metadata:
dcterms:identifier ECHO:vitru_archi_514_la_1567.xml
dcterms:creator (GND:118627252) Vitruvius Pollio, Marcus
dcterms:title (la) De architectura libri decem 
dcterms:date 1567
dcterms:language lat
echodir /permanent/archimedes_repository/large/vitru_archi_514_la_1567
text (la) free

log:

parameters:
despecs = 2.0

unknown:
<004> = ꝗ̃ (occurs 2 time(s))
<007> = i or ı (dotless i) (occurs 392 time(s))
<014> = + [plus sign]) (occurs 1 time(s))
<023> = * or Kalenderzeichen Sextil (similar character: ✶) (occurs 1 time(s))
<043> = ♑ (zodiac: capricorn) (occurs 78 time(s))
<054> = ♊ (zodiac: gemini) (occurs 56 time(s))
<083> = ♐ (zodiac: sagittarius) (occurs 88 time(s))
<100> = ☽ plus sun? (occurs 1 time(s))
<171> = *** Greek (occurs 1 time(s))
<183> = *** Greek (occurs 4 time(s))
<184> = *** (occurs 25 time(s))
<185> = *** (occurs 5 time(s))
<187> = *** Greek (occurs 7 time(s))
<188> = *** Greek (occurs 2 time(s))
<189> = *** Greek (occurs 4 time(s))
<190> = *** Greek (occurs 1 time(s))
<191> = *** Greek (occurs 2 time(s))
<201> = ♏ (zodiac scorpio) (occurs 106 time(s))
<202> = *** (occurs 2 time(s))
<204> = *** Greek (occurs 3 time(s))
<210> = *** (occurs 11 time(s))
<211> = *** Greek (occurs 27 time(s))
<212> = *** Greek (occurs 5 time(s))
<214> = *** Greek (occurs 13 time(s))
<219> = *** Greek (occurs 1 time(s))

replacements:
<\x{003F}03-4> = {τὸ}
<p\x{0020}# = <p
<ln> = <mgl>
</ln> = </mgl>
<st\x{0020}hd> = <hdspacest> nur temporär
</st> = </hd>
<ul\x{0020}hd> = <hdspaceul> nur temporär
</ul> = </hd>
<ul> = <hdspaceul> nur temporär

<pb>[514.01.001]
<h>M. VITR V VII POLLIONIS
DE ARCHITE CTVRA
LIBRIDECEM,
CVM COMMENTARIIS
DANIELIS BARBARI,
ELECTI PATRIARCH AE
AQVILEIENSIS:
MVLTIS AEDIFICIORVM, HOROLOGIORVM,
ET MACHINARVM DESCRIPTIONIBVS,
& figuris, unà cumindicibus copio$is, auctis & illu$tratis.</h>
<fig>
<cap>CVM PRIVILEGIIS.</cap>
<hd>
<hd>
<hd>
<hd>
</fig>
<h>VENETIIS,
Apud Franci$cum Franci$cium Senen$em, & Ioan. Crugher Germanum.</h>
<h>M. D. LXVII.</h>
<pb>[514.01.002]
<fig>
<hd>
</fig>
<pb>[514.01.003]
<h>ILLVSTRISS. ET REVERENDISS.
CARDINALI GRANVELLANO
DOMINO D. ANTONIO PERRENOTO
ARCHIEPISCOPO MECLINIENSI,
DANIEL BARBARVS ELECTVS
AQVILEIENSIS. S. P. D.</h>
<fig/>
<p it>MVLTA e$$e cognitionum gener a nemo e$t, qui du-
bitet, Illu$tri{$s}ime, ac Reuerendi{$s}ime Cardinalis,
$ed quæ præcipua, quæve optima $int, non adeo fa-
cile e$t declarare, cum qui$que id præferre, & in
primis babere $oleat, cui uel naturæ impul$u, uel
mentis propo$ito, uel profectus ratione $e dederit.
Amat planè quilibet $en$us a natura $ibi inditos, $ed al{ij} propen$ius in
hos, quàm in illos feruntur: eos enim al{ij} pluris habent, qui pulcherri-
marum rerum differentias nobis afferunt, ui$um $cilicet, & auditum,
quorum alteri puri{$s}ima illa uis, & iucundi{$s}ima æthereæ lucis proprie-
tas, alteri eadem natura, $ed cum aeris $ubtilitate permixta, ad di$ci-
plinas percipiendas in$eruit. Sunt al{ij}, qui confu$am uaporibus, hu-
moribus, atque etiam terrenis proprietatibus, & impuram lucem il-
lam præferant, unde communes cum cæteris animantibus naturalium
formarum perceptiones per$equentes, corporis uoluptates, & oblecta-
menta $ectantur. In his itaque $en$uum cognitionibus iam patet aliud
alio genere præ$tantius haberi. Sed ulterius progrediendum e$t, & exa-
minanda e$t cognit<007>o illa, quæ interiorem, quàm $en$us uirtutem ad il-
lu$tr andas rerum externarum figuras, mouet, quod in artibus po$itum
e$t: in quo genere quàm egregia, quàm admiranda, quàm diuer$a $int
hominum inuenta, machinamenta, & opificia, nullus e$t, qui non ui-
deat. cæterum $i de earum artium præ$tantia quærendum $it, magnam
profectò nece{$s}itatis cum delectatione concertationem uidebimus. Eas
enim artes nonnulli pr æferendas cen$ebunt, quæ uitæ commodis, & ne-
ce{$s}itatibus pro$piciunt; nonnulli præponent artium lenocinia quædam,
in uoluptates, & $en$uum illecebr as proclinantes. Itaque nece$$ar{ij}s
<pb>[514.01.004]
illis agricultura $cilicet, nauigatione, ædificatione, lanificio, & huiu$-
modi al{ij}s prætermi{$s}is, ludorum $pectaculis, mu$icis certaminibus, mi-
mis, & hi$trionibus operam dabunt. Sed nec inter eas quidem artes,
quæ ad uitæ u$us nece$$arios pertinent, iudicum $ententiæ con$pirabunt:
eam enim qui$que facile anteponet, in qua plurimum $e profeci$$e co-
gnouerit. Quod experimento per dies fieri cernimus. Porrò al{ij}<?> $unt,
qu<007> $i huiu$modi artes pro$equerentur, tanquam $erui glebæ addicti $e
longe ab ingenuitate abe$$e putarent: propterea quod uiderent rudiores,
& communes quo$dam homines, ex uehementi phanta$ia (ea enim
principium e$t artefactorum omnium ) admir anda opera continenter
machinari. Quare cum $ublimiori uirtute ualeant, intell<007>gibiles uer<007>-
tates, & naturas rerum abditas, atque latentes cau$as per$crutan-
tur: in {ij}<?>s{\’que} al{ij} $ermonum, al{ij} morum, al{ij} rerum ueritates inquirunt:
unde innumer abiles penè $apientium $cholæ apertæ $unt, atque hære$es
excitatæ, ac di$ceptationes ortæ, ut eorum de principatu controuer$iæ
$cientiarum constantiam, & firmitatem $u$pectam fecerint. H æc au-
tem non dico, ut de artium, & $cientiarum, & aliarum cognitionum
amplitudine, ac dignitate $ententiam meam proferam, $ed ut tecum
præ$tanti{$s}ime uir, qui ad omnes artes, & $cientias natus es, Dei beni-
gnitatem admirer, prædicem, colam: cuius munere factum e$t, ut in una-
quaque cognitione a diuinæ lucis fonte riuuli quidam dedũ<?>cti $int, per
quos adip$um recurrere po{$s}imus. Ac ut de ijs taceam, quæ diuina
a$piratione p{ij}s hominibus innotuere, ac $acris literis commendata $unt
( ea enim fontem ip$um, ac caput perennium aquarum, et inexhau$tam
lucis originem o$tendunt ) ueniam ad eam partem, quæ a reliquis duo-
bus cognitionum luminibus $eiuncta, artefactorum uires, & facultates
con$ider at: nam de ea mihi propo$itum e$t dicere, cum amplitudini tuæ
magnos labores meos in artium principem Architecturam olim in-
$umptos dedicare decreuerim, quod tu ad generis $plendorem, & adre-
liqua uitæ ornamenta, & $ublimiorum $tudiorum in$ignia, præclar as
etiam artes, mente, ac manibus uer$ans, & tractans, otij ( $i quod un-
quam nanci$ci licet ) hone$tatem, & dignitatem addere $oles. Cum igi-
tur ex ea mentis illu$tratione, quæ artificiorum habitus format in ani-
mis no$tris, tria uidere liceat, artis $cilicet egre$$um, & opus perfe-
ctum, & fructum perceptum, mirabilis quædam abdit arum rerum $pe-
culatio excitatur. Quod excellens ingeny tui uis iam potuit animad-
uertere. Quid enim aliud egre$$um artis e$$e dixerim, quàm $peciem il-
lam, quæ in mente artific<007>s ex multorum præceptorum perceptione, ac
<pb>[514.01.005]
rerum ob$eruatione ante concepta, exemplar fit eius formæ, quæ exte-
riorem materiem, quàm $imillime pote$t, effingit? Quod $i artifex
tam excellens opus parare po$$et, ut id eum cogno$ceret, & amaret, pla-
nè hoc faceret, opus autem nulla alia ratione opifcem $uum agno$ceret,
ni$i ex èa $imilitudine, quam prius ab exemplari habui$$et. Quod $i adeo
hebeti, & obtu$a e$$et intell<007>gentia, ut $e $e efferre, atque euehere ad co-
gno$cendum opificem minime po$$et, nece$$arium e$$et, ut exemplar ip-
$um eò $e demitteret, ut ab opere percipi, & cogno$ci po{$s}et. Hinc quam
reconditi cognitionis the$auri recludantur, ex te uidere potes. Cum
æterna mens, æternam artem concipiens, in rebus a $e conditis, ue$ti-
gium, uelimaginem $uam impre$$erit, & ut melius perciperetur, &
amaretur, ui$ibilem, atque a$pectabilem $e præbuit. Ecce quò nos
egre$$us artis euexit. Quod $i perfectum opus $peculari uoluerimus, ad-
mir andum $ane uiuendi or dinem intuebimur. Sentio iam, & qua$i
oculis cerno acumen ingenij tui u$que ad cœlos penetrare, ac diuinæ cu-
iu$dam rei notionem concipere. Omnis enim artifex, quantum ani-
mo, & labore niti pote$t, pulchrum, utile, ac firmum opus $uum efficere
conatur, & cum hæc in opere ine$$e $en$erit, mirum e$t quàm carum,
quàm gratum, quàm iucundum <007>llud habet, nam ex pulchritudine
$cientiam, ex utilitate probitatem, ex firmitate uirtutem $uam cogno-
$ci po$$e $per at. quæ omnia in recta uiuendi ratione requiruntur, & in
diuinitatis cognitionem nos ducunt. Demum $i fructum artis atten-
damus, profectò con$ider abimus artificem quemlibet opus aliquod fa-
cere, uel ut ex eo la<?>udem ferat, uel ut $ibi aliquid emolumenti paret,
uelut in eo oblectetur, unde tria <007>lla rerum appetendarum genera ha-
bentur, hone$tas, utilitas, & uoluptas: quæ cum ita e$$e ex diuini lumi-
nis <007>llu$tratione $entiamus, nos qui pr æ$tanti$simum Dei opus $umus, co-
gitab<007>mus nos à Deo proptere a factos e$$e, ut ip$um laudemus, illi $er-
uiamus, in eo conquie$camus. Hac $peculatione fit, ut $agax, & no-
bilis natur a hominum artium cognitione ornata, uberiores in dies fru-
ctus fer at, & <007>ngentem ( artificum tamen uulgo ignotam mercedem ) la-
borum $uorum perc<007>piat, & eos longe à uero aberrare cogno$cat, qui
nobiles, & in dignitate con$titutos uiros ab artium oblectatione arcere
uolunt, Illu$trium animarum pr æ$tantiam ing eniorum $uorum imbecil-
litate metientes. Quos ut ualere $inamus, age docti$sime, & ornati$-
$ime Præ$ul ueteris meæ in te ob$eruantiæ monimentum accipe, & com-
ment arios meos in M. V itruuij Architectur am editos, & tutelæ tuæ
commendatos amplectere. In quibus $i quid erit, quod al{ij}s prode$$e po$-
<pb>[514.01.006]
$it, quem a dmodum maxime in uotis habui, Deo immortales gratias
habebo: $in m<007>nus lectorum benignitatem quæro, ut propen$am uolun-
tatem meam, pro opere habere uelit. Vale.</p>
<pb>[514.01.007]
<h>INDEX EORVM, QVAE IN TOTO OPERE
continentur $ecundum capitulorum ordinem.
CAPITA PRIMI LIBRI.</h>
<ind it>
<col 1>
PRoœmium. # fol. _1_
# Quid $it Architectura, & de Arcbite-
# ctis instituendis. # _cap. I._ fol. _3_
# Ex quibus reb. Architectura cõ$tet. # _16_
De partibus Architecturæ in priuatorum, & pu-
# blicorum ædificiornm di$tributionibus, & gnomo
# nices et machinationis. # _24_
De electione locorum $alubrium, & quæ ob$int $alu-
# britati, & unde lumina capiantur. # _26_
De fundamentis mur orum, & turrium. # _29_
De diui$ione operum quæ intr a muros $unt, & eorum
# di$po$it<007>one, ut uentorum noxij flatus uitentur.
# _38_
De electione locorum ad u$um communem ciuitatis.
# _45_
<h>_Capita libri $ec undi._</h>
Proœmium. # _40_
De pri$corum hominum uita, & de initijs humanita-
# tis, atque tectorum, & incrementis eorum. # _48_
De principijs rerum $ecundum philo$ophorum opin<007>o-
# nes. # _51_
De lateribus. # _52_
De arena. # _55_
De calce, & unde coquatur optima. # _56_
De puluere puteolano. # _59_
De lapicidinis, earum\’q; qualitatibus. # _61_
De generibus structuræ, & earum qualitatibus, mo-
# dis, locis. # _62_
De materie c ædenda, & de arborum quorundam pro-
# prietatibus. # _69_
De abiete $upernate & infernate, cum Apennini de-
# $criptione. # _78_
<h>_Capita libri tertij._</h>
Proœmium. # _79_
De $acrarum ædium compo$itione, & $ymmetrijs, &
# corporis humani men$ura. # _80_
De quinque æ dium $peciebus. # _99_
De fundationibus & columnis, atque earum ornatu,
# & epi$tylijs, tam in locis $olidis, quàm in con-
# ge$titijs. # _106_
<h>_Capita libri quarti._</h>
Proœmium. # _122_
De tribus generibus columnarum, earum\’q; origine,
# & inuentione. # _122_
De ornamentis columnarum. # _126_
De ratione Dorica. # _130_
De interiore cellarum, & pronai distributione. # _136_
De ædibus con$tituendis $ecundum regionem. # _140_
De o$tiorum, & antepagmentorum $acrarum ædium
</col>
<col 2>
# rationibus. # _141_
De Tu$canicis rationibus ædium $acrarum. # _147_
De aris Deorum ordinandis. # _154_
</toc>
<h>_Capita libri quinti_</h>
Proœmium. # _156_
Deforo, eius\’q; di$po $itione. # _158_
Dæ ærario, carcere, & curia ordinandis. # _168_
De theatro, eius\’q; $alubri constitutione # _169_
De harmonia $ecundum Ari$toxeni traditionem. # _172_
De theatri ua$is. # _183_
De conformatione theatri faciendæ. # _187_
De tecto porticus theatri. # _191_
De tribus $cenarum generibus. # _193_
De porticibus post$cenam, & ambulationibus. # _196_
De balnearum di$po$itionibus & partibus. # _193_
De palæ$trarurn ædificatione, & xy$tis. # _199_
De portubus, & $tructuris in aqua faciendis. # _201_
<h>_Capita libri $exti._</h>
Proœmium. # _205_
De diuer$is regionum qualitatibus, & uarijs cœli
# a$pectibus, $ecundum quos $unt ædificia di$ponen-
# da. # _206_
De ædificiorum priuatorum proportionibus, & men-
# $uris. # _209_
De cauis ædium. # _210_
De atrijs, & alis, & tablinis cum dimen$ionibus, &
# $ymmetrijs eorum. # _215_
De triclinijs, exedr<007>s, & pinachotecis, & eorum
# dimen$ionibus. # _220_
De Oecis more Græco. # _221_
Ad quas cœli regiones quæque ædificiorum genera
# $pectare debeant, ut u$ui & $alubr<007>tati $int ido-
# nea. # _222_
De priuatorum, & communium ædificiorum proprijs
# locis & generibus, ad qua$cunque per$onarum qua
# litates conuenientibus. # _222_
De rusticorum ædificiorum rationibus & multarum
# partium eorum de$criptionibus, atq; u$ibus. # _223_
De Græcorum ædificiorum, eorum\’q; partium di$po$i-
# tione, atque differentibus nominibus $atis ab Ita-
# licis moribus, & u$ibus di$crepantibus. # _225_
De firmitate, & fundamentis ædificiorum. # _228_
<h>_Capita libri $eptimi._</h>
Proœmium. # _231_
De ruderatione commode facienda. # _233_
De maceratione calcis ad albaria opera, & tectoria
# perficienda. # _236_
De camerarum di$po$itione, trulli$$atione & tecto-
</col>
<pb>[514.01.008]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
# rio opere. # _237_
De politionibus in humidis locis. # _140_
De ratione pingendi in ædificijs. # _142_
De marmore, quomodo paretur ad tectoria. # _244_
De coloribus, & primum de ocra. # _244_
De minij rationibus. # _245_
De minij temperatura. # _245_
De coloribus, qui arte fiunt. # _246_
De cæruleitemperaturis. # _247_
Quomodo fiat ceru$$a, & ærugo, & $andaraca. # _247_
Quomodo fiat o$trum, colorum omnium factitiorum
# excellenti$$imum. # _248_
De purpureis color<007>bus. # _248._
<h>_Capita libri octaui._</h>
Proœmium. # _249_
De aquæ inuentionibus. # _250_
De aqua imbrium, eius\’q; uirtutibus. # _251_
De aquis calidis, & quas habeant uires aduer$is me-
# tallis prodeuntes, & de uariorum fontium, flumi-
# num, lacuum\’q; natura. # _253_
De proprietate nonnullorum locorum & fontiũ. # _259_
De aquarum experimentis. # _260_
De perductionibus, & librationibus aquarum, &
# in$trumentis ad hunc u$um. # _260_
Quot modis ducatur aqua. # _262_
<h>_Capita libri noni._</h>
Proœmium. # _267_
Platonis inuentum de agro metiendo. # _268_
De norma Pythagoricum inuentum ex orthogonij tri
# goni deformatione. # _268_
Quomodo portio argenti auro mixta in integro opere
# deprehendi, di$cerni\’q; po$$it. # _270_
De gnomonicis rationibus ex radijs $olis per umbram
# inuentis, atque planetis. # _282_
De Solis cur$u per duodecim $igna Zodiaci. # _294_
De $yderibus, quæ $unt a Zodiaco ad Septentrionem.
# _298_
De $yderibus, quæ $unt a Zodiaco ad meridiem. # _300_
De horologiorum rationibus, & umbris gnomonum
</col>
<col 2>
# æquinoctiali tempore Romæ, & nonnullis al{ij}s lo-
# cis. # _302_
De horologiorum ratione & u$u, atque eorum inuen-
# tione, & quibus inuentoribus. # _320_
<h>_Capita libri decimi._</h>
Proœmium. # _329_
De machina quid $it, & eius ab organo differentia,
# & nece$$itate. # _332_
De ædium $acrarum, publicorum\’q operum machi-
# nationibus tractorijs. # _335_
De diuer$is appellationibus machinarum & qua ra-
# tione erigantur. # _336_
Similis $uperiori machina, cui colo$$icotera tutius cõ-
# miti po$$unt, immutata dumtaxat $ucula in tym-
# panum. # _337_
Aliud machinæ tractoriæ genus. # _338_
Cte$ifontis ratio ad grauia onera ducenda. # _340_
De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Ephe-
# $iæ con$tructum fuit. # _341_
De porrecto & rotundatione machinarum ad onerum
# leuationes. # _341_
De org anorum ad aquam hauriendam generibus, &
# primum de tympano. # _345_
De rotis & tympanis ad molendam farinam. # _346_
De cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, $ed
# non tam alæ. # _346_
De Cte$ibica machina, quæ alti$$ime extollit aquam.
# _347_
De hydraulicis machinis, quibus organa perficiuntur.
# _349_
Qua rationerheda, uel naui uecti peractum iter di-
# metiamur. # _352_
De catapultarum, & $corpionum rationibus. # _353_
De balictarum rationibus. # _357_
De catapultarum, bali$tarum\’q; contentionibus &
# temperaturis. # _358_
De oppugnator{ij}s, defen$orijs\’q; rebus: & primum de.
# arietis inuentione, eius\’q; machina. # _358_
De te$tudine ad congestionem fo$$arum paranda. # _360_
De al{ij}s te$tudinibus. # _360_
Totius operis peroratio. # _362_
</col>
</ind>
<h>FINIS.</h>
<pb>[514.01.009]
<h>INDEX TOTIVS OPERIS.</h>
<ind it>
<h>A</h>
<col 1>
ABaci. # fol. _241._ linea _40_
Abies. 71. 38. & u$us # _33. 38_
# fu$terna 74. 9. $apinea # _74. 15._
# $upernas & infernas. # _78. 6_
Abu$us. # _5. 15_
Acroteria. # _119. 21_
Actiones uirtutum $unt immanentes. # _5. 24_
Acutum quid. # _178. 43_
Aedesrotundæ & earum di$tributiones # _150_ u$que
# ad # _153_
Aedificationis diui$io. # _24. 11_
Aedificaturi $ex con$iderare debent. # _26. 20_
Aedificia adregionum rationes, & cœli narietates
# collocanda. # _206. 58_
Aedificiorum priuatorum proportiones, & men$u-
# ræ. # _209. 26_
Aedificia ad cœli regiones accommodanda. # _222. 10_
Aedificiorum partes ad per$onarum qualitates in$ti-
# tuendæ. # _222. 40_
Aedificia Græcorum & partibus, & nominibus a la-
# tinis differentia. # _225. & 226_
Aedium $acrarum principia. # _92. 58_
Aedium $acrarum con$titutio $ecundum regiones.
# _140. 49._
Aedium $acrarum interior di$tributio. # _136_
Aedium Tu$canicarum rationes. # _147._ ad _152_
Aedium pluragenera e$$e nihil prohibet. # _152. 42_
Aeolopilæ # _39. 24_
Aequatio Solis. # _288. 54_
Aequinoctia, & $ol$titia in octauis $ignorum parti-
# bus fieri. # _296. 19_
Aerarium. # _168. 33_
Aeris locorum temperamenta. # _26. 27_
Aerugo. # _247_
Ae$culinatura. # _74. 58_
Agatbarcus tragicam $cenam fecit. # _232. 40_
Ager colono debilior e$$e debet. # _224. 26_
Aggeris ratio. # _33. 15_
Ahena $upra hypocau$tum. # _197. 54_
Alæ atriorum. # _215. 33. & 218. 53._
Album opus ob $uperbiam candoris concipit fumum.
# _237. 49._
Alexandria. # _44. 1._ & _46. 37_
Alexandri dictum de ciuitate collocanda. # _46. 30_
Alga. # _50. 15_
Alnus. # _75. 9_
Ambulationes po$t $cenam. # _196_
Amphipro$tylos. # _96_
Amph theatrum. # _169. 55._ & _170. 1_
Amphora. # _224. 59_
Analemma _282. 33._ eius circuli nece$$ar{ij} # _305_
# _25._ eius con$tructio # _306. 40._ u$us. _311._ & ultra
Anaphora. # _329. 13_
Anaxagoras de optica $crip$it. # _232. 42_
Ancones. # _143. 33_
</col>
<col 2>
Andrones. # _226. 19_
Andronitides. # _225. 6_
Angiportus. # _38. 49_
Anguli circulorum analemmatis qui. # _309_
Anguli in ædificijs tanquam o$$a. # _128. 56_
Animalia bruta in$tinctu, non ratione ducuntur. # _5._
# _35._
Animalium temperamenta. # _27_
Ani$ocycla. # _334. 23._ & ibi Ani$ocyclorum figura
Ani$odomum $tructuræ genus. # _63. 3_
Anni principiurn $ecundum ueteres a bruma. # _282. 34_
Antepagmentorum ratio. # _141. 34_
Anticum. # _143. 56_
Antiquum $tructuræ genus. # _62. 40_
Antiiugum. # _287. 50_
Antonius Maria Paccius. # _274. 20._ & eius in-
# $trumentum. # _310_
Apenini de$criptio. # _78. 6_
Apertiones, & aditus in Theatris. # _190_
Apertionum regulæ. # _130. 37_
Aquæ temperamenta in horologijs. # _321. 40_
Aquæ calidæ unde. # _60. 3._ & _253_
Aquæ inuentiones, & inditia. # _250_
Aquæ imbrium. # _251_
Aquæ u$us nece$$arius triplex. # _250. 13_
Aquæ calidæ nulla proprietas. # _252. 40_
Aquæ quot modis ducantur. # _262. 20_
Aquæ distributio. # _262. 50_
Aquæ experim\~eta, perductiones librationes. # _260. 30_
Aquaria libra. # _262. 12_
Aræ Deorum quomodo ordinentur. # _154. 52_
Aræo$tylos. # _133. 18_
Arborum utilitates _71._ tempus cædendi, & u$us, &
# proprietates _69._ # pertotum.
Archimedis inuentum. # _270. 57_
Architectura regina, & iudex artefactorum. # _1. 14._
# diffinitio, nomen, diui$io, ortus & declaratio. # _3._
# _4. 5._ laus. _12. 56._ ex quibus con$tat # _16._
# _14._ partes _24. 10._ diui$io ampla # _24. 40._
# ætates _49. 15._ # prima ho$pitia # _147. 50_
Architectus præ$es artium # _3. 44._ Architectus qui
# _5. 26._ formatio _5. 52._ conditiones. # _6. 56_
Architecto philo$ophia nece$$aria. # _9. 50_
Architecto præceptum. # _231. 27_
Architæ me$olabium. _277._ inuentum. # _271. 54_
Arcus. # _30. 22_
Arcuum ratio. # _158. 40_
Ardentes in$ulæ. # _54. 51_
Arena & plura # _161. 55_
Arenaria. # _56. 24_
Argentum viuum. # _245. 19_
Argumentatio plena in Vitruuio. # _15. 43_
Argumentum Solis. # _288. 59_
Aristarchi Sam{ij} opinio de Luna. # _295. 11_
Ari$tippi dictum. # _205. 13_
Ari$toxenus reprehenditur. # _175. 2_
Arithmetica Architecto nece$$aria. # _8. 10_
</col>
<pb 148>[514.01.010]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Armamentum # _239. 1_
Ars, & u$us quid præ$tent. # _6. 15_
Ars. # _1. 46_
Ars ab experientia oritur. # _1. 52_
Ars inutilis ars non dicitur. # _4. 34_
Ars naturam imitatur, & ratio. # _25. 17_
Artemi$ia, & eius $tratagema. _66. 10._ & _67. 30_
Artes initio paruæ tempore coale$cunt. # _2. 8_
Artes ingenuæ. # _2. 20_
Artes nece$$ariæ. # _2. 30_
Artes uiles. # _2. 25._
Artes digniores quæ. # _2. 33_
Artes ex opere, & ratiocinatione cõponuntur. # _13. 52_
Artes habent $uas ætates. # _49. 13_
Arthritis & articularis morbus. # _40. 12_
Artium diui$io. # _6. 22._ & _2. 20_
Artis principium. # _1. 55_
Artes & experientiæ comparatio. # _1. 58_
Artis e$t $ibi $imile facere. # _2. 5_
Artis principium difficile inuentu. # _2. 9_
Artis & naturæ principijs comparatio. # _25. 32_
Artifices in ratione con$entiunt, in opere differunt.
# _14. 10_
Arundo Græca. # _239. 30_
A$perum. # _58. 20_
ἄσπληυον & A$plenion. # _27. 27_
A{$s}is diui$io. # _14. 25_
A$$eres. # _213. 5._ & _238. 50_
A$$ula. # _49. 36_
A$tabora & A$ta$oba. # _252. 55_
Astrologia Architecto nece$$aria. # _12. 36_
Astrologiæ, & Mu$iciæ conuenientia. # _14. 35_
A$ty. # _254. 16_
Atlans mons. # _252. 50_
Atlantes. # _126. 34_
Atramentum. # _226. 50_
Athenien$ium lex de alendis parentibus. # _205. 32_
Atomi Democriti quomodo intelligantur. # _51. 54_
Atria. # _212. 3._ & _215. 22_
Augu$ti laudes. # _2. 40_
D. Augu$tini dicta de calce. _58. 58._ & de car-
# bone. # _241. 58_
Aulæ. # _211. 5_
Auripigmentum. # _245. 3_
Auri, & argenti portio deprehen$a. # _270. 57_
Aurum ex ueteri ue$timento quomodo extrahatur.
# _245. 26._
Aux, iugum, ab$ides. # _287. 50_
Axis. # _287. 10_
<h>B.</h>
BAbylon{ij}s muri bitumine ferruminati. # _36. 1_
Balistarum rationes. # _355. 45._ & _356_ per
# totum.
Balnearum di$po$itio, & partes. # _197. 32_
Balnearia. # _223. 58_
Baricæ ædes. # _103. 33_
Ba$ilicarum di$po$itio ibi.
Ba$ilica a Vitruuio facta. # _166_
Ba$is Attica. III. _59._ & _113._ Ionica # _114_
</col>
<col 2>
# Tu$canica. # _148_
Beneficium dantes non accipientes ambiuntur.
# _205. 49_
Bero$i opinio de Luna. # _293. 53_
Bitumen liquidum. # _59. 55_
Breuitas memoriæ con$ulit. # _157. 5_
Bruma. # _282. 35_
Bubilia. # _223. 55_
<h>C.</h>
C Aenacula. # _222. 27_
Cæmentum. # _56. 16_
Cærulei temperamenta. # _227. 20_
Calculi in ue$ica di$cu{$s}i. # _258. 21_
Caldariorum $u$pen$io.
Calidæ aquæ unde. # _60. 3_
Calidæ natura. # _57. 56_
Calx. # _262. 18_
Calx uiua. # _59. 2_
Camerarum di$po$itio. # _237. 48._ & _238. 36_
Camilli. # _108. 50_
Canonica quid. # _11. 23_
Canon mu$icus.
Canopus. # _301. 43_
Cantherij. # _127. 2_
Capitulum Ionicum. # _117_
Capituli Corinth{ij} inuentio. # _124. 38._ # $ymmetriæ.
# _124. 53._ # diagramma. # _125_
Capitulum Doricum. # _132. 3._ # Tu$canicum. # _148_
Cpreoli. # _127. 1_
Caras barbari. # _67. 14_
Carbonu<?>m u<007>rtus, # _24. 58_
Carcer. # _168. 56_
Cardines d<?>uo. # _283. 16_
Cariatidum hi$toria, & figura. # _9_
Carias numero multitudinis dici. # _8. 57_
Carpinus. # _75. 58_
Carthaginen$es in$ulam fertili$$imam extra Gades in
# uenere. # _47. 1_
Castella. # _262. 17_
{κα} τακεχ{αυ}μευίτες regio. # _255. 22_
Catapultarum rationes. # _353. 52._ & _358_
κ{αῦ}σις # _245. 51_
Caua ædium & genera quinque. # _210._ & _211._
# _212_
Cedria, & cedrelate. # _76. 42_
Cedrus. # _76. 31_
Cerrus. # _75. 3_
Chalcantum. # _247_
Chalcantum. # _258. 11_
Chalcidica # _161. 33_
Chalciæca. # _161. 44_
Chirotoniton. # _281. 33_
Choragia. # _196. 19._ & _331. 50_
Chordarum $eu $onituum nomina. # _178. 50_
Chorobates. # _260. 32_
Chortes. # _223. 52_
Chroma. # _173. 53_
Chry$ocolla # _246. 1._ & _36_
</col>
<pb>[514.01.011]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Circunductio amplæ ideæ forma. # _15. 52_
Circuli in analemmate nece$$ar{ij}, & eorum officia.
# _505. 25_
Circuit uis. # _331. 14_
Circulus est continuus angulus. # _30. 18_
Circuitio orbis ab Erato$thene inuenta. # _42. 36_
Circus. # _169. 60_
Ci$ternæ. # _266 21_
Ciuile ius, & eius partitio. # _12. 20_
Ciuit is unde ortum habuit. # _24. 50_
Ciuitatis amplitudo quanta e$$e debet. # _30. 10_
Ciuitas $ine agrorum fructibus non potest cre$cere.
# _46. 37_
Claues in mu$ica. # _180. 6_
Claui mu$car{ij}. # _240. 23_
Climata. # _11. 51. # re$picienda. 206. 40_
Cochlides $calæ. # _269. 42_
Cœlum & cœli motus. # _282. 283. 284_
Cognitio humana a confu$is ad di$tincta procedit.
# _99. 53_
Colonia, & municipium differunt. # _28. 56_
Color in Mu$ica. # _174. 4_
Colores purpurei. # _248. colores. 244. 20_
Colores artefacti. # _246. 45. floridi, au$teri. 4_
Columnarum cra{$s}itudinis regula. # _30. 35_
Columnæ angulares cra{$s}<007>ores faciendæ. # _105. 42_
Columnarum contracturæ. # _105. 51_
Columnariæ. # _264. 38_
Columnarum ornamenta. # _107. & 126. 31_
Columnarum $tryges. # _120_
Columnarum origines, & inuentiones. # _122. 50_
Columna Dorica antiquior. # _123. 19_
Columnarum dimen$iones. # _123. 124_
Columnæ Doricæ. # _132_
Columen. # _126. 58_
Commentaria unde dicta. # _7. 25_
Communia & priuata loca in ædibus. # _222. 40_
Compact<007>lium trabium formæ. # _154_
Concamerationes in halneis. # _198. 11_
Concentus, uel $ymphoniæ quot. # _181. 55_
Conchoides proprietates. # _377. 56_
Conclaue. # _221. 1. & eius $ymmetriæ. 221. 9_
Congius. # _224. 59_
Conisterium, coriceum, coricum. # _201_
Con$uetudini aliquid dandum. # _13. 4_
Conus horologium. # _320. 54_
Conus. 302. 54. & conicæ $uperficies, & $ectio-
# nes. # _303. & 304_
Corona. # _118. 43. & 239. 42_
Corpora uitiantur mutatione coloris & $rigoris.
# _26. 52._
Corporis humani men$ura artem per$icit. # _123. 41_
Corporis humani men$uræ. # _89_
Cor$a. # _143. 32_
Cottiæ alpes. # _258. 17_
Cotyla. # _225. 1_
Cra$$um. # _58. 10_
Cratti{ij} parietes. # _68. 59_
Crepidines. # _141. 53_
Crudi lateres debiles. # _68. 10_
</col>
<col 2>
Cru$tationes. # _240. 40. pictoriæ. 240. 15_
Cte$ib{ij} inuenta. # _29. 321. 49_
Cte$ibica machina.
Cubilia in $tructura quid. # _63. 6_
Cubus. # _272. 11_
Cubus & quod cubicis rationibus $cribebat Pytha-
# goras. # _157_
Culleus, cullearia. # _224. 57_
Cunei $pectaculorum quomodo dirigendi ad a$cen$io-
# nes. # _189. 58_
Cupre$$us. # _76. 4_
Curia. # _168. 31_
Cyathus. # _225. 2_
Cydnos. # _254. 25_
<h>D.</h>
DEcor. # _22. 15._ # Decorum. _22. 32._ &
# _223. 5_
Decor triplex. # _22. 34_
Decu$$are. # _42. 5_
Defen$io. # _24. 12_
Deliquiæ. # _215. 2_
Democritus reprehenditur. # _51. 60_
Denarius numerus perfectus. # _90. 47. & 92. 40_
Den$um. # _57. 59_
Denticulus. # _118. 44_
Dent<007>culorum ratio. # _129. 43_
Denticuli $ub mutulis non $unt ponendi. # _129. 51_
De$criptio mau$olei, portus, & ciuitatis. # _67_
De$criptiones horologiorum ex aqua. # _321. & 322._
# u$que in finem noni libri.
Diameter. # _30. 21_
Diametri circulorum analemmatis, & eorum officia.
# _305. 54_
Diastyli compo$itio. _103. # 10_ 
<hd>
Diapa$on, diapente, diate$$aron. # _182_
Diaulon. # _201. 25_
Dierum longitudo. _294. 45 & 295._ pertotum.
Dies quot modis accipiatur. # _295. 10_
Die$is. # _175. 15_
Die$is tetartemoria. # _177. 3_
Diffinitio generis $peciebus conuenire debet. # _19. 41_
Dinocrates Architectus. # _46. 13_
Dioptra. # _262. 10_
Dipteros ue$tigium. 99. orthographia, & $ciogra-
# phia. # _100_
Di$cubitus antiquorum. # _220. 56_
Di$pluuiatum. # _215. 2_
Di$po$itio duplex. # _209. 38_
Di$po$itio quid, & multa de di$po$itione. # _18. 19_
Di$po$itionis ideæ. # _17. 47. & 18. 54_
Distributio. # _23. 42_
Di$tributio cellæ interioris, & pronai. # _136. 53_
Ditonus. # _176. 3_
Docere po$$e $cientiæ $ignum e$t. # _2. 2_
In docendo breues e$$e oportet. # _157. 5_
Doctrina, & di$ciplina $ubiecto idem, ratione dif-
# ferunt. # _4. 14_
Doctus nullibie$t peregrinus. # _205. 25_
Doricum genus ab # _130. ad 140_
</col>
<pb>[514.01.012]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Doricæ columnæ $triæ. # _135. 33_
Dubium. $olutio. # _6. 1_
Ductio aquæ per tubulos commoda. # _265. 17_
Durum. # _57. 15_
<h>E.</h>
ECtemoria circun$erentia. # _316. 4_
Edictum Aedilitium. # _73. 3_
Electio locorum $alubrium. # _26._ per totum
Electio locorum ad u$um communem ciuitatis.
# _45. 21._
Elementum # _51. 41. & 52. 6_
Eleothe$ion. # _201. 30_
Elip$is. # _303. 27_
Emplecton structuræ genus. # _63. 4_
Encarpi. # _124. 31_
Encau$tice. # _128. 29_
Ephæbeum. # _201. 23_
Epicyclus. # _287. 24_
Epi$tola dedicatoria Vitruu{ij} ad Augustum. # _2. 46_
Epi$tola Erato$thenis Ptolomæo Regi. # _222_
Epi$tyl{ij} Ionici $ymmetria. # _118._ item Dorici. _132_
# & Tu$canici. # _147_
Equilia. # _224. 13_
Erato$thenis ratio men$uræ orbis. # _42. 42._ eiu$que
# inuentio. # _271. 54_
Eri$mata. # _230. 24_
Erodentia medicamenta. # _76. 50_
Error ratiocinationis. # _5. 32_
Error, & ignorantia praua. # _1. 29_
Euerganeæ trabes. # _168. 12_
Eurithmia quid. # _20. 48_
Eu$tyli ratio. # _103. & 104._ per totum
Exedræ. # _201. 17. & 220. 48_
Experientia quid. # _1. 54_
Experientiæ, & artis comparatio. # _1. 38_
<h>F.</h>
FAber. # _50. 24. & 128. 20_
Fabrica quid. # _4. 50. & 5. 3. & 17_
Fabricarum progre$$us. # _49. & 50._ per totum
Fagus. # _75. 3_
Fauces. # _220. 20_
Federicus Commandinus de analemmate. # _302_
Fene$træ. # _130. 40._ non $unt in angnlis ponendæ.
# _228. 53_
Figura circularis perfecti{$s}ima, tota angulus, & ca-
# paci{$s}<007>ma. # _90. 20_
Fines operum duo. # _16. 43_
Finis. # _5. 4._ & eius notitia, quid præ$tet.
Finitoris officium in analemmate. # _305. 32_
Firmitatis ratio babenda. # _24. 18. & 228. 40_
Fi$tucæ quid. # _30. 29. & 107. 25_
Flexibilitas unde. # _58. 32_
Fluminum ingentium capita, a Septentrione orta.
# _257. 22_
Fontis $almacidis hi$toria. # _67_
Fontium naturæ. 253. & ibiplura, de $uls
</col>
<col 2>
# phureis, alumino$is, bitumino$is, $al$is, nitro$is,
# unctuo$is, acidis, uino$is, amaris fontibus.
Forum Latinorum, & Græcorum, & eorum di$po$i-
# tiones. # _ab 158. ad 169_
Fornix. # _238. 39_
Fo$$æ quid præ$tent. # _29. 52_
Fo$$iones puteorum. # _265. 30_
Fractio. # _58. 50_
Fraxinus. # _75. 16_
Frigidum. # _57. 50_
Frons templi cum podio. # _111_
Fundamentorum leges. # _29. 23._ per totum
Fundationes, & $ub$tructiones. # _106. & 107_
Funium nodi. # _333_
Furantes aliorum $cripta damnantur. # _231. 58_
Furca quid. # _48. 55_
<h>G.</h>
GEnera ædificiorum ad cœli regiones accom-
# modanda. # _222. 10_
Generum Mu$icorum comparatio. # _174_
Generis diffinitio $peciebus conuenire debet. # _19. 42_
Genetheologia. # _301. 58_
Genius loci. # _26. 38_
Genus in Mu$ica quid. # _173. 56_
Geometria Architecto nece$$aria. # _7. 46_
Geometricæ figuræ ad Astronomos accommodatæ.
# _14. 43._
Gnomon. # _302. 42_
Gnomonica. # _12. 39. & 282. 6. & 302. 42_
Gradus. # _108. 16_
Gradus in Theatris. # _171. 20_
Gradus in uoce. # _175. 1_
Gradus $pectaculorum. # _191. 15_
Græcorum mos inexponendis authoribus. # _1. 10_
Græcorum $tructura. # _63. 1_
Græcorum Ttheatra. # _193. 57._ Aedificia. _225_
# bybernacula. # _241. 51_
Græcorum authoritas in imaginibus in cælo collo-
# candis. # _298. 40_
Granaria. # _224. 10_
Graphidis peritia quid, & Architecto nece$$aria.
# _7. 35_
Graue. # _178. 44_
Grauitudo quid. # _40. 10_
Grumus. # _49. 45. & 253. 48_
Gyneconitis. # _225. 51_
Gyp$um. # _240. 7_
<h>H.</h>
HAbitus quid. # _1. 23_
Habituum diui$io. # _127_
Habituum nomine non temere ornandi homines.
# _1. 48_
Habitus Architecturæ quid præ$tat. # _16. 23_
Harmonia. # _14. 58_
Harmonia, & pluraibi. # _172._ u$que ad _185_
</col>
<pb>[514.01.013]<rh it>INDEX</rh>
<ind it>
<col 1>
Hemi$phærium. # _238. 38_
Hemitonium minus, & die$is. # _175. 43_
Hemitonium maius, & Apotome. # _175. 52_
Herculis proceritas a Pythagora inuenta. # _21. 57_
Hermogenis iudicium in di\=stribucnda æde p$eudodi-
# ptera. # _104. 57_
Hestia$is. # _331. 50_
Himera fluuius. # _254. 3_
Historiæ cognitio Architecto nece$$aria. # _8. 30_
Hi$toriæ, & poematum comparatio. # _154. 42_
Homeroma$tyx. # _232. 24_
Hominum ue$tigia quæ. # _206. 21_
Horæ antiquorum. # _308. 4_
Horologiorum plana. # _306. 5_
Horologia in plano uerticali, & meridiano. # _317_
Horologia in plano æquinoctiali. # _318_
Horologia diuer$a ab # _312._ in finem noni libri. ra-
# tio,u$us, inuentio. # _320_
Humidum. # _57. 60_
Humor politionibus maxime nocet, & quomodo re-
# paretur. # _241. 9_
Hybernacula Græcorum. # _241. 51_
Hydraulicæ machinæ. # _11. 44_
Hypanis. # _255. 10_
Hypæthræ ambulationis utilitas. # _196. 50_
Hyperbole. # _303. 24_
Hypocau$tum. # _197. 52_
Hypothyron. # _143. 52_
Hypocrates multa oppida in pestilentia $eruauit.
# _29. 16_
<h>I.</h>
IAculatoriæ artis finis. # _355. 15_
Ianua. # _143. 50_
Ichnographia. # _18. 55._ eius diagramma. _20_
Ichnographia pro$tylos Doricæ. # _137_
Ichnographia $i$tyli Doricæ. # _139._ lege vestigia.
Iconomia. # _23. 59_
Ideæ or ationis. # _23. 45_
Ideæ di$po$itionis. # _23. 54_
Idiotæ audiendi ab Architecto. # _231. 16_
Imaginum collocatio. # _220. 23_
Imagmes cœle$tes. # _298. 30_
Imitari, & imitatio, & cur ars naturam imitatur.
# _25. 7_
Immi$$arium. # _262. 54_
Impluuium. # _220. 36_
Incendiorum cau$æ. # _60. 22_
Incertum $tructuræ genus. # _62. 40. & 63. 9_
Incile. # _262. 16_
Incumbæ. # _229. 36_
Indicum. # _246. 2. & 40_
Inducere quid. # _240. 5_
Indu$tria quid. # _19. 60_
Ingenio$um, $ed periculo$um Curionis Theatrum.
# _170. 57_
Inopia non e$t quærenda, ut inuidiam fugiamus.
# _29. 36_
Instruere quid. # _62. 52_
</col>
<col 2>
In$trumenta me$olabia diuer$a # _279. 280. 281_
Interpen$iua. # _213. 3_
Interuallorum Mu$icorum nomina. # _175. 15_
Interualla centrorum, & locus iugi quomodo depre-
# hen$us. # _288. 47_
Inuentio quid. # _20. 2_
Inuentum Platonis de agro metiendo. # _268. 20_
Inuentum normæ a Pythagora. # _268. 50_
Inuentum Archimedis. # _270. 57_
Inuentum Architæ. # _271. 54_
Inuentum Erato$thenis. # _271. 54_
Inuentum Platonis me$olab{ij}. # _276_
Ionic<007> capituli partes. # _115_
Iouis motus. # _291. 32_
I$phora. # _331. 51_
I$odomon $tructuræ genus. # _63. 2_
Iter rheda & naui men$uratum. # _351_
Italiæ regio temperata. # _209. 4_
Iudicium de poetis ab Aristophane ante Ptolomæum
# _232. 12_
Iudicium fit derebus notis. # _4. 17_
Iudicare excellenti$$imum opus. # _4. 17_
Iuga e Carpino fiunt. # _48. 56_
Iugumentare. # _48. 56_
Iuncus. # _255. 38_
Iuniperus. # _76. 31_
Iura Architecto nece$$aria. # _12. 3_
Iuris ciuilis diui$io. # _12. 20_
<h>L.</h>
LAbrum. # _199. 22_
Laconicum. # _199. 30_
Lacotomus. # _308. 24_
Lacunaria. # _131. 12. & 141. 45_
Lacus. # _141. 45_
Lacus bituminis. # _254. 55_
Lacuum proprietates quædam. # _254. 55_
Lapicidinarum qualitates. # _61._ per totum.
Lapicidinæ templ<007> Dianæ quomodo inuentæ. # _341_
Lapidum comp aratio, colores, pondera, odores, fi-
# guræ, ac aliæ qualitates ab. # _61. ad 64_
Larignum. # _77_
Larix. # _71. 18_
Larix ampli$$ima. # _77. 10_
Larix quomodo inuenta. # _77. 19_
Lectio, & meditatio quid præ$tent. # _7. 2_
Leleges. # _67. 23_
Lenta. # _58. 34_
Lentor. # _58. 46_
Lesbos in$ula. # _39. 7_
Lex Ephe$iorum pro Architectis lata. _329._ in proœ-
# mio libri.
Libratio aquæ. # _260. 31_
Librare quid. # _260. 52_
Librandi modus ubi caput aquæ non cernitur. # _261_
Lignatio nece$$aria in ciuitate. # _197. 10_
Linea quid. # _30. 11_
Lineæ planitiæ quæ. # _306. 51_
Linea ueriloci, & apparentis. # _285. 32_
</col>
<pb>[514.01.014]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Lineæ meridianæ inuentio. # _41. 35_
Lix. # _192. 11_
Loci in$alubres, $cientia $alubres facti. # _29. 11_
Locorum electio ad mœnia fabric anda. # _26. 20._ lo-
# corum temper amenta ibidem.
Locorum diui$io quatenus uocales, aut muti $unt.
# _194. 34_
Locorum temperamenta. # _255. 51. & 256._
# & _257_
Logeum. # _194. 21_
Longitudo media, maior, & minor. # _281. 52_
Lubrica. # _58. 12_
Luculli uillæ modus fugiendus. # _224. 30_
Lumen impluu{ij}. # _220. 29_
Luminum ratio. # _225. 10_
Lunæ motus, & lunaris men$is. # _285. 5_
Lunæ cre$centis, & decre$centis ratio. # _293. 52_
Luxus Romanorumin ædibus fabricandis.
Lycanos. # _179. 20_
Ly$is. # _229. 16_
<h>M.</h>
MAceratio calcis ad albaria opera. # _236. 48_
Machinæ uer$atiles. # _192. 41_
Machina quid, & differentia eius ab organo, origo,
# & nece{$s}itas machinarum. # _332_
Machinarum genera. # _332. 44_
Maiorum commendatio, qui commentaria rerum re-
# liquere. # _231. 44_
Manupretium. # _271. 48_
Manus in Mu$ica quid. # _173. 42_
Marci Ho$til{ij} indu$tria pro $alubritate $alapiæ.
# _28. 41_
Marmor quomodo paretur ad opera. # _244. 8_
Martis motus. # _291. 30_
Ma$culus $abulo. # _53. 3_
Ma$ti. # _254. 19_
Materiatio, & eius uocabula. # _126. 35_
Materies cædenda, $eruanda, & u$us. ab _69._ ad _72_
Mechanica ratio. # _330. 45_
Mediarum proportionalium inuentio. # _272_
Medicina nece$$aria Architecto. # _11. 51_
Medicina quid, & medicinæ diui$io. # _11. 58. & 12_
Medium. # _5. 9. & 42_
Megalographia. # _241. 36_
Melinum. # _244. 57_
Mens tribus modis afficitur circa cognitionem. # _1. 27_
Mens principiorum est. # _1. 37_
Men$ura corporis humani. # _88. & 89_
Men$ura quid, & quotuplex. # _88. 24_
Men$urare quid # _88. 30_
Men$urarum rationes unde $umpæ. # _90. 40_
Meridianæ lineæ inuentio. # _41. 35_
Meridiani officium in analemmate. # _305. 42_
Meridionalium temper amenta. _207. 21. & 208. 50_
Me$aulæ. # _226. 13_
Me$olabium Architæ. # _277_
Me$olabium Nicomedis. & Platonis, & reliquo-
# rum ibidem.
</col>
<col 2>
Milton. # _281. 39_
Minium, & eius temperatura. # _245_
Minio antiqui parce utebantur. # _243. 11_
Miracula mund<007> $eptem. # _66. 43_
Modulationum genera. # _173. 50_
Modulus quid. # _88. 8_
Modus addi$cendarum multarum $cientiarũ # _15. 12_
Modus excauandi lacunas Venetas. # _203_
Mœnium munitiones nostrorum temporum. # _36. 7_
Mæniana. # _159. 22_
Molle. # _58. 15_
Monachus $eu Manachus. # _308. 25_
Monachordum. # _174. 57_
Morbi qui ueniunt a Ventis. # _39. 60_
Motuum diuer$itas quomodo deprehendatur. a # _288_
# u$dus # _291_
Mundus. # _282. 44_
Municipium, & colonia differunt. # _28. 56_
Muri ciuitatis ex quo lapide fiant. # _130. 19_
Murorum cra{$s}itudo. # _31 26_
Murorum, & ciuitatis di$po$itio in diagrammate.
# _33. & 34. & 35_
Mu$ica Architecto nece$$aria. # _11. 1_
Mu$ices, & Astrologiæ con$en$us. # _14. 15_
Mu$ices diui$io. # _172. 43_
Mu$ici, & Medici conuenientia. # _14. 1_
Mutuli, & denticuli in fa$tig{ij}s non@ $unt ponendi.
# _129. 60_
Mutulorum ratio unde orta. # _124. 42_
Myla$a. # _65. 57_
<h>N.</h>
NAturam ars imitatur, & quamobrem. # _25_
_# 25._
Naturæ principium potens, $apiens, bonum. # _25. 32_
Natura prior estres, quàm ornamentum. # _25. 27_
Naturalis decor. # _23. 20_
Nauale Venetorum. # _203_
Naualia. # _202. 57_
ναως ὲνπαραςάόιν & eius ue$tigium. # _93_
Nece$$aria ad uitam non $unt difficilia, & cara.
# _249. 34_
Nicolaus Zenus patritius Venetus. # _203. 37_
Nili caput. # _252. 30_
Nitri flos. # _247. 33_
Normæ laus. # _260. 20_
Normæpythagoricum inuentum. # _268. 50_
Notæ Mu$icorum. # _173. 48_
Notiones in animis in$ignitæ. # _1. 32_
Nucleus. # _234. 45._
Numerus perfectus quis. # _90. 52_
Numeri $enar{ij} partes. # _91. 40_
Numer<007> $exagenar{ij} commoditas. # _284. 44_
<h>O.</h>
OBiectio, & re$pon$io. # _13. 14_
Ochra. # _244_
Octauia Augusti $oror. # _3. 30_
</col>
<pb>[514.01.015]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Odeum. # _199. 21_
Oeci Corintb{ij}, quadrati, Aegipt{ij}, _220. # 59. 221_
# _15._ Græci. _221. 40._ Cyziceni ibidem.
Olearia. # _242. 2_
Oleum. # _224. 3_
Opa. # _129. 41_
Operatio. # _4. 22_
Operum duo fines. # _16. 43_
Operum probationes tripertitæ. # _231. 10_
Opifices tres Deus: natura: Homo. # _6. 39_
Opinio. # _1. 30_
Opportunitas. # _24. 14_
Oppugnatoriæ machinæ & defen$oriæ # _358_
Optices, & Geometriæ communio. # _15. 10_
Optices ratio. # _119. 38_
Optice Architecto nece$$aria. # _7. 56_
Optices diui$io. # _7. 57_
Optices ratio in columnarum contractione. # _140. 14_
Opus. # _4. 21_
Opus rusticum. # _229. 40_
Oratio plena quæ. # _15. 60_
Orbium cæle$tium numerus. # _285. 27_
Orchestra. # _189. 4_
Ordei noui oppidum male collocatum. # _39. 12_
Ordinaria structura. # _64. 6_
Ordo quid, & quotuplex, & ibi multa. # _17. 14_
Ordo $ecundi libri Vitruu{ij}. # _40. 58_
Ornamentum, & pulchritudo differunt. # _25. 57_
Orthographia quid. # _19. 2._ diagramma eius. _21. 1_
Orthographiæ ædis in antis. # _90._ prostyli, & Am-
# phipro$tyli. _96._ dipteros. _100._ peripteros.
# _98._ hypæthros. _102._ Aedis cum podio. _111_
# pro$tylos Dorici generis. _136._ $ystyli Dorici.
# _139._ Tu$canicarum ædium. _150._ rotundarum
# ædium. _153._ Theatri Latini. frontis, lateris &
# Scenæ, _187._ & _189._ & _190._ Laconici. _198_
# Venetæurbis. _204._ cauediorum. _211. 212_
# _213. 214._ & priuatæ domus. _217._ & _218_
# Chorobatis. _261._ Cochlidis, & $calæ. _270_
# Architæ me$olab{ij} analemmatis. _310_
Ortus, & radiationes planetarum. # _291. 47_
O$tiorum ratio ab # _141._ u$que ad _147._ cum
# diagrammatis.
Ostrum. # _248._ cum purpura idem ibi.
Oues lutea lana. # _257. 42_
Ouilia. # _224. 10_
<h>P.</h>
PAlæ$træ di$po$itio. # _199. & 200_
Pali. # _107. 22_
Palificatio quomodo fiat. # _30. 33_
Paludes quomodo $alubres. # _28. 10_
Parabole. # _303. 25_
Parætonium. # _244. 53_
Paralyfis. # _254. 3_
Parapegmata. # _302. 16_
Parastas. # _225. 47_
Paries euanidus quomodo fiat. # _63. 23_
Parietes $ormacei. # _64. 28_
</col>
<col 2>
Parietes laterit{ij} commendantur. # _65. 12_
Parietes te$tacei. # _68. 28_
Parietes cratit{ij}. # _68. 58. & 69_
Parietum regulæ. # _130. 15_
Parietum firmit as unde. # _63. 44_
Partes duobus modis dicuntur. # _81. 26_
Pauimentum in balneis. # _198. 58_
Pauimentorum genera. # _235. 43_
Pau$anias. # _8. 56_
Pecuniæ defectus maximum operibus impedimentum.
Pelecinon. # _320. 52_
Penna, & pinna. # _254. 1_
Perfectio rerum quadruplex. # _48. 48_
Perfectum quid. # _96. 41. & 282. 47_
Peristylia. # _201_
Per$arum captiuorum figura. # _10_
Petrus Landus Archiepi$copus Cretæ. # _28. 1_
Philo$ophia Architecto nece$$aria, & ibi plura de
# philo$ophia. # _9. 50_
Philologia, & philotechnia. # _206. 33_
Pharetra. # _320. 44_
Phtongi. # _178. 29_
Phthy$is. # _40. 22_
Phy$iologia. # _10. 50_
Pinacothecæ. # _220. 40_
Pinaster. # _76. 27_
Pingendi ratio, & de pictura. # _242. 21._ & quæ
# pictura improbetur. # _242. 34_
Pinus. # _76. 4_
Pinus, & picea differunt. # _76. 21_
Plana in analemmate requi$ita. # _305, 25._ & pla-
# na horologiorum quot. # _306. 5_
Planetarum nomina, & characteres. # _285. 20_
Planetarum $itus. # _285_
Platanones. # _205. 36_
Pleuritis. # _40. 22_
Plin{ij} locus. # _292. 58_
Plinthus. # _320. 40_
Plurimum ingen{ij}, & operæ ponendum in@ templis æ-
# di$icandis. # _87. 50_
Plutei. # _140. 5. & 162. 54_
Pluuiæ generatio. # _251. 49. 252_
Podium. # _108. 37_
Podium $cenæ. # _191. 52_
Poemata, & hi$toriæ. # _154. 42_
ποιότης. # _122_
Politiones in humidis locis. # _240. 34_
Populus alba, & nigra. # _75. 6._ unde dicta, & ibi
# multa. _75. 22_
Porta & Ianua differunt. # _143. 53_
Porta & u$us. # _31. 12_
Porticus nominationes. # _159. 44_
Porticus Theatritectum # _191. 30_
Porticus, & ambulationes po$t $cenam. # _196. 1_
Porticus $tadiatæ. # _201. 34_
Portuum $abricatio. # _201. & 202_
Po$ticum. # _143. 54_
Præcepta. # _229. 1. 7. 45. 54_
Præcepta Pythagoræ cubica ratione $cripta. # _157_
Præceptum Architectis ob$eruandum. # _192. 30_
</col>
<pb>[514.01.016]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Pr{ae}ceptorum Artis conditiones. # _4. 30_
Præcinctiones $eu præcinctus. # _130. 22. & 171_
_# 22._
Præ$epia. # _224. 15_
Principia artis. # _1. 56. & 2. 9_
Principia parua in quantitate, magna in uirtute.
# _2. 10._
De princip{ij}s artis $uæ nemo di$putat quatenus talis.
# _15. 33_
Principium naturæ. # _25. 32_
Principia rerum $ecundum philo$ophos. # _51. 28_
_# & 249._
Principiorum naturæ, & artis comparatio. # _25. 30_
Principium. # _5. 11_
Priuatarum ædium distributio. # _216. 217. 218_
Profilum Sciographia. # _19. 27_
Progre$$us, & regre$$us quibus planetis accidat.
# _291. 2_
Proportionum commendatio. Diui$io. Mathema-
# tica proportio ab # _80._ u$que ad _88._
Proportiones lapidum e bali$tis mittendorum. # _356_
# per totum.
Propugnaculi $ecundum no$tra tempora de$criptio.
# _37._
Pro$tas. # _225. 47_
Prostylos. # _99. 48_
Prothyrides. # _143. 34._ prothyra. _226. 29_
Protropon uinum. # _255. 17_
Prudentia. # _1. 42_
Prudentis e$t <007>udicare. # _7. 20_
Publicorum operum di$tributiones $unt tres. # _24. 12_
Pulchritudo, & ornamentum differunt. # _25. 57_
Pulpitum. # _58. 55._
Puteoli. # _59. 25_
Puteorum fo$$iones. # _265. 30_
Puluis puteolanus. # _59. 13_
Pythagoras cubicis rationibus præcepta tradebat,
# & ibiplura de cubo. # _157_
Pythagoræ inuentum. # _268_
Pythius Architectus reprehenditur a Vitr. # _13. 25_
<h>Q.</h>
QVadrati duplicatio. # _268. 34_
Quadriuia & triuia. # _158. 36_
Quæ$tio de pictura. & $culptura. # _5. 32_
Quæstiones mechanicæ multæ $oluuntur. # _341._ u$-
# que ad # _346_
Qualitas quæhabitus e$t. # _1. 22_
Qualitates $implices, & compo$itæ. # _57. 40_
Qualitates lapicidinarum. # _61._ per totum.
Qualitates regionum. # _206. 207_
Quantitas motus Solis, in $ingulis $igniferi tetranti-
# bus. # _298. 11_
Quantitas ποσότης # _17. 15_
Quercus. # _74. 39_
RArum. # _57. 49_
<h>R.</h>
RArum. # _57. 49_
Ratiocinatio quid. # _5. 28_
</col>
<col 2>
Ratiocinationis error. # _5. 37_
Redemptor qui. # _246. 7_
Regionum qualitates. # _206. 40._ # temperamen-
# ta. _8. 32_
Regre$$us planetarum. # _291. 2_
Regulata quid. # _11. 23_
Regula de cra$$itudinibus columnarum. # _105. 34_
Relationum genera. # _16. 30_
Religionis fabrica. # _24. 14_
Reprebenduntur patres familiarum non prouidentiũ
# expen$is in ædificando. # _330. 20_
Rerum diui$io in ab$olutas, & comparatas # _16. 27_
Reticulata $tructura. # _54. & 62. 40_
Rigiditas. # _58. 32_
Rima quid. # _63. 12_
Ritbmus tribus modis. # _21. 2_
Romæ regio temperata. # _209. 2_
Romuli domus. # _50. 16_
Rubia. # _248. 47_
Rubrica. # _244. 50_
Ruderatio. # _233. 54._ Rudera. _234. 39. 47._
Rudus duplex. # _235. 15_
Ru$tica ædificia. # _223. 40. & 229. 40_
<h>S.</h>
SAbulo ma$culus. # _53. 3_
Saburra.
Sagitta. # _30. 21_
Salapia oppidum ex in $alubri $anum. # _28. 38_
Salix. # _75. 6_
Salmacidis fontis hi$toria. # _67. 1_
Salubritatis aeris inditia ex ob$eruatione iecinorum.
# _26. 27_
Sambuca. # _207. 45_
Sanctis quomodo, & quæ templa $truenda $unt.
# _22. 57_
Sandarace. # _247_
Sanguinis eiectio. # _40. 24_
Sapientia. # _1. 36_
Sarctum $tructur æ genus. # _63. 4_
Scæuolæ uillæ modus fugiendus. # _224. 30_
Scala in mu$ica. # _173. 46_
Scalarum ratio ex norma pythagorica. # _269. 4_
Scalæ. # _269. 30_
Scalæ militares. # _333_
Scandulæ. # _49. 27_
Scapi. # _143. 37._ & ibi $capi cardinales.
Scena. # _185. 55._ & Scenæ de$cript<007>o. # _191. 6_
Scenarum genera tria. # _193. 3_
Scola labri in balneis. # _199. 6_
σχιæ Τὴρ # _41. 35_
Schidia. # _49. 35_
Scientia. # _1. 37_
Scientiarum communicatio. # _13. 20._
Scientis perfectio quæ. # _2. 2_
Sciographia, & diagramma eius. # _19. 7_
Scorpionum rationes. # _353. 53._ & _355._ & $cor-
# pionum $ymmetriæ ibidem.
Sectiones conicæ. # _303. 11_
</col>
<pb>[514.01.017]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
Selinu$ia creta. # _248. 52_
Semimetopia, $emiuocales, hemitonium quomodo in-
# telligantur. # _131. 50_
Septa. # _262. 15_
Septentrionalium gentium temperamenta. # _207._
_# 20. 208. 50_
Sermo in\=stitutione, uox natura. # _48. 45_
Serpentes nec na$ci, nec uiuere in quibu$dam locis,
# _259. 15_
Sexagenar{ij} numeri commoditas. # _284. 44_
Sextarius. # _224. 60_
Siccum. # _58. 1_
Signa Zodiaci. # _284._ pertotum.
Signifer. # _283. 54_
Significare. # _6. 31_
Signorum duo genera. # _240. 13_
Signum $ciendi. # _2. 2_
Signum. # _6. 32_
Sil Atticum. # _241. 38_
Simæ. # _120. 24_
Socrates $apienti$$imus ab oraculo iudicatus. # _79. 40_
Solertia quid. # _5. 41_
Solis uia quomodo inuenta. # _283. 40_
Solis motus. # _285. 6_
Solis cur$us per duodecim $igna. # _294. 40_
Sonituum diui$io, & diffinitio. # _178. 29_
Spartum Hi$panicum. # _239. 30_
Specus. # _262. 18_
Stadium. # _22. 2_
Stadiatæ porticus. # _201. 34_
Statio, regre$$us, & progre$$us # _288,_ & _291_
Statumen. # _234. 43_
Stellæ polaris figuratio. # _300_
Stereobata. # _107. 7_
Stola. # _8. 57_
Striæ. # _124. 22_
Striges. # _119. 60_
Structilis forma. # _262. 39_
Structuræ genera. # _62. 33_
Structura. # _62. 46_
Structuræ in aqua. # _201_
Struere quid. # _62. 52_
Strumæ. # _254. 2_
Studium. # _19. 59_
Stygos hydor. # _257. 59_
Stylobata. # _107. 9_
Suber. # _75. 3_
Subiecti $cientiæ diffinitio quantum præstet. # _4. 25_
Sublicæ. # _107. 27_
Substruere. # _62. 52._ & $ub$tructionum cura.
# _229. 54_
Sudationes. # _199. 30_
Supercilium in Ianuis. # _41. 46_
Supputandi ratio. # _8. 25_
Sydera a zodiaco ad meridiem. # _300._ & ad $ep-
# tentrionem. # _298. 20._
Symmetria quid. # _20. 41._ ab Architecto ob$eruan
# da. # _209. 36_
Symphonia quid. # _175. 16_
Symphoniæ, & concentus quot. # _181. 55_
</col>
<col 2>
Systema quid. # _143. 42_
<h>T.</h>
TAblinum. # _219. 43_
Tabula motuum cœle$tium. # _286_
Tabula longitudinis dierum. # _299_
Tabula longitudinum, latitudinum, partium,& ma-
# gnitudinum $tellarum. # _364_
Tabula declinationis Solis. # _374_
Tabula a$cen$ionum. # _375_
Tecti di$po$itio. # _126. 50. & 127_
Tectorum ratio, $ecundum Philandrum. # _49. 59_
Tectorium opus. # _237_
Tectum # _130. 23._ & ibiplura de tectis.
Tectum porticus Theatri. # _191. 30_
Tegulæ. # _128. 3_
Telamones. # _226. 32_
ΤελΗον. # _90. 42_
Telum quid. # _355. 16_
Templa. # _128_
Temporibus diuer$is diuer$a opera accommodanda.
# _242. 5_
Tenue. # _58. 2_
Terra in medio mundi. # _283. 26_
Tertiar{ij} figuratio. # _149_
Tertia maior, & tertia minor. # _176. 4_
Testudines. # _239. 3_
Tetrachordorum di$po$itiones, partitiones, & di$tin.
# ctiones omnium generum. # _174._ ad. _181_
Theatrum, & eius $alubris con$titutio. # _169._ ad.
# _171_
Theatrum Scauri, Curionis, & Pompei. # _170_
Theatriua$a. # _183. 52_
Theatri conformatio. # _187._ ad _181_
Τεματιμοσ. # _22. 45_
Theorica eccentricorum, epicyclorum, & deferen-
# tium. # _287_
Theophrasti, & Plin{ij} locus de Abiete. # _74. 20_
Thuriferæ arbores. # _255. 4_
Thymelici. # _194. 15_
Thyromata. # _141. 37_
τυρώρΗον. # _225. 43_
Tilia. # _75. 6_
Tomicæ. # _39. 29_
Tophus. # _59. 35._ & _44_
Torcular. # _223. 59_
Trabes compactiles. # _154_
Trabis Ionicæ figuratio. # _121_
Trabs cum mutulis. # _129_
Triclinia. # _220. 42_ & _54_
Triglyphi contra medios tetrantes columnarum con-
# $tituendi. # _130. 60_
Trihemitonium. # _176. 5_
Tunicætres in cru$tationibus. # _239. 49_
Turres. # _31._ & _32._ per totum.
Tu$canicarum ædium, rationes, genera, uestigia or-
# thographiæ ab # _147._ ad. _152_
</col>
<pb>[514.01.018]<rh it>INDEX</rh>
<col 1>
<h>V.</h>
VAluæ Scenæ. # _192. 45_
Valuatæ fores. # _147. 6_
Vapor. # _30. 43_
Ter. Varro $crip$it de Architectura. # _233. 4_
Va$a Theatri. # _183. 52_
Vectigalia publica. # _263. 11_
Vectis ratio. # _331. 10_
Venetiarum de$criptio. # _204._ regio temperata.
# _209. 12_
Venter. # _264. 30_
Ventinocent, lædunt, uitiant. # _38. 52_
Ventorum nomina, qualitates, numerus, & plura de
# ventis a # _39._ ad. _44_
Ventorum diagrammata. # _43_
Ventorum temperamenta. # _252. 15 & 43_
Venu$tatis ratio habenda. # _24. 21_
Veritas in rebus duplex. # _1. 30_
Verticalis officium. # _305. 39_
Vestibulum. # _223. 11_
Ve$tigia diuer$a murorum. # _35._ propugnaculi $e-
# cundum no$tratempora. _37._ prostylos, & am-
# phipro$tylos. _95._ peripteros. _97._ dipteros. _99_
# hypæthros. _101._ ædium cum podio. _109._ pro-
# $tylos Doricæ. _137._ exa$tylos Doricæ. _139._
# Tu$canicæ ædis, _149._ & _150._ rotundæ ædis.
# _152. 153._ Fori _160._ ba$ilicæ _164._ Ba$ili-
# Cæ Vitruuianæ _166._ Theatri latinorum. _188._
# Theatri Græcorum _195._ Laconici. _198._ Pa-
# læ$træ _200._ Cauædiorum,tetra$tyli. _211._ Tu-
# $canici. _212._ di$pluuati. _213._ testudinati.
# _214._ Corinth{ij}, & priuatæ domus. _216._ &
# Græcorum domus _227._
Ve$tini. # _254. 1_
Villa. # _223. 26._ & _224._ per totum.
Vinaria cella. # _224. 43_
Vinum Græcum. # _60. 26._ protro$ton,mamertinum,
# Falernum, Meliton. Cæcubum. # _255. 15_
Virtute continere quid. # _4. 28_
</col>
<col 2>
Vi$co$um. # _58. 47_
Vitex. # _76. 6_
Vitruuius Cæ$ari notus,& Augu$to commendatus ab
# Octauia $orore, machinis præpo$itus. _3. 6._ ha-
# buit conditiones Architecti. _6._ & _7._ defendi-
# tur. _156_
Viua calx quæ. # _59. 2_
Vlmus. # _75. 16_
Vlua. # _50. 17_
Vmbra. # _282. 17_
Vmbræ meridianæ æquinoctiales uaria in uar{ij}s locis
# _306. 8._
Voces ad cantandum aptæ, ex locorum proprieta-
# tibus. # _259. 22._ & _207. 32_
Vocis di$tinctio. # _173. 2_
Vuoluptas quid. # _19. 57_
Volutæ conditiones. # _115. 38._ $unt ornamenta,
# non partes capitulorum. # _123. 5_
Vox a natura, $ermo ab institutione. # _48. 45_
Vox quid, & de uoce plura. # _171._ ad _173_
Vrna. # _224. 59_
V$us. # _5. 17_
V$us, & abu$us. # _5. 17_
Vtilitas. # _4. 31._ eius ratio habenda. _24. 20._ fi-
# nis est omnium artium. # _24. 46_
Vtilitas, uenu$tas, firmitas in operibus requiruntur.
# _25. 58._
Vlgus umbras putat quæ ad mentem pertinent. # _6. 3_
<h>X.</h>
Xi\=sta. # _199._ & _201. 7._ & _226. 24_
<h>Z.</h>
ZOdiacus. # _283. 46_
Zophorus. # _118. 31_
Zoylus. # _232. 22._ & multa ibi de Zoylo.
