantur antiquitat{is} $tudio$i. At i\~stud e$t omnia perturbare,
omnia in controuer$iam vocare. O bellos antiquarios, $i d{ij}s placet, qua$i verò non
præstiterit à ratione, quàm ab vll{is} condicib{us} aut opinione $tare.
_Cultellíque lignei in eas configantur.]_ Sunt verucula lignea, qui-
b{us} transfiguntur tomices, veluti $pathellæ.
_Imum cœlum earũ trulli$$etur.]_ Id e$t gyp$o inducatur Aliàs e$t trul-
li$$atio trulla cuiu$cunque tector{ij} inductio Sed quòd paulò pò$t gyp$i meminit, ceu
non admi$cendi coron{is}, credid<007>m{us} ip$arũ camerarum primam inductionem gyp$o
fieri, atque ita trulli$$ationem interpretati $um{us}. Hic tamen (ni$i fallor) Loc{us} oc-
ca$ionem dedit Budæo viro alioquin indicio acerrimo, & nostræ Galliæ ornamento,
$u$picandi trulli$$ationem fieri gyp$o, ceu ea $emper eiu$modi e$$et. Verùm potuit eum
admonui$$e loc{us} ex proximo $tatim capite, pro arenato testa trulli$$etur, & lib. _V._
cap. _X._ primum testa cum calce trulli$$etur.
_Sub eas coronæ $unt $ubijciendæ.]_ Ornamentum e$$e camerarum
coron{as} aperti{$s}imè ostendit capite quarto, cum ait. Nec camerarum coronario opere
$ubtil{is} ornat{us}. De cælatarum generib{us} $crip$i libri primi cap. primo.
_In hí$que minime gyp$um debet admi$ceri.]_ Plini{us} tamen libro
_XXXVI._ cap. _XXIIII._ gyp$um dicit coron{is} e$$e grati{$s}imum. Proxima verò
calci res gyp$um fit ex cocto lapide, & è terra foditur, vt in Cypro. Præter id
quod den$um e$t, vidi du{as} $pecies, non d<007>{$s}imiles alaba$tritæ, $cagliolam Itali, qua$i
dicant $quameolam, vtran\’{que} vocant, quòd veluti $quam{is} constent, $ed vnamaio-
rib{us}, altera minorib{us}. Hac non ni$i ad gyp$um vtuntur, illam etiam $ecant in
crust{as} ad tectoria, & obducend{as} vitri loco fene$tr{as}, quod pellucida $it, vnde &
$pecular{is} lapid{is} nomine intellecta, & ab aliquib{us} in aluminib{us} habita. Multi-
plici in Germania reperitur color{is} differentia. E$t candidum, in candido cine-
reum, cinereum nigr{is} macul{<007>s} inter$tinctum, cinereum tantum, $ubruffum, &
viride.
_Vbi minime fumus e$t, nec fuligo pote$t nocere, ibi cælatæ_
_$unt faciendæ.]_ Loc{us} hic, $i non & ant<007>quorum ædificia, in quib{us} nulla $unt
vestigia, argumento e$$e po{$s}it cubicula conclauiáue non habui$$e $piracula, $iue
gul{as}, vnde fum{us} exiret, quæ vulgò camini dicuntur. Latinè verò infumibula
nominari po$$e pler<007>que omnes con$entiunt. Camin{us} enim luculent{us} Ciceroni $e-
ptimo familiarium alibi erat, & aliud: vti & in illo Sueton{ij} in Aulo Vitellio, Fla-
grante triclinio ex conceptu camini. Inde puto antiquos ligna amurca macera$$e,
vt $ine fumi tædio arderent, quod $cribit Cato de rustica re cap. _CXXX._ à quo
ἀκαπνα vocata, nam καωνὸς fumum $ignificat. Eorum præter alios meminit
Galen{us} libro primo antidoton. Quin & $i qu{is} diligenti{us} erit in Romanorum mo-
niment{is} ver$at{us}, intelliget paruo negotio, quomodo $ibi à frigore prudentes illi &
benè con$ulti, cauerent. In $ubterranea $cilicet $tructura fornix erat oblong{us}, &
[294]M. VITRVVII POLL.
ex eo quaquauer$um, in intim{is} parietib{us} de industria relicti $tructiles ad $um-
mam contignationem canales, qui nares haberent ad loca omnia, in quib{us} vellent
procurare calorem, contect{as} exemptilib{us} opercul{is}. Fornix ille partim concalefie-
bat $uccen${is} lign{is}, cineres enim, & fuliginem reperim{us}, partim feruentib{us}
implebatur aqu{is}, vnde per canales patefact{is} narib{us} excipiebant œci, triclinia,
cubicula, & eiu$modi ædific{ij} partes calidum vaporem. Istud puto intellexi$$e Pla-
cidum Grammaticum, cum quid Zeta e$$et explicans, tradit antiquos frigida aqua
in $ubterraneum fornicem è form{is} demi$$a, omnes ædium particul{as} per emi$$am
len{is} $pirit{us} vaporationem refrigera$$e. Nam Galen{us} libr{is} nono & decimo me-
thodi euripo præ$tariid po$$e commemorat, cum per æstatem febrientib{us} aërem
ambientem præparare docet, nempe vt ex euripo aliquo aura in$piret. Quod de in
fumibulo dixi, de {ij}s qu{as} prinat{as} latrin{as} nunc vocant, id e$t de loc{is} exoneran-
do ventr{is} oneri in priuat{is} domib{us} excauat{is}, dictum quoque velim. Vteban-
tur illi quidem va$is (cuiu$modi nostra æt{as} retinuit) vnde tract{us} e$t Martia-
l{is} ioc{us}.
Ventr{is} on{us} mi$ero, nec te pudet, excip{is} auro,
Ba$$a bib{is} vitro, cari{us} ergò cac{as}.
Multa item apud Græcos $unt va$orum, in quib{us} excernatur, vocabula, nullum
loci (quod $ciam) temerè inueni{as}. Qu{as} autem latrin{as} Sext{us} Ruf{us} quem al{ij}
fal$o P. Victorem nominant, dicit, locaerant publica tenu{is} fortunæ hominib{us} ædi-
ficata, in quib{us} die excernerent, pendentib{us} etiam, vt memini apud Senecam le-
gere libro Epistolarum, ni$i me memoria fallit, decimo, $pong{ij}s, quib{us} anum ab-
$tergerent: noctu cnim licebat in decurrentem aquam ventrem exonerare. Poten-
tiorib{us} verò fac<007>lè erat Va${is} vti, qui $eruos haberent, quorum intererat præ-
$tare matellam, & excrementa in priuat{as} cloac{as}, aut caducam aquam, hoc e$t,
quæ ex ca$tello in lacum, & è lacu per vrbem in cloacam maximam, & ex ea in
tyberim deflueret. Priuat{as} latrin{as} nunquam illi benè con$ulti agnouerunt. Nos
$terquilinia in extimam villam re{ij}cim{us}, latrin{as} in $ingul{is} propè cubicul{is} fo-
dim{us}, & ad ip$um ferè lecticeruical teterrimam mephitim patimur.
_Semper enim album op{us}.]_ Pro albario, $eu marmorato, quod $tucchum
vocant, dixit album op{us}.
_Ad regulam & lineam.]_ Exigenda rectitudine $olent ferè artifices vti
regula, quæ à Græc{is} κάνωμ dicitur, fabri verò materiary, $iue carpentary etiam
amu{$s}i vtuntur, id e$t funiculo, quem rubrica, aut alio colore oblinunt. Græci ςάθμιω
dicunt. Gelli{us} libri vltimi capite vltimo, lineam vocat. Angel{us} Politian{us} in
Charmide Platon{is} regulam transfert. E$t & ςάθμΗ aliorũ quàm materiariorum.
Vnde πρὸς ςάθμιω πέτομ τίθεδ, amu{$s}i lapidem applicare. Magn{us} Ba$ili{us} ho-
milia ad nepotes de legend<007>s veterib{us} Poët{is} & Rhetorib{us}, Dorico prouerbio di-
xit, κὶμ λίθομ ωοτί τιωωάρτομἄγουτί, lapidem ad filum d<007>rigentes. Scribit
Ammoni{us} in Categori{as} Aristotel{is}, $iue Architæ, fabrum vti amu{$s}i in$tru-
mento ad exigendam materiei rectitudinem, aut curu<007>tatem, non aliter atque do-
morum $tructor catheto, id e$t perpendiculo exigit parietes, recti $int, an contrà. ὡς
ιὁ ό τέΤωμ τή ςάθμΗ κέ χξμται όζνάνω ωξυ {δι}άκμςισιμ τώντε όξθωμ ξύλωμ ζΰλωμ μάι τώμ
καμπύλωμ. όμσίως ό όιμ{δι}όμ <033> τ\~Ν καθέκω {δι}ακριύονσκ τ{ον}σκ τ{ον}ς όθ{ον}ς {κί} τ{ον}ς μἨ
[295]DE ARCHITEC. LIB. VII.
πθι{ού}π{ου}ς πῶμ πόιχωμ. Vtuntur etiam libra, quæ & libella dicitur, ad directiones
exigend{as} & longitudines, vt ex Vitruuio didicim{us}, & Plinio lib. _XXXVI._
cap. _XXII._ & _XXV._ Con$tat autem gnomone, id e$t regul{is} duab{us} ita iunct{is}
capitib{us} duob{us}, & diuaricat{is} alter{is}, vt rectum angulum efficiant. Pendet ab
angulo è filo plumbum, quod vbi tran$uer$æ compactæ tertiæ regulæ de$criptam in
medio ad perpendiculum lineam tetigerit, indicabit libratam longitudinem. In$tru-
mentum nostri niuellum. Itali partim liuellum, partim arcipendulum vocant: $i-
cut quod ad perpendiculum e$$e Latini dicunt, id e$$e aiunt factum ad plumbum.
L<007>bra figuram $ubiecim{us}.
Libra, $iue libella.
_Anguli ad normam.]_
Norman fabri appellant $qua-
dram, quam ita componunt.
Regulæ capiti aliam prominen-
tem coagmentant, vt referant
duæ angulum rectum. Vitru-
ui{us} lib. _IX._ cap. _II._ veram
normam ita deformat, vt $it
triangul{us} di$parib{us} lateri-
b{us}, vno tamen recto angulo. Sumantur, inquit, regulæ tres, è quib{us} vna $it pedes
tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quinque, hæ\’q; inter $e compo$itæ tangant
alia aliam $u{is} cacuminib{us} extrem{is} $chema habentes trigoni, deformabunt nor-
mam emendatam.
_Cum ab arena præter trulli$$ationem non minus tribus co-_
_r{ij}s fuerit deformatum.]_ Palladi{us} lib. _I._ cap. _XV._ hunc locum ita imitatur,
Parietum tectura $ic fiet fort{is} & nitida: Primò trull{is} frequentetur inductio. Cum
$iccari cæperit, iterum inducatur, ac tertio, po$t hæc tria coria, ex marmoreo grano
cooperiatur ad trullam, quæ inductio antè tandiu $ubigenda e$t, vt rutrum, quo
calx $ubigitur, mundum leuem{us}. Hæc quoque marmorei grani inductio, cum
$iccari cæperit, aliud corium $ubtili{us} oportet impon<007>, $ic & $oliditatem custodiet,
& nitorem.
_Tribus cor{ij}s.]_ Corium etiam pro ductu & directione tector{ij}, atque pa-
uimenti dixit M Cato cap. _XVIII._ de re rustica.
_Non hæreat adrutrum.]_ Contrà in albario opere cen$endum tradit Pli-
ni{us} lib. _XXXVI._ cap. _XXIII._ Vt macerata calx ceu glutinum hæreat. Nam
marmorati experimentum idem tradit quod V<007>truui{us}. E$t autem rutrum quo ali-
quid eruitur, autore Sexto Pompeio.
_Colores autem vdo tectorio cum$unt illiti.]_ Cum madente ad-
huc, & vt nunc loquuntur fre$co tectorio inducti erunt colores. Recu$are autem
vdo illini ex omnib{us} colorib{us}, purpuri$$um, Indicum, cæruleum, melinum, auri-
pigmentum, Appianum, & ceru$$am, autor e$t Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VII._
_Græcorum verò tectores.]_ Pro{ij}s, qui parietes inducunt, dixit tecto-
res, vti infrà cap. _IX._ reliqua tectores glutinum admi$centes in parietib{us} vtun-
[296]M. VITRVVII POLL.
tur, & po$t. ita erit atramentum tectorib{us} non inuenustum Varro libri tert{ij} de re
rustica, cap. _II._ Quam neque pictor, neque tector vidit vnquam.
_Sed etiam mortario collocato.]_ Mortarium dixit pro loco, vbi adnit-
tente certatim hominum multitudine, materia pin$itur, & $ubigitur, vti antè pro
conceptaculo $iue lacu$culo, et alueo, cum ait, $ed purũ ferrum è mortario l<007>beretur.
Etiam $i ibi pro $ubacta materia videri po{$s}it dictum. Hoc autem $ic expre{$s}it Pli-
ni{us} lib. _XXXVI._ cap. _XXIII._ In Græcia tector{ij}s etiam harenatum quod indu-
cturi $unt, pri{us} in mortar{io} ligne{is} vectib{us} $ubigunt.
_Itaque parietibus veteribus nonnulli cru$tas excidentes.]_ Si
pro geometrarum, ar<007>thmeticorum\’{que} men$ul{<007>s} abacos intelligere placet, Sen${us} hic
erit horum verborum, Tectoriorum tanta fuit apud veteres cra{$s}itudo, vt exect{is}
geometræ, & logistæ, id e$t algoristæ in $upputationib{us} $u{is} pro men$ul{is} & tabu-
l{is} deformatorys vterentur. Porrò autem illud admonendum puto, v$os e$$e antiquos
ad parietum tectoria, præter albarium op{us} atque marmoratum, $ect{<007>s} in quadra-
ta, tabul{as}, $exangula, triquetra, marmoribus, alabastrite, porphyrite, ophite, ia$pide,
& id gen{us} lapidib{us}, atque vitro Hæ adactæ crustationes nominabuntur, illæ ve-
rò inductæ, Nec tantum toti parietes vno aliquo marmor{is} genere operiebantur, ve-
rum & interra$o marmore, vermiculatis\’{que} ad effigies rerum & animalium cru-
$t{is}. Lapidem quoque pinxerunt, quod Claud{ij} princ<007>patu inuentum: Neron{is} verò,
macul{as}, quæ non e$$ent, in crust{<007>s} in$erendo vnitatem variare, vti Plini{us} Secun-
d{us} refert natural{is} historiæ libri trige$imiquinti capite primo. Neque defuit in <007>n-
crustationib{us} $calpturatum gen{us}, <007>d e$t $calpro malleolo adacto ad effigiem re-
rum atque animalium exci$um. Nam & pauimentum $calpturatum fui$$e Romæ
in æde Iou{is} Capitolini idem Plini{us} lib. _XXXVI._ cap. _XXV._ memorat. Inducta-
rum verò aliæ quidem $unt puræ, aliæ pictæ, aut cælatæ, id e$t in$ignitæ $iue a$peræ.
Nos, ni$i decipior, anaglyphicum op{us} d<007>cere po$$um{us}, cum extabit, $icut diaglyphi-
cum, quando intror${us} fiet impre{$s}io. Quæ pinguntur, aut in $icco fiunt, aut <007>n vdo:
vd{is} natiu{us} color conuen<007>t, $icc{<007>s} factici{us} Nouum inuentum e$t pictori{as} crust{as}
vernice illuminare, de quo libro $eptimo. Admi$cuerunt & incrustationib{us} con-
ch{as}, poti{$s}imum fontium fornicib{us}. Quod gen{us} videtur in villa Ciceron{is} ad For-
mi{as} Campaniæ oppidum, inter$par${is} purpur{is}, peloridib{us}, cæter{is}´ue conch{is}, &
Romæ aliquot loc{is}. Id quod recentiores imitati $unt non infeliciter.
_Cru$tas excidentes pro abacis vtuntur.]_ Abac{us} autore Capella,
lib. geometriæ, res e$t depingend{<007>s} de$ignand{is}\’{que} opportuna form{is}, hoc e$t eodem in-
terprete men$ula hyalini puluer{is} re$per$ione colorata, vbi vel lineares duct{us}, vel
circulares flex{us}, vel triangulares anfract{us} radio de$cribuntur. De quo non existi-
mo Vitruuium $en$i$$e, $ed de {ij}s qui ad $e$$um habiles $unt, vt<007> capite $tatim pro-
ximo, Abaci ex atramento $unt $ubigendi, & poliendi cune{is} $ilace{<007>s}, $eu miniaceis
interpo$it{is}. Vtitur in eadem re Plini{us} libri trige$imitert{ij} capite vltimo, atque lib.
_XXXV._ cap. _VI._ Et Sidoni{us} Epistolarum libro $ecundo, In hac (ait) $tibadium, &
abac{us} nitens. Stibadio en<007>m $iue abaco fulti conuiuæ di$cumbebant. Vulg{us} pro
abaco corrupta & trunca voce bancum appellat. Sciendum enim primo herb{is} &
ligno ram{is}\’{que} humi $tratos fui$$e toros, à tort{<007>s} herb{is} dictos, & ab ei$dem à Græc{is}
ςιβάδ{ςυ}, à nostr{is} $tibadia: postea inuale$cente luxuria humo $ublatos e$$e, factos\’{que}
[297]DE ARCHITEC. LIB. VII.
$tructiles, at{que} etiam è marmore. quod indicat Plini{us} Secund{us} epistolarum libro
quinto. Delicatiores marmore{is} crust{is} $tructiles vestiebant, aliqui veterum parie-
tum exci${is} tector{ij}s marmorum varietates imitati $unt. Non defuerunt qui atra-
mento tectorio $ubigerent, inter$par${is} cune{is} pict{is}, hoc e$t parib{us} triangul{is} ita
iunct{is} vt quadrangulum efficerent alternantes colores. Fecerunt & ex intestino
opere, quod gen{us} $e$$ui non ingratum æt{as} nostra retinuit. Figura non vna fuit: he-
micycl<007> etiam fui$$e mon$trat Martial{is} libro decimo vbi parat conuiuium, Septem
$igma capit, $ex $um{us}, adde lupum, & lib. _XIIII._ Accipe lunata $criptum te-
$tudine $igma, Octo capit, veni{as} qui$qu{is} amic{us} erit. Sigma enim Græcorum octa-
uam & decimam literam latinorum tertiæ fui$$e $im<007>lem probant manu $cripti
codices, & marmora: vt manifest{us} $it eorum error, qui in formam S. literæ $pir{is}
inuolui tradidere. Quem tamen Egnat<007>{us} in Lamprid{ij} Heliogabalum $ecut{us} e$t.
_Et $peculorum diui$ionibus.]_ Neque enim vlla $pecula reddunt cer-
tiores imagines, quàm buiu$modi expolita tectoria, aut leuigatæ marmoreæ crustæ.
Ad quam rem vidim{us} Venet{ij}s, & Romæ $mirillo & tripolea vti, $icuti nos do-
cem{us} lib. de politur{is}. Specula autem fieri $olita ex $tamno, & po$tea argentea, tra-
dit Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _IX._ Sencca (vt id quoque addam) lib. I. natura-
lium quæstionum, cap. _XVIII._ prodit inuenta e$$e $pecula, vt home ip$e $e no$ce-
ret, formo${us} vt vitaret infamiam, deform{is}, vt $ciret redimendum e$$e virtutib{us},
quicquid corpori dee$$et: iuuen{is}, vt flore ætat{is} admoneretur illud temp{us} e$$e di-
$cendi: $enex vt indecora can{is} deponeret, & de morte aliquid cogitaret.
_Sin autem in cratic{ij}s tectoria erunt $acienda.]_ Cratic{ij} parietes
fiunt ex direct{is} & tran$uer${is} lign{is}, aut cann{is} poti{us} intext{is} in crat{is} modum,
vt lib. _II._ cap. _VIII._ A Papiniano lib. Pandect. _XVII._ pro $ocio ex Mela dicitur
paries concratici{us}, id e$t cratici{us} <007>nter duos commun{is}, $iue qui inter duos confi-
nes $truitur, & qua$i intergeritur. vnde intergerinum appellant Plin. lib. _XXXV._
cap. _XV._ & Sext{us} Pompei{us}.
_Clauis mu$car{ij}s perpetuæ figantur.]_ Mu$carios clauos interpretor,
qui $unt vmbellati, id e$t capite lat<007>ore, & expa$$o in orbem cacumine: quomodo
umbellatos fæniculi, $ambuci, & ani$i dicim{us} flores. Nam quæ Dio$corides dicit
σκιά{δι}ια, id e$t com{as} & vmbell{as}, Plini{us} lib. _XII._ cap. _XXVI._ vocat mu$ca-
ria. Semine, inquit, in mu$caria pendente. Sunt & al{ij} claui vncinati, id e$t non cir-
culato capite, $ed qui pro vmbella vncum habent Vncinos Vitruui{us} lib. _V._ cap. _X._
appellat, quo nomine & quos vulgò cramponos appellam{us} intellig<007> placet. Ri$i ali-
quando, imo veri{us} lacrym{is} $um pro$equut{us} quorundam antiquariorum ($i d{ij}s
placet) iudicium, qui belli$simè putant cum antiquitate actum, $i ruin{as} omnes, $i
omnia refo$$a comprobauerint, aut veterum $cripta, ceu regulam Lesbiam ad ea ac-
commodauerint. Ego verò & antiquorum aliquos $ibi $cio indul$i$$e, & ex e{is} ve-
hementer e$$e hallucinatos quo$dam. Sed ad rem. Cum hæc $crip$i$$em, in Vaticanæ
æd{is} cella (quæ vestra e$$e, id e$t Regum Franciæ dicitur) quando pilæ fundamen-
ta procurantur, maximæ mol{is} marmorea arca reperta e$t: ea non leuib{us} argumen-
t{is} Mariæ Honor{ij} Imperator{is} coniug{is} credita e$t fui$$e $epulcrum. Ibi præter au-
ratam vestem, pallium\’{que} & o$$a, multa in cap$ula muliebr{is} mundi inventa $u-
pellex. In {ij}s va$cula, annuli, monilia, bulla, di$criminal{is} ac{us}, & claui, qu<007>b{us} pro
[298]M. VITRVVII POLL.
vmbella erat expre$$a, & extans mu$ca. Conclamatum $tatim, inventum non quod
pueri clamitant in faba, vt e$t in prouerbio, mu$carios e$$e Vitruuianos clauos reper-
tos. Et tantum valuit rei nouit{as}, vt plurimi amplexi $int, tanti$per dum demon-
$tro multo alior$um tractum e$$e à Vitruuio vocabulum.
_Iterum luto induto.]_ Scribendum inducto. E$t autem inducere, tectorium
addere. Inducuntur calx, gyp$um, arenatum, marmoratum, & $imilia trulla, colo-
res verò & cera penicillo. Dicuntur etiam decreta, & $cripta, atque eiu$modi, in-
ducta pro abolit{is}, & obliterat{is}, quòd atramento inducto deleantur.
_Nec$egmina, nec rimam.]_ Cum dicit rimam, quid per $egmina volue-
rit intelligi, ostendit, à $ecando formato vocabulo.
De politionib{us} in humid{is} loc{is}. # _CAP. IIII._
QVIBVS rationibus $iccis locis tectoria oporteatfieri
dixi, nunc quemadmodum humidis locis politiones
expediantur, vt permanere po$sint $ine vitiis, expo-
nam. Et primum conclauibus, quæ plano pede fuerint,
ab imo pauimento alte circiter pedibus tribus, pro are-
nato te$ta trulli$$etur, & dirigatur, vti eæ partes tecto-
riorum ab humore ne vitientur. Sin autem aliquis paries perpetuos ha-
buerit humores, paulum ab eo recedatur, & $truatur alter tenuis di$tans
ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canalis ducatur inferior
quàm libramentum conclauis fuerit, habens nares ad locum patentem.
Item cum in altitudinem per$tructus fuerit, relinquantur $piramenta.
Si enim non per nares humor, & in imo, & in $ummo habuerit exitus, non
minus in noua $tructura $e di$sipabit. His perfectis paries te$ta trulli$$e-
tur, & dirigatur, & tunc tectorio poliatur. Si autem locus non patietur
$tructuram fieri, canales fiant, & nares exeant ad locum patentem. De-
inde tegulæ bipedales ex vna parte $upra marginem canalis imponan-
tur, ex altera parte be$$alibus laterculis pilæ $ub$truantur. In quibus dua-
rum tegularum anguli $edere po$sint, & ita à pariete eæ di$tent, vt ne
plus pateant palmum: deinde in$uper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad
$ummum parietem figantur, quarum interiores partes curio$ius picen-
tur, vt ab $e re$puant liquorem. Item in imo & in $ummo $upra came-
ram habeant$piramenta. Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur,
vti trulli$$ationem te$taceam non re$puant. Nanq; propter ieiunitatem,
quæ e$t à fornac<007>bus excocta, trulli$$ationem non po$$unt recipere, nec
fu$tinere, ni$i calx $ubiecta vtra$q; res inter $e conglutinet, & cogat coire.
Trulli$$atione inducta pro arenato te$ta dirigatur, & cætera omnia (vti
$uprà $cripta $unt in tectoriorum rationibus) perficiantur. Ip$i autem po-
litionis eorum ornatus proprias debent habere decoris rationes, vti & ex
locis aptas, & ex generum di$criminibus non alienas habeant dignitates.
[299]DE ARCHITEC. LIB. VI
Tricliniis hybernis non e$t vtilis hæc compo$itio, nec megalographia,
nec camerarum coronario opere $ubtilis ornatus: quod ea & ab ignis fu-
mo, & ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur. In his verò $upra
podia, abaci ex atramento $unt $ubigendi, & poliendi cuneis $ilaceis, $eu
miniaceis interpo$itis. Cũ expl<007>catæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiã
pauimentorum non erit di$plicens ($iquis animaduertere voluerit) Græ-
corum hybernaculorum v$us, qui minime $umptuo$us e$t, $ed vtilis appa-
ratus. Foditur enim intra libramentum triclinii altitudo circiter pedum
binum, & $olo fi$tucato inducitur aut rudus, aut te$taceum pauimentum,
ita fa$tigatum, vt in canali habeat nares. Deinde conge$tis, & $pi$$e calca-
tis carbonibus inducitur ex $abulone, & calce, & fauilla mixta materies.
cra$situdine $emipedali ad regulam & libellam: & $ummo libramento
cote de$pumato redditur $pecies nigri pauimenti. Ita conuiuiis eorum, &
quod poculis & $puti$matis effunditur, $imul atque cadit, $icce$cit: qui\’q;
ver$antur ibi mini$trantes, & $i nud<007>s pedibus fuerint, non recipiunt fri-
gus ab eiu$modi genere pauimenti.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Vti eæ partes tectorium.]_ Al{ij} codices habent tectoriorum. $i verò no-
$tram $criptionem non mutandam ducim{us}, dictum erit tectoriûm, vti meûm, exi-
tiûm, liberûm, auguriûm, extûm, fabrûm, fabrûm, procûm, & alia quæ recen$et
Cicero in Oratore ad Brutum, pro meorum, exitiorum, liberorum, auguriorum, ex-
torum, armorum, fabrorum, & procorum.
_Habens nares ad locum patentem.]_ Nares intelligit extremam per-
$tructi canal{<007>s} partem, qua egeritur quicquid humor{is} conceptum e$t, id e$t ip${as}
canal{is} fauces.
_Be$$alib{us} laterculis.]_ Id e$t octo vnciarum, $iue pollicum. Vnci{as} enim
pollicib{us} re$pondere monuim{us} libro tertio.
_Hamatæ tegulæ.]_ Hamat{as} vocauit ad differentiam earum, qu{as} cap. _X._
libri quinti dixit $ine marginib{us}. Sunt enim tegularum aliquæ planæ, $unt &
in canaliculi modum ductæ aliæ habent margines vtrinque extantes, cætera
planæ: e{as} hoc loco nominat hamat{as}. Tegulæ præterea Vitruuio $unt testæ latio-
res, quib{us} non tam ad $tructuram vtimur, quàm ad pauimenta & alia opera,
in quib{us} tegendi v$um præbent: earum\’{que} partes, quæ a$pectu patent, aut puræ
$unt, aut vitro lithargyróue oblitæ, aut in form{as} impre$$æ rerum extantes imagi-
nes receperunt.
_Curio$i{us} picentur.]_ Pice liquata inungantur, oblinantur´ue quod etiam
impicare, & oppicare d<007>citur Columellæ lib. _XII._ cap. _XXIX._ & Catoni ca-
pite _CXX._
_Nec megalographia.]_ Megalographiam interpretor picturam magni
$umpt{us}, & magnarum per$onarum, aut rerum deformatricem atque figuratri-
cem, vti deorum, pugnarum, fabularum, vt proximo capite $equenti. Eo modo
[300]M. VITRVVII POLL.
dixit Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _X._ rhyparographon, $ordidarum atque humilium
rerum pictorem.
_Nec camerarum coronario opere $ubtil{is} ornatus.]_ Hoc iam
monuit proximo tertio capite.
_Cuneis $ilaceis.]_ Non quou{is} $ile ad abacos vtebantur, $ed tantum mar-
moro$o, quoniam marmor in eo re$istit amaritudini calc{is}, vt tradit Plini{us} capite
vltimo libri _XXXIII._ Vide quæ $cribo in capita duo $equentia de $ile. nam qui
$ilice{is} à $ilice legit, quid e$$et $il non intellexit.
_Et $olo fi$tucato.]_ Id e$t $olo pauito fistuca, aut vectib{us}, pauiculáue, vt
lib. _III._ cap. _III._ aut $olidanda fistucationib{us}, & $uprà cap. _I._ fistucationib{us}
cum magna cura $olidetur.
_Ita fa$tigiatum.]_ Scribe fastigatum. Nam fastigio vox Latina non e$t Ita{que}
vbicunque invener{is}, existima mendo$um e$$e codicem.
_Deinde conge$tis, & $pi$sè calcatis carbonibus.]_ Hoc etiam
$cribunt Plini{us} lib. _XXXVI._ cap. _XXV._ & Palladi{us} lib. _I._ cap. _IX._
_Et $ummo libramento cote de$pumato.]_ id e$t leuigato, ab$ter$o.
Plini{us} memorato capite, dic<007>t de$pumare, & paulò pò$t, cote depolitum, interpre-
tans illud de$pumare.
_Et quod poculis, & $puti$matis effunditur.]_ id e$t $put{is} & ex-
creationib{us}, quæ à Græc{is} πτύσματα & Πιπύσματα dicuntur. Iuuenal{is} Satyra
_XI._ po$teriore pro leui aquæ ore conceptæ a$pergine v${us} e$t: nam ita vt legatur,
placet mag{is}, quàm vt al{ij}s ex Minuciano vi$um e$t pædemate. Qui Lacedæmo-
nium, inquit, pity$mate lubricat orbem. vt nõ pro annulo, $ed Laconico orbem Lace-
dæmonium intelligam{us}. Quidam pityli$mate pro genere exercitation{is}, quod Iano
Cornario non di$plicuit. E$t enim πιτυλζ{ει}μ Galeno lib. _II._ de bona valetudine
tuenda te$te, cùm qu{is} $umm{is} pedib{us} ingrediens, ten${as} in $ublime man{us}, hanc
antror$um, illam retror$um celerrimè mouet. Al{ij} poppy$mate pro blanda attrecta-
tione & $ono legunt. Sed liberum esto per me lectori iudicium.
De ratione pingendi in ædific{ij}s. # _CAP. V._
CAETERIS conclauibus, id e$t vernis, autumnali-
bus, æ$tiuis etiam atriis & peri$tyliis, con$titutæ $unt
ab antiquis ex certis rebus certæ rationes picturarum.
Nanq; pictura imago fit eius quod e$t, $eu pote$t e$$e,
vtihominis, ædificii, nauis, reliquarum\’q; rerum, è qua-
rum formis certis\’q; corporum finibus figurata $imili-
tudine $umuntur exempla. Ex eo antiqui, qui initia expolitionibus in-
$tituerunt, imitati $unt primum cru$tarum marmorearum varietates &
collocationes, deinde coronarum, & $ilaceorum, miniaceorum\’q, cuneo-
rum inter $e varias di$tributiones. Po$tea ingre$si $unt, vt etiam ædificio-
rum figuras, columnarum\’q;, & fa$tigiorum eminentes proiecturas imita-
rentur: patentibus autem locis, vti exedris, propter amplitudinem parie-
[301]DE ARCHITEC. LIB. VII.
tum, $cenarum frontes Tragico more, aut Comico, $eu Satyrico de$igna-
rent: ambulationibus verò propter $patia longitudinis, varietatibus to-
piorum ornarent ab certis locorum proprietatibus imagines exprimen-
tes. Pingunturenim portus, promontoria, litora, flumina, fontes, euripi,
fana, luci, montes, pecora, pa$tores, nonnullis locis item $ignorum me-
galographiam habentem Deorum $imulacra, $eu fabularum di$po$itas
explicationes, non minus Troianas pugnas, $eu Vly$sis errationes per to-
pia, cætera\’q; quæ $unt eorum $imilibus rationibus ab rerum natura pro-
creata. Sed hæc quæ à veteribus ex veris rebus exempla $umebantur,
nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur tectoriis mon$tra
potius, quàm ex rebus finitis imagines certæ. Pro columnis enim $ta-
tuuntur calami, profa$tigiis harpaginetuli $triaticum cri$pis foliis & vo-
lutis. Item candelabra ædicularum $u$tinentia figuras, $upra fa$tigia ea-
rum $urgentes ex radicibuscum volutis coliculi teneri plures, habentes
in$e $ine ratione $edentia $igilla, non minus etiam ex coliculis flores di-
midiata habentes ex $e exeuntia $igilla, alia humanis, al<007>a be$tiarum capi-
tibus $imilia. Hæcautem nec $unt, nec fieri po$$unt, necfuerunt. Ergo ita
noui mores coégerunt, vti inertia mali iudices conniueant artium virtu-
tes. Quemadmodum enim pote$t calamus vere $u$tinere tectum, aut
candelabrum ædiculas, & ornamenta fa$tigii, $eu coliculus tam tenuis &
mollis, $u$tinere $edens $igillum, aut de radicibus, & coliculis ex parteflo-
res dimidiata\’q; $igilla procreari? At hæcfal$a videntes homines non re-
prehendunt, $ed delectantur: neque animaduertunt, $i quid eorum fieri
pote$t ne@ne. Iudiciis autem infirmis ob$curatæ mentes, non valent pro-
bare, quod pote$t e$$e cum autoritate & ratione decoris. Neque enim pi-
cturæ probari debent, quæ non$unt $imiles veritati: nec $ifactæ $unt ele-
gantesab arte, ideo de his $tatim debent repente iudicari, ni$iargumenta-
tionis certas habuerint rationes $ine offen$ionibus explicatas. Etenim
etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu finxi$$et $ce-
nam in minu$culo theatro, quod έκ{ηι}λκ{οι}αςή{ριο}μ apud eos vocitatur, in
ea\’q; feci$$et procolumnis $igna, centauros\’q; $u$tinentes epi$tylia, tholo-
rum rotunda tecta, fa$tigiorum prominentes ver$uras, coronas\’q; capiti-
bus leoninis ornatas: quæ omnia $tillicidiorum è tectis habent rationem.
Præterea $upra eam nihilominus epi$cenium, in quo tholi, pronai, $emifa-
$tigia, omnis\’q; tecti varius picturis fuerat ornatus. Itaque cum a$pectus
eius $cenæ propter a$peritatem eblandiretur omnium vi$us, & iam id
opus probare fui$$ent parati, tum Licinius Mathematicus prodiit, & ait
Alabandeos $atis acutos ad omnes res ciuiles haberi, $ed propter non ma-
gnum vitium indecentiæ in$ipientes eos e$$e iudicatos, quod in gymna$io
eorum quæ $unt $tatuæ, omnes $unt cau$as agentes, in foro autem di$cos
tenentes, aut currentes, $eu pila ludentes. Ita indecens inter locorum pro-
[302]M. VITRVVII POLL.
prietates $tatus $ignorum, publice ciuitati vitium exi$timationis adiecit.
Videamus item nunc, ne Apaturii $cena efficiat & nos Alabandeos, aut
Abderitas. Quis enim ve$trum domos $upra tegularum tecta pote$t ha-
bere, aut columnas, $eu fa$tigiorum explicationes? Hæc enim $upra con-
tignationes ponuntur, non $upra tegularum tecta. Siergo, quæ non po$-
$unt in veritate rationem habere facti, in picturis probauerimus, accede-
mus & nos his ciuitatibus, quæ propter hæc vitia in$ipientes $unt iudica-
tæ. Itaque Apaturius contrà re$pondere non e$t au$us, $ed $u$tul<007>t $cenam,
& ad rationem veritatis commutatam, po$tea correctam approbauit.
Vtinam dii immortales feci$$ent, vt Licinius reuiui$ceret, & corrigeret
hanc amentiam, tectoriorum\’q; errantia in$tituta: $ed quare vincat verita-
tem ratio fal$a, non erit alienum exponere. Quod enim antiqui in$u-
mentes laborem & indu$triam, probare contendebant artibus, id nunc
coloribus & eorum eleganti $pecie con$equuntur: & quam $ubtilitas arti-
ficis adiiciebat operibus autoritatem, nunc dominicus $umptus efficit ne
de$ideretur. Quis enim antiquorum, non, vti medicamento, minio parce
videtur v$us e$$e? At nunc pa$sim plerunque toti parietes inducuntur.
Accedit huc chry$ocolla, o$trum, armenium: hæc verò cum inducuntur,
et$i non ab arte $unt po$ita, fulgentes tamen oculorum reddunt vi$us, &
ideo quod pretio$a $unt, legibus excipiuntur, vt à domino, non à redem-
ptore, repræ$ententur. Quæ commonefacere potui vt ab errore di$ceda-
tur, in opere tectorio $atis expo$ui. Nunc de apparationibus, vt $uccurrere
potuerint, dicam: & primum, quoniam de calce initio e$t dictum, nunc de
marmore dicendum re$tat.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Cæter{is} conclauibus.]_ Id e$t triclin{ij}s, de quib{us} $uperior{is} libri cap. _VI._
fu$i{$s}imè à me traditum e$t.
_Nanque pictura imago fit ei{us} quod e$t, $eu e$$e pote$t.]_ Vul-
gò iactari $olet Horatianum illud ex Epistola ad Pi$ones, quæ fal$o liber de arte
poetica in$cribitur. _Pictorib{us} atque poët{is} Quidlibet audend<007> $emper fuit æqua
pote$t{as}. At non $ine ri$u $pectari po$$e initio ei{us} libelli ait pictorem, qui humano
capiti velit iungere equinam ceruicem, & vari{as} inducere form{as}. Ea demum
pingenda existimabat, quæ à natura non abhorrerent. Nec mihi ob{ij}ci{as} antiquo-
rum eiu$modi opera etiam nunc Romæ & Puteol{is} o$tendi, & quod picturæ gen{us}
mox reprehendit, Ital{is} dict{as} grotte$cas, credò quòd in terra obrut{is} veterum ædi-
ficiorum fornicibus, qu{as} grott{as} qua$i crypt{as} vocant, primum invenerint. Non
po$$unt veræ dici picturæ, quæ $unt à veritate alienæ, etiam $i autores nactæ $int
egregios. Sed de pictura $cribem{us} aliquando, & colorum compo$itione (propr<007>o di-
cato ei rei opere) quod null{us} tentauit, & pictorib{us} ip${is} v$u mag{is}, quàm ratione
cognitum. Quod autem ad reliquorum colorum rationem $pectat (quandoquidem
[303]DE ARCHITEC. LIB. VII.
vitrar{ij}s, figul{is}, infectorib{us} $ua e$t & colorum ratio) id nos in hyalurgia, plasti-
ce, & baph<007>ce, libr{<007>s} tradem{us}.
_Et $ilaceorum, miniaceorúmque cuneorum.]_ Silaceos à $ile, &
pro purpure{is} hoc loco exponi pote$t, ex cap. _XI._ & _XIIII._ hui{us} libri: etiam $i
fui$$e $il lutei color{is} generaliter dictum, ex cap. _VII._ con{ij}cere liceat. Cum enim
dixi$$et ochram Atticam non haberi, $ubiungit, ita{que} antiqui egregia copia $il{is} ad
politionem operum $unt v$i. Vt $it liberum, vtro voles modo $ilaceos cuneos interpre-
tari, purpureos, aut luteos. Verùm & hîc lute{us} color quadrare apte videbitur, &
Plini{us}, vt dixi, explicans Vitruu{ij} locum proximi capit{is}, in quo dicit $ubigendos
e$$e ex atramento & poliendos abacos cune{is} $ilace{is} $eu miniace{is} interpo$it{<007>s}, ita
tradit, Attico ad lumina vtuntur. Ad abacos non n<007>$i marmoro$o, quoniam mar-
mor in eo re$istit amaritudini calc{is}. Ni$i propter raritatem illud fuerit factum.
_Scenarum frontestragico more, aut comico, $eu $atyrico.]_
Ea $unt tria $cenarum genera, de quib{us} $crip$it lib. _V._ cap. _VIII._
_Varietatib{us} topiorum ornarent.]_ Topia hîc, & paulò pò$t dicta, ab
al{ij}s topiaria, arbu$cul{is}, fruticib{us}, & herb{is} natura $equacib{us}, & flexilib{us},
variarum rerum effigies repræ$entant, à top{ij}s id e$t funicul{<007>s} nominata. Inde to-
piar{ij}, artifices formandarum arborum, aut herbarum in vari{as} form{as}. Quo nomi-
ne vtuntur African{us} Pandect. lib. _XXXII._ de legat{is} tertio, & Vlp<007>an{us} non
$emel, de fundo in$tructo Pandect. _XXXIII._ Nonnull{is} placet άπὸ <105> τόΠ{ου}, di-
ctos e$$e topiarios, quòd locorum varietatem exprimendo imagines rerum omnium
ex arbust{is}, fruticib{us} & herb{is} effingant. Quorum hic $ententiam adiuuat Vitru-
ui{us}, quando $ubiungit, Et ab cert{is} locorum proprietatib{us} imagines exprimentes.
Acanthum topiariam e$$e herbam tradit Plini{us} lib. _XXII._ cap. _XXII._ & adian-
ton fruticem topiarium eiu$dem libri cap. _XXI._ Trahitur & in pictur{as} opere hi-
$toriali cupre$${us}, venat{us}, cla$$es´ue, & imagines rerum tenui folio breui\’{que} & vi-
rente $uperuestiens, vt idem memorat lib. _XVI._ cap. _XXXIII._ ne innumer{as}
ali{as} dicam herb{as} & arbores.
_Flumina, fontes, euripi.]_ Euripi autore Cicerone lib. _I._ de legib{us}, $unt
duct{us} aquarum, qui & nili eodem Loco dicuntur, ita tamen, vt existimem nilos
e$$e, $i maiores $int. Vtuntur euripi vocabulo in ea $ignificatione quorum mihi ve-
nit in mentem, Plini{us} lib. _VIII._ cap. _XVI._ lib. _XXXVI._ cap. _XV._ & alys lo-
c{is}. Ouidi{us} lib. _I._ de ponto. Suetoni{us} in Cæ$are dictatore, Seneca Epistolarum lib.
_XIIII._ Lampridi{us} in Heliogabalo: & Galen{us} Methodi medendi libr{is} nono,
& decimo.
_Harpaginetuli $triati.]_ Ornamenti gen{us}, quod quale fuerit, ne $u$picari
quidem potui. Nec me fugit harpagones, $iue harpagines adunca e$$e iu$trumenta,
quib{us} res, quæ in puteos ceciderint, extrahuntur. Item quib{us} naues corripiuntur,
άΠὸ <105> ἁρπἀζ{ει}μ, id e$t à rapiendo Sed arduum e$t de {ij}s, quæ coniectura $equen-
da $unt, aliquid promittere. Con$ului, quicquid ad hanc diem Romæ, & Tyburti in
Hadriani atque Manl{ij} Vopi$ci vill{<007>s}, qu<007>cquid Puteol{is} vetustæ picturæ retectum
e$t, quod ad Vitruuiani harpaginetuli cognitionem faceret, non profeci hilum.
_In minu$culo theatro, quod ἐκκλησιαςκ{ρί}ομ vocant.]_ Næ illi mihi
videntur Vitruuium non legi$$e, qui ad testimonium vocantes, pro, in minu$culo
[304]M. VITRVVII POLL.
theatro in munu$culo theatrico legerunt, vt præteream, quòd Alabanden{is} tri-
buant, quod eodem autore Trallib{us} erat tribuendum, et illi Cariæ, hi $int Lydiæ po-
puli. Eccle$iasterion ergò vocabant, quòd eo $pectatum congregati conuenirent. Mi-
nu$culum autem theatrum à Græc{is} θεατρί{δι}ιομ dicitur, vt apud Varronem lib.
_III._ de re rustica cap. _V._
_Supra eam nihilomin{us} epi$cenium.]_ Epi$cenium, $iue epi$cenos, vt
lib. _V._ cap. _VIII._ invenitur $criptum, dicitur, quod $upra $cenam extruitur, id e$t
columnationum, $iue contignationum or dines.
_In quo tholi.]_ Tholos, quorum mentio facta e$t lib. _IIII._ cap. _VII._ intelli-
gim{us} erectiores camer{as} templorum hemi$phær{ij}s, id e$t cuppol{is} addi $olit{as}. Ital<007>
tribun{as} & latern{as} vocant. Eæ autem fiunt multangulæ, aut ad cycli ducun-
tur ambitum.
_Accedit huc chry$ocolla.]_ Chry$ocolla facticia, quam Dio$corides lib. _V._
in æruginib{us} numerat, vtuntur aurifices adglutinando, ferruminando\’{que} auro, bo-
racem vocantes. Vnde & auricapistrum ab Auicenna vocatur. Eam Venet{ij}s vi-
dim{us}, quadruplici color{is} differentia, albam, luteam, viridem, & nigricantem.
Natiuæ Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _V._ colorem e$$e herbæ $eget{is} lætè virent{is} $cri-
bit, e$$e\’{que} humorem in puteorum $crobib{us} per venam aur<007> defluentem, cra$$e$cente
limo rigorib{us} hybern{is} v$que in duritiam pumic{is}. Laudatiorem in ærar{ij}s me-
tall{is}, proximam in argentar{ij}s fieri, inueniri & in plumbar{ij}s, vili{$s}imam aura-
riam. Addit natiuam lutea herba tingi, ob id\’{que} luteam d<007>ci, cui{us} etiam meminit
libri trige$imiquinti capite $exto: quam longè optimam cen$ent. Ei{us} con$iciendæ
rationem lege $i plura v{is}. De ea $cribit Galen{us} $implicium medicamentorum li-
bro _IX._ & lib. _X._ vbi de humanana vrina tradit.
_O$trum.]_ Purpuram, vt infrà cap. _XIII._
_Armenium.]_ Armenium, quod Galen{us} libro nono $implicium medica-
mentorum Armeniacum vocat, probatur Dio$coridi l<007>b. _V._ cap. _LV._ quod cærulei
color{is} e$t, Plinio verò lib. _XXXV._ cap. _VI._ quod virid{<007>s}, communicato colore
cum cæruleo. Ioannes Me$ues libro $implicium, $iue de re medica $ecundo, melio-
rem dicit eum Armenium lapidem, qui colorem habet medium inter viridem &
ob$curum. Apud Alexandrum Trallianum libri primi capite vige$imo$ecundo,
leg{as} parium e$$e virium cum albo veratro in purganda atra bile: quod maiores
latuerat.
_Vt à domino, non à redemptore repræ$entetur.]_ Id e$t qui reci-
pit extruendam & inducendam domum, cogi non pote$t lege in pingendo vti chry-
$ocolla, ostro, & armenio. quandoquidem id gen{us} colores precio$iores $unt, quàm vt
inter reliquos haberi debeant, ni$i id pact{us} $is. Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ flori-
dos colores dicit e$$e eos, quos domin{us} pingenti præstat, minium, Armenium, cin-
nabarim, chry$ocollam, Indicum, & purpuri$$um.
De marmore quomodo paretur ad tectoria.
CAP. VI.
[305]DE ARCHITEC. LIB. VII.
MARMOR non eodem genere omnibus regionibus
procreatur, $ed quibu$dam locis glebæ (vt $alis) micas
perlucidas habentes, na$cuntur, quæ contu$æ & moli-
tæ, præ$tant tectoriis & coronariis operibus vtilita-
tem. Quibus autem locis hæ copiæ non $unt, cæmen-
ta marmorea, $iue a$$ulæ dicuntur, quæ marmorarii ex
operibus deiiciunt, pilis ferreis contunduntur, cribris\’q; excernuntur. Eæ
autem excretæ tribus generibus $eponuntur, & quæ pars grandior fue-
rit, quemadmodum $uprà $criptum e$t, arenato primum cum calce indu-
citur, deinde $equens, ac tertio, quæ $ubtilior fuerit. Quibus inductis & di-
ligenti tectoriorum fricatione leuigatis, de coloribus ratio habeatur, vti
in his perlucentes exprimant $plendores, quorum hæc erit differentia &
apparatio.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_Et coronar{ij}s operibus.]_ Coronarium op{us} dupliciter intelligitur, aut
enim pro ornamento camerarum dicitur, vt hoc cap. & quarto, de quib{us} coron{is}
$crip$it cap. _III._ aut pro coron{is} $umitur, quib{us} præcinguntur parietes, id\’{que} e$t du-
plex, intestinum & albarium, id e$t ex materie, & ex calce, vt lib. _V._ cap. _II._
_Siue a$$ulæ dicuntur.]_ A$$ul{as} vocat, qu{as} Græci σΗ\’νρους dicunt, id e$t
fragmenta, $ine frustula, quæ $calpendo marmore excidunt. Sunt enim & a$$ulæ,
Sexto Pompeio teste, quæ $unt $ecurib{us} excu$$æ, vti apud Plinium, libri vige$imi-
noni capite $ecundo, Al{ij} a$$ul{is} tædæ $ubiect{<007>s} & $ubinde in$trat{is} oleo a$per$am
accendunt. Nam in impre{$s}{is} codicib{us} hastul{is} legitur. Ea fragmenta ferre{is} pi-
$till{is} tunduntur, & $etace{is} incernicul{is} triplici differentia cribrantur ad tecto-
ria, quod cra{$s}i{$s}imum fuerit, $ubactum inducitur primò, id vbi aruerit, mediocri
fit $ecundum corium, $ubtili{$s}imo tertium corium dirigitur. Ab a$$ul{is} Plaut{us} in
Captiu{is} dixit a$$ulatim, Plini{us} verò lib. _XII._ cap. _XXII._ a$$ulo$e.
_Quemadmodum $uprà $criptum e$t.]_ Hui{us} libri, capite tertio.
De colorib{us}, & primum de ochra. # _CAP. VII._
COLORES alii $unt qui per $e certis locis procrean-
tur, & inde fodiuntur: nonnulli ex aliis rebus tracta-
tionibus, aut mixtionibus, $eu temperaturis compo$iti
per$iciuntur, vti præ$tent eadem in operibus vtilita-
tem. Primum autem exponemus quæ per $e na$cen-
tia fodiuntur, vti quod Græci ὦλρα dicitur. Hæc verò
multis locis (vt etiam in Italia) inuenitur, $ed quæ fuerat optima, Attica,
ideo nunc non habetur, quod Athenis argenti fodinæ cum habuerunt fa-
milias, tunc $pecus $ub terra fodiebantur ad argentum inueniendum.
[306]M. VITRVVII POLL.
Cum ibi vena forte inueniretur, nihilominus vti argentum per$equeban-
tur. Itaque antiqui egregia copia $ilis ad politionem operum $unt v$i.
Item rubricæ copio$e multis locis eximuntur, $ed optimæ paucis, vti
Ponto Sinope, & Aegypto, in H<007>$pania Balearibus, non minus etiam
Lemno, cuius in$ulæ vectigalia, Athenien$ibus Senatus populus\’q; Roma-
nus conce$sit fruenda. Parætonium verò ex ip$is locis, vnde foditur, ha-
bet nomen. Eadem ratione Melinum, quod eius vis metalli in$ulæ Cy-
cladi Melo dicitur e$$e. Creta viridis item pluribus locis na$citur, $ed opti-
ma Smyrnæ. Hanc autem Græci θεο{δι}ότιομ vocant, quod Theodotus no-
mine fuerat, cuius in fundo id genus cretæ primum e$t inuentum. Auri-
pigmentum, quod ἀρ{δέ}νιηομ Græcè dicitur, foditur Ponto. Sandaraca
item pluribus locis, $ed optima Ponto, proxime flumen Hypanim habet
metallum. Aliis locis, vt inter Magne$iæ & Ephe$i fines, $unt loci vnde
effoditur parata, quam nec molere, nec cernere opus e$t, $ed $ic e$t $ubtilis,
quemadmodum $i qua e$t manu contu$a & $ubcreta.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Colores alij $unt, qui per$e certis locis procreantur.]_ Colorum
aliqui $unt natiui, id e$t, vt vulg{us} vocat, minerales, qui fodiuntur: quos numerat
Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ $inopim, rubricam, parætonium, erethriam, & auri-
pigmentum. Al{ij} $unt factit{ij}, qui mixtura & arte finguntur. De {ij}s, qui na$cun-
tur, hoc cap. & proxim{is} duob{us} loquitur: de al{ij}s, qui fiunt, reliqu{is} capitib{us}
$ermo erit.
_Vti quod Græcè ὦχρα dicitur.]_ Ochra lutea e$t, quod & nomen in-
dicat, $ed cum vritur, fit rubra, restincta verò aceto purpurea Scribit Plini{us} di-
cto cap. _VI._ Ochram etiam fieri exusta rubrica in oll{is} nou{is}, luto circunlit{is}. Nam
& in Topa<052>io in$ula rubri mar{is} na$ci, idem ex autoritate Iubæ refert. Quo in loco
de$idero in Plinio diligentiam. fit enim fabril{is} rubrica ex Ochra, non Ochra ex ru-
brica, vti e$t apud Theophrastum πε{εί} λίθωμ, & Dio$coridem libri quinti, cap.
_LXII._ quem de Ochra cap. _LVIII._ legito. Fortè $crip$erat, Ex ea exusta fit ru-
brica:ne vir ille docti{$s}im{us} fal$a præcipere videatur. Ni$i existimam{us} virum Se-
natoriæ dignitat{is}, in\’{que} Reipub. munerib{us} occupatum, $ucci$iu{is} hor{is} vix potui$$e
quot excerp$it de$cribere.
_Tunc $pecus $ub terra fodiebantur.]_ Metallici puteos cum Plinio li-
bro trige$imotertio capite $exto appellant, quos in Germania audio ad quingentorum
pa$$uum altitudinem e$$e effo$os, id e$t, altos pedes ter mille $eptingentos & quin-
quaginta.
_Egregia copia $ilis.]_ Sil{is} præcipua tria genera apud Plinium reperio li-
bro _XXXIII._ cap. _XII._ Atticum, marmoro$um, & pre$$um $iue Scyricum, pro-
prie\’{que} limum e$$e. Adferri ibidem tradit ex Achaia, atque item è Gallia quod lu-
cidum vocetur, cui{us} meminit lib. _XXXV._ cap. _VI._ Paulò antè ind<007>cauim{us} ex
hoc loco existimare nos $il lutei e$$e color{is}. Cum enim Ochra Attica carerent, v$i
[307]DE ARCHITEC. LIB. VII.
$unt $ile, non illo quidem Attico, $ed quod proxime accederet ad Ochræ colorem.
Nam $il Atticum arbitramur color{<007>s} e$$e purpurei violacei, qui & ianthin{us} di-
citur. Scribit enim Vitruui{us} capite vltimo hui{us} libri, Attici $il{is} colorem effici
trita creta perfu$a & macerata in aqua, in qua conferbuerint violæ, & expre$$æ
$int. Ne verò de lute{is} viol{is} qu{is} intelligere po{$s}it, facit quod docet aliquot modos
faciendi purpurei color{is}. Sanè Georgi{us} Agricola in Bermanno dialogo, ex Hermo-
lao Barbaro existimat id Latin{is} e$$e Sil, quod Græc{is} ὦχρα. Et Hermola{us} fatetur
$e aliquando deceptum, qui putarit cæruleum & Sil idem e$$e. Quorum $ententia
$i vera e$t, vt vera videtur, loci hui{us} $en${us} hic erit, Præcipuam & præcellentem
fui$$e antiqu{is} copiam Sil{is}, id e$t Ochræ, tum $cilicet cum Atticæ habendæ, quæ
erat optima, facult{as} e$$et: $uo tempore aliam fui$$e rationem, cum adferri illa de-
${ij}$$et, vti ceptum deteriore, Italica $cilicet: inuentam enim tunc ætat{is} in mult{is} lo-
c{is}, etiam in Italia. Vt Latino nomine Sil{is} expre$$erit quod antè Græco Ochræ. Illùd
autem certe me torquet, quod Dio$corides Ochram commendat vndique melinam,
& genere Atticam, Vitruui{us} verò $il{is} Attici colorem fui$$e purpureum innuit.
Si extarent tabulæ Polygnoti aut Mycon{is}, quos primos in$titui$$e pingere $ile Atti-
co duntaxat tradit Plini{us} capite vltimo libri trice$imitert{ij}, aut Apell{is}, Echio-
n{is}, Melanth{ij}´ue, Nicomachi´ue, clari{$s}imorum pictorum, quos idem $cribit libri tri-
ce$imiquinti capite $eptimo, quatuor color<007>b{us} $ol{is} immortalia illa $ua opera feci$$e,
ex alb{is} mel<007>no, ex $ilace{is} Attico, ex rubr{is} Sinopide Pontica, ex nigr{is} atramento,
$i inquam eorum tabul{as} haberem{us} aliqu{as}, non e$$et opero$um $ecundum alterum
litem dare. Ochræ quidem certe Atticæ meminit Cel${us} lib. _V._ cap. _XVIII._ in ma-
lagmate aduer${us} panum, & phymata.
_Item rubricæ copio$e.]_ Nihil nece$$e e$t admonere rubricam terram
e$$e rubram, qua pictores, & fabri materiary vtuntur. Quæ autem hîc de ip$a $cri-
buntur, ea de Sinopide tradit Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ Sinop{is}, inquit, inuenta
e$t primum in Ponto, inde nomen à Sinope vrbe. Na$citur & in Aegypto, Baleari-
b{us}, Africa, $ed optima Lemno, & in Cappadocia effo$$a è $pelunc{is}. Quod autem ad-
dit Cappadociam prætermi$$am à Vitruuio, non vn{us} id facit. Nam & Strabo lib.
_XII._ $cribit rubricam Sinopicam na$ci in Cappadocia, & Dio$corides lib. _V._ cap.
_LXI._ Palmam verò Lemnia fert, quòd $it rubore minio proxima.
_Non minus etiam Lemno.]_ Quòd de colorib{us} loquatur, apparet de ea
tantum intelligere, quæ μίλτ<033> λΗμία hoc e$t rubrica Lemnia vocatur. In Lemno
enim Aegei mar{is} in$ula, ad Hephæstiada vrbem occidentem $pectantem, in colle
quodam triplici reperiebatur terra differentia, vt apud Galenum libro nono $im-
plicium med<007>camentorum legim{us}. Erat en<007>m, cui Dianæ $igillum imprimebatur,
quæ Lemnia $phrag{is} dicebatur. Erat miltos Lemnia τεκτονικΗ, rubrica fabril{is}, qua
poti{$s}imum vtebantur fabri, $ed & pictores. Erat & tert{ij} gener{is} terra exter$o-
ria, qua vtebantur linte{is} & vestib{us} abluend{is}. Existimauit Plini{us} dicto capite
_VI._ rubricam Lemniam non ni$i $ignatam venundari, vnde & $phrag{is} appellare-
tur. Decept{us}, qui putarit eandem e$$e rubricam Lemniam, & Lemniam $igillatam,
cum hæc $it terra diuer$a à rubrica, vel autore Galeno libro antidoton primo, &
aperti{us} dicto libro $implicium medicamentorum nono. Tamet$i Paul{us} Aegineta
lib. _VII._ Lemniæ milti appellatione $igillatam intelligat, & Plin{ij} partes tutat{us}
[308]M. VITRVVII POLL.
$it Pandulph{us} Collenuci{us} Pi$auren. Iuri$con. in $cripta aduer${us} Leoniceni accu$a-
tionem Pliniana defen$ione. Lemnia lota in tres differenti{as} $ecernebatur. Nam
$ummum atque item imum, quòd illud aquo$um, hoc terreum e$$et, re{ij}ciebantur,
quod lutum medium erat, ex$iccatum imagine $ignabatur. Vt $it $ine dubio, quæ
bol{us} Armenia or<007>ental{is} falsò hacten{us} in officin{is} credita e$t, terra Lemnia, cum
illa non ex Armenia, $ed Lemno Aegei mar{is} in$ula, nunc Stalimene dicta, adue-
hatur, & à terra, qua etiam nunc Lemno aduecta $igillata vtimur, $olum differat,
quòd videntur admixta fui$$e $abulon{is} grana, vt commodi{us} $igillo in$igniretur.
Id quod monuit Antoni{us} Mu$a Bra$auol{us}, & nos Venet{ij}s probauim{us}. Aliter
tamen Aloy$io Mundellæ in epistol{<007>s} medicinalib{us} vi$um e$t. Sed lege Dio$cori-
dem lib. _V._ cap. _LXIII._ & Galenum dicto $implicium medicamentorum lib. _IX._
nam inter eos non omni ex parte conuenit. In Nicandri theriac{is} reperio λΗμνίδα,
μίλτομ dici pro Lemnia $phragide. Et in ver$ib{us} Andromachi vetusti{$s}imi poetæ,
apud Galenum libro de theriaca ad Pi$onem.
_Parætonium verò.]_ Parætoniũ à loco Aegypti, vnde foditur, nomen habet:
fieri $cribit Plin. lib. _XXXV._ cap. _VI._ ex $puma mar{is} $olidata cum limo è candi-
d{is} colorib{us} pingui$simum, & tector{ij}s tenaci{$s}imum propter leuorem. Quod etiam
dixerat lib. _XXXIII._ cap. _V._ Quòd $i verum e$t, vt certè e$t, non potuit è $puma
mar{is} fieri, alioquin $al$ugine $ua tector{ij}s erat futura inepti{$s}ima. Poti{us} igitur
credendum ex pinguib{us} $ax{is} $olut{is} or<007>ri.
_Eadem ratione melinum.]_ Melinum (meliam vocat Theophra$t{us}) &
ip$um candidum e$t, optimum in Melo in$ula, autore Plinio lib. _XXXV._ cap. _VI._
& _VII._ Melinum colorem Latinos giluum appellare testimonio e$t Serui{us} Georg.
lib. _III._ & Gell<007>{us} noctium Atticarum lib. _XIII._ cap vltimo, quo loci aliqui le-
gunt medium. In florib{us} pro luteo dici Dio$coridi, & cæter{is} animaduerti. Sed
& idem Dio$corides libro quinto ochram probat μΗλίνΗμ {δι}ιόλχ, vndi{que} luteam $i-
gnificans. Meminit Paul{us} Iuri$con$ult{us} Pandect. lib. _XXXII._ de legat{is} _III._
melini color{is}. Et Galen{us} lib. _II._ de compo$itione medicamentorum $ecundum ge-
nera docet, quæ dicantur melina emplastra, ea $cilicet, in quorum coctione ærugo
admi$cetur. Si enim viridi colore vnguentum permanere qu{is} velit, non oportet
æruginem cum cæter{is} $uper ignem coitur{is} committere, $ed tum demum, cum in
mortario coierunt, admi$cere. Existimantur appellata, quòd cotonei mali referant
colorem.
_Creta viridis.]_ Ea e$t, quantum con{ij}cere po$$um, quam Veneti terram vi-
ridem appellant.
_Hanc autem Græci θεο{δι}ότιομ vocant.]_ Videtur Plini{us} ne$cio quàm
rectè lib. _XXXV._ cap. _VI._ id ceru$$æ tribui$$e. E$t & colos (inquit) terti{us} è can-
did{<007>s} ceru$$æ, cui{us} rationem in metall{is} dixim{us}. Fuit & terra per $e in Theodoti
fundo inuenta Smyrnæ, qua veteres ad nauium pictur{as} vtebantur. Nunc omn{is}
ex plumbo & aceto fit.
_Auripigmentum, quod_ ἀσένιΗομ _Græcè dicitur.]_ Auripigmen-
tum $cribit Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _IIII._ in Syr<007>a fodi pictorib{us} in $umma
tellure, auri colore, $ed fragili, lapidum $pecularium modo. Non tam differre à
Sandaracha, re ip$a quàm colore videtur. Nam præter eam, quæ fit ceru$$a in for-
[309]DE ARCHITEC. LIB. VII.
nace cocta, de qua cap. _XII._ inferi{us}, e$t alia fo{$s}itia apud Dio$coridem lib. _V._ cap.
_LXXI._ Reperitur autem cum auro & argento in fodin{is} colore flammeo, vulg{us}
ar$enicon rubrum vocat: quod autem mixtum lutei e$t color{is}, dicitur auripigmen-
tum, id e$t croceum ar$enicon. E$t & tertium ar$enici gen{us}, album, etiam fo{$s}i-
tium. Ri$agalum autem quod vocant, in genere e$t facticiorum. Fit verò à chy-
mist{is} ar$enico, quod ill{is} ab$olute e$t album & natiuum, & auripigmento, quod
croceum ar$enicum ill{is} e$t, æqu{is} portionib{us} mixt{is} & $ublimat{is}.
_Proximè flumen Hypanim habet metallum.]_ Metallum vocabu-
lum e$t ωολύσΗμομ. Significat enim metallicam fodinam vt apud Ptolemæum
geographiæ libro $eptimo, in Chalcitide ær{is} metalla, & Plinium non $emel libro
_XXXIIII._ & apud eundem Plinium lib. _XXXVIII._ æraria & argentaria
metalla, & alibi. Significat etiam venam ex qua excoquitur metallum, & ip$um
excoctum. E$t & aliorum fo{$s}ilium fodina: ex hoc loco Sandarachæ, & capite no-
no Min{ij}, vti apud Dio$coridem libro quinto, cap. _LIX._ & cap. _LX._ quomodo He-
rodot{us} dixerat, $al{is} in Libya circa Atlantem e$$e metallum, & po$t hos Strabo li-
bro quinto lapid{is} Tiburtini in Italia, & One$icrit{us} rubricæ in Carmania. Et Lu-
can{us} ait, Silicum la$$ata metall{is}. Dixi$$e autem Græcos metalla, quod vbicunque
vna inuenta vena e$t, non procul inuenitur alia autor e$t Plini{us} lib. _XXXIII._
cap. _VI._ hoc e$t quòd ἄλλομ μετὰ ἄλλομ inueniatur.
De min{ij} rationib{us}. # _CAP._ # _VIII._
INGREDIAR nunc minii rationes explicare. Id
autem agris Ephe$iorum Cilbianis primum memora-
tur e$$e inuentum, cuius & res, & ratio $atis magnas ha-
bet admirationes. Foditur enim gleba, quæ Anthrax
dicitur, antequam tractationibus ad minium perue-
niat, vena vti ferreo magis $ubrufo colore, habens circa
$e rubrum puluerem. Cum id foditur, ex plagis ferramentorum crebras
emittit lacrymas argenti viui, quæ à fo$$oribus $tatim colliguntur. Hæ
glebæ cum collectæ $unt in officinam, propter humoris plenitatem con-
iiciuntur in fornacem, vt interare$cant, & is qui ex his ab ignis vapore
fumus $u$citatur, cum re$edit in $olum furni, inuenitur e$$e argentum vi-
uum. Exemptis glebis, guttæ eæ, quæ re$idebunt, propter breuitates non
po$$unt colligi: $ed in vas aquæ conuerruntur, & ibi inter $e congruunt,
& vnà confunduntur. Eæ autem cum $int quatuor $extariorum men$u-
ræ, cum expenduntur, inueniuntur e$$e pondo centum. Cum in aliquo va-
$e e$t con$u$um, $i $upra id lapidis centenarii pondus imponatur, natat in
$ummo: neque eum liquorem pote$t onere $uo premere, nec elidere, nec
di$sipare: centenario $ublato, $i ibi auri $crupulum imponatur, non nata-
bit, $ed ad imum per $e deprimetur. Ita non amplitudine ponderis, $ed
genere $ingularum rerum grauitatem e$$e non e$t negandum. Id autem
[310]M. VITRVVII POLL.
multis rebus e$t ad v$um expeditum. Neque enim argentum, neque æs
$ine eo pote$t recte inaurari. Cum\’q; in ve$te intextum e$t aurum, ea\’q;
ve$tis contrita, propter vetu$tatem v$um non habeat hone$tum, panni in
fictilibus va$is impo$iti $upra ignem comburuntur. Is cinis coniicitur in
aquam, & additur ei argentum viuum, id autem omnes micas auri corri-
pit in $e, & cogit $ecum coire: aqua defu$a, cum id in pannum infundi-
tur, & ibi manibus premitur, argentum per panni raritates propter li-
quorem extra labitur, aurum compre$sione coactum intrà, purum in-
uenitur.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Ingrediar nunc minij rationes explicare.]_ Minium trad<007>t Plini{us}
lib. _XXXIII._ cap. _VII._ e$$e arenæ coccinei color{is} tritæ lotam farinam, quod $ub-
$ederit, iterum lauari, id e$$e vi$um nonnull{<007>s} minium optimum, al{ij}s quod prima
lotura fieret. Explodend{us} eorum error e$t, qui Cinnabarim, & minium idem e$$e
crediderunt, etiam $i Theophrast{us} ob color{is} $imilitudinem non ἄμμιομ, $ed κιν-
νάβα{ει} appellarit, quando Cinnabarim $cribant Plini{us} dicto cap. Iuli{us} Solin{us},
& Dio$corides lib. _V._ cap. _LIX._ $ed ex quorundam hic $ententia (quam tamen
damnare videtur, cum de eo non tradiderit libro $ecundo cap. de animalium $an-
guine, $ed inter metallica recen$eat) $aniem e$$e dracon{is} eli$i elephantorum mo-
rientium pondere, permixto vtriu$que animal{is} $anguine, neque alium e$$e colo-
rem, qui in pictur{is} propriè reddat $anguinem. vt taceam Cinnabarim plurimum
rei medicæ momenti adferre, cum minium venenum $it. Arrian{us} certè in periplo
tradit Cinnabari, quod Indicum appellatur, e$$e ex arborib{us} quibu$dam veluti la-
crym{as}: & meo iudicio ($i in re controuer$a cen$ere integrum e$t) haud malè. Nam
& Aloy$i{us} Cadamust{us} nauigation{is} $uæ capite quarto, in in$ula $ancti port{us}
refert arbores, quæ cæra$o fruct{us} non ab$imiles ferant, $ed color{is} Veneti, anni tem-
pore $tato ferro inci${as} anno $equente gummi emittere, quod ahen{is} decoctum &
defecatum $angu{is} efficiatur, quem appellant dracon{is}. Quod ad id, quod cina-
brium $iue cinaprium appellant, attinet, facticium e$$e con$tat, ex argenti viui
partib{us} duab{us}, & $ulphur{<007>s} parte vna, aut contrà, aut etiam æqu{is} portionib{us}.
De qua re $crip$it Bulca$is cognomento Seruitor. Metallicum & facticium agno-
uerunt Matthæ{us} Syluatic{us}, & Santes Arduin{us} cap. _VI._ Tractat{us} $ecundi
præclari oper{is}, quod $crip$it de venen{is}, quod cum Hali Abbat{is} libr{is} impre$$um
e$t. Auerro{is} quinti libri colliget capite _XLIII._ $anguinem dracon{is} in metall{is}
collocat. Lege de minio quæ $cribam capite tertio libri noni.
_Agris Ephe$iorum Cliuianis.]_ In Plin{ij} codice dicto cap. $criptum e$t
Cylbian{is}, & lib. _V._ cap. _XXIX._ cum de Ephe$o loqueretur, dicit allui Caystro in
Cylbian{is} iug{is} orto: & in fine cap. Cylbianorum populorum meminit.
_Crebras emittit lacrymas argenti viui.]_ Quatuor e$$e argenti viui
genera animaduerto, natiui duo, & duo factic{ij}. E$t primum vomica liquor{is} æter-
ni, ex eo lapide fluent{is}, qui in argenti ven{is} reperitur, autore Plinio lib. _XXXIII._
cap. _VI._ Secundi gener{is} meminit, quod $ciam, vn{us} hie Vitruui{us}. Colligitur au-
[311]DE ARCHITEC. LIB. VII.
tem ex anthrace $ubrufi color{is} gleba, qua coniecta in fornacem, qui fum{us} ex ea
$u$citatur, vbi in $olum re$ederit, e$t argentum viuum, ip$a verò arefacta contu$a
pil{<007>s} ferre{is} & molita lota\’{que} fit minium. Tertium gen{us} ex minio fingi, & quo-
modo id fiat, docet Dio$cor<007>des lib. _V._ cap. _LX._ Quo in loco & quartum gen{us} re-
perio, quod inter metalla na$citur. Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _VIII._ hydrargyri
nomine tertium illud appellauit. Solet enim natiuum, argentum viuum facticium
verò, hydrargyrum vocare. Sed vtrunque hydrargyri nomine Græci pariter &
Latini $ignif<007>cant. Apud Aristotelem άργυρομ χυτομ, libro primo de anima, qua-
$i dic{as} fu$um & liquidum argentum, Alexander Aphrodi$e{us} rectè hydrar-
gyron interpretat{us} e$t, argento enim colore ad$imile e$t, aquæ verò in$tar fluit.
_Id autem cum $int.]_ Scribo, eæ autem cum $int, refertur enim ad gutt{as}.
Porrò autem lector diligens ex hoc loco comparare $ibi rationem poterit conficiendi
$extar{ij} Romani, qui cong{ij} $exta e$t pars, à quo ei nomen <007>nditum, $i Fannio credi-
m{us}, & Demetr<007>o Alabaldo, nempe $i $ibi paret v{as}, quod viginti quin{que} argenti
viui l<007>br{as} capiat. Eo cogn<007>to, non erit opero$um reliqu{as} liquidorum men$ur{as} in-
telligere, in quo tantopere à mult{is} $udatum e$t.
_Si ibi auri $crupulum imponatur.]_ Scrupulum, $iue $crupul{us}, qui
& $cripul{us} dicitur à Frontino lib. _I._ de aquæ ductib{us}, e$t drachmæ tertia pars,
vt docet Pri$cian{us} de ponderib{us}, $iue Rhenni{us} Fanni{us}, vt creditur. Volu$i{us} Me-
tian{us} $criptulum $cribit, ceu $it à Græco γράμμα. nam idem $ignificare Fanni{us}
indicat hoc ver$u:
Gramma vocant, nostri $criptlum dixere priores.
Sed de ponderib{us} ita $emel exist<007>mato. L<007>bra vnci{as} pendet duodecim, $e$cuncia
vnciam vnam & $emi$$em, vncia $emunci{as} du{as} Duella $iue dupla $extula vn-
ciæ pars e$t tertia, pendet\’{que} $crupula octo, $icilic{us} vnciæ pars quarta $crupulorum
$ex e$t, $extula vnciæ pars $exta $crupulorum e$t duorum, denari{us} vnciæ pars
$eptima $crupulorum trium & trium $eptimarum $crupuli, drachma Balbo vn-
c<007>æ pars octaua $crupulorum trium, Victor<007>at{us} vnc<007>æ pars decimaquarta $crupuli
vni{us} & trium decimarum quartarum, $crupulum pendet obolos duos, obol{us} $e-
miobolos duos, $emiobol{us} $iliquam vnam & $emi$$em, $iliqua grana quatuor, gra-
num lentem vnam & $emi$$em.
_Ita non amplitudine ponderis.]_ Hoc e$t, non magnitudine, & mole
rei æstimanda e$t grauit{as}, $ed vt quæque den$ior & compactior e$t.
_Neque en<007>m argentum, neque æs $ine eo pote$t rectè in-_
_aurari.]_ Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _VI._ de argento viuo loquens. Ergò & cum
æra inaurantur, $ublitum bracte{<007>s} pertinaci{$s}ime retinet.
_Id autem omnes micas auri corripit.]_ Eodem cap. Plini{us}, Omnia
ei innatant præter aurum, id vnum ad $e trahit. Argentum enim viuum ami-
cum auro, plumbi generib{us} facilè adhære$cit, difficilè argento, difficili{us} æri, d<007>f-
ficillimè ferro. Di$ce autem ex hoc loco, qua ratione ex detrita aurata veste aurum
colligi po{$s}it. Ex inaurat{is} metall{is} quomodo id fieri queat, tradit Vannoci{us} Birin-
guci{us} lib. pyrotechniæ _IX._ cap. _X._ Chry$ulcam aquam chymistæ componunt, ab
extrahendo auro dictam, quam aquam fortem appellant.
_Intra purum inuenitur.]_ Mendum e$$e in voce purum, existimo, pan-
[312]M. VITRVVII POLL.
num, hoc $en$u expostulante. Aurum, <007>nquit, cum in pannum cum viuo argento in-
fu$um erit, compre$$o panno, per ei{us} raritates labente argento, ip$um in panno re-
manet. Ni$i intrà pro aduerbio acceptum mal{<007>s}.
De min{ij} temperatura. # _CAP._ # _IX._
REVERTAR nunc ad minii temperaturam. Ip$æ
enim glebæ cum $unt aridæ, pilis ferreis contundun-
tur, & moluntur, & lotionibus & cocturis crebris effi-
citur, vt adueniãt colores. Cum ergo hæc emi$$a erunt,
tunc minium propter argenti viui relictionem, quas
in $e naturales habuerat virtutes relinquit, & efficitur
tenera natura & viribus imbecilla. Itaq; cum e$t in expolitionibus con-
clauium tectoriis inductum, permanet $ine vitiis $uo colore. Apertis verò
id e$t peri$tyliis, aut exedris, aut cæteris eiu$modi locis, quo Sol & Luna
po$sit $plendores & radios immittere, cum ab iis locus tangitur, vitiatur,
& ami$$a virtute coloris, denigratur. Itaque cum & alii multi, tum etiam
Faberius $criba, cum in Auentino volui$$et habere domum eleganter ex-
politam, peri$tylis parietes omnes induxit minio, qui po$t dies triginta
facti $unt inuenu$to vario\’q; colore. Itaque primo locauit inducendos
alios colores. At $i quis $ubtilior fuerit, & voluerit expolitionem minia-
ceam $uum colorem retinere, cum paries expolitus & aridus fuerit, tunc
ceram Punicam igni liquefactam paulo oleo temperatam $eta inducat.
Deinde po$tea carbonibus in ferreo va$e compo$itis, eam ceram apprime
cum pariete calefaciundo $udare cogat, fiat\’q; vt peræquetur. Po$tea cum
candela linteis\’q; puris $ubigat, vti $igna marmorea nuda curantur. Hæc
autem κᾶν{σι}ς Græcè dicitur. Ita ob$tans ceræ Punicæ lorica non pati-
tur, nec Lunæ $plendorem, nec Solis radios lambendo eripere ex his poli-
tionibus colorem. Quæ autem in Ephe$iorum metallis fuerunt officinæ,
nunc traiectæ $unt ideo Romam, quod id genus venæ po$tea e$t inuen-
tum Hi$paniæ regionibus, ex quarum metallis glebæ portantur, & per
publicanos Romæ curantur. Eæ autem officinæ $unt inter ædem Floræ
& Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque $i quis velit expe-
riri id $ine vitio e$$e, $ic erit faciundum. Ferrea lamna $umatur, in ea mi-
nium imponatur, ad ignem collocetur, donec lamna cande$cat, cum è can-
dore color immutatus fuerit, erit\’q; ater, tollatur lamna ab igne, & $irefri-
geratum re$tituatur in pri$tinum colorem, $ine vitio $e e$$e probabit. Sin
autem perman$erit nigro colore, $ignificabit $e e$$e vitiatum. Quæ $uc-
currere potuerunt mihi de minio, dixi. Chry$ocolla apportatur à Mace-
donia, foditur autem ex his locis, qui $unt proximi ærariis metallis.
Minium & Indicũ nominibus ip$is indicant, quibus in locis procreantur.
[313]DE ARCHITEC. LIB. VII.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Reuertar nunc ad minij temperaturam.]_ Diuer$um e$t hoc à minio
Dio$corid{is}. Nam lib. _V._ cap. _LIX._ $cribit ex quodam lapide argentariæ arenæ mi-
xto temperari. In exquil{ij}s, $ed carinarum olim parte, vbi hodie vinetum Ioann{is}
Gadi, & ei proxima, $unt reliquiæ, vt $u$picantur quidam, aureæ dom{us} Neron{<007>s},
ego verò palat{ij} Titi e$$e poti{us} dixerim, in h{is} eleganti{$s}ima cernitur pictura, quam
cum admirarer edaci tempori non ce{$s}i$$e, $ed ita e$$e obluctatam, vt recens indu-
cti viderentur colores, eorum præter alios dici vix queat, quantum nob{is} arri$e-
runt duo $eculo nostro non imitabiles, luculentè & temperanter rubens vn{us}, alter
lætè virent{<007>s} $eget{is} modo. Illum ni$i minium e$$e, hunc ni$i chry$ocollam, adduci
non po$$um, vt credam.
_Faberius $criba.]_ Faber{ij} $cribæ non $emel meminit Cicero. Emendand{us}
e$t P. Victor{is}, $eu Sexti Rufi loc{us} de vrb{is} regionib{us}, vbi pro Faberia porticu, le-
gitur fabraria.
_Tunc ceram Punicam.]_ Id e$t candidam ceram. Quo autem fiat modo,
tradit Plini{us} lib. _XXI._ cap. _XIIII._ Ventilatur, inquit, $ub dio $æpi{us} cerafulua,
deinde feruet in aqua marina ex alto petita, addito nitro, inde ligul{is} eligunt flo-
rem, id e$t candidi{$s}ima quæque, transfundunt\’{que} in vas, quod exiguum marinæ ha-
beat frigidæ, & materiam decoquunt $eparatim, de hinc v{as} <007>p$um refrigerant, &
cum hæc ter fecere, iuncea crate $ub diuo $iccant $ole, luna\’q;. Hæc enim candorem
facit. Siccantes, ne liquefiat, protegunt tenui linteo. Candidi{$s}ima verò fit, po$t
in$olationem recocta. Eadem res à Pedacio Dio$coride fu$i{us} explicatur lib. _II._ cap.
_LXXV._
_Seta inducat.]_ Id e$t penicillo $et{is} compo$ito.
_Hæc autem_ κᾶνσις _Græcè dicitur.]_ Hermola{us} Corollar{ij} capite
_DCCCCXLV._ eam loricationem conio$im ex Vitruuio vocat, ego verò κᾶνσιμ
non mutauerim. ita enim appellata e$t, quòd cera carbonib{us} cum pariete calefieret:
nam καίω vro $ignificat.
_Ita ob$tans ceræ Punicæ lorica.]_ Id e$t tectorium, crusta, vt $uprà
cap. primo. Hunc verò locum cum $uperiore ita expre{$s}it Plini{us} lib. _XXXIII._
cap. _VII._ de minio loquens, Sol{is} atque Lunæ contact{us} inimic{us}, remedium vt
parieti $iccato cera Punica cum oleo liquefacta candens $et{is} inducatur, iterum\’{que}
admot{is} gallæ carbonib{us} aduratur ad $udorem v${que}, po$tea candel{<007>s} $ubigatur, ac
deinde linte{is} pur{is} $icut & marmora n<007>te$cunt.
_Ferrea lamna $umatur.]_ Lamna pro lamina, ea figura, qua mna & mi-
na, videri pote$t dictum, vt apud Horatium lib. _II._ Carminum Ode. _II._ Sed enim
mnam Græcum & integrum verbum, minam verò Latinum e$$e existimari de-
bet ex Plinio lib. _XXI._ cap. _X._ Sunt qui gradatim putant dici lamam, laminam,
& lamellam. Certè Sext{us} Pompei{us} lamam ait e$$e lacunam, id e$t aquæ colle-
ctionem, quam al{ij} lu$trum appellent. Quod autem ad rem attinet, Plini{us} dicto
libri _XXXIII._ loco, dicit auri modo min<007>um probari. Auro candente fucatum
nigre$cit, $yncerum retinet colorem. Deinde $ubiungit. Inuenio & calce adulte-
rari, ac $imili ratione ferri lamina, $i non $it aurum, deprehendi illico Fecit frequens’
[314]M. VITRVVII POLL.
auri repetitio, loc{us} hic Plin{ij}, menda ne careret. Ita $criptum inueni in omnib{us}
codicib{us} manu$cript{is} pariter & excu$is. Verùmenimuero emaculabitur, $i pro
aurum, purum leg{as}, ad hunc modum, ferri lamina, $i non $it purum, deprehen-
di illico.
_Re$tituat in pri$tinum colorem.]_ Restituatur, non re$tituat $criben-
dum e$t, quandoquidem ad minium, non ad laminam refertur.
_Chry$ocolla apportatur à Macedonia.]_ Dio$corides libr. _V._ cap.
_LIIII._ $cribit Chry$ocollam laudati{$s}imam Armeniacam. Et Plin. lib. _XXXIII._
cap. _V._ Laudati{$s}imam tradit in Armenia, $ecundam in Macedonia, largi{$s}imam
in Hi$pania.
_Nominibus ip$is indicatur, quibus in locis procreantur.]_ Mi-
niũ Minio Hi$paniæ fluuio nom\~e dedit, $i credim{us} Iu$tino lib. _XLIIII._ Scribit Plin.
lib. _XXXIII._ cap. _VII._ non ferè aliunde inuehi ad Romanos, quàm ex Hi$pania.
Celeberrimum ex Si$aponen$i regione in Bætica, miniario metallo vectigalib{us} Po.
Romani, nulli{us} diligentiore cu$todia. Indicum autem idem autor e$t lib. memorati
cap. _VI._ ex India apportari, inexploratæ adhuc inuention{is}. Veneti endigo vocant,
no$tri, quib{us} chirothecarum ingrat{us} e$t candor, e{as} animi, voluptat{is}\’{que} cau$a indi-
co inficiunt, & colorant, indi appellantes. Cærule{us} e$t illi color, verum nigrior. Sed
de eo mox.
De colorib{us}, qui arte fiunt. # _CAP._ # _X._
INGREDIAR nunc ad ea, quæ ex aliis generibus
tractationum temperaturis commutata, recipiunt co-
lorum proprietates. Et primum exponam de atra-
mento, cuius v$us in operibus magnas habet nece$si-
tates, vt $int notæ, quemadmodum præparentur cer-
tis rationibus artificiorum ad id temperaturæ. Nanq;
ædificatur locus, vti laconicum, & expolitur marmore $ubtiliter, & leui-
gatur:ante id fit fornacula habens in laconicum nares, & eius præfurnium
magna diligentia comprimitur, ne flamma extra di$sipetur:in fornace re-
$ina collocatur. Hanc autem ignis pote$tas vrendo cogit emittere per na-
res intra laconicum fuliginem: quæ circa parietem & cameræ curuatu-
ram adhære$cit: inde collecta partim componitur ex gummi $ubacto ad
v$um atramenti l<007>brarii:reliqua tectores, glutinum admi$centes, in parie-
tibus vtuntur. Si autem hæ copiæ non fuerint paratæ, ita nece$sitatibus
erit admini$trandum, ne expectatione moræ res retineantur. Sarmenta
aut tædæ $chidiæ comburantur, cum erunt carbones, extinguantur. Dein-
de in mortario cum glutino terantur, ita erit atramentum tector<007>bus
non inuenu$tum. Non minus $i fex vini arefacta & cocta in fornace fue-
rit, & ea contrita cum glutino in opere inducetur, perquam atramenti
[315]DE ARCHITEC. LIB. VII.
$uauem efficiet colorem, & quo magis ex meliore vino parabitur, non
modo atramenti, $ed etiam indici colorem dabit imitari.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
_Aedificatur locus, vti laconicum.]_ Dixim{us} lib. v. laconicum e$$e,
veluti cameratam in hemi$phærium turriculam in balne{is}. Ad ei{us} formam iubet
extrui, in quod ex adhærente fornacula deferatur fum{us} re$inæ.
_Habens in laconicum nares.]_ Id e$t interiores fauces, os interi{us}.
_Et eius præfurnium.]_ Hoc etiam loco pro exter<007>ore ore fornaculæ inter-
pretor, quod, vbi inditæ $unt $chidiæ, diligenti{$s}ime, & arcti{$s}ime occludendum e$t.
_Fuliginem.]_ Fuligo e$t den$at{us} fum{us} parietib{us} inhærens.
_Ad v$um atramenti librarij.]_ Præter atramentum librarium, $iue $cri-
ptorium vti Cor Cel${us} vocat, id e$t quo $cribim{us}, de quo Dio$corides lib. v. cap. vl-
timo tradit, triplex hic faciendi atramenti tector{ij}, $iue pictor{ij} ratio præ$crib<007>tur.
Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ hunc locum e$t imitat{us}. Cum enim dixi$$et atra-
mentum natiuum, aut $al$ugin{is} modo emanare, aut terram ip$am $ulphurei color{is}
ad hoc probari. Fit, <007>nquit, & fuligine plurib{us} mod{is}, re$ina vel pice exu$t{is}, pro-
pter quod officin{as} etiam ædificauere fumum eum emittentes. Adulteratur for-
nacium, balnearum\’{que} fuligine, quo ad volumina $cribenda vtuntur. Sunt & qui
vini fecem ex$iccatam excoquant, affirment\’{que} $i ex bono vino fex fuerit, indici $pe-
ciem id atramentum præbere.
_Reliqua tectores glutinum admi$centes in parietibus vtun-_
_tur.]_ Fuliginem eam vocat Dio$corides libro quarto ζωγραφικιὼ ὰσβόλιω, id e$t
pictoriam fuliginem. Quod ad glutinum attinet, quod Græci modò κόλλαμ, modò
τανροκόλλαμ nominant, trad<007>t Aristoteles libro tertio de histor<007>a animalium ex
coriorum boum muco$o lentore, quòd in {ij}s plurim{us} $it, fieri. Plini{us} lib. _XXVIII._
cap. _X._ fieri ait præstanti{$s}imum ex taurorum aurib{us} & genitalib{us}, adulterari
verò quibu$u{is} pellib{us} inueterat{is}, calceament{is} etiam decoct{<007>s}. Ei{us} glutini, $i-
cuti $arcocollæ $u{us} erat in pictur{is} & inductionib{us} v${us}. Alia glutini tradun-
tur genera, auri Chry$ocolla, ferri argilla, ærearum ma$$arum cadmia, laminarum
alumen, æramentorum $tannum, $tanni argentum, marmor{is} & plumbi re$ina,
plumbi albi album, nigri album oleo. E$t & quo marmor{is} lapid{is}´ue fragmenta
cum reliquo corpore coniunguntur, lithocolla Græc{is} dicitur. Conficitur ex eiu$dem
marmor{is} aut lapid{is} puluere cum tauri glutino. Cui{us} loco aliqui oui albumen,
al{ij} picem ad{ij}ciunt, hi nigrum tantum colorem, illi adiect{is} pigment{is} colores quo$-
u{is} po$$unt ementiri. Glutinum autem $iue collam nominant autores, quo tenaci nexu
hærent, quæ alia ratione apti{us} iungi non poterant.
_Sarmenta aut tædæ, $chidiæ comburantur.]_ Tollo $ubdistinctio-
nem, & $cribo tædæ $chidiæ, id e$t fragmenta & veluti a$$ulæ & $ecamenta tædæ
arbor{is}, de qua e$t apud Plinium lib. _XVI._ cap. _X._ In qua $ignificatione v$um mo-
nuim{us} lib. _II._ cap. primo.
_Indici colorem dabit imitari.]_ Indicum, præter id quod tanquom $pu-
ma in indic{is} harundinib{us} na$citur, e$t & $puma purpurea innatans infector{ij}s
[316]M. VITR VVII POLL.
purpurar{ij}s cortin{is}. Optimum autem, quod cæruleum e$t, autorib{us} Dio$coride lib.
_V._ cap. _LVII._ & Plin<007>o lib. _XXXV._ cap. _VI._ Neutrum hodie inuenitur, $ed
quod in officin{is} vænit, quo pictores cæruleum nigrantem, $aturum´ue, & vt di-
cunt ob$curum colorem, & cum auripigmento viridem procurant, ex i$atide fit.
Hoc gen{us} quomodo fiat, tradidit Ruelli{us} lib. _II._ de natura $tirpium, vt fateamur,
vnde profecim{us}. I$atim $atiuam, quæ à Gall{is} te$timonio Cæ$ar{is} quinto de bello
Gallico, & Plin{ij} libri vice$imi $ecundi capite primo, cùm glastum diceretur (ni$i
$uppo$iticia $it vox, in meliorib{us} enim eorum autorum manu$cript{is} libr{is} non in-
uenitur) nunc gue$dum nonnull{is}, al{ij}s pa$tellum vocatur, herbam & $i in$ignib{us}
virore caulicul{is} notatam, $ucco tamen inficientem cæruleo, tru$$atilib{us} mol{is} pre-
munt, vt herbaceam $aniem excludant, deinde exuctam digerunt, & po$t tinctos
pannos, cæruleam illam innatantem feruentib{us} cortin{is} exemptam $iccant pictorum
v$ib{us}, indum vocantes.
Decærulei temper ationib{us}. # _CAP._ # _XI._
CAERVLEI temperationes Alexandriæ primum
$unt inuentæ, po$tea item Ve$torius Puteolis in$tituit
faciundum. Ratio autem eius, è quibus e$t inuenta, $a-
tis habet admirationis. Arena enim cum nitri flore
conteritur adeo $ubtiliter, vt efficiatur quemadmo-
dum farina, & æri Cyprio limis cra$sis (vt $cobis) facto
immixta con$perg<007>tur, vt conglomeretur. Deinde pilæ manibus ver$an-
do efficiuntur, & ita colligantur vt inare$cant. Eæ aridæ componuntur
in vrceo fictili, vrceus in fornace ponitur, ita æs, & ea arena ab ignis vehe-
mentia conferue$cendo cum coaruerint, inter $e dando, & acc<007>piendo $u-
dores, à proprietatibus di$cedunt, $uis\’q; rebus per ignis vehementiam con
fecta, cæruleo rediguntur colore. V$ta verò, quæ $atis habet vtilitatis in
operibus, tectoriis $ic temperatur. Gleba $ilis boni coquitur, vt $it in igne
candens, ea autem aceto extinguitur, & efficitur purpureo colore.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
_Cærulei temperationes.]_ Cæruleum Græci Cyanon ma$culino & fæ-
minino genere, vti Galen{us} medicamentorum $implicíum libro nono te$tatur, vo-
cant, etiam $i in recentiorum medicorum commentar{ij}s La<052>urion inuenitur. Ara-
bes lapidem la<052>uli dicunt, Auicenna a<052>ulum, mei voce parum inflexa a$urum.
Ioannes Me$ues libro de re medica $ecundo $cribit, etiam $tellatum vulgò dici, quod
macul{as} qua$dam aure{as} $tellarum modo radiantes habeat. Quod $i nu$quam alibi
vidi$$em, poterat annul{us} mihi à Lucretia Borromea Patauina puella donat{us} per-
$uadere, cui collata Ven{us} inuenusta fuerit. Nimirum, in qua dotanda naturam
myrothecium omne exhau$i$$e credi par $it, quartam Charitem, & Mu$arum de-
cimam dic{as}, aut vnam poti{us} tres Charites, & Mu${as} nouem. Reperitur <007>n me-
[317]DE ARCHITEC. LIB. VII.
tallorum fodin{is} per $e ortum, aut abraditur à materia metallica. meminerunt Dio-
$corides lib. _V._ cap. _LVI._ Galen{us} libro memorato $implicium _IX._ Theophrasto όιομ
ἄμμχ, Plinio e$t arena: re enim vera, qui lap{is} la<052>uli vocatur, $abuloni, arenæ´ue
duræ e$t $imile. Cuiu$modi verò $it eligenda, docet Dio$corides, nempe, quæ vehe-
menter $it $aturata colore cæruleo, quomodo autem temperari debeat, hoc loco Vitru-
ui{us}. Cærulei etiam nomine intelligi po$$e gemmam, quam officinæ Turcicam ap-
pellant, autor e$t Hermola{us}. Id quamu{is} fiat mihi veri$imile, au$im tam\~e affirmare
cyanon e$$e gemmã è pellucentium numero, adeo\’{que} Sapphiro e$$e $imilem, vt vtran{que}
rem gemmar{ij} vna Sapphiri voce nominent. De quib{us} Theophrast{us}, & po$t eum
Plini{us} lib. _XXXVII._ cap. _IX._ Reddetur (inquit) per $e cyanos, accommodato paulò
antè ia$pidi nomine, colore cæruleo: & quæ $equuntur. Nam cùm proximo capite,
cæruleam ia$pidem circa Thermodoontem amnem e$$e traderet, innuebat id gen{us},
cyanon aut dici, aut certè po$$e vocari, quod tamen proprium erat nomen pellucen-
t{is} gemmæ. Quo in loco grauiter errant, qui lapidem cæruleum, & cyaneam gem-
mam, pro eadem re accipiunt, cum ille $it metallica arena ($iue lapidem cum non-
null{is} appelles) non tran$lucens, hæc verò pelluceat. Cæterùm Ludouic{us} Vertoman{us}
Roman{us} patriti{us} $uæ nauigation{is} libro tertio, qui e$t rerum Per$icarum, Eranon
lapillum in Euphrate inueniri dicit, eum\’{que} e$$e, qui Turcica vulgò dicatur. Scr<007>-
bam, quod $entio. Cum duorum colorum permist{is} $ucc{is} con$tans Turcica quæ voca-
tur gemma, ex cæruleo lactea $it, addubitari pote$t, num $it ia$pid{is} ea $pecies, quam
Plini{us} lib. _XXXVII._ cap. _VIII._ modò aëri<052>u$am, modò boream à Græc{is} te$ta-
tur appellari, cælo autumnali matutino $imilem. Vidit hoc ante me, $ed $uppre$$o
Plin{ij} nomine, Agricola, qui $ubterranea diligenti{$s}ime per$ecut{us} e$t.
_Alexandriæ primum $unt inuentæ.]_ Cæruleum enim & na$citur, &
fit. In Alexandria Aegypti primum temperatum e$t, Inde diui$io illa apud Theo-
phrastum libro πε{ει} λίθωμ, Κυανὸς ο μὲμ ἀυτοφυ\‘ας, ο {δι}ὲ σκευαςὸς, ẅ{αν}{δρ} @υ
ΑιγύπΤω. Εκύθης {γδ} ἔςιμ ἀυΤοφυὴς, κοὺ κύπ{ει}<033>.
_Arena enim cum nitri flore conteritur.]_ Cærulei tria antiquit{us}
fui$$e genera refert Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. vltimo: & ante eum Theophra$t{us}
libro memorato: Aegyptium, quod maximè probatur, Scythicum, quod cum teritur,
in quatuor colores mutatur, candidiorem, nigriorem´ue, cra{$s}iorem, tenuiorem´ue, &
Cyprium, quod Scythico præfertur. Sed id Scythicotribuit Plini{us}, quod de cæruleo
in vniuer$um Theophrast{us} intellexit. Acce$$erunt postea Puteolanum & Hi$pa-
nien$e. Vide reliqua. Factit{ij} nunc multæ $unt $pecies qu{as} in pictura expl<007>cabim{us}.
_Cum nitri flore.]_ Nitri florem intelligo, non Arabum baurach, id e$t, aphro-
nitrum, de quo Dio$corides lib. _V._ cap. _LXXVIII._ & Plin. lib. _XXXI._ cap. _X._
$ed fauillam nitri, id e$t, quod e$t in nitro leui{$s}imum & candidi{$s}imum, vt in $alè
fauillam interpretatur Plini{us} lib. _XXXI._ cap. _VII._
_Et æri Cyprio limis cra$sis, vt $cobis, facto immixta con$per-_
_gitur.]_ Id e$t delimatæ ær{is} Cypr{ij} $cobi $iue ramento trita arena m<007>xta a$pergi-
tur. Fui$$e autem primã ær{<007>s} inuention\~e in Cypro autor e$t Plini{us} lib. _XXXIIII._
cap. _II._ à quo æs Aelio Spartiano cuprum, vti hodie, vocatum, & æro$a Cypros
Verrio, atque cuprini claui Palladio, libro $ecundo capite decimo$exto, vti Plinio li-
bro _XXIII._ capite tertio, vas cupreum. Nam idem Cyprium pro ære Cyprio dixit
[318]M. VITRVVII POLL.
libro _XXXVI._ cap. _XXVI._ & pyxidem Cypriam libri vice$imi cap. _XIII._
_V$ta verò.]_ V$ta, vt $cribit Plini{us} lib. _XXV._ cap. _VI._ ca$u reperta e$t, in-
cendio Pyræëi, ceru$$a in orc{is} cremata. Optima A$iatica, quæ purpurea appellatur.
Fit & cremato $ile marmoro$o, & restincto aceto Sine ea vmbræ non fiunt. Qui lo-
c{us} adiuuat $ententiam, qua pro lute{is} $ilaceos cuneos interpretati $um{us}. Sil enim,
quod ochram Græc{is} e$$e $uprà dixim{us}, $i combustum in aceto restinxer{is}, è lute-
purpureum fiet.
Quomodo fiat ceru$$a, & ærugo, & $andaracha. # _CAP._ # _XII._
DE ceru$$a, ærugine\’q; quam no$tri ærucam vocant, non
e$t alienum quemadmodum comparetur dicere. Rho-
dii enim in doliis $armenta componentes acetum $uf-
fundunt, & $upra $armenta plumbeas ma$$as collo-
cant: deinde dolia operculis obturant, ne $piramentum
obturata emittant, po$t certum tempus aperientes in-
ueniunt è ma$sis plumbeis ceru$$am. Eadem ratione lamellas æreas collo-
cantes, efficiunt æruginem, quæ æruca appellatur. Ceru$$a verò cum in
fornace coquitur, mutato colore ad ignis incendium, efficitur Sandaracha.
Id autem incendio facto exca$u didicerunt homines, & ea multo melio-
rem v$um præ$tat, quàm quæ de metallis per $e nata foditur.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
_De ceru$$a.]_ P$immyth<007>um, id e$t ceruf$am, laudati{$s}imum in Rhodo tradit
Plini{us} lib. _XXXIIII._ cap. vltimo. fieri autem rament{is} plumbi tenui{$s}im{is}
$uper vas aceti a$perrimi impo$it{is}, atque ita distillantib{us}. Quod ex eo cecidit in
ip$um acetum, arefactum molitur, & cribratur, iterum\’{que} aceto mixto, in pastillos
diuiditur, & in Sole $iccatur æ$tate. Vide reliqua apud Dio$coridem lib. _V._ cap.
_LIII._ & Serapionem, qui omniũ diligenti{$s}imè de eare $crip$it cap. _CCCL XVIII._
_Quam no$tri erucam vocant.]_ Hoc loco & paulò pò$t $cribendum
ærucam cum diphthongo ab ære, vt differat ab eruca in$ecto, quod Græci κάμω{ιω}
appellant. Vermicular{is} enim, quam ἰόμ σκώληκα Dio$corides nominat, nihil cum
ista habet commune. Illa na$citur, & $ponte $e contrahit in vermiculos, vel in eos
fingitur: hæc ra$il{is} tantum e$t, & facticia.
_Ef$iciunt æruginem.]_ Si ær{is} lamin{as}, aut ma$${as} in dolio $uper $armen-
ta aceto a$perrimo a$per$a compo$uer{is}, vt nullum $it $piramentum, decimo die vbi
dolium aperuer{is}, æruginem inuenies, quam dicim{us} viride ær{is}, $iue verder{is}.
Fit & lamin{is} ære{is} $upra acetum $u$pen$is in cad{is}, ne attingant, po$t totidem dies
ra$is. Al{ij} delimatam ær{is} $cobem aceto $pargunt, ver$ant\’{que} $path{is} $æpi{us} die, do-
nec ab$umatur. Eandem $cobem al{ij} in mortar{ij}s ære{is} ex aceto terunt. Reliquos
modos, quib{us} fit ærugo, $cribunt Dio$corides lib. _V._ cap. _XLV._ & Plini{us} libro
_XXXIIII._ cap. _XI._ E$t & fo{$s}il{is} ærugo ex ærar{ij}s lapidib{us} abra$a, altera per
[319]DE ARCHITEC. LIB. VII.
caniculæ ardores ex $pecu quodam distillat, & colligitur. Tertiam à $imilitudine
vermium $coleciam vocant. Vide ne cum Guidone Cauliacio æruginem florem
ær{is} dic{as}. E$t ἄνθ<033> χαλκ{ομ~} res diuer$a, ex Dio$coride & cæter{is}, grana $cilicet
parua quædam, à partib{us} ær{is} pro$ilientia, cùm affu$a aqua refr<007>geratur. Chal-
canthum autem, quod Latini atramentum $utorium appellant, recentiores vitrio-
lum, duplici differentia reperitur, e$t enim natiuum quod coppero$am vocant, e$t
& facticium.
_Ad ignis incendium efficitur Sandaracha.]_ Sandaracha e$t du-
plex, fo{$s}it<007>a colore Cinnabar{is}, quam dixim{us} id e$$e, quod à vulgo ar$enicon ru-
brum vocaretur, & facticia, ceru$$a in fornace cremata. Dio$cor<007>des libro quinto
cap. _LIII._ & Galen{us} libro nono $implicium medicamentorum, aiunt $andycem
appellari. Aëti{us} libri $ecundi cap. _LIX._ Syricum etiam tradit vocari. Paul{us}
Aegineta libro $eptimo Syricum, Sericum´ue, $icuti legit Hermola{us}, $cribit. A quo
puto nominatum $ericinum vnguentum à Ioanne Me$ue in Antidot{is}, etiam $i non
po$tremæ notæ medic{is} à $erico vellere dictum, & existimatum, & $cript{is} man-
datum $it. Meam $ententiam adiuuat, quòd præcedente capite, de vnguento quod
ceru$$a vocatur, verba fecerit. Ea autem e$t Serapion{is} minium, & ferè officina-
rum, natiuum enim haud temere inueni{as}, $ed quod plumbo, & ceru$$a factum
$it. Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VII._ fieri $andycem vult è ceru$$a, æqua portione ru-
brica admista, Syricum verò Sinopide & Sandyce mixt{is}. Hoc $ublini aurum &
capite $eptimo lib. _XXXIII._ dixerat, quanquam peruer$e pro Syrico Scyrico ad
hanc diem $criptum e$t. Illorum verò hic errorem tacere non po$$um, qui, in memo-
rato trice$imiquinti libri capite, cum enumerat colorum qui finguntur v<007>liores, Sy-
ricum & atramentum iungant, ceu Syricum adiectiuum $it. Cæterùm Plini{us}
idem, vt eo reuertamur vnde digre{$s}i $um{us}, Sandycem in illo Bucolico Vergil{ij}
ver$u, Sponte $ua $andyx pa$centes vestiet agnos, pro herba interpretat{us} e$t, quem
$ecut{us} e$t Serui{us}. Ego $um $emper pro colore interpretat{us}, & ni$i fallor, meli{us},
vt $it $en${us}, nulla arte, nulláue fraude videbuntur $andycini color{is} agni, quin &
omnib{us} colorib{us}, quos $olet mentiri lana, $ponte con$picui erunt, nec erit infecto-
rum cortin{is} poster{is} $ecu{is} op{us}. Neque tamen ne$cim{us} in dictionar{ij}s Sandycem
de$cribi herbam delicatæ olfacturæ, breui caule, & in al{ij}s fœniculo $imilem, $ed
id fit incerto & præterito autore. Quod\’{que} mag{is} mirandum e$t, peculiarem ei lau-
dem tribuunt, quòd fatigato Venere corpori $uccurrat, marcentes\’{que} $enio iam coit{us}
excitet. Id verò, quem laudant, Plini{us} libri vice$imi$ecundi capite _XXII._ $candi-
ci, quæ in olere $yluestri à Græc{is} ponitur, tribu<007>t, hoc tamen non vidit interpres
Virgil{ij} Mancinell{us}. Non $ine magna nominum confu$ione, Mauritani, quos vulg{us}
Arabes appellat, Serapion, Albugerig, Bedigor{as}, Me$arugie, Aben Me$uai, Abix,
Atabati, Rha<052>es, I$aac eben Amram, & cæteri, aut poti{us} eorũ interpretes, Sanda-
racham no$trum vernicem appellant, cum illa exitiale $it medicamentum, {is} verò
res $alubr{is}, gummi $cil<007>cet iuniperi, quo tu$o linim{us} chart{as}, ne bibulæ $int, di-
ct{us} vernix, qua$i ver{is} ros. Vere enim poti{$s}imum gummi gignitur, & æstate
perficitur. E$t & vernic{is} factit{ij} gen{us}, quo pictores colores illuminant, id e$t quo
colorib{us} lucem tribuunt, {is} fit gummi iuniperi pului$culo, & aloë ex oleo nucum
iuglandium, aut lini. Ita ergo habeto. Sandaracha in libr{is} Mauritanorum, apud
[320]M. VITRVVII POLL.
quos Sandarax dicitur, iuniperi e$t gummi, in Græcorum verò libr{is} venenum,
vt quæ pota aluum & intestina cum in$igni ero$ione excruciat, quod testatur
Dio$corides libro $exto.