Zyga. # _75. 60._ & Zygiaibidem.
</col>
</ind>
<h>Errata. primus numerus paginarum $ecundus linearum e$t.</h>
<ind it>
<col 1>
_2. 41._ # Augu$ti. & _43._ Augustum.
_3. 41._ # Appone. Quid $it Architectuura, & de
# Architectis in$tituendis. # cap. _1._
_13. 16._ # obruitur. & _43._ quod.
_16. 43._ # fines.
_19. 21._ # quo.
_22. 15._ # ingre$$orem. & _20._ nauibust, & _56._ ue
# ri
_24. 32._ # $iclegas. aut publicorum, aut priuatorũ
# ædificiorum explicatio est.
_25. 53._ # uenustatis.
_26. 36._ # qualitas.
_28. 22._ # eorum, quæ dicta $unt.
_29. 39._ # haberi, & _41._ natura.
_31. 16._ # ip$æ.
_33. 53._ # dentes.
</col>
<col 2>
_36. 20._ # plateis.
_36. 12._ # $upra.
_39. 30._ # naturæ.
_41. 3._ # inoppo$itis partibus.
_46. 28._ # delectatus.
_47. 25._ # cum $uo nomine. & _42._ $criptorum.
_49. 22._ # qua. & _25._ innixa, & _52._ luto.
_53. 59._ # mutuauit.
_58. 8._ # nominare.
_60. 11._ # naturæ.
_61. 6._ # lapicidinis, & _38._ cædendis.
_62. 1._ # per$picuos.
_68. 29._ # aut.
_69. 20._ # contignationibus.
_73. 44._ # uermiculum.
_79. 20._ # deleatur parenthe$is, & legatur, ut non
</col>
<pb>[514.01.019]
<col 1>
# omnibus.
_88. 13._ # hominis.
_98. 58._ # peripteros legenda $unt illa cum litera tex-
# tus. u$que ad. Metelli Iouis.
_99._ # linea. _34._ a p$eudodipteros, u$que ad lineam
# _48._ textus e$t.
_115. 40._ # $ingularum actionum tetrantes.
_126. 56._ # pauciora.
_131. 53._ # dictum, & _54._ partiendam, & _60._
# hypotrahelio contrahatur columnæ.
_133._ # in diagrammate capituli Dorici de$unt literæ
# quas lectoris diligentia apponet.
_147. 42._ # $ecuriclis.
_159 12._ # mœniana.
_172. 10._ # impediuntur.
_175. 60._ # ducas.
_178. 5._ # intentionem.
_183. 51._ # de Theatri ua$is.
_184. 17._ # ponantur\’q;.
_193. 58._ # anguli.
_208. 22._ # lege. Græciæ.
_317. 3._ # a. b. c. d. non habent re$pon$um in dia-
# grammatæ atr{ij} priuatæ domus in ue$tigio, $ed di-
# ligens lector apponet.
_219. 52._ # pars $umatur in alis.
_221. 30._ # ba$ilicis.
_223. 52._ # de$ignetur.
_224. 50._ # equis.
</col>
<col 2>
_226._ # diagramma. A. locum ignis ostendit, locus
# est in plano peru$iæ in antiqua æde, & aliud dia-
# gramma idem o$tendit, locus ab urbe ueteri non
# longe di$tans.
_240. 11._ # bene.
_241. 25._ vncinatas. _28._ # interiores. _38._ me-
# galographiam.
_243. 32._ # cryptis.
_244. 12._ # exeretæ. # _18._ præparetur.
_246. 28._ # lædi.
_248. 35._ # imitari.
_252. 1._ # halitus.
_255. 40._ # $chænantos.
_256. 57._ # halitus.
_258. 46._ # uitibus.
_216. 17._ # autem.
_267. 55._ # militiæve.
_268. 5._ & _6._
_268. 4._ # corporis. _6._ heroes\’q;.
_271. 26._ # con$tituta.
_291. 15._ # iugum.
_319. 17._ # Quoniam ubi citantur literæ diagram-
# matis. C. po$iti $upra. in pagina. _317._ repo-
# nendæ $unt in eo diagrammatæ literæ. & nu-
# meri qui citantur.
_322._ # De$unt literæ in figura, quæ po$ita e$t in paginæ
# _324._ ubi de$cribitur cylindrium horarium.
</col>
</ind>
<h>FINIS.</h>
<hd>
<pb>[514.01.020]
<hd>
<pb>[514.01.021]
<hd>
<pb>[514.01.022]
<hd>
<pb>[514.01.023]
<hd>
<pb>[514.01.024]
<hd>
<pb>[514.01.025]
<hd>
<pb>[514.01.026]
<hd>
<pb>[514.01.027]
<hd>
<pb>[514.01.028]
<hd>
<pb>[514.01.029]
<hd>
<pb>[514.01.030]
<hd>
<h>Pau$aniac<?> Finis</h>
<pb>[514.01.031]
<pb>[514.01.032]
<pb 1>[514.01.033]
<h>M. VITR V VII DE
ARCHITETTVRA
LIBER PRIMVS.</h>
<ln>10</ln>
<p it>_GR<sc>AECORVM</sc>_ mos e$t, $i quos $ibi authores exponendos, ac interpretandos $u$ce-
perint; præponere aliqua in gratiam $tudio$orum: quæ facilem ad id, quod pro-
po$itum e$t, aditum faciant. Nos optimum hunc morem $equentes,id magis ex
animo con$tituemus initio Architecturæ: quæ$ola omnium artium princeps, ac
domina, $ola iudex, $ola ( ut ita dicam ) Regina e$t artificiorum,et inuentorum
omnium. & quemadmodum $apientia $uas babet partes;quarum $ingulæ in præ-
fationibus ab {ij}s explicantur; ut ad quam quæque $cientia referatur, agno$cere,
& quid quæ præ$tare queat, intelligere po$$imus: ita in bac præcipua opificio-
rum gubernatrice faciendum iudicamus. Nam de ui, & natura ip$ius artis
dicendum est prius, unde ortum, incrementum, & ab$olution\~e artes $u$cipiant:
<ln>20</ln>
quo inter $e quæque di$crimine differant. deinde propius de Architectura edi$$erendum e$t: quid $it, qua ratio-
ne, quo fine, & officio digno$catur. Multæ $unt eius generis, quod Græci πο<007>τήτα, qualitatem latinorum
plerique uocant, formæ, ac$pecies: ex his una e$t: quæ habitus, uel inhærens affectio nominatur: quam nos ad
eas res transferre $olemus; quæ cum in$int, ægrè ab {ij}s, in quibus in$unt, dimoueri po$$unt. buiu$modi uir-
tus ip$a e$t, uitium item, & $cientia omnis, necnon ars quælibet, & affectio firma, & inhærens animi $iue cor-
poris, ac ut præteream,quæ nobis diuinitus, atq; a$piratione aliqua adueniunt: de {ij}s tantum nunc agimus, quæ
ip$i labore no$tro, ac $tudio comparamus, & in animos nostros adiuuante natura, u$u, atque arte induci-
mus. Harum quædam mentis, quædam uoluntatis affectiones, uel habitus uocantur. Mens tribus afficitur
modis: aut enim ad fal$um ducitur errore principiorum decepta: aut bæret; aut ad uerum directa, illud tan-
tum amplectitur. $i fallitur, cæca, & ignorans, & peruer$a: $i bæret, incerta hæ$itans & incon$tans, $i ue-
<ln>30</ln>
rum tenet, $ciens, & $apiens habetur. Cæterum, quia duplex in rebus e$t ueritas: aut enim nece$$ario, aut
utcunque ine$t. Si mens uerum illud nece$$arium fouet; aut primis notionibus inbæret, aut cau$arum con$e-
quutioni, aut utri$que pariter. Sunt enim notiones quædam rerum in animis hominum in$ignitæ: quarum uo-
cabula qui certo tenet, rem quoque fateri nece$$ario cogitur. quis enim non planè $entiet totum $ua parte ma-
ius, ubi quid totum, quid $it pars nouerit. Quæ tertio $unt æqualia, quis neget ea inter $e quoq; æqualia e$$e,
ubi quid $it æquale intelliget? ex {ij}s altera illx mentis affectio habet ortum: quæ cau$is, & $e con$equentibus
rebus obfirmatur: unde firma, & con$tans rationis conclu$io est profecta. Prior autem illa mentis nomine
in$ignitur. posterior hæc $cientia nominatur. Verum $i$olo, unico\’q; mentis obtutu; tum notiones illas, tum
rerum con$equutiones in unaquaque $cientia percipiet: nulli dubium,quin $apiens uocari debeat. Hæcigitur
ea ueri ratio præ$tat, quæ nece$$arium con$equitur. quod $imens in his uer$atur, quæ$ecus fieri po$$unt. aut in
<ln>40</ln>
{ij}s dirigendis laborabit, in quibus actio, & uit& moderatio po$ita e$t, ut $ibi, familiæ, ac patriæ con$ulere ac
prode$$e queat. aut in his, quæ ad humanos pertinent u$us, inuigilabit. Sic ædificia, mercaturam, uenatio-
nem, militiam: agrorum cultum, medicinam, $ic demum in$tituet quæcunque hominum commodis, utilitatiq;
conducant. prudentia igitur aget( ex eius enim ratione iu$ti, fortes, temperantes, munifici,amici, ueraces, boni
denique ac uirtute præditi,& præterea $umma illa heroica uirtute illustres efficimur) arte uero conficiet. unde
quid $it ars apertè iam uidemus. Mentis enim habitus,& inhærens affectio e$t quædam: qua opera omnia ra-
tione,& directione perficiuntur: ut homines bene $e habeant in his rebus quæ $pectant ad uitæ utilitatem.
Cauendum igitur e$t nè peruer$a huiu$modi aliqua affectio in no$tris in$ideat animis: quod enim diu perma-
net, ægrè dimouetur. cauendum etiam e$t, nè temere ( id quod $æpè fit ) alicuius artis uocabulo, $eu titulo
quoslibet ornemus: non enim $emper e$t integrum, nel mediocris peritiæ, aut Fabrum, aut Architectum
<ln>50</ln>
uocare aliquem: $tudio nanque, & labore, & cognitione multa opus e$t, antequam in menteimpre$$a, & in-
$ignita $it affectio illa, quæ tanquam regula futura $it operum no$trorum. Sed hactenus de ui, & ratione
Artis: nunc de ortu, & incremento artium dicendum e$t. Experimento oritur Ars. Experimentum
est $imilium rerum animaduer$io conferens ad Artis principia inuenienda. quemadmodum ue$t<007>gium ad inue-
niendum leporem. Non enim leporis pars e$t ue$tigium: Sed occa$io inueniendi leporis: ita frequens ex $en-
$u orta memoria: & rerum $imilium comparatio efficit, ut id, quod $eparatim $æpius factum est,in uniuer$um
colligatur, & communi compreben$ione mens ip$aproloquium quoddam effciat, quod e$t Artis principium.
Ex multis ergo huiu$modi præceptionibus in rem unam con$entientibus,& qua$i con$pirantibus quæque
Ars ortum habuit. Quod $iquis experientiam arti conferat; effcax certè aliquanto magis in opere perfi-
ciundo experientia e$t: manus enim experti ob con$uetudinem, & exercitium promptior e$t. $ed Ars excel-
<ln>60</ln>
lit, multo magis, & Præstat: quippè quæ ad $cientiam proximè accedit. docet enim & quæ$itis refpondet;
<pb 2>[514.01.034]<rh it>LIBER</rh>
& rerum rationes reddere potens est:unde ars proxime ad$apientiam accedit. inditium autem $ciendi efficax
est, alios docere po$$è, perfectio enim in eo po$ita e$t, ut alium nobis $imilem efficere po$$imus: quod nec facit
nec præstat experientia, & licet expertus alteri quomodo facit, o$tendat, non tamen reddere de eo quod fa-
cit, rationem pote$t, cum extra $en$um nihil adhibeat, quod ex Platonis $ententia $eruile opus e$t, ni$i forte ex-
perientiam uoces: cum quis Arte iam parta quicquam ex arte facit. $ed hæc aliò $pectat. Artis autem e$t
alterum $ibi $imilem constituere; & artifex etiam dici uel o$citans pote$t, & $tertens. intus enim habet id,
quod e$t. $ed expertus $olo $en$u nititur. Cæterum artes quidem omnes initio paruæ $unt, $ed tempore coa-
le$cunt: nec propterea minus rerum inuentoribus debere nos decet: ip$i enim ( quod difficillimum e$t ) princi-
pium inuenere. quod qui recte habet, dimidium totius habet, uis enim maxima in his ine$t: quod uel medio-
<ln>10</ln>
criter in Mathematicis eruditus planè $entit. Nemo bercle e$t; qui non uideat quàm certa, quàm commu-
nia, quàm obuia $int ea; quæαξ<007>ώματα græci, prolquia latini uocant. omnia tamen recondita, & abstru$a;
quæ in {ij}s di$ciplinis habentur, ab {ij}s profecta, & deducta $unt æque, ac ab uno principe gens omnis, & po-
pulus uniuer$us regitur. paruum, ac nihil ferè uidetur proloquium illud: plura, quæ uni re$pondent, $ibi inui-
cem re$pondere: paruum tamen illud à Phy$icis ad motiones, ad corpora, ad tempora, ad $patia locorum.
A mu$icis uerò ad fides, ad neruos, & uoces,ab {ij}s, qui pro$pectionum uim contemplantuï, ad radios, ad lu-
mina: ac demum ab al{ij}s ad res alias accommodatur, unde omnis doctriuæ uis, & ratio manare $olet. maxi-
mè igitur inuentoribus gratiæ habendæ: maximæ & his, qui nullo parcunt labori: ut communia illa, perfpe-
cta\’q; notitiæ primordia propo$itis Artibus, & $cient{ij}s adiudicant. Sed nos ad reliqua. I am in artibus diui-
dendis non $equar exactam illam & exqui$itam partiendi rationem, dialecticorum methodis institutam, ni-
<ln>20</ln>
mis enim $tud io $orum uota retardarem, & parum prode$$em, præterea nemo e$t qui ne$ciat ingenuas & li-
beras e$$e artes $eptem, quarum tres ad $ermonem, quatuor ad quantitatem pertinent. atque ibi Gramma-
ticem e$$e orationis auctricem, & $cripturæ moderatricem. logicem quoque eo$pectare, ut $ermonem ad do-
cendum in$tituat, ut Rhetorices ad per$uadendum, & $i uis addere poeticem ad delectandum. hic uero tam
continentem, quàm $ecretam, & di$paratam quantitatem haberi, unde men$uras,motus,numeros $implices,
atque ad $onos comparatos di$cutimus. prætermittam quoque uiles illas, & $ellularias, quænec artis nomi-
ne dignandæ $unt. Nec ad rem no$tram facere exi$timabo artes illas, quæ diuino in$tinctu, & afflatu in ani-
mis nostris immittuntur, quoniam non eò tendimus, ut omnia complectamur, quæ$ub nomine artis communi
quadam ratione contineri $olent. Ad nos ergo illæ artes nece$$ariæ pertinent, quæ cum dignitate hominum
commoditate, & u$ui comparantur. cuiu$modie$t Nauigatio, Militia, Aedificatio, Agricultura, Venatio,
<ln>30</ln>
Pictura, Scalptura, Lan<007>ficium, ac denique Medicina, & $i quæ $unt aliæ,de quibus duplex con$ideratio ha-
betur, una est, quatenus ratiocinantur, & regulas operandi certas $tatuunt, & terminatas, altera quate-
nus alacritate quadam & manuum promptitudine ad opus aggrediuntur, ut in re $ubiecta formas animo an-
te perceptas, in humanos u$us edant. Hinc e$t quod ex artibus nonnullæ $unt quæ propius ad $cientiæ no-
t<007>onem accedunt, quædam minus. Artium, quæ dignitate, & u$u præcellunt, eo nomine illu$tres, ac prin-
cipes haberi$olent: quod di$ciplinis maximè innitantur, ac præ$ertim Arithmeticæ, & Geometriæ. reliquæ
minus idoneæ, aptæ\’q; ad nobilitatem. quo fit, ut Architectura omnium princeps haberi debeat. de qua prius,
quàm aliquid di$$eramus, interponenda e$t M. Vitru.epi$tola: qua optimo Principi Augu$to $uum dedicat
opus primum ut de $e bene merenti gratias referat. Deinde ut munificenti$$imum Principem iuuet in {ij}s rebus,
quæ ad ornatum, et $pl\~edorem urbis pertinere uidebantur.$imul.n.& animi gratitudinem, & iudicinm o$ten-
<ln>40</ln>
dit: dat enim quod $ibi danti caris$imum erat: & illi accipienti grati$$imm. Octauium Cæ$ar in Filium adop-
tauit. $ucce$it & uirtuti, & Imperio. primum\’q; illi Agu$ti nomen inditum: quod nomen licet ob auctum
Imperium $ibi comparauerit: non minus tamen ob studiorum, & rei literariæ curam, & ingenuarum arti-
um amplitudinem illi conuenire potuit. Reliqua, quæ ad Agu$tum pertinent in ip$a epi$tola $unt expedita: in
qua illud etiam ob$eruandum, quod procul ab adulatione Vitr. meritas Augu$to laudes, & eas, quæ illi ma-
ximè placerè poterant: prudenter quidem tribuit, & apte concedit. Hunc igitur in modum aggredtiur.</p>
<p>Cum diuina mens tua, & numen Imperator Cæ$ar Imperio potiretur orbis terrarum, inuicta\’que
uirtute cunctis ho$tibus $tratis, triumpho,uictoria\’que tua ciues gloriarentur, & gentes omnes $ub-
actæ tuum $pectarent nutum: Populus\’q; Romanus, & Senatus liberatus timore ampli$simis tuis co-
gitationibus, con$ilijs\’que gubernaretur,non audebam tantis occupationibus de Architectura $cri-
<ln>50</ln>
pta, & magis cogitationibus explicata edere: metuens ne non apto tempore interpellans, $ubirem
tui animi offen$ionem.</p>
<p it>Augusti tempore pax uniuer$um orbem habuit: Ianifores clau$æ: Imperium unius nuturegebatur: & nil
erat, quod Romanis ciuibus timendum e$bet;et. Tranquillafor$an, & pacata tunc erant omnia: quoniam pa-
c<007>s author, libertatis uindex, $alutis opifex, eo tempore natus eft Dominus no$ter I_<sc>ESVS</sc>_ Chri$tus. { Non
audebam tantis occupationibus.} dum enim in actione uer$amur,non uacat, ut stud{ij}s operam demus. præ$er
tim in tanta rerum administratione, qua uniuer$us orbis niti debebat. ob$eruanda igitur occa$io e$t & tempus
aptum, cum quid agere instituimus.</p>
<p>Cum uero attenderem te non $olum de uita communi omnium curam, publicæ\’q; rei con$titutio-
nem habere; Sed etiam de opportunitate publicorum ædificiorum, ut ciuitas per $e non $olum pro-
<ln>60</ln>
uincijs e$$et aucta: uerum etiam ut Maie$tas Imperij publicorum ædificiorum egregias haberet autho
<pb 3>[514.01.035]<rh it>PRIMVS.</rh>
ritates: non putaui prætermittendum, quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem.</p>
<p it>Pacatis rebus tranquillè urbs agebat: Sed uirtus irrequieta Principis domi contineri non poterat ocio$a,
quin ad pacis $tudia conuer$a, urbem magnificentia ædificiorum ornaret, lætaretur\’q; quod marmoream,
ex lateritia stratam relinqueret. ut merito Principis uoluntati qui$que contenderet, quamprimum egregiè $a
tisfacere. unde Vitr. incæptum iampridem opus, ac patri Augu$ti promi$$um, filio tandem præ$tet.</p>
<p>Ideo quod parenti tuo de eo fueram notus, ut eius uirtutis $tudio$us. Cum autem concilium cœ-
le$tium in $edibus immortalitatis eum dedicaui$$et, & Imperium parentis in tuam pote$tatem tran$tu-
li$$et, illud idem $tudium meum in eius memoriam permanens, in te contulit fauorem.</p>
<p it>Siutrei, ita & amicitiæ paternæ hæredes fil{ij} e$$e debent, æquum putat Vitruuius, ut Augu$tus non ingra
<ln>10</ln>
tum habeat eius erga $e $tudium: quod multo ante in patrem contulerat: non $olum propen$am animi uolunta
tem $e habui$$e erga Cæ$arem: Sed & benefic{ij}s deuinctum, & ab Augu$to dignitatibus ornatum $e dicit; quo
fit, ut hone$tior, & iu$ta magis cau$a extiterit dedicationis. inquit igitur.</p>
<p>Itaque cum M. Aurelio, & Publio Minidio, & Gn. Cornelio ad apparationem bali$tarum, & $cor
pionum, reliquorum\’q; tormentorum refectionem fui præ$to, & cum eis commoda accepi: quæ cum
primo mihi tribui$ti: recognitionem per $ororis commendationem $erua$ti.</p>
<p it>Milita$$e Vitruuium uel exercitum $equutum fui$$e, ex eo quoque loco digno$citur, ubiin octauo libro lo-
quitur de proprietatibus nonnullorum locorum & fontium Cap. I I I I. cum dicit.#C. Iulius Ma$sini$$ae fi-
lius, cuius erant totius oppidi agrorum po$$e$siones cum patre Cæ$are militauit.#Is ho$pitio meo e$t
u$us, ita quotidianum conuictu, & reliqua.Præfuit apparatui bellico, refectioni\’q; tormentorum: quod qui-
<ln>20</ln>
dem quanti faciendum erat, ex. X. libro. facile digno$citur: eo\’q; loci differo explicare, quid bali$tæ, quid
$int $corpiones: ne ordo $cientiæ præuertatur. In aliquibus codicibus legitur, P. Numidico, uel Numidio,
in aliquibus. L. Mu$$idio, memini me in quodam numi$mate de L. Mu$$idio legi$$e ip$um monetæ cudendæ præ
fui$$e. Quis $it hic modo $cire parum refert.</p>
<p>Cum ergo co bene$icio e$$em obligatus, ut ad exitum uitæ non haberem inopiæ timorem: hæc tibi
$cribere cæpi; quod animaduerti multa te ædificaui$$e, & nunc ædificare. reliquo\’q; tempore, & pu-
blicorum, & priuatorum ædificiorum pro amplitudine rerum ge$tarum; ut po$teris memoriæ trade-
rentur, curam habiturum, con$crip$i præ$criptiones terminatas, & eas attendens, & antefacta, & fu
tura qualia $int opera, per te nota po$$es habere: nanque his uoluminibus aperui omnes di$ciplinæ
rationes.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Octauia Augu$ti $oror Vitruuium commendauerat Augu$to fratri: ea commendatione Augu$tus recogno-
uit Vitruu{ij} studium erga patrem $uum, commoda, & honores illi propterea contulit: & benefic{ij}s eum de-
uinxit: unde cum non timeret $en{ij} paupertatem, tantam nactus occa$ionem $crip$it de Architectura, præce-
pta\’q; di$per$a & fu$a tanquam membra in corpus unum redegit: & principi ædificationi dedito dedicauit:
unde, ut dixi, & gratitudinem, & iudicium mirum o$tendit.</p>
<p>Con$crip$i præcriptiones terminatas, ut eas attendens, & antefacta, & futura qualia $int opera, per
te nota po$$es habere.</p>
<p it>Vtinam temporib. no$tris id ob$eruarent ædificantes: & multo ante animo prouiderent qualia futura,
& quos effectus habitura e$$ent opera. Siquidem inditium hoc e$$et præhabitæartis: nec res ullas temerè ag
grederentur. Qui uero negant præuideri po$$e animo. quicquid inde opere futurum e$t, ne$ciunt pro$ecto quid
<ln>40</ln>
ars, quid u$us, quid diligentia præ$tare po$$it. Sed nos adreliqua πpoλoyóμεva.quæ quoniam Vitruuianis
uerbis continentur; ea Dei Opt. Max. implorato auxilio aggrediemur.</p>
<p # it>_Architectura e$t $cientia plurib. di$ciplinis, & uarijs eruditionib. ornata: cuius iuditio probantur_
_omnia, quæab cæteris artib. perficiuntur opera._ Architecturæ nomen a principatu deductum e$t, quem
tenet inter artes omnes illa notitia: cui nomen huiu$modi impo$itum e$t. Plato enim Architectum præe$$e in-
quit his, qui artib. utuntur: unde nec faber e$t, nec cerdo, nec ædificator, nec $epar atim artifex ullus: $ed
caput, præ$es, iudex, dirctor artificiorum, artificum\’q; omnium. Siquidem non ante Architecti nomen $ibi
uendicare potuit, quam multa, & uaria eruditione, & doctrina imbutus fuerit: multarum artium $ecreta
dignouerit: $ubtiles diuer$arum notitiarum rationes perpenderit. Cum igitur præ$it: nil aliud agit, quam do
cere, demo$trare, di$tribuere, de$cribere, præcipere, & iudicare, quibus muneribus elucet maximè Ar-
chitecturæ dignitas, $apientiæ proxima inter artes, tanquàm heros præcipua quædam, & in$ignis. Sola
<ln>50</ln>
enim artefactorum rationes inquirit: $ola ab$tru$as, & ab$conditas res inue$tigat: $ola certiorum $cientia
rum particeps e$t Arithmeticæ $cilicet, & Geometriæ $ine quibus uilis e$t ars omnis, & ab$que dignita-
te. inquit igitur. _Architectura e$t $cientia._ # Et $cientiæ nomine notitiam, & præceptorum multorum
quandam qua$i comprchen$ionem mtelligit ad certum finem tendentium. Scientia ergo generis locum tenet
in hac diffinitione: quare adhuc communis e$t ratio Architecturæ: cum igitur diffinitio id præ$tare debeat; ut
uim, & naturam rei, de qua agitur, explicet: adduntur præter genus di$crimina quædam: quæ planius rem
declarant, & certius eam præfiniunt, $ecernunt\’q; ab al{ij}s rebus.ea Junt huiu$modi. # _Plurib. di$ciplinis,_
_& uarijs eruditionib. ornata._ # Nam his conditionib. $eiungitur Architectura ab {ij}s notit{ij}s: quæ$epara
tim a$en$ibus profectæ, experientia quadam comparantur; & u$u, manuum\’q; tractatione ex ui$u perficiun-
tur: Sed & adhuc fu$ior, quam par e$t, Architecturæ diffinitio: nam & Oratoris, & Medici, & aliæ mul-
<ln>60</ln>
<pb 4>[514.01.036]<rh it>LIEER</rh>
tæ multorum artes ornatæ $unt pluribus di$ciplinis, & uar{ij}s eruditionib. Quemadmodum con$tat apud Tub-
lium; & Galenum, & alios authores. Quare adduntur, & illa uerba. # _Cuius iudicio probantur om-_
_nia, quæ cæteris artibus perficiuntur opera._ # Pre$$ius enim & propius rem oftendunt: nam iudicare ar
tificum opera$oli conuenit Architcturæ. Artibus enim plurimis, atque laudati$$imis, & præ$tanti$$imis orna
tur Orator, Medicus item uar{ij}s eruditionibus, & di$ciplinis præ$tat. # Sed uterque alio fine, atque alio. Ille
enim ad per$ua$ionem, opinionem\’q; inducendam affectibus, & argumentis $e acconmmodat. hic ad $anitatem
uel inducendam, uel con$eruandam. Architctus autem ad iudicium, approbationem\’q; artificiorum noti-
tiam rerum refert. Quoniam uerò ni$inotas res, & confectas iudicare po$$umus: ideò iudicium Architectu
ræ in his rebus e$t; quæ a cæteris artibus profici$cuntur. unde $umma ueri Architecti diffinitio binc habetur.
<ln>10</ln>
Architectus est, qui certa, ac admiranda quadam ratione ac uia, tum mente, animo\’q; statuere, tum opere,
perficere nouerit eas res, quæ ad bumanæ uitæ u$um pertinere poterunt, onera ingentia mouendo, corpora
multiplicia partiendo, opera diuer$a$truendo. # Architectura igitur e$t $cientia pluribus di$ciplinis,& ua
rijs eruditionibus ornata. # Doctrina, & di$ciplina re ip$a idem $unt, terminis differunt. doctrina e$t, quam
magi$ter docet: Di$ciplina, quam di$cipulus addi$cit: nihil autem addi$citur, ni$i quod docetur. Oratio do-
centis, auditus addi$centis, doctrina a docentis animo in orationem: di$ciplina ab addi$centis aure in animum
de$init: a$cen$us, & de$cen$us idem $unt re ip$a: ratione, habitu\’q; differunt. # Sed utile, pulchrum\’q; e$t ratio
ne $tatuere, & u$u o$tendere, in eo doctrina, in hoc eruditio e$t. _Cuiusiudicio probantur._ Iudicare de re
bus excellenti$$imum e$t, non al{ij}s datum, quam $apientibus, & prudentibus, iudicium enim e$t de rebus notis:
& ip$o probantur res ide$t fertur $ententia, o$tenditur\’q; qua ratione aguntur, uel perficiuntur. approbat ue-
<ln>20</ln>
rò Architectura omnia, quæ ab cæteris artibus perficiuntur opera. Opus e$t res illa, quæconfecta uidetur,
ubi qui conficit a conficiendo ce$$auerit: operatio e$tmotus con$icientis, dum conficit. actio e$t ciuile nego-
tium, & officium; quo præ$tito nullum opus inde re$tat: opera igitur probantur Architecturæ iudicio: opera
inquam artium, quarum rationes ad ip$am principem referuntur. atque buiu$modi e$t Architecturæ diffinitio,
in qua uis e$t rerum omnium, & uirtus eorum, quæ in hac tractatione continentur. quod ut clarius expedia-
tur, nam mirum e$t, & $ecrctum quod dicturus $um. dico in omni $cientia diffinitionem rei, qua de agitur: ad
quam $cilicet, quicquid in ea $cientia tractatur, referri $olet. uirtute continere quicquid ad dubiorum $olutio-
nem, rerum inuentionem, & $ecretorum illius explicationem $pectat. Virtute continere intelligo po{$s}e effice
re, & qua$i producere, quemadmodum $emen nirtute continet ftores,folia, & fructus. Cum igitur res re-
ctè e$t diffinita: tunc ea diffinitione ob$curæ quæ$tiones explicantur: ordo rerum expeditur, inuentio, & pro-
<ln>30</ln>
batio profici$citur; huius ratio e$t, quoniàm rei diffinitio principium e$t; quod tanquàm artis præceptum, ue-
rum, utile, & accommodatum e$$e debet, ( ut inquit Galenus, ) uerum, quia nil ni$i uerum comprehenditur:
utile, quia ad finem tendit. Vtilitas enim aliud e$t nihil, ni$i rerum comparatio adfinem: qui rationem bo-
ni habet; uerè itaque ars nulla, quæutilis non e$t, ars merito uocaridebet: Accommodatum, & applicabile,
( $ic dicunt, ) quia ni$i referatur ad id, cuius e$t principium, nihil inde $equitur. con$entanea igitur præce-
pta, & principia e$$e debent: multa enim uera $unt, quæ con$entanea non $unt. Oportet igitur ut uera $int,
& utilia, et con$entanea:a ueritate babent quod $ub notitiam cadunt, ab utilitate, quod uerè con$tituunt,a
conformitate, quod probant, concludunt, & lumen rebus afferunt: qualia ea $unt, de quibus dixi: quorum
nocabula cum primum intelliguntur, cogitur mensip$is con$entire. quæ po$tea rebus al{ij}s accommodantur:
nam illud, & alia eius gener<007>s:$iab æqualibus æqualia auferantur, reliqua quæ$unt, æqualia$unt, non mo
<ln>40</ln>
do uerum e$t; $ed uirtutis maximæ: a Phy$icis enim ad motiones, tempora, & interualla: a Geometris, ad
men$uras, & magnitudines: ab Arihmeticis ad numeros, a Mu$icis ad $onos, & interualla, a Medicis ad
uirtutes rerum, & qualitates transfertur, cum ergo rei $ubiectæ diffinitio, & explicatio naturæ principium
efficiatur, & præceptum, nulli dubium, quin princip{ij}, & præcepti conditionibus & notis affecta, lumen re
bus in ea arte, aut$cientia, de qua tractatur, afferat, & inducat. Quod ex prædicta Architecturædiffini-
tione facilè uidetur ex his, quæ$equuntur.</p>
<p>E<sc>A</sc> na$citur ex fabrica, & ratiocinatione. Fabrica e$t continuata, ac trita u$us meditatio: quæ ma
nibus perficitur, è materia cuiu$cunque generis opus e$t ad propo$itum deformationis. Ratiocina-
tio autem e$t quæ res fabricatas $olertia, ac ratione proportionis demo$tare, atque explicare pote$b.</p>
<p it>Ex fabrica, & ratiocinatione na$ci Architecturam, potect eliciex eius diffinitione: quod ut clarius in-
<ln>50</ln>
telligatur, diffiniendum e$t, quid $it fabrica, & quid $it ratiocinatio; & hæ quoque diffinitiones uirtute con-
tinentur in Architecturæ diffinitione.</p>
<p>Fabrica e$t continuata, & trita u$us meditatio.</p>
<p it>Diuinum $ane optatum; ac uotum eorum est, qui mentem ad $peculandas res conuertentes, cau$as ip$arum
inquirunt: & tanquam ab alto, & a longè ueritatem difpicientes, ad$tudia, & labores accenduntur: Sed
qui contrario modo affecti maximis in cælum laudibus doctos, & præ$tantes uiros extollunt: & admiratione
quadam $u$piciunt, $cientias,& doctrinas: cæterum à laboribus abborrentes, cætera potiũs cucta faciũt
<004> $tudere: & $unt qui cum uideant nece$$ario ornari opotere $cientiarum, & eruditionum plurimarum diuer-
$itate, modo perfectè aliquam $cientiam con$equi uelint, illas negligunt: & eas $equentes dammant. hi om-
nino relinquendi$unt. Pulchrum e$t iudicare po$$e, atque di$cernere mortalium opera, iudicium enim e$t uirtu-
tis cuiu$dam præcellentisactio, $ed pauci$e laboribus dant, pauci $tudium $equuntur, pauci$e exercere, & è
<ln>60</ln>
<pb 5>[514.01.037]<rh it>PRIMVS.</rh>
pellibus ot{ij}, ut ita dicam, $e eximere tentant. ideo fit, ut nec iudicare, nec finem Architecturæ indipi$ci
queant. exercitio igitur, & ratiocinatione opus e$t, illo tanquàm patre, hac tanquàm matre Architecturæ.</p>
<p>Fabrica e$t continuata, & trita u$us meditatio.</p>
<p it>Quicquid arte conficitur, ex notitia finis comparatur. Finis e$t in quem actio refertur, & cuius gratia fit,
quicquid fit, in qua re animaduertit mens no$tra quid primum, & quid medium $it: inuenit\’q principium præ
cellentis cuiu$dam e$$e naturæ: & in agendo finem priorem e$$e, quàm eum, qui agit: nam finis e$t, qui ad agen
dum excitat: quiuerò agit, prior e$t forma: inducit enim ille formam: nam forma acta res e$t. quare & ip$a
materiam præcedit, non enm materia mouetur, ni$i forma prius in$it in mente Artificis, medium uerò e$t res $ub
iecta, in quam $uam finis mittit ad principium $imilitudinem: quam & ad finem principium remittit. hinc e$t
<ln>10</ln>
quòd nibil fini conuenit magis, quàm principium. Præterea qui medio e$t impedimentum, aufert principium
a fine: & medium ratione princip{ij} laborat, ratione finis quie$cit. Cum ergo quis fabricare intendit, finem
agno$cat, oportet: $ed ut finis cogno$catur $tudio, & cogitatione e$t opus; & quemadmodum qui telum mit-
tit, id ad $copum non dirigeret, ni$i oculos ad id intenderet: ita artifex, $i alio conuertatur, finem non con$e-
quitur. u$us ergo e$t res ad debitum finem referre, quemadmodum abu$us e$t; a debito fine detorqueri: Sed
ut u$us ille habeatur, quo res ad finem diriguntur, nece$$arius e$t u$us alius, id e$t frequens, ac continua alicu
ius uirtutis animæ operatio, hinc e$t, quod Vitruuius dicit.</p>
<p>Fabrica e$t continuata, & trita u$us meditatio.</p>
<p it>Quemadmodum uia frequentia hominum teritur pedibus, ita continua finis meditatione mens conterenda
e$t: ut u$us eius eluce$cat. hinc artis utilitas innote$cit: quæ una inter alias præcipua e$t conditio. Sed qua ra
<ln>20</ln>
tione tam$olicitè meditandum e$t? et $ine intermi{$s}ione animaduertendum? ni$i ut extra in re aliqua $ubiecta,
tanquàm materia quadam, quicquid animo, & frequentimeditatione prius inerat, deformetur. hinc Vitru-
uius. # Quæ manibus perficitur è materia cuiu $cunque generis opus e$t, ad propo$itum deformatio-
nis. # Virtutum actiones, & officia nullam extrin$ecus rem $ubiectam perficiunt, ideò actiones illæ immanen
tes a Philo$ophis dicuntur. Sed Artifices aliunde quærunt, quod perficiant, extra enime$t, quodarte labo-
ratur, lignum, marmor, æs, & huiu$modi, $ed non prius efficitur quippiam, qum meditatio finis frequens,
& trita præce$$erit. quicunque ergo pluribus in rebus{ij}sq; humanis u$ibus nece$$ar{ij}s meditatione prius, dein-
de manibus $e exercuerit, is merito Architectus ide$t iudex artefactorum efficietur.</p>
<p>Ratiocinatio autem e$t, quæ rcs fabricatas $olertia, ac ratione proportionis demo$trare, atque ex
plicare pote$t.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Ratiocinari hominis proprium e$t, uis autem quæratiocinatur, illa e$t, quæ con$iderat quidfieri, & quantũ
præ$tari pote$t cum omni operis rõne. hinc ὅcinando erramus, cum mens no$tra con$entire nõ facit rerum earum
proprietates, quæ agere cum his; quærecipere, ac pati aptænatæ $unt. ratiocinatur ergo homo ide$t fini prin
cipium uirtute med{ij} applicat: id\’q, ut dictum e$t, hominis propriume$t, quanquàm ex antiquis nonnulli cæte
ris quoque animalibus rationis quandam $imilitudinem particulam\’q; conce$$erint: ea\’q; docui$$e homines mul
tas artes prædicauerint: ab aranea texturam, a formica rem priuatam, ab apibus publicam, ab al{ij}s mili-
tiam, uel peritiam in$truendarum acierum de$umptam dicentes: $ed nos ea naturæ impetus, momenta\’q; non
artis ratiocinia fatemur: quod $i ars eorum naturalis, & in$ita uirtus uocari deberet, cur non artem quoque
lapidum, plantarum\’q; uim nominare po$$emus? cælorum\’q; artem diceremus: qua continua, & celeri, &
ordinata motione feruntur? elementorum quoque uices, & temporum mutationes, & caducarum rerum gu-
<ln>40</ln>
bernatricem artem appellaremus: Sed tran$lationes i$tas a rerum $imilitudine de$umptas in tractandis artibus
relinquamus. # Ratiocinatio igitur Arcbitecturæ parens $olertiam requirit. Solertia e$t prompta,& expedi
ta inuentio med{ij}: medium e$t,quod cum extremis conueniens, ea qua$i componit adrem unam conficiendam.
R atiocinatio igitur e$t ratio rerum fabricatarum proportione,& $olertia non $olum ratione demon$trans,$ed
or atione explicans,quod factum e$t. Proportio quid $it dicemus $uo loco. Proportione uti præcipue debe-
mus; $ed cum nece{$s}itas cogit demere, uel addere aliquid, tunc $olertia opus e$t, quæ defectui proportionis,
tanquàm medella adhibenda e$t: quod manife$tius erit alio in loco.</p>
<p>Itaque Architecti, qui $ine literis contenderunt, ut manibus e$$ent exercitati, non potuerunt effi-
cere, ut haberent pro laboribus authoritatem. qui autem ratiocinationibus, & literis $olis confi$i
fuerunt, umbram, non rem per$equuti uidentur. At qui utrumq; perdidicerunt, uti omnibus armis
<ln>50</ln>
ornati, citius cum authoritate quod fuit propo$itum, $unt a$$equuti.</p>
<p it>Allata Architecturæ diffinitione, explicato\’q; eius ortu, non uidetur ab re e$$e Architecti deformationem
afferre, quemadmodum igitur ab$que parentibus gigni nemo pote$t, ita ab$que ratiocinatione, & u$u Archi-
tectus fierinequit. quod $i quis per$ua$um haberet $ola fabrica, uel$ola ratiocinatione Architectum e$$e,fal-
leretur certè: nam $i rerum notitiam, & $cientiam tantum haberet, uendicarcq; $ibi uellet Architectino-
men, obnoxius certè e$$et, expertorum interpellationibus, & conuit{ij}s, qui illum inertem, nibil agere ualen
tem dicerent, contra uerò $i quis leui de cau$a, quia manibus, & exercitio quodam tenui, $ine ratione fabri-
caret, tanto nomine $e dignum putaret, $tatim $ibi a literatis os occluderetur cum rationes, & explicationes
rerum ab illo expo$cerent. hince$t, quod armatum, tectum, & ornatum omnibus armis e$$e oportet eum, qui
e$$e, & dici Architectus uelit. tectum ad defen$ionem, armatum, ad offen$ionem, ornatum ad gloriam, ex-
<ln>60</ln>
perientiam artificio fouentem. cur igitur experti authoritatem non$unt con$equuti? quoniam Architctura
<pb 6>[514.01.038]<rh it>LIBER</rh>
na$citur, a ratiocinatione. cur literati? quoniam Architectura na$citur, a fabrica. Sed quæri pote$t, cur
cum ars mentis habitus $it, dictum e$t a Vitr. eos qui ratiocmatiomibus, & literis $olis confi$i fuerunt, um-
bram, non rem per$equuti uidentur? Re$pondetur, maiori hominum parti, res, quæ mentem pertinent, ui-
deriumbras, & inanes qua$dam nebulas, rudes\’q; homines $en$ibus tantum niti. Quare Vitr. non affirmat li
teratos umbras $equutos e$$e, $ed uideri dicit. Nam imperitorum iudicium de rebus apparentibus & $en$i-
bus $ubiectis fieri $olet. Hinc errare mihi uidentur plerique, qui cum de pictura, & $culptura $ent entiam fe-
runt: quæ $it earum nobilior, & præ$tantior, quàmprimum ad materiam, tempus, incommoda, difficulta-
tes, effectus\’q; earum artium $e conferunt, quæ ad corpus artis ( ut ita dicam ) non $pectant: ars enim men-
tis e$t habitus. unde egregius Bonarottus, non minus dum dormit, quam dum uigilat, non minus o$citando,
<ln>10</ln>
quàm agendo pictor e$t, & $culptor, quare ita con$iderandum e$t; quis excellentior habitus e$t in mente Bo=
narotti picturæ, an $culpturæ: & prætermittenda $unt marmora, colores, proiecturæ, pro$pectus, difficul-
tates, & copiærerum: forte enim hoc modo con$ider antibus aliquid e$$et: quod rectè dicerent, uiderent\’que
utranque graphidis e$$e peritiam. Sed aliàs di$cutienda e$t hæc quæ$tio.illud mterim egregie dictum puto a quo
dam $apiente, $i artem, u$um\’q; di$$ocies, utilior e$t u$us expers artis, quam ars, quæ$ui u$um non habet. Ars
infæcunda e$t $ine u$u, & u$us temerarius $ine arte. Inquit igitur Vitr. artem non debere e$$e ocio$am, $ed cum
ea manus e$$e tractandas: id\’q al{ij}s uerbis probare contendit.</p>
<p>C<sc>VM</sc> omnibus in rebus, tum maximè etiam in Architectura, hæc duo in$unt, quod $ignificatur,
& quod $ignificat. $ignificatur propo$ita res, de qua dicitur, hanc autem $ignificat demo$tratio ratio-
nibus doctrinarum explicata: Quare uidetur utraque parte exercitatum e$le debere: qui $e Archite-
<ln>20</ln>
ctum profitetur.</p>
<p it>Ex artibus & $cient{ij}s nonnullæ$unt, quarum finis ultra rerum ip$is $ubiectarum $peculationem non tran$-
greditur: quemadmodum e$t $cientia de natura rerum & di$ciplina quæque, id e$t Malhematica: aliæ ad actio-
nem ueniunt: cæterum po$t actionem, nihil e$t, quod uideas, cuiu$modi e$t canendi, & $altandi ars. Sunt de-
mum quædam, quæ opus po$t actionem o$tendunt: qualis e$t ars fabrilis, ars ædificandi, & eiu$mpodi aliæ artes.
e$t præterea & ars quædam: quæ ad capiendum, & acquirendum aliquid dirigitur, ut uenatio, aucupium, pi$
catio, multæ quoque non ad $perculationem, non ad actionem, non ad opus, non ad captionem diriguntur: Sed
ad corrigendos errores, emendandos\’q; aliarum defectlus: cum omnibus & $upra omnes has e$t Architectura,
ip$a tanquàm domina, & iudex: ideò fit, ut in ea præcipueres actæ, & confectæ, & earum rationes con$ideren
tur. quæduo igitur $unt, quæ in omnibus contemplanda $unt, ea maxime in Architectura uidentur, res $cili-
<ln>30</ln>
cet; quæ$ignificatur, & quæ $ignificat. effectus igitur omnes, & opera tum naturæ,tum artis, conclu$io
nes item omnes omnium $cientiarum $ignificant, $ed rationes, probationes cau$æ\’q; $ignificant, & ratio e$t:
quoniam $ignum ad rem $ignificatam refertur, effectus ad cau$am, conclu$io ad rationem, & probationem,
est enim $ignificare $ignis o$tendere, & qua$i $ignare, &$ignum imprimere: unde in omnire, quæ ratione per
ficitur Artificis $ignum ine$t,id e$t idea, & $pecies in ip$ius mente concepta. Artifex enim prius,rmyr shoy. po
stea materiem$ignat extrin$ecus. Forma habitus interior. Tum maxime etiam in Architectura. # Ma-
xime, quare ip$a excellenter no$centi uirtutires ip$as refert, quod e$t $ignificare, & præcipue artis cõceptionem
dcformat. # Quare uidetur utraque parte exercitatum e$$e debere. Qui$quis quippiam agit præ$tanti,
& propria quadam uirtute debet excellere, ut quicquid agit perfestum $it. tres enim opifices habentur diuinum,
naturale, & artificio$um, ide$t Deus, natura, & homo. Nos de homine agemus. cum igitur ita præ$tet,
<ln>40</ln>
excellat\’q; Architectura, ut artium cæterarum index, arbitra\’q; e$$e cen$eatur, nece$$e e$t Architectum ita
formari, ut iudicis officium præstare po{$s}it. quare hæc quæ$equuntur illi e$$e nece$$aria, dicerem. Primum ut
natura docilis, ingenio per$picax; & quanquàm ego diuinam indicem naturã eius, qui$uapte ui$it rerum in-
uentor, & dostor: non tamen carere lude $ua illum arhitrabor: qui etiam docente alio cito addi$cit: quem-
admodum infimænotæillum puto, qui neq; a$e ip$o, neque docentis opera eruditur: optimas ergo Architecti
conditiones enumer at Vitruuius.</p>
<p>Q<sc>VARE</sc> uidetur utraque parte exercitatum e$$e debere, qui $e Architectum profiteatur. _Ide$t in_
_re $ignificata: quæ a fabrica oritur, & inre $ignificante, quæ a ratiocinatione profici$citur._</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> eum & ingenio$um e$$e opurtet, & ad di$ciplinam docilem, neque enim ingenium $ine
di$ciplina, aut di$ciplina $ine ingenio perfectum artificem, pote$t efficere, & ut literatus $it peritus
<ln>50</ln>
graphidos, eruditus Geometriæ, optices non ignarus, in$trustus Arithmetica. hi$torias plures noue-
rit, philo$ophos diligenteraudierit. Mu$icam $ciuerit. medicinæ non $itignarus. Re$pon$a iuri$con
$ultorum nouerit. A$trologiam cœli\’q; rationes cognitas habeat.</p>
<p it>Ingenium inuentioni, & doctrinæ de$eruit, hoc e$trei: quam ex $e facit & quam ab alio addi$cit. raro au
temfit, ut inuentor aliquis omnibus numeris artem ab$oluat. ideœ rect\~e Vitruuius.</p>
<p>_N<sc>EQVE</sc>ingenium, $ine di$ciplina, aut di$ciplina $ine ingenio perfeste artificem pote$t efficere._
Secunda Architecticonditio e$t educatio & exercitatio a teneris annis. in his di$ciplinis: quæprimæ dicuntur
cuiu$modi e$t metiendi, & numerandi ars: Mu$ica quoque, & cœli, $tellarum\’q;, & motionum ratio diuina-
rum. has opere parentum $uorum habuit Vitr. ut in proœmio libri $exti uidetur. Alia dos Architecti, audi-
tus, & lectio: excellentium & præ$tantium uirorum auditor, & lector fuit Vitruuius ut in $ecundi libri
proœmio his uerhis explicatur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 7>[514.01.039]<rh it>PRIMVS.</rh>
<p>Er in$equar ingre$$us antiquitatis rerum naturæ, & eorum, qui initia humanitatis, & inuentio-
nes perqui$itas $criptorum præceptis dedicauerunt: itaque quemadmodum ab his $um in$titutus,
exponam.</p>
<p it>Alibi quoque pluries edem repetit. Audui$$e quoque, & $ermonem habui$$e te$tatur tum alibi, tum
Cap. quarto octaui. Philologus enim fuii, & rerum naturæ $tudio$us. Quarta conditio e$t laborum tole-
rantia; uehemens animi propen$io, a{$s}iduus rerum $ermo: unde illud e$t dictum, difficile e$$e inuenire hominmem
ingenio acuto, & man$ueto: $ed Vitr. ingenio acuto; & animo patienti excelluit. Quinta ratio e$t nibil amplius,
quàm ueritatem quærere: quam ut con$equamur, nece$$aria e$t alia conditio: ea e$t ratio, & uia ueri inue-
niendi, quam methodum appellant. quæ quoque nobis u$ui parum e$$et, ni$i & aliam haberemus, illam $cili-
<ln>10</ln>
cet, quæ in applicatione, & u$u con$i$tit. Quod uero Vitruuius appetens, & $tudio$us fuerit ueritatis, quod
regulam inueniendæ, quod u$um applicandæ habuerit,$atis liquet in diligenti ip$ius inue$tigatione,in ordina-
ta artis tractione, in apta rerum $ignificatione. quod in proœmio quinti libri uidetur: & in proœmio $cun-
di: cum de ordine illius uoluminis rationem reddit: prædictæ $eptem conditiones ex allata Architecturæ diffi-
nitione, & origine deducuntur: quodrectè con$ideranti e$t manife$tum. Vitr. ergo emumerat quæ, qualia,
quot, & quatenus ea$unt Architecto nece$$aria.</p>
<p>_Et ut literatus $it, & reliqua._ Quibus enumeratis rationem affert, cur ita oporteat in $ingulis Archite
ctum erudiri.</p>
<p>Q<sc>VAE</sc> curita $int, hæ $unt cau$æ. literas Architectum $cire oportet, uti com mentarijs memoriam
firmiorem efficere po$sit.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Prudentis e$tiudicare, prudentia præterita cum præ$entibus conferens futura digno$cit, præteritorum ratio
memoria continetur, ideo fit, ut Architecti iudicio memoria opituletur, firmitatem memoria comparatex
frequenti lectione, firmitus enim res $criptis commendantur: nece$$eigitur e$t Architectum primam habere in
$titutionem; quæ ad rectè loquendum,& rectè $cribendum refertur: ut memoriam firmet commentariorum
lectione: commentaria enim ideo dicta, quod menti committant, quæ in illis continentur, unde po$tea commi-
ni$ci mens pote$t: $unt enim breues, & expeditærerum narrationes, breuitate autem memoriæ con$ulunt. le-
gendum igitur e$t, & lecta diu mente peruoluenda, alioquin lectio male cederet, nam $ine frequenti meditatio
ne lectio negligentes homines faceret, $criptis enim fidentes, mentem de$tituunt. Vitr. igitur & Græcas, &
latinas calluit literas, Græcis nominibus u$us e$t. A Græcis $e multa accepi$$e te$tatur,$cire igitur literas e$t
grammaticam no$cere,Grammatica enim litteratura nominatur.Deinde graphidos $cientiam habere quo faci
<ln>30</ln>
lius exemplaribus pictis, quàm uelit operis $peciem deformare ualeat. Mathematicis omnibus $ubiectæ artes
$unt quædam, quæ ratione ab illis accepta$e$e ad opus accingãt A$trologiæ nauigatio, Mu$icæ, praxis canendi;
Arithmeticæ, parsilla, quæeodem uocabulo gaudet, $ed exercitio con$tat. Geometriæ$olidorum, planorum-
\’que commen$us, & huiu$modi Vitr. & præcipuas illas, & $ubiectas habere Architectum debere dicit, nec
mirum, ab illis ratio, & res $ignificans, ab his effectus, & res $ignificata o$tenditur: quarum rerum utramq;
efficere Architectum declarauit. Graphidis peritia e$t lineamentorum recta ductio pictoribus, $culptoribus,
cælatoribus, $tatuar{ij}s, & huiu$modi al{ij}s nece$$aria: quæ prædictis in$eruit artibus, ut Mathematicæ in$er-
uiunt philo$ophiæ, nam rerum commen$us, & terminos colligit, magnitudinem. $ed, & fines, magnitudo ue
rò normis, & regulis habetur, regulæpedibus & unc{ij}s di$tinguntur, normæangulis, fines uerò extimos ra
dio, finitore\’q;, atque al{ij}s in$trumentis habemus, hinc partes inter $e, & ad uniuer$am magnitudinem compa
<ln>40</ln>
ratur, di$crimine earum, & $imiles rationes digno$cuntur. quibus rebus, pictura, & colores addit, & um-
bras: nece$$aria igitur e$t Architecto graphidis ide$t de$ignationis, ut Itali dicunt, peritia. Nam Theatri
conformatio,$cenarum de$criptio, belicum linearum circunductio, & ædificiorum, membrorum\’q defor-
matio, ichnographia, & frontium de$criptio, & alia eiu$dem generis ab ea peritia de$umuntur. quæ a Geo-
metria profecta lineas ad perpendiculum ducere, angulos formare, centra media inuenire multiiuges figuras
ducere ostendit, ideo Vitr.</p>
<p>G<sc>EOMETRIA</sc> autem plurima præ$idia præ$tat Architecturæ: & primum Euthigrammi, & circini
tradit u$um: è quo maximè, facilius ædificiorum in areis expediunt de$criptiones, normarum\’q;, &
librationum, & linearum directiones.</p>
<p it>Men$urandi ars, quæ Geometria dicitur a terræmen$urationc, ortum habuit apud Aegyptios, de$ignandis
<ln>50</ln>
etiam ædific{ij}s, atque omnium corporum de$criptionibus maximè prode$t: quemadmodum dictum e$t: prode$t
& planis librandis, & dirigendis, quod in octauo libro erit manife$tum: ratio enim rerum illarum, a Geome-
tria petenda e$t: ex qua etiam u$us circini, & normæ deducitur. nam ea prouidet rectas, obliquas, infle-
xas\’q; lineas, iu$tos, amplos, & $trictos angulos, iuga, circulos, circulorumq; partes, figuras item, & cor
pora, pyramides, $phæras, turbines, cilindros, & huiu$modi. quæ omnta trabibus fornicibus, tholis, ma
chinis, $ciotericis\’q maximas, & incredibiles penè utilitates præstant.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> per opticen in ædificijs a certis regionibus cœli, lumina rectè ducuntur.</p>
<p it>Optice pro$pstus ratio estoculo, radio, interuallo ab$oluta. totius partis\’q; nomen.genus enim dire-
ctum, reftexum, fractum\’q; radium con$iderat: nam & lumen interualla diuer$orum generum tangit: res\’que
diuer$is med{ij}s uidentur.per$picua media, & aliquatenus den$a radios frangunt, cuiu$inodiest aqua, uitrum,
<ln>60</ln>
nubes. $unt & aliqua corpora perpolita, quæradios remittunt, cuiu$modi $pecula $iue plana $int, $iue caua,
<pb 8>[514.01.040]<rh it>LIBER</rh>
$iue conuexa, $iue cilindro $imilia.$æpe enim directum lumen non impeditum effectus habet non inuenustos: ho
rum omnium generalis quædam ratio e$t: quæ cau$as $peculatur, non ultimas\’q; tenet in Philo$ophia. Nam\’que
illi $ubiecta est lux, oculis animis\’q; mortalium iucundi{$s}ima, quam cum in cubiculis, ædium\’q conclauibus,
æstus, tempestates\’q; occlu$i uitamus, ade$$e maximè expetimus: atque hæc generis ratio est. Partis nomen
experimentum innuit: nam in plano, certa quadam, & præfixanota, quæoculi uicem gerit, proiecturas ædi
ficiorum, & corporum ab$cedentias\’q;, interualla, & $uperficies, & uer$uras rad{ij}s ad eam ductis osten-
dit, & pulcherrime, amabili$$ime\’q; oculos fallit, de qua quidem re nos $uo loco dicemus: cum de $cenarum
pro$pectu in quinto, uel de pictura in 7. agemus.</p>
<p>P<sc>ER</sc> arithmeticam $umptus ædificiorum con$umantur, men$urarum rationes explicantur: diffici
<ln>10</ln>
Ies\’q; $ymmetriarum quæ$tiones, geometricis rationibus, & methodis inueniuntur.</p>
<p it>Vulgi iudicio præstanti{$s}imæ illæ artes cen$entur: quæ experientia, & u$u ab$oluuntur: ab ip$is mathema
ticis profectæ. quod quàm uerum $it, illi iudicent, qui no$cunt quantum præ$tat rerum cau$as digno$cere.
Cæterum utra$q;, & principes illas, & $ubiectas ha$ce nece$$arias Vitr. dicite$$e Architecto. Arithmeticæ
praxis ad rationem, & ad calculum ducitur, & nece$$aria est ad $umptus ædificiorum præuidendos: inanis
enim labor, inutilis operum ingre$$us, cum $umptus deficit. multa $anè impediunt operum perfectiones: $ed
pecuniæ defectus maximè: unde in proœmio decimi Ephe$iorum lex laudatur a Vitr. Nam Architectus cum pu
blicum opus curandum $umit, pollicetur quanto $umptu id $it futurum tradita æstimatione magistratui bona
eius obligantur, donec opus $it perfectum. eo autem ab$oluto cum ad dictum impen$a re$pondet, decretis, &
honoribus ornatur. Item $i non amplius, quám quarta in opere con$umitur: ad æstimationem est ad{ij}cienda
<ln>20</ln>
& de publico præstatur, neq; ulla pœna tenetur. cum uerò amplius, quàm quarta in opere con$umitur: ex
eius bonis ad perficiendum pecunia exigitur. Sed licet forte ratio ducatur facile, non tamen ita promptum
e$t no$cere de quibus rebus facienda est, ideò in eodem loco inquit Vitr. { Nanque non $ine pœna gra$$ar\~etur
<007>mperiti$ed qui $umma doctrinarum $ubtilitate e$$ent prudentes, $ine dubitatione profiterentur Architectu-
ram. } Sed ulterius præter $upputandi rationem: quæ figuratione, collectione, demptione, multiplicatione,
diui$ione, & radicum inuentione, tam integrorum, quàm minutiarum, & certa quadam progre$$ione con-
stat, utilis Arithmetica e$t ad certam men$urarum rationem ostendendam, ac dubitationes explicandas, il-
las inquam, quæ Geometrica ope di$$olui non po$$unt: quemadmodum libro nono Platonem, Pythagoram, Ar
chimedem feci$$e legitur. & certè quidem certum est Platonis dictum, homines natura ad Arithmeticem aptos
ad omnes di$ciplinas idoneos e$$e: mirum enim ingenium, & mentis præ$tantia eorum est.</p>
<p>Hi$torias autem plures noui$$e oportet, quod multa ornamenta $æpe in operibus Architecti de$i-
<ln>30</ln>
gnant, de quibus argumentis, rationem cur fecerint quærentibus reddere debent. quemadmodum $i
quis $tatuas marmoreas, muliebres $tolatas, & quæ Caryatides dicuntur, pro columnis in opere $tatue-
rit, & in$uper mutulos, & coronas collocauerit percunctantibus ita reddet rationem, Caryas ciuitas Pe
lopone$si cum Per$is ho$tibus contra Græciam con$en$it, po$tea Græci per uictoriam gloriosè bello
liberati, communi con$ilio Caryatibus bellum indixerunt, itaque oppido capto, uiris intcrfectis, ci-
nitate deleta, matronas eorum in $eruitutem abduxerant: Nec pa$si $unt $tolas, neque ornatus matro
nales deponere: uti non uno triumpho duceretur, $ed æterno $eruitutis exemplo, graui contumelia
pre$$æ, pœnas pendere uiderentur pro ciuitate. ideò qui tunc Architecti fuerunt, ædificijs publicis
de$ignauerunt earum imagines oneri ferendo collocatas, ut etiam po$teris nota pœna peccati Carya-
tium, memoriæ traderetur. Non minus Lacones Pau$ania Cleombroti filio duce Plateæo bello pau-
<ln>40</ln>
ca manu infinitum numerum exercitus Per$arum cum $uperaui$$ent, acto cum gloria triumpho $polio
rum, & prædæ porticum per$icum ex manubijs laudis, & uirtutis ciuium, indicem uictoriæ, po$teris
pro trophæo con$tituerunt: ibique captiuorum $imulacra, barbarico ue$tis ornatu, $uperbia meri-
tis contumelijs punita, $u$tinentia tectum collocauerunt, uti & ho$tes horre$cere timore eorum for
tit udinis affecti: & ciues id exemplum uirtutis a$picientes, gloria erecti ad defendendam libertatem
e$$ent parati. itaque ex eo multi $tatuas Per$icas $u$tinentes epi$tylia, & ornamenta eorum col-
locauerunt, & ita ex eo argumento uarietates egregias auxerunt operibus. Item $unt aliæ eiu$dem ge
neris hi$toriæ: quarum notitiam A rchitectos tenerèoportet.</p>
<p it>Ex V itruuianis uerbis: quorum interpretatio facilis e$t, occa$ionem capere po$$umus non iniucundam,
cum mens erit in gratiam principum ædi$icia ornare eorum factorum memoria, quæ decus illis, contemptum
<ln>50</ln>
ho$tibus,exemplũ posteris parant. nõne egregiè $ub trabibus $ubicti Soythæponentur barbarico habitu, capite
circundato,cum de illius uictoriæ monumentũ relinquendum e$$et? $ed hæc inuentioni prudentis tribuenda $unt.
Quomodo autem matronæ illæ, quæ Caryatides dicuntur, $ub oneribus collocarentur non declarat Vitr. Athæ
neus loco quodam uidetur innuere eas $ini$tra manu $ublata ad pondus, altera deiecta $teti$$e. puto ego plura
Caryatidum genera fui$$e: & muliebres statuas a primis illis Caryatidas fui$$e nominatas. notat Hermolaus
meus in ca$tigationibus Plimanis Cap. quinto libri trige$imi $exti urbem Caryam a Pau$ania multitudinis uo-
cabulo Caryas pronunciari. Stola uerò longa, & demi$$a uestis matronarum propria. de Pau$ania Thucydi
des libro primo Spartanum Cleombroti filium Græcorum ducem dicit. Plutarchus ex Cliterno Age$ilai, Pau-
$anias in Laconicis eius Pau$aniæ genus recen$et, & Cleombroti e$$e dicit, & in Archadia narrat eum $ub$e-
quentibus facinoribus benemeriti de Græcia nomen ami$i$$e, prodidit enim auro Græcos & fame in templo Mi
<ln>60</ln>
<pb 9>[514.01.041]<rh it>PRIMVS.</rh>
neruæ ædicalchæ per$equente patre & lapidibus fores templi obstruente con$umptus e$t, mater autem Anchi
tbea ip$um in$epultum iacere permi$it. Solebant uictores Græcorum, ubi pugnauerant detruncare arbores,
ornare\’q; illas ho$tilibus $pol{ij}s: trunci eo modo ornati, trophæa dicebantur. Cum uero Lacœdemon{ij} memo-
riam egreg{ij} facti $ub Pau$ania in Per$as con$eruari uellent, ex uenditis hostium $pol{ij}s; quæ manubiæ dicun-
tur, & ex toto prædœ corpore porticum egregiam construxere. de qua Pau$anias in Laconicis. Ab bistor{ij}s
igitur ornamenta ædificiorum plurima $umuntur: quemadmodum & Vitr. multis locis uolumen ornat, ut in
$exto primi, nono $ecundi, primo $exti capite & alibi $æpius uidere po$$umus.</p>
<fig>
<cap>CARrATIDES.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>P<sc>HILOSOPHIA</sc> uerò perficit Architectum animo magno, & uti non $it arrogans, $ed potius facilis
æquus, & fidelis, $ine auaritia, quod e$t maximum. nullum enim opus uere $ine fide, & ca$titate fieri
<ln>50</ln>
pote$t. ne $it cupidus, neque in munerib. accipiendis habeat animum occupatum: $ed cum grauitate
$uam tueatur dignitatem bonã famam habendo. Hæc enim Philo$ophia præ$cribit. præterea de re-
rum natura: quæ græce φυσιολογία dicitur Philo$ophia explicat: quam nece$$e eft $tudio$us noui$$e:
quod habet multas, & uarias quæ$tiones, ut etiam in aquarum ductionibus in cur$ibus enim, & cir-
cuitionibus, & librata planitie expre$sionibus $piritus naturales aliter, atque aliter fiunt: quorum of-
fen$ionibus mederi nemo poterit, ni$i qui ex Pilo$ophia principia rerum nouerit. Item quicunque
Cte$ibij, aut Archimedis libros, & cæterorum qui huiu$modi præcepta con$crip$erunt, leget, cum
his $entire non poterit, ni$i his rebus à Philo$ophis fuerit in$titutus.</p>
<p it>Philo$ophia, quœ $apientiæ hoc e$t veri, & boni $tudiũ e$t, & $peculationem rerum & actionum uitæ ad-
mini$trationem continet: utramque babere Architectum oportet, nam ex illa quid $cire, ex hac quid agere
<ln>60</ln>
<pb 10>[514.01.042]<rh it>LIBER</rh>
debeat, digno$cet. philo$ophia igitur perficit Architectum, ide$t o$tendit quomodo uirtutem morum indipi$ca
tur: po$tea declarat quibus rebus huiu$modi vitæ norma adhibeatur, & inquit, { animo magno, } tum in
magnis rebus aggrediendis, tùm in iniur{ij}s contemnendis: quoniam uerò animi magnitudo contemptum quen-
dam aliorum, & $eueritatem quandam, & arrogantiam imitari uidetur: ideò $it Architectus animo magno
$ine arrogantia: quæ uitium e$t ueritati aduer$um: quando quis $ibi plus debito attribuit; $it facilis ad au-
diendum; & ad re$pondendum quæ$tionibus imperitorum cum lenitate: & in tolerandis eorum defectib. quo-
<fig>
<cap>PERS AE CAPTIVI.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
niam verò in facilitate periculum e$t, ne in res iniu$tas labatur, { ideò $it œquus } tanquam proportionis ma-
gi$ter, & in æquitate etiam fidem in con$ulendo o$tendat. non $it auarus in accipiendis muneribus, & cupi-
dus in optandis. hæc cum habuerit Architectus, cum grauitate $uam tuebitur dignitatem; famam con$eque-
tur, & indepta uirtute ab omnibus honorificè $u$cipietur. Quare cùm Vitr. in $e uiderit, quàm pulchrum $it
harum rerum decus, & deformis uitiorum macula, pluribus in locis o$tendit, $e pluris facere ueritatem, quàm
diuitias, gloriam quàm commoda, dete$tatur\’q; arrogantes, auaros, & a$$entatores Architectos. Quod igitur
$pectat ad uirtutem morum bactenus ab$olutum e$t. quod uerò ad rerũ $peculationem pertinet ibi ab$oluitur.</p>
<ln>50</ln>
<p it>_P<sc>RAETEREA</sc> de natura rerum, quæ Græce Phy$iologia dicitur._ Pars altera naturalis Philo$o-
phiæ hi$toria, altera $cientia e$t. Hi$toria e$t $implex rerum narratio, quœ à natura in mundo fiunt, uel admi-
ratione, uel iudicio quodam, & œ$timatione adhibita. exemplum ex Plinio $umitur. qui ab ip$o mundo inci-
piens cœlum, elementa, quicquid ex elementis conficitur, regiones, metalla, lapides, plantas, animalia, homi-
nes, hominum\’q; inuenta $umma proprietate ac breuitate percurrit. Scientia e$t cognitio cau$arum, & princi-
piorum, rerum omnium, quœ natura con$tant. hanc mirabili ordine, & doctrina con$criptam reliquit Ari$to-
teles: tam hi$toriam, quàm $cientiam utilem e$$e Architecto Vitr. dicit, & utramque $e habui$$e profitetur
( ut con$tat cap.4. primi: ubi agitur de rerum princip{ij}s, & in $ecundo $ecundi, & in octauo libro, multis\’que
al{ij}s locis, vbi de aquarum librationibus tractatur, de natura item animalium, lapidum, arborum, uocis,
auditus, ui$us, & aliorum naturæ operum.) quid uerò $int $piritus naturales, expre$$iones, librationes, circui-
tiones, & huiu$modi con$tabit octauo libro, & de Atchimede, & Cte$ibio alibi.</p>
<ln>60</ln>
<pb 11>[514.01.043]<rh it>PRIMVS.</rh>
<p>M<sc>VSICEN</sc> autem $ciat oportet, uti canonicam rationem, & Mathematicam notam habeat, præ-
rerea Bali$tarum, catapultarum, $corpionum temperaturas po$sit rectè facere, in capitulis enim dex-
tra, ac $ini$tra $unt foramina, homotona, per quæ tenduntur $ucculis, & uectibus è neruo torti fu-
nes, qui non præcluduntur, nec præligantur, ni$i tinnitus ad artificis aures certos, & æ quales fecerint.
bracchia enim quæ in eas ten$iones includuntur, cum extenduntur æqualiter, & pariter utraque pla-
gam emittere debent. Quod $i non homotona fuerint, impedient rectam telorum mi$sionem.
Item in Theatris ua$a ærea quæ in cellis $ub gradibus mathematica ratione collocantur, & $onituũ di-
$crimina; quæ græcè ὴχ{εῖ}α uocant ad $ymphonias mu$icas, $iue concentus componuntur diui$a in cir-
cinatione diate$$aron, & diapente, & diapa$on, uti uox $cenici $onitus conueniens in di$po$itionibus
<ln>10</ln>
facta cum offenderit aucta cum incremento clarior, & $uauior ad $pectatorum perueniat aures. Hy-
draulicas quoque machinas, & cætera, quæ $unt $imilia his organis, $ine mu$icis rationibus effice-
re nemo poterit.</p>
<p it>Hoc loco utilem e$$e Architecto Mu$icen o$tendit Vitr. tam praxin. quam $peculationem comprebendens:
quod duobus illis uerbis innuit, { Canonicam, & Mathematicam. } canonica enim ad aures pertinet: quem-
admodum opticè ad oculos, $umitur autem à Mu$icis tanquam fundamentum artis, ea\’q; ip$a e$t, quœ altitu-
dines, & longitudines uocum metitur, commen$us autem durationis, & temporis Græcè rithmus, latinè nu-
merus appellatur, altitudinis uerò & interualli men$ura melos, $iuè cantus dicitur, habet autem canonica
alteram partem; quæ metrica nominatur: e$t enim ars componendorum carminum, qui prædictarum men$u-
rarum effectus $unt in $yllabis, & in dictionibus: ars iucunda ualdè, & humanæ naturæ $ocia, ( canonica, $iue
<ln>20</ln>
regularis dicitur, ut inquit Boetius ) quoniam non omne <007>udicium $en$ibus concedendum est, quoniam fal-
luntur, & leui offen$ione $œpius immutantur, licet prius occa$ionem a $en$ibus de$umamus, ideò fit, ut uis
& perfectio notitiæ in ratione collocetur: quœ cum certis regulis, qua$i prœ$criptis obfirmata fuerit, nos er-
rare amplius non permittit. ideò canonica, & regulata dicitur. Mathematica uero est, quæ nulla ratione
$en$uum habita indic{ij} facultatem $peculationi concedit, propo$itamq; rationem harmoniæ modulationis, &
generum, permixtionis\’q; inue$tigat. atque altius $u$picendo cœlorum concentum, atque animœ $ymphoniam
$peculatur: $ed nos hæc omnia libro quinto dilucidius explicabimus.</p>
<p>P<sc>RAETEREA</sc> Bali$tarum, Catapultarum, Scorpionum temperaturas po$sit rectè facere.</p>
<p it>Alius item mu$icæ u$us in quarundam machinarum contentionibus & temperaturis, de quibus libro: de-
cimo cap. decimo octauo. nec opus initio omnia afferre; quæ $uis locis diligentius, & util<007>us explicabun-
<ln>30</ln>
tur, $atis e$t illud eandem haberi rationem, & comparationem inter $onos, quœ habetur inter $patia. cum igi-
tur utrumque machinæ brachium œquali longitudine men$ura, est, funis quoque, quæ contenditur œqualis
erit, utriu$que etiam partis $onus œqualis: quare & contentio, & temperatura œqualiter tela mittet. hinc
e$t illud, quod dicit Vitr. loco $upracitato. { Deinde an$æ rudentum inducuntur per foramina capitulorum, &
in alteram partem tra{ij}ciuntur, deinde in $ucculas con{ij}ciuntur, inuoluunturque uectibus, uti per eas extenti
rudentes cum manibus $unt tacti, æqualem in utroque $ontius habent re$pon$um. tunc autem cuneis ad forami-
na concluduntur, ut non po$$int $e remittere, ita traiecti in alteram partem eadem ratione uectib. per $uc-
culas extenduntur, donec œqualiter $onent } homotona hoc loco dixit, ita cuneorum conclu$io nibus ad $oni
tum mu$icis auditionibus catapultœ temperantur, nos $uccularum, uectium, aliorum\’q in$trumentorum de-
$criptiones, & rationes decimo libro explicabimus.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> in Theatris ua$a ærea, quæ in cellis $ub gradibus Mathematica ratione collocantur.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Maximus quoque hoc loco Mu$icæ u$us e$t in his ua$is conficiendis, ponebantur enim in circuitione Thea-
tri $ub cellis ordine quodam, & mu$icis rationibus, quas Mathematicas Vitru. uocat conuenientia inter $e,
unde & claritas uocis, & concentus efficiebatur: quorum artificium libro quinto cap. proprio expeditur,
ibi etiam copiosè de $ymphon{ij}s, & de generibus modulationum tractatur.</p>
<p>H<sc>YDRAVLICAS</sc> quoque Machinas, & cætera, quæ $unt $imilia his organis $ine mu$icis rationibus
efficere nemo poterit.</p>
<p it>De machina hydraulica lib. decimo fu$ius tractatur tertio decimo capite. erat enim machina: quæ aquæ agi-
tatione, & $piritus impul$ione fi$tulas $onum edere cogebat: horologiorum quoque machinæ quædam, & hau-
riendœ aquœ hydraulicœ, uocantur; quod & nono, & decimo libro erit manife$tum, ubi diligenter om-
nia de$cribemus.</p>
<ln>50</ln>
<p>D<sc>ISCIPLINAM</sc> uerò medicinæ noui$$e oportet propter inclinationes cœli quas græci dicunt
γλίματα, & aeres locorum, qui $unt $alubres, aut pe$tilentes, aquarumq; u$us, $ine enim his rationib.
nulla $alubris habitatio fieri pote$t.</p>
<p it>Cœli inclinationes, a Grecis κλίματα dicuntur, $unt autem cœli $patia inter duos œquidistantes circulos ex
temporis, & horarum interuallis de$umptos, de quibus etiam nono libro $atis apertè dicitur, $exto item cap.
primo. Medicina verò opus e$t Architecto, cuius non ignorans fuit Vitr. nam & de locorum $alubrit<?>ate in
primo, & de regionum proprietatibus in $exto, & de aquarum qualitatibus in octauo, & de naturis herba-
rum, & animalium pa$$im tractat: quemadmodum legentibus inote$cet. E$t autem medicina $cientia rerum $a=
lubrium, in$alubrium, & neutrorum Galeno te$te in contemplatricem, & practicem di$tincta, cum altera
$cientiam o$t\~edat demon$trando res naturales, non naturales, præter naturales, morbos, cau$as, accidentia, &
<ln>60</ln>
<pb 12>[514.01.044]<rh it>LIBER</rh>
$igna altera methodum curandi o$tendat, uictu, medicamentis, manu. quœ omnia diligenti{$s}ime a medicis
c<?>ractata $unt.</p>
<p>I<sc>VRA</sc> quoque nota habeat oportet ea; quæ nece$$aria $unt ædificijs communibus parietum ad am-
bitum $tillicidiorum, & cloacarum, & luminum. item aquarum ductiones & cætera, quæ huiu$modi
$unt, nota oportet $int Architectis, uti ante caueant, quàm in$tituant ædi$icia, ne controuer$iæ factis
operibus patribus familiarum relinquantur. & ut legibus $cribendis prudentia caueri po$sit, & lo-
catori, & conductori. namque $i lex peritè fuerit $cripta, erit, ut $ine captione uterque ab utro-
que liberetur.</p>
<p it>Declarat hoc loco Vitr. eam partem, quam $upra dixit pertinere ad fidelitatem & œquitatem Architecti:
<ln>10</ln>
dico igitur eam philo$ophiæ partem, quæ rectè uiuendi normam prœ$cribit de diuer$is bonorum generibus per-
tractare, inter quœmorum uirtus in ratione po$ita, uel in ea parte, quœ rationi paret collocata e$t, ubi de af-
fectibus humanis agitur, de animœ uiribus, in quibus in$unt affectiones, de habitibus earum facultatum, $iue
med{ij}, $iue extremi $int, de libera uoluntate, de electione, de con$ilio, de appetitionibus, in quibus cupiditas
inest, & iracundia: tractat de {ij}s, quœ uirtutes cum non $int, uirtutum initia, uel imitationes, uel $imilitudines
$unt. propter quœ homines $ibi faciunt $atis, po$tea proximos intuentur, tanquam $uæ familiæ, aut uniuer$æ ad-
mini$trationis partes. in familia uerò domini & $erui, mariti & uxoris, patris & filiorum officia quœrit,
ordine, & di$tributione, & u$u omnia ornat. $ed in ciuili, & publica admini$tratione $iue uno, $iue pluribus
agatur, $apientes pro$picit e$$e rationis loco in Rep. milites iracundiœ, artifices cupiditatis. ex prudentibus
duces, magistratibus $acerdotes, $enatores, iudices creantur. in quib. ciuilis ratio innititur; ab ip$is enim con-
<ln>20</ln>
duntur leges, & ob$eruationes earum profici$cuntur. nam nil aliud e$t ciuile ius, quàm quod, a $ingulis ciuita-
tibus ex propo$ito $uœ admini$trationis fine constituitur. cuius $umma ex pandectarum libris, unde & nomen
deductum, colligitur; unde $ub primo titulo principia, $ub $equenti iudicia, $ub tertio Res continentur, inde
Hypothecationes, testamenta, cum {ij}s, quœ ad te$tamenta pertinent: po$tea multi po$$e$$ionum & bonorum
tituli continentur; operum nouorum nunciationes, damni\’q; infecti, & pro œdific{ij}s dilap$is, & eorum in$id{ij}s,
& de aqua pluuia arcenda, de publicanis, donationibus, manumi$$ionibus. Liberali\’q; cau$a, tum de domi-
n{ij}, & po$$e$$ionis acqui$itione, de\’q; his, qui iudicati, uel in iure confe$$i $unt. de bonorum detentionibus, &
ne quid in fraudem creditoris fiat, interdicta, exceptiones, temporum prolixitates, & actiones, ultimo $tipu-
lationes, fideiu$$iones, acceptilationes, & titulos illos ad municipales, de decurionibus, & muneribus, de publi-
cis operib. nundinis, pollicitationibus, cognitionibus, cen$ibus, uerborum $ignificationibus, iuris regulis. $ed
<ln>30</ln>
quid ommia recen$eo; quid adducam pontificium ius? cum $atis plus iu$to forta$$e ea $int dicta. Architecto in-
terim ea nece$$aria; quœ ad euitandas lites, & contentiones pertinent. arbiter enim $æpè, uel con$ultor loca-
tionum, & conductionum e$t Architectus: quare iuris peritum, & prudentem e$$e oporte† $unt & communes
parietes, & $tillicidia, & cloacœ, & lumina: quarum rerum ratio ita ab$oluenda, ut nullum damnum proxi-
mis inferatur, id legibus cauetur, eas leges digno$cere opus e$t, ne iniuria, damnum, uel incommodum cui-
quam afferatur.</p>
<p>Ex A$trologia cogno$citur oriens, occidens, meridies, $eptentrio, & cœli ratio, æquinoctium,
$ol$titium, a$trorum cur$us: quorum notitiam $iquis non habuerit horologiorum rationem om-
nino $cire non poterit.</p>
<p it>Inter præcipuas Architecturæ partes, una e$t, quœ Gnomonice dicitur, quœ adradios, & umbras pro ho-
<ln>40</ln>
rar{ij}s confic iendis pertinet; iucunda, & commoda quidem pars illa quemadmodum nono libro continetur, ubi
& alia quoque pars expeditur, quœ ad Anaphoras, & interualla $yderum, & $tellarum $pectat: licet om-
mittantur illa, quæ iudicia continet, & geniturarum rationem, quœ curio$is relinquitur. non enim minus
dubia, quàm inutilis e$t: ad gnomonicenigitur referenda e$t Architecto notitia A$trologiœ, quam habui$$e
Vitr. $atis apertum est ex nono libro.</p>
<p>C<sc>VM</sc> crgo tanta hæc di$ciplina $it condecorata, & abundans eruditionibus uariis, ac plurib. non
puto po$$e iu$tè repente $e profiteri Architectoss, ni$i qui ab ætate puerili his gradib. di$ciplinarum
$candendo, $cientia plurium literatum, & artium nutriti peruenerint ad $ummũ templũ Architecture.</p>
<p it>Enumerauit hactenus quœ $unt nece$$aria Architecto, rationem deinde cur ita $it exponit, nunc animad-
uertendum prœceptum, ex dictis affert, non po$$e repente Architectum prodere quempiam: $ed oportere, a
<ln>50</ln>
teneris a$$ue$cere, $iquis ad $ummum Architecturæ apicem peruenire uoluerit: quàm uerò uerum $it nihil e$$e
prius laudandum, quàm quid $it cognitum habeatur, manifestum e$t ex his, quœ hactenus dicta $unt. nullus
enim dignè Architecturam laudare potui$$et, qui & uim, & proprietatem illius antè non cognoui$$et, & $i
ineptè id aggre$$us fui$$et; aut id agere ne$ciui$$et; aut fides illi non fui$$et adhibita. ac tandem cum ab eo ra-
tio quœ$ita e$$et, uel aufugi$$et, uel $ibi contrarius, tanquam ignorans fui$$et. At experiamur modo nos an
cum dignitate Architecturam commendare po$$imus. maximè certe, ac primum cognitio, inde experientia
nobis per$equenda e$t. nam cognitione, & iudic<007>o. Architectura merito cum $apientia, & prudentia conferri
pote$t; exercitio autem & operè inter artes tanquam heroica uirtus elucet. diuinum $anè e$t rerum cau$as,
di$ciplinas pulcherrimas, ab$tru$as rationes doctrinarum explicare. Admirandum uerò rudes homines ad
cultum, & di$ciplinam congregare, $ecuros, & tranquillos mœnibus, & munitionibus tueri, & po$tea qua-
dam ui naturæ illata rupes & $axa demoliri, montes perfodere, ualles implere, paludes ex$iccare, naues con-
<ln>60</ln>
<pb 13>[514.01.045]<rh it>PRIMVS.</rh>
struere, flumi<?>num cur$us dirigere, portus munire, pontes tra{ij}cere. ac demum naturam ip$am uincere in his
rebus, in quibus natura nos uincit, immania pondera leuando ponderibus adiectis: ac demum innato œternita-
tis de$iderio parte quadam $atisfaciendo, prouincias, regna, & orbem denique uniuer$um exornando: quare
fit, ut de Architectura multa animo potius, quàm oratione con$equi po$$imus. $ed ne uideatur immen$um illud,
ac prope infinitum quod Vitr. dicit, tantam doctrinarum, & artium uarietatem habere debere Architectum.
ideò ponitur hic ea quœ$tio, qua prœ$cribitur quatenus earum $cientiarum notitia $it habenda, inquit igitur.</p>
<p>A<sc>T</sc> forta$$e mirum uidebitur imperitis hominibus po$$e naturam tantum numerum doctrinarum
perdi$cere, & memoria continere, cum autem animaduerterint omnes di$ciplinas inter $e coniunctio-
nem rerum, & communicationem habere, fieri po$$e faciliter credetur: Encyclios enim di$ciplina, uti
<ln>10</ln>
corpus unum ex his membris e$t compo$ita. Itaque qui a teneris ætatibus eruditionibus uarijs in-
$truuntur omnibus literis agno$cunt ea$dem notas, communicationem\’q; omnium di$ciplinarum, &
ea re facilius omnia cogno$cent.</p>
<p it>Ob{ij}<?>ci Vitruuio poterat, fieri non po$$e homines tot di$ciplinis, & $cient{ij}s in$trui po$$e, earumque memo-
riam continere quot $uperius enumerauit: namque rei effectus ille non datur, cuius nulla cau$a præ$tari pote$t, et
ideo tot $cientias hominem perdi$cere, earumque memoriam continere non po$$e, quia ratio & cau$a deficit.
Ratio autem e$t animœuis impotens, & imbecilla, quæ & multitudine & amplitudine rerum obuuitur. Re-
$pondet Vitruuius. id fieri po$$e cuius modus e$t aliquis, ideo\’q; homines tot $cientias adipi$ci & memoriæ com-
mendare po$$e, quia non $olum eius rei modus $it aliquis, $ed etiamidem modus e$t facilis & expeditus.
nam cum $cientiœ omnes communitatem quandam rerum inter $e habeant, & quibu$dam $imilitudinem, tan-
<ln>20</ln>
quam in orbem concludantur, fieri pote$t, ut qui a teneris annis in illis $e exercuerit eam $imilitudinem, &
communionem agno$cat, de\’q; $imilibus rebus idem iudicium faciat, quare terminus e$t, & $obrietas quœdam
( ut ita dicam ) $ciendi, quo prœfixo commodè omnium, uel plurimarum $cientiarum participes fieri po$$umus.
Interim reprehenditur Pythius Architectus, qui hos terminos non agnouit: po$tea confirmatur $ententia Vi-
truuiana exemplis, & rationibus accommodatis.</p>
<p>I<sc>IDEOQVE</sc> dc ueteribus Architectis, Pythius, qui Prienæ ædem Mineruæ nobiliter e$t Architecta-
tus, ait in $uis commentarijs. Architectum omnibus artibus, & doctrinis plus oportere po$$e face-
re, quàm qui $ingulas res $uis indu$trijs, & exercitationibus ad $ummam claritatem perduxerunt. id
autem re non expeditur, non enim debet, necpote$t e$$e Architectus Grammaticus uti fuerit Ari-
$tarchus, $ed non agrammatos, nec Mu$icus, ut Ari$toxenus, $ed non Amu$os, nec Pictor, ut Apel-
<ln>30</ln>
les, $ed Graphidos non imperitus, nec Pla$tes quemadmodum Miron, $eu Polycletus, $ed rationis
Pla$ticæ non ignarus, nec denuo medicus, ut Hyppocrates, $ed non aniatrologitos, nec in cæteris
doctrinis $ingulariter excellens, $ed in his non imperitus: non enim in tantis rerum uarietatibus, ele
gantias $ingulares qui$que con$equi pote$t, quod earum ratiocinationes cogno$cere, & percipere
uix cadit in pote$tatem. Nectamen non tantum Architecti non po$$unt in omnibus rebus habere
$ummum effectum, $ed etiam ip$i, qui priuatim proprietates tenent artium, non efficiunt, ut habeãt
omnes $ummum laudis principatum. ergo $i in $ingulis doctrinis $inguli artifices, neque omnes, $ed
pauci æuo perpetuo nobilitatem uix $unt con$ecuti, quemadmodum pote$t Architectus, qui pluri-
bus artibus debet e$$e peritus non idip$um mirum, & magnum facere, nequid ex his indigeat, $ed
etiam, ut omnes artifices $uperet, qui $ingulis doctrinis a$siduitatem cum indu$tria $umma præ$tite-
<ln>40</ln>
runt? igitur in hac re Pythius erra$$e uidetur, quod non animaduerterit ex duabus rebus.</p>
<p it>Rationi con$entaneum magis est, hominem unum po$$e ad unius alicuius $cientiœ apicem peruenire, quàm
multarum, rarius tamen hoc euenit. Quare fit, ut cum non accidat, quod rationi magis con$entit, neque
illud euenire poterit, quid aratione magis longe abest. Quare hac in re Pythius erra$$e uidetur, qui affir-
mauerit Architectum plus po$$e prœstare, quàm $inguli præstantes artifices in $ua qui$que arte: nec oblitus
est Vitr. eorum, quœ $upra dixit. In omni re, & prœcipue in Architectura $pectari duo illa debere: quod $i-
gnificat, & quod $ignificatur: unde hac distinctione Pythiorepugnat: mode$tè tamen, dum inquit. { igitur
in hac re.} Sed non in al{ij}s ( excellenti$$imus enim erat Architectus) Pythius erra$$e uidetur, non dixit
errauit, addidit\’q; rationem { quod non animaduerterit } & reliqua. in uerbis autem uidetur Vitruuius $e ip
$um exponere quid per literas, graphidem, & huiu$modi alia uerba intellexit. Grammaticen enim & Pictu
<ln>50</ln>
ram intellexit. $ed leuiora hæc.</p>
<p>Q<sc>VOD</sc> non animaduerterit ex duabus rebus $ingulas artes e$$e compo$itas, ex opere, & ex eius ra-
tiocinat<007>one. ex his autem unum proprium e$$e eorum, qui $ingulis rebus $unt exercitati ide$t operis
cffectus alterum cõe cum omnibus doctis id e$t ratiocinatio, ut Medicis, & Mu$icis, & de uenarum
rithmo, & de pedum motu, & $i uulnus mederi, aut ægrum eripere de periculo oportuerit, non ac-
cedet Mu$icus, $ed id opus proprium erit Medici. item in organo non Medicus, $ed Mu$icus modu-
labitur, ut aures $uam cantionibus recipiant iucunditatem.</p>
<p it>Nulli dubium, quòd $i quis est memor eorum, quæ $upra dicta $unt, quin intelligat, quœ hic dicuntur, $ed
$inon admodum perceperit, quid fabrica $it, & quid ratiocinatio, quid res $ignificata, quid $ignificans, ani-
maduertat modo ad ea, quæ nunc afferuntur, & exemplis multis confirmantur, & omnia percipiet, uide-
<ln>60</ln>
bit\’q; communionem $cientiarum, & $imilitudinem doctrinarum. Namprimo ostenditur communicatio, &
<pb 14>[514.01.046]<rh it>LIBER</rh>
con$en$us duarum $cientiarum inter $e, mox multarum, Mu$ice, medicina\’q; $cientiæ, uel artes $unt. Medi-
ci munus est $anitatem inducere ubinon e$t, aut con$eruare ubiest, Mu$ici quatenus Mu$ici est modulando au
ditores delectare, his muneribus differunt, $ed quibu$dam rationibus conueniunt inter $e, conuenientia ex
conmuni quadam regula profici$citur: nam dum Medicus con$iderat elationem, & depre$$ionem arteriarum,
& pul$us, uelocitatem, & moram, œqualitatem, & inœqualitatem, cum Mu$icis ratione conuenit, Mu$icus
enim ea$dem res in uocibus $peculatur: nam uelocitas, tarditas, altitudo, depre$$io, æqualitas, & huiu$mo-
di communes termini $unt, qui ad res multas di$pares accommodari po$$unt, ideò nullum e$t incommodum artifi
ees in rationibus con$entire, qui postea in operibus $unt differentes. id\’q oritur ex ui principiorum, quœ cum
communia $int, & uniuer$alia, ab$que ullo di$crimine res multas amplectuntur. A equalitas igitur tempori,
loco, numero, magnitudini aptari potest. idem iudicium de reliquis: nil igitur mirum, $i ratio eadem plures
<ln>10</ln>
iuuat art<007>fices, qui in operibus diuer$is di$$entiunt, aliud enim ratio, aliud est opus, ratio doctis, opus exper-
tis tribuitur. Angulos facilè coale$cere a Geometria $umit Medicus, circulum non item. hinc ea ratione du-
citur, ut uulnera, quæ in orbemtendunt, difficillimæ curœ iudicet, angularia facile $anet. At $i uulnus me-
deri oportuer<007>t, non accedet Geometra, $ed Medicus.</p>
<p>S<sc>IMILITER</sc> cum A$trologis, & Mu$icis e$t di$putatio communis de Sympathia $tellarum, & $ym
phoniarum in quadratis, & tr<007>gonis, diate$$aron & diapente: cum Geometris de ui$u qui λóγos
appellatur, cæteris\’q; omnibus doctrinis multæ res, uel omnes communes $unt duntaxat ad di$putan-
dum, operum uerò ingre$$us, qui manu, ac tractationibus, ad elegantiam perducuntur, ip$orum
$unt, qui propriè una arte ad faciendum $untin$tituti.</p>
<p it>Cum A$tronomi $ibi proponant o$tendere qua ratione cœlestia illa, ac lucentia mundi corpora con$entiant in
<ln>20</ln>
ter $e, con$pirent\’q; in demittentis ad centrum uirtutibus, & influxibus, $elegerunt qua$dam figuras Geome-
tricas inter $e ratione, comparatione\’q; re$pondentes, triquetram, quadratam, exagonam. In his admira-
bilesrationes, & uires inuenere. Quod ut manife$tum $it, lucidius explicabo. Angulorum men$uræ, &
comparationes $umuntur ex parte circumferentiæ, quæ illis angulis continetur. maiores $unt anguli, quorum
lineæ maiorem circuli portionem amplectuntur, minores, qui minorem. Antiqui prœterea rem omnem inte-
gram diuiduam, & men$urabilem uocabant A$$em: quem duodenas in partes diuidebant, has uncias nomina
bant. unapars uncia dicebatur, duæ$extans; nam $ex uicibus binœ A$$em con$tituebant, tres quadran-
tem uocabant, duodecim enim ex tribus quadrantibus efficiuntur: quatuor uer$auice trientem: quinque quicun
cem nulla ratione habita ad a$$em, quon<007>am nulla quinar{ij} a$$umptione a$$is perficitur. Sex uerò $emi$$em,
qua$i dimidiatum a$$em dicebãt: $eptem $eptuncem, eadem ratione, qua dixere quincuncem, octo be$$em, duas
<ln>30</ln>
enim $enis addebant, nouem dodrantem, decem dextantem, undecim, deuncem, quoniam nulla erat earum
partium multiplicatio, quœ a$$em perficeret, nam $emel $umptœ non accedebant ad $ummam: plures, ultra a$
$em perueniebant. his stabilitis fingamus quadrantem circuli in duodenas partes e$$e diui$um, qualium totus
orbis est quadraginta octo. rectus, & œqualis quadrantis angulus duodecim occupabit: trigoni $exdecim:
exagoni octo. quadrati igitur angulus, quoniam rectus e$t, integer\’q dicetur A$$is, Trianguli, quoniam ma-
ior tertia parte, quemadmodum in diagrammate uidetur, $emel continebit rectum, & integrum, & amplius
quadrantem, hoc e$t, partem tertiam, & inter hos duos angulos ratio $e$quitertia cadet. exagoni uero angu-
lus, quoniam dimidio minor est angulo trigoni ( octo enim partes continet, ex $exdecim ) ideò ad ip$um com
paratus angulum exagoni o$tendet rationem duplam, $ed inter quadrati angulum, & exagoni e$t proportio
$e$quialtera; quæ fit, cum quid integrum continet, & amplius dimidiam partem, quemadmodum octo pars
<ln>40</ln>
be$$alis continetur ab a$$e $emel, & trientem: & hoc e$t, quod ad A$trologiam pertinet in figuris, a$pecti-
bus\’q; $yderum con$ideratum, & $ympathia hoc e$t con$en$u. quod uerò ad Mu$icen $pectat illud est, quod
<fig>
<var>12 3 16</var>
</fig>
<ln>50</ln>
Mu$icus huiu$modi proportiones, & concentus con$iderat, $ed non in figuris, uerum in uocibus, & earum
interuallis: harmonia est uocum di$tantium iucundus concentus. ex his $implices quidam $unt, quidam com-
po$iti, $implicium nomina hæc $unt, Diapa$on, Diapente, & Diate$$aron: uocabula compo$itorum $unt, di$dia-
<ln>60</ln>
<pb 15>[514.01.047]<rh it>PRIMVS.</rh>
pa$$on, diapa$on cum diate$$aron, & diapente diapa$$on. Ratio horum nominum $uo loco explicabitur Mu$i
ci Arithmeticis nominibus uti noluerunt: Sed duplœ loco diapa$on, $e$quialterœ diapente, $e$quitertiœ dia-
te$$aron uti uoluerunt. cau$a $uo loco reddetur. nece$$e uerò est, ( modo iucundi$$imè ad aures pertinere de-
beant $oni, & uoces:) ut inter grauem, & acutum $onum proportio cadat: $imile quid in stellarum con$en-
$u ine$$e opus e$t, ut earum in terris uirtus efficacior $it. Regulæ igitur Arithmetici efficiunt Mu$icam, &
A$trologiam inter $e conuenire: quoniam proportio & comparatio communis e$t omnibus rebus: quœ $ub men
$uram, numerum, & pondus collocantur. Sed Geometricæ regulœ, quœ ad Opticen transferuntur, & ad ea
quœin cœlo uidentur, ab A$tronomis $umuntur, quatenus {ij} rationem reddunt radiorum, & a$pectuum, &
interuallorum. hinc e$t quòd A$trologia non $olum cum ip$a Mu$ica, $ed etiam cum Geometria commumonem
<ln>10</ln>
babeat. quatenus Optice ab ip$a Geometria lineam $umit, quæ radius efficitur; cum ui$us additur: quœ igitur
dicta $unt, his infra$criptis de$crim inibus innote$cunt.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> $atis abundè uidetur feci$$e, qui ex $ingulis doctrinis partes, & rationes earum mediocriter
habet notas eas, quæ nece$$ariæ $unt ad Architecturam, uti $i quid de his rebus, & artibus iudicare,
& probare opus fuerit, ne de$iciatur.</p>
<p it>Huiu$modi terminus, & modus e$t in perdi$cendis tot $cient{ij}s, & di$ciplinis: $ed quoniã $upra dictum e$t{non
enim debet, nec pote\=st e$$e Architectus Grammaticus, ut Aristarchus } & reliqua, ideò hic declarat illud,
non debet, inquiens.</p>
<p>Q<sc>VIBVS</sc> autem natura tantum tribuit $olertiæ, acuminis, memoriæ, ut po$sint Geometriam,
A$trologiam, Mu$icen, cæteras\’q; di$ciplinas penitus habere notas: prætereunt officia Architccto-
<ln>20</ln>
rum, & efficiuntur Mathematici: itaque faciliter contra eas di$ciplinas di$putare po$$unt, quod pluri-
bus telis di$ciplinarum $unt armati. hi autem inueniuntur raro.</p>
<p it>Licet Architectus diuino quodam munere perfectè di$ciplinas con$equi po$$et, non e$$et tamen Architectus
uocandus ob eam perfectionem: nam $ic eruditus extra terminos Architecturæ egrederetur, & non quatenus
Architectus eas calleret, ac propterea ualidior Vitr. ratio fit contra Pythium Atchitectum: quoniam pri-
mum osten$um e$t ab experientia illius opinionem infirmam e$$e: postea ratione id fieri non po$$e comprobatum
e$t, ac demum et<007>am $i fieri po$$et, non e$$et conueniens. $imilibus his argumentis Plato, Ari$toteles, &
Galenus uti $olent, cum illi de oratoris munere, hic de iudicis officio loquitur. igitur hoc loco dicam rem ma-
ximè animaduertendam: $i quis igitur $ciret, quibus terminis quœq; ars, uel $cientia clauderetur, $tatim\’que
no$ceret, $i quis extra eos exiret, proculdubio tot, & tam pulchras res inueniret, ut admirationi omnibus
<ln>30</ln>
e$$et: nam qui rerum proprietates habet, & di$crimina earum tenet, facile & communiones, & $imilitudi-
nes habere potest. Sed rarior es admodum $unt huiu$modi homines. Præterea$æpe incidit di$putatio de prin-
cip{ij}s alicuius $cientiœ $œpe de {ij}s, quæ $ub illis princip{ij}s continentur, nullus artifex de princip{ij}s $uis di$putat
contra ea negantes, modo in $ua $cientia permaneat: nam cum princip{ij}s nihil $it prius, quomodo concludere
de princip{ij}s aliquid potest; cum conclu$io ex antecedentibus profic<007>$catur? quod $i di$putare uellet, extra ter-
minos, & limites $uœartis egredieum e$$et nece$$e, communiorem\’q; $cientiam, & ampliorem a$ci$ceret,
qua probare po$$et ea, quœ de princip{ij}s. hinc Vitruuius dicit.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> faciliter contra eas di$ciplinas di$putare po$$unt, quod pluribus telis di$ciplinarum $unt
armati. hi autem inueniuntur raro, ut aliquando fuerunt Ari$tarchus Samius philo$ophus, & Archi-
ta Tarentinus, Philolaus\’q; Apollonius Pergameus, Eratho$thenes Cyreneus, Archimedes, & Sco-
<ln>40</ln>
pinas ab Syracu$iis, qui multas res organicas, & Geometricas, numero, naturalibus\’q; rationibus in-
uentas; atque explicatas po$teris reliquerunt.</p>
<p it>De his omnibus Plinius, & al{ij}, alibi\’q; etiam Vitr. cui: magis credendum e$t: cœterum animaduertenda
e$t $equens argumentatio.</p>
<p>C<sc>VM</sc> ergo talia ingenia naturali $olertia non pa$sim cunctis gentibus, $ed paucis uiris habere con
cedatur, officium uerò Architecti omnibus eruditionibus debeat e$$e exercitatum, & ratio propter
amplitudinem rei permittat, non iuxta nece$sitates $ummas, $ed etiam mediocres $cientias habere di-
$ciplinarum: Peto Cæ$ar & a te, & ab alijs, qui mea uolumina $unt lecturi, ut $i quid parum ad Artis
Grammatic{ae} regulam fuerit explicatum, igno$catur. Namq; non uti $ummus Philo$ophus nec Rhetor
di$ertus, nec Grammaticus $ummis rationibus artis exercitatus, $ed ut Architectus his literis imbutus
hæc ni$us $um $cribere.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Maximx circunductione, & plena oratione concludit Vitr. quod ut intelligatur, $ciendum est, cum quis
ampla oratione uti uelit, ad circunductionem $e uertit: e$t enim circunductio quœdam orationis forma, qua
diu $u$pen$us legentis, uel audientis animus tenetur, priu$quàm ad finem perueniatur: cum igitur alius $en$us
requiritur, uti$olemus huiu$modi particulis, cum, quan<004>, non $olum, & al{ij}s $imilibus, ex his plur<007>bus uti-
tur Vitr. in hac circunductione, donec ad finem perueniat, colligat\’q; ibi. Peto Cœ$ar abs te, & ab his, & re-
liqua. Plena autem, & referta oratio est argumentis, & rationibus: nam a rerum natura argumentatur
cum dicit. Sed paucis uiris habere concedatur. Et ab officio Architecti, cum dicit, {officium uerò Archi-
tecti omnibus eruditionibus } inde ab rebus ip$is, cum dicit { & ratio propter amplitudmem rei permit-
tat} ac tandem $en$um colligit { Peto Cæ$ar ab$te,} $imili orationis forma utitur Ari$toteles primo Rheto-
ricorum, & e$t pulcherrima referta, & plena & magnitudini orationis maximè accommodata. Igno$cent-
<ln>60</ln>
<pb 16>[514.01.048]<rh it>LIERO</rh>
dum uerò $ibi e$$e Vitr. petit, $i tanquàm Architectus ea, quœ ad Architecturam pertinent, non tanquàm
Grammaticus, Rhetor, $ummus\’q; alius artifex, explicabit: nam $uperius non e$$e nece$$e dixit, ut<?> A@chi e-
ctus ea ratione, qua Architectus e$t, ad $ummam artium perueniat. Cæterum uerè ut Architectus est id pro
fiteri debet, quod $equenti modesta promi{$s}ione $e præ$titurum Vitr. dicit.</p>
<p>D<sc>E</sc> Arcis uerò pote$tate quæque in$unt in ea ratiocinationes, polliceor, uti $pero, his uo-
luminibus, non modo ædificantibus, $ed etiam omnibus $apientibus, cum maxima authoritate me $i-
ne dubio præ$taturum.</p>
<p it>Pollicetur & fabricam, & ratiocinationem, rem$ignificantem, & rem $ignificatam, rationem, & opus,
cum dicit, { non modo ædificantibus, $ed etiam omnibus $apientibus } ideò ab$que dubio cum authoritate
<ln>10</ln>
præ$tabit, quod poll<007>cetur. nam tanquàm Architectus fundamenta iaciet artis in ueris, efficacibus, utilibus,
& con$entaneis præceptis. quod $taim aggreditur.</p>
<h>εx quibus rebus Architectura con$tet.#Cap. II.</h>
<p>A R<sc>CHITECTVRA</sc> autem con$tat ex ordinatione, quæ græce τύξια dicitur, & ex di$po$itio
ne; hanc autem Græce {δί}ιά{σθ}εσιν uocant, & Eurithmia, & Sym<007>netria, decore, & di$tribu-
tione, quæ græce οικονομία dicitur.</p>
<p it>Quicunque attenderit ad ea, quæ hoc capite dicuntur, & rectè illa perceperit, rectè profiteri
<ln>20</ln>
poterit $e uim, & naturam, proprietates\’q; Architecturæ digno$cere: nam $ex. illæ res, quibus constare Ar-
chitecturam dicit Vitr. illæ $unt, quæ ad rationem eius pertinent, quarum habitus in mente Architecti colloca
tur: & demum $ine quibus extra nihil habere formam poterit, & perfectionem. Ars mentis habitus est: at-
qui Architectura est ars, mentis igitur e$t habitus: $ed habitus artis e$t ordinare, di$ponere, distribuere, men
$urare, ornare, & decenter opera constituere, Architectura igitur his rebus con$tabit: $ed difficile, & inge-
nio$um e$t harum rerum di$crimina interno$cere, ac pulchrum est facile ea explicare, ut intelligantur: nam
multis uideri pote$t idem pluribus de rebus attuli$$e Vitruuium in earum diffinitionibus: ego autem quantum
potero ab$tru$am, & reconditam rem lucide explicabo. Rerum quœdam per $e ab$olutæ, nulla aliarum rerum
comparatione $unt, & intelliguntur: nonnullœ hoc <007>p$um quod $unt, & quod intelliguntur, aliunde acceptum
ferunt, nec $ine ratione, comparationeve aliqua percipiuntur: homo, Lapis, Planta, $uapte ui nituntur, $ed
<ln>30</ln>
Pater, Dominus, prœceptor, frater, amicus, aliud re$piciunt. Pater enim ad filium, Dominus ad $eruum,
prœceptor ad di$cipulum, frater, amicus, ad fratrem, & am<007>cum referuntur, in his, quœ comparantur, &
referuntur, termini $unt quidam, nam e$t unde incipias, & ubi de$inas in comparando, terminus unde in cipis
stratum, & $ubiectum comparationis uocatur, terminus in quem de$inis, finis appellatur. Patris compara-
tio ad filium incipit ab eo, qui gignit, de$init in eum, qui gignitur. E$$e prœceptorem ab eo, qui docet, in
eum, qui d<007>$cit. idem iudicium de $ingulis. His $tabilitis $æpe fit, ut comparationis termini pares habeantur,
& nulla $it ratio ut magis ab uno, quàm ab altero incipias: quemadmodum inter amicum, fratrem, & $ocium
interdum magni refert a quo incipias, & in quem de$inas: quoniam ratio di$par, & inœqualis e$t, quemad-
modum inter patrem, & filium, $eruum, & dominum, præceptorem, ac di$cipulum. duplex igitur horum com
paratio e$t, paritatis $cilicet & imparitatis. hæc rectè percepta maximum habent momentum ad ea, quæ di-
cenda $unt: nulla enim ratione alia $eperaripo$$unt, & intelligi quœ a Vitruuio dicuntur. Cum igitur Vitru-
<ln>40</ln>
uius formauerit Architectum; tractat hoc loco de forma, & habitu eius mentis, nam cum materies immota
$it, & imperfecta, nihil ex ip$a educeretur, ni$i forma, & perfectio inducerentur. forma autem in his rebus
po$ita e$t, quœ $enario numero a Vitruuio comprehenduntur. operum duo $unt fine, alter cum res ab$oluta e$t,
& perfecta, alter cum perfecto opere utimur ex propo$ito. Domus iam œdificata, & materiata, tecta\’q; fi-
nis est operis, tempestates uerò, ardores\’q; uitare, & domi tecto frui. Intentionis primæ finis e$t. Vt igitur ad
operis finem perueniamus, nece$$e e$t, ( modo ratione uti uelimus ) ut ordine quodam procedamus: id\’que
duobus modis ab$oluemus, uel partes rei ordinando quatenus partes, & magnitudines $unt, uel quatenus
res quædam $unt qualitate aliqua affectæ, prima ratione ordo, po$teriori di$po$itio ine$t. Quoniam uerò quali-
tas uel per $e con$ideratur, uel ratione alterius rei, ideò $i ad partium re$pon$ionem conueniant, $ymmetria,
$i ad a$pectum Eurithmia, $i ad <007>d quod decet, decor, $i ad u$um, di$tributio erit, quæ omnia ad formam, &
<ln>50</ln>
mentis habitum Architecti pertinent. $ummatim igitur hæc repetenda $unt.</p>
<pb 17>[514.01.049]<rh it>PRIMVS.</rh>
<tb it>
# # # ver $ecundũ ordin\~e accipi\~e \\ dæ quantitatis. ordinatio
# # uel $ecundum quantitatem
# # # vel $ecundum re$pon$um \\ quantitatis. $ymmetria.
# uel in $e
Forma uniuer$a omnium, quæ \\ arte fiunt con$ideratur. # # uel $ecundum qualitatem:\\di$po$itio
# uel comparata # ad a$peεtum, $ic Eurythmia.
# # ad id, quod decet, $ic decor.
# # ad u$um, $ic di$tributio.
</tb>
<ln>10</ln>
<p it>Nos $ingula dilucide interpretabimur.</p>
<p>Ordinatio, e$t modica membrorum operis commoditas, $eparatim, uniuer$æ\’que proportionis ad
$immetriam comparatio, Hæc componitur ex quantitate, quæ Græce ποσότηςdic<007>tur, quantitas au-
tem e$t, modulorum ex ip$ius operis $umptione, $ingulis membrorum partibus uniuer$i operis con-
ueniens effectus.</p>
<p it>Quoniam multis in rebus inuenitur ordo, di$po$itio, decor, di$tributio, & reliqua, quœ $upradicta
$unt, Ideò non dubitamus affirmare, quin hi termini ampliores, & communes habeantur, qui ea ratione,
qua pluribus rebus accommodari po$$unt, diffiniendi $unt, uniuer$alium enim uniuer$ales oportet e{$s}e diffin<007>tio-
<ln>20</ln>
nes, & uocibus uniuer$al<007>bus, & fu$is explicari debent, cum uero eas qui$que artifex ad res $ibi $ubiectas
transferre uult, pre{$s}iores illas efficit, & proprias artis $uæ, quemadmodum hoc loco a Vitru. fieri uide-
mus in his rebus diffiniendis, nos primum in ip$a ordinatione, deinde in al{ij}s id con$iderabimus: certum
e$t ordinem communi, & ampla ratione & $uapte ui nihil aliud e$$e ni$i cum res propria ratione prœponit
unum alteri, hinc e$t, quodubi ordo e$t ante & po$t e$$e nece$$e $it, ante uero & po$t $unt communes, & am-
pli rerum termini: dixi autem propria ratione, quoniam multis in rebus ine$t ante & po$t, in quibus nullus
e$t ordo, quoniam illud ante & po$t, non ex propria rei natura oritur. nece$$itas enim quœdam, & natura-
lis rerum con$equutio in ordine requiritur. quando igitur quod $ua natura, prœcedere debet prœcedit, &
quod $equi oportet, $equitur, tunc ordo proprie dicitur. Sed hæc ratio uniuer$alis e$t, & multis rebus accom
modari pote$t: $ed hanc Architectus reddit pre$$iorem, & contractiorem, idem qui$que artifex facit; ad
<ln>30</ln>
ordinem enim, qui in $ingulis artibus e$t propo$itus, qui$que eam accommodat. Vitr. Ergo (inquit) ordinem
e$$e cum in artificio, & opere $ua ui quantitas quædam prœponitur, quœdam $equitur. $olent enim artifices
quantitatem unam præ$umere (quam modulum appellant) quœ $it ratio totius operis metiendi. Hac ratio-
ne ordinis diffinitio propria facta e$t applicatione $cilicet communium, & uniuer$alium terminorum; nulla
enim de quantitate, de opere, de modulis mentio facta est in uniuer$alis ordinis diffinitione, quam nos attu-
limus, $ed in uniuer$um diximus. rem in ordine prœponi quœ præponenda e$t, & $ub$equi, quœ $equi debet,
$iue res illa quantitas, $iue qualitas, $iue tempus, $iue actio, $iue motio, $iue aliud $it. Et in his po$itus est
$cientiarum orbis, & c\=omunicatio, $unt enim rerum plurium rationes eæd\~e. Vt igitur in his, quæ $upra iecimus,
fundamenta per$i$tamus. Ordo e$t in his rebus quœ ad aliud referuntur, & comparatio illa e$t imparium & inœ-
qualium rerum. Quod in ordine $it relatio, manifestum e$t, nam id quod prœcedit, ad id quod $ub$equitur, com
<ln>40</ln>
paratur: quod uero comparatio $it ex earum numero, quæ inæquales $unt, id quoque apertum e$t, nam $i om-
nes res æquales e$$ent iam non omnes e$$ent, hinc ordo e$t parium, & di$parium, œqualium, & inæqualium,
di$pen$atio; Ordo Architecti circa quantitatem uer$atur. & in quantitate ordo reperitur, qui ad uniuer$um
opus & qui ad partes inter $e comparatas refertur. Id\’q; intelligendum e$t hoc modo: & $i duplex ordo uide-
tur e$$e, tamen nullibireperiripote$t, ut ordo partium inter $e di$tinguatur ab ordine partium ad uniuer$um:
duplex autem dicitur, quoniam mente ac intelligentia $eiungi, ac di$tingui pote$t utrumque a Vitruuio in
eadem ordinis diffinitione comprehen$um uidemus. Ordinatio (inquit) e$t modica membrorum operis com-
moditas $eparatim, idest moderata partium aptitudo: nam moderari oportet quantitatem, quam $umimus,
nam $i immodica e$$et, ad parua membra men$uranda inepta e$$et, $i exigua nimis, afferet incommoditatem
dum frequentius a$$umeretur. commoda igitur e$$e debet, & apta: aptitudo igitur, & commoditas in
<ln>50</ln>
eo $ita e\=st, ut modo quodam temperet in magnitudine partem quandam, ut cum al{ij}s conuenire po$$it, in qua
moderatione pars una præcedere, altera $equi debet. prœcedit pars illa, a cuius magnitudine moderatio $umi-
tur, $equitur pars; quæ ea moderatione præfinitur: in ordinatione igitur Architecti ine$t, & ante, & po$t,
quœ differentiœ oppo$itæ$unt, & non œquales, ad communem tamen referendæ $unt terminum, is autem e$t
modus, & ordo; quod igitur ad mutuas partium comparationes attinet ab$olutum est. Quod uero $pectat ad
uniuer$i operis rationem his uerbis explicatur.#_Vn<007>uer$aq; proportionis ad $ymmetr<007>um comparatio._
Proportio e$t rerum $ub uno genere comprehen$arum comparatio: hæc in Architectura fit, dum certa ac prœ-
finita magnitudo $umitur, quæ partium omnium in opere magnitudines moderetur. Exemplum hoc e$t Vitr.
in tertio uolumine capite $ecundo cum elegantem $peciem templorum de$cribit. hoc modo inquit.</p>
<p it>_Huius rei ratio explicabitur $ic._#Frons loci, quæ in œde con$tituta fuerit, $i tetra$tylos facienda fuerit,
diuidatur in partes undecim $emis, præter crepidines, & proiecturas $pirarum: $i $ex erit columnarum, in
<ln>60</ln>
<pb 18>[514.01.050]<rh it>LIBER</rh>
partes decem & octo: $i octastylos con$tituetur, diuidatur in uigintiquattuor, & $emi$$em; item ex his parti-
bus $iue tetra$tyli, $iue exastyli, $iue octa$tyliuna pars $umatur, ea\’que erit modulus, cuius moduli unius erit
cra$$itudo columnarum, intercolurnnia $ingula præter mediana modulorum duorum, & moduli quartæ par-
tis, mediana in fronte, & po$tico $ingula ternum modulorum: ip$arum columnarum altitudo erit modulorum
oεio, & dimid<007>æ moduli partis: ita ex ea diui$ione intercolumnia, altitudines\’q; columnarum habebunt iu-
stam rationem, alibi quoque rationem Doricam ex triglyphorum di$tributione moderatur, ut in quarto. Bali-
starum quoque deformationem, in decimo ex foramine temperat, ita in $ingulis operibus moduli rationem
prius a$$umit, ex qua opus uniuer$um di$tribuit. Ordo igitur e$t inœqualitat<007>s comparatio. quœ ab certa præ-
mi$$a\’q; quantitate c{ae}terarum regulatrice inter $e ac ad opus integrum, comparatarum, quœmen$urarum
<ln>10</ln>
quendam re$pon$um quam $ymmetriã Gr{ae}ciuocant efficere $olet: hinc e$t quòd Vitr. $ymmetriam oriri ex quan
tate dicit, commen$us enim e$$e non pote$t, ni$i multœ ad$int quantitates. Quantitas enim, quæ græce
ποσοτὴς dicitur, e$t modulorum ex ip$ius operis $umptione, $ingulis\’q; membrorum partibus, uniuer$i operis
conueniens effectus. Videtur Vitr. quantitatem in comparatione collocare, $ed uult $ymmetriæ uim potius,
quàm quantitatem ostendere. uel potius quantitatis effectum, nam quantitas moderata ex ip$ius operis
$umptione, ide$t, propo$ito nobis genere operis, & prœ$umpta $pecie, quam exprimere uolumus, ex ea quan-
titatem moderemur, efficit, ut $ingula membra inter $e, & cum uniuer$o opere conueniant.</p>
<p>D<sc>ISPOSITIO</sc> uero e$t rerum apta collocatio, elegans\’que in compo$itionibus effectus operis
cum qualitate.</p>
<p it>Di$po$itio partes comparat non tanquam magnitudines, $ed tanquam res $uo loco collocandas, non enim $at
<ln>20</ln>
e$t men$uram inuenire moderatricem omnium magnitudinum, $ed opus e$t etiam inuenire ordinem quendam
eiusrei, quœ partes habet, non comparando partes tanquam magnitudines, $ed tanquam res, ip$a propria po$i-
tione, $itu\’q; ordinandas. D<007>$po$itio ca$u, nece$$itate, & arte fieri $olet. de artificio$a nunc loqu<007>tur Vitru. de
al{ij}s libro $exto hunc in modum. { Nulla Architecto cura maior e$$e debet, ni$i uti proportionibus ratæ
partis habeant ædificia rationum exactiones. Cum ergo con$tituta $ymmetriarum ratio fuerit & commen-
$us ratiocinationibus explicati, tunc etiam acuminis e$t proprium, prouidere ad naturam loci, aut $peciem,
aut detractionibus, uel adiectionibus temperaturas efficere. uti cum de $ymmetria $it detractum, aut adiectum
id uideatur recte e$$e formatum $ic, ut in a$pectu nihil de$ideretur. Alia enim ad manum $pecies e$$e uidetur.
alia in excel$o, non eadem in conclu$o, di$$imilis in aperto. In quibus magni iudic{ij} est opera quid tandem
faciendum $it.} Vtin quinto uidemus Vitr. Chalcidicas ba$ilicis addere cum longitudo loci patiatur. & ali-
<ln>30</ln>
bi quoque proportiones permutat, ubi loci nece$$itas inest. de nece$$itate autem apertius eodem capite.</p>
<p>N<sc>ON</sc> puto oportere e$$e dubium, quin ad locorum naturas, aut nece$sitates; detractiones aut
adiectiones fieri debeant. Hæc autem etiam ingeniorum acuminibus, non $olum doctrinis efficiun-
tur. Igitur $tatuenda e$t primum ratio $ymmetriarum, a qua $umatur $ine dubitatione commutatio,
deinde explicetur operis $uturi & locorum imum $patium, longitudinis, & latitudinis. cuius cum $e-
mel $uerit con$tituta, magnitudo $equitur eam proportionis ad decorem apparatio, uti non $it con-
$iderantibus, a$pectus Eurythmiæ dubius.</p>
<p it>Ex peræallegato loco prædictarum rerum numerus, uis, & natura digno$citur: eum adduxi, ut Vitruuium
exponentem $e ip$um inducerem. Di$po$itio igitur e$t ordo quidam demonstrans, quid, quo loco ponendum
$it, ideo Vitr. dicit. Ip$am e$$e aptam rerum collocationem, & nomine rerum intelligit partes operum, ut in
<ln>40</ln>
ædific{ij}s $unt atria, tablini, oeci, pinacothecæ, triclinia, & cætera conclauia: in arte gnomonica $itus $igniferi,
finitoris, meridiani, œquatoris & cœterorum circulorum collocatio: In machinis quoque di$po$itio apta cerni-
tur, quemadmodum in decimo de$cribitur. Ex hac apta collocatione rerum oritur elegans effectus operis in
compo$itionibus cum qualitate, quœ nihil aliud e$t, quàm conuenientia quœdam $itus partium, unde dex-
tera $ini$tris, ima $ummis, anteriora po$terioribus, paria paribus re$pondeant. Elegans igitur, ide$t $ine impe-
ditione di$tinctus, & aptus effectus e$t di$po$itionis. cuius oppo$itum e$t $uperfluens, inconcinnitas, quemad-
modum ordini confu$io, ita ut dici pote$t ordinem, e$$e di$po$itionem modulorum ad $ymmetriam, & di$po$i-
tionem e$$e ordinem partium in loco. In rerum collocatione Architectus treis habet ideas, & formas in men-
te priu$quam opus aggrediatur, quas po$tea exemplo deducit ad opus: una est ue$tig{ij}, altera frontis, tertia
partium ab$cendentium: priorem uocant Ichnographiam qua$i ue$tig{ij} de$criptionem, $ecundam orthogra-
<ln>50</ln>
phiam, qua$i erectam rerum deformationem, po$tremam $ciographiam, de qua po$tea dicemus. ex his, quæ $unt
operum, formæ prius mente conceptæ. po$tea in tabulis lineamentis expre$$œ elegans ille effectus operum, pro-
fici$citur. hinc Vitr.</p>
<p>S<sc>PECIES</sc> di$po$itionis, quæ græce dicuntur. ι{δί}ὲ{αι} hæ $unt Ichnographia, Orthographia, Sciogra-
phia. Icnographia e$t circini regulæ\’q; modice continens u$us. in qua capiuntur formarum in $olis
arearum de$criptiones.</p>
<p it>Ichnographiam no$tri plantam uocant: $olent œdificaturi aut in tabulis, aut in papyro de$cribere ue$tigium
futuri ædific{ij}: in qua de$criptione circini, & regulæ u$us maxime requiritur. quod uidebimus in de$criben-
dis ue$tig{ij}s theatrorum, œdium $acrarum, capitulorum, $pirarum aliorumque operum tertio, quarto, quin-
to, & $exto libro: in Ichnographia e$t ortus. In orthographia e$t augmentum, in Sciographia e$t operis per-
<ln>60</ln>
fectio, quibus in rebus animaduertendum e$t, idem e$$e debere quod cre$cit, & quod oritur, quemadmodum
<pb 19>[514.01.051]<rh it>PRIMVS.</rh>
in operibus naturæ, plantis, animalibus, & reliquis, nam a $olo omnia oriri debent & in $olido collocari.</p>
<p>O<sc>RTHOGRAPHIA</sc> autem e$t erecta frõtis imago modice\’q; picta, rationibus operis futuri figura.</p>
<p it>Orthographia non minus frontis quamlaterum erectio e$t $i quis uim uerbi con$ideret, omnis enim a uestigio
erecta magnitudo iuxta operis futuri rationem de$cripta orthogr aphia uocari pot e$t; De$cribuntur ergo & re
rum frontes extimæ, intimæ, laterales\’q; $ecundum $peciem operis propo$iti, $iue Dorico, $iue Ionico, $iue alio
genere uti uelimus. Sed Vitr. ad frontem re$pexit tanquàm ad nobiliorem partem.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> Sciographia e$t frontis, & laterum ab$cedentium adumbratio, ad circini\’q; centrum om-
nium linearum re$pon$us.</p>
<p it>Sunt qui legunt $cenographiam, ide$t uniuer$i tecti deformationem: $ed $i quis recte con$ideret & diffini-
<ln>10</ln>
tionem Vitruuianam, & rem ip$am certe non $cenographiam, $ed $ciographiam legi debere ( ut etiam legi-
tur ) uidebit. $ciographiam Vitr. uidetur intelligere adumbratam rerum imaginem, ita ut frons, & latera ap
pareant, quod $i in area plana facere uelimus, nece$$e e$t ut ad opticen confugiamus, centro\’q; po$ito oculi
loco ad eum radios dirigamus. ita enim ab$cendentias proiecturas\’q; partium cernemus. $ed hæc leuia $unt, quã
uis iucunda, nec puto ita e$$e intelligendum, nam quæ$o quis u$us in ædificiorum di$po$itione erit huius adumbra
tionis? Magnum e$t ue$tigium operis de$cribere, nam & partes quot, & quæ $int in eo $uis locis con$piciuntur.
longitudines earum, & latitudines ante oculos ponuntur. $olum, & area men$uratur. quæ omnia nece$$aria
$unt ualde, & utilia: pariratione orthographia $peciem operis o$tendit, altitudines metitur, uniuer$am\’que
formam complectitur. quæ etiam magni momenti e$$e cen$entur: $ed quid adumbr atio illa pen$i habet in di$po$i
tione? certe non uideo quid optice in hac parte nos iuuet. Con$iderandum igitur e\~st an in di$po$itione aliud
<ln>20</ln>
$it quod æque utile $it prius mente concipere, deinde lineamentis de$cribere, ac ue$tigium, & erectio, $anè $i
quid e$t huiu$modi, illud e$$e puto, quoquo cra$$itudines parietum, proiecturas membrorum, contractiones\’q;,
& profunditates men$uratur: nanque hoc ad $umptuum rationem maxime facit, atque etiam ad operis cogni-
tionem: multos enim reperies, qui apte ue$tigium de$cribent, partes $uis in locis collocabunt, {ij}dem\’q; iuxta
operis rationem $rontem erigent, $ed ne$cient in omni ordine cra$$itudinem murorum, quod ab$cedit, quod
prominet pictura o$tendere. quoniam $ubtili$$ima ea rat<007>o e$t nec omnibus expedita, cogitatione, & iudicio ni
titur: hanc $peciem, no$tri Profilum uocant, cuius u$us maximus e$t: qui enim recte hanc $peciem de$ignat ut
Medicus internas animalium partes $ectione demonstrat, $ic ille ædificiorum partes internas, externas\’que
o$tendit. Forte addubitare qui$piam poterit num ad pingendas $cenas Vitru. re$pexi$$e potuit; nam, & id ne
ce$$arium Architecto uidetur e$$e, quemadmodum quinto libro dicitur, $ed dubitare de$inet $i con$iderauerit
<ln>30</ln>
hoc loco Vitr. ideas di$po$itionis $e$e ordine quodam con$equentes expo$ui$$e, primum enim e$t ue$tig{ij}, deinde
frontis, po$tea partium extantium, & recedentium de$criptio, $ed melius forta$$e dubitabis, qua ratione
frons, & latera ab$cedant, & quomodo ad circ<007>n{ij} centrum omnium linearum re$pon$us fiat in hac de$criptio
ne. certe Orthographiæ $pecies ( maie$tatem quam dicunt no$tri ) neque prominentias, neque cra{$s}itudines, ne
que ab$cendentias o$tendit. Sciograph<007>a egregie coronarum, capitulorum, fa$tigiorum, $pirarum, & cætera
rum partium men$uras de$cribit, in qua de$criptione quædam fit adumbratio, qua medias partes digno$cimus
ab extimis: re$pondent autem ad oculum, tanquàm ad centrum omnes lineæ, quæ in frontis de$criptione non
re$pondent, non enim terminos habent certos, unde profici$cantur. quemadmodum habent in proiecturis, ab-
$cedent{ij}s, & cra{$s}itudinibus de$criptio. Cæterum $i hoc loco uocis huius $ciographia, notio ad opticen refer
re uelis, nil moror, illud tamen addendum nece$$ario arbitror, ut quartam di$po$itionis ideam ad{ij}cias tan-
<ln>40</ln>
quàm rem magis utilem, & nece$$ariam, quàm $it optices: $ed mirum uidetur quod generis diffinitio apte ad
duas di$po$itionis ideas conueniat, ad tertiam non item. Præ$cripto enim dialectico $tatutum e$t, ut generis
diffinitio ad $peties accommodetur. nonne ad ichnographiam, & orthographiam egregie quadrat di$po$itio-
nis natura, & uis? e$t enim di$po$itio aptarerum collocatio, & elegans in compo$itionibus effectus operis
cum qualitate. quomodo hæc ad opticen pertinere dices, in qua nihil elegans, hoc e$t distinctum, nihil apte
collocatur, nihil amplius quàm ui$us fallacia, & incomperta delectatio est.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> na$cuntur ex cogitatione, & inuentione. Cogitatio e$t cura $tudijplena, & indu$triæ ui-
gilantiæ\’q; effectus propo$iti cum uoluptate. Inuentio autem e$t quæ$tionum ob$curarum explica-
tio, ratio\’q; nouæ rei uigore mobili reperta. hæ $unt terminationes di$po$itionis.</p>
<p it>Dignum e$t animaduer$ione, quod in his rebus exponendis, confirmat Vitruuius ea, quæ$upra dixit Ar-
<ln>50</ln>
chitecto e$$e nece$$aria, nam in di$po$itione graphidis peritia, & geometria, in ordine arithmetica, in al{ij}s par
tibus optice, mu$ica, & aliæ artes comprobabuntur: cæterum Ideæ di$po$itionis na$cuntur ex cogitatione, &
inuentione. Id experientia Vitr. d<007>xi$$e credendum est. Sinatura $pecies illas nobis afferret, parum aut nihil ar
tis expo$ceretur, $ed quoniam natura eas non affert, arte opus est, quoniam uero arte quæritur naturæ opera
imitari, ideo cogitationibus incumbendum e$t; & quia di$ficile e$t arte con$equi, quod proponimus: iccirco
$tudium, & industria ad$it oportet: $ed postquàm studio, & industria res pulchras ediderimus, statim uolu-
ptas $equitur. est autem uoluptas perceptio rei expetitæ, & ad facultatem percipientem con$entiens quædam
impre{$s}io, uoluptas mentis est uerum agno$cere. uoluptas $en$uum est qualitatis impre{$s}io $en$ibus ami-
ca, hinc recte Vitr. cogitatio ( inquit ) est cura stud{ij} plena, & industriæ, uigilantiæ\’q; effectus cum uolu-
ptate, curaigitur plena stud{ij}, quia circa difficilia uer$atur, quæ nec natura ip$a o$tendit. Studium autem e$t
<ln>60</ln>
uehemens animi applicatio adid, quod quis con$equi de$iderat: indu$tria e$t laboris amor. bene autem non
<pb 20>[514.01.052]<rh it>LIBER</rh>
cogitat, qui indu$trius non e$t, & uigilans. Hinc Archimedem, dum cogitando naturales<?> comparabat effe-
ctus, dum\’que rationis indu$tria, & uigilanter quærebat, inuentionem e$t con$equutus. Inuentio autem e$t quæ
stionum ob$curarum explicatio, ratio\’q; nouæ rei uigore mobili reperta: explicauit autem ob$curam quæ$tio-
nem Archimedes, quod ex nono libro habemus. cum\’q; uerum inueni$$et maxima lætitia affectus, $æpius re
petendo, clamauit {εὔ}ρικα, {εὔ}ρικα in qua re ratio nouæ rei uigore mobili reperta enituit { Hæ $unt termina-
tiones di$po$itionis } hoc e$t di$po$itio tribus illis ideis clauditur, ichnographia, orthographia, & $ciogra-
phia: quarum de$criptiones hoc loco po$uimus.</p>
<fig>
<desc>PIANTA ICHN OGRA PHIA</desc>
<desc>PRONAO</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>E<sc>VRITHMIA</sc> e$t uenu$ta $pecies, commodus\’q; in compo$itionibus membrorum effectus. hæc
efficitur cum membra operis conuenientia $unt, altitudinis ad latitudinem, latitudinis ad longitudi-
nem, & ad $ummam omnia re$pondeant $uæ $ymmetriæ.</p>
<p it>Quod opere perficitur $imile pulcherrimo uer$ui, metro\’q; e$$e uidetur, quod iuxta optimas con$onant<007>as la-
<ln>50</ln>
batur, ita ut pars alteri $ub$equatur, donec ad ordinatum finem perueniat: in quo quamuis aliquid $it quod
optimum non $it, egregie tamen ordinatum e$$e pote$t; quod & in membris humani corporis, & in operibus
arte factis con$picitur: in quibus con$onantia, & harmonia quædam ine$t; Nam licet oculus pedi nobilior $it,
& præ$tantior: tamen $i & pedis, & oculi proprium munus con$ideremus, utrumque $anè $uo loco optime, &
pulcherrime collocatum digno$cemus, ita ut neque oculus pede, neque pes oculo melius collocari potuerit.
Ratio $imilis in cithara, in qua fides apte inter $e re$pondere po$$unt: quod $i aliqua amplius tendatur, ut
melius $onet, nihilo minus conueniens erit $ymphonia, ratio $imilis in his e$$e oportet, in quibus opus e$t, ut
$it partium re$pon$us, partium inquam earum, quæ natura di$tinguuntur, ita ut pulchritudini con$entiant, &
a$pectus iucunditati de$eruiant, ut in mu$icis præter harmoniam quæritur quædam uocum moderatio, qualem
babere $olent, qui $æpius unà cantare $olent; nam præter uocum inter, $e re$pondentium $ymphoniam, aliud
<ln>60</ln>
<pb 21>[514.01.053]<rh it>PRIMVS.</rh>
quid habent $uauitatis, & concinnitatis: hæc ratio tam in Mu$icis, quam in Mu$icis, quam in cæteris rebus arte factis Eurith-
mia dicitur. Rithmus triplici modo dicitur. primo de rebus immobilibus affertur, ut eurithmos $tatua, ædi-
ficium, templum: $ecundo de {ij}s, quæ mouentur. unde eurithmos ambulare dicimus: tertio de uoce, & $ic pro
prie rithmus est recta figurationum ordinatio: ubi e$t $imilitudo, errat facile mens, nec distmcte res perci-
pit, ubi uero $unt partes rithmieuidentius apparet, id quod ordinatur. Rithmus ui$u, ut in $altatione, auditu,
ut in cantu, tactione, ut in pul$u, $entitur.</p>
<cap it>Pars ubi e$t I. orthographia est, ubiuero O. $ciographia.</cap>
<fig>
<var>I O</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<p>H<sc>AEC</sc> efficitur cum membra operis conuenientia $unt, altitudinis ad latitudinem latitudinis ad
longitudinem, & ad $ummam omnia re$pondeant $uæ Symmetriæ.</p>
<p it>Sua ( inquam ) nam $i re$ponderent alienæ, hoc e$t alterius rationis Symmetriæ, non ade$$et in a$pectu iu-
cunditas, quæ in hac Eurithmiæ de$criptione requiritur, ut plane patet, tum hoc loco, tum capite $ecundo &
ultimo tert{ij} libri, & $ecundo $exti, & al{ij}s locis pluribus. Quoniam uerò proportio a numeris ortum ha-
bet, ideò factum e$t, ut omnibus al{ij}s in rebus, in quibus inest proportio numeri nomen $eruatum$it, & quo-
niam longitudo, latitudo, & altitudo operum proportione inuicem re$pondere debent, & ubi proportio ibi nu
<ln>40</ln>
merus: iccirco eurithmiæ nomen a Vitr. u$urpatum e$t.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> Symmetria e$t ex ip$ius operis membris conueniens con$en$us, ex partibus\’que $eparatis ad
uniuer$æ figuræ $peciem ratæ partis re$pon$us.</p>
<p it>Symmetria est ordinis pulchritudo, quemadmodum eurithmia di$po$itionis: non enim $atis e$t men$uras
ordinare, hoc e$t aliam ante aliam ponere, $ed nece$$e e$t men$uras illas inter $e conuenire, ide$t aliqua propor
tione inuicem re$pondere. hinc e$t quòd ubi proportio e$t, ibi nihil $uperfluens e$$e po$$it, & quemadmodum na-
turalis proportionis auctor e$t naturæ instinctus, ita artificialis est artis habitus. hinc oritur proportion\~e a
forma potius, quàm a materia ortum ducere, & ubi non $unt partes, nec proportio e$t: nulla enim compara-
tio effici pote$t. Nullauero laus $atis e$$e pote$t, quæ proportionem commendet. In quagloria Architecti,
firmitas operis, & admiratio artis maxime cernitur quod erit manifestum, cum de proportionibus loquemur
<ln>50</ln>
libro tertio: tunc enim artis ab$condita recludemus o$tendentes, quæ ratio $it in proportionibus, quibus ter-
minis, quo u$u, quibus effectibus, & qua ui efficiant, ut rerum uenu$tas, & magnificentia appareat. Symme-
tria igitur e$t ratæ partis re$pon$us.</p>
<p>V<sc>T</sc> in hominis corpore e cubito, pede, palmo, digito, cæteris\’q; partibus $ymmetros e$t, $ic e$t
in operum perfectionibus. Et primum in ædibus $acris, ut e columnarum cra$situdinibus, aut e tri-
glypho, aut etiam embate in bali$tæ foramine, quod græci {πρι}{τρ}ητου uocitant, nauibus inter$calmio,
quod {δί}πηχαῖχὴ dicitur. Item cæterorum operum, e membris inuenitur $ymmetriarum ratiocinatio.</p>
<p it>Gellius inquit ex Plutarcho $cite, $ubtiliter\’q; ratiocinatum Pythagoram philo$ophum in reperienda, mo-
dulanda\’q; $tatus, longitudinis\’q; Herculis præ$tantia: Nam cum ferè constaret curriculum $tad{ij}, quod e$t
Pi$is apud Iouem Olympium, Herculem pedibus $uis metatum, id\’q; feci$$e longum pedes $excentos, cætera
quoque stadia in Græciæ terris ab al{ij}s postea in$tituta pedum quidem e$$e numero $excentum; $ed tamen e$$e
<ln>60</ln>
<pb 22>[514.01.054]<rh it>LIBER</rh>
aliquantulum breuiora; facile intellexit modum, $patium\’q; plantæ Herculis, ratione proportion{is} habita,
tanto fui$$e, quàm aliorum procerius, quanto Olympicum stadium longius e$$et, quàm cætera: comprehen-
$a autem men$ura, herculani pedis $ecundum naturalem membrorum omnium inter $e competentiam modifi-
catus e$t. Atque ita id collegit, quod erat con$equens, tanto fui$$e Herculem corpore excel$iorem, quàm
alios, quanto Olympicum $tadium cæteris pari numero factis anteiret. Ex his intelligitur cum men$uræ ad
operis $peciem accommodantur, unius partis cognita men$ura, aliarum quoque magnitudinem facile digno-
$ci po$$e. Præcognito igitur pede, uel cubito humani corporis totius corporis proceritatem facile ratiocina-
bimur. Eadem ratio in operum perfectionibus: Nam in metandis ædibus $acris magnitudinibus ratione per-
$pecta unius partis ex propria operis ratione totum ædificium, quantum $it futurum per$picietur. Cra$$itu-
<ln>10</ln>
do columnæ pro modulo hoc loco accipitur, ut in tertio uidebimus. Ex magnitudine quoq; & triglyphi opus
Doricum men$uratur, ut in quarto uidetur. ubi triglyphus pro modulo habetur. Quid $it triglyphus $uo lo-
co dicemus. { Aut embate in bali$tæ foramine. } A pondere $axi, quod bali$ta mittere debet, foraminis ma-
gnitudinem $umit Vitr. libro decimo, foraminis magnitudine $cutulæ magnitudinem metitur: $cutulam enim
uult, quam ωερίτρηου dicunt, longam e$$e foraminum, _I I_ F. _2._latam duo, & $extæ partis: in bali$ta igi-
tur; id quod ingreditur, ide$t, foramen, quod Embatem, inge$$oremve appellant, $umitur pro men$ura: Non
intelligit autem Vitr. $oramen, dici peritriton, $ed id quod peritriton dicitur $umi, & men$urari a bali$tæ fo-
ramine: cui uero parti re$pondeat illud uerbum, embate, $i quis $en$um eliciat, ex præallegato decimi loco ui-
dere poterit, ad illud uerbum { foraminis } e$$e referendum, nam in quarto embaten pro modulo accepit: fo-
ramenigitur e$t modulus, quoniam ingreditur in metiendis balistæ partibus. $imiliter intelligitur id, quod $e-
<ln>20</ln>
quitur, { nauibus, inter$calmio, } quægræce dipaichi: in uauibus metiendis ex $pacio, quod e$t inter remos
inter$calmium dictum, $umitur modulus, & men$ura illa, forte a duobus cubitis $ic dictum. legitur autem in
aliquibus codicibus d<007>chi$im, est autem d{ij}ax, & d{ij}chi$is gubernaculi pars illa, qu<?> an$a dicitur. cuius
men$ura ex inter$calmio $umitur: $ed ob$eruauimus in triremibus inter$calmio partes omnes triremis
men$urari, ac ut inductionem ab$oluamus, dicimus cum Vitr.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> cæterorum operum in membris inuenitur $ymmetriarum ratiocinatio. Decor autem e$t
emendatus operis a$pectus probatus rebus compo$itis cum authoritate.</p>
<p it>Videtur Vitr. ornamentum, & pulchritudinem quandam operis non di$$imilem ab eurithmia diffinire,
cum dicit decorem e$$e emendatum operis a$pectum; $ed $i quis con$ideret ea, quæ $equuntur, Decorum po-
tius diffinire uidetur. dum dicit, {Probatus rebus compo$itis cum authoritate, } & dum triplicem deco-
<ln>30</ln>
rem e$$e dicit: $ed quia ubi e$t decorum, ibietiam decor, & pulchritudo quædam ine$t: ideo τὸ κόσμιον-
τὶτ{οῦ} {πρ}έπουτος, ide$t decorem, pro decoro po$uit. E$t enim decorum decentia quædam rebus, per$onis, locis,
$iue in agendo, $iue in loquendo accommodata: quale autem $it in Architectura decorum, ex $equenti di-
ui$ione percipietur.</p>
<p>Is perficitur $tatione, qui græce θεματισμὸς dicitur, $eu con$uetudine, aut natura: Statione cum Ioui
fulguratori, & cœlo, & Soli, & Lunæ, ædificia $ub diuo hypetra\’q; con$tituuntur: horum enim deo-
rum & $pecies, & effectus in aperto mundo atq; lucenti præ$entes uidemus: Mineruæ, & Marti, &
Herculi ædes Doricæ fient, his enim dijs propter uirtutem $ine delicijs con$titui decet. Veneri,
Floræ, Pro$erpinæ, fontium nimphis Corinthio genere con$titutæ aptas uidebuntur habere proprie-
tates. quod his dijs propter teneritatem graciliora, & florida, folijs\’q; & uolutis ornata opera facta au-
<ln>40</ln>
gere uidebuntur iu$tum decorem. Iunoni, Dianæ, Libero patri, cæteris\’q; dijs, qui eadem $unt $imi-
litudine, $i ædes Ionicæ con$truerentur, habita erit ratio mediocritatis, quod & ab $euero more Do-
ricorum, & a teneritate Corinthiorum, temperabitur earum in$titutio proprietatis.</p>
<p it>Cum Decorum $it apta rerum proprietas, ratione triplici perficitur. Statione, con$uetudine, & natura;
decor in $tatione e$t apta collocatio operis iu$ta naturæ proprietatem illius rei, cuius gratia opus constituitur:
In con$uetudine est ob$eruata u$u partium decentia: in natura e$t electio loci, uel rei, quæ a naturæ condi-
tionibus dignitatem parit. Exemplis confirmat uel potius explicat hunc decorem Vitr. tam in $acris, quàm
in profanis operibus. θεματισμὸς & locum, & habitum, & statum, & religionem quandam $ignificat. $i ex
his omnibus $ignificationibus aliud quid permixtum concipiemus, certe decorem, qui $tatione perficitur, in-
telligemus primum in loco, nam in aperto loco, & $ubdio Iou{ij}, Soli, Lunæ\’q; templa ædificari debent. Dein-
<ln>50</ln>
de in habitu, habitus deorum diuer$i diuer$a templorum genera requirunt, $eueri al{ij} $unt, & ueneratio-
ne quadam $oliditate\’q; naturæ in$ignes, ut Minerua, Mars, Hercules; al{ij} teneritate & iuuentute quadam
florentes, ut Venus, Flora, Pro$erpina: al{ij} medio $tatu inter utro$que ponuntur, ut Iuno, Diana, Bac-
chus, $ingulis ædificia conuenientia $unt aptanda: $eueritatem, & $oliditatem præfert Doricum genus: tene
ritudinem, & floriditatem, Corinthium: mediocritatem, Ionicum: in his omnibus, & status & religio quæ
dam ine$t, ita ut θεματισμὸς hæc omnia complectatur: nostris autem temporibus non dee$t occa$io huius deco-
ris ob$eruandi, licet fal$is d{ij}s non ædificemus. Viri enim Dei amici qui in gloria confirmati $unt tanquàm cœ-
li $idera alia al{ij}s in $plendore differentia, a nobis propria, & merita quadam ueneratione coluntur, quorum
memoriam templorum ædificatione con$eruamus. Templa huiu$modi Vitruuiano exemplo retinere $uum deco
rem facile poterunt, cum ad uitam, & mores eorum dum in terris agebant, re$piciemus. Austeritas igitur
eorum, qui in $olitudinibus a$pere, & dure uitam ducebant, & corpus ieiun{ij}s, & uigil{ij}s macerabant Dorico
<ln>60</ln>
<pb 23>[514.01.055]<rh it>PRIMVS.</rh>
genere explicabitur: $implicem ac puram uirginum incoruptarum teneritatem Corinthio exprimemus: mo-
deratam inter hæc uitam, temperatas\’q; actiones Ionico. Atque hæc ad decorem $pectant, qui$tatione per-
ficitur. Matri $ancti$$imæ ac puri$$imæ Dei magnificenti$$imas ædes componemus.</p>
<p>A<sc>D</sc> con$uetudinem autem decor$ic exprimitur. cum ædificijs interioribus magnificis, item ue$ti-
bula conuenientia, & elegantia erunt facta: $i enim interiora pro$pectus habuerint elegantes, aditus
autem humiles & inhone$tos, non erunt cum decore. Item $i Doricis epi$tylijs in coronis denticuli
$culpentur, autin puluinatis capitulis, & columnis Ionicis epi$tylijs exprimetur triglyphi, tran$latis
ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis, offendetur a$pectus, alijs ante ordinis con$uetudi
nibus in$titutis.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Con$uetudini aliquid dandum e$t: Denticuli a principio Ionicis epistyl{ij}s Triglyphi Doricis, Zophoris $calpi
cœperunt; Con$uetudo obtinuit, ut mos ille diu $eruatus $it: qui ergo triglyphos Ionic<007>s Zophoris, Denticulos
uerò Doricis epi$tyl{ij}s exprimet, is offendet a$pectum ratione con$uetudinis, cuius tanta uis e$t, ut $æpe indeco
ra u$u decentia, & decora, indecentia uideantur. Con$uetudine quoque comparatum e$t, ut cum amplæ,
ac magnificæ ædes con$truuntur, interiora\’q; domus $plendida uideantur, alta atria, ampli$$ima peri$tylia, ta
blina, & conclauia reliqua $int ornati{$s}ima, uestibula quo que id e$t, aditus, non $int humiles nec inhone$ti.