Quomodo fiat o$trum, colorum omnium factitiorum ex-
cellenti{$s}imum. # _CAP._ # _XIII._
INCIPIAM nunc de o$tro dicere, quod & chari$si-
mam, & excellenti$simam habet, præter hos colores,
a$pectus $uauitatem. Id autem excipitur ex conchylio
marino, è quo purpura inficitur, cuius non minores
$unt quàm cæterarum naturæ rerum con$iderantibus
admirationes, quod habet non in omnibus locis, qui-
bus na$citur, vnius generis colorem, $ed $olis cur$u naturaliter tempera-
tur. Itaque quod legitur Ponto & Gallia, quod hæ regiones $unt proxi-
mæ ad $eptentrionem, e$t atrum, progredientibus inter $eptentrionem &
occidentem, inuenitur liuidum. Quod autem legitur ad æquinoctialem
orientem & occidentem, inuenitur violaceo colore. Quod verò meridia-
nis regionibus excipitur, rubra procreatur pote$tate, & ideo hoc rubrum
Rhodo etiam in$ula creatur, cæteris\’q; eiu$modi regionibus, quæ proxi-
mæ $unt $olis cur$ui. Ea conchylia cum $unt lecta, ferramentis circa$cin-
duntur, è quibus plagis purpurea $anies, vtilacryma profluens excu$$a in
mortariis terendo comparatur, & quod ex concharum marinarum te$tis
eximitur, ideo o$trum e$t vocitatum. Id autem propter $al$uginem cito
fit $iticulo$um, ni$i mel habeat circumfu$um.
IN CAPVT XIII. ANNOTAT.
_Id autem excipitur ex Conchylio marino.]_ Conchylium vt inter-
preter $impliciter dictum pro purpura pi$ce, facit quod $equitur, E quo purpura in-
ficitur. Rur$um cum ait, ostrum è conchylio marino excipi, tum ne$cio quid $crupuli
$uboritur. Nam conchylium, ostrum, & muricem idem e$$e plerique omnes faten-
tur. Distingui verò à purpura non ibit infici{as}, cui lectum erit Plin{ij} lib. _IX._ cap.
_XXXVI._ Vitruui{us} quadruplici e$$e color{is} differentia pro regionum, vnde exci-
pitur, varietate $cribit, vt $it Septentrionale atrum: quod petitur inter Septentrio-
nem & Occidentem, liuidum: quod ad Occidentem Orientem\’{que} æquinoctialem, vio-
laceum: quod ad Meridiem legitur, rubrum. Plini{us} autem nominato cap. Conchyl{ij}
dicit colorem austerum in glauco, & ira$centi $imilem mari, & lib. _XXI._ cap.
_VIII._ ait Conchyl{ij} colorem vnum intelligi in heliotropio, alium in malua ad pur-
puram inclinantem, alium in viola $erotina vegeti{$s}imum. Nos itaque conchylium
hîc pro purpura, & ostrum pro purpuræ $anie accipim{us}, vt muricem apud Ver-
gilium Ecloga _IIII._ & ośtrum Georg. _III._ & Aeneidos _IIII._ Venet{ij}s quando
[321]DE ARCHITEC. LIB. VII.
agebam{us}, cum $tella pi$ce attulit purpur{as} aliquot Philipp{us} Stro<052><052>i{us} Florenti-
n{us}. Solebat enim vir ille benè doct{us} non rarò inui$ere Mecœnatem meum, tum re-
gium legatum, di$$erendi cau$a de rerum natura, poti{$s}imum pi$cium. Ex ill{is}, in-
quam, contu$is purpur{is} excepim{us} $aniem violaceam grati{$s}imam. Porrò autem, vt
nihil relinquam, quod po{$s}it $tudio$os adiuuare, illud prætereundum non e$t, à Cice-
rone Academic. _IIII._ dici mare purpureum, quo postea v${us} e$t Virgili{us} Georg.
quarto, non in hac tantum parte Ciceron{<007>s} imitator, à Propertio lib. _I._ ad Gallum,
purpureum papauer quod Catull{us} in Epithalamio Iul<007>æ & Mall{ij} luteum dicit,
& quæ aliquanto $unt remotiora à Virgilio primo Georg. purpureum capillum Ni$i,
quod imitat{us} Tibull{us} Elegia _IIII._ lib. _I._ vocat purpuream Ni$i comam, ab eo-
dem Aeneid. _I._ purpureum lumen iuuentæ, & $exto Aeneidos lumine vestire
purpureo, ab Horatio in principio $tatim lib. _IIII._ Carminum purpureos olores, ab
Albinouano apud Thyle$ium purpuream niuem. E$t autem, vt nos postea reperi-
m{us} ex Elegia, quæ nunc incerto autore legitur de morte Augusti. Sed purpu-
reum (quod de posteriorib{us} & $imilib{us} d<007>ctum volum{us}) autorib{us} Porphyrione
& Acrone apud Poët{as} accipitur pro pulchro, id e$t, vt interpretor, cui ine$t natu-
ral{is} pulchritudo, cui $yncer{us} candor. Addam & hoc, quòd haud temerè ni$i apud
Seruium in octauum Aeneidos librum inueni{as}, purpuram Gallica lingua dictam
fui$$e Virgæ, inde illud, Virgat{is} lucent $agul{is}. De purpurarum generib{us} lege
Athenæum libro tertio.
_Equibus plagis purpurea $anies.]_ Conchyliorum, id e$t purpurarum
cruore nigrant{is} ro$æ colore $ublucente vtuntur partim tingentium officinæ, par-
tim pictores colore excellenti{$s}imo & $uaui{$s}imo. Quomodo ad lan{as} apparari de-
beat, docent Plini{us} lib. _IX._ cap. _XXXVIII._ & Iuli{us} Pollux cap. _IIII._ lib. _I._
Verùm, vt rectè monuit Seneca naturalium quæstionum lib. _I._ cap. _III._ Purpura
eodem conchylio, non in vnum modum exit. intere$t quantum macerata $it, cra{$s}i{us}
medicamentum, an aquati{us} traxerit, $æpi{us} mer$a $it, an excocta, an $emel tincta.
In eam lu$it Ca{$s}iodor{us} Variarum libro primo, in ea Epistola, quæ $cribitur Theoni.
Pictores verò ip$o purpureo vtuntur cruore trito in mortario, $icuti indicat Vitru-
ui{us}, aut creta argentaria in eum liquorem feruenti aheno addita, & inebriata.
bibit enim eum colorem celeri{us} lan{is}: purpuri$$um vocat Plin lib. _XXXV._ cap. _VI._
Argentaria autem creta nitorem argenteum reddit eodem autore dicti libri cap.
_XVII._ Meminit & lib. _XVII._ capite octauo. Flaui{us} Vopi$c{us} in diuo Aurelia-
no purpurei pall{ij} meminit, quod Per$arum rex ab Ind{is} interiorib{us} acceptum
Aureliano dederat, ad quod cum matronæ, atque ip$e Aurelian{us} $u{as} purpur{as}
iungerent, ciner{is} $pecie decolorari v<007>debantur, diuini comparatione fulgor{is}. Talem
purpuram $andycem Indicam facere, $i curetur, idem tradit dici, memoratum\’{que}
pallium eo purpuræ genere, quod postea nec vlla g\~es detulit, nec Roman{us} orb{is} vi-
dit, in templo Iou{is} opt. Max. fui$$e. Et blattam gen{us} fui$$e purpuræ con{ij}ci pote$t,
quòd Eutropi{us} $cribat Neronem blatte{is} funib{us} pi$catum, quem Suetoni{us} purpu-
re{is} feci$$e tradat. Prudens hîc omitto coccinum, quem nostri $carlatam, Itali gra-
nam vocant, & cherme$inum, quoniam de e{is} copio$e traditum e$t ab Hermolao in
cap. de $axifraga, & de cocco baphica, & à Bra$auolo in examine $yruporum.
_Quod ex concharum marinarum te$tis eximitur, & c.]_ Non
[322]M. VITRVVII POLL.
igitur ab ostre{is} pi$cib{us}, quod existimauit Christophor{us} Landin{us} vir alioqui
doct{us}, $ed ὰπὸ <105> ὀςράκ{ομ}, id e$t testa, quod ex conchyl{ij}s $iue purpur{is} legatur,
tect{is} testa pi$cib{us}. Quanquam purpuram ostrearum quandam e$$e $peciem anno-
tatum e$t. Nam ӧςρ{secundu}α gen{us} e$$e ad omnia testacea, ӧςρεα autem $ine diphthongo
$peciem ex Aristotele admonuit Galen{us} libro $implicium medicamentorum _XI._
Athenæ{us} certè libro tertio per {ει} diphthongum veteres proferre $olitos adfirmat,
nec aliter apud Cratinum & Epicharmum $criptum reperiri, Platonem verò in
Phædro dixi$$e correpta, per ε $cilicet. Ego in extrema Timæi pagina id inueni. Vi-
tio$um Athenæi codicem habuit Hermola{us}, Archilochum enim pro $criptore lau-
dat, cum $int ἀρχίλοχοι Cratini op{us}, ita enim legitur, Κρατῖν<033> ἀρχιλόχοις. Alio-
quin ignorare non poterat Cratinum $crip$i$$e Archilochos, quos paulò antè, eodem
ver$u legerat citatos, ne laudem quartum & nonum libros, in quib{us} id op{us}
nominatur.
De purpure{is} colorib{us}. # _CAP._ # _XIIII._
FIVNT etiam purpurei colores infecta creta rubiæ
radice, & hy$gino: non minus & ex floribus alii colo-
res. Itaque tinctores cum volunt $il Atticum imitari,
violam aridam coniicientes in vas cum aqua confer-
ue$cere faciunt ad ignem: deinde cum e$t temperatum,
coniiciunt in linteum, & inde manibus exprimentes,
recipiunt in mortarium aquã ex violis coloratam, & ex ea Eretriam in-
fundentes, & eam terentes, efficiunt $ilis Attici colorem. Eadem ratione
vacinium temperantes, & lac mi$centes, purpuram faciunt elegantem.
Item qui non po$$unt chry$ocolla propter caritatem vti, herba, quæ lu-
teum appellatur, cæruleum inficiunt, & vtuntur viridi$simo colore. Hæc
autem infectiua appellantur. Item propter inopiam coloris indici, cre-
tam Selinu$iam, aut annulariam, vitrum\’q;, quod Græci <163>αλομ appellant
inficientes, imitationem faciunt indici coloris. Quibus rationibus & re-
bus ad di$po$itionem firmitatis, quibus\’q; decoras oporteat fieri picturas,
Item quas habeant omnes colores in $e pote$tates, vt mihi $uccurrere po-
tuit, in hoc libro per$crip$i. Itaque omnes ædificationum perfectiones,
quam habere debeant opportunitatem, ratiocinationibus $eptem volu-
minibus $unt finitæ. In $equenti autem de aqua, $i quibus locis non fue-
rit, quemadmodum inueniatur, & qua ratione ducatur, quibus rebus, $i
erit $alubris & idonea, probetur, explicabo.
IN CAPVT XIIII. ANNOTAT.
_Fiunt etiam purpurei colores.]_ Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ lau-
dari ait Puteolanum purpuri$$um poti{us}, quàm Tyrium, aut Getulicum, vel Laco-
[323]DE ARCHITEC. LIB. VII.
nicum, cau$am e$$e, quòd hy$gino maximè inficeretur, rubiam\’{que} cogeretur $orbere.
_Rubiæ radice.]_ Rubiam Dio$corides lib. _III._ cap. _CXXXVII._ erythro-
danum vocat, al{ij} ereuthodanum. Radix e$t rubra, qua tinguntur lanæ, pelles\’{que} per-
ficiuntur, vnde vulgò dicitur rubea tinctorum. Ea radice pueri l<007>beralib{us} tin-
gebam{us} oua, garan$am vocantes. Lege Plinium lib. _XIX._ cap. _III._ & lib. _XXIIII._
cap. _XI._
_Ethy$gino.]_ Hy$ginum id e$$e, quod vacinium & hyacinthum existimat
Hermola{us}. Cui, vt $ub$cribam facit, quod mox $equitur, Eadem ratione vacinium
temperantes, & lac mi$centes, purpuram faciunt elegant\~e. Sed & qui $crip$it op{us}
pandectarum Medicarum, Matthæum Syluaticum video in ea fui$$e $ententia, cum
de vacinio tradit. Quid $en$erit Plini{us}, iudicari non pote$t, etiam $i hy$gini memi-
nerit lib. _XXI._ cap. _XXVI._ & lib. _IX._ cap. _XLI._ Nondum verò tantæ apud me
e$t autoritat{is} Nicandri Theriacon Scholiastes: vt in ei{us} $ententiam pedib{us} eam,
qui dicat flaui e$$e color{is}, id e$t ξανδὸμ <195> χρώμαΤι, à quo ὐσγινοβχφῆ τὰ
{ὑ῾π᾿} {ἀν}τ{οῶ} βεβαμμ@να. Quod autem ad vacinium & hyacinthum attinet, Ioannes
Ruelli{us} eadem putat, astipulat{us} Seruio. Nicola{us} Leonicen{us} credidit vacinium
e$$e ligustri acinos, id e$t ei{us} arbor{is}, quam nostri Troë$nam vulgò dicunt, appella-
uit enim Virgili{us} vacinia n<007>gra, quod forta$$e $pectans Columella lib. _X._ qui e$t de
cultu hortorum carmine $cript{us} dixit, _Et nigro permista ligustro Bal$ama cum
Ca$ia nectens. Ni$i $crip$erit niueo, fuit enim facil{is} à voce nigro in niueo deflex{us}.
Raphaël Volaterran{us} in Virgilio non vacinia $ed bacinia pro ligustri acin{is} legit.
Alioqui Vacinia prima inflexione Plinio e$t arbor lib. _XVI._ cap. _XVIII._ Fran-
ci$c{us} Ma$$ari{us} agrestia e$$e mora mauult. Cui{us} credo $ententiam fui$$e $equu-
tum Leonhartum Fuch$ium, cum ait Virgilium vni{us} literæ immutatione vacinia
voca$$e, quæ Græci Βάτινα & Βατίνια dicunt, id e$t rubi, $eu $ent{is} humil{is} mo-
ra. Et reuera Galen{us} Βάτινα libro $ecundo de alimentorum facultatib{us} tradit
appellari, & lib. _VI._ Compo$ition{is} pharmacorum κ{Τγ}Ι τόπ{ομ}ς. De e{is} intellexit Pli-
ni{us} lib. _XV._ cap. _XXIIII._ Romæ (inquit) na$cuntur & in rub{is}, multum dif-
ferente callo. Sed emaculand{us} inolit{us} error, & ob id recept{us}, & pro Romæ, mo-
ra $cribendum e$t.
_Sit Atticum imitari.]_ Scribendum Sil Atticum. Id trium generum e$$e
optimum, autor e$t Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _XII._
_Violam aridam conijcientes in vas.]_ Plini{us} memorati libri, capite
vltimo, non $il{is}, $ed cærulei eam fraudem e$$e videtur $en$i$$e. Fra{us} (inquit de cæ-
ruleo loquens) viola arida decocta in aqua, $ucco per linteum expre$$o in cretam
Eretriam. Admonendi $unt qui hæc legunt, violam intelligi eam oportere quæ ni-
gra $iue purpurea dicitur, aut etiam $impliciter viola, vti à Græc{is} ἴομ. Mei vio-
lam Martiam, & Quadrage$imalem appellant. Mirum autem videri non debet ni-
gram dici, cum leucoia nigra pro purpure{is} dicta $int ab Hippocrate.
_Et in eo cretam infundentes.]_ Intellige Eretriam, quæ terræ $uæ habet
nomen, inquit Plini{us} lib. _XXXV._ cap. _VI._ Ea duplex e$t apud Dio$coridem lib. _V._
cap. _XCIIII._ alba, & cinerea, quod & Plini{us} $cribit lib. _XXXV._ cap. _XVI._
_Herba, quæ luteum appellatur, cæruleum inficiunt.]_ De chry-
$ocolla natiua lutea vocata, dixim{us}. Eam mentitur cæruleum lutea herba infe-
[324]M. VITRVVII POLL.
ctum, $iue ip$a herba cæruleo $ubtrita, vt docet Plini{us} lib. _XXXIII._ cap. _V._ in-
fectiua dicta, vt hoc loco testatur Vitruui{us}, neque enim de herba loquitur, quod
existimauit Hermola{us}. Sed quæ herba e$$et, quam Plini{us} luteam, Vitruui{us} lu-
teum appellant, & lutum vt puto Virgili{us} Aegloga quarta, Croceo mutabit vel-
lera luto, quæ$itum e$t nos apud Dio$coridem lib. _II._ legim{us} luteam herbam Ro-
man{is} e$$e, quam Græci i$atim dicunt, $i modo $at{is} emendati $unt codices. De i$ati
tum dixi, cum de Indico $criberem $uprà cap. _X._ Emendand{us} e$$et Apulei{us} lib.
de herbarum medicaminib{us}, & lutea $cribendum pro ruta, quæ vox & in Dio-
$coride pri{us} legebatur. Certè facilè pedib{us} eo in $ententiã Ruell{ij}, qui luteum $iue
luteam guadum dictũ putat, herbã infector{ij}s cortin{<007>s} notam tingend{<007>s} luteo colore
pann{is}. Quam etiam i$atidi $uperinducunt infectores conciliando virore, nostrates\’{que}
virgunculæ lixiuio macerant, vt capillum flauum faciant. Vt mihi nõ parum hal-
lucinat{us} videatur Leonicen{us} in libro de Plin{ij} errorib{us} ad Franci$cum Trottum,
qui eam herbam Ly$imachiam putat. Cui{us} $ententiam non $at{is} $cio cur $it $ecut{us}
præterito tamen autore, Ruelli{us}, ac non poti{us} quæ in i$atide tradiderat, memor pro-
barit, cum manifesti{$s}imum $it Ly$imachiam multo ab infectoria ea herba, quam
vt dixi, mei guadum, Ferrarien$es Corneolam, Hetru$ci partim Ceretam, partim
Bragliam, Romani herbam ro<052><052>am vocant, diuer$am. Neque argumento e$$e debue-
rat, quod Plini{us} capite vltimo libri _XXVI._ prodat Ly$imachiam capillum flauum
facere, quod\’{que} à Dio$coride traderetur Lytron alio nomine appellari, voce non ad-
modum abhorrente à luteum & lutea, v$urpat{is} à Vitruuio ac Plinio vocib{us}, &
lubrico lap$u, aut contrà, in illo alterutrum pro Lytron potui$$e $criptum fui$$e, tam
mult{is} aduer$antib{us}. Vtcunque res habet, nece$$e e$t luteam colore tingere luteo,
alioquin nunquam cum cæruleo chry$ocollam e$t mentitura.
_Item propter inopiam coloris indici & c.]_ Hoc & Plini{us} libr.
_XXXV._ cap. _VI._ Qui adulterant (inquit) indicum, $tercora columbina, aut cre-
tam Selinu$iam, vel annulariam vitro inficiunt.
_Cretam Selinu$iam.]_ Ea lactea e$t autore Plinio lib. _XXXV._ cap. _XVI._
Maximè laudari ait Dio$corides lib. _V._ cap. _XCIIII._ cam, quæ vehementer re-
$plendet, candidam, friabilem, & aqua dilui celerrimam.
_Annulariam vitrúmque.]_ Annulare $cribit Plini{us} dicti libri cap. _VI._
Candidum e$$e, quo muliebres picturæ illuminantur, fieri ex creta admixt{is} vitre{is}
gemm{is} ex vulgi annul{is}, vnde & annulare dicatur. Id existimo intelligi, ex quo
po$$e im<007>tari indicum ait Vitruui{us}.
[325]
M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
OCTAVVS.
PRAEFATIO.
DE SEPTEM $api\~etibus Thales M<007>le$ius
omnium rerum principium aquam e$t pro-
fe$$us, Heraclitus ignem, Magorum $acer-
dotes aquam & ignem, Euripides auditor
Anaxagor{ae}, quem philo$ophum Athenien-
$es $cenicum appellauerunt, aëra & terram,
eam\’q; ex cœle$tium imbrium conceptioni-
bus in$eminatam, fœtus g\~etium, & omnium
animalium in mundo procreaui$$e: & quæ
ex ea e$$ent prognata cum di$$oluerentur,
temporũ nece$sitate coacta, in eadem redire: quæ\’q; de aëre na$cerentur
item in cœli regiones reuerti, neque interitiones recipere, $ed di$$olutione
mutata, in eãdem recidere, in qua ante fuerant proprietatem. Pythagoras
verò, Empedocles, Epicharmus, alii\’q; Phy$ici & Philo$ophi, hæc princi-
pia quatuor e$$e propo$uerunt, aërem, ignem, aquam, terram, eorum\’q; in-
ter $e cohærentes naturali figuratione ex generum di$criminibus efficere
qualitates. Animaduertimus verò non $olum na$centia ex his e$$e pro-
creata, $ed etiam res omnes non ali $ine eorum pote$tate, neque cre$cere,
nec tueri. Nanque corpora $ine $piritu redundantia, non po$$unt habere
vitam, ni$i aër influens cum incremento fecerit auctus & remi$siones con-
tinenter. Caloris verò $i non fuerit in corpore iu$ta comparatio, non erit
$piritus animalis, neque erectio firma, cibi\’q; vires non poterunt habere
concoctionis temperaturam. Item $i non terre$tri cibo membra corporis
alantur, deficientur, & ita à terreni principii mixtione erunt de$erta. Ani-
mal<007>a verò, $i fuerint $ine humoris pote$tate, exanguinata & exucta à
principiorum liquore, interare$cent. Igitur diuina mens, quæ propriè ne-
[326]M. VITRVVII POLL.
ce$$aria e$$ent gentibus, non con$tituit difficilia & cara, vti $unt margari-
tæ, aurum, argentum, cætera\’q;, qu{ae} nec corpus, nec natura de$iderat: $ed $i-
ne quibus mortalium vita non pote$t e$$e tuta, effuditad manum parata
per omnem mundum. Itaque ex his $i quid forte de$it in corpore $piri-
tus, ad re$tituendum aër a$signatus id præ$tat. Apparatus autem ad au-
xilia caloris, $olis impetus, & ignis inuentus, tutiorem efficit vitam: item
terrenus fructus e$carum præ$tans copias, $uperuacuis de$iderationibus
alit & nutrit animalia pa$cendo continenter. Aqua verò non $olum po-
tus, $ed infinitas v$ui præbendo nece$sitates, gratas (quod e$t gratuita)
præ$tat vtilitates. Ex eo etiam qui $acerdotia gerunt moribus Aegyptio-
rum, o$tendunt omnes res è liquoris pote$tate con$i$tere: itaque cum hy-
driam tegunt, quæ ad templum ædem\’q; ca$ta religione refertur: tunc in
terra procumbentes man<007>bus ad cœlum $ublatis, inuentionibus gratias
agunt diuinæ benignitatis.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
OCTAVVS.
IN PROOEMIVM ANNOT.
_OMnium rerum principium aquam e$t profe$${us}.]_ M<007>-
le$io Thaleti vi$um e$t vnum aquæ elem\~etum, id e$t rerum omnium
principium. Quod à senecà quæ$tionum naturalium lib. _III._ cap.
_XIII._ traditur, & à Plutarcho libro de placit{is} Philo$ophorum _I._
cap. _III._ Vnde petenda de princip{ij}s reliqua, ab Aristotele item lib.
_II._ Metaphy$ic. atque Probo Aeglog. Virgil. _VI._
_Magorum $acerdotes.]_ Magi apud Per${as}, vt præter alios tradit Sui-
d{as}, erant Philo$ophi κὰι φιλόθεοι, quorum princeps Zoroa$tres. Græci eiu$modi ho-
mines vocabãt Philo$ophos, Latini $apientes, Aegypt{ij} Prophet{as}, A$$yr{ij} Chaldæos,
Indi Gymno$ophist{as}, Galli Druid{as}.
_Euripides auditor Anaxagoræ &c.]_ Scribit Diodor{us} Sicul{us} lib.
primo, existima$$e in Menalippa Euripidem Phy$ici Anaxagoræ auditorem cœ-
lum & terram m<007>xta aliquando, cum di$iuncta fui$$ent, produxi$$e arbores,
aues, fer{as}, atque adeò quicquid videtur, id e$t, vt interpretor, fœcundatam im-
brib{us} terram omnia procrea$$e, vt id e$$et aër, quod m{as}, pluuia, quod $emen,
terra, quod fœmina. Quod intellexit Lucreti{us} Car{us}, cum lib. _I._. de rerum natu-
ra inquit.
Po$tremò pereunt imbres, vbieos pater æther
[327]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
In gremium matr{is} terrai præcipitauit.
At nitidæ $urgunt fruges, rami\’{que} vire$cunt
Arborib{us}, cre$cunt ip$æ, fœtu\’{que} grauantur. Et Virg. Georg. lib. _II._
Tum pater omnipotens fœcund{is} imbrib{us} æther
Coniug{is} in gremium lætæ de$cendit, & omnes
Magn{us} alit magno permixt{us} corpore fœt{us}.
Hinc fabulæ loc{us}, qua fingitur Iupiter cum matre concubui$$e. Iouem enim intel-
ligo aërem, etiam $i apud Arnobium ita inuenerim $criptum libro di$putationum
aduer${us} Iudæos quinto, Ita\’{que} qui dicet, cum $ua concubuit Iupiter matre, non ince-
$t{as} $ignificat aut propudio${as} Vener{is} complexiones, $ed Iouem pro pluuia, protel-
lure Cererem nominat. Et qui rur${us} perhibet la$ciui{as} exercui$$e cum filia, nihil
de fœd{is} voluptatib{us} loquitur, $ed pro imbr{is} nomine ponit Iouem, in filiæ $ignifi-
catione $ementem. Et po$t eodem libro. Vos Iou{is} & Cerer{is} coitum imbrem dicit{is}
dictum tellur{is} in gremium lap$um.
_Neque cre$cere, nec tueri.]_ Tueor pa{$s}iue v$urpauit, quemadmodum
inueni in antiqua ex Hi$pania in$criptione, ad _XX_ à Dianio oppido lapidem in
ædicula miræ magnitudin{is} lapidib{us} $tructa, liter{is} cubitalib{us} $culpta, cui{us} mi-
hi fecit copiam Thom{as} Cadamu$t{us} Lauden${is}, Pauli _III._ Pont. Max medic{us}, $ed
autore Iacobo Corneliano, iuuene ingenio, doctrina, & morum elegantia in$igni, eo\’{que}
nomine mihi chari{$s}imo. Ip$am hic appo$ui.
PALLADI VICTRICI
SACRVM
HIC HOSTIVM RELIQVIAS PROFLI-
GAVIT CATO, VBI ET SACELLVM MIRO
ARTIFICIO STRVCTVM ET AEREAM
PALLADIS EFFIGIEM RELIQVIT
PAREANT ERGO ET NOSCANT O-
MNES. SENATVS ET POPVLI ROMANI
IMPERIVM ET DEORVM NVMI-
NE ET MILITVM FORTITVDINE
ET TVERI ET REGI.
_Non con$tituit difficilia, & clara.]_ Scribendum & cara. E$t autem
$en${us} horum verborum, Natura min{us} vitæ nece$$aria in mari vt margarit{as}, aut
terræ vi$cerib{us}, vt aurum & argentum abdidit: $ine quib{us} verò con$tare vita
$at{is} non poterat, ea qua$i ad manum po$uit, nec magno paranda. Cauillat{us} e$t De-
metri{us} Phalere{us}, vti annotauit Athenæ{us} libro $exto, & ante eum Strabo, in eos,
qui auro quærendo $pec{us} effodiunt, & non inuento, oleum & operam perdunt.
Quæ capere po$$e $perabant (aiebat) non ceperunt, quæ po{$s}idebant, ami$erunt.
ά μ\‘ν ἔμελλομ, {ομ2}κ ἔλαβου, ἄ {δἰ} εἶχου, ἀϖέβαλλου. Notabat $cilicet, quos $ola
auaritia impulerat. Sed lege, $i vacabit, caput quartum lib. _XXXIII._ Plin{ij}.
[328]M. VITRVVII POLL.
_Aqua verò non $olum potus, &c.]_ De aquæ præstantia & vtilita-
tib{us} hunc in modum à Plinio e$t traditum lib. _XXXI._ cap. _I._ Hoc elementum
cæter{is} omnib{us} imperat, terram deuorant aquæ, flammam necant, $candunt in
$ublime, & cœlum quoque $ibi vendicant, ac nubium obtentu vitalem $piritum
$trangulant quæ cau$a fulmina elidit, ip$o $ecum di$cordante mundo. Quid e$$e mi-
rabili{us} pote$t aqu{is} <007>n cœlo $tantib{us}? At illæ, ceu parum $it in tantam peruenire
altitudinem, rapiunt eò $ecum pi$cium examina, $æpe etiam lapides $ubuehunt,
portantes aliena pondera. Eædem cadentes omnium terra na$centium cau$a fiunt.
Pror${us} mirabili natura, $i qu{is} velit reputare, vt fruges gignantur, arbores fru-
tices\’{que} viuant, in cœlum migrare aqu{as}, animam\’{que} etiam herb{is} vitalem inde de-
ferre, iusta confe{$s}ione, omnes terræ quoque vires aquarum e$$e benefic{ij}. Differen-
tiæ hæ creduntur, φρεατί{αι} puteales, πΗλαί{αι} fontanales, ῥυτ{αμ} fluentes, ςάσιμ{αμ}
$tagnantes, & συλλογι{αί}{αμ} collectitiæ. Pluuialium, id e$t τ\~εμ ὀμβ{ει}εμ, quædam
nubium attritu, fulgetr{is}, tonitrib{us}\’{que} exprimuntur, qu{as} ἀ{ςτ}ραπαίας & βρονΤι{αί}ας
vocant: quædam fulminib{us} excutiuntur, qu{as} κεραιωίας dixerunt. Fontium
aqu{as} $alubritatem ægr{is} corporib{us} afferre autor e$t apud Iulium Frontinum
C. Amaran{us} Apollinar{is}.
_Itaque cum hydriam tegunt.]_ Id ceremoniarum gen{us} facilè adducor,
vt credam ad Aegyptios inuectum, postquam de deorum præstantia inter gentes
e$t certatum. Nam vt e$t $criptum apud suidam, cum Chaldæi ignem haberent
deum, circunferentes, quòd omnia peruinceret, vnum deum existimari volebant,
cæterarum enim gentium d{ij}, quia ære, argento, ligno, lapide, & eiu$modi aliqua
materia con$tarent, eos aiebant igne con$umi, Id cum ad Canopi $acerdotem allatum
e$$et, vt erat ingenio ad astutiam compo$ito, hydriæ pertu$æ aqua plenæ foramina
obduxit, & totam var{ij}s pinxit colorib{us}, & $imulacro (quod gubernator<007>s Mene-
lai e$$e ferebatur) pri{us} ab$ci$o capite, aptauit. Non ita multo pò$t tempore, cum
Chaldæi veni$$ent, ignem\’{que} $imulacro admoui$$ent, facturi ip$i periculum, num po$-
$et & Aegyptiorum deum $uperare, liquatat cera $en$im effluens rim{is} aqua ignem
extinxit. vt Aegyptiorum Canop{us} $acerdot{is} astutia Chaldæorum dei victor cœ-
perit ab al{ij}s coli. Refertur & à Rufino eccle$iasticæ historiæ lib. _XI._ cap. _XXXVI._
Eam (ni$i fallor) hydriam graphicè expre{$s}it Apulei{us} libro vltimo de a$ino au-
reo. Vrnula (inquit) faberrimè cauata, fundo quàm rotundo, mir{is} extrin$ec{us}, $i-
mulacr{is} Aegyptiorum effigiata, ei{us} orificium non altiu$culè leuatum, in cana-
lem porrectum longo riuulo prominebat. Ex alia parte verò multum recedens, $pa-
tio$a dilatatione adhærebat an$a, quam contorto nodulo $uper$edebat a$p{is} $quameæ
ceruic{is} $tr<007>cto tumore $ublim{is}.
De aquæ inuentionib{us}. # _CAP. I._
CVM ergo & à Phy$icis, & à Philo$ophis, & ab $acerdotibus
iudicetur ex pote$tate aquæ omnes res con$tare, putaui, quo-
niam in prioribus $eptem voluminibus rationes ædificiorum
$unt expo$itæ, in hoc oportere de inuentionibus aquæ, quas\’q;
habeat in locorũ proprietatibus virtutes, quibus\’q; rationibus ducatur, &
[329]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
quemadmodum item ea probetur, $cribere. E$t enim maxime nece$$a-
ria, & ad vitam, & ad delectationes, & ad v$um quotidianum. Ea autem
facilior erit, $it fontes erunt aperti, & fluentes. sin autem non profluent,
quærenda $ub terra $unt capita, & colligenda: quæ $ic erunt experiunda,
vti procumbatur in dentes, antequam $ol exortus $uerit, in locis quibus
erit quærendum, & in terra mento collocato & fulcto, pro$piciantur eæ
regiones. Sic enim non errabit excel$ius quàm oporteat vi$us, cum erit
immotum mentum: $ed ad libratam altitudinem in regionibus certa fi-
nitione de$ignabit. Tunc in quibus locis videbuntur humores $e con-
cri$pantes, & in aëra $urgentes, ibi fodiatur: non enim in $icco loco hoc
$ignum pote$t fieri. Item animaduertendum e$t quærentibus aquam,
quo gencre$int loca. Certa enim $unt, in quibus na$citur. In creta, te-
nuis & exilis & non alta e$t copia, ea erit non optimo $apore. Item $abu-
lone $oluto, tenuis: $ed $i inferioribus locis inuenietur, ea erit limo$a &
in$uauis. In terra autem nigra $udores & $tillæ exiles inueniuntur, quæ
ex hybernis tempe$tatibus collectæ in $pi$sis & $olidis locis $ub$idunt,
eæ habent optimum $aporem. Glarea verò mediocres & non certæ ve-
næ reperiuntur, eæ quoque egregia $unt $uauitate. Item $abulone ma-
$culo, arena\’q; & carbunculo, certiores & $tabiliores $unt copiæ, eæ\’q; $unt
bono $apore. Rubro $axo & copio$æ, & bonæ, $i non per interuenia di-
labantur & lique$cant. Sub radicibus autem montium, & in $axis $ilici-
bus, vberiores & affluentiores, eæ\’q; frigidiores $unt & $alubriores. Cam-
pe$tribus autem fontibus $al$æ, graues, tepidæ, non $uaues: n<007>$i quæ ex
montibus $ub terra $ubmanantes erumpunt in medios campos, & vbi
$unt arborum vmbris contectæ, præ$tant montanorum fontium $uauita-
tem. Signa autem quibus terrarum generibus $uberunt aquæ, præter
quod $uprà $criptum e$t, hæc erunt: $i inuenientur na$centia tenuis iun-
cus, $alix erratica, alnus, vitex, arundo, hedera, alia\’q; quæ eiu$modi $unt,
quæ non po$$unt na$ci, nec ali per $e, $ine humore. Solent autem eadem
in lacunis nata e$$e, quæ $identes præter reliquum agrũ excipiunt aquam
ex imbribus, & agris per hyemem, diutius\’q; propter capacitatem con$er-
uant humorem, quibus non e$t credendum. Sed quibus reg<007>onibus & ter-
ris, non lacunis, ea $igna na$cuntur non $ata, $ed naturaliter per $e creata,
ibi e$t quærenda. In quibus locis eæ non $ignificabuntur inuentiones, $ic
erunt experiundæ. Fodiatur quoquouer$us locus latus pedes tres, altus
ne minus pedes quinque, in eo\’q; collocetur circ<007>ter $olis occa$um $ca-
phium æreum, aut plumbeum, aut peluis, ex his quod erit paratum. id\’q;
intrin$ecus oleo vngatur, ponatur\’q; inuer$um & $umma fo$$ura operia-
tur arundinibus, aut fronde, $uprà terra obruatur: tum po$tero die ape-
riatur, & $i in va$e $tillæ $udores\’q; erunt, is locus habebit aquam. Item $i
vas ex creta factum non coctum, in ea fo$sione eadem ratione opertum,
[330]M. VITRVVII POLL.
po$itum fuerit, $i is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, vas hu-
midum erit, & etiam di$$oluetur ab humore. Vellus\’q; lanæ $i collocatum
erit in ea fo$$ura, in $equenti autem die de eo aqua expre$$a erit, $ignfica-
bit eum locum habere copiam. Non minus $i lucerna concinnata, olei\’q;
plena & accen$a, in eo loco operta fuerit collocata, & po$tero die non erit
exucta, $ed habuerit reliquias olei & elly chnii, ip$a\’q; humida inuenietur,
indicabit eum locum habere aquam: ideo quod omnis tepor ad $e ducit
humores. Item in eo loco ignis $i factus fuerit, & percalefacta terra, &
adu$ta, vaporem nebulo$um ex $e $u$citauerit, is locus habebit aquam.
Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ $uprà $cripta $unt $igna inuenta,
tum deprimendus e$t puteus in eo loco: & $i caput erit aquæ inuentum,
plures $unt circa fodiendi, & per $pecus in vnum locum omnes conducen
di. Hæc autem maximè in montibus & regionibus $eptentrional<007>bus
$unt quærenda, eo quod in his & $uauiora, & $alubriora, & copio$iora in-
ueniuntur: auer$i enim $unt $olis cur$ui, & in his locis primum crebræ
$unt arbores & $yluo$æ, ip$i\’q; montes $uas habent vmbras ob$tantes, vt
radii $olis non directi perueniant ad terram, nec po$sint humores exuge-
re. Interualla quoque mont<007>um maxime recipiunt imbres, & propter
$yluarum crebritatem, niues ibi ab vmbris arborum & montium diutius
con$eruantur: deinde liquatæ per terræ venas percolantur, & ita perue-
niunt ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium erum-
punt fluctus. Campe$tribus autem locis contrario non po$$unt haberi co-
piæ, quæ & $i $int, non po$$unt habere $alubritatem, quod $olis vehemens
impetus propter nullam ob$tantiam vmbrarum erip<007>t exhauriendo fer-
uens ex planitie camporum humorem: & $i quæ ibi $unt aquæ apparen-
tes, ex h<007>s, quod e$t leui$simum tenui$simum\’q; & $ubtili $alubritate, aër
auocans di$s<007>pat in impetum cœli: quæ\’q; graui$simæ duræ\’q;, & in$uaues
$unt partes, eæ in fontibus campe$tribus relinquuntur.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
_Quærenda $ub terra $unt capita.]_ Caput aquæ e$t, vnde na$citur, au-
tore Vlpiano Pandect. lib. _XLIII._ de aqua quotid. & æstiua.
_Vti procumbatur in dentes.]_ Quæ hîc traduntur in quærend a aquarũ
$caturigine e$$e aquilegib{us} animaduertenda, vniuer$a Plin<007>{us} tran$tulit in caput
_III._ lib. _XXXI._ Palladi{us} autem hunc locum ita expre{$s}it lib. _IX._ cap. _VIII._
Ante ortum $ol{is}, {ij}s loc{is}, quib{us} aqua quærenda e$t, æqualiter pron{us} mento ad $o-
lum depre$$o iacens in terra, Orientem in$pectab{is}, & in quo loco cri$pum $ubtili ne-
bula aërem $urgere videb{is}, & velut rorem $pargere, $igno aliquo vicinæ $tirp{is}
aut arbor{is} notab{is}. Nam con$tat $icc{is} loc{is}, vbi hoc fiet, aquam latere.
_Humores$e concri$pantes.]_ Vapores Vndatim è terra $urgentes, vnda-
tim cri$pos.
[331]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
_Quo genere $intloca.]_ Et terrarum gen{us} con$iderandum, vt po{$s}{is} vel
de tenuitate, vel de abundantia & $apore iudicare. Quæ verò hic docentur, &
Plini{us}, & Palladi{us} dict{is} loc{is} repetunt.
_Glarea verò mediocres.]_ Id e$t terra, quæ $abulo$a erit, & plena minu-
t{is} lapidib{us}, cuiu$modi qui ad rip{as} fluuiorum $unt, qui glarea etiam vulgò Ita-
lorum dicuntur, sicut apud Columellam lib. _II._ cap. _II._ non $emel.
_Sabulone ma$culo.]_ Id e$t, vt interpretor, a$pero, $cabro, min{us} flauo, $ub-
fu$co. Quanquam de hoc video etiam plurimum addubitari, quod cap. _III._ lib. _II._
$abulonem ma$culum inter ea terræ genera recen$eat, vnde ducendi $unt lateres,
atque id propter læuitatem. vt po{$s}it e$$e $abulo ma$cul{us} terræ gen{us}, & arenæ, <007>d
e$t materiæ $olidior{is} quàm $it terra Certè paulò antè dixit $abulonem $olutum, ad
differentiam, vt apparet, ma$culi. sed & metallici $abulonem durum, marem ap-
pellan<007>, mollem, fœminam.
_Arenáque & carbunculo.]_ Pro h{is} Plini{us} dicit arenam carbunculo-
$am, $iue arenam carbunculum, vt in aliquib{us} libr{is} legitur. E$t enim carbuncu-
l{us} arenæ gen{us}, vt lib. _II._ cap. _VI._ Aliâs e$t terræ gen{us}, gemma, morb{us}, &
vitium atque arborum vitium, cum vt quodam vredin{is} carbone exustæ $unt,
Plinio & cæter{is}. Euenit & toti oculo, palpebræ quoque mal<007>gna vlceratio, quæ
interdum perambulat, quam Corn. Cel${us} carbunculum, Paul{us} Aegineta {ἀνδρά-
κωσιμ vocat.
_Signa autem, quibus terrarum generibus $uberunt aquæ.]_
Signa $ex præter $uperi{us} $eptimum quærendæ aquæ refert, $i iunc{us} tenu{is} na$ca-
tur, $alix $yluatica, aln{us}, vitex, harundo, hedera. Quib{us} tum credendum inquit
Palladi{us} dicto cap. $i neque lacuna e$t, neque aliqu{is} ibi ex con$uetudine humor
in$idet. Plini{us} addit tu{$s}ilaginem $yluestrem, quam officinæ vngulam caballinam
appellant, lib. _XXVI._ cap. _VI._ & ranam multum alicui loco pectore incubantem,
lib. _XXXI._ cap. _III._ Et batrachium $iue chry$anthemon ab aquilegib{us} mirè ce-
lebratam e$$e, eò quòd aquam $ube$$e certum $it, vbi emicare $olet, autor e$t ex {ij}s,
qui de re rustica Græcè $crip$erunt, Democrit{us} in hydro$copico, id e$t de aquarum
inue$tigatione. Id verò inuenies γεωϖονιχῶμ, id e$t eorum librorũ, qui de agricultu-
ra in$cribuntur Con$tantini nomine, libro $ecundo, vbi & ex Paxamo multa ad eam
rem facientia traduntur. Libet verò hoc loco verba ex Theodorici primi Ostrogo-
thorum reg{is} epistola ad Apronianum com<007>tem priuatarum in aquileg{is} Afr<007>ca-
ni commendationem ad$cribere. Sunt autem apud Ca{$s}iodorum Variarum lib. _III._
Sign{is} (inquit) virentium herbarum & proceritate arborum vicinitatem colligit
diligenter. Terr{is} enim, quib{us} dulc{is} humor non longè $ube$t, vbert{as} quorundam
germinum $emper arridet, vt e$t iunc{us} aquatil{is}, canna leu{is}, vimen lætum, vali-
d{us} rub{us}, $alix lenta, popul{us} virens, & reliqua arborum genera, quæ per terre-
nam humiditatem fœlici pro$peritate luxuriant. Sunt & alia hui{us} art{is} indicia,
cum nocte veniente, lana $icca in terram ponitur iam proui$am, & rudi caccabo
tecta relinquitur, hinc $i aquæ proximit{as} arri$erit, mane humida reperitur. Sole
etiam declarato intuentur magistr<007> loca $olliciti, & vbi $uprà terram volitare
$pi{$s}itudinem minuti{$s}imarum con$pexerint omnino mu$carum, tunc promittitur,
quod quæritur, facilè inueniri. Addunt etiam in columnæ $peciem con$pici quen-
[332]M. VITRVVII POLL.
dam tenui{$s}imum fumum, qui quanta fuerit altitudine porrect{us} ad $ummum,
tantum in imum latices latere cogno$cunt. Et paulò pò$t. Dicunt aqu{as}, quæ ad
Orientem austrum\’{que} prorumpunt, dulces atque per$picu{as} e$$e, & pro $ua leuitate
$aluberrim{as} inueniri: In Septentrionem verò atque Occidentem quæcunque ma-
nant, probari quidem nim{is} frigid{as}, & cra{$s}itudine $uæ grauitat{is} incommod{as}.
Hacten{us} Theodoric{us}, $iue ei{us} nomine Aureli{us} Ca{$s}iodor{us}.
_In quibus locis eæ non $ignificabuntur inuentiones.]_ Si deerunt
ea $igna $ex, quib{us} a$$eruit $ignificari $ube$$e aquam, al{ij}s quinque rationib{us} indi-
cat tentandum. Quæ traduntur à Plinio, & Palladio loc{is}, quos antea $ignificaui.
_Fodiatur quoquo ver$us locus latus ne minus quinque pe-_
_des.]_ Ex verb{is} Pallad{ij}, quem dixi hac parte, vt pleri$que al{ij}s, e$$e Vitruu{ij} imi-
tatum $cripta atque præcepta, $ubodorari licet locum hunc menda non carere, vt
fuerit $cribendum, Fodiatur quoquo ver${us} loc{us} lat{us} pedes tres, alt{us} ne min{us}
pedes quinque. Ei{us} hæc $unt verba ex memorato cap. _VIII._ lib. _IX._ loc{us} ergò,
vbi $upradicta $igna reperer{is}, fodiatur latitudine pedib{us} trib{us}, altitudine pe-
dib{us} quinque. Plini{us} dicto cap<007>te tertio, ait loco in altitudinem pedum quinque
defo$$o. Democrit{us}, & Paxam{us} γεωπονικῶμ loco à nob{is} citato dicunt altitudine
cubitorum trium.
_Reliquias olei & ellychnij.]_ Ellychnium $ignificat funiculum, qui ex
papyro, canabe, $tuppa, go{$s}ipio, aliáue eiu$modi materia tort{us} in lucern{is} vritur.
Nam lychnos lucernam $ignificat, vocatur & thryall{is}, & phlomos autore Polluce
lib. _VI._ cap. _XVIII._ et lib. _X._ cap. _XXVI._ mea $ententia, quòd hæ $unt herbæ lucer-
nariæ, vel Dio$corid{is} testimonio lib. _IIII._ cap. _LXXXXIX._ De lychnuch{is}, id
e$t lucern{as} ge$tantib{us}, vide Egnatium in Suetonium Pro lucerna etiam interpre-
tatur Athenæ{us} lib. _XV._ id e$t vltimo, & Iuli{us} Pollux lib. _VI._ cap. _XVIII._ &
lib. _X._ cap. _XVI._ Mihi vt placeat Petr{us} Crinit{us}, qui cap. _VI._ lib. _XVII._ de ho-
nesta di$ciplina, in Tranquilli Cæ$are Dictatore, & Domitiano lychnuchos pro la-
tern{is} accipit.
_Et per $pecus.]_ Per meat{us}, & deriuacula $ubterranea.
_Hæc autem maximè in montibus.]_ Excipiunt enim montes (vt e$t
apud Aristotelem meteoron primo) pluuiæ de$cendent{is} magnam copiam, & $ub-
euntem vaporem refrigerant, rur${us}\’{que} in aquam concernut, vnde & maxim{as}
fluuios ex maxim{is} fluere montib{us} licet con$picere.
De aqua imbrium, ei{us}\’{que} virtutib{us}. # _CAP. II._
ITAQVE quæ ex imbribus aqua colligitur, $alu-
briores habet virtutes, eo quòd eligitur ex omnibus
fontibus leui$simis $ubtilibus\’q; tenuitatibus: deinde
per aëris exercitationem percolata tempe$tatibus li-
que$cendo peruenit ad terram. Etiam\’q; non crebri-
ter in campis con$luunt imbres: $ed in montibus, aut
ad ip$os montes ideo, quòd humores ex terra matutino $olis ortu moti,
[333]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
cum $unt egre$si, in quamcunque partem cœli $unt proclinati, trudunt
aëra, deinde cum $unt moti propter vacuitatem loci, po$t $e recipiunt aë-
ris ruentes vndas. Aër autem cum ruit trudens quocunque humorem
præuium, $piritus, & impetus, & vndas cre$centes facit ventorum. A ven-
tis autem quocunque feruntur humores conglobati, ex fontibus & flumi-
nibus, & paludibus, & pelago, cum tepore $olis continguntur, exhauriun-
tur, & ita tolluntur in altitudinem nubes: eæ deinde cum aëris vnda ni-
tentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offen$a, & procellis propter
plen<007>tatem & grauitatem, lique$cendo di$perguntur, & ita diffunduntur
in terras. Vaporem autem, & nebulas, & humores ex terra na$ci, hæc vi-
detur efficere ratio, quòd ea habet in $e & calores feruidos, & $piritus im-
manes, refrigerationes\’q;, & aquarum magnam multitudinem. Ex eo cum
refrigeratur noctu, ventorum flatus oriuntur per tenebras, & ab humidis
locis egrediuntur in altitudinem nubes, $ol oriens impetu tangit orbem
terræ, tum aër ab $ole percalefactus cum roribus ex terra tollit humores.
Licet & ex balneis exemplum capere. Nullæ enim cameræ, quæ $unt cal-
dariorum, $upra $e po$$unt habere fontes: $ed cœlum quod e$t ibi, ex
præfurniis ab <007>gnis vapore percalefactum, corripit ex pauimentis aquam,
& aufert $ecum in camerarum curuaturas, & eam $u$tinet. Ideo quod
$emper vapor calidus in altitudinem $e trudit, & primo non remittitur
propter breuitatem, $imul autem plus humoris habet conge$tum, non po-
te$t $u$tineri propter grauitatem, $ed $tillat $upra lauantium capita. Ita
quoq; eadem ratione cœle$t<007>s aër cum ab $ole percipit calorem, ex omni-
bus locis hauriendo tollit humores, & congregat ad nubes. Ita enim ter-
ra feruore tacta eiicit humores, vt corpus hominis ex calore emittit $udo-
res. Indices autem $unt eius rei venti, ex quibus qui à frigidi$simis parti-
bus veniunt procreati, $eptentrio & aquilo, extenuatos $iccitatibus in aëre
flatus $pirant. Au$ter verò & reliqui, qui à $olis cur$u impetum faciunt,
$unt humid<007>$simi, & $emper apportant imbres: quod percalefacti ab re-
gionibus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris lambentes eripiunt hu-
mores, & ita eos profundunt ad $eptentrionales regiones. Hæc autem $ic
fieri, te$timonio po$$unt e$$e capita fluminum, quæ orbe terrarum choro-
graphiis picta, item\’q; $cripta, plurima maxima\’q; inueniuntur eg re$$a ab
$eptentrione. Primum\’q; in India Ganges & Indus à Cauca$o monte
oriuntur: Syria, Tygris & Euphrates: A$ia, item Ponto, Bory$thenes,
Hypanis, Tanais: Colchis, Pha$is: Gallia, Rhodanus: Belgica, Rhenus:
citra Alpes, Timauus & Padus: Italia Tybris: Mauru$ia (quam no$tri
Mauritaniam appellant) ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex $epten-
trionali regione, progreditur per occidentem ad lacum Heptabolum, &
mutato nomine dicitur, Nigir, deinde ex lacu Heptabolo $ub montes de-
$ertos $ubterfluens, per meridiana loca manat, & influit in paludem Co-
[334]M. VITRVVII POLL.
loe, quæ circumcingit Meroem, quæ e$t Aethiopum meridianorum re-
gnum. Ab his\’q; paludibus $e circumagens per flumina A$ta$obam, &
A$taboram, & alia plura, peruenit per montes ad cataractam, ab ea\’q; $e
præcipitans per $eptentrionalem peruenit inter Elephantida & Syenem,
Thebaicos\’q; in Aegyptum campos, & ibi Nilus appellatur. Ex Mauri-
tania autem caput Nili profluere, ex eo maxime cogno$citur, quod ex
altera parte montis Athlantis $unt alia capita item profluentia ad occi-
dentis Oceanum, ibi\’q; na$cuntur Ichneumones, Crocodili, & aliæ $imiles
be$tiarum pi$cium\’q; naturæ, præter Hippopotamos. Ergo cum omnia
maxima flumina in orbis terrarum de$criptionibus ab $eptentrione vi-
deantur profluere, A phri\’q; campi, qui $unt in meridianis partibus $ubie-
cti $olis cur$ui, latentes penitus habeant humores, nec fontes crebros,
amnes\’q; raros: relinquitur vti multo meliora inueniantur capita fon-
tium, quæ ad $eptentrionem aquilonem ue $pectant: ni$i $i inciderint in
$ulphuro$um locum, aut alumino$um, $eu bitumino$um, tunc enim per-
mutantur, & aut calidæ a quæ, aut frigidæ odore malo & $apore profun-
dunt fontes. Neque enim calidæ aquæ e$t vlla proprietas, $ed frigida aqua
cum incidit percurrens in ardentem locum, efferue$cit, & percalefacta
egreditur per venas extra terram, ideo diutius non pote$t permanere, $ed
breui $patio fit frigida. Nanque $i naturaliter e$$et calida, non refrigera-
retur calor eius. Sapor autem & odor, & color eius non re$tituitur, quod
intinctus & commixtus e$t propter naturæ raritatem.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Itaque quæ ex imbribus aqua colligitur.]_ Pluuia aqua à Paule
Aegineta lib. _I._ capite quinquage$imo ex $ententia Hippocrat{is} (quam in lib. de
aëre, aqua, & loc{is} reperim{us}) commendatur, quòd $it leu{is}, $uau{is}, limpida, & te-
nu{is}, quod\’{que} celeri{us} putre$cat, in dicium e$$e virtutis poti{us}, quàm vit{ij}. Ei $enten-
tiæ $ub$cribit Columella lib. _I._ cap. _V._ ait enim aquam pluuialem $alubritati corpo-
rum e$$e accommodati{$s}imam. Id etiam Auicenna voluit, puteorum aquam impro-
bans, libri primi Fen. _II._ Aquarum pluuiarum, qu{as} Græci ὀμβρίας appellant,
æ$tiuæ (Hippocrates teste Galeno {ὡραίας} vocat) maximè probantur. Galen{us} &
Oriba$i{us} ita $tatuunt. Pluuiarum aquarum æstiuam, & quæ cum tonitru cade-
ret, $alubriores e$$e ea, quæ cum nymb{is}, quæ verò ex glacie & niue liquat{is} fie-
rent, e$$e deterrim{as}. Eorum verba hæc $unt: ἀντῶμ {δί}ὲ τῶμ ὀμβ{εί}εμ ὑ{δι}α<105> τὸ
κατὰ θέρ<033> γιτνό{μδν}ομ, ὅϖόρ ὡρ{ᾶι}ου ἱπποχράτες χα{λ\~ει}, <105> λ{αι} λαπώ{δί}{ομ}ς ἄμ{ει}νομ
{ἐςι}. βέλτιομ {δὔ} {ἐςὶ} {κὰι} τὸ βποντιᾶιομ <105> λ {λαιλαπώδ{ομ}ς. τ
τὰ δὔ} ἀπò κρυ{ςὰ}λλλ{ομ} {κὰὶ}
Χιὸθ λυομένΗς γιτνὄ{μεν}α πον<105>πότατα {ἐςι}. Plini{us} libro _XXXI._ cap. _III._
mult{is} verb{is} eorum $ententiam refellit, qui cisternarum aquam maximè probant.
In prim{is}, quòd leuit{as} deprehendi aliter quàm $en$u vix pote$t, nullo penè momen-
to ponder{is} aqu{is} inter $e distantib{us}, quòd cadens inficiatur halitu terræ, quò fit,
[335]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
vt pluuiæ aquæ $ordium ine$$e plurimum $entiatur, citi{$s}ime\’{que} ideo calefiat aqua
pluuia, vtiliores, quæ profiuunt, existimari, cur$u enim, procur$u\’{que} ip$o extenuari,
atque proficere, $tagnantes atque pigr{as} meritò damnari. Hæc quidem C Plini{us}
totidem ferè verb{is}. Damnatur & ab Aetio lib. tert{ij} cap. _CLXXV._ aqua plu-
uia. sed de aqu{is} lege, $i libet, commentarium quartum Galeni in $extum de mor-
b{is} vulgarib{us} Hippocrat{is} librum. Auerroim $implicium cap. _XXXVIII._ &
eiu$dem argumenti Rha<052>en cap. _IIII._ Legitur & inter Galeni libros ad$citi-
ci{us} de bonitate aquæ, & pleraque ab eo traduntur libro primo de $anitate tuenda,
& libro primo $implicium medicamentorum. Quæ autem à Seneca traduntur lib.
naturalium quæ$tionum _III._ cap. _XXV._ ea mag{is} ad caput proximum pertinent.
Itaque eò cum vener{is}, adeundum tibi cum autorem indico, quòd variarum aqua-
rum naturam $cribat. sed forta$$e non fuerit parergon addere ex Hippocrat{<007>s}
aphori$morum $ectione _V._ aquam eam, quæ citò calefit, & frige$it, e$$e leui{$s}imam,
quòd & pl<007>ni{us} refert dicto loco, & interpretatur Galen{us} etiam in libro de
pt<007>$ana.
_Aër cum ruit trudens.]_ Ip$e dixit lib. _I._ cap. _VI._ ventum e$$e aër{is}
fluent{is} vndam cum incerta mot{us} redundantia. Aristoteles autem Meteorolog-
lib. _II._ ventum ait e$$e terreni halit{us} copiam, quæ circa terram agitatur. Et lib.
de Mundo, Aristoteli enim ad$cr<007>ptum legim{us}, ex $icco halitu, cum à frigore $ic
impellitur, vt diffluat, ventum effici vult, qui nihil aliud e$$e videatur, n<007>$i quàm
plurim{us} confert{us}\’{que} aër. Vide senecam quæ$tionum naturalium, libro quinto, &
ex recentiorib{us} Hieronymum Cardanum contradicentium medicorum libro $ecun-
do, tractatu primo, contradict. _XVI._
_Vaporemautem, & nebulas, & humores è terra na$ci.]_ Ab
hoc orbe in aërem, qui $upra nos e$t, duplex halit{us} effertur autore Aristotele libro
de mundo, $iquidem eum librum $crip$it, quo$dam enim addubitare video, quo-
rum alter $icc{us} e$t & fumid{us}, qui à terra euaporatur, alter humidior, & vapo-
ro$ior, qui exhalatur ab humorib{us}. Ex hœ nebulæ, rores, pruinæ, nubes, imbres, ni-
ues, grandines gignuntur: ex illo venti, coru$cationes, tonitrua, pre$teres, id e$t ac-
cen$i turbines, fulmina, & ciu$modi. Lu$it in hunc modum Arnobi{us} libro octauo
contra gentes, Sic exholat{is} terræ vaporib{us} nebul{as} $emper adole$cere, quib{us} den-
$at{is} coact{is}\’{que} nubes alti{us} $urgere, {ij}$æm labimtib{us} pluui{as} fluere, flare ventos,
grandines increpare, vel nimb{is} eollidentib{us} tonitrua mugire, rutilare fulgura,
fulmina præmicare.
_Nullæ enim cameræ, quæ $unt caldariorum.]_ Id e$o cellarum, vbi
lauabantur, vt $uprà lib. _V._ cap. _X._ Galen{us} l<007>bre Methodi decimo balnei partes
enumerat quatuor. primam, in quum ingredientes, in aëre ver$arentur calido, ip$e
lib nono $implicium medicamentorum vbi de chalcantho loquitur, προμαλαηΤ\’Ν{ae}α
dicit appellari $olere, quod in e{is} corpora præmolliri $oleant, diuer$um $cilicet ædifi-
cium ab eo quod quinto libro interpretat<007> $um{us} laconicum: $ecundam, quò ex illa
in aquam calidam de$cenditur, id propriè λσξὸγ ait appellari: ab hac egre{$s}i, mox
in tertiam frigidam ibant: in quarta $udorem detergebant. Vide totum locum, ni-
mirum quid quæ\’{que} pars virtut{is} habeat explicantem. De balne<007>s idem multa tra-
dit libro de tuenda $anitate tertio, de frictionib{us} verò eiu$dem oper{is} libro $ecundo.
[336]M. VITRVVII POLL.
De balne{is} item Hali fili{us} Abbat{is}, theoricæ lib. _V._ cap. _XIII._ Quòd $i Plinium
Cæcilium lib. _V._ epistola ad Apollinarem leger{is}, puto $ecer{is} operæprecium.
_Non remittitur propter breuitatem.]_ Id e$t exiguitatem $tillarum,
$iue paucitatem. sic lib. _VII._ cap. _VIII._ Exempt{<007>s} gleb{<007>s} guttæ eæ quæ re$idunt,
propter breuitatem non po$$unt collegi.
_Vtcorpus hominis ex calore emittit $udores.]_ Vnde & nos edo-
cti, $udorem $icco calore elicim{us} laconic{is}. Et quia de $udore $ermo, quanquam non
admodum facit ad rem, addam ex Aristotele lib. _III._ de historia animalium, $an
guinem, $i immodicè hume$cat, in $peciem $aniei dilui, & adeò $ere$cere, vt nonnul-
li $udore cruento exudarint.
_Chorograph{ij}s picta.]_ Chorographiam à Geographia differre autor e$t
Ptolemæ{us} lib. _I._ geographiæ, quòd chorographia per partes locorum $ingula ac
etiam minuti{$s}<007>ma quæ{que} de$cribit, vt port{us}, vicos, populos: geographiæ verò pro-
prium vnam & continuam terram o$tendere. Deinde chorographia, quæ loc{is} ac-
cidunt, mag{is} con$iderat, quàm diligentem proportion{is} d<007>stantiarum rationem,
quod geographiæ e$t. Postremò chorographia locorum pictura eget: geographia per
line{as} tenues, & denotationes tantum, po$itiones, & vniuer$i figurationes o$tendere
pote$t. De h{is} multa $unt apud Eu$tathium Diony${ij} Afri enarratorem.
_Mauru$ia, quam no$tri Mauritaniam appellant.]_ Strabo lib. vl-
timo dicit, qui à Græc{is} Mauru${ij} appellantur, Romanos & Indigen{as} vocare Mau-
ros. De eorum origine $cribit Procopi{us} libro belli Vandalici quarto.
_Ex monte Atlante Dyris.]_ Scribit dicto libro Strabo, montem e$$e in
Lybia, quem Græci Atlantem vocant, Barbari Dyrim. Idem $entiunt Plini{us} lib.
_V._ cap. _I._ & Solin{us} cap. _XXXVII._ Vitruui{us} non montem quidem, $ed Nilum
ex monte Atlante ortum dicit vocari Dyrim, qui po$tea mutato nomine Nigir, po-
$tremò vbi in Aegyptum peruenit, Nil{us} appelletur. Fieri potuit, vt Mauri, quo
nomine ip$um montem, vnde pro$luat, vocent eodem & ip$um fluuium, atque id
$pecta$$e Vitruuium credibile e$t. Certè Diony$i{us} Afer, Eu$tathi{us}, & Stephan{us}
Sirin vocant. Nil{us} Græca dictio e$t, autore Seruio Georg. _IIII._ cum Melo Latinè
nominetur. Sext{us} Pompei{us} libro primo cau$am tradit, Alumento, ait, pro Laume-
donte à veterib{us} Roman{is} necdum a$$uet{is} Græcæ linguæ dictum e$t. Sic Melo
pro Nilo, Catamit{us} pro Ganimede, Alphi{us} pro Alpheo dicebatur. Hor{us} Apollo
Niliac{us}, $eu poti{us} Ph<007>l<007>pp{us}, qui Græcè ex Aegyptia lingua cum vertit, tradit
quem Aegyptiacè νσ~γ vocant, interpretatum νέογ, id e$t nouum $igni$icare. Libet
hoc loco coniecturam no$tram adferre. Dixim{us} Nilum Nigrim vocatum, quid ita
verò non legi qui diceret. Forta{$s}{is} ita appellat{us} e$t à $olitudinib{us} nigri puluer{is},
de quib{us} Plini{us} lib. _V._ cap. _I._ aut quia Hebræ{is} Sihor vocetur, vti e$t E$aiæ cap.
_XXIII._ Io$uæ cap. _XIX._ & libri primi Paralipomenon cap. _XIII._ quod nigrum
& turbulentum interpretari po{$s}it, à turbulent{is} $cili aqu{is}, vti à quibu$dam e$t
annotatum. Sed hoc coniectura $it, non $ententia.
_Per flumina A$ta$obam, & A$taboram.]_ Astapum & A$tabo-
ram Plini{us} lib. _V._ cap. _IX._ Iuli{us} Solin{us} cap. _XLV._ & Pomponi{us} Mela lib. _I._
cap. _IX._ ip$um Nilum dicunt, qui h{is} duob{us} veluti brach{ij}s in$ulam Meroen clau-
dat. Strabo autem lib. vltimo, & Ptolemæ{us} geograph. _IIII._ cap. _VIII._ flumina
[337]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
diuer$a faciunt. Diodor{us} Sicul{us} lib. _I._ dicit ab {ij}s, qui in$ulam Meroen habitant,
vocari A$tapum, id e$t aquam è tenebr{is} venientem. At Plini{us}, & Solin{us} di-
ct{is} loc{is} circa Meroen diui$um Nilum a$$erunt læuo alueo Astaboren, dextro ve-
rò A$tu$apen nominari. Quod veror hic Vitruui{us} Asta$obam pro A$tapo, $iue
A$tapode dixerit, mirũ e$$e non debet. nam & Strabo Asto$abam à nonnull{is} $cri-
bit appellari. Porrò autem Asto$abam apud Vitruuium, an apud Strabonem A$ta-
$obam $cribendum $it, an diuer$os $equuti $int autores, non mihi liquet.
_Peruenit per montes ad cataracten.]_ Cataracten tradit Strab. lib. vlt.
e$$e ad medium ferè flumen petro$um quoddam $upercilium, in $uperiore parte pla-
num, vt flumen recipere po{$s}it, de$inens verò in præcipitium. In Nilo e$t eiu$modi
quidam loc{us}, vbi præcipitans ruit poti{us}, quàm fluit. Ammian{us} Marcellin{us}
lib. _XXII._ præruptos $copulos interpretatur. Meminerunt Seneca quæstionum na-
turalium lib. _IIII._ cap. _II._ Plini{us} lib. _V._ cap. _IX._ Philo$trat{us}, quem al{ij} Lucia-
num existimant, vitæ Apollon{ij} Tyanei lib. _VI._ Cicero certè in fragmento lib. _VI._
de Repub. $cribit catadupa nominari. Ni$i qu{is} noui{$s}imi tantum cataractæ parti
extremæ hoc nomin{is} tribuendum existimet, quòd ita appellent Herodot{us} libro $e-
cundo, & Aristides in Aegyptia oratione.
_Ex Mauritania autem caput Nili profluere.]_ Aristoteles lib. _I._
Meteorologicon, autor e$t prima Nili fluenta ex Argyro monte decurrere. Herodo-
t{us} lib. _II._ ignorari ait vnde oriatur. Pau$ani{as} in Attic{is} tradit ex Atlante
monte manare aquam turbidam, ad ip$um\’{que} fontem apparere Crocodilos cubit{is}
haud minores, qui ad hominum acce$$um $tatim mergantur. Mult{is} argumentum
præbere eam aquam ex aren{is} rur${us} $caturientem Nilum Aegypt{ij}s efficere. Idem
in Corinthiac{is} ait non dee$$e qui ex Euphrate terra condito, & po$tea $upra Ae-
thiopiam exiente Nilum effici existiment. De Nilo hæc ferè à Parrha$io tradun-
tur, Durim Samium putare eum in Lybia caput attollere, Parmenonem By <052>an-
tium Iouem eum Aegypti vocare. Iou{is} enim appellatione à pri$c{is} Aegypt{ij}s cul-
tum, inde & Pindarum epitheto μρόνιογ, hoc e$t Saturnium nominare, quòd exun-
dans imbrium vicem exhibeat. In Aegypto vrbem e$$e ei{us} nomin{is}, $acram amn{is}
$edem ex Hecatæo Hermippum dicere pri{us} fui$$e nominatum Oceanum, Aegy-
ptum, Aeton, Tritonem, demum Nilum, à Cyclop{is} filio Nilo Aegypti rege, cui au{us}
patern{us} fuerit Tantal{us}.
_Ibique na$cuntur Ichneumones.]_ Ichneumon in Aegypto na$citur
animal fel{is} magnitudine, $ed $igura non admodum à mure abhorrente. Habet in-
ternecinum cum angue bellum, nec pri{us} ho$tem aggreditur, quàm $ocios vocet, &
limo obducto contraict{us}, mor${us} \’{que} $e$e loricet In dimicatione caudam attollens, ict{us}
irritos auer${us} excipit, donec obliquo capite $peculat{us} inuadat in fauces. Debellat
& Crocodilum. Autores $unt Aristoteles de naturali hi$toria l<007>b. _IX._ & Plini{us}
lib. _VIII._ cap. _XXIIII._ & _XXV._
_Crocodili.]_ Crocodili naturam de$cribit h{is} verb{is} Ammian{us} Marcelli-
n{us} lib. _XXII._ de Aegypto loquens, Inter aquatiles besti{as} Crocodil{us} vbique per
eos tract{us} abundat, exitiale quadrupes, malum a$$uetum element{is} ambob{us}, lin-
gua carens, maxillam $uperiorem commouens $olam, ordine dentium pectinato, per-
nicio${is} mor$ib{us}, quicquid tetigerit, pertinaciter tenens, oua edens an$erin{is} $imilia,
[338]M. VITRVVII POLL.
vt\’{que} armat{us} e$t vnguib{us}, $i haberet pollices, ad euertend{as} quoque naues $uffice-
ret virib{us} magn{is}: ad cubitorum enim longitudinem _XVIII._ interdum exten-
t{us}, noctib{us} quie$cens per vnd{as}, dieb{us} humi ve$citur, confidentia cut{is}, quàm ita
validam gerit, vt ei{us} tergo cataphracta vix tormentorum ictib{us} perforentur.
Vide Herodotum lib. _II._ Diodorum Siculum lib. _I._ Plinium lib. _VIII._ cap. _XXV._
Solinum cap. _XLV._ Melam lib. _I._ cap. _IX._ Meminit Hor{us} Apollo lib. de liter{is}
hieroglyphic{is} $iue Aegypt{ij}s. Etymolog{us} dictum putat, quòd crocum timeat, nam
{δι}{λι}λός timorem $ignificat. Aegypt{ij} enim, qui mel conficiunt, cum $ciant Crocodi-
lum eo delectari, croco a$pergunt, quòd illum horreat. Croc{us} autem ex $ententia
$cholia$tæ Callimachi in Hymno Apollin{is}, dicitur παρὰ τὸ ῤν μρ\’ν{ae} θάλλρλ id e$t,
quòd frigore floreat.
_Præter hippopotamos.]_ Hippopotamum, id e$t fluuiatilem equum auto-
re Aristotele de hi$toria animalium lib. _II._ gignit Aegyptus: ei iuba e$t equi, vn-
gula qual{is} bub{us}, ro$trum re$imum, tal{us} etiam ine$t bi$ulcorum modo, dentes
exerti, $ed leniter, cauda apri, vox equi, magnitudo a$ini, tergor{is} tanta cra{$s}itudo,
vt ex eo venabula faciant, interiora omnia equi & a$iui. Inter harundines cel${as},
& $qualentes nimia den$itate. Hæc belua, vt tradit Ammian{us} dicto libro cubi-
lib{us} po$it{is}, otium peruigili $tudio circun$pectat, laxa\’{que} copia ad depa$cend{as} $ege-
tes egreditur, cum\’{que} iam cæperit redire distenta, auer${is} ve$tig{ij}s distinguit trami-
tes multos, ne vni{us} planè itiner{is} line{as} in$idiatores $ecuti, repertam $ine difficul-
tate confodiant. Item cum nimia auiditate extuberato ventre pigre$cit, $uper ca-
lamo recens execto femora conuoluit, & crura, vt pedib{us} vulnerat{is} cruor ege-
$t{us}, made$centem faciat leuem, & carnes $auci{as} cæno oblinit, quandiu <007>n cicatri-
ces conueniant plagæ. Quos de Crocodilo dixi $crip$i$$e, {ij}$dem loc{is} de hippopotamo
etiam ip$i dixerunt. Heram $igni$icaturi Aegypt{ij} fluniatilem equum pingebant,
vt tradit Hor{us} Apollo Niliac{us} libro de liter{is} hieroglyphic{is} $ecundo.
_Nanque $i naturaliter e$$et calida.]_ Aquarum, quæ creduntur cali-
dæ e$$e, quòd id natura comparatum non $it (ignem enim canales, per quos tran$-
eunt, continent, cui{us} fomes copio$um bitumen, etiam $i alia $it Vitrun{ij} capit{is} $e-
quent{<007>s} initio $ententia) calor diu permanere non pote$t. Quicquid verò contraxe-
rint $apor{is}, odor{is}, aut color{is} ex locorum, quos percurrunt, natura, id $ua $ponte non
tollitur. Variorum autem $aporum in amnib{us} & fontib{us} rationem, ad ign{is}, qui
ine$t, aut ingignitur, facultatem refert Aristoteles, Meteoron lib. _II._ quod terra vt
mag{is} min{uś} ue combusta e$t, vari{as} form{as} $pecies\’{que} $ortitur, quippe alumine, cal-
ce, & cæter{is} id gen{us} facultatib{us} repletur, qu{as} dum aquæ dulces influunt, com-
mutantur, fiunt\’{que} nonnullæ acidæ, aliæ amaræ, aliæ alios $apores & odores induunt.
Legito Senecam naturalium quæ$tionum lib. _III._ cap. _XXIIII._ de calor{is} cau${is}.
De vario autem $apore, cap. _XX._ Colorem autem nanci$cuntur à $ucc{is}, terr{is}, ra-
ment{is}\’{que} $axorum, quib{us} in$iciuntur. Inde albi $iue lactei color{is} Nar Vmbriæ
fluui{us}, lutei Ochra Saxoniæ, flaui Tyber{is}, fului acidula Sueuiæ prope vrbem
Goppingam, ad Vil$um fluuium, $anguin{<007>s} ferè colore Teleph{us} fons iuxta Patar {as},
punicei Rubicon, virid{is} Neu$ola in Carpatomonte, glauci thermopylarum iuxta
lauacrum, quod chytros muliebres vocant, cærulei I$ara, Norici flumin{is}, nigri Ga-
le${us} Calabriæ, nigerrimi Allera Saxoniæ, qui in Vi$urgim influit, & $i quæ $unt
[339]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
ali{us} color{is} aquæ. Nam qui ob aluei terram, aren{as}, calculos, $axa, $tirpes etiam ri-
p{is} inhærentes induntur, propr{ij} non $unt aquarum, $ed eos videntur habere.
De aqu{is} calid{is}, & qu{as} habeant vires à diuer${is} metal-
l{is} prodeuntes, & de variorum fontium, fluminum, la-
cuum\’{que}, natura. # _CAP. III._
SVNT autem etiam nonnulli $ontes calidi, ex quibus
profluit aqua $apore optimo, quæ in potione ita e$t
$uauis, vti nec fontanalis ab Camœnis, nec Martia $a-
liens de$ideretur. Hæc autem à natura perficiuntur
his rationibus: cum in imo per alumen, aut bitumen,
$eu $ulphur ignis excitatur, ardore percandefacit ter-
ram, quæ e$t circa $e. Supra $e autem feruidum emittit in $uperiora loca
vaporem, & ita $i qui in his locis, qui $unt $upra, fontes dulc<007>s aquæ na-
$cuntur, offen$i eo vapore efferue$cunt inter venas, & ita profluunt incor
rupto $apore. Sunt etiam odore & $apore non bono frigidi fontes, qui ab
inferioribus locis penitus orti, per loca ardentia tran$eunt, & ab his per
longum $patium terr{æ} percurrentes refrigerati perueniunt $upra terram,
$apore, odore, colore\’q; corrupto, vti in Tyburtina via flumen Albula, &
in Ardeatino fontes frigidieodem odore, qui $ulphurati dicuntur, & reli-
quis locis $imilibus. Hi autem cum $int frigidi, ideo videntur a$pectu fer-
uere, quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt, humore &
igni inter $e congruentibus offen$i, vehementi $ragore validos in $e reci-
piunt $piritus, & ita inflati viuenti coacti bullientes crebre per fontes
egrediuntur. Ex his autem qui non $unt aperti, $ed aut $axis, aut alia vi
detinentur, per angu$tas venas vehementia $piritus extruduntur ad $um-
mos grumorum tumulos. Itaque qui putant tanta $e altitudine, qua $unt
grumi, capita $ontium po$$e habere, cum aperiunt fo$$uras latius, deci-
piuntur. Nanque vti æneum vas non in $ummis labris plenum, $ed aquæ
men$uram $uæ capacitatis habens è tribus duas partes, operculum\’q; in eo
collocatum cum ignis vehementi feruore tangatur, percaleficri cogit
aquam, ea autem propter naturalem raritatem in $e recipiens feruoris va-
lidam inflationem, non modo implet vas, $ed $piritibus extollens opercu-
lum & cre$cens abundat, $ublato autem operculo emi$sis inflationibus in
aëre patenti, rur$us ad $uum locum re$idet. Ad eundem modum capi-
ta fontium, cum $unt angu$tiis compre$$a, ruunt in $ummo $piritus aquæ
bullitus. Simul atque latius $unt aperti exinaniti per raritates liquidæ
pote$tatis re$idunt, & re$tituuntur in libram\~eti $ui proprietatem. Omnis
autem aqua calida, ideo quidem e$t medicamento$a, quod in præuiis re-
bus percocta, aliam virtutem recipit ad v$um. Nanque $ulphuro$i fontes
[340]M. VITRVVII POLL.
neruorum labores reficiunt, percalefaciendo exugendo\’q; caloribus è cor-
poribus humores vitio$os. Alumino$i autem cum di$$oluta membra cor-
porum paraly$i, aut aliqua vi morbi receperunt, fouendo per patentes
venas re$rigerationem contraria caloris vi reficiunt, & ex hoc continen-
ter re$tituuntur in antiquam membrorum curationem. Bitumino$i au-
tem interioris corporis vitia potionibus purgando, $olent mederi. E$t
autem aquæ frigidæ genus nitro$um, vti Pinnæ Ve$tinæ, Cutil{ij}s, al{ij}s\’q;
locis $imilibus, quod potionibus depurgat, per aluum\’q; tran$eundo, etiam
$trumarum minuit tumores. Vbi verò aurum, argentum, ferrum, æs,
plumbum, reliquæ\’q; res earum $imiles fodiuntur, fontes inueniuntur co-
pio$i, $ed hi maxime $unt vitio$i. Habent enim vitia contraria aquæ cali-
dæ, quam $ulphur, alumen, bitumen emittit, qui per potiones, cum in cor-
pus ineunt, & per venas permanando neruos attingunt & artus, eos du-
rant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes, ex longitudine contra-
huntur, & ita aut neuricos, aut podagricos efficiunt homines, ideo quod
ex duri$simis, & $pi$sioribus frigidi$simis\’q; rebus intinctas habent vena-
rum raritates. Aquæ autem $pecies e$t, quæ cum habeat n n $atis perlu-
cidas venas, $puma, vti flos, natat in $ummo colore $imilis vitri purpurei.
Hæc maxime con$iderantur Athenis. Ibi enim ex huiu$modi locis & fon-
tibus, & in A$ty, & ad portum Pyræeum, ducti $unt $alientes, è quibus bi-
bit nemo propter eam cau$am, $ed lauationibus & reliquis rebus vtun-
tur. Bibunt autem ex puteis, & ita vitant eorum vitia. Trœzeni non
pote$t id vitari, quod omnino aliud genus aquæ non reperitur, ni$i quod
Cibdeli habent. Itaque in ea ciuitate, aut omnes, aut maxima parte $unt
pedibus vitio$i. Ciliciæ verò ciuitate Tar$o flumen e$t nomine Cydnos,
in quo podagrici crura macerantes leuantur dolore. Sunt autem & alia
multa genera, quæ $uas habent proprietates, vti in Sicilia flumen e$t Hi-
mera, quod à fonte cum e$t progre$$um, diuiditur in duas partes, quæ pars
profluit contra Aetnam, quod per terræ dulcem $uccum percurrit, e$t in-
finita dulcedine: altera pars, quæ per eam terram currit vnde $alfoditur,
fal$um habet $aporem. Item Parætonio, & quo e$t iter ad Hammonem,
& Ca$sio ad Aegyptum, lacus $unt palu$tres, qui ita $unt $al$i, vt habeant
in$uper $e $alem congelatum. Sunt autem & al{ij}s pluribus locis & fontes,
& $lumina, & lacus, qui per $alifodinas percurrentes nece$$ario $al$i perfi-
ciuntur. Alii autem per pingues terræ venas pro$luentes, vncti oleo erum
punt, vti Solis (quod oppidum e$t Ciliciæ) flumen nomine Liparis, in
quo natantes aut lauantes, ab ip$a aqua vnguntur. Similiter Aethiopiæ
lacus e$t, qui vnctos homines efficit, qui in eo natauerint: & in India, qui
$ereno cœlo emittit olei magnam multitudinem. Item Carthagini fons
e$t, in quo natat in$uper oleum odore, vti $cobe, citreo, quo oleo etiam pe-
cora $olent vngi. Zacyntho & circa Dyrrachium, & Apolloniam fon-
[341]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
tes $unt, qui picis magnam multitudinem cum aqua vomunt. Babylone
lacus ampli$sima magnitudine, qui Limne a$phaltis appellatur, habet $u-
pranatans liquidum bitumen, quo bitumine & latere te$taceo $tructo mu
ro Semiramis circundedit Babylonem. Item Ioppe in Syria, Arab<007>a\’q;
Numidarum lacus $unt immani magnitudine, qui emittunt bituminis
maximas moles, quas diripiunt, qui habitant circa. Id autem non e$t mi-
randum, nam crebræ $unt ibi lapicidinæ bituminis duri. Cum ergo per
bitumino$am terram vis erumpit aquæ, $ecum extrahit, & cum $it egre$-
$a extra terram $ecernitur, & ita re{ij}cit ab $e bitumen. Etiam\’q; e$t in Cap-
padocia in itinere, quod e$t inter Mazacam & Tuanam lacus amplus, in
quem lacum pars $iue arundinis, $iue al{ij} generis $i demi$$a fuerit, & po$te-
ro die exempta, ea pars, quæ fuerit exempta, inuenietur lapidea: quæ au-
tem pars extra aquam man$erit, permanet in $ua proprietate. Ad eundem
modum Hierapoli Phrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua cir-
cum hortos & vineas $o$sis ductis immittitur. Hæc autem efficitur po$t
annum cru$ta lapidea, & ita quotannis dextra ac $ini$tra margines ex ter
ra faciendo inducunt eam, & efficiunt his cru$tis in agris $epta. Hoc au-
tem ita videtur naturaliter $ieri, quod in his locis & ea terra, quibus is
na$citur $uccus, $ube$t coaguli naturæ $imilis. Deinde cum commixta
vis egreditur per fontes extra terram, à $olis & aëris calore cogitur conge-
lari, vt etiam in areis $alinar{ij}s videtur. Item $unt ex amaro $ucco terræ
$ontes exeuntes vehementer amari, vt in Ponto e$t flumen Hypanis, qui
à capite profluit circiter millia quadraginta $apore dulci$simo: deinde
cum peruenit ad locum, qui e$t ab o$tio ad millia centum $exaginta, ad-
mi$cetur ei $onticulus oppido quàm paruulus. Is cum in eum influit,
tunc tantam magnitudinem fluminis facit amaram. Ideo, quod per id
genus terræ & venas, vnde Sandaracha foditur, ea aqua manando per-
ficitur amara. Hæc autem di$similibus $aporibus à terræ proprietate
perficiuntur, vti etiam in fructibus videtur. Si enim radices arborum, aut
vitium, aut reliquorum $eminum, non ex terræ proprietatibus $uccum
capiendo ederent fructus, vno genere e$$ent in omnibus locis & regioni-
bus omnium $apores. Sed animaduertimus apud in$ulam Lesbon vi-
num protyrum, Mœoniam πατα{ιτ}επανμινίτιω, Item Lydiam meliton,
Siciliam mamertinum, Campaniam falernum, in Terracina & Fundis
cæcubum, reliquis\’q; locis pluribus innumerabili multitudine genera vi-
ni virtutes\’q; procreari: quæ non aliter po$$unt fieri, ni$i cum terrenus hu-
mor $uis proprietatibus $aporum in radicibus in$u$us, enutrit materiam,
per quam egrediens ad cacumen, pro$undat proprium loci & generis $ui
fructus $aporem. Quod $i terra generibus humorum non e$$et di$simi-
lis & di$parata, non tantum in Syria & Arabia in arundinibus, & iuncis,
herbis\’q; omnibus e$$ent odores, neque arbores thuriferæ, neque piperis
[342]M. VITRVVII POLL.
darent baccas, nec myrræ glebulas, nec Cyrenis in ferulisla$er na$ceretur:
$ed in omnibus terræ regionibus & locis, eodem genere omnia procrea-
rentur. Has autem varietates regionibus & locis inclinat<007>o mundi, & $o-
lis impetus, propius aut longius cur$um $aciendo, tales e$$icit terræ humo-
res, quæ qualitates non $olum in his rebus, $ed etiam in pecoribus & ar-
mentis di$cernuntur. Hæc non ita di$similiter efficerentur, ni$i proprie-
tates $ingularum terrarum in regionibus ad $olis pote$tatem tempera-
rentur. Sunt enim Bœotiæ flumina Cephy$us, & Melas, Lucaniæ Cra-
this, Troiæ Xanthus, in\’q; agris Clazomeniorum, & Erythreorum, &
Laodicen$ium, fontes ac flumina, cum pecora $uis temporibus anni pa-
rantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quotidie
potum, ex eo\’q; quamuis $int alba, procreant al{ij}s locis leucophæa, al{ij}s lo-
cis pulla, al{ij}s coracino colore. Ita proprietas liquoris cum init in corpus,
pro$eminat intinctam $ui cuiu$q; generis qualitatem. Igitur quoniam in
campis Troianis proxime flumen armenta rufa, & pecora leucophæa na-
$cuntur: ideo id flumen Ilien$es Xanthum appellaui$$e dicuntur. Etiam\’q;
inueniuntur aquæ genera mortifera, quæ per maleficum $uccum terræ
percurrentia recipiunt in $e vim venenatam, vti fui$$e dicitur Terracinæ
fons, qui vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant imprudentes vita
priuabantur: quapropter antiqui eum ob$truxi$$e dicuntur. Et apud Cy-
chros in Thracia lacus, ex quo non $olum qui biberint moriuntur, $ed
etiam qui lauerint. Item in The$$alia $ons e$t pro$luens, ex quo fonte, nec
pecus vllum gu$tat, nec be$tiarum genus vllum propius accedit, ad quem
fontem proxime e$t arbor florens purpureo colore. Non minus in Ma-
cedonia, quo loci $epultus e$t Euripides, dextra ac $ini$tra monumenti, ad-
uenientes duo riui concurrunt in vnum, accumbentes viatores pran$itare
$olent, propter aquæ bonitatem. Ad riuum autem qui e$t in altera parte
monumenti, nemo accedit, quod morti$eram aquam dicitur habere. Item
e$t in Arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet in montibus è
$axo $tillantes frigidi$simos humores. Hæc autem aqua ςνγὸς ὕ{δι}ωρ no-
minatur, quam neque argenteum, neque æneum, neque ferreum vas po-
te$t $u$tinere, $ed di$silit, & di$sipatur. Con$eruare autem eam, & conti-
nere nihil aliud pote$t, ni$i mulina vngula, quæ etiam memoratur ab
Antipatro in prouinciam, vbi erat Alexander, per Iollam filium perla-
tam e$$e, & ab eo ea aqua regem e$$e necatum. Item Alpibus in Cotti re-
gno e$t aqua, quam qui gu$tant, $tatim concidunt. Agro autem Fali$co
via Campania in campo Corneto e$t lucus, in quo $ons oritur, vbi an-
guium & lacertarum, reliquarum\’q; $erpentium o$$a iacentia apparent.
Item $unt nonnullæ acidæ venæ fontium, vti Lynce$to: & in Italia Vire-
na: Campana Teano, al{ij}s\’q; locis pluribus, quæ hanc habent virtutem,
vti calculos in ve$icis, qui na$cuntur in corporibus hominum, potionibus
[343]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
di$cutiant. Fieri autem hoc naturaliter ita, ideo videtur, quod acer & aci-
dus $uccus $ube$t in ea terra, per quam egredientes venæ intinguntur acri
tudine, & ita cum in corpus inierunt, di$sipant quæ ex aquarum $ub$iden
tia in corporibus, & concre$centia offenderunt. Quare autem di$cutian.
tur ex acidis eæ res, $ic po$$umus animaduertere. Ouum in aceto $i diutius
impo$itum $uerit, cortex eius molle$cet & di$$oluetur. Item plumbum,
quod e$t lenti$simum & graui$simum, $i in va$e collocatum fuerit, & in
eo acetum $uffu$um, id autem opertum & oblitum $i erit, efficietur vti
plumbum di$$oluatur, & fiat ceru$$a. Ei$dem rationibus æs, quod etiam
$olidiore e$t natura, $imiliter curatum $i fuerit, di$sipabitur & fietærugo.
Item margarita, non minus $axa $ilicea, quæ neque ferrum, neque ignis
pote$t per $e di$loluere, cum ab igni $unt percalefacta, aceto $par$o di$s<007>-
liunt & di$$oluuntur. Ergo cum has res ante oculos ita fieri videamus,
rat<007>cinemur {ij}$dem rationibus ex acidis, propter acritudinem $ucci,
etiam calculo$os è natura rerum $imiliter po$$e curari. Sunt autem etiam
fontes vti vino mixti: quemadmodum e$t vnus Paphlagoniæ, ex quo,
etiam $ine vino, potantes fiunt temulenti. Equiculis autem in Italia, & in
alpibus natione Medullorũ, e$t genus aqu{æ}, quam qui bibunt, efficiuntur
turgidis guttur<007>bus. In Arcadia verò ciuitas e$t non ignota Clitori, in cu-
ius agris e$t $pelunca profluens aquæ, quam qui biberint fiunt ab$tem{ij}.
Ad eum autem fontem Epigramma e$t in lapide in$criptum, hac $enten-
tia, ver$ibus Græcis: eam non e$$e idoneam ad lauandum, $ed etiam inimi-
cam vitibus, quod apud eum fontem Melampus $acrific{ij}s purgaui$$et ra-
biem Prœti filiarum, re$titui$$et\’q; earum virg inum mentes in pri$tinam
$an<007>tatem. Epigramma autem e$t id, quod e$t $ub$criptum.
Ἀ{γρ}σ{πα} σ\‘νγ ποίμν{αμ}ς {γὸ} με{ζα}μΒ{ει}νὸγ Ἣγ {σε} Βαρ\’ννΝ
Δ\’νψ<033>, αν ὲ{οχ}απὰς {ηι}λ{εί}{το}ς<033> ὲρ{χó{μφι}νογ.
Τ\~Νς {μιὺ} ὰπὸ {ιτρ\’γνΝς ἀρ\’νσ{αι} πόμα, η{αù} αὰ ν\‘νμφ{αι}ς
\’Υ{δκ}<007>á{οι} ς\~Νζγ πᾶγ {γο} {σό}γ {ἀι}πόλιογ.
ᾍ{Μὰ} σ\‘ν μ\’γ\’τ ἐπὶ λσδὰ ΒάλΝς {χς}οὰ, μ\’γ{ωε} η{αί} ἄνςΝ
ΓΝμ\’γνΝ θ{ôρ}μῆς {ο\’ν}{τὸ}ς ἐόντα μέθης.
Φ{σ{αῖ}}γε{δι}' ἐμ\~Νγ πΝγἩγ μι{σά}μπε{λο}γ, {ο<163>}θα μελ{αι}μπσς
Λσ{οά}μιν<033> λ\’νοςΝς προιτίδας ἀργαλέ<185>ς.
Γἀν{τα} ηαθαρμὸγ ἔηοΨεγ ἀπό πρνφογ, {δι}τ' ἄγ ἀπ' ἄργσς
Ὥνρεα {ηο}<185>χ{εί}Νς <149>λνθ{ζν} α'ρηα{δι}Νς.
Item e$t in$ula Chio fons, è quo qui imprudenter biberint, fiunt in$i-
pientes, & ibi e$t Epigramma in$culptum ea $ententia: Iucundam e$$e po-
tionem fontis eius, $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us. Sunt autem
ver$us hi.
[344]M. VITRVVII POLL.
Ἠδ{εῖ}α Ψν{Χρ}οῖο ποι{οῦ} λιΒὰς <146>γ α\’ναΒάλλ\~Ν
ΓΝγ{ιὼ}, ἀλλὰ νοωπἐζ<033> ό τ\~Νς δἐ πιὼγ.
Su$is autem, in qua ciuitate e$t regnum Per$arum, fonticulus e$t, ex
quo qui biberint, amittunt dentes. Item in eo e$t $criptum Epigramma,
quod $ignificat hanc $ententiam: Egregiam e$$e aquam ad lauandum, $ed
eam $i bibatur excutere è radicibus dentes, & huius Epigrammatos $unt
ver$us Græcè:
Ὓ{δι}α{τα} ι{αῶ}ηα Βλὲπ{ει}ς φοΒ{ό\‘ρ}ὰ ξ{ο\’ν}ε, {τγ}<146> ἀπὸ χ{ό\‘ρ}σὶ
Λσ{τρ}ὰ μι\‘ν ἀνθρώποις ἀΒλαδ\~Ν ἔ{ςι}γ ἔχ{έι}γ.
Ἣγ {δὶ}ε Βάλ\~Νς {ηῤ}ιλ\~Νς πο{ιὶ} νΝ{δι}\’ν<033> ἀγλαὸγ <163>{δι}ωρ,
Ἄμρα μόνογ Δολιχ{οῦ} χ{έι}λεος ἀΨά{μι}ν<033>,
ᾍντΝμ{αρ} πριςΝρες {νωι} χθονὶ Δ{αι}{τὸ}ς ὀ{δι}όνπς
ΓίπΤσ{οτ}, {γρ}ν\’νωγ ὀρφανὰ θ{ο\’ν}τες ἔ{δι}Ν.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Nec fontanalis ab Camœnis.]_ Fontanal{is} $iue fontinal{is} hæc aqua à
fontib{us} luci Camænarum, qui fuit extra portam Capenam, attestante A$conio Pe-
diano, vnde appellata Camæna porta, postea Capena, eadem à fontib{us}, fontinal{is}. Si
credendum e$t Fuluio. Hodie S. Sebastiani dicitur. Ni$i existimet qu{is} Vitruuium
ad aquæductum re$pexi$$e, quod nob{is} non placet. Liui{us} etiam Decad{is} primæ
lib. _I._ autor e$t, Lucum eum Numam Mu$is $acra$$e, quem medium ex $pecu opaco
fons perenni rigabat aqua.
_Nec Martia $aliens.]_ Aquæ Martiæ via Valeria conceptæ duct{us} $uper
portam Exquilinam ad therm{as} Diocletiani deduct{us} e$t. Pri{us} tamen à Nerua
fuerat in Cœlium & Auentinum montes deriuata, vt traditur à Iulio Frontino
lib. _I._ de aquæductib{us}. Commendatur ea aqua à Plinio lib. _XXXI._ cap. _II._
_In Tyburtina via.]_ Hæc ex e{is} e$t, quæ intra vrbem cœperunt. Triplici
autem fuerunt differentia, fuerunt enim vrbanæ, via $acra, viæ nouæ duæ, via la-
ta, alta $emita, via recta, via for nicata, via $uburr ana, via pi$cinaria, via triumpha
l{is}, via Aelia. Aliarum, in vrbe cœperunt Flaminia, Prænestina, Tyburtina, Labi-
cana, Campana, Gabina, Appia, Ardeatina, Aurelia, extra verò vrbem, Claudia,
Aemiliæ duæ, Ca{$s}ia, Cymina, Amerina, Salaria, Collatina, Numentana, Tu$culana,
Campana, Valeria, Numicia, Latina, Cornelia, Vitellia, Ostien$is, Portuen$is, Lau-
rentina.
_Flumen Albula.]_ Tyberim pri{us} e$$e dictum Albulam, autores $unt Var-
ro de lingua Latina _IIII._ Vergil. Aeneid. _VIII._ Sext{us} Pompei{us} & al{ij}, $ed ad
Vitruu{ij} locum hunc nihil. De {ij}s autem albul{is} aqu{is} intelligendum, quæ frigidæ
in agro Tyburtino ad varios morbos $unt $alubres, vt $cribunt Strabo l<007>b. _V._ & Pli-
ni{us} lib. _XXXI._ cap. _II._ Meminit Suetoni{us} in vita Cæ$ar{is} Augusti. Martial{is}
libro primo vocat aqu{as} $ulphure{as}.
[345]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Itur ad Herculei gelid{as} quà Tybur{is} arces
Cana\’{que} $ulphure{is} Albula fumat aqu{is}. Et lib. _IIII_. vocat crud{as}.
Crudarum nebulæ quod Albularum.
De e{is} puto $en$it Galen{us} lib. _VIII_. methodi medendi, cum ait. Qui in alumino${is}
aqu{is} (quæ άλβλα vocant) lauerat. Meminit & $implicium medicamentorum
libro primo. Meminerunt etiam Aëti{us} $ermon{is} _XIII_. cap. _CXXV_. & Pau$a-
ni{as} in Me$$enic{is}, qui ύδιωρ λσνχὸμ appellat. E{as} aqu{as} præter $ulphur, & alu-
men, quib{us} tinctæ $unt, probabile e$t aliquid de candidi{$s}imo $axo præterfluendo
abra$i$$e. Coniecta enim in e{as} $emina candido tectorio velut $accharo obducuntur,
quib{us} non puerorum modo procacitati, $ed vir{is} etiam impo$uim{us}. Existimabant
$cilicet e$$e condita $accharo $emina, & qu{as} nostri vocant trage{as}, voce vt puto
flexa ἀπὸ τῶμ τραγκμάγωμ, quæ bellaria $ignificant. Distant verò eæ aquæ ab
vrbe pl{us} min{us} decimumtertium lapidem, à Tybure pl{us} min{us} tertium, influe-
bant\’{que} longo tractu in Anienem, qui hodie Teuerone, id e$t Tyberiol{us} dicitur.
Quantum verò eo interuallo antiquæ viæ pauimenti alluerant, repertum tophacea
crusta opertum pl{us} quàm tres pedes alta. Quin & nos ex Albul{is} detulim{us} her-
b{as} in lapidem conuer${as}: earum enim aquarum alluuione magna pars agri deua-
$tabatur, & rament{is} $axorum per quæ fluxerant aquæ herb{is} in$identib{us}, & $o-
le ex$iccat{<007>s}, eæ lapide$cebant. Mun<007>cipes verò Tyburtini recti{$s}ima via in alueum
pedes octo & dodrantem latum, altum pedes quindecim coact{as} magno omnium
commodo no$tro tempore deriuarunt.
_Et in Ardeatino fontes frigidi.]_ Ardea, inquit strabo lib. _V_. Rutulo-
rum colonia, distans à mari $tad{ij}s _LXX_. ab vrbe autem vigint<007> mill<007>b{us} pa$$uum.
Condita e$t à Danaë Per$ei matre, vt tradunt Plini{us} lib. _III_. cap. _V_. & Iul<007>{us} So-
lin{us} cap. _VIII_. Vnde Virgil{ij} illud Aeneid. _VII_.
Quam dicitur vrbem
Acri$ione{is} Danaë funda$$e colon{is},
Præcipiti delata noto, loc{us} Ardea quondam
Dict{us} au{is}, & nunc magnum tenet Ardea nomen.
In agro Ardeatino erant frigidi fontes, odore $ulphureo fœtidi, quod etiam refert
Ioannes Boccati{us} lib. de fontib{us}.
_Viventi coacti.]_ Vi concepti $pirit{us}, qui aquam exprimit, & in altum
cogit. ex quo incitu, & vario vehementi\’{que} motu illi${as} angust{is} loc{is} existimat
eiu$modi aqu{as} incale$cere, diuer$o $cilicet modo, atque eæ, qu{as} paulò antè credidit
igne $uppo$ito efferue$cere.
_Ad $ummos grumorum tumulos.]_ Libro $ecundo indicauim{us} gru-
mum e$$e collectionem terræ. Hîc pro montib{us} accipim{us}. Docet itaque non continuò
librandos e$$e fontes, vnde emergere videntur. Fieri enim plerunque, vt quorum
fontium videntur e$$e capita in $umm{is} montib{us}, $i qu{is} lat{us} aperiat, experiatur
eò altitudin{is} extolli, & veluti extrudi vehementia concepti $pirit{us}, dum aqua
$ax{is}, aut alia vi retinetur, quo min{us} libramenti $ui proprietate exeat, & per an-
gust{as} ven{as} exprimitur, qu{as} $i fo$$ur{is} patentiorib{us} aperuer{is}, re$idit aqua, vt
multi decipiantur in librand{is} fontium capitib{us}.
[346]M. VITRVVII POLL.
_In præu{ij}s reb{us} percocta.]_ Id e$t per qu{as} permeat, priu$quam in
apertum prodeat.
_Vti pinnæ Ve$tinæ.]_ Vestinos vltra Picenum e$$e tradit Strabo lib. _v_.
Pinnam autem apparet oppidum e$$e Pinnen$ium, quos in Ve$tin{is} constituit Plin.
lib. _III_. cap. _XII_. quarta Italiæ regione. hodie Penna d icitur.
_Cutil{ij}s.]_ Strabo lib. _V_. non Cutili{as} vocat, $ed Coti$coli{as}. ἐυ καΤισκψλίαις,
In Coti$col{ij}s (inquit) frigidæ aquæ $unt, quarum pot{us} & in$e{$s}io morbos curant.
Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _II_. Cutili{as} cum Vitruuio dixit. Cutiliæ, ait, in Sabin{is}
gelidi{$s}imæ, $uctu quodam corpora inuadunt, vt propè mor${us} videri po{$s}it, apti{$s}i-
mæ $tomacho, neru{is}, vniuer$o corpori. E{as} aqu{as} ex vi nece$$e e$t alumino${as} &
nitro${as} e$$e, $ed pl{us} alumin{is}, quàm nitri habere.
_Strumarum minuit tumores.]_ Strumæ autore Aegineta lib. _IIII_.
cap. _XXXIII_. $unt glandulæ obduratæ, quib{us} collum, axillæ, inguina occupan-
tur, Græc{is} Χοιράδισυ dicuntur, nostri etiam $croful{as} vulgò appellant, forta$$e
quod h{is} $crofæ, id e$t porcæ tentantur & laborant. Struma Cornelio Cel$o lib. _V_.
cap. _XXXVIII_. e$t tumor, in quo $ubterconcretæ quædam ex pure & $anguine
qua$i glandulæ oriuntur. Extant rei veterinariæ collectanea ab autore Græco ne-
quaquam negligendo concinnata, in {ij}s, libro primo capite vice$imo nonnullos γλαυ-
δι{ομ}λας Ap$yrt{us} d<007>cit proprie in iument{is} appellare eiu$modi ἀδιςνας $iue Χοιρά-
δας. Nimirum Græci propter commercium vocem Romanam v$urpauerunt. Si
plura cup{is}, legito Galenum lib. _XIII_. methodi.
_Vbi autem aurum, argentum, ferrum, æs, plumbum.]_ Hoc di-
cit, quia videntur aquæ attritu infici, aliquid\’{que} odor{is}, $apor{is}, color{is}, facultat{is}
etiam earum rerum, qu{as} alluerint, induere. Metalla autem non e$$e $ine $apore,
indicio erit liquor in v{as} cuiu$u{is} metalli coniect{us}, $i aliquandiu $teterit. E$t ve-
rò ær{is} ingrat{us}, & amar{us} odor, deinde ferri, pò$t plumbi candidi, min{us} cætero-
rum. Plumbum candidum voco, quod falsò hodie omnes $tannum dicunt. E$t
enim aliud quiddam $tannum, quàm quod nunc audit, nempe, quando natura
duab{us} argenti portionib{us} vnam plumbi nigri immi$cuit. Odorem aurum, cum
$entit ignes, ex $e emittit $uauem, $ed qui vix $en$u percipiatur, argentum $ubfœ-
tidum, æs & ferrum mag{is} fœtidum, hebetem plumbi genera. Auri color e$t ful-
u{us}, argenti candid{us}, ær{is} $ubrubens, ferri $ubniger, plumbi candidi argenteo mi-
n{us} candid{us}, plumbi nigri fu$c{us}. Facultates horum & reliquorum metallico-
rum (quarum in aqu{is}, quòd ip$a lambant, maxima habenda e$t ratio) $cribunt
Pedan<007>{us} D<007>o$corides libro quinto, & Galen{us} nono libro de $implicium medica-
mentorum facultatib{us}. Quod $i $emel de medicat{is} aqu{is} $cire cup{is}, lege H<007>ero-
nymum Cardanum contradicentium medicorum libro $ecundo, tractatu quarto con-
tradict. tertia.
_Aut Neuricos.]_ Neurici, $iue Neruic<007>, vtroque enim modo dicuntur, $unt,
qui neruorum labores patiuntur. Sed illud à Græco νσύρομ, hoc à Latino neru{us}.
_Et in A$ty.]_ Asty, $iue A$tu, vt Latini pronunciant, quamu{is} oppidum
quod{que} $ignificet, vt apud Homerum non rarò, ei{us} tamen appellatione etiam$i no-
men non ad{ij}ceretur, Athen{as} acc<007>pi receptum e$t, vt apud Latinos Vrb{is} vocabu-
lo $ignificatur Roma. Vtuntur Terenti{us} in Eunucho, & ibi Donat{us}. Cicero de legi-
[347]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
b{us} _II_. Aemili{us} Prob{us} in Alcibiade, & al{ij}. Vide etiam Stephanum lib de Vr-
bib{us}. Fuit temp{us}, cum Hermola{us} hunc locum ita legeret. Et ma$t{is} v$que ad
portum pyræeum, pro tub{is}, quos mammatos, vt putabat Plini{us} lib. _XXXV_. cap.
_XII_. vocaret. Verùm rectè $e po$tea emendauit, & in A$ty pro Athen{is} hîc, &
apud Plinium pro tabul{is} mammat{is}, tegul{is} hamat{is} legit. Priorem tamen ei{us}
$ententiam Alciat{us} lib. _XI_. Cod. $equut{us} e$t.
_Ad portum Piræum.]_ Piræë{us}, e$t enim quatuor $yllabarum nomen, por-
t{us} e$t, & emporium Athenarum, vt tradunt Strabo lib. _IX_. & Pl<007>ni{us} lib. _IIII_.
cap. _XII_. Eum tres port{us} habere $cribit in Attic{is} Pau$ani{as}.
_Troëzeni non pote$t id vitari.]_ De hac re ita Plin. lib. _XXXI_. cap.
_II_. refert. Aquarum culpa in Troë <052>ene omnium pedes vitia $entiunt. E$t autem
Troë <052>ene oppidum Achaiæ.
_Flumen e$t nomine Cydnos.]_ Cydn{us} tradente Vibio Seque$tro per
mediam vrbem Tar$on Ciliciæ decurrit. Simile legitur apud Plinium lib. _V_. cap.
_XXVII_. Ex Tauro monte oritur, $i credim{us} Arriano de ge$t{is} Alexandri lib.
_II_. Quint{us} Curti{us} lib. _III_. $cribit de eo in hunc modum. Cydn{us} inclyt{us} amn{is},
non $patio aquarum, $ed liquore memorabil{is}, quippe leni tractu è fontib{us} latens,
puro $olo excipitur, nec torrentes incurrunt, qui placidè manantem alueum tur-
bent. Itaque incorruptibil{is}, idem\’{que} frigidi{$s}im{us}, quippe multa riparum amœnita-
te inumbrat{us}, vbique fontib{us} $u{is} $imil{is}, in mare euadit. A$$erit Solin{us} cap. _LI_.
gentili lingua Syros quicquid e$t candidum, Cydnum vocare. Vnde huic amni da-
tum nomen. Podagric{is} mederi autores $unt Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _II_. & Stra-
bo lib. _XIIII_. Frigidi{$s}imum e$$e ex libro Galeni de procatarctic{is} cau${is} facilè
con ecer{is}.
_Vti in Sicilia flumen e$t Himera.]_ Hoc flumen Ste$ichor{us} apud Vi-
bium Seque$trum ait in du{as} findi partes: vna in Tyrrhenum mare, altera in Lybi-
cum decurrere. Solin{us} Himereum vocat, tradit\’{que} cœle$tib{us} mutari plag{is}, ama-
rum e$$e, dum in Aquilonem fluit, dulcem, vbi ad meridiem flectitur.
_Vncti oleo erumpunt, vti Sol{is}, & c.]_ Hoc Plini{us} l<007>b. _XXXI_. cap.
_II_. ita in meliorib{us} codicib{us} refert. Polyclyt{us} (inquit) a$$erit expleri olei vicem
iuxta solos Ciliciæ fontem. Theophrast{us} hoc idem in Aethiopia, eiu$dem nomin{is}
fonte. Lyc{us} in Indiæ terr{is} fontem e$$e, cui{us} aqua lucernæ ardeant. Idem Ecbata-
n{is} traditur. Solin{us} cap. _XLIII_. in Aethiopia non longè ab Heliutrape Za $cribit
e$$e lacum, quo perfu$a corpora velut oleo nite$cunt. Audio etiam nunc Degern$eæ
Bauariæ loco fontem e$$e, ex quo $ummo oleum quot<007>die habeatur. Aduertendum
autem, quod oleum in hoc autores vocant, e$$e liquidum bitumen, quod quia oleo $i-
mile e$t, & propter pinguitudinem ad lucernarum lumina olei vice vti $olerent,
oleum appellarunt, vt nunc petroleum, quòd è $axis effluat.
_Odore vti $cobe citreo.]_ Forta{$s}<007>s $cribendum, odore vti $cob{is} citreæ,
aut citreorum, id e$t odore ramentorum, $iue $cob{is} citreorum, quib{us} odor acerri-
m{us}, autore Plinio lib. _XV_. cap. _XXVIII_. Neque tamen ne$cio ita de h{is} præcipi,
vt $cob{is} genere dicatur ma$culino, teste Grammatico Phoca, $cobs verò fœminino
Pri$ciano tradente. Ei{us} autem font{is} meminit autor libelli de mirabilib{us} auditu,
Aristotel{is} enim non e$$e mult{is} coniectur{is} po$$um{us} demon$trare: & Theophrasti
[348]M. VITRVVII POLL.
e$$e forta$$e per$ua$erint Plin{ij} verba lib. _IX_. cap. _LIX_. Leguntur enim ea in illo
libro, etiam $i quædam reperiantur in fragmento περί ί Χθύωυ, quod Theophra$to tri-
buitur. Sed de arbor{is}, fruct{us}\’{que} appellationib{us} breuiter, vt loc{us} postulat, dicam.
Arbor, citr{us}, citrea mal{us}, Per$ica, Medicáue, & A$$yria, $i credim{us} Plinio lib.
_XII_. cap. _III_. vocatur, de qua Theophrast{us} lib. _IIII_. de plant{is}. Mala verò Dio-
$corides lib. _I_. cap. _CXXXI_. prodit à Roman{is} citria nuncupari, à Græc{is} Med<007>ca,
Per$icáue, aut cedromela: quod postremum v$urpauit & in proœmio lib. _VI_. Plin.
certè citrum lib. _XV_. cap. _VII_. & non vno in loco citreum, Martial{is} lib. _XIII_.
Cloati{us}\’{que} Verri{us} ordinatorum Græcorum lib. _IIII_. & Oppi{us} in libro de $ylue-
$trib{us} arborib{us}, vti à Macrobio Saturnaliorum libro tertio accepim{us}, citreum
con$tanter pronunciant. Neque tamen placet, quòd idem Macrobi{us} ait ab Homero
δύομ appellari, odoratum\’{que} e$$e pomum, ex quo ve$tib{us} interiectum t<007>ne{as} necet, in-
dè à Næuio dictam e$$e citro$am vestem. Arborem enim $ignificabat Homer{us} lib.
_V_. Ody$$. Quod Plini{us} lib. _XIII_. cap. _XVI_. (memoria tamen lap${us}, quando ea tri-
buit Circe, quæ tribuenda Callip$oni fuerant) & Eustathi{us} Homeri interpres, in-
tellexerunt. Iuba autem Mauritanorum rex periti{$s}im{us}, in commentar{ij}s, quos de
Lybia $crip$it, $icut memorat Athenæ{us} δζπνοσοψις\~ψυ tertio libro, apud Lybes ait
vocari μ\~Νλου ἑόψεριυόν. inde\’{que} ab Hercule in Græciam tran$lata, ibi dicta Χρύ-
σεα μ\~Νλα, δίὶα τυ\‘ν ίδιεαυ à quadam auri $imilitudine aurea mala. Galen{us} $im-
plicium lib. _VII_. tradit mali Medicæ fructum $uo tempore non ampli{us} Medicum,
$ed ab omnib{us} citrium nominari $olere. Idem libro _II_. de aliment{is} ait citrium ab
{ij}s malum Medicum appellari, qui id agunt, vt quæ loquuntur nemo intelligat.
Athenæ{us} prædicto libro refert Phaniam Ere{$s}ium lib. _V_. φυτῶν dixi$$e κέ{δι}ρον,
κὰι ἀπὸ {δι} κἐδρου κέ{δι}{ριον}, quæ nos citream malum, & malum citreum voca-
m{us}. Pomum cultu vari{as} form{as} induit, varios\’{que} $apores, odores, colores, ob ea\’{que} di-
uer$a $ortitum nomina, qua Ruelli{us} libro primo de natura $tirpium expre{$s}<007>t. Quæ
auri colore relucent rotundiora, & minora, vulg{us} nostrum aurengi{as} appellat,
qua$i dicat aurea, Romani melangol{as}, al{ij} rantia, aut arantia. De qua re libet verba
Hermolai $ub{ij}cere ex lib. _V_. corollar{ij} cap. _DCCCCXXII_. Quid? inquit, $i pomi
gen{us} inter citrea, quod rantium vulgò dicitur, ab ær{is} colore, qua$i raudum voca-
r{is}? hoc e$t fuluum. Quanquam & à Neratio forta{$s}{is} inuentore Neratium dici po-
tuit, ni$i qu{is} non rantium $ed araniũ qua$i Arianum, id e$t, Per$icum, à gente velit
appellatum. E$t enim Arania, vt inquit Hellanic{us}, &, $i recte memini, etiam He-
rodot{us}, & Plini{us}, & cæteri, Per$ica quædam regio. Quid <007>tem $i malum aran-
tium ab Arantia Achaiæ oppido dictum con{ij}ci{as}? quod & pom{is} fertile $cribunt
fui$$e, à quo effectu posteri Philiunta nominauere, vt inquit Stephan{us}. Proinde La-
cedæmon{ij} men$em in quo terra fructib{us} abundat, Phlia$ion appellant. Accedit
quòd Herculem mala He$peridum Arantiam primum tuli$$e credunt, autore Pau-
$ania. Hacten{us} Hermola{us}. Vt credibile $it de e{is} loquutum Virgilium Eclog. _III_.
Aurea mala decem mi$i: $i non poti{us} de mal<007>s quæ cotonea Latini vocant, Græci
κυδιώνια. Quorum quæ inci$ur{is} distincta $unt, colore ad aurum inclinato, chry$o-
mela nuncupari testatur Plini{us} lib. _XV_. cap. _XI_. Quin autem de e{is} intellexerit
Ecloga $exta nomine malorum He$peridum, item Stati{us} $ylua prima lib. _III_. hoc
verò neminem puto mediocriter doctum negaturum. Ea $i prægrandia modo melo-
[349]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
num orbiculata facie turgent, nostri ponceria, ceu $int cerei color{is} poma, aut poti{us}
citrea poma, dicunt. Itali poma Adami vocant mediocr{is} magnitudin{is} mala, in
quib{us} dentium ve$tigia quædam apparent. Quæ ex viridi in luteum langue$cunt,
ea citreola, & tandem citrula nominant. Quæ ouata $pecie turbinantur, $i luteo co-
lore nitent, citrangula, priuatim citrea dicunt: $i herbaceo colore virent, limonones
appellant. Porrò autem citrum arborem, à qua men$æ citreæ Ciceroni lib. _VI_. in
Verrem, Martiali lib. _XIIII_. & cæter{is} dictæ $unt, facile mihi per$ua$erit Her-
mola{us} eam e$$e quam Theophra$t{us} in quinto de historia plantarum δύον & θύαν
appellat, Plini{us} trogetem in libro primo, qui e$t oper{is} index. Verba autem hui{us}
illa cap. _XVI_. lib. _XIII_. Alia e$t arbor eodem nomine, malum ferens execratum
aliquib{us} odore & amaritudine, al{ij}s expetitum, domos etiam decorans, hæc inquam
verba, ad ea, quæ decimoquinto capite (quod tamen cum eo coniungendum erat, $i
quid iudic{ij} haberent, qui in capita Plinium distribuerunt) de Atlant{is}, & An-
chorar{ij} citerior{is} Mauritaniæ mont{is} dicta erant, re$piciunt. Vt $it $en${us}, e$$e At-
lantic{is} & Anchorarian{is} arborib{us}, hoc e$t citr{is}, de quib{us} Martial<007>s lib. _XIIII_.
Accipe fœlices Atlantica munera $ylu{as}. & $tatim,
Non $um cri$pa quidem, nec $yluæ filia Mauræ. atque item,
An Lybic{as} po{$s}int $ustinui$$e trabes?
Vt $it inquam $en${us}, e$$e ill{is} arborib{us} cognominem, quæ mala citrea ferret aliqui-
b{us} execrata, quod e$$et eorum odor acerrim{us}, & $apor amar{us}. Vnde illud Virgi-
l{ij} $ecundo Georg. libro.
Media fert tristes $uccos, tardum\’{que} $aporem
Felic{is} mali.
Non enim mandebantur, ne Plutarchi quidem auorum memoria, vt te$tatur Athe-
næ{us} memorato loco: ip${is} nondum arte edulcat{is}, vt vtar verbo Cnei Mat{ij} mi-
miambographi apud Gellium. Nam quod in dicto cap. _XV_. cedrum & cedri legi-
tur, ibi verò citrum & citri $cribendum duco, quia ita in primo capite libri quinti
dicitur, & quòd in libro primo non cedrinæ men$æ, $ed citreæ vocentur. Neque ta-
men non venit in mentem Dio$coridem dixi$$e cedromela, &, quod in Dion{is} Ne-
rone lectum refert Hermola{us}, cedrin{as} men${as}. In quib{us} libr{is} $i vitium non e$t,
valet\’{que} Ere{$s}{ij} Phaniæ autorit{as}, ita $tatuendum erit, cedri vocabulum multiplex
e$$e: $ignificare enim arborem ex qua colligitur cedria: præterea citrum eam ex
qua fierent templorum contignationes, $uffitiones, men$æ, lecti, pugillares, atque
eiu$modi, & eam quæ citrea mala ferret, $iue Medica: quæ Nicandri Scholiastes
in Alexipharmac{is}, e$$e ait vocata nerant<052>ia.
_Qui λίμνη ἀσφαλτὶς appellatur.]_ E$t in Iudæa lac{us}, qui à bitumine,
quod gignit, A$phaltites vocatur. άσφαλΤου enim bitumen Græci dicunt. A$pa-
lathon verò lignum odor{is} e$$e non in$uau{is}, quod $epla$iariorum officinæ $andalos
nominent, tradunt aliqui, vtcun\’{que} Auicenna, qu\~e & reliqui Arabes $unt imitati,
diuer${is} capitib{us} de h{is} & illo tanquam diuer$æ $int res, tradidit Vn{us} certè quos
legerim, Græcorũ Actuari{us}, triplex Santalum fecit, album pe{$s}imum, rubrum bo-
nitate medium, & citrinum id e$t flauum optimum. Neque tamen ill{is} a$$entimur.
Illum, inquam, lacum memorat Galen{us}, quarti $implicium medicamentorum cap.
_XX_. à quibu$dam mare mortuum vocar<007>, nonnull{is} $tagnum bitumino$um, ab al{ij}s
[350]M. VITRVVII POLL.
Sodomenum à circumiacentib{us} $tagnum montib{us}, quos Sodoma appellant. E$t &
in Babylonia A$phalt{is} lac{us}, è cui{us} bitumine & latere te$taceo, constructo muro
Babylonem Semiram{is} cinxi$$e fertur. Eam $cribunt Diony$i{us} Afer l<007>b. de $itu
orb{is}, Strabo lib. _XVI_. Diodor{us} Sicul{us} lib. _III_. Iustin{us} libro primo. Ouidi{us} Me-
tamorpho$eos _IIII_. & Solin{us} cap. _XXX_. à Semiramide constructam. At Bero-
${us} Chaldæ{us} tradit Belum $ecundum A$$yriorum regem fundamenta oppidi ma-
g{is} quàm vrb{is} ieci$$e, po$tea Semir amidem vrbem feci$$e. De bitumine & mur{is}
Babylon{is} mentio e$t apud Dionem in Vlpio Traiano.
_Liquidum bitumen.]_ Bitumen vocant, quicquid e$t lentum, & mollitie
glutino$a, quod $ponte aut montib{us} deuoluitur, aut è terra $caturit, lacub{us} fonti-
b{us} ue innatans. Quod à Babylone, Zacyntho, aut Apollonia inuehitur, liquidum
e$t. Terra e$t in Syria circa Sidonem, lim{us} in Iudææ lacu, autore Plinio lib. _XXXV_.
cap. _XV_. Galen. tamen lib $implicium _XI_. bitumen in Cœle Syria è $tagno $al$o ha-
beri prodit. Quod autem de bitumine Iudææ a$$erunt Plin. lib. _VII_. cap. _XV_. &
Solin{us} cap. _IIII_. adeò $equax e$$e, & lenta natura, vt ad omnem contactum ad-
hæreat, nequeat\’{que} à $e $eparari: quin $i partem abrumpere vel{is}, vniuer$itatem $e-
quuturam, vbi admota fuerint men$tru{is} polluta fila, $ponte di$cerptum iri, Id ve-
rò Corneli{us} Tacit{us} lib. _XXI_. fal$um e$$e prodit. gnaros enim locorum tradere vn-
dantes bitumine moles pelli, manu\’{que} trahi ad lit{us}, mox vb<007> vapore terræ vi $ol{is}
inaruerint, $ecurib{us} cune{is}\’{que}, vt trabes aut $axa, di$cindi. Sed quando $e offert oc-
ca$io ampli{us} demerendi $tudio$i lector{is}, alti{us} repetam{us}. Bitumin{is} liqu<007>di,
quod\’{que} aqu{is} (quib{us} cum è terra erumpit) quoniam pingu<007>s $ucc{us} e$t, velut oleum
innatat, aliquod $tatim quàm ex ip${is} exemptum e$t, pice $icca fit duri{us}: quoddam
coquitur, vt in$pi$$etur. vtrunque rur${us}, cum lubet, propter cra{$s}iciem igni li-
que$cit. Multiplici autem inueniri color{is} differentia Agricola etiam te$tatur. E$t
enim candidum, quod præcipuum e$t naphthæ gen{us}: aliud e$t in cinereo candi-
dum: quoddam e$t fuluum: rufum aliud: aliud ceræ: aliud mell{is}: aliud faler-
ni colore: aliud e$t nigrum: aliud in nigro rufum: aliquod purpureo colore $plendet:
aliquod nonnihil e$t cæruleum. Pi$$a$phalton verò dictam, quòd picem & bitumen
oleat, vt rectè Dio$corides, non quod ex vtroque constet, vt Plini{us}, Mauri, qui
nunc Arabum nomine $ignificantur, mumiam vocant, etiam $i ea voce Serapio
compo$itionem, qua corpora mortuorum condiuntur, intelligit. Bitumin{is} etiam ge-
n{us} e$t camphora. nam quæ ad nos adfertur, facticia e$t, è bitumin{is} $cilicet indici
(quod è natiua efflore$cit camphora) in va$e vitreo cocti, $ublat{is} in operculum
tenui{$s}im{is} partib{us}. Sed & $uccinum, quod Græci <149>λεκΤρον vocant, è genere e$t
bitumin{is} (id verò ad hanc diem omnes, quotquot $unt, quot\’{que} fuerunt, quod pace
corum dixi$$e liceat, latuit, diuti{us}\’{que} latui$$et, ni$i Agricolæ ope atque opera pate-
factum & illustratum e$$et) quod aliquando liquefactum cum aqu{is} effluit, &
in mare effunditur. Reperitur autem candidum, $ubalbum, cinereum, fuluum,
falernum, à vini colore dictum vt indicat Plini{us}, molli $cilicet fulgore per$pi-
cuum: e$t & quod decocti mell{is} colorem præ$efert. Mauri ambram dicunt, quod
nomen vulgò retinuim{us}. Quam verò chry$eam aliqui, aut gri$eam poti{us}, id e$t
in cinereo candidam vocant, ea facticia e$t, ex ben<052>uino, cera candida noui exami-
n{is}, carie fraxini, arborum mu$co, aut ex $tyrace, ladano, rament{is} xyloaloes, addito
[351]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
vtrique compo$itioni mo$cho, vel <052>ibeto omnib{us} cum aqua ro$acea mixt{is}. Verun-
tamen fra{us} deprehenditur, facticia enim & aqua citi{us} molle$cit, & colore, &
odore differt. Bitumen autem fo{$s}itium qu<007>d e$$et, veteres quia negligenti{us} quæ-
$iuerunt, ex vna eadem\’{que} re du{as}, plureś ue fecerunt. Hinc terrenum illud ni-
grum fo{$s}ile in Theriac{is} Nicander ἐγΤἀγΤιδα πέτρην, & Thracium lapidem vo-
cat, et<007>am $i aliter vi$um $choliastæ, Theophra$t{us} terrenos carbones, id e$t ανδρακας
γεώδι ξς. Dio$coridi verò appellatur gagates, pharmacit{is} & ampelit<007>s terra, &
Thraci{us} lap{is}, Plinio gagates, Samothracia gemma, & ob$idian{us} lap{is} ex xeno-
crate, Straboni gangit{is}, terra etiam ampelit{is}, vti Dio$coridi, & rei rusticæ Græ-
c{is} $criptorib{us}. Et Galen{us} alioquin rerum naturæ periti{$s}im{us}, gagatem in lapi-
dib{us} $ecut{us} Dio$coridem numerat, cum eadem res $it cum terra pharmacitide,
$iue ampelitide quam antè explicauerat, vt probat Agricola meo iudicio acuti{$s}i-
mè. Sed aduertendum tum demum Thracium lapidem, gagaten, gangitida,
ἐγΤάγΤιδα πέζμν, Samothraciam gemmam, & lapidem ob$idianum dici, cum aut
per $e nitet, aut per duritiam poliri pote$t. vulgò appellam{us} Geetum.
_Item Ioppe.]_ Ioppe inquit Solin{us} cap. _XLVII_. oppidum antiqui{$s}imum
orbe toto, vtpote ante inundationem conditum. <007>bi e$t & lac{us} bitumino${us}.
_Quod e$t inter Mazaca & Tuana.]_ Scribunt al{ij} Ma<052>acam &
Tuanam, accu$andi ca$u, nos etiam Ma<052>aca & Tuana tuemur numero multitudi-
n{is} ex Strabone, & Stephano. Ma<052>aca appellari Cæ$aream ab Augu$to, $itam\’{que}
e$$e $ub Argeo monte tradunt Sext{us} Ruf{us}, & Eu$ebi{us} in Chronic{is}. quanquam
in impre$$o form{is} Rufo mendo$i{$s}imè pro Ma<052>aca $criptum Megara. Meminit Pli-
ni{us} lib. _VI_. cap. _III_. vbi Tuana Tyana vocat, cum Ptolemæo, Stephano, cæter<007>s. Vi-
truui{us} y in u vertit, quod & alibi à Latin{is} fieri $olet.
_Ad eundem modum Hierapoli.]_ De ea aqua præter Vlpianum, qui
Pandect. lib. _XLIII_. de aqua quotidiana, hortos irrigari ea dicit, hunc in modum
tradit Strabo libro _XIII_. geograph. Contra Laodiceam Hierapol{is}, vbi aquæ calidæ
$caturiunt, & vbi Plutonium e$t, quæ vtraque non paruam admirationem præ-
$tant. Nam aqua adeò facilè in tophum duratur, vt qui deducunt, φραγμ{ομ}ς μονο-
λίθ{ομ}ς, id e$t $olida $epta conficiant. Hoc autem fieri nece$$e e$t ex $imili mater<007>a,
qua corallium, $ucco $cilicet lapide$cente, qui $tirpes, flores, fruct{us}, o$$a, animalcu-
la, chirothec{as}, $pecula, $trigiles, vestes, calceamenta, malleos, & cætera, in quæ re-
cipitur, $ecum vertit in lapidem: aut, quia ea aqua è $ax{is} quidquam abra$erit,
quod vbi re$ederit, aut $ol ex$iccauerit, aut aquæ feruor, quod mag{is} placet, neque
enim id ni$i anni $patio fit, cum $ucc{us} lapide$cens, $tatim quàm con$titerit, cogat
quæ contigerit in lapidem verti. Certè Vitruui{us} existimauit eum $uccum in aqu{is}
ine$$e, qui, quod coagulum lacti, id aqu{is} præstaret.
_Vtetiam in are{is} $alinar{ij}s videtur.]_ Sal, vti e$t apud Plinium lib.
_XXXI_. cap. _VII_. aut gignitur, aut fit: qui factici{us} e$t, ex marin{is} aqu{is}, & $al${is}
fontan{is}, putealib{uś} ue in $alin{is} fit, atque item è $ui gener{is} lixiuio. Natiu{us} verò
aut è mõtib{us} cæditur, cuiu$modi $unt in regno Taccam, tam magni, vt orbi vniuer-
$o $alem $ufficere po{$s}int, $i credim{us} M. Paulo Veneto libro primo de orientalib{us}
regionib{us}: aut fo{$s}iti{us} e$t, id e$t è camp{is} effoditur, cui{us} nomine intelligo eum, qui
$ub aren{is} legitur: aut à fonte petitur, qui $alem fert, vel cui{us} riuuli $ol{is} calore
[352]M. VITRVVII POLL.
$iccati in $alem conuertuntur: aut à fluuio, qui $al{is} ramenta defert, vel cui{us} $um-
ma in $alem den$antur, aqu{is} veluti $ub glacie fluentib{us}: aut è lacu $eu $tagnum
dic{as}, qui vel tot{us} in $alem vertitur, vel medi{us}, vel extrem{us} hinc atque hinc,
id e$t $uperna & inferna parte, vel $ale æ$tuat: aut ad mare gignitur tenu{is}, id e$t
$puma quædam $icca mar{is}, $iue $al è mar{is} $puma. vt $int $al{is} natiui genera, cæ-
${us}, fo{$s}iti{us}, fontan{us}, fluuiatil{is}, lacustr{is}, & marin{us}. Vide Dio$coridem lib. _V_.
Plinium memorato loco, Galenum libr{is} nono & vndecimo $implicium medica-
mentorum. Nam quæ Hermola{us} in Corollarium conge{$s}it, ip$i{$s}ima $unt Plin{ij}
verba.
_Fontes exeuntes vehementer à mari.]_ Scribendum amari, vna di-
ctione. Ista minora, quàm vt notatu digna e$$ent, $æpe tamen leuiu$culi in $peciem
errores decipiunt negligenter legentes.
_Vt in ponto e$t flumen Hypan{is}.]_ De hoc Solin{us} cap. _XXIIII_.
Hypan{is}, inquit, amn{is} oritur inter Auchet{as}, Scythicorum amnium princeps, pu-
r{us}, & haustu $aluberrim{us}, v$que Callipodum terr{is} inferatur, vbi Exampe{us}
fons infam{is} e$t, amara $caturigine, qui Exampe{us} liquido admi$${us} fluori, amnem
vitio $uo vertit, adeò vt di{$s}imil<007>s $ibi in maria condatur. Refert & hoc Pompo-
ni{us} Mela lib. _II_. cap. _I_.
_Vnde Sandaracha foditur.]_ Dixit $uprà lib. _VII_. cap. _VII_. Sandara-
cham plurib{us} loc{is} fodi, $ed optimam Ponto prope flumen Hypanim habere me-
tallum.
_Sed animaduertim{us} in$ulam Lesbon vinum protropon.]_
Sunt etiam manu$cripti codices, in quib{us} ita legatur, nam in al{ij}s protyrum $cri-
bitur, dictione ex hac familia quàm longi{$s}ime amandanda. Dee$t verò præpo$itio
apud, aut aliqua eiu$cemodi, quia $equitur, procreari. Quod autem ad protropon $pe-
ctat, $cribunt Plini{us} lib. _XIIII_. cap. _IX_. & Pollux lib. _VI_. cap. _II_. ita appella-
ri vinum, quod $ponte effluit, ante quam calcentur vuæ: in qua re vtitur Plini{us}
lib. _XXX_. cap. _VI_. Tortiuum enim dicitur, torculari expre$$um po$t primam pre$$u-
ram vinaceorum circunci$o pede. E$t & lixiuũ vinũ, aliud, vt videtur, à protropo,
quod $cilicet distillauit, antequam nimium calcentur, autore Columella lib. _XII_.
cap. _XXVII. XXXVI_. & _XLI_. Nam præliganeum dictum existimam{us} à _M_.
Catone cap. _III_. de re rustica, quod prælegitur in v$um operariorum. Ad hunc
verò locum mag{is} attinet, quod tradit Athenæ{us} lib. _I_. M<007>tylenæos, vinum quod
apud eos dulce na$citur, πρόδρομον appellare, alios etiam πρότροπον. MιΤυλμναῖοι
<139> παῤ ἀυΤοῖς γλυκμ\‘ν οινου πρόδρομου καλ{οῶ}σιυ, ἄλλοι <169> πρότροπου <149> πρό{δι}ρο-
μου. E$t autem Mitylene vrbs Lesbi in$ulæ in Aego mari. Et Plini{us} lib. _XIIII_.
cap. _VII_. protropon Gnidium, inter tran$marina vina recen$et. Emendand{us} interim
loc{us} Aeliani lib. _XII_. ποικίλκς ἱςοείας, in quo pro πρέπωυ $cribendum πρότρο-
π<010>. Loquitur enim de Lesbio vino.
_Maloniam καΤακεκαυμονιΤιψ.]_ Pertinax e$t concordia hoc loco exemplarium,
mendo$am tamen e$$e lectionem non dubito. Catacecaumenites memorato cap. _VII_.
Plin{ij}, vini gen{us} e$t, à catacecaumene regione iuxta Laodiceam, de qua Strabo
lib. _XIII_. Græcè, $ed in hanc $ententiam, Po$t hæc, inquit, regio, quæ catacecaume-
ne dicitur, quingentorum $tadiorum longitudinem, latitudinem quadringentorum,
[353]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
$iue ea Mi$ia, $iue Mæonia nominanda $it, nam vtroque nomine dicitur. Ea tota ar-
borib{us} caret, præter vitem, quæ catacecaumeniten fert vinum, quod nulli ele-
gantia cedit. Summa camporum fac<007>es cinerulenta e$t, montana, petro$a, & nigra,
tanquam ex adustione quadam. Quidam credunt ex crebro fulminum & fulgu-
rum ictu contingere. Verum cen$endum poti{us} propter ignem $ubterraneum, cui{us}
ort{us} defecerunt. Ex h{is} Strabon{is} verb{is}, atque <007>tem fine lib. _XII_. vbi περὶ αδι
καΤακεκαυμ\’ςνκς loquens, inquit, <147>υ ὁί Mσίαυ, ὁι <169> Mαιονίαυ φασὶυ, facile e$t emen-
dare Vitruuium Itaque pro Maloniam $cribendum Mæoniam. Sunt & apud Ste-
phanum lib. de vrbib{us} de hac regione nonnulla. De hoc vino loquut{us} e$t Virgi-
li{us} libro quarto Georg.
-Cape Mæon{ij} carche$ia Bacchi.
_Lydiam meliton.]_ De eo vino, $iue, vt in aliquot libr{is} legitur, molito,
nunquam quicquam à me lectum e$t. Miletum quidem con$tat vrbem e$$e Ioniæ,
quæ proxima e$t Lyd<007>æ. Subdubitaui num po$$et hîc mendo${us} e$$e loc{us}, & pro
meliton, tmolium mag{is} quadraret, aut vt catacecaumeniten, ita tmoliten dixi$$et,
v$urpato etiam vocabulo à Galeno lib. _I_. antidoton, libro de euchymia & caco-
chymia, libro primo de compo$itione medicamentorum κγτ γ\’ςνη, lib. de ratione vi-
ct{us} attenuante, & alibi. Tmolum enim montem Lydiæ, qui antè Tymol{us} appella-
batur (Stephan{us} enim qui de vrbib{us} Græcè $crip$it, Tmolum, & Tymolum flu-
uium eundem e$$e agno$cit, à quo peti $olitum lapidem, qui Lydi{us} vocatur tradit
Theophrast{us} lib de lapidib{us}, vnde & monti nomen inditum facilè credo) Tmo-
lum inquam Lydiæ montem autor e$t Plini{us} lib. _V_. cap. _XXIX_. vitib{us} fui$$e con-
$itum. Et lib. _XIIII_. cap. _VII_. Tmol{ij} vini meminit, vti Dio$corides l<007>b. _V_. Quin
& Galen{us} lib. _XII_. methodi medendi, ei{us} duo genera prodit: vnum admodum
dulce, alterum austerum, $i cum isto confer{as}. Subit hoc loco mirar<007> tam apertos er-
rores, tempor{is} diuturnitate confirmatos e$$e. Melita autem, vt obiter dicam, in$ula
e$t, in freto Siculo, Africam ver${us} $ita, nunc Malta vocata.
_Sicilia Mamertinum.]_ Mamertini, natio Campaniæ, autore Strabone
lib. _VI_. in vrbem Siciliæ Me$$anam habitatores induxerunt, tantum\’{que} Mamertini
in Me$$an{is} inualuere, vt in eorum manu ciuit{as} con${is}teret, poti{us}\’{que} Mamertinos
eos vocarent omnes, quàm Me$$anos: cum\’{que} feraci{$s}im{us} vini ager e$$et, vinum qui-
dem ip$um non Me$$anum, $ed Mamertinum nuncuparent, quod contra Italica
omnia, & quidem præstanti{$s}ima certaret. Meminit Plini{us} lib. _XIIII_. cap. _VI_.
& Martial{is} lib. _XIII_. Epigrammaton,
Amphora Nestorea tibi Mamertina $enecta
Si detur, quodu{is} nomen habere pote$t.
_Campania falernum.]_ Falern{us} ager in Campania e$t. incipit autem à
ponte Campaniæ læua petentib{us} coloniam vrbanam Syllanam. Inde vinum, cui
$ecunda nobilit{as} dabatur, vt tradit Plini{us} dicto capite $exto. Quod tamen nec in
nouitate, nec in nimia vetustate corpori $alubre. Media verò æt{as} à quintodecimo
anno incipit, eodem autore.
_Terracina & Fund{is} Cæcubum.]_ Vitruuium apparet Cæcubi vini
nomine appella$$e, quod <007>n Terracina Vol$corum olim Metropoli, & Fund{is} Campa-
niæ vrbe, id e$t earum agr{is}, na$ceretur, cum tamen eorum vtrunque propriam
[354]M. VITRVVII POLL.
habeat appellationem, $it\’{que} Cæcub{us} ager, vnde Cæcubum vinum, $icut à Fund{is}
Fundanum appelletur. Strabo libro quinto, Cæcubum quidem licet paludib{us} adia-
ceat, vineta tamen vini feraci{$s}ima præcipu{is} enutrit arborib{us}. Et po$t, eodem lib.
Sinui verò Caietano contiguum e$t Cæcubum, cui adiacet vrbs Fundi in Appia
via Tota hæc ora præcipua adeò vina generat: verum Cæcubum & Fundanum &
Setinum, $icuti Falernum & Albanum & Staganum inter nobilia numer antur.
Et Martial{is} lib. _XIII_. Fundani & Cæcubi diuer${is} distich{is} meminit. De Cæcu-
bo lege Plinium lib. _XIIII_. cap. _VI_. Illud verò tacendum non e$t, Galeni tempore
verum Cæcubum inter cidi$$e, Romanos\’{que} tum tempor{is} Cæcubum vinum, non à lo-
co, $ed ab ætate appella$$e, ceu à cubando, adiecta inten$iua particula cæ. id quod
non ob$curè con{ij}ci pote$t ex libro methodi duodecimo, & libro de euchymia, & ca-
cochymia.
_In arundinib{us} & iunc{is}, herbi$que omnib{us} e$$ent odores.]_
Quòd arundinem dixerit, mirum videri non debet. Siquidem non caruit imitatore:
ita enim Plini{us} lib. _XIIII_. cap. _II_. vocauit, quem lib. _XII_. cap. _XXII_. & lib.
_XIII_. cap. _XI_. calamum odoratum dixerat, vt Solin{us} postea cap. _LXV_. Idem me-
morato cap. _XXII_. prodit communem e$$e Arabiæ, Indiæ, & Syriæ. Dio$corides
lib. _I_. cap. _XVII_. in India na$ci testatur, præcipuæ\’{que} e$$e bonitat{is} fuluum, geni-
cul{is} frequentib{us}, & qui a$$ulosè frangitur, plena araneorum fistula, albicantem,
lentum in mandendo, & astringentem. Q. Seren{us} lib. de medicina, calamum $im-
pliciter nominat Hippocrates μυρεψικὸυ, id e$t vnguentarium, $iue aromatarium.
Meminit Xenophon libro primo ἀναβάσεως. Quem calamum aromaticum officinæ
vocant, radix e$t, non calam{us}, & forta$$e e$t acor{us}. neque enim aliunde ad nos,
quam ex Europa adfertur.
_Et iunc{is}.]_ Intelligit iuncum odoratum, qui à Græc{is} σλοῖν<010>, id e$t iunc{us}
per excellentiam dicitur, ab Actuario σχοινάνθ<010>, à Plateario, Nicolao Præpo$ito,
& officin{is} $quinantum Tradit Plini{us} lib. _XII_. cap. _XXII_. <007>nter Libanum mon-
tem, & alium ignobilem in conualle modica, iuxta lacum, cui{us} palu$tria æstate
$iccantur, tricen{is} ab eo $tad{ij}s iuncum, & calamum odoratos gigni. Eligendum
e$$e ruffum, recentem, florib{us} refertum, tenuem, rubentib{us} fragment{is}, & qui in
confricando ro$æ odorem emittat Scribit D<007>o$corides lib. _I_. cap. _XVI_. de quo etiam
Plini{us} lib. _XXI_. cap. _XVIII_. Corneli{us} Cel${us} lib. _IIII_. & _V_. mult{is} capitib{us}
vocat iuncum rotundum. Aeli{us} Promot{us} in Dynamero cap. de cord{is} dolorib{us},
σχοῖνου, id e$t iuncum $impliciter dicit, quo nomine vtitur etiam Latin{us} autor
Scriboni{us} Larg{us}. Scribit autem Galen{us} lib. de Hippocrat{is} vocabul{is}, ip$um
appellare σχοῖνου Ἠδιύψσμου, id e$t, $uaue olentem. Emendand{us} e$t Pallad{ij} lo-
c{us} lib. _XI_. cap. _XIIII_. Si $quinantos vnci{as} quatuor, $cribendum enim $chœ-
nanth{us}, aut poti{us} σχοίνου ἄνδους, aut etiam $chœnû id e$t odorati iunci
flor{is}. Sepla$iar{ij} b{is} ad eundem (vt dic<007>tur) lapidem offendunt. nam & $quinan-
tum $cribunt, & cum florem non habeant, Cameli enim $ec{us} vi{as} plurimum
na$centem pa$cuntur, & $ummitatem abrodunt, vt testatur Galen{us} libro primo
antidoton, à quo Germani Kamelhow, ceu camelorum fœnum dic{as}, vocauerunt,
pro eo ip$um iuncum palustri mixtum vendunt. Neque vereor, vt qu{is} mihi
laudet Abahanifam, I$aac Eben Amram, Abicem, Serapionem, & cæteros Ara-
[355]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
bes, vitium e$$e interpret{is} poti{us}, quàm $criptorum existimo. Reperitur hodie iun-
c{us} odorat{us} in Apulia, & in Labor{ij}s (quæ nunc terra labor{is} vocantur) $ed qui
longo interuallo ab alio bonitate vincatur.
_Neque arbores thuriferæ.]_ Thur{is} arborem tradit Theophrast{us} lib.
_IX._ de h<007>storia plantarum, quin{is} ferè cubit{is} attolli. Solam Arabiam, nec tamen
vniuer$am th{us} mittere, autores $unt Plini{us} lib. _XII._ cap. _XIIII._ & Solin{us}
cap. _XLVI._ Dio$corides lib. _I._ cap. _LXX._ etiam indici thur{<007>s} meminit. Philostra-
t{us}, $iue {is} $it Lucian{us}, lib. _II._ Vitæ Apollon{ij} Tyanæi, & in Cauca$o na$ci a$$erit.
Adulteratum pini re$ina & gummi deprehenditur. $iquidem gummi flammam
non eiaculatur, re$ina in fumum euane$cit. Ma$cula thura dicuntur lacrymæ $pon-
te rotundæ & candidæ. Magna autem e$t inter $criptores controuer$ia, quæ $it ar-
bor{is} facies, vt $cribit Plini{us} dicto loco. Aliqui enim folio e$$e piri aiunt, minore
duntaxat, al{ij} lenti$co $imilem, quidam terebintho, nonnulli Lauri folio. Quod verò
ad thur{is} vocabulum attinet, de eo ita tradit So$ipater Chari$i{us} libro primo, T{us}
à tundendo $ine a$piratione dicitur, quamu{<007>s} Iuli{us} Mode$t{us} ἀηὸ {του} θύ{εν}μ tra-
ctum dicat.
_Neque piperis darent baccas.]_ Cauca${us} Indiæ mons, vt $cript{is} man-
dauit Solin{us} cap. _LXV._ fronte, qua $oli e$t obuer${us}, arbores piper{is} ostentat, qu{as}
ad iuniperi $imilitudin\~e fruct{us} edere a$$euerant. Eorum qui prim{us} erumpit, velu-
ti corylorum fimbria, aut fa$eolorum $iliqua dicitur piper longum. At qui ex ip$a
arbore $tringitur, dehi$centib{us} Paulatim per maturitatem $iliqu{is}, piper e$t al-
bum. Cui{us} cutem rugo$am & torridam $ol{is} calor fecerit, id nigrum piper ap-
pellatur. Similia Dio$corides & Plini{us}: Theophrast{us} verò libro nono de planta-
rum historia, longum & rotundum agnouit. Certiora de pipere qui cupit, legat
Ludouicum Romanum nauigation{is} $uæ lib. _V._ cap. _XIIII._ Mihi Venet{ij}s osten$a
e$t pro piper{is} arbore, arbu$cula fol{ij}s non ab$imilib{us} vit{is} albæ, quam officinæ
Bryoniam vocant, fructum non licuit videre. Et Platina lib. _III._ de ob$on{ij}s, te$ta-
tur in Italia na$ci. Admonendum hoc loco duxim{us}, quod $cribit Dio$corides lib.
_II._ cap. _CL._ & _CLI._ & repetitur à Plinio lib. _XII._ cap. _VII._ Gingiber, $iue
Zimpiberi, aut Singiberi non e$$e radicem hui{us} arbor{is}, $ed $ui gener{is} e$$e plan-
tam. Bacc{as} autem hîc Vitruui{us} appellat latentia in $iliqu{is} grana. Quib{us} mod{is}
adulteretur piper, docet Galen{us} de tuenda valetudine libro quarto, lib. _I._ antidoton
& lib. de theriaca ad Pi$onem.
_Nec myrrhæ glebulas.]_ Myrrham a$$erit Dio$corides lib. _I._ cap. _LXVII._
Lacrymam e$$e arbor{is} quæ in Arabia gignitur, non di{$s}imil{is} Spinæ Aegyptiæ.
Inciduntur enim arbores à radice ad ramos v${que}, ex quib{us} plag{is} emanat <007>d gen{us}
gummi. Nam quod $ponte $udant, antequam incidantur, $tacten e$$e ait Plini{us}
lib. _XII_ cap. _XV._ Dio$corides tamen dicti libri cap. _LXII._ $tacten tradit e$$e pin-
guitudinem recent{is} myrrhæ cum exigua aqua tu$æ & expre$$æ. De myrrha ar-
bore lege Theophra$tum lib. de historia plantarum _IX._ & Solinum cap. _XLVI._
Myrrham eam, quæ in officin{is} venditur non e$$e veram arguunt odor & $apor,
vt non ab${que} ratione existimetur bdell{ij} e$$e $pecies. Aut $i myrrha e$t, ex omnium
generum e$t deterrimo.
_Nec Cyrenis in ferulis La$er na$ceretur.]_ La$erpitium, quod Græci
[356]M. VITR VVII POLL.
vel teste Apicio de re Culinaria l<007>b. _I._ cap. _II._ & lib. _VII._ cap. _I._ Silphion vocant,
autore Plinio lib. _XIX._ cap. _III._ in Cyrenaica prouincia repertum e$t, vnde à Ca-
tullo La$erpitiferæ Cyrenæ dicuntur. Ei{us} $ucc{us} La$er nominatur. Columella lib.
de arborib{us} cap. _XXIII._ appellat La$er Cyrenaicum, $iue vt in al{ij}s codicib{us} le-
gitur, lac Cyrenaicum, & Palladi{us} lib. _III._ cap. _XXIX._ ὀπὸμ κυρ{ὴυ}αικὸμ, id
e$t $uccum Cyrenaicum. A Solino cap. _XL._ Syrpe, & lac Syrpicum dicitur. Eo
v$os e$$e antiquos indicat mult{is} loc{is} Apiti{us}, vnde pull{us} la$erat{us} apud eum lib.
_VI._ cap. _VI._ & in Apuleio lib. _X._ de a$ino aureo, carnes la$ere infectæ. Quin La-
$erpitio ip$o v$os eo$dem $cribunt Theophra$t{us} lib. _VI._ de historia plantarum, &
Plini{us} memorato cap. _III._ Tradit Dio$corides lib. _III._ cap. _LXXVI._ caulem ali-
quos Silphion, radicem magudarim, folia ma$peton vocare. La$erpit{ij} mentio e$t
apud Strabonem libro vltimo, Plautum in P$eudolo, & item in Rudente, vbi Syr-
pe, & magudar{is} nominantur. Silph{ij} mentionem facit Aristophanes in Equiti-
b{us}. Ei{us} interpres tradit fruticem e$$e amœni odor{is} ex nonnullorum $ententia,
alios dicere, inamœni e$$e odor{is}. Vtrorunque nos $ententiam confirmam{us}. Cyrenai-
cum enim La$er, quod benZuinum hodie vocam{us}, odoratum e$t: Parthicum, Medi-
cum, Syriacum, & Per$icum vir{us} & putri laginem olent, vnde & a$$am, pau-
lulum deflexo à la$ere nomine, fœtidam vocant. Meminerunt etiam Antiphanes,
& Alex{is} apud Athenæum lib. _IIII._ Hippocrates lib. _IIII._ de morb{is} testatur
in Lybia $ponte na$ci, in Ionia autem & Peloponne$o fieri non potui$$e vt na$cere-
tur, cum multi id tenta$$ent: non e$$e enim in e{is} regionib{us} eiu$modi humorem,
qui ip$um alere po$$et.
_Sunt enim Bœotiæ flumina Cephi$us & Melas.]_ De {ij}s Plini{us}
l<007>b. _II._ cap. _CIII._ ita dicit, In Bœotia amn{is} Mel{as} oues nigr{as}, Cephi${us} ex eodem
lacu profluens alb{as}.
_Lucanis Crathis.]_ Callimachi $cholia$tes $cribit Crathidem fluuium e$$e
Arcadiæ, Herodot{us} verò libro primo Achæorum, à quo qui in Italia e$t nomen
acceperit: in quo tradit Strabo Geograph. lib. _VI._ homines lotos cæ$arie candidos &
flauos effici. Vibi{us} verò sequester aurei color{is}. Plini{us} autem è Theophra$to a$$e-
rit candorem bob{us} ac pecorib{us} facere: quin & homines, qui ex eo bibant, candi-
dos, molliores\’{que}, ac porrecta e$$e coma Meminit & Aelian{us}. A Pau$ania in Bru-
t{ij}s collocatur, ab al{ij}s in Calabria, à Vitruuio in Lucania.
_Procreant al{ij}s locis leucophæa.]_ Id e$t c<007>neracei color{is}, & vt no-
$tri loquuntur gri$ea, vt Itali beretina, colore mixto ex albo & fu$co, ex nomin{is}
notatione: vnde acacia leucophæa dicitur Plinio lib. _XXIIII._ cap. _XII._ & pan-
n{us} leucophæ{us} lib. _XXXII._ cap. _X._ Martiali etiam leucophæat{us} libro primo epi-
grammaton, ad Maternum, cineritio colore indut{us}. Existimo non grauiter latu-
rum no$træ tempestat{is} Iuri$con$ulti{$s}imum Alciatum, ni$i non benè homin{is} inge-
nium aliquot colloqu{ij}s noui, $i monuerim lap$um e$$e, qui in parerg{is} (id e$t oper{is}
nomen) $crip$erit leucophæum e$$e colorem g<007>luum, quadanten{us} in rubrum ver-
gentem, quod ex $inopide Pontica, quæ rubra $it, & melino giluo Plinio conficiatur.
Neque enim apud Plinium leucophæum legitur, $ed leucophorum: & $i leuco-
phæum $cribatur, non docet colorem componere, $ed glutinum. Ei{us} hæc $unt ver-
ba, ex lib. _XXXV._ cap. _VI._ Sinopid{is} ponticæ $elibra, $il{is} lucidi libr{is} decem, &
[357]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
melini græcien$is duab{us} mixt{is}, trit{is}\’{que} vnà per dies _XII._ leucophorum fit, hoc
e$t glutinum auri, cum inducitur ligno. Ei{us} glutini meminerat libri _XXXIII._
cap. _III._ h{is} verb{is} de auro loquens, Marmori, & {ij}s quæ candefieri non po$$unt,
oui candido illinitur, ligno glutini ratione compo$ita: leucophorum vocant.
_Al{ij}s coracino colore.]_ strabo lib. _XII._ de Laodicen$ium pecorib{us} lo-
quens, τ{ὴν} κόραξιμ χρὸαμ vocat, cuiu$modi $cilicet in coru{is} con$picitur, id e$t ni-
gerrimum. Eum locum Georgi{us} Tifern{as} non rectè interpretat{us} e$t. Oppiani
ἁλι{σι}τικῶμ enarrator dicit κορὸμ $ignificare nigrum, vnde dicuntur κόραξ, id e$t
coru{us}, & κορακῖν<010>, id e$t coracin{us}, pi$c{is} Oppiano, Athenæo, Plinio, cæter{is}:
quem tamen ip$e Athenæ{us} lib. _VII._ ὰψὶ {του} κόρας κιν\~ειμ, id e$t, à mouend{is} pu-
pill{is} dictum prodit, haud $cio, quàm rectè. forta$$e pro κορακῖν<010> $crip$erat κα-
χῖν<010>, $ignificans cancrum. Coracinam picem non inepte vocat Palladi{us}, $i credi-
m{us} Georgio Alexandrino. nam in ei{us} libr{is} non memini legere. Libro enim quar-
to cap. _X._ (quem locum ni$i fallor, ad testimonium vocat) in optim{is} cod<007>cib{us} Cora-
cinum pi$cem leg<007>m{us}, adiuuante Paxamo in γεψπονικψμ libro decimo tertio, capi-
te de formic{is}. Serici villo$i, quod villutum vulgò dicitur, Coracin{us}, $i quid intel-
ligo, color e$t.
_Ideò id flumen Ilien$es Xanthum appellaui$$e dicuntur.]_
scribit Plini{us} lib. _II._ cap. _CIII._ ruff{as} oues iuxta Ilium Xanthum efficere, vnde
& nomen amni. Ξ{αν}θὸς enim ruffum $ignificat. Aristoteles lib. _III._ de historia
animalium autor e$t, Scamandrum amnem flau{as} reddere oues credi, vt Xanthum
pro Scamandro nuncupatum ab Homero exist<007>matum $it.
_Terracinæ fons, qui vocabatur Neptunius.]_ Boccaci{us} libro de
fontib{us} prodit Anxurem fontem e$$e Vol$corum haud longè à Terracina, Anxur
antea dicta, qui ab eo quod ignar{is} lethalem haustum præberet, ab incol{is} iniect{is}
lapidib{us} & terra opplet{us} e$t. Eum indicat postea etiam Neptunium dici.
_Et Cychros in Thracia lacus.]_ De hoc ita Plini{us} lib. _XXXI._ cap. _II._
$cribit, Necare aqu{as} Theopomp{us} & in Thracia apud Cychros dicit. Hoc autem
Vitruu{ij} loco dee$t præpo$itio apud, vt $it, Et apud Cychros. Nam hi $unt Thraciæ
populi, ne qu{is} nominandi ca$u accipiat, pro ip$i{us} lac{us} nomine. Aristoteles, $i
modò ei{us} e$t liber, qui edit{us} e$t de mirabilib{us} auditu (quod iust{<007>s} de cau$is non
existimam{us}, etiam $i à Stephano libro de vrbib{us} non $emel ei{us} nomine laude-
tur) non Cychros, $ed P$ittos (ni$i codex menda non caret) neque lacum, $ed fonti-
culum vocat. libro certè de historia animalium tertio, P$ychron vocatum ait à
frigiditate.
_Item in The$$alia fons e$t profluens.]_ De isto fonte loc{us} ille Plin{ij}
intelligend{us} e$t lib. _XXXI._ cap. _II._ Aliter (inquit) circa The$$alica tempe, quo-
niam vi${us} omnib{us} terrori e$t, tradunt\’{que} etiam æs ac ferrum erodi illa aqua. Pro-
fluit (vt indicauim{us}) breui $patio, mirum\’{que}, $iliqua $yluestr{is} amplecti radicib{us}
fontem eum dicitur, $emper florens purpura. Id e$t, quod $ignificauit Vitruui{us}, cum
dixit arborem florentem colore purpureo. Ex vi apparet e{as} aqu{as} multo atramento
$utorio (Græci χάλκανθομ vocant, vulg{us} Vitriolum) infect{as} e$$e.
_Non minus in Macedonia, quo loci$epultus e$t Euripides.]_
Et hunc locum mutuat{us} e$t Plini{us}. dicto enim cap. _II._ ait, In Macedonia non pro-
[358]M. VITR VVII POLL.
cul ab Euripid{is} Poëtæ $epulcro, duo riui confluunt, alter $aluberrimi pot{us}, alter
mortiferi. Vitruuium verò ip$um hîc in cunct{is} manu $cript{is} impre{$s}{<007>s}\’{que} codicib{us}
mancum decurtatum\’{que} inueni. Nam qua parte e$$et riu{us}, ad quem viatores bo-
nitate aquæ capti prandere $olerent, non legitur. Quin & Plini{us}, à quo emendan-
di auxilium potuit $perari, tacuit, & reliqui geographi non meminerunt. Athen{is}
inane quidem Euripid{is} monstrari $epulcrum, apud Pau$aniam in Attic{is} memini
legere. Sepultum enim eum in Macedonia fui$$e, cum Archelaum regem adi$$et,
idem memorat.
_Hæc autem aqua, ςυγὸς <163>{δι}ωρ nominatur.]_ De Styge hac Plini{us}
lib. _II._ cap. _CIII._ in hæc verba tradit. Iuxta Nonacrim Arcadiæ Styx nec odore
differens, nec colore, epota illico necat. & lib. _XXXI._ cap. _II._ In Arcadia verò e$t
Styx pal{us} apud inferos, cui{us} meminerunt Homer{us} Iliados _VIII._ Lycophron in
Alexandra, vt $uperior{is} etiam I$aaci{us} T<052>et<052>es ei{us} enarrator, Vergil. Aeneid.
_VII._ He$iod{us} in Theogonia, Didym{us} Homeri interpres Iliad _XIX._ Vibi{us} Se-
quester, & aly. Aqua hæc tincta erat lapide$cente $ucco, vt ex rei natura
con{ij}cim{us}.
_Con$eruare autem eam, & continere nihilaliud pote$t, ni$i_
_mulina vngula.]_ Id refert Plini{us} lib. _XXX._ cap. vltimo, Vngul{as}, ait, tantum
mularum repert{as}, neque aliam vllam materiam, quæ non perroderetur à veneno
Styg{is} aquæ, cum id dandum Alexandro Magno Antipater mitteret, memoria di-
gnum e$t, magna Aristotel{is} infamia excogitatum. Quod autem Vitruui{us}, &
eum $equut{us} Plini{us} dicunt non ni$i in mulæ vngula ferri po$$e, Iustin{us} lib.
_XVII._ $eu Trog{us}, $cribit equi, vti & Pau$ani{as} in Arcadic{is}. Curti{us} verò lib.
_X._ dum iumenti ait, in medium relinquit. Plutarch{us} in Alexandri vita, & lib.
πε{ρὶ} {του} πρώγου Ψυχρ{οῦ} a$ini Vngulam dicit, Aelian{us} a$inorum Scythicorum
cornua.
_Item alpibus in Crobiregno.]_ Magn{us} e$t hoc loco exemplarium con-
$en${us}. Ip${is} tamen vel inuit{is}, pro Crobi $cribo Cotti. Is fuit ab Augusto Cæ$are in
amicitiam recept{us}, teste Marcellino Ammiano, libro _XV._ à quo dictæ alpes Cottiæ,
quib{us} hodie Cine$io monti nomen e$t. Agrum Cotti Strabo libro quarto in Ligu-
rib{us} constituit: & Plini{us} libro tertio cap. _XX._ ciuitates Cottian{as} duodecim
fui$$e testatur.
_Item $unt nonnullæ acidæ venæ fontium, vti Lynce$to]_ Lyn-
ce$t{is} vocatur Plinio lib. _II._ cap. _CIII._ Lyncest{<007>s} (inquit) aqua, quæ vocatur Aci-
dula, vini modo temulentos facit. Vibi{us} Seque$ter Lyce$um nominat, dicit\’{que} e$$e
Thraciæ fluuium. Ouidi{us} Metamorph. vltimo meminit,
Huic fluit effectu di$par Lyncesti{us} amn{is}:
Quem quicunque parum moderato gutture traxit,
Haud aliter titubat, quàm $i mera vina bibi$$et.
Eadem v{is} traditur ab Oriba$io ex Ruffo lib. _V._ cap. _IIII._ \’δν λιγυςικπ, ni$i codex
menda non caret. Et forta{$s}{is} loc{us} intelligend{us} de fonte, quem quidam apud Li-
gures facere temulentos $cribit. Aqua etiamnum in Campania (quæ hodie terra
labor{is} dicitur) inter Vulturnum & Cum{as} $catet in ip${is} Linterni Cn. Scipion{is}
Africani villæ, atque adeò $epulcri ruin{is}, quæ epota facit temulentos.
[359]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
_Et in Italia Virena.]_ Loc{us} hic valde mibi $u$pect{us} e$t, tanta e$t codicum
variet{as}. In aliquib{us} Virenna legitur: in nonnull{is}, Vienna, in al{ij}s Virena. De qui-
b{us} quid $tatuam, nondum certum e$t.
_Campania Teano.]_ Teanum Sidicinum cognomine in Campania e$t, ibi
aquam Acidulam calculo${is} mederi, autor e$t Plini{us} l<007>b. _XXXI._ cap. _II._
_Calculos in ve$ic{is} potionibus di$cutiant.]_ Placit{<007>s} medicorum no-
tum difficili{us} per ea quæ bibuntur ve$icæ calculum, quam renum & atteri, &
pelli. Hinc Dio$corides gummi pruni, amygdale, ac cyperi λιρι\~πςι, hoc e$t calculo${is}
prode$$e tradit, {ij}s puto qui renali calculo laborant. Cui{us} generatio cauetur, $i ope-
ram deder{is} ne ei{us} materia gignatur, præterea $i qua genita $it, $i ante excerna-
tur, quàm in calculum $it ver$a, in quem verti non pote$t, ni$i calor veluti exa$$ans
renib{us} præsto $it. Calculum in ve$ica e$$e $ignificant, vrina aquæ $imil{is}, cum $edi-
mento $abulo$o, incoctáue, aut $ubalbida, $angu{is} mict{us}, pudendi a{$s}idu{us} vel pru-
rit{us} vel dolor, ip$um vltra modum vel laxum, vel intentum, perpetua meiendi
volunt{as}, aut $tranguria.
_Quod acer & acidus $uccus.]_ Plini{us} lib. _XV._ cap. _XXVII._ genera $a-
porum $implicia tredecim commemorat, dulcem, $uauem, pinguem, amarum, au$te-
rum, acrem, acutum, acerbum, acidum, & $al$um. E$$e alia tria, vnum in quo plu-
res pariter $entiuntur, vt in vin{is}, au$ter{us}, acut{us}, dulc{is}, & $uau{is}, omnes alienos.
Alterum in quo $it & alien{us} quidem, $ed & $u{us} quidam peculiar{is}, vt in la-
cte lenit{as}, cum $uaue, dulce, & pingue iure dici non po{$s}it. E$$e & aqu{is} nullum,
vt tamen eo ip$o fiat aliqu{is}, ac $uum gen{us} fac<007>at. Vide Galenum lib. _I._ $implicium
medicamentorum, & librum, qui eidem in$cribitur, de ocul{is}.
_Efficietur, vti plumbum di$foluatur, & fiat ceru$$a.]_ De ce-
ru$$a, & quæ $tatim $equitur ærugine, affatim à nob{is} dictum e$t libro $ept<007>mo,
cap. _XII._
_Item margarita, non minus $axa $ilicea.]_ Scribit Plini{us} lib. _IX._
cap. _XXXV._ aceti a$peritate & vi margarit{as} in labem re$olui. Et lib. _XXIII._
cap. _I._ Saxa rumpere infu$um acetum, quæ non ruperit ign{is} antecedens. Idem tra-
dit Pau$ani{as} in Arcadic{is}. Porrò autem noti{us} e$t margarit{as} & vniones eadem
e$$e, quàm vt admoneri debeat. Si plura cup{is}, lege Plin<007>um lib. _IX._ cap. _XXXV._
& Athenæum libro tertio. Vulg{us} perl{as} appellat. D. Hieronymum margaritum
dixi$$e, ante multos annos ob$eruauim{us}, cùm Græci mar{is} genere, id e$t τὸμ μαργα-
{ρί}τ{ην} enunciarint. Neque id vn{us} fecit, Corneli{us} enim Tacit{us} in vita Agricolæ
$oceri $ui v$urpauerat, & ante vtrunque August{us} in epistola ad Mecœnatem,
cui{us} hæc verba $unt apud Macrobium Saturnaliorum libro $ecundo, Vale mel
gentium, metuelle, ebur ex Hetruria, la$er Arretinum, adam{as} Supern{as}, Tyberi-
num margaritum, Cilneorum $maragde, ia$p{is} figulorum, berylle Por$ennæ, & quæ
$equuntur.
_In alpibus natione Medullorum.]_ Videtur intelligere hab<007>tatores
vall{is} Cilleræ, quæ distat ab Oeno octauum lapidem, meridiem ver${us}, {ij}s enim
aquarum vitio guttur intume$cit. Turget & {ij}s, qui vallem Morianam ad alpes
Cotti{as} incolunt, $ed maximè qui ab Aquabella Cameram v$que dextrà habitant,
nempe quib{us} non rarò propendula guttur{is} $truma in humerum re{ij}citur. Qui-
[360]M. VITR VVII POLL.
dam id aquarum frigiditati acceptum referunt, cùm metallic{is}, quæ lambunt, tri-
bui oportuerit. Sunt enim in ei$dem montib{us} frigidi{$s}imæ, contraria vi præditæ.
Nanque uidi Cameræ, qui puer ad ludum proximorum montium profect{us} aliquot
annos id vit{ij} contraxi$$et, grandiorem factum, curandæ rei paternæ cau$a in ill{is}
vicinos mi$$um, aquarum potu biennio, quo per$titit, curatum, $en$im $cilicet im-
prudenti, & nec opinanti euane$cente tumore.
_Quam qui biberint, fiunt ab$tem{ij}.]_ De hoc fonte hunc in modum
$cribit Ouidi{us} Metamorph. vltimo,
Clitorio quicunque $itim de fonte leuarit,
Vina fugit, gaudet\’{que} mer{<007>s} ab$temi{us} vnd{is}.
Seu v{is} e$t in aqua, calido contraria vino,
Siue quod indigenæ memorant, Amithaone nat{us}
Prœtid{as} attonit{as} postquam per carmen & herb{as}
Eripuit fur{ij}s, purgamina ment{<007>s} in ill{as}
Mi$it aqu{as}; odium\’{que} meri perman$it in vnd{is}.
Meminit & Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _II_. & Vibi{us} Sequester. Eudox{us} apud Ste-
Phanum fontem quendam in A<052>ania Arcadiæ parte memorat, cui{us} aquam gu-
$tantib{us} vini veniat tædium tantum, vt ne odor quidem ei{us} feratur, quòd in
eam aquam Melamp{us} abieci$$e credatur piamenta illa, quib{us} Prœti fili{as} furen-
tes lu$trauerat. Qua in re miror hominem docti{$s}imum Hermolaum Barbarum Ste-
phanum, apud quem Eudoxum legi$$et, non nomina$$e, & A<052>aniam, quæ Arca-
diæ pars e$t, ma$culino genere, id e$t A<052>anium $cr<007>p$i$$e, font{is}\’{que} nomen existima$$e.
Vrbs vbi lustratæ $unt, dicitur Stephano Lu$i, hoc e$t Λ{ου}ςοί. Pau$ani{as} <160>λιακπμ li-
bro primo purgamenta in Anigrum Elidos fluuium in Arcadiæ monte Lapitho or-
tum proieoi$$e imprudentem Melampodem ex quorundam $ententia re$ert, à quo es
fluuio aquæ in$uaues & tetri odor{is}.
_Quòd apud eum fontem Melampus $acrific{ij}s purgaui$$et_
_rabiem Prœti filiarum.]_ Aelian{us} ψοικίλκς ἱςο{ρί}ας libro tertio, Elegen &
Celænen nominat Prœti fili{as}. Hæ, vt e$t $criptum apud Seruium Ecloga _VI_. cum
$e Iunoni in pulchritu dine prætuli$$ent, irata illa hunc errorem earum immi$it
mentib{us}, vt $e vacc{as} putarent, adeò vt plerunque gemerent, & timerent ara-
tra. Melamp{us} postea purgaui$$e perhibetur. Elleboro nigro id feci$$e refert Dio$co-
rides libri quarti cap. _CXXXIIII_. iccirco Melampodium dictum. Plini{us} lib.
_XXV_. cap. _V_. memorat dato lacte caprarum qu{as} elleboro purgat{as} animaduerti$-
$et $ana$$e. Vide Lactantium Placidum, $iue Lutatium, vt al{ij} volunt, in Thebaidos
Stat{ij} lib. _III_. Cœlium autem Firmianum Lactantium e$$e non puto, quamu{<007>s} eum
$c pro$iteatur eiu$dem oper{is} commentario $exto. Tradit autem Polyanth{us} Cyre-
næ{us}, vti in libro quarto τῶμ πυῤῥονιῶμ Sexti Empirici legim{us}, Ae$culapium
Prœtid{as} cura$$e.
_Αγρότα σιὼ ποίμν{οτι}ς.]_ Cum de vertend{is} h{is}, & qui $equuntur, ver$ib{us} co-
gitarem, commodum $uperueniunt $ingulares amici Ioannes Noreti{us}, Barptole-
mæ{us} Praten$i{us}, & Gul<007>elm{us} Gi$caferi{us}, viri in vtriu$que linguæ autorib{us}
diligenter ver$ati. Ii igitur dum nob{is} meditantib{us} interueni$$ent, tu (inquiunt)
veliqua, penes nos esto vertendi labor. Cum ea epigrammata $orte accepta Latina
[361]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
ex tempore feci$$ent, ac mea quidem $ententia non infœliciter, libuit h{is} me{is} anno-
tationib{us} in$erere, argumentum ei{us}, quæ mihi cum ill{is} Romæ interce{$s}it, con$ue-
tudin{is}, & futura haud quicquam ingrata lectori non omni ex parte fastidio$o.
Itaque hoc primum vertit Praten$i{us}.
Si te, $i\’{que} pec{us}, medio $it{is} orbe diei
Ad font{is} (pastor) Clitor{ij} antra premat,
Inde tuam restingue $itim, quin & propè nymph{as}
Naiad{as} omne tuum tu quoque $iste pec{us}.
Membra lauanda tamen caue{as} committere Lymphæ,
Ne noceat vinct{is} ebrietate not{us}.
Vitib{us} infest{as} fuge aqu{as}, vbi nempe Melamp{us}
Lustrauit dira Prœtid{as} à rabie
Arcanam ab$tergens maculam, & $e protin{us} Arg{is}
Ad tetricæ montes contulit Arcadiæ.
_<150>λυθεμ ἀρκα{δι}ίης.]_ In I$igono vetusti{$s}imo de aqu{is} $criptore, cui{us} bene$icio
Vitruuian{is} codicib{us} redditi $unt Græci ver${us}, cum lacuno$a e$$ent omnia exem-
plaria, legitur \’τλθεμ {ἐν}ι Αρκα{δί}κς. Qua in re mirificè gratulatur $ibi ip$i Mar-
cell{us}, quod prim{us} è tenebr{is} in lucem traxerit.
_Η{δι}{\~ει}α Ψυχρ\~οιο πο{του} λιβὰς.]_ Distichon hoc Gi$caferi{us} in hunc modũ vertit,
sunt gelidi font{is} latices, dulces\’{que} bibenti,
saxe{us} attamen hinc ilico $en${us} erit.
_Υ{δι}ατα τᾶντα βλέπ{εν}ς.]_ Vltim{us} vertendi labor ce{$s}it Noretio, cui{us} ego con-
$uetudine, quandiu per in$tituta legum $tudia vnà agere licuit, familiari{$s}imè
v${us}, & ingenio v$que eo oblectat{us}, vt multa vni (dum $imul Roman{as} ruin{as}
vi$im{us}) crediderim, quæ ad rem ædificatoriam attinerent, adeò mihi videbatur
ad quæu{is} nat{us}, & dign{us}, cui d<007>fficillima quæque committeres. Sed præstat ei{us}
audire Epigramma:
Ho$pes aquam cern{is} metuendam, innoxia membr{<007>s}
Sumere mortales vnde lauacra queant.
Sin imum in ventrem nitidam deiecer{is} vndam,
Admor{is} tantum labra $uprema licet,
Protin{us} in terram labentur ab ore molares,
Et $edes linquent mandibulæ vacu{as}.
De proprietate item nonnullorum locorum & fontium.
# _CAP. # IIII_.
SVNT etiam nonnullis locis fontium proprietates,
quæ procreant qui ibi na$cuntur egregiis vocibus ad
cantandum, vti Thar$o, Magne$iæ, aliis\’q; eiu$modi
regionibus. Etiam\’q; Zama e$t ciuitas Afrorum, cuius
mœnia rex Iuba duplici muro $ep$it, ibi\’q; regiam $ibi
domum con$tituit. Ab ea millia pa$$uum viginti e$t
oppidum I$muc, cuius agrorum regiones incredibili finitæ $unt termina-
[362]M. VITR VVII POLL.
tione. Cum e$$et enim Africa parens & nutrix ferarum be$tiarum, ma-
xime $erpentium, in eius agris oppidi nulla na$citur, & $i quando allata
ibi ponatur, $tatim moritur: neque id $olum ibi, $ed etiam terra ex his lo-
cis, $i alio tran$lata fuerit, $imiliter efficit. Id genus terræ etiam Baleari-
bus dicitur e$$e, $ed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam
ego $ic accepi. C. Iulius Ma$ini$$æ filius, cuius erant totius oppidi agro-
rum po$$e$siones, cum patre Cæ$are militauit. Is ho$pitio meo e$t v$us:
ita quotidiano conuictu nece$$e fuerat de philologia di$putare. Interim
cum e$$et inter nos de aquæ pote$tate & eius virtutibus $ermo, expo$u<007>t
e$$e in ea terra eiu$modi fontes, vt qui ibi procrearentur, voces ad cantan-
dum egregias haberent. Ideo\’q; $emper tran$marinos cata$tos emere for-
mo$os, & puellas maturas, eos\’q; coniungere, vt qui na$cerentur ex his,
non $olum egregia voce, $ed etiam forma e$$entnon inuenu$ta. Cum hæc
tanta varietas $it di$paribus rebus natura di$tributa, quod humanum
corpus e$t ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera $unt hu-
morum, vti $anguinis, lactis, $udoris, vrinæ, lacrymarum. Ergo $i in parua
particula terreni, tanta di$crepantia inuenitur $aporum, non e$t m<007>ran-
dum, $i in tanta magnitndine terræ, innumerabiles $uccorum reperiantur
varietates, per quarum venas aquæ vis percurrens tincta, peruenit ad fon-
tium egre$$us, & ita ex eo di$pares varii\’q; perficiuntur in propriis gene-
ribus fontes, propter locorum di$crepantiam, & regionum qual<007>tates, ter-
rarum\’q; di$similes proprietates. Ex his autem rebus $unt nonnulla, quæ
ego per me per$pexi, cætera in libris Græcis $cripta inueni, quorum $cri-
ptorum hi $unt autores, Theophra$tus, Timæus, Po$sidonius, Hege$ias,
Herodotus, Ari$tides, Metrodorus, qui magna vigilantia, & infinito $tu-
dio, locorum proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione cœli, regio-
num qualitates ita di$tributas e$$e, $criptis declarauerunt: quorum $ecu-
tus ingre$$us, in hoc libro per$crip$i, quæ $atis e$$e putaui de aquæ varieta.
tibus: quo facilius ex his per$criptionibus eligant homines aquæ fontes,
quibus ad v$um $alientes po$sint ad ciuitates municipia\’q; perducere. Nul
la enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad v$um nece$s<007>tates,
quantas aqua. Ideo quòd omn<007>um animalium natura, $i frumenti fructu
priuata fuerit, arbu$t{<007>s} ue, aut carne, aut pi$catu, aut etiam qual<007>bet ex his
reliquis rebus e$carum vtendo poterit tueri vitam: $ine aqua verò, nec
corpus animalium, nec vlla cibi virtus pote$t na$ci, nec tuer<007>, nec parari.
Quare magna diligentia indu$tria\’q; quærendi $unt & eligend<007> fontes, ad
humanæ vitæ $alubritatem.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Etiámque Zama e$t ciuitas Afrorum.]_ Scribit Strabo libro vltimo,
Zamam regiam Iubæ per $ua tempora à Roman{is} de $tructã. Et Plin. lib. _V_. cap. _IIII_.
[363]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
oppidum Zamen$e ponit in Africa inter libera. Liui{us} lib. _X_. tertiæ Decad{is} prodit
quinque dierum iter à Carthagine abe$$e.
_Id genus terræ etiam Balearibus dicitur e$$e.]_ Balear{is} terra Ser-
pentes necat, vt e$t apud Plinium lib. _XXXV_. capite vltimo. Sunt autem Balea-
res in$ulæ duæ in mari mediterraneo, qu{as} hodie vocant Maioricam & Minoricam.
_Vt qui ibi procrearentur, voces ad cantandum egregias ha-_
_berent.]_ Tradit & Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _II_. ex Varrone, Zamæ in Africa
fontem e$$e, quo canoræ voces fiant. Videntur eæ aquæ Sandaracha e$$e infectæ, quæ
vocem purgat, & $u$pirio$is prode$t.
_Ideóque $emper tran$marinos cata$tos emere formo$os.]_ Loc{us}
ambigu{us} e$t, $ed potior mihi videtur $en${us}, vt accipiam{us} Zamen$es & I$muc
oppidi ciues, atque adeò toti{us} agri incol{as} $olitos e$$e comparare aliunde, id e$t tran$-
marinos $eruos formo$os, & nubiles puell{as}, vt qui ex coniunct{<007>s} h{is} matrimonio
apud $e na$cerentur, & voces ad cantandum haberent egregi{as}, & venusta e$$ent
$pecie. Dicit enim e$$e eiu$modi, qui in eorum agro procreentur, ne intelligam{us} aliò
tran$uectos eiu$dem v{is} liberos procreare, nam à fontib{us} id accidit. Sunt autem ca-
tasti $erui, dicti à catasta compede Martiali, Per$io, T<007>bullo, Plinio lib. _XXXV_. cap.
_XVIII_. Non me fugit Hermolaum hoc loco legi$$e calastros, & apud Beroaldum
lib. _XI_. Apule{ij} de a$ino aureo, $criptum catastlos, & apud alios cala$astros, pro
{ij}s, qui $unt canora voce: qua$i illi & hi voluerint ex Zama à tran$marin{is} redimi
iuuenes egregia voce, & puell{as}, ex quib{us} qui gignerentur, eadem e$$ent vi præ-
diti, ac non poti{us} exteros id e$t tran$marinos ab ill{is} ip${is} Zamen$ib{us} formo$os ad id
comparari, quod tamen Vitruui{us} aperti{$s}imè $ignificauit. Nam cum dixi$$et eiu$-
modi in ea terra & agro e$$e fontes, vt qui ibi procrearentur, voces ad cantandum
haberent egregi{as}, $tatim $ubiungit, ideo\’{que}, quia haberent ei{us} v{is} fontes, emere, er-
gò non liberos, $ed $eruos, quos rectè catastos vocat, tran$marinos quidem ip$os, neque
$ine delectu, $ed forma præstantes. Illud verò vocabulorum gen{us} calastri, cala$a-
$tri, & cata$tli, nu$quam memini me legere, nec fando audire.
_Per quarum venas aquæ vis percurrens, tincta.]_ Existimauit
Theophrast{us} lib de cau${is} plantarum _VI._. & ex veterum $ententia, aquam terræ
per quam percurrit, $aporib{us} infici, non aliter quàm fruct{us} vit{is}, atque arborum,
qui res radicib{us} iunct{as} $apiant. Quod Plini{us} imitat{us} lib. _XXXI_. cap. _IIII_. ait,
Tales $unt aquæ, qual{is} terra, per quam fluunt, quales\’{que} herbarum, qu{as} lauant,
$ucci: vt eo$dem amnes parte aliqua in$alubres reperiri non $it ab$urdum dicere.
De aquarum experiment{is}. # _CAP. V._
EXPERTIONES autem & probationes corum
$ic $unt prouidendæ. Sierunt pro$luentes & aperti, an-
tequam duci incipiantur, a$piciantur, animo\’q; aduer-
tantur, qua membratura $int, qui circa eos fontes habi-
tant homines. Et $i erunt corporibus valentibus, colo-
ribus nitidis, cruribus non v<007>tio$is, non lippis oculis,
erunt probati$simi. Item $i fons nouus fuerit fo$$us, & in vas Corin-
[364]M. VITR VVII POLL.
thium, $iue alterius generis, quod erit ex ære bono, ea aqua $par$a macu-
lam non fecerit, optima erit. Item\’q; in aheno $i ea aqua deferuefacta, &
po$tea requieta & defu$a fuerit, neque in eius aheni fundo arena, aut li-
mus inueniatur, ea a qua erit item probata. Item $i legumina in vas cum
ea aqua coniecta ad ignem po$ita, celeriter percocta fuerint, indicabunt
eam aquam e$$e bonam & $alubrem. Non etiam minus ip$a aqua, quæ
erit in fonte, $i fuerit limpida & perlucida, & quocunque peruenerit aut
perfluxerit, $i mu$cus non na$cetur, neque iuncus, neq; <007>nquinatus ab ali-
quo inquinamento is locus fuerit, $ed puram habuerit $peciem, innuetur
his $ignis e$$e tenuis, & in $umma $alubritate.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Expertiones autem & probationes eorum $ic $unt proui-_
_dendæ.]_ Aquam nouam $ic probab{is} autore Palladio lib. _IX_. cap. _X._ In va$e æneo
nitido $parg{as}, & $i maculam non fecerit, probabil{is} iudicetur. Item decocta æneo
va$culo, $i arenam vel limum non relinquit in fundo, vtil{is} erit. Item $i legumina
citò valebit excoquere, vel $i colore pellucido carens mu$co, & omni labe pollutio-
n{is} aliena. Referuntur & ista à Plinio lib. _XXXI._. cap. _III._
_Et in vas Corinthium.]_ Id e$t ær{is} Corinth{ij}, quod maximi $emper fa-
ctum e$t ab antiqu{is}. Confu$ione fieri auri, argenti, & ær{is} probant Pl<007>n{ij} loca lib.
_IX_. cap. _XL_. Argentum auro confundere vt electra fiant, addere h{is} æra, vt Co-
rinthia, & lib. _XXXVII_. cap. _III._ In Corinth{ij}s æs placet auro argento\’{que} mi-
xtum. Ei{us} tria genera tradit lib. _XXXIIII_. cap. _II._ Candidum argento nitore
guàm proximè accedens, alterum in que auri fulua natura, tertium, in quo æqua-
l{is} omnium temperies fuit. Nomen accepit id gen{us}, quòd incen$a Corintho, aurum,
argentum, & æs in vnum confluxerint perust{is} plurim{is} $tatu{is} atque $imula-
cr{is}, vti apud Florum lib. _II_. cap. _XVI_. de reb{us} gest{is} Romanorum legim{us}, &
innuit Plini{us} memorato loco. Aliò enim referri debet, quod Pau$ani{as} $cribit
aqu{as} Pirenes frigidi{$s}imi font{is} acrocorinth{ij}, id e$t arc{<007>s} Corinthi, ad tingendum
æs e$$e apt{as}, $i candens in e{as} immer$um restinguatur. Domiti{us} Calderin{us} cum
Corinthiaca verteret nact{us} vitio$um exemplar pro tingi $crip$it corrumpi, lege-
rat enim βλάπτεθσ pro βάπτεαθσ. Pau$ani{as} autem cum $ubiungit ἐπεὶ Χαλκόσλε
οὐκ ἔςι Κο{ρι}υθίοις, mihi videtur $ignificare aqua Pirenes cœptum tingi æs postea-
quam temperatum illud Corinth{ij} habere de$ierunt, Scitu non indignum quod quar-
to libro Tu$culanarum quæstionum innuit Cicero, æs Corinthium tardi{us} ærugi-
nem contrahere. Ita ca${us} naturam imitat{us} e$t, quæ etiam interdum vel quatuor
metalla mi$cet: quem rur$um ars & fra{us} imitantur, varia metalla permi$cendo,
& temperando.
De perductionib{us} & librationib{us} aquarum, & in$tru-
ment{is} ad hunc v$um. # _CAP. # VI._
[365]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
NVNC de perductionibus ad habitationes mœnia\’q;,
vt fieri oporteat explicabo, cuius ratio e$t prima perli-
bratio. Libratur autem dioptris, aut libris aquariis, aut
chorobate: $ed diligentius efficitur per chorobatem,
quòd dioptræ libræ\’q; fallunt. Chorobates autem e$t re-
gula longa circiter pedum _XX_. ea habet ancones in ca-
p<007>t<007>bus extremis æquali modo perfectos, in\’q; regulæ capitibus ad nor-
mam coagmentatos, & inter regulam & ancones à cardinibus compacta
tran$uer$aria, quæ habent lineas ad perpendiculum rectè de$criptas, pen-
dentia\’q; ex regula perpendicula in $ingulis partibus $ingula, quæ cum re-
gula fuerit collocata, ea\’q; tangent æquè ac pariter lineas de$criptionis, in-
dicabunt libratam collocationem. Sin autem ventus interpellauerit, &
motionibus lineæ non potuerint certam $ignificationem facere, tunc ha-
beat in $uperiore parte canalem longum pedes quinque, latum digitum,
altum $e$quidigitum, eo\’q; aqua infundatur, & $i æqualiter aqua canalis
$umma libra tanget, $cietur e$$e libratum. Ita eo chorobate cum perlibra-
tum ita fuerit, $cietur quantum habuerit fa$tigii. Forta$$e qui Archime-
dis libros legit, dicet non po$$e fieri veram ex aqua librationem, quod ei
placet aquam non e$$e libratam, $ed $phæroides habere $chema, & ibi ha-
bere centrum, quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem ($<007>ue plana e$t
aqua, $eu $phæroides) nece$$e e$t extrema capita canalis regulæ pariter $u-
$tinere aquam. Sin autem proclinatus erit ex vna parte, quæ erit altior
non habebit regulæ canalis in $ummis labris aquam. Nece$$e enim e$t
quocunque aqua $it infu$a, in medio inflationem curuaturam\’q; habere,
$ed capita dextra ac $ini$tra inter $e librata e$$e. Exemplar autem choro-
batis erit in extremo volumine de$criptum. Et $i erit fa$tigium ma-
gnum, facilior erit decur$us aquæ. Sin autem interualla erunt lacuno$a,
$ub$tructionibus erit $uccurrendum.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_Cuius ratio e$t prima perlibratio.]_ Librare aquam non aliud e$t,
guàm conferre altitudinem loci, vnde concipitur aqua, cum loco quo deducenda e$t,
$iue id fiat rect{is} line{is}, $iue obliqu{is}.
_Libratur autem dioptris.]_ Dioptra præterquam quod e$t in$trumen-
tum, quo Geometræ autore suida, ex interuallo explorant altitudinem turrium, &
propugnaculorum atque vniuer$am istiu$modi dimen$ionem, quod gen{us} $unt qua-
drans geometric{us}, $cala altimetra, bacul{us} Iacob, & alia innumera, e$t & in$tru-
mentum librand{is} aqu{is} accommodatum, ἀπὸ τ{ου} {δι}ιοπτ{δί}{ει}μ, id e$t ab in$piciendo
explorando\’{que} dictum. Illi{us} mentio e$t apud Ptolemæũ, Theonem, Proculum in astro-
labio, at{que} Plin. lib. _II_. cap. _LXIX_. vocatur\’{que} Arabice alhidada.
_Ea habet ancones ín capítíbus ímís.]_ Qui propendentes cum adiecta
[366]M. VITRVVII POLL.
recta regula, normalem angulum faciunt, id e$t rectum, ceu flex{us} e$t cubiti, qui
Græc{is} ὰγκὼμ dicitur. Qua <007>n $ignificat<007>one v${us} e$t ad finem libri tert{ij}, normæ $ci-
licet vtranque regulam eo nomine intelligens. He$ychi{us} $cribit etiam murorum
flex{us} vocari ἀγκῶνας. Nam loca e$$e o{$s}ib{us} plena Etymolog{us} autor e$t. Et ip$e Vi-
truui{us} libro quarto cap. _VI_. ancones vocat e{as} veluti men$ul{as}, quæ in ostiorum
antepagment{is} dextrà atque $inistrà ad imi $upercil{ij} libramentum præter folium
propendent. Sunt & ancones va$a Papiniano Pandect. lib. _XXXIII_. de fundo in-
$tructo. de quib{us} Catellian{us} Cotta.
_Sed $phæroídes habere $chema.]_ Id e$t, e$$e figuræ rotundæ. Eam e$$e
aquæ figuram indicio $unt pluuiæ, guttæ ror{is}. Cum ita res habeat, vt in corpori-
b{us}, quæ homogenea vocant, partes $ib<007> eam figuram vendicent, quam totum ip$um.
Præterea qui nauigant, propter aquæ tumorem, quæ emin{us} non vident, vbi pro-
pi{us} acce$$erunt, con$picere po$$unt. Sed vide, $i plura de$ider{as}, Aristotelem lib.
_II_. de cœlo, Ioannem à $acro busto in lib. $phæræ, strabonem lib. vltimo, & alios.
_Exemplar autem chorobatis erit in extremo volumine de-_
_$criptum.]_ Per{ij}t hæc Vitruuiani chorobat{is} de$ignatio cum cæter{is}.
_Et $i erit fa$tigium magnum.]_ Id e$t $i alt{us} loc{us} e$t, vnde concipitur
aqua, & longi{us} erit deducenda.
Quot mod{is} ducantur aquæ. # CAP. VII.
DVCTVS autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis
per canales $tructiles, aut fi$tulis plumbeis, $eu tubulis
fictilibus, quorum eæ rationes $unt. Si canal<007>bus, vt
$tructura fiat quam $olidi$sima, $olum\’q; riui libra-
menta habeat fa$tigata, ne minus in centenos pedes $e-
mipede eæ\’q; $tructuræ confornicentur, vt minime $ol
aquam tangat. Cum\’q; venerit ad mœnia, efficiatur ca$tellum, & ca$tel-
lo coniunctum ad recipiendum aquam triplex immi$$arium, collocen-
tur\’q; in ca$tello tres fi$tulæ æqualiter diui$æ intra receptacula coniuncta,
vti cum abundauerit, ab extremis in medium receptaculum redundet.
Ita in medio ponentur fi$tulæ in omnes lacus & $alientes. Ex altero in
balneas, vt vectigal quotannis populo præ$tent: ex quibus tertio in do-
mos priuatas, ita, ne de$it in publico. Non enim poterunt auertere cum
habuerint à capitibus proprias ductiones. Hæc autem quare diui$a con-
$tituerim, hæ $unt cau$æ, vti qui priuatim ducent in domos, vectigalibus
tueantur per publicanos aquarum ductus. Sin autem medii montes
erunt inter mœnia & caput fontis, $ic erit faciundum, vti $pecus fodian-
tur $ub terra, librentur\’q; ad fa$tigium, quod $uprà $criptum e$t: & $i to-
phus erit, aut $axum, in$uo $ibi canalis excidatur: $in autem terrenum
aut areno$um erit $olum, parietes cum camera in $pecu $truantur, & ita
perducatur, putei\’q; ita $int facti, vti inter duos $int actus. Sin autem fi-
[367]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
$tulis plumbeis ducetur, primum ca$tellum ad caput $truatur, deinde ad
copiam aquæ lamnæ $i$tularum con$tituantur, eæ\’q; fi$tulæ ab eo ca$tello
collocentur ad ca$tellum, quod erit in mœnibus. Fi$tulæ ne minus longæ
pedum denum fundãtur, quæ $i centenariæ erunt, pondus habeant in $in-
gulas pondo MCC. $i octogenariæ, pondo DCCCCLX. $i quinquagena-
riæ, pondo DC. quadragenariæ, pondo CCCCLXXX. tricenariæ, pondo
CCCLX. vicenariæ, pondo CCXL. quinum denum, pondo CLXXX.
denum, pondo CXX. octonum, pondo XCVI. quinariæ, pondo LX. Ex
latitudine autem lamnarum quot digitos habuerint, antequam in rotun-
dationem flectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt f<007>$tulæ. Nan-
que quæ lamna fuerint digitorum quinquaginta, cum f<007>$tula perficietur
ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria, $imiliter\’q; reliquæ. Ea autem
ductio, quæ per fi$tulas plumbeas e$t futura, hanc habebit expeditionem:
quod $i caput habeat libramenta ad mœnia, montes\’q; medii non $uerint
altiores, vt po$sint interpellare, $<007>c nece$$e e$t eorum interualla $ub$true-
re ad libramenta, quemadmodum in riuis & canalibus dictum e$t. Sin an-
tem non longa erit circuitio, circumductionibus. S<007>n autem valles erunt
perpetuæ, in declinato loco cur$us dirigentur, cum venerit ad imum, non
alte $ub$truitur, vt $i libramentum quam longi$simum (hoc autem erit
venter, quod Græci appellant κοιλίαμ) deinde cum venerit ad aduer$um
cliuum, quia ex longo $patio ventris leniter tume$cit, tunc exprimatur
in altitudinem $ummi cliui: quòd $i non venter in vallibus factus fuerit,
nec $ub$tructum ad libram factum, $ed geniculus erit, erumpet & di$$ol-
uet fi$tularum commi$$uras. Etiam in ventre columnaria $unt facienda,
per quæ vis $piritus relaxetur. Ita per fi$tulas plumbeas aquam qui du-
cent, his rationibus belli$sime poterunt efficere & decur$us, & circumdu-
ctiones, & ventres, & expre$$us. Item hac ratione cum habebunt à capiti-
bus ad mœnia fa$tigii libramenta, inter actus ducendos non e$t inutile ca-
$tella collocari, vt $i quando vitium aliquis locus fecerit, nõ totum omne\’q;
opus contundatur, & in quibus locis $it factum facilius inueniatur: $ed ea
ca$tella neque decur$u, neque in ventris planitie, neque in expre$sionibus,
neque omnino in vallibus, $ed in perpetua fiant æqualitate. Sin autem
minore $umptu voluerimus aquam ducere, $ic erit faciundum. Tubuli
cra$$o corio ne minus digitorum duorum fiant ex te$ta, $ed ita, vt hi tu-
buli ex vna parte $int lingulati, vt alius in alium inire conuenire\’q; po$-
$int. Tum coagmenta eorum, calce viua ex oleo $ubacta, $unt illinenda,
& in declinationibus libramenti ventris, lapis e$t ex $axo rubro in ip$o
geniculo collocandus: is\’q; perterebratus, vti ex decur$u tubulus noui$si-
mus in lapide coagmentetur, & primus $imiliter librati ventris, ad eun-
dem modum in aduer$um cliuum, noui$simus librati ventris in cauo $axi
rubri hæreat, & primus expre$sionis ad eundem modum coagmentetur.
[368]M. VITRVVII POLL.
Ita librata planitia tubulorum ac decur$us & expre$sionis, non extolle-
tur. Nanque vehemens $piritus in aquæductione $olet na$ci, ita vt etiam
$axa perrumpat, ni$i primum leniter & parce à capite aqua immittatur,
& in geniculis, aut ver$uris alligationibus, aut pondere $aburræ continea-
tur: reliqua omnia vti $i$tulis plumbeis ita $unt collocanda. Item cum
primo aqua à capite immittitur, ante fauilla immittetur, vti coagmenta,
$<007> qua $untnon $atis oblita, fauilla oblinantur. Habent autem tubulorum
ductiones ea commoda. Primum in opere, quòd $<007> quod vitium factum
fuerit, quilibet id pote$t reficere, etiam\’q; multo $alubrior e$t ex tubulis
aqua, quàm per fi$tulas: quòd per plumbum videtur e$$e ideo vitio$a,
quòd ex eo ceru$$a na$citur: hæc autem dicitur e$$e nocens corporibus
humanis, ita $i quod ex eo procreatur id e$t vitio$um, non e$t dubium,
quin ip$um quoq; non $it $alubre. Exemplar autem ab artificibus plum-
bariis po$$umus accipere, quod palloribus occupatos habent corporis co-
lores. Nanque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo in$idens cor-
poris artus, & indies exurens, eripit ex membris eorum $anguinis virtu-
tes. Itaque minime f<007>$tulis plumbeis aqua duci videtur, $<007> volumus eam
habere $alubrem. Saporem quoque meliorem ex tubulis e$$e, quotidia-
nus pote$t indicare victus, quod omnes extructas cum habeant va$orum
argenteorum men$as, tamen propter $aporis integr<007>tatem fictilibus vtun-
tur. Sin autem fontes non $unt, vnde ductiones aquarum faciamus, ne-
ce$$e e$t puteos fodere. In puteorum autem fo$sionibus non e$t conte-
mnenda ratio, $ed acuminibus $olertia\’q; magna naturales rerum rationes
con$iderandæ, quòd habet multa varia\’q; terra in $e genera. E$t enim, vti
reliquæ res, ex quatuor principiis compo$ita, & primum e$t ip$a terrena,
habet\’q; ex humore aquæ fontes. Item calores, vnde etiam $ulphur, alu-
men, bitumen na$citur, aëris\’q; $piritus immanes, qui cum graues, per in-
teruenia fi$tulo$a terræ, perueniunt ad fo$sionem puteorum, & ibi homi-
nes offendunt fod<007>entes, naturali vapore obturant in eorum naribus $piri-
tus animales: ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. Hoc
autem quibus rationibus caueatur, $ic erit faciundum. Lucerna accen$a
demittatur, quæ $<007> perman$erit ardens, $ine periculo de$cendetur. Sin au-
tem eripietur lumen vi vaporis, tunc $ecundum puteum dextra ac $ini-
$tra defodientur æ$tuaria, ita (quemadmodum per nares) $piritus ex
æ$tuariis di$sipabuntur. Cum hæc $ic explicata fuerint, & ad aquam erit
peruentum, tunc puteus ita $e piatur $tructura, ne obturentur venæ. Sin
autem loca dura erunt, aut in imum venæ penitus non fuerint, tunc $i-
gninis operibus ex tectis, aut à $uperioribus locis excipiendæ $unt copiæ.
In $igninis autem operibus hæc $unt facienda, vti arena primum puri$si-
ma a$perrima\’q; paretur, cæmentum de $ilice frangatur ne grauius quàm
librarium, calx quàm vehementi$sima mortario mi$ceatur, ita vt quinq;
[369]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
partes arenæ ad duas calcis re$pondeant: mortario cæmentum addatur, ex
eo parietes in fo$$a ad l<007>bramentum altitudinis futuræ depre$$a, calcen-
tur vectibus ligneis ferratis. Parietibus calcatis in medio quod erit ter-
renum exinaniatur ad libramentum imum parietum, & exæquato $olo
ex eodem mortario calcetur pauimentum ad cra$situdinem, quæ con$ti-
tuta $uerit. Ea autem loca $i duplicia aut triplicia facta fuerint, vti perco-
lationibus a quæ tran$mutari po$sint, multo $alubriorem eius v$um effi-
cient. Limus enim cum habuerit quo $ub$idat, limpidior aqua f<007>et, & $ine
odoribus con$eruabit $aporem: $<007> non, $alem addi nece$$e erit, & extenua-
ri. Quæ potui de aquæ virtute & varietate, quas\’q; habeat vtilitates, qui-
bus\’q; rationibus ducatur & probetur, in hoc volumine po$ui: de gnomo-
nicis verò rebus & horologiorum rationibus in $equenti per$cribam.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Ductus autem aquæ fiunt generibus tríbus.]_ Palladi{us} lib. _IX_.
cap. _XI_. addit quartum gen{us}, canales ligneos. Cum ducenda (inquit) e$t aqua, du-
citur aut forma $tructili, aut plumbe{is} fistul{is}, aut canalib{us} ligne{is}, aut fictilib{us}
tub{is}. vbi formam $tructilem pro canali fabrica con$tante dixit. Aere{is} fistul{is} du-
cere, recens inuentum, nec adeò tritum: & quanquam plumbe{<007>s} longiori tempore
durant, hoc habent mali, quòd $i cur${us} aquæ interrumpitur, efflore$c<007>t ærugo, quam
quæ aqua lambit, corrodit intestina. Plumbe{is} $ine magno nocumento vtimur: alio-
quin non tam fistularum, quàm aquarum vitio id accidit. Quidam apud Fronti-
num pro tub{<007>s} tullos legit, vnde & Tullios dictos putat, pudendo errore, aut poti{us}
geminato Neque tamen me latet, quid de tull{ij}s $cribat sext{us} Pompei{us}. Procopi{us}
lib. _I_. tradit Romæ quatuordecim aquæduct{us} fui$$e ex cocto latere, ea latitud<007>ne
ac profunditate, vt equester vir ip$o cum equo per eos euadere po$$et.
_Ne mínus ín centenos pcdcs $emípede.]_ Se$quipede $cribitur in
Palladio dicto loco. ita enim ait, $i per planum veniet, inter $exagenos, aut centenos
pedes $en$im reclinetur $tructura in $e$quipedem, vt vim po{$s}<007>t habere currendi.
Longè aliter nostræ ætat{is} libratores. nam in $excentos pedes vnum tantum pollicem
deprimunt, quod haud $cio, an perpetuum e$$e po{$s}it. Scribit autem Plini{us} libri
_XXXI_. cap. _VI_. aquam $ubire altitudinem exort{us} $ui, et$i longiore tractu veniat.
_Cúm{que} venerít ad mœnía, efficíatur ca$tellum.]_ Ca$tellum re-
ceptaculum e$t, quod aquam publicam $u$cipit, autore Vlpiano Pandect. lib. _XLIII_.
de aqua quotid. & æst<007>ua. Scribit sext{us} Pompei{us} diuidicula fui$$e, quæ nunc
$unt castella, ex quib{us} à riuo communi aquam qui$que in $uum fundum ducit.
Extant etiã in hanc diem Romæ castella in aquæductib{us}, quamu{is} $emidiruta. Quo-
rum quinque quidem vidimu{us}, In Cœlio monte $ub aquæ Claudiæ ductu vnum,
haud procul à curia Hostilia, id e$t ab æde dicata D D. Ioanni & Paulo, Alterum
ad portam Næuiam, quæ hodie porta maior dicitur, Tertium in Viminali, quæ Bottæ
thermarum Diocletiani nostro tempore vocantur, Quartum in Exquil{ij}s, therma-
rum Tìti, quòd à fornicib{us} appellant vulgò $eptem sal{as}, cum tamen vel nouem
[370]M. VITRVVII POLL.
numerauerim{us}, Quintum balnearum Palatinarum: & extra vrbem, ad Primam
portam Præterea toto $inu Baiano, Cum{is}, & Puteol{<007>s}. Maltha inducebantur tena-
ci{$s}ima, &, vt vtar Plin{ij} verb{is}, duriciam lapid{is} antecedente. Ea fiebat calce in
vino restincta, & tu$a cum adipe $uillo, & $ucco fici, aut cum eodem adipe & pi-
ce. Op{us} ip$um priu$quam malthetur, oleo perfricandum. Senatu$con$ultum e$t apud
Iulium Frontinum, quod aquam non ni$i ex castello duci permittebat, ne aut riui,
aut fistulæ publicæ lacerarentur. Calix, id e$t modul{us} æne{us}, castello aut riuo in-
duebatur, {is} erat modul{us} erogatori{us}, huic fistula applicabatur, non quali$cunque,
id e$t eiu$dem lumin{is}, quo calix $ignat{us} e$t, $ed lumin{is}, id e$t capacitat{is}, quanta
impetrata fuerat, & longitudin{is} non min{us} digitorum duodecim, {is} e$t modul{us}
acceptori{us}. Fuerunt autem modulorum differentiæ _XXV_. quamu{is} in v$u _XV_.
tantum frequentes, qu{as} recen$et idem Frontin{us} lib. _I_.
_Tríplex immí$$arium.]_ Receptaculum, vnde postea erogetur aqua.
_Díuí$æ in omnes lacus.]_ Et lacuum frequens e$t mentio apud Fronti-
num. Erant enim publica aquarum conceptacula, vbi Romana plebs ablueret lin-
tea, & $imilia. Inde balnearum, fullonum, cor<007>ariorum, aliorum\’{que} nece{$s}itatib{us} $a-
t{is}fiebat, postremum horti irrigabantur. Sed inter plurima caducæ aquæ commoda
illud non extremum putat Frontin{us}, quòd & vrb{is} $alubritati maximè conferret,
quia immundiciarum facies, impurior $pirit{us}, & cau$æ grauior{is} cœli, quib{us}
apud veteres vrb{is} infam{is} aër fuerat, remotæ e$$ent.
_Et $alíentes.]_ Capita $unt fistularum, qui & $iphunculi dicuntur, quorum
ora $i perenniter fluunt, mast{<007>s}, id e$t mamm{is} teguntur. Varro cap. _XIIII_. lib. _III_.
de re restica, vocat papill{as}, $iue, vt aliqua exemplaria habent, mamill{as}, Ca{$s}io-
dor{us} vbera Et quòd interdum pro mast{is} $calpentur ora Leonina, quod testatur
Plutarch{us} libro quarto $ympo$iacorum, problemate quinto, apud Aegyptios fieri, ea
sidoni{us} Apollinar{is} dic<007>t Leones. Si, cùm libet, obturantur & laxantur, id fit epi-
$tom{ij}s, quorum manubriola dum torquentur, patefaciunt nares, atque ita manat
aqua: contraria ver$atione ea$dem obturant.
_Ex quíbus tertío ín domos príuatas.]_ Scribit Frontin{us} lib. _II_. apud
antiquos omnem aquam in publicos v${us} erogari $olitam e$$e, lege\’{que} cautum, ne qu{is}
priuat{us} aliam duceret, quàm quæ ex lacu humum acce{$s}i$$et (caducam vocabant)
& hanc ip$am non in alium v$um, quàm balnearum, aut fullonicorum, vectiga-
l{<007>s}\’{que} $tatutam mercedem, quæ in publicum penderetur, aliquid & in domos Prin-
cipum daretur, vide reliqua. Scitu illud dignum, quod tradit Galen{us} libro deci-
mo$exto de v$u partium, ne in ciuitatib{us} quidem aquam mole ac pondere æqua-
lem loc{is} omnib{us} e$$e di$pertitam, balneo enim publico, aut deorum luco, partem
aquæ maiorem tribui, fontib{us} verò biuiorum, & priuat{is} balne{is} minorem.
_Vectigalibus tueantur per publícanos.]_ Publicani dicuntur, qui
quid à fi$co conducunt, vt publicum vectigal, port{us} vænalium rerum, $alinarum,
metallorum autore Vlpiano Fandect. lib. _XXXIX_. de public. & vectig. & eodem,
& Caio lib. _L_. de rerum & verb. $ignific.
_Sin autem medij montes erunt.]_ Palladi{us} lib. _IX_. cap. _II_. ita ex-
pre{$s}it. Si qu{is} mons interiect{us} occurrerit, aut per latera ei{us} aquam ducem{us} obli-
quam, aut ad aquæ caput $pelunc{as} librabim{us}, per quarum $tructuram perueniat.
[371]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Montes autem colles´ue (vt obiter dicam) duab{us} cau$is effici rerum naturæ periti
testantur, aquarum impetu, & vi ventorum: Contrà {ij}$dem, & terræ intestino in-
cendio demoliri ac di{$s}ipari {ij}dem produnt.
_Vt $pecus fodiantur $ub terra.]_ Specum $ubterraneum e$$e meatum,
per quem aqua ducatur, tradit Vlp<007>an{us} Pandect. lib. _XLIII_. de riu{is}. Recti{us}
quàm cùm Prætor{is} verba eodem cap. exponens, $pecum ait e$$e locum, ex quo de-
$picitur, inde $pectacula e$$e dicta.
_In $uo $ibi canalís excídatur.]_ Pari figura dictum à Plauto in Am-
phitruone, telo $uo $ibi, In captiu{is}, $uo $ibi $ucco. Et à Terentio in Adelph{is}, $uo $ibi
gladio, & ab Apuleio libro de a$ino aureo primo, $u{is} $ibi domib{us}, lib. _IIII_. $ua
$ibi pulchritudine, lib. _VI_. $uo $ibi funiculo, lib. _VII_. $u{is} $ibi glad{ij}s, & $uam $ibi
fa$ciam, lib. _VIII_. in $uo $ibi peruoluta $anguine, à Columella lib. _XII_. cap. _XLI_.
in $uo $ibi iure decoqui, & à Gellio lib. _V_. cap. _X_. $uo $ibi argumento confutat{us}.
_Puteíque ita $int factí.]_ Puteos hoc in loco appellat æ$tuaria, quib{us} re-
$pirare po{$s}it perfluens aqua, & v{is} $pirit{us} relaxetur, ne conclu${us} aër cur$um
aquæ moraretur. Similia $piramenta, paulo mox columnaria nominat.
_Sin autem fi$tulís plumbeis ducetur.]_ Præter Plinium, Frontinum,
& Palladium, Paul{us} Iuri$con$ult{us} Pandect. lib. _XXXIX_. de aqua pluuia ar-
cenda, $cribit, aquam per fistul{as} duci con$uetum fui$$e. Vnde Stati{us} libro primo
Syluarum ait:
Te\’{que} per obliquum penit{us} quæ laber{is} amnem
Martia, & audaci tran$curr{is} flumina plumbo. Fit & men-
tio libro quarto Metamorph. Ouid{ij}.
_Fi$tulæ ne minus longæ pedum denum fundantur.]_ Hoc itæ
Plini{us} l<007>b. _XXXI_. capite _VI_. fistul{as} denum pedum longitudin{is} e$$e legiti-
mum e$t.
_Quæ $i centenaríæ erunt.]_ Id e$t, $i lamina, antequam in rotundatio-
nem flectatur, lata erit digitos centum. atque ita in al{ij}s formul{is} intelligendum.
_Pondus habeat in $ingulos.]_ Scribe $ingul{as}, $en$u ita expostulante,
refertur enim ad fistul{as}.
_Octonum, pondo XCVI.]_ In Plinio, qui totum hunc locum à Vitruuio
acceptum {ij}$dem penè verb{is} dicto cap. _VI_. pertractat, mendosè, pondo centena legi-
tur. Pallad{ij} $criptura Vitruuianæ e$t gemina, lib. _IX_. cap. _XII_.
_Quot dígítos habuerint, antequam in rotundationem fle-_
_ctantur.]_ Hoc non $at{is} probatur Iulio Frontino lib. _I_. quòd laminæ, cum circum-
agitur, aliquid perit. Plini{us} tamen e$t Vitruuium $equut{us}.
_Sin autem valles erunt perpetuæ.]_ Palladi{us} dict<007> lib. cap. _XI_. Si $e
vall{is} inter$erat, erect{as} pil{as}, vel arc{us} v$que ad aquæ iusta vestig<007>a con$true-
m{us}, aut plumbe{is} fistul{is} clau$am de{ij}ci patiemur, & explicata valle con$urgere.
_Tunc exprímatur in altitudinem $ummi clíui.]_ Exprimere aquam
v$urpatur pro in altum ducere, & cogere, vt fit, cùm à monte de$cenderit in val-
lem, $i in aduer$um montem cogatur con$cendere.
_Sed geniculus erít.]_ Si ita flexuo${us} & nodo${us} erit canal{is}, vt cùm in
[372]M. VITRVVII POLL.
imum vall{is} de$cenderit, perpetuo libramento non procedat, $ed in aduer$um cli-
uum ad angulum non normalem, $ed acutum dirigatur.
_Etíam ín ventre columnaria $unt facienda.]_ Id e$t æstuaria, $i-
ue $piramenta. Beroald{us} in Sueton{ij} Augusto, legi$$e videtur colluuiaria, per quæ
colluuies & immundicia e{ij}cerentur, longè à Vitruu{ij} $ententia.
_Et circunductíones.]_ Quando per latera mont{is} obliquã ducim{us} aquam,
nec $pecub{us} vtimur. lib. _I_. cap. _I_. vocauit circuitiones.
_Inter actus ducentos.]_ Act{us} longitudin{is} habet pedes centum & vi-
ginti, autorib{us} Columella lib. _V_. cap. _I_. & Plinio lib. _XVIII_. cap. _III_. Duplicat{us}
in longitud<007>nem iugerum faciebat.
_Ex vna parte $int lingulati.]_ Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _VI_. dicit com-
mi$$ur{is} pyxidat{is}, id e$t, vt inferior fictil{is} tubul{us} intret $uperiorem. Palladi{us} di-
cto loco h{is} verb{is} expre{$s}it, Ex vna parte reddantur angusti, vt palmi $patio vn{us}
in alterum po{$s}it intrare.
_Calce víua ex oleo $ubacta $unt illinenda.]_ Calx è fornace in cell{is}
vinar{ij}s restinguitur, deinde oleo macerata, & $ubacta vnguntur tubuli. Vidi, qui
vino restinguerent.
Aut pondere $aburra contineatur.] Saburra id gen{us} arenæ e$t, quo
naues onerari $olent, vt iactante fluctu $tabiliores $int. Virgil. Georg. _IIII_.
Sæpe lapillos,
Vt cymbæ in$tabiles fluctu iactante $aburram
Tollunt.
Capitur & pro quocunque pondere nauib{us} huiu$mod<007> cau$a imponi $olito, meta-
phoricώ$que ad res ali{as} transfertur.
_Item cum primò aqua à capite immittitur, antè fauilla im-_
_mittetur.]_ Hoc etiam Palladi{us} lib. _IX_. cap. _XI_. Sed antequam, inquit, in {ij}s
aquæ cur${us} adm<007>ttatur, fauilla per eos misto exiguo liquore decurrat, vt gluti-
nari po{$s}it, $i qua $unt vitia tuborum. E$t autem fauilla cin{is} propriè {is}, in quo ex-
tinctorum carbonum reliquiæ $uper$unt aliquæ: qua in re à Vergil<007>o ăictum e$t
Aeneidos libro $exto:
Postquam collap$i cineres, & flamma quieuit,
Relliqui{as} vino, & bibulam lauere fauillam.
_Quin ip$um quoque non $it ín$alubre.]_ Aut abundat particula
negatiua, aut $cribendum e$t $alubre. Et prior quidem $criptura mihi videtur e$$e
genuina.
_Va$orum argenteorum men$as.]_ Men$a hoc loco pro abaco dicta e$t,
id e$t pro men$a va${is} potor{ij}s, aut e$car{ij}s continend{is} accommodata.
_Et íbi homínes offendunt fo dientes.]_ Libet de hac re Pallad{ij} verba
a$cribere ex lib. _IX_. cap. _IX_. In fod<007>end{is}, ait, pute{is} cauendum e$t fo$$orum pericu-
lum, quoniam plerunque terra, $ulphur, alumen, bitumen educit, quorum $pirit{us}
misti anhelitum pest{is} exhalant, & occupat{is} $tatim narib{us} extorquent anim{as},
ni$i qu{is} fugæ $ibi velocitate $uccurrat. Pri{us} ergò quàm de$cendatur ad intima,
in e{<007>s} loc{is} lucernam pon{is} accen$am, quæ $i extincta non fuerit, periculum non ti-
meb{is}. Si verò extinguetur, cauend{us} e$t loc{us}, quem $pirit{us} mortifer occupabit.
[373]DE ARCHITEC. LIB. VIII.
Quòd $i alio loco aqua non pote$t inueniri, dextera læua\’{que} puteos fodiem{us}, v$que ad
aquæ ip$i{us} libramentum, & ab h{is} foramina hinc inde patefacta, velut nares, in-
t{us} agem{us}, qua nocens $pirit{us} euaporet, quo facto latera puteorum $tructura $u$ci-
piat. Tradit & hoc Plini{us} lib. _XXXI_. cap. _III_.
_Defodientur æ$tuaria.]_ Id e$t $piramenta, & veluti nares, per qu{as}
grau{is} $pirit{us} relaxetur.
_Tunc $igninis operibus.]_ Dixim{us} $igninum op{us} $ieri ex test{is} con-
tu$is addita calce, $ed isti{us} diuer$a e$t compo$itio.
_Tunc $igninis operibus ex te$tis.]_ Pro test{is} $cribendum videtur,
quod in aliquib{us} codicib{us} legitur, tect{is}, cau$am\’{que} error{is} fui$$e, quòd $igninum
op{us} test{is} tu$is fiat. quorum librorum $criptionem adiuuat Vitruui{us} libri quinti
capite nono, cum ait, aquæ fo$$ur{is} puteorum, & de cœlo repentin{is} tempestatib{us}
ex tegul{is} recipiuntur. Sed enim & præ$entem tueri po$$e videm{us}, test{as} pro te-
gul{<007>s} interpretantes, vti & idem v$urpauit libri $ecundi capite octauo. De ip$a au-
tem testa (inquit) $i $it optima, $eu vitio$a ad $tructuram $tatim nemo pote$t iudi-
care, quòd in tempe$tatib{us} & æstate in tecto cum e$t collocata, tunc $<007> firma e$t,
probatur. Paulò pò$t, ergo quæ non in tect{is} poterit pati laborem, ea non pote$t in $tru-
ctura oneri ferendo e$$e firma. Præcepit, $i fons dee$$et, vt putei fodiantur. Verunta-
men quia $æpenumero euenit, vt nec id $uccedat, aqua, vb<007> alti{us} effodi cœptum e$t,
euane$cente, rei tam nece$$ariæ con$ulendum putauit cisternarum con$tructione, in
qu{as} ex tect{is}, areáue aquæ pluuiæ colligerentur. Perplacet Pallad{ij} Rutil{ij} præce-
ptum l<007>b. _I_. cap. _XVII_. anguill{as}, pi$ces\’{que} fluuiatiles mitti in e{as}, pa$ci\’{que} conueni-
re, vt horum natatu aqua $tans agilitatem current{is} imitetur. Vide reliqua.
_Ne grauius quàm líbrarium.]_ Id e$t ponder{is} vni{us} libræ. Sic lib. _VII_.
cap. _VIII_. vocat centenarium lapidem. Sic Columella lib. _XII_. cap. _LIII_. libra-
r<007>a frusta. Idem lib. _III_. cap. _XV_. quinquelibrale pond{us} lapid{is} dicit.