De his omnibus $uo loco dicendum e$t quàm expediti{$s}ime; hoc autem loco cum dixit { capitulis puluinatis
& columnis } intellexit Ionicum genus, non quod aliqus unquàm in capitulis l<?>onicis $ump$erit triglyphos:
puluinata autem dicuntur a $imilitudine, de qua libro tertio dicemus.</p>
<p>N<sc>ATVRALIS</sc> autem Decor $ic erit, $i primum omnibus templis $aluberrimæ regiones, a qua-
<ln>20</ln>
rum\’q; fontes in his locis idonei eligentur, in quibus fana con$tituantur: deinde maxime Ae$culapio,
Saluti, & eorum deorum, quorum plurimi medicinis ægri curari uidentur. Cum enim ex pe$tilenti
in $alubrem locum corpora ægra tran$lata fuerint, & è fontibus aquarum u$us $ubmini-
$trabuntur, celerius conuale$cent: Ita efficietur, uti ex natura loci maiores auctas\’q; cum dignitate di-
uinitas ex cipiat opiniones. Item naturæ decor erit $i cubiculis, & bibliothecis ab oriente lumina ca-
pientur: balneis, & hybernaculis ab occidente hyberno: pinacothecis, & quibus certis luminibus opus
e$t, partibus, a $eptentrione: quod ea cœli regio neque exclaratur, neque ob$curatur Solis cur$u;
$ed e$t certa, & immutabilis die perpetuo.</p>
<p it>De his rebus quoniam quinto libro cap. x. & x{ij}. & $exto, cap. $eptimo & alibi loquitur Vitr. iccirco
eò nos referimus harum rerum explicationem, quæ hoc quoque loco $atis est manifesta. Legimus apud Xe-
<ln>30</ln>
nophontem Aegi$ipolim ardenti{$s}ima febre correptum, in Aphito cum uidi$$et templum Diony$ii multo an
te umbræ de$iderio captum, & aquarum frigiditate, eo loci $e duci feci$$e, tanti refert locorum uis, & de {ij}s
hominum opinio.</p>
<p>D<sc>ISTRIBVTIO</sc> autem e$t copiarum, loci\’q; commoda di$pen$atio, parca\’q; in operibus $umptus
cum ratione temperatio. Hæc ita ob$eruabitur, $i primum Architectus ea non quæret, quæ non po
terunt inueniri, aut parari, ni$i magno: Nanque non omnibus locis arenæ fo$sitiæ, nec cemento-
rum, nec abietis, nec $appinorum, nec marmoris copia e$t: $ed aliud alio loco na$citur, quorum
comparationes $unt difficiles, & $umptuo$æ. Vtendum autem e$t, ubi non e$t arena fo$sitia, fluuiati
ca, aut marina lota; Inopiæ quoq; abietis, aut $appinorum uitabuntur, utendo cupre$lo, populo, ulmo, pi
nu; reliqua quoque his $imilia erunt explicanda. Alter gradus erit di$tributionis, cum ad u$um pa-
<ln>40</ln>
trum familiarum, ad pecuniæ copiam, aut ad elegantiæ dignitatem, ædificia aliter di$ponantur. Nam
que aliter urbanas domos oportere con$titui uidetur, aliter quibus ex po$$e$sionibus ru$ticis influent
fructus, non idem fæneratoribus, aliter beatis, & delicatis: potentibus uerò, quorum cogitationibus
Re$p. gubernatur, ad u$um collocabuntur, & omnino faciendæ $unt aptæ omnibus per$onis ædificio
rum di$tributiones.</p>
<p it>Quemadmodum dicendi genus ( ideam græci appellant) e$t orationis qualitas rebus, & per$onis accommo
data, & quemadmodum in perficiendo aliquo genere orationis octo requiruntur id e$t $ententia, quam mente
animo\’q; concipimus, Methodus, idest artificium, & modus, quo $ententia extra ducitur: uerba, quæ conce-
ptionem exprimant: Verborum compo$itio, Color, & Figura: Numerus item, qui motus e$t quidam; Mem-
bra item, & Clau$ulæ orationis, quibus rebus idea quædam, & $pecies orationis ab$oluitur, ita in Archite-
ctura $pecies artis aliqua $ex rebus perficitur: has emunerauimus ante, inter quas non parua res e$t di$tribu-
<ln>50</ln>
tio: quæ arti oratoriæ tam e$t nece$$aria, quàm quæ plurimum; & in re familiari maxime requiritur, immo
uno, & eodem uocabulo iconomiæ guadet utraque. In Architectura uerò e$t copiarum & loci recta di$pen$a-
tio: exemplum copiarum di$pen$ationis allatum e$t a Vitr. non $olum hoc loco, $ed etiam libro $ecundo, & ali
bi, ubi de rerum cop{ij}s mentio facta e$t: ratio $imilis de loci di$pen$atione, de qua libro $exto commodi$$ime lo
quitur. Vbi capite vi{ij}. tractat de priuatorum & communium ædificiorum propr{ij}s locis, & generibus ad
qua$cunque per$onarum qualitates conuenientibus, & quos hoc loco beatos, & delicatos uocat, ibi foren-
$es, & di$ertos nominauit: quos hic potentes dicit, <007>bi nobiles. appellat, qui honores magi$tratus\’q; geren-
do præ$tare debeant officia ciuibus; & ibi quoque fœneratoribus publicanos addidit. Ex uerbis autem Vitr. ui-
detur Iconomia idem cum di$po$itione & Eurithmia, & cum decore e$$e: $ed di$po$itio e$t loci di$pen$atio, qua-
tenus locus est, Iconomia ea ratione, qua ad alicuius u$um locus comparatur, Eurithmia a$pectum, Iconomia
<ln>60</ln>
<pb 24>[514.01.056]<rh it>LIBER</rh>
commoditatem, Decor hone$tatem. Iconomia re$picit di$tributionem, & iustitiam quandam partium $ed
hæc ex $uperioribus $atis $unt manife$ta.</p>
<h it>De partibus Architecturæ in priuatorum & publicorum ædi-
ficiorum distributionibus, & Gnomonices, & ma-
chinationis. # Cap. III.</h>
<p>A<sc>RTES</sc> ip$ius Architecturæ $unt tres, Aedificatio Gnomonice. Machinatio: Aedifica-
<ln>10</ln>
tio autem diui$a e$t bipartito, è quibus una e$t mœnium, & communium operum in pu
blicis locis collocatio, altera e$t priuatorum ædificiorum explicatio. Publicorum autem
di$tributiones $unt tres, è quibus una e$t defen$ionis, alia religionis, tertia opportunita-
tis. Defen$ionis e$t murorum, turrium\’q;, & portarum ratio ad ho$tium impetus perpetuo repellen-
dos excogitata; Religionis deorum immortalium fanorum, ædium\’q; $acrarum collocatio. Opportu
nitatis omnium locorum ad u$um publicum di$po$itio: uti portus, fora, porticus, balnea, theatra,
inambulationes, cætera\’q;, quæ ij$dem rationibus in publicis de$ignantur locis. Hæc autem ita fie
ri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenu$tatis. Firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
fundamentorum ad $olidum depre$sio, & ex quaque materia copiarum $ine auaritia diligens ele-
<ln>20</ln>
ctio: Vtilitatis autem emendata & $ine impeditione, u$u locorum, di$po$itio, & ad regiones $ui cu-
iu$cunque generis apta & commoda di$tributio. Venu$tatis autem, cum fuerit $pecies grata, & ele-
gans, membrorum\’q; commen$us iu$tas habeat $ymmetriarum rationes.</p>
<p it>Nunc præ$tandum est quod $upra polliciti $umus; Architecturæ $cilicet partes inueniendæ $unt: partes in-
telligo non fabricæ, ædific{ij}, $ed partes huius tractationis & artis: nam cum $upra expo$itum $it, quæ $pe-
cies, & quæ forma mente concipienda $it, quid\’q; in animo Architecti prius ine$$e debeat, nunc dicendum
in quibus rebus exterius exprimenda $it forma illa $pecies\’q; interna: nam ordinare, di$ponere, di$tribuere,
metiri, decorare, & uenustare $unt ex eorum numero, quæ per $e e$$e non po$$unt, aliquid enim extet opor
tet, quod ordinemus, di$ponamus, & reliquis rebus perficiamus, nam ( ut diximus ) Ars habitus e$t dire-
ctor operum: Triplex igitur Architecturæ $ubiecta wateries. Aedificatio, Gnomonica, Machinatio: In his
tribus ordinatio, distributio, $ymmetria, decor, & uenustas artis e$t collocanda Aedificationem ab$oluit pri
<ln>30</ln>
mo, tertio, quarto, quinto, $exto, $eptimo, & octauo libro: Gn omonicam nono: Machinationem decimo:
Aedificatio duplex, aut enim publicorum explicatio est. Publica, & communia opera tripartita intelligun-
tur. Sunt enim aut defen$ionis, aut religionis, aut opportunitatis: nam $ecuritas ho$tes, religio Deum, oppor
tunitas ciues re$picit, quæ$ola, & maxima $unt hominibus ex rebus nece$$ar{ij}s. Defen$io mœnia, oppida,
propugnacula, uias, portas con$iderat, de quibus primo libro agitur. Religio templa, ædes\’q; $acras, de qui
bus tertio & quarto: opportunitas, & commoditas forum, curiam, ba$ilicas, theatra, porticus, ambulatio-
nes, portus, & huiu$modi, de quibus libro quinto. Priuatam uerò uniuer$am rationem $equentes libri expli
cant, ornamentaq; ædificiorum $eptimo libro explicantur. Octauo autem aquarum ductus exponuntur. At-
que hæc est uniuer$al<007>s Vitruuianæ tractationis explicatio. Cæterum nos altius uniuer$um negotium repeten
tes, integram totius Architecturæ $peciem ante oculos ponemus. Quoniam ergo $cire arbitramur, cum cau-
<ln>40</ln>
$as cogno$cimus: Quot $unt cau$arum genera quærendum e$t: quiquid igitur factum e$t ab aliquo factum est,
ex aliqua re, ad aliquem finem, aliqua forma, & $pecie. Effecta res igitur quatuor babet cau$as: effectri-
cem, quam & agentem, & motricem appellant, finem, formam, & materiem: Architectum formauimus
agentem ornatum illis dotibus, quas $upra enumerauimus. Formam quoque totius artis expre{$s}imus, eam\’q;
diximus ex Vitr. con$tare, ordinatione, di$po$itione, $ymmetria, decore, uenustate, di$tributione. Finis iam
manifestus est, omnis enim ars ad finem uitæ utilem, tendit. Vtilitas igitur finis est uniuer$alis omnium ar-
tefactorum. Materies artis e$t uel ad nece$$itatem uel ad modum, uel ad iucunditatem referenda: nece{$s}ita
tem ab$oluit Aedificatio, modum machinatio, iucunditatem Gnomonica. Totius ædificationis formam hoc
modo explicabimus.</p>
<p it>Cum natura comparatum $it ut $inguli $ingula, aut aliqua, nullus omnia po$$it, indigentia homines una
<ln>50</ln>
compulit, ac in unum cætum congregauit: hinc $ocietas illa, quæ ciuitas appellatur, quæ multitudo e$t
quædam utilitatis cau$a in locum unum congregata. Hanc multitudinem uniuer$am po$$umus con$iderare,
uel ea ratione, qua multitudo e$t, uel quatenus in ea aliquis excellat, & præ$tet: $i multitudinem uniuer$am
re$picie mus, pro eius $alute & $ecuritate, urbem illi condemus munitam mœn{ij}s, propugnaculis, fo$$a, uallo\’q;
pro commoditate, uias, pontes, cloacas, angiportus, & huiu$modi, quæ ad omnium commoda pertinent: $i
uero præ$tantes, & excellentes ex ea multitudine deligamus, inueniemus alios digniores, & potentiores e$$e
alios minus dignos, & potentes, & inter dignos potentes\’q; unum, aut plures: $i unus, aut electione aliorum
& legitime præerit ille, aut ui & contra leges; $i legitime præ$it, princeps verus, & legitimus; $i uiolenter
tyrannus perfidus appellabitur: intuitu finis utrique Architectus propriæ ædificationis rationem habere
debet: Principi Regiam, Tyranno. Arcem con$truet: inter digniores, & potentiores, al{ij} diuino cultui, ac reli-
<ln>60</ln>
<pb 25>[514.01.057]<rh it>PRIMVS.</rh>
ioni dediti inueniuntur, al{ij} extra religionis ob$eruantiam: ex his al{ij} foris, al{ij} domi uirtutis $uæ, & admi-
ni$trationis præ$tantiam exercebunt. Qui foris erunt, uel maritimis rebus, uel terre$tribus cop{ij}s pro Rep.
præerunt; illis portus, & $tationes, nauigia\’q;, & naualia: his castra, & oppida con$tituentur, machinæ utr<007>$-
que, bellorum\’q; tormenta, & armorum genera omnia conficientur: Qui domi manent excellentes\’q; $unt, uel
ciuilibus controuer$iis, & criminibus, hoc e$t iudic{ij}s præ$unt, uel con$il{ij}s, & deliberationibus de Rep. in-
ter$unt: iudicibus Forum, $enatoribus Curia con$truenda e$t, atque ita con$ultum erit his, quibus non est cu-
ra, cultus\’q; religionis demandatus. $ed religio$is ædes $acræ, fana, ho$pitalia, chau$tra, & huiu$modi alia
$unt comparanda, u$u decentia, commodis\’q; $eurientia. Publicis operibus de$eruiunt utiliter armamenta-
ria, emporia, æraria, horrea, munitiones, thermæ: honorifice, arcus triumphales, $epulchra, metæ, obeli$ci,
<ln>10</ln>
trophæa, Pyramides: iucunde, theatra, amphitheatra, circi, inambulationes, xi$ti, palæ$træ\’q;: iu$te, carce-
res & huiu$modi loca quibus rei contumaces, mali\’q; detinentur: atque hæc $unt quæ ædificationi publicæ in-
$eruiunt. Priuatim uero ciues, & artifices, agricolæ\’q; $unt con$iderandi, quibus ædificia pro cuiu$que con-
ditione, u$u & commoditate parari debent in urbe, extra urbem, & ubi opus $it. Atque his omnibus ab$ol-
uetur prima illa & maxima pars Architecturæ, quæ ædificatio nominatur. De Gnomonices autem, ac
machinationis di$tinctione $uo loco dicemus. Cæterum plura nobis animaduertenda $unt, priu$quam ad opus
ueniamus; de quibus mox dicam: Primo imitari naturam eius\’q; opera debemus. Quæritur autem unde $it il-
lud, quod ars naturam imitetur. Soluitur e$$e conuenientiam quandam inter principium illud quod naturam re
git uniuer$am, & illud, quod artefactis moderatur. Vtrunq; enim intelligentia quædam e$t, nam rerum natura
mente dirigitur, ars quoque mentis est munus: inter utranque mentem conuenientia quædam est. quorum igi-
<ln>20</ln>
tur principia conueniunt $imilia\’q; $unt, & illa quoque $imilia $unt, at que in ea $imilitudinum comparatione $ita
e$t im tatio: imitari uero nemo pote$t ni$i conueniat cum eo quem imitatur: conueniet autem nunquàm ni$i
{ij}$dem rationibus moueatur. quare qui imitari Virgilium, Ciceronem $tudebit, fru$tra conabitur, ni$i ratio-
nes, & regulas calleat illas, quibus adductus Virgilius, aut Cicero, ita fecit: ratio enim principium e$t, cum
qua con$entire, oportet qui $imile quid efficere uoluerit. qui ergo imitatur nihil aliud facit, quàm $imile; $i-
mile autem a di$$identibus princip{ij}s nunquam fiet. Qui igitur $ciuerit quaratione V irg. & Cice. bene dixe-
rint, eos facile poterit imitari. Sed nos ad rem. Imitatione naturæ ars nititur ob principiorum $imilitudinem:
Con$ideremus igitur rerum naturam, ut artem quoque artificia\’q; ordinare $ciamus; Naturæ ordine prius est
res: deinde ornamentum rei. Ars igitur primum e{$s}e rerum con$iderabit, deinde ornamenta. quomodo enim
ornabitur, quod non e$t? res naturæ con$tat materia, forma, compo$itione. Ars materiem, formam, com-
<ln>30</ln>
po$itionemque con$iderabit, hinc primi $ecundi & aliorum librorum ordinatio: nam in primo de forma, in $ecun
do de materia, in tertio, quarto, quinto, & $exto de compo$itione, in $eptimo de ornamentis agitur. Natura ab
imperfectioribus, & communibus ad perfectiora, & propria peruenit, idem in artium tractatione, idem in
operibus ob$eruandum. Naturæprincipium potens, $apiens, beneuolum e$t: potentia magnas & firmas, $apien-
tia pulchras, & ornatas, beneuolentia commodas & utiles res efficit. Ars quoque $tudebit firmitati; utili-
tati, & uenustati, contra uim motricem, intelligentem\’q; nunquam natura nititur, Ars idem ob$eruabit, nam
nec ea, quæ inueniri non po$$unt, nec tam arduas res aggredietur, ut nulla ratione perfici po$$int, Naturæ
principium omnibus formis plenum e$$e oportet, quibus tanquam Ideis rerum utatur. Architecti mens ratio-
ne $imili ornata e$$e debet quampluribus ideis, quemadmodum ui$um e$t $upra. Natura loci, temporis, mo-
di\’q; mini$tra e$t. Ars locum, modum, & tempus ob$eruabit. Partes $imiles, & di$$imiles, natura ad finem
<ln>40</ln>
di$ponit, idem quoque ars faciet, exemplum & exemplar demum natura dedit, quemadmodum $uo loco $epa-
ratim $ingulis in rebus uidebimus, quare & naturam imitabimur in ageado, & quicquid agemus propo$ita
re aliqua egregia a natura ita formabimus, ut nihil in opere de$it. Quoniam uero inter oper a naturæ humanum
corpus, & temperaturæ perfectione, & partium proportione, & a$pectus pulchritudine, & operis excellen-
tia cæteris operibus antecellit, optime ob$eruatum e$t ab arte, ut ad humani corporis $imilitudinem, & men-
$uram omnia perfici debeant: atque vt Sol omnium cæle$tium rerum $ic homo humanarum men$ura est. At-
que hæc $atis pro tempore dicta $int.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenu$tatis.</p>
<p it>Quæ in operibus placent a natura, ab ingenio & a manibus profici$cuntur. Natura Pondus, leuitatem, ra
rum, den$um, & alia huiu$modi præbet, ab ingenio electio, di$tributio, forma, & reliqua proueniunt, manibus
$ecamus, polimus, $calpimus, pingimus. hæc omnia complectuntur ab ædificat<007>one, a Gnomonica, a Machina-
<ln>50</ln>
tione. Pulherimum autem est $i bene con$iderantur ea, quæ primo, $ecundo, & tertio capite continentur, ui-
dere quam belle omnia inter $e con$entiant, nanque a diffinitione, ortu officio\’q; Architecturæ digno$citur
nece$$itas firmitatis, uenuctatis, & utilitatis, quæ $imul haberi debent, nam perfecta non e$$et res illa quæ
paruo tempore utilis e{$s}et, aut nihil in $e uenustatis haberet: hinc. Vitru. libro $ecundo cap. octauo, libro
tertio cap. $ecundo, & primo hoc libro capite $equenti, $exto item capite quarto, & undecimo pluribu$\’q; lo-
cis al{ij}s de his tribus loquitur: cum\’q; de uenu$tate mention\~e facit, eam intelligit, quæ proportionibus compa-
ratur, non autem illam, quæ ornamentis con$tat, de qua libro $eptimo: aliud enim e$t pulchritudo aliud orna-
mentum: interna enim res quædam est ip$a pulchritudo ac cum re nata, $ed ornamenta exterius adhibentur,
pulchritudini $uper additum, po$terius adueniens: venu$tas ab intelligentia Architecti: utilitas, a probitate,
firmitudo, a pote$tate, hinc illud po{$s}e uelle, & $cire oportet eum, qui aliquid facturus e$t.</p>
<ln>60</ln>
<pb 26>[514.01.058]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De electione locorum $alubrium & quæ ob$int $alubritati & unde
lumina capiantur. # Cap. IIII.</h>
<p>IN ip$is uero mœnibus ea erunt principia, Primum electio loci $aluberrimi. Is autem erit
excel$us, & non nebulo$us, non pruino$us, regiones\’q; cœli $pectans neque æ$tuo$as, ne-
que frigidas, $ed temperatas, deinde $i euitabitur palu$tris uicinitas. Cum enim au-
ræ matutinæ cum Sole oriente ad oppidum peruenient, & ijs ort{ae} nebulæ adiungentur,
<ln>10</ln>
$piritus\’q; be$tiarum palu$trium uenenatos cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatus $parg\~et,
efficient locum pe$tilentem. Item $i $ecundum mare erunt mœnia, $pectabunt\’q; ad meridiem, aut
ad occidentem non erunt $alubria, quia per æ$tatem cœlum meridianum Sole exoriente cale$cit, me-
ridie ardet. Item quòd $pectat ad occidentem, Sole exorto tepe$cit, meridie calet, ue$pere feruet.
Igitur mutationibus caloris, & refrigerationis corpora, quæ in ijs locis $unt, uitiantur.</p>
<p it>Aggreditur hic ædificationem, & partem, quæ in publicis operibus collocatur, huius quoque publico-
rum operum collocationis particulam $umit, eam $cilicet quæ ad defen$ionem pertinet, quod primo libro ab-
$oluit, his capitibus primo eligit locum, ubi mœnia $unt ponenda; po$tea de fundamentis turrium, & muro-
rum. Inde ad diui$ionem operum, quæ intra muros $unt, & eorum di$po$itionem præcepta comparat, hinc com
munibus locis propriam po$itionem di$tribuit, ac totum defen$ionis opus ab$oluit, in electione locorum decor;
in fundamentis firmitas, in di$tributione, ut<007>litas con$ideratur: Decor naturalis in electione locorum $alubrium
<ln>20</ln>
ponitur. Sex ea $unt, quæ ædificantes con$iderare debent. Primum e$t regio, $itus\’q; uniuer$us ad cœli partes
comparatus, alterum e$t area, certa\’q; regionis pars muris præcingenda; tertium e$t areæ, $oli\’q; de$criptio, &
commen$us, distributio\’q;: hinc illud quod a $olo erigitur $iue murus, $iue paries, $iue columnatio $it. Deinde
quicquid tegumenti loco imponitur $eu contignatio, $eu fornix, $eu testudo, $eu tectum $it. Po$tremum e$t adi-
tus quilibet, quo res, homines\’q; tran$eunt, $iue fauces, $iue ianuæ, $eu lumina $int, Vitr. ab ip$a regione or-
ditur, de\’q; $alubrium locrum electione loquitur: Maxima enim locorum uirtus e$t, aeris\’q; etenim
generationis principium e$t locus tanquam pater. Affecta enim regio cœli qualitatibus uim maximam re-
bus præstat: unde illud a phy$icis dictum res eo loci, ubi na$cuntur, facile con$eruari. Aer autem nobi$cum
$emper e$t. hunc $piritu haurimus, ab eo refrigerium cordis, ab eo uita pendet, cum orco paci$citur, qui pe-
$tilentem locum eligit. De regione igitur primum e$t di$$erendum. Regio qualitates qua$dam habet, quarum
<ln>30</ln>
quædam manife$tæ $unt; quædam occultæ, ex omnibus nonnullæ bonæ $unt, nonnullæ noxiæ: noxiæ cognitis
bonis digno$cuntur. Ex bonis & manifestis quædam commodis $eruiunt, ut agrifertilitas, aquarum, fructuum,
pa$cuorum copia, flumina, portus & huiu$modi, per quæ facile importari merces, & exportari po$$int, vicino-
rum quoque bonorum propinquitas. Quædam $alubritati: tum quia aqu as habent mobiles, per$picuas, non
ui$co$as, odore, colore, & $apore carentes, tum quia uentos noxios, quemadmodum $unt frigentes, aut calen-
tes nimium, & qui flant a locis pe$tilentibus, uitare po$$unt. Aer quoque purus, purgatus, peruius, perfla-
bilis, uniformis qualias e$t nota optimæ regionis, occultæ qualitates ab humanis, diuinis, & naturalibus
rebus $umuntur. Genium enim loci diuinum quid afferre uidetur, cau$am cœlo damus proprietatis & fortu-
nælocorum. Natura quoque $uas habet uires in regionibus, nam plantas alit proceras, fructiferas quas $o-
lum educat, $ol ornat, imber recreat. Animalia multa utriu$que $exus carnes optimi $aporis habentia, homi-
<ln>40</ln>
nes $ani, hilares, iucundi\’q; pulchri, ac diuturnæ uitæ $alubritatis inditia præbent: cum uero merces, fructus\’q;
immarce$centes diu $eruantur, ædificia\’q; neque $al$edine corrumpuntur, neque uentis uitiantur, & reliqua ho
minum opera elaborata neque rubiginem contrahunt, neque $itu deturpantur, temperiem loci admirabilem
o$tendunt; Vitru. uniuer$um hunc locum ita di$tribuit, ut quæ $int loca $alubria, & in$alubria o$tendat, po$tea
rationem afferat eorum, quæ dixit pulcherrima digr{$s}ione, inde inditia, & experimenta $alubritatis locorum
affert, ac demum exemplis confirmat, quæ $uperius attulerit, omnia in eo facilia $unt, nec indigent accura-
tiori explicatione. Multa inuenies apud Albertum de $alubritate locorum libro primo cap. tertio, quarto
quinto, & $exto, Cæterum V<007>tru. locorum $alubritatem, a cœlo, a loco, ab aere, ab aquis de$umit. A cœlo
cum dicit. {Regiones\’q; cœl<007> $pectans neque æ$tuo$as, neque frigidas, $ed temperatas } a loco cum dicit.
{Is autem erit excel$us, & non nebulo$us neque pruino$us } locum autem intelligit affectum qualitate aliqua:
<ln>50</ln>
ab aere, cum dicit. { deinde $i euitabitur, palu$tris uicinitas } ab aquis cum dicit, { Item $i $ecundum mare
erunt mœnia, $pectabunt\’q; ad meridiem,} & reliqua. Fu$ius medici de regionum temperamentis tractare $o-
lent, lege Galenum, & alios. Probat autem uitiari corpora mutationibus caloris, & refrigerationis.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem licet animaduertere etiam ex his, quæ non $unt animalia, in cellis enim uinarijs te-
ctis lumina nemo capit a meridie, $ed a $eptentrione, quod ea regio nullo tempore mutationes reci-
pit, $ed e$t firma perpetuo, & immutabilis, ideo etiam & granaria, quæ ad Solis cur$um $pectant,
bonitatem citò mutant, ob$onia\’q;, & poma, quæ non in ea cœli parte ponuntur, quæ e$t auer$a, a So-
lis cur$u, non diu $eruantur, nam $emper calor, cum excoquit a rebus firmitatem eripit, & uaporibus
feruidis exugendo naturales uirtutes di$$oluit eas, & feruore molle$centes efficit imbecilles, ut etiam
in ferro animaduertimus, quod quamuis natura $it durum, in fornacibus ab ignis uapore percalefa-
<ln>60</ln>
<pb 27>[514.01.059]<rh it>PRIMVS.</rh>
ctum, ita molle$cit, utin omne genus formæ faciliter fabricetur, & idem cum molle, & candens e$t, $i
refrigeretur, tinctum frigida redure$cit, & re$tituitur in antiquam proprietatem. Licet etiam con$i-
derare hæc ita e$$e, ex eo, quod æ$tate non $olum in pe$tilentibus locis, $ed etiam in $alubribus omnia
corpora, calore $iant imbecilla, & per hyemem etiam quæ $unt pe$tilenti$simæ regiones, efficiantur
$alubres: ideo quod a refrigerationibus $olidantur: Non minus etiam quod quæ a frigidis regionibus
corpora traducuntur in calidas non po$$unt durare, $ed di$$oluuntur. quæ autem ex calidis locis $ub
$eptentrionum regiones $rigidas, non modo non laborant immutatione loci ualetudinibus $ed etiam
confirmantur, quare cauendum e$$e uidetur in mœnibus collocandis ab ijs regionibus qu{ae} caloribus
flatus ad corpora hominum po$$unt $pargere.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Philo$ophatur Vitr. & multis argumentis probat calore, & frigiditate res ip$as immutari, $umit\’q; ra-
tioncm ab inanimis rebus, & ab animatis, quæ omnia facillima $unt. Sequitur autem ratio a temper atura cor
porum animalium $umpta; hinc auium, pi$icium, terre$trium\’q; animalium naturas examinat: quæ omnia tan-
quam Architectus non tanquam Phy$icus percurrit. Inquit autem.</p>
<p>N<sc>ANQVE</sc> ex principijs, quæ Græci ςοτχτία appellant, omnia corpora $unt compo$ita, ide$t calo-
re & humore, & terreno, & aere, & his mixtionibus naturali temperatura figurantur omnium anima-
lium in mundo generatim qualitates. Ergo in quibus corporibus exuperat è principijs calor, tunc in-
terficit, di$$oluit\’q; cætera feruore. Hæc autem uitia efficit feruidum ab certis partibus cœlum, cum
in$idet in apertas uenas plu$quam patitur è mixtionibus naturali temperatura corpus. Item $i humor
occupauit corporum uenas, impares\’q; eas fecit. cætera principia, ut a liquido corrupta, diluuntur,
<ln>20</ln>
& di$$oluuntur compo$itionis uirtutes. Item è refrigerationibus humoris uentorum & aurarum in-
funduntur uitia corporibus nón minus aeris, etiam\’q; terreni in corpore naturalis compo$itio augen-
do, aut minuendo infirmat cætera principia, terrena cibi, plenitate, aerea, grauitate cœli. Sed $i quis
uoluerit diligentius h{ae}c $en$u percipere, animaduertat, attendat\’q; naturas auium, & pi$cium, & ter-
re$trium an<007>malium, & ita confiderabit di$orimina temperaturæ. Aliam enim mixtionem habet ge-
nus auium, aliam pi$cium, longe aliam terre$trium animalium natura. Volucres minus habent terre-
ni, minus humoris. caloris temperate, & aeris multum. Igitur leuioribus principijs compo$itæ, fa-
cilius in aeris impetum nituntur: Aquatiles autem pi$cium naturæ, quod temperatæ $unt a calido, plu-
rimum ex aeris & terreni $unt compo$itæ, $ed humoris habent oppido parum, quo minus habent è
principijs humoris in corpore, facilius in humore perdurant. Itaque cum ad terram perducuntur,
<ln>30</ln>
animam cum aqua relinquunt. Item terre$tria, quod è principijs ab aere, calore\’q; $unt temperata mi-
nus\’q; habent terreni, plurimum\’q; humoris, quod a bundant humidæ partes, non diu po$$unt in aqua
uitam tueri. Ergo $i hæc ita uidentur, quemadmodum propo$uimus, & ex his principijs animalium
corpora compo$ita $en$u percipimus, & exuberationibus, aut defectionibus ea laborare di$$olui\’q; in-
dicauimus, non dubitamus, quin diligentius quæri oporteat uti temperati$simas cœli regiones eliga-
mus, cum quærenda fuerit in mœnium collocationibus $alubritas.</p>
<p it>Expedita iam confirmatio est, & argumentatio, in qua ordo mirabilis est ui$us. $equuntur inditia $alubri-
tatis locorum $umpta ab ob$eruatione maiorum, quam quoque confirmat exemplo naturæ, inquit enim.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> etiam atque etiam ueterum reuocandam cen$eo rationem. Maiores enim è pecoribus im-
molatis, quæ pa$cebantur in ijs locis, quibus aut oppida, aut ca$tra $tatiua con$tituebantur, in$picie-
<ln>40</ln>
bant iecinora, & $i erant liuida, & uitio$a prima, talia immolabant, dubitantes<?> utrum morbo, an pa-
bulis læ$a e$$ent, cum pluribus experti erant, & probauerant integram, & $olidam naturam iecino-
rum ex aqua, & pabulo, ibi con$tituebant munitiones. Si autem uitio$a inueniebant, inditio tran$-
ferebant idem in humanis corporibus pe$tilentem $uturam na$centem in ijs locis aquæ, cibi\’q: copiã,
& ita tran$migrabant & mutabant regiones, quærentes omnibus rebus $alubritatem. Hæc autem fieri
uti pabulo cibo\’q; $alubres proprietates terræ uideantur, licet animaduertere, & cogno$cere ex agris
Creten$ium, qui $unt circa Pothereum flumen, quod e$t Cretæ inter duas ciuitates Gno$on, & Gor-
tynam. Dextra enim, & $ini$tra eius fluminis pa$cuntur pecora, $ed ex ijs, quæ pa$cuntur proxime
Gno$on, $plenem habent: quæ autem ex altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem
$plenem. Vnde etiam medici quærentes de ea re, inuenerunt in ijs locis herbam, quam pecora ro-
<ln>50</ln>
dendo, imminuerant lienes, ita eam herbam colligendo curant lieno$os hoc medicamento, quod
ctiam ἄ{στι}λ{ηυου} Creten$es uocitant.</p>
<p it>Ex cibo atque aqua proprietates locorum natura pe$tilentes, aut $alubres e$$e ex ueterum ob$eruatione
probat Vitr. In$piciebant ueteres in animalium iecinora cum $alubritatem loci explorare uolebant, quando
autem $tatiua castra ob$idendis ho$tibus ponere, aut oppida uellent munire, inuentis iecinoribus illæ$is $atis
certum habere inditium $alubritatis aeris putabant, atque ut iecinora ex pabulis, it a pabula ex aeris $alubri-
tate con$iderabant; maximam autem e$$e pabulorum, & aquæ uim naturali exemplo comprobat, ut $atis
patet exemplo, è quibu$dam locis Cretæ de$umpto. A$plenium herba e$t vermi Scolopendræ quàm $im<007>lli-
ma, lieno$os ea curari dicit Vitr. minuit enim lienis tumorem, immo & naturalem lienis magnitudinem ad eam
paruitatem deducit, ut oues, quæ eas in pabulis frequenter $umant, liene carere uideantur, tanta uis est in
pabulo. quis uero dubit at quin ex a quis etiam argumenta uera non $umantur? Hoc quoque tempore Vitru-
<ln>60</ln>
<pb 28>[514.01.060]<rh it>LIBER</rh>
uianum exemplum confirmatur: Petrus enim Landus Cretæ Anti$tes uir optimus $e hoc ob$erua$$e, & inue-
ni$$e dixit. Cicero autem in primo de diuinatione $ic inquit. ut ho$tiarum immolatarum in$picerentur exta,
quorum ex habitu, atq; ex colore, cum $alubritatis tum pe$tilentiæ $igna percipi po$$unt. nonnunquam etiam,
qu{ae} $it $terilitas agrorum, uel fertilitas futura.</p>
<p>Ex eo licet $cire cibo atque aqua proprietates locorum naturaliter pe$tilentes, aut $alubres e$$e.</p>
<p it>Concludit quod propo$uerat, po$itis\’q; indit{ij}s $alubritatis, quærit an paludes po$$int aliquo modo e$$e $a-
lubres, inquiens.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> $i in paludibus mœnia con$tituta erunt, quæ paludes $ecundum mare fuerint, $pectabunt\’q;
ad $eptentrionem, aut inter $eptentrionem, & orientem, eæ\’q; paludes excel$iores fuerint quàm littus
<ln>10</ln>
marinum, ratione uidebuntur e$$e con$tituta. Fo$sis enim ductis $it aquæ exitus ad littus, & ex mari
tempe$tatibus aucto in paludes redundantia motionibus concitatur, maris\’q; mixtionibus non pati-
tur be$tiarum palu$trium genera ibi na$ci, quæ\’q; de $uperioribus locis natando proxime littus per-
ueniunt incon$ueta $al$itudine necantur.</p>
<p it>Paludes excel$iores quàm littus $alubres e{$s}e po$$unt, ducuntur enim fo$$æ, per quas exit aqua ad littus re-
fluenti mari, mox ad cas fluxu redit, cuius $al$edo, & amaritudo palu$tres be$tias aut na$ci non $init, aut na-
tas enecat; $ed in huiu$modi re quatuor $unt, quæ efficiunt $alubritatem, cœli regio, $itus, paludis motus, &
& orientem: ratio, quia minus $entiunt Solis ardorem, minus\’q; uaporum educitur, non attrahente Sole: præ-
terea excel$iores e$$e debent quàm lit<007>us marinum, nam $i depre$$iores e$$ent, aqua in eis in$idens immobilis
<ln>20</ln>
redderetur, inficeretur\’q; $tagnante lacu; Fluxus maris etiam in eas peruenire per fo$$as nece$$e est, ut uicibus
renouato humore, & recentior, & $alubrior efficiatur: $al$edo demum immi$$a enecat animalia, herbas\’q; no-
xias,, quæ aerem inficiunt. ne uero a b$it exemplar earumquæ dicta $unt, licet ratio $at<?>is efficax allata $it,
exemplar ponit Vitr.</p>
<p>E<sc>XEMPLAR</sc> autem huius rei Gallicæ paludes po$$unt e$$e, quæ circum Altinum, Rauennam, Aqui
legiam, alia\’q; quæ in eiu$modi locis muncipia $unt, proxima paludibus, quod his rationibus hab ent
incredibilem $alubritatem { _his rationibus $cilicet ratione $itus, ratione motus, ratione $al$edinis, excel$æ_
_paludes fluxus, refluxus\’que undarum, & amaritudo habitabiles, & $alubres reddit Gallicas_
_paludes._</p>
<p it>Vtinam naturæ uices non immuta$$ent ea, quæ Vitr. refert, de Aquilegia, Altino, Rau\~ena, cæteris\’q; uici-
<ln>30</ln>
nis paludibus, florenti{$s}imas, & $aluberrimas urbesillas non de$ider aremus, quibus, cœli intemperies, aeris
pestilentia, aquarum in$alubritas plus damni attulit, quàm barbarorum $æuities; euertunt $anè urbes, di-
ruunt, diripiunt\’q; ho$tiles manus, ferro & igni perimuntur homines, re$tat tamen regio, area\’q; ubi reædifica-
ri po$$it, & tempore innouantur homines po$t cædes maximas, nec $emper bellis $unt obnox{ij}: At $æuiente
natura, infecto cœlo, corruptis aquis uis rediuiua periens, nulla redeundi $pe cogit de$erere urbes, quæ alio-
quin $ecuræ, ac locorum commoditate munitæ e$$ent. Aquilegia no$tris temporibus hieme uix e$t habitabilis.
Paludes igitur $alubres eo modo e$$e po$$unt, quo Vitr. dixit; in$alubres autem hoc qui$equitur modo.</p>
<p>Q<sc>VIBVS</sc> autem in$identes $unt paludes, & non habent exitus profluentes, neque per flumina ne-
que per fo$$as, uti Pontinæ $tando putre$cunt, & humores graues & pe$tilentes in his locis emittunt,
_quod & exemplo probat $umpto ab historia._ Item in Apulia oppidum Salapia uetus, quod Diome-
des ab Troia rediens con$tituit: $iue ( quemadmodum nonnulli $crip$erunt Elphias Rhodius) in
<ln>40</ln>
eiu$modi locis fuerat collocatum, ex quo incolæ quotannis laborantes, aliquando peruenerunt ad
M. Ho$tilium, ab eo\’q; publicè petentes, impetrauerunt, uti is idoneum locum ad mœnia transfe-
renda conquireret, eligeret\’q;. Tunc is moratus non e$t, $ed $tatim rationibus docti$simè quæ$itis $e-
cundum mare mercatus e$t po$$e$sionem loco $alubri ab $enatu, populo\’q; Roma. petijt, ut liceret
transferre oppidum, con$tituit\’q; mœnia, & areas diui$it, nummo\’q; $extertio $ingulis municipibus man
cipio dedit. His confectis lacum aperuit in mare, & portum è lacu municipio perfecit. Itaque nunc
Salapini quatuor millibus pa$sibus progre$siab oppido uetere habitant $alubri loco.</p>
<p it>Pontinæ paludes $unt pe$tilentes, quia in$ident, nec habent exitus profluentes aquæ, ne que per flumina, ne-
que per fo$$as: Eadem de cau$a in Apulia Vetus Salapia erat inhabitabilis, quæ cura, $olertia, & pruden-
tia M. Hostil{ij} loco breui interuallo mutato $alubris effecta est. Propius enim acce{$s}it ad mare, & $estert{ij}s
<ln>50</ln>
$ingulis areas ædificaturis ciuibus uendidit. quæres in$tar donationis imaginem uenditionis habet ( ut inquit
Budæus ex ea uenditione, quæ municipium dicitur, quoniam nec omnino donatio, nec penitus e$t uenditio ) la-
cum aperuit in mare, & portum è lacu perficit. Cic. contra Rullum inquit. Ni$i forte mauultis his rebus,
atque hac luce P. V. In Sipontina $iccitate, aut in Salpinarum pe$tilentiæ finibus Rullo duce collocari.
Aulus Gell. libro $extodecimo municip{ij}, coloniæ\’q; di$crimen ponit, uim\’q; uerbi & $ignific ationem ex D.
Adriani $ententia $cite declarat, inquiens. Municipes $unt ciues romani, ex municip{ij}s $uo iure, & legibus
$uis utentes muneris tantum cum Pop. Rom. honorar{ij} participes, a quo munere cape$cendo appellari uiden-
tur nullis al{ij}s nece{$s}itatibus, neque ulla Po. Ro. lege ad$tricti, cum nunquàm populus eorum fundus factus
e$$et. Primos autem municipes $ine $uffrag{ij} iure Cærites e$$e factos accepimus, conce$$um\’q; illis ut ciuitatis
Romanæ honorem quidem caperent, $ed negoc{ij}s tamen atque oneribus uacarent, pro $acris bello Gallico rece
<ln>60</ln>
<pb 29>[514.01.061]<rh it>PRIMVS.</rh>
ptis, custoditis\’q;. & infra. Sed coloniarum alia nece{$s}itudo e$t. Non enim ueniunt extrin$ecus in ciuita-
tem, nec $uis radicibus nituntur, $ed ex ciuitate qua$i propagatæ $unt, & iura in$tituta\’q; omnia Po. Ro.
non $ui arbitr{ij} habent. quæ tamen conditio cum $it magis obnoxia, & minus libera, potior tamen & præsta
bilior exi$timatur propter amplitudinem maie$tatem\’q; Po. Ro. cuius istæ coloniæ qua$i effigies paruæ, $imula-
cra\’q; e$$e quædam uidentur, & $imul quia ob$cura, obliterata\’q; $unt municipiorum iura, quibus uti iam per
ignorantiam non queunt. bæc Gellius. Nos ad rem. Eligendus igitur e$t locus quàm $aluberrimus in mœnibus
collocandis. Quiuerò loci $alubres habeantur, & qui ob$int $anitati, <007>am dictum e$t lucide, & copio$e,
Audiendi autem $unt, & qui de agrorum cultura$crip$ere, nam & Palladius, & Columella, & M. Varro
de electione $alubrium locorum copio$e dixerunt. Sed hæc eleganter præcipue M. Varro explicat libro pri-
<ln>10</ln>
mo de re rustica: Quare inquit $i $alubritas non e$t, cultura non aliud e$t, quàm alea domini uitæ, ac rei fa-
miliaris. Hoc uerò diminuitur $cientia, ita enim $alubritas, quæ ducitur è cœlo, ac terra, non e$t in no$tra
potestate, $ed in naturæ, ut tamen multum $it in nobis, quod grauiora quæ $unt, leuiora diligentia face-
repo{$s}imus, etenim $i propter t erram aquam odoremur, quam aliquo loco eructat, pe$tilentior e$t fundus,
aut propter cœliregionem aer calidior $it, aut uentus non bonus flet: hæc uitia emendari $olent domini $cien-
tia, ac $umptu, quod permagni intere$t ubi $int po$itæ uillæ, quanta $int, quo $pectent, portici-
bus, o$t{ij}s, ac fene$tris. An non ille Hyppocrates medicus in magna pe$tilentia non unum agrum, $ed multa
oppida $cientia $anauit? Sed quid ego illum uoco ad te$timonium? Non hic Varro noster cum Corcyræ e$$et
exercitus, ac cla{$s}is & onmes domus repletæ e$$ent ægrotis ac funeribus, immi$$o fene$tris nouis Aquilone, &
ob$tructis pe$tilentibus, ianua\’q; permutata, cætera\’q; eius generis diligentia $uos comites, ac familiam inco-
<ln>20</ln>
lumes reduxit?</p>
<h it>De fundamentis murorum & turrium. # Cap. V.</h>
<p>CV<sc>M</sc> ergo hisrationibus crit $alubritatis mœnium collocandorum explicatio, regiones\’q;
electæ fuerint fructibus ad alendam ciuitatem copio$æ & uiarum munitiones, aut oppor
tunitates fluminum, $eu per portus marinæ $ubuectiones habuerint ad mœnia comporta
tiones expeditas, tunc turrium, murorum\’q; fundamenta $ic $unt facienda.</p>
<p it>A regione ad aream tran$it Vitr. Nam principium unum est electio regionis, & loci $aluberrimi: Alte-
rum e$t mœnium certo, & determinato $itu collocatio. Expedita iam prima parte, in qua quid natura, quid
<ln>30</ln>
ars, quid utraque regionibus afferat copio$e explicauimus; $upere$t altera, quæ ad areas, & mœnia circum-
$cribenda $pectat: In qua quidem re multarum gentium externarum con$uetudo merito damnanda cen$etur,
quæ uel inter ampli{$s}imas $olitudines, & $terili{$s}imas habitantes, uel a$perrimos & inace{$s}ibiles montes tan-
quàm arces incolentes,interim $e$yluis den$i$simis abd\~etes,uel profundis paludibus $e qua$i immergentes,tutas
$e putant ab omni ni & timore. quemadmodum apud C æ$arem,& alibi legitur de Gallis,Germanis, Hibernis,
Britannis\’q; nationibus. non enim laudo ego $altem huiu$modi $ecuritatem, nec mihi uidetur inopiam e$$e quæ-
rendam, ut inuidiam fugiamus, nec minus uel per $omnium expo$cerem poeticum orbem, aut delitiarum hor
tum, ubi lacte riun<?>li, melle quercus, ambro$ia cœli fluunt, quoniam humanæ nece$$itati pauca po$$unt $ati$-
facere: illa uerò de$iderari potius quàm baberi $olent. Mœnia igitur loco $alubri & commodo $unt collocan
<ln>40</ln>
da. Hæc fundamentis, muris, turribus, portis, di$tributa intelliguntur. De $ingulis hoc loco agit Vitr. Fun
dationum con$ideratio his rebus ab$oluitur, $oli naturæ, areæ circum$criptione, rerum di$tributione. At
quemadmodum non negauerim fundamentum e$$e maxime nece$$arium, in omni fabrica, ita non $emper ab
hominibus id quærendum cen$eo, cum $æpe natura ip$a duri$$imas cotes, immania $axa, tanquàm arcium
fundamenta $ub$ternat: quibus in locis nulla opera, nullæmanus requirendæ $unt. Quod igitur ad hominum
laborem pertinet, $oli natura quàmprimum fundationi apta con$ideranda e$t: Solum ip$um multis cor{ij}s ac
(ut dicam) multis corticibus or dinauit natura, nam & gro$$iori $abulo, uel minuta quadam arena$ternitur,
interim glarea, quandoque certa, uel argilla, non nun nunquàm topho uel cæute, atque alia parte ima cernatur. Quare
dam rerun diuiditur, ita ut proprietas una in $uperficie,alia $ub cute, atque alia parte ima cernatur. Quare
diligenter con$iderandum e$t, qua $oli proprietate fundamenta iaciantur. Sed in primis id$emper arte laboran-
tendum, μt quàm $olidi$$imis locis $ub$tructiones fiant: quod $i naturaid nobis minime præstat, arte laboran-
<ln>50</ln>
dum e$t, ut quàm ereberrimis palis, fistucationibus adactis $olum muniamus, excauationibus crebris $oli na-
tura pertentetur, duo\’q; præcipua ex cauatione commoda recipimus, alterum quod aqua, quæ ualde nece$$a
ria e$t fabricantibus, tanquàm ex puteis è fo$sis hauritur, alterum quòd inditia terreni $oliapta digno$cimus.
Cæterum & $ine cauationibus argumenta$oliditatis plurima $umimus. Nam $i herbæ, quæ humidis locisna$
cuntur, frequenter alicubi reperiatur, certò $cire po$$umus ibi e$$e lutum, & cæno$um fundamentum: contra
uerò $i arbores in $iccis regionibus cre$centes uideris, ibierit fabricandum. item $i acuta & dura $axa in re-
gione reperis, tunc $cire poteris non e$$e tibi multum laborandum in $olida proprietate quærenda. Scaturien
tes fontes, $onitus\’q; terræob grauium rerum ca$um, motum\’q; uitare ealoca tibi docebunt, in quibus bu-
iu$modi erunt inditia, inter glareas ob earum raritatem aqua decurrens $ubstructiones infirmat. Quærenda
igitur $oliditazs e$t, ubifundandum e$t: hinc Vitr. inquit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 30>[514.01.062]<rh it>LIBER</rh>
<p>T<sc>VNC</sc> Turrium, murum\’q; fundamenta $ie $unt facienda, uti fodiantur ($i queat inueniri) ad $oli
dum, & in $olido, (quantum ex amplitudine operis pro ratione uideatur) cra$situdine ampliore quàm
patrietum, qui $upra terram $unt futuri, & ea impleantur quam$olidi$sima $tructura.</p>
<p it>Quemadmodum certailla, & præ$cripta fundandi norma $emper est<?> ob$eruanda, ut fundamenta $emper
ad $olidum, & in $olido fodiantur, ita ea cura non e$t prætermittenda, ut $ciamus an plano, an excel$o, an
decliui loco fundandum $it, & quantum areæ cir cum$cribere oporteat, nam alia, a<007> que alia ratione fundatio
nis utemur. Item dignitas amplam ciuitatem requirit, $ecuritas uerò etiam amplam, nam a paucis of$ideri
ampla ciuitas minime pote$t, parua minoribus præ$id{ij}s e$t tuta, dolis tamen & traditionibus obnoxia, cum
facilius capta retineatur. Cæterum multitudinis populi\’q; ratio habenda e$t. Circum$cribitur autem lineis,
angulis\’q; Murilinearum $imilitudinem habent: Turres, Propugnacula, & portæ, angulorum: De $ingu-
<ln>10</ln>
lis præceptatradũ Murilinearum $imilitudinem habent: Turres, proportet, quæ a Mathematicis introductionis modo præci-
piutur; lieam e$$e exten$ionem quandam: angulos e$$e $oli comprehen$ionem inter duas lineas $e $e contin-
gentes: inde quattuor efficientur anguli duarum linearum inter$ectione, &$i altera alteri directe & ad perpen
diculum incumbat, quattuor angulirecti efficientur, $i tran$uer$e, duo, qui latiores erunt obtu$i, reliqui acu
ti dicentur, exlineis directæ aliæ$unt, & illæ $unt, quarum medium non obumbrat extrema: quæ\’q; breuiori
$patio inter duo puncta æqualiter continentur. Aliæ flexæ, quæ $cilicet $uis med{ij}s ectrema excedunt. Ex
his aliæ$unt circulorum portiones quædam, aliæflexuo$æ undequaque: Circulus qua$i totus angulus, $igura
e$t unalinea circum$cripta, a cuius medio, quod centrum appellant, omnes lineæ ad extremos limites ductæ
$unt, æquales; linea $lexa ab Architectis arcus nominatur, recta uerò quandoque chorda uocatur, id\’q cum
extremos arcuum fines claudit, quandoque $agitta, cum $cilicet a chordæ medio, tanquàm neruo directè ad
<ln>20</ln>
arcus circumductu fertur, quandoque radius, cum $cilicet ab immobile centro ad circumferentiam orbis du-
citur, quandoque diameter, cum $cilicet duas æquales in partes circulum diuidit, quod fieri non pote$t, ni$i
per medium centrum tra{ij}ciat: Ex arcubus $implices quidam $unt, quidam uerò compo$iti: ex $implicibus
al{ij} integri, al{ij} non integriuocantur: Integer arcus e$t dimidium circuli: noninteger, qui dimidio minor e$t:
uel cuius chorda diametro breuior est. Compo$itus arcus e$t, quiex duobus non integris arcubus efficitur, &
ideo in decu$$atione angulum efficit, quemadmodum $ubiecta exempla, diagrammate o$tendunt. Lineis igi-
tur, angulis\’q; de$cribimus areas, lineæ uel funiculis, uel perticis tanquàm regulis ducuntur; anguli autem
normis, uelquadrantibus. Solo de$$ignato fo$$as duces, quibus ductis iacias fundamenta in $olido uel ana-
turatibi præ$tito, uel arte facto: $cias $olum con$olidari palis frequentibus, & den$is: figuntur autem pali fi-
$tucis. Fi$tucæ$unt in$trumenta lignea, quæ uel $u$pen$a funibus, trochleis\’q; a tignis demittuntur $upra dire
<ln>30</ln>
ctos palos, ut crebris ictibus inculcentur, & figantur: uel an$is manibus comprehen$a extolluntur, ut pali
$ublicæq; ea machina adigãtur. E quo autem ligni genere palationes fiant $ecundo libro declaratur Cap. nono-
Fi$tuca etiam pauitores utuntur, cum locus aut omnis, ant ex parte congestitius fuerit, ut habetur libro $eptimo
Cap. primo. Adiguntur autem pali crebro potius ac continuato, quàm uehementi & onero$o ictu. Cæ$ar in
commentar{ij}s $uis fist<?>ucæ nomine utitur in egregia illa pontis con$tructione. Fundamentorum autem nomine
<fig>
<desc it>a b. recta.</desc>
<desc it>d c. flexa.</desc>
<desc it>e. angulirecti.</desc>
<desc it>f. anguli obtu$i.</desc>
<desc it>o. anguli acuti.</desc>
<desc it>h.i.<sc>K.</sc> circulus.</desc>
<desc it>g h i. diametros.</desc>
<desc it>g k. radius.</desc>
<desc it>g. centrum.</desc>
<desc it>l. m.n. arcus inte ger.</desc>
<desc it>L m. chorda.</desc>
<desc it>n p. $agitta.</desc>
<desc it>r. arcus diminu-tus.</desc>
<desc it>f. arcus compo$i-tus.</desc>
<var>a b d c e f o h i k g l m n L p r</var>
</fig>
<ln>40</ln>
Vitr. fo$$as intelligit, ubi $ubstenitur. Habent autem fundationes præcepta, & regulas, de quibus nunc dicam.
Primum quidem con$ulendi incolæ $unt & periti regionum, ut $oli natura exacte digno$catur.#inde cauen-
dum e$t, ne $uper ruinas $uperstruamus: non enim $cire po$$imus quantum oneris ferre poterant: æquabiliter
autem excauandum e$t $olum, & quàm plani$$imum faciendum, ut ædificiorum onera æqualiter decumbant.
<ln>50</ln>
Con$truendæ etiam $unt ædificiorum ueterum partes, ut cum fabricare aliquo impedimento de$i$temus, ne pœ
niteat nos uetera dirui$$e: Inferiora uero $int $uperioribus ampliora naturæ imit atione, quæ arbores parte ima
$olidiores facit.#Cæterum in mollibus locis minore $umptu, & tutius $uper$truemus arcubus#primum iactis,
nam$olida pars apta e$t onera $ustinere, uacua uero impen$æ parcit.#Arbitror ego $axa grandiora in funda-
tionibus e$$e iacienda, $ed & minuti$$ima, quæ\’q inuenta $unt in ædific{ij}s ueterum: non e$t autem in huiu$mo
di$ubstructionibus calci parcendum. $ed curandum ut quàm $olidi$$ima $it $ub$iructio: palationes uerò muris
duplices habentur. Pali uerò den$i$$imi, & gro$$i parte duodecima, uel non minus octaua longitudinis. his
atque di{ij{s huiu$modi præceptis de quibus etiam alibi dicturus $um, quàm $imi$$ima fundamenta fieri po$$unt.
Nunc ad rerum diftributionem ueniendum e$t, ac primum de turribus & propugnaculis dicendum e$t, mox de
portis & muris.</p>
<ln>60</ln>
<pb 31>[514.01.063]<rh it>PRIMVS.</rh>
<p>I<sc>TEM</sc> turres $unt proijciendæ in exteriorem partem, uti cum ad murum ho$tis impetu uelitappro
pinquare, a turribus dextra, ac $ini$tra lateribus appertis telis uulneretus.</p>
<p it>Turrium efficiendarum finis e$t murumtueri, & tanquàm alateribus cortinam (ut aiunt Itali) defende-
re: hac de cau$a in exteriorem partempro{ij}ciendæ$unt, ut cum ho$tis ad murum acce$$it, inter duasturres
utrinque uulneretur, & læ$us amuris recedat.#Turrium u$um no$tris temporibus nullum habemus, ni$i forte
appellatione Turrium, propugnacula illa uocemus, quæ Baloardos Itali uocant, de quibus aliàs dicemus.</p>
<p>C<sc>VRANDVAMQVE</sc> maxime uidetur, ut non facilis $it aditus ad oppugnandũ murũ: $ed ita circumdã-
dum ad locapræcipitia, & excogitandum, uti portarum itinera non $int directa. $ed σμαία. Nanque cũ
ita factum $uerit, tunc dextrum latus accedentibus, quod fcuto non erit tectum, proximũ erit muro.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Non $olum turres impedire ho$tium acce$$um ad murum debent, $ed etiam reliqua, quæ adid pro$unt, ac-
commodari, quemadmodum $unt loca præcipitia, portarum\’q $itus ita d $po$itus, ut qui ad eas acce$$urus $it
ho$tis, dextrum latus, quod $cuto non tegitur, expo$itum habeat uulneribus, iaculorum\’q; mi$$ionibus. Por
tarum u$us est, ut commode importari & exportarires queant tum quæ ad uictum, tum quæ ad defcn$ionem $unt
nece$$ariæ, item ut exire, & ingredi queant iumenta, homines\’q;: $ed quia quandoque ho$tes cum ciuibusper-
mixti ingredi po$$unt, maxime curandum est, ut quam tuti$$imo loco collocentur.#Ip$a quoque $peciem ali-
quam propugnaculi habere debent, ut & $e, & murum defendant, non tamen ita munitæ e$$e debent parte
interiori quemadmodũ turres, ne forte cu$todes proditionem moli\~etes in portis, tanquàm oppidis $e $e contineant
dum præ$idium ab hostibus expectant.#Retardatur etiam impetus equitum, peditum\’q cum non directo cur$u
ad eas accedere liceat. Sumptus uerò impen$as\’q; quas his temporibus in extruendis portis facere $olent, certe
non laudo, nam$æpe fit ut pulchritudini potius, quàm munitionibus $tudeant, cum earum a$pectus rudis e$$e
<ln>20</ln>
debeat, & au$teritatem quandam præferre.</p>
<p>C<sc>OLLOCANDA</sc> $unt oppida, non quadrata, nec procurrentibus angulis, $ed circuitionibus, uti
ho$tis ex pluribus locis con$piciatur. In quibus enim anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod
angulus magis ho$tem tuetur, quàm ciuem.</p>
<p it>De forma oppidorum nunc agit Vitr. & uidetur tacite quodammodo formam orbicularem uel $inuo$am
probare, ab Etymologia nominis.#Nam $i oppidum a danda ope dicitur, certe curandum e$t, ut ea forma $it fa
ctum, quæ nocere ho$tibus, prode$$e ciuibus maxime po$$it.#Procurrentes anguli id habent#incommodi, ut
qui muros defendit, utrinque ab ho$tibus telis impeti po$$it, circu<007>tiones uidentur ho$tes#concludere, & ob$i-
dere, tum quia ex pluribus partibus con$pici po$$unt, tum quia in ob$idendis urbibus $inuo$is oppidorum ftexi-
bus intercluduntur.#Cæterum hæc ratio Vitruuianis temporibus forte melius, quàm no$tris accommodanda
<ln>30</ln>
e$t, nam aliaratione angulos procurrentes no$tri homines quærunt, quemadmodum paulo po$t dicam.</p>
<p>C<sc>RASSITVDINEM</sc> autem muri ita faciendam cen$eo, uti armati homines $upra obuiam uenien-
tes alius alium $ine impeditione præterire po$sint.</p>
<p it>De murorum cra$$itudine (ut nihil de$ideretur) aperte loquitur, in quare uidendum e$t, ne nimis extra
rationem cra$$i hodie mur<007> fiant, cum minus cra$$i magis tuti, melius $tructi e$$e po$$unt. inquit Vitr. { Cra$
$itudinem muri ita faciendam, ut armati homines $ine impedimento $ibi obuiam uenientes#prætereant: } &
quoniam $umptui parcendum e$t, quantum fieri pote$t, ideo docet quaratione cra$$os & durabiles muros im-
pen$a minor efficiamus, inquicens.</p>
<p>T<sc>VM</sc> in cra$situdine eius perpetuæ taleæ oleagineæ u$tulatæ quàm creberrime. In$tuantur uti utræ
que muri frontes inter $e (quemadmodum fibulis) his taleis colligatæ æternam habeant firmitatem.
<ln>40</ln>
Nanque ei materiæ nec tempe$tas, nec caries, nec uetu$tas pote$t nocere. Sed ea & in terra obruta,
& in aqua collocata permanet $ine uitijs tilis $empiterno.</p>
<p it>Erigebant antiqui duas frontes muri, alteram in exteriorem, alteram in interiorem partem#pro$picientem
(bac enim de cau$a frontes appellantur) inter utra$q; erat inter st<?>itium pedum 20. colligabantur#autem bu-
in$modi#frontes taleis#oleagineis#u$tulatis, tanquàm clauibus, quibus pectinatim di$po$itis, & inter $e
quemadmodum $erræ dentes reuinctis, utrunque murum firmiter contineb atur. Cuius reitanta utilitas & fir-
mitas erat, ut Vitr. in fundamentis quoque eadem ratione id faciendum e$$e cen$eat, dicit itaqne.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> non $olum in muro, $ed etiam in $ub$tructionibus quiq; parietes murali cra$situdine
erunt faciendi, hac ratione religati non cito uitiabuntur.</p>
<p it>Etratio e$t quia ei materiæ nec uentorum imbrium\’q uis, nec caris, nec humor, nec $iccitas nocere pote$t.
<ln>50</ln>
{Quique parietes murali cra$$itudine.} Non $olum oppidorũ muricra$$itudinem habent. $ed interdum parie
tes aliqui $unt ædificiorum, qui muralem cra$$itudinem quærunt, moles enim ingentes, uel templorum, uel
theatrorum, uel arcium cra$$os parietes tanquàm muros interdum#requirunt, in quibus con$truendis ratio ea
dem $eruanda est.</p>
<p>I<sc>NTERVALLA</sc> autem turrium ita $unt facienda ut ne longius $it alia ab alia $agittæ emi$sione, uti $i
qua oppugnetur tum a turribus, quæ erunt dextra, æ $ini$tra, $corpionibus, reliqùis\’q telorum mi$-
$ionibus ho$tes reijciantur.</p>
<p it>Turres non modo murum tueri, $ed $e ip$as quoque inuicem defendere debent. quare de interuallis turrium
agere oportet: præceptum it aque ut est ne ultratelorum emi$$ionem turres inter $e distent, quod & no$tris
temporibus ob$eruandum est, quemadmodum infra dicitur. Interim uniuer $am rationem antiquorũ exequamur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 32>[514.01.064]<rh it>LIBER</rh>
<p>E<sc>TIAMQVE</sc> contra, interior turrium diuidendus e$t murus interuallis tam magnis, quàm
erunt turres, ut itinera $int interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro fixa.#Ho$tis
enim $i quam partem muri occupauerit, qui repugnabunt re$cindent, & $i celeriter admini$trauerint,
non patientur reliquas partes turrium muri\’q; ho$tem penetrare, ni$i $e uoluerint præcipitare.</p>
<p it>Præcepta, quibus $eruatis recta turrium collocation fiet, $unt hæc. Primum, ut in exteriorem partem pro
{ij}ciantur:#ecundum, ut tantum mter $e di$tent, quantum $agittæiaculari po$$unt.#Aliud quod nunc exequi
tur e$t, quod in interiori parte murus ex magnitudine turrium diuidendus est ita, ut $i quis imaginetur turrem
arcum in exteriorem partem efficere, extrema illius circuitionis ita diui$a e$$e debent, ut pro chorda trabes po
nantur, atque per trabes tanquàm per pontem, quirqpugnant ire po$sint, trabes autem itafigantur, ut faci
<ln>10</ln>
le amoueri queant, uel re$cindi, ut occupata ab host<?>ibus parte altera directis trabibus reliqua $it defen$a.
nam cum turres altæ, latæ\’q; e$$e debeant, tra{ij}ci amoto ponte non poterunt, ni$i quis $e præcipitare uelit. l Hino
$equitur aliud præceptum.</p>
<p>T<sc>VRRES</sc>itaque rotundæ, aut polygoniæ $unt faciendæ, quadratas enim machinæ celerius di$si-
pant, quodangulos arietes tundendo frangunt: in rotundationibus autem (uti cuneos) ad centrum
adigendo lædere non po$$unt.</p>
<fig>
<desc it>Turris di$po$ito in parte interiori.</desc>
<desc it>A. $ucula uectibus reducta, quæ catenam continet, a quatignorum capita $i<007>$penduntur, in centro</desc>
<desc it>B. Tigna autem ueluti incumbis impo$ita ex altera parte non $unt clauis affixa, $ed $uperpo$ita ut $uculæ redu- ctione po$$int $ine impeditione relaxari. $uper ea tigna fit tabulatus.</desc>
<desc it>G. prominentia a turri tignorum capi- ta pro contignatione & itineribus in interioribus partibus.</desc>
<desc it>C. tabulatus.</desc>
<desc it>D. murus interior.</desc>
<desc it>E. Mœnia.</desc>
<desc it>F. mœniorum planitia.</desc>
<desc it>K I. era$situdines.</desc>
<desc it>H. $cala admuri con$cen$um.</desc>
<var>A B G C D E F K I H L R</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 33>[514.01.065]<rh it>PRIMVS.</rh>
<p it>Rotundæ turres quacunque parte uel ariete, uel alia machina percutiantur,#ftrmiores $unt quàm quadra
tæ nam ea figura pluribus partibus, tanquàm cuneis constat, cuneorum natura ad centrum adacta $olidior
efficitur: obfirmant enim $e $e mutuo cuneadæ rœ quælibet, & quo magis in eas impellas eo $olidiores efficiun-
tur. Cæerum his temporibus alius u$its e$t. quemadmodum dicam. Turrium igitur præcepta $unt bæ, quæ quæ dicta
$unt, quæ$ic breuiter colligere po$$umus. Turres aut con$iderantur ea parte, qua re$piciunt ho$tes, & $ic
primum præceptum est, ut proyciantur in partem exterorem: aut con$iderantur ea parte, qua re$piciunt ho$tes, & $ic
uitatem, $ic al<007>ud præceptum est de earum muro diuidendo, & contignatione mobili congiungendo: aut con$i
derantur, ut mutuo inter $e $e habent, & $ic de interuallo unius ad alteram dictum e$t, aut demum con$ideran
tur in $e quælibet, & $ic defigura earum orbicular<007> uel multorum angulorum e$t dictum.#Quæ omnia $ubie-
<ln>10</ln>
cta figura demonftrat.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> munitiones muri turrium\’q aggeribus coniunctæ maxime tutiores#$unt, quòd neque arie-
tes, neque $uffo $siones, neque machinæ cæter{ae} eis ualent nocere.</p>
<p it>Ob$eruatum e$t non tam muri cra$situdinem, quàm aggeris, & <007>erreni congest<?>ionem apud muros, eos#tu-
tos reddere. nam quod machinæ, $uffo$siones\’q crehrisictibus muros concutiant mainfeftum e$t.#Sed $i agge-
ris quoque ratio habeatur, murus\’q crebris ictibus muros concutiant manife$tum e$t.#Sed $i agge-
ger tanquàm muri humerus e$$e. hinc præcipit Vitr. ut munitiones muri, turrium\’q aggeribus coniungantur.