_Mortario mi$ceatur.]_ Híc pro loco, vbi arenatum rutro $ubigitur, quod
antea monuim{us}, accipitur. Sed quod $tatim $equitur, pro arenato interpretamur,
cùm ait, mortario cæmentum addatur.
_Ea loca $i duplicia, aut triplicia facta fuerint.]_ Plin. lib. _XXXVI_.
cap. _XXIII_. de cistern{is} loquens, Vtili{us}, ait, gemin{as} e$$e, vt in priore vitia con-
$idant aquæ, atque per colum in proximam tran$eat maxime pura aqua.
_Salem addí nece$$e erit, & extenuari.]_ Scribit Palladi{us} lib. _IX_.
cap. _IX_. aquam, $i limo$a fuerit, $al{is} adm<007>stione corrigi.
[374]M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
NONVS.
PRAEFATIO.
NOBILIBVS Athletis, qui Olympia, Pi-
thia, Ih$tmia, Nemea, vici$$ent, Græcorum
maiores ita magnos honores con$tituerunt,
vti non modo in conuentu $tantes cum pal-
ma & corona ferant laudes, $ed etiam cum
reuertantur in $uas ciuitates cum victoria,
triumphantes quadrgis in mœnia & in pa-
trias inuehantur, è re\’q; publica perpetua vi-
ta con$titutis vectigalibus fruantur. Cum
ergo id animaduertam, admiror, quid ita
non $criptoribus iidem honores, etiam\’q; maiores $int tributi, qui infini-
tas vtilitates æuo perpetuo omnibus gentibus præ$tant. Id enim magis
erat in$titui dignum, quod Athletæ $ua corpora exercitationibus effi-
ciunt fortiora, $criptores non $olum $uos $en$us perficiunt, $ed etiam
omnium, libris ad di$cendum, & animos exacuendos præparantes præce-
pta. Quid enim Milo Crotoniates, quod fuit inuictus, prode$t homini-
bus? aut cæteri qui eo genere fuerunt victores? ni$<007> quòd dum vixerunt
ip$i, inter $uos ciues habuerunt nobilitatem. Pythagoræ verò præcepta,
Democriti, Platonis, Ari$totelis, cæterorum\’q; $apientum quotidiana per-
petuis indu$triis culta, non $olum $uis ciuibus, $ed etiam omnibus genti-
bus recentes, & floridos edunt fructus: è quibus qui à teneris ætatibus do-
ctrinarum abundantia $atiantur, optimos habent $apientiæ $en$us, in-
$tituunt\’q; ciuitatibus humanitatis mores, æqua iura, leges: quibus ab$en-
tibus, nulla pote$t e$$e ciuitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab $cri-
ptorum prudentia, priuatim publice\’q; fuerint hominibus præparata, non
$olum arbitror palmas & coronas his tribui oportere, $ed etiam decerni
triumphos, & inter Deorum $edes eos dedicandos iudicari. Eorum autem
[375]DE ARCHITEC. LIB. IX.
cogitata vtiliter hominibus ad vitam explicandam, è pluribus $ingula
paucorum, vti exempla, ponam, quæ recogno$centes nece$$ario his tribui
honores oportere homines confitebuntur: & primum Platonis è multis
ratiocinationibus vtili$simis vnam, quemadmodum ab eo explicata $it,
ponam.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
NONVS.
*
IN PROOEMIVM ANNOT.
_NObílíbus Athletís, quí Olympía, Pythía, I$thmía,_
_Nemea vící$$ent.]_ Imitat{us} e$t hac in parte Vitruui{us} I$o-
cratem in proœmio Panegyrici. Quærit etiam Aristoteles proble-
maton $ectione _X X X_. cur veteres præmia certaminib{us} corporum
po$uerint, $cientiæ null{us} quicquam $tatuerit. Cæterùm quatuor
ista certamina celebrata $unt in Græcia in honorem Iou{is}, Apollin{is}, Palemon{is}, &
Archimori. Certantium erant præmia oleaster, poma, p<007>n{us}, apium, vt autor e$t
Archi{as} libro primo Epigrammaton Græcorum. De lud{is} $unt Odæ Pindari, poti$-
$imum hymn{us} quint{us}. Vtebantur autem lud{<007>s} quinque, vnde pentathlon, Latin{<007>s}
quinquertium, & pentathli quinquertiones dicti, qui h{is} lud{is} vici$$ent, $atru,
cur$u, di$co, iaculo, & lucta, quos Simonides recen$et lib. _I_. Epigrammaton.
Ϊσδμια κ{ου} ῶυθοὶ Διφρῶυ ὁ φίλων<033> ἐνίκ{αι},
ἄλμα, ῶοδοκει{ηυ}, {δτ}ίσκου, ἄκοντα, ῶάλ{ηυ}.
Referuntur & à Iuri$con$ulto Paulo, de aleæ lu$u, lib. _X I_. In $altu halterib{us}, id
e$t ma$$ul{is} plumbe{is} tanquam librament{is} vtebantur, quib{us} figuram oblongi cir-
culi, nec vel ad dimidiam partem accuratè rotundi fui$$e memorat Pau$ani{as} Elia-
corum libro priore, itaque e$$e factos, vti qua parte manib{us} pren$arentur, in an$u-
las, vti in lora clypei, digiti in$ererentur. Cætera quid e$$ent, omnib{us} puto intelli-
gitur, di$c{us} verò non item. Ammoni{us} libro de different{ij}s ex Tryphone dicit lapi-
dem e$$e pertu$um, qui in altum mitteretur. Eustathi{us} in $ecundum Iliados Ho-
meri librum ita tradit, {δι}ίσκοι λίθοι {στ}οι, ὁὺς χ{ει}{ρι}ζόμ{εν}οι ἐῤῥίὡτοιω {ἐις} μ\~Ν-
κ<033> οὶ γυμναζόμ{ευ}οι: Ἡ ö <160>υ ὀκ σι{δι}Ηρ{ου}, σόλ<033> τὸ τοι{ου}του ἐλέγετο. Deriuatur
autem {δι}ίσκ<033>, inquit, ὰῶὸ τ{ου} {δι}ίκω, τὸ βάλλω κ{οὺ} ὰφίΗμι, πλεονασμῶ τ{ου}, σ-
In gymnic{is} certaminib{us} periodon vici$$e, dici, qui Pythia, Isthmia, Nemea, &
Olympia vici$$et, a$$erit Sext{us} Pompei{us}, à circuit{<007>s} corum $pectaculorum. Sunt &
de h{is} certaminib{us} nonnulla apud Ioannem Baptistam Pium, primæ in docendo
Romæ celebritat{is} Grammaticum, & amici{$s}imum nostrum in lib. Annotatio-
num, & Alexandrum ab Alexandro, Genialium dierum lib. _V_. cap. _V I I I_.
[376]M. VITRVVII POLL.
Quib{us} Olympiadib{us} quæ certamina $int addita legito apud Pau$aniam in Eliac{is}.
_Quíd ením Mílo Crotoníates, & c.]_ De Milon{is} fortitudine in hunc
modum tradit Aelian{us} ποικίλΗς ί{ει}ο{ρί}ας lib. _I I_. Μίλων<033> τ{ου}τ{ου} τ{ηὺ} ῥοὰυ, Ηυ {εν}
τκ χ{ει}{ρι} κατ\~ει χ{εν}, ὀυ{δε}ὶς τῶυ ἀντιῶάλωυ ἑλ\~ειυ ἐ{δι}μύατο. Meminit & lib. _X I I._
Eum $cribit Iuli{us} Solin{us} cap. _I I I I_. omnia egi$$e, $uprà quàm homo valet, &
Plini{us} lib. _V I I_. cap. _X X_. ait, cùm con$titi$$et, neminem vestigio eduxi$$e, malum
tenenti neminem digitum correxi$$e. Meminit & Galen{us} libro $ecundo de tuenda
bona valetudine, vt taceam Pau$aniam lib. _I I_. Eliacorum. Sed cui non e$t ei{us}
nota fortitudo?
Platon{is} inuentum de agro metiendo. # _CAP. I_.
LOCVS aut ager paribus lateribus, $i erit quadratus,
eum\’q; oportuerit iterum ex paribus lateribus duplica-
re, quia id genere numeri, ac multiplicationibus non
inuenitur, ex de$criptionibus linearum emendatis re-
peritur. E$t autem eius rei hæc demon$tratio. Qua-
dratus locus, qui erit longus & latus pedes denos, efficit
areæ pedes centum. Si ergo opus fuerit eum duplicare, & aream pedum
ducentorum item ex paribus lateribus facere, quærendum erit, quam
magnum latus eius quadrati fiat, vt ex eo ducenti pedes duplicationibus
areæ re$pondeant. Id autem numero nemo pote$t inuenire: nanque $i
_X I I I I_. con$tituentur, erunt multiplicati pedes _C X C V I_. Si _X V_. pedes
_C C X X V_. Ergo quoniam id non explicatur numero in eo quadrato lon-
go & lato pedes decem, quæ fuerit, linea ab angulo ad angulum diago-
nios perducatur, vti diuidatur in duo trigona æqua magnitudine, $ingula
areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ diagonalis longitudinem, lo-
cus quadratus paribus lateribus de$cribatur. Ita quàm magna duo trigo-
na, in minore quadrato quinquagenum pedum, linea diagonica fuerint
de$ignata, eadem magnitudine & eodem pedum numero quatuor in ma-
iore erunt effecta. Hac ratione duplicatio grammicis rationibus à Plato-
ne, vti e$t $chema $ub$criptum, fuit explicata.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
_Quadratus locus, & c.]_ Quadrati men$urd facillima e$t, vel autore Co-
lumella l<007>b. _V_. cap. _I I_. Nam cum $it vndique pedum totidem, mult<007>plicentur in $e
duo latera, & quæ $umma ex multiplicatione effecta erit, eam dicem{us} e$$e qua-
dratorum pedum. Vt, $it loc{us} quoquo ver${us} decem pedum, ducem{us} decies denos,
qui fiunt centum, dicem{us} igitur locum habere pedes quadratos centum. Idem effi-
cere numer{is} in duplicatione quadrati omnino non licet. Nam vt quær{as} numeros
omnes, non inueni{as} tamen, qui in $e multipl<007>cat{us} ducentorum pedum faciat
[377]DE ARCHITEC. LIB. IX.
aream. Quo enim id fieri po$$e maxime videtur numero, fiant centum nonaginta
$ex. Itaque de$unt ad numerum ducentornm efficiendum quatuor. Quòd $i libet
progredi, & tentare alti{us} per quindecim, vt dic{as} quindecies quindecim fiant du-
centi viginti quinque pedes. Efficiendum igitur grammic{is}, id e$t linearib{us} de-
criptionib{us}. Id quomodo rectè po{$s}it fieri, docet hoc loco Vitruui{us}.
_Hac ratíone duplícatío grammícís ratíoníbus à Platone.]_
Potuit & alia ratione, quàm à Platone osten$um e$t, parib{us} laterib{us} quadratum
duplicari. Nam datum quadratum $i circulo cinxer{is}, vt tangat {is} illi{us} quatuor
angulos, rur${us}\’{que} ip$um circulum alio quadrato claud{as}, ip$um hoc quadratum du-
plo mai{us} e$t priori. Hac ratione v$i $um{us} lib. _I I I I_. in de$cribendo abaco capituli
Corinth{ij}. Mi$$os facio al<007>os duplicandi quadrati modos, quos ex geometr{is} vnu$-
qui$que $ibi venabitur.
_Vtí e$t $chema $ub$críptum.]_ Et hæc figura cum reliqu{is} per{ij}t, mí-
nori tamen iactura: facillima enim e$t.
De norma, Pythagoricum inuentum ex orthogon{ij} trigoni
deformatione. # _CAP. II.
ITEM Pythagoras normam $ine artific<007>s fabricatio-
nibus inuentam o$tendit, & quam magno labore fa-
bri normam facientes, vix ad verum perducere po$-
$unt, id rationibus & methodis emendatum, ex eius
præceptis explicatur. Nanque $i $umantur regulæ tres,
è quibus vna $it pedes tres, altera pedes quatuor, tertia
pedes quinque, hæ\’q; regulæ inter $e compo$itæ tangant alia aliam $uis
cacuminibus extremis, $chema habentestrigoni, deformabunt normam
emendatam. Ad eas autem regularum $ingularum longitudines, $i $in-
gula quadrata paribus lateribus de$cribantur: quod er<007>t pedum trium
latus areæ, habebit pedes nouem: quod erit quatuor, $exdecim: quod quin-
que erit, viginti quinque. Ita quantum areæ pedum numerum duo qua-
drata, ex tribus ped<007>bus longitudinis laterum, & quatuor, efficiunt: æquæ
tantum numerum reddit vnum ex quinque de$criptum. Id Pythago-
ras cum inueni$$et, non dubitans à Mu$is $e in ea inuentione monitum,
maximas gratias agens, ho$tias dicitur iis immolaui$$e. Ea autem ratio,
quemadmodum in multis rebus & men$uris e$t vtilis, etiam in ædificiis
$calarum ædificationibus, vti temperatas habeant graduum librationes,
e$t expedita. Si enim altitudo contignationis, ab $umma coaxatione ad
imum l<007>bramentum, d<007>ui$a fuerit in partes tres, erit earum quinque in
$calis $caporum iu$ta longitudine inclinatio. Nam quàm magnæ $uerint,
inter contignationem & imum libramentum, altitudinis partes tres, qua-
tuor à perpendiculo recedant, & ibi collocentur interiores calces $capo-
[378]M. VITRVVII POLL.
rum. Ita enim erunt temperatæ graduum, & ip$arum $calarum colloca-
tiones: Item eius rei erit $ub$cripta forma.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Item Pythagoras normam.]_ Norma e$t ad quam exiguntur anguli,
$icut ad regulam longitudines, ad perpendiculum, altitudines. Quæ Cicero lib. _I I_.
Academicarum quæstionum, tria complex{us} e$t. Atqui $i crederem{us} (inquit) non
egerem{us} perpendicul{is}, non norm{is}, non regul{<007>s}. Norma γνώμωμ Græc{is} vocatur,
vt apud Lucianum in Harmonide.
_Ho$tías dícítur íjs ímmolauí$$e.]_ Tradit Cicero libro de natura deo-
rum _I I I_. Pythagoram, cum in geometria quiddam noui inueni$$et, Mu$is bouem
immolare $olitum. Quod autem ad rem nostram attinet, $cribit Ioannes Reuchlin{us}
lib. _I I_. de Caballistica, aut poti{us} Laërti{us} Diogenes lib. _V I I I_. nam apud eum id
etiã legim{us}, $icuti apud Athenæum lib. _X_. ex autoritate Apollodori Arithmetici,
illum boues centum immola$$e (ita enim $unt Β{ου}θυσί{ηυ} interpretat<007>) cùm reperi$$et
ӧτι τ{ρι}γών{ου} ὀρθογῶνί{ου} Ή τ{ηύ} γωνίαυ {Επ}οτέιν{ου}σα {δι}μύατ{αι} τ{οῦ}ς ῶε{ρι}εχ{ου}σ{ου}ς,
Id e$t, quòd trianguli orthogon{ij} recto angulo $ubiectum lat{us} tantum valeret, quan-
tum quæ continerent, $iue, trianguli rectanguli quod recto angulo $ubtenditur la-
t{us}, æquè po$$e atque latera eundem angulum continentia. Ea propo$itio, quanquam
al{ij}s verb{is}, e$t apud Euclidem, libri primi penultima, quam probant Theon &
Campan{us}.
_A $umma coa$$atíone.]_ Id e$t à $umm{is} contignation{is} tabul{<007>s}. Axib{us}
enim tign{is} impo$it{is} contignationum $ola fiunt, intertign<007>a\’{que} con$tant.
_Scaporumíu$ta longítudíne ínclínatío.]_ Scap{us} $calarum e$t trun-
cus à $umma contabulatione ad rece{$s}ionem. In $ublime autem, vt obiter dicam,
con$cenditur aut recta itione, $ed quæ $i plurib{us} gradib{us} a$cendendum e$$et,
verteretur ad normam, interiect{is} refractionib{us} & areol{is}: quod gen{us} antiqui
$olebant facere impari graduum numero. Aut cochlidib{us} $cal{is}, id e$t, quib{us} per
gyrum $ur$um itur. Cochlid<007>a appellare que{as} autore Strabone libro vltimo, ob id
quod tortili & anfractuo$a in modum testæ cochlear{is} $tructura ab imo ad $um-
mum euadatur. Vtriu$que figur{as} $ub{ij}ciem{us}. Rur${us} $calæ con$tant aut gradib{us},
aut accliui. Prior{is} gener{is} $unt Romæ cochlides columnæ Tra<007>ani, & Antonini. In
illa $unt ad fastigium res ab eo gestæ $culptæ, & in prim{is} bellum Dacicum: int{us}
ab imo $tylobatæ ad $ummam columnam a$cenditur gradib{us} centum octoginta
duob{us}, nequ{is} $eptuaginta tres ex aliorum $cript{is} dicat. Fenestell{as} habet quadra-
ginta quatuor, vti numerando deprehendim{us}. E$t enim apud Ruffum mendo${us}
calcul{us}. In altitudine variant Eutropi{us} & P. Victor, quem maluim{us} e$$e Sextum
Ruffum. Ille dicit pedum e$$e centum quadraginta, hic centum viginti octo. Recen-
tior quidam pedes putauit e$$e pl{us} min{us} centum viginti tres. Horum null{us} $a-
t{is} ex fide altitud<007>nem retulit. Nos verò exacti{us} dimen$i, reperim{us} pedes centum
viginti, & paulum ampli{us} $upra $emipedem. Antonini columna incendio defor-
mata, $ed altior, pedum $cilicet centum $eptuaginta $ex, graduum ducentorum
$ex, fenestellarum quinquaginta $ex, $i credim{us} Ruffo, nam hodie ad $ummum,
[379]DE ARCHITEC. LIB. IX.
quòd confracti $int grad{us}, con$cendi non pote$t. Habet & $i-
Scalæ cochlides.
mulacra rerum ge$tarum, circunqua{que} cælata. Illud autem in
vtra{que} admiratione carere nõ debet, quòd cra{$s}itudo vno per-
petuo\’{que} lapide con$tat, in quo ínci$i grad{us}: & cum ad $um-
mum gyrum cælata $int variarum rerum & per$onarum
$imulacra, nece$$e\’{que} $it aliquando particulam in $ecundum
lapidem $eruari, ita commi{$s}i $unt tamen, & ad vnguem
coniunguntur, & conueniunt, vt ne oculati{$s}im{us} quidem,
ni$i meditatò & con$ultò in rem præ$entem venerit, ani-
maduertere po{$s}it. Et $calæ, quib{us} in $ummum Pantheum
con$cenditur, triquetro a$cen$u fastigantur, habent\’{que} po$t $e-
ptenos quo$que grad{us}, refractiones, $iue areol{as}. vacuum
ip$um eadem illa e$t ab imo ad $ummum, qua lumen immit-
titur, figura. Posterior{is} verò gener{is}, hoc e$t accliu{is}, belli$-
$imè nob{is} formam retulit distenta trifol{ij} $iliqua. Qua, re
forta$$e admonit{us} Bramantes Architectorum po$t antiquos
illos diligenti{$s}im{us} pulcherrimam accliuem cochlidem ex-
truxit in Vaticano Pontificum Max. ædificio, cui à po$itione
Beluedere e$t nomen inditum, ip$o accliui ab imo ad $um-
mum innixo quatuor columnarum continuat{is} ordine gene-
rib{us}, itæ vt null{us} $cap{us} $it, id e$t, vt Itali loquuntur, nul-
la $it anima, $iue $til{us}, aut antenna. Nam h{is} vocabul{is} eam
Scalæ rectæ itionis.
rem $ignifi-
cant. Admi
rãda mag{is}
e$t Vrbini pa
lat{ij} $calarũ
nunc ratio,
null{is} enim
colũn{is} ful-
ciuntur gra
d{us}, nullo
$capo. Nos ta
m\~e ex im{is}
$cal{is} intelle
xim{us} $ca-
pum fui$$e,
$ed $tudio,
dedita\’{que} ope
ra fui$$e $ub
latũ, demo-
litum\’{que}.
[380]M. VITRVVII POLL.
_Ita erunt temperatæ graduum, & íp$arum $calarum colloca-_
_tíones.]_ De graduum retractione & cra{$s}itudine lege lib. _I I I_. cap. _I I I_. quæ
ad $acr{as} ædes pertineant. Retractionem enim istam (quam con$tat ex perpendicu-
lo & rece{$s}ione habere debere ad cra{$s}itudinem rationem proportion{is} $e$quitertiæ)
nihil e$$e dubium oportet ad priuatarum ædium $cal{as} pertinere.
Quomodo portio argenti auro mista, in integro opere de-
prehendi di$cerni\’{que} po{$s}it. # _CAP. III._
ARCHIMEDIS verò cum multa miranda inuen-
ta & varia fuerint, ex omnibus etiam infinita $olertia
id, quod exponam, videtur e$$e expre$$um nimium.
Hiero enim Syracu$is auctus regia pote$tate, rebus be-
ne ge$tis, cum auream coronam votiuam, diis immor-
talibus in quodam fano con$titui$$et ponendam, im-
mani precio locauit faciendam, & aurum ad $acoma appendit redempto-
ri. Isad tempus, opus manufactũ $ubtiliter, regi approbauit, & ad $acoma
pondus coronæ vi$us e$t præ$titi$$e. Po$teaquam indicium e$t factum,
dempto auro, tantundem argenti in id coronarium opus admixtum e$$e:
indignatus Hiero $e contemptum, neque inueniens, qua ratione <007>d fur-
tum deprehenderet, rogauit Archimedem, vti in $e $umeret $ibi de eo co-
gitationem. Tunc is cum haberet eius rei curam, ca$u venit in balneum,
ibi\’q; cum in $olium de$cenderet, animaduertit quantum corporis $ui in
eo in$ideret, tantum aquæ extra $olium effluere. Itaque cum eius rei ra-
tionem explicationis offendi$$et, non e$t moratus, $ed exiliuit gaudio mo
tus de $olio, & nudus vadens domum ver$us, $ignificabat clara voce inue-
ni$$e quod quæreret. Nam currens identidem Græcè clamabat ἓν{ει}Ηκα,
ἓν{ει}Ηκα. Tum verò ex eo inuent<007>onis ingre$$u duas dicitur feci$$e ma$$as
æquo pondere, quo etiam fuerat corona, vnam ex auro, alteram ex argen-
to. Cum ita feci$$et, vas amplum ad $umma labra impleuit aqua, in quo
demi$it argenteam ma$$am. Cuius quanta magnitudo in va$e depræ$$a
e$t, tantum aquæ effluxit. Ita exempta ma$$a, quanto minus factum fue-
rat refudit, $extario men$us, vt eodem modo, quo prius fuerat, ad labra
æquaretur. Ita ex eo inuenit, quantũ ad certũ pondus argenti certa aquæ
men$ura re$ponderet. Cum id expertus e$$et, tum auream ma$$am $imi-
lìter pleno va$e demi$it, & ea exempta, eadem ratione men$ura addita, in-
uenit ex aqua non tantum defluxi$$e, $ed tantum minus, quantum minus
magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et quàm argenti. Po$tea
verò repleto va$e in eadem aqua ip$a corona demi$$a, inuenit plus aquæ
defluxi$$e in coronam, quàm in auream eodem pondere ma$$am, & ita
ex eo quod plus defluxerat aquæ in corona, quàm in ma$$a ratiocinatus,
[381]DE ARCHITEC. LIB. IX.
deprehendit argenti in auro mixtionem, & manife$tum furtum redem-
ptoris. Transferatur mens ad Architæ Tarentini, & Erato$thenis Cyre-
næi cogitata. Hi enim multa & grata à Mathematicis rebus hominibus
inuenerunt. Itaque cum in cæteris inuentionibus fuerint grati, in eius
rei concertationibus maxime $unt $u$pecti. Alius enim alia ratione expli-
care curauit, quod Delo imperauerat re$pon$is A pollo, vti aræ eius quan-
tum haberet pedum quadratorum, id duplicaretur, & ita fore, vt hi qui
e$$ent in ea in$ula, tunc religione liberarentur. Itaque Architas hemicy-
lindrorũ de$criptionibus, Erato$thenes organica me$olabi ratione idem
explicauerunt. Cum hæc $int tam magnis doctrinarum iucunditatibus
animaduer$a, & cogamur naturaliter, inuentionibus $ingularum rerum
con$iderantes effectus, moueri: multas res attendens, admiror etiam De-
mocriti de rerum natura volumina, & eius commentarium, quod in$cri-
bitur Χ{ρι}ροτονΗτου, in quo etiam vtebatur annulo, $ignans cera ex milto,
quæ e$$et expertus. Ergo eorum virorum cogitata, non $olum ad mores
corrigendos, $ed etiam ad omnium vtilitatem perpetuo $unt præparata.
Athletarum autem nobilitates breui $patio cum $uis corporibus $ene-
$cunt. Itaque neque cum maxime $unt florentes, neque po$teritate, neque
in$titutis hi, quemadmodum $apientum cogitata, hominum vitæ prode$$e
po$$unt. Cum verò neque moribus, neque in$titutis $criptorum præ$tan-
tibus tribuantur honores, ip$æ autem per $e mentes aëris altiora pro$pi-
cientes, memoriarum gradibus ad cœlum elatæ, æuo immortali non mo-
do $ententias, $ed etiam figuras eorum po$teris cogunt e$$e notas. Itaque
qui literarum iucunditatibus in$tructas habent mentes, non po$$unt non
in $uis pectoribus dedicatum habere, $icuti Deorum, $ic & Ennii Poëtæ
$imulacrum. Accii autem carminibus qui $tudio$e delectantur, non mo-
do verborum virtutes, $ed etiam figuram eius videntur $ecum habere
præ$entem. Item plures po$t no$tram memoriam na$centes, cum Lucre-
tio videbuntur, velut coram, de rerum natura di$putare: de arte verò Rhe
torica cum Cicerone: multi po$terorum cum Varrone conferent $ermo-
nm delingua Latina. Non minus etiam plures Philologi, cum Græco-
rum $apientibus multa deliberantes, $ecretos cum his videbuntur habere
$ermones. Et ad $ummam, $apientium $criptorum $ententiæ corporibus
ab$entibus vetu$tate florentes, cum in$unt inter con$ilia & di$putationes,
maiores habent, quàm præ$entium $unt, autoritates omnes. Itaque Cæ$ar
his autoribus fretus, $en$ibus eorum adhibitis & con$iliis, ea volumina
con$crip$i, & prioribus $eptem de ædificiis, octauo de aquis, in hoc de gno-
monicis rationibus, quemadmodum eæ, radiis $olis in mundo $unt per
vmbram gnomonis inuentæ, quibus\’q; rationibus dilatentur, aut contra-
hantur, explicabo.
[382]M. VITRVVII POLL.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Immaní pretío locauít facíendam.]_ Sulpit{ij} nomine impre$${us} codex,
pro immani pretio habet manupretio, Quam $cripturam inueni & in manu $cripto
Peru$iæ, qui fuerat è Bibliotheca Fran$ci$ci Maturant{ij}. Eandem inueni{as} in melio-
rib{us} Plinian{is} codicib{us} lib. _X X X I I I I_. cap. _V I I_. pro quo impre{$s}i partim im-
mani pretio, partim ex man{us} pretio, partim manipret<007>o. Ei{us} verba $unt, Soli-
tum enim ex manupretio cuiu$cunque $igni denarios $eponere aureos $ingulos. Vul-
g{us} pro manufactura diceret. Vtitur etiam lib. _X X X V_. cap. _I I_. libri _X X X I I I_.
cap. _I I_. & vice$imi noni, capite primo. Inueni{as} eandem in Ciceron{is} libro tertio
contra Verrem, vbi Pædian{us} manupretium ait dici, vbi non tam materiæ ratio,
quàm man{us} atque art{is} ducitur: inueni{as} & in oratione aduer${us} Pi$onem. E$t
autem compo$ita dictio, de qua Varro litro quarto de lingua Latina, Pretium, in-
quit, quod æ$timation{is} emption{is}’ue cau$a const<007>tuitur, dictum à perit{is}, quòd hi
$olum po$$unt facere rectè. Siquid datum pro opera aut opere, merces à merendo.
Quod manu factum & datum pro eo, manupretium, à manib{us} & pretio. Corolla-
rium, $i quid additum præterquam quod debitum, ei{us} vocabulum fictum, à co-
roll{is}, quòd hæ, cùm placuerant actores in $cena, dari $olitæ erant.
_Aurum ad$acoma appendít redemptorí.]_ Sacoma, id e$t σΗκωμα
Græc{is}, e$t æquipondium, hoc e$t æquale pond{us}, vt hoc loco, & hui{us} lib. cap.
vltimo, Aequo pondere phelli, $acoma $aburrale: aut quod lanci trutinæ $ur$um
latæ adiungitur, vt grauiori fiat æqual{is}, vt e$t apud Iulium Pollucem lib. _I I I I_.
cap. _X X I I I I_. Aristoteles in mechanic{is} dicit σΗκωμα ὡοι{ει}υ , pro æquilibrium
facere. Auctarium verò (te$te Sexto Pompeio) antiqui dicebant, quod $uper men-
$uram vel pond{us} iu$tum ad{ij}ciebatur, vt cumul{us} vocatur in modio. Nam au-
ctum vocabatur $patium circi, quod $uper definitum modum victoriæ adiungitur.
Quidam apud Vitruuium pro $acomate legit $acconiam, prima $cilicet nominum
inflexione, pro panniculo ter$orio, pudendo errore.
_Indícíum e$t factum.]_ Vitruuium existimo indicium duxi$$e à lapide
indice, qui etiam à Latin{is} coticula dicitur, à Theophrasto libro de lapidib{us} Hera-
cli{us}, à Plin. lib. _X X X I I I_. cap. _V I I I_. Lyd<007>{us}. Ou<007>d. Metamorph. lib. _I I_. de Batto,
_Periura\’{que} pectora vertit
In durum $ilicem, qui nunc quoque dicitur index.
Eo prod<007>tur legitimum $it aurum, hoc e$t purũ putũ & obry<052>um, an adulteratum.
_In id coronarum opus.]_ Aliâs leg<007>tur coronarium, eadem planè $igni-
ficatione, id\’{que} mea $ententia meli{us}, cùm de vna tantum corona dicat.
_Cùm in $olíum de$cenderet.]_ Id e$t labrum, vt Catoni de re rustica
cap. _X_. Plinio lib. _X X I X_. cap. primo, & lib. _X X X I_. cap. _I I_. Cornelio Cel$o, &
al{ij}s. Vnde cella $olear{is}, $iue, vt lego, $oliar{<007>s} dicitur ab Aelio Spartiano, vbi $olia
id e$t va$a, quib{us} <007>n balne{is} vtebantur, $olebant ad$eruari. Domiti{us} Calderin{us}
apud Martialem lib. _I I_. dicit $olium e$$e vas in therm{is}, in quo lauabantur, qui
$udare nolebant. Solium autem pro $ede regia Verrio dictum placet, qua$i $olidum,
quòd ex integro ligno constaret. A$pero Grammatico à $ede dictum mag{is} placet.
Sunt & $olia loculamenta, in quib{us} corpora conduntur. Plini{us} lib. _X X X V_. cap.
[383]DE ARCHITEC. LIB. IX.
_X I I_. Quin & defunctos $e$e multi fictilib{us} $ol{ij}s condi maluere. V$urpatur in ea
$ignificatione id verbi à Q. Curtio, & Suetonio,
ΔυρΗκα ἓυρΗκα.] Id e$t, inueni inueni, deprehendi furtum fraudulenti redem-
ptor{is}, Plutarchi ea de re hæc $unt verba, λ{ου}όμ{εν}<033>, ẅς φασίυ, {ὀκ} {δι} {Επ}{δρ}Χύ-
σεως ἐννοΗσας τ{ηὺ} τ{ου} ςεφάν{ου} μέτρΗσιυ, οίου {ὀκ} τινὸς κατοΧΗς, Η ἐῶινόιας {σξ}Η-
λατο, Βοῶυ, ἓυρΗκα, κ{οὺ} τ{ου}το πολλάκις φθεγτόυ{ευ}<033> ἐβά{δι}ζευ.
_Sextarío men$us e$t.]_ Verbum e$t proculdubio vacat, ita{que} inducendum.
De $extario & reliqu{<007>s} men$ur{is} dixi lib. _V I_. cap. _I X_. De $extario etiam libri $e-
ptimi cap. _V I I._
_Et ex eo, quod plus defluxerat aquæ ín corona, quàm ín ma$-_
_$a ratíocínatus.]_ Si cui placebit tentare, ita experietur. Aquam quæ effluit,
tam ad auri & argenti, quàm ad coronæ <007>mmi{$s}ionem $ingulatim communi aliquo
men$uræ aut ponder{is} genere dimetiatur, numer{us}\’{que} e<007>{us} $iue ponder{is}, $iue men-
$uræ, quæ auri immi{$s}<007>oni re$pondet, vocetur b. quæ argenti c. quæ coronæ d. $ubdu-
catur b. à c. & reliquum $it f. & à d. & reliquum $it g. & d. à c. & reli-
quum $it h. postea pond{us} coronæ $ignificetur aliquo numero, & $it l. Partiatur l.
per f. & efficietur m. & multipl<007>cet m. g. & faciat n. & h. & faciat p. a$$ere
l. pond{us} coronæ per _X V I I_. $eptimi libri Euclid{<007>s} ex p. pondere auri, & n. ponde-
re argenti con$tare. Narratur & à Q. Rhemnio Fannio Palæmone in fine l<007>belli de
ponderib{us} & men$ur{is}, alia ratio: quam quia non n<007>$i plurim{is} ver$ib{us} expo$uit,
non video nece$$arium e$$e, cur ad$cribam, $at{is} fuerit indica$$e locum, vnde peti
po{$s}it. Explicatur & à Gemma Fri$io in compendio Arithmet<007>cæ.
_Vtí ara eíus, quantum habere pedum quadratorum, íd du-_
_plícaretur.]_ Erat id cubum duplicare, rem multo difficillimam. Argueba@
Delios Apollo, quod Geometriam negligerent. Quæ res fu$i{$s}imè tractatur ab Era-
to$thene Epistola ad Ptolemæum, & Ioanne Grammatico in analytica Aristotel{is}
libro (quantum memini) primo. Ei{us} enim codic{is} mihi nunc copia non e$t. Refer-
tur etiam à Plutarcho l<007>bro de Socrat{is} Dæmonio, & à Be$$arione defen$ion{is} Pla-
ton{<007>s} lib. _I._ cap. _V I I I._ Quidam $cript{is} prodidit cubi dupl<007>cationem, inuentum e$$e
Platon{is}, duarum lincarum rectarum med{ij}s duab{us} propertionalib{us} repert{is}. Era-
to$thenes tamen dicta Ep<007>stola tribuit Hippocrati Chio, vt legim{us} apud Georgium
Vallam libro Geometriæ quarto, hoc e$t expetendorum & fugiendorum _X I I I_. in
hanc ferè $ententiam, Tragic{us} quidam introduxit Minod Glauco $epulerum exci-
tare volentem interrogatum, quanam id figura extrui mallet, refpondi$$e cubiea,
$ed ita vt b{is} tantum caperet, quantum cub{us}, qui quoquouer${us} e$$et pedum cen-
tum. Quidam, vt id fieret, putauit lat{us} vnumquod{que} duplum e$$e faciundum,
hallucinat{us}. Etenim laterib{us} dupl<007>cat{is} planum quodlibet quadruplum efficie-
batur, ip$um verò $olidum octuplum. Quæ$itum concertatum\’{que} e$t, quonam modo
propo$itum $olidum in ea forma permanens duplicari po$$et. Res ad Geometr{as} re-
lata e$t, ambigentib{us}\’{que} cæter{is}, Hippocrates Chi{us} ind<007>cauit fieri id po$$e, $i con$ti-
tut{is} duab{us} line{is}, quarum maior minor{is} e$$et dupla, duæmediæ in continua pro-
portione inuenirentur. Aliquanto po$t Del{ij} cùm oraculo Apellin{is} iuberentur
aram ip$i{us} duplicare, neque, qua id $ieri po$$et ratione, $at{is} viderent, obiurgante
Platone, qui in Academia erant, Geometr{as}, Archit{as} Tarentin{us} per hemicylin-
[384]M. VITRVVII POLL.
dros, Eudox{us} per inflex{as} line{as} demonstrauerunt, $ed parum ad v$um, vt cæte-
teri omnes, præter Menechmum, qui breue quiddam & $ubob$curum reliquit.
Po$tea Eratosthenes in$trumentum formauit. Valla idem rationem inueniendarum
mediarum proportionalium ex $ententia Archimed{is}, Eutoc{ij}, Platon{is}, Heron{is},
Philon{is} Bi<052>ant{ij}, Apollon{ij}, Diocl{is}, Pappi, Pori, Menechmi, Architæ, Erato$the-
n{is}, Philoponi, & Diony$iodori eodem loco tradere conat{us} e$t. Hæc ego $crip$eram,
cùm beneficio Rodolphi P{ij} Carporum Card<007>nal{is} facta e$t mihi copia videndi ex-
$cribend<007>\’{que} (curante id Mecœnate meo) Archimed{is} de Sphæra & Cylindro cum
enarratione Eutoc{ij} volumen, ornamento futurum augu$ti{$s}imæ illi & instructi$-
$imæ Bibliothecæ quam tu toto orbe terrarũ maxim{is} $umptib{us} conqui$it{is} omnium
di$ciplinarum & linguarum libr{<007>s} Franci$ce Rex Regum potenti{$s}ime & Chri-
$tiani{$s}ime ad Fontem Bleeium, $iue Fontembellum, aut Callirhoen dicere mau{is}, in-
$tituisti. Id volumen Georg{ij} vallæ fuerat, in quo præter linguæ Doricæ proprieta-
tem, & omi{$s}ionem $pirituum atque accentuum, quæ in legendo nonnihil exhibue-
runt difficultat{is}, occurrunt $ubinde $yllabarum, & dictionum notæ, quæ ne à Græ-
c{is} quidem ip$is $at{is} agno$cuntur Itaque ex eo deprehendim{us}, quæ à Valla tradita
e$$ent, ab Eutocio A$calonita $cripta e$$e in Archimed{is} libri πε{ρι} σφαιρας κ{οὺ} κυ-
λίν{διρ{ου} $ecundi Theorema primum, quòd in eo doceretur proportionales medi{as} li-
ne{as} inuenire. Quod autem ad Architam & Erato$thenem, quorum hic meminit
Vitruui{us}, attinet, quoniam ab vtroque breui{us} tradita ratio videbatur, quàm vt à
mult{is} intelligi po$$et, Ludouic{us} Luceni{us}, quem non $emel in hoc opere nominaui,
quòd ei{us} iudicium, quo $um Romæ familiariter v${us}, magnopere mihi placuit, &
vnum ex omnib{us} meorum $criptorum cen$orem elegi, me autore explicuit. Quòd $i
@$crip$ero, videbor non paruam à $tudio$is in{ij}$$e gratiam. Pri{us} itaque dicam, qua
ratione ille Architam duo media proportionalia per hemicylindros inueni$$e existi-
met, quæ eadem e$t duplicandi cubi ratio. Deinde ostendam, quæ $it ratio conficien-
di me$olab{ij}, in$trumenti ad media proportionalia, vnum, duo, aut plura deprehen-
denda, cubicum\’{que} corp{us} $eruata figura quantumlibet augendum ex Eratosthen{is}
inuentione. Ergò quòd ad Architæ inuentum attinet, $int datæ duæ rectæ lineæ,
b c. & c d. inter qu{as} du{as} medi{as} proport<007>onales inuenire oporteat. De$cribatur
circul{us} b c. & à $igno c. per primam quarti Euclid{is} ducatur linea æqual{is} c d.
quæ congruat in circulo b c d f. & fiat recta linea circunferentiæ c d. & hæc ea-
dem linea extra circulum producta, & linea g h, quæ in $igno b. tangat circulum
b c d f. concurrant in $igno g. concurrant enim per _X V I_. & _X V I I_. tert{ij} eiu$-
dem, & nonam communem $ententiam, ac quintum postulatum. Deinde intelliga-
tur hemicylindr{us} erect{us} in $emicirculo b c d. & in eodem $emicirculo ali{us} $imi-
l{is} $emicircul{us} ad angulos rectos erect{us}, at{que} in parallelogrammo hemicylindri po-
$it{us}, præterea intelligatur hunc eundem $emicirculum erectum circunduci ver-
${us} $ignum d. ei{us} dimetiente b c, ab eodem æquilibrio nu$quam dimoto, & c. $i-
gno manente, $ecare\’{que} $ua circunferentia hemicylindri $uperficiem conuexam, &
de$cribere in ea quandam lineam cylindricam, in$tar vtique earum, quib{us} in ho-
rario cylindro horarum $patia distinguuntur, intelligatur\’{que} rur${us} triangulum
c b g. manente ei{us} altero latere c b. quod circuli b c d f. dimetiens e$t, in oppo$i-
tam partem, quàm mot{us} fuit $emicircul{us} circumuerti, & de$cribere altero late-
[385]DE ARCHITEC. LIB. IX.
re c g. per _XVI._ diffinitionem vndecimi, conicam $uperficiem, quæ obuians lineæ
cylindricæ concurret in exteriori conuexa hemicylindri $uperficie, in aliquo ex h{is},
quæ erunt in eadem linea c g. inter d. & g. & hoc $ignum $it k. à quo ad pla-
num $emicirculum b c d. excitetur per _XI._ vndecim<007>, perpendicular{is} linea k n.
quæ in ip$am incidet $emicirculi circunferentiam, in qua hemicylindri $uperficies,
vbi e$t $ignum k. fuit erecta, & connectantur $igna c n. & intelligatur linea c k.
ea tum ratio erit c b. ad c k. quæ c k ad c n. & quæ c n. ad c d. Quòd vt o$t\~edatur
ita habere, excitentur per _XXXI._ primi lineæ g b h. à $igno d. parallelum d f. quæ
congruat in circulo b c d f. fiat\’{que} recta circunferentiæ d f. & intelligatur $ignum
d. de$cribere in coni $uperficie $emicirculum d m f. cui{us} dimetiens $it d f. de$cri-
bantur\’{que} ista omnia, quantum res ip$a patietur in $ubiecto plano, in quo habeat po$i-
tionem mot{us} quidem $emicircul{us} b c k. Triangulum verò v$que ad $ui ip$i{us} $e-
micirculi\’{que} in exteriori hemicylindri $uperficie communem $ectionem circundu-
ctum, vt e$t b l c. $ignum hui{us} commun{is} $ection{is} $it k. & $emicircul{us} quem
de$cribit d. $it d m f. & perpendicular{is} à $igno k. in planum $emicirculum in-
cidens, $it linea k n. quæ quoniam e$t in $uperficie $emicirculi c b k $ignum n. in
quod incidet, erit in quo eiu$d\~e $emicirculi dimetiens, qui e$t c b. $ecat in ea po$itura
circunferentiam $emicirculi b c d. Deinde connectantur $igna n c. linea recta, quæ
c b. dimetient{is} $emicirculi b c d. in ea quam modo dicebam{us} po$itura, pars erit,
eadem\’{que} $ecabit lineam d f. & $ecet in $igno p. At linea c g. imò verò c l. lat{us}
trianguli ad locum commun{is} $ection{is} cum $emicirculo deductum, vt expo$itum
fuit, $ecet $emicirculum d m f. in m id e$t $ignum, quod in ista trianguli po$itura
de$cribit d. $it m. connectantur\’{que} rect{is} line{is} $igna k b. & m n. & m p. qu<007>b{us}
$ic di$po$it{is}, quoniam vterque $emicirculorum b c k. & d m f. ad angulos rectos
in eodem $ubiecto plano erect{us} e$t, erit linea mutuæ $ection{<007>s} commun{<007>s} vtrique
per tertiam & quartam _XI._ incid\~es ad angulos rectos in planitiem circuli b c d f.
perpendicular{is}\’{que} dimetienti d f. & per _XIII._ $exti, media proportional{is} linea-
rum p f. & p d. $it autem ea m p. cui{us} quadratum per _XVII._ $exti, æquum erit
parallelogrammo ex p f. & p d. line{is}, & per _XXXV._ tert{ij}, erit eadem in p.
media proportional{<007>s} inter line{as} c p. & p n. triangula\’{que} m c p. & p n m erunt
per _VI._ & _IIII._ $exti $imilia & proportionalia, quum $int angul<007> ad p. recti,
& circum eos latera proportionalia Sed quoniam m n p. & c m p. $ubtenduntur
proportionalia latera, erunt per _VI._ $ext<007>, anguli æquales, & per eandem angul{us}
m c p. angulo n m p. etiam æqual{<007>s}, erit\’{que} per _XXXII._ primi, & _II._ commu-
nem $ententiam, angul{us} n m c. rect{us}, & triangula n m c. & n m p. & m c p.
adinuicem $imilia. Et rur${us} quoniam angul{us} k n c. rect{us} e$t per hypothe$im, at{que}
ita angulo m p c. æqual{is}, & angul{us} n c k. commun{is} e$t k n c. & m p c. trian-
gul{is}, erunt etiam ea triangula per ea$dem æquangula, ac omnino $imilia, necnon
& triangulum c k b. ei$dem $imile, quum $it angul{us} b k c. per _XXXI._ tert{ij},
etiam rect{us}. Erit igitur $icut c b. ad c k. latera trianguli b c k circum angulum
b c k. $ic per _IIII._ $exti, c k. ad c n. quæ circa $imilem, imò eundem n c k. angu-
lum trianguli c k n. po$ita $unt, & æqu{is} angul{<007>s} in $imili triangulo $imiliter $ub-
tenduntur, & per eandem, eodem\’{que} modo $icut c k. ad c n. $ic c n. ad c m. latera
trianguli n c m. circum angulum n c m. Sed manifestum e$t c m. e$$e æqualem
[386]M. VITRVVII POLL.
c d. quum $it nece$$e d. & m. $igna à c. cum fastigio æqualiter distare, eò quòd
in circulo ab vno & eodem $igno in coni $uperficie circun$cripto po$ita $unt inter
b c. igitur & c d. inuenta erunt duo media proportionalia c k. & c n. quod $ue-
rat ostendendum. Cæterùm quoniam problema, non theorema istud e$t, non alienum
erit explicare, quo pacto istiu$modi media per hanc ip$am rat<007>ocinationem non tam
intelligi, quàm re ip$a inueniri queant, atque inuent{<007>s} quomodo vti po{$s}im{us}: & $i
hoc Eratosthenes neget, per hanc Architæ traditionem po$$e fieri. Statuam igitur
ad libellam planitiem, de$cript{is}\’{que} in ea, circulo b c d f. $uper centrum q. triangu-
lo b c g. linea c d. ac dimetiente b c. quæ omnia propo$ui in plano de$cribi oportere,
in$uper\’{que} à $igno c. linea c h. quæ $it æqual{is} b q. & congruat $emicirculo b c d.
His inquam $ic di$po$it{is}, con$truam hemicyl<007>ndrum, cu<007>{us} ax{is} non $it minor b g.
ba$is verò $it $emicircul{us} b c d. & huic $emicirculo hemicyl<007>ndrum imponam,
atque à $igno b. quod erit in circun$erentia $emicirculi, per hemicylindri conue-
xum erigam lineam, quæ ad $ubiectum planum perpendicular{is} $it, & æqual{<007>s}
c h. hoc e$t b q. & $it ea h s. tum ab s. $igno ad $igna b. & c. extrema dimetien-
t{is} circuli admota per hemicylindri conuexum veluti Lesbia aliqua regula, vel
pro ea, linea, hoc e$t filo tenui deducta, de$cribam per id conuexum cylindr<007>cam li-
neam, quæ $it b s c. rur${us}\’{que} in eo latere parallelogrammum hemicylindri, cui{us} al-
terum extremum in$idet $igno b. ab eodem $igno ad alt<007>tudinem b g. $ignabo $igne
g. & ab hoc ad d. $ignum in plano po$itum per conuexam $uperficiem hemicylin-
dri ducam lineam cylindricæ $imilem, quæ cylindricam b s c. $ecabit in aliquo $i-
gno, & $ecet in $igno k à quo in circunferentiam $emicirculi b c d. lineæ verò
h s. deducam parallelum, quæ $it k n. & connectam $igna n. & c. recta c n. &
ponam n k in plano coniunctam c n. ad angulos rectos, & perficiam triangulum
c n k. ducta linea c k. & a$$eram præcedentem Architæ ratiocinationem e$$e $i-
cut b c. ad c k. ita c k. ad c n. & $ic c n. ad c d. quod oportebat inuenire. Figu-
ram $ubieci.
Hemicylindri repræ$entatio.
Y B C H B K N M P A D C
[387]DE ARCHITEC. LIB. IX.
Sequitur, vt de me$olabio dicam. Constituatur tabella lignea oblonga, atque qua-
drilatera, ad regulam normam\’{que}, benè vndique leu<007>gata, $upra\’{que} eam, $i duo tan-
tum media perquiruntur, concinnentur tabellulæ tres ex ære, aut alia quau{is}
materia ad hoc op{us} idonea, quæ $int quàm tenui{$s}ima, ad regulam normam\’{que} fa-
bre factæ quadratæ, aut altera parte longiores, quarum vna <007>n tabellæ ligneæ me-
dio immobil{<007>s} locetur, aliæ verò duæ ad dextram altera, ad $inistram altera ita
con$tituantur, vt hærentes mediæ tabelluæ, altera quæ à dextr{is} e$t $upra eam, al-
tera quæ à $inistr{is} e$t, $ub eadem in planitie $ubiecta duci reduci\’{que} pro libito po$-
$it. Dextrum aut $inistrum quum dixero, ad ip$i{us} me$olab{ij}, non ad artific{is} po$i-
turam refero. In earum autem tabellarum $ingul{is} $ingula paria\’{que} omnino paralle-
logramma rectangula quatuor laterib{us} comprehen$a, & dimetiente à dextr{is} ad
$inistram deducto, tenui{$s}im{is} line{is} graphice appo$ite\’{que} de$cribantur, $ic vt primæ
$uperior{is} dexterior{is}\’{que} tabellulæ rectangulum dextrum habuerit lat{us}, inter b.
$uperi{us}, & c. $ignum inferi{us} comprehen$um, dimetientem\’{que} b f. lat{us} $inistrum
d f. hoc ip$um d f. $it proximi rectanguli lat{us} dextrum. cui{us} $i dimetiens fuerit
d h. $inistrum\’{que} lat{us} g h. hoc ip$um g h. $it commune $equenti parallelogrammo,
cui{us} $i erit dimetiens g m. in m. $ignum, <007>nferi{us} de$inet $inistrum e<007>{us} lat{us},
erunt\’{que} hæc tria parallelogramma, quum maximè extremæ tabellulæ $eductæ
vtrinque fuerint, in hunc modum di$po$ita, quum verò maximè in $e$e reductæ,
$uperiori ad perpendiculum $uppo$ita, atque ita fiet, vt $iue alteram, $iue vtranque
in hanc vel illam partem duxer{is}, reduxer{is}’ue, perpetuò tamen parallela tam la-
tera, quàm dimetientes rectangulorum in quou{is} $itu permaneant. Sin autem plu-
ra media perquiruntur, nam vnicum b<007>n{is} duntaxat tabellul{is} inuenire perquàm
facile e$t, quotquot fuerint inuestiganda plura duob{us}, totidem tabellulæ $imiles $i-
militer\’{que} di$po$itæ ad $inistram partem ad{ij}ciantur, vnica earum, $iue ea media
$it, $iue al<007>a quæu{is}, immobili manente. non enim quòd nulla earum immobil{is} $it
inueniri duo media, aut quotquot oportuerit, non poterunt. Verùm quum $it $uper-
uacaneum omnes mobiles e$$e, commodi{us} erit, mediam $tabilem constituere. erunt
autem, vt quæque erit dexterior, ita & $uperior ($uperiorem eam $emper appello,
quæ dum in vnum coguntur, $uperinducitur, inferiorem quæ $ubducitur) maiora
verò minoráue parallelogramma $int, non aliud intere$t, quàm quòd maiora præ-
$ertim\’{que} oblongiora exactiorem euidentiorem\’{que} v$um exhihient, at tabellulæ maio-
res, quàm futura $unt in e{is} parallelogramma, fru$tra atque inutiliter fient, præ-
ter margines tamen inferi{us} $uperi{us}\’{que}, qui obteguntur canalicul{is}, per quos mobi-
les tabellæ di$currunt, atque hos marg<007>nes in immobili tabella maiu$culos e$$e opor-
tet, vt intra e{as} marginum partes, quib{us} ea inferi{us} $uperi{us}\’{que} configitur, mobiles
aliæ tabellæ ab omni impedimento l<007>berè procurrant. Nam $inistror$um aliæ, præ-
ter vltimam, quæ ad dextram locata e$t, marginem extra parallelogrammi lat{us}
nullum habere po$$unt. Si tamen vltima $inistror$um, $i eadem atque aliæ omnes
dextror$um margine non omnino caruerint, commodiorem v$um præstabunt, tum
vt quàm maximè $eductæ $int, habeant tamen $ingulæ eos margines $ingul{is} pro-
xim{is} tabell{is} $uppo$itos, quos, dum mouentur, prætereuntes con$equantur, tum in
extrem{is} tabellul{is}, ea parte margin{is} extra rectanguli aream, aliqu{is} veluti vm-
bilic{us} eminens adhiberi po{$s}it, quò tabellæ in vtranque partem apti{us} impelli
[388]M. VITRVVII POLL.
queant, quanquam hoc non min{us} aptè fiet exigu{is} foraminib{us} in parallelogram-
morum are{<007>s} extra dimetientem terebrat{is}, in quæ ped{<007>s} circini aut alter<007>{us} rei
acumen, quo vtrinque ducantur, admittere po{$s}int. Erunt igitur parandæ tabellæ
adinuicem æquales, præter immob<007>lem, quam dixi aliquando longiorem e$$e opor-
tere, atque iuxta rationem $uperiorem quotquot eæ fuerint, collocandæ. Me$olab{ij} ad
eum modum constituti v$um iam exponam. S<007>nt rectæ lineæ, inter qu{as} oportet
duo aut plura media con$tituere. s. maior. t. minor. Fiat primi dexterior{is} $uperio-
r{is}\’{que} parallelogrammi dextrum lat{us}, quod po$itum e$t inter b c. $igna cont<007>neri,
æquale lineæ s. quoniam hæc fuit ma<007>or expo$itarum, deinde ex infimi, vltimi\’{que} ad
$inistram parallelogrammi $inistro latere, quod in m. $ignum datum fuit inferi{us}
de$inere, ab$cindam ab ea parte quâ m, $ignum po$itum e$t, $egmentum æquale t.
lineæ minori expo$itarum, quod $it m n. Tunc igitur tabellæ inuicem cogantur mo-
bilib{us} ver${us} $tabilem, $i qua $it, in $eip${as} mutuò deduct{is}, donec $ingula latera
omnium rectangulorum ad $inistram eorum po$ita $ecent $ingulos proximorum d<007>-
metientes, id\’{que} <007>n $ign{is}, quæ cum b. & n. $ub eadem recta l<007>nea dirigantur, $igna-
bo\’{que} ea omnium $ectionum $igna, erunt\’{que} huiu$mod<007> po$itura $egmenta laterum $ub
h{is} $ign{is} $ita, media cont n@a proportionalia inter s. & t. dat{as} line{as}, quod erat
inueniendum. Quòd $i lat{us} b c. primæ tabellulæ æquum non fuerit, $ed alteri{us}
ration{is} ad s. $i eandem etiam rationem habuerit $egmentum m n. ad t. eandem ha
bebunt media $egmenta alia ad media quæ perquiruntur. Si verò filum pertenue
à b. $igno in planitiem parallelogrammorum deductum per foramen quod $it in n.
demittatur libratum plumbo, quemadmodum in perpendiculo fieri videm{us},
v$um regulæ in me$olabio, ad explorandum, an ea omnia $igna $ub eadem linea
$int, commodiorem exhibebit. Neque videbitur forta{$s}{is} ab re hac alienum, lat{us}
vltimi parallelogrammi ver${us} $inistram, ex quo $egmenta ad magnitudinem
minorum linearum expo$itarum ab$cindi habent in $exaginta partes, veluti in mi-
nuta phy$ica foraminib{us} distinguere perpu$ill{is}, æqual<007>ter\’{que} inuicem distantib{us},
quorum $ummi medium $it in ip$o angulo parallelogrammi, in quem lat{us} ip$um
$uperi{us} de$init, vt filo, $icuti propo$u<007>m{us} pro regula adhibito, facili{us} $it in qua-
cunque ratione, quam numer{us} $exagenari{us} ad minorem habere pote$t, media pro-
portionalia inuenire. Sed non erit tunc tabella illa continua minorib{us} tabellul{is}
$ub{ij}cienda, quæ non $inet filum inferi{us} demitti, $ed regulæ $iue ligneæ, $iue æreæ,
$iue ex alia ad eam rem accommodata materia, in quadrilateri cuiu$dam rectan-
guli circunferentiæ $peciem di$ponendæ erunt, area peruia media atque inani re-
manente, qua perpendiculum per quancunque later{is} parallelogrammi partem $ub-
mi$$um l<007>bere peruagari po{$s}it, in\’{que} bin{is} harum regularum, quæ referunt qua-
drilateri longiora latera, canalicul{is} excauat{is} tabellulæ ad eundem modum, quo
$uperi{us}, concinnandæ. Ad hæc, vel $ub medio me$olabio ba$is altitudin{<007>s} ferè
quanta e$t me$olab{ij} longitudo, vel $ub $ingul{is} ei{us} angul{is}, $ingulæ eiu$dem al-
titudin{is} adhibendæ columellæ, quib{us} innixo me$olabio, atque in $ublimi po$ito,
perpendiculo loc{us} $it, quo præpendeat. Neque horum quicquam prohibebit, ne in
eodem me$olabio, regula, cùm op{us} fuerit, vti non po{$s}im{us}. E$$e autem quæ a$$erui,
media proportional<007>a $ic ostendam. De$cribam in $uperficie plana ha$ce l<007>ne{as},
quemadmodum me$olabio ad hanc parallelogrammorum formam redacto delinea-
[389]DE ARCHITEC. LIB. IX.
tæ $unt, & $iquidem trib{us} tantummodo me$olab{ij} tabell{is} v$i $im{us}, qu{as} ad
duo media inuestiganda $ufficere dixim{us} (neque enim $i plures $int, diuer$am
exigent demonstrandi rationem) erunt in ea de$criptione tria di$paria parallelo-
gramma rectangula, quorum primum maximum\’{que} ad dextram po$itum, erit
b c d f. idem quod in prima me$olab{ij} constitutione fuerat etiam b c d f. alterum
min{us} erit d f g h. tertium minimum g h n m. & connectam $igna b. & n. li-
nea recta b. n. <007>n qua per hypothe$im erunt $igna $ectionum, quorum quod e$t in
latere d f. appelletur q. quod in g h, appelletur r. producam\’{que} line{as} c m. & b n.
vltra m. & n. donec concurrant in $igno p. concurrent en<007>m per _V._ postulatum.
$iquidem angul{us} c b r. minor e$t angulo c b d recto per _IX._ communem $enten-
tiam, & angulum b c p. rect{us} e$t per hypothe$im. Et quoniam in primaria me$o-
lab{ij} constitutione priu$quam tabellæ loco mouerentur, triangulo b c f. & d f h.
& g h m. habuerunt $ingula $ingulos rectos angulos, & latera circum rectum an-
gulum in vno triangulorum, laterib{us} alteri{us} circum $imilem angulum fuerunt
æqualia. Erunt etiam per $extam _VI._ anguli c f b. & f h d. & h m g. adinui-
cem æquales. & per _XXVIII._ primi, lineæ b f. & g h. & r m. in hoc parallelo-
grammorum $itu mutuo etiam parallelæ: in$uper\’{que} quoniam triangula b c p. &
q f p. & r h p. & n m p. habent omnia angulum b p c. communem, & $ingula
$ingulos rectos per hypothe$im, a$$eram per _II._ communem $ententiam, & $ecun-
dam partem _XXXII._ primi e$$e æquangula. & per _IIII._ $exti. aut $i mau{is} per
_II._ eiu$dem habere latera proportionalia, e$$e\’{que} $icut b c. ad q f. $ic b p. ad q p. &
$icut q f. ad r h. $ic q p. ad r p. $icut\’{que} r h. ad n m. $ic r p. ad n p. Et deinde quo-
niam ad alterum lat{us} trianguli b p f. acta fuit parallel{us} q h. e$$e diui$im per _II._
$exti, $icut b q. ad q p. $ic f h. ad h p. & compo$itè per _XVIII._ quinti, $icut b p.
ad q p. $ic e$$e f p. ad h p. & quoniam ad lat{us} q f. trianguli q p f. acta e$t paral-
lel{us} r h. e$$e per ea$dem, $icut f p. ad h p. $ic q p. ad r p. & per _XI._ quinti, $ic
b p. ad q p. & rur${us} per ea$dem, $ic e$$e q p. ad r p. & r p. ad n p. quatuor\’{que} h{as}
line{as} e$$e proportionales b p. & q p. & r p. & n p. Sed osten$um e$t $icut b p. ad
q p. $ic habere b c. ad q f. & $icut q f. ad r h. $ic q p. ad r p. $icut\’{que} r h. ad n m.
$ic r p. ad n p. igitur per _XI._ quint<007> erunt & hæ etiam lineæ proportionales b c.
& q f. & r h. & n m. atque inter b c. & n m. duo proportional<007>a inuenta, quod
fuerat demon$trandum. E$t igitur & ratio ip$a lineæ b c. ad n m. lineam <007>n tres
$imiles & æquales rationes di$$ecta, quæ $iue fuerit dupla, $iue alia quæu{is} ratio.
dum n m. vel lat{us} $it dicti cubi per Corollarium _XXX._ vndecimi, vel referat
vnitatem, & b c. numerum cubi eiu$dem ration{<007>s} ad datum cubum per _VIII._
libri noni. & _XVI._ & _XVII._ $exti, erit vtrou{is} modo demonstratum
t h. lat{us} e$$e cubi ad datum cubum eandem rationem habent{<007>s}. &
ad id inuestigandum ratio perpetuò in vniuer$um\’{que}
tradita. Cui{us} perinde ac Geometricæ di$ci-
plinæ ignorantiam Apol-
lo vi${us} e$t ora-
culo expro-
ba$$e.
*
[390]M. VITRVVII POLL.
Me$olabii affiguratio.
B D G C B F D H M G Q N T O F B M P
_Itaque Architas Cylindrorum de$criptionibus, Erato$thenes_
_me$olabij ratione idem explicauerunt.]_ Eratosthenes epistola ad Ptole-
mæum ait Architam Tarentinum per hemicylindros demon$trabiliter quidem de-
$crip$i$$e, verùm vt id $ub manum duceretur, in v$um\’{que} caderet neutiquam a$$e-
qui potui$$e. Quamobrem $e forma$$e in$trumentum testatur, quod ni$i fallor hoc lo-
co me$olabium Vitruui{us} appellat. Emendandum autem apud Vitruuium pro cy-
lindrorum, hemicylindrorum ex Eratosthene, & ip$o Archita, referente Eutocio
A$calonita, loco à nob{is} $uprà memorato.
_Quod in$cribitur χ{ει}ροτόνΗκΤομ.]_ Ca$$a & nihili dictio e$t, $cribendum
χ{ει}ροτονΗτὸμ, vt $it $electarum comprobatarum\’{que} rerum commentari{us}. Plini{us} lib.
_XXIIII._ cap. _XVII._ chirocineta vocat, Diogenes Laërti{us} lib. _IX._ in ei{us} vita
cherniba, $iue problemata.
_Signans cera ex milto.]_ Id e$t miniata cerula, vt loquitur Cicero ad
Atticum lib. _XV._ & miniatula cerula, vt lib. _XVI._ quib{us} in loc{is} indicat At-
ticum, quæ in ip$i{us} $cript{is} non probaret, miniata cera notare $olitum. Quomodo hic
traditur Democrit{us}, quæ e$$et expert{us}, $igna$$e cera minio infecta, cui $ignum
annulo e$$et impre$$um. Id verò faciebat, vt quorum periculum non feci$$et, inter-
no$cerentur, & data occa$ione experiretur, aut $i ædere non po$$et, haberent, qui le-
cturi erant, quæ $equerentur. haberent & de quib{us} non liqueret. μίλτομ autem
Græcos etiam minium vocare vn{us} fuerit locupleti{$s}im{us} test{is} Plin. lib. _XXXIII._
cap. _VII._ Neque enim nob{is} $u$pecta e$t ea $criptio, etiam $i libro medic<007>nalium
epistolarum quarto vi$a fuerit Ioanni Manardo, inter eos, qui medicinam cum bo-
n{is} liter{is} coniunxere, publico omnium con$en$u celeberrimo. Nam μίλτ{ομ} vocabu-
[391]DE ARCHITEC. LIB. IX.
lum e$$e ΠολύσΗμομ vidi$$e Plinium non po$$um{us} non credere, vt Theophrasti at\’{que}
Dio$corid{is} ἄμμιομ, id e$t minium, exitialem vel tractantib{us} in officin{is} pulue-
rem $ignificarit, & eam, quæ Vitruuium ip$um, cæteros $ecut{is} rubrica vertitur,
quæque hausta non vni medetur morbo, tantum abe$t, vt re$pirando tracta noceat.
Nihilo $cilicet in$olenti{us} atque à Cel$o graui & medico, & Latinæ linguæ autore,
quinto ac $exto libr{is} non $emel minium Sinopicum pro milto Sinopica dictum e$t.
Neque video, cur ab Homero $ecundo Iliados libro Cephaleniorum & finit<007>morum
locorum ductæ ab Vly$$e naues μιλΤοΠάρΗοι vocatæ fuerint, quòd rubrica, $eu ea
$it $inop{is}, $eu $it fabril{is}, pict{as} habuerint pror{as}, ac non poti{us}, quòd minio, quan-
do e{as} commendare voluerit, & istud apud Romanos aliquot etiam po$t $ecul{<007>s} tan-
tæ fuerit autoritut{is}, vt Iou{is} ip$i{us} faciem fest{is} dieb{us} miniandam Cen$ores loca-
rint, & triumphantium corpora lini $olita legantur. Rubricæ verò pretium longè
min{us} fui$$e plerique omnes testentur. Quin & ip$e Plini{us} cum rubricam iam
Troian{is} temporib{us} in honore fui$$e Homeri autoritate tradit, μίλτ<033> quomodo ver-
ti queat, ostendit, rem ip$am non exprimit: quæ verò antè dixit, quæ\’{que} $ubiungit,
$i qu{is} peniti{us}, atque pen$iculati{us} legerit, ea ἄμμιομ intellexi$$e comprobauerint.
Itaque $emel de {ij}s ita $tatuo, rubricam, minium, & milton generaliter audiri, &
pro re nata, aut adiecto gent{is}, v$us’ue cognomine intelligi, ἄμμιομ verò nu$quam,
ni$i pro perniciali illa coccinei color{is} farina v$urpari Pro re nata fuer<007>t, cum apud
Cel$um libri quarti cap. de torminib{us} (ita enim {δι}υσ{εν}Τερίαμ vertit) leger{is} min{ij}
glebam aduer${us} intestinorum vlcera valere, pro Lemniaterra, $iue Lemnia $phra-
gide interpretari, ex Dio$coride cap. de Lemnia, & Galeno libro nono $implicium
medicamentorum, vbi de Samia terra tradit, vti & cum eundem libro quinto in
lenib{us} emplastr{is}, in pastillo ad $ordida vlcera, & libro $exto in liquido collyrio
Euelpid{is}, minium $impliciter dictum inuenies, pro Sinopica rubrica interpretari.
Non e$t tamen negligendum Serapion{is} minium, & quod in officin{is} venditur,
Dio$corid{is} & Galeni e$$e Sandycem. Miniculatorem Vlpian{us} Pandectarum lib.
_XXXVIII._ de oper{is} libert. vocat, qui minio maiu$cul{as} liter{as}, aut eiu$modi ali-
quid pingit.
_Non minus etiam plures philologicum.]_ Leu{is} menda, $ed anno-
tata, ne o$citantem lectorem moraretur. Scribendum philologi cum, distinct{is} dictio-
nib{us}. Qui autem e$$ent philologi, dixi in proœmio libri $exti.
Degnomonic{is} rationib{us}, ex rad{ij}s $ol{is} per vmbram in-
uent{is}, & mundo atque planet{is}. _CAP. IIII._
EA autem $unt diuina mente comparata, habent\’q; ad-
mirationem magnam con$iderantibus, quod vmbra
gnomonis æquinoctialis alia magnitudine e$t A the-
nis, alia Alexandriæ, alia Romæ, non eadem Placen-
tiæ, cæteris\’q; orbis terrarum locis. Itaque longe aliter
di$tant de$criptiones horologiorum, locorum mutatio-
nibus. Vmbrarum enim æquinoctialium magnitudinibus de$ignantur
[392]M. VITRVVII POLL.
analemmatorum formæ, ex quibus per$iciuntur, ad rationem locorum, &
vmbræ gnomonum, horarum de$criptiones. Analemma, e$t ratio con-
qui$ita $olis cur$u, & vmbræ cre$centis, à brumæ ob$eruatione inuenta, è
qua per rationes Architectonicas circini\’q; de$criptiones, e$t inuentus effe-
ctus in mundo. Mundus autem e$t omnium naturæ rerum conceptio
$umma, cœlum\’q; $yderibus conformatum. Id voluitur continenter cir-
cum terram atque mare, per axis cardines extremos. Nanque in his locis
naturalis pote$tas ita Architectata e$t, collocauit\’q; cardines tanquam cen
tra, vnum à terra & à mari in $ummo mundo, ac po$t ip$as $tellas Septen-
trionum. Alterum trans contra $ub terra in Meridianis partibus, ibi\’q;
circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, vt in torno per$e-
cit, qui Græcè πόλοι nominantur, per quos peruolitat $empiterno cœlum.
Ita media terra cum mari, centri loco naturaliter e$t collocata. His na-
tura di$po$itis, ita vti Septentrionali parte à terra excel$ius habeat altitu-
dine centrum, in Meridiana autem parte inferioribus locis $ubiectum à
terra ob$curetur, tunc etiam per medium, tran$uer$a & inclinata in Meri-
diem, circuli delata zona duodecim $ignis e$t conformata, quæ eorum
$pecies $tellis di$po$itis, duodecim partibus peræquatis, exprimit depi-
ctam à natura figurationem. Itaque lucentia cum mundo reliquo\’q; $y-
derum ornatu circum terram mare\’q; peruolantia, cur$us perficiunt ad
cœli rotunditatem. Omnia autem vi$itata & inui$itata temporum ne-
ce$situdine $unt con$tituta, ex quibus $ex $igna numero, $upra terram
cum cœlo peruagantur: cætera $ub terram $ubeuntia, ab eius vmbra ob-
$curantur. Sex autem ex his $emper $upra terram nituntur. Quanta pars
enim noui$simi $igni depre$sione coacta ver$atione $ubiens $ub terram oc-
cultatur, tantundem eius contrariæ ver$ationis nece$sitate $uppre$$a, rota-
tione circumacta trans è locis non patentibus & ob$curis egreditur ad lu-
cem. Nanque vis vna & nece$sitas vtrunque $imul Orientem & Occi-
dentem per$icit. Ea autem $igna cum $int numero XII. partes\’q; duodeci-
mas $ingula po$sideant mundi, ver$entur\’q; ab Oriente ad Occidentem
continenter, tunc per ea $igna contrario cur$u Luna, $tella Mercurii, Ve-
neris, ip$e Sol, item\’q; Martis, & Iouis, & Saturni: vt per graduum a$cen-
$ionem percurrentes, alius alia circuitionis magnitudine ab Occidente, ad
Orientem in mundo peruagantur. Luna die octauo & vige$imo, & am-
plius circiter hora, cœli circuitionem percurrens, ex quo cœperit $igno
ire, ad id $ignum reuertendo, perficit lunarem men$em. Sol autem $igni
$patium, quod e$t duodecima pars mundi, men$e vertente vadens tran$it:
ita duodecim men$ibus duodecim $ignorum interualla peruagando, cum
redit ad id $ignum vnde cœperit, per$icit $patium vertentis anni. Ex eo,
quem circulum Luna terdecies in duodecim men$ibus percurrit, eum Sol
ii$dem men$ibus $emel permetitur. Mercurii autem & Veneris $tellæ, cir-
[393]DE ARCHITEC. LIB. IX.
cum Solis radios, Solem ip$um, vti centrum, itineribus coronantes, regre$-
$us retror$um & retardationes faciunt. Etiam $tationibus, propter eam
circinationem, morantur in $patiis $ignorum. Id autem ita e$$e maxime
cogno$citur ex Veneris $tella, quod ea cum Solem $equatur, po$t occa-
$um eius apparens in cœlo, clari$sime\’q; lucens, Ve$perugo vocitatur: aliis
autem temporibus eum antecurrens, & Oriens ante lucem, Lucifer ap-
pellatur. Ex eo\’q; nonnunquam plures dies in vno $igno commorantur,
alias celerius ingrediuntur in alterum $ignum. Itaq; quod non æquè per-
agunt numerum dierum in $ingulis $ignis, quantum $unt moratæ prius,
tran$iliendo celerioribus itineribus perficiunt iu$tum cur$um. Ita effici-
tur, vti quod demorentur in nonnullis $ignis, nihilominus cum eripiunt
$e à nece$sitate moræ, celeriter con$equantur iu$tam circuitionem. Iter
autem in mundo Mercurii $tella ita peruolitat, vti trecente$imo & $exa-
ge$imo die per $ignorum $patia currens, perueniat ad id $ignum, ex quo
priore circulatione cœpit facere cur$um: & ita peræquatur eius iter, vt
circiter tricenos dies in $ingulis $ignis habeat numeri rationem. Veneris
autem cum e$t liberata ab impeditione radiorum $olis, XXX. diebus per-
currit $igni $patium, quo minus quadragenos dies in $ingulis $ignis pati-
tur, cum $tationem fecerit, re$tituit eam $ummam numeri in vno $igno
morata. Ergo totam circuitionem in cœlo, quadringente$imo & octoge-
$imo & quinto die permen$a, iterum in id $ignum redit, ex quo $igno
prius iter $acere cœpit. Martis verò circiter $excente$imo octoge$imoter-
tio die $yderum $patia peruagando peruenit eo, ex quo initium faciendo
cur$um fecerat ante: & in quibus $ignis celerius percurrit cum $tatio-
nem fecit, explet dierum numeri rationem. Iouis autem placidioribus
gradibus $candens contra mundi ver$ationem, circiter trecentis $exagin-
taquinque diebus $ingula $igna permetitur, & con$i$tit per annos XI. &
dies trecentos $exaginta tres, & redit in id $ignum, in quo ante XII. annos
$uerat. Saturni verò, men$ibus vndetriginta & amplius paucis diebus, per-
uadens per $igni $patium, anno nono & vige$imo, circiter diebus CLX. in
quo ante trice$imo fuerat anno in id re$tituitur: ex eo\’q; quo minus ab
extremo di$tat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ percurrendo
tardior videtur. Hi autem qui $upra $olis iter circinationes peragunt,
maxime cum in trigono fuerint, quod is inierit, tum non progrediuntur,
$ed regre$$us facientes morantur, donicum idem $ol de eo trigono in aliud
$ignum tran$ition\~e fecerit. Id autem nonnullis $ic fieri placet, quod aiunt
$olem cum longius ab$it ab$tantia quadam, non lucidis itineribus errantia
per ea $ydera ob$curatis morationibus impediri. Nobis verò id non vide-
tur. Solis enim $plendor per$picibilis & patens, $ine vllis ob$curationi-
bus e$t per omnem mundum, vt etiam nobis apparet, cum faciunt eæ
$tellæ regre$$us & morationes. Ergo $i tantis interuallis no$tra $pecies po-
[394]M. VITRVVII POLL.
te$tid animaduertere, quid ita diuinitatibus $plendoribus\’q; a$trorum iu-
dicamus ob$curitates obiici po$$e? Ergo potius ea ratio nobis con$tabit,
quòd feruor, quemadmodum omnes res, euocat & ad $e ducit (vt etiam
fructus ex terra $urgentes in altitudinem per calorem videmus, non mi-
nus aquæ vapores à fontibus ad nubes per arcus excitare) eadem ratione
$olis impetus vehemens radiis trigoni forma porrectis, in$equentes $tellas
ad $e perducit, & ante currentes, veluti refrenando retinendo\’q;, non pati-
tur progredi, $ed ad $e cogit regredi, & in alterius trigoni $ignum e$$e.
Forta$$e de$iderabitur, quid ita $ol quinto à $e $igno, potius quàm $ecun-
do aut tertio, quæ $unt propiora, faciat in his feruoribus retentiones. Ego
quemadmodum id fieri videatur exponam. Eius rad<007>i in mundo, vti tri-
goni paribus lateribus forma, lineationibus extenduntur: id autem nec
plus nec minus e$t ad quintum ab eo $igno. Igitur $i radii per omnem
mundum fu$i circinationibus vagarentur, neque extentionibus porrecti
ad trigoni formam linearentur, propiora flagrarent. Id autem etiam Eu-
ripides Græcorum Poëta animaduerti$$e videtur, ait enim, quæ longius
à $ole e$$ent, hæc vehementius ardere, propiora verò contemperata habe-
re: itaque $cribit in fabula Phaëtonte $ic, Kάιει τὰ Πόῤῥω, τὰ {δι}ἐγγὺς
{ὀύ}Ηρα\’τ ἔχ{ει}. Si ergo res & ratio & te$timonium Poëtæ veteris id o$ten-
dit, non puto aliter oportere iudicari, ni$i quemadmodum de ea re $upra
$criptum habemus. Iouis autem inter Martis & Saturni circinationem
currens, maiorem quàm Mars, minorem quàm Saturnus peruolat cur-
$um. Item reliquæ $tellæ, quo maiore ab$unt $patio ab extremo cœlo,
proximam\’q; habent terræ circinationem, celer<007>us percurrere videntur,
quod quæcunq; earum minorem circinationem peragens, $æpius $ubiens
præterit $uper<007>orem. Quemadmodum $i in rota, qua figul<007> vtuntur, im-
po$itæ fuerint $eptem formicæ, canales\’q; totidem <007>n rota facti $int circum
centrum in imo, accre$centes ad extremum, in quibus hæ cogantur circi-
nationem facere, ver$etur\’q; rota in alteram partem, nece$$e erit eas con-
tra rotæ ver$ationem nih<007>l minus aduer$us it<007>nera perficere, & quæ pro-
ximum centrum habuerit celerius peruagari, quæ\’q; extremum orbem
rotæ peraget, etiam $i æquè celeriter ambulet, propter magnitudinem cir
cinationis multo tardius perficere cur$um. Simil<007>ter a$tra nitentia con-
tra mundi cur$um, $uis itineribus perficiunt circuitum, $ed cœli ver$atio-
ne redundationibus referuntur quotidiana temporis circulatione. E$$e
autem alias $tellas temperatas, alias feruentes, etiam\’q; frigidas, hæc e$$e
cau$a videtur, quòd omms ignis in $uperiora loca habet $candentem flam
mam. Ergo Sol æthera, qu<007> e$t $upra $e, radiis exurens efficit candentem,
in quibus locis habet cur$um Martis $tella, itaque feruens ab ardore $olis
effic<007>tur. Saturni autem, quòd e$t proxima extremo mundo, tangit\’q;
congelatas cœli regiones, vehementer e$t frigida. Ex eo louis, cum inter
[395]DE ARCHITEC. LIB. IX.
vtriu$que circuitiones habeat cur$um, à refrigeratione calore\’q; eorum
medio, conuenientes temperati$simos\’q; habere videtur effectus. De zona
XII. $ignorum, & $eptem a$trorum, contrario\’q; eorum opere ac cur$u,
quibus rationibus & numeris tran$eunt ex $ignis in $igna, & circuitum
$uum perficiant, vti à præceptor<007>bus accepi, expo$ui: nunc de cre$centi lu-
mine Lunæ, diminutione\’q;, vti traditum e$t nobis à maioribus, dicam.
Bero$us, qui à Chaldeorum ciuitate $iue natione progre$$us in A$ia etiam
di$ciplinam patefecit, ita e$t profe$$us, pilã e$$e ex dimidia parte canden-
tem, reliqua habere cæruleo colore. Cum autem cur$um itineris $ui per-
gens $ubiret orbem $olis, tunc eam radiis, & impetu caloris corripi, con-
uerti\’q; candentem, propter eius proprietatem luminis ad lumen. Cum
autem ea euocata ad $olis orbes $uperiora $pectet, tũc inferiorem partem
eius, quòd candens non $it, propter aëris $imilitudinem ob$curam videri,
cum ad perpendiculum extet ad eius radios totum lumen ad $uperiorem
$peciem retineri, & tunc eam vocari primam. Cum præteriens vadit ad
Orientis cœli partes, relaxari ab impetu $olis, extremam\’q; eius partem
candentiæ, oppido quàm tenui linea ad terram mittere $plendorem, & ita
ex eo eam $ecundam vocari. Quotidiana autem ver$ationis remi$sione,
tertiam, quartam indies numerari, $eptimo die Sol cum $it ad Occiden-
tem, Luna autem inter Orientem & Occidentem medias cœli teneat re-
giones, quod dimidia parte cœli $patio di$tet à $ole, item dimidiam can-
dentiæ conuer$am habere ad terram. Inter Solem verò & Lunam cum
di$tet totum mundi $patium, & Luna Orientis orbem Sol retro$piciens,
cum tran$it ad Occidentem, eam quod longius ab$it à radiis remi$$am,
quartadecima die plena rota totius orbis mittere $plendorem, reliquos\’q;
dies decre$centia quotidiana ad perfectionem lunaris men$is, ver$ationi-
bus & cur$u à $ole reuocationibus, $ubire rotam, radios\’q; eius etiam men-
$truas dierum efficere rationes. Vtiautem Ari$tarchus Samius Mathe-
maticus, vigore magno rationes varietatis di$ciplinis de eadem reliquit,
exponam. Non enim latet, Lunam $uum proprium\’q; non habere lumen,
$ed e$$e vti $peculum, & à Sol<007>s impetu recipere $plendorem. Nanque Lu-
na de $eptem a$tris circulum prox<007>mum terræ in cur$ibus minimum per-
uagatur. Itaque quot men$<007>bus $ub rotam $olis radios\’q; primo die ante-
quam præterit latens ob$curatur, & quoniam e$t cum $ole, noua vocatur:
po$tero autem die, quo numeratur $ecunda præteriens à $ole, v<007>$<007>tationem
facit tenuem extremæ rotundationis. Cum triduum rece$sit à $ole cre$cit
& plus illuminatur: quotidie verò d<007>$cedens cum peruenit ad diem $epti-
mum, di$tans à Sole Occ<007>dente circiter medias cœli regiones, dimidia lu-
cet, & eius quæ ad $olem pars $pectat, ea e$t illuminata. Quarto autem
decimo die, cum in diametro $patio totius mundi ab$it à $ole, perficitur
plena, & oritur cum $ol $it ad Occidentem, ideo quod totum $patium
[396]M. VITRVVII POLL.
mundi di$tans con$i$tit contra, & impetu $olis totius orbis in $e recipit
$plendorem. Septimodecimo die cum Sol oritur, ea pre$$a e$t ad Occi-
dentem, vige$imo & altero die cum $ol e$t exortus, Luna tenet circiter
med<007>as cœli regiones, & id quod $pectat ad $olem, habet lucidum, in reli-
quis ob$cura. Item quotidie cur$um faciendo, circiter octauo & vige$imo
die $ubit radios $olis, & ita men$truas perficit rationes. Nunc vt in $ingulis
men$ibus $ol $igna peruadens, auget & minuit dierum & horarum $patia,
dicam.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Ea autem $unt diuina mente comparata.]_ Quæ $uperiora $unt tria
capita, videntur pars e$$e proœm{ij} Hoc autem libri initium.
_Quòd vmbra gnomonis æquinoctialis, & c.]_ Spectat istud ad ho-
rologiorum rationem, de qua infrà cap. _VIII._ $at{is} multa præcipit.
_Mundus autem e$t omnium naturæ rerum conceptio $um-_
_ma.]_ Mund{us} cui{us} circunflexu teguntur cuncta, à perfecta ab$oluta\’{que} elegantia
ita appellat{us}, vt à Græc{is} Ηόσμ<010>, alio nomine cælum dicitur à cælando, de$cri-
pto c<007>rculo, qui $ignifer vocatur in duodecim animalium effigies, autore Plinio li-
bri _II._ cap. _IIII._ Al{ij}s placet à concauitate dictum cœlum, Ηοῖλομ enim id e$t,
quod concauum. Id apud Laërtium Diogenem legi e$$e $phæram volubilem, & im-
men$um tectum. Plato in Timæo, Mercuri{us} Tri$megist{us} in Pimandro, Alcino{us}
lib. de doctrina Platon{is}, Iamblic{us} libro de myster{ij}s, & Syne$i{us} lib. de $omn{ij}s,
tradunt mundum e$$e animal, vt hoc quoque non præteream.
_Id voluitur continenter circum terram.]_ Vnde & æther vocat{us}
e$t, ab æterno & irrequieto ambitu, qua$i ἀεὶ θέωμ, id e$t $emper currens. Qua in
$ententia video fui$$e Aristotelem. Al{ij} ἀΠὸ {των} ἀεὶ θέρεμ, Ἠτοι θ{δρ}μαίν{ει}μ, id
e$t à $emper calefaciendo. Annotauit ex Homero Galen{us} comment. _IIII._ in $extum
de morb{is} vulgarib{us} Hippocrat{is} librum, Veteres cœlum nos ambiens exqui$ite
purum, æthera, nebulo$um verò, aëra vocare con$ueui$$e.
_Per axis Cardines extremos.]_ Ἅξωμ Ηόσμ{ου} (inquit Procl{us}) ’σδὶμ Ἡ
διάμετρ<033> πε{ρὶ} Ἡμ ςρέφετ{αι}, hoc e$t. Ax{is} mundi e$t dimetiens circum quem ver-
$atur. # Lucan{us} libro _I._
Aether{is} immen$i partem $i pre$$er{is} vnam,
Sentiet ax{is} on{us}_ # Et Prudenti{us}
Et $ci$${us} ax{is} cardinem mundi ruent{is} $oluerit.
Homer{us} (cui vt Poëtæ multa fingere licuit) tam vastam molem non putauit pen-
dentem volui dicendam, $ed Atlantem tradit column{as} habui$$e, quib{us} terram,
cœlum\’{que} $ustineret. Ver${us} ex primo libro Ody$$eæ ad$cribam.
Ἅτλαντ<033> θυγὰτΗρ ὁλοόφρον<033>, ὅσ τε θαλά{ος}Ης
ΠάσΗς β{\’δν}θεα οἶ{δι}εμ, ἔχε ζέ τε Ηίονας ἀυ τὸς
ΜαΗρὰς, ἁι γαιάμ τε Ηὰι ὸυρανὸμ ἀμφὶς ἔχομσι.
[397]DE CHITEC. LIB. IX.
_Alterum trans contrà $ub terra.]_ Duriu$culum loquendi gen{us}, qua-
lia non pauca $unt hui{us} autor{is}.
_Ibíque circum eorum cardinum orbiculos.]_ Scribo, circum eos car-
dines. Quod Sulpitian{us} codex agno$cit, vt $it $en${us}, Perfecit circũ ax{is} cardines, id
e$t extrem{as} partes, & veluti cnodaces, orbiculos, qui à Græc{is} Πόλοι vocantur,
qua$i dic{as} vertices, quòd in e{is} cœlum perpetuò vertatur, quemadmodum torn{us}
in armill{is}. Autores al{ij}, quos ego viderim, magno con$en$u dicunt cœlum circum
axem volui, cui{us} extrema duo puncta vocentur poli. Quæ $ententia recepta pro-
bata\’{que} e$t. Vnum Varronem video in eadem ferè $ententia cum Vitruuio fui$$e, vt
ex Gell{ij} lib. _III._ cap. _X._ deprehendim{us}.
_Qui Græcè πόλοι nominantur.]_ Latini vertices dixerunt, vti Virgi-
li{us} primo Georg. Plini{us} lib. _II._ cap. _XV._ & al{ij} Græcos imitati, qui πόλ{ου}ς. à
Πολέω, id e$t verto nominarunt. Poli duo $unt, arctic{us}, $iue boreal{is}, & antarcti-
c{us}, $iue austral{is}.
_Omnia autem vi$itata & inui$itata.]_ Id e$t quæ videntur, & non
videntur. Apulei{us} libro quarto de a$ino, dicit noctem vi$itatam pro con$pecta. Ci-
cero autem in oratione de aru$picum re$pon$is, inui$a pro non vi$a v$urpauit, &
C. Iuli{us} Cæ$ar de bello ciuili, libro $ecundo. Communi, ait, fit vitio naturæ, vt in-
ui$is, latitantib{us}, atque incognit{is} reb{us} mag{is} confidam{us}, vehementi{us}\’{que} exter-
reamur.
_Luna, $tella Mercurij, & c.]_ Ab h{is} $eptem $tell{is}, qu{as} πλανἨτας Græ-
ci, multi ex nostr{is} erratic{as}, Nigidi{us} apud Gellium errones vocat, $unt appellati
ab Aegypt{ij}s primùm hebdomad{is} dies, Saturni, Sol{is}, Lunæ, Mart{is}, Mercur{ij}, Iou{is},
& Vener{is}, quos hodie partim, Sabbatum, Diem Dominicum, Lunæ, Mart{is}, Mer-
cur{ij}, Iou{is} & Vener{is}: partim Sabbatum, Diem Dominicum, feriam $ecundam,
tertiam, quartam, qu<007>ntam, & $extam dicim{us}, id\’{que} autore Imper. Con$tantino, $i
vera tradit Nicephor{us} in ei{us} encomio (Syluestro enim Pontifici Romano tribuit
Bed{as} capite octauo libri de natura rerum) Sabbati appellationem retinentes, quia
De{us} omnia cum crea$$et, eo die, id e$t $eptimo quieuit, & à Dominico hebdomada
inchoantes, quia $it eo die _CHRISTVS_ Seruator & Redemptor noster à mortu{is}
à patre $u$citat{us}. Philastri{us} quidem certè Epi$cop{us} Brixien$is in libro de hære-
$ib{us} tradit Deum nomina dierum ab origine mundi appella$$e primum, $ecun-
dum, tertium, quartum, quintum, $extum, $eptimum. Ordin{is} autem illi{us} cau${as}
apud Dionem libro trice$imo$eptimo, qui prim{us} e$t eorum, qui ad hanc diem pro-
dierunt, & Ioannem Oxiphilinum in ei{us} epitome legim{us} du{as}, qu{as} vt poteri-
m{us} quoniam neuter eorum adhuc in man{us} omnium venit, nec ali{us}, quem lege-
rim prodiderit, non tam vertem{us}, quàm explicabim{us}, eo\’{que} libenti{us}, quòd memini
ea de re quæ$itum e$$e ab Antonio Angelo Ambiano, amico & benè docto viro,
cum ip$e Con$tantinopoli, ego Roma in Galliam reuer$i, Lutetiæ apud Ioannem Per-
rellum ciuem meum, meæ\’{que} olim pueritiæ in$titutorem atque moderatorem, nunc
verò primæ celebritat{is} medicum cœnarem{us}. Occa$ionem autem attulerat liber
Theodori Ga<052>œ περὶ μ{ηυ}ῶμ à Perrello ante annos viginti $umma fide, & pari ele-
gantia ver${us}. Prima igitur ratio hæc e$t. cum existimarent Aegypt{ij} planetarum
eum e$$e ordinem, vt orb{is} $umm{us} Saturni diceretur, proxim{us} Iou{is}, terti{us}
[398]M. VITRVVII POLL.
Mart{is}, quart{us} Sol{is}, quint{us} Vener{is}, $ext{us} Mercur{ij}, $eptim{us} Lunæ, diate$$aron
harmoniæ rationem habentes, quòd in ea v{is} omn{is} mu$ica cont<007>neretur, orbium
tetrachorda $eptem commenti $unt, quorum $ingul{as} prim{as} $tell{as} $ingul{is} hebdo-
mad{is} dieb{us} a{$s}ignarent. Primum tetrachordum à Saturno ad Solem concipiebant,
$ecundum à Sole ad Lunam, tertium à Luna ad Martem, quartum à Marte ad
Mercurium, quintum à Mercurio ad Iouem, $extum à Ioue ad Venerem. Inde fa-
ctum, vt prim{us} dies $it appellat{us} Saturni, quia primi tetrachordi princeps erat
Saturn{us}, & pari ratione $ecund{us} Sol{is}, terti{us} Lunæ, quart{us} Mart{is}, quint{us}
Mercur{ij}, $ext{us} Iou{is}, & $eptim{us} Vener{is}. Altera ordin{is} ratio e$t. Cùm natura-
l{is} dies quatuor & vigint<007> hor{is} con$taret, primam dabant Saturno, $ecundam Io-
ui, tertiam Marti, quartam Soli, quintam Veneri, $extam Mercurio, $eptimam Lu-
næ: rur${us} octauam Saturno, nonam Ioui, ac deinceps ad vice$imamquartam, quæ
Mart{is} cum e$$et, contingebat, vt proximæ diei prima e$$et Sol{<007>s}, tertiæ Lunæ, quar-
tæ Mart{is}, quintæ Mercur{ij}, $extæ Iou{is}, & $eptimæ Vener{<007>s}. Ex eo dieb{us} hebdo-
mad{is} planetarum inditum e$t præ$idium, quos memorato ratiocinio prim{<007>s} hor{is}
præe$$e contigerat. Quem morem receperunt longo po$t tempore, & non ita pridem,
$i Oxiphilino credim{us}, Græci, & Romani. Et reuera, vt leg{as} omnia omnium anti-
quorum monimenta, nunquam reperi{as} eam dierum appellationem. Nam vt de
Græc{is} loquamur, ex He$ychio, Polluce, Suida, Ga<052>a, cæter{is}, manifestum e$t eos
men$em in tres decad{as} partitos e$$e, ἱςαμ{έν}{ου} μ{ην}ὸς μεσο{μ\~ν}τ<033> & φθίνοντ<033>. &
primam ἱςαμένου diem, ν{ου}μ{ην}ίαμ voca$$e, $ecundam {δι}{σι}τέραμ ἱςαμ{έν}{ου}, nume-
rum $equentes ad δεΗάτΗμ ἱςαμ{έν}{ου}. Inde primam μεσο{ιῶ}τ<033> dixi$$e πρώτ{ην} ἐπὶ
{δι}έΗα, $ecundam δ{σν}τέραμ ἐπὶ {δι}έΗα, con$equentes ad {ἐι}Ηἀ{δι}ας. Postremò φθί-
νοντος primam appella$$e, {δι}εΗάτ{ην} φθίνοντ<033>, $iue πρώτ{ην} ἐπὶ {ἐι}Ηά{δι}, $ecundam
{ἐν}νάτ{ην} φθίνοντ<033>, $iue {δι}{συ}τέραμ ἐπὶ {ἐι}Ηά{δι}, $ic deinceps progredientes ad ἕν{ην}
Η{ὰι} νέαμ. Romanos autem men$em diui$i$$e in Calend{as}, Non{as}, & Id{us}, tam tritum
e$t, vt vel puer{is} ex libello horariarum precum notum $it.
_Ab Occidente ad Orientem in mundo peruagantur.]_ Omnium
errantium $iderum id e$t planetarum meat{us} contrarium mundo cur$um agere, id
e$t læuum $emper, illo in dextram præcipiti, tradit Plini{us} lib. _II._ cap. _VIII._ Quo
in loco aduertendum, læuum appellari Orientalem mundi partem, dextrum vero
Occidentem, contrà quàm $it Geographorum placit{is} traditum, ip$is $cilicet contra-
ria ratione vtentib{us}, id\’{que} autore etiam Aristotele. Varro libro $exto de Latina lin-
gua eiu$dem fuit $ententiæ cum Vitruuio. Ei{us} templi (de cœlo loquitur) partes qua-
tuor dicuntur, Sin<007>stra ab Oriente, dextra ab occa$u, antica ad Meridiem, postica
ad Septentrionem. Hetru$ci aru$pices, vti ab Higino in libro de agrorum con$titutio-
nib{us} traditum e$t, dextram partem orb{<007>s} terrarum appellauerunt eam, quæ Septen-
trioni $ubiaceat, $inistram verò, quæ ad Meridianum terræ occa$um. Augures in
Meridie con$titui$$e, ex Liu{ij} libro primo ab vrbe condita liquet.
_Luna die octauo & vige$imo & amplius circiter horam.]_
Plini{us} lib. _II._ cap. _IX._ fieri ait vicen{is} dieb{us} $epten{<007>s}\’{que}, & tertia diei parte. Mar-
tian{us} Capella lib. _VIII._ viginti $eptem dieb{us} & be$$e. Ca{$s}iodor{us} lib. Variarum
_XI._ triginta dieb{us}. Sed præstat ei{us} de planetarum cur$u verba referre. Satur-
n{us} (ait) ann{is} triginta con$tituta $ibi cœli $patia peruagatur. Stella Iou{is} duodecim
[399]DE ARCHITEC. LIB. IX.
ann{is} attributam $ibi regionem illustrat. Mart{is} $yd{us} <007>gnea celeritate raptatum,
decem & octo men$ib{us} deputata $ibi di$currit. Sol anni $patio Zodiaci circuli $igna
præteruolat. Astrum Vener{<007>s} men$ib{us} quindecim $patia conce$$a tran$cendit. Mer-
curi{us} velocitate $uccinct{us}, tredecim men$ib{us} propo$ita $ibi interualla præterue-
hit. Luna peculiari nob{is} vicinitate proximior, triginta dieb{us} peragit, quod anni
$patio Sol aure{us} circumuect{us} impleuerit. V$que huc Ca{$s}iodor{us}. Qui ratiocinio
mag{is} $ubtili vtuntur, ex Ptolemæo, Alfon$i\’{que} tabul{is}, Saturno tribuunt dies decies
mille, $eptingentos, quadraginta $ex, id e$t annos viginti nouem, dies centum quin-
quaginta quatuor, & hor{as} ferè quinque. Ioui dies quater mille, trecentos triginta
& vnum, id e$t annos vndecim, dies tercentum & tredecim, & hor{as} fere qua-
tuordecim. Marti dies $excentos octoginta $eptem, & horam vnam, id e$t annum
vnum, dies trecentos, & viginti vnum, hor{as} decem & nouem, & minuta ferè
decem. Soli dies trecentos $exaginta quinque, hor{as} quinque, & minuta ferè qua-
draginta nouem. Veneri totidem, Mercurio totidem: Lunæ dies viginti $eptem, hor{as}
$eptem, & minuta ferè quadraginta. Neque tamen existimandum e$t, planetam
$icuti hominem aut formicam per $e moueri, ita enim qua$i au{is} aërem, aut pi$c{is}
aquam penetrando rumperet, quòd ab incorruptili $it corpore alienum, $ed mouetur
ab orbe quodam distincte, & ad id destinato, in Orientem. Alioquin impetu primi
mot{us} mouetur ad Occidentem.
_Perficit $patium vertentis anni.]_ Sol{<007>s} $icut reliquarum planetarum
meat{us} e$t duplex, altero quoties ab ortu in occa$um cum mundo corripiuntur, alte-
ro ip$i $uum circulum contra mundum perficiunt. Sol itaque _CCCLXV._ dieb{us},
& quadrãte ferè, id e$t annuo $patio cur$um $uum peragit. Ita ferè $tatuunt omnes.
Iuxta verò Alfon$i $upputationem, quæ cæter{is} præ$tare cen$etur, ver{us} anni cir-
cuit{us} e$t dierum trecentorum $exaginta quinque, horarum quinque, & quadra-
ginta nouem $exage$imarum alteri{us} horæ, & præterea partium $ecundæ $exage-
$imæ $edecim. Sic fiet men$is dierum triginta, horarum decem, minutiarum prima-
rum viginti nouem, $ecundarum $ex, tertiarum viginti. Galen{us} autem tertio com-
mentario in prognostica Hippocrat{is}, explicans verba illa, Neque ann{us}, neque men-
$es integr{is} numerari dieb{us} po$$unt, tradit vnumquenque men$em minorem e$$e
triginta dieb{us}, maiorem verò nou\~e & viginti, nominatum\’{que} e$$e ab antiqu{is} men-
$em temp{us} inter du{as} Lunæ coitiones intercidens: $ed & ip$e Hippocrates lib. de
$eptime$tri part{us} duos men$es ait nou\~e & quinquaginta ferè dieb{us} ab$olui, decem
verò $eptem dierum quadragen{is}. Solem Orphe{us} in hymn{is}, $iue Onomacrit{us}, vt
existimat Pau$ani{as}, Ηόσμχ ὄμμα, id e$t mundi oculum vocat. Ambro$i{us} præter
id, iucunditatem diei, & cœli pulchritudinem lib. _IIII._ hexameron appellat. Ho-
mer{us} eum cuncta intueri & audire ad$irmat, Ήέλιοσθ’ ὅς πάντ’ ἐφορᾶς (inquit)
Η{ὰι} πἀντ’ ἐπαΗ{ου2}ες, & apud Ammianum libro vige$imoprimo inueni{as} mundi
mentem dici.
_In mundo Mercurij $tella, & c.]_ Proximum Veneri Mercur{ij} $yd{us}
autore Plinio lib. _II._ cap. _VIII._ à quibu$dam appellatum Apollin{is}, inferiore cir-
culo fertur nouem dieb{us} ocyore ambitu, modò ante Sol{is} exortum, modò po$t occa-
$um $plendens, nunquam ab eo viginti partib{us} remoti{us}.
_Ergò totam circuitionem in cœlo quadringente$imo &_
[400]M. VITRVVII POLL.
_octoge$imo & quinto die permen$a.]_ Scribit Plini{us} memorato loco Ve-
nerem $igniferi ambitum peragere tricen{is} & duodequinquagen{is} dieb{us}, ab So-
le nunquam ab$istentem partib{us} $ex atque quadraginta longi{us}. Hoc ex Timæi
$ententia.
_Iouis autem placidioribus gradibus $candens color mundi_
_ver$ationem.]_ Typographi negligentia pro contra $criptum e$t color. Quod non
monui$$em, ni$i $cirem nulli{us} penè momenti mend{as} o$citantem lectorem aliquan-
do retardare. Sed quod ad rem $pectat, tradit Plini{us} dicto loco, Iou{is} circulum cir-
cumagi duoden{is} ann{is}.
_Saturni verò.]_ Saturnum, quem Græci phænona vocant, $ummum e$$e $y-
d{us}, & maximo ambire circulo, ac trige$imo anno ad breui{$s}ima $ed{is} $uæ princi-
pia regredi, certum e$$e tradit Plini{us}.
_Maximè cum in trigono fuerint, quod is inierit.]_ Sunt omnino
quatuor a$pectuum genera, quod alibi testati $um{us}, trigon{us}, tetragon{us}, hexago-
n{us}, & aduer${us} $ex $ign{is}. De quib{us} Iouian{us} Pontan{us} cœlestium rerum libro
primo. Qui planeta distat ab alio interuallo $ignorum quatuor, eum dicem{us} alte-
rum trigono re$picere, trianguli\’{que} figura notari $olet. Si distabit trium $ignorum $pa-
tio, tetragonum dicem{us}, quadrati\’{que} forma effingitur. Si aberit $ignorum duorum
interuallo, hexagonum vocabim{us}, asteri$co quidem notatum. Oppo$itum $ex $ign{is},
$iue diametralem, notam{us} $igno octonar{ij} numeri, id e$t nota non di{$s}imili ei, qua
octonarium numerum $ignificare $olent, qui hac tempestate non admodum ve-
tusta $upputandi ratione vtuntur, per not{as} qu{as} algoristic{as} ab Ind{is}, vt existi-
mo, mutuato vocabulo (Indicæ enim hæ decem figuræ, _1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. & 0,_
t<052>iphra, e$$e perhibentur, vti à Georgio Valla traditur Arithmeticœ libro tertio)
vulgò appellant. Itaque trigon{us} fit interuallo inter duos planet{as} _CXX._ partium,
tetragon{us} _XC._ hexagon{us} _LX._
Oppo$itio _CLXXX._ nam tot{us} cir-
A$pectuum figura.
A D _a$pect{us} trigon{us}._
A C _a$pect{us} tetragon{us}._
A B _a$pect{us} hexagon{us}._
A E _a$pect{us} diametral{is}._
C D B E A
cun$cription{is} ambit{us} e$t par-
tium _CCCLX._ Saturn{us}, Iupi-
ter, Mars, & Luna, à Sole figur{is}
distare po$$unt omnib{us}. Ven{us}
& Mercuri{us} nulla. Mercuri{us}
quidem certè cum plurimum ab-
e$t, partib{us} ferè quinquaginta
d<007>stat. Figuram a$pectuum $ub-
iecim{us}.
_Donicum idem Sol.]_
Vocabulum Plautinum & Cato-
[401]DE ARCHITEC. LIB. IX.
nianum, vt $uprà lib. _III._ cap. _III._ Cato de re rustica cap. _CLXI._ V$que licebit
vell{as}, donicum in $emen vider{is} ire.
_De eo trigono in aliud $ignum tran$itionem fecerit.]_ Paulo
mox $e interpretatur, cum ait, In alteri{us} trigoni $ignum e$$e.
_Aquæ vapores à fontibus ad nubes per arcus excitari.]_ Ar-
c{us}, quem Irim vocant, cau$am e$$e $cribit Plini{us} lib. _II._ cap. _LIX._ radium Sol{is}
immi$$um cauæ nubi repul$a acie in Solem refractum, colorum\’{que} varietatem mi-
xtura nubium, aër{is} ignium\’{que} fieri: n<007>$i Sole aduer$o non fieri, nec vnquam, ni$i di-
midia circuli forma, nec noctu, nec vnquam plures $imul, quàm duos. De Iri mul-
ta apud Nicephorum Blemidem lib. Meteoron, Ammianum lib. _XX._ Aristotelem
lib. _III._ eiu$dem argumenti, & Senecam naturalium quæstionum libro primo-
Signum autem e$$e pluuiæ vel vn{us} Valeri{us} Flacc{us} Argonauticon l<007>b. _IIII._
testimonio e$$e po{$s}it:
Quid memorem, qu{as} Ir{is} aqu{as}, qu{as} torqueat ancon.
_Solis impetus vehemens, radijs trigoni forma porrectus.]_
Scribendum e$$e porrect{is} $exto ca$u, numeri multitudin{is}, argumento e$t, quod
postea $equetur. Ei{us} rad{ij} in mundo vti trigoni parib{us} laterib{us} forma, lineatio-
nib{us} extenduntur.
_Κ{αί}ε τὰ Πόῤῥω, τὰ {δι}’ ἐ{γΓ}ὺς ἔυΗρατ’ ἔχε.]_ Id e$t, vrit longinqua, propinqua
verò temperat.
_Ex eo Iouis cum inter vtriu$que circuitiones habeat cur$um.]_
Hoc dixit lib. _VI._ cap. _I._ Iou{is}, inquit, $tella inter Mart{is} feruenti{$s}imam, & Satur-
ni frigidi{$s}imam media currens temperatur.
_De Zona XII. $ignorum.]_ Zodiacum, $iue $igniferum appellat Zonam.
Manili{us} verò baltheum & fa$ciam. Ei{us} $unt verba,
# Sed nitet ingenti $tellat{us} balthe{us} orbe,
# In$ignem\’{que} facit cælato lumine mundum,
# Et ter vicen{as} partes patet atque trecent{as}
In longum, b{is} $ex late$cit fa$cia partes.
_Non enim latet Lunam $uum propriúmque non habere lu-_
_men.]_ Præter alios omnes, Plin<007>{us} lib. _II._ cap. _IX._ a$$erit Lunam in totum mu-
tuata à Sole luce fulgere, tantum\’{que} ex terr{is} ostendere, quantum ex Sole ip$a conci-
piat. Hoc idem dicit Galen{us} libro tertio de dieb{us} decretor{ij}s. Hinc illud Ciceron{<007>s}
in $omnio Scipion{is}, Vltima cœlo, citima terr{is}, luce lucebat aliena. Euripides <007>n Phœ-
ni{$s}{is} Lunam Sol{is} e$$e filiam dicit, quod ab eo lumen mutuata quodammodo gigni
videatur. O filia Sol{is} Luna (inquit) ὦ θύγαΤ{σρ} ἀελί{ου} σελάνα. Sed quid prohi-
bet & istud ex Græcorum Latinorum\’{que} commentar{ij}s addere. Lunam in coitu, e$$e
$iue $ilere dici, quando in eadem parte erit, in qua Sol, Varro intermen$truum, Fir-
mic{us} Matern{us} $ynodicam, al{ij} interlunium vocant. Genituram verò intelligi,
cum à Sole abe$t partes _XV._ Ortum, cum abe$t partes _XXX._ μ{ην}οεδ\~Ν, $iue cornicu-
latam, aut curuam in cornua, cum abe$t partes _LX._ $exangulam\’{que} facit mundi ad
Solem figuram, {δι}ιάτομομ, $iue {δι}ιχότομομ, id e$t diuiduam, $iue æqua portione di-
ui$am, cum aberit partes _XC._ quadrangulam\’{que} efficit cum Sole figuram. Ἀμφί-
Ηυρτομ, $iue dimidio orbe maiorem, cum _CXX._ partes à Sole abfuerit, & triangu-
[402]M. VITRVVII POLL.
lam facit mundi ad ip$um figuram. πανσέλ{ην}ομ, id e$t $inuatam in orbem, $iue
plenam, cùm e$t in diametro cum Sole, abe$t\’{que} _CLXXX._ partes. Lege Marcellinum
Ammianum libro _XX._
_Itaque quot men$ibus $ub rotam Solis.]_ De hoc dicendi genere af-
fatim dicam l<007>b. _X._ cap. _VII._
_Sol $igna per$uadens.]_ Facile e$t cuiu{is} vel negligenter con$ideranti ty-
pographi negligentiam arguere, & pro per$uadens, peruadens $ub$tituere: $ed no-
luim{us} in re etiam minima lectori delicato non con$ultum.