Sed animaduertendum puto aggeremnon $olum intelligi terræ $axorum\’q; congeriem, $ed etiam repletionem $o$
$æ, ualli\’q, uel alterius cuiu$cunque loci excauati, in quo exaggeramus,#Agger autem Vitruuianus nibil
aliud e$t ni$i repletio mterualli, quod e$t inter duos muros, incami$ciatam Itali uocant.#Agger uero, quo
<ln>20</ln>
no$tri utuntur, terraplenum, aut $paltum dicunt, e$t enim terræ $ubactæ aggeratio quædam parte interiori ad
euitandos $umptus, & muniendos muros accommodata: non enim putant oportere duplicem e$$e murum, $ed
una fronte contenti, partem, quæciues re$picit, aggere ampli$simo bene muniunt, & inter aggerem murulos
quo$dam præ$eripto $patio claudunt, quos $perones uel contrafortes uocant, terrenum enim opus pondere pre-
mens murulos illos, tanquàm anterides, & eri$mata, continet murum ne facile prorual.</p>
<p>S<sc>ED</sc> nonin omnibus locis e$t aggeris ratio facienda, ni$i quibus extra murum ex#alto#loco#plano
pedeacce$$us fuerit admœnia oppugnanda.</p>
<p it>Maxime offenduntur ciues cum extra muros acce$$us hostium fit ex parte altiori, $emper enim plus læditur
qui imas partes in pugnando tenet: qua propter Vitr. aggeris rationem e$$e habendamdicit, cum ab excel$io-
ri loco ho$tes oppugnant, quimciues, ubi igitur ex alto loco plano pede acce$$us ho$tium fieri#pote$t, tunc ag
<ln>30</ln>
geris ratio e$t habenda. Quarationne uerò agger efficiatur $ecundum Vitr. $equentibus uerbis expl<007>catur.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> in ciu$modi locis primum fo$$æ $unt faciendæ, latitudinibus, & altitudinibus quàm am-
pli$simis, deinde fundamentum muri deprimendum e$t intra alueum fo$$æ, & id extruendum e$t intra alueum fo$$æ, & id extruendum e$t
ea cra$situdine, ut opus terrenum facile $u$tineatur. Item interiore parte $ub$tructionis, funda-
mentum di$tans ab exteriore intror$us amplo $patio, con$tituendum e$t, ita uti cohortes po$sint quem
admodum in acie in$tructæ ad defendendum $upra latitudinem aggeris con$i$tere.#Cum autem fun
damenta ita di$tantia intere $e fuerint con$tituta, tunc inter ea alia tran$uer$a coniuncta, exteriori, & in
teriori fundamento pectinatim di$po$ita, quemadmodum $erræ dentes $olent e$$e, collocentur.#Cum
enim $ie erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo di$tributa in paruas partes, neque uniuer$a
pondere premens, poterit ulla ratione extrudere muri $ub$tructiones.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Cum hostes oppugnant, aut ab mferioriparte, ant a $uperiorioppugnant: $i ab inferiori tunc murus facien
dus e$t ea ratione, qua $upradixit Vitr. ea $cilicet cra$$itudine uti armati bomines $upra obuiam ue-
nientes alius alium $ine impeditione præterire po$$it. item frontes utræque muri taleis oleagineis u$tula-
tis coniungendæ, ut firmius contineantur. non enim opus e$t in$tructas acies in his locis muros a$cen-
dere. quod $i a $uperiori parte oppugnaturi accedunt, tunc murus muniendus est, turres item, atque alia pro
pugnacula fulcienda, hoc modo, quo dicit Vitr. Primum enim fo$$æ ampli$$imæ $unt faciendæ, nam prohibe-
bitur acce$$us ad muros latitudine, atque altitudine fo$$arum. deinde duplex murus con$truendus e$t, utriu$-
que autemratio fundationis eadem erit: nam fundamentum deprimendum e$t intra alueum fo$$æ, & extruen
dum latius, & cra$$ius quàm murus, qu<007> $upra iderit futurus, nam ita requirit fundamentorum ratio, quem
admodum $uperiori capite dictum e$t, & opus terrenum facilius $u$tinebitur.#Erecta hac muri fronte, quæ
ho$tes re$picit, & $upra fo$$am elata, con$truenda est altera frons pàrteriori a priori plurimum di$tans,
<ln>50</ln>
naminter ambas frontes exaggerandum e$t, & $upra aggerem inst<?>ruendæ $unt acies repugnatium.#Erectis
frontibus, uel fundatis potius, fundamenta utraque $unt colliganda, & qua$i connectenda al{ij}s fundamentis
tran$uer$is, quæ ab una ad aliam frontem procurrant, ita di$po$ita, quem admodum $erræ dentes ac pectina-
tim, ut firmius utro$que muros contineant, ac aggeris pondus inter $e di$tribuant, ita ut $ub$tructio nihil pati
po$$it. Calcato igitur terreno opere & $olidato, murorum frontes continebunt, at uerò obtran$uer$a fundamen
ta premere & extrudere muri $ub$tructiones minime poterit.</p>
<p>D<sc>E</sc>ip$o autem muro è qua materia $tuatur aut perficiatur, ideo non e$t præfiniendum. quod in
omnibuslocis, quas copias, cas non po$$umus habere, $ed ubi $unt $axa quadrata, $iue $ilex
$iue cæmentum, aut coctus later, $iue crudus, his critutendum. Non enim uti Babylone abundantes
liquidobitumine, pto calce, & arena, & cocto latere factum habent murum, $ic item po$$unt omnes
<ln>60</ln>
<pb 34>[514.01.066]<rh it>LIBER</rh>
regiones, $eu locorum proprietates habere tantas ciu$dem generis utilitates, uti ex his comparationi-
bus ad æternitatem habeatur $ine uitio murus.</p>
<fig>
<desc it>† Oriens.</desc>
<desc it>P. Occidens.</desc>
<desc it>O. Auster.</desc>
<desc it>T. Septentrio.</desc>
<desc it>G. Aquilo.</desc>
<desc it>G. Affricus.</desc>
<desc it>M. Caurus</desc>
<desc it>S. Eurus.</desc>
<desc it>T. Fo$$a.</desc>
<desc it>X. Portæ.</desc>
<desc it>Y. Forum.</desc>
<desc it>O. Ba$ilica.</desc>
<desc it>I. Viæ.</desc>
<desc it>Z. Aggeres.</desc>
<var>† P O T G G M S T V X Y O I Z</var>
</fig>
<fig>
<desc it>A. dentes $erræ</desc>
<desc it>B. pectinata di$po$itio.</desc>
<desc it>C. murad urbem.</desc>
<desc it>D. parsmuri exterior.</desc>
<desc it>E. agger.</desc>
<var>A B C D E</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Non immemor Vitr. eorum, quæ prioribus capitibus huius libri præcepit, po$tquàm de ordine, men$ura,
difpo$itione murorum, turrium\’q; loquutus eft, nunc eam partem exequitur, quæ ad distributionem perinet;
<ln>60</ln>
<pb 35>[514.01.067]<rh it>PRIMVS.</rh>
nam di$tributio est copiarum loci\’q; commoda di$pen$atio, parca\’q; in operibus $umptus cum ratione tempera-
tio. Hæ ita ob$eruabitur, $i primum Architectus eanon quæet, quæ non poterunt inueniri, aut parari ni$i
magno. Namaque non omnibus locis arenæ fo$$itiæ, nec cæmentorum, nec abietis, nec $appinorum, nec mar
moris copia est, $ed aliud alio loco na$citur, quorum comportationes difficiles $unt, & $umptuo$æ. hinc $umi-
tur exemplum de Babylone.#Vnde Plinius inquit, calcis quoque u$um præbuit (loquens de bitumine) itafer
<fig>
<cap>H orthographia muri.</cap>
<cap>Di$po$itio mœiorum.</cap>
<desc it>A. opus terrenum.</desc>
<desc it>b. f. decu$$ationes fibularum.</desc>
<desc it>M N. fundamentum, exterius.</desc>
<desc it>k l. fundamentum interius</desc>
<desc it>O. r. &</desc>
<desc it>p q. longitudo tran$uer$orum fundam entorum pectinatim di$po$itorum quemadmodum $errædentes quaternum pedum.</desc>
<desc it>p o. interuallum pectionatim di$po$itorum interuallorum.</desc>
<desc it>e b s. taleæ olea- ginæ u$tulatæ in cra$$itudine muri, ad firmitatem.</desc>
<var>A B f M N k l O r p q o e b s </var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 36>[514.01.068]<rh it>LIBER</rh>
ruminatis Babylonis muris. Vitr. quoque octaui libri capite tertio bitumine tradit, & latere te$taceo structo
muro Semiramm cinxi$$e Babylonem.#Erat enim Babylone lacus ampli$$ima magnitudine, qui limmi afphaltis
appellatur, & habet $upra natans liquidum bitumen.#Quid autem $it bitumen, pix, quid pi$a$paltm, quid
$axum quadratum, $ilex, cæmentum, dictum e$t $uo loco. Deueniam ad no$trorum temporum rationem, qua
inuri, mœia\’q; mumiuntur. id\’q; quàm potero breui$$ime tran$igam.#Quod autem dictum e$ta Vitr. $equenti
de$criptione declaratur.</p>
<p it>Vrbium fabricandarum ratio inuenta est, tum ut homines commode & bene uiuant, alter enim alterius
ope indiget, tum ut ab in$olentibus aliorum iniur{ij}s tuti & $ecuri $int.#Natura enim comparatum est, ut $e
qui$que $uos\’q quantum potest tueatur. Iniuriæ uero, offen$ione\’q; uariæ $unt, ac hominum improbitate
<ln>10</ln>
omnes repertæ.#Contra eas defen$ionum totidem genera e$se oportet: nos priuatas omittimus, de publicus
& communibus agimus.#Vnde commune præceptum illud m primis ob$eruandum e$t, mœnia e$$e facienda,
urbes\’q; e$$e muniendas $ecundum tempora, & offen$ionum genera.#Vnde non est quod miremur, $i alia ra-
tione al{ij}s temporibus mœnia, muros, propugnacula, protas, & huiu$modi alia construimus. Oportet igitur
ita munireurbes, ut qui cas defendunt tuti$int, & ut ho$tes offendi po$$int: offenduntur autem uel cum a mu-
ris longe arcentur, uel cum muris proximi $unt, prohibentur ne accendant. hinc nece$$itas illa e$t. ut ratio-
nem habeamus earum rerum, quæ in munitionibus requiruntur, quæ hæc $unt. Murus cuius exten$io corti-
na ab italis nominatur, Propugnaculum, quod Valoardum uocant, aliàs pro latere $umitur, Flancum appel-
lant. Fo$$a, agger, quihumerus, uel $paltus dicitur, Via, & Platea. De $ingulis $eparatim dicendum
e$t, nam prohibetur host<?>is aqua, fo$$a, & muro: Arcetur propugnaculis, aggeribus: defenduntur repu-
<ln>20</ln>
gnantes iateis, itineribus, & murorum cra$situdine.#In muris extruendis fundandi ratio habeatur a Vi-
cruuio de$umpta.#Cra$$iora enim fundamenta $unt facienda, quàm murus: cra$situdo autem amplius ex-
terius quàm interius pro{ij}ciatur, nam cum murus ab humeris aggere impellatur, cra$$itudo illa, quæ e$t pro
frone id efficit, quod pesin homine erecto, nam $i ab anteriori parte quis repellatur, facile retrocedet, dire-
ctis enim cruribus & calcaneo non prominente efficitur, ut $ine fulcro cum $it, facile cadat. Si uero a tergo
protrudatur renitente pede, qui prominet, non dimouebitur. Sic murorum fundamenta, quamuis utrinque cra$
$ior a e$$e debeant & latiora quàm muri, $itamen pro frone amplius extendantur, idempræstabunt, quod pes
in homine.#Erigendi uerò $unt muri $umma diligentia,#præcinctionibus\’q; cingendi, cordones appellant, ita
enun firmiores $unt: non laudant aliqui pinnas in muris quas Merlos, aliàs canonieras uocant, quamuis ha-
ctenus inuiolabiliter ob$eruatæ $int. uolunt autem ut opereterreno conficiantur, exaggerentur\’q;, & com-
<ln>30</ln>
modi$$ime pa$$im construcantur, dirig antur\’q; ad eas partes, è quibus#ho$tis machinarum telis facillime lædi
po$$is. Non $unt autem faciendi muri altitudine ampla, nam $i machinis de{ij}ciuntur, cum alti$unt rumis, fo$
$as materia implent, atque hostibus tanquaàm gradus faciunt.#muniuntur autem muri ratione illa. qua di-
ctum e$t, aggeribus $c<007>licet, & eri$matis, uel anteridibus, $perones dicunt, inter aggeres collocatis. Agger
autem $olidi$$imus e$$e debet, & ampli$simus, ut in eo acies instructæ ad defendendum commode præterire po$
$int; Murorum uerò exten$io extra teli iactum $ine propugnaculis non $it: ducentorum pa$$uum eam longitudi-
nem præfiniunt: propugnacula uerò aut altiori forma, aut depre$siori forma quæ$unt, caual
leros uocant, & Ealoardos, quæ uero#depre$siori, planas formas dicunt. efficiuntur autem planæ formæ
cum murorum cortinæ nimis extenduntur, nam indefen$æ cum $int ob earum proten$ionem, nece$$e e$t, ut la-
teribus fulciantur. Præ$tant hoc interdum, & portæ ip$æ de quibus ca præcepta ob$eruanda$unt, ut ita col-
<ln>40</ln>
locentur, ut itiner ad eas directa non $int, ut tutiores parte exteriori fabricentur, ut cortinam protegant, mt
cu$todes ibi commode manere po$$int, ut potibus mobilibus, leuatores appellant, muniantur, ante pontes aut\~e
directæ $udes, $ublicæ\’q; acuti$$imæ eriguntur, rastra $eu re$tella dicunt, ne tam facile aditus ad portas patere
po$$is. Au$teritatem quandam forma earum præferre debet; Sed nos ad propugnacula. Antiquiturribus ute
bantur angulis multiplicibus, uel circulari forma constructis. No$trorum u$us alius e$t. Triangularem formam
probaucrunt, in angulis autem murorum eacollocant, tum ut lateribns opem, ho$tibus damnum inferant. Dupli-
ci platea con$truuntur, inferiori $cilicet, & $uperiori. Superior ideo fit, ut armati homines, qui repugnat com
mode $tare po$$int, ut machinæ, quibus host<?>es propelluntur, $uis locis collocentur, & icturetrocedentes $ine of-
fen$ione recurrant. inferior autem platea multa habet commoda pro militibus, & deefen$oribus, rebus\’q;, &
munitionibus inuenta, ubi etiam planius aliqua tormenta ponuntur, quæ ho$tes muris proximos, cum fo$$as occu
<ln>50</ln>
pauerint, a $calis de{ij}ciant. Formam propugnaculi amplam fecimus ut facile intelligatur, partem\’q; inferiorem
a $uperiori distinximus, itaut $uperpo$ita pagella $uperiorem plateam de$ignet, $ubiecta uerò inferiorem, in qua
uias, $calas, & loca difpo$ita uides, men$uras\’q; optime dist<?>ributas: oportet autem latera tuta e$$e. hinc fit, ut
& muri propugnacula, & propugnacula muros defendant: ictus enim qui per directas lineas de$cripti $unt,
oftendunt mutuam propugnaculorum & murorum defen$ionem, Muri car$situdo pedum octo. Anteridum in-
terualla pedum decem. Aggeris cra$situdo pedum $exaginta. Platea $uperior propugnaculi L.pedum centum&
quindecim, hæc autem $upra inferiorem alta e$t pedes $exdecim, nam inferior $upra alueum fo$$æ alta e$t pedes
decem & $eptem, Cruce <007>utem nia $ubterranea $ignificatur lata pedes decem, Litera M. o$tendit ibie$$e loca mu-
nitionum. S. uerò $ealas per dquas deor$um itur, ut circum propugnaculum contra $uffo$$iones, quas mi-
nas dicunt, milites eant. O.uerò Risnt itinera lata pedes 1 2. ad plateas inferiores, quarum longitudo pedũ octua
ginta, latita do uero quinquaginta, ubi collcantur machinæ, Orecchione uocant quorum munus e$t ho$tes pro-
<ln>60</ln>
<pb 37>[514.01.069]<rh it>PRIMVS</rh>
<fig>
<desc>PASSVS 80</desc>
<desc>piedi 80</desc>
<desc>pied<007> 50</desc>
<desc>piedi Z<007>o</desc>
<desc>piedi 60</desc>
<desc>piedi 110</desc>
<var>M S I O M W</var>
</fig>
<pb 38>[514.01.070]<rh it>LIBER</rh>
pe muros conantes $calas admouer info$$a feriantur. Fo$$as amplas laudant. uerum an $iccæ, an aqua plenæ e$
$e debeant, aliqui dubitant, tutas enim abigne dicunt e$se aquo$as, & impedire acce$$um ad muros. Contraue-
ro $iccas affirmant commodas e$$e, ut ciues armati exeant ex improui$o in ho$tes, $ortias appellant. Cæterum
aquo$æ, uel emanantes aquas, & uiuas habent, uel aliunde profluentes, Viuæ, quæ $unt tanquàm ibina$centes,
ab ho$tibus non po$$unt impediri, immo $æpius hydraulicis, machinis\’q; tam late diffunduntur, ut quàm longi$si-
me ho$tes arceant, uel etiam lædant, ob$e$$iones\’q di$$oluant. profluentes aquæ $i profundæ $unt, $ubmergunt, $i
paruæimpediunt. nocent autem aquæ omnes murorum fundamentis, ni$i diligenti$sime caueatur. Solent exal-
tera fo$$æ parte murulumm, quem contra$carpam nominant, construere. tum ut terrenum onus fo$$æ imminens $u-
stineatur, tum ut rece$$us hotium impediatur, non enim facilis est<?> a$cen$us retrocedenti ho$ti, & fo$$am egredi
uolenti, hæc atque alia hiu$modi con$ideranda $unt muros munire uolentibus, de quibus copio$i$$ime alios ex-
<ln>10</ln>
cellentes uiros pertractre audio, quorum iudicio & experientiæ experientiæ multum deferri oportere cen$eo. Propugna
culi uero de$criptio est infra po$ita.</p>
<h it>De diui$ione operum, quæ intra muros $unt, & eorum di$po$i-
tione, ut uentorum noxy flatus uitentur. # Cap. VI.</h>
<p>MOenibus circundatis, $equuntur intra murum arearum idui$iones. platearum\’q;, & angi-
portuum ad cœli regionem directiones.</p>
<p it>Supra capite huius libri tertio Vitr. dixit, ubi de publicorum operum dist<?>ributionibus locu-
<ln>20</ln>
tus est.#Hæc autem ita fieri debent, ut habeatur ratio firmitatis, utilitatis, uenu$tatis. Fir-
mitatis erit ratio habita, cum fuerit fundamentorum ad $oidum depre$$io, & ex quaque materia copiarum
$ine auaritia diligens electio. ac de $irmitate loquutus e$t capite $uperiori. post<?>ea inquit. Vitilitatis autem
emendata, & $ine impeditione u$u locorum di$po$itio, & ad regiones $ui cuiusque generis apta, & commo-
da di$tributio. Hoc igitur capite utilitatem exequitur, diuidit\’q; opera, quæ intra muros $unt; nam de utili-
tate uniuer$ali capite quarto, ubi egit de locorum $alubritate, multa $atis di$$eruit. De venu$tate autem,
quæ $pecies operis grata, & elegans, membrorum\’q; commen$usin$tas habens $ymmetriarum rationes, pa-
rum quid in mœnibus circumdandis est dictum, atque id propterea factum e$t, ut intelligamus muros, propu-
gnacula, & huiu$modi opera, quæ ad edfen$ionem pertinent, $eueritatem potius quandam quàm pulchritu-
dinem præ$eferre debere, in quare animaduertenda e$t no$trarum hominum ignorans diligentia, & inutilis in
<ln>30</ln>
muris, portis, & propugnaculis construcendis $umptuum effu$io. Cæ terum $tudio$i$sime in reliquis uemu$tas
quæitur a Vitr. ut patet cum ad ea opera peruenis, quæ ad religionem, & opportunitatem $pectant, in qui-
bus etiam & firmitatis, & utilitatis ratio non negligitur, quod pater intertio, quarto, & quinto libro. Simi-
li forma in priuatis etiam ædificiorum rationibus of$eruatur, ut est manife$tum $exto libro, ac demum pa$-
$im firmit as, utilitas, & uenu$tas exigitur. Hoc igitur caput ad utilitatem $pectat, & ad di$po$itionem ope-
rum, quæ intra muros finun:, ut uentorum nox{ij} flatus uitentur. Nam e$t aliud di$pp$itionis genus, quod ad
decorum pertinet, de quo $equenti capite dicetur, ubi agitur de electione locorum ad u$um communem ciuita-
tis. immo est ip$a uera di$po$itio, quæ est rerum apta collocatio, elegans\’q in compo$itionibus effectus operis
cum qualitate. Quod igitur pertinet ad præ$ens in$titutum e$t, quod Vitru. partitur opera, quæ intra muros
fiunt, ut utilitatis rationem habeat, quærit enim qua ratione areæ, plateæ, uici, dirigantur, ut nox{ij} uento-
<ln>40</ln>
rum flatus uitari po$sint. qua occa$ione ductus de uentis eorum\’q; ui, & natura loquitur, ac primum diffinit
uentum, mox unde na$catur exemplis, & ratione o$tendit. inde uentorum effectus in corporibus expoinit. Vi-
tia\’q; enumerat quæ cum difficultate curantur in regionibus uentis expo$itis. Ac demum de numero, nomi-
nibus\’q uentorum multa dicit. Docet\’q; qua ratione regiones uentorum explorentur, quomodo meridies in-
ue$tigetur, & quod primum intendebat, quomodo dirigantur plateæ, & uiæ, ut uentos noxios arceamus. Nos
$ingula ordine declarabimus, inquit igitur.</p>
<p>Mœnibus circumdatis $equuntnr intra muram arearum diui$iones, platearum\’q;, & angiportuum
ad cœli regionem directiones.</p>
<p it>Angiportus uicus e$t, uel uici caput angustum. Vulpianus portum apellat, conclu$um locum quo im-
portantur merces, & inde exportantur, eq\’q; nibilominus $tatio est conclu$a, atque munita, inde angipor-
<ln>50</ln>
tum dictum est.</p>
<p>D<sc>IRIGENTVR</sc> autem hæe rectè, $iexclu$i erunt ex angiportis uenti prudenter, qui $i frigidi $unt,
lædunt, $i calidi, uitiant, $i humidi nocent.</p>
<p it>Nocent humidi, intus enim eorum humiditas est nocumento, calidi uitiant, corrumpunt enim & de$truunt,
frigidi uero lædunt, extra enim frigus corpora lædit. recte igitur u$us e$t his tribus uerbis Vitru. læe-
re, uitiare, nocere.</p>
<p>Q<sc>VARE</sc>uitandum uidetur hoc uitium, & aduertendum ne fiat, quod in multis ciuitatibus u$u
$olet uenire.</p>
<p it>Quis non fugiet aduer$a? etiam $ine præcepto? $ed quia multi ignorant quod nocet, lædit, & uitiat, ideo
præcipitur, ut ea uitia no$camus, ut po$tea fugiamus. No$cuntur autem ex effectibus, unde dicit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 39>[514.01.071]<rh it>PRIMVS.</rh>
<p>Q<sc>VEMADMODVM</sc> in in$ula Lesbo oppidum Mitylene magnificenter e$t ædificatum & eleganter,
$ed po$itum non prudenter. in qua ciuitate Au$ter cum flat,homines ægrotant, cum Corus,tu$siunt,
cum Septentrio, re$tituuntur in $alubritatem,$ed in angiportis & plateis, non po$$unt con$i$tere pro-
pter uehementiam frigoris.</p>
<p it>Auster e$t calidus,ideo uitiat, unde homines ægrotant. Corus humidus ideo, nocet, tu$$iunt igitur flante
Coro. Septentrio e$t frigidus,ideò frigidi uehementia lædit: non ineleganter igitur loquutus e$t Vitr. nec impru-
denter cum {ij}s tribus uerbis u$us e$t. # Lesbos in$ula est. Aegei maris, cuius Metropolis Mitylene, a qua
hodie uniuer$a in$ula nominatur, & Metelinum dicitur. Est autem antiquorum ornament orum penitus pri-
uata. Vergit ad $eptentrionem. circuitus autem in$ulc e$t centum & $exaginta millia pa$$uum. Mitylene igi-
<ln>10</ln>
tur magnifice & eleganter ædificata, $ed imprudenter po$ita est, quia non excludit noxios uentorum flatus.
huius rei exemplum oppidum Venetorum quod Ordeinoui dicitur, euidenter præbet,nam cum uniuer$um op-
pidum nouum $it, studio$e uidetur ita extructum, ut omnes admittat uentorum flatus, plateæ, angiportus\’q;,
& areæ omnes ad uentos directæ efficiunt, ut homines eius loci ua{ij}s infirmitatibus $int obnox{ij}. Vitandi igi-
tur $unt uentorum nocentes flatus, Sed cum in $ermonem de uentis inciderit Vitru. quærit quæ uis, quæ ra-
tio, quis effectus, quis numerus,quæ nom<007>na $int uentorum,& $uper his philo$ophatur, dicens.</p>
<p>V<sc>ENTVS</sc> autem e$t aeris fluens unda, cum incerta motus redundantia.</p>
<p it>Quemadmodum maris unda e$t unita, & collecta pars aquæ, in aliquam partem mota, ita uentum ponit
Vitr. e$$e aeris partem quandam in $e coactam, quæ aliò uergat. ideo dixit uentum e$$e aeris fluentem un-
dam, cum incerta motus redundatione. $atis erat dicere undam, nam unda e$$e non potest ni$i fluat. qua ra-
<ln>20</ln>
tione autem $it incerta motus redundantia, nam quandoque minus, quandoque plus mouetur aer,inferius no-
tumerit. # _Na$citur cum feruor offendit humorem, & impetus feruoris exprimit uim $piritus flantis._</p>
<p it>Venti originem quærit Vitr. innuit\’q; na$ci uentum, cum calor in humidum agit, nam caloris ui humoιe
rarefacto, ac in aerem conuer$o efficitur aeris unda feruore expul$a, cuius rei argumentum $atis apparens
uidetuι afferre. cum dicat.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem uerum e$$e in Aeolypilis æreis licet a$picere, & de latentibus cœli rationibus artificio-
$is rerum inuentionibus diuinitatis exprimere ueritatem. Fiunt enim Aeolypilæ æreæ, cauæ, hæ ha-
bent punctum angu$ti$simum, quo aquæ infunduntur, collocantur\’q; ad ignem, & antequam cale-
$cant, non habent ullum $piritum, $imul ac autem feruere cœperint, efficiunt ad ignem uehementem
flatum. ita $cire & iudicare licet e paruulo, breui$simo\’q; $pectaculo de magnis, & immanibus cœli,
<ln>30</ln>
uentorum\’q; natura rationibus.</p>
<p it>Ab arte ad naturam, ab experientia ad rationem, a paruis ad magna inditium dictorum transfert Vitru.
probat\’q; argumento ( ut dixi) $atis apparenti uentum fieri cum feruor in humidum agit. Fiunt enim ex ære
quædam pilæ cauæ $olo & angusto puncto perforatæ, per quod immittitur aqua, uel eas parũ calefaciendo, ita
enim inuer$æ in aquam po$itæ humorem attrahunt, uel quemadmodum oua uitrea replentur ore attracto $piri-
tu, qui in illis est, & statim in aquam immi$$æ, ab$orbent enim liquidum,ut repleatur quod aere attracto ua=
cuum erat, Vbi autem aqua impletæ fuerint ad ignem ponuntur,cum uero aqua feruere cœperit,expirant,mit-
tunt\’q; $piritum uehementem. aqua enim rarior facta, ac prope in aerem uer$a, ampliorem locum dum quæ-
rit, e pila exit impetu magno. hoc igitur est argumentum eius rei, quam dixit Vitr. e parua, artificio$a\’q; re,
magna naturæ $ecreta rimantur. # Cæterum nos plenius ac uberius uniuer$am uentoιum ration\~e ponemus ex
<ln>40</ln>
peripateticorũ $ententia. Ventus igitur est terræ uapor in aer\~e elatus, ac afrigore expul$us tanquã aduer$ario.
Quod ut intelligatur,animaduertendũ & Solem, & reliqua $ydera eã uim habere,ut calore extrahant uel $ecer
nant potius ab humo uapores, halitus\’q; & quo$dã qua$i fumos, eos\’q; in amplas cœliregiones diffundant. Va-
pores aut\~e $unt minutæ ac $ubtiles humoris terreni partes,colore & figura incerta,ex his quidam humenti,ca-
lida\’q; natura $unt, quidã calida & $icca. ex prioribus fit quicquid humidi $ub cœlo gignitur, nubes, imbres, ros,
nix, grando, pruina, fontes, & denique mare ip$um, ex illis ardor omnis, & $plendor, inde fulgura, ignes ae-
rei, cometæ, stipulæ ardentes, stellæ cadentes, coronæ $plendidæ, fulmina, hiatus, uenti, ac turbines. nosde
uentis agemus. Soligitur calentem $iccumque halitum e terra rarefaciendo educens,in aeris $patium mediam-
\’que regionem, quæ cum frigidior $it, quàm reliquæ, calorem tanquam hostem fugere, ac retrocedere compel-
lit, repugnat calor, cuius natura in altum tendit, atque ita pugnando, & repugnando a lateribus impul$us,
in orbem fere uoluitur,uiolentia frigoris depul$us. Quare uentus aliud nihil est, quàm halitus calens, & $ic-
<ln>50</ln>
cus e terra $yderum calore raritate $ecretus,motus\’q; à lateribus circum terram repellente frigido in media ae-
ris regione po$ito, licet autem motum aerem quandoque uentum appellemus, folles enim id o$tendunt, & cum
nos æ$tate aerem commouemus aliqua re, ut frigus capiamus, non tamen e$t dicendum uentum e$$e aerem mo-
tum, nam fieri potest, ut unà cum uento aer etiam moueatur, uentum tamen non e$$e aeris undam, quemad-
modum Vitruuio placet. Sed nos ad effectus uentorum ueniamus, ad id enim intendit Vitruuius.</p>
<p>Venti enim $i exclu$i fuerint, non $olum efficient corporibus ualentibus locum $alubrem, $ed etiam
$i quid morbi ex alijs uitijs forte na$centur, qui in cæ teris $alubribus locis habent curationes medici-
næ contrariæ, in his propter temperaturam exclu$ionis uentorum expeditius curabuntur. Vitia au-
tem $unt, quæ difficulter curantur in regionibus, quæ $unt $upra$criptæ, hæc. Grauitudo, Arthritis,
<ln>60</ln>
Tu$sis, Pleuritis,Phthi$is, $anguinis eictio, & cætera, quæ non detractionibus, $ed adiectionibus, cu-
<pb 40>[514.01.072]<rh it>LIBER</rh>
rantur. Hæcideo difficulter curantur, primum quod ex frigoribus concipiuntur, deinde quod de-
fectis morbo uiribus, eorum aer agitatus, ex uentorum agitationibus extenuatur, unaq; a uitio$is cor
poribus detrahit $uccum, & efficit ea exiliora. Contra uero lenis & cra$$us aer,qui perflatus non ha-
bet, neque crebras redundantias, propter immotam $tabilitatem adijciendo ad membra eorum, alit
eos, & reficit,qui in his $unt impliciti morbis.</p>
<p it>Magni refert aeris qualitas, & uentorum expul$io in curandis corporibus, nam $æpe fit, ut quod medicinæ
contrariæ morbis efficere $olent, id $olum faciat uentorum expul$io, atque hoc e$t, quod dicit Vitru. in hac
parte. inde uitia ex uentis contracta enumerat, quorum curatio e$t difficilis. $ed animaduertendum e$t mor-
bum omnem uel ex exce$$u, uel ex defectu fieri, contrar{ij}s curari ad{ij}ciendo ubi deficit, detrabendo ubi $u-
<ln>10</ln>
pere$t, ex quo medicinæ diffinitionem $ump$it Auicenna. Grauitudo est humor a capite defluens, nares obtu-
rans,uocem grauem efficiens, ac $iccam tu$$im mouens. Hypocrates autem uocat grauitudines, & di$tilla-
tiones omnes Cryzas. Arthritici dolores $unt earum partium, quæ propè iuncturas, ligamenta\’q; $unt. Du-
bitat Galenus $uper Aph.I 6. libritert{ij} Hyppocratis, quid hoc nomine Arthritis intelligatur, inquiens.
Quas igitur articulorum pa$$iones in $iccitatibus dixerit fieri, dignum e$t inqui$itione. $i enim immodice $a-
ctæ con$ump$erint articulorum humiditatem, difficilem quendam motum ob $iccitatem efficient; forte uero &
nonnunquam dolorem, eam uero pa$$ionem, quæ Arthritis nominatur, haud quaquam efficient, ni$i qui$piam
omnem articulorum dolorem ita uelit nominare. Atqui ip$e libro $ecundo Epidemiarum ita inquit. in Aeno
per famem, qui leguminibus ue$cebantur, infirma habebant crura. Et qui orobos comedebant genuum dolo-
res patiebantur, non Arthriticos, $ed genua dolentes ip$os appellauit. Qui$piam uero forta$$is dixerit non
<ln>20</ln>
unius articuli dolorem, $ed multorum $imul Arthritim nominari, & iuxta hoc genua dolentes nunquam
Arthriticos appellari. De morbo igitur qui Arthritis articularis nominatur, hæc dubita$$e $ufficiat. hæc
Galeni dubitatio uidetur in ultima parte $oluta. Tleuritis apostema e$t intra co$tas. Ptbi$is $unt in$ana-
biles pulmonis plagæ, ex quibus post tenuem febriculam extenuatio totius corporis, ac denique mors con$e-
quitur ce$$ante $puto. Sanguinis eiectio græce Hemophthi$is dicitur, & a$iccitate prouenit. prædicti morbi
cum difficultate curantur; præcipue cum ventorum cau$a oriuntur, binc Hyppocr. libro tertio Apbori$mo
quinto inquit, Au$tri auditum hebetantes,caligino$i, caput grauantes, pigri, di$$oluentes. Quando huiu$cemo-
di tempestas præualuerit, talia in morbis patiuntur. At $i Aquilonia fuerit, tu$$es, fauces, alui duræ, dif-
ficultates urinæ, horrores, co$tarum dolores & pectoris. Ratio rerum prædictarum est, ut inquit Gal. quod
Au$trales uenti quia calidi, & humidi $unt replent caput, ob hoc igitur & $en$uum instrumenta plurima im-
<ln>30</ln>
plent humiditate, & capitis grauitatem e$$iciunt. principio autem neruorum humectato nece$$e e$t & circa
uoluntarios motus pigritiam euenire, & ueluti in $e ip$o di{$s}olutum hominem apparere. Contra uero in Aqui-
lon{ij}s, ut ip$e inquiet inferius, corpora fiunt robu$tiora, uegetiora, & ad motus promptiora, & melius au-
dientia. Nunc uero hæc non oppo$uit bis, quæ ex Au$tro circa corpus contingunt, quoniam in hoc Apbo-
ri$mo de læ$ione tantummodo, quæ ex utroque accidit uento tractare propo$uerat, ut hæc cogno$centes ab illis
$eparemus, quæ ex morborum natura contingunt. In Aquilon{ij}s igitur fiunt tu$$es ob in$trumentorum re$pira-
tioni in$eruientium intemperiem, & propter faucium a$peritatem. Fauces in Aquilon{ij}s con$titutionibus ap-
parent duræ, quoniam ex$iccantur, ac refrigerantur. Vrinæ difficultas fit ue$ica flatu Aquilonis ob frigidi-
tatem offen$a. est enim exanguis, & propterea ex cau$is frigidis, plusquã aliæ partes ip$a e$t offen$ioni para-
ta: Homines horridi fiunt ob aeris ambientis temperaturam. Frigiditas etiam thoιacis dolores efficit.
Sed hæc $atis.</p>
<ln>40</ln>
<p>Non nullis placuit e$$e Ventos quatuor, ab Oriente æquinoctiali Solanum, a Meridie Au$trum, ab
Occidente æquinoctiali Fauonium, a Septentrionali Septentrionem.</p>
<p it>Ventorum numerum, nominaq;, & partes inquirit Vitruuius. nece$$aria uero huiu$modi erat inqui$itio,
nam cum uentorum flatus uitandos e{$s}e doceat, rationi con$entaneum e$t ut cogno$camus qui uenti, a quibus
partibus flare $oleant. & quoniam apud authoιes in ventorum numero di$$en$io uidetur e{$s}e, ideo huiu$modi
controuer$iam putamus pulcherrima di$tinctione tollendam. Quatuor igitur modis venti distinguuntur. pri-
mum iuxta omnia $igna, quæin Orizontis labro collocantur. Orizon enim qui finitor appellatur, circu lus e$t
hemi$phæria partiens, quorum alterum $upra, alterum infra e$t. hoc modo innumeri uenti $unt,ex omni enim
parte Orizontis ventiperflant, nec $ub aliquam regulam cadunt. Alio modo distinguuntur uenti,iuxta pri-
marum qualitatum permixtionem, calidum enim & $iccum, frigidum, & humidum principes qualitates $unt,
<ln>50</ln>
quæhuiu$modi permixtionem $ortiuntur, nam calidum cum $icco, & humido conuenit, item frigidum cum
$icco, & humido. Vnde commixtiones quatuor habentur, prima calidi & humidi; altera calidi & $icci; ter-
tia frigidi & humidi, ultima frigidi & $icci. $ic quatuor ventos medici po$uere, $ed ego potius eos a quatuor
mundi cardinibus orientes, dixerim, ita e$$e di$tinctos, ut Solanus a Sole Oriente, Fauonius ab Occidente,
Au$ter a Meridie, Septentrio a parte poli $uperioris dictus $it. Conuenit enim magis rei naturæ & ob$erua-
tioni huiu$modi di$tinctio. Vnde Vitr. inquit placui$$e nonnullis ventos e$$e quatuor dictos a quatuor cœli
regionibus præcipuis. nam Sol æquinoctiali ortu, & occa$u oriens, occidens\’q; duas oppo$itas cœli partes di-
$tinguit. pari forma cum in meridie cernitur, partem mediam inter utranque di$cernit, a qua, & ab oppo$ita
duos alios uentos ponit, & ita quatuor numero e$$e ventos aliqui uoluerunt. Ac huiu$modi ventorum parti-
<ln>60</ln>
tio philo$ophis, & Astrologis peculiaris. Alter modus est ventos di$tinguere ad euidentibus cœli partibus,
<pb 41>[514.01.073]<rh it>PRIMVS.</rh>
unde Sol oriri, & occidere $olet quatuor anni temporibus, huiu$modi autem partes $unt, triplex ortus, æqui-
noctialis, de quo dictum est,Hybernus, & æstiuus; & triplex occa$us $imili ratione dictus. item meridies,
& Septentrio iam po$itis partibus. Vnde octo $unt venti $ecundum hanc di$tinctionem. hinc Vitr. inquit.</p>
<p>Sed qui diligentius perqui$iuerunt, tradiderunt eos e$$e octo, maxime quidem Andronicus Cyr-
rhe$tes. Qui etiam exemplum collocauit Athenis turrim marmoream octogonon, & in $ingulis late-
ribus octogoni, $ingulorum uentorum imagines exculptas, contra $uos cuiu$que flatus de$ignauit.
$upra\’q; eam turrim marmoream metam perfecit, & in$uper Tritonem æreum collocauit dextra ma-
nu uirgam porrigentem, & ita e$t machinatus, uti uento circumageretur, & $emper contra flatum
con$i$teret, $upra\’q; imaginem flantis uenti indicem uirgam teneret. Itaque $unt collocati inter Sola-
<ln>10</ln>
num, & Au$trum ab Oriente hyberno, Eurus: inter Au$trum & Fauonium ab occidente hyberno,
Affricus. inter Fauoniũ, & Septentrionem, Caurus, quem plures uocãt Corum, inter Septentrionem,
& Solanum, Aquilo. Hoc modo uidetur e$$e expre$$um, uti capiatur numerus, & nomina, & par-
tes, unde flatus uentorum certi $pirent.</p>
<p it>Hanc di$tinctionem capit Vitr. tanquam diligentius animaduer$am, exemplum\’q; Andronici ponit, qui
Athenis turrim marmoream octo laterum con$truxit, & in $ingulis lateribus $ingulas uentorum imagines
exculptas collocauit, & $upra turrim uolubilem Tritonem æreum po$uit, ut flante uento facile uerteretur.
quod no$tris temporibus ob$eruatum pa$$im uidemus, ut $ciamus, qua parte quis $piret uentus. Alia di$tin-
ctio uentorum penes authores reperitur, multi enim a duodecim $igniferi partibus duodecim ventos enume-
rant. partes autem $igniferi $igna uocantur, $ub quibus Sol progrediens uim habet commouendorum uento-
<ln>20</ln>
rum. $ed hæc di$tinctio A$trologorum propria e$t. Cæterum $i uelimus etiam nautarum rationem habere, aliã
quoque ventorum di$tinctionem inueniemus, commoditate enim & u$u nauigantes, duo & triginta uento-
rum nomina po$uere. ea\’q; in pixide $ua collocarunt. hanc nos hic de$crip$imus, ut quæ dicta $unt facilius per-
cipiantur: $iuero aliqua alia uentorum di$tinctio reperiatur, quemadmodum inferius eos uigintiquatuor ali-
qui faciunt, id alio atque alio fine, & propo$ito factum e$$e intelligendum e$t. Sed incon$tans adhuc vento-
rum appellatio uideripote$t, quoniam meridionales venti nobis qui $unt, polares oppo$itæ parti habentur, &
econtra. nam uenti qui a Septentione flant, meridiani $unt illis, quibus alius uertex eleuatur: mutatur
etiam uentorum qualitas, & qui nobis frigidi $unt, al{ij}s calidi habentur. Item $i a loco unde ueniunt $uman-
tur ventorum nomina, incerta nomenclatura $umetur, nam qui nobis lybicus dicitur, quod ab Lybia ueniat,
& occiduus & orientalis aliquibus orbis incolis habetur, quapropter {ij} venti, qui a particulari $itu $umuntur,
<ln>30</ln>
non uidentur habere rectam & uniuer $alem $uorum nominum di$tinctionem. Vnde aliqui uoluere communio-
ri & certiori quadam ratione, occiduos orientales, dexteros, ac $ini$tros uocare ventos.</p>
<p it>_Q<sc>VOD</sc> cum ita exploratum habeatur,ut inueniantur regiones, & ortus eorum, $ic erit ratiocinan-_
_dum._# Inuenta linea meridianæ a Gnomone directo, facile inueniuntur puncta, & regiones, a qui-
bus uenti oriuntur. quare Vitr. huiu$modi lineæ inuentionem quærit hoc loco. inquit igitur.</p>
<p>C<sc>OLLOCETVR</sc> ad libellam marmoreum amu$ium medijs mœnibus, aut locus ita expoliatur ad re-
gulam & Iibellam, ut amu$ium non de$ideretur, $upra\’q; eius loci centrum medium, collocetur æneus
Gnomon, indagator umbræ, qui Græce σκ<007>αθήρας dicitur. Huius antemeridiana circiter horam quin
tam, $umenda e$t extrema Gnomonis umbra, & puncto $ignanda. Deinde circino diducto ad pun-
ctum, quod e$t Gnomonis umbræ longitudinis $ignum, ex eo\’q; a centro circumagenda linea rotun-
<ln>40</ln>
dationis: item\’q; ob$eruanda po$tmeridiana i$tius Gnomonis cre$cens umbra, & cum tetigerit circi-
nationis lineam, & fecerit parem antemeridianæ umbræ po$tmeridianam, $ignanda puncto. Ex his
duobus $ignis circino decu$$atim de$cribendum, & per decu$$ationem & medium centrum linea per-
ducenda ad extremum, ut habeatur meridiana & $eptentrionalis regio.</p>
<p it>Inuenta linea meridianæ umbræ in plano æquato, facile regiones uentorum omnium inueniuntur. Quare
Vitr. facile, & $cite admodum meridianam lineam docet inuenire. In medio igitur urbis collocari iubet pla-
nam, & deformatam marmoream tabulam, regula, & libella penitus exæquatam, & læuigatam, quam uo
cat Amu$$ium, Amu$$is enim fabrorum, & lapicidarum regula, qua ad dirigenda ligna, læuigandaq; $axa
utuntur, in cuius medio ad perpendiculum æreum $tylum figit, quem Gnomonem uocat, quia directus $uper pla
no angulum rectum facit: hunc etiam umbræ indagatorem ab effectu nominat, quod & Græci fecere, σκ<007>αθήρας
appellantes. Lucente Sole ob$eruat longitudinem umbræ, quam Gnomon iacit per horam antemeridiem, $ex
<ln>50</ln>
tam enim horam meridianam faciehant antiqui, cum $emper in duodecim partes diem diuidebant: quinta igi-
tur hora erat proxima antemeridianam. Sed nihil refert, etiam $i ab hora quarta fiat ob$eruatio, ni$i forte
commodius quinta hora capiatur, breuior enim tunc umbra cernitur, altiorem partem occupante Sole. ob-
$eruata igitur Gnomonis umbræ extremitate hora quinta, $ignata\’q; in Amu$$io extrahitur Gnomon, & loco
eius centrum circini ponitur, diducto\’q; altero crure ad $ignum extremæ unbræ de$cribitur orbis, postmodum
Onomon eodem priori loco directus ponitur, & expectandum e$t donec umbra extrema eiu$dem Gnomonis po$t
meridiem circmationis lineam tangat, $ignandum\’q; iterum & in eadem circinatione extremum umbræ, atq; ita
duo $igna habentur,alterum umbræ antemeridianæ horæ quintæ, alterum umbræ postmeridianæ horæ $eptimæ.
nam cum $ol æquabiliter ab ortu, u$q; ad meridiem a$cendat, & eodem ordine ac tempore a meridie ad occa$um
<ln>60</ln>
de$cendat,nece$$e est ut eodem $patio a quinta ad $extam a$cendat,quo a $exta ad $eptimã de$cendit: collocato
<pb 42>[514.01.074]<rh it>LIBER</rh>
igitur centro in extremo umbræ horæ quintæ, & diducto altero pede ad extremum horæ $eptimæ, ducetur linea
circinationis occulta,eod\~e\’q; modo collocato pede in extremo horæ $eptimæ $igno, & diducto altero pede duca-
tur altera linea circinationis occulta, & quibus partibus utræq; circinationis lineæ $e$e mutuo $ecabũt, quod $u
pra, & infra fiet, ibi puncta facienda.quæpostea una linea directa coniungenda $unt. Hanc lineam meridianam
uocãt, $ectionem autem illam utriu$q; lineæ circinationis decu$$ation\~e n ominãt, nã decu$$are est in formã X. li-
teræ $e $e $ecare, ac in duas partes diuidere. uerbum est Ciceronianum in libro de uniuer$itate. extremum igi-
tur unum lineæ meridianæ au$tralem, alterum $eptentrionalem plagam indicabit, quibus inuentis facile &
reliquæ regiones inueniuntur. ideò Vitr. inquit.</p>
<p>T<sc>VNC</sc> po$tea $umenda e$t $extadecima pars circinationis lineæ totius rotundationis, centrum\’q;
<ln>10</ln>
collocandum in meridiana linea, quæ tangit circinationem, & $ignandum dextra ac $ini$tra in circina
tione, & meridiana, & $eptentrionali parte, tunc ex $ignis his quatuor per centrum medium decu$-
$atim lineæ ab extremis ad extremas circinationes perducendæ. ita Au$tri, & $eptentrionis habebitur
octauæ partis de$ignatio. Reliquæ partes dextra tres, & $ini$tra treshis æquales di$tribuendæ $unt in
tota rotunditate, ut æquales diui$iones octo uentornm de$ignatæ in de$criptione.</p>
<p it>Poterat Vitr. hæc facilius dicere, nam inuenta linea meridiana poterat dicere lineam meridianam e$$e de-
cu$$andam alia linea, quæ o$tendet orientis, & occidentis uentorum regiones, inde duas lineas alias ducen-
das, quæ circinationis lineam in alias æquas partes quatuor $ecent, unde aliæ uentorum regiones collocari po$
$int. Sed quia uoluit uentorum regiones per medium $ecari, uerbi gratia $ignum Au$tri & Euri recta linea in
circinatione coniungi, eandem\’q; lineam in medio $ecari linea alia, quæ a circinatione per centrum ad partem
<ln>20</ln>
oppo$itam ducatur, ideo $ump$it $extamdecimam partem totius circinationis, ut inde $equatur, quod dicit.</p>
<p>T<sc>VM</sc> per angulos inter duas uentorum regiones, & platearum, & angiportorum uidentur debere
dirigi de$criptioues. His enim rationibus, & ea diui$ione exclu$a erit ex habitationibus, & uicis uen
torum uis mole$ta. cum enim plate{ae} contra directos uentos erunt conformatæ, ex aperto cœli $patio
impetus, ac flatus frequens conclu$us in faucibus angiportorum, uehementioribus uiribus peruagabi-
tur, quas ob res conuertendæ $unt ab regionibus uentorum directiones uicorum, uti aduenientes ad
angulos in$ularum frangantur, repul$i\’q; di$sipentur.</p>
<p it>Ex diagrammate facile intelligetur, quod Vitr. hoc loco, & inferius etiam dicet, quare duas de$criptio-
nes po$uimus, alteram qua linea meridiana inuenitur, alteram, qua in octo partes uentorum regiones di$tri-
buuntur & $unt numeris III. & IIII. notate. A est centrum ubi Gnomon collocatur, A F. est Gnomon,
<ln>30</ln>
A C. umbra antemeridiana. A B. umbra po$tmeridiana. D. decu$$atio. D E. linea meridiana. in altera
de$criptione. F D. est linea meridiana. K F. uel F I. pars $extadecima. Per angulos igitur,qui $unt inte
duas uentorum regiones diriguntur uiæ, uici, plateæ\’q; ita enim fiet, ut flantibus uentis eorum $piritus frangan
tur in angulis in$ularum, id e$t priuatarum domuum: Romani enim priuatas domos $eiunctas constituebant,nec
coniunctas communibus parietibus e$$e uolebant, ideo\’q; eas in$ulas uocabant.</p>
<p>F<sc>ORTASSE</sc> mirabuntur ij, qui multa uentorum nomina nouerunt, quod a nobis expo$itum $it tan
tummodo octo e$$e uentos. Siautem animaduerterint orbis terræ circuitionem, per Solis cur$um,&
Gnomonis equinoctialis umbras, ex inclinatione cœli ab Erato$thene Cyreneo, rationibus mathema
ticis, & Geometricis methodis e$$e inuentam ducentorum quinquaginta duummillia $tadiorum, quæ
fiunt pa$$us $emel & tricies millies mille & quingenties mille, huius autem octaua pars, quam uentus
tenere uidetur, e$t ter millies mille, & noningenties trige$ies $epties mille, & quingenti pa$$us, non de-
<ln>40</ln>
bebunt mirari $i in tam magno $patio unus uentus uagando inclinationibus, & rece$sionibus uarieta-
tes mutatione flatus $aciat.</p>
<p it>Obiectioni re$pondet Vitr. non a$pernendæ. Quæri enim poterat cur cur plura uentorum nomina regio-
nes\’q; a maioribus inuentæ $int,ip$e tamen octo tantum po$uerit? Quare ne dubitemus amplius, re$pondet hunc-
in modum. Non est mirum $i magno $patio peruagando uentus unus ce$$atione, reditu\’q; multas faciet uarie-
tates mutationum, è quibus diuer$a nomina $ortiatur, nam ualde lata est uenti cuiu$que regio, unde fit, ut di-
uer$i arctiori $patio uentos $eiungant plures\’q; ex uno faciant, quod & nautæ commoditate quadam fecere,
duo\’q; & triginta nomina uentorum po$uere. Sed quæri pote$t quam magnum $it illud $patium, quod uentus
unus tenet. Re$pondetur octauam e$$e orbis terrarum partem, quæ e$t pa$$uum 3937500. cum igitur uenti
mutationem capiant ex immen$o fere $patio, aut propter oppo$itos montes, aut ob terræ altitudinem,$iue ha-
<ln>50</ln>
lituum exce$$u & defectu, $iue aliam ob cau$am, non est quod miremur, $i a lateribus octo prædictorum uen
torum al{ij} po$iti $unt, quos Vitruuius numero quatuor & uiginti e$$e dicit. Sed unde illud quod octaua pars
orbis $patium tenet pa$$uum 39037500. id ob$erua$$e Erato$thenem Cyreneum dicit, qui rationibus mathe-
maticis, & Geometricis methodis orbis terræ circuitionem inuenit e$$e pa$$uum. 31500000. rationes autem
mathematicas & Geometricas, quas intelligimus cum per Solis cur$um, & Gnomonis æquinoctialis umbras
ex inclinatione cœli inue$tig auerit orbis circuitionem, quod hoc modo tentauit. loca duo in Aegypto nota con-
$tituit Erato$thenes, Syenem, & Alexandriam, quæ fere idem habent meridianum, uellongitudinem eandem,
& ab interuallo inter utr anque ciuit atem po$ito, totius orbis magnitudinem argumentatus est, erexit Gno-
monem Alexandriæ, & in meridie cum Sol cancri $ignum ingreditur, duos Solis radios con$ider auit, alterum
<ln>60</ln>
$upra Syenem ad perpendiculum cadentem, ea enim ciuitas $ub æ$tiuo circulo ponitur, alterum Alexandriæ,
<pb 43>[514.01.075]<rh it>PRIMVS.</rh>
<fig>
<cap>Tro $chemate. I.</cap>
<desc>+. Solanus. p. Fauonius, uel Zephirus. T. Septentrio, Aparentias. O. Au$ter. M. Caurus.
L. Affricus, Lybs,Corus. S. Eurus. G. Aquilo. I. Euro Aquilo. 2. Euro auster. 3. Lybono
tus, Au$tro affricus, u$que ad reliquos nomina formare oportet.</desc>
<var>10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 1 2 3 4 5 6 7 8 S L M G O P X T I
k f t o L n h d g w IIII E f e b d a g c X
Z Y X V T S R Q P O N M L K I e f h g II d a c b d f A m b e c</var>
<cap>Pro$chemate. II.</cap>
<desc>a. Solanus. b. Septrentrio. c. Fauonius. d. Au$ter. e. Eurus. f. Affricus. g. Caurus.
h. Aquilo. I. Carbas. K. Boreas. L. Supernas, M. Gallicus. N. Tra$cias. O. Corus.
T. Circius. Q. Ethe$iæ. R. Arge$tes. S. Subue$perus. T. Lybonotus. V. Altanus.
X. Leuconotus. T. Vulturnus. Z. Cecias. *. Ornithiæ.</desc>
<cap>Tro$chemate. +.</cap>
<desc>A. Alexandria. b. Syene. a d. Gnomon. c. centrum. fbc. & edg. rad{ij}$olis. adg. &
acb. anguli $imiles.</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 44>[514.01.076]<rh it>LIBER</rh>
qui a Gnomone iã po$ito Septentrionem uer$us mittebatur, est enim Alexandria citra æ$tiuum circulum. his
peractis ex ratione, quam habet Gnomon ad umbram, Geometrica uia inuenit angulum $ub Gnomone, & ra-
dio Solis comprehen$um e$$e partem quinquage$imam rectorum angulorum quatuor, quare cum is angulus $it
æqualis <007>lli angulo, quem $olis radius in terræ centro per Syenem demi$$us una cum Gnomone Alexandriæ po-
$ito, quem imaginamur etiam ferri ad centrum terræ, nam cum rad{ij} ferè e$$ent paralleli, & $imiles, anguli
quoque mutuo re$pondebant, nece$$e erat $patium illud circumferentiæ, inter Alexandriam, & Syenem po$i-
tum e$$e totius partem quinquage$imam, cum\’q; illud dimen$um e$$et $tadiorum 5000. continuo $equebatur,
totum orbem e$$e $tadiorum 250000. cum\’q; octo stad{ij} milliare faciant, con$equens e$t ut 250000. $tadia
$int milliaria 312050. atque ita Tlinius, Vitruuius, al{ij}\’q; authores componendi $unt, & $i diuer$itas aliqua
<ln>10</ln>
e$t inter eos, eam a men$urarum diuer$itate profici$ci puto. Hæc ex $chemate ubi †. habebis.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> dextra, ac $ini$tra circa Au$trum, Euronotus, & Altanus flare $olent, circa Affricam Li-
bonotus, & $ubue$perus. Cirea Fauonium Arge$tes, & certis temporibus Ethe$iæ. Ad latera Cau-
ri, Circius, & Corus, circa Septentrionem Tra$cias, & Gallicus. Dextra ac $ini$tra circa Aquilonem
Supernas, & Boreas, circa Solanum Carbas, & certo tempore Ornithiæ. Euri uerò medias partes te-
nent in exrremis Cæcias & Vulturnus.</p>
<p it>Atque hoc modo quatuor & uiginti nomina uentorum habentur, quemadmodum figura I. o$tendit.</p>
<p>S<sc>VNT</sc> autem & alia plura nomina, flatus\’q; Ventorum, a locis, aut fluminibus, aut montium pro
cellis tracta. Præterea auræ matutinæ, quas $ol cum emergit de $ubterranea parte uer$ando pul$at ae-
ris humorem, & impetu $candendo trudens, exprimit aurarum antelucano $piritu flatus. qui cũ exor
<ln>20</ln>
to $ole perman$erint, Euri uenti tenent partes. Et ea re, quod ex auris procreatur a Græcis σμρος ui
detur e$$e appellatus. Cra$tinus quoque dies propter auras matutinas σμρς fertur e$$e uocitatus.</p>
<p it>Videbat Vitr. multas uentorum denominationes a locis particularibus de$umptas, nec ignorabat inconstan
tes eas e$$e appellationes, ideò eas po$uit, ut $ciremus non e$$e curandum quid qui$que ponat, $ed ad rem ip$am
communi quadam ratione intendendum: $unt igitur plura nomina flatus\’q; uentorum a locis, aut fluminibus,
aut montium procellis tracta. Vocat montium procellas tempestates, quæ a quibu$dam montibus uidentur
proueniri, quod patet his, qui iuxta Benacum incolunt, & al{ij}s qui a montibus imbres procellas præidet fu-
turas. Sunt etiam uenti qui <171>πγο\’μοι uocantur, quoniam ab humo exiliunt. al{ij} ἐκκόλπα qui a maris $inibns per
flant, all{ij} ἐκνέφ<007>ομ quod a nebulis profluant. Sed quis enumerabit tot flatus nomina, $itus, regiones\’q; Ventorũ?</p>
<p>S<sc>VNT</sc> autem nonnulli qui negant Erato$thenem ueram men$uram orbis terræ potui$$e colligere,
<ln>30</ln>
quæ $iue e$t certa, $iue non uera, non pote$t no$tra $criptura non ueras habere terminationes regio-
num unde uentorum $piritus oriantur.</p>
<p it>Quamuis opponant aliqui, affirment\’q; Erato$thenem non potui$$e ueram men$uram orbis terræ colligere, non
tamen impediunt rationem Vitruu{ij}, quæ po$ita e$t in eo maximo interuallo, quod qui$que uentus occupat, in
quo plures mutationes $olent fieri acce$$u, & rece$$u uentorum. ideo inquit Vitr.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> $i ita e$t tantum erit, uti non certam men$uræ rationem, $ed aut maiores impetus, aut mino
res habeant $inguli uenti.</p>
<p it>Si igitur non. certam uenti habent men$uræ rationem, magna\’q; occupant interualla, & quandoque maio-
res, quandoque minores habeant impetus, nihil refert an certam orbis men$uram iuuenerit Eratosthenes. ideò
<ln>40</ln>
Vitr. non contendit pro Eratosthene, $ed $uam $ententiam tuetur. Cæterum ob$eruatum e$t parti uni,quam
gradum appellant in maiori aliquo cœli circulo re$pondere in terris $exaginta duo millia pa$$uum cum dimidio,
& ideò uniuer$um ambitum e$$e $tadia 180000. quæ $unt milliaria 22500. Ob$eruatio autem huiu$modi$u-
mitur hoc modo, metimur arcum circuli magni interpo$itum duorum locorum uerticibus.metimur etiam loco
rum interuallum in terra, quod cœli interuallo re$pondet, idem\’q; habet centrum, & quoniam $imiles circum
ferentiæ habent cum propr{ij}s circulis comparationem, ideo ut $e habebit arcus inter uertices locorum ad cir-
culum uniuer$um, ita $e habebit terre$tris itineris $patium inter duo loca, ad uniuer$um terræ ambitum. Sed
hæc Geometris relinquendas, & Vitruuiana præcepta audienda. Quoniam igitur breuius aliquanto uideba-
tur Vitr. expo$ui$$e regiones uentorum, & qua ratione eorum flatus nox{ij} uitare po$$emus in dirigendis u{ij}s, &
angiportis ideo inquit.</p>
<p>Q<sc>VONIAM</sc> hæcanobis $unt breuiter expo$ita, ut facilius intelligantur, ui$um e$t mihi in extremo
<ln>50</ln>
uolumine formam, $iue uti Græci χήματα dicunt duo explicare. Vnum ita deformatum, ut appareat un
de certi uentorum $piritus oriantur. Alterum quemadmodum ab impetu eorum aduer$is directioni-
bus uicorum, & platearum uitentur nocentes flatus. _Idem repetit, quod $upra dixit, $ed facilius & ex_
_peditius. inquit igitur._</p>
<p>E<sc>RIT</sc> autem in exæquata planitie centrum ubi e$t litera A. Gnomonis autem antemeridiana
umbra ubi e$t B. Et ab centro ubi e$t A. diducto circino ad id $ignum umbræ ubi e$t B. circum-
agatur linea rotundationis, repo$ito autem Gnomone ubi ante fuerat, expectanda e$t dum decre$cat,
faciat\’q; iterum cre$cendo parem antemeridianæ umbræ po$tmeridianam, tangat\’q; lineam rotunda-
tionis, ubi erit littera C. tunc ab $igno, ubi e$t B. & ab $igno ubi e$t C. circino decu$$atim de-
$cribatur, ubi erit D. Deinde per decu$lationem ubi e$t D. & centrum producatur linea ad extre-
<ln>60</ln>
mum, in qua erunt litteræ E. F. hæc linea erit index meridianæ, & $eptentrionalis regionis. Tum
<pb 45>[514.01.077]<rh it>PRIMVS.</rh>
circino totius rotundationis $umenda e$t pars $extadecima, circinij\’q; centrum ponendum in meri-
diana linea, quæ tangit rotundationem ubi e$t littera E. & $ignandum dextra, ac $ini$tra, ubi erunt
litteræ G. H. item in $eptentrionali parte centrum circini ponendum in rotundationis $eptentriona
li linea, ubi e$t littera F. & $ignandum dextra ac $ini$tra, ubi $unt litteræ I. & L. & ab G. ad
K. & ab H. ad I. per centrum lineæ perducendæ. Ita quod erit $patium ab G. ad H. erit $pa-
tium uenti A u$tri, & partis meridianæ. Item quod erit $patium ab i. ad K. erit Septentrionis. Re-
liquæ partes dextra tres, ac $ini$tra tres diuidendæ $unt æqualiter, quæ $unt ad Orientem, in quibus
litteræ L. & M. & ab occidente in quibus $unt litteræ N. & O. & ab M. ad O. & ab L. ad
N. perducendæ $unt lineæ decu$$atim, & ita erunt æqualiter uentorum octo $patia in circuitionem.
<ln>10</ln>
Quæ cum ita de$cripta erunt in $ingulis angulis Octogoni, cum a meridie incipiemus, inter Eurũ,
& Au$trum in angulo erit littera G. inter Au$trum, & Affricum H. inter Affricum, & Fauonium
N. inter Fauonium, & Caurum O. inter Caurum, & Septentrionem K. inter Septentrionem, &
Aquilonem i. inter Aquilonem, & Solanum L. inter Solanum, & Eurum M. ita his confectis in-
ter angulos Octogoni Gnomon ponatur, & ita dirigantur plateæ, & angiportorum diui$iones. <sc>IIX.</sc></p>
<p it>Modus antiquus $cribendi. <sc>IIX.</sc> pro octo, nam duo ex decem huiu$modi nota auferenda $ignificat, quem-
admodum nota <sc>IX.</sc> nouem $ignificat. reliqua $upra $unt explicata. hic uerò diagramma urbis, cum directio
ne platearum ponetur.</p>
<h>De electione locorum ad u$um communem ciuitatis. # Cap. V II.</h>
<ln>20</ln>
<p>DIui$is Angiportis, & plateis con$titutis, arearum electio ad opportunitatem, & u$um com-
munem ciuitatis e$t explicanda, ædibus $acris, foro, reliquis\’q; locis communibus. Et $i
erunt mœnia $ecundum mare, area ubi forum con$tituatur, eligenda proxime portum; $m
autem meridiana, in oppido medio.</p>
<p it>Træcincta munita\’q; ciuitate, diui$is uicis, plateis\’q;. Distributio quærenda est arearum, ubi ædificia ad
u$um communem ciuitatis collocanda $unt. Communia & Publica opera tum ad defen$ionem, tum ad reli-
gionem,tum etiam ad opportunitatem $pectare dixit. Hactenus tran$acta $unt, quæ pertinent ad di$tribu-
tionem eius partis, quæ propria e$t defen$ionis: nunc alias aggreditur, quare hoc loco agit de di$tributione
<ln>30</ln>
operum, quæ ad religionem, & opportunitatem pertinent. Tertio autem, & quarto, & quinto libro $ymme-
trias, & di$po$itiones eorum operum, ordinem item, decorum\’q; expediet. Quod igitur dicitur hoc loco facil-
limum e$t, nec no$tra indiget declaratione.</p>
<p>A<sc>EDIBVS</sc> uero $acris, quorum Deorum maxime in tutela ciuitas uidetur e$$e,& Ioui,& Iunoni,&
Mineruæ, in excel$i$simo loco, unde mœnium maxima pars con$piciatur, areæ di$tribuantur; Mercu-
rio autem in foro, aut etiam uti l$idi, & Serapi in emporio. Apollini, patri\’q; Libero $ecundum thea-
trum. Herculi in quibus ciuitatibus non $unt gymna$ia, neque amphytheatra ad circum Marti extra
urbem $ed ad campum. Item\’q; Veneri ad portum. Id autem etiam Hetru$cis aru$pic<007>bus,di$ciplina-
rum $criptis, ita e$t dedicatum. extra murum, Veneris, Vulcani, Martis fana ideo collocari, utinon
in$ue$cat in urbe adole$centibus, $eu matribus familiarum Venerea libido, Vulcani\’q; ui e mœnibus,re-
<ln>40</ln>
ligionibus\’q;, & $acrificijs euocata ab timore incendiorum ædificia, uideantur liberari. Martis uero di-
uinitas cum $it extra mœnia dedicata, non erit inter ciues armigera di$$en$io.$ed ab ho$tibus ea defen-
$a, & belli periculo con$eruabit. Item Cereri extra urbem loco, quo non $emper homines ni$i per $a-
crificium, nece$$e habeant adire,cum religione ca$tè, $anctis\’q; moribus is locus debet tueri. Cæteris\’q;
dijs ad $acrificiorum rationes aptæ templis areæ $unt di$tribuendæ.</p>
<p it>Minerua arcibus præerat, Iuppiter item, $ed Iuno $uprema Dea, utpote Iouis coniux in excel$is locis ha-
bere templum debet. Mercurius lucri præ$es, uel in foro, uel in Emporio. Apollo, & Bacchus ludis cum
honorentur, apud theatrum. Hercules exercit{ij}, & pugnæ caput ad circum, uel amphitheatrum. & ita ut
qui$que po$tulat, aptum locum,aream\’q; pro templo requiritur. Hoc præcepto admonemur etiam nos, quo lo-
co mona$teria hominum, virginum\’q; clau$tra ponenda, & ubi forum, & regia collocanda, quæ omnia iudicio
<ln>50</ln>
Architecti, & u$ui, commodo\’q; ciuitatis relinquo. & ad di$po$itionem pertinent, & di$tributionem,communi
quadam ratione. quæ uero ad $ymmetrias $pectant, $uo loco explicabuntur, ideo inquit.</p>
<p>Deip$isautem ædibus $acris faciendis,&de earum $ymmetrijs,in tertio,& quarto uolumine reddam
rationes, quia in $ecundo ui$um e$t mihi primum de materiæ copijs, quæ in æ dificijs $unt parandæ,
quibus $intuirtutibus, & quem habeant u$um exponere,commen$us ædificiorum,& ordines,& gene-
ra $ingula $ymmetriarum peragere,& in $ingulis uoluminibus explicare.</p>
<p it>Non $ine rat<007>one in $ecundo agitur de materiæ cop{ij}s, nam prius de materia agendum quàm de forma,tum
quia expeditior, & breuior e$t eius tractatio, tum quia natura ip$a prius materiam præbet, eadem\’q; materies
pluribus formis in$eruire pote$t. Similem rationem ob$eruat Aristoteles in Phy$icis.</p>
<ln>60</ln>
<pb 46>[514.01.078]
<h>M. VITRVVII
ARCHITECTVRA
LIBER SECVNDVS.
<ln>10</ln>
_Proœmium._</h>
<p>DI<sc>NOCRATES</sc> Architectus,cogitationibus, & $olertia fretus, cum Alexan-
der rerum potiretur, profectus e$t a Macedonia ad exercitum, regiæ cu-
pidus commendationis. Is è patria a propinquis, & amicis tulit ad primos
ordines, & purpuratos literas, ut aditus haberet faciliores, ab eis\’q; acce-
ptus humanè,petijt, uti quàm primum ad Alexandrum perduceretur. Cum
polliciti e$$ent, tardiores fuerunt, idoneum tempus expectantes. Itaque
Dinocrates ab ijs $e exi$timans illudi, ab $e petijt præ$idium. Fuerat enim
<ln>20</ln>
ampli$sima $tatura, facie grata, forma,dignitate\’q; $umma. His igitur na-
turæ muneribus confi$us, ue$timenta po$uit in ho$pitio, & oleo corpus
perunxit, caput\’q; coronauit populea fronde, l{ae}uum humerum pelle Ieoni-
na texit, dextra\’q; clauam tenens ince$sit contra tribunal regis ius dicentis. Nouitas populum cum
auerti$$et,con$pexit eum Alexander,& admirans, iu$sit ei locum dari ut accederet, interrogauit\’q; quis
e$$et. At ille, Dinocrates, inquit, Architectus Macedo, qui ad te cogitationes & formas affero dignas
tua claritate. Nanque Athon montem formaui in $tatuæ uirilis figuram,cuius manu laeua de$ignaui ci-
uitatis ampli$simæ mœnia, dextra pateram, quæ exciperet omnium fluminum, quæ $unt in eo mon-
te, aquam, ut inde in mare profunderetur. Delectans Alexander ratione formæ $tatim quæ$iuit, $i
e$$ent agri circa, qui po$$ent frumentaria ratione eam ciuitatem tueri. Cum inueni$$et non po$$e ni$i
<ln>30</ln>
tran$marinis $ubuectionibus: Dinocrates(inquit) attendo egregiam formæ compo$itionem,& ea de-
lector: $ed animaduerto, $i quis deduxerit eò loci coloniam, fore ut iudi cium eius uituperetur. Vt
enim natus infans $ine nutricis lacte non pote$t ali,neque ad uitæ cre$centis gradus perduci, $ic ciuitas
$ine agris, & eorum fructibus in mœnibus affluentibus non pote$t cre$cere, nec $ine abundantia cibi
frequentiam habere, populum\’q; $ine copia tueri. Itaque quemadmodum formationem puto proban-
dam, $ic iudico locum improbandum; te\’q; uolo e$$e mecum, quod tua opera $um u$urus. Ex eo Di-
nocrates ab rege non di$ce$sit, & in Aegyptum e$t cum pro$ecutus. Ibi Alexander cum animaduer-
ti$$et portum naturalirer tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum frumentarios,
immanis fluminis Nili magnas utilitates, iu$sit eum $uo nomine ciuitatem Alexandriam con$tituere.
Itaque Dinocrates a facie, dignitate\’q; corporis, commendatusad eam nobilitatem peruenit</p>
<p it>Cum de locorum electione multa in $uperiori libro tractata uiderimus, cum\’q; vrbem mœnibus circundare
<ln>40</ln>
docui$$et Vitru. de\’q; propugnaculis, munitionibus, uiarum\’q; directionibus abunde di$$eruerit: con$equens
e$t priu$quam ad alia progrediatur, ut de ea, qua in ædificando, materia utimur, $ermonem faciat. primum
quia res postulat, ut po$tquam de forma in uniuer$um tradita præcepta $unt, de materia $tatim loquatur, in
quam forma inducitur. Deinde quia facilis, & expedita e$t ea ratio, a qua cum $e explicare $tatim deberet,
ne reliquis moram faceret,peropportune de nateria orationem in$tituit: O$t\~edit\’q; quid Architecto e$$et opus,
& qua ratione id totum in structura poneretur, nam non est $atis copio$am & electam materiem habere,$ed
illud maxime digno$cendum est, qua ratione in opus deducatur, ut domus bene, & ratione ædificata,non ma-
le materiata, ac ruino$a $it. Agit igitur in $ecundo libro de toto hoc genere, quod ad materiam $pectat. De
lateribus, de arena, de calce, de puluere Puteo Lano, de lapidicinis, de generibus structureæ, & de earum
<ln>50</ln>
qualitatibus, modis, ac locis, de materie cædenda, & huiu$modi rebus, quas nece$$ario in ædificando habe-
re debemus. Sed ante quam ad hæc deueniat, multa de pri$corum hominum uita, de\’q; init{ij}s humanitatis, &
ædificiorum primord{ij}s edi$$erit. mox rerum principia, cuiu$modi ab antiquis po$ita $unt, breuiter percurrit.