De Sol{is} cur$u per duodecim $igna Zodiaci.
_CAP. V._
IS nanque cum Arietis $ignum init, & partem octauam
peruagatur, perficit æquinoctium vernum: cum pro-
greditur ad caudam Tauri, $ydus\’q; Vergiliarum, è
quibus eminet dimidia pars prior Tauri, in maius $pa-
tium mundi, quàm dimidium procurrit, procedensad
Septentrionalem partem. E Tauro cum ingreditur
in Geminos, exorientibus Vergiliis magis cre$cit$upra terram, & auget
$patia dierum: deinde è Geminis cum init ad Cancrum, qui breui$simum
tenet cœli $patium, cum peruenit in partem octauam perficit $ol$titiale
tempus: & pergens peruenit ad caput & pectus Leonis, quod eæ partes
Cancro $unt attributæ. Ex pectore autem Leonis & finibus Cancri, So-
lis exitus percurrens reliquas partes Leonis, imminuit diei magnitudi-
nem & circinationis, redit\’q; in Geminorum æqualem cur$um. Tunc ve-
rò à Leone tran$i\~es in Virginem, progrediens\’q; ad $inum ve$tiseius, con-
trahit circinationem, & æquat eam, quam Taurus habet cur$us rationem,
E Virgine autem progrediens per $inum, qui $inus Libræ partes habet
primas, in Libræ parte octaua perficit æquinoctium autumnale, qui cur-
$us æquat eam circinationem, quæ fuerat in Arietis $igno. Scorpionem
autem cum Sol ingre$$us fuerit Occidentibus Vergiliis, minuit progre-
diens ad Meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione cum per-
currendo init in Sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum
peruolat cur$um. Cum autem incipit à feminibus Sagittarii, quæ pars
e$t attributa Capricorno, ad partem octauam, breui$simum cœli percur-
rit$patium. Ex eo à breuitate diurna, bruma, ac dies brumales appellan-
tur. E Capricorno autem tran$iens in Aquarium, adauget & exæquat Sa-
gittarii longitudine d<007>ei $patium. Ab Aquario cum ingre$$us e$t in Pi-
$ces, Fauonio $lante, Scorpion<007>bus comparat æqualem cur$um. Ita Sol ea
$igna peruagando, certis temporibus auget aut minuit dierum & hora-
rum $patia. Nunc de cæteris $yderibus, quæ $unt dextra ac $ini$tra zonam
[403]DE ARCHITEC. LIB. IX.
$ignorum, Meridiana, Septentrionali\’q; parte mundi $tellis di$po$<007>ta figu-
rata\’q;, dicam.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_Is nanque cum in arietis $ignum init, & c.]_ Quatuor in$ignes tem-
porum mutationes hoc capite de$cribuntur, œquinoctiorum, $olstit{ij}, & brumæ. Eas
fieri in octau{<007>s} $ignorum partib{us} adfirmat, cui $uffragatur Plini{us} lib. _XVIII._
cap. _XXV._ & lib. _II._ cap. _IX._ h{is} verb{is}. Sol autem ip$e quatuor differenti{as} ha-
bet, b{is} æquata nocte diei, verè & autumno, & in centrum incidens terræ, octau{is}
in partib{us} ariet{is}, ac libræ, b{is} permutat{is} $pat{ij}s, in auctum diei, bruma in octaua
parte Capricorni, noct{is} verò, $olstitio totidem in partib{us} Cancri. Qui loc{us} admo-
net, vt dicam errare eos, qui brumam hybernum $ol$titium vocant: qua in $enten-
tia $ol{us} veterum fuit Columella, & postea Serui{us}. Optimi enim autores τροπὰς
χ{ει}με{ρι}νὰς brumam, τροπὰς θε{ρι}νὰς, $olstitium appellant.
_Cùm progreditur ad caudam Tauri.]_ Cæteri Tauri partes posterio-
res non videri aiunt. Vn{us} Plini{us} Vitruuium e$t $ecut{us} lib. _II._ cap. _XLII._ In
cauda (inquit) Tauri $eptem, qu{as} appellauere Vergili{as}.
_Quæ $unt dextrà ac $ini$trà zonam $ignorum.]_ Eo dicendi gene-
re v${us} e$t lib. _X._ cap. _XI._ Dextrà autem & $ini$trà cochleam tigna collocantur, &
cap. _XV._ Quæ dextrà ac $inistrà canalem figuntur.
De $yderib{us} quæ $unt à Zodiaco ad Septentrionem.
_CAP. VI._
NANQVE Septentrio, qu\~e Græci nominant ἄρΗ{το}μ
$iue ἑλιΗ{η\’ν}, habet po$t $e collocatum Cu$todem. Ab
eo nonlonge conformata e$t Virgo, cuius $upra hume-
rum dextrum lucidi$sima $tella nititur, quam no$tri
prouindemiam, maiorem Græci Προ{τζ}ύγετομ voci-
tant, candens autem magis $pecies e<007>us e$t colorata.
Item alia contra e$t $tella media genuorum Cu$todis arcti, qui Arcturus
dicitur. E$t ibi dedicatus è regione capitis Septentrionis, tran$uer$us ad
pedes Geminorum, Auriga, $tat\’q; in $ummo cornu Tauri, Item\’q; in $um-
mo cornu leuo ad Aurigæ pedes, vna tenet parte $tellam, & appellatur
aurigæ manus. Hœdi capra leuo humero Tauri quidem & Arietis, in-
$uper Per$eus dexterioribus $ubtercurrens ba$im Vergiliarum, $ini$terio-
ribus caput Arietis, & manu dextra innitens Ca$siopeæ $imulacro, leua
$upra aurigam tenet Gorgoneum ad $ummum caput, $ubiiciens\’q; An-
dromedæ pedibus. Item Pi$ces $upra Andromedam & eius ventrem &
Equi, quæ $unt $upra $pinam Equi, cuius ventris lucidi$sima $tella finit
ventrem Equi & caput Andromedæ. Manus Andromedæ dextra, $upra
[404]M. VITRVVII POLL.
Ca$siopeæ $imulacrum e$t con$tituta, leua $uper Aquilonarem Pi$cem.
Item Aquarius $upra Equi caput. Equi vngulæ attingunt Aquarii ge-
nua. Ca$siopeæ media e$t dedicata Capricorno $upra in altitudine, Aqui-
la & Delphinus, $ecundum eos e$t Sagitta. Ab ea autem Volucris, cuius
penna dextra Cephei manum attingit & $ceptrum, leua $upra Ca$siopea
innititur, $ub Auis cauda pedes Equi $unt $ubtecti, inde Sagittarii, Scor-
pionis, Libræ, in$uper Serpens $ummo ro$tro Coronam tangit, ad eum
medium Ophiuchus in man<007>bus tenet Serpent\~e, leuo pede calcans fron-
tem Scorpionis, mediam partem Ophiuchi capitis. Non longe po$itum
e$t caput eius, qui dicitur nixus in genibus. Eorum autem faciliores $unt
cap<007>tum vertices ad cogno$cendum, quod non ob$curis $tellis $unt con-
formati. Pesingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpentis, qui e$t
inter Arctos (qui Septentriones dicuntur) implicatus, parue per eos fle-
ctitur Delphinus, contra Volucris ro$trum e$t po$ita Lyra. Inter hume-
ros Cu$todis & Geniculati Corona e$t ornata. In Septentrionali verò cir-
culo, duæ po$itæ $unt Arcti $capularum dor$is inter $e compo$itæ, pectori-
bus auer$æ, è quibus minor {ην}νόσ{ου}ρα, maior ἕλιΗΗ à Græcis appellatur,
earum\’q; capita inter $e de$picientia $unt con$tituta, caudæ capitibus ea-
rum aduer$æ contra\’q; di$po$itæ figurantur. Vtrorumq; enim $uperando
eminent, in $ummo per caudas eorum e$$e dicitur. Item Serpens e$t por-
recta, è qua $tella quæ dicitur polus, plus elucet circum caput maioris Se-
ptentrionis. Nanque quæ e$t proxima Draconem circum caput eius in-
uoluitur, vna verò circum Cyno$uræ caput iniecta e$t fluxu, porrecta\’q;
proxime eius pedes. Hæc autem intorta replicata\’q; $e attollens re$lecti-
tur à capite minoris ad maiorem, contra ro$trum & capitis tempus de-
xtrum. Item $upra caudam minoris Cephei $unt pedes, ibi\’q; ad $um-
mum cacumen facientes $tellæ $unt trigonum paribus lateribus in$uper
Arietis $ignum. Septentrionis autem minoris & Ca$siopeæ $imulacri,
complures $unt $tellæ confu$æ. Quæ $unt ad dextram Orientis inter zo-
nam $ignorum, & Septentrionum $ydera in cœlo di$po$ita, dixi. Nunc ex-
plicabo quæ ad $ini$tram Orientis Meridianis\’q; partibus ab natura $unt
di$tributa.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
Tot{us} hic loc{us} de $yderib{us}, qui capite hoc & proximo ab$oluitur, adeò luxat{us}
mend{is}\’{que} deform{is} e$t, vt ni$i liberiore, aut audaciore poti{us} castigandi ratione
emendari $at{is} non po{$s}it. Loca tantum aliquot (quando iur{is} ampli{us} mihi non per-
mi$i) ex ingenio castigaui, quam tamen coniecturam no$tram tunc amabim{us}, cum
à doct{is} vir{is} probari audiem{us}. Reliquam verò lectionem perturbatam, laceram,
& maculo$am purgare volenti Arati phænomena, & Higini libri de $tell{is}, aut
Ba{$s}i in Germanici ver$ionem commentar{ij}, Procl{us}, Ptolemæ{us}´ue, & cæteri opem
[405]DE ARCHITEC. LIB. IX.
adferre poterant. Sat{is} vi$um e$t (dum communem lectionem inanem commenti-
tiam\’{que} putam{us}) perfunctoriè & obiter loca interpretantes indicare quorum be-
neficio veriorem, $i non natiuam $criptionem dare integrum erat (Democritum enim
phy$icum $ecutum e$$e $e hac parte nob{is} commonstrauit) & forta$$e quæ annota-
m{us}, $tudio$is opem adferre po{$s}int ad meliorem indagandam. Illud pro re po$$u-
m{us} indicare ab Hipparcho, Ptolemæo, & Alfon$o notat{as} e$$e $tell{as} $upra mille
du{as} ac viginti, $extuplici magnitudine distinct{as}. Primæ magnitudin{is} e$$e
quindecim. Secundæ _XLV._ Tertiæ _CCVIII._ Quartæ _CCCCLXXIIII._ Quintæ
_CCXII._ Sextæ _LXVIII._ Imagines e$$e quadragintaocto, quòd pi$ces & gemini
$int $igna duplicia: aut $i hæ figuræ pro $implicib{us} habeantur, Ophiuc{us} pro homi-
ne & Serpente, & equi duo iuxta Ptolemæi $ententiam $int $tatuendi. Et quoniam
huc $ermon{is} ventum e$t, non er<007>t eorum, quæ ἀπροσ{δι}ιόνυσα vocant, $i & illud
addidero, quod ex Alfagrani $cript{is} coniecim{us}, & ad calculum reuoc auim{us},
$tellarum primæ magnitudin{is} ambitum e$$e, quantum terræ cent<007>es & quinde-
cies, de cui{us} ambitu dixi libri primi capite $exto. Secundæ magnitudin{<007>s}, quin-
quies & octuagies, Tertiæ, b{is} & $eptuagies. Quartæ quinquagies. Quintæ, tricies
& $exies: Sextæ, vicies. Rur$um Lunæ ambitum minorem e$$e terræ ambitu $e-
pties & tricies, Mercur{ij} ter millies centies, & ter $upra quadragies. Vener{is} $e-
pties & tricies. Econtrario Sol{is} maiorem e$$e ambitum quàm terræ centies &
$exagies $exies, Mart{is} ferè b{is}, Iou{is} $emel & nonagies, Saturni quinquies & no-
nagies. Præterea à terra ad Lunam interualli milliaria e$$e centum $exaginta mil-
lia & viginti $eptem $upra quadringenta, ad Mercurium trecenta $edec<007>m millia
& viginti octo cum quingent{is}, ad Venerem octingenta trig<007>nta & vnum mil-
lia, & cum octingent{is} viginti $ex: ad solem $exies millies mille, quinquagies,
octies mille & ducenta octoginta nouem: ad Martem $exies millies mille, centies
octies mille quadringenta & nouem: ad Iouem quater & quadragies millies mille
quadringenties b{is} & $eptuagies mille, & cum $excent{is} viginti quinque: Ad
Saturnum b{is} & $eptuagies millies mille centies $eptuagies octies mille, & qua-
dringenta quadraginta quatuor. Ad octauam $phæram centies millies m<007>lle $eptin-
genties $exagies $exies mille, & cum centum nouem & nonaginta. Ad nonam
$phæram $emel & ducenties millies mille, quingenties tricies & $epties mille, &
$upra quadragintanouem. Decimam $phæram, & vndecimam non nouit Alfa-
gran{us}, nec eo qui$quam antiquior, nonam enim putabant e$$e primum mobile. Qui
$unt $ecuti A$trologi illam ab hoc dist<007>nxerunt. Vndecimam verò immobilem qui-
dem illam, Græcorum prim{us} Ba$ili{us}, Latinorum autem Strab{us} & Beda po$ui$$e
feruntur, quam ab immen$o $plendore, & ardenti{$s}ima claritate ἐμπρεομ, qua$i
ignitum dic{as}, vocauerunt. Ibi dei Optimi Maximi, & beatorum $pir<007>tuum ordi-
num, atque $anctorum $emper venerandorum $edem Theologi existimant e$$e. De
qua re, $i plura cup{is}, legito Egidium Romanum commentario in $ecund. $entent.
distinct. $ecunda. Nam & de {ij}s memini grauiter atque di$erte di$$ere non vul-
garem am<007>cum no$trum Ioannem Va$$urium Ambianum, excellent{is} ingen{ij} atque
doctrinæ virum, melior{is}\’{que} notæ Theologum.
_Nanque Septentrio, quem Græci nominant ἄρκτομ, & c.]_ Cum
in cœlo $int a$tra, $iue $ydera, id e$t $igna, quæ animalia reśue ali{as} repræ$entant
[406]M. VITRVVII POLL.
mult{is} constantia $tell{is} (hoc enim astrum à $tella differt, id e$t ἄςρομ ἀπὸ {των} ἀςέ-
ρ<010>, autorib{us} Galeno commentario primo libri primi Epidemion Hippocrat{is}, &
Ammonio libro de different{ij}s) eorum alia $unt au$trina, alia aquilonia, vniuer$a
triginta quinque, $ententia Martiani Capellæ, lib. _VIII._ vt reliqu{is} placet trigin-
ta $ex. neutri enim Zodiaci $igna adnumerant. Sunt qui Septentrionalia h{is} Au-
$on{ij} ver$ib{us} decem & nouem recen$ent,
Ad Boreæ partes arcti vertuntur & angu{is},
Po$t hos arctophylax, pariter\’{que} Corona, genu\’{que}
Prolap${us}, Lyra, au{is}, Cephe{us}, & Ca{$s}iopeia,
Auriga, & Per$e{us}, Deltoton, Andromedæ a$trum.
Pega${us}, & Delphin, telum, aquila, anguitenens\’{que}.
De {ij}s quæ ad meridiem $unt, capite proximo erit $ermo.
_Cuius $upra humerum dextrum lucidi$sima $tella nititur,_
_quam no$tri prouindemiam.]_ Ea $tella Ba$$o in Germanicum anteuinde-
miator dicitur, Plinio lib. _XVIII._ cap. _XXXI._ in impre{$s}{is} codicib{us} vindemiator,
in $cript{is} vindemitor, quo in loco recti{us}, anteuindemitor legatur. Neque me latent
verba illa Columellæ lib. _XI._ cap. _II. VI._ non{as} Mart{ij} vindemiator apparet, quem
τρυγκτ<148>ρα dicunt. puto enim ad $uperiorum formam exigenda, & προρνγκτ\~Νρα
pro τργκτ<148>ρα $cribendum, vti & apud Ptolemæum libro de inerrantium $tella-
rum $ignificationib{us}, eodem cum Columella die. Mendum idem ex hoc tollendum,
$eptimo Calend{as} Septembr{is}, ex illo verò $exto Calend eiu$dem men$is. Super$titio-
$i{us} hoc tradidi, vt intelligeret lector id mendi non vnum $criptorem inua$i$$e. Scie
& Ouid. lib. _III._ Fa$torum Vindemitorem dixi$$e,
Siue e$t arctophylax, $iue e$t piger ille Bootes
Mergetur, vi${us} effugiet\’{que} tuos.
At non effugiet Vindemitor.
Faciunt tamen prouindemiæ vocabulum, Procli\’{que} con$en${us}, & verba illa Plin{ij},
vindemiæ maturitatem promittens, vt placeat nostra illa animaduer$io. Procl{us}
eam $tellam ad dextram Virgin{is} alam con$tituit.
_Maiores Græci προτρ\’νγετομ vocant.]_ Proclo dicitur προρνγκτ\‘ας, id
e$t præuindemitor, Chaldæ{is} almucedie alaraph.
_Candens autem magis $pecies eius e$t colorata.]_ Existimaui pro
$pecies $cribendum e$$e $pica, quòd fulgida $it in Virgin{is} manu $tella, ςαχ\’νς à Græ-
c{is} dicta, & à Chaldæ{is} al<052><007>mon ala<052>el. Germanic{us} in ver$ione Arati, Fulget
$pica manu. De ea Ba$${us} ei{us} enarrator in hunc modum prodidit. Habet (de Virgi-
ne loquitur) in $ingul{is} manib{us} $ingul{as} $tell{as}; illa quæ dextra clarior e$t, & vo-
catur $pica. Hoc idem Higin{us}. Emendand{us} vterque, & pro dextra legendum
$inistra. Manili{us} torridam $picam vocat, forta$$e idem $pectans, quod Vitruui{us},
cum ait candens. Nam & Ba$${us} in principio Commentar{ij}, igneam $picam appellat.
_Media genuorum cu$todis arcti.]_ Conuenit Proclo, Ptolemæo, &
Ba$$o cum Vitruuio. Germanic{us} contrà, qua vincula nodant. Quod Ruf{us}
Auien{us} imitat{us} dixit. Aurea quà $ummos astringunt cingula amict{us}. Illum
$ecut{us} Higin{us} in Zona collocat Vtcunque e$t, genuorum pro genuum dictum, ni$i
mau{is} $equi codicem eum, in quo ita $criptum inueni, media custod{is} gemini arcti.
[407]DE ARCHITEC. LIB. IX.
Vbi $i geminæ leg{as}, & Latinè leges, & cum posteriorib{us} $enties. Eum mihi co-
dicem vtendum dedit politi & elegant{is} ingen{ij} iuuen{is} Thom{as} Spica Roman{us}.
_Cu$todis Arcti, qui arcturus dicitur.]_ Custod\~e Arct<007> intellige maio-
r{is} Dicitur autem ob id Arctophylax, $ed & Bootes, quòd plaustrum $equi videa-
tur. Appellatur etiam Arctur{us} autore Ba$$o, qua in $ignificatione v$urpatur à
plinio, Firmico, Manilio, & ante ip$os hoc loco Vitruuio.
_Itémque in $ummo cornu læuo ad aurigæ pedes vna tenet_
_$tellam, & appellatur aurigæ manus, hœdi capra læuo humero_
_Tauri quidem & Arietis.]_ Hoc ordine in omnib{us}, quæ viderim, exempla-
rib{us}, hæc verba $unt collocata. Eam verò lectionem perturbatam quidem ac tur-
piter diuul$am, & autorum lectione, & re ip$a animaduertim{us}, nec tamen locum
re$tituere potuim{us}. Neque enim tam facile e$t veram lectionem inuenire, quàm
fal$am adulterinam\’{que} hanc integrum e$t conuincere. Certum quidem e$t, in $ummo
læuo cornu Tauri $tare aurigæ pedes, vna manu, id e$t $inistra tenere $tell{as} du{as},
quæ hœdi appellantur, in $inistro humero clariorem e$$e, quam capram nominant.
Cæterùm guatuor extremæ illæ dictiones, Tauri quidem & Ariet{is}, coniungendæ
$unt cum $equentib{us} h{is} duab{us}, in$uper Per$e{us}. Et licet Latini $ermon{is} purit{as}
id non patiatur, forta$$e non abborruerit ab eo dicendi genere Vitruui{us}, aliquando
haud $at{is} Grammatic{us}, aut poti{us} præceptorum $ecur{us}, vti paulò pò$t, Inde Sa-
gittar{ij}, Scorpion{is}, Libræ in$uper, $i quidem loc{us} non vacat menda Ni$i poti{us} $eri-
p$i$$e credibile $it, Tauro quidem & Ariete in$uper, vt lib. _V._ cap. _I._ & lib. _X._ cap.
_XXI._ quib{us} in$uper, & quo in$uper, aut Taurum quidem & Arietem in$uper,
vt dicti l<007>bri _V._ cap. _III._ in$uper fundamenta, & lib. _III._ in$uper coron{as}: &
apud Cæ$arem Commentariorum de bello Gallico libro quarto, Hæc vtraque in$u-
per, aut, $ubaudi$$e $igna.
_Dexterioribus $ubtercurrens ba$im Vergiliarum.]_ Supercur-
rit, non $ubtercurrit, ni$i $uprà e$$e collocatum ad rem non facit. Sunt autem Vergi-
liæ numero $eptem $tellæ in dor$o Tauri, quanquam $eptima vix $at{is} con$pici pote$t,
autore Arato, vt Procl{us} non abs re $ex dixi$$e videatur.
_Sini$terioribus caput Arietis.]_ Aut parum pro$piciunt oculi, aut non
caput, $ed caudam percurrit Ariet{is}.
Etmanu dextra innitens Ca$siopeiæ $imulacro, læua $upra
aurigam tenet Gorgoneum ad $ummum caput.] Et hic loc{us} inqui-
nat{us} e$t, $i qu{is} ali{us}. Nam manu dextra innititur Ca{$s}iopeiæ $imulacro, id\’{que} $upra
aurigam. Gorgoneum verò caput veluti $umm{<007>s} capill{is} pren$um $ubijcit Andro-
medæ pedib{us}.
_Item Pi$ces $upra Andromedam & eius ventrem & Equi,_
_quæ $unt $upra $pinam Equi.]_ Nec $at{is} mihi con$tat, quomodo loc{us} hic
$it emendand{us}. Pi$cium quidem austrin{us} $upra $pinam Equi pega$i (qui dimi-
di{us}, id e$t priore tantum parte v$que ad vmbilicum patet) collocat{us} e$t: Aqui-
loni{us} verò Andromedæ humero proxim{us} $inistro, $iue ex aduer$o ventr{is} pega$i
e$t. Ei{us} autem ventr{is} lucidi{$s}ima & extrema $tella finit Andromedæ caput,
Communi\’{que} rubent duo $emper $ydera flamma, ait Ruf{us} Auien{us}.
_Læua $upra Aquilonarem Pi$cem.]_ Nam $unt Gemini Pi$ces, quo-
[408]M. VITRVVII POLL.
rum (inquit Germanic{us}) alter in austrum Tendit, Threicium Boream petit alter.
_Item Aquarij $upra Equi caput.]_ Aut $ubaudi $igna, aut $cribe
Aquari{us}.
_Equi vngulæ attingunt Aquarij genua.]_ Imò $inistra Equi vngu-
la $inistram au{is} alam attingit. De qua re Cicero in Arati phænomen{is} in hunc
modum, Iam verò clinata e$t vngula vehemens Fort{is} Equi, propter pennati cor-
por{is} alam. Vt forta$$e hîc $cribendum $it, Equi vngula attingit au{is} pennam.
_Ca$siopeiæ media e$t dedicata Capricorni $uprà in altitudi-_
_nem.]_ Hoc fal$um e$t, $i loc{us} e$t integer. Nam Equicul{us} (quem Equum prio-
rem appellant) dicat{us} e$t Capricorne. Cæterùm extremæ tres illæ dictiones, $uprà
in altitudinem reforendæ $unt ad $equentia, vt legatur. Suprà in altitudinem
Aquila & Delphin{us}. An verò Vitruui{us} ca$um genitiuum pro datiuo po$uerit,
hoc e$t, an Capricorni pro Capricorno $crip$erit non audeo affirmare.
_Cuius manus dextra Cephei manum attingit, & $ceptrum.]_
Si $ceptrum $iue caduce{us} in austrin{is} e$t, vt ex Hipparcho tradit Procl{us}, Loc{us}
hîc deprauat{us} e$t, & forta$$e pro $ceptrum legendum Serpentem, vt eum intelli-
g{as} qui e$t inter Arctos.
_Læua $upra Ca$siopeia innititur.]_ Scribe Ca{$s}iopeiam, accu$andi ca-
$u. Id licet multi faciendum non $it, in re tamen quæ legentes $u$pendere po$$et, non
penit{us} inutilem hanc etiam fore diligentiam credidim{us}.
_Sub auis cauda pedes Equi $unt $ubiecti.]_ Dexter quidem Equi
pes ad au{is} caudam vergit. Au{is} autem & Gallina à nonnull{is} vocatur.
_Inde Sagittarij, Scorpionis, Libræ in$uper.]_ Existimo $criben-
dum, Inde Sagittarium, Scorpionem, Libram in$uper, aut dee$t dictio $igna, aliáue
eiu$mod<007>, aut $ubaud{ij}t, quod antea admonuim{us}.
_Serpens $ummo ro$tro coronam tangit.]_ Ophiuci Serpens rostro
$ummo tangit Ariadnes coronam. Alia verò e$t austrina, quam Bacchi fui$$e plu-
rimi a$$erunt.
_Tenet Serpentem, læuo pede calcans mediam frontem Scor-_
_pionis, partem Ophiuci capitis.]_ Lego, Læuo pede calcans frontem Scor-
p<007>on{is}, mediam partem Ophiuci capit {is}. Vt $it $en${us}, Ophiuc{us} læuo quidem pede
calcat Scorpion{is} frontem, at {is} Serpens, quem tenet Ophiuc{us}, capit & cingit me-
diam partem ip$i{us}, Ophiuci. Quidam coniungunt $equentem clau$ulam, hoc modo
legentes Ad partem Ophiuci capit{is} non longè po$itum e$t caput, & c. Dicitur au-
tem Ophiuc{us} ab Arato, & ei{us} interprete Theone, atque Proclo qua$i ὀφιόεχ<033>,
quòd Serpentem teneat. Non tamen defuerunt, qui Ophiulcum, qua$i Serpentitra-
bum $criberent, $ed potior mihi prior $ententia vi$a e$t.
_In genibus autem eorum faciliores $unt capitum vertices ad_
_cogno$cendum.]_ Malè interpuncta e$t clau$ula, hoc enim, in genib{us}, legen-
dum cum fine $uperior{is}, $ed pro Ne$${us} $cribendum ni${us}, aut nix{us} in hunc mo-
dum, Ei{us} qui dicitur nix{us} in genib{us}, deinde $equatur. Eorum autem facilio-
res, & c. Græci ξν γόνασι appellant, Latini ingeniculum, vt $cribit Iuli{us} Firmi-
c{us} lib. _VI._ Ouidi{us} lib. _VIII._ Metamorph. nixum genu. Manili{us} lib. _V._ nixam
genu $peciem dixit. Eum Higin{us} tradit fui$$e Herculem, qui genu dextro nix{us},
[409]DE ARCHITEC. LIB. IX.
$inistro pede capit{is} Dracon{is} dextram partem opprimere conatur. Cau$a error{is}
fuit, quod librario fabula notior e$$et Ne{$s}i Centauri, qui Deianiræ Hercul{is} vxori
ab ip$o $agitta vulnerat{us}, vt mortem $uam vindicaret, per$ua$it vt vestem $uo
$anguine litam, quo illum in $ui amore retineret, mitteret. Qua indut{us} adeo crucia-
t{us} e$t, ut $eip$e in pyram coniecerit. Semel moneo ex Higino, & Ba$$o, qui in Cæ$a-
rem German<007>cum Commentaria $crip$it, petenda e$$e, quæ ad historiam aut fabu-
lam $yderum pertineant.
_Adid fulcitur capitis tempus Serpentis, cuius arcturum, qui_
_Septentriones dicuntur implicatus.]_ Loc{us} hic non vacat menda. Eum
$ic po$$e re$titui existimo, Qui e$t inter arctos (qui Septentriones dicuntur) implica-
t{us}. Nam ingeniculat{us} fingitur inniti capiti Dracon{is}, qui inter arctos, id e$t vr-
${as} maiorem & minorem implicatur. Virgil. Georg. lib. _I._
Maxim{us} hic flexu $inuo$o elabitur angu{is},
Circum, per\’{que} du{as} in morem flumin{is} arctos.
Neque tamen existimandum ita e$$e in cœlo, quemadmodum vulgò pinguntur, $ed
maiorem e$$e iuxta caudam Dracon{is}, minorem verò in $pira, $icuti Arati car-
mine, & Ptolemæi magnæ con$truction{is} opere, quod vocant almagestum, atque
adeò re ip$a docti $um{us}.
_Parue per eos flectitur Delphinus.]_ Si Vitruui{us} duos Equos puta-
uit e$$e, hoc e$t $i Pega$um, & Equi $ectionem agnouit, quos & Ptolemæ{us} & Al-
fon${us} e$$e crediderunt, forta$$e hoc loco legendum, Equi parui per os. Si vnum tan-
tum $tatuit, Pega$i per os $cribendum.
_E quibus minor κυνόσ{ομ}ρα, maior έλίκη à Græcis appellatur.]_
De {ij}s Germanic{us} Cæ$ar in Arato,
Hic Iou{is} altrices Helice Cyno$ura\’{que} fulgent.
Dat Gra{ij}s Helice cur${us} maiorib{us} astr{is},
Phœnic{as} Cyno$ura regit. # Ver${us} Arati $unt,
Οἱ τ{ηυ4} μ{ρν2} κ{μ\‘ν}όσονραμ ἐπίκλκσιμ καλέονσιμ,
Τ{ηυ} δἰ ἑτέρ{ηυ}, ἑ λίκκ γε {με\’ν} ἄν {δι}ρες ὰχαιοί
Ειμ ἁλὶ τ{οκ}μαίρονπαι, ἱνὰ χρ\‘α νἨας ἀγιν{εῖ}μ.
Τ\~Ν {δἰ} ἄρα φοί ικες πίσμυοι πôόωσι θἀλ{οσ}αμ.
_Vtrorumque enim $uperando eminent per caudas eorum_
_e$$e dicitur.]_ Non $at{is} mihi hic loc{us} intelligitur. Scriptionem quidem men-
dum continere non dubito, $ed nondum vel firmi quicquam $en${us} elicere potui.
Alti{us} autem diuturna negligentia in$edit vuln{us}, quàm vt ei à nob{is} mederi
po{$s}it.
_Plus elucet circum caput maioris Septentrionis.]_ Aliquanto
vicinior e$t pol{us} minor{is} vr$æ caudæ, vt potuerit $criptum fui$$e, circum caudam
minor{is} Septentrion{<007>s}.
_Nanque quæ e$t proxima Draconem.]_ Lego proximè, aduerbium.
_Iniecta e$t fluxu.]_ Aliâs $cribitur flexu, quam lectionem mag{is} probo.
_Facientes $unt $tellæ trigonum, paribus lateribus.]_ Δέλτωτομ
vocant à $imilitudine literæ Græcæ, id e$t Δ. Cicero <007>n Arato.
[410]M. VITRVVII POLL.
_Deltoton dicere Gra{ij}.
Quod $oliti, $imili quia forma litera claret.
Quod autem ait parib{us} laterib{us}, intelligendum duob{us}: ex Arato.
De $yderib{us}, quæ $unt à Zodiaco ad meridiem. _CAP. VII._
PRIMVM $ub Capricorno $ubiectus Pi$cis au$tri-
nus, cauda pro$piciens Cephea, ab eo ad Sagittarium
locus e$t inanis, Thuribulum $ub Scorpionis aculeo.
Centauri priores partes proximæ $unt Libræ, & Scor-
pionem tenent in manibus. Simulacrum id, quod Be-
$tiam a$trorum periti nominauerunt, ad Virginem, &
Leonem, & Cancrum: Anguis porrigens agmen $tellarum intortus, $ub-
cingit regionem Cancri, erigens ro$trum ad Leonem, medio\’q; corpore
$u$tinens Craterem, ad manum\’q; Virginis caudam $ubiiciens, in qua in-
e$t Coruus. Quæ autem $upra $capulas, peræque $unt lucentia ad An-
guis interius ventris, $ub caudam $ubiectus e$t Centaurus. Iuxta Crate-
rem & Leonem, nauis e$t, quæ nominatur Argo, cuius prora ob$curatur:
$ed malus, & quæ $unt circa gubernacula eminentia videntur, ip$a\’q; naui-
cula & puppis per $ummam caudam Cani iungitur. Geminos autem mi-
nu$culus Canis $equitur contra Anguis caput, maior item $equitur mino-
rem. Orion verò tran$uer$us e$t $ubiectus, pre$$us vngula Centauri, ma-
nu leua tenens clauam, alteram ad Geminos tollens, caput verò eius ba-
$im, Canis paruo interuallo in$equens Leporem, Arieti & Pi$cibus Cetus
e$t $ubiectus, à cuius cri$ta ordinate vtri$que Pi$cibus di$po$ita e$t tenuis
fu$io $tellarum, quæ Græcè vocitatur ἑρμκ{δι}όνκ: magno\’q; interuallo in-
tror$us pre$$us nodus Serpentium, attingit $ummam Ceti cri$tam. Erida-
ni per $peciem $tellarum flumen profluit, initium fontis capiens à leuo
pede Orionis. Quæ verò ab Aquario fundi memoratur aqua, profluit in-
ter Pi$cis au$trini caput, & caudam Ceti. Quæ figurata formata\’q; $unt
$ydera in mundo $imulacra, natura diuina\’q; mente de$ignata, vt Demo-
crito Phy$ico placuit, expo$ui: $ed ea tantum, quorum ortus & occa$us
po$$umus animaduertere, & oculis contueri. Nanque vti Septentriones
circum axis cardinem ver$antes non occidunt, neque $ub terram $ubeunt:
$ic & circa meridianum cardinem, qui e$t propter inclinationem mundi
$ubiectus terræ, $ydera ver$abunda latentia\’q; non habent egre$$us Orien-
tes $upra terram. Itaque eorum figurationes propter ob$tantiam terræ,
non $unt notæ. Huius autem rei index e$t $tella Canopi, quæ his regio-
nibus e$t ignota, renunciantibus negotiatoribus, qui ad extremas Aegy-
pti regiones, proximas\’q; vltimis finibus terræ terminationes, fuerunt. De
mundi circa terram peruolitantia, duodecim\’q; $ignorum, & Septentrio-
[411]DE ARCHITEC. LIB. IX.
nali Meridiana\’q; parte $yderum di$po$itione, vt $it perfectus docui. Nan-
que ex ea mundi ver$atione, & contrario Solis per $igna cur$u, gnomo-
num\’q; æquinoctialibus vmbris, analemmatorum inueniuntur de$criptio-
nes. Cætera ex A$trologia, quos effectus habeant $igna duodecim, $tellæ
quinque, Sol, Luna, ad humanæ vitæ rationem, Chaldæorum ratiocina-
tionibus e$t concedendum: quod propria e$t eorum genethliologiæ ra-
tio, vti po$sint antefacta, & futura, ex ratiocinationibus a$trorum expli-
care. Eorum autem inuentiones, quas $criptis reliquerunt, qua $olertia,
quibus\’q; acuminibus, & quam magni fuerint, qui ab ip$a natione Chal-
dæorum profluxerunt, o$tendunt. Primus\’q; Bero$us, in in$ula & ciuita-
te Coo con$edit, ibi\’q; aperuit di$ciplinam. Po$tea $tudens Antipater,
item\’q; Achinapolus, qui etiam non è na$centia, $ed ex conceptione ge-
nethliologiæ rationes explicatas reliquit. De natural<007>bus autem rebus
Thales Mile$ius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xeno-
phantes Colophonius, Democritus Abderites, rationes quibus è rebus na-
tura rerum gubernaretur, quemadmodum quos\’q; effectus habent, exco-
gitatas reliquerunt. Quorum inuenta $ecuti, $yderum, & occa$us & or-
tus, tempe$tatum\’q; $ignificatus, Eudoxus, Eudæmon, Calli$tus, Melo,
Philippus, Hipparchus, Aratus, cæteri\’q; ex A$trologia Parapegmato-
rum di$ciplinis inuenerunt, & eas po$teris explicatas reliquerunt. Quo-
rum $cientiæ $unt hominibus $u$piciendæ, quod tanta cura fuerunt, vt
etiam videantur diuina mente tempe$tatum $ignificatus po$t futuros, an-
te pronunciare: quas ob res hæc eorum curis $tudiis\’q; $unt concedenda.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Primum $ub Capricorno, & c.]_ Au$trina $igna, de quib{us} hoc capite
traditur, ferè complectuntur hi Au$on{ij} ver${us},
Orion, Procyon, Lep{us}, ardens Syri{us}, Argo.
Hydr{us}, Chiron, Thuribulum quoque, Pi$c{is}, & ingens
Hunc $equitur Pistr{is}, $imul Eridani\’{que} fluenta.
Adiunxerunt al{ij} Coruum, Craterem, & Coronam au$trinam.
_Pi$cis au$trinus.]_ Hic Pi$c{is} modò noti{us}, modò austrin{us}, aliquando Pi$c{is}
magn{us}, & Meridional{is} dicitur. Cui{us} nepotes feruntur Pi$ces, qui $unt in Zodia-
co con$tituti, autore Ba$$o, de quib{us} Ouidi{us} libro $ecundo fastorum.
_Cauda pro$piciens Cephea.]_ Diui boni, quantum à Cepheo distat Pi-
$c{is} hic. Itaque $cribi oportuit, caudam pro$piciens ceti, id e$t obuer${us} ad ceti cau-
dam. De quo in hunc modum Auien{us} Arati paraphra$tes,
Vltra ceto$i rur$um $peciem Capricorni
Cardin{is} immer$i, quà $unt australia flabra
In pistrim horrificam conuer${us} vi$cera Pi$c{is}
Subuchitur, notium vocat istum Græcia Pi$cem.
[412]M. VITRVVII POLL.
_Ab eo ad Sagittarium locus inanis.]_ Videtur Vitruui{us}, aut qui$-
qu{is} {is} e$t, quem e$t $ecut{us}, coronam australem (quam Procl{us} {οù}ρανίσκομ à non-
null{is} ait vocari) non noui$$e. Nam prætermi$$a ea, $tatim ad Thuribulum confu-
git. E$t verò ip$a collocata ante priores Sagittar{ij} pedes, inter Pi$cem austrinum, &
Thuribulum.
_Thuribulum $ub Scorpionis aculeo.]_ Cœleste hoc $yd{us} Arato di-
citur θυτἨ{ρι}ομ, id e$t ara, interpretib{us} Cicerone, Rufo, Firmico, Manilio, atque Hi-
gino. Germanic{us} vocauit Thuribulum, vt Procl{us} θνμιατἨ{ρι}ομ. Ba$$o $acrari{us} &
pharum appellatur, Ptolemæo & Alfon$o Lar.
_Centauri priores partes proximæ $unt Libræ, & Scorpio-_
_nem tenent in manibus.]_ Et hic loc{us} non caret menda. Nam $i dictio pro-
ximæ nomen legitur, $cr<007>bendum erit, proximæ $unt Libræ & Scorpioni. Si ad-
uerbium exist<007>matur, dempta $cilicet diphthongo, & eodem modo legend{us} erit lo
c{us}, aut Libram $cribendum erit, $icuti Scorpionem. Eiu$modi enim aduerbia du-
plicem habere constructionem, vel puer{is} notum e$t. Illud verò tenent in manib{us},
coniungendum cum $equentib{us}, vtlegatur, tenent in manib{us} $imulacrum id,
quod bestiam, & c. Sed de Centauro in hæc verba tradit Ba$${us}, Quidam arbi-
trantur tenere in $inistra manu arma & Leporem, in dextra verò bestiolam, quæ
θκρίομ appellatur, & β\’νρσαμ, id e$t vtrem vini plenum, in quo libabat d{ij}s in $a-
crario. Quæ arma dixit Ba$${us}, interpretor quem thyr$olochum vocauit Procl{us}.
Meminit enim thyr$i Ba$${us} in $tellarum enumeratione.
_Simulacrum id quod be$tiam a$trorum periti nominaue-_
_runt.]_ Victimam quam Chiron, id e$t Centaur{us} ad aram proximam offert, nemo
certo donauit nomine Graium, inquit Cicero in phænomen{is}. Arat{us} quidem θκρίομ,
Latini modò feram, aliquando bestiam & be$tiolam dicunt. Firmic{us}, Ptolemæ{us},
& Alfon${us} Lupum, Martian{us} Pantheram.
_Quæ autem $upra $capulas, peræque $unt lucentia ad an-_
_guis interius ventris.]_ Min{us} e$t loc{us} hic maculo${us}, tantummodo fin{is} clau-
fulæ e$t faciend{us} po$t dictionem lucentia, & altera incipienda, Ad angu{is} inte-
ri{us} ventr{is}, $ub caudam, & c.
_Ip$a autem nauicula & puppis per $ummam caudam Cani_
_iungitur.]_ Canem dixit maiorem. nam {is} proprie Can{is} appellatur. Habet verò
in ore fulgenti{$s}imam $tellam, quæ aliquando nomine toti{us} $yder{is} vocatur Can{is},
aliquando canicula, & Syri{us}: ad quam cum sol acce$$erit, duplicatur ip$i{us} ca-
lor, vt annotauit Ba$${us}. Higin{us} tamen Canem in lingua dici prodit, & Syrium
in capite. Ba$${us} contrà, Habet, inquit, $tell{as}, in capite vnam, quæ I${is} dicitur, in
lingua vnam, quam Syrium vel Canem vocant. Galen{us} Commentario primo pri-
mi libri morborum vulgarium Hippocrat{is}, in Can{is} mandibula collocat Syrium,
quod Arat{us} dixerat, & te$tatur ei{us} $choliastes, quem oriri decimo & nono die
Inl{ij} men$is adnotauit in aphori$morum Hippocrat{is} $ectionem quartam Philo-
the{us}. Canem autem ill{is} ortum $exto Calend{as} Augusti con$tat. Nob{is} oritur Ca-
lend{is} Iul{ij}s.
_Geminos aut\~e minu$culus Canis $equitur.]_ Procyon Græc{is}, v$ur-
pato etiam à Latin{is} $criptorib{us} vocabulo, & Antican{is}, at{que} minor Can{is} Latin{is}
[413]DE ARCHITEC. LIB. IX.
hoc $yd{us} dicitur. De quo e$t Ciceron{is} ver${us} in phœnomen{is}.
Antican{is} Graio Procyon qui nomine fertur.
E$$e autem $ub gemin{is} & Ruf{us} Auien{us} te$tatur,
Vltim{us} e$t Procyon geminorum $ubdit{us} a$tro.
_Pre$$us vngula Centauri.]_ Orion remoti{$s}im{us} e$t à Centaure, & ex
aduer$o oppo$it{us}. quare ab$ci$$a prima $yllaba, pro Centauri e$t Tauri $ubstituendũ.
_Manu læua tenens clauam, alteram ad geminos tollens.]_ Et
dextra manu Orion clauam tenet, & eandem ad geminos tollit.
_Caput verò eius ba$im Canis paruo interuallo $equens Le-_
_porem.]_ Loc{us} etiam hic è contaminat{is} e$t, & qui nos diu tor$erit, eum verò
tum intelliges, cùm pro caput, præpo$itionem apud repo$uer{is}.
_Quæ vocatur ἑρμκ{δί}νκ.]_ Qua$i dic{as} Mercur{ij} delici{as}, $ed quid ita,
nondum inuent. Ea effu$io $tellarum e$t in dextra Aquar{ij} manu. de qua in hunc
modum Arat{us} in phænomen{<007>s},
Οἵκ τίς \’τ ὀλίγη χ\’νσις <164>{δι}ατ<010> ἔνθα ηὰι ἔνθα
Σκι{δι}ναμενομ.
Id e$t, qual{is}, quædam parua fu$io aquæ hinc atque hinc $par$æ. Meminit etiane
Higin{us} libro tertio.
_Magnóque interuallo intror$us pre$$us nodus Serpentium.]_
Per$uadere mihi non po$$um, Vitruuium Serpentium nomine Pi$ces intellexi$$e, qua-
re pro Serpentium $u$picat{us} $um $criptum fui$$e Pi$cium. Sunt enim Pi$cium
Aquilon{ij} & austral{is} (ille βόρξος, hic νότι<010> nominatur) caudæ qua$i vincul{is}
(Proclo λίνοι, Ba$$o lineolæ dicuntur, aliquib{us} linum, al{ij}s ligamentum, vt testa-
tur Pontan{us} commentationum in centum Ptolemæi $ententi{as} libro primo) coniun-
ctæ Præfulgens autem $tella, quæ in $umm{is} lineol{is} con$picitur, Græcè σ{μ\’ν}{δι}εσμ<033>
dicitur, Latinè nod{us}, commi$$ura etiam Pi$cium Plinio, & postea Ba$$o, nod{us}
etiam cœlest{is}, vti ab eodem Pontano liter{is} eodem Commentario traditum e$t.
_Huius autem rei index e$t $tella Canopi.]_ Proclo canob{us} appella-
tur in libro de $phæra. Ὅ {δι}ὲ {ςν} ἄκρω τῷ πκ{δι}αλί {δι} Ἅργ{οῶ}ς κ{έι}μ{υο}ν<010> λαμπρος
ἀς\‘αρ, Κἀνωρ<033> ὀνομάζετ{οη}, id e$t. Quæ $tella in $ummo arg{us} nau{is} gubernaculo
fulget, canob{us} nominatur. Canobum ait Po$idoni{us} in Græcia non videri, inde
factum, vt ei{us} Arat{us} non meminerit. Vide Strabonem lib. _III._ Loc{us} hic ad-
monet, vt errorem Plin{ij} & Procli indicem manifesti{$s}imum, pace tantorum vi-
rorum dixerim. Plini{us} dicit à Rhodo ab$condi, mag{is}\’{que} Alexandriæ. Procl{us} in
Rhodo ægrè con$pici, Alexandriæ non cerni. Sed cum Canop{us} $tella $it $igni Au-
$trini, nece$$e e$t commodi{us} Alexandriæ, quàm in Rhodo in$ula cerni. Illa enim
mag{is} in Austrum procedit, quàm hæc.
_De mundi circa terram peruolitantia.]_ Id e$t ver$atione, circula-
tione. Al{ij} legunt peruolitant{is}, vt referatur ad dictionem mundi. Vtraque lectio
non caret autoritate veterum codicum.
_Chaldæorum rationibus e$t concedendum.]_ De Chaldæ{is} Cicero
lib. _I._ de diuinatione, h{is} verb{is} tradit. Chaldæi, qui ex diuturna ob$eruatione $y-
derum $cientiam putantur effeci$$e, vt prædici po$$et, quid cuique venturum, &
[414]M. VITRVVII POLL.
quo qui${que} fato nat{us} e$$et. Aul{us} Gelli{us} vulgum reprchendit, qui mathematicos
dicit, quos Chaldæos gentilitio vocabulo dicere oportebat. Vide eum lib. _I._ cap. _IX._ &
lib. _XIIII._ cap. _I._ Suetoni{us} tamen in Augu$to, Iuuenal{is}, Corneli{us} Tacit{us}, & Iu-
li{us} Firmic{us} etiam mathematicos appellant. Augustin{us} lib. _IIII._ Confe{$s}ionum,
planetarios vocat. Annotauit Eustathi{us} in primum librum Iliados Homeri, horum
curio$itatem nihil reliqu<007>$$e, quod planet{is} non $ubiecerit.
_Genethlialogiæ ratio.]_ Genethlialogia diuinatio e$t, qua ex natiuitate
$ucce$${us} pronuntiatur. Vnde genethliologi & genethliaci dicti $unt mathematici.
_Non è na$centia.]_ Suetoni{us}, Spartian{us}, & Firmic{us} Matern{us} genitu-
ram dicunt, Iuuenal{is} gene$im. Ambro$i{us} libro quarto hexameron, cum vulgo na-
tiuitatem.
_Syderum & occa$us.]_ Loc{us} integer non e$t, dee$t\’{que} ea pars, qua emergere
$ydera $ignificantur. Neque enim cum obitum occa$um\’{que} diceret, erat prætermi$$u-
r{us} ortum. Quamobrem, nullo tamen adiut{us} codice, $cribo, $yderum ort{us}, & occa-
${us}, vti paulò antè, Quorum ort{us} & occa${us} po$$um{us} animaduertere, & ocul{is}
contueri.
_Parapegmatorum di$ciplinas.]_ Parapegmata $unt, vt existimam{us},
astronomica in$trumenta, qu<007>b{us} ort{us} occa${us}\’{que} $yderum, tempestatum\’{que} $ignifica-
tiones cogno$cuntur, atque inueniuntur, dicta, quòd è mult{is} var{ij}s\’{que} concinnata
e$$ent, à παραπκγνύω, id e$t adpingo, $iue af$igo Laërti{us} Diogenes lib. _VIII._ autor
e$t Democritum astronomica $crip$i$$e παραπἨγματα. Pegmata autem in theatro-
rum $pectacul{is} videntur fui$$e tabulata per $e $urgentia, tacite\’{que} in $ublime cre-
$centia. Martial{is} lib. _I._ Epigrammaton,
Et cre$cunt media pegmata cel$a via.
Quod quidam ad amphitheatrum referunt. Domiti{us} certe Calderin{us} dicit pegma,
compactum e$$e ædificium, quod ornatum $tatu{is}, vel aliquo alio ludicro, interdum
puer{is} con$identib{us} in $cenam producebatur. Pegmares gladiatores vocauit Sueto-
ni{us} in Caligula, qui in eiu$modi machin{is} è ligno compact{is}, & in pompa volupta-
t{is} cau$a circunferri $olit{is} depugnarent. Ad quam rem $olebant ferè vili{$s}im{is}, &
$enio confect{is} vti. De pegmat{is} lege, quæ $cribit Blond{us} Flaui{us} librò decimo de
Roma triumphante.
De horologiorum rationib{us}, & vmbr{is} gnomonum æqui-
noctiali tempore, Romæ, & nonnull{is} al{ij}s loc{is}.
CAP. VIII.
NOBIS autem ab his $eparandæ $unt horologiorum
rationes, & explicandæ men$truæ dierum breuitates,
item\’q; depalationes. Nanque Sol æquinoctiali tempo-
re Ariete Libra\’q; ver$ando, quas ex gnomone partes
habet nouem, eas vmbræ facit octo in declinatione cœ-
li, quæ e$t Romæ. Item\’q; Athenis quàm magnæ $unt
gnomonis partes quatuor, vmbræ $unt tres. Ad $eptem Rhodo quinque.
[415]DE ARCHITEC. LIB. IX.
At Tarenti nouem ad vndecim. Alexandriæ tres ad quinque. Cæteris\’q;
om nibus locis aliæ alio modo vmbræ gnomonum æquinoctiales ab na-
tura rerum inueniuntur di$paratæ. Itaque in quibu$cunque locis horo-
logia erunt de$cribenda, eo loci $umenda e$t æquinoctialis vmbra: & $i
erunt (quemadmodum Romæ) gnomonis partes nouem, vmbræ octo-
næ, de$cribatur linea in planitia, & ex media π{ρο}ς ὀρθὰς erigatur, vti
$it ad normam, quæ dicitur gnomon, & à linea, quæ erit planities, in finem
gnomonis circino nouem $patia dimetiantur, & quo loco nonæ partis $i-
gnum fuerit, centrum con$tituatur, vbi erit litera A, & diducto circino
ab eo centro ad lineam planitiæ, vbi erit litera B, circinatio circuli de-
$cribatur, quæ dicitur Meridiana. Deinde ex nouem partibus, quæ $unt
à planitia ad gnomonis centrum, octo $umantur, & $ignentur in linea,
quæ e$t in planitia, vbi erit litera C. Hæc autem erit gnomonis æquino-
ctialis vmbra: & ab eo $igno & litera C, per centrum vbi e$t litera A, li-
nea perducatur, vbi erit Solis æquinoctialis radius. Tunc ab centro didu-
cto circino ad lineam planitiæ æquilatatio $ignetur, vbi erit litera E $ini-
$teriore parte, & I dexteriore in extremis lineis circinationis, & per cen-
trum perducenda linea, vt æquè duo hemicyclia $int diui$a. Hæc autem
linea à Mathematicis dicitur Horizon. Deinde circinationis totius $umen
da pars e$t quintadecima, & circini centrum collocandum in linea circi-
nationis, quo loci $ecat eam lineam æquinoctialis radius, vbi erit litera
F, & $ignandum dextra ac $ini$tra vbi $unt literæ G H. Deinde ab his &
per centrum, lineæ v$que ad lineam planitiæ perducendæ $unt, vbi erunt
literæ T R, ita erit Sol<007>s radius, vnus hybernus, alter æ$tiuus. Contra au-
tem E, litera I erit, vbi $ecat circinationem linea, quæ e$t traiecta per cen-
trum, & contra G & H, literæ erunt K & L, & contra C & F & A, erit
litera N. Tunc perducendæ $unt diametri ab G ad L, & ab H ad K.
Quæ erit inferior, partis erit æ$tiuæ, $uperior hybernæ. Quæ diametri
$unt æquè mediæ d<007>uidendæ, vbi erunt literæ M & O, ib<007>\’q; centra $i-
gnanda, & per ea $igna & centrum A, linea ad extremas lineas circinatio-
nis e$t perducenda, vbi erunt literæ P Q. Hæc erit linea π{ρ ὸ}ς ὀρθὰς radio
æquinoct<007>ali. Vocabitur aut\~e hæc linea Mathematicis rationibus Axon:
& ab ei$dem centris, diducto circino, ad extremas diametros, de$criban-
tur hemicyclia duo, quorum vnum erit æ$tiuum, alterum hybernum. De-
inde in quibus locis $ecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur Hori-
zon, in dexteriore parte erit litera S, in $ini$teriore V, & ab extremo he-
micyclio, vbi e$t l<007>tera G, ducatur linea parallelos Axoni ad $ini$trum
hemicyclium, vbi e$t litera H, Hæc autem parallelos linea vocitatur La-
cotomus: & tum circini centrum collocandum e$t eo loci, quo $ecat eam
lineam æquinoctialis radius, vbi erit litera X, & deducendum ad eum lo-
cum, quo $ecat circinationem æ$tiuus radius, vbi e$t litera H, & centro
[416]M. VITRVVII POLL.
æquinoctiali interuallo æ$tiuo circinatio circuli men$trui agatur, qui
Manacus dicitur. Ita habebitur analemmatos deformatio. Cum hoc
ita $it de$criptum & explicatum, $iue per hybernas lineas, $iue per æ$ti-
uas, $iue per æquinoctiales, aut etiam per men$truas, in $ubiectionibus ra-
tiones horarum erunt ex Analemmatis de$cribendæ, $ubiicientur\’q; in eo
multæ varietates, & genera horologiorum, & de$cribentur rationibus his
artificio$is. Omnium autem figurarum de$criptionum\’q; earum effectus
vnus, vti dies æquinoctialis, brumalis\’q;, item\’q; $ol$titialis in duodecim
partes æqualiter $it diui$us. Quas res, non pigritia deterritus, prætermi$i,
$ed ne multa $cribendo offendam, à quibus\’q; inuenta $unt genera de$cri-
ptiones\’q; horologiorum, exponam. Neque nunc noua genera inuenire
po$$um, nec aliena pro meis prædicanda videntur. Itaque quæ nobis tra-
dita $unt, à quibus $int inuenta, dicam.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Nobis autem ab his $eparandæ $unt horologiorum ratio-_
_nes.]_ Scribit Martian{us} Capella lib. Geometriæ, va$a quæ horo$copa vel horologica
dicuntur, diuer$itatib{us} immutata componi, alio\’{que} gnomone vltra quingenta $tadia
di$cerni, vmbr{is} pro locorum elationib{us} cel$is, aut <007>nclinantib{us} in$inuat{is}. Hoc
etiam ante eum monuerat Plini{us} lib. _II._ cap. _LXXII._ & lib. _VI._ cap. vltimo.
vbi de vmbrarum different{ij}s abunde.
_πρὸς ὀρθὰς erigatur.]_ Id e$t ad rectos angulos. Eam lineam vocat gnomona,
quæ dictio quanquam normam $ign<007>ficat, vt antea dixim{us}, eò tamen non $unt re-
ferenda Vitruu{ij} verba hæc, vt $it ad normam. e$t enim hoc loco idem ad angulos
rectos erigi, & ad normam e$$e.
_Circinationis totius $umenda pars e$t quintadecima.]_ Trecen-
tarum $exaginta partium (grad{us} appellant) in qu{as} d<007>uiditur circul{us}, pars quin-
tadecima e$t viginti quatuor. Ptolemæ{us} tamen dicit maximam Sol{is} declinatio-
nem e$$e viginti trium graduum, & quinquaginta & vni{us} minutorum. Itaque
vt decimaquinta $it pars, de$unt nouem minuta. Si quidem vnaquæque pars $iue
grad{us} $exaginta con$tat minut{is}.
_Linea quæ e$t traiecta per centrum.]_ Ea e$t, quam hori<052>onta dixit
appellari, quæ in æqua duo hemicyclia meridianum circulum diuidit.
_Tunc perducendæ diametri.]_ Nondum $unt diametri, $ed ba$es ar-
cuum, futuræ postea d<007>ametri $emicirculorum æ$tiui & hyberni.
_Hæc autem parallelos vocitatur lacotomus.]_ Lacotom{us} hoc loco
quid $it, intelligitur. E$t enim linea recta axi parallelos, à radio æ$tiuo, quo loci $ecat
meridianum, ad radium hybernum, vbi ip$e eundem meridianum inter$ecat, du-
cta. Sed cur ita appelletur, non inueni.
_Qui manacos dicitur.]_ Ἅπὸ {των} μηνὸς, id e$t à men$e formatum nomen
men$trui circuli manacos. E$t enim circul{us} quo vmbræ præter æquinoctialem
[417]DE ARCHITEC. LIB. IX.
æstiuam & hybernam, de quib{us} tradidit, deprehenduntur, cui{us} diameter e$t
lacotom{us}.
_Et centro æquinoctiali interuallo æ$tiuo.]_ Gen{us} dicendi Geome-
tr{is} familiare, cùm $ignificare volunt altero circini pede in dato $igno manente,
alterum ad con$titutam magnitudinem deducendum, vt cir culum perficiant.
_Nec aliena pro meis pr{ae}dicanda videntur.]_ Benignum & plenum
ingenui e$$e pudor{is} $cribit Plini{us} in præfatione natural{is} historiæ, fateri, per quos
profecer{is}, obnox{ij} contrà animi, infelic{is}\’{que} ingen{ij} deprehendi in furto malle, quàm
mutuum reddere. Inde vitio ver$um e$t Aristoteli, quòd quæ ab al{ij}s accepi$$et, ac-
cepta ferret nemini, quin poti{us}, vbi peccare existima$$et, nominatim carperet, &
in$ectaretur. Illud ego $ecut{us} $um nim{is} forta$$e anxiè, ne dicam $uper$titio$e.
Malui tamen in eam partem peccare.
De horologiorum ratione, & v$u, atque eorum inuentione,
& quib{us} inuentorib{us}. # _CAP. IX._
HEMICYCLIVM excauatum ex quadrato, ad
enclima\’q; $ucci$um, Bero$us Chaldæus dicitur inue-
ni$$e, $caphen $iue hemi$phærium, Ari$tarchus Samius.
Idem etiam di$cum in planitia, arachnen Eudoxus
A$trologus: nonnulli dicunt Apollonium, plinthium
$iue lacunar (quod etiam in circo flaminio e$t po$i-
tum) Scopas Syracu$ius, π{ρο4}ς τὰ ίςορ{ομ}{μο}να Parmenion. π\’βς πὰμ ιλί-
μα Theodo$ius, & Andreas. Patrocles pelecinon, Diony$iodorus co-
num, Apollonius pharetram, alia\’q; genera, & qui $upra$cripti $unt, &
alii plures inuenta reliquerunt, vti gonarchen, engonaton, antibo-
ræum. Item ex his generibus viatoria pen$ilia vti fierent, plures $cripta
reliquerunt: ex quorum libris, $i quis velit $ubiectiones inuenire, poterit,
dummodo $ciat analemmatos de$criptiones. Item $unt ex aqua conqui$i-
tæ ab ei$dem $criptoribus horologiorum rationes: primum\’q; à Cte$ibio
Alexandrino, qui etiam $piritus naturales, pneumaticas\’q; res inuenit. Sed
vti fuerunt ea exqui$ita, dignum $tudio$is e$t agno$cere. Cte$ibius enim
fuerat Alexandriæ natus, patre ton$ore: is ingenio & indu$tria magna
præter reliquos excellens, dictus e$t artificio$is rebus $e delectare. Nanque
cum volui$$et in taberna $ui patris $peculum ita pendere, vt cum educe-
retur, $ur$um\’q; reduceretur, linea latens pondus deduceret, ita collocauit
machinationem. Canalem ligneum $ub tigno fixit, ibi\’q; trochleas collo-
cauit, per canalem lineam in angulum deduxit, ibi\’q; tubulos $truxit, in
eos pilam plumbeam per lineam demittendam curauit: ita pondus cum
decurrendo in angu$tias tubulorum premeret cœli crebritatem, vehe-
menti decur$u per fauces frequentiam cœli compre$sione $olidatam, ex-
[418]M. VITRVVII POLL.
trudens in aërem patentem, offen$ione & tactu $onitus expre$$erat clari-
tatem. Ergo Cte$ibius cum animaduerti$$et ex tactu cœli & expre$sio-
nibus, $piritus voces\’q; na$ci, his principiis v$us, hydraulicas machinas pri-
mus in$tituit. Item aquarum expre$siones {ἀμ}μάτ{ομ}ς, porrecti rotunda-
tionis\’q; machinas, multa\’q; deliciarum genera, in his etiam horologiorum
ex aqua comparationes explicuit. Primum\’q; con$tituit cauum ex auro
perfectum, aut ex gemma terebrata: ea enim nec teruntur percu$$u aquæ,
nec $ordes recipiunt, vt obturentur. Nanque æ qualiter per id cauum in-
fluens aqua, $ubleuat $caphum inuer$um (quod ab artificibus phellos $iue
tympanum dicitur) in quo collocata regula, ver$atilia tympana denti-
culis æqualibus $unt perfecta: qui denticuli alius alium impellentes, ver-
$ationes modicas faciunt & motiones. Item aliæ regulæ alia\’q; tympana
ad eundem modum dentata, quæ vna motione coacta, ver$ando faciunt
effectus varietates\’q; motionum, in quibus mouentur $igilla, vertuntur
metæ, calculi aut tona proiiciuntur, buccinæ canunt, reliqua\’q; parerga.
In his etiam, aut in columna, aut para$tatica horæ de$cribuntur, quas $i-
gillum egrediens ab imo virgulæ $ignificat in diem totum, quarum bre-
uitates aut cre$centias cuneorum adiectus aut exemptus, in $ingulis die-
bus & men$ibus, perficere cogit. Præclu$iones aquarum ad temperan-
dum, ita $unt con$titutæ. Metæ fiunt duæ, vna $olida, altera caua ex tor-
no, ita perfectæ, vt alia in aliam inire conuenire\’q; po$sit: & eadem regula
laxatio earum aut coartatio efficiat, aut vehementem, aut lenem in ea
va$a aquæ influentem cur$um. Ita his rationibus & machinatione ex
aqua, componuntur horologiorum ad hybernum v$um collocationes.
Sin autem cuneorum adiectionibus, & detractionibus, correptiones die-
rum, aut cre$centiæ non probabuntur, quod cunei $æpi$sime vitia faciunt,
$ic erit explicandum. In columella horæ ex analemmatis tran$uersè de-
$cribantur, men$truæ\’q; lineæ in columella $ignentur, ea\’q; columella ver-
$atilis perficiatur, vti ad $igillum virgulam\’q; (cuius virgulæ egrediens $i-
gillum o$tendit horas) columna ver$ando continenter, $uis quibus\’q; men-
$ibus breuitates & cre$centias faciat horarum. Fiunt etiam alio genere
horologia hyberna, quæ anaporica dicuntur, perficiuntur\’q; rationibus
his. Horæ di$ponuntur ex virgulisæneis, ex analemmatos de$criptione
ab centro di$po$itæ in fronte: in ea circuli $unt circundati men$trua $pa-
tia finientes. Po$t has v<007>rgulas tympanum collocetur, in quo de$criptus
& depictus $it mundus $ignifer\’q; circulus, de$criptio\’q; ex duodecim cœ-
le$tium $ignorum $it figurata, cuius è centro deformatur cuiu$libet $igni
$patium, vnum maius, alterum minus. Po$teriori autem parti tympano
medio, axis ver$atilis e$t inclu$us, in\’q; eo axi ænea mollis catena e$t inuo-
luta: ex qua pendet ex vna parte phellos $iue tympanum, quod ab aqua
$ubleuatur, ex altera æquo pondere phelli $acoma $aburrale. Ita quan-
[419]DE ARCHITEC. LIB. IX.
tum ab aqua phellos $ubleuatur, tantum $aburræ pondus infra deducens
ver$at axem, axis autem tympanum: cu<007>us tympani ver$atio, alias efficit
vti maior pars circuli $igniferi, alias minor in ver$ationibus, $uis tempo-
ribus de$ignet horarum proprietates. Nanque in $ingulis $ignis $ui cu-
iu$que men$is dierum numeri caua $unt perfecta, cuius bulla, quæ Solis
imaginem horologiis tenere videtur, $ignificat horarum $patia: ea tran$-
la\’ta ex terebratione in terebrationem men$is vertentis perficit cur$um
$uum. Itaque quemadmodum Sol per $yderum $patia vadens, dilatat
contrahit\’q; dies & horas, $ic bulla in horologiis ingrediens per puncta
contra centri tympani ver$ationem, quotidie cum transfertur, aliis tem-
poribus per latiora, aliis per angu$tiora $patia, m\~e$truis finitionibus ima-
gines efficit horarum & dierum. De admini$tratione autem aquæ, quem-
admodum $e temperet ad rationem, $ic erit faciendum. Po$t frontem ho-
rologii, intra collocetur ca$tellum, in id\’q; per fi$tulam $aliat aqua, & in
imo habeat cauum: ad id autem affixum $it ex ære tympanum habens
foramen, per quod ex ca$tello in id aqua influat. In eo autem minus tym-
panum includatur cardinibus ex torno, ma$culo & fœmina inter $e coar-
tatis, ita vti minus tympanum, quemadmodum ep<007>$tomium, in maiore
circumagendo arcte leniter\’q; ver$etur. Maioris autem tympani labrum
æquis interuallis _CCCLXV._ puncta habeat $ignata: minor verò orbicu-
lus in extrema circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen diri-
gat ad punctorum regiones. In\’q; eo orbiculo temperatum $it foramen,
qua in tympanum aqua influit per id, & $eruat admini$trationem. Cum
autem in maioris tympani labro fuerint $ignorum cœle$tium deforma-
tiones, id autem $it immotum, & in $ummo habeat deformatum Cancri
$ignum, ad perpendiculum eius in imo Capricorni, ad dextram $pectan-
tis Libræ, ad $ini$tram Arietis. Signa quoque cætera inter eorum $pa-
tia de$ignata $int, vti in cœlo videntur. Igitur cum Sol fuerit in Capri-
corni orbiculo, lingula in maioris tympani parte & Capricorni, quotidie
$ingula puncta tangens, ad perpendiculum habens aquæ currentis vehe-
mens pondus, celeriter per orbiculi $oramen id extrudit ad vas, tum ex-
cipiens eam (quoniam breui $patio impletur) corrip<007>t & contrahit die-
rum minora $patia & horarum. Cum autem quotidiana ver$atione ma-
ioris tympani lingula ingreditur in Aquario, cuncta de$cendunt forami-
na perpendiculo, & aquæ vehementi cur$u cogitur tardius emittere $a-
lientem. Ita quo minus celeri cur$u vas excipit aquam, dilatat horarum
$patia. Aquarii verò Pi$cium\’q; punctis, vti gradibus $candens, orbiculi
foramen in Ariete tangendo octauam partem, aquætemperatæ $alienti
præ$tat æquinoctiales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum $patia
ad $umma Cancri puncta, partis octauæ foramen $eu tympanum ver$a-
tionibus peragens, & in altitudinem eo rediens, viribus extenuatur, & ita
[420]M. VITR VVII POLL.
tardius fluendo dilatat morando $patia, & efficit horas in Cancri $igno
$ol$titiales. A Cancro cum proclinat, & peragit per Leonem & Virgi-
nem, ad Libræ partis octauæ puncta reuertendo, & gradatim corripiendo
$patia, contrahit horas, & ita perueniens ad puncta Libræ, æquinoctiales
rur$us reddit horas. Per Scorpionis verò $patia & Sagittarii procliuius de-
primens $e$e foramen, rediens\’q; circumactione ad Capricorni partem
octauam, re$tituitur celeritate $alientis ad brumales horarum breuitates.
Quæ $unt in horologiorum de$criptionibus rationes & apparatus, vt $int
ad v$um expeditiores, quàm apti$sime potui per$crip$i. Re$tat nunc de
machinationibus, & de earum principiis ratiocinari. Itaque de his vt cor-
pus emendatum Architecturæ perficiatur, in $equenti volumine inci-
piam $cribere.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Scaphen $iue hemi$phærium Ari$tarchus.]_ Genera horologiorum
$unt, $icut & rel<007>qua quæ $equuntur, dicta à figura. Scaphia tradit Martian{us}
Capella lib. Geometriæ, va$a e$$e rotunda, ærea, in quib{us} $tyli in medio fundo $ui
proceritate horarum duct{us} di$criminant. Vocabulum ip$um indicat non tam fui$$e
rotunda, quàm $caphæ nauigioli excauata lineamento. Ni$i concauitatem tantum
re$pexerint, ἀπὸ {Των} σκἀτΤμ, quod innuit Vitruui{us} cum inquit, $iue hemi$phæ-
rium, $i idem putauit. Potuit tamen id horolog{ij}, & $caphæ, & hemi$phær{ij} defor-
mari excauaríue curuatura.
_A Cte$ibio Alexandrino, qui etiam $piritus naturales pneu-_
_maticá$que res inuenit.]_ Hoc dicit etiam Plini{us} lib. _VII._ cap. _XXXVII._
Pneumatica autem organa, qua$i dic{as} $piritalia, $unt machinæ, quib{us} vi aër{is}
concepti\’{que} $pirit{us}, aqua extollitur. Quæcunque igitur nulla manifesta cau$a, $ed
aër{is} vi aut fiunt, aut mouentur, ea certè pneumatic{is} organ{is} fieri intelligim{us}, $i-
cut quæ aquarum expre{$s}ionib{us} fiunt, hydraulic{<007>s}, qua$i fistul{is} contenta aqua.
Extant pneumatica Heron{is} Alexandrini.
_Per canalem lineam in angulum deduxit.]_ Id e$t funiculum, vt
alibi interpretati $um{us}. Vtitur & lib. _IIII._ cap. _IIII._ Sic Palladi{us} lib. _III._ cap.
_IX._ Lineam (inquit) $eruat{is} {ij}s $pat{ij}s, quæ placuerit custodire, candid{is} $ign{is}, vel
quibu$cunque notabim{us}, tunc ten$a per tabulam linea, & c.
_Cum animaduerti$$et ex tractu cœli.]_ Nullo negotio vidim{us} $ori-
bendum e$$e ex tactu, nihilomin{us} putauim{us} adnotandum, ne o$citantem fugeret.
_Hydraulicas machinas primus in$tituit.]_ Hoc Plini{us} refert dicto
_XXXVII._ cap. & Athenæ{us} lib. _IIII._ dipno$ophiston. De hydraulic{is} dixi modo,
& cap. _I._ lib. _I._
_Aquarum expre$siones ἀνΤομάτ{ομ}ς.]_ Id e$t, vltrone{as}, $pontane{as}. Fiunt
autem machin{is} $ua $ponte ver$atilib{us}, & per $e mot{is}. πε{ρι} ἀντοματοποτικ\~Νς
Heron{is} liber legend{us} e$t. Meminit etiam Angel{us} Politian{us} mi$cellaneorum
cap. _XCVII._
_Quæ vna monitione coacta.]_ Facili{us} e$t, quàm vt admoneri debeat,
[421]DE ARCHITEC. LIB. X.
agno$cere mendum $ube$$e, $cribendum\’{que} motione, non monitione. Et tamen eiu$ce-
modi mendæ remoram faciunt, vt vtar Plautino verbo.
_Cardinibus ex torno ma$culo & fœmina coarctatis.]_ Vt $it
ma$cul{us}, qui in alium ineat, intre\’tue: fœmina autem, quæ ma$culum recipiat. Su-
prà, cuneos, & metam $olidam & cauam appellauit.
_Vti minus tympanum, quemadmodum epi$tomium.]_ Episto-
mia $unt, quorum manubriorum (Græc{is} vocantur ςρόφιγΤες) ver$atione patefiunt,
aut obturantur eorum cannalium nares, in quib{us} collocata $unt. Huiu$modi vti-
mur in capitib{us} non perennium $iphonum, & per ea ex malluuio, cur enim non
ita appellem? in trulleum, $iue $cyphum cum Plutarcho nominab{is}, dum man{us} in
diuer$or{ij}s lauantur, aqua aut influit, aut po$t ablutionem præcluditur. Georg. Ale-
xandrin{us} in librum tertium Varron{is} de re rustica cap. _V._ dicit e$$e foramen, per
quod aqua effluit. Eo tamen in loco Varron{<007>s} recti{us} meo iudicio leg{as} epiton{ij}s ver-
$is, quàm epistom{ij}s, & in hoc Vitruu{ij}, epitonium quàm epistomium, quòd epito-
nia $int etiam vertibula epistomiorum. Quanquam propriè eo nomine verticilla
$iue clauiculi, quib{us} in cithara intenduntur, aut remittuntur fides, $ignificantur.
_Qua in tympanum aqua influit per id.]_ Meli{us}, meo iudicio, codex,
in quo pro qua $criptum e$t quia.
_Cuncta de$cendunt foramina perpendiculo.]_ Cur non poti{us} lega-
tur, Di$cedit tum foramen à perpendiculo? ita $cilicet expo$cente $en$u.
M. VITRVVII
POLLIONIS DE ARCHI-
TECTVRA LIBER
DECIMVS.
*
PRAEFATIO.
NOBILI Græcorum & ampla ciuitate Ephe$i lex ve-
tu$ta dicitur à maioribus, dura conditione, $ed iure e$$e
non iniquo cõ$tituta. Nam Architectus cum publicum
opus curandum recipit, pollicetur quanto $umptu id
futurum: tradita æ$timatione, magi$tratui bona eius
obligantur, donec opus $it perfectũ. Eo autem ab$oluto,
cum ad dictum impen$a re$pondet, decretis & honoribus ornatur. Item $i
non amplius quàm quarta in opere con$umitur, ad æ$timationem e$t ad-
[422]M. VITR VVII POLL.
iicienda, & de publico præ$tatur, neq; vlla pœna tenetur. Cum veròam-
plius quàm quarta in opere con$umitur, ex eius bonis ad perficiendum
pecunia exigitur. Vtinam Dii immortales feci$$ent, quod ea lex etiã po-
pulo Romano, nõ modo publicis, $ed etiã priuatis ædificiis e$$et con$titu-
ta: nanq; nõ $ine pœna gra$$arentur imperiti, $ed qui $umma doctrinarum
$ubtilitate e$$ent prudentes, $ine dubitatione profiterentur Architecturã:
neq; patres familiarum inducer\~etur ad infinitas $umptuum profu$iones,
& vt ex bonis eiicerentur: ip$i\’q; Architecti pœnæ timore coacti, diligen-
tius modum impen$arũ ratiocinantes explicarent, vti patres familiarum
ad id, quod pr{ae}paraui$$ent, $eu paulo amplius adiicientes, ædificia expedi-
rent. Nam qui quadringenta ad opus po$$unt parare, $i adiiciant centum,
habendo $pem perfectionis, delectationibus ten\~etur. Qui autem adiectio-
ne dimidia, aut ampliore $umptu onerãtur, ami$$a $pe, et impen$a abiecta,
fractis rebus & animis, de$i$tere coguntur. Nec $olum id vitium in ædifi-
ciis, $ed etiam in muneribus, quæ à magi$tratibus foro gladiatorũ $cenis\’q;
ludorũ dantur, quibus nec mora, neq; expectatio conceditur, $ed nece$si-
tas finito tempore perficere cogit: vti $unt $edes $pectaculorũ, velorum\’q;
inductiones, & ea omnia, quæ $cenicis moribus per machination\~e ad $pe-
ctationes populo comparantur. In his verò opus e$t prudentia diligenti, et
ingenii docti$simi cogitatu, quod nihil eorum perficitur $ine machinatio-
ne, $tudiorum\’q; vario ac $olerti vigore. Igitur quoniam hæc ita $unt tra-
dita & con$tituta, non videtur e$$e alienum, vti caute $umma\’q; diligen-
tia, antequam in$tituantur opera, eorum expediantur rationes. Ergo quo-
niam, neq; lex, neque morum in$titutio id pote$t cogere, & quotannis &
prætores & ædiles ludorum cau$a mach<007>nationes præparare debent: vi-
$um mihi e$t, Imperator, non e$$e alienum, quoniam de ædificiis in priori-
bus voluminibus, expo$ui, in hoc qui finitionem $ummam corporis habet
con$titutam, quæ $int principia machinarũ ordinata, præceptis explicare.
IN M. VITRVVIVM POLLIO-
NEM ANNOTATIONVM
PHILANDRI LIBER
DECIMVS.
*
IN PROOEMIVM ANNOT.
_V Elorúmque inductiones.]_ Et $iparium velum mimicum (ita
enim $cribendum apud Donatum, non minimum) quod populo ob$istit,
dum fabularum act{us} mutantur, cui{us} mentio apud Apuleium l<007>b. _I._ de
a$ino, $ed metaphoricωs, Oro te (a<007>t) aulæum tragicum dimoueto, & $iparium com-
[423]DE ARCHITEC. LIB. X.
plicato, & cedo verb{is} communib{us}, pro dic verb{is} intelligibilib{us}, hic accipere po$-
$um{us}, & vela, quib{us} flagranti{$s}imo Sole theatrum, amphitheatru\’mue, forum
etiam, quando gladiatoria ædebantur $pectacula, integi, intendi\’{que} apud Plinium,
Martialem, Suetonium\’{que} legim{us}. Extant Romæ in $ummo amphitheatro Ve$pa$iani
foramina, per quæ tra{ij}ciebantur antennæ vela $ustinentes, & infrà mutuli, qui-
b{us} ip$æ innitebantur. De theatro verò locupleti{$s}im{us} & a{$s}idu{us} test{is} e$$e po-
terit T Lucreti{us} Car{us}, qui lib. _IIII._ cum dixi$$et multa de $ummo ip$o iaculari
colorem, inquit,
Et vulgo faciunt id lutea, rufa\’{que} vela,
Et ferruginea, cum magn{<007>s} intenta theatr{is}
Per malos vulgata, trabes\’{que} trementia pendent.
Nanque ibi conce$$um caueaï $ubter, & omnem
Scenalem $peciem patrum, matrum\’{que}, deorum\’{que}
Inficiunt, cogunt\’{que} $uo fluitare colore.
Et quanto circum mage $unt inclu$a theatri
Mœnia, tam mag{is} hæc int{us} perfu$a Lepôre
Omnia corrident concepta luce diei.
De machina quid $it, & ei{us} ab organo differentia, origine,
& nece{$s}itate. # _CAP. I._
MACHINA e$t continens ex materia coniunctio, ma-
ximas ad onerum motus habens virtutes. Ea mouetur
ex arte circulorum rotundationibus, quàm Græci ηυ-
κλικὺυ κίνησιμ appellant. E$t autem vnum genus $can-
$orium, quod Græcè ἀκρο{ρο}ατικόμ dicitur: alterum $pi-
ritale, quod apud eos πνσιματικόμ appellatur, tertium
tractorium, id autem Græci βάν{αμ}σομ vocant. Scan$orium autem e$t,
cum machinæ ita fuerint collocatæ, vt ad altitudinem tignis $tatutis, &
tran$uer$ariis colligatis $ine periculo $candatur ad apparatus $pectatio-
nem. Spiritale e$t, cum $piritus expre$sionibus impul$us, & plagæ voces\’q;
organicωs exprimuntur. Tractorium verò, cum onera machinis pertra-
huntur, aut ad altitudinem $ublata collocantur. Scan$oria ratio non arte,
$ed audacia gloriatur. Ea catenationibus, & tran$uer$ariis, & plexis colli-
gationibus, & eri$matum fulcturis continetur. Quæ autem $piritus pote-
$tate a$$umit ingre$$us elegantes, artis $ubtilitatibus con$equitur effectus.
Tractoria autem maiores, & magnificentia, plenas habet ad vtilitatem
opportunitates, & in agendo cum prudentia $ummas virtutes. Ex his
$unt alia, quæ mechanicωs, alia quæ organicωs mouentur. Inter machinas
& organa id videtur e$$e di$crimen, quod machinæ pluribus operibus, aut
vi maiore coguntur effectus habere, vti bali$tæ, torcularium\’q; prela. Or-
gana autem vnius opere, prudenti tactu perficiunt, quod propo$itum e$t,
[424]M. VITRVVII POLL.
vti Scorpionis, $eu ani$ocyclorum ver$ationes. Ergo & organa, & machi-
narum ratio ad v$um $unt nece$$aria, $ine quibus nulla res pote$t e$$e non
impedita. Omnis autem machinatio e$t à rerum natura procreata, ac à
præceptrice & magi$tra mundi ver$atione in$tituta. Nanque animaduer-
tamus primum, & a$piciamus continentem Solis, Lunæ, quinque etiam
$tellarum naturam, quæ ni machinata ver$arentur, non habui$$emus in
terra lucem, nec fructuum maturitates. Cum ergo maiores hæc ita e$$e
animaduerti$$ent, è rerum natura $ump$erunt exempla, & ea imitantes
inducti rebus diuinis, commodas vitæ perfecerunt explicationes. Itaque
comparauerunt vt e$$ent expeditiora, alia machinis & earum ver$ationi-
bus, nonnulla organis. Et ita quæ animaduerterunt ad v$um vtilia e$$e,
$tudiis, artibus, in$titutis, gradatim augenda doctrinis curauerunt. Atten-
damus enim primum inuentum de nece$sitate, vt ve$titus, quemadmo-
dum telarum organicis admini$trationibus, cõnexus $taminis ad $ubteg-
men, non modo corpora tegendo tueantur, $ed etiam ornatus adiiciant
hone$tatem. Cibi verò non habui$$emus abundantiam, ni$i iuga & aratra
bobus iumentis\’q; omnibus e$$ent inuenta. Sucularum\’q; & prelorum, &
vectium, $i non fui$$et torcularis præparatio, neque olei nitorem, neque
vitium fructum habere potui$$emus ad iucunditatem. Portationes\’q; eo-
rum non e$$ent, ni$i plau$trorum, aut $arracorum per terram, nauicula-
rum per aquam, inuentæ e$$ent machinationes. Trutinarum verò libra-
rum\’q; ponderibus examinatio reperta, vindicat ab iniquitate iu$tis mo-
ribusvitam. Non minus\’q; $unt innumerabiles moderationes machina-
tionum, de quibus non nece$$e videtur di$putare, quoniam $unt ad ma-
num quotidianæ, vt $unt rotæ, folles fabrorum, rhedæ, ci$ia, torni, cætera\’q;
quæ communes ad v$um confuetudinibus habent opportunitates. Itaque
incipiemus de his quæ raro ven<007>unt ad manus, vt nota $int, explicare.
IN CAPVT I. ANNOTAT.
_Plexis colligationibus.]_ Colligationes plex{as} dicit implicit{as}, & con-
nex{as} funib{us} modò $ur$um, modò deor$um, modò in tran$uer$um traduct{is}, varie
complexu.
_Et eri$matum fulcturis.]_ Eri$matum fulctur{as} facilè intelliget, cui non
$it incognitum $calarum gen{us} id quo nostri vtuntur legend{is} ab arbore fructi-
b{us}, putand{is} etiam iugat{is} & compluuiat{is} vitib{us}, quum non e$t, cui alteri{us} ge-
ner{is} $calæ applicentur, hærean\’tue. De {ij}s mihi $ermo e$t, quæ huc atque illuc tran$-
ferri po$$unt: gestatori{as}, $i videtur, appellem{us}. Fit autem id $calarum gen{us} hoc
pacto. Tigilla, $iue fustes arrectar{ij} duo teretib{us} quot libet bacul{is} tra{ij}ciuntur,
quos forta$$e nunc non inepte vocem{us} $candul{as}, quòd ip$is ab inferiorib{us} ad $upe-
riora a$cendatur, Ciceroni enim grad{us} dicuntur. Terti{us} fust{is}, qui, quia fibula con-
iunct{us} e$t, liberam habet ver$ationem, vt explicari, cum libet, & complicari po$-
[425]DE ARCHITEC. LIB. X.
$it, d iuaricat{us} præstat eri$mat{is} vicem id e$t obnitent{is} fulcri.
_Organa vnius operæ.]_ Dixit machin{as} plurib{us} operib{us} babere effe-
ct{us}, quare hoc loco $cribo opere tertia inflexione. Qui operæ $crip$erunt ab opera,
$unt fal$i, quod postea $equeretur, prudenti tactu.
_Connexus $taminis ad $ubtegmen.]_ Stamen, id e$t $tantia in longum
fila radio cum $ubtegmine, $iue $ub$tamine, Vti $oleo $cribere, id e$t trama, percurri-
tur, in$ilium alterna $ublatione & depre{$s}ione, pendent{is}\’{que} perctin{is} percu{$s}ione den-
$atur in telam aut pannum, & iugo cõuoluitur. Id organic{is} administrationib{us} fit,
quod in textrinæ libro docebim{us} cum cæter{is} eiu$ce gener{<007>s}. Scitu illud non indi-
gnum, quod apud Sextum Pompeium legitur, foragin\~e appellari filum quo textri-
ces diurnum ep{us} distingunt, à forando dictum. Illud quoque non præterierim, quod
$cribit Plini{us} lib. _XIX_. cap. _I_. vidi$$e $e plag{as} ca$$es´ue tantæ tenuitat{is}, vt cum
epidromidib{us} annulum homin{is} tran$irent, vno portante multitudinem, qua $al-
t{us} cingeretur, $ingula\’{que} earum $tamina centeno quinquageno filo con$titi$$e. Nec
tamen min{us} mirum, quod in codem loco tradit, $ingula fila thorac{is} Ama$is reg{is}
Aegypt{ij}, con$titi$$e trecent{is} $exaginta quinque fil{is}.
_Sarracorum.]_ Sarracum plaustri gen{us} e$$e di$c{as} ex Iulio Capitolino, in
Antonino philo$opho. Tanta (inquit) pestilentia fuit, vt vehicul{is} cadauera expor-
tata $int, $arrac{is}\’{que}.
_Folles fabrorum.]_ Fabrorum folles, quib{us} in fornacib{us} & camin{is} vtun-
tur excitando igni, expre{$s}it Virgil. Aeneid. lib. _VIII._
Al{ij} Vento$is follib{us} aur{as} # Accipiunt, reddunt\’{que}.
Quo in loco $unt, qui pro Vento$is legant taurin{is}, credo quòd ea fabr<007>lia organa,
quib{us} accipitur, redditur\’{que} $p<007>rit{us}, taurorum corio con$tent: atque ita $criptum
e$t l<007>b. _IIII._ Georg.
_Cí$ía.]_ Ci$ium vehiculi biroti gen{us} autore Nonio Marcello. Vtitur Cicero pro
Ro$cio Amerino. Decem, ait, hor{<007>s} nocturn{is} $ex & quinquaginta millia pa$$uum
ci${ij}s peruolauit.
_Trutinarum verò librarúmque ponderibus examinatis.]_ De
h{is} commodi{us} cap. _VIII._ Sed quòd præstent vtilitatem, mult{is} rationib{us} com-
probari pote$t: nos antiquam marmoream in$criptionem, quæ cernitur in Columnen-
$ium palatio, ad ba$ilicam DD. Apostolorum, pecuariam $cilicet legem putauim{us}
pro tempore raritate $ua facturam $at{is}. # Ea e$t buiu$modi.
EX AVCTORITATE
TVRCI APRONIANI VC
PRAEFECTI VRBIS
RATIO DOCVIT VTILITATE SVA
DENTE CONSVETVDINE MI
CANDI SVMMOTA SVB EXAGIO
POTIVS PECORA VENDERE QVAM
DIGITIS CONLVDENTIBVS TRADE
RE VT APPENSO PECORE CAPITE
PEDIBVS ET SEVO LACTANTE ET
[426]M. VITRVVII POLL.
SVBGVLARI LANIO CEDENTIBVS
RELIQVA CARO CVM PELLE ET INTE
RANEIS PROFICIAT VENDITORI
SVB CONSPECTV PVBLICO FIDE PON
DERIS CONPROBATA VT QVANTVM
CARO OCCISI PECORIS APPENDAT
ET EMPTOR NORIT ET VENDITOR
COMMODIS OMNIBVS ET PRAEDA
DAMNATA QVAM TRIBVNVS OFFI
CIVM CANCELLARIVS ET SCRIBA
DE PECVARIIS CAPERE CONSVEVE
RANT QVAE FORMA IN TERDICTI
ET DISPOSITIONIS SVB GLADII PE
RICVLO PERPETVO CVSTODIEN
DA MANDATVR.
De ædium $acrarum publicarum\’{que} operum machinatio-
nib{us} tractor{ij}s. # _CAP. II._
PRIMVM´QVE in$tituemus de his, quæ ædibus
$acris ad operum\’q publicorum perfectionem nece$si-
tate comparantur: quæ fiunt ita. Tigna tria ad one-
rum magnitudinem ratione expediuntur, & à capite
fibula coniuncta, & in imo diuaricata eriguntur funi-
bus in capitibus collocatis, & iis item circa di$po$itis
erecta retinentur. Alligatur in $ummo trochlea, quam etiam nonnulli, re-
chamum dicunt. In trochleam induntur orbiculi duo, per axiculos ver-
fationes habentes, per cuius orbiculum $ummum traiicitur ductarius fu-
nis: deinde demittitur & traducitur circa orbiculi imum trochleæ infe-
rioris, refertur autem ad orbiculum imum trochleæ $uperioris, & ita de-
$cendit ad inferiorem, & in foramine eius caput funis religatur. Altera
pars funis refertur inter imas machinæ partes. In quadris autem tigno-
rum po$terioribus quo loci $unt diuaricata, figuntur chelonia, in quæ
coniiciuntur $ucularum capita, vt faciliter axes ver$entur. Eæ $uculæ pro-
xime capita habent foramina bina ita temperata, vt vectes in ea conueni-
re po$sint. Ad rechamum autem imum ferrei forfices religantur, quo-
rum dentes in $axa forata accommodantur. Cum autem funis habet ca-
put ad $uculam religatum, & vectes ducentes eam ver$ant, funis $e inuol-
uendo circa $uculam extenditur, & ita $ubleuat onera ad altitudinem &
operum collocationes.
[427]DE ARCHITEC. LIB. X.
IN CAPVT II. ANNOTAT.
_Et à capite à fibula coniuncta.]_ Posterior præpo$itio abundat, quocirca
tollenda. E$t autem fibula, quam Græci π{δρ}όν{ιω} vocant, veluti axicul{us}, $iue $ub-
$cudicula, aut clauicul{us}, quo tra{ij}ciuntur tignorum capita, vt duci po{$s}int, quò
imæ partes diuaricentur. Fibula etiam in cingul{is} intelligitur, traiecta enim per
annulum pars fibula retinetur. Dicitur & fibula vncinell{us}, quo fœminæ posterio-
rem vestem $ubnectunt. Fibula item v$ui fuit ad reprimendum coitum. Vnde $cri-
bit Corneli{us} Cel${us} lib. _VII._ cap. _XXV._ adule$centulos infibulari $olitos, interdum
voc{is}, interdum valetudin{is} cau$a. Ei{us} banc fui$$e rationem: Cut{is}, quæ $uper glan-
dem e$t, extendebatur, notabatur\’{que} vtrinque laterib{us} atramento, deinde remitte-
batur. Si glans à not{is} libera erat, qua notæ erant, cut{is} acu filum ducente tran$uer-
berabatur, ei{us}\’{que} fili capita inter $e deligabantur, quotidie\’{que} id mouebatur, donec
circa foramina cicatriculæ fierent. Hæ vbi confirmatæ erant, exempto filo, fibula
addebatur. Eiu$modi fibulæ mentio e$t apud Iuuenalem & Martialem non $emel,
qui refibulare dixit, pro fibulam $oluere, Epigrammaton lib. _IX._
Cui{us} refibulauit turgidum faber penem.
_Tria tigna ad onerum magnitudinem.]_ Ea machina hodie vtuntur
nautæ, capram vocantes.
_Alligatur in $ummo trochlea, quam etiam nonnulli recha-_
_mum dicunt.]_ Trochlea, $iue trochalia, aut rechamum dic{as}, tractor{ij} gener{is}
e$t machina, cum æreo aut ligneo orbiculo, qui per axiculum ver$atur, traiecto fune
ductario. Vtimur etiam haurienda è pute{<007>s} aqua, poliam vulgò vocantes. Quan-
quam & ad hoc ip$um tollenon{is} v${us} e$t, alteram partem prægrauante pondere, vt
e$t apud Sextum Pompeium. Fiunt verò trochleæ autore I$idoro Etymolog. lib. _XIX._
cap. _II._ ad $imilitudinem Θ literæ Græcæ octauæ, dicuntur\’{que} à troch{is}, id e$t rotul{is}.
_Figuntur chelonia.]_ Chelonia $unt veluti vmbilici, aut an$æ quæ appin-
guntur, id e$t affiguntur arrectar{ij}s, in quib{us}, ceu in armill{is}, $ucularum cardines
ver$antur, atque adeò ip$æ totæ. Dicta Verò $unt chelonia à $imilitudine tegumenti
testudin{is} animal{is}, quæ χελώνη Græcè dicitur, vulgò tortua, & ip$a testa χελώ-
νιομ. E$t autem $ucula tractoria machina, id e$t ax{is}, duob{us} tign{is} incumbens, tra-
iect{us} vtrinque proximè cardines Vectib{us} vno, duob{us}, plurib{us}´ue (Aristoteles
mechanicon quæstione _XIII._ Vocat κο{λλ}όπας) quib{us} dum circumagitur, vt ma-
nubr{ij}s, ductar{us} ad eam religat{us} fun{is}, per trochleæ, $i ade$t (fit enim & $ine
trochlea) orbiculum currens, obuoluitur, atque ita $ubleuantur, aut deprimuntur
onera. Celonia autem, vt id quoque obiter addam, apud Aristotelem mechanicon
quæstione _XXVIII._ $unt machinæ iuxta puteos ad bauriendam facili{us} aquam,
alteram partem prægrauante pondere. Tollenones, ni$i fallor, vocauit Plini{us} lib.
_XVIII._ cap. _II._ & Sext{us} Pompei{us}.
_Adrechamum autem imum ferrei forfices religantur.]_ Ferreos
forpices legerim libenti{us}, quàm forfices, ist{<007>s} enim incidim{us} aut tondem{us}. Cal-
purni{us} Aegloga _v._ ne $it acuta Forfice læ$a cut{is}, ill{is} verò ad focum vtimur, aut
calidum ferrum in fornacib{us} & tenem{us} & ver$am{us}, tenacul{as} à tenendo vo-
[428]M. VITRVVII POLL.
cantes. Ad istorum $imilitudinem $ubleuand{is} onerib{us} forpicib{us} v$i $unt. Ferre{as}
regul{as} du{as} pro clauo configebant axiculo, vt agi po$$ent, id e$t ad præhen$iones, &
mor$um coire & laxari, im{<007>s} capitib{us} vncinat{is}, quib{us} mordic{us} præhen-
deretur. Summa capita armillata fune ductario tra{ij}ciebantur, Vinciebantur\’{que}, qui
ad $uculam vel ergatam religat{us}, dum ver$atione ad e{as} inuoluitur, astringebat,
& capta onera attollebat. Romæ alia e$t $ubleuandi ponder{is} ratio. Excauatur in
medio lap{is}, quantum pro vastitate $at{is} e$t, $ed ita, vt formæ exci$æ os angustum
$it, fundum lati{us}. In latera induntur cuneoli ferrei duo, qua parte latiores $unt,
quib{us} illa compleantur, quod autem inter vtrunque vacui $upere$t, tertio graci-
liore impletur, deinde armillata cuneolorum capita an$a, ad C. inuer$i $imilitudi-
nem, & ip$a armillata præhenduntur. Per armill{as} tra{ij}citur axicul{us}, & $ub$cu-
d<007>cula ferrea, $ine clauiculo obfirmatur, ne effluat. Rechami vnco an$a præhend<007>-
tur, aut $i trochlea vncum non habet, alligatur fun{is} ductari{us}, & ergata $ubleua-
tur on{us}. Figuram $ubiecim{us}.
Cuneoli in formam lapidis coniecti cum an$a.
De diuer$is appellationib{us} machinarum, & quaratione
erigantur. # _CAP. III._
HAEC autem ratio machinationis, quod per tres orbi-
culos circumuoluitur, tri$pa$tos appellatur. Cum verò
in ima trochlea duo orbiculi, in $uperiori tres ver$an-
tur, id penta$pa$ton dicitur. Sin autem maioribus one-
ribus erunt machinæ comparand\,e, amplioribus tigno-
rum longitudinibus & cra$situdinibus erit vtendum:
& eadem ratione in $ummo fibulationibus, in imo $ucularum ver$ationi-
[429]DE ARCHITEC. LIB. X.
bus expediundum. His explicatis, antarii funes ante laxi collocentur, re-
tinacula $upra $capulas machinæ longe di$ponantur: & $i non erit vbi reli-
gentur, pali re$upinati defodiantur, & circum fi$tucatione folidentur, quo
funes alligentur. Trochlea in $ummo capite machinæ rudenti continea-
tur, & ex eo funes perducantur ad palum, & quæ e$t in palo trochlea illi-
gata, circa eius orbiculum funis indatur, & referatur ad eam trochleam,
quæ erit ad caput machinæ religata. Circum autem orbiculum ab $um-
mo traiectus funis de$cendat, & redeat ad $uculam, quæ e$t in ima machi-
na, ibi\’q; religetur. Vectibus autem coacta $ucula ver$abitur, & eriget per
$e machinam $ine periculo: ita circa di$po$itis funibus, & retinaculis in pa-
lis hærentibus, ampliore modo machina collocabitur. Trochleæ & ducta-
rii funes, vti $uprà $criptum e$t, expediuntur.
IN CAPVT III. ANNOTAT.
_Tri$pa$tos appellatur.]_ Tri$pastos à numero orbiculorum nomen accepit,
quòd quanto plures adhibentur orbiculi, pond{us} qua$i in partes conci$um distribu-
tum\’{que} commodi{us} trahitur. {απ}άζω enim traho $ignificat. Eadem figura paulò pò$t
dicit penta$paston à quinque orbicul{is}, & poly$paston cap. _v._ & cap. _XVI._ hui{us}
libri à multitudine.
_Antarij funes antelaxi collocentur.]_ Aliqui codices habent antani,
fortè $cribendum ductar{ij}. Sunt autem qui per trochleæ orbiculos tra{ij}ciuntur. An-
tarium bellum $crip$it Sext{us} Pompei{us} e$$e, quod ante vrbem geritur.
_Machinæ longæ di$ponantur.]_ Emendo longè aduerbium.
_Et circùm fi$tucatione $olidentur.]_ Fistucare e$t fistuca adigere, $iue
figere & fistuca exæquare, den$are, firmare $olum, vt hic, libr{is} tertio & $epti-
mo. E$t autem fistuca ligneum an$atum, & capitib{us} ferratum in$trumentum, quo
pauitores vtuntur, e$t & quo pali, $ublicæ\’{que} in terram panguntur. Dixi libro ter-
tio de genere posteriori.
Simil{is} $uperiori machina, cui colo{$s}icoter a tuti{us} committi
po$$unt, immutata duntaxat $ucula in tympanum.
CAP. IIII.
SIN autem colo$sicotera amplitudinibus & ponderi-
bus onera in operibus fuerint, non erit $uculæ commit-
tendum, $ed qu\~eadmodum $ucula cheloniis retinetur,
ita axis includatur habens in medio tympanum am-
plum, quod nonnulli rotam appellant, Græci autem
άμφίρ{δι}{σι}μ, alii π{δρ}ίτροχομ vocant. In his autem ma-
chinis trochleæ non eodem, $ed alio modo comparantur. Habent enim &
in imo & in $ummo duplices ordines orbiculorum: ita funis ductarius
[430]M. VITRVVII POLL.
traiicitur in inferioris trochleæ foramen, vti æqualia duo capita $int funis
cum erit exten$us, ibi\’q; $ecundum inferiorem trochleam re$ticula cir-
cundata & connexa, vtræ\’q; partes funis continentur, vt neq; in dextram,
neque in $ini$tram partem po$sint prodire. Deinde capita funis referun-
tur in $umma trochlea ab exteriore parte, & deiiciuntur circa orbiculos
imos, & redeunt ad imum, coniiciuntur\’q; infimæ trochleæ ad orbiculos
ex interiore parte, & referuntur dextra ac $ini$tra ad caput $ummæ tro-
chleæ, circa orbiculos $ummos. Traiecti autem ab exteriori parte referun-
tur dextra ac $ini$tra tympanum in axe, ibi\’q; vt hæreant colligantur.
Tum autem circa tympanum inuolutus alter funis refertur ad ergatam.
& is circumactus tympanum & axem inuoluendo, funes qui in axe reli-
gati $unt, pariter $e extendunt, & ita leniter leuant onera $ine periculo.
Quod $i maius tympanum collocatum, aut in medio, aut in vna parte ex-
trema habuerit $ine ergata calcantes homines, expeditiores habere po-
terit operis effectus.
IN CAPVT IIII. ANNOTAT.
_Alter funís refertur ad ergatam.]_ Ergata machina tractoria (quam
Aristoteles mechanicon quæstione _XIII._ ζυγὸμ, vt opinor, appellat) vel hoc à $ucu-
la differt, quod axe e$t recto, non iacente, porrectóue: vectib{us} enim $icuti $ucula
ver$atur, non id quidem brachiorum ductu, $ed obnitentib{us}, & ambientib{us} ve-
ctiar{ij}s. Itali arganum vocant. Suculam autem (Vt nihil prætermittam eorum, quæ
ad iuuãdos $tudio$os facere video.) Aristoteles memorata quæstione ονομ dicit. Qu<007>n
& Galen{us} commentar{ij}s de fractur{is} $ecundo & tertio, $cribit Hippocratem ονος
vocare axes, & ονίσκους axiculos, id e$t, vt interpretor, $ucul{as}. Hoc idem refert
in commentar{ij}s de articul{is} tertio, & quarto. Figur{as} $ubiunxi.
Ergatæ.
[431]DE ARCHITEC. LIB. X.
Sucula.
_Quòd $i tympanum maius collocatum.]_ Tympanum, quod Græci
etiam γέρανομ appellant, e$t rotæ ambit{us} magni gen{us}, cui{us} circumactæ, calcanti-
b{us} hominib{us} affix{as} pro gradib{us} regul{as}, ax{is} fune obuoluitur, atque ita onera
extolluntur, aut $ublata deprimuntur. Lucreti{us} libro quarto,
Multa\’{que} per trochle{as}, & tympana pondere magno
Commouet, atque leui $ustollit machina ni$u.
Aliud machinæ tractoriæ gen{us}. # _CAP. V._
EST autem aliud genus machinæ $atis artificio$um, & ad
v$um celeritatis expeditum: $ed in eo dare operam non po$-
$unt ni$i periti. E$t enim tignum, quod erigitur & di$tine-
tur retinaculis quadrifariam, $ub retinaculis chelonia duo
figuntur, trochlea funibus $upra chelonia religatur: $ub tro-
chlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos $ex, cra$$a quatuor, $up-
[432]M. VITRVVII POLL.
ponitur. Trochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudinem habentes
collocantur, ita tres ductarii funes in $ummo machinæ religantur. Deinde
referuntur ad imam trochleam, & traiiciuntur ex interiore parte per eius
orbiculos $ummos. Deinde referuntur ad $uperiorem trochleam, & tra-
iiciunrur ab exteriore parte in interiorem, per orbiculos imos. Cum de-
$cenderint ad imum ex interiore parte, & per $ecundos orbiculos tradu-
cuntur in exteriorem, & referuntur ad $ummum, ad orbiculos $ecundos
traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput, & traiecti per $um-
mos, redeunt ad machinam imam. In radice autem machinæ collocatur
tertia trochlea. Eam autem Græci ἐπάγοντα, no$tri artemonem appel-
lant. Ea trochlea religatur ad machinæ radicem habens orbiculos tres, per
quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines
hominum ducentes, $ine ergata, celeriter onus ad $ummum perducunt.
Hoc genus machinæ poly$pa$ton appellatur, quod multis orbiculorum
circuitionibus, & facilitatem $ummam præ$tat, & celeritatem. Vna au-
tem $tatutio tigni hanc habet vtilitatem, quod (ante) quantum velit &
dextra ac $ini$tra, ad latera declinando onus deponere pote$t. Harum ma-
chinationum omnium, quæ $uprà $unt $criptæ, rationes, non modo ad has
res, $ed ad onerandas & exonerandas naues $unt paratæ, aliæ erectæ, aliæ
plan\,e in charche$iis ver$atilibus collocatæ. Non minus $ine tignorum ere-
ctionibus in plano, etiam eadem ratione & temperatis funibus & tro-
chleis, $ubductiones nauium efficiuntur.
IN CAPVT V. ANNOTAT.
_A dexteriore parte in interiorem.]_ Obelo fodienda $criptura. Syncera
& gemina e$t lectio, Ab exteriore parte, quam Bononien$e manu$criptum exem-
plar agno$cit.
_Eam autem Græcí ἐπάγοντα, no$tri artemonem appellant.]_
Trochlea hæc in machin{is} tertia, hoc e$t, quæ in machinæ $iue erecti t<007>gni radice
collocata e$t, à Latin{is} artemo, à Græc{is} ἐπάγωμ vocatur. Nicola{us} Liran{us} in li-
brum actorum Apostolorum, artemonem interpretatur velum paruum. Sicut Ac-
cur$i{us} pandect. lib. _I._ de verbor. $ignificat. pro gubernaculo, quod nemo crediderit.
I$idor{us} lib. _XIX._ etymolog monuer at artemonem velum e$$e dirigendæ poti{us} na-
u{is} cau$a comparatum, quàm celeritat{is}. Al{ij}s verò e$$e velum placet addititium,
id e$t velum paruum, quod maiorib{us} appendi & a$$ui $olet, ab ἀςτάω, quod Ia-
bolen{us} Iuri$con$ult{us} dicto loco pandect. mag{is} additamentum e$$e, quàm partem
nau{is} existimauit. Era$m{us}, & Alciat{us} ita apud Iucam interpretantur. Ab ei{us}
$imilitudine trochleam artemonem dictam e$$e Alciat{us} credidit. Artema verò
id e$t ἀρτκμα, autorib{us} Etymologo, & Varino Phauorino, e$t lorum, à quo depen-
det crumena.
_Quòd multis orbiculorum circuitionibus, & c.]_ Orbiculorum
[433]DE ARCHITEC. LIB. X.
multitudine pondera facili{us} tractari probat Leo Baptista rei ædificatoriæ lib. _VI._
cap. _VII._ de qua re lege etiam mechanicon Aristotel{is} quæstionem _XVIII._
_Vna autem $tatutio tigni, & c.]_ Quod attinet ad vtilitatem bui{us} ma-
chinæ, vidim{us} Romæ in ædificanda ba$ilica D. Petri, $ubleuand{<007>s} ingentib{us} co-
lumn{is}, magna mole compactam mult{is} tign{is} & a$$erib{us} trabem, antennam vo-
cant, ergat{is} $urrigi, in ea $umma erant trochleæ duæ, $ingulæ $ingul{is} funib{us}
traiectæ, qui ad proxima quatuor alta loca religati quadr<007>fariam ip$am distine-
bant, tanti$per dum $ublatum poly$pasto on{us} deponendum e$$et: tum pro laxato re-
tinaculorum altero, $en$im & leuiter inclinabatur compactil{is} illa trabs, & co-
lumnam deponebat.
_Aliæ planæ in carche$ijs ver$atilibus collocatæ.]_ Machin{as} in
ver$atilib{us} carche${ij}s collocari idem $cribit bui{us} lib. cap. Vltimo: vt intelligi car-
che${ij} nomine debeat machinæ pars ea, in qua collocata ver$atur, & pro exponendo
enere, vt libet circumagitur.
Ingenio$a Cte$iphont{is} ratio ad grauia onera ducenda.
CAP. VI.