Cæterum $ubtiliter admodum, ac ingenio$e proœmium huic libro appinxit, nam cum maxime attendamus ad
ea, quæ $tatim obuia nobis,& ab initio proponuntur, cum\’que uellet author maxime nos aduertere ad rem ual-
de nece$$ariam, buiu$modi proœmio u$us est,ut commodo uteretur exemplo. Nam præter cætera, illud in pri-
mis ob$eruandum e$t,ut peropportunis locis urbes condantur, quia non natura $olum & de$criptione, ædifi-
ciorum\’q; pulchritudine vrbes nobiles extruendæ $unt,$ed $itu,& locorum commoditate in$ignes,ubiuictus,et
rerum copia $it expedita; inhabitabiles enim, & de$ertas urbes facit inopia. contra uero celebres, & fre-
quentes reddit copia, quæ $oli ubertate, cœli clementia, fluuiorum commoditate, portuum $ecuritate auge-
<ln>60</ln>
ri$olet, quod $i naturæ addatur industria, ibi nobiles mercatus, emporia, nundinæ\’q; celebrantur. Legimus
<pb 47>[514.01.079]<rh it>SECVNDVS.</rh>
apud Ari$t. ($i eius ille est liber qui de mirabilibus in$cribitur;) Carthaginen$ium mercatores olim extra
Gades dierum quadraginta ($i recte memini) in$ulam in Oceano reperi{$s}e feris tantum habitatam,
cæterum cœli temperte, agrorum fertilitate, arborum proceritate, & fluuiorum magnitudine præclaram,
quam cum incolere cœpi$$ent, multi in patriam redeuntes alios eò migrare hortabantur. Quamobrem ed<007>-
cto cauere Carthaginen$es, ne quis ulterius eò transfretaret, ne de$erta omnino Carthago relinqueretur, tan-
tum ualet $oli, cæli\’q; benignitas. Quare ad hæc animaduertens Vitr. proœmio u$us e$t, in quo Alexandri,
& Dinocratis uteretur exemplo, quo nos commone$aceret, quibus in locis urbes condi deberent.</p>
<p it>_Dinocrates Architectus._ # Licet Sta$ichratem Plutarchus legat, & al{ij} non Dinocratem,$ed uel Chino-
cratem, uel Chiromocratem, cum Plinio tamen, Solino, & Xenophonte Dinocratem legerem, ni$i Democra-
<ln>10</ln>
tem ex Græca in$criptione, ( ut Philandro placet,) legendum putarem. _Cogitationibus, & Solertia._</p>
<p it>Non oblitus eorum, quæ $ecundo primi libri capite Vitru. dixit. Di$po$itionis Ideas na$ci, ex cogitatione,
& inuentione, hoc loco u$us e$t his uerbis, cogitationibus, & $olertia, quibus Dinocratem fui$$e Architectũ
ostendit, quare & infra paulopost, {At ille, (inquit) Dinocrates Architectus Macedo, qui ad te cogitatio-
nes, & formas affero dignas tua claritate.} nam quid aliud innuunt uerba illa {cogitationes, & formas}
ni$i fabricam, & ratiocinationem? quod $ignificatur, & quod $ignificat? opus, & operis rationem? ex qui-
bus orta Architectura est, ut priori uolumine ostendimus. # {Ad primos ordines, & purpuratos. } Qui
penes prineipes digniate reliquos anteibant, purpurea ue$te utebantur, hos purpuratos & primi ordinis Vi-
truuius appellat. {Nam\’q; Athon montem.} Mons est inter Thraciam, & Macedoniam nunc Sanctus
mons dicitur, lat. gr. 41. 10. long. 51. Pulchrum $anè, & $ubtile Dinocratis inuentum, modo proui-
<ln>20</ln>
$um con$ilio $uo e$$et, qua ratione multitudo municipiorum, & incolarum tanta, quantam in urbe illa $ua
concludere uolebat, ali po$$et, nam ad decemmil. hominum $ummam a$cendebat. Ceterũ de potu optime actu-
rierant, cum tot aquas unum <007>n alueum corriuare uellet. Sed nec uicini agri, nec portus, nec nauigabiles
fluu{ij} erant, unde $uppeditari copia ulla po$$et. Quare ne idem nobis accidat Vitr. monet, Addit\’q; rationem
pulcherrima $imilitudine confirmatam, quam Dinocrati Alexander attulit, de nutrice, & infanti. # {Iu$$it
cum $uo nomine Alexandriam con$tituere.} Legitur apud Iustinum Cleomenem Alexandriam ædifica$$e,
$ed hæc al{ij}s. Alexandria vrbs e$t Aegypti, de qua idem multa dicit libro $ecundo.</p>
<p>M<sc>IHI</sc> autem Imperator $taturam non tribuit natura, faciem deformauit ætas, ualetudo detraxit
uires, itaque quoniam ab ijs præ$idijs $um de$ertus, per auxilia $cientiæ, $cripta\’q; (ut $pero) perue-
niam ad commendationem.</p>
<p it>Et $i forma corporis commendabiles fiunt homines, ducimur enim ad id, quod pulchrum e$t, ni$i tamen
<ln>30</ln>
interiori pulchritudine, id est uirtute, aut doctrina præditi $int, quod primo intuitu $ibi gratiam ob in$ignem
$peciem comparauerat, mox con$uetudine fit odio$um, nam quanto præ$tantior corpore est animus, tanto $pe-
cio$um magis, amabilius, & optabilius e$t animi ornamentum, quam corporis pulchritudo. commendat igi-
tur $e ip$um Vitr. ab animi dotibus, cum natura illi bona corporis denegauerit.</p>
<p>C<sc>VM</sc>autem primo uolumine deo$$icio Architecturæ, terminationibus\’q; artis per$crip$erim:item
de mœnibus & intra mœnia arearum diui$ionibus,in$equatur\’q; ordo de ædibus $acris, & publicis ædi-
ficijs, item\’q; priuatis, quibus proportionibus, & $ymmetrijs debeant e$$e, uti explicentur: non puta-
ui anteponendum,ni$i prius de materiæ copijs, equibus collatis ædificia $tructuris, & materiæ ratio-
nibus perficiuntur, quas habeant in u$u uirtutes, expo$ui$$em. quibus\’q; rerum natura principijs, e$$et
temperata dixi$$em. $ed antequam naturales res incipiam explicare, de ædificiorum rationibus unde
<ln>40</ln>
initia cœperint,& uti creuerint eorum inuentiones, anteponam,& in$equar ingre$$us antiquitates re-
rum naturæ, & eorum, qui initia humanitatis, & inuentiones perqui$itas, $crip$erant præceptis dedi-
cauerunt. Itaque quemadmodum ab his $um in$titutus,exponam.</p>
<p it>Terminationes artis illæ $unt, de quibus $ecundo primi uoluminis capite di$$eruit, cum diceret.</p>
<p>Architectura autem con$tat ex ordinatione, quæ Græce τάεις dicitur, & reliqua.</p>
<p it>Terminatur enim, & præfinitur Architectura illis $ex rebus, quibu$dam qua$i formis, unde & infra in-
quit eadem loco. # {Hæ$unt terminationes di$po$itionum.} # Concludit autem his uerbis ordinem, quem $e-
cundus liber habet ad reliquos, qua$i dicat ubi de forma in uniuer$um dixerim, ut pote de re illa, quæ & no-
men, & uim rebus tribuat, con$equens e$t, ut de materia quoque agam,priu$quam pergam ad reliqua:$ed de
materia expeditius agetur, $irerum initia, ex quibus tanquam elementis res con$tant, primum tractauero, uis
<ln>50</ln>
enim elementi, & qualitas est perno$cenda, ut u$us effectus\’q; lignorum, lapidum, cæterarum\’q; rerum,quibus
nobis e$t opus in ædificatione, digno$camus. quare inquit.</p>
<p>Ni$i prius de materie copijs e quibus collatis ædificia, $tructuris, & reliqua.</p>
<p it>Vt autem originem ponat unde profecta $it ratio illa, qua uaria indigere materia homines cœperint, prius
de pri$corum hominum vita,& de init{ij}s humanitatis edi$$erit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 48>[514.01.080]<rh it>LIBER</rh>
<h>De pri$corum hominum uita, & de init{ij}s humanitatis, atque
tectorum, & incrementis eorum. # Cap. I.</h>
<p>HOmines, ueteri more, ut fer{ae} in $yluis,& $peluncis,& nemoribus na$cebantur, cibo\’q; agre-
$ti ue$cendo, uitam exigebant; interea quodam in loco ab tempe$taribus, & uentis den-
$æ crebritatibus arbores agitatæ,& inter $e terentes ramos ignem excitauerunt,ex eo flã-
ma uehementi perterriti, qui circa eum locum fuerunt, $unt fugati,po$tea re quieta pro-
<ln>10</ln>
pius accedentes, cum animaduerti$$ent commoditatem magnam e$$e corporibus, ad ignis teporem li-
gna adijcientes, & eum con$eruantes alios adducebant, & nutu mon$trantes o$tendebant quas habe-
rent ex eo utilitates. in eo hominum congre$$u cum profundebantur aliter e $piritu uoces, quotidiana
con$uetudine uocabula, ut obtigerant, con$tituerunt: deinde $ignificando res $æpius in u$u ex euen-
tu fari fortuito cœperunt,& ita $ermones inter $e proereauerunt. Ergo cum propter ignis inuentio-
nem conuentus initio apud homines, & concilium, & conuictus e$$et natus, & in unum locum plures
conuenir\~et, habentes a natura primum præter reliqua animalia, ut non proni, $ed erecti a mbularent,
mundi\’q; & a$trorum magnificentiam a$picerent, item manibus, & articulis, quam uellent rem faci-
litertractarent: cœperunt in eo cætu alij de fronde facere tecta, alij $peluncas fodere $ub montibus,
nonnulli hirundinum nidos, & ædificationes earum imitantes, de luto, & uirgultis facere loca, quæ
<ln>20</ln>
$ubirent. Tunc ob$eruantes aliena tecta,& adijcientes $uis cogitationibus res nouas, efficiebant in
dies meliora genera ca$arum. Cum e$$ent autem homines imitabili, docili\’q; natura, quotidie inuen-
tionibus gloriantes, alijs alij o$tendebant ædi$iciorum effectus, & ita exercentes ingenia certationi-
bus, in dies melioribus iudicijs efficiebantur, primum\’q; furcis erectis, & uirgultis interpo$itis luto,
parietes texerunt. Alij luteas glebas arefacientes $truebant parietes, materia eosiugumentantes, ui-
tando\’q; imbres, & æ$tus tegebant arundinibus,& fronde. po$tea, quoniam per hybernas tempe$tates
tecta non poterant hymbres $u$tinere, fa$tigia facientes luto inducto, proclinatis tectis $tillici-
dia deducebant.</p>
<p it>Hactenus ordine quodam miro, & artificio initium ædificand<007>, incrementum, & finem, quatenus huma-
nænaturæ $atis e$t,Vitruuius explicauit, ordine inquam miro, nam\’q; statim cau$am, quæ homines in unum
<ln>30</ln>
coegit, cætus\’q; $ociauit, expo$uit: ex qua re duo profecta $unt homini maxime nece$$aria; $ermo $cilicet,
& cognitio. Ex cognitione, qua præditum fuit humanum genus, ut omnia experiri, & tentare po$$et, $tu-
dium, & concertatio quædam orta est, qua in operibus utentes, artificium eduxere: Artificium enim $tudio,
& u$u comparatur. Vnde Vitr. cap. primo libri decimi inquit. # {Et ita quæ animaduerterunt ad u$um uti-
lia e{$s}e, $tudys, artibus, in$titutis gradatim augenda doctrinis curauerunt.} # Ex quo loco $atis patet Vitru-
uium hac quoque parte eundem ordinem $erua$$e, ut prius quæ natura exigeret, explicandum $ibi duceret,
mox ad maiores commoditates, inde ad luxum pergeret o$tendendum. Vnde ibi quoque dixit. # {Attendamus
enim primum inuentum de nece$$itate, ut ue$titus, & reliqua.} # Patet in$uper nos recte in primo uolumine
artis originem declara$$e: $ed ad interpretationem quorundam uerborum accedamus condonantes Vitru-
uio tanquam Architecto multa non ad Grammaticorum normam elaborata. Inter<007>m quoque animaduertens,
<ln>40</ln>
quod licet inferius initia ædificandi, ita fui$$e probet, ut dixit, non tamen comprobauit. Et illud quod attulit
de init{ij}s humanitatis, & congre$$ionis hominum, quos ignis utilitate illectos $imul conueni$$e dicit. alia enim
forte, certior\’q; cau$a, ut pote a natura profecta nos ducit, ut credamus hominem natura $ociale animal in
unum cætum ueni$$e, ut qui$que promeret quod alteri opus e$$et, acciperet\’q; aliunde, quod ip$e præstare non
po$$et. At poeticum quoddam induxit Vitru. qui etiam ca$u, & fortuito $ermonem inductum fui$$e dicit. Cæ-
terum dixerim ego uocem a natura, $ermonem ab in$titutione ortum $ump$i$$e. Institutio autem $ermonis $i-
ue a natura rei, $iue ab eo, quod cuique placuit profecta $it, nihil ad nos modo attinet: illud tamen ob$eruan-
dum est in Vitr. quod $iue doctrina, $iue ingenio ductus fuerit, ordinem quendam o$tendit, in quo quadruplex
rerum perfectio declaratur. Perficiuntur enimres primo ut $int, mox ut agere appetant, inde ut aptitudi-
nem quandam habeant,& uim ad agendum, po$tremo ut $ecundum eam uim, facultatem\’q; agant, & finem
<ln>50</ln>
agendo con$equantur. Patent igitur hæc omnia in Vitr. con$e quenter. cum dicit. # {Ergo cum propter ignis
inuentionem conuentus initio} hic ponit homines e$$e. At cum dicit. # {Habentes a natura præter reliqua
animalia, ut non proni $ed erecti, & reliqua.} Item {manibus, & articulis. } tangit aptitudinem, & im-
petum: Mox actiones $ubdit. # {Ob$eruanles aliena tecta,} quibus actionibus finem adepti $unt, ut quæ $ibi
conuenirent, agerent. # {Primum\’q; furcis erectis, & uirgultis interpo$itis. } Hic mos etiam nunc $eruatur
a monticolis, & ab {ij}s, quos premit inopia. Furca autem dicitur omne id, quo quid fulcitur,& $u$tentatur, in
modum furcæ factum. # {Materia iugumentantes} ide$t $ubstratis lignis, ac ordine quodam inuicem col-
locatis tran$uer$ario, directe\’q; opus contineri faciebant, ut luteas glebas $u$tineret, hoc in Anglia cernimus,
& tunc temporis etiam fieri Vitr. affirmat, inquit enim.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem ex ijs, quæ $upra $cripta $unt originibus in$tituta e$le, po$$umus $ic animaduertere,
<ln>60</ln>
quod ad hunc diem nationibus exteris ex his rebus ædificia con$tituuntur, ut in Gallia, Hi$pania, Lu-
<pb 49>[514.01.081]<rh it>SECVNDVS.</rh>
$itania, Aquitania $candulis robu$teis, aut $tramentis. Apud nationem Colchourm in ponto propter
$yluarum abundantiam arboribus perptetuis, planis dextra, ac $ini$tra, in terra po$itis, $patio inter ea
relicto, quanto arborum longitudines patiunter, collocantur. In extrem is partiubs partibus earum $upra al-
teræ tran$uer$æ, qu$ae; circurmcludunt medium $patium habitationis, tuncin$uper alternis trabibus ex
quatuor partibus angungulos iugumentantes, & ita partietes ex arboribus $tatuentes ad perpendiculum
imarum, educunt ad altitudinem turres, interualla\’q;, quæ relinquuntur propter cra$situd<007>nem mate-
riæ $chidijs, & luto ob$truunt. Item tecta recidentes ad extremos angulos tran$tra traijciunt, grada-
tim contrahentes, ita ex quatuor partibus ad altitudinem educunt medio metas, quas & fronde, &
luto tegentes, efficiunt barbarico more te$tudinata turrium tecta.</p>
<p it>Certum $atis mditium uidetur exterarum gentium u$us ad probandum ædificationem, ab initio buiu$modi
<ln>10</ln>
fui$$e, cuiu$modi a Vitr. de$cripta e$t, nam quo artis pulcbritudo, & excellentia nondum peruenit, facile e$t,
ut ibi, quod e$t naturæ, facile retineatur: quod uero natura fit, uniu$modi fere $emper, ac $imile cernitur.
Quis autem non uidet artes omnes $uas qua$i ætates habui$$e. pueritiam, adole$centiam, uirilitatem quan-
dam, ac maturitatem? Quemadmodum aliàs de Arhitectura diximus, cuius! erudimenta prioribus $eculis
incepta $unt, mox in A$ia creuit, adoleuit\’q;, cui Græcia uires dedit, Italia dignitatem. Primum igitur ra-
tionicon$entaneum est Architecturam ab {ij}s init{ij}s profectam, quæ nece$$itas bumano generi$tatim o$tendit.
Quemadmodum legitur in his e{$s}e, quæ nuper inuentæ$unt, in$ulis, ubi ca$æ roboribus innixæ, cannis, & ui-
minibus intextæ $tramentis, & luto contectæ cernuntur, ea tamen ratione, ut magnitudine, pulchritudine,
& commoditate per$onarum dignitati plurimum tribuatur. Hæc a no$tris, ut natura tulit, ita inuenta, $ed
<ln>20</ln>
poftquam frequentia celebrariea locacaperunt, politioribus lignis, elegantioribus formis ornata con$piciun-
tur. Certum e$t igitur in dies artificia, inuenta\’q; hominum $tud{ij}s augeri. Primum igitur quid po$$it natura,
& nece$$itas ostendit, dum cau$am declarat, quæ homines antea di$per$i, & palantes unà congregati $unt,
mox quid con$uetudo, & u$us præ$tent, argumento a multis nationibus de$umpto, demum quid ars conferat,
& ob$eruatio, $tudium\’q; demon$trat: A nece$$itate igitur ad commodum, a commodo ad dignitatem peruenit:
Naturæ autem arsinnixæ nihil immutat eorum, quæ natura $iunt, $ed modo quodam politiora, & cultiora red-
dit, quemadmodum mira exemplorum uarietate innote$cit hoc loco. {Scandulis robu$teis, & $tramentis.}
Philander. $candulis ide$trobore a$$ulatim $ecto. Sunt autem $candulæ tabellæ uicem tegularum præ$tantes,
quibus contectam fui$$e Romam annis. 470. Author e$t Cornelius nepos apud Plin. lib. 16. cap. 10. Vidi
ego huiu$modi tabellis tectas domos in Gallia. I$idorus putatnomen e$$e $ortitas a $cindendo, $ed cur non a
<ln>30</ln>
$candendo, qui enim uidit, qua ratione, alia $uper aliam imponitur, $candere alia $uper aliam $quamarum mo
$candendo, qui enim uidit, quartione alia$uper aliam imponitur, $candere alia$uper aliam $quamarum mo
re gradatim cognouit, $iguntur autem ligneis clauis. Sunt ueteres quidam codices, ut notat Hermolaus, qui
locum Plin{ij} $upracitatum legant boc modo. Scandulam non con$pectam fui$$e Romæ annis, & reliqua. In-
fra autem $candulas fi$$iles dixit Vitr. $ed hæc al{ij}s. {Schid{ij}s.} A$$ulalibro duodecimo Cap. 23. Hermo-
laus in Plin. utitur & Vitr. Sed pro fragmentis quæ marmor ar{ij} ex operibus de{ij}ciunt. $ciros a Græcis appel-
latur. Eligno aut $chidia idem author appellat, $icuti Epi$chidion pro cuneo. id quoque a Græcis tractum.
In castig ationibus idem. A$$ula inquit, id quod Græce Schindalmos uocatur a Dio$coride in hac de$criptio-
ne calami, unde a$$ulatim idem fere quod minutatim Plautus in Captiuis, & Menæchmis. {Apud natio-
nem Colchorũ in Ponto} Paulatim ad meliores modos deducit, nam & perp\~ediculo u$am fui$$e nationem Col-
chorum dicit, & in Pyramidis formam tecta eduxi$$e te$tatur, & politiori ædificandi modo u$am.</p>
<p>P<sc>HRYGES</sc> uero qui campe$tribus locis $unt habitantes propter inopiam $yluarum, egentes ma-
<ln>40</ln>
teria eligunt tumulos naturales, eos\’q; medios $o$$ura exinanientes, & itinera perfodientes, dilatant
$patia quantum natura loci patitur. In$uperautem $tipites inter $e religantes metas effciunt, quas arun
dinibus, & $tramentis tegentes exaggerant $upra habitationes maximos grumos e terra: ita hyemes
calidi$simas, æ$tates frigidi$simas efficiunt tectorum ratione.</p>
<p it>Vidiego huiu$modimorem in Germania quibu$dam in locis: non enim factæ, $ed natæ uidentur ca$æ. Gru-
mus autem e$t conge$titiæ terræ globus. Multis autem exemplis utitur, ut ad u$us uarios fabricandi perue-
niat; nam ubi quid natura po$tulat declarauit, ad id tran$it, quod u$us requirit, ut tandem ad artis opus
deueniat. $equitur ergo.</p>
<p>N<sc>ON</sc> nulli ex ulua palu$tri componunt tuguria tecta. Apud cæteras quoque gentes, & nonnulla
loca pari, $imili\’q; ratione ca$arum perficiuntur con$tituriones. Non minus etiam Ma$sili{ae} animad-
<ln>50</ln>
uertere po$$umus $ine tegulis $ubacta cum paleis terra tecta. Athenis Areopagi antiquitatis exemplar
ad hoc tempus lato tectum. item in capitolio commonefacere pote$t, & $ignificare mores uetu$tatis
Romuli ca$a in arce $acrorum $tamentis tecta.</p>
<p it>In omnibus ferè Vitruuianis exemplis tectorum potius, quàm parietum u$us exponitur, nec ab re quidem
tecto enim inducto, ratio finis, ad quem domus ædificatur, apparet, nulla enim alia de cau$a ædes fiunt, m$i
ut a Sole, imbr<007>bus, & tempe$tatibus tuti, & tecti $imus. Vnde factum e$t, ut Philandro quoque placuerit,
uniuer$am ferè tectorum rationem breuiter explicare, his uerbis. Requiret aliquis $emel uniuer$am ferè te-
gendorum tectorumrationem, quæ aut fuerit, aut nunc in u$u est, explicari. Quarenon ab re hic ui$um e$t
$ubiungere. Tecta tegi animaduertimus ex Vitr. arundinibus, & fronde (quod primis hominibus attribuit)
$ubactacum paleis terra ( ut Ma$$ilien$es, ) $tramentis, & $candulis ( ut Romani, ) fronde & luto, ut natio
<ln>60</ln>
<pb 50>[514.01.082]<rh it>LIEER</rh>
Colchorum, ) arundinibus, & $tramentis, (ut Phryges.) & author Plinius Lib. 16. cap. 37. ait Mauros ma-
palia $ua $cirp{is} tegere. Paulus Diaconus refert Pantheona æreis tegulis tectum, quarum nos in $ummo fornice
prægrandis aliquot uidimus. Iabolemus iuri$con$ultus libro pandectarum quinquage$imo, de uerb. $ignifi.
plumbo tegiindicat, quod receptum etiam nunc est. Mei utuntur Lata$tris lapideis, cuius rei inuentorem
Bizan Naxium fui{$s}e perhibent, ut tradit in Eliacis Pau$anias, aut tegulis, {ij}s\’q; uel planis, uel hamatis
cum imbricibus, $ed ita collocatis ut in duobus hamatis $inguli imbrices inuebantur. Vtuntur & cerulei in
nigro, lapidis $ectilibus, laminis, cru$tisve: is lapis $erra dentata ut lignum $ecatur a$$ulatim\’q; frangitur, non
ut cætera in cæmenta. Ardo$iam uocamus. Eo autem Mu$ici, & Algori$tæ pro abacis utuntur. ide$t tabulis,
in quibus illi notas uocum, $onituum\’q; ide$t, Echea, i$tinumeros $ubinde deletiles ducunt. Vid& ad Rauen-
<ln>10</ln>
nam $olido lapide tectam ædem rotundam Diuæ Mariæ, cuius diameter e$$et pedum plus minus triginta $e-
ptem. Pauonacea autem, quæ uocantur a Plinio lib. 36. Cap. 22. tegendi genera, pro quo pauimenta ab ali-
quibus $cribitur, a $imilitudine caudæ pauonum nomen acceperunt , $ectilium $cilicet lapidum bracteis , lami-
nisve al{ij}s $uper alias $edentibus, & inter $e imbricatis con$tructa, quod & ad parietum incru$tationes refer-
ri potest, $ectilibus marmorum crustis imbricum modo inter $e hærentibus. # Nos de ratione uniuer$a tecto-
rum $uo loco exactius. dicemus. E$t autem ulua paludi, quod alga. mari. # Romuli uero ca$a e$t illa de qua
Virg. Aeneidos octauo. Romuleas\’q; recens horrebat regia culmo. Horrebat, erat enim in arce $acrorum,
& stramentis tecta, unde Ouid. Fa$t. 3.</p>
<p it>Quæ fuerit no$tri , $i quær<007>s Regia nati,</p>
<p it>A$pice de canna , $traminibus\’q; domum.</p>
<p>C<sc>VM</sc> autem quotidie faciendo tritiores manus ad ædificandum perfeci$$ent, & $olertia ingenia
<ln>20</ln>
exercendo per con$uetudinem ad artes perueni$$ent, tum etiam indu$tria in animis eorum adiecta, per-
fecit, ut qui $uerunt in ijs $tudio$iores, fabros$e e$$e profiterentur.</p>
<p it>V$us, ob$eruatio, animaduer$io\’q; naturæ artem demum peperit, quæ primo statim uocabulo artificem fa-
bri nomine in$igniuit, unde faber cuiu$que rei opifex prima institutione dictus est, tecton Grece, unde Archi-
tecturæ nomen deductum commune omnibus artific{ij}s . Fabriigitur dicebantur, qui $tudio$iores e$$ent, & di-
ligentiores opifices: ad naturam enim, u$um\’q;, & $olertiam adiungebant in dustriam, quæ uehemens laboris
e$t de$iderium, igen{ij}, artis\’q; u$u, & diligentia finis cau$a ad agendum. Colligit ergo Vitr.</p>
<p>C<sc>VM</sc> ergo hæcita fuerint primo con$tituta, & natura non $olum $en$ibus ornaui$$et gentes, qu\~e-
admodum reliqua animalia, $ed etiam cogitationibus, & con$ilijs armaui$$et mentes, & $ubieci$$et cæ-
tera animalia $ub pote$tate, tum uero e fabricationibus ædificiorum gradatim progre$si, ad cæteras
<ln>30</ln>
artes, & di$ciplinas e fera, agre$ti\’q; uita, ad man$uetam perduxerunt humanitatem.</p>
<p it>Sen$uum adminiculo ad artes peruenere homines, cogitationibus uero, & con$il{ij}s ad $cienlias, & huma-
nitatem . Vnde quod dictum e$t. {e fabricationibus ædificiorum gradatim progre$$iad cæteras artes, refer-
tur ad illud. } Non $olum $en$ibus ornaui$$et gentes, quemadmodum reliqua animalia. Et illud { di$ciplinas}
re$pondet illis uerbo { cogitationibus. } Et illud { e fera, agre$ti\’q; uita ad man$uetam perduxerunt humani-
tatem, } refertur ad illud { Et con$il{ij}s armaui$$et mentes } unde ars , di$ciplina , actio his ver-
bis explicatur.</p>
<p>T<sc>VM</sc> autem in$truentes animo$e, & pro$picientes maioribus cogitationibus, ex uarietate artium
natis, non ca$as, $ed etiam domos fundatas ex lateritijs parietibus, aute lapide $tructas, materia\’q;, &
tegula tectas, perficere cœperunt, deinde ob$eruationibus $tudiorum euagantibus iudicijs, ex incer-
<ln>40</ln>
tis ad certas $ymmetriarum rationes perduxerunt: po$teaquam animaduerterunt profu$os e$$c partus
& natura materiæ, & abundantem copiam ad ædificationes ab ea comparatam, tractando nutriuerunt
& auctam per artes ornauerunt uoluptatibus ad elegantiam uitæ.</p>
<p it>Ad artem demum & magnificentiam, luxum\’q; peruenit humilis paucis\’q; contenta natura, hoc uis homi-
num innata, industria\’q; effecit, copias $ubmini$trauit natura, effectus obtinuit appetitus. hoc in progre$$u
animaduertendaum e$t, quibus uocabulis hanc $eriem Vitr. explicauit. nam ca$arum nomine, tuguriorum\’q;,
& huiu$modi u$us e$t, dum res humiles, & primordia naturæ exponeret, postquam uero ad concertationes,
$tudia, ob$eruationes\’q; o$tendendas peruenit, domos, ædificia, lecta\’q; nominqauit. Quare & ædificia perfecit,
nam perfeci$$e ædificium is uidetur ( ut ait Vulpianus ) qui ita con$umauit, ut iam in u$u e$$e po$$it, & eadem
ad magnificentiam operum perduxit. Tugur{ij} uero appellatione omne ædificium, quod rusticæ rei magis cu-
<ln>50</ln>
$todiendæ conuenit, quàm quod urbanis ædibus $ignificatur. Offilius ait, tugurium a tecto tanquam tegula-
rium, aliter a tegendo, tanquam tegurium e$$e dictum.</p>
<p>I<sc>GITVR</sc> deijs rebus, quæ $unt in ædificijs ad u$um idoneæ, quibus\’q; $int qualitatibus, & quas ha-
beant uirtutes ( ut potero) dicam.</p>
<p it>Explicat hoc quoque loco mentem $uam Vitr. po$tquam $at{is} digre$$us est, ueritus ne recordaremur eorũ,
quæ in proæmio dixit de in$tituto, & ordine huius libri, quare & illud quoque repetit, addita tamen lucidiori
quadam ratione, quæ ex $u{is} uerbis facile digno$cipote$t. inquit enim quærendi modo.</p>
<p>S<sc>ED</sc> $i quis de ordine huius libri di$putare uoluerit, quod putauerit eum primum in$titui opor-
tui$$e, ne putet me erraui$$e, $ic reddam rationem. Cum corpus Architecturæ $criberem primo uo-
lumine, putaui quibus eruditionibus, & di$ciplinis e$$et ornata exponere, finire\’q; terminationibus
<ln>60</ln>
<pb 51>[514.01.083]<rh it>SECVNDVS.</rh>
eius $pecies, & e quibus rebus e$$et nata, dicere. Itaq; quid oporteat e$$e in Architecto ibi pronũciaui.</p>
<p it>Et merito quidem, optime enim institutum e$t, ut proponatur finis, cuius uis maxima e$t, mox ut ea, quæ
ad finem ducunt; exequamur.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> in primo de artis officio, in hoc de naturalibus materiæ rebus, qu\~e habeãt u$um di$putabo.</p>
<p it>Namres naturales $unt ex quibus ædificia con$urgunt: officium autem, & finis, & terminationes ex qui-
bus doctrina, & $cientia perficitur; cumigitur aliud $it artis, aliud rei artefactæ initium, cum\’q; ratione finis
ars primum terminanda $it quàm opus efficiatur, non immerito primum uolumen huic præpo$itum e$t. Quam-
obrem Vitr. dicit. { Nam\’q; hic liber non profitetur, unde Architectura na$catur; } hoc enim primo uolu-
mine declarauit. { Sed unde origines ædificiorum $unt institutæ, & quibus rationibus enutritæ, & pro-
<ln>10</ln>
gre$$æ $unt gradatim ad hanc finitionem. } Ergo ita $uo ordine, & loco huius erit uoluminis con$titutio. Et
$ubdit quid hoc uolumine continetur, figura utens per$pticuitatis dum præmonet quibus de rebus agendum $it.</p>
<p>N<sc>VNC</sc> reuertar ad propo$itum, & de copijs, quæ aptæ $unt ædificiorum perfectionibus, quemad-
modum uideantur e$$e ab natura rerum procreatæ, quibus\’q; mixtionibus principiorum congre$$us
temperentur, ne ob$cura, $ed per$picua legentibus $int, ratiocinabor. _Recte inquam dixit ratioci-_
_nabor, nam statim $ubdit._</p>
<p>N<sc>ANQVE</sc> nulla materiarum genera, neque corpora, neque res $ine principiourum cætu na$ci, neq;
$ubijci intellectui po$$unt, neque aliter natura rerum præceptis Phy$icorum ueras patitur habere ex-
plicationes, ni$i cau$æ, quæ $unt in rebus, quemadmodum, & quid ita $int, $ubtilibus rationibus ha-
beant demon$trationes . </p>
<ln>20</ln>
<p it>Res omnis ita ut e$t, cogno$citur, & per $uas cau$as cogno$citur, nam ubi non præcedit cau$æ notitia, nec
rei $ub$equi notitia pote$t, quare cum omnia permixta elementis con$tent: elementa autem cau$æ rerum $int,
non po$$umus res cogno$cere ni$i cognitis elementis; porrò elementa cogno$cuntur per $uas qualitates, affe-
ctiones\’q;. de {ij}s igitur merito tractandum e$t prius.</p>
<h it>De princip{ij}s rerum $ecundum Philo$ophorum opinio-
nes. # Cap. II.</h>
<p>TH<sc>ALES</sc> quidem primum aquam putauit omnium rerum e$$e principium. Heraclitus
<ln>30</ln>
Ephe$ius, qui propter ob$curitatem $criptorum a Græcis $cotinos e$t appellatus , ignem.
Democritus, qui\’q; eum $equutus e$t, Epicurus, Atomos, quas no$tri in$ecabilia corpo-
ra, nonnulli indiuidua uo citauerunt, Pythagoreorum uero di$ciplina adiecit ad aquam,
& ignem aerem, & terrenum. Ergo Democtritus & $i non proprie res nominauit, $ed tantum indi-
uidua corpora propo$uit, ideo ea ip$a dixi$$e uidetur, quod ea cum $int di$iuncta, nec leguntur, nec
internitionem recipiunt, $ed $empiterno æuo perpetuo infinitam retinent $oliditatem. Ex his ergo
congruentibus cum res omnes coire, na$ci\’q; uideantur, & hæ in infinitis generibus rerum natura e$-
$ent di$paratæ, putaui oportere deuarietatibus , & di$criminibus, u$us earum, qua$\’q; haberent in ædi-
$icijs qualitates exponere; uti cum fuerint notæ, non habeant, qui ædificare cogitant, errorem, $ed aptas
ad u$um copias ædificijs comparent.</p>
<p it>Philo$ophorum $ententias de rerum init{ij}s hoc loco enumerat. initia uero non omnia intelligit, $ed ea quæ ele-
<ln>40</ln>
menta uocantur. E$t autem elementum e quo res $tatim fiunt, & in quod denique di$$oluuntur. Aquam
Thales initium rerum omnium $tatuit, humida enim rerum $etmina uidebat. Heraclitus ignem; agere enim
imprimis cernebat ignem, calore\’q; omnia foueri. Indiuidua quædam corpu$cula Democritus, & Epicurus,
Quatuor elementa Pytbagorici. Non moratur nos Vitru. ulla contentione, $ed Pythagoreorum $ententiæ
$ub$cribit, ut potè quæ $en$ibus magis arrideat, clarius tamen in proæ octaui libri de illa edi$$erit. non pi-
geat legentes eò $e conferre. Sed quoniam Democriti mens ab$tru$a, & recondita e$t, non erit ab re magni phi-
lo$ophi$ententiam paucis explicare, ne rem ab$urdam tanto uiro, cui Ari$toteles tantum tribuit, imponamus.
Atomis ide$t indiuiduis corporibus elementorum uim tribuebat ille, nam cum cerneret omnia corpora natura
con$tantia partes habere nonnullas, quæ & ratione, & nomine inter $e di$$entirent, aliàs uero, quæ uocabulo,
& ui con$entiebant, de quibus priori uolumine $atis e$t dictum, di$$imiles ill{is} partes ex $imilibus tanquam
<ln>50</ln>
elementis con$tare uolebat, nam manus, pedes, caput\’q; quæ $unt di$$im liuoce, & facultate partes, ex $an-
guine, carne, o$$ibus\’q; componebat. Sanguinem uero, carnem, o$$a\’q;, & huiu$modi partes appellatione, &
ratione $imiles ex indiuiduis quibu$dam corporibus constare uolebat. Indiuidua uero illa innumerabilia, fi-
gura, forma\’q; differentia $tatuebat, quæ ideo e$$e indiuidua dicebat, non quia $ecari non po$$ent, nullum enim
corpus, quatenus corpus e$t in$ecabile, nam & in latum & in longum, profundum\’q; distenditur omne cor-
pus , & protrahitur, $ed ideo in$ecabilia, quia tam minima erant, ut nullum naturalem u$um, actionem\’q; præ-
starent. Quatenus ergo natura con$tabant, $ecari non poterant, nam caro u$que adeo in minutas partes con
cidi potest, ut neque caro $it, neque carn{is} officium præ$tet . $anguis item & o$$a huiu$modi $unt, cum ad mi-
nimum deuenere, ex {ij}s ergo minut{ij}s con$tare omnia corpora uoluit. hoc ip$o auero aberrans, quod figuris
tribuit, quod erat naturæ, figura enim accidens e$t, accidens autem ad naturam, & uim conflandum non per-
<ln>60</ln>
<pb 52>[514.01.084]<rh it>LIEER</rh>
tinet. ca$u quoque & fortuito concurrere illa corpora dixit. Quod a ratione alienum e$t. Cæterum quod ad
eius mentem $pectat, nihil est aliud quàm quòd Vitr. uidetur innuere Democritum elementa cum Pythago-
ricis intellexi$$e cum atomos induxit, dum dixit.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> Democritus et$i non proprie res nominauit, $ed tantum indiuidua corpora propo$uit, ideo
ip$a dixi$$e uidetur, quod ea cum $int di$iuncta, nec leguntur, nec in ternitionem recipiunt.</p>
<p it>Huiu$modi $unt elementa, quæ $eiuncta quatenus per $e $unt, æterna $unt, nec mutari po$$unt ni$i $ecundaum
partes, & uicibus quibus$dam, ut in phy$icis e$t declaratum. # Ibi enim dicitur elementa tot uicibus ac per-
turbationibus $ubiecta e{$s}e, ut cum $int prima, & maxima uniuer$i corpora, ex quibus natura omnia gignit,
miras $anè alliciendorum animorum facultates habent, propterea quod $ind his natura hebes, & ocio$a e$$et,
res denique omnes $uo fine fru$tarentur, & mundus iste tam uenu$tus, & pulcher omni, quo nunc præcelit or-
<ln>10</ln>
natu penitus priuaretur. hæc enim a $upernis motionibus agitata uices annorum efficiunt, ver , æstatem, au-
tumnum, & hyement. Hæc maximas orbis regiones di$tinguunt, ortum, occa$um, meridiem, $eptentriones,
cum in his part<007>bus diuer$as res operentur animalia, plantas, margaritas, metallorum uentas, aromatx, &
reliqua demum, quæ $uis quæque locis horum conflatu gignuntur; præterea quic quid dulce, & $uaue, quicquid
a$perum, & leue, quicquid colorem habet, & per$pictuitatem, quicquid durum e$t, & molle, quicquid $apidum,
& in$ipidum iudicatur, quicquid demum alia qualitate affectum $irt, id ab his quatuor ortum habet. Vnde
etiam imbres, qui in terræ gremium decidunt, & grandines, fulgura, tonitrua, uenti, nines, fulmina, maria,
montes, in$ulæ, i$thmi, penin$ulæ, freta, & alia ab {ij}s profecta init{ij}s, præclaram hanc efficiunt uniuer$ita-
tem, cuiu notitia meritò ab horum cognitione profecta dicitur. Quare Vitr. de {ij}s $ermonem in$tituit, uti cum
fuerint nota, non habeant {ij} qui fabricari cogitant, errorem. Ecce igitur quantum, & quatenus Architecto
<ln>20</ln>
Philo$ophia nece{$s}aria e$t, quodin primo libro diximus.</p>
<h it>De lateribus. # Cap. III.</h>
<p>IT<sc>AQVE</sc> primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat, dicam. non enim de areno-
$o, neque calculo$o, neque $abulo$o luto $unt ducendi, quod ex his generibus cum $int
ducti, primum fiunt graues, deinde cum ab imbribus in parietibus a$perguntur, dilabun-
tur, & di$loluuntur, paleæ\’q;, quæ in his ponuntur, non cohære$cunt propter a$peritatem.
Faciendi autem $unt ex terra albida, creto$a, $iue de rubrica, aut etiam ma$culo $abulone. Hæc enim
<ln>30</ln>
genera propter leuitatem habent firmitatem, & non $unt in opere pondero $a, & faciliter aggerantur.</p>
<p it>De lateribus primum agitur. Omnis enim ædificatio in eos demum cum di$$oluatur , primi $unt nimirum,
qui in opere tanquam elementa oponuntur: ab eorum autem u$u, & effectu occa$ionem Vitr. habet tractqandi
de materia ex qua con$iciuntur, et ostendit ex qua terra ducendi $unt. in primis autem eos huiu$modi e$$e de-
bere dicit, ut pondero$i non $int, po$$int & imbribus re$istere. Nos uniuer$am materi\~e more no$tro ante oculos
certa quadam di$tributione ponemus, ut quicquid hoc uolumine continetur expeditum $it, nullo\’q; labore in
inteliigentiam huius rei uniuer$æ deu eniatur. Primum enim de materia omni ædificationi $ubiecta dicendum,
postea de {ij}s, quæ materiem $imul aggerant, demum qua rationen $tructuræ fiant: hæ cenim hoc $ecundo volu-
mine continentur. Materiem autem intelligo, ex qua aliquid fit.</p>
<ln>40</ln>
<tb it>
# # # aut natura constant. \\ de {ij}s $eptimo capite.
# # lapides \\ qui
# præcipua æ \\ dificiorum \\ materies. # # aut arte fiũt, de {ij}s tertio \\ capite, & $unt lateres, de \\ quib. cõ$iderãda $unt hæc # materies. \\ tempus, quo ducuntur, \\ qualitas. \\ figura, & genera, quæ a figura ducuntur
Quæ $ecũdo \\ uolumine cõ \\ tinentur. # ea, quæ ma- \\ $imul \\ componũt. # ## ligna, de {ij}s agitur cap. \\ nono, & decimo & cõ$iderantur hæc. # tempus cædendi, \\ modus. \\ natura. \\ Vfus.
# # calx de qua capite \\ quinto agitur # natura \\ comparatio \\ u$us.
# # ## puluis puteolanus, de quo cap<007>te $exto # locus ubieffoditur, \\ natura. \\ v$us.
# # arena, de qua cap. quarto ubi \\ con$iderantur. # $pecies. \\ colores. \\ u$us.
# $tructuræ modi. cap. octauo \\ vbicon$iderantur # genera, \\ qualitates, \\ loci.
</tb>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 53>[514.01.085]<rh it>SECVNDVS</rh>
<p it>D<sc>E</sc> lateribus nobis primum agendum e$t. Ducendi $unt ex terra albicanti, creto$a, $iue de rubrica, aut
etiam ma$culo $abulone. ab$timeas ab omni genere $abulo$o, areno$o, & calculo$o, quia huiu$modi non cohæ-
re$cunt, $it uero domabilis Argillæ modo. Hic mirum quod Vitr. Ma$culum $abulonem a$ci$cat in laterum du-
ctu, cum paulò ante genus omne arenæ, calculi, & $abulonis abegerit. quare quærendum e$t quid $it $abulo ma
$culus, cum etiam $olutum $abulonem in octauo u$urpauerit cap. primo. Videtur ergo Philandro genus ma-
teriæ $olidioris, quàm $it terra. Sed cum $upra dicat $abulone ma$culo, ide$t $cabro, a$pero, minus flauo, $ubfu-
$co; non uideo qua ratione ob a$peritaterm lateres ex eo commode fiant, namque a$peritas pinguedini contraria
e$t, materiem autem ex qua ducendi $unt lateres, pinguis, & tenacis naturæ e$$e debere idem affirmat, $ic enim
leuitatis uerbo $ignificari dixit, quod & uerum e$$e duco , & illud quoque $abulonem ma$culum e$$e $olidum
<ln>10</ln>
quoddam terræ genus arbitror, $ed non a$perum. unde Plinius libro trige$imoquinto cap. quartodecimo $entit
cum Vitr. non e$$e lateres ex $abulo fingendos, $ed inquit, uel $i iam ex $abulo , ex ma$culo certe. nam forte
melior e$t, aut minus malus. Vidi ego $olidum $abulonem ex Plaui fluuio non a$perum , $ed pinguem rotunda
forma, a qua fortè, ut ma$cula thura dicuntur, $ic ma$culus appellari potuit, te$tes enim rotunditate refert.
e$$e autem arenam magnitudine in$ignem memorat Plin. lib. 36. cap. 12. Arena late pura circundantis $imi-
litudine, qualis in maiori parte Affricæ. Quoniam uero ars imitatur naturam: dicam ego nonnulla de lapi-
dum ortu, ut in laterum ductione, quid natura præ$tet ob$eruare po{$s}imus. $iue de rubrica. Quam colore de-
prehendi Plinius dicit. Albertus $e amnimaduerti$$e ex ueterum ædific{ij}s in lateribus mixtam e$$e partem non-
nullam arenæ præ$ertim rubræ, & rubricam, & marmor immi$ceri a$$ueui$$e: Expertum\’que $e e$$e, eadem una
ex terra lateres reddimulto firmiores, $iueluti panes confecturi, ma$$am prius qua$i fermentauerimus, de-
<ln>20</ln>
mum it erum, atque iterum $ubactam reddiderimus, ut $it admodum cærea, & omnibus etiam minutis calculis
perpurgata, dure$cere quidem coctam, ut multo igne in $iliciam duritiem uertatur. Huiu$modi etiam ter-
ram omnem ad pla$ticem e$$e debere, & inter egregias probari Samiam, Aretinam, & Mutinen$em, Sagunti-
nam in Hi$pania, Pergamenam in A$ia, Ex Plinio dixit.</p>
<p>D<sc>VCENDI</sc> autem $unt per uernum tempus, & autumnale, ut uno tenore $icce$cant. qui enim
per $ol$titium parantur, ideo uitio$i $unt, quod $ummũ coriũ Solacriter cũ percoquit, efficit, ut ui-
deantur aridi, interius autem $int non $icci, & cum po$tea $icce$cendo $e contrahunt, perrumpunt ea
quæ erant arida, ita rimo$i facti efficiuntur imbecilli. Maxime autem utiliores erunt $i ante biennium
fuerint ducti, namque non ante po$$unt penitus $icce$cere, itaque cum recentes, & non aridi $unt $tru-
cti tectorio inducto, rigide\’que ob$olidato permanente, ip$i $identes non po$$unt eandem altitudinem ,
<ln>30</ln>
qua e$t tectorium, tenere, contractione\’que moti non hærent cum eo. Sed a coniumctione cum eo di-
$parantur. Igitur tectoria a $tructura $eiuncta propter tenuitatem per $e $tare non po$$unt, $ed fran-
guntur: ip$i\’que parietes fortuito $identes uitiantur. Ideo\’que etiam Vticen$es, latere $i $it aridus, &
ante quinquennium ductus, cum arbitrio magi$tratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in parietum
$tructuris.</p>
<p it>D<sc>E</sc> tempore, quo ducendi $unt lateres nunc agit, quam rationem exacte cogno$camus, de laterum qua-
lit ate aliquid dicemus. Laterum al{ij} cocti, ex quibus qui $truuntur parietes, testacei nominantur, al{ij} crudi,
unde laterit{ij} paritetes ex his dicuntur. Vtrumque genus cru$tam facit, tanquàm panis. iuuabit ergo tenues
facere, quo plus crustæ fiat, medullæ minus. Albertus inquit, & in his experiri licet, $i ter$i, & perpoliti
a$truantur, dura bunt illæ$i contra tempe$tates, quod cui uis lapidum æque accidit, ut ter$i $cabritie non exe-
dantur. Testas autem id e$t lateres, qui igne fiunt, tergendas putant, ut nuper exemptas e fornace, antequam
<ln>40</ln>
commaduerint, aut $i madent, antequàm $icca$cant, nam $emelmadida, & rur$us ex$iccata dure$cit te$ta, adeo
ut ferri aciem delimet, atque con$umat. Sed nos commodius proxime ductam, & adhuc urentem radimus. Il-
linuntur etiam uitro testæ $ed nos ad rem. Lateres non $tatim duc endi exempta terra, $ed fodi eam autumno,
& tota hyeme commacerari, & uerno tempore iubent duci. Ratio a Vitr. $umitur. gelu enim rimo$i fiunt, &
æ$tu finduntur, & contorquentur. ni$i forte æstate uelis humectis paleis, uel hyeme inducta $icci$$ima arena
lateres nece$$itate quadam adductus effingere. Iam patet quam negligentes no$tri temporis homines $int, uel
uno Vticen$ium exemplo, de quibus Vitr.</p>
<p>F<sc>IVNT</sc> autem laterum genera tria, unum quod Græce didoron appellatur. i. quo no$tri utuntur,
longum pede, latum $emipede. Cæteris duobus Græcorum ædificia $truuntur. Ex his unum penta-
doron, alterum tetra doron dicitur. Doron autem Græci appellant palmum, quod munerum datio
<ln>50</ln>
Græce doron appellatur: Id autem $emper geritur per manus palmum. Ita quod e$t quoquo uer$us
quinque palmorum, pentadoron, quod quatuor, tetradoron dicitur. Et quæ $unt publica opera, pen-
tadoro, quæ priuata, tetradoro $truuntur. Fiunt autem cum his lateribus $emilateres, qui cum $truun-
tur, una parte lateribus ordines, altera, $emilateres ponuntur. Ergo ex utra que parte ad lineam cum
$truuntur, alternis corijs parietes alligantur, & medij lateres $upra coagmenta collocati, & firmitatem
& $peciem faciunt utraque parte non inuenu$tam . </p>
<p it>H<sc>VNC</sc> locum totum ferè Plinius a Vitr. mutauit libro præallegato. Agitur hic de figura, & forma
laterum, unde genera diuer$a ducta $unt, Ex quibus tum maiora, tum minora ædificia con$truuntur; al{ij}s i-
tem generibus in publicis ædific{ij}s, in priuatis u$os fui$$e ueteres inuenimus. # Præterea uero, ea quæ Vi-
tr. narrat e$$e laterum genera, $unt & alia, quæ in ædific{ij}s ui$untur, de quibus Albertus. Lateres (inquit)
<ln>60</ln>
<pb 54>[514.01.086]<rh it>LIBER</rh>
uidi longos digitos non plus $ex, cra$$os unum, latos tres . $ed de {ij}s quoque Vitr. libro $eptimo cum de pauimen-
tis loquitur . Illud certe Alberto concedimus, lateres quo$dam $ibi probatos e$$e, qui hoc modo ducebantur.
Quadratum laterem fingunt, pede latum quaqua uer$us, digito, & $emis cra$$um, diagon{ij}s ad mediam cra$-
$itudinem ductis, unde paria quatuor extabant triangula. Lateres hi, & u$um, & commoditatem, & ue-
nustatem præstabant, minus enim terræ in his ducendis in$umebatur. aptius in fornacibus collocabantur, ex-
<fig>
<desc>re$iculatum</desc>
<hd>
<desc>tetrudoron didoron</desc>
<hd>
<desc>incertum</desc>
<desc>pentadoron</desc>
<desc>orto$tulte.</desc>
<hd>
<desc>emplecton ct i$odomon.</desc>
<desc>diatoni froniati</desc>
<desc>diatoni froniati</desc>
<hd>
<hd>
<desc>Adi$odo<?>mon.</desc>
<var>LI I 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
trahebantur, tractabantur, ornatius in parietibus astruebantur, namque his per frontes parietum ordines
inducebant, latere pedali extrin$ecus@po$ito, ut pateret, nam cæmentarius ictu leui triangula di$parabat, an-
gulo uero intror$us obiecto, ut dentatim in farcturis parietum ill gati, opus firmi$$imum redderent, & exteritus
<ln>60</ln>
<pb 55>[514.01.087]<rh it>SECVNDVS.</rh>
integri uiderentur. Sed illud animaduertendum est apud Plinium legi diodoron, quo utimur longum $e$quipe-
de, latum pede. nam $i quemadmodum tetradoron dicitur a quatuor, & pentadorm a quinque palmis, ita dio
doron uel didoron dicendum e$t a duobus palmis. certe non erit in Plinio legendum $e$quipedc, nec cum Vi-
truuio legendum erit longum pede, latum $emipede . Sed $i quis con$ideret tetradoron e$$e quoquo uer$us pal-
morum quatuor, & pentadoron palmorum quinque, forte dubitare poterit, cur non & didoron e$$e debeat quo
quo uer$us palmorum duorum, quæ res forte $u$pectam e$$e, & Plinianam, & Vitruuianam lectionem faciet.
Sed ego cum Vitruuio Plinium corrigi uellem. Satis autem erat a latitudine laterem didoron appellari, erant
enim $emipedali latitudine, id e$t duorum palmorum, & ab ea huiu$modi laterum genera nominata $unt. # Et
cum non inueniantur in ædific{ij}s ea laterum genera, de quibus Plinius, $ed ea de quibus Vitr. agit in Plinio, le-
<ln>10</ln>
gerem longum pede, latum $emipede, ut cum Vitr. con$entiret. Illa autem Plin{ij} uerba, { quo utimur; } re-
$pondent uerbis illis Vitr. { quo nostri utuntur. }</p>
<p>E<sc>ST</sc> autem in Hi$pania ulteriore Calentum, & in Gallijs Ma$silia, & in A$ia Pitane, ubi lateres cũ
$unt ducti, & arefacti, proiecti natant in aqua. Natare autem eos po$$e, ita uidetur; quod terra e$t,
de qua ducuntur, pumico$a. Ita cum e$t leuis, aere $olidata, non recipit in $e, nec combibit liquor\~e .
Igitur leui cum $it, rara\’que proprietate, nec patiatur penetrare in corpus humidam pote$tatem , quo-
cunque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura , quemadmodum pumex , uti aqua $ub$tineatur. Sic
autem magnas habet utilitates, quod neque in æ dificationibus $unt onero$i, & cum ducuntur, a tem-
pe$tatibus non di$$oluuntur.</p>
<p it>Q<sc>VALITATEM</sc>, $eu proprietatem laterum quorundam exponit Vitr. cau$am\’q; reddit ex rerum ini-
t{ij}s philo$ophando. Ait enim aliquibus in locis lateres ductos, & arefactos , $i in aquam pro{ij}ciantur $uper-
<ln>20</ln>
natare. ratio huius est leuitas terræ, ex qua ducuntur, leuitas autem aere $olidata, non permittit humorem
combibi; $olidatam aere, intelligit repletam aere, nam pumico$um quod e$t, aerem undequaque recipiens, a-
liud non admittit. Strabo lib. 1 3. $ic ait: inip$a Pitana locus quidam mari proximus, artaneus uocatur,
$ub Pitanam iuxta eam, quæ in$ula nuncupatur. # Tradunt apud Pitanam lateres $uper aquis innatare,
quod, & in Ethruria in in$ula quadam contingit. Nam cum terra leuior $it quàm aqua, uehi eam contingit.
Po{$s}idonius uidi$$e $e refert, ex quadam creta, qua res deargentatas abstergit, lateres factos fluitare. Lege
Albertum Magnum cap. $ecundo libri primi de miner alibus, & alibi in eodem tractatu.</p>
<h>De Arena. # Cap. IIII.</h>
<ln>30</ln>
<p>IN cæmentitijs autem $tructuris primum e$t de arena quærendum, ut ea $it idonea ad ma-
teriam mi$cendam, neque habeat terram commixtam. Genera autem arenæ fo$sitiæ $unt
hæc, nigra, cana, rubra, carbun culus. Ex his quæ in manu confricata fecerit $tridorem,
erit optima. qu{ae}autem terro$a fuerit, non habebit a$peritatem, item $i in ue$timentum
candidum ea coniecta fuerit, po$tea excu$$a, uel icta, id non inquinauerit, neque ibi terra $ub$iderit,
erit idonea. Sin autem non erunt arenaria , unde fodiatur , tum de fluminibus, aute glarea erit excer-
nenda. Non minus etiam de littore marino; $ed ea in $tructuris hæc habet uitia, quod difficulter $ic-
ce$cit, neque ubi $it, onerari $e continenter paries patitur, ni$i intermi$sionibus requie$cat, neque con-
camerationes recipit. Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes cum in his tectoria facta fue-
<ln>40</ln>
rint, remittentes $al$uginem, ea di$$oluunt. Fo$sitiæ uero celeriter in $tructuris $icce$cunt, & tecto-
ria permanent, & concamerationes patiuntur; $ed hæ, qu{ae} $unt de arenarijs recentes. $i enim ex emptæ
diutius iaceant ab Sole, & Luna, & pruina concoctæ re$oluuntur, & fiunt terro$æ. Ita cum in $tructu-
ram conijciuntur non po$$unt continere cæmenta; $ed ea ruunt, & labuntur, onera\’que, & parietes
non po$$unt $u$tinere. Recentes autem fo$siti{ae} cum in $tructuris tantas habeant uirtutes, c{ae} in tecto-
rijs ideo non $unt utiles, quod pinguitudini eius calx palea commixta, propter uehementiam non po$-
$unt $ine rimis inare$cere. Fluuiatica uero propter macritatem ( uti $igninum ) bacillorum $ubactioni
bus in tectorio recipit $oliditatem.</p>
<p it>Antequàm de lapidibus, qui a natura fiunt, dicat: De arena, calce, & puluere puteolano, $ermonem
in$tituit. Videtur enim tractatio de {ij}s rebus non di$$imilis ab ea, in qua de materia laterum mentionem fecit,
<ln>50</ln>
ut & cogno$camus quid inter$it inter eam, qua in ducendis lateribus uti debemus, & eam, quæ in structura
laterum $it nece$$aria, cuiu$modi est calx, & ea, quæ in calce conficienda requiruntur, ut arena, uel puluis pu
teolanus. De arena igitur $ummatim tria $unt commo$tranda, quemadmodum $upra di$tinximus. Species
colores, & comparationes. Arenæ $pecies $unt tres, Fo$$itia, Littorea, Fluuialis, Fo$$itia quadruplex nigra,
eana, rubra, earbunculus. Fo$$itia præ$tat omnibus. Fluuialis, & ea præcipue quæ uel a torrentibus, uel $u-
prema $ub cute primum eximitur, $ecundum obtinet locum, omnibus deterior marina, quæ $i nigre$cat, aut
uitrum referat, non omnino improbatur. & illa quoque inter marinas, $eu littoreas commoda e$t, quæ ad
rupes $ub$ideat, & granis $it $imilis. Apud Picentes ( ut refert Albertus ) agro Salernitano arenam ex mari
$umptam fo{$s}itiæ non po$tponunt. Quare arbitror ego Vitruuium parte plurima ea genera proba$$e, quæ tunc
erant in u$u. cum & locorum natura ita ferat, ut arena alia melior $it, quæ aliàs meliori ex genere exima-
<ln>60</ln>
<pb 56>[514.01.088]<rh it>LIBER</rh>
tur. hoc dico, quod licet fo{$s}itia præ$tet, quæ optimax $it, al{ij}s, fieri tamen potest ex locorum ui, ut foffitia
quædam cedat meliorn marinæ, uel fluuiali. Vnde $tatim $ubiungit Albertus, $ed eius regionis non omni ex
littore de$$umptam probant, & ratio ab effectu, nam inquit , Compertum quidem habent , littoribus, quæ ad
Austros excipien dos pateant, arenam e$$e omnium deterrimam. De generibus arenæ $atis. Nunc de colori-
bus, & qualitatibus. Arena cana, nigra, carbunculus, & glarea. Cana inter fo{$s}itias ultima e$t. animad-
uer$um e$t Romæ publicis ædific{ij}s u$os non in po$tremis rubra, nigra $atis commoda po$t canam. Commodior
e$t carbunculus terræ perustægenus. Glaream fundamentis aptam uolunt, quare $i arenam ad u$us diuer-
$os comparare studium $it, animaduertermus primum carbunculum obtinere locum. Marina ægre $iccet$cit,
illicor madet, & di$$oluitur, onerum quoque impatiens e$t. Fluuialis non adeo ut marina humens, $ed fo$$itia
<ln>10</ln>
planè ductibilior, & magis idonea in tector{ij}s. Verum quæ ex fo$$a eximitur tenax e$t, & cum $it recens
optimos u$us præ$tat, nam tempe$tatibus exempta ut diu manet ab$umitur, & in terram tran$it, unde a$peri-
tatem amittit, terram\’q; colore, & odore imitatur, & in aquam coniecta, limum facit, nec ulla ratione uti-
l<007>s e$t . Atque hæc de arena $atis, nam reliqua in Vitruuio patent. { In cæmentit{ij}s $tructuris } Forte Vit.
non $tatim de lapidibus, quæ a natura fiunt loquutus e$t, quia & genera erant quædam lapidum minuta, quæ
nec dignitatem eam con$equuta erant, quam magni lapides, & marmora, quæ ornamento, & firmitati ædi
ficiorum maxime con$ulunt. E$t autem cæmentum´ut ait Herm. in ca$tig. ex Vitr. & Plinio lapidis genus, quo
cum alibitum Romæ utuntur, exci$o monte aliquo, uel effo$$o: important eum quotidie iumenta, fodinas
quoque ip$as ru$tici Campaniæ cæmentarias appellant. Cum igitur & lateribus, & cæmentis $tructuræ fiant,
quas nos mur aturas appellamus, meritò po$tquam de lateribus dixit, de arena quoque $tatim, & de calce tra-
<ln>20</ln>
ctauit: nam ex arena, & calce intritum ex intrito $tructura conficitur. Quemadmodum uero lateres ex
tenaci terra duci debent, $ic arena nihil terræ habere debet, unde optimæ arenæ $ignum e$t, digitis confricatæ
$tridor, qui $anè ab a$peritate profi$ici$citur.</p>
<p it>I<sc>TEM</sc> _$i in ue$timentum candidum coniecta fuerit._ Aliud idone æ arenæ $ignum. { Sin autem non
erunt arenaria. } Ide$t fo$$æ, & loca unde eximuntur arenæ, nam non omnibus in locis arenæ fo$$itiæ com-
moditates habemus, nam tota Italia ab ea parte, quæ ad meridiem uergit, fo$$itiam reperiri arenam te$tantur,
ab Appenino citra non reperiri. Cum igitur fo$$itiæ nobis de$unt, tunc de fluminibus extrahenda, uel e gla-
rea excernenda erit, uel demum e littoribus; ita enim fert nece$$itas, ut cum optimam habere nequeamus,
minus malam $eligamus. { Sed ea in structuris hæc habet uitia. } O$tendit incommoda fluuialis arenæ, &
glareo$æ, ægre enim are$cunt, onera non $u$tinent, concamerationes non recipiunt. ex primo uitio hæc duo po-
steriora contrahit, nam $i $icce$ceret onus obdurata $u$ciperet, & inde quoque ad cõcamerationes apta redde
<ln>30</ln>
retur. { Ni$i intermi$$ionibus requie$cat. } Opus enim est, ut $tructura $olide$cat, quare non continuanda
e$t fabriaca, $ed intermittenda, dum enim madet, non fert onera. hoc in primis maritimis locis ob$eruandum
e$t. { Marina autem hoc amplius. } Ideo corrigenda, & lacuna humoris dulcis immergenda , ut aquarum
dulcedine lota $al$uginem deponat. { Fo$$itiæ uero celeriter in structuris $icce$cunt, & tectoria permanent,
& concamerationes patiuntur. } Connumerantur $o$$itiæ commoda, $ed ea ratione, ut de recentibus intelli-
gamus, nam inquit. { Si enim exempt æ diutius iaceant, ab Sole, Luna, & pruina concoctæ re$oluuntur, &
& fiunt terro$æ. } Quæ res multas affert incommoditates, nam ruunt, quia non continent cæmenta, & la-
buntur, unde onera non $u$tinent. quæ uitia recentibus non in$unt. Sed hæ quoque uitio$æ $unt, non in stru-
cturis, $ed in opere tectorio, nam cum ob uehementem uim calcis paleæ commixtæ, quàmcelerrime inare$cant
rimas faciunt. Quid autem in tector{ij}s rimis turpius? cum plana, & perpolita, & cohærentia e$$e debeant?
<ln>40</ln>
{ Fluuiatica uero propter macritatem. } Cum recentes fo$$itiæ non apte in tectoria inducantur, fluuniales in
his operibus $unt comparandæ, nam macræ cum $int, & bacillis $ubigantur, non $ecus tector{ij}s firmitatem
afferunt, ac opus quod $igninum nominatur, quod ex testis contu$is addita calce fieri $olet. Cum Plin. dicat
lib. 3 5. cap. 12. Quid non excogitauit ars? fractis; etiam testis utendo , $ic ut firmius durent, tu$is calce addi-
ta, quæ uocant $ignina, quo genere etiam pauimenta excogitauit.</p>
<h it>De calce, & unde coquatur optima. # Cap. V.</h>
<p>DE arenæ copijs cum habeatur explicatum; tum etiam de calce diligentia e$t adhibenda uti
de albo $axo, aut $ilice coquatur, & quæ erit ex $pi$$o, & duriore, erit utilior in $tructu-
ra. Quæ autem ex fi$tulo$o in tectorijs. Cum ea erit extincta, tunc materiæ ita immi-
$ceatur, ut $i erit $o$sitia, tres arenæ, & una calcis confundatur: $i autem fluuiatica, aut
marina, duæ arenæ in unam calcis conijciantur. Ita enim erit iu$ta ratio mixtionis temperaturæ. Etiã
in fluuiatica, aut marina, $i quis te$tam tu$am, & $uccretam ex tertia parte adijecerit, efficiet mate-
riæ temperaturam ad u$um meliorem.</p>
<p it>Pauca de calce commemorat Vitr. prius de qua materia fiat, post quomodo corrigatur exponit, inde cau-
$am quandam adducit, e rerum init{ij}s, ut effectum quendam declaret. Nos de calce in uniuer$um agemus,
materiem, & uim eius explicantes. mox comparationes, & modos quo$dam ad{ij}cieimus. Albertus unà de
calce, & gyp$o mentionem facit, nos aliud in tempus con$ider ationem gyp$i transferemus. Gyp$um enim ad
<ln>60</ln>
<pb 57>[514.01.089]<rh it>SECVNDVS.</rh>
$trusturas non pertinet, $ed ad tectoria, uel albaria, de quibus in $eptimo libro agitiur. Calcis igitur proban-
dæratio ea e$t, ut materiem primo $eligamus aptam, & idoneam; ea autem e$t, ut præduro e lapide, $pi$$o\’que,
& albo præ$ertim fiat. hinc colligitur exhau$tos, putre$centes, are$centes\’que lapides re{ij}ciendos, madidos it\~e
nimis, terro$os\’q; non probandos, effectus enim ab {ij}s fiunt, u$ui, $tructuræ\’que contrar{ij}. Cæterum & $ilex non
a$pernabilis e$t, modo macerata ex eo calx, & diu multum\’que $ubacta $it. Albam & uiuam appellant no-
$tri ex $ilicibus, uelex torrentium globo$o$axo concoctam calcem. Oportet autem pinguem e$$e, & tena-
cem , & tertia parte ponderis, quàm fuerit eius lapis leuirem. Sed alia ex alio lapide confecta ad res diuer-
$as utilior. nam in $tructuris, quæ ex $pi$$o & duriore erit aptior, in tector{ij}s uero quæ ex lapide fi$tulo$o, po-
$tea docet quomodo permi$cenda e$t. { Cum ea erit extincta tunc materiæ ita mi$ceatur. } Materiæ ide$t
<ln>10</ln>
arenæ, mi$ceatur autem aqua. ex arena enim & calce intritum fit, maltham no$tri appellant. Plin. de calce,
intrita ( inquit ) quo uetu$tior eo melior, unde & in antiquarum ædium legibus inuenitur, ne recentiore tri-
ma uteretur redemptor qui$quam. Ideo\’q; nulla tectoria eorum rimæ fædauere. Sedmen$ura diuer$a, $i arena
$it fo{$s}ilis, uel $luuialis, uel marina, ut ait Vitr. Coquitur autem lapis in calcem horis non minus $exaginta.
{ Si quis te$tam tu$am, & $uccretam, } Idest cribratam, per incerniculum enim tran$ire debet. de macera-
tione calcis dicetur in $eptimo. Et plura Albertus libro $ecundo cap. II.</p>
<p>Q<sc>VARE</sc> autem cum recipit aquam, & arenam calx, tunc confirmat $tructuram, hæc e$$e cau$a
uidetur, quod e principijs uti cætera corpora, ita & $axa $unt temperata, & quæ plus habent aeris, $unt
tenera, quæ aquæ lenta $unt ab humore, quæ terræ dura, quæ ignis fragiliora. Itaque ex his $axa $i an-
tequam coquantur contu$a minute, mixta\’q; arenæ conijciantur in $tructuram , nec $olide$cunt, nec
<ln>20</ln>
eam poterunt continere, cum uero coniecta in fornacem ignis uehementi feruore correpta ami$erint
pri$tinæ $oliditatis uirtutem, tunc exu$tis, atque exhau$tis eorum uiribus relin quuntur patentibus fo
raminibus, & inanibus. Ergo liquor, qui e$t in eius lapidis corpore, & aer cum exhau$tus, & ereptus
fuerit, habuerit\’q; in $ere$iduum colorem latentem, intinctus in aqua priu$quam exeat ignis, uim re-
cipit, & humore penetrante in foraminum raritates conferue$cit, & ita refrigeratus reijcit, ex calcis
corpore feruorem. Ideo autem quo pondere $axa conijciuntur in fornacem, cum eximuntur non
po$$unt ad id re$pondere, $ed cum expenduntur eadem magnitudine permanente excocto liquore
circiter tertia parte ponderis imminuta e$$e inueniuntur. Igitur cum patent foramina eorum, & rari-
tates, arenæ mixtionem in $e corripiunt, & ita cohære$cunt, $icce$cendo\’q; cum cæmentis coeunt, &
efficiunt $tructurarum $oliditatem.</p>
<p it>Philo$ophatur hoc loco, ut in al{ij}s pluribus author, $ed ita´ philo$ophartur, ut Architectus. Quam uero
<ln>30</ln>
pro$it principiorum, & elementorum cognitio, tum ex hoc, tum ex al{ij}s plerisque loc{is} percipi pote$t, quæ-
stio igitur e$t. # Cur po$tquam aquam, & arenam imbiberit calx, $tructura confirmatur? Solutio ex Vitru-
uio e$t. Exhau$ta $axa calore fornacis formaina, & raritates faciunt, per foramina, & raritates facile com-
mixtionem admittunt, uis enim caloris exugit, corripit\’q; quod immi$cetur, unde coalitum, & cohære$cens $o-
lidum fit, ex qua re omn{is} structur æ $oliditas emanat. Hæc $umma. Sed Vitr. prolixius rem tetigit, addidit\’q;
$ignum exhau$ti $axi, pondere enim concoctum leuius e$t tertia parte. Nos pauca de mixtione, dicemus unde
teneritas, lenitudo, duricites, & fragilitas proueniat. ut locus Vitruu{ij} elucidetur, cum dicit.</p>
<p it>Q<sc>VAE</sc> _plus habent aeris $unt tenera, quæ aquæ lenta $unt ab humore, quæ terræ dura, quæ ignis_
_fragiliora._ # Quatuor e{$s}e dixi primas rerum qualitates, a quibus tanquam princip{ij}s cæteras quoque
ortas fui$$e, $ed earum quæ tactu percipiuntur, $eptem $unt re$pondenites $ibi contrarietates, calidum, frigidũ,
<ln>40</ln>
humidum, $iccum, quas Vitr. elementorum nomine uocat, dum inquit, aerem, aquam, terram, & ignem;
element{is} enim quæ prima $unt rerum corpora, primo in$unt, & propterea primæ qualitates uocantur, $im-
plices enim, & primæ $unt, & primorum corporum propriæ u$que adeo ut nonnullis placuerit eas e$$e formas,
& in {ij}s e$$e uim, & naturam elementorum. reliquæ contrarietates $unt graue, leue, durum molle, lubricum,
aridum, a$perum, leue, tenue, cra$$um. Cæterum graue & leue neq; agendi, neq; patiendi quicquam uim hab\~et.
calida calorem faciunt accedentia rebus, humidum recipit, & patitur aliquid, $ed graue, & leue, $i rebus
addantur, nibil agunt, nibil patiuntur. Pari quoq; ratione inter phy$icas qualitates modo non connumera-
mus rd@um, & den$um. Partium enim $itum, & collocationem quandam $ignificant. Den$um enim est quod
partes propinquiores habet, rarum quod remotiores, an uero hic aliqua $it ratio quæ partes propinquiores,
uel remotiores efficiat, alia quæ$tio est. Medici affirmant: den$um e$$e, quod meautus paruos per $e tottum ha-
<ln>50</ln>
bet. rarum contra, quod meatus per $e totum amplos habet, ad den$um $olida, compacta. unita, coacta. ad
rarum laxa, fungo$a, $oluta deducunt. Sed nos ad efficientias qualitatum accedamus. Calido, & frigido uis
inest agendi, calido tamen uehementior, acrior, & penetrabilior e$t uirtus. in humorem autem, & $iccita-
tem agunt, quibus recipiendi, ac patiendi natura ine$t. Omnibus tarmen proprium ius quoddam est in natura.
Nam calidum quod e$t, quæ $imilia $unt attrahere $olet, cum uero di$pertire, ac di$$ipare quodammodo dica-
tur ea, quæ diuer$i $unt generis , hoc illi ea ratione conuenit, quatenus ad $e $imilia rapit, nece$$e enim e$t, ut
dum $imilia rapit, di$cutiat, expellat\’q; di$$imilia. Di$$oluit ergo ignea u{is}, & motus $olet ciere, tanquam a
centro ad circumferentiam ducens. Contra uero quod frigidum e$t a circumferentia ad centrum ducit, con-
stringit res $imiles, & di$$imiles in unum, prohibet\’q; rerum motus, quo fit ut frigida diutius con$eruentur.