NON e$t alienum etiam Cte$iphontis ingenio$am in-
uentionem exponere. Is enim $capos columnarum ex
lapicidinis cum deportare vellet Ephe$um ad Dianæ
fanum, propter magnitudin\~e onerum, & viarum cam-
pe$trem mollitudinem, non confi$us carris, ne rotæ de-
uorarentur, $ic e$t conatus. De materia trientali $capos
quatuor, duos tran$uer$arios interpo$itos duobus longis, quanta longitu-
do $capi fuerat, complectit & compegit, & ferreos chodaces, vti $ub$cudes,
in capitibus $caporum implumbauit, & armillas in materia ad chodaces
circundandos infixit, item baculis iligneis capita religauit. Chodaces au-
tem in armillis inclu$i, liberam habuerunt ver$ationem tantam, vti cum
boues ducerent $ubiuncti, $capi ver$ando in chodacibus & armillis $ine
fine voluerentur. Cum autem $ca pos omnes ita vexi$$ent, & in$tarent
epi$tyliorum vecturæ, filius Cte$iphontis Metagenes tran$tulit eam ra-
tionem è $caporum vectura etiam in epi$tyliorum deductione. Fecit enim
rotas circiter pedum duodenum, & epi$ty liorum capita in medias rotas,
eadem ratione, cum chodacibus & armillis inclu$it. Ita cum trientes à
bubus ducerentur, in armillis inclu$i chodaces ver$abant rotas. Epi$tylia
verò inclu$a vti axes in rotis, eadem ratione qua $capi, fine mora ad opus
peruenerunt. Exemplar autem erit eius, quemadmodum in palæ$tris cy-
lindri exæquant ambulationes. Neque hoc potui$$et fieri, ni$i primum
propinquitas e$$et. Non enim plus $unt ab lapicidinis ad fanum, quàm
millia pa$$uum octo, nec vllus e$t cliuus, $ed perpetuus campus. No$tra
[434]M. VITRVVII POLL.
verò memoria, cum colo$sici Apollinis in fano ba$is e$$et à vetu$tate di-
fracta, & metuentes ne caderet ea $tatua & frãgeretur, locauerunt ex eif-
dem lapicidinis ba$im excidendam, Conduxit quidem Paconius. Hæc
autem ba$is erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes $ex.
Quam Paconius, gloria fretus, non vti Metagenes apportauit, fed eadem
ratione alio genere con$tituit machinam facere. Rotas enim circiter pe-
dum quindecim fecit, & his rotis capita lapidis inclu$it: deinde circa lapi-
dem fu$os $extantales ab rota ad rotam, ad circinum compegit, ita vti fu-
$us à fu$o non di$taret pedem vnum. Deinde circa $u$os funem inuoluit,
& bubus iunctis funem ducebat, ita cum explicaretur voluebat rotas: $ed
non poterat ad lineam via recta ducere, $ed exibat in vnam vel alteram
partem, ita nece$$e erat rur$us retroducere. Sic Paconius ducendo & redu-
cendo pecuniam contriuit, vt ad $oluendum non e$$et.
IN CAPVT VI. ANNOTAT.
_De matería tríentalí._ Id e$t cra{$s}itudin{is} quatuor pollicum.
_Complectít & compegít.]_ Si non vacat menda, v$urpauit verbum
complecto ςν{δρ}γκτικώς, $icuti & qui ad testimonium vocatur à Marcello Pompo-
ni{us} Aliqui Verò codices habent, complex{us} e$t.
_Et ferreos chodaces.]_ Chodaces, $iue vt al{ij} $cribunt cnodaces, & mea
$ententia meli{us}, $unt ferreæ rotundæ parte exteriore $ub$cudiculæ, in extrem{is} $ca-
porum, vel axium capitib{us} adactæ implumbatæ´ue, per qu{as} in armill{is} (eo nomi-
ne accipim{us} ferreos annulos, & veluti vmbilicos in arrectar{ij}s, aut tran$uer$ar{ij}s)
$capi, aut axes, etiam torni ver$antur.
_Cum trientes à bubus ducerentur.]_ Pro trientalib{us} $cap{is} dixit
trientes.
_Quemadmodum in palæ$trís cylíndrí exæquant ambulatío-_
_nes.]_ Cylindr{us} lap{is} e$t teres in modũ columnæ, quo areæ aut ambulationes $olidan
tur, & coæquantur, à volubilitate dict{us}. nam κυλινδέω voluo $ignificat. Metapho-
ricos v${us} e$t Pythagor{as}, in ver$ib{us} aure{is} ($i quidem ei{us} $unt, ac non poti{us} al-
teri{us} cuiu$piam) cum dicit mortales cylindr{is} ex al{ij}s in alia ferri, indicans nun-
quam con$istere.
_Quam míllía pa$$uum octo.]_ Id e$t pedum quadraginta millia, $i
quidem illi{us} ea e$t interpretatio capite hui{us} libri decimoquarto, pedum millia
quinque, id e$t pa$${us} mille.
_Fu$os $extantales.]_ Fu$os vocat de materia $extantales, id e$t cra$${as} duos
pollices regul{as}, à rota ad rotam per vn<007>uer$um ambitum, vt æquo inter $e $patio
distent, duct{as} & affix{as}: quòd vt è fu$o muliebri, cum trahitur inuolutum $i-
lum effundi videtur, & vertitur fu${us}, ita inuolut{us} circum e{as} regul{as} fun{is}
cum traheretur, explicabatur, exuoluebatur\’{que}, & effundebatur, at\’{que} eo pacto ver-
$abatur machina.
_Vt ad $oluendum non e$$et.]_ Id e$t, vt id perficere non po$$et, quod $e
[435]DE ARCHITEC. LIB. X.
facturum receperat. Nam {is} $olu<007>$$e dicitur, qui id fecit, quod promi$it, autore Vlpia-
no pandect lib. _L_. de verbor. $ign<007>ficationib{us}. Quo in loco $olution{is} verbo omnem
$atisfactionem accipiendam $cribit, vti Paul{us} $olutionis verbum ait ad omnem
liberationem pertinere quoquo modo factam, Pandect. lib. _XLVI_. de $olutionib{us}.
Porrò autem ad $oluendum non e$$et, dixit pro co, quod al{ij} $oluendo non e$$e dicunt.
De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Ephe$iæ
constructum e$t. # _CAP. VII_.
P_VSILLVM_ extra progrediar, & de his lapicidinis,
quemadmodum $unt inuentæ, exponam. Pixodorus
fuerat pa$tor, is in his locis ver$abatur. Cum autem ci-
ues Ephe$iorum cogitarent fanum Dianæ ex marmo-
re facere, decernerent\’q; à Paro, Proconne$o, Heraclea,
Tha$o, vti marmore, per id tempus propul$is ouibus
Pixodorus in eodem loco pecus pa$cebat, ibi\’q; duo Arietes inter $e con-
currentes, alius alium præterierunt, & impetu facto vnus cornu percu$sit
$axum, ex quo cru$tam, quæ candidi$simo colore fuerat, deiecit. Ita Pixo-
dorus dicitur oues in montibus reliqui$$e, & cru$tam cur$im Ephe$um,
cum maxime de ea re ageretur, detuli$$e. Ita $tatim honores ei decreue-
runt, & nomen mutauerunt, vt pro Pixodoro, Euangelus nominaretur:
hodie\’q; quotmen$ibus magi$tratus in eum locum profici$citur, & ei $a-
crificium facit, & $i non fecerit, pœna tenetur.
IN CAPVT VII. ANNOTAT.
_Hodiéque quotmen$ibus._ Pro $ingul{is} men$ib{us}, ea figura qua quotan-
n{is} dicim{us}, veteres enim ita loquebantur. Eo dicendi genere v${us} lib. _IX_. capite
quarto, eo Cato de re rustica cap. _XLIII_ eo Varro de Latina lingua quarto. Sed &
Pomponi{us}, & Vlpian{us} Iuri$con$ul. Pandect. lib. _XXXVI_. quando dies legati vel
fideicom. cedat, præter $uperi{us} v$urparunt quotdieb{us}. Apulei{us} verò de a$ino
aureo lib. _XI_. dixit, quotdies, vti Plaut{us} in $ticho, quotcalend{is}. Meminist{<007>s} (in-
quit) quotcalend{is} petere demen$um cibum.
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum le-
uationes. # _CAP. VIII._
D_E_ tractoriis rationibus, quæ nece$$aria putaui, breuiter ex-
po$ui: quarum motus & virtutes, duæ res diuer$æ & inter
$e di$similes, vti congruentes, ita principia pariunt ad duos
perfectus: vnum porrecti, quem Græci ἐυθ{\~ει}αν vocitant:
alterum rotunditatis, quem {ηνκλωτ\‘αν appellant: $ed vere
neque $ine rotundatione motus porrecti, nec $ine porrecto rotationis ver-
[436]M. VITRVVII POLL.
$ationes onerum po$$unt facere leuationes. Id autem vt intelligatur ex-
ponam. Inducuntur vti centra axiculi in orbiculos, & in trochleis collo,
cantur, per quos orbiculos $unis circumactus directis ductionibus, & in$u-
cula collocatus, vectium ver$ationibus onerum facit egre$$us in altum:
cuius $uculæ cardines, vti centra, porrecti in cheloniis, $oraminibus\’q; eius
vectes conclu$i, capitibus ad circinum circumactis torni ratione ver$an=
do faciunt onerum elationes. Quemadmodum etiam ferreus vectis, cum
e$t admotus ad onus, quod manuum multitudo non pote$t mouere, $up-
po$ita vti centro cito porrecta pre$sione, quod Græci ύπομόχλιον appel-
lant, & vectis lingua $ub onus $ubdita, caput eius vnius hominis viribus
pre$$um, id onus extollit. Id autem fit, quod breuior pars prior vectis,
ab ea pre$sione, quod e$t centrum, $ubit $ub onus: & quod longius ab co
centro di$tans caput eius, per id cum ducitur, faciundo motus circinatio-
nis, cogit pre$sionibus examinare paucis manibus oneris maximi pon-
dus. Item $i $ub onus vectis ferrei lingula $ubiecta fuerit, neque caput eius
pre$sione in imum, $ed aduer$us in altitudin\~e extolletur, lingula fulcta in
areæ $olo habebit eam pro onere: oneris autem ip$ius angulum pro pre$-
fione, ita non tam faciliter, quàm per pre$sionem, $ed aduer$us nihilomi-
nus in põdus oneris erit excitatum. Igitur $i plus lingula vectis $upra hy-
pomochlion po$ita $ub onus $ubierit, & caput eius propius centrum pre$-
$iones habuerit, non poterit onus eleuare, ni$i (quemadmodum $uprà $cri-
ptum e$t) examinatio vectis longius per caput, neq; iuxta onus fuerit fa-
cta. Id autem ex trutinis, quæ $tateræ dicuntur, licet con$iderare. Cum
enim an$a propius caput, vnde lancula pendet, vbi vt centrum e$t colloca-
ta, & æquipondium in alteram partem $capi per puncta vagando, quo
longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo, etiã pari pondere am-
pli$simam pen$ionem parem perficit, per $capi librationem & examina-
tionem longius à centro reced\~etem, ita imbecillior æquipondii breuitas,
maiorem vim ponderis momento deducens, $ine vehementia, molliter ab
imo $ur$um ver$um egredi cogit. Quemadmodum etiam nauis onerariæ
maximæ gubernator an$am gubernaculi tenens, quod ὄιαξ à Græcis ap-
pellatur, vna manu momento per centri rationem pre$sionibus artis agi-
rans, ver$at eam am pli$simis & immanibus mercis & penus ponderibus
oneratam, eius\’q; vela cum $int per altitudin\~e mediam mali pendentia, nõ
pote$t habere nauis celerem cur$um, cum autem in $ummo cacumine an-
tennæ $ubductæ $unt, tunc vehementiori progreditur impetu, quod non
proxime calcem mali, quod e$t loco centri, $ed in $ummo longius, & ab eo
progre$$a recipiunt in $e vela ventum. Itaq; vti vectis $ub onere $ubiectus,
$i per medium premitur, durior e$t, neq; incumbit: cum autem caput eius
$ummum deducitur, faciliter onus extollit, $imiliter vela, cum $unt per
medium temperata, minorem habent virtutem. Quæ autem in capite
[437]DE ARCHITEC. LIB. X.
mali $ummo collocantur di$cedentia longius à centro, non acriore, $ed eo-
dem flatu pre$s<007>one cacuminis, vehementius cogunt progredi nauem.
Etiam remi circa $calmos $trophis religati, cum manibus impelluntur &
reducuntur, extremis progredientibus à centro palmis in mar<007>s vndis,
$ummam impul$u vehementi protrudunt porrectam nau\~e, $ecante prora
liquoris raritatem. Onerum verò maxima pondera, cum feruntur à pha-
langariis hexaphoris, & tetraphoris, examinantur per ip$a media centra
phalangarum, vti indiui$i oneris $olido pondere, certa quadam diui$ionis
ratione æquas partes collis $inguli ferant operarii. Mediæ enim partes
phalangarum, quibus lora tetraphororum inuehuntur, clauis $unt finitæ,
ne labantur in vnam vel alteram partem. Cum enim extra finem centri
promouentur, premunt eius collum, ad quem propius acce$$erunt: quem-
admodum in $tatera æquipondium cum examine progreditur ad fines
ponderationum. Eadem ratione iumenta, cum iuga eorum $ubiugiorum
loris per medium temperantur, æqualiter trahunt onera: cum autem im-
pares $unt eorum virtutes, & vnum plus valendo premit alterum, loro
traiecto fit vna pars iugi longior, quæ imbecilliori auxiliatur iumento.
Ita in phalangis vt in iugis, cum in medio lora non $unt collocata, $ed eam
partem, qua progreditur lorum à medio centro, breuiorem efficit, & alte-
ram longiorem, ea ratione, $i per id centrum, quo loci perductum e$t lo-
rum, vtraque capita circumagentur, longior pars ampliorem, breuior mi-
norem aget circinationem. Et quemadmodum minores rotæ duriores &
difficiliores habent motus: $ic phalangæ, & iuga, in quibus partibus ha-
bent minora ab c\~etro ad capita interualla, premunt duriter colla: quæ au-
tem longiora habent ab eodem centro $patia, leuant oneribus extrahen-
tes & ferentes. Cum hæc ita ad centrum porrectionibus & circinationi-
bus receperint motus, tum verò etiam plo$tra, rhedæ, tympana, rotæ, co-
chleæ, $corpiones, bali$tæ, prela, cæteræ\’q; machinæ ii$dem rationibus
per porrectum centrum & rotationem circini ver$atæ, faciunt ad propo-
$itum effectus.
IN CAPVT VIII. ANNOTAT.
_Quorum motus & virtutes.]_ Scribendum quarum, id e$t rationum,
nullo pror${us}, vt existimo, reclamaturo.
_Quem Græci ἐιθίαν vocitant.]_ Scribendum {ἐυ}θ{\~ει}αν quiuis vel medio-
eriter Græc{as} liter{as} edoct{us} agno$cat, ita enim appellat rectum $iue porrectum mo-
tum Poterant i$tud & alia e<007>u$modi negligi, quæ lector ip$e nullo duce castigaret:
$æpe tamen vni{us} literæ commutatio magn{as} offudit tenebras, & ocio$um lecto-
rem decepit.
_Quòd Græci {ὑπομόχλιον appellant.]_ Vectib{us}, id e$t lingulat{is} $eu ro-
$trat{is} pal{is} ferreis, aut ligne{is} vtimur mouend{is} onerib{us}: eos Græci μοχλία vocant,
[438]M. VITRVVII POLL.
vnde {ὑπ}ομόχλιον, quod vecti $ub{ij}citur, Vitruui{us} pre{$s}ionem appellat. Illi{us} au-
tem lingua oneri $ubdita, $iue rostro (vnde ro$tratum vectem Plini{us} intelligit lib.
_XVIII_. cap. _XVIII_.) & $uppo$ito hypomochlio, pre$$o capite non paruam adferri
extollendo oneri facultatem $enties. Aristoteles mechan<007>con quæ$tione tertia hoc
probat. Ex quo libro videtur Vitruui{us}, quæ hoc capite $cribuntur, hau$i$$e. Perpe-
tu{is} ille quatuor vocabul{is} in demon$tratione vtitur, vect{is}, hypomochl{ij}, ponderis,
& motoris: $emel autem $tatuit tanto facili{us} & pl{us} ponder{is} motorem mouere,
quanto ab hypomochlio distabit mag{is}.
_Id autem ex trutinis, quæ $tateræ dicumtur licet con$iderare.]_
De hac re vide quæ$tion\~e _XX_. mechanicon Aristotel{is}. Trutinarum autem duo $unt
genera. Vnum quod $capo $iue iugo, quod librile appellari docet Pompei{us}, in medio
lingulato, ea l<007>ngua, Græcè κάνων, Latinè examen dicitur, appen$is in ip$is cap<007>tib{us}
lancib{us}, aut quæ earum vice $int, in an$a ver$atur. Phocylides in ammonitorio poë-
mate ςαθμὸν, Aristoteles ζυγὸν, Latini libram appellant. Examen cum $ummo me-
dio an$æ puncto re$pondet, nec in hanc, aut illam partem inclinatur, fit æquilibrium,
$iue æquamentum dic{as} cum Sexto Pompeio. Id gen{us} bilances vocant. Alterum ge-
n{us} e$t dimidia qua$i libra, id e$t Ἠμιζύγιον, vni{us} $cilicet lanc{is} aut vnci pro lance.
Aristoreles in mechanic{is} φάλαγΓα vocat, Vitruui{us} $tateram, quod vocabulum Ro-
mani retinuerunt. Vulg{us} nostrum, at{que} Hi$pani romanam appellant. Proximè caput
$capi, vnde lanx dependet, aut vnc{us}, an$a e$t cum examine: quod $capi $upere$t, pun-
ct{is}, aut line{is}, $iue denticul{is} e$t distinctum (Aristoteles appellat στι}αρτία) $ingu-
l{<007>s} certi ponder{is} indicib{us} cum per $capum vagans æquipondium ill{is} in$ederit.
Porrò autem quanto
longi{us} ab æquilibrato
Libra.
examine rece$$erit, tan
to maior{is} vim ponde-
ris nanci$citur. Ap-
pendiculum autem,
quod per $capum va-
gatur, Vitruui{us} no-
minat æquipondium,
Aristoteles in mecha-
nic{is} σφαίρωμα. Scap{us}
fit vect{is}: puncta in
$capo e$$e pro hypomo-
chlio $unt qui inter-
pretantur, nos verò
axiculum, quo in an-
$a ver$atur $cap{us}, in-
telligim{us}: pond{us} e$t
quod in lance imponi-
tur: æquipondium ve-
rò vicem mouent{is} ob-
tinet. Figur{as} adieci.
[439]DE ARCHITEC. LIB. X.
Statera.
Sed illud prætereundũ
non arbitror, aginam, $i
credim{us} Pompeio, e$$e
qua in$eritur $cap{us}
trutinæ, id e$t in quo fo-
ramine trutina $e ver-
tit. Ea interpretatio $i
vitio$a nõ e$t, quam ve
ra $it puto æstimãdum.
Nam $cap{us} in foramen
in$ert{us} quomodo $ursũ
deorsũue agi queat (qui
$unt propr{ij} trutinarũ
mot{us}) non video. Quā-
obrem eo nomine an$am,
quòd in vetusta ærea
$tatera, quã florentin{us}
aurifex hîc o$tendit, in
annulo $capũ verti con
$pexim{us}, aut an$æ axi
culum fibulámue in-
telligim{us}.
_An$am gubernaculi tenens.]_ De gubernaculo quæritur apud Ari-
$totelem mechanicon quæstione _V_. Gubernaculum vicem vect{is} gerit, mare oner{is},
cardines in quib{us} vertitur gubernaculum hypomochl{ij}, gubernator motoris.
_Qui ὄιαξ à Græcis appellatur.]_ Gubernaculi $umma pars, quam an-
$am Vitruui{us} nominat, ὄιαξ dicitur autore Iulio Polluce onomasticon lib. _I_. cap. _IX_.
quanquam & ip$um totum gubernaculum eo nomine intelligi pote$t, vel teste Tho-
ma Magistro, lib. de dictionib{us} Attic{is}, media pars φθ{έι}ρ, aut ῥίζα, aut {ὑπ}όζωμα
vocatur, extrema πΤερύγιον, quod reliquum e$t, ἀν χ{η\‘ν} appellatur.
_Eiú$que vela quum $unt per altitudinem mediam mali pen-_
_dentia.]_ Lege quæstionem _VI_. mechanicon Aristotel{is}. Mal{us} fit vect{<007>s}, mali $e-
des, id e$t ἑ{δι}ώλιον, Aristoteli e$t hypomochlion, Vitruuio ip$i{us} mali calx, naui-
gium pond{us}, $pirit{us}, qui vela tendit, e$t motor. Velorum genera tradit I$idor{us} l<007>b.
etymolog. _XIX_. cap. _III_. ista e$$e, acation, epidromon, dolonem, artemonem, $iparum,
& mendicum Acation velum e$$e ait maximum, & in media naui con$titutum.
Epidromon $ecundæ e$$e magnitudin{is}, $ed ad puppim. Dolonem minimum, & ad
proram defixum. Artemonem, vt dixi, dirigendæ nau{<007>s} poti{us} cau$a commenda-
tum, quàm celeritat{is}. Siparum vnum pedem habens, quo iuuari nauigia $olent in
nauigatione, quoties vis venti langue$cit. Mendicum, quid $it, non explicat. Sext{us}
verò Pompei{us} de eo $ic tradit, Mendicũ dici putant velum, quod in prora ponitur.
_Cum autem in $ummo cacumine antennæ $ubducta $unt.]_
Non dubium e$t, quin $it legendum $ubductæ, vt referatur ad antennæ. Cum, in-
quit, in $ummo mali cacumine $ubductæ $unt antennæ, non vela $ubducta in cacu-
[440]M. VITRVVII POLL.
mine antennæ. E$t autem antenna lignum in tran$uer$um mali po$itum, vnde pen-
det velum. Græci κ{σρ}αίαν dicunt. Artemidor{us} libro primo de interpretatione $o-
mniorum, videtur ίςοκερ{αι}ὰν appella$$e. Valeri{us} Flacc{us} lib. _I_. argonauticon, &
Lucan{us} libro _VIII_. & _X_. voce Græca ceruchos vocant, quòd cornua habeant.
Ακροκεραία autem $unt antennarum extremæ partes. A Tertulliano libro tertio
aduer${us} Marcionem cornua vocantur, vti antè à Virgilio Aeneid _III_. Mali ve-
rò (vtid addam ex Macrobio Saturnaliorum lib. _V._) pars inferior pterna: pars me-
dia trachelon: pars $umma carche$ion dicitur. Eadem pror${us} $unt apud Athe-
næum lib. _XI_. ex A$clepiade Myrleano. Galen{us} Commentario de articul{<007>s} tertio
tradit τ{μ\‘ν} ίςὸν, id e$t malum nau{is}, maximum atque erectum tignum e$$e, cui
$ummo $uperpo$itum e$t lignum tran$uer$um, à quo $u$penditur velum, id e$t lin-
teum, quod à vent{is} inflatur, dictum ίςίον. Funes autem in $ummo malo καρχησίους
nominari: & in libro de Hippocrat{is} vocabul{<007>s} ait antennæ $ummitatem τέρθρον
nominari, & τ{δβ}ν}θ{ρί}ονς rudentes inde in $ummum velum peruenientes.
_Et remi circa $calmos $trophis religati.]_ Scalm{us} dicitur in naui,
vbi lor{is} rem{us} alligatur. Ip$um autem lorum autore Polluce lib. _I_. cap. _IX_. voca-
tur ροπώτηρ: Vitruui{us} $troph{as} appellat, Latini te$te I$idoro lib. _XIX_. cap. _XXIIII_.
$truppos. A $calmo, inter$calmium lib. _I_. vocauit $patium inter $calmos.
_Extremis progredientibus à centro parmis.]_ Scribendum palm{is},
vti apud Catullum legitur in Argonaut. aut palmul{<007>s}, vti apud Virgil. Aeneid. _V_.
Appellantur enim palmulæ remi, vt $cribit, Sext{us} Pompei{us}, ad $imilitudinem
man{us} humanæ. Centrum verò hoc loco accipim{us} pro $calmo, autor<007>tate Aristote-
l{is} mechanicon quæstione quarta. Nam cum $int remigum tres differentiæ, traden-
te Polluce dicto cap. _IX_. Eorum qui in prora nauigant, qui θαλάμιοι dicuntur, ab
Aristoph. verò {εν} βαΤράχοις, θαλάμακες, Collocatorum in medio, qui ζ{σ\’ν}γιοι no-
m<007>nantur, Aristoteli μεσόνεοι, tertiorum qui in puppi existentes θρανῖτ{αγ} vocan-
tur (neque enim $at{is} mihi probatur prior Aristophan{is} enarrator, qui putat remi-
ges eos, qui in inferiore nau{<007>s} parte $unt, θαλαμίτας, qui in medio, ζ{συ}γίτας}: qui
<007>n inferiore, θρανίτας dici) cùm $int, inquam, tres remigum differentiæ, ip$e ille
Aristoteles demon$trat remiges eos, qui in media naue $unt collocati, maximè eam
propellere, ibi enim maximè nauem pelli, vbi mar{is} plurimum $ecatur, plurimum
autem $ecari, vbi plurimum remi à centro, id e$t $calmo int{us} e$t, maximam verò
remi partem à $calmo in medio nau{is} int{us} e$$e, cùm ip$a in medio amplior $it. Re-
mum vectem, $calmum hypomochlion, mare pond{us}, remigem eum, qui vectem
mouet, referre vult. Tanto autem facili{us} motorem pond{us} mouere: quanto ab hypo-
mochlio distabit mag{is} vect{is} pars, quam premit, & antè monuerat quæ$tione ter-
tia, & hac ip$a repetit. Vt iam facile percipiatur, quæ $it eiu$modi rerum cau$a.
Remi partes istæ traduntur à Iulio Polluce libro primo onoma$t. ἐγχ{ει}{ρί}{δι}ον, id e$t
manubrium, ο\’νράκ<010> pars media, πτερὰ, $iue ταςσόι κώωπων vltima pars, qua
veluti in palmam de$init. Annotatum legi Cop{as} populos remi fui$$e inuentores:
ei{us} verò latitudin{is} Plateen$es.
_Pondera cùm $eruntur à phalangar{ij}s.]_ Phalangar{ij} $unt baiuli, à
phalang{is} teretib{us} fustib{us}, quib{us} onera pondera\’{que} feruntur, tran$uehunturue,
qui $i $eni $unt, hexaphori, $i quaterni, tetraphori appellantur. Nonio Marcello di-
[441]DE ARCHITEC. LIB. X.
cuntur palangæ, & palangar{ij}: verbum item ex Afranio palangare, pro palang{is}
transferre. phalanges autem, $iue phalangiæ polluci lib. _VII_. $unt fu$tes, quib{us}
$uppo$it{is}, naues ad pelag{us} attrahuntur, aut ad lit{us} $ubducuntur. Cæ$ari lib. _II_.
de bello ciuili phalangæ vocantur. machinatione, ait, nauali phalang{is} $ubiect{is} ad
turrim ho$tium admouent. Plini{us} libri $eptimi, capite $exto, & quinquage$imo
tradit prælium Afros contra Aegyptios primum feci$$e fustib{us}, quos phalang{as}
vocarent. Cætera enim, quæ à mult{<007>s} citantur, e{is}\’{que} magni nomin{is} autorib{us}, ne$cio
qua fide, aut fronte ver<007>{us}, laudentur. Sunt enim non Plin{ij}, $ed in$erta. Phalang{as}
quidem certè, & σκυΤαλί{δι}ας o$$a digitorum nominari $cribit libro de o{$s}ib{us} Gale-
n{us}, & φάλαγΓα $tateram appellare Aristotelem in mechanic{is} paulò antè dixi-
m{us}. Plato memoratum baiulorum lignum σκ{συ}οφο{ρί}ον vocat, quod tradit & Pol-
lux dicto libro. So$ipater Chari$i{us} libro primo phalangiam tradit e$$e fustem, cui
quid deligatur.
_Premunt eius collum, ad quem propius acce$$erunt.]_ Aristote-
les in mechanicis hoc tradit quæ$tione _XXIX_. Phalanga, id e$t ξύλον Aristoteli,
uect{is} vicem obtinet, on{us} pro hypomochlio e$t, propinquior oneri fit id, quod moue-
tur, remotior pro motore habetur.
_Subiugiorum loris.]_ A Catone cap. _CXXXV_. libri de re ru$tica $ubiu-
gia lora dicuntur quib{us} iumentorum colla ad iuga alligantur. Iulio Polluci libro
primo, ζυγό{δι}εσμα $unt lora, quib{us} iugum temoni coniungitur. Ip$e autem cla-
u{us}, cui inuoluuntur, ἕςωρ dicitur. Nam quo rotarum axes offirmantur, ἔμβο-
λ<010> nominatur Erato$theni, & ἐπίθολ<010> Gorgiæ, $i credim{us} Polluci cap. _X_. li-
bri primi.
De organorum ad aquam hauriendam generib{us}, & pri-
mum de tympano. # _CAP. IX_.
N_VNC_ de organis, quæ ad hauriendum aquam inuen-
ta $unt, quemadmodum variis generibus comparen-
tur, exponam: & primum dicam de tympano: ld autem
non alte tollit aquam, $ed exhaurit expediti$sime mul-
titudinem magnam. Fit axis ad tornum aut circinum
fabricatus capitibus lamina ferratis, habens in medio
circa $e tympanum ex tabulis inter$e coagmentatis, collocatur\’q; in $ti-
pitibus habentibus in $e $ub capite axis ferreas laminas. In eius ty mpani
cauo interponuntur octo tabulæ tran$uer$æ, tangentes axem & extre-
mam tympani circuitionem, quæ diuidunt æqualia in tympano $patia.
Circa frontem eius figuntur tabulæ, relictis $emipedalibus aperturis ad
aquam intra concipiendam. Item $ecundum axem columbaria $iunt,
excauata in $ingulis $patiis ex vna parte. Id autem cum e$t nauali ratio-
ne picatum, hominibus calcantibus ver$atur, & hauriendo aquam per
aperturas, quæ $unt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria $e-
[442]M. VITRVVII POLL.
cundum axem. Ita $uppo$ito labro ligneo, habente vna $ecum coniun-
ctum canalem, & hortis ad irrigandum, & $alinis ad temperandum præ-
betur aquæ multitudo. Cum autem altius extollendum erit, eadem ra-
tio commutabitur $ic. Rota fiet circum axem eadem magnitudine, vt
ad altitudinem, qua opus fuerit, conuenire po$sit. Circum extremum la-
tus rotæ figentur moduli quadrati, pice & cera $olidati. Ita cum rota à
calcantibus ver$abitur, modioli pleni ad $ummum elati, rur$us ad imum
reuertentes, infundent in ca$tellum ip$i per $e, quod extulerunt. Sin au-
tem magis altis locis erit præbendum, in eiu$dem rotæ axe inuoluta du-
plex ferrea catena, demi$$a\’q; ad <007>mum libramentum collocabitur, ha-
bens $itulos pendentes æreos congiales. Ita ver$atio rotæ catenam in
axem inuoluendo, effert $itulos in $ummum, qui cum $uper axem perue-
hentur, cogentur inuerti, & infundere in ca$tellum id aquæ, quod ex-
tulerunt.
IN CAPVT IX. ANNOTAT.
_Et primum dicam de tympano.]_ Tympanum hoc loco hau$torium e$t
organon, quod gen{us} hau$tra Lucreti{us} libro quinto vocauit, cùm ait, Vt fluuios ver-
$are rot{as}, atque haustra videm{us}. Nam de tympano machinθ tractoria dixi $uprà
capite quarto.
_Aut circinum fabricatur.]_ Dee$t præpo$itio ad, aut $cribendum fabrica-
t{us}. Priorem $cripturam mag{<007>s} probo. E$t autem ad circinum fabricari, id quod mox
capite vndecimo dicit, ad circinum rotundari. Sed quod fit ad tornum, dicit ex tor-
no $ubigi. vnde capite vndecimo, fundul{is}, ambulatilib{us} ex torno $ubtiliter $ub-
act{is}: & paulò pò$t, In quib{us} axes $unt ex torno $ubacti. Circinum autem Græci
{δι}αβίτ{ην} dicunt. Aristophanes in nubib{us}, κάμψας ὀβελίσκον, εἶτα {δι}ιαβίτ{ην
λαβὼν, id e$t cùm obeli$cum curua$$et, mox circinum capiens.
_Columbaria fiunt.]_ De his à me traditum e$t libri quarti capite $e-
cundo.
_Nauali ratione picatum.]_ Apparet ex Dio$coride, & Plinio cum na-
ues oppicarentur, fui$$e ceram. Ille enim libri primi cap. _LXXXII_. hic cap. _XII_.
lib. _XVI_. referunt Zopi$$am vocari dera$am nauib{us} maritim{is} picem cum cera.
Ea verò loricatio fiebat ad nauium tutelam.
_Infundent in ca$tellum.]_ Castellum hic interpretor immi$$arium, $iue
conceptaculum aquæ tympano organo haustæ, ex quo deriuari po{$s}it per canales, aut
tubos in quæu{is} loca.
De rot{is} & tympan{is} ad molendum farinam.
_CAP. X_.
[443]DE ARCHITEC. LIB. X.
F_IVNT_ etiam in fluminibus rotæ ei$dem rationibus,
quibus $uprà $criptum e$t. Circa earum frontes affi-
guntur pinnæ, quæ cum percutiuntur ab impetu flu-
minis, cogunt progredientes ver$ari rotam: & ita mo-
diolis aquam haurientes, & in $ummum referentes, $i-
ne operarum calcatura, ip$ius fluminis impul$u ver$a-
tæ, præ$tant quod opus e$t ad v$um. Eadem ratione etiam ver$antur hy-
draulæ, in quibus eadem $unt omnia, præterquam quod in vno capite
axis habent tympanum dentatum & inclu$um: id autem ad perpendicu-
lum collocatum in cultrum, ver$atur cum rota pariter. Secundum id
tympanum, maius item dentatum planum e$t collocatum, quo contine-
tur axis, habens in $ummo capite $ub$cudem ferream, qua mola contine-
tur. Ita dentes eius tympani, quod e$t in axe inclu$um, impellendo dentes
tympani plani, cogunt fieri molarum circinationem, in qua machina im-
pendens infundibulum, $ubmini$trat molis frumentum, & eadem ver$a-
tione $ubigitur farina.
IN CAPVT X. ANNOTAT.
_Eadem etiam ratione ver$antur hydraulæ.]_ Hydraul{as} vocat ma-
chin{as}, quæ vi aquæ, non hominum calcatura ver$antur.
_Collocatum in cultrum.]_ Aliàs in cultro, vt infrà cap. _XIIII_. vbi
quid $ignificet, explicabo.
_Habens in $ummo capite $ub$cudem $erream.]_ Intelligit, quod
vulgò ferrum molendini appellam{us}.
_Impendens infundibulum.]_ Infundibulum præterquam quod apud
M. Catonem cap. _X_. & _XI_. accipitur pro eo quo in va$a liquores infundim{us}, &
apud Plinium lib. _XXIIII_. cap. _XV_. per quod radic{is} impo$itæ carbonib{us} nidor
imbibitur, e$t & in moletrina $iue molendino in$trumentum, quo machinæ appen$o,
mobil{is} & tremulæ ligneæ linguæ percu{$s}ione, ministratur mol{is} frumentum,
vnde farina fiat. Molæ inferior pars meta, $uperior catill{us} dicitur, autore Paulo Iu-
ri$con$ulto Pandect. lib. _XXXIII_. de fund. in$tructo. Illud verò non abs re addi-
tum fuerit, mol{as} antiqu{is} fui$$e iumentari{as}, aut manuari{as}, qu{as} Gelli{us} tru$ati-
les libro tertio vocat. Vtra$que Ca$celli{us} & Trebati{us} apud Iabolenum Pandect.
dicto capite, e$$e in$trumenti putant, Offilio e$$e $upellectil{is} non rectè existimante.
Fuerunt postea etiam aquariæ molæ, quarum hic meminit Vitruui{us}, & Palladi{us}
lib. _I_. cap. _XLII_. qui $cribit pistrina, id e$t moletrin{as}, $i aquæ copia e$t, ita debere
con$titui, vt ibi format{is} aquar{ij}s mol{is}, $ine animalium vel hominum labore fru-
menta frangantur. Reticere hoc non po$$um, quod ab in$tituto alienum e$$e non vi-
deatur. Augusta Taurinorum $ubalpina vrbs e$t. Ad eam vidi decem & octo mo-
lendinorum (liceat mihi cum al{ij}s ita appellare) ver$ari pinnat{as} rot{as} Duria flu-
mine pa{$s}ib{us} pl{us} min{us} triginta: Op{us} mea $ententia vt vrbi multo vtili{$s}imum,
ita maxima $olertia con$tructum, erogata $cilicet tot rot{is} angusto in alueo aqua.
[444]M. VITRVVII POLL.
Illorum frumentaria duodecim, reliqua ori<052>æ ri$um vocant, exglumandæ, conte-
rend{is} aromat{is}, quæ nostri in e{<007>s}\’{que} Macrobi{us} libro vltimo Saturnalium, aliquan-
do $pecies, vti recentiores Græci medici ἐί{δι}η, nominant, tormentariæ pulueri tun-
dendæ, acuend{is} glad{ij}s, arm{<007>s}\’{que} leuigand{is}, cudendo ferro, abluend{is} den$and{is}\’{que} ru-
dib{us} pann{is} comparata erant.
De cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, $ed non
tam alte. # _CAP. XI_.
E_ST_ autem etiam cochleæ ratio, quæ magnam vim
haurit aquæ, $ed non tam alte tollit, quàm rota. Eius au-
tem ratio $ic expeditur. Tignum $umitur, cuius tigni
quanta fuerit pedum longitudo, tanta digitorum ex.
peditur cra$situdo: id ad circinum rotundatur. In capi-
tibus circino diuiduntur circinationes eorum tetranti-
bus in partes quatuor, vel octantibus in partes octo ductis l<007>neis: eæ\’q; li-
neæ ita collocentur, vt in plano po$ito tigno ad libellam, vtriu$que capitis
lineæ inter $e re$pondeant ad perpendiculum: ab his deinde à capite ad
alterum caput lineæ perducantur conuenientes, vti quàm magna erit
pars octaua circinationis tigni, tam magnis $patiis di$tent $ecundum lati-
tudinem. Sic & in rotundatione & in longitudine, æqualia $patia $ient.
Ita quo loci de$cribuntur lineæ, quæ $unt in longitudine $pectantes, fa-
ciendæ decu$$ationes, & in decu$$ationibus finita puncta. His ita emen-
date de$criptis, $umitur $alignea tenuis, aut de vitice $ecta regula, quæ vn-
cta liquida pice figitur in primo decu$sis puncto: deinde traiicitur oblique
ad in$equentes longitudines & circu<007>tiones decu$sium. Et ita ex ordine
progrediens, $ingula puncta prætereundo & circuminuoluendo, colloca-
tur in $ingulis decu$$ationibus: & ita peruenit & figitur ad eam lineam,
recedens à primo in octauum punctum, in qua prima pars eius e$t fixa.
Eo modo quantum progreditur oblique per $patium & per octo puncta,
tantundem in longitudine procedit ad octauum punctum. Eadem ratio-
ne per omne $patium longitudinis & rotunditatis $ingulis decu$$ationi-
bus oblique fixæ regulæ, per octo cra$situdinis diui$iones inuolutos $a-
ciunt canales, & iu$tam cochleæ naturalem\’q; imitationem. Ita per id ve-
$tigium aliæ $uper alias figuntur vnctæ pice liquida, & exaggerantur
ad id, vt longitudinis octaua pars fiat $umma cra$situdo. Supra eas circun-
dantur & figuntur tabulæ, quæ pertegant eam inuolutionem: tunc eæ ta-
bulæ pice $aturantur, & laminis ferreis colligantur, vt ab aquæ vine di$-
$oluantur. Capita tigni ferreis clauis & laminis continentur, iis\’q; infigun-
tur $tyli ferrei. Dextra autem & $ini$tra cochleam tigna collocantur, in
capitibus vtraque parte habentia tran$uer$aria con$ixa. In his foramina
[445]DE ARCHITEC. LIB. X.
ferrea $unt inclu$a, in\’q; ea inducuntur $ty li, & ita cochlea hominibus cal-
cantibus facit ver$ationes. Erectio autem eius ad inclinationem $ic erit
collocanda, vti quemadmodum Pythagoricum trigonum orthogonium
de$cribitur, $ic id habeat re$pon$um: id e$t, vti diuidatur longitudo in par-
tes quinque: carum trium extollatur caput cochleæ, ita erit à perpendicu-
lo ad imas nares eius $patium, partes quatuor. Qua ratione autem opor-
teat id e$$e, in extremo libro eius forma de$cripta e$t. Quæ de materia f<007>ãt
organa ad hauriendam aquam, & quibus rationibus perficiantur, qui-
bus\’q; rebus motus recipientia præ$tent ver$ationibus infinitas vtilitates,
vt e$$ent notiora, quàm aperti$sime potui per$crip$i.
IN CAPVT XI. ANNOTAT.
_E$t autem etíam cochleæ ratío.]_ Haustorium organon hoc loco cochlea
e$t. Eiu$modi organon vidim{us} ad $pecum lac{us} Tra$imeni, qui nunc Peru$in{us} di-
citur, acceptæ per Flaminium Con$ulem ab Hannibale clad{<007>s} memoria noti{$s}im{us}.
Illò verò conce$$erat Mecœn{as} me{us} allect{us} recordatione tantæ rei. Fuit autem ea
clades in planitie inter Meuium & Gietum iacente, quam Sanguinetæ riu{us} ex
Meuio monte manans inter$ecat, & in Tra$imenum conditur. Ille habet ab ortu vil-
lam, in$tar oppidi, Tuorum dictam, ab occa$u fauces, quib{us} clau${us} fuerat Flami-
ni{us}, à meridie Tra$imenum. Non ita procul loc{us} e$t, vbi castrametat{us} fuerat
Hannibal, quæ vall{is} Romana dicitur. E$t & o$$aria vic{us}, ab O{$s}ium dicta multi-
tudine, ver${us} Cortonam à Tra$imeno trib{us} pa$$uum millib{us} distans. Libuit i$tud
nostr{is} lucubrationib{us} appendic{is} vice addere, vt vel hinc lumen aliquod, &
$plendor historiæ adferretur.
_Díuíduntur círcínatíones eorum tetrantíbus.]_ In tetrantes &
octantes dicuntur diu<007>di circinationes, $iue rotundationes, cùm in partes quatuor
aut octo diuiduntur, duct{is} à centro ad circumferentiam comparib{us} line{is}, vt
æqualia relinquantur $patia.
_Aut de vítíce $ecta regula.]_ Id e$t Amerina $alice, $i veræ $unt Dio$co-
rid{is} nomenclaturæ. Alia enim <007>n re v$urpatur hæc à Plinio & Columella. Vulgò
Agn{us} cast{us} dicitur. Ἀγυὸμ autem id e$t castum, à Græc{is} vocatum e$$e, quòd in
The$mophor{ij}s $acr{is} Cerer{is} ca$titatem custodientes mulieres fol{ij}s ei{us} $ibi cubit{us}
$ternerent, reperi apud Dio$coridem lib. _I_. cap. _CXVI_. atque Galenum $implicium
medicamentorum libro $exto. Et cum in monte Luco Spoletinorum inueni$$em, ei{us}
rei periculum factur{us} mecum detuli, probaui\’{que}, vt mirer tempor{is} iniuria, aut
hominum negligentia deformatum e$$e Galeni Græcum codicem de aliment{is}, nec
id animaduerti$$e interpretes. ibi enim in primi libri extrema pagina traditur
ἀγμὸμ refrigerare, cùm aperti{$s}imè calefacere $cribat libro $exto memorato, $imul\’{que}
ex$iccare, & maximè omnium flat{us} di$cutere, ob id in The$mophor{ij}s $ub$terni,
quod ante ip$um dixerat & Dio$corides.
_Iu$tam cochleæ naturalémque ímítatíonem.]_ Id e$t tortili &
clauiculata $pirata\’{que} $tructura cochleæ referunt te$tam. De torcular{is} cochlea dixi
lib. _VI_. cap. _IX._
[446]M. VITRVVII POLL.
_Tran$uer$aria confíxa.]_ Quæ tigna ne labentur, aut vacillent, retineant-
Qua in $ignificatione v${us} e$t lib. _VIII_. cap. _VI_. cum ait, Acardinib{us} compacta
tran$uer$aria. Cardines enim intelligit im{as} anconum partes.
_Quemadmodum Pythagoricum trígonum orthogoníum_
_de$críbítur.]_ De eo lib. _IX_. multa Vitruui{us} $cribit, & luculenter.
_In extremo líbro eíus forma de$crípta e$t.]_ Et hæc cochleæ de$cri-
ptio cum cæter{is} per{ij}t, qu{as} enumerauim{us} lib. _I_. cap. _VI_. Extremum autem librum
dixit vltimam hui{us} lib. decimi partem, ne qu{is} vndecimum aliquem commini$ca-
tur. Nam ad finem oper{is} $cribit omnia Architecturæ membra decem voluminib{us}
e$$e explicata. Eo modo extremam ceram libro tertio Ciceron{is} in Verrem interpre-
tat{us} e$t A$coni{us}, id e$t vltimam tabulam, vltimam partem tabulæ.
_Qua de matería fíunt organa.]_ Scribendum tum ex $uperiorib{us}, tum
ex inferiorib{us} arbitror, Quæ de materia. nam machinæ quæ $equuntur, non ligno
$olum, $ed ære etiam con$tant.
_Præ$tent ver$ationíbus ad ínfínítas vtílítates.]_ Ad præpo$itio v<007>-
detur otio$a e$$e, ni$i $i cuipiam forta$$e videbitur po$ita pro v$que ad, qua$i diceret
vtilitates adu$que infinit{as}, vt lib. _II_. cap. _VIII_. Et cœnaculorum ad $umm{as}
vtilitates perficiunt.
De Cte$ibica machina, quæ alti{$s}ime extollit aquam.
# _CAP. XII._
INSEQ VITVR nunc de Cte$ibica machina, quæ
in altitudinem aquam educit, mon$trare. Ea fit exære,
cuius in radicibus modioli fiunt gemelli paulum di-
$tantes, habentes fi$tulas (furcillæ $unt figura) $imiliter
cohærentes, in medium catinum concurrentes, in quo
catino fiant axes, in $uperioribus naribus fi$tularum
coagmentatione $ubtili collocati: qui præobturantes foramina narium,
non patiuntur exire id quod $piritu in catinum fuerit expre$$um. Supra
catinum penula, vt infundibulum inuer$um, e$t attemperata, quæ etiam
per fibulam cum cuneo traiecto, continetur & coagmentatur, ne vis infla-
tionis aquæ eam cogat eleuare. In$uper fi$tula quæ tuba dicitur, coag-
mentata, in altitudine $it erecta. Modioli autem habent infra nares infe-
riores fi$tularum axes interpo$itos $upra foramina earum, quæ $unt in
fundis. Ita de $upernis in modiolis emboli ma$culi, torno politi, & oleo
$ubacti, conclu$i\’q; regulis & vectibus conuoluuntur, qui vltro citro\’q; fre-
quenti motu prementes aërem, qui erit ibi, cum aqua axibus obturanti-
bus foramina, cogunt & extrudunt inflando pre$sionibus per fi$tularum
nares aquam in catinum, è quo recipiens penula $piritus exprimit per fi-
$tulam in altitudinem, & ita ex inferiore loco ca$tello collocato, ad $alien-
dum aqua $ubmini$tratur. Nec tamen hæc $ola ratio Cte$ibii fertur ex-
[447]DE ARCHITEC. LIB. X.
qui$ita, $ed etiam plures & variis generibus aliæ, quæ ab eo liquore pre$-
$ionibus coacto, $piritu efferre à natura mutuatos effectus o$tenduntur:
vti mer ularum, quæ motu voces edunt, atque engibata, qu{ae} bibentia tan-
dem mouent $igilla, cætera\’q; quæ delectationibus oculorum & aurium
$en$us eblandiuntur: è quibus quæ maxime vtilia & nece$$aria iudicaui,
$elegi, & in priore volumine de horologiis, in hoc de expre$sionibus aquæ
dicendum putauì. Reliqua quæ non $unt ad nece$sitatem, $ed ad de-
liciarum voluptarem, qui cupidiores erunt, eius $ubtilitates ex ip$ius Cte-
$ibii commentariis poterunt inuenire.
IN CAPVT XII. ANNOTAT.
_Pre$síoníbus coactæ.]_ Lego coacto, vt referatur ad $equentem dictionem
$pir<007>tu, &, $i quid intelligo, hoc $en${us} expo$cit.
_Vtí merularum, quæ motu voces edunt, atque engíbata.]_
Merulæ & engibata de genere $unt hydraularum, quorum ill{is} quidem reddeban-
tur voces humanarum imitatrices, & cant{us} auium effictrices: h{is} autem moue-
bantur icunculæ (libenter enim vtor verbo Sueton{ij}) tanquam viuerent. Nostro
tempore non $piritu vi aquæ concepto, vt illa, $ed fidicul{is} & neru{is} occult{is} $igil-
la videntur ambulare, & humana omnia præter $ermonem repræ$entare. E{as} ima-
guncul{as} Græci νσνρόσπαςα vocant.
_In priore volumíne de horologíjs.]_ Libri noni, qui hunc præcedit,
cap. _IX_. de h{is} fuit $ermo.
De hydraulic{is} machin{is}, quib{us} organa perficiuntur.
# _CAP. XIII._
DE Hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes,
quàm breui$sime proxime\’q; attingere potero, & $cri-
ptura con$equi, non prætermittam. De materia com-
pacta ba$i, arca in ea ex ære fabricata collocatur. Supra
ba$im eriguntur regulæ dextra ac $ini$tra $calari for-
ma compactæ, quibus includuntur ærei modioli fun-
dulis ambulatilibus ex torno $ubtiliter $ubactis, habentibus fixos in me-
dio ferreos ancones, & verticulis cum vectibus coniunctos, pellibus\’q; la-
natis inuolutos. Item in $umma planitia foramina circiter digitorum ter-
num, quibus foraminibus proxime in verticulis collocati ærei Delphini,
pandentia habentes catenis cymbala ex ore, infra foramina modiolorum
chalata intra arcam, quo loci aqua $u$tinetur. Ine$t in id genus vti infun-
dibulum inuer$um, quod $ubter taxilli alti circiter digitorum ternum
$uppo$iti librant $patium imum, ima inter labra phigæos & arcæ fun-
[448]M. VITRVVII POLL.
dum. Supra autem ceruiculam cius, coagmentata arcula $u$tinet caput
machinæ, quæ Græcè καυ{ών} μιμ{οτ}κὸς appellatur: in cuius longitucfine
camales, $i tetrachordos e$t, fiunt quatuor: $i hexachordos, $ex: $i octochor-
dos, octo. Singulis autem canalibus fingula ep i$tomia $unt inclu$a manu-
briis. ferreis collocata, qu{ae} manubria cum torquentur, ex arca patefaciunt
nares in canales. Excanalibus autem canon habet ordinara in tram$uer-
$o foramina, re$pondentia in naribus, quæ $un t in tabula fumma, quæ ta-
bula Gr{ae}cè πιναξ dicitur. Inter tabulam & canona regulæ $unt inter-
po$itæ, ad eundem modum foratæ & olco $ubactæ, vt $ac<007>liter impellan-
tur, & tur$us intror$us reducantur, quæ obturant ea foramina, pleuriti-
des\’q; appellantur, quarum itus & reditus, alias obturat, alias aperit tere-
brationes. Hæ regulæ habent ferrea choragia fixa & iuncta cum pinnis,
quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum. Continentur $upra
tabulam foramina, quæ ex canalibus habent egre$$um $piritus. Regulis
$unt annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium includuntur organo-
rum. Emodiolis autem fi$tulæ $unt contimenter coniunctæ ligneis cer ui-
cibus, pertingentes\’q; ad nares, quæ $unt in arcula, in quibus axes $unt ex
torno $ubacti & ibi collocati, qui cum recipit arcula animam, $piritum
non patientur obturantes foramina tur$us redire. Ita cum vectes extol-
luntur, ancones deducunt fundos modiolorum ad imum, Delphini\’q; qui
$unt in verticul is inclu$i chalantes in os, cymbala replent $patia mod iolo-
rum, atque amcones extollentes fundos intra modiolos vehementi pul$us
crebritate, & obturantes foramina cy mbalis $uperiora, aëra qui e$t ibi
clau$us pre$sionibus coactum, in fi$tulas cogunt, per quas inl<007>gnea con-
currit, & per cius oeruices in arcam: motione verò vect<007>um vehementio-
re, $piritus firequens compre$$us epi$tomiorum apertutisinf$uit, & replet
anima canales. Itaque cum pinnæ manibus tactæ propellunt & reducunt
contin enter negulas, altennis obturando foramina, alternis aperiundo ex
mu$icis arnibus multiplicibus modulorum vatictatibus fonantes excitant
voces. Quantum potui nici, vt ob$eurares per $eripturam dilucide pro-
nu neiaretur, contendi. Sed hæe non e$t facilis ratio, neque omnibus expe-
dita ad intelligendum prætercos, qui in his generibus habent exercita-
tio nem. Quod $i qui parum intellexerantè $cciptis, cum ip$am rem co-
gno$cent profecto inuenient curio$e & $ubtiliter omnia ordinata.
IN CAPVT XIII. ANNOTAT.
_De hydraulicis autem.]_ Huis organi generi non admodum ab$imile
erat id, quod generu vocabulo organum vocamus, ni$i folo Spirisu ab$que aqua vte-
remur. Cæterum cum $int organa aus ävratæ, quæ intentiene perficiuntur, aut
& μπν{σι}ςὰ, quæ $pirosu in$tantur, in quæ hydraulis referri debeas, quærit Aristo-
eles apwd Athenaum lib. _III_. Dipns$ophiston, $ed in cam $ententiam incumbit,
[449]DE ARCHITEC. LIB. X.
vt $it ἐμπνσνςὸμ, quòd ei{us} fistulæ flatum ab aqua accipiant. κατεσραμμ{εν}οι γα\‘ρ
οἰ ἀνλοὶ {ἐι}ς τὸ <164>{δι}ωρ, καὶ ἀρααιομ{εν}{ου} <105> <164>δαΤ<033> {ὺπ}ό τιν<033> νεανίση{ου}, ἔτι {δι}ὲ
{δι}υην{ου}μ{εν}νωμ ἀξινῶμ {δι}ιὰ {τῶν} ὀργάν{ου}, ἐμπνέονται οὶ, ὴι Νχομ ἀΠοτελ{ον}σι προ-
σηνῆ. Fistulæ, inquit, ima parte in aquam ver$æ $unt, qua commota ab adole$centu-
lo, axin{is} per organon mot{<007>s}, & percurrentib{us}, $piritu inflantur fistulæ, & $ua-
uem $onum reddunt.
_Aereí Delphíní pandentía habentes catení cymbala.]_ Scri-
bendum pendentia. Et leu{is} hæc menda e$t, $ed admonenda.
_Infudibulum ínuer$um.]_ Infundibulo, $iue infudibulo, vt in manu $cri-
pt{is} libr{is} hîc, item capite proximo, atque item decimo legitur, in va$a or{is} angusti
liquores infunduntur.
_Síngulís autem canalíbus $íngula epí$tomía $unt ínclu$a ma-_
_nubrí\’js ferreís.]_ Quemadmodum $alientium $iue $iphunculorum ora episto-
mio coërcentur, manubriolorum cùm libet ver$atione aqua effluit, ita in mu$ico or-
gano epistom{ij}s continetur aut laxatur $pirit{us} ex arca in canales, vt etiam in fine
hui{us} capit{is} docetur. Quo in loco qui compre$${us} dicitur epistomiorum, & in ve-
tu$to codice epitonicorum, ex alio codice libenti{us} dixerim compre$$um epitoniorum,
pro manubr{ij}s epistomiorum.
_Alteríus obturant oramína.]_ Sequitur, alteri{us} aperiundo quare con-
iectura ducti arbitramur $cribendum obturando. Aliqui codices habent altern{is}, id
e$t vici{$s}im: neque ea $criptura caret autoritate & elegantia. Virgili{us},
Altern{is} dicet{is}. # Stati{us} primo lib. Thebaidos.
Paulum altern{is} in verba min{as}\’{que}
Cunctantur. # Vtitur Plini{us} libri _XXV_. cap. vltimo.
Qua ratione rheda vel naui vecti, peractum iter demetia-
mur. # _CAP. XIIII._
TRANSFER ATVR nunc cogitatus $cripturæ ad
rationem non inutilem, $ed $umma $olertia à maiori-
bus traditam: qua in via rheda $edentes, vel mari na-
uigantes, $cire po$$umus quot milia numero itineris fe-
cerimus. Hoc autem erit $ic. Rotæ, quæ erunt in rhe-
da, $int latæ per mediam diametron pedum quater-
num & $extantis: vt cum finitum locum habeat in $e rota, ab eo\’q; inci-
piat progrediens in $olo viæ facere ver$ationem, perueniendo ad eam fi-
nitionem, à qua cœperit ver$ari, certum modum $patii habeant peractum
pedum XII. His ita præparatis, tunc in rotæ modiolo ad partem interio-
rem, tympanum $tabiliter includatur, habens extra frontem $uæ rotun-
dationis extantem denticulum vnum. In$uper autem ad cap$um rhedæ
loculamentum firmiter figatur, habens tympanum ver$atile in cultro
collocatum, & in axiculo conclu$um. In cuius tympani frontem, denticu-
[450]M. VITRVVII POLL.
li perficiantur æqualiter diui$i, numero quadringenti, conuenientes den-
ticulo tympani inferioris. Præterea $uperiori tympano ad latus figatur
alter denticulus prominens extra dentes. Super autem tertium tympa-
num planum, eadem ratione dentatum inclu$um in alterum loculamen-
tum collocetur, conuenientibus dentibus denticulo, qui in $ecundi tym-
pani latere fuerit fixus: in eo\’q; tympano foramina fiant, quantum diurni
itineris miliariorum numero cum rheda po$sit exiri, minus plu´ue rem
nihil impedit: & in his foraminibus omnibus calculi rotundi collocen-
tur, in\’q; eius tympani theca ($iue id loculamentum e$t) fiat foramen,
vnum habens canaliculum, qua calculi qui in eo tympano impo$iti fue-
rint, cum ad eum locum venerint, in rhedæ cap$um & vas æneum, quod
erit $uppo$itum, $inguli cadere po$sint. Ita cum rota progrediens $ecum
agat tympanum imum, & denticulum eius $ingulis ver$ationibus tym-
pani $uperioris denticulos impul$u cogat præterire, efficiet, vt cum qua-
tercenties imum ver$atum fuerit, $uperius tympanum $emel circumaga-
tur, & denticulus, qui e$t ad latus eius fixus, vnum denticulum tympani
plani producat, Cum ergo quadringentenis ver$ationibus imi tympani,
$emel $uperius ver$abitur, progre$$us efficiet $patia pedum milia quinq;,
id e$t pa$$us mille. Ex eo quod calculi deciderint $onando $ingula mil<007>a
exi$$e monebunt. Numerus verò calculorum eximo collectus, $umma
diurni miliariorum itineris numerum indicabit. Nauigationibus verò,
$imiliter paucis rebus commutatis, eadem ratione efficiuntur. Nanque
traiicitur per latera parietum axis, habens extra nauem prominentia ca-
pita, in quæ includuntur rotæ diametro pedum quaternum & $extantis,
habentes circa frontes affixas pinnas aquam tangentes. Item medius axis
in media naui habet tympanum, cum vno denticulo extanti extra $uam
rotunditatem. Ad eum locum collocatur loculamentum, habens inclu-
$um in $e tympanum, peræquatis dentibus quadringentis conuenienti-
bus denticulo tympani, quod e$t in axe inclu$um: præterea ad latus affi-
xum extantem extra rotunditatem alterum dentem. Vnum in$uper in
altero loculamento cum eo confixo, inclu$um tympanum planum ad
eundem modum dentatum, quibus dentibus denticulus, qui e$t ad latus
fixus tympano, quod e$t in cultro collocatum, in eos dentes qui $unt pla-
ni tympani, $ingulis ver$ationibus $ingulos dentes impellendo in orbem,
planum tympanum ver$et. In plano autem tympano foramina fiant, in
quibus foraminibus collocabuntur calculi rotundi. In theca eius tympa-
ni ($iue loculamentum e$t) vnum foramen excauetur, habens canalicu-
lum, qua calculus liberatus ab ob$tantia, cum ceciderit in vas æreum $oni-
tum $ignificet. Ita nauis cum habuerit impetum, aut remorum, aut ven-
torum flatu, pinnæ, quæ erunt in rotis tangentes aquam aduer$am vehe-
menti retror$us impul$u coactæ, ver$abunt rotas. Eæ autem innoluendo
[451]DE ARCHITEC. LIB. X.
$e agent axem, axis verò tympanum, cuius dens circumactus, $ingulis ver-
$ationibus $ingulos $ecundi tympani dentes impellendo, modicas efficit
circuitiones. Ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerint ver$atæ, $emel
tympanum planum circumagent impul$u dentis, qui ad latus e$t fixus
tympani in cultro. Igitur circuitio tympani plani, quotie$cunque ad fo-
ramen perducet calculos, emittet per canaliculum. Ita & $onitu & nume-
ro indicabit miliaria $patia nauigationis. Quæ pacatis, & $ine metu tem-
poribus, ad vtilitatem & delectationem paranda, quemadmodum de-
beant fieri, peregi$$e videor.
IN CAPVT XIIII. ANNOTAT.
_Sínt latæ per medíam díametron pedum quaternum &_
_$extantís.]_ De hoc genere dicendi loquut{us} $um lib. _IIII_. cap. _III_. Diametros
autem, quam dimetientem Latini dicunt, e$t recta linea figuram, quà longi{$s}imè
patet, ex æquo $ecans. Vnde ηατὰ {δι}ιάμεξομ apud Ba$ilium ad Athana$ium, &
apud Athana$ium libro de Nicena Synodo, pro longi{$s}imè.
_Ad cap$um rhedæ loculamentum.]_ Cap$um à capiendo dicta e$t in
hoc loco rhedæ pars, vbi, qui vectantur, $edent. I$idor{us} lib. _XX_. etymologiarum
cap. _XII_. $cribit cap$um e$$e carrucã vndi{que} contextam, qua$i cap$am. Loculamen-
tum aut\~e tympani conceptaculum e$t, quod & thecã appellari paulo mox indicat.
_In cultro collocatum.]_ Suprà, & hoc loco $ignificat in cultro collocari
tympanum, quando e$t in lat{us}, $iue ad perpendiculum, vt loquitur, & non pla-
num, hoc e$t, quando ei{us} ax{is} in porrectum $it{us} e$t non perpendiculariter. Quod lo-
quendi gen{us} retinet Italia.
_Efficiet $patía pedum míllía quínque, id e$t pa$$us mille.]_ Le-
ge quæ $crip$i lib. _I_. cap. _VI_. de pa$$uum diuer$itate.
_Ita & $onítu, & numero índícabít mílíaría $patía nauígatio-_
_nís.]_ Nostri $æculi nautæ longè facili{us} cur${us} $uos dirigunt, & quantum naui-
gation{is} peractum $it, intelligunt, ei{us} beneficio, qui non ita mult{is} retro $ecul{is} in
Campaniæ oppido Amalph{is} pyxidiculam cum chalybe & magnete prim{us} fabri
cat{us} traditur, cui{us} indicio ad polos nautæ diriger\~etur. Quanquam non de$unt, qui
apud Plaut. in Trinumo ver$oriam pro non ab$imili in$trum\~eto interpretantur. Illud
ante nos monuit Greg. Gyrald{us}, & eo prior Blond{us} Flaui{us}, Hoc etiã Hermola{us}.
De catapultarum & $corpionum rationib{us}. # _CAP. XV._
NVNC verò quæ ad præ$idia periculi, & nece$sitatem
$alutis $unt inuenta. i. $corpionum, catapultarum, &
bali$tarum rationes, quibus $ymmetriis comparari po$-
$int, exponam. Et primum de catapultis & $corpioni-
bus. Omni igitur proportione eorum ratiocinata ex
propo$ita $agittæ longitudine, quam id organum mit-
tere debet, eius\’q; nonæ partis, fit foraminum in capitulis magnitudo, per
[452]M. VITR VVII POLL.
quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere catapultarum debent.
Eorum autem foraminum capituli $ic deformatur altitudo & latitudo.
Tabulæ, quæ $unt in $ummo & in imo capituli, paralleli\’q; vocantur, fiant
cra$situdine vnius foraminis, latitudine vnius & eius dodrantis, in extre-
mis, foraminis vnius & S. Para$tatæ dextra ac $ini$tra, præter cardines,
altæ foraminum quatuor, cra$$æ foraminum quinum: cardines forami-
nis S 9. A foramine ad medianam para$tatam item $oraminis S 9. Latitu-
do para$tados mediæ vnius foraminis & eius. IK. cra$situdo foraminis
vnius. Interuallum vbi $agitta collocatur in media para$tade foraminis
partis quartæ. Anguli quatuor, qui $unt circa in lateribus & frontibus, la-
minis ferreis, aut $tylis æreis & clauis configantur. Canaliculi (qui Græcè
ςρίζ dicitur) longitudo foraminum. xix. Regularum, quas nonnulli buc-
culas appellant, quæ dextra ac $ini$tra canalem figuntur, foraminum. xix.
altitudo, foraminis vnius & cra$situdo: & affiguntur regulæ duæ in quas
inditur $ucula, habens longitudinem foraminum trium, latitudinem di-
midium foraminis: cra$situdo bucculæ qu{ae} affigitur, vocitatur camillum,
$eu quemadmodum nonnulli loculamentum $ecuriclatis cardinibus fi-
xam foraminis. i. Altitudo foraminis. S. Suculæ longitudo. <184> forami-
num. <185> cra$situdo $cutulæ, foraminum. ix. Epitoxidos longitudo fora-
minum. S:-. cra$situdo:-. Item chelo ($iue manucla dicitur) longitudo
foraminum. iii. latitudo & cra$situdo. S:-. Canalis fundi longitudo, fo-
raminum. xvi. cra$situdo foraminis <184> latitudo. S:-. Columella & ba$is
in $olo foraminum viii. latitudo in plinthide in qua $tatuitur columella,
foraminis. S:-. cra$situdo. Fz. columellæ longitudo ad cardinem, fora-
minum. xii. <184> latitudo, foraminis. S:-. cra$situdo. ũ 9. Eius capreoli tres,
quorum longitudo foraminum. ix. latitudo dimidium foraminis <185> cra$-
$itudo. z. cardinis longitudinis foraminis <184> columellæ capitis longitu-
do. I. S.K. ante fixa latitudo foraminis. a. S <184> 9 cra$situdo. i. po$terior
minor columna, quæ Græcè dicitur ἀνιίβσις foraminum octo, latitudo
foraminis. S. I. cra$situdinis. Fz. $ubiecto foraminum. xii. latitudinis &
cra$situdinis eiu$dem, cuius minor columna illa. Supra minorem colum-
nam chelonium $iue puluinus dicitur foraminũ. II S <184> altitudinis. II S. <184>
latitudinis. S I:-. carchebi $ucularum foraminum. II S. I <184> cra$situdo
foraminis. S II <184> latitudo. I S tran$uer$ariis cum cardinibus longitudo fo-
raminum. X <184> latitudo. I S. <184> decem & cra$situdo, brachii longitudo. I S.
foraminum. vii. cra$situdo ab radice foraminis. Fz. in $ummo foraminis.
ũ z. curuaturæ foraminum octo. Hæc iis proportionibus, aut adiectioni-
bus, aut detractionibus comparantur. Nam fi capitula altiora quàm erit
latitudo facta fuerint (quæ anotona dicuntur) de brachiis demetur, vt
quo mollior e$t tonus propter altitudinem capitulí, brachii breuitas fa-
ciat plagam vehementiorem. Si minus altum capitulum fuerit (quod ca-
[453]DE ARCHITEC. LIB. X.
tatonum dicitur) propter vehementiam, brachia paulo longiora con$ti-
tuentur, vti facile ducantur. Nanque quemadmodum vectis, cum e$t lon-
gitudine pedum quatuor, quod onus quinque hominibus extollitur, is $i
e$t pedum octo, à duobus eleuatur: eodem modo brachia, quo longiora
$unt, mollius, quo breuiora, durius ducuntur.
IN CAPVT XV. ANNOTAT.
Hic Vitruuio rur${us} atrox vuln{us} inflixit iniuria tempor{is}, aut poti{us} homi-
num negligentia. Vtram enim mag{is} accu$em, pendeo animi. Non $at{is} erat præ$tan-
ti{$s}imi autor{is} vtili{$s}imum op{us} loco de $tell{is} turpiter diuul$um e$$e, ac fœdatum,
ni$i & ea parte, qua de machin{is} bellic{is} traditur, fœdi{$s}imè deformatum e$$et, vt
nibil dicam de vit{ij}s, quib{us} totum $catebat. Et ferri quidem poterat illi{us} loci in-
iuria, quòd multo meli{us} cœli ratio ex al{ij}s autorib{us} cogno$ci po{$s}it: eorum verò
quæ de machin{is} præcipiuntur, grau{is} non e$$e non pote$t, quòd nulla veterum ex-
tent monimenta, vnde qua$i via $ternatur, & hîc noster autor adeò maculo${us} $it,
&, vt dicam, carcinomatib{us} deform{is}, vt ne{que} Ae$culapi{us} medic{us}, quamlibet à
veterib{us} Poët{is} egregiè laudat{us}, curare po{$s}it. Hæc res me multum tor$it, ac diu
$olicitum habuit. Omnib{us} ingen{ij} virib{us} contend<007> ex aliquot exemplarium ve$ti-
g{ij}s, & ei{us} argumenti, qui extent, $criptorib{us} emendare, nec quicquam tamen
profeci. Sagacior{is} ingen{ij} al{ij}, quod adipi$ci non potui, forta$$e con$equentur. Vtcun{que}
e$t, ne quid $tudio$is, quo ad ei{us} fieri po$$et, dee$$em, néue planè $im ieiun{us}, quæ-
dam annotaui.
_Et prímum de catapultís & $corpíoníbus.]_ Hoc capite, & $equen-
tib{us} duob{us} nemo non videt, catapult{is} & $corpionib{us} mitti $agitt{as}, bali$t{is} au-
tem iaci lapides. Vegeti{us} lib. _IIII. de re militari $cribit bali$t{is} non $olum lapides,
$ed & iacula mitti: apud Iulium Cæ$arem lib. _I_. de bello ciuili, lego catapult{is} $a-
xa iaci: $icut apud Valerium Maximum lib. _I_. $ilices balist{is}, & Ciceronem lib. _II_.
Tu$cul. quæ$t. & alios, quos refert Noni{us}. Ammian{us} Marcellin{us} lib. _XXIII_.
$corpione quidem lapides, bali$ta verò mitti $agitt{as} tradit, vtriu$que de$criptio-
nem, vt tum tempor{is} componebantur, exprimens, vt tamen Græcum hominem
agno$c{as}, quem $e e$$e nec diffitetur. Sunt etiam apud Cte$ibium, Apollodorũ, Athe-
næum, & Philonem libr{is} de machin{is}, de {ij}s & al{ij}s multa, $ed quæ ad emenda-
tionem corrupti{$s}imi hac poti{$s}imum parte nostri Vitruu{ij} non admodum iuuerint,
ip$is non $at{is} integr{is} & emaculat{is} autorib{us}. Nam quæ Anthem{ij} nomine περὶ
παρα{δι}όζωμ μηχανημάτωμ legim{us}, & $unt mutila, & alteri{us} $unt in$tituti. Et
copio$e quidem & luculenter cum amic{is} ingenio & doctrina in$ignib{us} per con-
iecturam de h{is} machin{is} di$$erui, quæ ip$i maiorem in modum probauerint, non-
dum tamen, quod libenter $equar, inueni. Quamobrem hîc lectorem admonitum
velim, $i qu{<007>s} tandem reperietur, qui in totum hunc locum audaci{us} inuadat, ne
$ibi fucum fieri patiatur, néue rei probabil{is} capt{us} illecebr{is} tam à vero ferat $e
abduci, quin mecum etiam atque etiam con$ideret, quam fieri non pote$t, vt qu{is} re-
ctè de {ij}s $tatuat, quorum cognitio fundit{us} interierit. Quod veri{us} me a$$erere po$$e
[454]M. VITRVVII POLL.
arbitrat{us} $um, cùm in hui{us} autor{is} lectione quantum homo nemo, ab$it verbo in-
uidia, ver$at{us} $im. Hæc ego dixi, ne qu{is} maiorem in me diligentiam requireret.
Alti{us} quidem certè longo tempore in machinarum per$criptione error demi$it ra-
dices, quàm vt extirpari queant.
_Habens longitudínem foramínum trium.]_ Etiam inuit{is} exem-
plarib{us} omnib{us} $cribendum habentes, referri enim debet ad regul{as}, non ad
$uculam.
_Securiclatís cardíníbus.]_ Id e$t quorum partes extremæ referant $ecu-
rim falc{is} vinitoriæ. No$tri vocant hirundin{is} caudam.
_Cardínís longítudínís foramínís.]_ Mi$eret me $ort{is} Vitruu{ij}, cui
$it op{us} in tantilla re mea opera. Scribendum igitur longitudo nominandi ca$u.
_Brachíj breuitas faciat plagam vehementíorem.]_ Brachiorum
in catapult{is}, $corpionib{us}, & balist{is}, breuitate mi{$s}iones iaculationes\’{que} multo
fiunt uehementiores, contrà longitudo multam affert ictui mollitiem atque remi$-
$ionem, vt vectium longitudine $ubleuandæ $arcinæ accedit facilit{as}, quo $unt bre-
uiores, incommodi{us} tollitur pond{us}.
De balistarum rationib{us}. # _CAP. XVI._
CAT APVLTARVM rationes, ex quibus mem-
bris & portionibus componantur, dixi. Bal<007>$tarum au-
tem rationes variæ $unt & differentes, vnius effectus
cau$a comparatæ. Aliæ enim vectibus & $uculis, non-
nullæ poly$pa$tis, aliæ ergatis, quædam etiam tympa-
norum torquentur rationibus. Sed tamen nulla bali-
$ta perficitur, ni$i ad propo$itam magnitudinem ponderis $axi, quod id
organum mittere debet. Igitur de ratione earum non e$t omnibus expe-
ditum, ni$i qui arithmet<007>cis rationibus numeros & multiplicationes ha-
bent notas. Nanque fiunt in capitibus foramina, per quorum $patia con-
tenduntur, capillo maxime muliebri, vel neruo, funes, qui magnitudine
ponderis lapidis, quem debet ea bali$ta mittere, ex ratione grauitatis pro-
portione $umuntur, quemadmodum catapultis de longitudinibus $agit-
tarum. Itaque vt etiam qui Geometriæ arithmeticæ\’q; rationes non no-
uerint, habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus deti-
neantur: quæ ip$e faciendo certa cognoui, quæ\’q; ex parte accepi à præce-
ptoribus finita, exponam: & quibus rebus Græcorum pen$iones ad mo-
dulos habeant rationem, ad eam vt etiam no$tris ponderibus re$pondeant,
tradam explicata.
IN CAPVT XVI. ANNOTAT.
_Alíæ ením vectíbus & $uculís, & c.]_ De $ucula & traiect{is} (quib{us}
veluti manubr{ij}s ver$atur) vectib{us}, dixi $uprà cap. _II_. de poly$pa$to, cap. _III_.
[455]DE ARCHITEC. LIB. X.
de ergata & tympano capite quarto.
_Nanque fíunt ín capítíbus foramína.]_ For aminum in capitul{is} ba-
listæ, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia ei{us} continere debent, magni-
tudo ex pondere lapid{is}, quem mittere debet, $umenda e$t, in catapult{is} vero ex
nona $agittæ parte.
De proportione lapidum mittendorum ad balistæ fora-
# men. # _CAP. # XVII._
NAM quæ bali$ta duapondo $axum mittere debet, fo-
ramen erit in eius capitulo digitorum. v. $i pondo qua-
tuor digitorum. vi. & digitorum. vii <184> decem pondo,
dig itorum. viii <184> viginti pondo digitorum. x <184> qua-
draginta pondo, digitorum. xii. S. K. $exaginta pon-
do, digitorum. xiii. & digiti octaua parte <184> octuaginta
pondo, digitorum. xv <184> centum viginti pondo pedis. I S. & $e$quidigiti
<184> centum & $exaginta pondo, pedum. ii <184> centum & octuaginta pondo,
pedum. ii. & digitorum. v. ducenta pondo, pedum. ii. & digitorum. vi.
ducenta decem pondo, pedum. ii. & digitorum. vii. <185> ccl. pondo. xi S.
Cum ergo foraminis magnitudo fuerit in$tituta, de$cribatur $cutula, quæ
Græcè π{δβ}ρίτρκτ<033> appellatur, cuius longitudo foraminum. ii. FZ. latitu-
do, duo & $extæ partis. Diuidatur dimidium lineæ de$criptæ, & cum di-
ui$um erit contrahantur extremæ partes eius formæ, vt obliquam defor-
mationem habeat longitudinis $extam partem, latitudinis, vbi e$t ver$ura
quartam partem. In qua parte autem e$t curuatura, in quibus procurrunt
cacumina angulorum, & foramina conuertuntur, & contractura latitu-
dinis, redeant intror$us $exta parte. Foramen autem oblongius $it tanto,
quantam epizygis habet cra$situdinem. Cum deformatum fuerit, cir-
cum diuidatur extremam, vt habeat curuaturam molliter circumactam
<184> cra$situdo eius foraminis. S\=Γ. con$tituantur modioli foraminum ii:~.
latitudo. iS9 <185> cra$situdo præterquam quod in foramine inditur fora-
minis. SI. ad extremum autem latitudo foraminis. I\=Γ. para$tatorum lon-
gitudo foraminum. VS\=Γ. curuatura foraminis pars dimidia, cra$situdo
foraminis. ũ. & partis. lx. Adiicitur autem ad mediam latitudinem, quan-
tum e$t prope foramen factum in de$criptione, latitudine & cra$situdine
foraminis. v. altitudo parte. iiii. regulæ, quæ e$t in men$a longitudo fora-
minum. viii. Latitudo & cra$situdo dimidium foraminis cardinis. IIZ <185>
cra$situdo foraminis. I 99 <184> curuatura regulæ. \=Γ_s_K. exterioris regulæ
latitudo & cra$situdo tantundem, longitudo quam dederit ip$a ver$ura
deformationis & para$tatæ latitudo, & $uam curuaturam. K. Superiores
autem regulæ æquales erunt inferioribus. K. men$æ tran$uer$arii forami-
[456]M. VITRVVII POLL.
nis. ũũ K. climaciclos $capi longitudo foraminum xiii <185> cra$situdo. iii K.
Interuallum mediũ, latitudo foraminis ex parte quarta <184> cra$situdo pars
octaua. K climaciclos $uperioris pars, quæ e$t pro xima brachiis, quæ con-
iuncta e$t men$æ, tota longitudine diuiditur in partes quinq;. Ex his den-
tur duæ partes ei membro, quod Græci χΗλὸμ vocant <184> latitudo. \=Γ. cra$si-
tudo. 9 <184> longitudo foraminũ. iii. & $emis K. extantia cheles foraminis. S.
plinthigonatos foraminis. <051>. & $icilicus. Quod autem e$t ad axona, quod
appellatur frons tran$uer$arius, foram<007>num trium <184> interio rum regula-
rum latitudo foraminis. \=Γ. cra$situdo. <051> K. cheloni replum, quod e$t ope-
rimentum, $ecuriculæ includitur. K. $capos climaciclos latitudo. Z 5. cra$si-
tudo foraminum. xii K. cra$situdo quadrati, quod e$t ad climacicla, fora-
minis. F 5. in extremis. K. rotundi autem axis diametros æqualiter erit
cheles. Ad clauiculas autem. S. minus parte $extadecima. K. Anteridion
longitudo foraminum Fiii9. latitudo in imo foraminis \=Γ <184> in $ummo
cra$situdo. Z K. Ba$is quæ appellatur ἐσχάρα longitudo foraminum <185> an-
teba$is foraminum. iiii <185> vtriu$que cra$s<007>tudo & latitudo, foraminis <185>.
Compingitur autem dimidia altitudinis. K. columna, latitudo & cra$situ-
do. I S. altitudo autem non habet foraminis proportionem, $ed erit quod
opus erit ad v$um brachii <185> longitudo foraminum. V I <185> cra$situdo in
radice fora minis in extremis. F. De bali$tis & catapultis $ymmetrias, quas
maxime expeditas putaui, expo$ui. Quemadmodum autëm contentioni-
bus eæ temperentur, è neruo capillo\’q; tortis rudentibus, quantum com-
prehendere $criptis potuero, non prætermittam.
IN CAPVT XVII. ANNOTAT.
_Quæ balí$ta dua pondo $axum míttere debet.]_ Dua & tre pondo,
ni$i iungantur, vitio$a e$$e $cribit Quintilian{us} lib. _1._ $ed $ine reprehen$ione dici
iuncta idem ex Me$$ala docet. Scribon<007>um tamen Largum pondo dua non $emel di-
xi$$e animaduerti. Notæ verò numerorum quæ $equuntur, fluxæ $unt fide<007>, vt nihil
$tatui po{$s}it. Qu{is} e$t enim tam lynce{us}, qui tant{<007>s} in tenebr{is} videat?
_Quæ Græcè πε{ρι}τρΗτ<033> appellatur.]_ Π δρίτρΗτομ lib. _I._ cap. _II._ $cri-
p$i e$$e in balista foramen, quod & embater dicatur, ita enim principie legebam{us}
fauentes 10. Iucundi lectioni, $ed po$tea non di$plicuit, quod in aliquib{us} codicib{us}
reperiebam{us} embate, pro modulo, mutata interpunctione. Loc{us} autem hic in omni-
b{us} codicib{us} e$t luxat{us}. Nam po$t verbum foramin{is}, quatuor hæ dictiones fuerant
($i quidem non decipimur) $cribendæ. Etenim $i πε{ρι}τρΗτομ e$t foramen, vt vult
memorato loco Vitruui{us}, quonam modo ita dicetur $cutula? cui{us} dimen$ionem ex
foramin{is} ratione $umi tradit. Quidam, quòd locum ne$cirent corruptum, annota-
runt τὸ π{δβ}ρτρΗτομ quid\~e e$$e foramen, τ{ηὺ} πε{ρι}τρΗτομ verò e$$e in bali$ta $cutulam.
Loc{us} igitur mea $ent\~etia ad hunc modum re$titu\~ed{us} e$t, Cum ergo for amin{is} (quod
Græcè πε{ρι}τρΗτομ appellatur) magnitudo fuerit in$tituta, de$cribatur $cutula, & c.
[457]DE ARCHITEC. LIB. X.
_Frons tran$uer$aríus.]_ Frontem in ma$culino genere dixit, vti apud No-
nium Titinni{us}, Cato, & Cæcili{us}. Lege caput nonum libri quinti & decimi no-
ct<007>um Atticarum Auli Gell{ij}.
_Ba$is, quæ appellatur e$chara.]_ Ita appellatur, quòd imitetur craticu-
lam, quæ ἔσχα{ρι}ς & ἐσχάρα Græcè dicitur, vt ex capite proximo apparet.
_Capillóque tort{is} rudentibus.]_ Capillo maxime muliebri, vt in capite
proximo ostendet. Non quòd ex alia materia fieri non po{$s}int. Legim{us} enim apud
Vegetium lib. _IIII._ cap. _IX._ Iulium Capitolinum in vita Maximinorum, Plutar-
chum lib. de fœnore, cum neruorum & funium copia deficeret, v$os fui$$e capillo
muliebri.
De catapultarum balistarum\’{que} contentionib{us} & tem-
# peratur{is}. # _CAP. # XVIII._
SVMVNTVR tigna ampli$sima longitudine, $upra
figuntur cheloniæ, in quibus includuntur $uculæ. Per
media autem $patia tignorum in$ecantur & excidun-
tur formæ, in quibus exci$ionibus includuntur capitu-
la catapultarum, cuneis\’q; di$tinentur, ne in contentio-
nibus moueantur. Tum verò modioli ærei in ea capi-
tula includuntur, & in eos cuneoli ferrei, quos ἐπισχί{δι}ας Græci vocant,
collocantur. Deinde an$æ rudentum induntur per foramina capitulo-
rum, & in alteram partem traiiciuntur: deinde in $uculas coniiciuntur, in-
uoluuntur\’q; vectibus, vti per eas extenti rudentes cum manibus $unt ta-
cti, æqualem in vtroque $onitus habeant re$pon$um. Tunc autem cuneis
ad foramina concluduntur, vt non po$sint $e remittere. Ita traiecti in alte-
ram partem, eadem ratione, vectibus per $uculas extenduntur, donec
æqualiter $onent. Ita cuneorum conclu$ionibus ad $onitum mu$icis audi-
tionibus catapultæ temperantur.
IN CAPVT XVIII. ANNOTAT.
_Donec æqualiter $onent.]_ Non antè præcluduntur in capitul{is} for ami-
na, per quæ tenduntur è neruo capillo\’{que} torti funes, quã tinnit{us} reddiderint æqua-
les. Brachiorum enim æquali ten$ione, fieri & dextra & $inistra parte funium
$onit{us} nece$$e e$t, rectam\’{que} telorum mi{$s}ionem Illa $i homotona, id e$t æqualiter ten-
$a non fuerint, & plagam ip$am, id e$t mi{$s}ionem non æquam, & funes non æquali-
ter $onare certum e$t. Quod & tradidit lib. _I._ cap. _I._
De oppugnator{ij}s defen$or{ij}s\’{que} reb{us}, & primum de ariet{is}
inuentione, ei{us}\’{que} machina. # _CAP. # XIX._
[458]M. VITRVVII POLL.
DE his rebus quæ potui dixi: re$tat mihi de oppugnato-
riis rebus, quemadmodum machinationibus, & duces
victores, & ciuitates defen$æ e$$e po$sint. Primum ad
oppugnationes aries $ic inuentus memoratur e$$e. Car-
thaginen$es ad Gades oppugnandas ca$tra po$uerunt:
cum autem ca$tellum ante cœpi$$ent, id demoliri $unt
conati: po$teaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, $um-
p$erunt tignum, id\’q; manibus $u$tinentes, capite\’q; eius $ummum murum
continenter pul$antes, $ummos lapidum ordines deiiciebant, & ita grada-
tim ex ordine totam communitionem di$sipauerunt. Po$tea quidam fa-
ber Tyrius, nomine Pepha$menos, hac ratione & inuentione inductus,
malo $tatuto, ex eo alterum tran$uer$um vti trutinam $u$pendit: & redu-
cendo & impellendo vehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum.
Cetras aut\~e Chalcedonius de materia primum ba$im $ubiectis rotis fecit,
$upra\’q; compegit arrectariis & iugis varas: & in his $u$pendit arietem, co-
riis\’q; bubulis texit, vti tutiores e$$ent qui in ea mach<007>natione ad pul$an-
dum murum e$$ent collocati. Id autem, quod tardos conatus habuerat,
te$tudinem arietariam appellare cœpit. His tunc primis gradibus po$itis
ad id genus machinationis, po$tea cum Philippus Amyntæ filius By zan-
tium oppugnaret, Polydus The$$alus pluribus gener<007>bus & facilioribus
explicauit, à quo receperunt doctrinam Diades & chereas, qui cum Ale-
xandro militauerunt. Itaque Diades $criptis $uis o$tendit $e <007>nueni$$e tur-
res ambulatorias, quas etiam di$$olutas in exercitu circumferre $olebat:
præterea terebram, & a$cendentem machinam, qua ad murum plano pe-
de tran$itus e$$e po$$et, & etiam coruum demolitorem, quem nonnulli
gruem appellant. Non minus vtebatur ariete $ubrotato, cuius rationes
$criptas reliquit. Turrem autem minimam ait oportere fieri ne minus al-
tam cubitorum lx. latitudinem xvii. Contracturam autem $ummam
imæ partis quintam. Arrectaria in turris imo dodrantalia, in $ummo $e-
mipedalia. F<007>eri autem ait oportere eam turrem tabulatorum decem, $in-
gulis partibus in ea fene$tratis. Maiorem verò turrem altam cubitorum
cxx. latam cubitorum xxiii. S <184> contracturam item $ummam quinta
parte <184> arrectaria pedalia in imo, in $ummo $emipedalia. Hanc magnitu-
dinem turris faciebat tabulatorum xx. cum haber\~et $ingula tabulata cir-
cuitionem cubitorum ternum: tegebat autem coriis crudis, vt ab omni
plaga e$$ent tutæ. Te$tudinis arietariæ comparatio eadem ratione perfi-
ciebatur. Habuerat autem interuallum cubitorum xxx. altitudinem præ-
ter fa$tigium xvi. Fa$tigii autem altitudo ab $trato ad $ummum, cubita
vii. Exibat autem in altum, & $upra medium tecti fa$tigium turricula
lata non minus cubita xii. & $upra extollebatur altitudine quatuor tabu-
latorum: in quo tabulato $ummo $tatuebantur $corpiones & catapultæ,
[459]DE ARCHITEC. LIB. X.
in inferioribus congerebatur magna aquæ multitudo, ad extinguendum
$i qua vis ignis immitteretur. Con$tituebatur autem in ea, arietaria ma-
china, quæ Græcè κ{ρι}οδόκΗ dicitur, in quo collocabatur torus perfectus
in torno, in quo in$uper con$titutus aries, rudentium ductionibus & redu-
ctionibus, efficiebat magnos operis effectus: tegebatur autem is coriis cru-
dis, quemadmodum turris. De terebra has explicuit $criptis rationes.
Ip$am machinam vti te$tudinem in medio habentem collocatum in or-
tho$tatis canalem faciebat (quemadmodum in catapultis aut bali$tis fie-
ri $olet) longitudine cubitorum l. altitudine cubiti, in quo con$tituebatur
tran$uer$a $ucula. In capite autem dextra ac $ini$tra trochleæ duæ, per
quas mouebatur quod inerat in eo canali capite ferrato tignum, $ub eo
autem ip$o canali inclu$i tuti, crebriter celeriores & vehementiores effi-
ciebant eius motus. Supra autem id tignum, quod inibi erat, arcus age-
bantur ad tegendum canalem, vti $u$tinerent corium crudum, quo ea ma-
china erat inuoluta. De corace nihil putauit $cribendum, quod animad-
uerteret eam machinam nullam habere virtutem. De acce$$u, qui ἐπίβα-
θρα Græcè dicitur, & de marinis machinationibus, quæ per nauim aditus
habere po$$unt, $cribere $e tantum pollicitum e$$e vehementer animad-
uerti, neque rationes earum eum explicui$$e. Quæ $unt ab Diade de ma-
chinis $cripta, quibus $int comparationibus, expo$ui. Nunc quemadmo-
dum à præceptoribus accepi, & vtilia mihi videntur exponam.
IN CAPVT XIX. ANNOTAT.
_Re$tat mihi de oppugnatorijs.]_ Machinarum aliæ $unt oppugnatoriæ,
quib{us} hostes impetim{us}, de quib{us} hoc capite, & duob{us} $equentib{us}, aliæ $unt re-
pugnatoriæ, quæ & à defendendo propugnatoriæ dici po$$unt, h{is} contra aduer$ario-
rum machinationes vtimur, de quib{us} cap. vltimo.
_Aries $ic inuent{us} memoratur e$$e.]_ Plini{us} lib. _VII._ cap. _LVI._ arie-
t{is} in muralib{us} machin{<007>s} inuentionem tribuit Epeo ad Troiam. Qual{<007>s} autem fue-
rit, intelligi pote$t ex Io$epho lib. _III._ de bello Iudaico. Immen$a, inquit, e$t materia
malo nau{is} a{$s}imil{is}, cui{us} $ummum graui ferro $olidatum e$t ariet{is} effigie fabri-
cato, unde nomen accepit. Dependet autem funib{us} medi{us} ex trabe alia velut ex
trutina pal{is} vndique fulta. Retror$um autem magna virorum multitudine repul-
${us}, in fronte prominente ferro mœnia percutit. Vide etiam apud Ammianum lib.
_XXIII._ & Vegetium lib. _IIII._ Ariet{is} e$t figura Romæ in arcu Luc{ij} Septim{ij}
Seueri, in radicib{us} Capitoly, & in cochlide columma Traiani. Eiu$modi $calptam
gemma mihi dono dedit Caietana puella & corper{is} $pecio$a habitudine, & virgi-
nali pudore in$ign{is} I$abella Bonamana, $citula & venustula puella, bellula atque
lepidula puella, $uaui{$s}ima & melliti{$s}ima puella, $ubfu$cula $ed formo$ula &
delicatula puella. Ei{us} $ermone & con$uetudine di$peream $i quid e$t festiui{us},
melliti{us}, atque $accarati{us}. De ariete $cribit Robert{us} Valturi{us} libro de re mili-
tari decimo.
[460]M. VITRVVII POLL.
_Supráque compegit arrectarijs & iugis varas.]_ Varæ, quantum
existimo, fiebant $olo, id e$t ba$i, axib{us} firmi{$s}im{is} compacto, arrect{is} ab vtroque la-
tere applicat{is} trabib{us}, & iug{is}, id e$t tran$uer${is} & porrect{<007>s} tigill{is}, aut a$$eri-
b{us} $uprà collocat{is}, $u$pen$o ad hæc ariete, $uppo$it{is} tamen rot{<007>s}, machina tota cra-
tib{us} creberrimè text{is}, corio\’{que} crudo & recenti tegebatur, quo e$$ent tutiores, qui
ex ea muros pul$arent. Varæ tamen apud Lucanum lib. _IIII._ dicuntur furcæ, qui-
b{us} retia $ustinentur.
_Di$po$it{is}, inquit, attollat retia var{is}.
_Te$tudinem arietariam appellare cœpit.]_ Flaui{us} Vegeti{us} li-
bro de re militari _IIII._ cap. _XIIII._ ad $imilitudinem veræ testudin{<007>s} vocabu-
lum $ump$i$$e $cribit. Quia $icut illa modò reducit, modò profert caput, ita ma-
chinamentum interdum reducit, trabem interdum exerit, vt forti{us} cedat. E$t
& testudin{is} gen{us}, cùm milites confert{is} clype{is} $e contegunt, vt tuti $int à te-
lorum ictu, de quo genere intelligenda mihi videntur illa in libro Cæ$ar{is} $eptimo
de bello Gallico, Al{ij} tela con{ij} testudine facta $ubeunt. Dion libro nono &
quadrage$imo, nomen $ortitam e$$e tradit πρός τε τὸἰσχυρὸμ, κ{αὶ} πρὸς τὸ {ευ}ςεγέ-
ςατορ {αύ}τΗς, hoc e$t, à firmitudine, & tegendi commoditate. V$um ei{us} fui$$e dupli-
cem ex eodem apparet, in propugnaculorum oppidoru\’m ue oppugnatione, quo tempo-
re & in muros $æpenumero tollerentur è militib{us} aliquot, aut cùm à $agittar{ij}s
circundarentur: tum enim tuendi $ui cau$a vniuer$i in genua procumbebant, do-
ct{<007>s} etiam ip${is} equ{is}, cum liberet ingeniculare, vt vtar verbo Lamprid{ij} in Helio-
gabalo, tanta\’{que} erat conferti{$s}imæ texturæ firmit{as}, vt non hominib{us} $olum per eam
ingrediendi e$$et facult{as}, $ed & equos, & impedimenta agendi, id\’{que} adeò mag{is},
$i in angusto e$$e, & concauo loco $ors tuli$$et. F<007>ebat autem ad hunc ferè modum,
Imped<007>menta leu{is} \’{que} armaturæ milites, atque equites, in media turma collocaban-
tur, qui verò armatorum oblong{is} $cut{is} vterentur, in extrem{is}, vti in plinthio aciei
ordine, quem laterculum dicere po{$s}{is}, fieri $olet, circun$tabant, qui lat{is} inter{ij}cie-
bantur, elat{is} \’{que} $cut{is} alteri alteros protegentes, $e cæteros\’{que} à tel{is} tuebãtur, ita nihil
tota turma præter $cuta videre erat. De$cribitur & testudo à Liuio lib. _XLIIII._
_Turres ambulatorias.]_ Turres ambulatoriæ $iue mobiles, quarum memi-
nit Hirci{us} libro de bello Alexandrino, & pleri$que bellorum Gallici ciuil{is}\’{que} loc{is}
Iuli{us} Cæ$ar, componebantur trabib{us} & tabul{is} ædific{ij}s pares, quæ non muros $o-
lum oppugnatæ vrb{is}, $ed ip${as} turres altitudine $uperarent. De quib{us} $cribit Ve-
geti{us} lib. _IIII._ cap. _XVII._ & $equentib{us}.
_Et a$cendentem machinam.]_ Mox vocabitur acce$${us}, Græcè ἐπίβα-
θρα. Su$picor fui$$e machinam, quæ occulto quodam artificio, & expedit{is} machi-
nationib{us} in $ublime cre$ceret, & in eam altitudinem educta, qua op{us} erat, reti-
nacul{is} $isteretur. Poterant & tabulata excitari cochle{is}, quo pacto in torculari
prælum tollim{us}, atque deprimim{us}. Ni$i dictum interpretari velim{us} de machi-
na, quam Tollenonem Vegeti{us} appellat libr<007> quarti capite vno & vige$imo. Ea
fiebat infixa $olo alti{$s}ima trabe, in cui{us} $ummo vertice alia tran$uer$a trabs lon-
gior dimen$a medietate connectitur $tateræ modo, id e$t eo libramento, vt $i vnum
caput depre$$er{is}, aliud erigatur. In vno capite cratib{us}, $iue tabulat{is} contexeba-
tur machina, in qua mil<007>tes aliquot collocarentur armati. Tunc per funes alterna
[461]DE ARCHITEC. LIB. X.
capitum $ublatione & depre{$s}ione eleuati in murum vrb{is} imponebantur.
_Etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appel-_
_lant.]_ Quòd dicat à nonnull{<007>s} gruem vocari, venire qu{is} po{$s}it in $u$picionem, eo
v$os e$$e capiend{<007>s} aduer$ariorum machin{is}, transferend{is}\’{que} <007>n muros: cuiu$modi
machina v$um fui$$e $cribit capite vltimo Calliam Architectum Rhodi, cum acce-
dentem ad mœnia helepolin transtulit in muros. Id vt credat, faciet, quod apud
Iulium Pollucem legatur libro quarto γέρ{αν}ομ, id e$t gruem in theatro machinam
fui$$e, quæ ex $ublimi ferebatur ad rapienda corpora. Ea v$um Auroram, cùm
Memnon{is} rapuit corp{us}. Sed quòd demolitorem adieci$$et, aliud $um $u$picatuo. In-
terea cogitanti $e offert mihi Polyb{ij} loc{us} ex libro primo, quem ad huuc modum
vertit Nicola{us} Perot{us}, cui tamen è Græco codice Vaticanæ b<007>bliothecæ, cùm Al-
dinum mutilum reperi$$em{us}, ver${us} ampli{us} tres addidim{us}. Lignea (inquit cor-
uum de$cr<007>bens) columna pror{<007>s} inerat, longitudin{is} quatuor vlnarum, latitudin{is}
palmorum trium. In ei{us} apice rotam con$tituerant, huic præterea tabulæ inhæ-
rentes $cal{as} conficiebant, quarum latitudo erat pedes quatuor, longitudo $ex vl-
næ, foramen autem tabulati erat oblongum, & circumambibat columnam po$t pri-
m{as} $tatim $calæ du{as} vln{as}. Habebat autem veluti $epem ad vtrunque oblongum
lat{us} genu ten{us} altam. In ligni extremo ferrum erat in$tar mallei peracutum,
præterea annul{us} fune alligat{us}, ita vt hæc machina machin{is} frumentar{ij}s $imil-
lima videretur. Igitur $imulac nau{is} hostium aduentabat, laxato fune $calæ de-
mittebantur, ferrum pondere ac vi ligni $uper hostium nauim delap$um figeba-
tur. Si aduer$a prora erat, bini milites per $cal{as} de$cendebant, duo primi præferen-
tes $cuta, reliqui latera $cut{is} protecti. Si verò obliqua erat hostium nau{is}, in eam
ex tota pariter naui de$iliebatur. Hacten{us}. Polybi{us}. Quæ verba mirè faciunt ad
rem no$tram. Coruorum mentio e$t apud Quintum Curtium lib. _IIII._
_Circuitionem cubitorum ternum.]_ Hoc e$t πε{ρι}βολομ, loriculam,
$eptum in circuitu.
_Quæ Græcè κ{ρι}ο{δι}όκη dicitur.]_ Id e$t, arietaria trabs. κ{ρι}ὸς enim arietem
$ignificat, & {δι}οκὸς trabem.
De te$tudine ad conge$tionem fo$$arum paranda.
# _CAP. # XX._
TE STV DO, quæ ad conge$tionëm fo$$arum paratur,
ea\’q; etiam acce$$us ad murum pote$t habere, $ic erit fa-
cienda. Ba$is compingatur, quæ Græcè ἐσχάρα dici-
tur, quadrata habens quoquo ver$us latera $ingula pe-
dum _XXV._ & tran$uer$aria quatuor. Hæc autem conti-
neantur ab alteris duobus cra$sis. F. S. latis. S. di$tent au-
tem tran$uer$aria inter $e circiter pede & S. $upponantur\’q; in $ingulis in-
teruallis eorum arbu$culæ, quæ Græcè ἀμαξόπο{δι}ες dicuntur, in quibus
ver$antur rotarum axes conclu$i laminis ferreis. Eæ\’q; arbu$culæ ita $int
[462]M. VITRVVII POLL.
temperatæ, vt habeant cardines & foramina, quo vectes traiecti ver$atio-
nes earum expediant, vti ante & po$t, & ad dextrum $eu $ini$trum latus,
$iue oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbu$culas ver$ati progredi
po$sint. Collocentur autem in$uper ba$im tigna duo, in vtranque partem
proiecta pedes $enos, quorum circa proiecturas figantur altera proiecta
duo tigna ante frontes pedes vii. cra$$a & lata, vti in ba$i $unt $cripta. In-
$uper hanc compactionem erigantur po$tes compactiles, præter cardines
pedum ix. cra$situdine quoquouer$us palmipedales, interualla habentes
inter $e $e$quipedis. Eæ concludantur $uperne intercardinatis trabibus.
Supra trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium conclu$i, in
altitudine excitati pedes ix. Supra capreolos collocetur quadratum ti-
gnum, quo capreoli coniungantur. Ip$i autem laterariis circa fixis conti-
neantur tegantur\’q; tabulis maxime palmeis: $i non, ex cætera materia,
quæ maxime habere pote$t virtutem, præter pinum aut alnum. H{ae}c enim
$unt fragilia, & faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur
crates ex tenuibus virgis creberrime textis, maxime\’q; recentibus percru-
dis coriis duplicibus con$utis, farctis alga, aut paleis in a ceto maceratis, cir-
ca tegatur machina tota. Ita ab his reiicientur plagæ bali$tarum, & impe-
tus incendiorum.
IN CAPVT XX. ANNOTAT.
_Cardíníbus alíus ín alíum conclu$i.]_ Cardines hoc loco intelliguntur
extremæ capreolorum partes, quæ in cauum induntur, quomodo cardinatum ti-
gnum dicitur capite proximo. Idem in postib{us}, trabib{us}, tran$uer$ar{ij}s, $cap{is}, pa-
rastat{is} intelligendum. Ip$um autem cauum no$tri materiar{ij} morte$iam, cardinem
verò tenonem dicunt.
_Ex cætera matería.]_ Promi$cuè vtitur Vitruui{us} hac dictione in prima
& quinta flexione pro ligno, vt lib. _II._ cap. _IX._
De al{ij}s te$tudinib{us}. # _CAP. XXI._
EST autem & aliud genus te$tudinis, quod reliqua
omnia habet, quemadmodum quæ $uprà $cripta $unt,
præter capreolos: $ed habet circa pluteum & pinnas ex
tabulis, & $uperne $ubgrundas proclinatas, $upra\’q; ta-
bulis & coriis firmiter fixis continentur. In$uper verò
argilla cum capillo $ubacta, ad eam cra$situdinem in-
ducatur, vt ignis omnino non po$sit ei machinæ nocere. Po$$unt autem,
$i opus fuerit, eæ machinæ ex octo rotis e$$e, $i ad loci naturam ita opus
fuerit temperare. Quæ autem te$tudines ad fodiendum comparantur
ὄρνγες Græcè dicuntur. Cætera omnia habent, vti $uprà $criptum e$t.
[463]DE ARCHITEC. LIB. X.
Frontes autem earum fiunt, quemadmodum anguli trigonorum, vt à
muro tela cum in eas mittantur, non planis frontibus excipiant plagas,
$ed ab lateribus labentes, $ine periculo\’q; fodientes, qui intus $unt tuean-
tur. Non mihi etiam videtur e$$e alienum de te$tudine, quam Agetor
Byzantius fecit, quibus rationibus $it facta, exponere. Fuerat enim eius
ba$is longitudo pedum LX. latitudo XVIII. Arrectaria, quæ $upra com-
pactionem erant quatuor collocata, ex binis tignis fuerant compacta, in
altitudinibus $ingulorum, pedum XXXVI. cra$situdine palmipedali, la-
titudine $e$quipedali. Ba$is eius habuerat rotas octo, quibus agebatur.
Fuerat autem earum altitudo pedum VI. S. :~. cra$situdo pedu trium, ita
fabricatæ triplici materia, alternis $e cõtra $ub$cudibus inter $e coagmen-
tatæ, laminis\’q; ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbu$culis, $iue
amaxopodes dicantur, habuerant ver$ationes. Ita $upra tran$trorum pla-
nitiem, quæ $upra bafim fuerat, po$tes erant erecti pedum XVIII:~. lati-
tudinis. S:~. cra$situdinis. F. Z. di$tantes inter $e. IS:~. $upra eos trabes cir-
cumclu$æ continebãt totam compactionem <185> lat{ae} pedem I:~. cra$$æ. S:~.
$upra eam capreoli extollebantur altitudine pedum XII. Supra capreo-
los tignum collocatum coniungebat capreolorum compactiones. Item fi-
xa habuerant lateraria in tran$uer$o, quibus in$uper contabulatio cir-
cundata contegebat inferiora. Habuerat autem mediam contabulatio-
nem $upra trabiculas, vbi $corpiones & catapultæ collocabantur. Erige-
bantur & arrectaria duo compacta pedum XXXV <184> cra$situdine $e$qui-
pedali <184> latitudine pedum II. coniuncta capitibus tran$uer$ario cardina-
to tigno, & altero mediano inter duos $capos cardinato, & laminis ferreis
religato: quo in$uper collocata erat alternis materies inter $capos & tran$-
uer$arium traiecta, cheloniis & anconibus firmiter inclu$a. In ea materia
fuerunt ex torno facti axiculi duo, è quibus funes alligati, retinebant arie-
tem. Supra caput eorum, qui continebant arietem, collocatum erat plu-
teum, turriculæ $imilitudine ornatum, vti $ine periculo duo milites tuto
$tantes pro$picere po$$ent, & renunciare, quas res aduer$arii conarentur.
Aries autem eius habuerat longitudinem pedum CVI <185> latitudine in
imo palmipedali <185> cra$situdine pedali <185> contractum à capite in latitudi-
ne pes I <185> ~ cra$situdine. S. :~. Is autem aries habuerat de ferro duro ro-
$trum, ita vti naues longæ $olent habere: & ex ip$o ro$tro laminæ ferreæ
quatuor circiter pedum XV. fixæ fuerant in materia. A capite autem ad
imam calcem tigni, contentifuerunt funes quatuor, cra$situdine digito-
rum octo, ita religati, quemadmodum nauis malus à puppi ad proram
continetur, ei\’q; funes præcinctoriis tran$uer$is erant religati, habentes in-
ter $e palmipedalia $patia. In$uper coriis crudis totus aries erat inuolutus.
Ex quibus autem funibus pendebant eorum capita, fuerant ex ferro fa-
ctæ quadruplices catenæ, & ip$æ coriis crudis erant inuolutæ. Item habue-
[464]M. VITRVVII POLL.
rat proiectura eius ex tabulis arcam, compactam & confixam rudentibus
maioribus extentis, per quarum a$peritates non labentibus pedibus facili-
ter ad murum perueniebatur, atque ea machina $ex modis mouebatur,
progre$$u, item latere dextra ac $ini$tra, porrectione non minus in altitu-
dinem extollebatur, & in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur
autem machina in altitudinem ad di$iiciendum murum circiter pedes C.
Item à latere dextra ac $ini$tra procurrendo, per$tringebat non minus pe-
des C. Gubernabant eam homines C. habentem pondus talentum quatuor
milium, quod fit CCCCLXXX. pondo.
IN CAPVT XXI. ANNOTAT.
_Quæ autem te$tudines ad fodiendum comparantur.]_ Suffo$$uri
turres, aut mœnia vrb{is} (Cæ$ar agere cuniculos dicit, nostri min{as}) vtebantur te-
$tudine fronte triquetra, vt mi$$a tela, dum in angulo con$istere non po$$unt, per la-
tera laberentur, & re{ij}cerentur. In ea machina erant comparati ad fodiendum ho-
mines, vnde nomen ὄρυγ<033> accepit. nam ὄρύ{ος}ω fodio $ignificat.
_Excipiat plagas.]_ Multitudin{is} numero enunciandum e$t, excipiant.
_Síne perículo fodíentes.]_ Addo coniunctionem, quamu{is} in nullo exem-
plari inuenerim, vt $cribatur, $ine\’{que} periculo.
_De ferro duro ro$trum, íta vtí naues longæ $olent habere.]_
Rostra nauib{us} addidit Pi$e{us} autore Plinio l<007>b. _VII._ cap. _LVI._ Ea adpinguntur
proræ ferrea, aut ex ære. Vergili{us} Aeneid. _X._
Ma{$s}ic{us} ærata princeps $ecat æquora tigri. # Et po$t,
_Et campos $al{is} ære $ecabant.
Vnde rostratæ naues, quæ Græc{is} χαλκέμβολοι dicuntur, rostra enim nauium
Χαλκώμάτα & ἔμβολοι nominantur. Cuiu$modi intellexit Horati{us} cùm ad Me-
cœnatem $cribens dixit trabem Cypriam. Nam Tama$um (ita enim $cribendum ex
Stephano.) Cypri oppidum ær{is} habui$$e metalla $cript{is} Strabo tradidit, lib. _XIIII._
C. Balb{us} in Argonautic{is} rostra vti in marmorib{us} nunc $calpta inu eniuntur,
expre{$s}it h{is} verb{is},
_Volat immi{$s}{is} caua pin{us} haben{is},
Infidit\’{que} $olum, & $pum{as} vorat ære tridenti.
_Habentes inter $e palmipedalia $patia.]_ Palmipedalia dixit pro
quinque palmorum, à palmopede, quo vtitur lib. _V._ cap. _VI._ Vnde palmipedal{is}
malleol{us} Columellæ lib. _III._ cap. _XIX._ In cliuo$is, ait, vbi terra decurrit, pote$t
palmipedal{is} deponi. Varro lib. de re ru$tica _II._ cap. _IIII._ Limen inferi{us} altum
palmipedale, ne porci ex hara, cùm mater prodit, tran$ilire po{$s}int.
_Habentem pond{us} talentûm quatuor milium, quod fit_
_CCCCLXXX. pondo.]_ In aliquib{us} codicib{us} ante pondo, additur millia, $ed
in meliorib{us}, not{is} ill{is} $uperpo$ita e$t tantummodo linea. Ea enim $olebant antiqui
millenarium numerum $ignificare, id e$t ad earum notarum, quib{us} $uperimpone-
[465]DE ARCHITEC. LIB. X.
batur $ignificationem millia addere. Reperiuntur & hæ pro mille in marmorib{us},
& manu$cript{is} codicib{us} notæ ↀ, CIჂ, Ω ↀ, ∞, & <196> Quod autem ad
talentum attinet, $ciendum Romanos id non habui$$e, $ed quotie$cunque apud Lati-
num autorem reperitur, factum e$$e, quòd dictionem $criptor{is}, quem imitantur, re-
tinuerint. Apud Græcos multiplici fui$$e differentia animaduerto, paruum, quod
min{as} pendebat $exaginta magnum, quod octoginta, id e$t libr{as} Roman{as} octoginta
tres, & vnci{as} quatuor. Maximum Suid{as} & He$ychi{us} apud quo$dam fui$$e
centum, & viginti quinque librarum tradunt. Vitruui{us} centum & viginti, &,
$i in aliquib{us} codicib{us} quadringenta nonaginta millia pondo rectè legitur, cen-
tum viginti pondo & $emi{$s}{<007>s} $tatuit. Dicitur autem ἀπὸ <105> ταλανΤέω, $iue τα-
λανΤ{{εύ}ι}ω, id e$t pondero, appendo.
Toti{us} oper{is} peroratio._# CAP. # XXII._
DE $corpionibus & catapultis & bali$tis, etiam\’q; te$tu-
dinibus & turribus, quæ maxime mihi videbantur
idonea, & à quibus e$$ent inuenta, & quemadmodum
fieri deberent, explicui. Scalarum autem & carche$io-
rum, & eorum, quorum rationes $unt imbecilliores,
non nece$$e habui $cribere. Hæc etiam milites per $e
$olent facere, neque ea ip$a omnibus locis, neque ei$dem rationibus po$-
$unt vtilia e$$e: quod differentes $unt munitiones munitionibus, natio-
num\’q; fortitudines. Nanque alia ratione ad audaces & temerarios, alia
ad diligentes: aliter ad timidos machinationes debent comparari. Itaque
his præ$criptionibus $i quis attendere voluerit, ex varietate eorum eli-
gendo, & in vnam comparationem conferendo, non indigebit auxiliis, $ed
qua$cunque res, aut rationibus, aut locis opus fuerit $ine dubitatione po-
terit explicare. De repugnatoriis verò non e$t $criptis expl<007>candum: non
enim ad no$tra $cripta ho$tes comparant res oppugnatorias, $ed machina-
tiones eorum ex tempore $olerti con$iliorum celeritate $ine machinis $æ-
pius euertuntur. Quod etiam Rhodien$ibus memoratur v$u veni$$e.
Diognetus enim fuerat Rhodius Architectus, & ei de publico quotannis
certa merces pro arte tribuebatur ad honorem. Eo tempore quidam Ar-
chitectus ab Arado, nomine Callias Rhodum cum veni$$et, acroa$im fe-
cit, exemplum\’q; protulit muri, & $upra id machinam in carche$io ver$a-
tili con$tituit, qua Helepolim ad mœnia accedentem corripuit, & tran$-
tulit intra murum. Hoc exemplar Rhodii cum vidi$$ent, admirati ade-
merunt Diogneto quod fuerat ei quotannis con$titutum, & eum hono-
rem ad Calliam tran$tulerunt. Interea rex Demetrius, qui propter ani-
mi pertinaciam Poliorcetes e$t appellatus, contra Rhodum bellum com-
parando, Epimachum Athenien$em nobilem Architectum $ecum addu-
[466]M. VITRVVII POLL.
xit. Is autem comparauit Helepolim $umptibus immanibus, indu$tria
labore\’q; $ummo, cuius altitudo fuerat pedum CXXV. latitudo pedum
LX. ita eam ciliciis & coriis crudis confirmauit, vt po$$et pati plagam la-
pidis bali$ta immi$si pondo CCCLX. Ip$a autem machina fuerat milia
pondo CCCLX. Cum autem Callias rogaretur à Rhodiis, vt contra eam
Helepolim machinam pararet, & illam (vti pollicitus erat) transferret
intra murum, negauit po$$e. Non enim omnia ei$dem rationibus agi po$-
$unt: $ed $unt aliqua quæ exemplaribus non magnis, $imiliter magna fa-
cta habent effectus: alia autem exemplaria non po$$unt habere, $ed per $e
con$tituuntur. Nonnulla verò $unt, quæ in exemplaribus videntur veri-
$imilia, cum autem cre$cere cœperunt dilabũtur, vt etiam po$$umus hinc
animum aduertere. Terebratur terebra foramen $emidigitale, digitale,
$e$quidigitale: $i eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet
explicationem: $emipedale autem, maius´ue, ne cogitandum quidem vi-
detur omnino. Sic item quemadmodum in nonnullis paruis exemplari-
bus factum apparet, in non valde magnis fieri po$$e videtur, non tamen
eodem modo in maioribus id con$equ<007> pote$t. Hæc cum animaduerti$-
$ent Rhodii ead\~e ratione decepti, qui iniuriam cum contumelia Diogne-
to fecerant, po$teaquam viderunt ho$tem pertinaciter infe$tum, & ma-
chinationem ad capiendam vrbem comparatam, periculum $eruitutis
metuentes, & nil ni$i ciuitatis va$titatem expectandam, procubuerunt
Diognetum rogantes, vt auxiliaretur patriæ. Is primo negauit $e factu-
rum: $ed po$teaquam ingenuæ virgines & ephebi cum $acerdotibus ve-
nerunt ad deprecandum, tunc e$t pollicitus his legibus, vti $i eam machi-
nam cœpi$$et, $ua e$$et. His ita con$titutis, qua machina acce$$ura erat, ea
regione murum pertudit, & iu$sit omnes publice & priuatim, quod qui$-
que habui$$et aquæ, $tercoris, luti, per eam fene$tram per canales effunde-
re ante murum. Cum ibi magna vis aquæ, luti, $tercoris, nocte profu$a
fui$$et, po$tero die Helepolis accedens antequam appropinquaret ad mu-
rum, in humida voragine acta con$edit, nec progredi, nec regredi po$tea
potu<007>t. Itaque Demetrius cum vidi$$et $apientia Diogneti $e deceptum
e$$e, cum cla$$e $ua di$ce$sit. Tunc Rhodii Diogneti $olertia liberati bello,
publice gratias egerunt, honoribus\’q; omnibus eum & ornamentis exor-
nauerunt. Diognetus autem eam Helepolim reduxit in vrbem, & in pu-
blico collocauit, & in$crip$it, Diognetus è manubiis id populo dedit mu-
nus. Ita in repugnatoriis rebus, non tantum machinæ, $ed etiam max<007>me
con$ilia $unt comparanda. Non minus Chio cum $upra naues $ambuca-
rum machinas ho$tes comparaui$$ent, noctu Chii terram, arenam, lapides
proiecerunt in mare ante murum, Ita illi po$tero die cum accedere vo-
lui$$ent, naues $upra aggerationem, quæ fuerat $ub aqua, $ederunt, nec ad
murum accedere, nec retror$us $e recipere potuerunt: $ed ibi malleolis con-
[467]DE ARCHITEC. LIB. X.
fixæ incendio $unt conflagratæ. Apollonia quoque cum circum$ideretur,
& $pecus ho$tes fodiendo cogitarent $ine $u$picione intra mœnia penetra-
re. Id autem cum à $peculatoribus e$$et Apolloniatibus renunciatum,
perturbati nuncio propter timorem, con$iliis indigentes, animis deficie-
bant, quod neque tempus, neque certum locum $cire poterant, quo emer-
$um facturi fu<007>$$ent ho$tes. Tum verò Trypho Alexandrinus, qui ibi fue-
rat Architectus, intra murum plures $pecus de$ignauit, & fodi\~edo terram
progrediebatur extra murum, duntaxat citra $agittæ emi$sionem, & in
omn<007>bus va$a ænea $u$pendit. Ex his in vna fo$$ura, quæ contra ho$tium
$pecus fuerat, va$a pendentia ad plagas ferramentorum $onare cœperunt.
Ita ex eo intellectum e$t, qua regione aduer$arii $pecus agentes intra pe-
netrare cogitabant. Sic limitatione cognita, temperauit ahena aquæ fer-
uentis & picis de $uperne contra capita ho$tium, & $tercoris humani &
arenæ coctæ candentis: dein noctu pertudit crebra foramina, & per ea re-
pente perfundendo, qui in eo opere fuerunt ho$tes omnes necauit. Item
Ma$silia cum oppugnaretur, & numero $upra XXX. $pecus tum agerent,
Ma$silitani $u$picati, totam quæ fuerat ante murum fo$$am altiore fo$$ura
depre$$erunt, ita $pecus omnes exitus in fo$$am habuerunt: quibus autem
locis fo$$a non potuerat fieri intra murum, barathrum ampli$sima longi-
tud<007>ne & amplitudine, vti pi$cinam, fecerunt, contra eum locum, qua $pe-
cus agebantur, eam\’q; è puteis & è portu impleuerunt. Itaque cum $pecus
e$$et repente naribus apertis, vehemens aquæ vis immi$$a $upplantauit
fulcturas, qui\’q; intra fuerunt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina $pecus
omnes$unt oppre$si. Etiam cum agger ad murum contra eos comparare-
tur, & arboribus exci$is, eo\’q; collocatis, locus operibus exaggeraretur, ba-
li$tis vectes ferreos candentes in id mittendo, totam munitionem coëge-
runt conflagrare. Te$tudo autem arietaria cum ad murum pul$andum ac-
ce$sit, demi$erunt laqueum, & eo ariete con$tricto, per tympanum ergata
circumagentes, $u$pen$o capite eius non $unt pa$si tangi murum. Denique
totam machinam candent<007>bus malleolis & bali$tarum plagis d<007>$sipaue-
runt. Ita hæ victoria ciuitates, non machinis, $ed contra machinarum ra-
tionem, Architectorum $olertia $unt liberatæ. Quas potui de machinis
expedire rationes pacis belli\’q; temporibus, & vtili$simas putaui, in hoc
volumine perfeci. In prioribus verò nouem, de $ingulis generibus & par-
tibus comparaui, vti totum corpus omnia Architecturæ membra in de-
cem voluminibus haberet explicata.
IN TOTIVS OPERIS PERORATIONEM
Peroratio erat poti{us} ver$iculo à fine quinto, ibi, Qu{as} potui: $ed maluim{us}
lectori indulgentes receptam Vitruu{ij} $ectionem retinere.
[468]M. VITRVVII POLL.
_Qua Helepolim ad mœnia accedentem corripuit.]_ Helepol{is}
machina e$t, ab euertend{is} vrbib{us} dicta, ἑλω enim euerto $ignificat. Inter λιθο-
βόλ{ου}ς ὰ Diodoro Siculo lib. _XX_. recen$etur. Aedificatur autem, vt tradit Am-
mian{us} libro _XXIII_. hoc modo, Testudo compaginatur imman{is}, axib{us} roborata,
longi{$s}im{is}, ferre{is}\’{que} clau{is} aptata, & contegitur cor{ij}s bubul{<007>s}, virgarum\’{que} recenti
textura, atque limo a$perguntur ei{us} $uprema, vt flammeos detractet & mi{$s}iles
ca${us}. Con$eruntur autem ei{us} frontalib{us} tri$ulcæ cu$pides præacutæ, ponderib{us}
ferre{is} graues, qualia nob{is} pictores ostendunt fulmina, vel fictores, vt quicquid
petierit acule{is} exert{is}, abrumpat. Hanc ita validam molem rot{is} & funib{us} re-
gens numero${us} intrin$ec{us} miles languidiori murorum parti virib{us} admoúet
concit{is}, & ni$i de$uper propugnantium valuerint vires, colli${is} parietib{us} adit{us}
patefacit ingentes.
_Qui propter animi pertinaciam poliorcetes e$t appellatus.]_
Vrbium expugnator Græcè πολιορκΗτΉς dicitur, à πόλις & ὀρκέω, id e$t de$truo.
Quo cognomento e$t appellat{us} Demetri{us} Antigoni Reg{is} fili{us}, vt $cribunt Plu-
tarch{us} in ei{us} vita, & Ammian{us} lib. _XXIII_. Ri$er{is}, puto, $i apud Raphaëlem
Volaterr anum in Philologia leger{is} poliorceten machinam e$$e ex Vitruuio. Neque
tamen ignoro ita appellari à Plutarcho ibidem, quam Vitruui{us} helepolim vocet.
_Cuius altitudo $uperat pedum CXXV. latitudo pedum LX.]_
Hanc helepolim $cribit in vita Demetr{ij} Plutarch{us} fui$$e parib{us} laterib{us} qua-
dratam, gradatim ad verticem contractam. Ei{us} altitudinem fui$$e cuhitorum
_LXVI_. latitudinem _XLVIII_. Diodor{us} autem Sieul{us} bibliothecæ libro vice$imo
(quo libro nondum, quòd $ciam, in lucem ædito v$i $um{us} ex bibliotheca Vaticana)
altitudinem ait cubitorum _XC_. latitudinem _XLV_. vniuer$am fui$$e tabulatorum
nouem, $ubrotatam.
_Ita eam cilicijs & cor{ij}s crudis confirmauit.]_ Præter alios $cribit
Serui{us} Georg. _III_. cilic{ij}s tegi tabulata turrium, ne iact{is} facib{us} ign{is} po{$s}it ad-
hærere. Et A$coni{us} Pedian{us} lib. _III_. in Actiones Ciceron{is} in Verrem, tradit ci-
licia e$$e texta de pil{is} in castrorum v$um, atque nautarum. Dicta e$$e à Cilicib{us}
popul{is}, apud quos primum confecta $int, autor e$t Varro lib. _II_. de re rustica.
_Semipedale autem, maius ne cogitandum quidem.]_ Dee$t ne-
ce$$aria vocula ve, vt $cribatur ad hunc modum, mai{us}´ue ne cogitandum quidem,
aut mutata interpunctione, $emipedali autem mai{us}, & c.
_Ea regione murum pertudit.]_ Aliter narratur à Flauio Vegetio Re-
nato. Cum (inquit) Rhodiorum ciuit{as} oppugnaretur ab hostib{us}, & turr{<007>s} ambu-
latoria $uper murorum altitudinem ac turrium omnium pararetur, mechanici in-
genio inuentum e$t tale remedium. Per noctem $ub fundamento muri cuniculum
fodit, & illum, ad quem die postero turr{is} fuerat promouenda, nullo hostium $en-
tiente, egesta terra cauauit intrin$ec{us}, & cum rot{is} $u{is} moles fui$$et impul$a, at{que}
ad locum, qui $ubt{us} cauat{us} fuerat, veni$$et, tanto pondere $olo cedente $ub$edit, vt
nec iungi mur{is}, aut moueri vlteri{us} potuerit. Ita ciuit{as} liberata e$t, derelict a\’{que}
machina.
_Sambucarum machinas.]_ Sambucam machinam e$$e, qua vrbes expu-
gnentur, quòd vt in organo $ambuca chordæ, $ic in machina intendũtur funes, autor
[469]DE ARCHITEC. LIB. X.
e$t Sext{us} Pompei{us} Fest{us}. Meminerunt Plutarch{us} in Marcello, Vegeti{us} libri
quarti cap. _XXIII_. & apud Athenæum Dipno$ophiston _XIIII_. pro mu$ico in-
$trumento Euphorion, pro machina verò Biton, Andre{as} Panormitan{us}, Polybi{us}
lib. _VIII_. & Mo$ch{us}, qui ait Heraclidem Tarentinum inueni$$e.
_Sed ibi malleolis confixæ.]_ Malleoli, vt $cribit Noni{us} Marcell{us}, $unt
manipuli $partei pice contecti, qui incen$i aut in muros, aut in testudines iaciuntur.
Ammian{us} autem lib. _XXIII_. tradit hac $pecie figurari, Sagitta e$t cannea inter
$piculum & arundinem, multifido ferro coagmentata, qua in muliebr{is} coli for-
mam, quo nentur lintea $tamina, concauatur venter $ubtiliter, & plurifariam pa-
tens, atque in alueo ip$o ignem cum aliquo $u$cipit alimento, & $i emi$$a lenti{us} ar-
cu inualido (ictu enim rapidiore extinguitur) hæ$erit v$quam tenaciter, cremat
quæque con$per$a, acrior excitat æ$t{us} incendiorum, nec remedio vllo, quàm $uperie-
cto puluere con$opitur. Fit & mentio apud Vegetium lib. _IIII_. cap. _XVIII_.
Hacten{us} h{is} nostr{is} æ$tiu{is} lucubrationib{us} lucem adferre tenebrico$o autori
$tuduim{us}, ad cæteros $i hinc aliqua perueniat vtilit{as}, non nos impen$æ operæ, collo-
catarum\’{que} horarum pœnitebit. Multa quidem con$ilio prætermi$im{us}, non tam igno-
rata nob{is}, quàm contempta, aut dilata. Ne{que} enim hoc tempore $ententia fuit omnia
per$equi, $ed in aliud, quo liberiore otio perfruemur, reiecim{us}. Quin & de$perat{is}
non putaui adhibendam medicinam. Alioquin (quod Ca$$erellam, animæ dimidium
meæ, dicere memini) nemo reprehen${us}, qui è $egete ad $picilegium reliquit $tipu-
lam. Et vt in magna $ylua boni venator{is} e$t indaganter fer{as} (vt inquit Columel-
la) quàm plurim{as} capere, nec cuiquam culpæ fuit, non omnes cepi$$e, ita nob{is} $a-
t{is} abunde\’{que} e$t tam opero$i muner{is}, quod primi $u$cepim{us}, magnam partem tra-
didi$$e, μιᾶς γ{ει}ρὸς ἀσθ{ον}Ής μάχΗ, ait Euripides in Heraclid{is}. Adeo\’{que} non re-
formidam{us} argui, vt nob{is} rem grati{$s}imã lecturi no$tra ($i qu{is} tamen leget) $int
facturi, $iqua min{us} acuratè interpretata reprehenderint, vel non inuenta mon$tra-
uerint. Nos, quæ potuim{us} pro tempore, præstitim{us}, ac tam multa ca$tigauim{us}, vt
$i qu{is} tantundem fecerit, pauca admodum defutura videantur, quo min{us} in
$uum nitorem restituatur hic autor. Al{ij} forta$$e à nob{is} excitati in id incumbent,
& nacti, quàm nos, exemplaria castigatiora (nimirum quæ vidim{us} omnia per-
uer$ionib{us} & errorib{us} ad vnum $catent, & quib{us} mal{is} carere, quàm legendo
malè collocare bon{as} hor{as}) macul{as} detergent, quòd $int vitia, quæ auxilio vete-
rum librorum tutò corrigi po{$s}int: aut maiore ingenio præditi, ei{us} beneficio, quod
legendum fuit, reponent. Hoc tamen testatum volum{us}, labores hos no$tros maiores
fui$$e, quàm vi$um iri $perem{us}.
Hæc Philander Romæ primum commentabar III. Calend. Augu$t.
M. D. XLI. $uadente impellente\’q;, & adiuuante mecœnate
meo GEORGIO CARD. ARMAGNACIO,
regio tum ad Paulum tertium
Pont. Max. Legato.
FINIS.
[470]
[471]
EPITOME IN
OMNES GEORGII AGRI-
COLAE DE MENSVRIS
ET PONDERIBVS
LIBROS,
Per Gulielmum Philandrum Ca$tilionium.
PHILANDRO F. DVLCISS. S.
_EDIMVS_ in gratiam tuam, mi Philander, hac etiam poti{$s}imum die, in
Agricolæ de men$ur{<007>s} & ponderib{us} libros tabul{as} nostr{as}, atque adeo epitomen,
vt aliquando eo veluti testimonio te vide{as}, & $imul intellig{as}, quæ mea fuerit
ergate volunt{as}: exemplo\’{que} no$tro & liter{as} bon{as}, liberalium\’{que} artium $tudia co-
las, & $tudio$os viros, cùm tui tibi nomin{is} veniet in mentem, beneuolentia pro$e-
quar{is}. Viue, & vale. Ruthen{is}, Idib{us} Mart{ij}s. Anno à Christo nato, <196> Ð LI.
Quantitat{is} men$ura trib{us} diffe- \\ rent{ij}s expenditur. { Mole, va$culi $cilicet capacitate: e$t\’{que} liquido- \\ rum & aridorum. \\ Grauitate, ponderib{us} $cilicet: e$t\’{que} & liqui- \\ dorum, & aridorum. \\ Interuallo.
Men$uræ, $iue va$cula dicas, \\ quib{us} liquida aridáue me \\ timur, $unt { Romanorum. \\ Atticæ $iue medicæ. \\ Georgicæ. \\ Veterinariorum. \\ Externæ: quæ $unt { Per$icæ. \\ Aegyptiæ. \\ Syriæ. \\ Hebraicæ. \\ Arabicæ.
Pondera quib{us} liquid{as} res \\ arid{as}´ue expendim{us}, $unt { Romanorum. \\ Attica. \\ Medica. \\ Veterinariorum. \\ Externa: quæ $unt { Aegyptia. \\ Syrium vnum. \\ Hebraica. \\ Arabica.
Men$uræ quib{us} interualla \\ metimur, $unt { Gracæ. \\ Romanæ, \\ Externæ: quæ $unt { Per$icæ. \\ Aegyptia vna. \\ Hebraicæ.
[472]EPITOME
Liquidorum men$uræ Romanorum.
Cule{us} amphor{as} _20_. vnci{as} men$urales _1000_. capit.
Amphora vrn{as} du{as}: vnci{as} men$. _80_. Eam quadrantal antiqui vocabant.
Vrna congios quatuor: vnc. m. _40_.
Congi{us} $extarios $ex: libras _10_.
Sextari{us} hemin{as} du{as}: lib. & be$$em, id e$t, vnci{as} _20_. $iue cyathos _12_. Inde bibe-
# re $extantes, quadrantes, trientes, quincunces, heminam, be$$em, $eptuncem, $e-
# xtantem, deuncem, dodrantem, & huiu$modi.
Hemina quartarios duos: vnci{as} _10_.
Quartari{us} acetabula duo: vnc. _5_.
Acetabulum $e$quicyathum: vnc. du{as} cum dimidia.
Cyath{us} ligul{as}, $iue cochlearia quatuor: $e$cunciam drachmam & $crupulum.
Ligula $iue cochlear, drachm{as} tres, & $crupulum vnum.
Cule{us} continet amphor{as} _20_. vrn{as} _40_. congios _160_. $extarios _960_. hemin{as} _1920_.
# quartarios _3840_. acetabula _7680_. cyathos _11520_. ligul{as} _46080_.
Amphora capit vrn{as} du{as}, congios _8_. $extarios _48_. hemin{as} _96_. quartarios _192_.
# acetabula _384_. cyathos _576_. ligul{as} _2304_.
Vrna capit congios _4_. $extarios _24_. hemin{as} _48_. quartarios _96_. acetabula _192_. cya-
# thos _288_. ligul{as} _1152_.
Congi{us} capit $extarios _6_. hemin{as} _12_. quartarios _24_. acetabula _48_. cyathos _72_. li-
# gul{as} _288_.
Sextari{us} capit hemin{as} _2_. quartarios _4_. acetabula _8_. cyathos _12_. ligul{as} _48_. Sexta-
# ri{us} e$t vrbic{us} $iue Italic{us}, & Castren$is qui duos vrbicos capit.
Hemina cap<007>t quartarios _2_. acetabula _4_. cyathos _6_. ligul{as} _24_.
Quartari{us} capit acetabula duo, cyathos _3_. ligul{as} _12_.
Acetabulum capit cyathum vnum cum dimidio, ligul{as} _6_.
Cyath{us} capit ligul{as} quatuor.
Aridorum men$uræ.
Modi{us} capit duos $emimodios, libr{as} vero _26_. & vnci{as} _8_.
Semimodi{us} $extarios octo, lib. _13_. vnci{as} _4_.
Sextari{us} hemin{as} du{as}, vnci{as} _20_.
Hemina acetabula _4_. vnc. _10_.
Acetabulum $e$quicyathum, vnc. du{as} & dimidiam.
Cyath{us} ligul{as} _4_. $e$cunciam drachmam & $cripulum.
Modi{us} capit $emimodios duos, $extarios _16_. hemin{as} _32_. acetabula _128_. cyathos _192_.
# ligul{as} _768_.
Semodi{us} capit $extarios _8_. hemin{as} _16_. acetabula _64_. cyathos _96_. ligul{as} _384_.
Reliquæ vt liquid{is} æstimandæ.
Liquidorum tantum fuerunt Cule{us}, amphora, vrna. Congi{us}, quartari{us}.
[473]MENSVR. ET POND.
Aridorum modi{us} & $emodi{us}.
Vtrorum\’{que} $extari{us}, hemina, acetabulum, cyath{us} & ligula.
Liquidorum men$uræ Atticæ $iue medicæ.
Metretes capit choas _12_. $iue libr{as} men$urales _108_. Idem cad{us} dicitur, & cera-
# mium: vbi verò ad{ij}citur Italicum, intellige choam Romanam: $icuti cùm aud{is}
# amphoram Atticam, intellige metretem. Idem ςάμν<033>, & ςάμνιομ.
Ch{us} $extar<007>os _6_. $iue lib. _9_. Idem choë{us}, Roman{is} congi{us}.
Sextari{us} cotyl{as} _2_. $iue lib. & $emi$$em. ξέςΗς.
Cotyle quartarios _2_. $iue vnc. _9_. Eadem tryblium & hemixeston dicitur.
Quartari{us} oxybapha _2_. $iue vnc. _4_. & dimidiam. τέταρτου, hemicotylion.
Oxybaphum $e$quicyathum, $iue vnc. du{as} & drachm{as} duas, Latinè acetabulum.
Cyath{us} conch{as} duas, mistra quatuor, chemas _5_. $iue $e$cunciam.
Cheme, cochlearia duo, $iue drachmas duas, $cripulum vnum, grana quatuor, &
# quatuor quint{as} grani.
Cochlearium drachmam vnam, $cripulum dimidium, grana duo, & duas quin-
# tas grani.
Metretes capit cho{as} _12_. $extarios _72_. cotylas _144_. quartarios _288_. oxybapha _576_.
# cyathos _764_. chemas _4320_. cochlearia _8640_.
Ch{us} capit $extarios _6_. cotylas _12_. quartarios _24_. oxybapha _48_. cyathos _72_. conchas
# _144_. mystra _288_. chemas _360_. cochlearia _720_.
Sextari{us} capit cotylas _2_. quartarios _4_. oxybapha _8_. cyathos _12_. conchas _24_. my-
# $tra _48_. chem{as} _60_. cochlearia _120_.
Cotylæ capit quartarios _2_. oxybapha _4_. cyathos _6_. conch{as} _12_. my$tra _24_. chem{as} _30_.
# cochlearia _60_.
Quartari{us} capit oxybapha _2_. cyathos _3_. conch{as} _6_. my$tra _12_. chem{as} _15_. cochlea-
# ria _30_.
Oxybaphum capit $e$quicyathum, conch{as} _3_. my$tra _5_. chem{as} _7_. cum dimidia,
# cochlearia _15_.
Cyath{us} capit conch{as} _2_. my$tra _4_. chem{as} _5_. cochlearia _10_.
Concha capit my$tra _2_. chem{as} _2_. cum dimidia, cochlearia _5_.
Mystrum capit chemem vnam, & quartam partem, cochlearia _2_. cum dimidio.
Cheme capit cochlearia duo.
Cochlearium minima e$t men$ura.
Puræ Atticæ $unt, metretes, ch{us}, cotyle, oxybaphum, cyath{us}, my$trum, cheme
# & cochlearium.
Medicæ $unt eædem, & præterea $extari{us} atque quartari{us}.
Aridorum men$uræ.
Medimn{us} capit chœnic{as} _48_. libras verò men$urales _108_.
Chœnix, cotylas _3_. vel $e$qui$extarium, lib. verò duas & quadrantem.
[474]EPITOME
Sextari{us} cotylas duas, $iue vncias _18_.
Cotyle oxybapha _4_. vnc. _9_.
Oxybaphum $e$quicyathum, vnc. _2_. & drachmas _2_.
Cyath{us} cochlearia _10_. $e$cunciam.
Cochlearium drachmam vnam, $cripulum dimidium, grana duo, & duas quin-
# tas grani.
Medimn{us} capit chœnices _46_. $extarios _72_. cotylas _144_. oxybapha _576_. cyathos _864_.
# cochlearia _8640_.
Chœnix capit $e$qui$extarium, cotylas _3_. oxybapha _12_. cyathos _18_. cochlearia _180_.
Sextari{us} capit cotylas _2._ oxybapha _8_. cyathos _12_. cochlearia _120_.
Cotyle capit oxybapha _4_. cyathos _6_. cochlearia _60_.
Oxybaphum capit $e$quicyathum, cochlearia _15_.
Cyath{us} capit cochlearia _10_.
Liquidorum tantum, metretes, congi{us}, quartari{us}.
Aridorum $olùm, medimn{us} & chœnix.
Vtrorunque, $extari{us}, cotyle, oxybaphum, & cyath{us}.
Georgicæ men$uræ liquidorum.
Metretes capit amphoreas duos, lib. verò men$urales _108_.
Amphore{us} choas _4_. lib. _54_.
Ch{us} $extarios _9_. $iue cotylas _12_. lib. _13_. cum dimidia.
Cotyle oxybapha _4_. lib. & $e$cunciam.
Oxybaphum $e$quicyathum, vnc. _3_. & drachmas _3_.
Cyath{us} my$tra _4_. vnc. _2_. & totidem drachmas.
My$trum drachmas _4_. & dimidiam.
Metretes capit amphoreas _2_. choas _8_. cotylas _96_. oxybapha _384_. cyathos _576_. my-
# $tra _2304_.
Amphore{us} capit choas _4_. cotylas _48_. oxybapha _192_. cyathos _288_. my$tra _1152_.
Ch{us} capit cotylas _12_. oxybapha _48_. cyathos _72_. mystra _288_.
Cotyle capit oxybapha _4_. cyathos _6_. my$tra _24_.
Oxybaphum capit $e$quicyathum, my$tra _6_.
Cyath{us} capit mystra _4_.
Aridorum men$uræ.
Medimn{us} capit $emimedimnos duos, tertiarios tres, $extarios $ex, $emi$extarios
# duodecim, $emiduodecimas partes quatuor & viginti, chœnicas octo & quadra-
# ginta: libras verò men$urales _162_.
Semimedimn{us} lib. _81_.
Tertiari{us} medimni, lib. _54_.
Sextari{us} medimni, lib. _27_.
Semi$extari{us} medimni, lib. _13_. & dimidiam.
[475]MENSVR. ET POND.
Semiduodecima pars medimni, lib. _6_. & vnc. _9_.
Chœnix capit cotylas _3_. lib. verò _3_. & vnc. _4_. & dimidiam.
Cotyle capit oxybapha _4_. l<007>bram verò vnam & $e$cunciam.
Oxybaphum capit $e$quicyathum, vnc. verò _3_. & drachmas totidem.
Cyath{us} capit my$tra _4_. vnc. verò _2_. & drachmas totidem.
My$trum capit drachmas _4_. & dimidiam.
Medimn{us}, $iue medimnum capit $emimedimnos _2_. tertiarios _3_. $extarios $ex, $e-
# mi$extar<007>os _12_. $emiduodecimas _24_. chœnicas _48_. cotylas _144_. oxybapha _576_.
# cyathos _864_. mystra _3456_.
Semimedimnum capit tertiarium cum dimidio, $extarios _3_. $em<007>$extarios _6_. $emi-
# duodecimas _12_. chœnicas _24_. cotylas _72_. oxybapha _288_. cyathos _432_. my$tra _1728_.
Tertiari{us} medimni capit $extarios _2_. $emi$extarios _4_. $emiduodecimas _8_. chœnicas
# _16_. cotylas _48_. oxybapha _192_. cyathos _288_. mystra _1152_.
Sextari{us} medimni capit $emi$extarios _2_. $emiduodecimas _4_. chœnicas _8_. cotylas
# _24_. oxybapha _96_. cyathos _144_. my$tra _576_.
Semi$extari{us} medimni capit $emiduodecimas _2_. chœnicas _4_. cotylas _12_. oxybapha
# _48_. cyathos _72_. mystra _288_.
Semiduodecima medimni pars capit chœnicas _2_. cotylas _6_. oxybapha _24_. cyathos _36_.
# my$tra _144_.
Chœnix capit cotylas _3_. oxybapha _12_. cyathos _18_. my$tra _72_.
Cotyle capit oxybapha _4_. cyathos _6_. my$tra _24_.
Oxybaphum capit $e$quicyathum, my$tra _6_.
Cyath{us} capit my$tra _4_.
Veterinariorum men$uræ.
Cotyle capit oxybapha _2_. libram verò men$uralem vnam.
Oxybaphum cyathos _3_. $iue libram.
Cyath{us} my$tra _4_. vncias verò duas.
My$trum cochlearia _2_. $iue $emunciam.
Cochlearium verò drachmas duas.
Pondera rerum aliquot, quas metimur.
Men$urarum Romanarum.
1 { Cule{us} oleo plen{us} pendit lib. _1333_. & vncias _4_. \\ Cule{us} vino plen{us} pendit lib. _1481_. vncias _5_. drachmas _6_. $iliquas _4_. \\ Cule{us} mell{is} pendit lib. _2222_. vnc. _2_. drach. _5_. & $cripulum vnum.
2 { Amphora olei pendit lib. _66_. & vncias _8_. \\ Amphora vini pendit lib. _74_. drach. _7_. & $iliquas _2_. \\ Amphora mell{is} pendit lib. _111_. vnciam vnam, drach. _2_. & $cripula _2_.
3 { Vrna olei pendit lib. _33_. & vncias _4_. \\ Vrna vini pendit lib. _37_. drach. _3_. $cripulum vnum, & $iliquas _4_. \\ Vrna mell{<007>s} pendit lib. _55_. & dimidiam drach. _5_. & $crip. _1_.
[476]EPITOME
4 { Congi{us} olei pendit lib. _8_. & vncias _4_. \\ Congi{us} v<007>ni pendit lib. _9_. vnc. _3_. $crip. _2_. & $iliquas _4_. \\ Congi{us} mell{is} pendit lib. _13_. & dimidiam, vnc. _4_. drach. _5_. & $crip. vnum.
5 { Sextar<007>{us} olei pendit vnc. _16_. drach. _5_. & $crip. vnum. \\ Sextari{us} vini pendit vnc. _18_. & dimidiam, $iliq _2_. grana _2_. & duas tertias. \\ Sextari{us} mell{<007>s} pendit lib. _2_. vnc. _3_. drach. _6_. & $iliq. _4_.
6 { Hemina olei pendit vnc. _8_. drach. _2_. & $crip. _2_. \\ Hemina vini pendit vnc. _9_. drach. _2_. $iliq. _1_. granum _1_. & tertiam. \\ Hemina mell{is} pendit lib. _1_. vnciam vnam, drach _7_. & duas $iliquas.
7 { Quartari{us} olei pendit vnc. _4_. drach. _1_. & $crip. _1_. \\ Quartari{us} vini pendit vnc. _4_. drach. _5_. gran. _2_. & duas tertias. \\ Quartari{us} mell{<007>s} pendit vnc. _6_. drach. _7_. & dimidiam & $iliquam vnam.
8 { Acetabulum olei pendit vnc. _2_. & $crip. _2_. \\ Acetabulum vini pendit vnc. _2_. drach. _2_. & dimidiam, gran. _1_. & tertiam. \\ Acetabulum mell{is} pendit vnc. _3_. drach. _3_. $crip. _2_. & $iliq. _2_.
9 { Cyath{us} olei pendit vnc. _1_. drach. _3_. & $iliq. _2_. \\ Cyath{us} vini pendit vnc. _1_. & dimidiam, $crip. _2_. & octo nonas grani. \\ Cyath{us} mell{is} pendit vnc. _2_. drach. _2_. & dimidiam, granum. _1_. & tertiam.
10 { Ligula olei pendit drach. _2_. $crip. _2_. & $iliq. _2_. \\ Ligula vini pendit drach. _3_. $iliq. _1_. grana _2_. & duas nonas grani. \\ Ligula mell{is} pendit drach. _4_. & dimidiam, $iliq. _2_. & gran. _1_.
Men$urarum Atticarum $iue medicarum.
1 { Metretes olei pendit lib. _90_. \\ Metretes vini pendit lib. _100_. \\ Metretes mell{is} pendit lib. _150_.
2 { Ch{us} olei pendit lib. _7_. & dimidiam. \\ Ch{us} vini pendit lib. _8_. & vnc. _4_. \\ Ch{us} mell{is} pendit lib. _12_. & dimidiam.
3 { Sextari{us} olei pendit vnc. _15_. \\ Sextari{us} vini pendit lib. _1_. vnc. _4_. drach. _5_. & $crip. _1_. \\ Sextari{us} mell{is} pendit lib. _2_. & vnc. _1_.
4 { Cotyle olei pendit vnc. _7_. & dimidiam. \\ Cotyle vini pendit vnc. _8_. drach. _2_. & $crip. _2_. \\ Cotyle mell{is} pendit lib. _1_. & $emunciam.
5 { Quartar<007>{us} $iue $emicotylium olei pendit vnc. _3_. & drach. _6_. \\ Quartari{us} vini pendit vnc. _4_. drach. _1_. & $crip. _1_. \\ Quartari{us} mell{is} pendit $elibram, & drach. _2_.
6 { Oxybaphum olei pendit vnc. _5_. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. _2_. & $crip. _2_. \\ Oxybaphum mell{is} pendit vnc. _3_. & drach. _1_.
7 { Cyath{us} olei pendit vnc. _1_. drach. _7_. \\ Cyath{us} vini pendit vnc. _1_. drach. _3_. & $iliq. _2_. \\ Cyath{us} mell{is} pendit vnc. _2_. & $crip. _2_.
[477]MENSVR. ET POND.
Men$urarum Georgicarum.
1 { Metretes olei pendit lib. _90_. \\ Metretes vini pendit lib. _100_. \\ Metretes mell{is} pendit lib. _150_.
2 { Amphore{us} olei pendit lib. _45_. \\ Amphore{us} vini pendit lib. _50_. \\ Amphore{us} mell{is} pendit lib. _75_.
3 { Ch{us} olei pendit lib. _11_. & vnc. _3_. \\ Ch{us} v<007>ni pendit lib. _12_. & dimidiam. \\ Ch{us} mell{is} pendit lib. _18_. vnc. _9_.
4 { Cotyle olei pendit vnc. _11_. & drach. _2_. \\ Cotyle vini pendit lib. _1_. & $emunciam. \\ Cotyle mell{is} $e$quilibram, & drach. _6_.
5 { Oxybaphum olei pendit vnc. _2_. drach. _6_. & dimidiam. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. _3_. & drach. _1_. \\ Oxybaphum mell{is} pendit vnc. _4_. & drach. _5_. cum dimidia.
6 { Cyath{us} olei pendit vnc. _1_. & drach. _7_. \\ Cyath{us} vin<007> pendit vnc. _2_. & $crip. _2_. \\ Cyath{us} mell{is} pendit vnc. _3_. & drach. _1_.
Men$urarum veterinariorum.
1 { Cotyle olei pendit vnc. _10_. \\ Cotyle vini pendit vnc. _11_. $crip. _2_. obolum _1_. & $iliq. _1_. \\ Cotyle mell{is} pendit lib. _1_. vnc. _4_. drach. _5_. & $crip. _1_.
2 { Oxybaphum olei pendit vnc. _5_. \\ Oxybaphum vini pendit vnc. _5_. & dimidiam, $crip. _1_. & $iliq. _2_. \\ Oxybaphum mell{is} pendit vnc. _8_. drach. _2_. & $crip. _2_.
3 { Cyath{us} olei pendit vnc. _1_. & drach. _7_. \\ Cyath{us} vini p\~edit vnc. _1_. drach. _6_. $crip. _2_. $iliq. _2_. gra. _2_. & du{as} tertias grani. \\ Cyath{us} mell{<007>s} pendit vnc. _2_. drach. _6_. obolum _1_. & $iliq. _1_.
4 { My$trum olei pendit drach. _3_. & $crip. _1_. \\ Mystrum vini pendit drach. _3_. $crip. _3_. gran. _2_. & du{as} terti{as} grani. \\ My$trum mell{is} pendit drach. _5_. & dimidiam & $iliq. _1_.
5 { Cochlearium olei pendit drach. _1_. & $crip. _2_. \\ Cochlearium vini pendit drach. _1_. $crip. _2_. obol. _1_. gra _1_. & vnam tertiam gra. \\ Cochlearium mell{is} pendit drach. _2_. $crip. _2_. & $iliq. _2_.
Ita fit, vt vinum fuluum (de eo enim intelligendum) $it puro oleo nona parte gra-
# ui{us}: rur${us} mel benè mundum fuluo vino tertia parte graui{us}. Nam aqua plu-
# uia, puráue, hoc e$t non mixta cum terra, aut $ucco, lapidéue, aut re metallica,
# vino in pondere æqual{is} cen$etur.
Aridorum aliquot pondera, ex Plinii $ententia.
Modi{us} tritici leui{$s}imi pendit viginti libras.
Sextari{us} vnc. _15_.
Hemina vnc. _7_. & dimidiam.
[478]EPITOME
Modi{us} tritici graui{$s}imi pendit lib. _27_. atque dodrantem.
Sextari{us} vnc. _20_. & drach. _6_. atque dimidiam.
Modi{us} ordei leui{$s}imi rarò excedit lib. _15_.
Sextari{us} itaque pendit vnc. _11_. & drach. _2_.
# Sed hæc & $imilia pro regionum varietate, agrorum $itu, & terræ generib{us}
# non parum variant.
De ponderibus Romanorum.
Libra quæ & pondo dicitur, in duodecim vnci{as} diuiditur. Ei{us} partes $unt,
vncia. # Sextans. # Quadrans. # Triens. # Quincunx. # Sem{<007>s} quæ & $elibra.
Septunx. # Bes. # Dodrans. # Dextans. # Deunx.
Se$cuncia autem e$t vncia vna & dimidia.
Vncia diuidi- \\ tur in { Du{as} $emunci{as}. \\ Tres bin{as} $extul{as}, $iue duell{as} du{as}, quæ $cripula octo $ingulæ \\ pendunt. \\ Quatuor $icilicos, quæ $unt drach. _8_. $inguli enim du{as} drach. \\ pendunt. \\ Sex $extul{as}, quæ $cripula _4_. $ingulæ pendunt. \\ Septem denarios: nam in libra $unt octoginta quatuor. \\ Viginti $cripula.
Denari{us} diuiditur in { Victoriatos duos, qui & quinar{ij} olim dicebantur. \\ Sextantes $ex.
Libra diuiditur \\ in partes { Aequ{as} { Semi$$es du{as}. \\ Trientes tres. \\ Quadrantes quatuor. \\ Sextantes $ex. \\ Se$cunci{as} octo. \\ Vnci{as} duodecim. \\ Di$pares { Deuncem & vnciam. \\ Dextantem & $extantem. \\ Dodrantem & quadrantem. \\ Be$$em & trientem. \\ Septuncem & quincuncem.
Libra rur${us} diuiditur in { Semunci{as} _24_. \\ Duell{as} _36_. \\ Sicilicos _48_. \\ Sextul{as} _72_. \\ Denarios _84_. \\ Victoriatos _168_. \\ Scripula _288_.
Selibra $iue $em{is} \\ diuiditur in { Quadrantes _2_. Sextantes _3_. Se$cunci{as} _4_. \\ Vnci{as} _6_. Semunci{as} _12_. Duell{as} _18_. \\ Sicilicos _24_. Sextul{as} _36_. Denarios _42_. \\ Victoriatos _84_. # Scripula _144_.
[479]MENSVR. ET POND.
Vncia diuiditur in { Semunci{as} _2_. \\ Duell{as} _3_. \\ Sicilicos _4_. \\ Sextul{as} _6_. \\ Denarios _7_. \\ Victoriatos _14_. \\ Scripula _24_. # Semũcia di- \\ uiditur <007>n { Duellam & dimidiam. \\ Sicilicos duos. \\ Sextul{as} _3_. \\ Denarios _3_. & dimidium. \\ Victoriatos _7_. \\ Scripula _12_.
Duella di- \\ uiditur in { Sicilicum & tertiam ei{us} partem. \\ Sextul{as} _2_. \\ Denarios _2_. & vni{us} tertiãpart\~e. \\ Victoriatos _4_. & dimidiũ & ter- \\ tiam dimid{ij}. \\ Scripula _8_. # Sicilic{us} \\ diudi- \\ tur in { Denariũ & dimidiũ \\ & ei{us} quartam. \\ Victoriatos tres & di \\ midium. \\ Scripula $ex.
Sextula quæ & $tagi interpreti \\ Nicandri uocatur, diuiditur in { Denarium & $extam ei{us}partem. \\ Victoriatos duos & tertiam. \\ Scripula quatuor.
Denari{us} diu<007>ditur in { Victoriatos duos. \\ Scripula _3_. & tres $eptim{as} $cripuli. \\ Sextantes $ex.
Victoriat{us} diuiditur in $cripulum vnum & dimidium, & tres decim{as} quar-
# t{as} $cripuli.
Scripulum diuiditur in duo $implia.
De ponderibus Græcorum
Attica pondera.
Talentum minarum $exaginta. Id min{us} e$t.
Mina du{as} habet $emim<007>n{as}, drachm{as} uerò _100_.
Drachma habet obolos _6_.
Obol{us} habet duos $emiobolos, chalcos verò $eu æreola $ex.
Aereolum habet minuta $iue minutia $eptem. Χχλκ{οῦ}ς.
Minutum non diuiditur. λέπτον.
Talentũ di- \\ uiditur in { Minas _60_. \\ Drachmas _6000_. \\ Obolos _36000_. \\ Semiobolos _72000_. \\ Aereola _216000_. \\ Minuta _1500012_. # Mina diuiditur in { Drachm{as} _100_. \\ Obolos _600_. \\ Semiobolos _1200_. \\ Aereola _3600_. \\ Minuta _25200_.
Obol{us} diuiditur in { Semiobolos _2_. \\ Aereola _6_. \\ Minuta _42_. # Semiobol{us} diuiditur in { Aercola _3_. \\ Minuta _21_.
Aereolum diuiditur in minuta $eptem, quæ diuidi non po$$unt.
Talentum At- \\ ticum duplex. { Mai{us} _80_. minarũ. hoc e$t librarum Romanarũ _83_. & _4_. vnciarum, \\ e$t enim mina grauior libra drachm{is} quatuor. \\ Min{us} $exaginta minarum.
[480]EPITOME
Mina Attica duplex { Maior $iue Solon{is} centum drachmarum. \\ Minor $iue vetus quin{que} & $exaginta drachmarum.
Pondera medica.
Mina medica vnci{as} habet _16_. # Scripulum obolos _2_.
Libra unc. _12_. # Obol{us} $emiobolos _2_.
Vncia drach. _8_. # Semiobol{us} $iliquam unam & dimidiam.
Drachma $crip. _3_. Eadem holce vocatur. Siliqua grana _4_.
Mina medica diuiditur in { Vnci{as} _16_. \\ Drach. _128_. \\ Scripula _384_. \\ Obolos _768_. \\ Semiobolos _1536_. \\ Siliqu{as} _2304_. \\ Grana _9216_. # Libra diuiditur in { Vnci{as} _12_. \\ Drach. _96_. \\ Scripula _288_. \\ Obolos _576_. \\ Semiobolos _1152_. \\ Siliqu{as} 1728. \\ Grana 6912.
Vncia diui- \\ ditur in { Drachmas _8_. \\ Scripula _24_. \\ Obolos _48_. \\ Semiobolos _96_. \\ Siliqu{as} _144_. \\ Grana _576_. # Drachma diuiditur in { Scripula _3_. \\ Obolos _6_. \\ Semiobolos _12_. \\ Siliqu{as} _18_. \\ Grana _72_.
Obol{us} d<007>uiditur in { Semiobolos duos. \\ Siliquas _3_. \\ Grana _12_. # Semiobol{us} diuiditur in { Siliquã vnam \\ & dimidiã. \\ Grana $ex.
Siliqua diuiditur in grana quatuor.
Pondera Veterinariorum.
Mina habet vnci{as} _15_. # Drachma $cripula _3_.
Libra drachmas _90_. # Denari{us} $cripula _4_.
Vncia drachm{as} _7_. & dimidiam. # Scripulum obolos _2_.
Mina di- \\ uiditur in { Librã quadrant\~e, hoc e$t vnci{as} _15_. \\ Drachm{as} _112_. & dimidiam. \\ Scripula _337_. & dimidium. \\ Obolos _675_. # Libra diui \\ ditur in { Vnci{as} _12_. \\ Drachm{as} _90_. \\ Scripula _270_. \\ Obolos _540_.
Vncia diui- \\ ditur in { Drachm{as} _7_. & dimidiam. \\ Scripula _22_. & dimidium. \\ Obolos _45_. # Drachma diuiditur in { Scripula _3_. \\ Obolos _6_.
Scripulum diuiditur in obolos duos.
FINIS.
DE EXTERNIS MENSVRIS.
Men$uræ externæ $unt { Per$icæ. \\ Aegyptiæ. \\ Syriæ. \\ Hebraicæ. \\ Arabicæ.
[481]MENSVR. ET POND.
Per$icæ $unt { Achana, quæ capit medimnos Atticos _45_. \\ Artaba, quæ capit medimnũ vnũ Atticũ, et tres chœnicas Atticas. \\ Capitha, quæ capit du{as} chœnic{as} Attic{as}.
Artaba e$t \\ triplex { Maxima capax medimni, & trium chœnicum Atticarum, quæ e$t \\ Per$ica. \\ Media capax medimni Attici, quæ e$t Medica, à Medis per$is finiti- \\ m{is}, & in eodem regno. \\ Minima, capax quin{que} modiorũ, vno $cilicet modio minor quàm Me- \\ dica, & e$t Aegyptia.
Aegyptiæ $unt { Artaba, de qua dixi. \\ Aporrhyma, quod capit $extarios vndecim, dimidia $aitæ pars: \\ $aites enim $extariorum e$t _22_. \\ Oephin capax quatuor chœnicum $iue $extariorum _8_. \\ Inium e$t $extarius.
Syriæ $unt { Metreta $extariorum _120_. \\ Collathum, $extariorum _25_. media bathi pars. \\ Sabitha, $extariorum _22_. \\ Chœnix forta$$e $extariorum _4_.
Hebraicæ men$uræ $unt duplices. { Liquidarum rerum. \\ Aridarum rerum.
Liquidorum \\ $unt { Bath, $iue Bath{us}, id e$t amphora Attica, capit enim $ex hin{as}, $iue \\ $extarios _72_. \\ Hin, id e$t duo Cong{ij}, capit enim logos _12_. id e$t $extarios _12_. \\ Log, id e$t $extarius.
Aridorum \\ $unt { Cor, $iue Corus, capit dec\~e medimnos Atticos: vocatur & in Prophe- \\ t{is} homer. \\ Lethec, $iue letheca capit _5_. medimnos Atticos. \\ Epha capit medimnum Atticum. \\ Sat, $iue $atum, capit quatuor choas Atticos, $iue congios. \\ Omer, capit _7_. $extarios Atticos, & quintam part\~e. Interp. lxx. gomer \\ reddunt, Io$eph{us} a$$aronem. \\ Cab, $iue cab{us}, capit _4_. $extarios.
Arabum $eu Maurorum men$uræ verbis expre$$æ partim
barbaris, partim deprauatis.
Liquidorum.
Dorach Italicum, id e$t amphora, capit congios _8_.
Iohein, id e$t congius, capit $extarios _6_. cuius dimidiam partem Græci ἨμίΧο{υν}. Ara-
# bes neutro genere mi{$s}ichaus, vti apud Serapionem.
Ki$t, deprauatum à ξέςης, Auicennæ ac$ac & euib, Serapioni aben, Latine $exta-
# rius, capit heminas duas, pro qua male Stephanus Hali interpres vertit cadum,
Corboni, hoc e$t hemina, Halimena, Rha<052>æphyala, Auic\~enæ cotyla, capit quartarios _2_.
Ceiliati, id e$t quartarius, Rha<052>æ calix, Auicennæ media cotyla, capit acetabula _2_.
Kasfuf, Auic\~enæ anec$une, Andreæ A$pago hac$une$i, interpreti Serapion{is} ac$a$$e,
# Latine acetabulum, capit $e$quicyathum.
[482]EPITO ME
Cuathum, deprauatum à cyathus, capit cochlearia _4_. Idem alcuathũ dicitur Rha<052>æ,
# addito articulo, interpreti Auicennæ briala.
Falgerin Serapioni fahaliel, & coclanar<007>um, Latine cochleare, libram men$uralem
# Rha<052>æ capit, interpres vertit rotulum.
Addunt & ex Paulo Aegineta my$tra duo { Maius capax tertiæ partis heminæ. \\ Minus capax dimid{ij} cyathi.
My$trum autem Serapion vocat mu$tarum, Auicenna verò, $iue Al$eir, me-
# $tarum.
Aridorum \\ $unt { Ki$t. \\ Corboni. \\ Ceiliati. \\ Casfuf. \\ Cuathum. \\ Falgerin. } Vti apud Romanos.
Reperiuntur & \\ hæ m\~e$uræ apud \\ $criptores. { Quartarius Laconicus Herodoto, cotylarum _24_. \\ Dadix chœnicum $ex capax. \\ Mares Polluci cotylarum $ex. \\ Mares Ponticus Epiphanio hydriarum duarum. \\ Hydria eidem decem $extariorum. \\ Cophinus men$ura in Bœotia Polluci & He$ychio capax trium \\ Congiorum. \\ Cyprus eiu$dem capacitatis cum medimno ex He$ychio. \\ Cyprus Ponticus Epiphanio duorum modiorum. \\ Semicyprus He$ychio dimidium e$t medimni, Epiphanio vnius \\ mod{ij}.
Modius Cypr{ij}s $extariorum e$t _17_. Epiphanio.
Medìmnus Salamin{ij}s $iue Con$tant{ij}s modiorum quin{que}: Paph{ij}s & Sol{ij}s quatuer
# & dimid{ij} Epiph.
Gabenum He$ychio eandem cum acetabulo habet capacitatem.
Oluatium men$uræ genus Antistio Labeoni apud $extum Pompeium.
Camp$aces aquæ Epiphanio e$t $extariorum _12_. Heliæ verò paratus $extariorum _4_.
# Alioquin quod Camp$aces. lxx. interpretibus dicitur, D. Hieronymus lecythum
# vertit.{is} verò e$t va$culum, in quo oleum, aut vnguentum continetur.
Alaba$trum vnguenti Epiphanio va$culum e$t vitreum, quod capit olei libram,
# men$ura verò quæ recipit dimidiam $extar{ij} partem. Sed hallucinatur, qui credi-
# derit e$$e vitreum v{as}, cum fuerit ex onyche $iue alaba$trite marmore.
Tryblium, quod ad figuram attinet, Epiphanio acetabulum aut parop$is, $iue catinus
# e$t: quod verò ad men$uram, dimid<007>um $extar{ij} capit.
Cyathus Epiphanio $exta $extar{ij} pars e$t: $ed re vera duodecima eius e$t, heminæ
# verò $exta.
Menecoth (inquit Epiphanius) cyathos $criptura nominat.
Elenius He$ychio vas e$t capax quartar{ij} hoc e$t dimidiæ heminæ.
[483]MENSVR. ET POND.
De externis ponderibus.
Põdera ex- \\ terna. { Aegyptia. \\ Syrium. \\ Hebraica. \\ Arabica. # Aegyptia. { Talentum, librarum _80_. \\ Mina Alexãdrina, unc. _20_. $iue drach. _160_. \\ Drachma, quæ obolum pendit.
Syrium vnum, Mina Ptolomaica vnc. _18_. id e$t drach. _144_.
Hebraica. { Cicar $anctuar{ij}, $iue talentum maius, Io$epho Cinchares, minarum _100_. \\ librarum verò _250_. \\ Cicar congregation{is}, $iue talentum vulgare, $iue min{us}, minarum _50_. \\ librarum uerò _150_. \\ Secel, $iue vt Iudæi hodie pronunciant, $chekel, id e$t $tater $iue $icl{us}, \\ drachmarum e$t quatuor, unde τετρά{δι}ραχμον dicitur, & à Latin{is} \\ $emuncia. Vt male exodi cap. _38_. $eptuag. interpretes, & po$t eos Epi- \\ phanius {δι}ίδραχμον pendere existimarint, vti & D. Hieronymus \\ in quæstionibus in Gene$in. Exodi cap. _30_. Leuitici cap _27_. & Nume- \\ ri cap. _3_. $anctuar{ij} $iclus dicitur, & pendere ger{as} _20_. Vulgar{is} au- \\ tem $iclus te$te Salomone Hebræo duarum drachmarum fuit. \\ Manes à quo Græci μνᾶν, E<052>echiel{is} cap _45_. pendere dicitur $iclos _60_. \\ id est libr{as} du{as} cum dimidia. \\ Gerah obolum Atticum pendit, & quintam eius partem, e$t enim $icli \\ pars vice$ima.
Arabica.
Manes hoc e$t m<007>- \\ na, quæ duplex { Mina Romana Serapioni & Auicennæ vnciarum _20_. \\ Alicat<007>ca & Ba$aria Serapioni, Alanthalita & Aegyptiæ \\ Auicennæ vnc. _11_.
Rotulus, hoc e$t libra vnciarum _12_.
Sacros, hoc e$t vncia.
Sextarium, hoc e$t $emuncia Serapioni.
Aureus, hoc e$t denar<007>us, $eptima vnciæ pars.
Darchimi, hoc e$t drachma, quæ & alki Serapioni, qua$i ὁλκΉ, & eidem ologinat.
Garme, hoc e$t $cripulum, quod etiam Kermet dicunt, Græci γράμμα.
Onolo$$at, hoc e$t obolus, Auicennæ vetus interpres onolum reddit, Alpagus obolum.
Danich, hoc e$t lupinus, à Græc{is} θέρμ<033>, ip$is Cleopatram imitat{is} pendit du{as} ob@-
# li terti{as} partes, Auicennæ grana ordei octo.
Kirac, hoc e$t $iliqua, qua$i κεράτιον, dimidia lupini pars.
Ke$tuf, hoc e$t æreolum, Græc{is} Χαλκ{οῦ}ς, grana duo pendit.
Granum Arabibus minimum pondus.
Sunt & hæc apud autores pondera.
Talentũ { Vitruuio, li- \\ brarũ _120_. \\ He$ychio, { Librarum _100_. quod Hebraicum e$t maius, $i libram pro \\ mina Hebraica accipi{as}. \\ Libr. _125_. Hebraicum minus, $i pro libra Romana accipias. \\ Librarum _165_. \\ Librarum quadringentarum. \\ Librarum _1152_. } ignota.
[484]EPITOME
Stater pondus quatuor drachmarum Cleopatræ, Epiphanio, Hieronymo, He$ychio.
A$$arius $iue ἀπαριον, cum pondus declarat, duarum e$t drach. Latin{is} $icilicus.
Dupondium $iue {δι}νπό{υν}τιον, pendit drachmas quatuor, id e$t a$$aria duo.
Vncia, quod quatuor a$$aria penderet τεξάπαρον ἰταλικὸν Cleopatræ uocatur.
Ἐξάγιον, $iue vt Nicandri interpres corrumpit {στ}άγιον, Latin{is} $extula, pendit $cri-
# pula _4_.
Fa$cicul{us} Scribonio Largo, & manipul{us} Cel$o, Græc{is} {δι}εσμίδιον, & {δι}εσμίδιον
# ΧειροπλΗθὲς, fa$cicul{us}, qui manu comprehendi pote$t.
FINIS.
DE MENSVRIS QVIBVS
interualla metimur.
Men$uræ hæ $unt: { Græcæ. \\ Romanæ. \\ Externæ.
Græcæ men$uræ.
Digit{us}, decima $exta ped{is} pars. \\ E$t & Dio$coridi digit{us} \\ Dochme, $iue dact ylodochme, { Magn{us}, id e$t pollex \\ Et μικρός id e$t mi- \\ nim{us}. } in explicandis cauli- \\ b{us} & radicib{us}.
Palestéue & doron, digitorum _4_. Palm{us}.
Lich{as}, digitorum _10_. interuallum $cilicet inter pollicem & indicem, cùm maximè
# distenditur.
Orthodoron, à carpo ad $upremam digitorum partem, digitorum ferè vndecim.
Spithame, id e$t dodrans digitorum _12_.
Pes, digitorum _16_. $iue palmorum _4_. Romano pede longior $emuncia.
Pygme, digitorum _18_.
Pigon, digitorum _20_.
Cubitum digitorum _24_. $iue ped{is} vni{us} & dimid{ij}, interuallum $cilicet interie-
# ctum inter flexum brach{ij}, & $ummam partem digiti med{ij}.
Pa$${us} cubitorum _4_. $iue pedum _6_. ὀργνιὰ Græc{is}, exten$io $cilicet manuum cum la-
# titudine pector{is}, Romano pa$${is} longior pede vno, & quarta parte ped{is}.
Plethron, pedum _100_. Georgicum verò Suidæ pedum quoquouer${us} _38_. quod efficit
# pedes _1444_. He$ychio ex quibu$dam _10000_. pro quo tamen Latini Poëtæ iugerum
$ubstituerunt.
Stadium pedum _600_. Idem ςά{δι}ι<033> dicitur, & à veterib{us} ἀνλὸς.
Δίανλ<033> $tadiorum duorum.
Hippicon, $tadiorum quatuor.
Milliare. i. μίλιον $tadiorum _8_. $iue pedum Græcorum _4800_.
ΔόλιΧ<033>, $tadiorum _12_.
ᾍρ{ου}ρα Georgica men$ura, plethri dimidium pedum _50_.
Clima pedum quoquouer${us} _60_.
Latinæ men$uræ.
Digit{us}, decima $exta digiti pars.
[485]MENSVR. ET POND.
Vncia, digiti vni{us}, & tertiæ digiti part{is}.
Palm{us} digitorum _4_. vnciarum verò _3_.
Pes, digitorum _16_. vnciarũ verò _16_. $iue palmorum _4_. pede Græco breuior $emuncia.
Palmipes, palmorum quinque.
Cubit{us} ped{is} vni{us} & dimid{ij}. Idem vlna nominatur.
Grad{us}, pedum duorum, & dimid{ij}.
Pa$${us}, pedum _5_. à pa{$s}{is} $cilicet & diduct{is} manib{us}, pa$$u Græco breuior pede
vno, & quarta ped{is} parte.
Milliarium, pa$$uum mille, pedum verò _5000_. Quo vtitur Cicero de clar{is} oratori-
b{us}, vti milliari ad Atticum.
Digit{us}{Quadrat{us} longitudine & latitudine e$t æqual{is}, trib{us} quart{is} deci-\\m{is} rotundo maior.\\Rotund{us}, quia anguli deteruntur, trib{us} quart{is} decim{is} $u{is} e$t minor.
Vncia diuidi pote$t in{Semuncias duas.\\Tres binas $extulas.\\Sicilicos quatuor.\\Sextulas $ex.\\Dimidias $extulas _12_.\\Scripula _24_.
Vnciam Boëthi{us} geometrico more, & eo quid\~e Græ co diuidit in{Semuncias duas, $iue $tateres duos.\\Quatuor quartas, $iue didrachmos, $iue quadrantes, $iue $icilicos.\\Octo oct
auas, $iue drachmas. \\ Scripula _24_. \\ Obolos _48_. \\ Semiobolos _96_. \\ Siliqu{as} _194_. \\ Puncta _248_. \\ Minuta _576_. \\ Momenta, $iue minuti{as} _1152_.
Pes triplex,{Porrect{us}, in quo $unt duo $emipedes, long{us} $cilicet pedem. \\ Contract{us}, in quo $emipedes quatuor, long{us} & lat{us} $emipedem \\ Quadrat{us}, in quo octo $emipedes, long{us} & lat{us} pedem.
Ped{is} partes $unt,{Vncia \\ Sextans vnc. _2_. \\ Quadrans vnc. _3_. \\ Triens vnc. _4_. \\ Quincunx vnc. _5_. \\ Sem{<007>s}, $iue $emipes vnc _6_. \\ Septunx vnc. _7_. \\ Bes vnc. _8_. \\ Dodrans vnc. _9_. \\ Dextans vnc. _10_. \\ Deunx vnc. _11_.
[486]EPITOME
Per$icæ men$uræ $unt.{Cubit{us} regi{us}, trib{us} digit{is} iu$to cubito maior. \\ Para$anga, triginta $tadiorum, quibu$dam etiam teste \\ Strabone _60_.
Aegyptia men$ura e$t $chœnos, Latinè funicul{us} $tadiorum _60_. Ptolemæo etiam _30_.
Hebraicæ men-$uræ $unt.{Thopah, id e$t palm{us}. \\ Zereth, id e$t dodrans. \\ Amah, id e$t cubit{us}. Amahtopah enim palmicubit{us} transferri \\ pote$t E<052>echiel{is} cap _40_. & _43_. palmorum $cilicet _7_. Nam geo- \\ metricum cubitum $ex habere cubitos $cribit Origenes in $er- \\ monib{us} in Gene$in, & D Augustin{us} lib. _I._ quæ$t. in eun- \\ dem librum Gene$eos.
In$trumenta quibus veteres dimen$i $unt interualla.
Viarum & agro-rum men$ores v$i $unt,{Apud Græcos & Romanos pertica, dicta ill{is} ἄκ{αι}να & {δι}ε- \\ κἀπους, h{is} decempeda, & Boëthio pertica. A quo metator \\ decempedator Cicer oni Philippica tertia, & finitor in ora- \\ tione pro lege agraria. \\ Apud Per${as} & Aegyptios funiculo, qui Ptolemæo $iue Ma- \\ rino $tadiorum triginta e$t, Aegypt{ij}s $exaginta. \\ Apud Hebræos Cane, hoc e$t arundine: $eptuaginta interpre-\\ tes κἀλαμομ, Latini interpretes calamum etiam vertunt, \\ cubitorum\’{que} e$t $ex perfectorum, hoc e$t cõmunium $eptem.
Pertic{is}, funicul{is}, & arundinib{us} v$i $unt viarum, agrorum, & aliarum rerum
metatores, funicul{is} Geographi.
FINIS.
[487]INDEX IN DECEM
VITRVVII LIBROS ATQVE
ANNOTATIONES GVLIEL-
MI PHILANDRI CO-
PIOSISS.
_A_Bac{us} # _111. 112._
# _127. 274_
Abac{us} logi$tic{us} ex te-
# ctor{ij}s # _274_
Abac{us} _44_. ei{us} $inua-
# tio # _130. 131_
Abaci cra{$s}itudo # _127_
Abaci Corinth{ij} latitudo
# _105. 127_
Abies # _13. 67. 169_
Abies fluuiata # _71_
Abies infern{as}, & $u-
# pern{as} # _70. 74. 75_
Abiegnæ rates # _69_
Ab$cedentia # _255_
Ab$temi{us} # _338_
Ab$tem{ij} fiunt ex Clito-
# rio fonte # _338_
Abundãtia palustr{is} $ub
# terra # _198_
Acanth{us} # _129. 281_
Acanth{us} $calpt{us} # _55_
# _129. 131_
Acation quid # _417_
Acceptori{us} modul{us} # _348_
Acce$${us} $iue a$cendens
# machina # _438_
Accũb\~edi mos veterũ # _231_
Accubitor{ij} lecti # ead.
Acer & Acid{us} $uc-
# c{us} # _321. 337_
Acumen $oni vnde # _183_
Acetum # _337_
Aceti natura mira # _337_
Acetum $axa & mar-
# garit{as} $oluit # _337_
Acetabulum men$. # _242_
Acidula aqua calculo$is
# medetur # _336_
Acies oculorum quo iu-
# uetur # _197_
Aciei oculorum lineæ re-
# $pondeant # _255_
Acroteria # _10. 113_
Acroteria mediana # _86_
Acroteria procurr\~etia # _213_
Acroteria angularia &
# mediana # _113_
Actores Comici & Tra-
# gici # _168. 195_
Act{us}, men$ura # _350_
Act{us} inter castella quot
# _345_
Achates Pyrrhi # _56_
Adami poma # _327_
Adoraturi ad Orientem
# conuer$i # _151_
Adoraturi, Sole occiden-
# te ad Au$trum $pecta-
# bant # _151_
Adiect{us} # _228_
Adiectio # _27. 89_
Adit{us} # _13. 23. 80_
Adiection{is} figura # _148_
Administratio aquæ # _397_
Hadriani Imper pons # _62_
Aedes Apollin{<007>s} # _14. 86_
Aedes ab aditu # _65_
Aedes Augusti # _170_
Aedes Baryca # _91_
Aedes Barycephala # _91_
Aedes columnatæ # _170_
Aedes columnen$ium # _8_
Aedes Corinthiæ # _14_
Aedes Corinth. $tructu-
# ræ delicatæ # _139_
ædes Mineruæ Dorica # _257_
Aedes Dianæ # _86_
Aedes Dianæ Ephe$. Io-
# nica # _80. 257_
Aedes dipteros # _60. 85. 257_
Aedes Di$pan$a # _90_
Aedes Doricæ # _12. 14_
Aedes extra muros ædi-
# ficabãtur Veneri, Vul-
# cano & Marti. # _36_
Aedes eu$tylos # _90_
Aedes Honor{is} & Vir-
# tut{is} # _258_
Aedes Ionicæ # _14_
Aedes Ionicæ $truct. d{ij}s
# med{ij}s dicatæ # _138_
Aedes Liberi patr{is} # _36. 134_
Aedes Mart{is} extra vr-
# bem # _36_
Aedes monopteros # _60. 160._
# _258_
Aedes peripteros # _60. 160_
Aedes prostylos # _60. 85_
Aedes p$eudodipteros # _60_
Aedes $ubdi$pan$a # _90_
Aedes $ubconferta # _90_
Aedes $ystylos # _90_
Aedes $acræ tripliciter
# con$iderantur # _14_
[488]
Aedes proportionem re-
quirit # _78_
Aedes Quir. Dor. # _80_
Aedes quæ, quib. d{ij}s # _14._
# _36. 78_ # In re ædifi-
# catoria primum e$t cu-
# dicare quid deceat # _225_
Aedes rotundæ # _160_
Aedes quib. d{ij}s altæ, qui-
# b{us} humiles # _165_
Aedes $acræ ad qu{as} re-
# giones $pectare debeant
# _151_
Aedificatio quid # _16_
Aedificia Roman. primo
# vni{us} tantum cõtigna-
# tion{is} fuerunt # _65_
Aedific{ij} ba$es # _115_
Aedificiorum distribu-
# tio # _16_
Aedilit{as} Varron{is} &
# Murenæ # _59_
Aed{is} Doricæ frons # _138_
Aed{is} in prim{is} forma
# rotunda # _163_
Aedium appellatio vnde
# _89_
Aediũ contractura # _89. 111_
Aedium principia # _79_
Aedium quin{que} $unt $pe-
# cies # _87_
Aedium $acrarum tr<007>-
# plex differentia # _14_
Aegypt{ij} pictura & $cul
# ptura pro liter{<007>s} vte-
# bantur # _6_
Aegypt{ij} horam $ignifi-
# caturi # _316_
Aeolypelæ æreæ # _27. 30_
Aeolypelæ vnde # _27. 30_
Aequamentum # _416_
Aequilatatio # _393_
Aequilibr{is}, e, # _214_
Aequilibrium # _416_
Aequinoctia duo # _381_
Aequipondium # _360. 416_
Aerari{us} faber # _41_
Aerariũ vbi con$tit. # _173_
Aere{us} $ignat{us} # _79_
Aër{is} & loci habenda
# ratio # _20_
Aër{is} & loci humidi ra-
# tio # _20_
Aër{is} prima inuentio # _295_
Aer{is} propriet{as} # _20_
Aëri<052>u$a # _295_
Aero$a Cypros # _295_
Aeruca # _296_
Aerugo quomodo fiat # _296_
Aes Cyprium # _295_
Aes Corinthium # _342_
Ae$culap{ij} templum # _60_
Ae$culini a$$es quern{is}
# non admi$cendi # _261_
Aestuarium # _346_
Ae$tuaria # _351_
æther{is} ab aëre diffe. # _374_
Aether vnde dict{us} # _374_
Ageratos # _84_
Aggeres # _24. 213_
Aggeratio # _444_
Agina # _417_
Agonal{is} porta # _85_
Agn{us} cast{us} vulgo # _72_.
# _423_
Agrammatos non $it Ar-
# chitect{us} # _5_
Alæ, arum # _192. 228. 230_
Ahena # _202_
Albar{ij}, $iue Albini # _265_
Albarium op{us} # _173. 203._
# _265. 272_
Albida terra # _46_
albula, quæ & Tybr{is} # _322_
Albulæ aquæ # _322_
Alexãdriæ Architect{us}
# Chinocrates # _39_
Alexandriæ bibliotheca
# clari{$s}. # _257_
alga # _43. 440_
alligatio # _35. 266_
aln{us} laudatur # _68_
aln{us} aquam $ube$$e pro-
# dit # _307_
aln{us} æterna ad funda-
# menta # _115_
aln{us} palationib{us} vtil{is}
# _72. 115_
altaria quo pacto extruen
# da # _165_
altaria Deorum quomodo
# _155_
altini lanæ # _22_
alue{us} # _206_
alueolat{us} # _111. 201_
alue{us} lu$ori{us} # _169_
alumen vnde # _347_
alumino$i fontes # _318_
amarit{as} # _68_
ambit{us} $tellarum primæ
# magnitudin{is} & reli-
# quarum # _383_
ambra # _328_
ambrices # _163_
ambulatio # _80. 397_
ambulatio hypæthra # _60._
# _85. 202_
ambulationes hypogeæ # _202_
ambulationũ collocatio # _197_
ambulatoria turr{is} # _436_
ambulatiles funduli # _425_
amerina $alix # _72. 422_
amethysti<052>ontes carbun-
# culi # _54_
ampelit{is} terra # _329_
amphiprostylos # _60_
amphiprostylos ædes quæ
# _60. 85_
amphithalam{us} # _245. 246_
amphitheatrum # _36. 175_
amphitheatrales ludi # _175_
amphora # _242_
[489]
amu$os, id e$t, indoct{us} # _5_
amu$ium # _28_
amu{$s}{is} # _272_
amu$$eatum op{us} # _261_
amygdalatum op{us} # _62_
anaglyphicum op{us} # _274_
analemma # _370. 396_
anaporica horologia # _396_
anatona # _9. 430_
ancones # _124. 153. 156. 344_
anchu$a admixta # _135_
andron # _247_
andrones # _247_
andronic{us} Cyrre$tes # _28. 30_
angiporti # _31_
angiport{us} # _25. 28. 32_
angularia # _368_
angul{<007>s} fenestræ vitio$e
# dantur # _136_
angul{us} # _11_
aniatrologetos # _5. 11_
anima Ital. # _261_
anima $calarum $iue an-
# tenna # _418_
ani$ocycla # _402_
anni circuit{us} # _377_
annularia # _302_
annul{us} # _97_
an$a ferrea, ænea # _58. 417_
antæ # _60. 85. 93. 153_
antani, $iue antar{ij} funes
# _407_
antecubiculum # _246_
antelucan{us} $pirit{us} # _29_
antenna # _411. 418_
antepagmenta # _153_
antepagm\~etorum loco duo
# Iuuenes # _8_
anterides # _252_
anteridion # _434_
antiboræum # _395_
anticum $olum # _85_
antithalam{us} # _246_
anthrax # _287_
anxur fons # _325_
apennini de$criptio # _74. 75_
apertura # _153_
apertura graduum # _186_
aphronitrum # _195_
apodyterium # _210_
apollo Colo{$s}ic{us} # _412_
apollo Delphic{us} # _75_
apomagdalia # _235_
apophyg{is} # _94. 129. 131_
apophyg{is} vnde ducta ra
# tio # _92. 161_
apotome # _181_
apothecæ # _240_
apothe${i}s # _92. 131. 161_
apoxiomenos # _210_
apparatio # _61. 75. 314._
appendiculum # _416_
apportatio # _69_
Aquarum natura # _308_
aqua calida & feruens
# _51. 317. 329_
aqu{as} aqu{is} multo præ-
# $tare # _312_
aquæ caput # _308_
aquæduct{us} $tructil. # _347_
aquæduct{us} laterit{ij} Ro-
# mæ _XIIII._ # _347_
aqua ducitur quadrifa-
# riam # _247. 347_
aquæduct{us} Romæ quin-
# que # _347_
aquæ ex partib{us} mundi
# iudicantur # _310_
aqua fontanal{is} # _306. 322_
aqua chry$ulca # _289_
aqua Martia # _322_
aquæ inueniendæ multi-
# plex ratio # _306. 309_
aquam e$$e $phæricam # _343_
aqua calida $caturi\~es # _329_
aquam exprimere # _349_
aquam librare # _343_
aquam limo$am $ale cor-
# rigi # _351_
aqua, quæ citò calefit, &
# frigefit, leui{$s}ima # _313_
aquæ nouæ quomodo pro-
# bentur # _342_
aqua pluuia $aluberri-
# ma # _312_
aquarum differentiæ # _306_
aqua puteal{is} # _312_
aquariæ molæ # _421_
aquarum culpa in Trœ-
# <052>ene pedes vitiantur
# _325_
aquarum qualit{as} ex lo-
# corum natura # _316_
aquarum vitio guttur in-
# tume$cit # _337_
aqua rerum principium
# _303_
aqua, terræ $aporib{us} in-
# ficitur # _341_
aqua $ubit altitudinem
# $uam # _347_
aquæ vapores à fontib{us}
# ad nubes per arc{us} ex-
# citari # _379_
aqua Styg{is} vngula tan-
# tum continetur # _320. 336_
aquæ tales, quales terræ,
# per qu{as} fluunt # _316._
# _317. 322_
aquæ vtilitates # _306_
aqua vt oleum ardens
# _325_
aquilegia # _22_
aquiliana # _169_
aquilonia $igna # _382_
aræ Deorum quomodo # _151._
# _165_
aræostylos # _87. 88. 90_
arabiam $olam th{us} mit-
# tere # _333_
arhor, citr{us} # _326_
arbor thurifera # _317. 333_
[490]
arbores quadripartitæ, bi-
# partitæ & $implices
# _71_
arbores durabiles # _261_
in arborib{us} mu$ica # _97_
arca aquaria. # _213. 214_
arcipendulum Ital. # _273_
arche$ilai propla$m. # _14_
archimorium forum # _171_
architam duo media pro
# portionalia per he -
# micylindros inueni$$e
# _362_
architectura quid $it # _2_
architectura quib{us} con-
$tat # _12_
architecturæ partes # _16_
architecti laudati & il-
# laudati # _5. 6_
architecto ab$oluto nece$-
# $aria # _2_
Architect{us} modulum
# pri{us} $truat è ligno
# _14_
architecti officium # _2. 138._
# _225_
architect{us} $ciat lineatio-
# nes # _3_
Architect{us} $it omnib{us}
# di$ciplin{is} tinct{us} # _10._
# _220_
arc{us} cœlest{is} $iue Irid{is}
# cau$a # _374_
arc{us} obnittentes # _252_
arc{us} ferrei # _203_
arctophylax # _385_
arctur{us} # _381. 385_
ardea # _323_
ardeæ fontes gelidi odore
# $ulphureo # _323_
ardo$ia lap{is} # _44_
area # _12. 13. 20. 25_
area plana # _60_
area $alinaria # _329_
arena, ei{us}\’{que} genera # _49_
arenæ fo{$s}itiæ genera # _49._
# _50. 52_
arena marina lota # _49_
arenariæ # _49. 52_
arenatio # _268_
arenatum # _266. 268_
arenatum op{us} # _265_
arganum Ital. # _408_
argentariæ tabernæ # _169_
argentarium forum # _171_
argentifodinæ # _283_
argenti inauratio # _288_
argentei lecti # _230_
argentum viuum vnde
# _288_
argenti viui genera # _288_
argilla # _10_
argilla capillo $ubacta # _205_
aries $yd{us} # _380_
aries, machina bellica, &
# quomodo inuent{us} # _135._
# _436_
aries $ubrotat. # _436_
arietaria te$tudo # _435_
ariopag{us} # _41_
armarium # _254_
armamentarium # _256_
armenium # _282_
armeni{us} lap{is} # _282_
armillæ quæ # _412_
arrectari{us} # _61. 268_
arpaginetuli # _280_
arrhythm{us} # _11_
ar$enicum vnde # _284_
ar$enici tria genera # _386_
artema # _410_
artemo machina & ge-
# n{us} veli # _410. 417_
artifices $uos tantum eru-
# diebant # _219_
artifici quid autoritatem
# faciat # _76_
artifex plumbari{us} # _346_
arundo # _318_
arundinib{us} tegebantur
# dom{us} # _41_
arundo aquã $ube$$e pro-
# dit # _309_
arundines Græcæ # _266_
arx $acrorum # _43_
a$arotos œcos # _200. 238_
{as} & a{$s}{is} # _79. 83. 117_
a$cia & a$ciare # _265_
a$cendens machina # _438_
a$pergo # _209_
a$palaton # _327_
a$pectuum figura # _378_
a$pect{us} aduer${us} # ibid.
a$pect{us} quart{us} # _11_
a$pectuum genera # _370_
a$pect{us} planetarũ # _11. 374_
a$pect{us} planetarum har-
# monic{us} # _11. 374_
a$perit{as} # _279_
a$phaltites & a$phalt{is}
# _327_
a$plenium # _21_
a$pronium vel a$peronium
# _56_
a$$amenta # _163_
a$$ari{us} # _85_
a$$es # _134_
a{$s}{is} vncial{is} # _83_
a$$eres # _134_
a$$erum cubilia # _133_
a$$eres cupre{$s}ini, abie-
# gni # _266_
a$$ulæ # _283_
a$$ulatim # _283_
a$$ulo$e # _283_
a$tabora & astap{us} # _314_
a$ta$oba # _314_
a$tragal{us} # _97. 100. 131_
astragal{us} Lesbi{us} # _152. 155_
a$trorum numer{us} # _384_
astrologi _3_. figur{is} vtun-
# tur # _11_
[491]
A$trũ à $tella differt # _384_
A$tu$apes # _314_
Asty $iue a$tu # _256. 324_
Astylos $tadiodrom{us} # _212_
A$urum voc. # _294_
A$ylum # _164_
Athletæ # _210. 245_
Athletarũ certamina # _353_
Athos mons in Alexan-
# dri effigiem # _38_
Atl{as} mundum fer\~es # _245_
Atl{as} qui & Dyr{<007>s} # _314_
Atlantides quæ # _246_
Atomi quid # _44_
Atramentum # _277_
Atram\~etum librariũ # _292_
Atram\~etum tectoriũ # _292_
Atrium # _228. 229_
Atrio Græci non v$i # _229_
Atticæ columnæ # _118_
Atticurges # _93. 118. 154_
Aula # _246_
Autorit{as} artificum vn-
# de $it # _76_
Aurengiæ # _326_
Auripigm\~etũ # _273. 284. 286_
Aurigatorũ factiones # _177_
Aurum non $upernatat
# argento viuo # _287_
Aurum quomodo ex de-
# trita veste & inaura-
# t{is} metall{is} colligi po{$s}it
# _288_
Aurea mala # _326_
Au$trina $igna # _382_
Automata # _396_
Ax{is} mundi # _374_
Axes # _112. 133. 134. 261_
Axicul{us} # _134_
Axon # _374_
A<052>ulum # _294_
B
Babylon{is} muri # _26. 327_
Baccæ pro gran{is} # _333_
Baccæ cum verticill{is} filo
# in$utæ # _105_
Baculorũ $ubactiones # _266_
Bala{ij} # _54_
Baleares in$ulæ # _341_
Balistæ foramen # _4. 14. 433_
Balaust<007>æ # _91_
Balistarum ratio # _432_
Bali$tarum brachiahomo-
# tona # _4. 435_
Balist{is} iaciuntur lapides
# _431_
Balistarum plagæ # _440_
Balistarum funes è capillo
# muliebri # _434_
Bali$t{as} multifariam tor-
# queri # _8_
Balnea # _202. 205_
Balnea diuer$a # _204_
Balnearia triclinia # _238_
Balnei partes _IIII._ # _313_
Baltha$ar Senen$is gutt{as}
# mutul{is} $ubiecit # _128_
Balthe{us} puluini # _112_
Balthe{us} et fa$cia pro <052>o-
# na # _379_
Balustriæ # _91_
Barbaric{us} ornat{us} # _3_
Baryca ædes # _91_
Barycephala ædes # _91_
Ba$es marmorũ antiq. # _118_
Ba$ilica Petri # _90_
Ba$is nomine quid # _129_
Ba$is Corinthia # _106_
Ba$is pody # _118_
Ba$is Dorica # _99_
Ba$is Ionica # _103_
Ba$is Tu$cana # _96_
Ba$is compo$ita eadem quæ
# Corinthia # _108_
Ba$is $capi # _94_
Ba$ilica # _169. 171. 231_
Ba{$s}iani hippodrom{us} # _6_
Ba$$amentum vulgo # _110_
Baurach Arab. # _295_
contra Bellu{as} vet{us} con-
# certandi ratio # _175_
Beluedere Rom. # _357_
Ben<052>uinum # _334_
Be$alterum lignum # _82_
Bes, $iue be{$s}{is} # _83. 117. 263_
Be$$al{is}, e. # _205. 276_
Bibliotheca # _238_
Bibl<007>otheca Alexandrina
# _257_
Bibliotheca Pergami # _253_
Biclinium # _231_
Biforum # _153_
Bilances # _416_
Bipedal{is} paries # _57_
Bipedal{is} retractio gra-
# duum # _110_
Bitumen # _328_
Bitumin{is} tenacit{as} # ibid.
Bitumino$i fontes # _318_
Bi<052>a Naxi{us} # _43_
Bleei{us} fons Gal. # _362_
Bol{us} Armeni{us} # _286_
Borax, $iue Chry$ocolla # _282_
Boarium forum # _163_
Bouleuterion # _250_
Bol{is} # _270_
Bootes # _385_
Brachiorum breuit{as} ca-
# tapultarum ict{us} facit
# vehementiores # _432_
Bracteæ # _31_
Bramantes mutulos $uper
# triglyphos collocauit # _128._
# _163_
Brancha vr$ina # _129_
Brauium # _176_
Bruma # _381_
Bubilium di$po$itio # _240_
Buccula # _430_
Bulla Sol{is} imaginem te-
# nens # _397_
[492]
Bux{us} cariei re$istit # _266_
C
Cacotexitechnos # _130_
Caduca aqua # _348_
Cæcubum vinum # _331_
Cæmentum # _26_
Cæmenta imbricata # _57. 58_
Cæmentum Cumanum # _52_
Cæmentum molle # _58_
Cæmenta marmorea # _283_
Cæmentum de $ilice # _346_
Cæmentum reticulatum
# _78. 57_
Cæmentit{ij} parietes # _60_
Cæmentitia $tructura # _53._
# _49_
Cædere materiem quando
# conueniat # _70_
Cæruleum ei{us}\’{que} genera
# _273. 294. 295_
Cæ${ij}s ocul{is} gentes $epten-
# trionales # _221_
Calam{us} odorat{us} # _332_
Cala$astri # _341_
Calathi pro capitul{is} # _131_
Calcarium # _266_
Calch{us} # _83_
Calx viua # _345_
Calx quæ probetur # _49._
# _265_
Calx mista pale{is} # _49_
Calx pro obturand{is} tu-
# bul{is} # _350_
Calc{is} materia # _49_
Calcem a$cia dolari # _265_
Calc{is} vari{us} v${us} # _265_
Calculi crudi # _265_
Calculi ve$icarum # _337_
Calculo${us} # _337_
Calda lauatio # _210_
Caldaria # _204. 202_
Calentum # _48_
Calix modul{us} # _348_
Calix iuglandium pului-
# nat{us} # _16_
Calices duo $onantes # _222_
Callimach{us} caci<052>otech-
# nos # _130_
Callimach{us} artifex in
# $calpendo marmore no-
# bil{is} # _130_
Calor motum excitat # _224_
Calore corpora omnia de-
# bilitari # _20_
Cameræ vnde dictæ # _268_
Camerarum genera # _266._
# _268. 313_
Cameræ curuantur # _266_
Camillum # _430_
Camin{us} # _271_
Camœna porta # _332_
Campaniæ mons # _53_
Canal{is} ad librandum a-
# quas # _243_
Canal{is} # _242_
Canal{is} $tructil{is} # _344_
Canalicul{us} digital{is} # _260_
Cancellatim reuincire # _26_
Candens luna # _373_
Can{is} maior # _390_
Can{is} minor # _390_
Can{is} ort{us} # _248_
Canob{us} & Canop{us} # _392_
Canobum in Græcia non
# videri # _392_
Canopi $imulacrum # _391_
Canther{ij} & Cantherioli
# _134_
Cantheri{us} equ{us} # _134_
Cantheriatæ vites # _134_
Capill{us} muliebr{is} # _434_
Capillamentum # _126_
Capita leonina # _86. 124_
Capitulum Corinthiũ # _105._
# _106. 128_
Capituli inuentio # _127_
Capitulum compo$itũ # _108_
Capitulum Doricum # _99_
Capitulum Ionicũ # _128. 103_
Capitulum Ionicum pul-
# uinatum # _15_
Capitulum Tu$canum # _96_
Capitula puluinata # _112._
# _119. 128_
Capitolium Pompeianum
# _91. 164_
Capitolium vet{us} & no-
# uum, vbi # _91_
Capitolin{us} mons # _164_
Captiui duo # _8_
Captiuorum $enum $imu-
# lacra # _8_
Capramachina # _405_
Capreoli # _131. 134. 430_
Caprilia # _240. 241._
Cap$um # _429_
Caput bou{is} # _7_
Caput aquæ # _308_
Carbonib{us} interualla pa-
# lorum explenda # _115_
Carbonib{us} $iccatur $olum
# _115. 198_
Carbuncul{us} # _54. 309_
Carcerum duo genera ho-
# die # _173_
Carcheb{us} # _430_
Carche$ium # _418_
Carcinoma # _431_
Cardo ma$cul{us} & fe-
# mella # _399_
Cardinales pro cardinat{is}
# _156_
Cardines # _423. 424_
Cardines, qui & tenones
# _440_
Cardines $ecuriclati # _432_
Cardinata trabs # _440_
Cardinatum tignum, &
# $imilia # _441_
[493]
Caries quib{us} non noceat
# _269_
Carpentaria # _134_
Carpin{us} arbor # _68. 72_
Carp{us} # _81_
Caryatides vnde dictæ # _8_
Caryatid{is} figura cum ca-
# pitulo Dorico # ibid.
Caryatidum variæ figu-
# ræ # ibid.
Caryatides ad onera $u-
# $tinenda # ibid.
Carr{us} # _411_
Ca$a Romuli vbi # _43_
Castellum aquarũ # _62. 347_
Castra temporaria # _426_
Castra $tataria # ibid.
Ca$tra $ustentoria # ibid.
Catacecaumene # _320_
Catacecaumenites vinum
# _53. 320_
Catapulta # _431_
Catapultarum ict{us} quo-
# modo vehem\~etiores # _432_
Cataracta # _215. 315_
Cataractæ vulg. # _215_
Catadupa # _315_
Catadrom{us} # _176_
Catasta # _341_
Catasti # _341_
Cata$tli # _341_
Catatechnos Callimach{us}
# dict{us} # _127. 129_
Catatonum # _430_
Catatona # _9_
Cataxa # _270_
Catenæ # _268_
Catenatio # _68. 401_
Cathet{us} # _111. 119_
Catill{us} molæ # _421_
Catin{us} # _428_
Catonem non iacui$$e ni$i
# dormiturum po$t cœpta
# bella ciuilia # _233_
Cauca$um habere piper{is}
# arbores # _333_
Cauda hyrundin{is} gal. # _62_
Cau$idica # _172_
Cauteria pictorum # _135_
Caua ædium, & eorum
# quin{que} $pecies # _227_
Ceditianum forum # _171_
Cedri natura & virt{us}
# _73_
Cedrelate # _72_
Cedrelæum # _72_
Cedr{us} perpetua # _68_
Cedrium, Cedria Cedre-
# læum idem # _72. 73_
Cedrides # _73_
Cedrinũ oleũ materiem à
# carie defendit # _68. 72. 73_
Cella familiarica # _244_
Cella Mariana # _86_
Cella tota # _85_
Cellarum & pronai di-
# $tributio # _149_
Cella olearia # _240_
Cella $oliar{is} # _360_
Cella vinaria # _240_
Cellæ longitudines dupli-
# ces # _161_
Cellæ vinariæ lumina vn-
# de # _20. 241_
Centipes herba # _21_
Centrũ pro orche$træ pun-
# cto # _188_
Centrum oircini # _121_
Centrum pro circini cru-
# re # _82_
Centum camerellæ # _62_
Centrum, pro $calmo # _418_
Cephi${us} flum. # _334_
Cera colorib{us} pingitur
# _135_
Cera miniatula # _369_
Cera protyp{us} fingend{us}
# _14_
Cera extrema # _424_
Cera punica, ide$t, candi-
# da quomodo fiat # _29_
Cerer{is} $acrific{ij}s vitic{<007>s}
# frondib{us} lectos $terne-
# bant # _424_
Cereta & Braglia. # _302_
Ceroma # _211_
Cerostrotum opus # _157_
Certamina Græciæ qua-
# tuor # _353_
certandi cõtra beluas qu{is}
# mod{us} # _177_
cetrach vulgò # _21_
ceruchi # _418_
Ceruicula # _426_
ceruix lignes # _426_
cerr{us} arbor # _68. 268_
ceru$$a # _296_
chalcanthum # _134. 297_
chalcos # _83_
chalciœcon # _172_
chalciotes # _172_
chalcidica # _172_
chaldæi # _304_
chaldæi ignem Deum co-
# lebant # _306_
Chaldæi ex ob$eruatione
# $yderum futura prædi-
# cebant # _392_
chalatum cymbalum # _425_
chalantes Delphini # _426_
cheurons bri$e<052> # _163_
charche$ia ver$atilia # _411_
charm{us} # _72_
choragia ferrea # _426_
chelonia # _404. 405. 435_
chodaces # _411. 412_
chorographia # _232. 314_
choragium # _196. 197_
chortes # _240_
chorobates # _343_
chrat{is} homines candidos
# ac flauos efficit # _334_
[494]
chroma # _181_
chromatice # _187_
chry$ocolla # _315. 282. 290_
chry$ocolla armeniaca pro
# bati{$s}ima # _282. 290_
cilicia # _446_
cimatium # _97_
cimentum Gall. # _49_
cinnabrium # _288_
cinnabar{is} # _288_
cinabar{is} Indic. # _288_
circin{us} # _4. 208. 420_
circini duo genera # _82_
circini centrum # ibid.
circinatio delumbata # _15_
circinatio, $iue rotunda-
# tio quomodo in tetran-
# tes vel octantes # _423_
circuitiones # _424. 469_
circul{us} ad circinum ex-
# pendend{us} # _7_
circulum in partes diui-
# di, quæ grad{us} appel-
# lantur # _394_
circulus $ignifer # _221. 396_
circulatio # _372_
circumductiones # _350_
circumrotundatio # _114_
circum$onantes loci # _195_
circ{us} # _176_
c{is} vermicul{us} # _217_
ci$ium # _403_
citreola & citrula # _327_
citrangula # ibid.
ciuitas d<007>$po$ita # _25_
clad{is} apud Tra$imenum
# lacum loc{us} # _423_
clatri # _66_
clatrata # _157_
claui ærei in humido loco
# pene æterni $unt # _268_
claui ferrei in intestino
# opere valent plur. # _268_
claui mu$car{ij} # _275_
claui vncinati # _275_
claui Vitruuiani # _276_
clauiculæ # _131_
claues in $tructura # _24_
claues mu$icales variant
# numero # _183_
clima # _9_
climacyclos # _434_
Clitori{us} fons abstemios
# reddit # _338_
cloacæ # _4. 202_
clype{us} # _207_
cnodaces # _375. 412_
coagmentum # _46. 57_
coagmentatio # _68_
coaguli $imil{<007>s} $ucc{us} # _327_
coa$$atio # _259. 356_
coaxatio # _259. 236_
cochleare # _242_
cochlea torcular{is} # _422_
cochleæ # _217. 242_
cochlea haustoria # _422_
cochlidia # _356_
cochlides $calæ # _356_
cochlides columnæ Traia-
# ni & Antonini # _356_
cœli partes quatuor # _376_
cœlum vnde dictum # _374_
cœlum, pro aëre # _18_
cœlum camerarum # _10_
cœlum Empyreum # _383_
cœlum Empyreum Dei et
# beatorum $edes # _383_
cœli pars quæ dextra, quæ
# læua # _376_
cœnaculum # _60_
cœnationes laqueatæ # _140_
cœnationum lacunaria # _10_
cœnandum parcè # _231_
coit{us} Lunæ quid # _379_
collina porta # _85_
collatina porta # _62. 85_
colliciæ tegulæ # _228_
colligationes plexæ # _402_
colliquiæ # _227_
collocari in cultro tympa-
# num # _428_
collum capitulorum # _141_
colluuiarium # _350_
colicul{us} # _279_
coli$eum # _140_
colores natiui aut compo-
# $iti # _284_
colo{$s}i # _64_
colo$$eum vulgò # _118_
colo$$um, colo$$eum, & co-
# lo{$s}icum # _113_
colo{$s}inium colo{$s}inum # _121_
colo{$s}ic{us} Apollo # _412_
colo{$s}icotera # _121. 407_
columbar # _136_
columbaria # _136. 350_
columen # _136_
colo$${us} # _258_
columna # _3. 160. 110_
columnat{us} # _111_
columnæ quid propriè # _134_
columnarium # _350_
columnæ arborum natu-
# ram imitantur # _95. 131_
columnarum tria genera
# Vitruuio # _125. 129_
Columnationum genera
# quin{que} Philandro # _95_
columna Corinthia # _107_
columna cõpo$ita $iue mi-
# xta # _109_
columna Dorica # _100_
columna Ionica # _101_
columna Tu$cana # _97_
columnæ Atticæ # _93. 118_
columnarum altitudinem
# ex tertia parte delubri
# constare # _160. 161_
columnæ Corinthiæ quo-
# modo $triantur # _147_
columnarum contractura
# _92. 171_
[495]
Columnæ Doricæ angul{is}
# pollent # _147_
Columna Dorica propor-
# tionem habet formæ vi-
# ril{is} # _127. 281_
Columnæ Doricæ min{us}
# contrahuntur, quã Io-
# nicæ # _141_
Columnæ eo min{us} con-
# trahendæ, quo altiores
# $unt # _94_
Columnæ Ionicæ puluina-
# tæ # _14_
Columnarum ornamenta
# _131_
Columnarum marmorea-
# rum à ligne{is} $umpta
# ratio # _131_
Columnæ medianæ # _86_
Columnæ $triatæ # _114. 139._
# _147_
Column{is} veluti ventrem
# ad{ij}ci # _200_
Columella # _137. 396_
Columella ver$atil{is} # _396_
Colymbades aues # _136_
Comitium # _59_
Commeat{us} # _69_
Commen${us} # _16. 80_
Commi$$ura # _68. 345_
Commodulatio # _77_
Commutatio # _225_
Cõpacta tran$uer$aria # _342_
Cõpactiles trabes # _162. 172_
Compluuium # _230_
Comportatio # _23_
Cõpo$iti gener{is} partes # _109_
Compluuiatæ vites # _134_
Concamerare # _110_
Concameratio # _49. 203. 250_
Concent{us} naturales $ex
# _182_
Conclaue # _231. 236. 260_
Conchæ # _137_
Conclu$iones # _202_
Conchylium # _298_
Conductor # _10_
Conferta ædes # _90_
Conformari # _119_
Conformatio # _119_
Confornicari # _186_
Congestiti{us} loc{us} # _110_
Congi{us} # _242_
Congiales $ituli # _320_
Con$cen${us} in altum du-
# plex # _356_
Con$onantes loci qui # _195_
Contignatio qu{as} partes
# habeat # _134_
Contrafortia Gall. # _252_
Conisterium # _211_
Contractura columnarum
# _93. 171_
Conuiuarũ numer{us} va-
# ri{us} # _232_
Coppero$a # _297_
Corax machina # _437_
Coracin{us} color, & pi$c{is}
# _335_
Corneola Ferrar. # _302_
Coriceum # _211_
Corium # _63. 273_
Coria erecta # _58_
Cor{ij}s bubul{is} & crud{is}
# tegebãtur machinæ bel
# licæ # _435. 437_
Corinthium æs # _342_
Corinth. $tria Agnet{is} # _148_
Corinth{ij} gener{is} partes
# _105_
Corinth{ij} abaci latitudo
# _105_
Cornua antennarum # _411_
Corollæ triumphales # _128_
Corollarium # _360_
Corona # _96. 113_
Coronæ # _65. 118. 173_
Coronarium op{us} e$t du-
# plex # _174. 283_
Coronarũ genera quot # _10_
Coronix theatri M. Mar-
# celli # _15_
coronix # _96_
coronix Corinthia eadem
# quæ Ionica # _105_
coronix Corinthia qua in
# re differt à Ionica # _106_
coronix compo$ita # _108_
coronix Dorica # _97. 98_
coronix Ionica # _109_
coronix Tu$cana # _97_
corporatura # _221_
corpora omnia calore de-
# bilitari # _20_
cor$a # _153. 155_
coru{us} demolitor # _436. 438_
corui Gall. # _65. 106_
cothona # _115_
cothones # ibidem
cotyla # _242_
cotonea # _326_
coticula # _360_
couriceum # _211_
cra{$s}itudo columnæ # _118_
cra{$s}itudo $piræ # _118_
crath{is} flum. # _334_
cratic{ij} parietes # _61. 65. 66_
crepidines # _91. 155. 216_
creta annularia # _300. 302_
creta argentaria # _302_
creta Eretria # _301_
creta Selinu$ia # _302_
creta terra # _46. 282_
creta virid{is} # _284. 286_
crotoniates Milo # _353_
croc{us} vnde dicta # _316_
crocod<007>li natura # _315_
crocodil{us} horret crocum
# _316_
cr{us} # _142_
crusta marmorea # _413_
crusta $tructuræ # _63. 413_
[496]
cru$tulum # _166_
cryptæ # _239_
cryptoportic{us} # _141. 202_
crystallinum vitrum qui
# fiat # _11_
cub{us} # _168_
cubica ratio # _167. 361_
cubum duplicare # _361_
cubiculum # _13. 57. 238_
cubiculares lecti # _231_
cubilia # _62. 136_
cubit{us} men$ura # _85_
culina # _229_
culle{us} # _242_
culleare v{as} # ibid.
culmen # _134_
culm{us} # _134_
cultelli # _271_
cune{us} # _24. 183_
cunei # _138_
cuneoli ferrei # _435_
cunei miniacei # _277. 278_
cunei $ilacei, purpurei, lu-
# tei\’{que} # _277. 278_
cuneoli in formam lapid{is}
# coniecti cum an$a figu-
# ra # _406_
cuniculi # _442_
cuniculos agere # ibid.
cuppola # _207_
curculio frument{is} nocet
# _241_
curia vbi ordinanda # _173_
cur${us} aquarum # _3_
curuatura # _63. 68_
cupre$${us} arbor # _68. 169_
cuprum # _295_
cutiliæ aquæ # _324_
cyanos # _294_
cyath{us} # _242_
cychri lac{us} # _335_
cyclamini flos # _121_
cycl{us} ocul{us} dict{us} # _102_
cyclic{us} # _7_
cydn{us} # _325_
cydn{us} podagric{is} mede-
# tur # _325_
cylindr{us} # _302. 412_
cymatium # _152_
cymatium Corinth. # _106_
cymatium compo$it. # _108_
cymatium Doricum # _99._
# _152_
cymatium epistyl{ij} # _113_
cymatium Ionicum # _103_
cymatium Lesbium # _155_
cymatium Tu$can. # _96_
cyprium # _295_
cyrenaicum lac # _334_
cy<052>ici # _250_
cy<052>icena triclinia # _245_
D
Dealbare # _276_
Decastylos hypæthros # _80_
Decoquere ad palmum
# _263_
Decor Architect. # _12_
Decor natural{is} quomodo
# _13_
Decuria # _261_
Decur$orium # _176_
Decur${us} aquæ # _243_
Decu$$atio # _29_
Decu$$are # _31_
Decu{$s}{is} # _79. 83_
Decu{$s}{is} $ex{is} # _79_
Defen$io quid # _16_
Defen$ion{is} ædificia # _16_
Deformatio linear{<007>s} # _6_
Deformare # _2. 194_
Defrutoria # _240_
Degern$eæ Bauariæ fon-
# tem oleum habere # _325_
Deliciæ # _228_
Deliciares tegulæ # _228_
Deliciatum tectum # _228_
Deliquiæ # _228_
Delphini ærei # _425_
Deltoton # _387_
Delumbare ad circinum
# _236_
Delumbata lacunaria # _236_
Demetri{us} Poliorcetes
# _446_
Demolitor coru{us} # _438_
Denari{us} # _85. 289_
Denarium aureũ aut ar-
# genteum fui$$e # _85_
Denari{us} numer{us} appel-
# lat{us} Be$alterum # _82_
Dentes, fa$cia quædam
# _101_
Denticuli in corona Do-
# rica # _15_
Denticuli non con$tituen-
# di $ub mutul{<007>s} # _135_
Denticul{us} # _101_
Deorum $tatuæ $udaue-
# runt # _73_
Deorum triplex ratio # _139_
Deorum plura genera # _152_
Depalationes dierũ men-
# $truæ # _392_
De$ignatio # _29. 78. 178_
De$ignatio linear{is} # _6_
De$pectatio cœnaculi # _62_
De$pumare cote # _278_
Destinæ # _216_
Deunx # _117. 263_
Dextera cœli pars # _376_
Dextans # _117. 263_
Diachy$ma # _180_
Diagonios linea # _179. 354_
Diagonios $tructura # _25_
Diagonal{is} linea # _354_
Diagramma # _183. 184_
Diagramma Aristoxeni
# _181. 187_
Diagrammata Vitruuia-
# na de$ideram{us} # _182_
[497]
Diaglyphicum op{us} # _274_
Diameter, $iue Diame-
# tros # _429_
Dianæ Ephe$inæ templum
# ei{us}\’{que} $imulacrum # _73_
Diapa$on, Diapente, &
# Diate$$aron # _5. 188_
Diapa$on # _11. 188_
Diapente # _11. 188_
Diastema # _11. 183_
Dia$tematica vox # _183_
Diastemata interualla # _183_
Dia$tylon ditriglyphon
# _143_
Dia$tylos ædes ei{us}\’{que} com-
# po$itio # _87. 90_
Diastylum op{us} # _90. 145_
Diate$$aron # _11. 182. 188_
Diathyra # _245_
Diathyra, nob{is} prothyra
# _245_
Diatonos $iue diatoros la-
# p{is} # _63_
Diaton{us} # _181_
Diatonon # _83. 86_
Diaulos # _210_
Dia<052>omata # _194_
Dich{as} # _47_
Dichalc{us} # _83_
Dictyotheton # _56_
Didoron # _45. 47. 48_
Dierum ratio # _376_
Die$is # _175. 180. 181_
Die<052>eugmenon # _185. 186_
Digit{us} men$ura # _205. 263_
Digiti pectinatim ample-
# xi # _25_
D{ij} al{ij} intra vrbem, al{ij}
# extra collocati # _36_
D{ij} delicati # _140_
D{ij}s delicat{is} ædes Corin-
# thiæ $tructuræ dedi-
# catæ # _140_
D{ij} fortes qui # _140_
D{ij}s fortib{us} Doricæ $tru-
# cturæ ædes dicatæ # _140_
D{ij}s infer{is} in effo$$a ter-
# ra $acrificandum # _151_
D{ij} in $cenam ex $ublimi
# veniebant # _194_
D{ij} med{ij} qui # _140_
D{ij}s med{ij}s dicatæ ædes
# Ionicæ $tructuræ # _140_
D{ij}s $uper{is} terrestr<007>b{us}
# & infer{is} vbi $acrifi-
# cabatur # _151_
Dinocrates # _37. 39_
Dioptra # _343_
Dio$curi # _137_
Dipla$ion # _79. 83_
Diplinthi{us} paries # _64_
Dipondi{us} libral{is} # _83_
Dipteros ædes # _60. 80. 85._
# _92_
Directio # _2. 25. 29_
Di$c{us} # _279_
Di$diapa$on # _188_
Di$pan$a ædes # _90_
Di$pluuiata t@cta # _227_
Di$po$ition{is} $pecies # _12_
Di$po$itio # _12. 61. 87_
Di$po$itio Architect. quid
# _12_
Di$$onantes loci qui # _195_
Distributio Archit. # _13_
Diuiti{as} & officinæ ve-
# tustatem, artifici auto-
# ritatem præbere # _77_
Dodrans # _84. 261. 263_
Dolabra # _265_
Dolo # _417_
Dolia fictilia # _187_
Dom{us} fœneratorum &
# publicanorum quales
# _14_
Dom{us} vrbana qual{is} # _13_
Donicum pro donec # _120._
# _216_
Dor{us} à quo Dores # _128_
Doricæ columnæ _XX._. an-
# gulos habent: vel _XX._
# $trigib{us} excauantur
# _147_
Dorici gener{is} partes # _99._
# _131_
Doron # _45. 47_
Dora # _48_
Drachma # _79. 84. 289_
Druidæ Gall{is} # _304_
Duapondo # _434_
Dupondium # _208. 263_
Ductari{us} fun{is} # _407_
Duct{us} aquarum # _344_
Dyr{is} mons # _314_
E
Echea # _186. 188_
Echetica # _9_
Echin{us} # _108. 162_
Ecphoræ venustæ # _113_
Ecphoræ mutulorum # _226_
Ecrythm{us} # _11_
Effect{us} # _127. 161_
Effect{us} operum # _88_
Elegans $tructura # _90_
Elementa quatuor # _20_
Elæodeu$ium # _211_
Elæothe$ium # _211_
Ellychnium # _310_
Embater # _12. 434._
Embates # _12. 14. 434_
Emboli ma$culi # _424_
Embrion # _70_
Emplastrum # _23. 286_
Emplecton # _58. 62_
Emporia # _215_
Empyreum cœlum Dei
# opt. max. $edes & bea-
# torum # _383_
Encarp{us} # _129_
Encarpiæ # _129_
[498]
Endigo Venet. # _292_
Engibata # _425_
Engonaton # _395_
Encyclopædia # _220_
Encaustice # _135_
Encyclios di$cipl. # _4. 219._
# _220_
Enta$is $iue adiectio # _88_
Ephebeum # _209. 210_
Ephe$inæ Dianæ templũ
# trabib{us} cedrin{is} te-
# ctum # _73_
Epibatæ # _64_
Epidromos # _417_
Epigonat{is} # _81_
Epigrãmata Græca iuxta
# Clytorium font\~e, alios\’{que}
# inci$a # _321. 322_
Epigrammata eadem La-
# t<007>nè reddita # _338. 339_
Epirhedium # _141_
Ep<007>$cenos # _194_
Epi$cenium # _179. 282_
Epistomia # _348. 427_
Epi$tylium # _3. 59. 110_
Epi$tylium $iue trabs # _104_
Epistylium Corinth. # _105_
Epi$tyliũ compo$itum # _108_
Epistylia Mediana # _86_
Epi$tyliorum ratio # _112_
Ep<007>$tyliorum triplex ra-
# tio # _146_
Epistyl<007>um Doricum # _13._
# _15. 98_
Epi$tyl<007>ũ Ionicũ # _13 15. 100_
Epistylium Tu$canũ # _104_
Epitogium # _141_
Epitonium # _427_
Epitox{is} # _430_
Epi<052>yg{is} # _433_
Equ{us} $cutulat{us} # _262_
Equ{us} pomulat{us} vulgo
# _262_
Equilia # _240. 241_
Equiculinæ aquæ efficiũt
# turgida guttura # _321_
Eretria creta # _301_
Ergata # _407_
Eri$mæ # _252_
Eri$mata # _402_
Erogatori{us} modul{us} # _248_
Errhythm{us} # _11_
Erythrodan{us} # _301_
Eruca $iue Aerugo # _296_
E$culinum forum # _171_
E$cul{us} arbor # _67. 259_
E$culini axes non commi-
# $cendi quern{is} # _259_
Estagia # _133_
Euangel{us} # _413_
Euanid{us} paries # _57_
Euanidæ arbores # _74_
Euerganeæ trabes # _162_
Eur{us} vnde dict. # _30_
Euripi # _281_
ad Euriped{is} $epulcrum
# duo riui # _336_
Eurhythm{us} # _11_
Eurhythmia quid # _12. 227_
Eu$tylos ædes # _87. 90_
Euthygramm{us}, pro re-
# gula # _7_
Exactio commen${us} # _78_
Exæquare & Exæqua-
# tio # _214. 160_
Exaggerare # _423_
Exclarare # _13_
Examen # _416_
Exampe{us} fons # _330_
Excernere # _51. 283_
Exgrumare # _43_
Exhedra # _230_
Exigere aliquid ad regu
# lam & libellam # _259_
Exi$ona # _193_
Expertio aquarum # _341_
Expre{$s}iones vitæ & mo-
# rum # _152_
Exprimere aquam # _349_
F
Fabri qui primi # _41_
Fabri ærar{ij} # _41. 55_
Fabrica quid $it # _2_
Fabricatio progre$$a # _41_
Fag{us} arbor # _68. 260_
Falern{us} ager # _331_
Falernum vinum # _331_
Familiarica cella # _245_
Fana Ven. Vulc. Mart. # _36_
Fanestr{is} vrbs hodie Fa-
# num # _73. 172_
Farn{us} arbor # _259. 261_
Farraria extra villam fa
# cienda # _241_
Fa$cia # _113_
Fastigium triangulũ # _122_
Fa$tigium circulatum # _123_
Fa$tigiorum duplex di$po-
# $itio # _170_
Fastigia facere # _40_
fauces angiportorum # _29_
faui in pauiment{is} # _262_
faui $exanguli # _262_
fauni templum # _86_
fauon{ij} ort{us} # _70_
febr{is} fanum # _36_
femen # _142_
femora quid Vitru. # _98. 142_
femur # _142_
fenestræ in angul{is} ædi-
# ficiorum non toleran-
# dæ # _136_
fene$trata pectora optan-
# tur hom. # _77_
ferramentum # _265. 287_
ferrum candens lienem
# curat # _22_
ferrũ ne rubigo vitiet # _272_
festones Itall. # _129_
fex vini cocta atramen-
# tum dat # _292_
[499]
Fibula # _24. 405_
Fibulatio # _407_
Fibulata colligatio # _24_
infibulatio adole$centum
# _405_
Fictilib{us} $apor{is} integri-
# t{as} manet # _346_
Figlinum op{us} # _207_
F<007>lectum # _261_
Filex & Filix # _261_
Finitio ædificiorum # _41_
Firmit{as} quando # _16_
Fistuca # _115. 407_
Fistucare # _407_
Fi$tucatio # _141. 260_
Fistucatum $olum # _278_
Fi$tulæ aquarum # _349_
Fistulæ aquam recipien-
# tes # _231_
Fistulæ quot pedum fun-
# dendæ # _349_
Fi$tulæ centenariæ # _345_
Fistul{is} plumbe{is} aqua fit
# in$alubr{is} # _346_
Fistulo$a interuenia # _346_
Flatura æris # _55_
Flores vmbellati # _275_
Fluuiata abies # _71_
Flumina amara # _296_
Fœminæ $edebant, non ac-
# cumbebant # _233_
Fœneratorum ædes # _239. 16_
Fœnilia fiant extra vil-
# lam # _240. 241_
Foliatura # _69_
Folles fabrorum # _403_
Fontes amari vnde # _330_
Fons Anxur # _334_
Fons vocem canoram effi-
# ciens # _341_
Fons Neptuni{us} # _335_
Fons Bleei{us} # _362_
Fontes amari # _330_
Fontes calidi vnde # _317_
Fontes calidi aqua $apore
# $uaui & bono # _317_
Fontes copio$i, $ed vitio$i
# vbi metalla # _222_
Fontes feruentes # _51. 318_
Fontes frigidi vnde $apo-
# re vitientur # _317_
Fontes $ulphuro$i, alumi-
# no$i & bitumino$i ad
# quid pro$int # _318_
Fons Exampe{us} # _330_
Fons Hierapol{<007>s} # _330_
Fons Lice$i{us} # _336_
Fons Lyncest{is} # _336_
Fons Lyc{us} # _325_
Fons Salmac{is} # _64_
Fons circa Tempe, æs &
# ferrum erodens # _335_
Foraminum magnitudo in
# capitul{is} balistæ, ex põ-
# dere lapid{is} $umi debet.
# In catapult{is} ex nona
# $agittæ parte # _433_
Forago # _403_
Forcipes # _405_
Forfices # _405_
Formam et formare quid
# _14_
Formatum # _66_
Formacei parietes # _66_
Fornax # _64_
Fornacula pro atramento
# faciendo # _292_
Fornacator # _205_
Fornix # _121. 268_
Fornices vitio$i # _121_
Fornicari # _71. 250_
Fortunæ tres # _60_
Fortunæ templum # _112. 124_
Forum Cæ$ar{is} # _90_
Forum Boarium # _90. 171_
Fortuna equestr{is} # _91_
Forum # _169. 171_
Forum gladiatorium # _400_
Forum oblõgum Itali ha-
# bent # _169_
Fores # _153_
Fores valuatæ # _153_
Forum triplex # _171_
Forum magnum & la-
# tum # _171_
Forum pi$carium # _171_
Forum cupedin{is} # _171_
Forum $uarium # _171_
Forum olitorium # _171_
Forum $uburanum # _171_
Fraces # _263_
Fraxin{us} arbor # _68_
Freggia quid vulgò # _15_
Fo$$am ducere, facere # _19_
Frictola # _53_
Frigida aqua nitro$a, et ad
# quid pro$it # _318_
Frigida lauatio # _209_
Frigidarium ahenum # _206_
Frig{us} torporem inducit
# _224_
Frons tran$uer$ari{us} # _434_
Frontes vinctæ # _57_
Frontat{us} lap{is} # _63_
fructuaria pars villæ # _240_
Fuligo # _292_
Fuligo luminum corrum-
# pit # _277_
Fulminum figuræ # _147_
Fulmina $calpuntur # _139_
Fulmenta # _170_
Fulcturæ # _248. 402_
Fundamentum # _115_
Fundamenta fodere # _115._
# _214_
Fundamenta implere # _115_
fundationes # _110. 174_
fundulæ ambulatiles # _425_
fundula # _31_
funes bali$tarum è capillo
# muliebri fieri # _477. 432_
funes antar{ij} # _407_
[500]
funes ductar{ij} # _407_
furca, furcilla # _40. 426_
fu$i $extantales # _412_
fusterna # _67. 71_
G
Gagates # _329_
Galieni Imperator{is} porti-
# c{us} # _200_
Garan$a # _301_
Geetum # _329_
Gelicidia # _55_
Gemelli modioli # _426_
Gemma Turcica # _295_
Gentes e{as} habere acutio-
# rem vocem, quæ bre-
# uiorem habent poli ele-
# uationem # _224_
Genethliaci et genethlia-
# logi # _392_
Genethliologia # _392_
Genitura vel Gene$is # _392_
Genicul{us} # _345. 349_
Geographia # _314_
Geometriaimbut{us} $it ar-
# chitest{us} # _2_
Geru$ia # _59_
Germanorum comæ flauæ
# $unt # _224_
Gestatoriæ $calæ # _402_
Ghirlandæ Ital. # _129_
Gilu{us} color # _286_
Gingiber # _333_
Glandulæ # _324_
Glarea # _309. 63_
Glareo$i lapides # _55_
Glastum # _302_
Glutinum # _293_
Gnoma # _31_
Gnomon # _369. 356. 31_
Gnomonice, pars e$t Ar-
# chitecturæ # _16. 369_
Gradilli # _118_
Grad{us} astronom. # _394_
Gradib{us} interiectæ re-
# fractiones # _110_
Grad{us} adferre maiesta-
# tem templ{is} # _91_
Grad{us} duos peripteron
# ædem Tu$canam habe-
# re # _164_
Grad{us} impares in tem-
# pl{is} # _118_
Grad{us} quot continui col-
# locandi # _118_
Grad{us} $pectaculorum # _191_
Graduũ cra{$s}itudo # _111. 116_
Graduum refractio # _110_
Graduũ retractio # _111. 118_
Grad{us} $calarum ge$tato-
# riarum dici $candul{as}
# _402_
Gramme & Grammicæ
# deformationes # _77_
Granaria # _20. 241_
Granum # _289_
Graph{is} # _6_
Graphicotera delectatio
# _149. 150_
Graphidos $cientia line{is}
# per$icitur # _7_
Grauit{as} $oni vnde # _183_
Gri$e{us} Gall. # _333_
Grote$cæ picturæ gen{us}
# _260_
Grum{us} # _43. 54. 323_
Grumo${us} lap{is}, qui $pro-
# ni{us} dicitur # _60_
Grundæ Ital. # _65_
Gr{us}, machina # _436. 438_
Guadum # _302_
Gubernaculum # _419_
Gubernaculi partes # ibid.