Humidum uero nullo proprio obducitur termino, fluens enim cum $it, aliunde quærit, quo contineri, & qua$i
<ln>60</ln>
<pb 58>[514.01.090]<rh it>LIBER</rh>
coerceri po$$it. Contra uero $iccum quod est, $u. <007>s continet partes, $ibi\’q; propria finitione cohærens, nequa-
quam est di$$ipabilc. Tenue græce leptomeres dicitur, & e$t quod facile in $ubtiles, & tenues partes commi-
nui potest . Sed & in $icc{is}, & liquentibus tenue inuenitur. in$icc{is} enim tenui{$s}imum $ignificat puluerem,
$ed in liquentibus, quod facile diffunditur, & quod continet ip$um corpus, quam citi$$ime replet, hoc ab hu-
mido nece$$e est fieri. dixi humidum quia fluens e$t, alieno contineri termino, fluere\’q; ad omnes partes am-
bientis corporis, & propterea eas omnino replere. hoc & $ubtile, tenue\’q; facit. imbuit enim, & quodlibet,
quamuis minimum, circun$tantis corporis $ubintrat, quare ad humidum deducitur. Cæterum tenue illud,
quod in $iccis con$ideratur animaduertendum e$t translatione quadam ita nominare, nam ad ip$um igneum,
aereum, u$tum, amarum, acre, perlucidum refertur, quæ caliditatem quandam potius $apiunt. Tenue au-
<ln>10</ln>
tem humidum e$t aqua uitæ, oleum terebintinæ, & huiu$modi. Cra$$um dicitur pachimeres, 'hoc a $icco pro-
uenit, $icci enim partes non facile comminuuntur, unde ad cra$$um terrea, lapido$a, areno$a, referuntur.
Lubrica ab humidis oriuntur. humidum enim quod aliquid perpetitur permixtione terreni $ubtilis unctuo$um
fit, inde fluxile, & lubricum, quia tenue illvd terreum, quod illi ine$t, humidi part es non $init di$iungi , quod in
oleo cernitur. Lubrico aridum re$pondet. Amittit enim humens unctuo$um frigore partes conden$ante. Mol-
le e$t humoris, durum $iccieffectus, e$t enim molle quod cedit no$træ carni, & durum cui cedit nostra caro.
Mollium e genere $unt tenera , carno$a , $ucco$a, fungo$a, muco$a, pinguia, flexilia, lenta: Durorum lapido-
$a , lignea, firma, $olida, arida, friabilia, rigida, o$$ea, fractu contumacia. Molle igitur est humoris effe-
ctus, tangenti\’q; cedit, $ed in $e $idendo, non enim uelut aqua di{$s}ipatur, & ambit quod tangit ip$am, $ed infra
$ui continentiam cedit, durum uero tactioni re$istit, cum a $icco proueniat, $iccum enim $uas coarctat partes,
<ln>20</ln>
terminat\’q; quantum pote$t $olidi{$s}ime. A$perum quoque & alterum ab humore, alterum a $iccitate
prouenit. nam $iccitas in $uperficie cum $it inæquales rerum partes efficit, quemadmodum humor æquales.
Cæterum a$perum non $olum tactu est inæquali, $ed etiam cum gustatione percipitur, inæqualiter partes con-
trahit ex$iccat\’q;, quod igitur foris e$t a$perum partes habet inæquales cuiu$modi $unt $pino$a, hir$uta, hama-
ta, nodo$a, lanugine, uel pilis obducta. Quod uero molle est, $eu lene uel politum enode est, $pinis caret, $i-
bi\’q; $imile, & æquale foris, & intus e$t. Hæ igitur qualitates omnes ab illis profectæ init{ij}s res diuer$o modo
immutare $olent, quædam enim cum ad$unt neque qualitatem, nec magnitudinem, nec figuram immutant,
$ed $itus, & collocatio partium tantum mutatur . Quædam figuram, & magnitudinem immutant. Prioris
generis est lenitudo, & rigiditas. Lenturm Græcè gli$chron dicitur in$olidis e$t, & in humidis lenitudo. In $o-
lidis quidem quod fractu e$t contumax, quod fit cum humor multus terreas partes agglutinat, ut in $parto, $a-
<ln>30</ln>
lice, viminibus, cor{ij}s, & ligamentis. In humidis uero quicquiod ægre di$$oluitur, adhæret\’q;, $eu quod
dum trahitur, $ub$equitur trahentem, & continuitatem diu $eruat, non abruptum, non interci$um, cuiu$mo-
di est glutinum, mel, pituita, & huiu$modi pinguia, gummo$a, tenacia, $ibi dum fluunt continua. Rigiditas
est uis, quæ flecti, & curuari non pote$t, ut in lapide. Flexio autem, est rei motio in concauum, eademrei
$eruata longitudine, Lenta igitur $unt quorum longitudo ex rectitudine in curuitatem, & circuli ambitum
mutari pote$t. Sed animaduertendum est, quod nonnullæ res directæ fiunt, redeunt\’q; ex $e cum ab aliquo fle-
ctuntur, alioquin per $e non flecterentur, ut gladius. nonnullæ ad rectitudinem ni$i externa ui non deducun-
tur, & $uapte ui flectuntur. Sunt & aliquæ, quæ utrunq; e$$iciunt. quæ igitur curua cum $int ex $e quoque $i
dirigantur, redenunt ad flexum, & adducuntur, ea parte, qua flectuntur, tenacem humorem, ac den$um habent,
altera uero parte rarior e$t humor aereus potiusquã aqueus, ui$cum tamen, & tenacitatem quandam hab\~et: quæ
uero directa $unt, & post flexum $ua ui diriguntur, $ubtili humore, & ui$co$o aliquantum mouentur in lon-
<ln>40</ln>
gitudine, $ed ubi cra$$a ui$co$itas inest, ibitenacitas, & tractio quædam inest, & quia tenax e$t, & lenta,
di$tendi\’q; pote$t, ideo cum in alterum latus flectitur, non frangitur, & quia cra$$a est, & trahens, ideo cum
remittitur, redit ut prius. # In altero autem conuexo latere cum ui incuruatur, & concauum comprimitur,
$ubtilior, & tenuior humiditas, quæ potius aeris est, quam aquæ, in ea parte comprimitur, quo fit ut remi$-
$a ui $ua $ponte dirigantur, nam ui$co$um quod est in parte conuexa trahit, & tenue quod est in parte curua
remittit, expellitq; partes tenacioresm, cogit\’q; res dirigi. hinc fit ut en$es, qui flexi restant, inepti $int, quia
ferrum non est a lentore expurgatum. Lentor enim & ui$co$itas inepta $unt ad incidendum, Hinc arcus ba-
li$tarum aut cornei fiunt, aut ex nobilibus lignis, quæ ob $ubtilem humorem redeunt in priorem $itum. Lenta
igitur ab aqua, idest humore cra{$s}iora, tenera ab aere, id e$t ab humido $ubtiliore. Dura a terra, idest a $ic-
citate. fragilia ab igne proueniunt. Fractio autem est diui$io in magnas partes, & hoc differt a comminu-
<ln>50</ln>
tione, quod comminutio e$t $eparatio in partes plurimas, uel minimas, uel plures duabus, lignum quod lentum
e$t, nullo modo comminuitur, frangi tamen pote$t, glacies, & lapides comminuntur, & franguntar, lateres
comminuuntur, & non franguntur . nulla uero ratione frangitur, aut comminuitur, ni$i $iccum coactcum, quæ
igitur coacta $unt eo modo, ut multos meatus habeant alternos, directos\’q;, qui per omnes corporis dimen$io-
nes meent, $e\’q; ubiq; $ecent, comminui facile po$$unt. quæ uero multos meatus habent, $ed non alternos fra-
gilia $unt. quæ uero utroque modo meatus habent. Sed qui eos qui maiores $unt, multos & non alternos, ea
& comminui, & frangi apta $unt. Atque hæc pro Vitr. forta$$e multa. Placet autem & de calce ea addu-
cere, quæ D. Augu$tinus affert libro uige$imoprimo de Ciuitate Dei cap. quarto. # Intueamur etiam miracu-
lum calcis, excepto eo, de quo iam $atis diximus, quod igne cande$cat, quo alia tætra redduntur, etiam occul-
ti$$ime ab igne ignem concipit. Cum\’q; iam gleba tangentibus frigida $it , ignem tam latenter $eruat, ut nulli
<ln>60</ln>
<pb 59>[514.01.091]<rh it>SECVNDVS.</rh>
no$tro $en$ui pror$us appareat, $ed compertus experimento, etiam dum non apparet $ciatur e{$s}e $opitus; pro-
pter quodeam calcem uiuam dicimus. uelut ip$e ignis latens, anima fit inui$ibilis ui$ibilis corporis. Iam ue-
ro quàm mirum e$t, quod cum e$tinguitur, tunc accenditur: vt enim occulto igne careat, aqua ei infunditur,
aqua ue perfunditur, & cum ante $it frigida, inde ferue$cit, unde feruentia cuncta frige$cunt. Velut expirante
ergo illa gleba, di$cedens ignis, qui latebat, apparet: ac deinde tanquam mortua $ic frigida e$t, ut adiecta
unda non $it ar$ura, & quam calcem uocabamus uiuam, uocemus extinctam, quid e$t hoc quod huic miraculo
addi po$$e uideatur? & tamen additur. Nam $inon adhibeas aquam $ed oleum, quod magis fomes est ignis,
nulla eius perfu$ione ferue$cit.</p>
<ln>10</ln>
<h it>De puluere puteolano. # Cap. VI.</h>
<p>ES<sc>T</sc> & genus pulueris, quod efficit naturaliter res admirandas. na$citur in regionibus Ba-
ianis, & in agris municipiorum, quæ $unt circa Ve$uuium montem, quod commixtum
cum calce, & cæmento non modo cæteris ædificijs præ$tat firmitates, $ed etiã moles, quæ
con$truuntur in mari, $ub aqua $olide$cunt.</p>
<p it>Non puto ego nece{$s}arium hoc loco afferre quid de puluere puteolano tum Plinius, tum Seneca, & al{ij}
dicant, totum enim a Vitr. de$umptum e$t, & fides ea, quæ Plinio, & al{ij}s debetur, non aliunde e$t, quàm a
Vitruuio, quare $atis e$t admonere, quid hoc capite agatur. Agit ergo Vitru. de quodam genere pulueris,
<ln>20</ln>
quod Puteolanum dicitur; declarat ubina$citur, mox quid in ædific{ij}s præstet utilitatis. Cau$am demum rei
deducit ex init{ij}s rerum & Philo$ophiæ. Na$citur inquit in regionibus Baianis, & in agris municipiorum.
Præstat autem hunc u$um, ut non $olum ædific{ij}s, quæ in terra fiunt, $oliditatem afferat, $ed molibus quæ
con$truuntur in mari firmitatem maximam comparet, utique $i Cumano mi$ceatur cæmento, ut ait Plin. Lib.
35. cap. I3. ubi etiam alia terræ genera ponit, quæ in lapidem conuertuntur. Eius enim est naturæ, ut mer$us
cum calce, & c{ae}mentis lapide$cat. Puteolanus dicitur a puteolanis collibus, ubi na$citur. Puteoli ciuitas
olim a iu$to imperio Dicarchia uocabatur. Estautem ea ciuitas nunc Pozzolo nominata, in ora Campaniæ a
puteorum multitudine $ic nominata, a Sam{ij}s condita, ut Eu$ebio placet, quo tempore Brutus Tarquinios ex-
pulit. al{ij} ab aquarum calidarum putore uolunt dictam. Baiæ est ciuitas Campaniæ a Baio Vli{$s}is $ocio ibi
$epulto, amœni{$s}imo $itu po$ita. unde Hor. Nullus in urbe locus Ea{ij}s prælucet amœnis. Municipium quid
<ln>30</ln>
$it, dixi libro primo.</p>
<p>Hoc autem fieri hac ratione uidetur, quod $ub his montibus, & terræ feruentes $unt, & fontes
crebri, qui non e$$ent, $i non in imohaberent aut de $ulfure, aut alumine, aut bitumine ardentes ma-
ximosignes. Igitur penitus ignis, & flammæ uapor perinteruenia permanans, & ardens efficit leuem
eam terram, & ibi, quina$citur, tophus exugens e$t, & $ine liquore. Ergo cum tres res con$imili ratione
ignis uehementia formatæ in unam peruenerint mixtionem, repente recepto liquore unà cohære$cũt,
& celeriter humore duratæ $olidantur, neque eas fluctus, neque uis aquæ pote$t di$$oluere.</p>
<p it>Hactenus cau$am reddidit qua puteolanus puluis undis inexpugnabilis efficitur in ædific{ij}s arena, & cæmen
to permixtus. $imilis ferè cau$a e$t, ubi de calcis $oliditate dixit. Ignis uehementia leuem eam terram efficit,
& tophus, quiibi na$citur ea de cau$a exugens e$t, & $ine liquore. cum igitur calx, puluis, & tophus per-
mi$centur, & cum ignis uirtute ualde permixtæ $int, & inunum coactæ, imbibunt facile liquorem, quem
<ln>40</ln>
cum ad partes interiores abundanter traxerint, $olide$cunt acriter, & ita cohærent, ut nihil extra inde pene-
trare in eas po{$s}it. humor enim quaslibet $iccipartes, ad quaslibet traxit, qui ubi ex$iccatur, ex$iccatur enim
a contracto iam calore, qui e$t in ea terra, $olide$cit. Fit autem tophus ex terra in qua liquor $pumat, qui ei-
dem terræ commi$cetur, & cum calore coagulatur, ideo $pongio$um, & leue inuenitur. Pumex autem fit
ex multo liquore, cuius $puma a terreno $ibi permixto uehementer quicquam e$t pa$$a. Friabilis igitur tophus
e$t & leuis. Pumex quoque aridus & a$per. Philander legit, { quod$ub his montibus, & terra feruentes
$unt fontes crebri,} ide$t$ub his montibus, & $ub huiu$modi terra, $ed parumrefert. Sed quia dubirare
quis po$$et, an in illis montibus, & $ub illa terra $it ignis uel ardor ullus, probat Vitr. Ardores e$$e in {ij}s lo-
cis, quam\’q; id$atis ea uerba arguerint. {Quinon e$$ent $i non in imo haberent aut de $ulphure, aut alumine,
aut bitumine ardentes maximos ignes.} Sulphuris in terræ generibus natura mira quo plurima domantur.
<ln>50</ln>
Na$citur in in$ulis Aeol{ij}s inter Siciliam, & Italiam, quas ardere diximus, in Italia quoq; inuenitur in Nea-
politano Campano\’q; agro, collibus qui uocantur leucogæi, quod e cuniculis effo$$um, perficitur igni, $ulphuri
uicina est bituminis natura, alibi limus, alibi terra, ut ait Plin. limus a Iudææ lacu ( ut diximus ) emergens,
terrain Syria circa Sidonem. E$tuero liquidum bitumen $icut zacynthium, & quod a Babylone inuehitur,
ibi quidem & candidum gignitur, liquidum e$t & Apolloniaticum, quæ omnia Græci pi$$a$phaltum appel-
lant, ex argumento picis, & bituminis. Nec minor ab eo di{$s}imilis e$t aluminis natura, quod intelligitur $al-
$ugo terræ, fit autem omne ex aqua, limo\’q;, hoc est terræ exudantis natura, & multa alia de alumine Plin.
inquit ergo ut lucidius rem totam explicet.</p>
<p>A<sc>RDORES</sc> autem e$$ein his locis, etiam hæc res pote$t indicare. Quod in montibus Cumano
rum, & Baianis$unt loca $udationibus excauata, in quibus uapor feruidus ab imo na$cens ignis uehe-
<ln>60</ln>
<pb 60>[514.01.092]<rh it>LIEER</rh>
mentia perforat cam terram, per eam\’que manando in his locis oritur, & ita $udationum egregias effi-
cit utilitates.</p>
<p it>Aquæ per loca$ulphurea peruadentes incenduntur, emergunt\’que calidæ, odorem $emper, $aporem $æpe
$ulphureum habentes. Flammam uero quam celerrimæ concipit $ulphur, qua refieri potestut motu aliquo
in illis locis, quemadmodum ignis in nubibus, accendatur, uel uapore, uel uaporis terrei motu. In montibus
igitur Cumanorum, & Eaianis cum $int loca $udationibus excauata, ardores e$$e in his locis o$tendunt. Sinus
autem Baianus e$t Campaniæ Me$$eno mõte & Puteolis clau$o, ibi mons est, ad cuius radices Thermarum $unt
loca, & aquæ feruentes, a quibus ad$udationis locum tribus & quadraginta gradibus a$cenditur, tritolam a
tergendo, uel frictolam a fricando, dicunt. Plurium quoque locorum meminit Vitr. ubi huiu$modi fiunt incen-
<ln>10</ln>
dia, ex qua occa$ione ad aliam quæ$tionem tran$it. ea e$t. Cur etiam ubi$unt crebrifontes, & feruentes,
quemadmodum in Heiruria, non $emper e$tpuluis eiu$dem natura, qua puteolanus. hanc quoque quæ$tionem
$oluit , & totum negotium de puluere puteolano ab$oluit. commemorat autem prius ut dixi, multa incendio-
rum loca. quare $atis arbitror e$$e Vitruuianam $ententiam apponere, & inrefacili non immorari. inquit
igitur.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus etiam memoratur antiquitus creui$$e ardores, & abundaui$$e $ub Ve$uuio monte, &
inde euomui$$e circa agros flammam. Ideo\’quenunc qui fpongia, $iuepumex Pompeianus uocatur,
excoctus ex alio genere lapidis, in hanc redactus e$$e. uideatur generis qualitatem. Idautem genus
$pongiæ, quodinde eximitur non in omnibus locis na$citur, ni$i circum Etnam, & collibus My$iæ,
quæa Græcis catachecaumeni nominatur, & $iquæ huiu$modi $unt locorum proprietates.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Dixipaulo $uperius cau$am fontium calidorum. Nunc cau$am incendiorum, & Vulcani afferam. Inue-
niuntur multis in locis ardentes, & flammas emittentes montes, cau$a e$t materies $ulphuris indeficiens, ea
quoque unctuo$o & pingui permi$cetur. Efficitur autem & excitatur ignis ex uapore commoto, quiintus per
turbatur, nec exitum habet, & quando obstruitur os terræab aqua maritima , ideo fit ut citius accendantur
in locis penes mare, quàm alibi. ardet autem tam diu quamdiu $ubest materia. Quoniam uero in multis lapi-
dibus imbibitur multum Naphtæ, ubi adepti $unt, meatus habent plurimos, & leues fiunt, & enatant in aquis,
quemadmodum pumex. # Ve$uuius mons Campaniæ, Summa hodie dictus, Vinum, quod Græcum appellant
ab eo habent, $æpius ar$it mons ille. Maxime autem $ub Tito. Sed me $cribente & typos corrigente allatum
e$t incendium u$que ad decemmillia pa$$us tanquam fluuium cucurri$$e, & extinctos pumices ad $enum pedum
altitudine reliqui$$e. De My$iæ collibus dicetur cap. tertio. lib. octaui. Concludit autem Vitr. quod probauit.</p>
<ln>30</ln>
<p>S<sc>I</sc> ergo in his locis aquarum feruentes inueniuntur fontes , & in montibus excauatis calidi uapo-
res, ip$a\’que loca ab antiquis memorantur peruagantes in agris habui$$e odores, uidetur e$$e certum ab
ignis uehementia, ex topho, terraque (quemadmodum in fornacibus & a calce) ita ex his ereptum e$-
$e liquorem. Igitur di$similibus, & di$paribus rebus correptis, & in una pote$tatem collatis, calida
humoris ieiunias aqua repente $atiata, communibus corporibus latenti calore conferue$cit, & uehe-
menter efficit ea coire, celeriter\’que una $oliditatis percipere uirtutem.</p>
<p it>Hactenus rationem $uam$ignificantibus uerbis $ignificauit, cõclu$it\’que, quod propo$uit, nunc ad aliam quæ-
stionem tran$it.</p>
<p>R<sc>ELINQVETVR</sc> de$ideratio, quoniã ita $unt in Hetruria ex aqua calida crebri fontes: quid ita
non etiam ibi na$citur puluis , e quo eadem ratione $ub aqua $tructura $olide$cat? itaque ui$um e$t
antequàm de$ideraretur, deijs rebus, quemadmodum e$$e uideantur, exponere. Omnibus locis, &
<ln>40</ln>
regionibus non eadem genera terræ, nec lapides na$cuntur: $ed nonnulla terro$a, alia $abulo$a, item\’q;
glareo$a, alijs locis areno$a, nec minus alijs diuer$a, & omnino di$simili, di$pari\’que genere, ut in regio
num uarietatibus qualitates in$unt in terra. Maxime autem id licet con$iderare: quod qua mons A-
penninus regiones Italiæ, Hetruriæ\’que circumcingit, propè omnibus locis non de$unt fo$sitia arena-
ria, trans Apenninum uero, quæ pars e$t ad Adriaticum mare nulla inueniuntur. Item Achaia, A$ia.
& omnino trans mare ne nominantur quidem. Igitur non in omnibus locis , quibus efferuent aquæ
calidæ crebrifontes, eædem opportunitates po$$unt $imiliter concurrere. Sed omnia uti natura re-
rum con$tituit, non ad uoluntatem hominum, $ed fortuito di$parata procreantur. Ergo q@ibus lo-
cis non $unt terro$i montes , $ed lapideo genere materiæ qualitatem habentes, ignis uis per eius uenas
egrediens adurit eam, & quod molle e$t, & tenerum exurit, quod autem a$perum relinquit. Itaque
<ln>50</ln>
ut in Campania exu$ta terra puluis, $ic in Hetruria excocta materia efficitur carbunculus. Vtraque au
tem $unt egregia in $tructuris. Sed alia in terrenis ædificijs, alia etiam in maritimis molibus habent
uirtutem . E$t autem ibi materiæ pote$tas mollior, quàm tophus; $olidior, quàm terra, quo penitus
ab imo uehem\~etia uaporis adu$to nonnullis locis procreatur id genus aren{ae}, quoddicitur Carbũculus.</p>
<p it>Argumentum a materiæ qualitate. Eodem igne cæramollis, lutum fit durum, licet ergo ardores $int multis
in locis, non tamen idem puluis ubique inuenitur, nam lapides, quiexcoquuntur diuer$i generis permixtiones
initiorum habent, quo fit ut ignis in eos diuer$a ratione agat. Naturauero comparatum e$t ut non eadem $it ubi
que terrarum materies lapidum. Quod autem de arena dicit Vitr. quam\’q; fal$um compertum$it, inuenitur
enimab Apennino ad padum, tamen in$umma uerum est quod dicitur. non omnisfert omnia tellus.</p>
<ln>60</ln>
<pb 61>[514.01.093]<rh it>SECVNDVS.</rh>
<h it>Delapicidinis, earumque qualitatibus. # Cap. VII.</h>
<p>DE calce & arena quibus proprietatibus $int, & quas habeant uirtutes dixi: Sequitur ordo
de lapidicinis explicare, de quibus, & quadrata $axa, & cæmentorum ad ædificia, eximun-
tur copiæ, & comparantur. Hæ autem inueniuntur e$$e di$paribus, & di$similibus uirtu-
tibus. Sunt enim aliæ molles, uti $unt circa urbem urbræ, Pallien$es, Fidenates, Alba-
næ: aliæ temperatæ uti Tiburtinæ, Amiterninæ, Soractinæ, & quæ $unt his generibus. nonnullæ dur{ae}
<ln>10</ln>
ut $iliceæ. Sunt etiam alia genera plura, uti in Campania ruber, & niger tophus, in Vmbria, & in Pice-
no, & Venetia albus, qui etiam $erra dentata utilignum $ecatur. Sed hæc omnia, quæ mollia $unt hanc
habent utilitatem, quod ex his $axa cum $unt exempta, in opere facillime tractantur, & $i$int in locis
tectis, $u$tinent laborem, $in autem in apertis, & patentibus, gelicidijs, & pruinis congefta, friantur,
& di$$oluuntur: item $ecundum oras maritimas ab $al$ugine exe$a diffluunt, neque perferunt æftus.
Tiburtina uero, & quæ eodem genere $unt, omnia $ufferunt, & ab oneribus, & a tempe$tatibus iniurias,
$ed ab igni non po$lunt e$$e tuta, $imul\’q; ut $unt ab eo tracta, di$siliunt, & di$sipantur, ideo quod
temperatura naturali paruo $unt humore: item quod non multum habent terreni, $ed aeris plurimum,
& ignis. Igitur cum & humor, & terrenum in his minus ine$t, tum etiam ignis tactu, & ui uaporis
ex his aere $ugato penitus in$equens, & interueniorum uacuitates occupans ferue$cit, & efficit ea $uis
ardentia corporibus $imilia. Sunt uero item lapidicinæ complures in finibus Tarquinien$ium, quæ di-
<ln>20</ln>
cuntur Anitianæ, colore quidem quemadmodum Alban{ae}, quarum officinæ maximæ $unt circa lacum
Vul$inien$em: Item pr{ae}fectura Stratonien$i. Eæ autem habent infinitas uirtutes, neque enim his geli-
cidiorum tempe$tas, neque tactus ignis pote$t nocere, $ed $unt firmæ, & ad uetu$tatem ideo permanen
tes, quod parum habent e naturæ mixtione aeris, & ignis, humoris autem temperate, plurimum\’q; ter-
reni, ita $pi$sis compactionibus $olidatæ, neque a tempe$tatibus, neque ab ignis uehementia nocentur.
Id autem maxime iudicare licet e monumentis, quæ $unt circa municipium Ferentis ex his facta lapi-
cidinis; namque habent & $tatuas amplas factas egregie, & minora $igilla, flores\’q; & achantos elegan-
ter $culptos, quæ cum$int uetu$ta $ic apparent recentia, uti $i $int modo facta. Non minus etiam fa-
bri ærarij de ijs lapicidinis in æris flatura formas habent comparatas, & ex his ad æs fundendum maxi-
mas utilitates, quæ $i propè urbem e$$ent, dignum e$$et, ut ex his officinis omnia opera perficerentur.
<ln>30</ln>
Cum ergo propter propinquitatem nece$sitas cogat ex rubris lapicidinis, & Pallien$ibus, & quæ $unt
urbi proximæ copijs uti: $i qui uoluerint $ine uitijs perficere, ita erit præparandum. Cum ædificandum
fuerit, ante biennium ea $axa non hyeme, $ed æ$tate eximantur, & iacentia permaneant in locis paten-
tibus, quæ autem a tempe$tatibus eo biennio tacta læ$a fuerint, ea in fundamenta conijciantur; cætera
quæ non erunt uitiata, ab natura rerum probata, durare poterunt $upra terram ædificata, nec $olum ea
in quadratis lapidibus $unt ob$eruanda, $ed etiam in cæmentitijs $tructuris.</p>
<p it>Tractat de ædendis lapidibus, nam de {ij}s, quæ arte fiunt $upra $atis e$t dictum. Eos uero quia natura con-
ceduntur, $uis uirtutibus di$tinguit, alios enim molles, duros alios, nonnullos temperatos dicit, h{is}\’q; addit,
album, rubrum, & nigrum tophum. mox quas utilitates, quique afferant exponit ratione appo$ita ex rerum
init{ij}s, & elementis: demum quomodo probentur lapides docet, quæ omnia facillima $unt in Vitr. $ed dictioni
<ln>40</ln>
Architecti propria, nam nollem hoc uelalio aliquo loco Vitruuium ob$eruari, tanquam elegantem, & lati-
num, $ed tanquam Architectum. Lapidum, qui natura con$tant, Architecti etiam naturam, & u$um con-
$iderant, in qua re bipartita ratio nobis proponitur, nam & tempus, quo eximuntur, & u$us comparatio no-
bis explicanda e$t. prætereo autem lapides illos, qui cæmentit{ij}s operibus apti$unt, & eos adduco qui in stru
cturam ueniunt. in lapidibus de$ideramus, ut tempestatibus re$istant; ventorum, imbrium, gelicidiorum\’q;
uim perferant: $oliditatem operibus præstent: & $uis quique locis collocentur, quarefit ut tempora eximen-
dorum lapidum, & experimenta con$ideranda $int. Hinc præceptum illud Vitru. & Catonis. { Cum ædi-
ficandum fuerit, ante biennium ea $axa, non hyeme, $ed æstate eximantur, & iacentia permaneant in locis
patentibus. Et reliqua. Ni$i forte & illud experimentum addendum $it, ut ex ueterum ædific{ij}s, potius\’q;
ex naturæ init{ij}s lapidum uires iudicemus, con$ideremus\’q; quid uetustas attulerit, quodmaximum erit do-
<ln>50</ln>
cumentum. Sed ad u$um ueniam, & comparationem. Comparantur lapides inter $e colore, per$picuitate, odo-
re, pondere, duritie, a$peritate, tempore, uenarum numero, & qualitate. De his $ingulis dicendum. Color
e$t qualitas in $uperficie lapidis oculis apparens. Albi lapides faciliores $untfu$cis. Nigri punctis emanan-
tibus, indomiti: $ed angularibus guttis a$per$i $unt firmiores, quam quiglobo$as habent, guttæ\’q; ip$æpar-
uitate lapides probant. Aureæuero intermicantes $cintillæ contumaces indicant. # Sed illud in colore ani-
maduertendum e$t, quod color omnis limpidus, & expurgatus diuturnitatis index e$t: Fu$cus lapis quo di$-
creuit uena magis, eo plusferriest impatiens. Diuer$itas autem colorum in lapidibus a diuer$a exhalatio-
ne, ex qua oriuntur, accidere $olet. Fu$ci enimaterreno adu$to, candidia puro atque aereo uelaqueo, ui-
rides ex humoris copia, rubeus a uehementi calore, non humente materia fit, cæruleus ex rubra natura coa-
le$cit. # Per$picuitas, qualitas est luciperuia, cuius contrarium opacitas. Siquis ergo per$picuum lapi-
<ln>60</ln>
<pb 62>[514.01.094]<rh it>LIBER</rh>
dem comparet opaco $ciatper$picuum opaco e$$efaciliorem, & ductibiliorem. Inter pe$picuos qui $alemma-
gis imitabuntur, erunt intractabiliores. Per$picuitatis autem cau$a est, expurgatæ aqueæ partes a terreni
permixtione, & quæ relinquuntur tenues, & aqueo humori perfecti$$ime compactæ. Odor est qualitas in
lapidibus $ractis, aut $ricatis ad nares pertinens. unde lapides, quidure perfricati $ulfureum mittunt odorem,
acriores $unt odore carentibus. cau$a e$t$oliditas, & compactio ex calore. Pondus e$t uis in lapide in$ita ad
motum deor$um , unde quigrauitate præpollent leuibus $unt $olidiores, poliuntur\’que magis. Friabiles au-
temmagis $unt leues. Den$itas autem in lapidibus re$ona magis, quàm $urditas iudicatur, $unt enim lapides
quidam quiictireddunt $onum, quidam uero nihil re$pondent. Durities in lapidibus qualitas e$tictibus re-
$istens, quo fitut lapides contumaces, & $olidos, & aduer$us tempestates magis con$tantes habeamus eos,
<ln>10</ln>
quiadfauces fodinæ cum diu iacuerint, maioresglebas a$$eruauerint, $ignum enim firmitatis est, cum lapis
tempe$tatibus non imminuitur. Illud autem ob$eruamus quotidie, $tatim defo$$os lapides molliores e$$e, quàm
qui diu exempti iacuerint. Vnde in Anglia penes agrum Dunelmen$em ( Durem hodie uocant ) lapis effodi-
tur, quini$i cædatur $tatim effoffus, u$que adeo durusfit, ut nulliferro cedat. quod$iforte inde rudis alio defe-
ratur, nece$$e est ut per hyemem in fluuio mollior fiat . humidum enim penetrat, & di$$oluit, unde & humi-
dæ fodinæ molliores lapides mittunt, quàm$iccæ. A$peritas in lapidibus quemadmodum in cæteris quoque re-
bus est partium inæqualitas. Vnde qui lapis cum frangitur, cute minus a$pera cernitur, $calpro habilior e$t,
$ed inter $cabros, candidiores qui fuerint, minus ob$equuntur . Acutæ acies, & terræ diffractorum lapi-
dum concretionem indicant. Sed nunc aduenas lapidum tran$eundum. Similitudine quadam uenæ in lapidi-
bus, & arboribus dicuntur. hæ ubi multæ, incon$tant\~e, ubi paucæ, integriorem, ubirectae infidelem, ubite-
<ln>20</ln>
nues moro$um, ubi concolores lapidi uniuer$o æquabilem demon$trant. omnium autem difficillimæ uenæ, quæ
glaciem præ$ertim cæruleam imitantur, putre$centes, molles, di$colores, fi$$iles damnum intentant. A tempore
quoque lapides aliquid $umunt, nam flante au$tro dolari, flante borea findi facilius po$$unt. Cæterum expe-
riri po$$umus lapides aqua, & igni, nam qui pondus madefacti aqua cum$int, maius acquirunt, humore di$-
$oluuntur, quiigne frace$cunt, æstu, & Sole franguntur. Crudi$unt qui aqua a$per$iforis tardius $icce$cunt,
$ed ut dixi lapides in ueterum ædific{ij}s probantur, con$ulendi quoque $unt cuiu$que regionis incolæ. Ligu-
res, Veneti, Belgæ, Ho$tien$es, Campani, Lucani, & al{ij}, facile enim qui$que de $uis rationem & experi-
mentum habet. Multa $umuntur a Plinio lib. 36. Cap. 22. ex hoc loco, quæ diligenter quærenda relin-
quuntur, ut quid latine, quid melius dicipote$t, agno$camus. { Item præfectura statonien$i. } Hermolaus
præallegato capite ca$tigat plinianam lectionem, in quae$t, & in$tratonien$i. legit enim$tatonien$i ut Varro.
$iue$tatonen$i ut Vitr. & inquit Plinius$ecundo libro de in$ulis natantibus. Agro inquit $tatonien$i in uadi-
<ln>30</ln>
monis lacu. Strabo in Etrur<007>a statoniam haberi$cribit, unde $tatonen$es $iue $tatones, ut Plinius in eo-
dem $itu appellat.</p>
<h it>De generibus $tructuræ, & earum qualitatibus, modis,
locis. # Cap. VIII.</h>
<p>S Tructurarum genera $unt hæc: reticulatum, quo nunc omnes utuntur, & antiquum, quod
incertum dicitur: ex his uenu$tius e$t reticulatum: $ed ad rimas faciendas ideo paratum,
quod in omnes partes di$$oluta habet cubilia, & coagmenta: incerta uero cæmenta alia
<ln>40</ln>
$uper alia $edentia, inter $e\’q; imbricata, non $pecio$am, $ed $irmiorem, quàm reticu-
lata, præ$tant $tructuram.</p>
<p it>Præparatam, & $electammateriem habuimus, arenam, calcem, lateres, $axa\’q;. reliquum est ut $tructuræ
modum præcipiamus, magni enim refert quoquæq; modo ædificia in$truantur. De{ij}s igitur quæad $tructuram
pertinent præ$ense$t institutio: Agitur\’q; de $tructuræ generibus, & qualitatibus, comparantur\’q; inter$ege-
nera$tructurarum, & quæ a quoque genere commoda, uel incommoda proueniant, declaratur. Exemplis
demum, & rationibus totum negotium ab$oluitur cum maxima commendatione lateritiæ $tructuræ. Stru-
ctura e$t lapidum in ædific{ij}s calce, & arena apta, & cobærens collocatio. In explicandis $tructuræ generibus
duplex ratio traditur a Vitr. prima est $uorum, altera Græcorum. quodad$uum pertinet genus, in antiquum,
& nouum diuiditur, nouum reticulatum appellatur, antiquum dicitur incertum. Reticulatum genus Græcè
<ln>50</ln>
est dictyotheton, $tructura enim eius est in $peciem retis. Incertum e$t ex lapidum figuris diuer$is coagmenta-
tum. Conueniunt inter$e utraque genera hæc, quod ex minuti$simis $unt in$truenda, in$truimus medias, strui-
mus extimas, $ub$truimus infimas partes. utid quoque notum$it, inde$ub$tructio fundamentorum, $tructura
frontium, in$tructio e$t partium mediarum. $ub$tructio occulta in imo, instructio in medio, $ola $tructura ap-
paret. hinc e$t quod Vitr. omnia$tructurægenera a figura lapidum vel cæmentorum, & $itu partium, quæ
cernuntur, nominauerit. Differunt prædicta genera firmitate, & uenustate. nam reticulatum uenu$tius, &
debilius, incertum firmius, $ed non e$t$pecio$um: ratio est, quodreticulatum di$tinctis, ac di$$olutis cubilibus
continenter est $tructum, ut enim eam$peciem referat, nece$$ario $ine coagmentis e$t factum. Incertum uero
coagmentatum e$t, nam cæmenta imbricum modo alia $uper alia $edentia, $e $e mutuo tuentur, nec rimas per-
mittunt fieri; cubilia enim non habet directa, $ed interci$a ob uariam cæmentorum magnitudinem, collocatio-
<ln>60</ln>
<pb 63>[514.01.095]<rh it>SECVNDVS.</rh>
nem, & figuram. Quod uero $pectat ad Græcorum modum, tripertitum $tructuræ genus habetur. Aequale,
Inæquale, Sartum. Aequale dicitur I$odomum, quod fit elapide duro, aut $ilice æquato, perinde ac fiunt late-
rit{ij} parietes. Inæquale dicitur ani$odomon, licet nonnulli p$eudi$odomon uelint, quod fit cum inæquali cra$-
$itudine $tructa$unt. Sartum autem ac plenum dicitur Emplecton, quod fit frontibus tantum politis, cæteris
fortuito collocatis. Coagmenta$unt arctæ, & compares religationes coactæ, & $trictæ coniunctiones. unde
coagmento græce e$tidem quod καταρκτίζω, uel σ{υν}αρμόζω Cubilia in $tructura $unt $edes laterum, & lapidũ.
Reticulatum igitur e$t cum laterculi, uel cæmenta non iacentia, $ed in latus, & in angulum $tantia, $iueru-
dia, & uulgaria, $iue cæ$a, & plana quod melius e$t, collocantur. Genus hoc Romæ frequens <007>n <007>seterum rui-
nis. Incertum genus e$tex lapidibus diuer$æ figuræ, & magnitudinis coagmentatum, cum unum duorum cæ-
<ln>10</ln>
mentorum angulis inuehitur, quemadmodum inuolutæ, & in canalis modum ductæ tectovum tegulæ, quæ im-
brices dicuntur. quare fit ut huiu$modi coagmentatio firmior $it, quàm reticulata. nam reticulata di$$oluta
habet cubilia, & ideo ad rimas faciendas e$t parata. Rima quæ Græce Clithria dicitur exigua e$ttabularum
in iuncturis di$tantia, inde fi$$uræ omnes rimæ dicuntur. fi$$uras, uel pilos no$triuooant.</p>
<p>V<sc>TRAQVE</sc> autem ex minuti$simis $unt in$truenda, uti materia ex calce, & arena crebriter parietes
$atiati, diutius contineatur. Molli enim, & rara pote$tate cum $int, ex$iccant $ugendoe materia $uc-
cum, cum autem $uperarit, & abundarit copia calcis, & arenæ, paries plus habens humoris, non cito
fit cuanidus, $ed ab his continebitur.</p>
<p it>Extimis partibus differentibus in incerto, & reticulato genere, interiores conueniunt, parietes enim, qui
utroque genere $truuntur, intus $unt ex minuti$simis cæmentis ducendi, namper minuta quæq; intritum, quod
<ln>20</ln>
calce, aqua, & arena fit, facilius permeat, agglutinat\’q; partes humore $atiatas, quæni$i abundet copiacal-
cis, & arenæ, quia raræ $unt, & molli pote$tate ex$iccarent $ugendo emateria $uccum, & parietes cito eua-
nidi fierent. quomodo autem fiat euanidus paries $tatim Vitr. dicit.</p>
<p>S<sc>IMVL</sc> autem humida pote$tas e materia per cæmentorum raritatem fuerit exucta, tunc calx ab are
na di$cedens di$$oluitur, item\’q; cæmenta non po$$unt cum his cohære$cere, $ed in uetu$tatem parietes
efficiunt ruino$os.</p>
<p it>Euanidus paries, & ruino$us fit di$cedente in eo calce ab arena, nam cum calx di$cedit ab arena quæ e$t
perinde ac glutinum cæmentorum, di$$oluitur paries, nec $olum rimas agit, $edruino$us fit paruo tempore.
Di$$oluitur autem calx ab arena exucto humore a cæmentis, ab$orbent enim rara, & mollia cæmenta mi-
rum in modum humorem, quare fit ut materia calcis, & arenæ $uperare, & abundare debcat, qua $atia-
tus paries, tantum imbibat, quantum conlineri, & cohære$cere po$sit. Exemplo, & experimento dam-
<ln>30<ln>
num hoc probatur.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem licet animaduertere etiam de nonnullis monumentis, quæ circa urbem facta $unt e mar
more, $eu lapidibus quadratis, intrin$ecus\’q; medio calcata farcturis, uetu$tate euanida facta mate-
ria, cæmentorum\’q; exucta raritate proruunt, & coagmentorũ ab ruina di$$olutis iuncturis di$sipantur.</p>
<p it>Ex huiu$modi experimento præceptum hoc habemus, non e$$e parcendum impen$æ, ut parietes durent, du-
rare autem poterunt in uetu$tatem, oum farcturæ mediæintriti copia $atiatæ cohære$cent. Satiari autem, &
cohære$cere quomodo po{$s}int, declarauit Vit. in calce ordinanda. qua ratione uero euitetur uitium eorum mo-
numentorum, quæ circa urbem $unt, hic o$tendit.</p>
<p>Q<sc>VOD</sc> $i quis noluerit in id uitium incidere, medio cauo $eruato $ecundum ortho$tratas intrin$e-
cusex rubro $axo quadrato, aut exte$ta, aut $ilicibus ordinarijs, $truat bipedales parietes, & cum an-
<ln>40</ln>
fis ferreis, & plumbo frontes iunctæ $int. Ita enim non aceruatim, $ed ordine $tructum opus poterit
e$$e$ine uitio $empiternum: quod cubilia, & coagmenta eoruminter $e $edentia, & iuncturis alligata,
non protrudent opus neque ortho$tatas inter $e religatos labi patientur.</p>
<p it>Nulli dubium est, quin ordo, æqualitas, directio ad perpendiculum & libellæm $tructuris $irmitatem præ-
beant, cum uero & commi$$uris in$eritur quippiam, clauis\’q; religatur, & configitur ne protrudi, uel extrudi
po$$it, quid firmius, quid durabilius fieri potest? Hoc remedium affert Vitru. Arrectaria enimprimum eri-
git, quæ ortho$tata qua$i directè $tantia nominat, lapides in his planos, ordinatiminter $e $edentia cubilia con-
tinentesponit; bipedales parietes$truit, partibus med{ij}s inanem locum relinquit, ut farctura ex minuti$$imis
instructarepleatur, contineatur\’q; apariete, quipræter ordinem, & coagmenta, iuncturas quoque habet, an$is
ferreis, uelplumbo coniunctas. iungendi autem multiplex modus e\~st, aut enim partes mediæ inferiores cum $u-
<ln>50</ln>
perioribus clauis, uel cochleis ad utra$que pertinentibus, & penetrantibus iunguntur: aut extimæ partes an-
$is ferreis, uel plumbeis, aut etiam æreis alligantur, aut inci$is canalibus, in his quippiam committitur, id\’q;
duplici ratione, aut enim$ub$cudibus, & $ecuridis, ide$t non directa norma, $ed partibus $ubintr antibus, aut
planis, cum quid in alterum tanquam ma$culum ineat, tum lapides, tum ligna, his modis con$tringuntur, &
continentur. Adde quoque lateres uellapides quidam extantes, & proiecti tanquam dentes in angulis pa-
rietum reliquuntur, cum quis intermi$$o opere iterum producere parietem po$t aliquod tempus uelit, ut $tru-
cturæ partes perfectæ cum his, quæ po$tea$unt addendæ qua$i mordicus comprehendantur. laudat autem Vit.
Græcorum $tructuram, hoc modo.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> nou e$t contemnenda Græcorum $tructura, non enimutuntur è molli cæmento politã,
$ed cum di$ce$$erunt a quadrato, ponunt de $ilice, $eu lapide duro ordinariã, & ita uti lateritia ftruen-
<ln>60</ln>
<pb 64>[514.01.096]<rh it>LIBER</rh>
tes, alligant eorum alternis corijs coagmenta, & fic maxime ad æternitatem firmas per$iciunt
uirtutes.</p>
<p it>Lapides $unt quidam lateribus, angulis, planis æqualibus, quidam incertis. $unt item & al{ij} magnæmolis,
nec ni$i machinis ad opus deducuntur; $unt, & minuti quidam, qui uel una manu tractantur; $unt & med{ij}
nonnulli æqua, & tractabili magnitudine. $tructura quæ ex quadratis magnis, uel mediocribus ordine, & non
aceruatim ad perpendiculum , normam, & libellam collocatis conficitur, ordinaria nominatur: minutam
Græcirecu$ant eam $cilicet, quæ ex molli cæmento $truitur, & intelligit de farctura media, item & ordinariam
illam, quæ ex quadrato $axo $truitur, prior enim incerta e$t, & dubia, nocet\’q; materiæ extimæ, po$terior dif
ficilis, & impen$æ maioris. relinquitur his ordinaria, quæuel ex $ilice, uele durigeneris lapide ponitur. in or-
dinaria igitur structura, quæ lateritiam in collocatione lapidum imitatur; duplici modo lapides ponunt, ut
<ln>10</ln>
inquit Vitru.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem duobus generibus $truuntur, ex his unum i$odomum, alterum p$eudi$odomum.
I$odomum dicitur, cum omnia coria æqua cra$situdine fucrint $tructa, p$eudi$odomum cum impa
res, & inæquales ordines coriorum diriguntur. Ea utraque $unt ideo firma , quod ip$a cæmenta $u@@
$pi$$a, & $olida proprietate, neque demateria po$$unt exugere liquorem, $ed con$eruant eam in $@o
humore ad $ummam uetu$tatem, ip$a\’q; eorum cubilia primum plana , & librata po$ita non patiuntur
ruere materiam, $ed perpetua parietum cra$situdine religata continent ad $ummam uetu$tatem.</p>
<p it>Ordinaria $tructura lateritiam imitatur iuxta modum collocandorum lapidum, ordinem enim$eruat, dupli-
cem tamen æqualem, & inæqualem. æqualis modus e$t, cum omnia coria æqua cra$$itudine $truuntur. hinc e$t,
ut hoc ædificandi genus i$odomon dicatur. æquabilis enim $pecies, & uniu$modi in $ingulis ordinibus con$pici-
<ln>20</ln>
tur. inæqualis modus e$t, cum ordme quidem collocantur lapides, & impares ip$i $unt, & inæquales, quoniam
non æqua cra$$itudine lapides in his ponuntur, hac ratione genus hoc, uel ani$odomon, ide$t inæqualis fabrican-
dimodus, uel p$eudi$odomon qua$i mentiens æquale genus, mentitur enim, quia ordinem $eruat, uti$odomon,
$ed imparem & inæqualem. Vtrunque tamen genusfirmum e$t, tum ex parte extima, quæ cernitur, tum ex
parte media, nam in media non $unt mollia cæmenta, $ed quæ $unt $pi$$a, & $olida proprietate, & hac de cau-
$a demateria non po$$unt exugere liquorem, unde euanida fiat: ex parte extima $unt firma quia cubilia lapi-
dum bene $unt coagmentata, plana, & librata & inter $ecohærentia. Quæ hactenus dicta $unt diagramma-
te ostenduntur inferius, cum$uis notis.</p>
<p>A<sc>LTERA</sc> e$t quam emplecton appellant, qua etiam no$tri ru$tici utuntur, quorum frontes poliun
tur, reliqua uti $unt nata, cum materia collocata, alternis alligant coagmentis: $ed no$tri celeritate $tu-
<ln>30</ln>
dentes, erecta coria locantes, frontibus $eruiunt, & in medio farciunt, fractis $eparatim cum materia
cæmentis, ita tres $u$citantur in ea cru$tæ, duæ frontium, & una media farcturæ. Græci uero non
ita, $ed plana collocantes, & longitudines coriorum alternis coagmentis in cra$situdinem in$truentes;
non media farciunt, $ed e$uis frontatis perpetuum, & in unam cra$situdinem parietem con$olidant, &
præter cætera interponunt $ingalos perpetua cra$situdine utraque parte frontatos, quos diatonos
appellant, qui maximè religando confirmant parietum $oliditatem .</p>
<p it>In $tructura latinorũ, & in´in$tructione oculis potius, quàm firmitati con$ulebatur , unde Plin. Ruinarum
urbis ea maxima cau$a, quod furto calcis $ine ferrumine $uo cæmenta componuntur, lib. 37. 23. Græci di-
ligentiores erant, frontes enim coagmentis religabant, lateres per cra{$s}itudinem muri longos interponebant,
quibus frontes inter $e continebantur, hos diatonos qua$i extentos uocabant, erant autem farcturæloco, quia
<ln>40</ln>
partes medias continenter replebant , $ed in unam cra{$s}itudinem parietem con$olidabant, nec crustas illas $u-
$citabant, quemadmodum latini, crustæ nomine non dubitauit author farcturam mediam nominare.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> $i quis uoluerit ex his commentarijs animaduertere, & eligere genus $tructuræ perpetui-
tatis poterit rationem habere.</p>
<p it>Non firmas tantum, $ed $pecio$as quoque $tructuras eligere ex Vitruuianis commentar{ij}s facultas erit, $ed
utilitati potius in$eruiendum, unde Vitr.</p>
<p>N<sc>ON</sc> enim quæ $untemolli cæmento $ubtilifacie uenu$tatis, non eæ po$$unt e$$e in uetu$tatem
non ruino$æ.</p>
<p it>Negantes particulæ multæ ob$curant $en$um, $edratio facilis, quæ inquit uenu$tati con$ulunt, potius quam
uetustati, quales $unt, quæ exmolli cæmento struuntur, ruino$æ nece$$ario $unt. molle cæmentum, & hic &
<ln>50</ln>
$uperius nominauit, ut uideatur plura e$$e cæmentorum genera, quod & Plin. lib. 36. innuit, dum dicit, cum
hoc etiam in cæmentis multorum generum accidat, & infra. ereliquis pallidus in cæmento raro utilis e$t, erāt
& parietes, formacei dicti, de quibus Plin. lib. 35. cap. 14. hunc in modum . Quidnon & in Aphrica, Hi$pa-
nia\’q: ex terra parietes, quos appellant formaceos, quoniam in forma circundati utrinque duabus tabulis in-
farciuntur, uerius\’q; instruuntur, æuis durant, incorrupti imbribus, uento, ignibus, omni\’que cæmento firmio-
res? Sed adlateritios ueniamus, de quibus copio$e Vitr. hoc loco tractat. $umpto prius testimonio ab ip$a
parietum æ$timatione, in quo uidetur comparare lateritios parietes cum his quie molli cæmento fiunt, ut cum
Plinio dicamus lateritios in$trui, cæmentitios infarciri, inquit igitur Vitr.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> cum arbitria communium parietum $umuntur, non æ$timant eos, quanti facti fuerint;
$ed cum ex tabulis inueniunt eorum locationes, pretio præteritorum annorum $ingulorum deducunt
<ln>60</ln>
<pb 65>[514.01.097]<rh it>SECVNDVS.</rh>
octoge$imas, & ita ex reliqua $umma, partim reddi iubent pro his parietibus, $ententiam\’q; pronun-
ciant, cos non po$$e plus, quàm annos octuaginta durare. De lateritijs uero, dummodo ad perpen-
diculum $int, $tantes, nihil deducitur, $ed quanti fuerint olim facti, tanti e$$e $emper æ$timantur.</p>
<p it>Cæmentitius paries octuaginta annos durare putatur. quiergo æ$timabant huiu$modi parietem, cum arbi-
tria communium parietum $umebantur, $i id anno primo tran$acto faciebant, octuage$imam part\~e $umptus,
& impen$æ deducebant, $i $ecundo duas octuage$imas, $itertio tres, & $ic deinceps, quou$que ad octuage$i-
mum annum peruenirent, in quo paries nullius pret{ij}, & æ$timationis habebatur. $ed lateritius paries tanti
$emper æ$timabatur, quanti olimfuerat factus, modo adperpendiculum staret, nec extra cubilia ordines\’q; co-
ria uiderentur. Ergo dubium nulli e$t, quin lateritius paries cæmentitio præ$tet. Quod ut uerum e$t, ita a multis
<ln>10</ln>
in magnificis ædific{ij}s ob$eruatum dicit Vitr.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> nonnullis ciuitatibus, & publica opera, & priuatas domos, etiam regias è latere $tructas
licet uidere.</p>
<p it>Exemplis probat, quod dixit: Plinius autem lib. 35. cap. 14. mutuatus est locum istum, dicens. Græcipræ
terquam ubi e $ilice fieri poter at structura parietes lateritios prætulere, $unt enim æterni $iad perpendiculum
fiant, ideo & ad publica opera, & regias domos adduntur. $ic extruxere murum Athenis, qui admontem
Hymetum $pectat, $ic parietes ædis Iouis, & Herculis, quamuis lapideas columnas, & epy$tilia circundarent,
domum regiam Attali Trallibus, item Sardibus Crœ$i, quam Geru$ian fecere Halicarna{$s}i Mau$oli, quæ
etiam nunc durant, Lacædemone quidem exci$um laterit{ij}s parietibus opus tectorium prpter excellentiam
picturæ ligneis formis inclu$um Romam deportauere in ædilitate ad comitium exornandum Muræna, & Var-
ro. Quod opus cum per$e mirum e{$s}et: tran$latum tamen magis mirabantur. In Italia quoque lateritius mu-
<ln>20</ln>
rus Aret{ij}, & Meuaniæ e$t, Romæ non fiunt talia ædificia, quia $e$quipedalis paries, non plu$quam unam con-
tignationem tolerat, cautum\’q; e$t ne communis cra{$s}ior fiat, nec intergerinorum ratio patitur. hæc Plin. ea-
dem prior Vitr.</p>
<p>E<sc>T</sc> primum Athenis murum, qui $pectat ad Hymetum montem, & Pentelen$em: Item pa-
rietes in æde Iouis, & Herculis lateritias cellas, cum circa lapidea in æde epi$tylia $int & columnæ,
In Italia Aretio egregie factum murum. Trallibus domum regibus Attalicis factam , quæ ad
habitandum $emper datur ei , qui ciuitatis gerit $acerdotium , Item Lacædemone è quibu$dam
parietibus etiam picturæ exci$æ inter$ectis lateribus inclu$æ $unt in ligneis formis , & in comi-
tium ad ornatum ædilitatis Varronis & Murenæ fuerunt allatæ, Crœ$i domus quam Sardiniani
ciuibus ad requie$cendum ætatis ocio $eniorum collegio Geru$iam dedicauerunt, Item Halycar-
<ln>30</ln>
nas$i potenti$simi Regis Mau$oli domus cum Procone$io marmore omnia haberet ornata , pa-
rietes habet latere extructos, quiad hoctempus egregiam præ$tant firmitatem, ita tectorijs operi-
bus expoliti, ut uitri perluciditatem uideantur habere.</p>
<p it>Exempla dedit operum publicorum murorum $cilicet, & ædium $acrarum, dedit etiam exempla regiarum
domorum, in qu<007>bus parietes erant ex lateribus ut re$ponderet illi parti, ubi dixit. { Itaque nonnullis ciuita-
tibus, & publica opera, & priuatas domos etiam regias e latere $tructas licet uidere: } Illud quoque de Mau-
$oli domo animaduertendum e$t, quod Vitr. dixit ad$uum tempus egregiam præ$tare firmitatem parietes illos
ex latere $tructos, nam Mau$olus ob{ij}t olympiadis cente$imæ anno $ecundo urbis Romæ anno ccc{ij}. tempore
aũt Vitruu{ij} tran$actum erattempus annorum ccccxxv. Sed quid? ait Philander etiamnum durare $e audiui$-
$e. Illud quoque ob$eruandum quod dixit Lacædemone e quibu$dam parietibus etiam picturæ exci$æ inter$e-
<ln>40</ln>
ctis lateribus inclu$æ $unt in ligneis formis, & inferius: ita tector{ij}s operibus expoliti, ut uitriperluciditatem
uideantur habere. in qua re$ummam antiquorum diligentiam con$iderare debemus, ut non modo ad æternita-
tem, $ed etiam ad uenu$tatem fabrica$$e uideri po{$s}int, paries ex lateribus ad perpendiculum factus perpetuo
durat. Tectorium opus, de quolibro $eptimo dicemus, ita $olidum, & politum erat, ut colores, & $plendores
admitteret. Auget autem Vitr. lateritium Mau$oli opus dicens.</p>
<p>N<sc>EQVE</sc> is rexab inopia id fecit, infinitis enim uectigalibus erat farctus, quod imperitabat Ca-
riæ toti.</p>
<p it>Ergo æternitati con$ulebat, $ciebat\’que lateritium opus præponendum . & hic aliud documentum accipi-
mus, eos $cilicet quiædificare uolunt debere rei, quam facere student, notitiam habere, nec omnia Architecto
commiltere: commendatur ergo ingenium Regis his uerbis.</p>
<ln>50</ln>
<p>A<sc>CVMEN</sc> autem eius & $olertiam adædificia paranda$ic licet con$iderare. Cum e$$et enim na-
tus Myla$is, & animaduerti$$et Halicarnas$i locum naturaliter munitum, emporium\’q; idoneum , por-
tum utilem, ibi $ibi domum con$tituit.</p>
<p it>Seruauit præceptum in eligendo loco idoneo, cum enim e$$et natus Myla$is, in finibus Ioniæ, & Cariæ, non
tamen ibi$uam regiam fabricauit, $ed adpedes Taurimontis maritimo loco Halicarna$$um elegit, ubi princi-
pum Regias collocaret, hanc Zephiram prius nominauere, imitatus Alexandrũ, qui Dinocratem monuerat,
ne in Atho ciuitatem conderet, $ed Alexandriæ opportuno loco, commodo\’que uteretur. Myla$a inquit, Stra-
bolib. xii{ij}. in campo iacent admodum fertili, ei$upra uerticem mons imminet, in quo albus lapis effoditur ,
non parua profecto utilitas e$t, cum ad cætera ædificia, tumad templorum, & aliorum pub<gap>orum operum
fabricas lapidariam copiam habere, hæc enim urbs & porticibus, & templis pulcherrime instructa est, $i qua
<ln>60</ln>
<pb 66>[514.01.098]<rh it>LIBER</rh>
alia. Sed mirandum profecto est, quomodo urbemtam temere euecto, & accliui præcipitio $ubiecerunt, unde
Dux quidamrem admiratus dixi{$s}e traditur, qui hanc urbem condidit, $i non $emper metuebat, nec etiam
erube$cebat.</p>
<p>Is autemlocus Theatri curuaturæ $imilis. Itaque in imo $ecundum portum forum e$t con$titu-
tum, per mediam autem altitudinis curuaturam præcinctionem\’que platea ampla latitudine facta , in
qua media Mau$oleum ita egregijs operibus e$t factum, ut in $eptem $pectaculis numeretur.</p>
<p it>Plimuslib. xxxvi. cap. v. Mau$olei men$uras ponit: Vitr. locum uniuer$um de$cribit, Addit\’que hi$to-
riam pulcherrimam. Scopas (inquit Plinius) habuit æmulos eadem ætate, Briaxim, & Timotheum, & Leo-
charem , de quibus $imul dicendum e$t, quoniam pariter cælauere, Mau$oleum\’que hoc est $epulchrum ab uxo
<ln>10</ln>
re Artemi$ia factum Mau$olo Cariæregulo, qui ob{ij}t olympiadis cente$imæ anno $ecundo, opusid, ut e$$et
inter $eptemmiracula, {ij}maxime artifiees fecere, patet ab austro, & $eptentrione $exagenos ternospedes.
breuius a frontibus toto circuitu pedes quadring entos xi. Attollitur in altitudinem 25. cubitis, cingitur co-
lumnis xxxvi. Aboriente cælauit Scopas, a $eptentrione Briax, a meridie Timotheus, ab occa$u Leoca-
res , pr<007>us\’que quam peragerent, Regina Artemi$ia, quæmariti memoriæ id opus extrui iu$$erat; ob{ij}t. Non
tamen rece$$erunt, ni$i ab$oluto, iamid gloriæ ip$orum, artis\’que monumentum iudicantes, hodie\’que certant
manus. Acce$$it , & quintus artifex . namque $upra pteron pyramis altitudine inferiorem æquauit uiginti-
quatuor gradibus in metæcacumen $e$e contrabens. In $ummo est quadriga marmorea quam fecit Pythis.
Hæc adiecta centum quadraginta pedum altitudine , totum opus includit. Hæc Plinius. De Mau-
$olo & Artemi$ia $ic Strabo. Hecatomnus, (Pau$anias dicit ligdamis) Cariæ Rex tres habuit filios. Mau
<ln>20</ln>
$olum, Idrycum, & Pyxodorum, & filias duas, e quibus Artemi$ia grandior Mau$olo ex fratribus grandio-
ri nup$it; Secundo uero ide$t Idryco altera Soror data e$t nomine Ada. Mau$olus itaque regnauit; quo mor-
tuo uxor imperium habuit. quæ illi $epulchrum con$truxit. Artemi$ia tabe con$umpta propter luctum,
quem exuiro $u$ceperat, Idrycus imperauit. atque huic etiam ex morbo ab$umpto, uxor$ucce$$it. at Pixo-
dorus, quireliquus erat ex fil{ij}s Hecatomni, hanc eiecit. Pau$anias de Mau$oleo in Arcadicis ita$cribit. li
cet autem$epulchra digna admirationi$ciam complura, duo tantum recen$ebo. tum quod Halicarna{$s}i, tum
quod in terra hebræorum extat. Illud quidem Halicarna{$s}i Mau$olo Halicarna$$eorum regifactum: magni-
tudine tanta est, toto\’que apparatu tam illustre, ut & Romani quæ apud$e impen$e admirentur præclara mo-
numenta Mau$olea appellent. Recte igitur Vitr. de$cribit locum uniuer$um Halicarna$$i inquiens.</p>
<p it>_Is autem locuse$t Theatri curuaturæ $imilis._ Nam hoc monet libro quinto cap. x{ij}. dum dicit, de
portubus ioquens. Hiautem naturaliter $i$int po$iti, habeant\’que acroteria, $iue promontoria procurrentia
<ln>30</ln>
ex quibus intror$us curuaturæ, $iue uer$uræ ex loci natura fuerint conformatæ, maximas utilitates uidentur ha
bere. Circum enim porticus. $iue naualia $unt facienda , $iue ex porticibus aditus ademporia , turresque ex
utraqueparte collocandæ, ex quibus catenæ traduciper machinas po$$unt. Hæc ibi. nunc autem $equitur.</p>
<p it>_I<sc>TAQVE</sc> in imo$ecundum portum, forum e$tcon$titutum._ Hoc enim libro primo præceptum reli-
quit, cap. ult. cum de electione locorumad u$um communem ciuitatis loqueretur, quod ad di$po$itionem, uel
distributionem pertinet, & $i (inquit) erunt mœnia $ecundummare; area ubiforum con$tituatur eligenda pro-
xime portum.</p>
<p>P<sc>ER</sc> mediam autem altitudinis curuaturam, præcinctionemque platea ampla latitudine facta,
in qua media Mau$oleum ita egregijs operibus e$t factum, ut in $eptem miraculis numeretur.</p>
<p it>Po$ita electione loci, di$po$itione, & di$tributione ad u$um communem, ponit hoc loco quodad decorem
<ln>40</ln>
pertinet, uel $tatione, uel con$uetudine expre$$um. conuenienti enim & eleganti operi locus egregius, & $pe-
ctabilis datus e$t; In media igitur platea Mau$oleum est po$itum tam magnifice factum, ut in $eptem mira-
culis numeretur. Miracula $eptem fuere. Templum Dianæ ephe$iæ, de quo aliàs, Mau$oleum, Colo$$us Solis
apud Rhodios, Iouis olympici $imulachrum, quod Phidias fecit ex ebore, Muri Babylonis, quos Semiramis
construxit, Pyramides in Aegypto, & Domus Cyri Medorum Regis, quam Menon arte prodiga illig atis au-
ro lapidbus fabricauit. De{ij}s omnibus $uis loc<007>s. Plin. lib. 36.</p>
<p>I<sc>N</sc> $ummaarce media Martis fanum habens $tatuam Colos$i, quam acrolithon dicunt nobili ma
nu Leocharis factam.</p>
<p it>Martis templa extra mœnia dedicanda iu$$it libro primo cap. ultimo ne$it inter ciues armigera di$$en$io,
$ed ab hostibus ea defen$a, a belli periculo con$eruabit; eadem ratione non uidetur indecens fanum Martis in
<ln>50</ln>
arce media po$itum, tum quia in arce non stant ciues, $ed milites, tum quia Mars custos in arce, ut propellat
ho$tes collocandus, ita ut in campo arcet, ne accedant. Colo{$s}i $tatuam fanum illudhabebat. quam iccirco.
ἀκρόλιθον dixere, quia in $umma arce po$ita erat.</p>
<p it>_H<sc>ANC</sc> autem $tatuam alij Telocharis, alij Timothei putant e$$e._ Apud Plinium Leocharis, non
Telocharis legitur, & Vitr. dum narrat eos, qui de Mau$oleo $crip$ere, Leocharem legit in proœmio $eptimi.
De Mau$oleo enim $crip$it Satyrus, & Phiteus & reliqua.</p>
<p>I<sc>N</sc> cornu autem $ummo dextro Veneris, & Mercurij fanum adip$um Salmacidis fontem.</p>
<p it>Mercurio in foro, etiam uti I$ide, & Serapi in emporio fana fabricanda dixit eodem prim<007> capite. Veneri
tamen extra vrbem aliàs, $ed ad portum ex di$ciplinis Hetru$corum aru$picum fana collocanda e{$s}e dixit.
De fonte Salmacidis. Strabo & al{ij}. $ed uerius Vitr. ex hi$toria inquit enim.</p>
<ln>60</ln>
<pb 67>[514.01.099]<rh it>SECVNDVS.</rh>
<p>Is autem fal$a opinione putatur uenereo morbo implicare eos, qui ex eo biberint. Sed hæc opinio
quare perorbem terrarum fal$o rumore $it peruagata, non pigebit exponere. Non enim quod dicitur
molles, & impudicosexea aqua fieri, id pote$t e$$e, $ed e$t eius fontis pote$tas perlucida, $apor\’q; egre-
gius . Cum autem Melas, & Areuanias ab Argis & Troezene coloniam communem eòloci deduxe-
runt, barbaros Caras, & Lelegas eiecerunt. Hiautem ad montes fugati$e congregantes di$currebant, &
ibilatrocinia facientes crudeliter eosua$tabant, po$tea de colonia unus ad eum fontem propter bo-
nitatem aquæ quæ$tus cau$a tabernam omnibus copijs in$truxit, eam\’q; exercendo eos barbaros al-
lect. bat, ita $ingulatim decurrentes, & ad cætus conuenientes è duro, fero\’q; more commutati in
Græcorum con$uetudinem, & $uauitatem, $ua uoluntate reducebantur. Ergoea aqua non impudico
<ln>10</ln>
morbi uitio , $ed humanitatis dulcedine, mollitis animis barbarorum, eam famam e$t adepta.</p>
<p it>Strabo lib. 14. Item Salmacis fons, ne$cio quamobrem calumniatus, tanquam emolliens eos, qui inde bi-
bant, hominum enim mollities uidetur ab aere, uel ab aqua cau$am trahere, cumea minime $int cau$a molli-
tiei, $ed diuitiæ, & uictus incontinentia.</p>
<p it>_Barbaros Caras, & Lelegas abiecerunt._ Caras barbari dicti$unt, conficto nomine, ut ait Strabo. quia
difficulter, a$pere, ac duriter loquerentur, ut blæ$os. Balbos\’q; dicimus. $umus enim ad confingenda cognata
rebus nomina ingenio$i, qualia apud nos permulta $unt, ut Murmur, Clangor, crepitus, $trepitus; omnes itaque
quicra$$e loquuntur, Barbari dicuntur, quales $unt nationes omnespræter Græcos, quare illos proprie bar-
baros appellauit poeta cum dixit, Barbarici Caras Mnesthes $ermonis agebat. Ac initio quidem per conuitium
qua$i duriloquos, & cra$$ilingues, po$tea uero eo nomine abu$i $umus tanquam communi, ac gentili, di$tin-
<ln>20</ln>
guentes eos a Græcis; nondum enim multa con$uetudo, & commertium erat cum Earbar{is}, quodex cra$$itu-
dine linguæ, et quadam uocalium in$trumentorum ineptitudine, & non ex linguarum uernaculis proueniebat.
Sed cum multa de Caribus dicta $int a Straboneid, quod inter omnes con$tat, e$t, quod ip$i$ub Minoe fuerunt,
& tunc Leleges dicebantur, & in$ulas habitabant.</p>
<p>R<sc>ELINQVITVR</sc> nunc, quoniamad explicationem mœnium eorum $um inuectus, tota, uti$unt,
de$iniam. Quemadmodum enim dextra parte fanum e$t Veneris, & fons $upra$criptus, ita in $ini-
ftro cornu Regia domus, quam Rex Mau$olusad $uam rationem collocauit. Con$picitur enim ex ea
ad dextram partem forum, & portus, mœnium\’q; tota definitio, $ub $ini$tra $ecretus$ub momtibus la-
tens portus, ita ut nemo po$sit, quid in eo geratur, a$picere, nec $cire, ut Rex ip$e de $ua domo remi-
gibus, & militibus $ine ullo $ciente, quæ opus e$$ent imperaret. Itaque po$t mortem Mau$oli, Artemi-
$ia uxoreeius regnante, Rhodij indignantes mulierem imperare ciuitatibus Cariæ totius, armata cla$-
<ln>30</ln>
$e profecti$unt, utid regnum occuparent. Tum Artemi$iæ cum e$$et id renunciatum, ineo portuab-
$tru$am cla$$em, celatis remigibus, & epibatis, _(idest cla{$s}iar{ij}s militibus)_ comparatis, reliquos autem
ciues in muro e$$eiu$sit. Cum autem Rhodij ornatam cla$sem in portum maiorem expo$ui$$ent, plau-
$um iu$sitab muro his darent, polliceri\’q; $eoppidum tradituros. quicum penetra$$ent intra murum,
relictis nauibus inanibus, Artemi$ia repente fo$$a facta in pelagus eduxit cla$$em exportu minore, &
ita inuecta e$t in maiorem. expo$itis autem militibus, & remigibus, cla$lem Rhodiorum inanem abdu
xit in altum. Ita Rhodij non habentes, quò$e reciperent in medio conclu$i, in ip$oforo $unt truci-
dati: ita Artemi$ia, in nauibus Rhodiorum $uis militibus, & remigibus impo$itis Rhodum e$t profe-
cta. Rhodij autem cum pro$pexi$$ent $uas naues laureatas uenire, opinantes ciues uictores reuerti,
ho$tes receperunt. Tunc Artemi$ia Rhodo capra, principibus occi$is, trophæum in urbe Rhodo $uæ
<ln>40</ln>
uictoriæ con$tituit, æneas\’q; duas $tatuas fecit, unam Rhodiorum ciuitatis, alteram $uæ imaginis, &
i$tam figurauit Rhodiorum ciuitati $tigmata imponentem. po$tea autem Rhodij religione impediti,
(quod nefas e$t trophæa deidcata remoueri) circa eum locum ædificium $truxerunt, & id erecta Gra-
ia $tatione texerunt, nequis po$$et a$picere, & idabaton uocitari iu$$erunt.</p>
<p it>Digre$$us e$t Vitr. hi$toriæ non ignarus, ut delectaret nos. Artemi$ia Mau$olum uirum, ut ait Aul. Gel.
lib. decimo ama$$e fertur $upra omnes amorum fabulas, ultra\’q; affectionis humanæ fidem, nam luctu, atque
de$iderio mariti flagrans o$$a, cinerem\’q; eius mi$ta odoribus contu$a in pulueris faciem aquæ indidit, ebibit\’q;
multa\’q; alia uiolenti amoris indicia feci$$e dicitur, & certamen apud Mau$oli $epulchrum laudibus mariti di-
cendis fecit, po$uit\’q; præmia pecuniæ, aliarum\’q; rerum bonarum ampli$$ima: eo certamine Theopompum ui-
ci$$e iudicatum est. cum Theodectes, Naucrites, & I$ocrates in eo certauerint. $ed nos adrem.</p>
<ln>50</ln>
<p>C<sc>VM</sc> ergo tam magna potentia reges non contemp$erint lateritiorum parietum $tructuras, quì-
bus & uectigalibus, & præda $æpius licitum fuerat, non modo cæmentitio, aut quadrato $axo $ed etiã
marmoreo habere, non puto oportereimprobari, quæ è lateritia $unt $tructura facta ædificia, dum-
modo rectè $int perfecta.</p>
<p it>Non improbari, immo maximè commendari lateritia opera debent. $ed quid e$t, quod in urbenon fiebant,
cau$am reddit Vitr.</p>
<p>S<sc>ED</sc> id genus quid ita a populo Romano in urbe fieri non oporteat , exponam. quæ\’q $int eius
rei cau$æ, & rationesnon prætermittam. Leges publicæ non patiuntur maiores cra$situdines, quàm
$e$quipedales con$tituiloco communi, cæteri autem parietes ne $patia angu$tiora fierent, eadem
cra$situdine collocantur. lateritij uero (ni$i diplinthij aut triplinthij, fuerint) $e$quipedali cra$situdi-
<ln>60</ln>
<pb 68>[514.01.100]<rh it>LIBER</rh>
ne non po$$unt plu$quam unam $u$tinere contignationem, in ea autem maie$tate urbis, & ciuium infi-
nita frequentia, innumerabiles habitationes opus fuit explicare. Ergo cum recipere non po$$et area
plana tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium altitudinis ædificiorum res ip$a coe-
git deuenire.</p>
<p it>Quod planis areis ad habitandum multitudo magna recipinonpo$$et, ad altitudinem ædificiorum peruen-
tum est, ut quod in plano fieri non po$$et, id in alto commode fieret. Quare cum populares domus communi lo-
co con$truebantur, lege cautum erat parietes maior<007> cra{$s}itudine $e$quipedali non e$$e, ne cra$$itudo parietum
maiorem aream occuparet. Siigitur uolui$$ent lateritios parietes con$truere, oportui$$et duplici, uel triplici
ordine lateron parium u$os fui$$e, quoniam $iminori ac $implici unicoque latere erexi$$ent, non potui$$ent am-
plius, quam unamhabere contignationem; debiles enim crudilateres $unt, nec po$$unt $ustinere onera: popu-
<ln>10</ln>
lus autem Bomanus in altitudinem habitabat ob angustiam areæ, ideo leges non patiebantur lateritios e$$e
parietes, quoniam maiorem aream occupabant. parietes ergo quidomum circundabant non erant laterit{ij}.
quæ res effecit, ut non adeo pulchrè e$$ent populares domus, & propter multas contignationes, & materia-
tiones, quibus utebantur, ut in altitudinem erigerent domos $uas, ignibus erant $ubiectæ. Hinc Nero inex-
tinguibilem $ane ignem Romæ excitauit, nec extingui potuit, ni$i maiori parte urbis ab$umpta. Hinc Vitr.