Gula recta # _123_
Gula inuer$a # _118_
Guttarũ duo genera # _128._
# _142_
Guttarum coronæ & epi-
# $tyl{ij} deformatio # _143_
Gutt{as} mutul{is} $ubiecit
# Balth. Senen$is # _128_
Gymna$ium # _218_
Gymno$ophistæ # _304_
Gynæconit{is} # _246_
Gynæcium # _245. 246_
Gynæciar{ij} # _246_
Gyp$um # _10. 271_
Gyroilli # _31_
H
Habitationib{us} & vic{is}
# quomodo ventorum v{is}
# molesta excludatur # _29_
Hære$is Pythag. # _167_
Hal<007>t{us} terræ qual. # _313_
Hamatæ tegulæ # _43. 277_
Hammanientes populi # _66_
Harmonia mu$ica # _181_
Harmonica modul. # ibid.
Harmonia in a$pectib{us}
# planetarum # _11. 373_
Harpaginetuli # _281_
Hau$toria cochlea # _423_
Hau$toriæ rotæ variæ # _216_
Hau$tra # _4@0_
Hædera prodit aqu{as} # _307._
# _309_
Helepol{is} # _14. 443. 446_
Helices # _131_
Hemicycl{us} # _170. 171_
Hemicycla $edes # _272_
Hemicyclum tribun. # _270_
Hemicyclium excauatum
# _395_
Hemina men$ura # _242_
Hemicylindri figura # _364_
Hemi$phærium # _207. 268._
# _395. 398_
Hemi$phær{ij} figura # _268_
Hemitonium mai{us} &
[501]
# min{us} # _181_
Hemicylindr{is} inuenta
# $unt media proportio-
# nalia # _364_
Hemionit{is} # _21_
Hemitriglyph{us} # _139_
Herba ro<052><052>a Rom. # _302_
Herpachantha # _129_
Heterorythm{us} # _11_
Hexachordos # _426_
Hexagon{us} # _11_
Hexagoni{us} a$pect{us} pla-
# netarum, $iue $extil{is}
# _378_
Hexaphori # _418_
Hexedra # _210. 236_
Hexa$tylos ædes # _88. 92_
Hierapoli aquæ calidæ # _330_
Hierapol{is} fontem habet,
# cui{us} aqua in tophum
# duratur # _330_
Himera flum. # _325_
Hippodrom{us} Ba{$s}iani # _196._
# _176. 7_
Hippopotam{us} # _316_
Hi$tori{as} teneat Archite-
# ct{us} # _3_
Historiæ aliquot pulcher-
# rimæ # _3. 37. 60. 61. 76._
# _218. 283. 284. 352. 355. 357._
# _436. 443. 444. 445_
Hirundin{is} cauda # _431_
Homin{is} in$ti{$s}ima dimen
# $io # _81. 82_
Homin{is} iusta $tatura # _81_
Homin{is} magnitudo # _81_
Homin{is} latitudo # _81. 82_
Homines fenestrata pe-
# ctora habui$$e oportere
# _77_
Homeroma$tix Zoil{us} # _254_
Homogenea # _344_
Homotona # _4. 9. 436_
Honor{is} & virtut{is} ædes
# à C. Mutio # _257_
Honor{is} templũ nemo in-
# grediebatur, ni$i pri{us}
# per Virtut{is} templum
# tran$iui$$et # _257_
Hora publicè lauandi # _203_
Horam Aegypt{ij} quomo-
# do $ignificabant # _316_
Hori<052>on # _221. 223_
Horologiorum quædam ge
# nera # _395_
Horologia anaporica quæ
# _396_
Horologia hyberna # ibid.
Horo$copa # _394_
Horrea vbi fabricanda
# $int # _240. 241_
Ho$pitalia theatrorum vbi
# _191. 193_
Humiliter releuatum # _155_
Hyacinth{us} # _301_
Hyalostrotum op{us} # _157. 159_
Hybern{us} oriens # _13_
Hybernum tricliniũ # _277_
Hybernaculorum lumina
# _13. 227_
Hybernacula Græcorum
# _277_
Hydrargyrum # _289_
Hydraulæ # _421_
Hydraulicæ machinæ # _4._
# _421. 425_
Hydraulic{as} prim{us} in-
# $tituit Cte$ibi{us} # _425_
Hydria Aegyptiorum $a-
# cerdotum # _304_
Hypan{is} flu. # _330_
Hypæthra # _12. 14_
Hypæthros ædes # _60. 85_
Hypæthros deca$tylos # _80_
Hypæthrum templum Io-
# u{is} # _87_
Hypæthra loca # _14. 198_
Hypæthria ante ve$tibula
# templorum # _14_
Hypate, hypate me$on, hy-
# pate hypaton # _182. 185_
Hyperbolæon # _186_
Hyperthyrum # _119. 154_
Hyperthyrides # _158_
Hypæthros endeca$tylos # _86_
Hypocau$is # _205_
Hypocaustum # _205_
Hypocolo{$s}icotera # _121_
Hypogea # _250_
hypogeæ ambulationes # _202_
Hypomochlion # _416_
Hypothyrum # _152. 154_
Hypotrachelium # _92. 123._
# _141_
Hyrundinum caudæ # _62_
Hy$ginum # _301_
Hωra & hωrei fruct{us}
# _20_
I
Ianthin{us} # _285_
Ianua cum dignitate # _245_
Ichneumon # _315_
Ichnographia # _12. 13 120_
Icunculæ # _425_
Iecinora an<007>malium illæ-
# $a $alubritatem loci ar-
# guere # _21_
Id<007>otarum con$ilia quan-
# do\’{que} admittenda # _249_
Ieiunit{as} humor{is} # _52_
Ignis Chaldæorum De{us}
# _306_
Imagunculæ # _10. 425_
Imbrices tegulæ # _62_
Imbrices # _43. 78_
Imbricata cæmenta # _78_
Immi$$arium # _347_
Impages # _153. 156_
Impeditio # _16. 24. 83_
Impen$a re$pondeat ad di-
[502]
# ctum # _400_
Impicare # _277_
Impluuium # _229_
Impo$tæ Ital. # _250_
Inambulationes # _16_
Inauratio quo $iat # _288_
Incernere # _51_
Incernicul@m # _51_
Inclinatio cœli gentes di-
# $criminat # _223_
In cultro $tare # _422. 429_
Incumbæ # _250_
Indecentiæ vitium # _279_
Indiam fontes habere quo
# rum aqua vt oleum ar-
# det # _325_
Indicium # _360_
Indicum # _273. 293_
# quomodo fiat # ibidem
Indiuidua corpora # _44_
Inducere # _274. 276_
Inductio velorum # _401_
Indum # _294_
Infantium puerorum $ta-
# tura # _81_
Infectiua quæ # _300_
Infer{is} d{ij}s in effo$$a terra
# $acrificari # _151_
Infumibulum # _271_
Infundibulum # _421. 425_
Inflatio aquæ ine$t # _344_
Ingeniculat{us} # _382_
Ingeniculum # _384_
In$ula # _31_
In$ulæ vrbium # _31_
Integrum omne à vet. di-
# ui$um in _XII._ partes
# _117_
Interare$cere # _287_
Intercardinat{is} trabib{us}
# concludere # _441_
Intercolumnium # _80. 88._
# _141. 144_
Interfemineum # _142_
Intergerinus paries # _64_
Interpen$iua # _227. 275_
Interlunium # _379_
Intermen$truũ lunæ # _279_
Interpen$iua # _227_
Inter$calmium # _418_
Inter$ectio # _113_
Inter$ection{is} cau{us} # _113_
Interualla fistucationib{us}
# $olidanda # _115_
Interuallum Lunæ à ter-
# ra # _383_
Inter$eptum # _418_
Inter$tylobatia # _201_
Intertignia # _140. 142_
Intertriglyphium # _141_
Interualla turrium # _24_
Interuenia # _51. 55. 74_
Interuenia fistulo$a # _346_
Intrita # _265_
Intestinũ op{us} # _72. 150. 228_
Inuer$ura # _174. 209_
Inuentio Architect. # _11_
Inue$t{is} # _210_
Inui$a, pro non vi$a # _375_
Ion, vnde Iones # _126_
Ionici gener{is} partes # _104_
Ioppe opp. antiqui{$s}. # _329_
Iou{is} cur${us} # _376_
Iou{is} templum $ub dio
# _86. 87_
Iou{is} Pompe{is}ni colo$${us} # _91_
Ips vermicul{us} # _217_
Ir{is} ei{us}\’{que} cau$æ # _379_
I$at{is} $atiua # _293. 302_
I$odomum # _58. 62_
I$thmia certamen # _353_
Italicum columnare ge-
# n{us}, $iue mixtum # _107_
Itali foro oblongo v$i # _170_
Iudicare quid deceat, in
# re ædificatoria primum
# e$t # _226_
Iugarium forum # _171_
Iugatæ vineæ # _42_
Iugerum # _350_
Iugum militare # _42_
Iugumenta # _42_
Iugumentare # _42_
Iunc{us} tenu{is}, indicium
# $ube$$e aquam # _307. 309_
Iunc{us} odorat{us} $iue ro-
# tund{us} # _332_
Iuniper{us} diuturna # _68_
Iupiter Pompeian{us} # _91_
Ix vermicul{us} # _217_
L
Labrum # _203. 206_
Labidum iter # _218_
Labyrinth{us} # _62_
Laconicum # _203. 206. 292_
Lacotom{us} # _394_
Lac Cyrenaicum # _333_
Lac $yrpicum # _334_
Lacunæ, aquæ collect. # _107_
Lacunaria # _266. 230. 154._
# _140_
Lacunaria cœnationũ # _10_
Lacunaria delumbata # _236_
Lac{us} aquæ feruent{<007>s} # _21_
Lac{us} # _266. 348_
Læua cæli pars # _376_
Lamna, Lamina & La-
# mella # _290. 291_
Lamina cornea, ærea, fer-
# rea # _175. 419_
Lanarum quæ optimæ # _22_
Lapicædinæ, $iue Lapici-
# dinæ # _54. 55_
Lapides iaciuntur balist{is}
# _431_
Lapidum origo # _54. 55_
Lapill{us} in lacum mi$${us}
# circulos facit # _180_
Lap{is} grumo${us} # _55_
Lap{is} centenari{us} # _287_
[503]
Lap{is} dur{us}, moll{is} # _58_
Lap{is} frontat{us} # _63_
Lap{is} Thraci{us} # _329_
Lap{is} inexpugnabil{is} vn-
# d{is} # _52_
Lap{is} rud{is} # _25_
Lap{is} $proni{us} # _56. 60_
Lap{is} ad calcem quandiu
# coquend{us} _51._ & ad gy
# p$um # ibid.
Lapides quando eximen-
# di, & in$erendi tecto
# _57_
Laquearia # _135. 140_
Laquearia ver$atilia ibi-
# dem
Laqueatæ cœnationes # _140_
Larix carie, aut tinea non
# nocetur # _57_
Larix non ardet, nec car-
# bonem reddit # _57. 69. 73_
Larignea materies # _69_
Larmer{ij} Gall. # _65_
La$er quid # _334_
La$erat{us} pull{us} # _333_
La$erpitium # _333_
Latastri lapidei # _43_
Lata$tr{is} tecta tegi # _43_
Laterum tria fiunt gene-
# ra # _45. 47_
Lateres ad solem $iccari
# _47_
Lateres quo pacto fiant # _45_
Lateres cocti, crudi # _24_
Lateres natantes # _46. 48_
Lateres quando ducendi
# _45. 47_
Lateres te$tacei # _26_
Lateraria # _440. 441_
Laterculi be$$ales # _298_
Laterna Gall. # _164. 282_
Latina porta # _322_
Latomi # _56_
Latomiæ # _56_
Latrinæ priuatæ # _272_
Lauandi publ<007>cè hora # _203_
Lauatio calda, frigida # _210_
Laxatio & Laxamentum
# _61. 88_
La<052>uli lap{is} # _294_
La<052>urion # _294_
Lectionem ad picturã re-
# ferri # _7_
Lecti accubitor{ij} # _230_
Lecti cubiculares # _230_
Lecti decubitor{ij} # _231_
Lecti ex $olido argento
# _230_
Lecti triclinares # _230_
Lectorum in cœn{is} v${us}
# _230_
Lecyth{us} # _211_
Lemnia $igillata # _285. 286_
Lemnia lota triplex # _286_
Leones, vel leonina capita
# pro $iphuncul{is} # _348_
Leonina capita in $im{is}
# $culpenda # _114. 116_
Leonũora chalcãtho a$per-
# guntur # _178_
Leuata Gall. # _215_
Leucophæ{us} color # _334_
Leucophorum # _319_
Leuor & Leuit{as} # _46_
Lex architectonica Ephe$i
# lata # _400_
Liber quid # _44_
Libra # _273. 289. 416_
Libra aquaria # _343_
Libella # _7. 31. 273_
Librare fontes, & aquam
# _323. 343_
Libratio aquarum # _342_
Librata collocatio # _342_
Libramentum # _7. 30. 103._
# _153_
Librari{us} lap{is} # _351_
Librariũ cæmentum # _346_
Lichanos, lichanos hypa-
# paton, lichanos me$on
# _185. 189_
Lich{as} # _47_
Lice$i{us} fons # _336_
Licium # _238_
Lieno$orum & Lien{is} cu-
# ra # _21_
Lieno$a # _21_
Lieno$i qui $iant # _21_
Ligula # _243_
Lignatio nece$$aria # _198_
Lignea ceruix # _426_
Lignum # _162_
Limen, pro $uperliminari
# _244_
Limitatio # _445_
Limones # _327_
Linearum multiplex ra-
# tio # _7_
Linea diagonia # _31_
Linear{is} deformatio # _6_
Lineæ tetrantes # _129_
Lineæ rectæ ad regulam
# expenduntur # _7_
Linea, pro funiculo # _180._
# _244. 398_
Lineationem ad Archi-
# tectum pertinere # _2_
Lingua ceruina # _21_
Lingula # _397_
Lingulati tubuli # _345_
Lipar{is} flum. # _318_
Literatura mu$ica # _181_
Lithocolla # _293_
Lithostrotum op{us} # _157_
Loca vocem impe\’aientia
# quadrifaria # _195_
Locator qu{is} # _10_
Locare ad inducendos co-
# lores # _290_
Loc{us} conge$titi{us}, $eu pa-
# lustr{is} # _110_
Loci vocem impedientes
[504]
# quadripartiti # _195_
Loci $alubrit{as} vnde con-
# iectanda # _17_
Loci & aër{is} habenda ra-
# tio # _17_
Loci probatio, $i $it $alu-
# br{<007>s} nec ne # _17_
Locorum electio # _36_
Locorum naturam muta-
# re aqu{as} # _316. 317_
Loculamentum # _316. 428_
Loc{us} clad{is} Rom. ad Tra-
# $imenum lacum # _423_
Logeum # _195. 196_
Lora $ubiugia # _419_
Lorica # _65. 262_
loricula # _262_
loricare parietes # _262_
lo<052>angiæ # _66_
lucerna concinnata locum
# habere aquam probat
# _308_
lucida ædificia quomodo
# _241_
lucifer, qui & Ve$peru-
# go dicitur # _371_
luc{us} Veiou{is} # _164_
lumen hypothyri # _152_
lumen ostiorum # _155_
lumen qua parte $umen-
# dum $it # _241_
lunæ cur${us} # _376. 377_
lunæ ort{us} # _379_
lunæ genitura # ibid.
lunæ à terra interuallum
# _383_
lunam à $ole mutuari lu-
# men # _379_
lunæ variant{is} nomina
# _379_
lunam $ilere $iue in coitu
# e$$e # _379_
lunulatæ cameræ # _269_
lu$trum # _291_
lutea herba # _302_
luxamentum # _88_
lychnos # _310_
lychnuchi # _310_
lydi{us} lap{is} # _360_
lyncest{is} fons # _338_
lyc{us} fons # _325_
ly$is # _118. 193. 250_
M
Macellum coruorum # _8_
Macerare ligna amurca
# _271_
Maceratio calc{is} quomo-
# do # _265_
Maceriæ # _66_
Machinatio Archit. # _16. 17_
Machinatio vnde # _400_
Machina quid # _401_
Machinarũ genera # <007>bid.
Machinarum & organo-
# rum di$crimen # _401_
Machina artemo # _410. 417_
Machina a$c\~edens # _436. 438_
Machina Capra # _405_
Machina Cte$ibica # _424_
Machina, gr{us} dicta # _437_
Machinæ quinque pro con
# ficiendo oleo # _242_
Machinæ hydraulic. # _425_
Machinæ oppugnatoriæ
# _437_
Machinæ propugnatoriæ
# $iue repugnatoriæ # _437_
Machina $can$oria # _401_
Machina $pirital{is} # _401_
Machina tractoria # ibid.
Macrit{as} # _49_
Madai$$a Ital. # _270_
Magdalia # _235_
Magi qui # _304_
Magnæ $tatuæ # _64_
Magne$ia vrbs # _86_
Magnificentia astrorum
# _40_
Magudar{is} # _334_
Ma<007>orica, Minorica # _341_
Mal{us} # _326. 417_
Mali partes # _417_
Malleoli # _81. 447_
Malluuium # _399_
Malta, olim Melita # _331._
# _206_
Mamert{ij} # _329_
Manac{us} circul{us} # _394_
Manubria epistom. # _427_
Manubiæ L. Mumm{ij} # _187_
Manucla # _430_
Manupretium # _360_
Mapalia $cirp{is} tecta # _43_
Margarit{as} accto di$$olui
# _337_
Mare mortuum # _327_
Mare $uperum, inferum
# _75_
Mariana cella # _86_
Marmor excretum # _267_
Marmor # Proconne$ium
# _59_
Marmor quo poliatur # _275_
Marmora clau{is} ferre{is}
# maculari # _269_
Marmorea crusta # _413_
Marmoratum op{us} # _235_
Marmorei par<007>etes # _65_
Mart{is} cur${us} # _377_
Mart{is} interuallum à ter-
# ra # _383_
Martia aqua # _322_
Marti ædes extra vrbem
# con$truenda # _36_
Ma$$a aurea & argentea
# Archimed{is} # _358_
Ma{$s}ilia # _48_
Ma$petos # _334_
Masti # _348_
Mataxa, & Metaxa # _270_
[505]
Materies, & materia # _24._
_36. 38. 40. 162_
Materies quando cæden-
# da # _66. 70_
Materiatura # _134_
Mathematici # _392_
Mattæ # _270_
Mauros mapalia $cirp{is}
# tegere # _43_
Mauru${ij} qui Mauri # _314_
Mau$oleum # _63. 258_
Mau$olei frontes à qua-
# tuor $culptorib{us} cæla-
# tæ # _258_
Mau$olei men$ura # _258_
Maximæ $tatuæ # _64_
Ma<052>aca # _328_
Mediana acroteria # _86_
Mediana qua altit. # _113_
Mediana $olida # _114_
Medianæ columnæ # _86_
Mediana vox # _222_
Medianum tetrachordum
# _181_
Megalographia # _277_
Melampodium # _338_
Melangola Rom. # _326_
Mel{as} flum. # _334_
Melinum # _273. 284_
Melita # _331_
Mello flum. # _315_
Membratura hominum
# probatio $alubritat{is} fon
# tium # _341_
Mendicum velum # _417_
Meniana # _65. 171_
Men$æ # _232. 247. 350_
Men$æ mapp{is} non $terne-
# bantur # _235_
Men${as} toties mutari, quo-
# ties fercula # _232_
Men$is Lunar{is} # _377_
Men$is vertens # _397_
Men$urarũ nomina # _33. 242_
Men$truæ dierum breui-
# tates & depalationes
# _392_
Merces # _360_
Mercur{ij} interuallum à
# terra # _383_
Mercur{ij} cur${us} # _377_
Meridianum balne{is} con-
# $titutum # _202_
Merones # _216_
Merulana # _258_
Merulæ # _425_
Me$olabium # _365_
Me$olab{ij} figura # _368_
Me$aulæ # _245_
Me$on # _186_
Me$a # _124. 185. 188_
Meta # _42. 43_
Meta inuer$a # _43_
Metacarpium # _81_
Metalla non $unt $ine $a-
# pore # _324_
Meta molæ # _421_
Meta $olida & caua # _399_
Metarum & obeli$ci de-
# formatio # _178_
Metaxar{ij} # _270_
Metopæ # _98. 133_
Metopæ aut puræ, aut $cal
# ptæ # _98_
Meuaniæ vrbs # _63_
Mid{as} vermicul{us} # _217_
Milliare # _32_
Milo Crotoniates # _352_
Milt{us} quid # _285. 369_
Mina & Mna # _242. 290_
Minerales colores # _284_
Mineruæ templum æreũ
# _172_
Mineruæ templum ad
# Acropolim # _165_
Miniacei cunei # _277. 278_
Miniacea expolitio # _289_
Miniata cerula # _368_
Minium # _287. 288. 290_
Min{ij} color{is} remedium
# _290_
Miniculator # _369_
Minutiaria # _134_
Miracula orb{is} _VII. # 257_
Mixtũ gen{us} colum. # _107_
Mixtum modulation{is} ge
# n{us} # _183_
Modell{us} # _14_
Modigliones Ital. # _65. 107_
Modioli # _424. 425_
Modulationum tria $unt
# genera # _181. 183_
Modul{us} # _14. 140_
Modulum pri{us} ex ligno
# Architect{us} $truat # _14_
Modul{us} acceptori{us} # _348_
Modul{us} æne{us} in ca$tel-
# lo erogatori{us} # _348_
Modulorum differentiæ
# _348_
Mœnia qualia # _23. 25_
Mola # _242_
Molæ aquariæ # _421_
Molæ iumentariæ # _421_
Molæ manuariæ # _421_
Molæ tru$atiles # _421_
Molendini ferrum # _421_
Mom{us} reprehen$or # _77_
Monopteros ædes # _85_
Monotriglyphum # _139. 140_
_141_
Morb{us} quid # _20_
Mortarium # _263. 274. 351_
morte$ia Gall. # _62. 440_
mortifera aqua # _336_
mo$aicum op{us} Gall. # _261_
mulæ vngula tantum con
# $eruatur styg{is} aqua
# _336_
mulieres quæ $anæ # _70_
mulieres ad pariendum
# natæ # _70_
[506]
mumia # _328_
mund{us} vnde # _370_
mundum e$$e animal # _374_
municeps & municipiũ
# _19. 69_
munitiones con$tituere # _19_
muranæ officinæ Vene-
# t{ij}s # _10_
muri Babylonici # _327_
muri oppidorũ $inuo$i # _24_
murex # _282. 298_
mu$arum ædes # _15_
mu$caria # _275_
mu$car{ij} claui # _275_
mu$ica interualla # _283_
mu$ic{as} $yllab{as}, vt re mi
# fa $ol la, qu{is} inuenerit
# _283_
mu$iuari # _262_
mu$iuum op{us} # _262_
mutu$ca # _63_
mutuli # _65. 107. 129. 136_
mutulos $uper triglyphos
# collocauit Bramantes
# _129. 141_
mutulos in fastigiorum
# frontib{us} fieri non de-
# bere # _137_
myla # _81_
myla$a opp. # _63_
myrrha # _333_
mytilene opp. # _27_
N
Nares quid # _276. 277_
Na$centia, æ, pro natiui-
# tate # _389. 392_
Natiuit{as} vulgò # _392_
Nationes meridianæ im-
# becill<007>ores, $ed per$pi-
# catiores # _222. 224_
Nationes Septentrionales
# fortes, $ed con$il{ij} in-
# opes # _222. 224_
Naturam imitantur arti-
# fices # _131_
Natural{is} decor # _13_
Naualia # _213. 215_
Naues rostratæ # _442_
Naufragium Aristippi
# _218_
Nauium proræ minio aut
# rubrica pictæ # _286. 369_
Nebulæ vnde $int # _313_
Nemea certam. # _353_
Neptuni{us} fons # _335_
Nerui ad funes torq. # _4_
Neruici $iue Neurici cu-
# ra # _318. 324_
Nete die<052>eugmenon, hy-
# perboleon, parame$e &
# $ynnemmenon # _182_
Neuro$pasta # _425_
Nitri flos # _295_
Nitro$æ aquæ v${us} # _318_
Niuellum & Liuellum
# Gallicè # _273_
Nich{ij} Italicè # _10. 163. 166_
Nili effigies # _9_
Nili quid # _281_
Nil{us} primo, Dyr{is} po$t,
# Nigir demum # _314_
Nil{us}, ei{us}\’{que} caput # _315_
Nod{us}, Nodatio # _67_
Norma emendata # _273_
Norma angulos exigi-
# m{us} # _355. 356_
Nucle{us} # _261_
Numæ libri à tine{is} vin-
# dicati # _73_
Numer{us} perfect{us} # _78_
Nummo $estertio area di-
# uendita # _20_
O
Obol{us} quid # _83. 289_
Obry<052>um aurum # _360_
Ochra # _283. 284_
Octastylos # _80. 88. 92_
Octans # _422_
Octogon{us} # _28. 30_
Octo, Veteres $ic $crip$e-
# runt _IIX. # 35_
Oculi centrum # _112_
Oculi ratio habenda # _94_
Oculorum $en$um $æpe
# falli # _226_
Ocul{is} cæ${ij}s gentes Se-
# ptentrion. e$$e # _221_
Odeum # _197. 199_
Oeci Corinth{ij} $eu Aegy-
# pt{ij} # _230_
Oecos a$arotos # _200. 236_
Oeci conuiuiorum viri-
# lium loc{us} # _237_
Officinæ vetust{as}, pe-
# cunia & gratia fo-
# ren$is Architecto au-
# toritatem conciliant
# _76_
Officinator # _10. 252_
Olea arbor durans # _366_
Olearia cella vbi # _240_
Oleo$a cedrea # _72_
Oleum calce $ubigitur
# _261_
Oleum pro bitu. # _325_
Oleum cedri à carie de-
# fendit # _73_
Olympia, certamen # _353_
Omne $ub picturam ca-
# dens, regulæ & cir-
# cini beneficio fieri
# _226_
Onager vulgò # _431_
Oneri ferundo collocantur
# $imulacra $enum, iuue-
# num, mulierum, $aty-
# rorum # _8_
Opa & Metopa # _133_
[507]
Operum con$ideratio tri-
# partita # _249_
Operum diui$io intra mu-
# ros # _27_
Opistodomos # _85_
Ophiuch{us} # _381. 386_
Oporothecæ # _20_
Opora # _20. 248_
Oporin{us} # _20_
Oppida habere muros $i-
# nuo$os # _24_
Oppida quomodo collocan-
# da # _23. 25_
Oppicare # _277_
Oppilare # _250_
Oppilatio # _250_
Opportunitat{is} ædificia # _16_
Oppo$itio # _378_
Oppugnatoriæ machinæ
# _437_
Optice # _7_
Op{us} acupictum # _15_
Op{us} ad loci naturam tem
# perandum # _225. 226_
Op{us} albarium # _265. 272_
Op{us} amu$$eatum # _261_
Op{us} tetra$tylon diastylon
# _145_
Op{us} hexa$tylon diastylon
# _145_
Op{us} hexa$tylon $ystylon
# monotriglyphon # _144_
Op{us} tetra$tylon $ystylon
# monotriglyphon # _143_
Op{us} anaglyphicum # _274_
Op{us} arenatum # _265_
Op{us} cæmentitium # _249_
Op{us} cerostrotum # _159_
Op{us} coronarium # _283. 360_
Op{us} diastylum # _145_
Op{us} lunulatum # _268_
Op{us} figulinum # _203_
Op{us} hyalo$trotum # _159_
Op{us} intestinũ # _72. 150. 228._
Op{us} lateritium # _249_
Op{us} marmoratum # _265_
Op{us} mu$iuum # _261. 262_
Op{us} mo$aicum Gall. # _261_
Op{us} reticulatum # _61_
Op{us} $igninum # _49. 351_
Op{us} tectorium # _265. 272_
Op{us} topiarium # _195_
Op{us} $y$tylon # _145_
Op{us} xylostrotum # _159_
Orbis # _7._ $pectacula # _257_
Orbiculorum multitudine
# pondera facili{us} tracta
# ri # _411_
Orchaneta # _135_
Orche$tra # _191. 192. 193_
Ordinatio arch. quid # _12_
Ordinaria $tructura # _62_
Organum # _426_
Organa duplicia # _426_
Organa pneumatica # _398_
Orion # _39_
Ori<052>on quid # _221_
Orthographia # _12. 14_
Orthæ # _65_
Ortho$tatæ # _57. 62_
O$$aria vic{us} # _423_
O$tia ædium fac. # _152_
Ostrum # _282. 298_
Ouile quo ponendum # _240._
_# 241_
Ouum aceto macerari # _321_
P
Pæderota # _129_
Pagmentum # _153_
Paleæ laterib{us} immi$cen
# tur # _45. 49_
Palangæ # _419_
Palangar{ij} # _419_
Palatin{us} pons # _124_
Palatio # _260_
Palæ$trarum ratio # _209_
Palearium # _240_
Pali alnei, oleaginei, &
# robu$tei vstulati # _110_
Palma quid # _84_
Palmares $tatuæ # _64_
Palm{as} $criptorib{us} cum
# prim{is} deberi # _352_
Palmopes, $iue palmipes
# _191. 192_
Palmipedale # _442_
Palmare foramen # _444_
Palm{us} # _49. 79. 117_
ad Palmũ decoquere # _263_
Palm{us} duplex # _84_
Palmula # _418_
Palu$tr{is} abundantia # _198_
Pancarpiæ # _129_
Pannellum Gall. # _157_
Pandare # _72. 250_
Pandatio # _260_
Pani$ci caput # _56_
Pan{is} porci # _121_
Pan$is manib{us} & pedi-
# b{us} homo # _78_
Pantheon ære{is} tegul{is} te-
# ctum # _43. 87_
Papillæ # _348_
Parætonium # _284. 286_
Parallelos linea # _196_
Paraly$is cura # _318_
Parame$e # _182_
Paranete, hyperboleon, $y-
# nemmenon # ibid.
Parapegmata # _392_
Pararhythm{us} # _II_
Parast{as} # _85. 153_
Para$tatæ # _153_
Parietum genera quæ $int
# _65_
Parietes cæmentit{ij} # _65_
Parietes cratit{ij} # _66. 275_
Paries euanid{us} # _57_
Parietes formacei # _66_
Paries intergerin{us} # _66. 275_
[508]
Parietes laterit{ij} # _66_
Parietes marmorei # _65_
Paries $idens # _45_
Paries $tereobata # _110_
Parietum tectura quomo-
# do fort{is} & nitida # _273_
Pariles $tatuæ # _64_
Parhypatæ, hypaton, me-
# $on # _182_
Pa$iteles # _14_
Pa$${us} # _32_
Parycæ # _91_
Pastellum # _294_
Pauim\~etorum $pecies # _264_
Pauicula # _261_
Pauim\~eta ex $cutul{is} # _262_
Pauimentorum faui # _262_
Pauim\~eta litho$trota quæ
# _261_
Pauim\~eta pri{us} picta # _261_
Pauimenta $picata # _263_
Pauimenta $ubdialia à
# Græc{is} inuenta # _262_
Pauimentum testaceum
# _276_
Pauimentatæ portic{us} # _240_
Peccatorum puniendorum
# tres cau$$æ # _173_
Pauonacea tegendi gene-
# ra # _44_
Pectinatim connectere, $i-
# ue di$ponere # _26_
Pectinata tecta # _228_
Pectora fene$trata et aper
# ta # _75. 77_
Pedalia arrectaria # _436_
Pede$tala vulgò # _110_
Ped{is} & {as} & pondo di-
# citur men$ura # _117_
Ped{is} diui$io # _117_
Pegmata # _392_
Pelles lanatæ # _425_
Penicillo quæ inducantur
# _276_
Pennuncelli # _31_
Pen$iones # _432_
Pentadoron # _45. 48_
Pentathli # _353_
Pentathlon # ibid.
Penta$pa$tos # _407_
Pentastiche portic{us} # _200_
Percolationes # _347_
Pergami bibliotheca # _257_
Per<007>drom{us} # _175_
Periodon vincere # _352_
Peripteros ædes # _60. 85_
Peri$tylia # _87. 229_
Peristylia Rhodiaca # _230_
Perixyomenos # _211_
Perlibratio aquarnm # _343_
Perones # _216_
Perpendiculum # _251_
Perpendiculi figura # _252_
Perpendiculo altitudines
# exigim{us} # _356_
Peru$in{us} lac{us} # _423_
Pes $e$terti{us} # _263_
Pes, pro A$$e $iue pondo
# _117. 263_
Pes, men$ura # _117_
Pes viril{is} # _205._ $exta al-
# titudin{is} corpor{<007>s} pars
# _129_
Pes vr$in{us} # _129_
Pe$tilens loc{us} # _17_
Petala # _31_
Phænon Saturn{us} # _378_
Phalangæ # _419_
Phalangar{ij} # _418_
Phalanges # _418_
Phalangiæ # _419_
Phellos, ide$t, tympanũ # _396_
Phigæos labra # _425_
Philologia # _253_
Philolog{us} # _220_
Philotechn{us} # _220_
Philo$ophi # _304_
Philo$ophia perfectrix ar-
# chitecti # _3_
Phlia$ion # _326_
Phlomos # _310_
Phrygiones # _15_
Phthi$is morb{us} # _27_
Phthi$ic{is} medetur # _70_
Phthong{us} # _181. 183_
Phthongi Planet{as} refe-
# runt # _183_
Phthongi tantum # _7._ anti-
# qu{is} # _183_
Phylit{is} # _21_
Phy$iologia quæ # _3_
Piationem facere # _252_
Pictores clari # _285_
Picturæ genera # _135. 157_
Pictorum officinæ # _238_
Pictores & Statuar{ij} in-
# $ignes # _76_
Pictores empirici # _226_
Picturarum prominentiæ
# quæ # _226_
Pictura imago ei{us} quod
# vel e$t, vel e$$e pote$t
# _278. 280_
$ub Picturã quicquid ca-
# dit, regulæ & circini
# beneficio fieri # _226_
Pila plumbea # _395_ lapidea
# 60 ferrea # _282_
Pila # _205_
Pila$tri # _93_
Pilæ # _250_
Pila$tratæ vulgò # _172. 251_
Pinacothecæ # _13. 230. 238_
Pinciana porta # _16. 62_
Pinnæ Ve$tinæ # _324_
Pin{us} arbor # _68_
Piper{is} arbores in Cauca$o
# _333_
Piper album # _333_
Piper nigrum # ibid.
Piper longum # ibid.
Piræe{us} # _325_
[509]
Redhibitio # _71_
Rediuiuum rud{us} # _262_
Redundans fistula # _227_
Refectoria # _234_
Refibulatio # _405_
Refractio graduum # _118_
Regula # _273_
Regula ferrea, $al<007>gnea
# _203. 422_
Regula longitudines exi-
# gim{us} # _356_
Regiones cœli # _273_
Regnantes Gall. # _2. 62_
Religion{is} ædificia # _16_
Rel<007>gio $acra d{ij}s al{ij}s
# ædes ali{as} con$ticuit # _165_
Remenata vulg. # _122_
Remi partes # _418_
Remi $ub aqua fracti vi-
# dentur # _226_
Remigum tres differ. # _418_
Replum # _153. 157_
Repugnatoriæ res con$ilia
# requirunt # _445_
Re$ina # _69. 74_
Re$onantes loci # _195_
Re$pon${us} linearum # _12_
Re$pon${us} partium # _80_
Reticulatum op{us} # _61_
Reticulata $tructura # _61_
Retinaculum # _409_
Retractio graduum # _118_
Retractio $calarum # _188. 359_
Re$upinatum # _123_
Rheda # _402. 427_
Rhedæ cap$um # _428_
Rhyparographos # _278_
Rhythm{us} # _11_
Retro$piciens sol # _372_
R<007>ui duo ad Euripid{is} $e-
# pulcrum # _336_
Robur, arbor # _67. 266_
Robu$tei pali vstulati # _110_
Romæ la{us} # _223. 224_
Roma $candul{is} tecta an-
# n{is} _CCCCLXX. # 42_
Romana ædificia primo
# vni{us} cõtignation{is} # _64_
Romanos variarum rerũ
# imagines in column{as}
# tran$tuli$$e # _8_
Romuli ca$a # _43_
Ropal{us} # _142_
Ro$tra nauium # _442_
Rotæ haustoriæ # _216_
Rubia tinctorum # _301_
Rubia # _301_
Rubini # _54_
Rubigo ne ferrum lædat
# _269_
Rubrica # _284. 285_
Ruderãdum quomodo # _259_
Rudens, fun{is} # _435_
Rudicula # _242_
Rud{us} duplex # _261_
Rud{us} nouum # _261_
Rud{us} rediuiuum # ibid.
Ru$$ata # _177_
Rustica, pars villæ # _240_
Rutrum # _273_
Ryhtm{us} venarum # _11_
S
Sabuli tria genera # _46_
Sabulo ma$cul{us} # _46. 309_
Sabulo $olut{us} # _309_
Saburra # _350_
Sacconia # _360_
Sacoma # _360_
Sacoma $aburrale # _396_
Sagitta # _447_
Sagittæ longitudo propor-
# tionem dat organo # _445_
Sagittæ mittuntur cata-
# pult{is} & $corpionib{us}
# _431_
Sal # _229_
Salaria porta # _85_
Salæ vulgò # _236_
Salix arbor # _68. 307_
Salix Amerina # _72. 423_
Salix erratica aquã $ub-
# e$$e prodit # _307_
Salignea regula # _422_
Saliens, pro fonte # _317. 148_
Salifod<007>næ aqu{as} vitiant
# _318_
Salinariæ areæ # _329_
Salmac{is} fons # _59. 64_
Salubrit{as} loci vnde con-
# iectanda # _21_
Sal$uginem remittere # _49_
Sambuca # _223. 446_
Sandali lignum # _327_
Sandaracha # _284. 296_
Sandaracha duplex # _297_
Sandyx # _297_
Sangalli, Architecti nob.
# _119_
Sangu{is} dracon{is} # _288_
Sanguin{is} eiectio # _27. 30_
Sanit{as} quid # _21_
Sapin{us} arbor # _71_
Saporum genera _XIII._
# _337_
Sarment{is} atramentum
# fit # _292_
Sarracum # _403_
Saturn{us} phænon dict{us}
# _378_
Saturni cur${us} # _376_
Saturni{us} mons # _164_
Satyri duo onera ferunt # _9_
Saxa quadrata # _26. 150. 149_
Scæa porta Troiæ # _15_
Scæuola vnde # _25_
Scæu{us}, Scæua # _25_
Scagl<007>ola Ital. # _271_
Scalæ cochlides # _356_
Scalæ ge$tatoriæ # _402_
Scalæ Panthei triquetro
# a$cen$u con$tant # _356_
[510]
probationes aquæ # _308_
proclinatio # _214. 249_
procœtion # _246_
procumbere in dentes # _307_
prœti filiæ # _338_
progre$${us} aggerum # _215_
proiecturæ # _65. 91. 136_
proiecturæ $pirarum # _110_
proiectura Cymat{ij} # _112_
proiecturæ ba$ium # _91_
prolectare $en${us} # _167_
prominentiæ picturarum
# quæ # _226_
pronaos # _85. 91_
Prophetæ qui Aegypt{ij}s
# _304_
propla$ma # _14_
procyon # _390_
propla$ma Arche$ilai # _14_
propnigeum # _212_
proportio quid # _78_
proportio in a$pectib{us} pla
# netarum # _11_
proportio be$$al{is} # _205. 276_
Propugnaculi Ichnogra-
# phia # _28_
Propugnatoriæ machinæ
# _437_
Pro$cenium # _191_
Pro$lambanomenos # _182. 223_
Prostylos ædes # _60. 85_
Protecta, $iue proiecta # _65_
Prothyrum # _245_
Prothyridum in ostio affi-
# guratio # _156_
Prothyrides # _156_
Protyp{us} # _14_
Prouindemia # _384_
P$eudi$odomum quid # _58_
_# 62_
P$eudodipteros ædes # _60. 85_
P$eudoperipteros ædes # _161_
P$eudourbana # _240_
P$immithium # _296_
P$ychros # _335_
Pterna # _418_
Pteromata # _85. 88_
Puberes quo anno # _210_
Publicani qui # _348_
Publicanorum dom{us} qua
# les # _16_
Pugillares # _33_
Pulpitum # _191_
Pul$uum differentiæ # _11_
Puluin{us} # _112. 216_
Puluinarium # _216_
Puluinatæ columnæ # _15_
Puluinatum capitulũ # ibi.
Pulu{is} puteolan{us} # _51. 52_
Pumex pompeian{us} # _52_
Pumex Tyburtin{us} # _55_
Punctores Gall. # _238_
Punica cera quomodo fiat
# _190. 191_
Purpura, & ei{us} genera
# _282. 299. 300_
Purpureum apud poët{as}
# quid dicatur # ibid.
Purpuri$${us} # _273. 299_
Purpurei cunei # _281_
Puteolan{us} pulu{is} # _215_
Puteorum effo{$s}iones # _284._
_# 349_
Pute{us} # _349_
Pycnostylos ædes # _87. 90_
Pygmei # _66_
Pyra # _254_
Pyram{is} # _42. 258_
Pyram{is} templi # _30_
Pyrop{us} # _51_
Pythagor{as} cum quid no-
# ui inueni$$et, Mu$is bo-
# uem immolabat # _355_
Pythia certam # _353_
Pythi{us} Architect{us} # _10_
Pyxidatæ commi$$uræ # _350_
Pyxidiculæ nautariæ in-
# uentor # _429_
Q
Quadræ # _118_
Quadrans # _84. 263_
Quadrata de$criptio, de$i-
# gnatio # _139. 708_
Quadrat{us} ager # _354._
Quadrat{us} loc{us} # ibid.
Quadrati area # _354_
Quadrati duplicatio # _355_
Quadrata $axa # _150_
Quadrifluuia # _67. 71_
Quadrifor{is} # _157_
Quadrum # _404_
Quadrupla # _188_
Qual{us} # _43_
Quantit{as} ordinat. # _12_
Quartari{us} # _242_
Querc{us} arbor # _67. 260_
Quinari{us} # _84_
Quincunx # _263_
Quinquertium # _354_
Quinquertiones # ibid.
Quintari{us} # _79_
Quirinal{is} porta # _85_
Quotcalend{is} # _413_
Quot dieb{us} # ibid.
Quotdies # ibid.
Quotmen$ib{us} # ibid.
R
Radi{us} oculi fal${us} # _225_
Radi{us} Sol{is} æstiu{us}, hy-
# bern{us}, æquinoctial{is}
# _393_
Rarit{as} foraminum # _50_
Rates abiegnæ # _69_
Ratiocinatio quid # _2_
Receptaculum # _344_
Recham{us} # _404. 405_
Rechamatores # _238_
Redemptor # _10. 282. 360_
Redhibere # _70_
[511]
$ingiberi # _333_
$iparum # _417_
$iparium # _400_
$iphunculi # _348_
$iri # _240_
$ir{is} # _314_
$is, vermicul{us} # _217_
$ituli congiales # _420_
$maltum # _206_
$mirillum poli\~ed{is} aptum
# marmorib{us} # _275_
$ocordiæ fanum # _37_
$ol mundi ocul{us} # _377_
$ol Lunæ lumen dat # _379_
$ol mundi mens # _377_
$ol retro$piciens # _373_
$ol{is} meat{us} # _2. 377_
$ol{is} cur${us} # _377_
$ol{is} 4. differentiæ # _381_
$ol{is} maxima declinatio
# quæ # _394_
ad $olem & reliquos pla-
# net{as} interuallum # _383_
$ole occidente, adoraturi
# ad austrum $pectabant
# _151_
$olum fistucatum # _277_
$olea # _242_
$ole{as} cœnaturi depone-
# bant # _233_
in $olidum, vel ad $oli-
# dum # _114_
$olium # _360_
$oliar{is} cella # _360_
$ol$titium # _381_
$oluere # _413_
$olutio # _413_
$onit{us} # _181_
$on{us} grau{is}, acut{us} # _183_
$oni grauit{as} vnde # ibid.
$partum hi$panicum # _266_
$patium imum # _425_
$phæræ vndecimæ inuen-
# tores # _283. 284_
Sphæra decima & vnde-
# cima Alfragano igno-
# ta # _284_
ad $phæram octauam &
# nonam interuallum à
# terra # _283_
$phærarũ interuallũ # _284_
$phæroïdes # _344_
$pecies à $pecie # _94_
$pecies loci ædificaturo con
# $ideranda # _225_
$pecies pro oculorum acie
# _202_
$peculum argenteum # _267_
$pecula ædium # _30_
$pecula, qua materia fie-
# bant # _275_
$pectacula orb{is} _VII. # 257_
$pectaculorum loca # _175_
$pec{us} # _284. 310_
$peroni Ital. # _252_
$phinges marmoreæ # _8_
$pica te$tacea # _264_
$pira maxima # _114_
$pira # _110. 141. 118_
$piramentum venti # _160_
$pirital{is} machina # _401_
$pirit{us} # _181_
$plen{is} figura # _22_
$plenetica # _21_
$picat{us} flos # _264_
$plenium # ibidem
$plen{ij} & emplastri diffe.
# _22_
$plenium σκεπαρνΗ{δι}όυ # _2_
$pongia, $iue pumex # _51._
#_272_
$proni{us} lap{is} # _55_
$puti$mata # _277_
$quadra Gall. # _273_
Squameola gyp$i $pecies
# _372_
$quinantum # _332_
$tabula rustica # _238_
$tacte # _333_
$tadiorum tria genera # _212_
$tagnum bitumino$um # _327_
$tadium # _32. 212. 245_
$tadiatæ portic{us} # _245_
$temma # _230_
$ta$icrates # _39_
$talimene # _285_
$tamen # _403_
$tatera # _417_
$tatio # _215_
$tatio decor{is} # _12_
$tatuarum genera & va-
# ria nomina # _64_
$tatuæ magnæ & maxi-
# mæ quib{us} # _64_
$tatuæ palmares # _64_
$tatuæ pariles # ibid.
$tatuæ quæ quib dicantur
# _65_
$tatuar{ij} & pictores in$i-
# gnes # _76_
$tatura homin{is} iu$ta # _81_
$tatumen # _259. 260_
$tatuminare # _259. 261_
$tella differt ab A$tro # _384_
$tellæ $extuplici magnitu
# din{is} differentia # _383_
$tellarum habit{us} quan-
# t{us} # _383_
$tellarum imagines quot
# _383_
$tellarum $ingularum ma
# gnitudinũ ambit{us} # _282_
$tereobata paries # _110_
$tibadium # _274_
$tillicidia deducere # _4. 40_
$tolata $tatua # _3_
$trament{is} tegitur # _41_
$tratageum # _197. 200_
$tria # _94. 124_
$triandi genera # _148_
$triarum cra{$s}itudo # _94_
$triata frons # _124_
[512]
Scalæ in Vaticani horto
# _356_
Scalarum anima Ital. # _356_
Scalarum $capi # _356. 357_
Scalarum gestat. grad{us}
# dici po$$e $cãdul{as} # _402_
Scalarum retraction{<007>s} ra-
# tio # _188. 359_
Scal{as} aut gradib{us}, aut
# accliui con$tare # _356_
Scalaria # _190_
Scalm{us} # _418_
Scamilli # _118. 200_
Scandulæ # _42. 43. 402_
Scan$oria machina # _401_
Scap{us} # _94. 153_
Scap{us} im{us} # _93_
Scap{us} $calarum # _356_
Scapi cardinales # _356_
Scapi trientales # _410_
Scaphia, horolog{ij} gen{us}
# _398_
Scapha & Scaphium # _307_
Scaph{as} quid vocat # _10_
Scena # _191. 163_
Scenæ longitudo # _192_
Scenarum tria $unt gene-
# ra # _194. 195_
Scenici qui # _195_
Scenographia vel Scio-
# graphia # _12. 14_
Schemata à vitruuio pro-
# mi$$a de$iderantur # _29_
Schidiæ # _42_
Schola # _62. 203. 206_
Scolecia # _297_
Scolopendra # _21_
Scolopendria # ibid.
Scorpio # _9. 429. 431_
Scotia # _82. 98. 111. 139_
Scriptorib{us} cum prim{is}
# palm{as} deberi # _352_
Scrofulæ vulgò # _324_
Scrupulum $iue $cripu-
# lum # _289_
Sculptor cæra protypum
# fingit # _14_
Sculptores antiqui graci-
# liorib{us} modul{<007>s} dele-
# ctati # _82_
Scutula # _262. 434_
Scutulæ in pauiment{is}
# _262_
Scutulat{us} equ{us} # _262_
Scyph{us}, $iue trulleum
# _399_
Sectilia # _259_
Securiclæ # _62. 162_
Securiclati cardines # _431_
Sedere quid # _234_
Sedes $pectaculorum # _190_
Sedes $ecretæ iudicum
# _254_
Segmina pati # _168_
Selinu$ia creta # _302_
Semicanalicul{us} # _138_
Semilateres # _46_
Sempies # _117. 263_
Semifastigia # _280_
Semimetopia # _142_
Semiobol{us} # _289_
Semi{$s}{is} # _117_
Sen$um oculi $æpe falli
# _225_
Septem orb{is} $pectacula
# _257_
Septentrionales fortiores,
# $ed imprudentiores e$$e
# _222_
Septuaginta ver$io quæ
# _262_
Septum aquarium # _312_
Septunx # _117. 263_
Sepulcrum Cæciliæ Me-
# tellæ vxor{is} Cra{$s}i # _7_
Serra dentata # _56_
Serra non dentata # _56_
Serra lapides $ecari # _56_
Serratim reuincire # _26_
Serræ dentes # _26_
Se$cuncia # _289_
Se$quialtera # _188_
$e$quialterum # _79_
$e$quicyath{us} # _242_
$e$quipes # _347_
Se$quitertia # _188_
$e$quunx # _263_
$e{$s}imonium # _256. 258_
$e$terti{us} # _22. 83_
$estertium # _22. 83_
$eta inducere # _291_
$erta # _129_
$extans # _117. 263_
$extantales fu$i # _412_
$extari{us} # _242_
$extar{ij} Romani conficien-
# di ratio # _289_
$extula # _289_
$ibylla per$ica # _275_
$icilic{us} # _289_
$idicinum Teanum # _337_
$igilla # _10. 64. 425_
$igma # _275_
$igna Austrina, Aqui-
# lonia # _382_
$igna _XII._ cœle$tia # _380_
$igna # _64_
$ignifer circul{us} # _374_
$igninum op{us} # _49_
$il, _278._ ei{us}\’{que} genera # _284_
$il Atticũ tinctores imi-
# tantur # _284. 296. 301_
$ilacei cunei # _281_
$ilex ordinari{us} # _57_
$ilic{is} genera tria # _51_
$iliqua # _289_
$ilphion # _334_
$imæ # _97. 119_
$ime non ni$i in $umm{is}
# coron{is} ponuntur # _123_
$imulacrum Dianæ Ephe.
# cupre$$eum # _69_
[513]
Tecta deliciata # _228_
Tecta diuer$a # _41_
Tecta $ine tegul{is} # _41_
Tecta di$pluuiata # _227_
Tecta pectinata # _227_
Tecta plumbo tegi # _43_
Tecta tegilata $tr{is} # ibid.
Tecta testudinata # _43. 228_
Tectores # _273_
Tectorium # _203. 206. 317_
Tectorium op{us} # _61. 265_
Tectorum vtilit{as} # _43_
Tectoria ritè facta, quid
# conferant # _267_
Tector{ij}s quando in$erendi
# lapides # _44_
Tectum qu{as} partes ha-
# beat # _134_
Tectum portic{us} theatri
# _192_
Tegulæ, earum\’{que} differen-
# tiæ # _43. 264_
Tegulæ bipedales, $e$qui-
# pedales # _263_
Tegulæ deliciares # _228_
Tegulæ hamatæ # _277_
Tegulæ refo$$æ # _47_
Tegul{is} imbricari # _62_
Tegendorum tectorum va
# r{ij} modi # _43_
Telamones # _247_
Temperatura # _949_
Templa, a$$amenta # _151. 163_
Templum Ae$culap{ij} # _86_
Templum Cæ$ar{is} # _87_
Templum Ephe$inæ Dia-
# næ # _73_
Templum Honori & Vir
# tuti dicatum # _86_
Templum $ubdiale # _86_
Templum Romul<007> & Re-
# mi # _87_
Templum Fauni # _86_
Templum fortunæ # _124. 112_
Templum fortunæ viril{is}
# _166_
Templum Iou{is} $ub dio
# _87. 86_
Templum Iou{is} hypæthrũ
# _86_
Templum Mineruæ # _167_
Templum Tyburti # _91_
Templum Vener{is} genitri
# c{is} # _91_
Templorum $eptuplex ra-
# tio # _83_
Templorum frontes in oc-
# cidentem vergant # _151_
Templa decent grad{us} im
# pares # _118_
Templ{is} grad{us} ma<007>esta-
# tem adferunt # _91_
Templorũ mutationes qua
# tuor # _381_
Templum, pro culmine # _10_
Tenaculæ # _405_
Tenones, qui cardines # _424_
Tenones Gall. # _162_
Tenuit{as} $ubtil{is} # _310_
Teos, in$ula # _92_
Tepidaria # _202_
Terebratio # _426_
Terræ circuitio quanta ex
# Erato$thene # _29. 32_
Terra albida, nigra # _46_
Terra creta # _46_
Terræ genera # _52_
Terra ducend{is} laterib{us}
# apta # _46_
pro Terrarum qualitate
# aqu{as} etiam deprehen-
# di # _306. 309_
Terebra # _436_
Teredo # _214. 217_
Term{is} vermic. # _217_
Terra $igillata # _286_
Terra virid{is} # _286_
Terræ varia men$ura # _22_
Terrestrib{us} d{ij}s $acrificia
# fiebant in terra # _151_
Tertiarium # _163_
Te$$era # _168. 262_
Te$ta, pro laterib{us} coct{is}
# _57. 61_
Testa ad $tructuram com-
# moda # _60_
Testæ # _47. 203_
Testæ vitriatæ # _47_
Te$tacei lateres # _26_
Testaceum pauimentum
# _276_
Testacea $picata # _260. 261_
Te$tacea $tructura # _60_
Te$tudo # _207. 268_
Testudo arietaria # _436. 438_
Te$tudo mediana # _170_
Te$tudines ad fodiendum
# comparatæ # _439_
Testudinatum cauœdium
# _227_
Te$tudinata tecta # _227_
Tetrachordum # _181_
Tetrachorda quin{que} # _183_
Tetradoron # _45. 48_
Tetragon{us} # _11_
Tetragoni{us} a$pect{us} # _378_
Tetrantes # _119_
Tetraphori # _418_
Tetrastylos ædes # _88_
Tetrastyla caua ædium
# _227_
Tetra$tiche portic{us} # _199_
Te$tæ ad ignem coguntur
# _43_
Textrina plumariorũ # _238_
Thalam{us} # _246_
Theatrũ, ei{us}\’{que} origo # _174._
_# 175. 190. 191_
Theatrum, Curion{is} # _190_
Theatrum M. Marcelli # _15._
_# 190_
Theatrum Pompe{ij} # _90_
[514]
$triatæ columnæ # _93. 123_
$triatura Ionica # _124_
$triaturæ Doricæ figura
# _148_
$trigæ # _94. 150_
$triges # _114. 150_
$trigiles # _211. 245_
$trigmenta balnearum et
# gymna$iorum # _211_
$trix # _123. 150_
$trophæ # _418_
$tructil{is} aquæduct{us} # _347_
$tructil{is} cloaca # _200_
$tructura # _115_
$tructuræ genera # _57_
$tructura cæmentitia # _25_
$tructura Dorica Corin-
# thia, Ionica Tu$ca-
# na, & c. # _14_
$tructura diagonios # _25_
$tructura elegans # _89_
$tructura in aqu{is} # _213_
$tructura ordinaria # _62_
$tructura reticulata, an-
# tiqua, incerta # _57_
$tructura $errata # _26_
$trues # _42_
$trumæ # _324_
$truppi # _418_
$tucchum # _206. 272_
$tucchum quomodo fiat # _10_
$tylobata # _94. 110. 200_
$tylobatarum duo genera
# $unt # _200_
$tylobatæ re$ilientes # _200_
$tylobata Corinthi{us} # _106_
$tylobata compo$it{us} # _109_
$tylobata Doric{us} # _99_
$tylobata Ionic{us} # _104_
$tylobata Tu$can{us} # _96_
$tyx apud Nonacrim &
# Pheneum # _336_
$tyg{is} aquã non ni$i mulæ
# vngula contineri # _336_
$ubactio bacillorum # _266_
$ubcuneati postes # _248_
$ubconferta ædes # _90_
$ubdi$pan$a ædes # _90_
$ubdialia loca # _229_
$ubdialia ante templorũ
# ve$tibula # _15_
$uber # _68_
$ubgrundæ # _74_
$ubgrundia # _74_
$ubgrundatio # _74_
$ubiugia lora # _419_
$ublicæ # _115_
$ublici{us} pons # _115_
$ubrotat{us} Aries # _436_
$ub$c{us} ferrea # _162_
$ub$cudes # _421_
$ub$tamen # _403_
$ub$tructio # _116_
$ubtegmen # _403_
$ubuectiones marinæ # _23_
$uccernere # _51_
$uccinum # _328_
$ucc{us} acer & acid{us} # _337_
$ucula # _9. 430. 408_
$udationes & $udor # _206._
_# 314_
$udatio a$$a # _206_
$udatio concamerata # _206_
$udatoria # _206_
$uggrunda # _98_
$uggrundia # _74_
$un<007>{as} Pall{as} # _165_
$unium # _165_
$ulphuro$i fontes ad quid
# conducant # _318_
$uo $ibi, & c. # _349_
$uperbia candor{is} in albo
# opere # _267_
$uper$icies conica # _363_
$upercilium # _119_
$uper{is} fiebant $acra in lo-
# c{is} à terra exaltat{is} # _153_
$uperliminare # _154_
$upra tholum pyram{is}, $u-
# pra pyramidem flos # _163_
$u$pectum in Deorum $e$-
# $imonio habere # _291_
$u$pen$io & $u$pen$uræ
# _202. 203_
$ybillæ antrum # _62_
$ydera quot # _384_
$yllab{as} mu$icales qu{is}
# <007>nuenerit # _184_
$ymmetria qu<007>d # _12. 78. 80_
$ymmetriæ prim{us} v$ur-
# pator # _81_
$ymmetros # _12_
$ymphoniarum differ. # _188_
$ymphoniarũ $<007>mplicium
# interualla maxima. # _11_
$ympathia concentuũ figu
# rarũ & planetarum # _11_
$ynemmenon # _185. 186_
$ynodica Lunæ # _379_
$ynop{is} # _284_
$ynop{is} lemnia # _284_
$yricum # _297_
$yri{us} in can{is} mandibu-
# la # _390_
$yrpe # _334_
$yrpicum lac # _334_
$y$temata # _183_
$ystylos ædes # _87_
$y$tylon op{us} # _90. 142. 146_
Tabernæ # _239_
Tabernæ argentariæ # _169_
Tablinum # _228. 230. 239_
Tædæ $chidiæ # _292. 293_
Tænia # _138_
Talea # _63_
Taleæ vstulatæ # _24_
Talentum # _443_
Tarmes vermic. # _67_
teanum $idicinum # _337_
[515]
tubuli lingulati # _345_
tubuli cra$$o corio # ibid.
ex tubul{is} aqua $aluber-
# rima # _346_
turbigrammi vox # _7_
turbo inuer${us} & rect{us}
# _43_
turchica gemma # _294_
tueor pa$. # _305_
turr{is} ambulatoria # _436._
# _438_
turres quomodo faciendæ
# _24_
turres octogonæ # _28_
turres polygoniæ # _24_
turres quadratæ # _24_
turres rotundæ # _24. 25_
turrium machinarum ta-
# bulata cilic{ij}s tegi, ad
# re{ij}ciendos ign{is} ict{us}
# adhære$centes # _423_
Tu$canici gener{is} partes
# _94. 159_
tu$cana integra columna-
# tio cum trabeatione # _97_
tu{$s}is vbi regnet # _27. 30_
tybr{is}, olim Albula # _322_
tyburtini lapides # _51_
tympanum # _409. 420. 122._
# _113. 9. 217_
tympanum dentatũ # _427_
tympanum inclu$um ibid.
tympanum planum # _428_
tympanum in cultro collo-
# catum # _427_
tympani theca # _428_
tyrrhenum mare # _75_
_V_
Vacinium # _301_
Vacuum # _90_
Vall{is} Romana # _423_
Valuæ # _154. 156. 194_
Valuatæ fenectræ # _237_
Vaporarium # _205_
Vapor # _313_
Varæ # _436. 438_
V{as} Corinthium # _342_
Va$a ænea in theatr{is} # _9_
Va$a ærea # _186_
Va$a cullearia # _242_
Va$a fictilia # _288_
Va$aria # _202_
Va$a theatri # _186_
Vbera # _349_
Vberthur # _154_
Vectes # _242_
Vect{is} ro$trat{us} # _415_
Vectiar{ij} # _242_
Vect{is} ligne{us} ferrat{us}
# _377_
Vectium longitudo facul-
# tatem $ubleuandæ $ar-
# cinæ dat # _347_
Vectigalia publica # _169_
Veiou{is} templum # _164_
Velorum genera # _417_
Velorum inductiones in
# theatr{<007>s} & foro # _401_
Vell{us} lanæ humidũ pro-
# dit aquam $ube$$e loco
# _308_
Vena metallica # _284_
Venarum in arborib{us} tri
# plex differentia # _71_
Vener{<007>s} interuallum à ter
# ra # _383_
Vener{is} cur${us} # _377. 378_
Venter columnæ # _94_
Vent{us} quid # _27. 313_
Venti quatuor pr<007>ncipales
# $unt # _28_
Venti vnde fiant # _29. 313_
Ventorum nomina & par
# titio # _29. 32_
Ventos al{ij} vi{ij}. al{ij} xxii{ij}.
# e$$e volunt # _28. 32_
Venu$tat{is} ratio hab\~eda # _16_
Vergiliæ # _246. 385_
Vermicul{us} cornu rodens
# & vites # _217_
Vermicul{us} fabarum # <007>bi.
Vermicul{us} frumentorum
# ibidem
Vermiculus lignarius # ibi.
Vermicul{us} ve$tiari{us} # ib.
Vermiculus vitrum vi-
# tians # ibidem
Vernix # _297_
Ver$ura # _85. 192. 239_
Ver$atilia charche$ia # _411_
Ver$atile tympanum # _427_
Ver$oria # _429_
Ver$uræ # _85_
Vertices, qui & poli # _375_
Verticilli # _425_
Ve$perugo # _375_
Ve$ticipes # _210_
Ve$tibula conuenientia # _13_
Vestes tragicæ & # Comi-
# cæ # _199_
de ve$te detrita inaurata,
# colligendi auri ratio # _288_
Ve$uui{us} mons hodie $um-
# ma dict{us} # _53_
Via $acra # _322_
Via lata # _322_
Via recta # _322_
Via fornicata # _322_
Via $uburrana # _322_
Via pi$cinaria # _322_
Via triumphal{is} # _322_
Via Aelia # _322_
Via, Flaminia, Prænesti-
# na, Tyburtina, Labica-
# na, Campana Gabinia,
# Appia, ardeatina, Au-
# relia # _322_
Via Claudia, Aemiliæ
# duæ, Ca{$s}ia, Cymina,
# Amerina, Salaria, Col-
# latina,
[516]
Theatrum in hemicycli fe
# rè forma # _175.190_
Theatra temporaria & li
# gnea # _190_
Theodori # _94_
Theocta$tylon # _92_
Theohexa$tylon # _92_
Thermæ Ia$inellæ # _53_
The$aur{us} # _202_
The$mophoria # _423_
Thol{us} # _160. 162. 282_
Tholi # _94_
Thrips Verm. # _217_
Thryall{is} # _310_
Th{us} ex Arabia tant. # _333_
Thurifera arbor # _319.333_
Th{us} adulteratum # _333_
Th{us} ma$culum # _333_
Thur Germa. # _154_
Thymelici # _195. 196_
Thyromatum genera # _152._
# _154. 230_
Tigna # _70. 133_
Tigna ab antiqu{is} d<007>recta
# collocabantur # _133_
Tignum bipedale # _170_
Tignum cardinatum # _441_
Tignum compactum # _170_
Tignum tran$uer$arium
# _441_
Tilia, arbor # _68_
Tinea, vermic. # _214. 217_
Tinea arcetur oleo cedri-
# no # _28_
Tmol{us} # _331_
tmolites vinum # _331_
tolleno # _405. 438_
tomica # _269_
tomices # _269. 270_
toni, eorum\’{que} interualla
# _181. 182_
ton$illæ # _324_
tophi genera tria # _58_
toph{us} # _51_
topia # _281_
topiaria # _281_
topiar{ij} # _281_
topiarium op{us} # _196_
torcular # _240_
torcularium # _240_
torculum # _240_
tormentum # _431_
torneamentum # _176_
torrida $pica # _384_
torn{us} # _370. 396_
tortuca vulgò # _405_
tor{us} & torul{us} # _154. 67_
tor{us} $uperior, inferior # _119._
# _118_
trabs arietaria # _459_
trabs & trabicula # _24._
# _94. 441_
trabs, $iue Epistylium # _94_
trabeatio # _93. 94_
trabes cardinatæ # _440_
trabes compactiles # _162. 172_
trabes Euerganeæ # _170. 172_
trachelon # _418_
tractorium gen{us} mach.
# _401_
tragea # _323_
tragos # _84_
triaecturæ # _162_
trama # _403_
tran$tilla # _25. 134. 216_
transtra # _134_
tran$uer$aria # _424_
tran$uer$ar{ij} card. # _424_
trapetum # _242_
tra$imen{us} lac{us} # _423_
trebula # _63_
trepondo # _434_
triangul{us} orthogon. # _124_
tribunæ Itall. # _164. 172. 282_
tribunal # _166. 172_
triclinium # _230. 231. 247_
triclinia pro anni tempore
# mutanda # _238_
triclinia æstiua, autumna
# lia, hyberna, & verna
# _238. 277_
tricliniares lecti # _230_
triens # _263_
trientales $capi # _412_
triglyphi # _15. 98. 134_
triglyphi vnde vocati # _98_
triglyphi in <052>ophoris Do-
# ric{<007>s} # _128_
triglyphorum & mutilo-
# rum collocatio # _125_
tri$diapa$on # _188_
trigon{us} # _11_
trigon{us} a$pect{us} # _378_
tr<007>gon{us} ver$atil{is} # _194_
triplinthi{us} paries # _64_
tripoleæ in politur{is} v${us}
# _275_
trip{us} æne{us} # _8_
tri$culpt{us} # _135_
tri$pastos # _406_
trite die <052>eugmenon, hy-
# perbolæon, $ynnemme-
# non # _182_
triticũ in $ublimib{us} gra-
# nar{ij}s condendum # _241_
tritola # _53_
triton{is} figura # _30_
triumphales corollæ # _128_
trochil{us} # _119_
trochlea machina # _405. 410_
troë$na # _301_
troë <052>eni aquæ pedes vi-
# ciant # _325_
trulla # _266_
trulla quæ inducãtur # _276_
trulli$$are # _271. 276_
trull<007>$$atio # ibid.
trunc<007> # _118_
Trutinarum duo generæ
# _416_
tuana # _296_
tubi, & tubuli # _347_
[517]
_INDEX DICTIONVM GRAE-_
_CARVM, QVAE IN HIS VI-_
_truuii libris, atque Philandri Annotationibus,_
_$par$im leguntur._
Ἄβατομ # _60_
ἀγκὼμ # _344_
ἀῖκῶνες # _344_
ἄγν<033> # _72.423_
ἀ{δι}{\’ςν}ες # _324_
ἀετὸς # _162_
{ἀί}θ{ομ}σα # _246_
{ἀί}θρη # _14_
{αἰ}μόπτυσις # _30_
{αἰ}όλ{ου} πύλ{αι} # _30_
ἄκρατ<033> # _232_
ἀκροβατικὸμ # _401_
ἀκροκέρ{αι}α # _418_
ἀκρὸλιθ<033> # _59_
ἄκρ<033> ἀθ{ην}{αί}α # _165_
ἄλβ{ου}λα # _323_
ἀ{λλ}´ {οὖ}νγε # _74_
ἀμαξόποδες # _439_
ἄμμιομ # _369.288_
ἀμφίκυρτ<033> # _379_
ἀμφίρ{εμ}σις # _407_
{ἀν}αλόγια # _78_
{ἀν}δ{ει}ὰς # _64_
{ὰν}{δι}ρῶμ # _245_
{ἀν}θράκωσις # _309_
ἄνεσις # _232_
ἄνθ<033> χαλκ{οῶ} # _297_
{ἀν}ιαξολόγΗτ<033> # _11_
ἀντίβασις # _430_
{ἀν}τιγο{υν}τες # _195_
ἄνθρακ{αι} # _54_
ἄξωμ # _374_
ἀπροσ{δι}ιόνυσα # _383_
ἀργὸμ # _206_
ἀργύ{ει}α # _23_
ἄργυρομ χυτὸμ # _289_
ἄρκτ<033> # _381.383_
†
ἁρμόνια # _181_
ἁρπά<031>{ει}μ
ἀρσ{έν}ικομ # _284.286_
{ἀρ}τάω # _410_
ἄρτΗμα # _410_
ἄ{αύ}λ{ην}ομ # _19.21_
ἄςρομ # _384_
ἀςρἀπ{αι}{αι} # _306_
ἄσφαλτ<033> # _327_
ἄτλ{αν}τες # _245_
{ἀυ}λΉ # _229.246_
{ἄυ}{ει}ομ # _29_
{ἀυ}τόματα # _396_
{ἀυ}χ{η\‘ν} # _417_
ἁφΉ # _211_
Β
Βαλ{αν}{\~ει}ομ # _203_
β{αν}{αυ}σὸμ # _401_
βάτινα & βατίνια # _301_
βασιλ{\~ει}ομ # _194_
β\~Νμα # _196_. βόρ{ετ}<033> # _391_
βρέτεομ # _64_
βροντ{\~ει}ομ # _194_
βροντί{αι}{αι} # _306_
βύρσα # _390_
βωμὸμ # _196_
Γ
Γ{\~ει}σα # _74_
γέρ{αν}<033> # _409_
γεωπονικώμ # _20_
γλοίοι # _211_
γνώμαμ # _356_
γράμμα # _289_
γραμματοφυλάκιομ # _230_
γραμμΉ # _6.77_
γραμμικἨ # _6_
γραφικΉ # _6_
γράφω # _6_
Δ
Δακτυλο{δι}όχμη # _84_
δ{ει}λὸς # _316_
{δι}έλτωτομ # _387_
{δι}{\’σν}ω # _211_
{δι}ιαβἨτΗς # _420_
{δι}ιάθεσις # _12_
{δι}ιάθυρα # _245.247_
{δι}άτομ<033> # _379_
{δι}ιατόν<033> # _58_
διάτονομ # _181_
{δι}ι{αυ}λὸς # _209.210_
δι{αυ}λο{δι}ςομοὶ # _210_
{δι}ι{αυ}λωνί<031>{ει}μ # _229_
{δι}ιδῶρωμ # _45_
διε<031>{\’σν}γ{μρ}νομ # _181_
{δι}ί<031>ο<033> # _71_
{δι}ί<031>ωος # _71_
δικαςἨ{ει}ομ ἄργοντ<033> # _199_
{δι}ικτυόθετος # _62_
δικτυωτὰ # _62_
{δι}ίμοιρ<033> # _11.79_
{δι}ιοπτ{\’συ}ω # _343_
διπκχ{αι}κΉ # _12_
{δι}ιπλάσιομ # _79.83_
{δι}ι{αύ}ιθαμι{ᾶι}ομ # _84_
{δι}ίχαλκα # _83_
διχότομ<033> # _379_
{δι}οκὸς # _439_
{δι}όλιχος # _210_
{δι}οχμἨ # _84_
{δι}ῶρωμ # _45.47_
Ε
Εῖχ{ει}{εί}δια # _33_
[518]INDEX.
latina, Numentana, Tu
# $culana, Campana, Va-
# leria, Numicia, Latina,
# Cornelia, Vitellia, O$tien
# $is, Portuen$is, Lauren-
# tina # _322_
Via Nomentana # _91_
Viarum d<007>rectiones # _138_
Viaticum optimum liberis
# parandum quod # _218_
viatoria pen$ilia # _395_
Villa rusticana quomodo
# ponenda # _240_
Villæ partes # _240_
Villutum vulg. # _335_
Vinum $ub dio, vel tecto
# a$$eruari # _20_
Vin{is} aliquot gentes præ-
# bere cœlum # _20_
Vinum mi$cendi tres mo-
# di # _232_
Vinum albanum # _331_
Vinum cæcubum # _331_
Vinum catacecaumenites
# _331_
Vinum falernum # _331_
Vinum fundanum # _331_
Vinum lixiuum # _330_
Vinum mamertinum # _331_
Vinum præliganeum # _330_
Vinum prodromon # _331_
Vinum protropon # _330_
Vinum $etinum # _331_
Vinum Tmolites # _331_
Vinum tortiuum # _331_
Viola Martia # _301_
Virgo # _381_
Virgula ænea # _396_
Vir<007>culum # _135_
Viridia $iue viridaria # _237_
Viridar{ij} # _237_
Viride ær{is} # _296_
Viri in lect{is} cubantes cœ-
# nabant # _234_
per virtut{is} t\~eplũ ingre$-
# ${us} e$t in Honor{is} # _257_
Vi$itata & inui$a # _375_
Vi$um quando\’{que} falli # _225_
Vites cantheriatæ # _134_
Vites compluuiatæ # _134_
Vitex # _68. 307. 423_
Vitriolum # _297. 335_
Vitrum cry$tallinum Mu
# ranum vnde # _11_
Vitruuian{as} figur{as} ad fi-
# nem librorum promi$-
# $as de$iderari # _29_
Vitruui{us} oratione perpe-
# tua v${us} # _9. 196_
Vitruuio igno$cendum in
# {ij}s, quæ ad Grammat. re
# gul{as} $pectant # _162_
Vlua palustri tecta com-
# po$ita # _41_
Vlua # _43_
Vlm{us} arbor # _68_
Vmbella # _275_
Vmbellati claui # _275_
Vmbilic{us} homin{is} cen-
# trum # _82_
Vmbilic{us} homin{is} mediũ
# _82_
Vnc{us} # _275_
Vncia # _117. 263. 289_
Vncinati claui # _275_
Vncini ferrei # _275_
Vnda # _183_
Vocem acutiorem habere,
# qui breuiorem poli ele-
# uat. habent # _223_
Vocem impedientia # _195_
Vocum ratio triplex # _183_
Vocum variet{as} ex clima
# tum diuer$itate # _223_
Voc{is} affectiones # _211_
Volumen quid # _33_
Voluta # _100. 131_
Vomitoria # _180_
Volutæ Ionicæ emendata
# circinatio # _102_
Volutæ, maiores & mino-
# res helices # _105. 131_
Volutæ # _131_
Vrbana pars villæ # _240_
Vrbium in$ulæ # _31_
Vrce{us} fictil{is} # _207_
Vrna quid # _242_
V${us} antiquorum ad tecto
# ria parietum # _273_
Vtilitat{is} ratio hab\~eda # _16_
X
Xanthum oues ruf{as} ef$i-
# cere # _335_
Xanth{us}, alio nomine Sca-
# mander # _335_
Xenia vnde dicta # _245_
Xuth{us} # _128_
Xylostrotum op{us} # _157_
Xy$tarches # _213_
Xystrophylax # _211_
Xy$t{us} # _209. 213. 247_
Xy$tum # ibidem
Z
Zama opp. # _340_
Zimpiberi # _333_
Zodiac{us} # _379_
Zoil{us} # _254_
Zona _X I I._ $ignorum # _379_
Zophori # _15. 96_
Zophor{us} Corinthi{us} Ioni-
# co $imil{is} # _105. 106_
Zophor{us} compo$it{us} # _108_
Zophor{us} Doric{us} trigly-
# ph{is} $calpt{us} # _98_
Zophor{us} Ionic{us} # _100_
Zophor{us} tu$can{us} # _96_
Zophor{us} puluinat{us} # _15_
Zopi$$a # _420_
Zygia # _74_
Zmil{us} # _94_
FINIS.
[519]
_INDEX DICTIONVM GRAE-_
_CARVM, QVAE IN HIS VI-_
_truuii libris, atque Philandri Annotationibus,_
_$par$im leguntur._
Ἄβατμ # _60_
ἀγκὼμ # _344_
ἀτκῶνες # _344_
ἄγν<033> # _72. 423_
ἀ{δι}{έν}ες # _324_
ἀετὸς # _162_
{ἀί}θ{ου}σα # _246_
{ἀί}θρη # _14_
{ἁι}μόπτυσις # _30_
{ἀι}όλ{ου} πύλ{αι} # _30_
ἄκρατ<033> # _232_
ἀκροβατικὸμ # _401_
ἀκροκέρ{αι}α # _418_
ἀκρόλιθ<033> # _59_
ἄκρ<033>ἀθ{ην}{αί}α # _165_
ἄλβ{ου}λα # _323_
ἀ{λλ'} {οὖ}νγε # _74_
ἀμαξόπο{δε}ς # _439_
ἄμμιομ # _369. 288_
ἀμφίκυρΤ<033> # _379_
ἀμφίρ{συ}σις # _407_
ἀναλόγια # _78_
{ἀν}δ{ρι}ὰς # _64_
{ἄν}{δι}ρῶμ # _245_
{ἀν}θράκωσις # _309_
ἄνεσις # _232_
ἄνθ<033>χαλκ{οῦ} # _297_
{ἀν}ιαΕολόγΗΤ<033> # _11_
ἀντίβασις # _430_
{ἀν}Τιγο{ῦν}τες # _195_
ἄνθρακ{αι} # _54_
ἄξωμ # _374_
ἀπροσ{δι}ιόνυσα # _383_
{ἀρ}γὸμ # _206_
{ἀρ}γύ{ρι}α # _23_
ἄργυρομ χυτὸμ # _289_
ἄρκΤ<033> # _381. 383_
ἁρμόνια # _181_
ἁρπάΖ{ει}μ
{ἀρ}σ{έν}ικομ # _284. 286_
{ἀρ}τάω # _410_
ἄρΤΗμα # _410_
ἄ{οπ}λ{ην}ομ # _19. 21_
ἄςρομ # _384_
ἀςρἀπ{αι}{αι} # _306_
ἄσφαλΤ<033> # _327_
ἄτλ{αν}Τες # _245_
{ἀν}λΉ # _229. 246_
{ἄν}{ρι}ομ # _29_
{ἀν}τόμαΤα # _396_
{ἀν}χ{ὴν} # _417_
ἁφΉ # _211_
_Β_
Βαλ{αν}{\~ει}ομ # _203_
Β{αν}{αν}σὸμ # _401_
Βάτινα & Βατίνια # _301_
Βασιλ{\~ει}ομ # _194_
Β\~Νμα # _196._ Βόρ{ει}<033> # _391_
Βρέτεομ # _64_
Βροντ{\~ει}ομ # _194_
Βροντί{αι}{αι} # _306_
Βύρσα # _390_
Βωμὸμ # _196_
_Γ_
Γ{\~ει}σα # _74_
γέρ{αν}<033> # _409_
γεωπονικών # _20_
γλοίοι # _211_
γνώμαμ # _356_
γράμμα # _289_
γραμμαΤοφυλάκιομ # _230_
γραμμΉ # _6. 77_
γραμμικἨ # _6_
γραφικΉ # _6_
γράφω # _6_
_Δ_
ΔακΤυλο{δι}όχμη # _84_
δελὸς # _316_
δ{ει}λτωΤομ # _387_
{δι}{όι}ω # _211_
{δι}ιαΒἨτΗς # _420_
{δι}ιάθεσις # _12_
{δι}ιάθυρα # _245. 247_
διάτομ<033> # _379_
{δι}ιαΤόν<033> # _58_
διάτονομ # _181_
{δι}ι{αυ}λὸς # _209. 210_
δι{αυ}λο{δι}ρομοὶ # _210_
{δι}ι{αν}λωνίΖ{ει}μ # _229_
{δι}ιδῶρωμ # _45_
διεΖ{\’σν}γ{μθν}ομ # _181_
{δι}ίΖο<033> # _71_
{δι}ίΖωος # _71_
δικαςἨ{ρι}ομ ἄργονΤ<033> # _199_
{δι}ικΤυόθετος # _62_
δικΤυωτὰ # _62_
{δι}ίμοιρ<033> # _11. 79_
{δι}ιοπΤ{έν}ω # _343_
διπΗχ{αι}κΉ # _12_
{δι}ιπλάσιομ # _79. 83_
{δι}ι{ον}ιθαμι{ᾶι}ομ # _84_
{δι}ίχαλκα # _83_
διχότομ<033> # _379_
{δι}οκὸς # _439_
{δι}όλιχος # _210_
{δι}οχμἨ # _84_
{δι}ῶρωμ # _45. 47_
_Ε_
Εγχ{ει}{ρί}δια # _33_
[520]INDEX.
ἐγχ{ει}{ρι}{δι}ιομ # _33. 418_
εἶδωλομ # _64_
ἐ{δι}ώλιομ # _417_
ἔίκελομ # _64_
ὀκκλΗσιαςΗ{ρι}ομ # _279. 281_
ἐκφορὰ # _111_
ἐλικΉ # _381_
ἑλί{ος}ω # _133_
ἐλαί<033> # _212_
ἕλω # _446_
ἐμβάτΗς # _138_
ἔμθολ<033> # _419_
ἔμβολοι # _442_
ἐμπλεκτὸμ # _58_
ἔμπν{σι}ςομ ὄργανὸμ # _426_
ἐμπύρεομ # _383_
{ἐν}γόνασι # _387_
ἔντασις # _89. 148_
ἔντατομ ὄργ{αν}ομ # _426_
ἐπάγωμ # _410_
ἐπίθαθρα # _437. 438_
ἐπίβολ<033> # _419_
ἐπι{δι}ίμοιρ<033> # _79. 83_
ἐπιπ{εν}τὰμοιρος # _79. 83_
ἐπιτίθΗδες # _113_
ἐπίςιτ<033> # _79. 83_
ἐπίτριτ<033> # _79_
ἐπισκί{δι}ες # _435_
ἐρ{εί}σμα # _252_
ἕρμασμα # _252_
ἕρμα # _252_
ἑρμΗ{δι}ονΉ # _388. 391_
ἔςωρ # _419_
ἐσχάρα # _434. 439_
ἐνεργὲς # _173_
ἐνθ{εῖ}α # _413. 415_
ἐνθνγραμμΉ # _7_
ἕνρΗκα # _358. 361_
ἐ\~νρ<033> # _29_
ἔφεκτ<033> # _79. 83_
Ζ
Ζ{σί}γιοι # _418_
ζ{σι}γίτ{αι} # _418_
ζύγα # _68_
ζυγία # _68_
ζύγια # _72_
ζυγόδεσμα # _419_
ζυγὸμ # _416_
ζωγραφικ\~Ν ἀσβόλη # _295_
Η
Ἥλεκρομ # _328_
Ἡμιζυγίομ # _416_
Ἡμιόλι<033> # _79_
Ἡχ{εῖ}α # _4. 44. 188_
Ἡκέτικα # _9_
Θ
Θαλάμακες # _418_
θαλαμίτ{αι} # _418_
θαλάμιοι # _418_
θαμνίσκ<033> {αυ}ιθαμι{αῖ}<033>
# _84_
θάμν<033> {αυ}ιθαμώ{δι}Ης # _84_
θεατ{ρί}{δι}ιομ # _199. 282_
θεματισμὸς # _12_
θεοδότιομ # _284. 286_
θεολογ{εῖ}ομ # _194_
θέρω # _374_
θἨρα # _31_
θΗ{ρί}ομ # _390_
θραν\~Ντ{αι} # _418_
θυμέλη # _196_
θυμιαθἨ{ρι}ομ # _390_
θύομ # _326_
θύρα # _154_
θύρ{αι} # _154_
θυ{ρι}{δι}ες # _154_
θυρωρ{εῖ}ομ # _245_
θῦτἨ{ρι}ομ # _390_
Ι
Ἵ{δι}έ{αι} # _12_
ἴομ # _301_
ἱςοκέρ{αι}α # _418_
ἴχν<033> # _14_
Κ
Κακιζότεχν<033> # _130_
κάμπη # _296_
κάμαροι # _268_
κανΗφόροι # _130_
καρ{δι}ία # _71_
καρχἨσι<033> # _418_
κανὼμ # _272. 416_
κανὼμ μ{ου}σικός # _426_
κατὰ {δι}ιάμερομ # _429_
κατακεκ{αν}μ{έι}η # _51. 53_
κατακεκανμρνίτΗς # _330. 53._
# _319_
κατΗκο{υ\~ν}τες # _195_
κ{αν}λὸν {αυ}ιθαμι{αῖ}ομ # _84_
κ{α\~ν}σις # _290. 291_
κε{δι}{ρί}α # _72_
κεδρέα # _72_
κε{δι}ρ{αί}α # _72_
κερ{αί}α # _418_
κερ{αυ}νί{αι} # _306_
κερ{αυ}νοσκοπ{εῖ}ομ # _194_
κΗρογραφία # _135_
κιννάβα{ρι} # _288_
κίωμ # _247. 250_
κλίματα # _4_
κλίνω # _9_
κοιλία # _345_
κόλλα # _293_
κοιλὸς # _374_
κολόνο{αι}ομ # _64_
κολυμβις{αί} # _136_
κονιάτ{αι} # _265_
κονὶς # _211_
κόραξ # _335_
κόραξις χρόα # _335_
κορὸμ # _335_
κὸσμ<033> # _374_
κόσμ{ου} ὄμμα # _371_
κρΗο{δι}όκΗ # _437. 439_
κυ{δι}ώνια # _326_
κυκλικΉ # _7_
κυζικ{ην}ὸς # _437_
[521]INDEX.
κυκλικΉ κίΗσις # _401_
κυκλώτΗς # _413_
κυλιν{δι}έω # _412_
κ{υν}όσ{ου}ρα # _382_
Α
Λ{ει}ότΗς # _46_
λιγυ{στ}ικὸς # _336_
λιθὸβολοι μΗχαν{ὰι} # _446_
λίνοι # _391_
λογ{εῖ}ον # _195_
λόγ<033> ὀπτικὸς # _5_
λογοζωγράφοι # _226_
λουτρὸς # _209_
λ{ου}τρὸν # _209. 313_
Μ
ΜέσΗ # _188_
μέσον # _181_
μέσόνεοι # _418_
μετοχΉ # _113_
μέταξα # _270_
μεταξυριγλυφίομ # _141_
μεσοριγλυφίον # _141_
μΝλα χρύσεα # _326_
μ\~Νλον ἑ{απ} ε{ρι}κὸν # _326_
μ{ὴν} # _394_
μ{ην}ο{ει}{δι}Ής # _379_
μΗρὸς # _138. 142_
μἨτρα # _72_
μιλτοπάρΗοι ν\~Νες # _369_
μίλτος # _285. 368_
μίτ<033> # _238_
μόνας # _79_
μονόζωος # _71_
μονόζοος # _71_
μ{ού}τλα # _134_
μόχλια # _415_
μυελόν # _71_
μυρε{ψι}κὸς κάλαμος # _332_
μύρον, qua$i μῶρον # _212_
Ν
Ναώς {ἐν} παρά{στ}ασιν # _60_
νέ<033> # _314_
ν\~Νες χαλκέμβολοι # _442_
ν\~Νες μιλτοπάρΗοι # _369_
νότι<033> # _391_
νοῦς # _314_
ν{σῖ}ρον # _324_
ν{σι}ρό{απ}α{σι}α # _425_
Ε
Ε{αν}θὸς # _335_
ξο{αν}ὸν # _64_
ξύλον κ{άν}σιμον {καὶ} {{ἐν}ιρ}γά-
# σιμον # _134_
ξύλον # _419_
ξυ{στ}ὸς # _210. 245_
Ο
Ὥιαξ # _414. 417_
ὀῖαξ # _414_
ὀικονομία # _12_
ὀῖκ<033> ἔν{δι}οξος # _194_
ὀῖκ<033> τ{ρί}κλινος # _231_
ὀῖκ<033> π{ον}τάκλινος # ibid.
ὀῖκ<033> ἑπτάκλινος # _232_
ὀῖκ<033> {ἐν}νεάκλινος # ibid.
ὀῖκ<033> {δι}εκάκλινος # ibid.
ὀῖκ<033> ρισκ{αι}δεκάκλινος
# ibidem
ὀμβ{ρί}{αι} # _3_
ὄιν{ου} κράσις # _232_
ὄιν<033> ἄκρατος # _232_
ὄιν<033> ὑ{δι}αρΉ # _232_
ὁινῶν{αι} # _240_
ὄνος # _408_
ὄνισκ<033> # _408_
ὅιον ἄμμ{ου} # _295_
ὄπ{αι} # _133_
ὀπὸν κυρ{ην}{αι}κὸν # _334_
ὀπώρα # _248_
ὁφίζω # _223_
ὀργ{υί}α # _33_
ὀρκέω # _446_
ὄρυγες # _440_
ὀρύ{αι}ω # _442_
ὀρχὲομ{αι} # _193_
ὄ{στ}ρακον # _300_
ὄ{στ}ρεα # _300_
ὄ{στ}ρ{ει}α # _300_
ὀυράκ<033> # _418_
ὀυρανίσ χος # _390_
ὀφιόεχος # _387_
Π
Παλ{αι}{στ}\~Ν # _84. 263_
πανσέλ{ην}<033> # _380_
παραπΗγνύω # _392_
παρα{στ}ὰς # _153_
παρα{στ}άδες # _85. 153_
πάτον # _211_
π{ον}τάμοιρος # _79. 83_
περίακτος # _193_
π{δβ}ίακτοι # _194_
περίβολος # _262_
πε{ρι}δρόμι{δι}αι # _210. 213. 245_
π{δβ}ιΗχο{υ\~ν}τες # _195_
πε{ρι}κίων # _247_
πε{ρι}{στ}εροροφ{εῖ}ον # _136_
π{δβ}ί{στ}οος # _247_
περίτρΗτος # _12. 14. 433_
π{δβ}ίτρΗτον # _12. 434_
πε{ρί}ροχος # _407_
περόνη # _405_
πΗξίτεχνος # _130_
πΗγάι{αι} # _306_
πιθῶν{αι} # _240_
πίναξ # _426_
πιτύσματα # _278_
πιτνλίζ{ει}ν # _278_
πλανἨτ{αι} # _375_
πλ{αν}τανί{στ}οι # _212_
πλίνθοι # _64_
πλ{έι}α{δι}ες # _247_
πλίνθον # _90_
πν{δι}ματικὸν # _401_
πολέω # _375_
πόλις # _446_
πολιορκετΉς # _446_
πόλος # _375_
[522]INDEX.
πόλοι # _370. 375_
ποσότΗς # _12_
προάυλιομ # _246_
πρόδρομος # _246_
πρ\’θ{δι}ρομος ὀῖνος # _330_
προμαλακτ\’Ν{ει}α # _313_
πρὸς ὀρθὰς # _393_
προςὰς # _153_
πρὸς τὰ ἰςορ{ού}{μενα # _395_
πρὸς πάμ κλίμα # _395_
πρόροπος ὀῖνος # _330_
προτρ\’νγετομ # _381. 384_
προρνγετΉς # _384_
πτερὰ # _85. 418_
πτερ\’νγιομ # _417_
πτ{δρ}ώματα # _85_
πυκνό{ςτ}υλος # _90_
πυ{ει}ατΉ{ει}ομ λακωνικὸμ
# _206_
πτίσματα # _278_
πυλώ{ει}ομ # _246_
Ρ
\‘Ράβ{δι}ωσις # _150_
\‘ραβδωτὰ # _150_
ῥίζα # _417_
ῥύποι # _211_
ῥυταὶ # _306_
Σ
σαμβύκη # _221. 223_
σΉκωμα # _360_
σΉκωμαποι{εῖ}μ # _360_
σκ{αύ}ὰ # _23_
σκαφο{ει}δὲς # _172_
σκέ{δι}ος # _142_
σκεπαρνΗ{δι}ὸμ # _22_
σκσυφό{ει}ομ # _419_
σκιάδια # _275_
σκιαθΉρας # _31. 37_
σκιόθΗρα # _28. 31_
σκοτινὸς # _44_
σκυταλί{δι}{αμ} # _419_
σκώλΗ{κα} # _296_
σκύροι # _283_
{αυ}άζω # _407_
{αυ}αρτία # _416_
{αυ}Ήλ{αι}ομ # _284_
{αυ}ιθαμΉ # _84. 263_
{αυ}ιθαμιαῖα # _84_
{αυ}ιθαμαῖος καυλὸς # _84_
{στ}αθμΉ # _189. 272_
{στ}αθμὸς # _416_
{στ}αθμοὶ # _153_
{στ}άσιμαι # _306_
{στ}αχύς # _384_
{στ}ελγίσματα # _211_
{στ}εφανΉ # _262_
{στ}Ήλαι # _250_
{στ}ιβά{δι}ες # _274_
{στ}οὰ # _247_
{στ}οιχ{εῖ}α # _18. 20_
{στ}{εὶ}{ες} # _124. 150. 430_
{στ}ρόφιγΓες # _399_
{στ}υγὸς <163>{δι}ωρ # _320. 336_
{στ}ύλος # _247_
συλλογιἀι{αι} # _306_
{στ}ύλοι # _85. 250_
συμφόνια # _181_
συνἐμ{μεν}ομ # _181_
συνΝχ{οῦ}ντες # _195_
σφάιρωμα # _416_
σχΉμα # _29_
σχΉματα # _29. 32_
σχοῖνος # _332_
σχοῖνος Ή διωσμὸς # _ibid._
σχοίν{ου} ἅνθος # _ibid._
σωλιὼ # _242_
Τ
Ταλαντἐω # _443_
τά{ες}ις # _12_
τάρσοι κώπωμ # _418_
ταυροκόλλα # _293_
τέλ{ει}ομ # _78_
τέλιος ἁριθμὸς # _78_
τέρθρ<033> # _418_
τερθ{εί}<033> # _418_
τε{pro}άζο<033> # _71_
τετράζωος # _71_
τΗ{ες}ίτεχνος # _130_
τοπιο{δι}ές # _196_
τομΗκΉ # _270_
τ{εί}καλκα # _83_
τ{εί}κλινομ # _232_
τροπ{αὶ} θε{ει}ν{αὶ} # _381_
τροπ{αὶ} χ{ει}μεριν{αὶ} # _381_
τροπότΉρ # _418_
τρόχιλομ # _111_
Υ
Ὕαλομ # _300_
<163>λη # _20_
<163>{δι}ωρ λ{ει}κὸμ # _323_
<163>πατομ # _181. 186_
{ὺπ}{δρ}βόλεομ # _181_
{ὺπ}έρθυρομ # _154_
{ὺπ}ογ{εῖ}σα # _74_
{ὺπ}όζωμα # _417_
{ὺπ}ομόχλιομ # _414. 415_
Φ
Φάλαγ{ες} # _416. 419_
φ{δι}{δι}ισογώνιομ # _62_
φθεὶρ # _417_
φθόγΓ<033> # _181. 183_
φιλόθεοι # _304_
φλυα{εί}α # _233_
φυσιολογία # _3_
φραγμοὶ μονόλιθοι # _296_
φρεατί{αι} # _306_
Χ
Χάλκανθομ # _335_
χαλκέμβολοι νἬες # _442_
χαλκώματα # _442_
χ{ει}ροτόνΗτομ # _359. 368_
Χελώνη # _405_
χελώνιομ # _405_
χΗλὸμ # _434_
χοιρά{δι}ες # _324_
χρῶμα # _181. 215_
Ω
Ω{δι}Ή # _199_
ὦχρα # _283. 284_
ὠ{εί}{αι} # _312_
[523]
Errata in Epitome $ic corrigito.
Pagina 2. linea 1. lege 1600.
Pag<007>na 3. linea 5. lege amphoram Romanam.
Pagina 8. linea 13. lege duell{as} tres.
Pag. eadem linea 19. lege Viginti quatuor $cripula.
Pag. 9. linea 14. lege $tagium.
Pag. 12. linea 3. lege. Libram men$uralem Rha<052>æ
#<007>nterpres vertit Rotulum.
Pag. 13. linea 16. lege Gerah.
Eadem linea 18. lege Maneh.
[524]
Extrait du Priuilege.
Il e$t deffendu à to{us} Imprimeurs & Libraires de non
imprimer, ne faire imprimer, ny expozer en vente ce pre-
$ent liure intitulé _M. Vitruuii Pollionis de Archite-
ctura libri decem ad Cæ$arem Augu$tum, &c. Ac-
ce$$erunt Gulielmi Philandri Ca$tilionii, ciuis Ro-
mani annotationes ca$tigatiores, & plus tertia word
te locupletiores. Iu$ques au bout & terme de word ns,
venans en$uiuans & con$ecutifs, commençans du iour &
date que ledit liure $era acheué d’imprimer, $inon par le
congé & permi{$s}ion de lean de Tournes Imprimeur de
Lyon: & ce, ${us} peine de confi$cation de$dits liures, & d’a-
mende arbitraire: ain$i que le tout e$t pl{us} amplement con-
tenu au Priuilege ${us} ce ottroyé, & donné à Fonteinebleau
le troizieme de Septembre mille cinq cens cinquante & vn.
Par le Roy, maistre Michel de Lho$pital maistre
des Reque$tes de lhostel pre$ent.
Signé _Boh<007>er._
Et $eellé du grand $eau en Cire iaune.
Acheué d’imprimer le huitieme de Feur<007>er
1552. à Nat. Domini.
[525]
[526]
[527]
[528]
[529]
[530]