{ Ni$i diplinth{ij} aut triplinth{ij} } ide$t duorum, aut trium ordinum planorum, uel in cor{ij} latitudinem in$tra-
torum: plinthus enim laterem $ignificat, nos quoque cra{$s}itudinem parietum duorum uel trium quadrello-
rum dicimus: parietes autem nostri, quoniam eos ex coctis lateribus ducimus, ideo firmi{$s}imi $unt $i unius &
dimid{ij}, uel duorum laterum $unt. Illud autem ob$eruandum e$t hoc loco. Vitruuium populares domus hic de-
$crip$i$$e per tran$cur$um, nā alibi de illis non meminit. priuatas autem domos ciuium, & nobilium $exto libro
<ln>20</ln>
de$cribit. { Cæteri autem parietes ne $patia angu$tiora fierent. } Cæteros parietes intelligit eos qui habita-
tiones distinguunt, & in medianis partibus di$ponuntur, nam $upra de illis loquutus e$t, qui aream domus am-
biunt, & circumcludunt.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> pilis lapideis, $tructuris te$taceis, parietibus cæmentitijs, altitudines extructæ contigna-
tionibus crebris coaxatæ, & cænaculorum $ummas utilitates perficiunt, & de$pectationes. ergo me-
nianis & contignationibus uarijs alto $pacio multiplicatis populus Romanus egregias habet $ine im-
peditione habitationes.</p>
<p it>Pilæ lapideæ erectæ $tructura coctorum laterum ($ic enim te$taceum intelligo parietem) ex cæmentis factæ
multas contignationes, quas nos $olaria, autem palchos dicimus, $u$tinebant, unde cænaculorum commo-
ditas maxima & menianorum, ide$t podiorum uel mutulorum ad $pectandum deor$um venu$tas egregia ui-
<ln>30</ln>
debatur. Lex igitur optime con$uluit commoditati, unde Vitru. non ignarus legum, quatenus Architecto $at
e$t hoc quoque loco iudicatur.</p>
<p>Q<sc>VONIAM</sc> ergo explicata ratio e$t, quid ita in urbe propter nece$sitatem angu$tiarum non
patiantur e$$e lateritios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, fine uitijs ad uetu$tatem, $ic erit
faciendum.</p>
<p it>Vbi ampla area, & libera e$t, quemadmodum extra urbem, tunc ad uetu$tatem hoc modo erit faciendu.</p>
<p>S<sc>VMMIS</sc> parietibus $tructura te$tacea $ub tegula $ubijciatur altitudine circiter $e$quipedali, ha-
beat\’que proiecturas coronarum; ita uitari poterunt, quæ $olent in hìs fieri uitia. cum enim in tecto
tegulæ fuerint fractæ, aut a uentis deiectæ, qua pos$it eximbribus aqua perpluere, non patietur lo-
rica te$tacea lædi laterem, $ed proiectura coronarum reiiciet extra perpendiculum $tillas, & ea ratio-
<ln>40</ln>
ne $eruauerit integras lateritiorum parietum $tructuras.</p>
<p it>Hunc locum Palladius lib. primo clarius explicando $ump$it, dicens. Quod $i lateritios parietes in præto-
rio facere uolueris, illud$eruare debebis, ut perfectis parietibus in $ummitate quætrabibus $ubiacebit, $tructu
ratestacea cum coronis prominentibus fiat $e$quipedali altitudine: ut $icorruptæ tegulæ, aut imbrices fue-
rint, parietes, non po$$int stillicidia penetrare perpluuiam. Vitr. structuram illam te$taceam cum prominen-
tibus coronis, loricamuocat: proiecturas autem coronarum, intelligit prominentias $uperioris parietis ad ar-
cendosimbres. has igitur ex cocto latere fieri debere monet, nam facilius imbribusdurat, quàm lateritiæ $oli
ex$iccatæ.</p>
<p>D<sc>E</sc> ip$a autem te$ta $i $it optima, $eu uitio$a ad $tructuram, $tatim nemo pote$t iudicare, quòd
in tempe$tatibus, & æ$tate in tecto cum e$t collocata, tunc $i firma e$t, probatur . Nam quæ non fue
<ln>50</ln>
rit ex creta bona, aut parum erit cocta, ibi $e o$tendet e$$e uitio$am gelicidiis e pruina tacta. ergo qu{ae}
non in tectis poterit pati laborem, ea non pote$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma . Quare maxi-
me ex ueteribus tegulis tecti ftructi parietes firmitatem poterunt habere.</p>
<p it>Tegulæ ueteres uidentur iam probatæ. quare utiliter, & $ecure ponuntur in structura, bene cocti, & ex
creta bona lateres eligidebent. de quibus$upra. Quoniam uero aut impen$æ parcebant Romani, aut angu-
$tiæ locorum in$eruiebant, $æpe craticios parietes in medianis partibus di$ponebant. quamrem improbat Vitr.
$ed cum nece{$s}itate fieri oportebat, ut parietes huiu$modi $truerentur. leges & regulas ponit, ut commode
fiant, inquit igitur.</p>
<p>C<sc>RATITII</sc> uero uelim quidem neinuenti e$$ent. quantum enim celeritati, & laxamenti loci
pro$unt, tanto maiori, & communi $unt calamitati, quod ad incendia ( uti faces ) $unt parati. Itaque
<ln>60</ln>
<pb 69>[514.01.101]<rh it>SECVNDVS</rh>
$atius e$$e uidetur impen$a te$taceorum in $umptu, quàm compendio cratitiorum e$$e in periculo.
etiam qui $unt in tectorijs operibus r@nas in ijs faciunt arrectariorum, & tran$uer$ariorum di$po$itio-
ne. Cum enim linuntur recipientes humorem, turge$cunt, deinde $icce$cendo contrahuntur, & ita
extenuati di$rumpunt tectoriorum $oliditatem.</p>
<p it>Vitia cratitiorum parietum damnat. Cratit{ij} parietes ligneis cratibus, aut cannis in modum cratis in$ertis,
& plene intercur$antibus constant, ut ait Pbilander. Arrectæ enim, & tran$uer$æ cannæ $truebantur, lu-
toque illinebantur tectorio opere, quæ res maxime uitio$a erat, unde parum commodi, multum periculi ine-
rat in ea $tructura. Sed de tectorio opere, & illinendis parietibus libro $eptimo cap. 3. vitr. copio$e.</p>
<p>S<sc>ED</sc> quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut impendentis loci deceptio cogit, $ic erit fa-
<ln>10</ln>
ciendum. Solum $ub$truarur alte ut $int intacti ab rudere, & pauimento; obruti enim in his cũ $unt,
uetu$tate marcidi $iunt; deinde $ub$identes proclinantur, & di$rumpunt $peciem tectoriorum.</p>
<p it>Cratitius paries non debet tangere rudera, & pauimenta, nec in ip$is obrui, quoniam marce$cit uetustate.
humor enim afficit eum, unde corruptus $bu$idet, $ub$idendo\’que procliuem facit, unde facile di$rumpitur $pe-
cies tectoriorum.</p>
<p>D<sc>E</sc> parietibus, & apparatione generatim materiæ eorum, quibus $unt uirtutibus, & uitijs, quem-
admodum potui, expo$ui.</p>
<p it>Lateritios, testaceos, cratitios, lapideos, cæmentitios, & marmoreos parietes fieri diximus, uirtutes, ui-
tia\’que explicauimus, comparationes materiæ, & $tructuras o$tendimus, quare ad contignationes, & copias
earum merito accedemus. Vnde Vitr.</p>
<ln>20</ln>
<p>D<sc>E</sc> con$ignationibus autem, & copijs earum, quibus comparentur rationibus, & ad uetu$tatem
non $int infirmæ, uti natura rerum mon$trat, explicabo.</p>
<h it>De materie cædenda, & de arborum quorundam
proprietatibus. # Cap. IX.</h>
<p>M<sc>ATERIES</sc> cædenda e$t a primo autumno ad id tempus, quod erit antequàm flare incipiat
Fauonius.</p>
<p it>De materia loquitur hoc loco Vitr. tribus uero partibus negotium ab$oluit: primo de cædendi tempore,
<ln>30</ln>
po$t de cædendimodo, demum de uirtutibus, & pote$tatibus $ingularum arborum docet, multa\’que pbilo$o-
phorum more di$$erit non indigna. Nos ante oculos ( ut $olemus ) rem uniuer$am ponemus. Con$ideranda
igitur hæc $unt, tempus cædendi, modus quoque ad$eruandi ubi cæ$æ fuerint, u$us etiam & comparatio
partium & totius. quæ omnia iam copio$e ac diligenter a Leone Baptista Alberto collecta $unt, ut ego nihil
addere ad ea po$$im. quare gratias illi habeo immortales, & uerba eius apponam. inquit igitur libro $ecundo
cap. quarto. Veteres igitur, & in primis Theopbrastus $cindere arborem, præ$ertim abietem, & piceam, &
pinum iubent ubi primum germina$$e, teneros\’que caudices promp$i$$e occæperint. ubi & propter humoris exu
berantiam facilem corticem amoui$$e po{$s}is; e$$e tamen aliquas po$t uindemiam, quæ cæ$æ commodiores $int,
uti est acer, ulmus, fraxinus, tilia. Robora item $i cædantur Vere fieri teredino$a attestantur. At eadem
$i cædantur Bruma fieri, ut neque uitientur, neque pandantur. & faciat ad rem, quod adnotarunt materiã
<ln>40</ln>
quidem, quæ per brumam flante borea cædatur, etiam uirentem, belli$$imè & propè immunem fumo ardere.
Quæ res inditio e$t humore $ucco$am e$$e;non crudo, $ed dige$to. Vitruuio placuit materiam cædi a primo au-
tumno u$que antequàm flare incipiat Fauonius. He$iodus quando Sol no$trum in caput pendens multa inferue-
$cit ui. & hominum inde color fu$catur. tunc me{$s}is instat. Cum uero decidere folia cœperint, tu $yluam cæ-
dito. At Cato rem totam $ic moderatur. Materiem inquit, $i robur $it, cædito ubi $olstitium fuerit. Nam
ad brumam $emper intempestiua e$t. Cætera materies, quæ $emen habet, cum maturum fuerit, quæ non ha-
bet, cum libuerit. Quæmaturum, & unà uiride habet, tunc cædito, cum $emen exciderit. # Vlmum uero
cum cadunt folia. Et referre plurimum aiunt, qua Luna ferrum adigas. Namque tantam quidem uim lu-
nationum e$$e in eiu$modi rebus ferro attingendis putant cum cæteri, tum in primis Varro, ut etiam qui ton-
dantur Luna decre$cente fieri confe$tim caluos a$$euerent. Sed cædi oportere materiem periti omnes admon\~et
<ln>50</ln>
Luna deficiente. Nam tunc admodum exbaustam e$$e arboris statuunt cra$$am illam pituitam, quæ quidem
ad citam putredinem imbuendam perprona $it, Luna\’que isthac cæ$am carie non infe$tari repertum e$t. Hinc
est, quod aiunt, frumenta ut uendas metito Luna pleniore: Nam & ip$a tunc admodum plena $unt. Vt uero
ad$erues metito Luna $itiente. Constat etiam frondes arborum Luna decre$cente præparatas non putre$ce-
re. Diem uero cædendis arboribus commodam putat Columella a uige$ima u$que ad trige$imam con$ene$cen-
tis Lunæ. Vegetio $cindi arborem placuit a quintadecima, u$que ad uige$imam $ecundam Lunam. hinc\’que re
ligionem ortam putat, ut pro æternitate his tantum diebus celebrent, quod per eos cæ$a æternum durent. Ad
dunt & Lunam ob$eruandam ut occidat. At Plinius optime cædi arborem putat Cane maxime oriente, Luna-
\’que coeunte; qui dies interlunium uocatur. & noctem ducit expectandam eius ip$ius diei, quoad Luna $ub ter-
ra $it. Huius reirationem A$tronomi e$$e prædicant, quod ui Lunæ omnis rerum humor commoueatur. Ergo
bumore Lunam uer$us ad ultimas radicis fibras aut retracto, aut destituto cætera materies purgatior relin-
<ln>60</ln>
<pb 70>[514.01.102]<rh it>LIBER</rh>
quitur. Atque bæc de cædendi tempore. Demodo autem $ic. Addehis, quod multo fideliores putant fu<?>
turas, $i non statim pro$ternantur, uerum circumcidantur, ut stantes $ic are$cant. Quin & abietem arborum
alioquin contra humoris contagionem haud quaquã firmi$$imam, $i Luna decre$cente decorticetur, futuram
affirmant, ut aquis non corrumpatur. Sunt qui attestentur, robur, & quercum graues materias, quæ aquis
natura $ub$idant, $i circundantur uere primo, & post ami$$am frondem prosternantur, reddi ut aquis ad di\~e
u$que nonage$imum adnatent. Al{ij} amplius concidi$tantis arboris cra$$itudinem iubent ad mediam u$que me
dullam, quo $anies, & malus $uccus $tillando effu$ius depleatur. His addunt ne ullam $ternas arborem do-
landam, aut $ecandam ante $uos editos fructus, & $eminis maturitatem. perci$am inde arborem ut præ$ertim
quæ fructum ferat, nudari penitus cortice admonent oportere, nam fac<007>le quidem $ub libro dum cortice opertæ
<ln>10</ln>
$tent, contaminantur. Nunc de cæ$æmateriei cu$todia, ac lenitione, deque aduer$us futuros morbos re-
med{ij}s, atque apta collocatione dicendum. Cæ$am materiam habere conditam oportet loco ubi graues $o-
les, & aeres uentorum afflatus non appellant, & præ$ertim quæ $ponte dantur, umbra penitus conte$tas e$$e
oportet. Quin & buius gratia fimo illinitæ maxime bouillo, ueteres Architecti ob$eruarunt. id ea de re fieri
Theophra$tus di$$erebat, quod circumclu$is egre$$ibus, concreta pituita, immodica\’q; uaporum uis per me-
dullam $en$im instillet, atque re$piret; quo fit ut cætera ligni $iccitas $icci$cendo coæqualibus conden$etur; $tan
tes item cacumine, quàm inuer$o commodius $iccari arbitrantur. Tum & contra uetu$tatem, ac futuros mor
bos uana adhibeant remedia. Theophra$tus defo$$am materiem multo den$ari arbitratur. Cato iubet cæ$am
materiem amurca illiniri, quo a tinea, & carie immunis $it. Quæ aquis, & mariuitientur, pici tutari in prom
ptu e$t. Referunt & ligna, quæmacerata $int amurca, nullo fumi tædio ardere. Ad labyrintbum Aegy-
<ln>20</ln>
ptium po$itas e$$e trabes ex $pina Aegyptia incoctas oleo $cribit Plinius. Vi$co inquit Theophrastus illitam
materiam non ardere, Neque hoc prætermittam. Extat apud Gellium ex annalibus Quinti Claud. turrim li-
gneam ad Pyreum, quod eam Archelaus Mitridatis præfectus multo alumine oblini$$et, Sylla oppugnante
minime ar$i{$s}e. Sunt præterea quæ modis uar{ij}s den$entur, & contra tempestatum iniurias corroborentur.
Nam citream quidem materiem condunt terra, & illiniunt cæra, imponunt\’q; aceruis frumenti $eptenis die-
bus, totidem intermi$$is. Quo fit ut cum firmior, tum & ad opus commodior reddatur. Mirum enim in
modum ponderi detrabitur. Hancip$am etiam $iccatam mari duritiem acquirere affirmant. $pi{$s}am & incor
ruptibilem Ca$taneam aquis maris purgari constat. Ficum. Aegyptiam $cribit Plinius $tagno immergunt, ut
$iccetur, atque læuigetur. nam ea quidem prius aquis $ub$idit. Nostros fabros lignarios uidemus aquis, &
<ln>30</ln>
& luto $ubmer$am, qua præ$ertim torno utuntur, materiam $eruare dies triginta, quod maturius ex$icca-
tam, & fieri ad omnes u$us habiliorem putant. $unt qui affirmant materiem quam ( $i adhuc uiret) defodias
in bumido æternam e$$e: $ed $iue defodias, $iue illitam lucisve conditam $erues, banc in $ententiam periti om-
nes conueniunt, ut ni$i po$t trime$tre tangi curent: Den$ari enim, & quandam qua$i maturitatem firmitatis
imbui$$e oportet priu$quam in opus producatur. $ic habitam iubet Cato eximi, produciq; ad Solem Luna de-
cre$cente, & post meridiem, decre$centis\’q; Lunæ ip$ius quatuor proximos dies, quibus plena fuerit, impro-
bat, admonet\’q; ne austro flante educatur, & cum eduxeris cauendum ne trahas per rorem, ne ue rorulen-
tam, aut gelidam, aut non u$que quaque $iccam doles, aut profindas $erra. His expeditis de u$u, natura, &
potestate arborum dicam. Materiem ui$us est puta$$e Theophra$tus:<?>non ante triennium bene ex$iccatam
fore ad a$$eres præ$ertim & ualuarum u$um. operi ædificiorum commodi$$imas putant arbores has, cerrum,
quercum, robora, æ$culum, populum, tiliam, $alicem, alnum, fraxinum, pinum, cupre$$um, olea$trum, oleam,
<ln>40</ln>
castaneam, laricem, buxum. & cedrum. Item & bebenum, & item uitim. Sed his omnibus uaria est natu-
ra, & proinde uar{ij}s u$ibus accommodandæ, nam aliæ $ub diuo cæteris præstant, aliæ in umbra $eruantur, aliæ
nitent aere, aliæ dure$cunt inter aquas, & defo$$æ æterniores $unt. Iccirco bæ laminis, a$$eribus, $culpturis,
inte$tinis\’q; operibus, alteræ tignis, & trabibus, reliquæ $ubdiualibus pauimentis ferendis, & operimentis
habendis exi$tunt firmiores, & præ$ertim alnus fluuialibus, & palustribus palationibus fundamentorum om
nes exuperat, & humoris patienti$$ima e$t. Eadem in aere, & $olibusnon durat. Contra, æ$culus impatiens.
e$t bumoris, vlmus aere, & in propatulo den$atur, alibi panditur, & non per$istit. Picea & item pinus $i
terra obruantur æterna $unt. At robur quidem $pi$$a, & neruo$a $it, & den$a, mmutis\’q, foraminibus prædi-
ta humorem non reccipiens terrenis quibus\’q; ædi$icationibus perquam apti$$ima e$t, maxime\’q; po$ita ut fe-
rat pondera erit. tum quidem pro columna admodum ualidi$$ima. Verum huic natura; cum tantam immi$e-
rit duritiem, ut perterebrari nequeat ni$i madefacta, tamen affirmaut $upr a terram e$$e incon$tantem, & ri-
<ln>50</ln>
mo$am fieri, & contorquere $e $e; eandem\’q; etiam aqua marina facile corrumpi. id oleæ, & ilici, & olea$tro,
quæ cæteris in rebus cum robore conueniunt, non accidit, ut aquis eommacerentur. Quercus nullo $enio con-
ficitur, quia intimum $ucco$a e$t, & propè uti uirens $it. Fagum item, & iuglandem aquis non u$que corrum
pi, & inter principales, quæ diffodiantur annumerant. $uber item ad u$um columnarum, & pinus $ilue$tris,
& morus, & acer, & vlmus non inut<007>les $unt. Trabeationibus, & tignis aptam putat Theophra$tus nu-
cem euboicam: quod ea quidem antequam rumpatur, $onitu $ignum det. Ex\’q; eo factum olim, ut ex balneo
apud Antandrum, qui inerant omnes incolumes ab ruina tectorum $ecuta effugerint, $ed omnium optima
abies. Nam cum proceritate, & amplitudine primaria $it, tum rigore naturali contenta non facile oneribus
pre$$antibus flectitur, $ed directa, inuicta\’q; permanet. Adde quod facilis est & parietibus $uo pondere non
mole$ta. Huic uni plurimæ ad$cribuntur laudes. plures de $e præ$tare utilitates affirmant. Vnum tamen illi
<ln>60</ln>
<pb 71>[514.01.103]<rh it>SECVNDVS</rh>
e$$e uitium non negant, quod perfacile ad $e flamm<007>s admittat, atque ignibus infen$a $it. Huic non po$tpo-
nitur cõtignandis ædibus cupre$$ùs, arbos alioquin eiu$modi ut inter no$tras arbores primariã, et pr æcipuã $ibi
laudem uendicet. Hanc ueteres inter clari$$imas computabant, non ultimam ab cedro atque ebano. Cupre$-
$um\’q; apud Indos propè inter aromata uenerantur, & merito id quidem laudent, qui velint Amoniam, Cbiã,
& Cyrenaicam, quam e$$e æternam prædicat Theophr. Verum odore, nitore, robore, magnitudine, rectitudi-
ne, perennitate. his omnibus in laudibus quam tu illi arborem comparabis? Cariem, & uetu$tatem nihil $en-
tire cupre$$um affirmant, & rimam $ponte haud quaquam capere: ea nimirum de re Plato leges publicas,
atque in$tituta in $acris ponendas cen$ebat tabulis cupre$$inis, quod fut uras forte æterniores putabat, quàm
ære. Hic locus admonet, ut referam memoratu digna, quæ de cupre$$u ip$e legerim, & uiderim: ualuas cu-
<ln>10</ln>
pre$$eas in templo ephe$iæ Dianæ annos dura$$e quadring entos te$tantur, & eas $erua$$e nitorem, adeo ut no-
uas perpetuò diceres. Nos Romæ Petri ba$ilicam uidimus, cum ab Eugenio Pont. Max. ualuæ restitueren-
tur, ubi hominum manus iniuriam rapiendo argento, quo olim fuerunt ue$titæ, non intuli$$ent, $olidas, & in-
tegerrimas annos plus quingentos quinquaginta perdura$$e: Nam $i rectè annales Pontificum urbis Romæ
interpretamur, tot ab Adriani tert{ij} Pontificis temporibus, qui eas po$uit ad quartum Eugenium $unt. Ita-
que contignationibus faciendis abietem probant: & cupre$$um una re forta{$s}is præferunt, quod $it æternior.
$ed e$t abiete grauior. Probant & pinum, & piceam. Pinum enim abiete per$imilem e$$e contra iniectum
pondus reniti putant. $ed inter pinum, atque abietem cum cætera, tum hoc intere$t, quod teredine abies eo læ-
ditur minus, quo e$t pinus quidem $ucco, quam abies dulciori: ego nulli po$tponendum puto laricem. Hanc
equidem structurarum pondera firmi$$ime, & diuti$$ime $u$tenta$$e, cum alibi, tum apud Venetias ex uetu-
<ln>20</ln>
$tis $ori operibus adnotaui. Atqui eam quidem de $e præstare utilitates cunctas quas cæteræ præ$tant ar-
bores affirmant. Neruo$a e$t uirium tenax, in tempe$tatibus firmi{$s}irna, aduer$us cariem illæ$a, vetus opinio
hanc contra ignium iniurias inuictam, & propè illæ$am per$i$tere. Quia & ob{ij}ciendos ex larice a$$es eo uer-
$us, unde ignium aduentitium malum extime$cas iubent: $ed nos eam uidimus incen$am ardere, tamen ita ut
flammas dedignari, eas\’q; uel $e ab $e di$cutere videatur. Vnum habere con$tat uitium, nam aquis marinis red
ditur teredini obnoxia. Inutiles trabeationibas fori prædicant robora, & olea, quod grauia $int, quod cedant
ponderi, & propè $ponte $ua deflectantur, tum & quæ facilius franguntur, quàm findantur, ad i$tos trabea-
tionum u$us utilia non $unt, uti e$t olea, & ficus, & tilia, & $alicta, & buiu$modi: mirum, quod de palma
a$$euerant, contra $uper impo$itum pondus reniti, & in diuer$um curuari, $ubdiualibus trabeationibus, &
tecturis iuniperum omnibus præferunt, & buic (ait Plinius) eandem e$$e naturam, atq; cedro, $ed $olidior\~e.
<ln>30</ln>
Tum & oleam infinitam habere æternitatem prædicant, & buxum etiam inter primarias annumerant. Ca$ta-
neam quidem, tamet$i pandat, & torqueatur, non tamen in his operibus, quæ $ub diuo e$$e oporteat, recu-
$ant: Probant & in primis olea$trum, ea maxime re, qua & cupre$$um, quod cariem non $entiat; quo in nu-
mero $unt arbores, quibus in$itus & infu$us unctuo$us, & gummo$us $uccus e$t, præ$ertim amarus. Eiu$-
modi enim uermen negant admittere, & aduentitias humiditates excludere in promptu e$t. contrariam ijs
putant materiem omnem, quæ dulci $it $ucco prædita, & quæ facile incendatur. Ab his tamen excipiunt
oleam, & olea$trum. Cerrumautem & fagum natura imbecillem e$$e contra tempe$tates, & non peruenire
ad uetu$tatem affirmat Vitr. Plin. Quercum item celeriter (ait) marce$cere. Ad reliqua uero intestina ope-
ra ualuarum, lectorü, men$arum, $ub$elliorum, & eiu$modi abies egregia e$t. præ$ertim quæad Alpim Italiæ
montem excre$cat. Nam hæc arbos natura e$t $icci$$ima, & glutinum perquam tenaci$$ima. est & picea,
<ln>40</ln>
& cupre$$us his rebus percommoda. Fagum fore alioquin fragilem prædicant, $ed capfis, lectis\’q; utilem, &
in tenui$$imas $ecari laminas. Secari quoque, & ilic\~e aiunt belli$$ime. inutiles etiam ad a$$eres habendæ $unt<?>
Iuglans, quòd facile frangatur, ulmus, fraxinus\’q;, nam hæ tamet$i lentæ, facile tamen panduntur. Verum
obedienti$simam e$$e omnium in opere affirmant $raxinum: $ed nucem demiror non multo e$$e in antiquorum
monitis celebratiorem; Quando ea quidem (ut uidere liceat) cum ad cæteros plero$que u$us, tum maximè a$-
$erit{ij}s operibus admodum habilis, & pertractabilis est. Morum laudant cum ob eius æterititatem, tum quod
nigre$cat uetu$tate ind<007><?>es, & fiat gratior. Valvas memorat Theophr. con$ueui$$e diuites ponere ex loto; ili-
ce, buxove vlmum quod rigorem firmi$$ime a$$eruet, ideo portarum cardinibus utilem ducunt, $ed permutari
iubent oportere, ut $it radix $uperior inuer$o cacumine. Cato uectes aquifolios, laureos, atque vlmeos fieri
iubet. clauiculis cornum comprobant. Gradus ad $calas orno, atque. acere ponebant: pinus, picea, vlmus
<ln>50</ln>
ad aquarum ductus intercauabantur. Sedha$ce ni$i terra contegas, oci$$ime $ene$cere a$$euerant. Cæterum or-
nandis ædibus laricem fæminam, quæ colore $imilis est meli, compertum habent in tabellis pictorum e$$e im-
mortalem, & nullis rimis fi{$s}ilem. Præterea quia ei nerui non in$int tractim, $ed cæ$im: iccirco ad $imulachra
Deorum efficienda utebantur: tum & utebantur loto, ac buxo, & cedro, & item cupre$$o, & cra{$s}iore olex-
rum radice. Aegyptia\’q; per$ica, quam e$$e loto $imilem referunt. Torno autem $i quid terete reddidi$$e opus
erat fago, moro, terebintbo, & in primis buxo omnium $pi$$i$$ima. & egregie tornat<007>li, & ebano omnium gra-
cillima utebantur. Neque $ignis, & tabulis efficiundis a$pernabantur populum albam, & item nigram, &
$alicem, & carpinum, & $orbum, $ambucum, & ficum, quæ arbores cum $iccitate, & æquabilitate ad exci-
pienda, $eruanda\’q; pictorum glutinamenta & illinimenta utiles $unt. Tum ad formas exprimendas ductibi-
les quidem atque admodum faciles. veruminter ha$ce omnium molli{$s}imam extare tiliam in promptu e$t.
Sunt qui ad $igna con$icienda iuiubam comprobant. His contraria e$t robur, quandoquidem inter $e, & cum
<ln>60</ln>
<pb 72>[514.01.104]<rh it>LIBER</rh>
al{ij}s omnibus eiu$modimater{ij}s in$atiabilis omnino, & omnis glutinis a$pernatrix $it. Idem uitium e$$e omni-
bus lacbrimo$is, & cri$pis aiunt, ut omne genus glutinamenti abdicent. Ra$ile itidem, atque den$um quod\’que
lignum ægre cobæret glutino. Quæ item diuer$a $unt natura, uti est edera, laurus, tilia\’q;, quod calidæ $int, cum
his quæ humectis locis na$cuntur: quod eiu$modi omnes frigidæ natura $int, diu glutino non cohærent. Vlmus,
fraxinus, morus, cera$us\’q;, quod $iccæ $int cum platano, & alno, quæ madidæ nat ura $unt, non conueniunt.
Quin & tantum abfuit apud maiorcs, ut natura inter $e non congruentia, & contraria glutino connecterent: vt
etiam $imul non iugata, $ed hærentia uetuerint coagmentari. hinc illud Vitruu{ij}, quod æ$culeos quidem axes
admonet quernis non iungendos. Verum ut de {ij}s omnibus $ummatim & comparatione quadam referam
apud omnes autbores con$tat, infœcundas arbores firmiores e$$e fertilibus, $ylue$tres & manu, ferro\’q; non cul-
<ln>10</ln>
tas duriores e{$s}e dome$ticis. Nam $yluestres quidem in morbos incidere, quibus interimant, negat Theoph. do-
me$ticas uero. & maximè, quæ fructus ferant, graui$$imis e$$e obnoxiasmorbis prædicant. Et inter feraces
præcoques $erotinis, & dulces acutis e$$e imbecilliores, $tatuunt, & inter acutas, atque a$peras $olidiores pu-
tant eas, quæ fructus acerbiores, rariores\’q; edant. Quæ alternis annis promunt, & quæ penitus $teriles $int
feracibus nodo$iores $unt, & i$tarum, quo quæq; breuior, eò difficilior: & $teriles magis cre$cunt quàm fer-
tiles. Addunt & eas, quæ in propatulo, & nullis neque montibus tectæ, neque $yluis, $ed crebris uentis, &
tempe$tatibus agitatæ creuerint firmiores illas quidem, cra{$s}iores\’q; e$$e, $ed breuiores, nodo$iores\’q;, quàm
quæ in conualle, & loco a ventis tuto excreuerint. Tum & arbores ortæ in locis humidis, atque opacis mol-
liores putant, quàm quæ in apricis, atque $iccis coaluerint. & quæ ad boream na$cantur aptiores e$$e, quàm
quæ a borea ad au$trum declinent: & quæ locis a $ua natura $int alienis natæ, non $ecus, atque abortiuas
<ln>20</ln>
re$puunt: & meridianas quidem prædurasfore, $edmedullis contorqueri, & minus coæquabiles præ$tare $e
ad opus exequendum. Præerea aridas natura, atque ad cre$cendum tardas robu$tiores e$$e, quàm quæ laxæ,
& fœcundæ $int. Namque in h<007>s fœmineam, in his uero alteris ma$culinam e$$e naturam putabat Varro.
& candida quæq; ligna minus e$$e den$a, & magis tra\~ctabilia, quàm quibus color quiuis infu$us $it. Et pon-
dero$a quidem omnis materia $pi{$s}ior, durior\’q; leui e$t: & quo quæque leuior, eò est fragilior; & quo cri$pior
eò a$tructior. tum quibus natura dederit, ut diutius inuita uigeant. dedi$$e etiam, ut ab$ci$$æ tardius corrum-
pantur. omni etiam in ligno, quo minus medullæ ine$t, eo natura illi acrior, & robu$tior e$t. Quæ partes ad
medullam proximiores $unt duriores eæ quidem cæteris, ac den$iores $unt. Quæ cortici propinquiores $unt,
neruo tenaciore $unt. Etenim in arboribus, ueluti in animante pro cute e$$e $tatuunt extremum corticem, pro
carne id, quod ad cutem $ubest, pro o$$e id, quod ad medullam circum obuoluitur; & nodos in plantis per$imi-
les e$$e neruis putabat Ari$t. Ligni partem omnium pe$$imam alburnum deputant, cum alias ob res, tum quod
<ln>30</ln>
teredmibus infen$a $it. Adde his, quod partes materiæ, quæ dum $taret arbor ad Solem in meridie uerge-
bant, aridiores erunt cæteris, & graciliores, tenuiores\’q;: tamen den$iores, habebunt\’q; medullam i$ta ex par-
te cortici uiciniorem: & quæ item partes telluri, & radicibus fuere finitimæ $tabunt illæ quidem cæteris gra-
uiores. Huius $ignum quòd aquis ægre adnatabunt. Et arboris cuiu$que pars media cri$pior, & maculæ uti-
cumq; $int, quo radicibus adiunctiores eo anfractiores. intimas tamen qua$que partes $upernatibus con$tan-
tiores, & commodiores ducunt. Verum in arborum generibus comperio aliquas, de quibus optimi $criptores
longè miranda referant. Nam uitem quidem $æculorum æternitatem $uperare affirmant. Iouis $imulachrum
factum ex uite in vrbe Populonia ad Cæ$aris tempora con$piciebatur $æculis permultis incorruptum, neque
ulli e$$e ligno naturam penitus æterniorem omnes prædicant. In Arriana Indorum regione haberi uites tam
cra$$as ait Strabo, ut eius truncos homines uix amplexentur bini. Apud Vticam tectum ex cedro steti$$e an-
<ln>40</ln>
nos mille ducentos octo & $eptuaginta tradidere. In Hi$pania templo Dianæ trabes ex iunipero ab anno du-
centefimo ante excidium Troiæ u$que ad Hannibalem dur a$$e te$tantur. Atqui cedro quidem mira est natu-
ra, $i (uti ferunt) una bæc arbos clauum non tenet. In montibus qui ad Eenacum $unt abietis genus regnat,
quo $i feceris uas, ni prius oleo perunxeris, non continebit uinum. Hactenus de Arboribus. Nunc ad Vit.</p>
<p>M<sc>ATERIA</sc> cædenda e$t a primo autumno ad id tempus, quod erit antequam flare incipiat Fa-
nonius. # _Hoc est a Septembri ad Februarium, po$t quem men$em Zephirus $pirat._</p>
<p>V<sc>ERE</sc> enim omnes arbores fiunt prægnantes, & omnes $u{ae} proprietatis uirtutem efferunt in fron
des, anniuer$arios\’q; fructus. Cum ergo inanes, & humidæ temporum nece$sitate fuerint, uanæ fiunt
& raritatibus imbecillæ.</p>
<p it>Cau$am reddit cur eo tempore cædendæ $int àrbores, & non uere: Quia vere uirtus omnis in frondes emit-
<ln>50</ln>
titur, truncus uero, cuius u$us requiritur, inanis, & imbecillus redditur. quod probat a $imili.</p>
<p>V<sc>TI</sc> etiam corpora muliebria cum conceperint, a fœtu ad partum non iudicantur integra, neque
in, uenalibus ea, cum $unt prægnantia, præ$tantur $ana; ideo quod in corpore præ$eminat<007>o cre$c\~es,
ex omnibus cibi pote$tatibus detrahit alimentum in $e, & quo firmior e$$icitur ad maturitatem par-
tus, eo minus patitur e$$e $olidum id ip$um, ex quo procreatur. Itaque edito $œtu, quod prius in aliud
genus incrementi detrahebatur, cum ad:<?>di$parationem procreationis e$t liberatum, inanibus & pa-
tentibus uenis in $e recipit, & lambendo; $uccum etiam $olide$cit, & reddit in pri$tinam naturæ
firmitatem.</p>
<p it>Palle$cit mulier cum uterum gerit, & multis malis obnoxia est: defectus $æpe $entit, & multa patitur,
imbecillis\’q; quodam modo constat. Si vero Vulpianus iuri$con$ultus aliter $entire uidetur pand. lib. 21. hoc
<ln>60</ln>
<pb 73>[514.01.105]<rh it>SECVNDVS</rh>
e$t ut ingenio$e Philander notat, quod Vitr. prægnantem uolebat e$$e imbecillem, & ad munia obeunda ine-
ptam, quod embryo detrahat in $e alimentum. Vulpianus uero intellexit non morbo$am, ide$t non redhiben-
dam. Nam cum e$$et edictum Aedilium curulium, ut qui uenderent, certos facerent emptores, $i quid morbi
aut uit{ij} ine$$et, contra qui feci$$et, re improbata cogipo$$et habere id, quod ante habuerat: certe qu<007> præ-
gnantem uendi$$et, nec emptori dixi{$s}et: tamen edicto cogi non poterat mancipium recipere. Id redhibere di-
cebant. Vnde redhibitio uocata.</p>
<p>E<sc>ADEM</sc> ratione autumnali tempore maturitate $ructuum flacce$cente fronde, ex terra recipientes
radices arborum in $e $uccum, recuperantur & re$tituuntur in antiquam $oliditatem. At uero aeris
hyberni uis comprimit, & con$olidat eas, per id (ut $upra$criptum e$t) tempus.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Po$tquam neque frondes, nec fructus amplius indigent alimento, illud alimentum, quod in frondes, & fru-
ctus uertebatur, trabitur a trunco. qui propterea pri$tinam recuperat firmitatem, quæ hyeme con$eruatur;
nam frigore comprimitur, & con$olidatur.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> $i ea ratione, & eo tempore, quod $upra $criptum e$t, cæditur materies erit tempe$tiua.</p>
<p it>Concludit quod uolebat, postquam & medicus, & Philo$opbus uideri uoluit.</p>
<p>C<sc>AEDI</sc> autem ita oportet, ut incidatur arboris cras$itudo ad mediam medullam, & relinquatur,
uti per eam ex$icce$cat $tillando $uccus.</p>
<p it>Modum o$tendit materiæ cædendæ, circuncidi $tipitem monet, u$que ad mediam medullam, & relinqui ere-
ctam arborem uti $uccus ex ea præci$ione stillet. Neuero quis putet $uccum omnem exhauriendum e$$e, decla
rat de quo <007>ntelligat.</p>
<ln>20</ln>
<p>I<sc>TA</sc> qui ine$t in his inutilis liquor effluens per torulum, non patietur emori in eo $aniem, nec
corrumpi materiæ qualitatem. Tum autem cum $icca, & $ine $tillis erit arbor, deijciatur. & ita erit
optima in u$u.</p>
<p it>Inutili bumore tanquam $anie, uel pituita ex$iccato, uiuida lignorum pote$tas $ine $uperfluitate relinquitur,
ac propterea non e$t putredini obnoxia. quando igitur non amplius defluet, tunc de{ij}cienda est arbos, $ed ne
hoc etiam $imilitudine, ac ratione aliqua carere uideatur, probat Vitr. experimento quodam.</p>
<p>H<sc>OC</sc> autem ita e$$e licet animaduertere etiam de arbu$tis. Ea enim cum $uo quæque tempore ad
imum perforata, ca$trantur, profundunt è medullis, quem habent in $e $uperantem, & uitio$um per fo-
ramina liquorem, & ita $icce$cendo recipiunt in $e diuturnitatem. Qui autem non habent ex arbori-
bus exitus humores, intra concre$centes putre$cunt, & efficiunt inanes eas, & uitio$as: Ergo $i $tan-
<ln>30</ln>
tes & uiuæ $icce$cendo non $ene$cunt, $ine dubio, cum eædem ad materiam deijciuntur, cum ea ratio-
ne curatæ fuerint, habere poterunt, magnas in ædificijs ad uetu$tatem utilitates.</p>
<p it>Atque bæc $atis de cædendi modo, & ratione; nunc ad uires, & pote$tates arborum tran$it.</p>
<p>E<sc>AE</sc> autem inter $e di$crepantes, & di$similes habent uirtutes, uti Robur, Vlmus, Populus, Cu-
pre$$us, Abies, & cæteræ, quæ maximè in ædificijs $unt idoneæ, Namque non pote$t id Robur, quod
Abies, nec Cupre$$us, quod Vlmus, nec cæteræ ea$dem habent inter $e naturæ rerum $imilitates, $ed
$ingula genera principiorum proprietatibus comparata, alios alij generis præ$tãt in operibus effectus.</p>
<p it>Di$$imiles arborum naturas e$$e dixit, probauit\’que ab effectu, quoniam non id pote$t Robur, quod Abies,
nec Cupre$$us, quod Vlmus, qui quidem effectus ex natura principiorum, & permixtione deducitur. Non po$-
$e autem id arborem unam, quod alia pote$t, probare incipit in $ingulis ex principiorum cuiusque ratione.</p>
<ln>40</ln>
<p>E<sc>T</sc> primum Abies aeris habens plurimum, & ignis, minimum\’que humoris, & terreni, leuioribus
rerum naturæ pote$tatibus comparata non e$t pondero$a, Itaque rigore naturali contenta, non cito
flectitur ab onere, $ed directa permanet in contignatione, $ed ea, quod habet in $e plus caloris, pro-
creat, & alit termitem, ab eoque uitiatur.</p>
<p it>Calor $iccitatem, $iccitas rigorem inducit, rigor autem inflexibilitatem, unde Abietis pote$tas leuioribus
elementis con$tans, leuiorum effectus parit, unde dicit Vitr. eam uerniculum generare, quo uitiatur.</p>
<p>E<sc>TIAMQVE</sc> ideo celeriter accenditur, quod quæ ine$t in eo corpore raritas, aeris patens acci-
pitignem, & ita uehementem ex $e mittit flammam.</p>
<p it>Abies quod ab bumo in altum eat, (e cunctis enim ampli{$s}ima e$t, & fœmina etiam prolixior,) $uperet\’que
alias arbores dicta est, cau$a e$t, quia rectos habet poros, & pinguem humorem, qui innato calore facile ebul
<ln>50</ln>
lit. Adde quod in montanis, & frigidis frequentius oritur, ideo\’que ab loci uapore, frigiditate\’q; adiuuatur,
ex euaporantibus enim locis ad radices emittuntur uapores, & ex pingui humore intra stipitem frigore con-
creto facile a$cendit, & quod pulcbrum e$t naturæ opus, $ingulis annis ramu$culos quinos promit, ex quibus
qui medius e$t, arboris proceritatem facit, efficitur enim pars media stipitis, & amplius reliquis in altitudi-
nem fertur, cæteris æque mter $e concre$centibus: Recentes & pullulantes illi ramu$culi in extremitate albam
re$inam exudant, quæ tempore cogitur, & concre$cit, quod $i cædatur ea parte, qua ramu$culi erumpunt, pe-
rit, emoritur\’q; arbos tota. Cuius rei cau$a e$t raritas, e qua caloris innati uis efflatur, & cadentibus etiam
imbribus putre$cit, $cinditur autem Abies mirum in modum, & accenditur. Sed dolabilis, & apta ædific{ij}s
cernitur, $i uero ad$eruari uelit, aut $emper in $icco, & libero aere, aut $emper in aqua iacere debet, nam cum
alternis uicibus, modo humenti, modo ex$iccato loco ponitur, quàm citis$ime putre$cit. Are$cente Abie-
te ce$$at odor, qui in uire$cente ob re$inam maxime $entiebatur; $i excauatur, non reddit $onum, raritas enim
<ln>60</ln>
<pb 74>[514.01.106]<rh it>LIBER</rh>
aerem $onorum effectorem, non continet, Vnde Mu$icorum in$trumentorum uentres ex Abiete non conficies,
tabellas autem illis $uper impo$itas commode facies, aer enim in cauitatibus in $trumentorum inclu$us per eas,
ut potè raras, cum $ono $uauiter exit, ex hoc item ligno $igilla ne facito, quia paruos angulos non admittit. Ra
ritas enim, & mollities angulos paruos e$$e non $init. Cum uero meatus babeat multos, facile admittit $ordes,
unde $igna cra$$a, rudia, & quæfacile deturpantur apparent, $ed nos ad Vitr.</p>
<p>E<sc>X</sc> ea autem antequam e$t exci$a, quæ pars e$t proxima terræ, per radices excipiens ex proximi-
tate humorem, enodis, & liquida efficitur, quæ uero e$t $uperior uehementia caloris eductis in aere
per nodos ramis, præci$a alte circiter pedes xx. & perdolata propter nodationis duritiem dicitur e$$e
fu$terna.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Siex calore rigor, certe ex bumore mollities profici$citur: liquida igitur & enodis e$t abies propè terram
ex proximitate humoris: rigens autem, & nodo$a procul a terra ex uehementia caloris, $ed nodo$a, non adeo
e$t utilis.</p>
<p>Ima autem cum exci$a quadrifluuijs di$paratur, eiecto torulo ex eadem arbore ad inte$tina opera
comparatur, & $apinea uocatur.</p>
<p it>Pars ima humore pingui concreta ad opera quæ ex lignis fiunt, quæ inte$tina nominantur, commode com-
paratur, cum quadripartitum habet uenarum cur$um, ut ait Plin. ob$eruatum est in Abiete præci$a uenas
diuer$o modo po$itas collocari, aut enim $implici, & unico uenarum ordine con$picitur, aut duplic, aut etiam
quadripartito: excurrunt enim uenæ interdum unico fluxu, interdum gemino, perinde ac $i digitis alterius ma-
nus, digiti alterius tran$uer$ar{ij} ponerentur, aliquando & quadruplex $uper impo$itarum uenarum, & tran$-
<ln>20</ln>
uer$e po$itarum cur$as cernitur, craticis, aut retis in modum: cratici aut reti $uperpo$itæ. Vnde apud Theo-
phrastum corrupte legitur libro quinto monozous, dizous, & tetrazous, facile enim. ρ litera in ζ transferri
potuit, quare ex Vitr. & Plinio monorous, & dirous, & tetrarous facile emendari pote$t, unde diffluu{ij},
quadrifluu{ij}, $oliflui, uel ut ait Plinius duplicis, quadripartiti, & $implicis uenarum cur$us, nomina profecta
$unt: Eiecto igitur torulo cum medulla, (quæ e$t pars a cortice tertia) pars ima quæ quadrifluuis di$paratur,
optima e$t ad opera inte$tina, & uocatur $apinea. Ni$iforte uerum $it quod ob$eruatum est. abietem primis
annis cre$cendo augere uenarum numerum, ita ut a $implici ordine uenarum, quem primo anno ostendit, alium
tran$uer$um $uper eas $equenti anno facit, & ita ad quartum annum uenarum ordines auget, ita ut hanc e$$e Vi
truu{ij} $ententiam crediderim. V nde Plin. lib. xvi. cap. 42. Firmi{$s}ima ad tectum abies. Eadem ualuarum
repagulis et ad quæq; libeat inte$tina opera apti$$ima $iue Græco, $iue Campano, $iue Siculo fabricæ genere $pe
<ln>30</ln>
ctabilis ramentorum crinibus pampinato $emper orbe $e uoluens ad incitatos ruinarum raptus. Eadem &
curribus maxime $ociabilis glutino in tantum ut findatur, antè, qua $olida e$t, & inferius, nauium malis an-
temnis\’que propter leuitatem præfertur Abies. Communio his pino, quæ aut quadripartitos uenarum cur$us
bifidos\’que habeat, uel omnino $implices ad fabrorum inte$tina opera medulla $ectilis optima, quadripartitis
mater{ij}s, & mollior, quàm cæteræ: intellectus in cortice protinus peritis. Abietis quæ pars a terra fluit, eno-
dis est, Hac\’que quam diximus ratione fluuiata decorticatur, atque ita $apinus uocatur $uperior pars nodo$a,
duriorque fu$terna.</p>
<p>Contra uero quercus terrenis principiorum $atietatibus abundans, parum\’que habens humoris, &
aeris, & ignis, cum in terrenis oper<007>bus obruitur, infinitam habet æternitatem, ex eo quod cum tangi-
tur humore, non habens foraminum raritates propter $pi$sitatem, non pote$t in corpore recipere liquo
rem, $ed fugiens ab humore re$i$tit, & torquetur, & efficit, in quibus e$t operibus ea rimo$a.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Glandifora Quercus est, altis innixaradicibus, magna ualde, & ramo$a, natura eius frigida, & $icca, ut
pote terrena, $ed $iccior aliquanto, quòd frigida, rectos habet meatus, ad lineam igitur $cis$il<007>s, dolabilis quo-
que, & $ub terra diu cum steterit, nigre$cit ualde. plura eius genera, de quibus Plin. lib. xvi. Fortius lignum
Quercus habet, & incorruptius inter glandiferas, procerior tamen, & cra$$ior caudice. Plinius autem inquit,
ui$am e$$e, & anno$am quercum ui tempe$tatis euer$am, & iugerum $oli amplexam. Sed ne erret qui$piam
Herm. in cor. notauit hæc de quercu. Plin. glandiferas arbores una uoce comprehendi po$$e negat, latino $er-
mone, quemadmodum Græco pote$t Dryos, & antiqua uoce $aronos, a qua $aroniacus $inus, & $aron in Ar-
cadia nemus trans Ladonem fluuium. Quibu$dam ut Theodoro Gazæ Roboris appellatione continer<007> po$$e om-
nia ea gcnera uidentur, $anè Græcis Dryos uocabulum etiam omne lignum $ignificat, unde gerandryon pro
<ln>50</ln>
ueteri, & ambu$ta quacumque arbore accipitur, qua$i uetus ramale Per$icus: ergo roboris quaterna genera,
Quercus, Robur, Ae$culus, Cerrus, quæ Græcis ill<007>s re$pondeant, Hemeridi, Aegilopi, Haliphloe, Platiphyl-
lo, ut $it Quercus Hemeris, Platiphyllos, æ$culus, Aegilops Cerrus. Sed nunquid haliphloeos robur $ignificet,
comper@um non habeo, Theophrastus certè Aegriamidryn appellat, quam no$tri Robur interpretantur. &
infra. Carinas nauium quernas $ub{ij}ci præcipiunt maxime triremibus: Abieti, aut Pino larici uocatæ ferru-
minari quercus non potest, in$ociabili natura, quod bæc $pi$$a corpore $it, illæ textu raro. Quidam quatuor $u-
pradictis duas addidere $pecies, fagum, & ilicem; $ed toto genere di$tant, ut cognatæ potius, quàm congene-
res habendæ $int.</p>
<p>A<sc>ESCVLVS</sc> uero quod e$t omnibus principijs temperata habet in ædificijs magnas utilitates, $ed
ea cum in humore collocatur, recipiens penitus per foramina liquorem, eiecto aere, & igni operatio-
ne humidæ pote$tatis uitiatur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 75>[514.01.107]<rh it>SECVNDVS</rh>
<p it>Ae$culus quoque glandifera e$t’, quæ quantum corpore eminet, tantum radice de$cendere dicitur, humo-
ris impatiens.</p>
<p>C<sc>ERRVS</sc>, $uber, fagus, quod paruam habent mixtionem humoris & ignis, & terreni, aeris pluri-
mum, peruia raritate humores penitus recipiendo celeriter marce$cunt.</p>
<p it>Vitruuius tam belle connumerat arborum uires, ut iam tædeat me aliorum dicta recen$ere. $equitur ergo.</p>
<p>P<sc>OPVLVS</sc> alba, & nigra, item $alix, tilia, uitex, ignis & aeris habendo $atiatæ atque humoris t\~e-
peratæ, parum terreni habentes leuiori temperatura comparatæ, egregiam habere uidentur in u$u
rigiditatem; ergo cum non $int duræ terreni mixtione, propter raritatem $unt candidæ, & in $cul-
pturis commodam præ$tant tractabilitatem. Alnus autem, quæ proxima fluminum ripis procreatur,
<ln>10</ln>
& minime materies utilis uidetur, habet in $e egregias rationes, etenim aere e$t, & igni plurimo tem-
perata, non multum terreno, humore paulo. Itaque quia non nimis habet in corpore humoris in
palu$tribus locis infra fundamenta ædificiorum palationibus crebre fixa recipiens in $e, quod minus
habet in corpore liquoris, permanet immortalis ad æternitatem, & $u$tinet immania pondera $tru-
cturæ, & $ine uitijs con$eruat. Ita quæ non pote$t extra terram paulum tempus durare, ea in humore
obruta permanet ad diuturnitatem. E$t autem maxime id con$iderare Rauennæ, quod ibi omnia ope-
ra, & publica, & priuata, $ub fundamentis eius generis habent palos. ulmus uero, & fraxinus maximos
habent humores minimum\’q; aeris, & ignis, terreni temperata mixtione comparatæ; $unt in operibus
cum fabricantur lentæ, & $ub pondere propter humoris abundantiam, non habent rigorem, $ed cele-
riter pandant, $imul autem uetu$tate $unt aridæ factæ, aut in agro per$ectæ, qui ine$t in eis liquor
<ln>20</ln>
$tantibus, emoritur, fiunt\’q; duriores, & in commi$$uris, & in coagmentationibus ab lentitudine fir-
mas recipiunt catenationes</p>
<p it>Populus ideo dicta, quia radice ab$ci$$a multitudo uirgultorum tanquam rena$centis populi emittitur, cre-
$cit maxime in in$ulis Danub{ij}. Populi tria genera, alba, & nigra, & quæ Libica appellatur, minima folia,
& nigerrima, fungis\’q; ena$centibus laudati$$ima. Mirũ in primis (inquit Plin.) id quod vlmo tiliæ\’q; & oleæ,
populo albæ, & $alici euenit, circum aguntur enim folia earum po$t $ol$titium. Nec alio argumento certius
intelligitur $ydus confectum. Salicis plura $unt genera, aliæ virgas $equacis ad uincturas lentitiæ, aliæ
prætenues uiminibus texendis $pectabili $ubtilitate. Rur$us aliæ firmiores corbibus, ac plurimæ agricola-
rum $upellectili: candidiores ablato cortice, Leui\’q; tractatu mollioribus ua$is, quàm ut e corio fiant, atque etiã
$upinarum in delitias cathedrarum apti$$ima. Tertium locum ei in æstimatione ruris Cato attribuit, prio-
<ln>30</ln>
rem\’q; quàm oliuetis, quàm\’q; frumento, aut pratis: nec quia de$int alia uincula, $iquidem genistæ, & po-
puli, & ulmi, & $anguinei frutices. & betulæ, & arundo fi$$a, & arundinum folia, ut in Liguria, & uitis
ip$a, reci$is\’q; aculeis rubi alligant, & intorta corylus. Mirum\’q; contu$um lignum alicui maiores ad uincula
e$$e uires. $alici tamen præcipua dos. Finditur enim Græca rubens, candidior\’q; Amerina, $ed paulo fragilior;
<007>deo\’q; $olido ligat nexu. Tilia marem habet, & fœminam. differunt in hac re omni modo, nam\’q; & materies
maris dura, ruffior\’q;, ac nodo$a, & odoratior. Cortex quoque cra$fior, ac detractus inflexibilis, inter cor-
ticem & lignum tenues tunicas multiplici membrana, e quibus uincùla tiliæ uocantur: tenui$$imum corium
philliræ coronarum lemni$cis celebres antiquorum\’q, honore. materies teredinem non $entit proceritate per
quam modica, uerum utilis. Vitex arbor e$t, æstate & $icco tempore folia, & flores emittit, Agnum ca$tum
uocant, quoniam folia, $uccus, & flores ca$titatem inducunt, ex$iccant enim & difflatus $oluunt, na$citur ta-
<ln>40</ln>
men humidis locis. Alnus miræ virtutis arbor, nota $exto, & $eptimo climate, dum uiret, non adeo $ci$$ilis ut
abies, ex$iccata magis $cinditur. expertum e$t eius folia recentia per cubiculos $par$a pulices interficere. pin-
guis enim, & tenax humor pullulantibus ine$t fol{ij}s, cui pulices cum adhærent, tanquam ui$co capiuntur, &
intereunt. Vnde in aqua con$eruatum eius lignum ad annos ducentos creditum e$t binc ad palationes humi-
dis in locis apti$$ima e$t. $uper quibus tnrrium, ædificiorum\’q; fundamenta iaciunt. Vnde Vitr. optime de ea
loquitur. Vlmorum genera quatuor, $ed Græci duo tantum nouere. monto$am, quæ $it amplior, campe$trem,
quæ frutico$a. Italia Atinias uocat excel$i$$im<007>s, & ex his Siccanas illis præfert. quæ non $int riguæ. Al-
terum genus Gallicas, tertium nostrates, den$iore folio, & ab eodem pediculo numero$iore. At quartum
$ylue$tre, inter quas Atiniæ non ferunt, bamariamitata uero uocatur vlmi $emen, omnes\’q; e radicum plantis
proueniunt, reliquæ $emine: lenta, ide$t flexibilis est vlmus in opere, & facile pandat. E$t autem pandari tra-
<ln>50</ln>
bem, quod incuruari, cedere\’q; ponderi. cuius contrarium palmæ, faciunt, quippe quæ non contra inferiora,
$ed in diuer$um remittendo fornicantur, ut A{$s}iriorum genus illud, quos Xenopbon Canthelios in hac ip$a
mentione uocari tradit. Rigorem forti{$s}ime $eruat vlmus, ob id cardinibus, a$$amentis\’q; portarum utili{$s}ima,
quoniam min<007>mè torquetur. permutanda tantum $ic, ut cacumen ab inferiore $it cardine, radix $uperior. fra-
xinus arida lignum habet ualde $olidum, unde $udes ex eo arma penetrant, & cætera ligna tanquam $errũ,
ex ip$o propterea & lanceæ fiunt, $ed cum materiæ cau$a, ut inquit Plin. reliquas arbores natura genuerit,
copio$i{$s}imam tamen fraxinum facit: procera hæc, ac teres pennata, & ip$a folia, multum\’q; Homeri præco-
nio, & Achillis ha$ta nobilitata, materies e$t ad plurima utilis.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> carpinus, quod e$t minima ignis, & terreni mixtione, aeris autem, & humoris $umma con-
tinetur temperatura, non e$t fragilis, $ed habet utili$simam tractabilitatem. Itaque Græci quod ex ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga zyga uocitantur. item & eam zygiam appellãt.</p>
<ln>60</ln>
<pb 76>[514.01.108]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Tertium aceris genus carpinum nonnulli dixere. unde Plin. tertium genus Zygiam rubentem fi$$ililigno, cor-
tice liuido, & $cabro. Hoc al{ij} propr{ij} generis e$$e malunt: & latini carpinum appellant.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus e$t admirandum de cupre$$u, & pinu, quod eæ habentes humoris abundantiã, æquã\’q;
cæterorum mixtionem propter humoris $atietatem in operibus $olent e$$e panda: $ed in uetu$tatem
$ine uitijs con$eruantur, quod is liquor, qui ine$t penitus in corporibus earum habet amarum $apor\~e,
qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem, neque eas be$tiolas, quæ $unt nocentes. ideo\’q;
quæ ex his generibus opera con$tituuntur, permanent ad æternam diuturnitatem.</p>
<p it>Cupre$$us in metæ modum a$cendit: aduena: ex difficillime na$centium fuit, ut de qua uerbo$ius $æpius\’q;
quàm de omnibus al{ij}s prodiderit Cato: natu moro$a, fructu $uperuacua, baccis torua, folio amara, odore uio-
<ln>10</ln>
lenta, ac ne umbra quidem gratio$ἀ<?> materie rara, ut pene frutico$i generis, Diti $acra, & ideo funebri $igno
ad domos poni $olita, sterilis famina diu, $ed metæ a$pectu, quæ in fastigio ei conuoluta est, grata, distinguen-
dis pinorum ordinibus, facilem $e ton$ili culturæ præbens, hi$toriales picturas tenui folio breui\’q;, & uirenti
$uperue$tiens. Contra mas $pargit extra $e ramos, deputatur\’q; & accipit vitem: vterque $exus in perticas,
a$$eres\’q; admittitur amputatione ramorum, qui tertio decimo anno $ingulis denar{ij}s uenirent, proinde filia-
rum dotem plantaria ueteres appellauerunt. in Aenaria $ucci$a regerminat: in Creta quocunque loco quis
mouerit $olum, ni$i $eratur alia, hæc $ponte gignitur in idæis, albi$que montibus etiam non appellato eo pro$i-
lit, ibi\’q; $ummis iugis, ubiniues nunquam ab$unt plurima. Alibi non ni$i in tepore prouenit, magno altri-
cis fastidio, ac labore. Pinus cæditur vere, ubi cortex tantum detrahendus e$t ad operum rotunda, nam ad
quadrata, ubi germinatio de$ierit, & $i validior quæratur, etiam ubi fructum excoxerit, ex pinu nauigiorum
<ln>20</ln>
rotunda fiunt, & onerar{ij}s carinæ, quanquam nec ex quercu negligunt, $ed illa triremibus idonea magis e$t.
Differt a pinu picea, quod pinguior, ac tenuior folio e$t, quod\’q; minus alta, minus\’q; recta, quàm pinus a$$urgat,
præterea conum minorem, & magis algentem. Nucleos quoque re$ina perfu$os obtinet. Vtrique folium ca-
pillamenti modo prætenui ac breui $eta villo$um, cra$$iore dura\’q; ceu cupre$$us materies candida, & abieti
$imilior. Pinus u$tis radicibus non repullulat, picea repullulat. Picea nauig{ij}s expetita in Cypro præ$tantior
etiam quam pinus. Eadem & ad fubricas cæteras: malleos grandiores $candulas, cupas & ad alia $ecamenta
utilis; celerius tamen, quàm abies corrumpitur, $ed ex ommbus re$inam ferentibus $candulas e pino firmi$$i-
mas e$$e constat. ex cæteris faciles omnino, $ed imbecilles. Pinaster nihil aliud e$t, quàm pinus $ylue$tris mi-
ra altitudine, & a medio ramo$a. Pinus fœminam habet, quam Græci uocant Aegida mellei coloris, pictorũ
tabellis immortalem, nullis\’q; fi$$ilem rimis, proximum medullæ Cor pinus a Theoph. nominatum, quæ in abie-
te lu$$on appellatur, Theophrasto pinus, & larix idem cen$etur.</p>
<ln>30</ln>
<p>I<sc>TEM</sc> cedrus, & iuniperus ea$dem habent uirtutes, & utilitates, $ed quemadmodum ex cupre$$u,
& pinu re$ina, $ic ex cedro oleum, quod cedrium dicitur, na$citur, quo reliquæ res cum $unt unctæ
(uti etiam libri) a tineis, & a carie non læduntur. Arboris autem eius folia $unt $imilia cupre$$eæ $o-
liaturæ, materies uena directa. Ephe$i in æ de $imula chrum Dianæ, & etiam lacunaria ex ea, & ibi, & in
cæteris nobilibus fanis propter æternitatem $unt facta. Na$cuntur autem hæ arbores maxime Cretæ &
A phricæ, & nonnullis Syriæ regionibus.</p>
<p it>Plinius not as iuniperi, cedri\’q; confundit, & ut Hermolaus in Cor. forta$$e uerius, quàm priores, cedri $um
ma genera duo facit maius, & minus: maioris iterum duo. quæ floret, fructum non fert, quæ fructifera e$t, non
floret, & in ea antecedentem fructum occupat nouus. E cedro $imulachra D{ij}s præcipuè, $icut in cupre$$o,
loto, buxo, atque etiamnum oleaginis radicibus minora. optima naui g{ij}s Syriæ, Pheniciæ\’q;. Nam Syriacæ <007>n
<ln>40</ln>
montibus natæ tanta cra{$s}itudo fertur, ut homines terni caudicem amplecti nequeant. Cedria uero modo cedri
p<007>x, modo cedri re$ina uocatur. Ecedro magna, quæ cedrelate dicitur, nibil\’q; laliud est, $i propriè loquen-
dum $it, quam cruda cedri lachrima: Cedrium uero $uccus cedri e$t, e teda eius conci$a furnis, qui primus aquæ
modo fluxerit in canali; Nam $equens liquor pix iam non cedrium est: Sed confundunt authores, nunc pro re-
$ina nunc pro $udore tedarum, nunc pro pice cedriam, & cedrium uocantes, interim pro oleo cedrino, quod
cedrolæum ex malis cedri, (ut ait Plin.) appellant. omnibus enim {ij}s, quanquam diuer$is, eadem tamen na-
tura ine$t. Columella cedrinum liquorem uocauit: libri cedrio inuncti a tineis, & carie uindicantur. Damnat
u$um Plin. propter ancipitem eius proprietatem, uiuentia perimendi, perempta cu$todiendi. Cuius tamen ratio
præclare Galeno redditur, quia tamet$i adurat, ita ut ordine quarto calfacientium, cen$eri meruerit, inter om-
<ln>50</ln>
nia tamen erodentia medicamenta, quæ Græci $eptica & $eptas cognominant, infirmi$$imum e$$e con$tet; pro-
inde uiuentibus appo$itum uitali calore adiuncto, $umit uires, & qua$i accenditur, atque ita iugulat, $ed de-
functis additum putredinem tantum, & vitio$os humores exterit, & ab$umit, quibus detractis incor-
rupta $eruantur. Calenus, & Paulus non cedriam, $ed cedream uocabunt. Iunipero eadem virtus quæ
cedro.</p>
<p>L<sc>ARIX</sc> uero qui non e$t notus, ni$i his municipibus, qui $unt circa ripam fluminis Padi, & littora
maris Adriatici, non $olum ob $ucci uehementi amaritate ab carie, aut a tinea non nocetur, $ed etiam
flammam ab igni non recipit, nec ip$e pote$t per $e ardere, ni$i (uti $axum in fornace ad calcem co-
quendam ) alijs lignis uratur: nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem remittit, $ed longo $pa-
tio tarde comburitur, quod e$t minima ignis, & aeris e principijs temperatura. Humore autem, &
terreno e$t materia $pi$se $olidata, & non habens $patia foraminum, qua po$sit ignis penetrare, reij-
<ln>60</ln>
<pb 77>[514.01.109]<rh it>SECVNDVS</rh>
cit\’q; eius uim, nec patitur ab eo $ibi cito noceri, propter\’q; pondus ab aqua non $u$tinetur, $ed cum
portatur aut in nauibus, aut $upra abiegnas rates collocatur.</p>
<p it>Pinus Tbeophra$t. larix e$t, ut notauit Hermolaus, Plinius quinto generi $itus idem, eadem facies larix
uocatur, materia præstantior longe, incorrupta vis, humori contumax, rubens@ præterea & odore acrior,
plu$culum huic erumpit liquoris, melleo colore atque lentiore, nunquam dura$centis, laricis morbus e$t, ut te-
da fiat, larix nec ardet, nec carbonem facit, nec alio modo ignis ui con$umitur, quàm lapides: larix item
u$tis radicibus non repullulat, bæc lib. 16. cap. 11. $ed cap. 40. eiu$dem libri, larix inquit fæminam habet, quã
Græci vocant Aegida, mellei coloris, inuentum e$t pictorum tabellis immortale, nullis\’q; $ci$$ili rimis. & cap.
41. Ampli$$ima arbor ad hoc æui æstimatur Romæ ui$a, quam propter miraculum T<007>berius Cæ$ar in eodem
<ln>10</ln>
Ponte naumachiario expo$uerat aduectam cum reliqua materia, durauitq; ad Neronis Principis amphithea-
trum. Fuit autem trabs è larice longa pedes centum & viginti bipedali cra{$s}itudine æqualis, quo intelligeba-
tur uix credibilis rel<007>qua altitudo fa$tigium ad cacumen æ$timantibus. Quod vero Vitru. de lar<007>ce dicat eam
non concipere ab igni flammas, mirum e$t, nam aut nos laricem non babemus, aut certe contra experientiã
loquutus e$t. Arborem enim, quam nos laricem uocamus ardere maxime cernimus , ni$i forte illud $it totum
$tipitem cum cortice, ut aliqui dicunt $e ob$erua$$e cra$$iori $ui parte, difficillime igni con$umi, $ed di$$ectum,
& in paruas partes inci$um ardere, $ed durum est Vitr. non credere, qui etiam experimento comprob at, quod
dixit, & illud quoque ob$eruatum e$t flammas re{ij}cere multas arbores, & qua$i dedignari, ut ait Philander,
notat Hermo. tam arborem, quàm re$inam laricem uocari.</p>
<p>E<sc>A</sc> autem materies quemadmodum $it inuenta, e$t cau$a cogno$cere. Diuus Cæ$ar cum exercitũ
<ln>20</ln>
habui$$et circa Alpes, imperaui$$et\’q; municipijs præ$tare commeatus, ibi\’q; e$$et ca$tellum munitum,
quod uocabatur larignum, tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confi$i noluerunt imperio pa-
rere; itaque Imperator copias iu$sit admoueri. Erat autem ante eius ca$telli portam turris ex hac
materia, alternis trabibus tran$uer$is, uti pyra inter $e compo$ita altè, ut po$$et de $ummo $udibus, &
Japidibus accedentes repellere. Tunc uero cum animaduer$um e$t alia eos tela, præter $udes non ha-
bere, neque po$$e longius a muro propter pondus iaculari, imperatum e$t fa$ciculos ex uirgis alliga-
tos, & faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittete. Itaque celeriter milites conge$$erant.
po$tquam flamma circa illam materiem uirgas comprehendi$$et, ad cœlum $ublata, effecit opinion\~e,
uti uideretur iam tota moles concidi$$e. Cum autem ea per $e extincta e$$et, & requieta, turris\’q; in-
tacta apparui$$et, admirans Cæ$ar iu$sit extra telorum mi$sionem eos circumuallari, itaque timore
<ln>30</ln>
coacti oppidani cum $e dedidi$$ent, quæ$itum, unde e$$ent ea ligna, quæ ab igni non læderentur: tunc ei
demon$trauerunt eas arbores, quarum in his locis maximæ $unt copiæ, & ideo id ca$tellum larignum,
item materies larigna e$t appellata. Hæc autem per Padum Rauennam deportatur, in Coloniam Fa-
ne$tri, Pi$auri, Anconæ, reliquis\’q;, quæ $unt in ea regione municipijs præbetur, cuius materiei $i e$$et
facultas apportationibus ad urbem maxime haberentur in ædificijs utilitates, & $i non in omnibus
certe tabulæ in $ubgrundijs, circum in$ulas $i e$$ent ex ea collocatæ, ab traiectionibus incendiorũ ædi-
ficia periculo liberarentur, quod eæ nec flammam, nec carbonem po$$unt recipere, nec facere per $e.
Sunt autem hæ arbores folijs $imilibus pini, materies earum prolixa, tractabilis ad inte$tinum opus,
non minus quàm $apinea, habet\’q; re$inam liquidã mellis attici colore, quæ etiam medetur phthi$icis.</p>
<p it>Atque hæc $atis de larice dicta $int, cuius maximus est u$us Venet{ij}s. Hactenus autem Vitru. de materia
loquutus est, ea $cilicet cuius præcipuus u$us in ædific{ij}s. Reliquam minutis operibus aptam prætermi$it, $uã
<ln>40</ln>
cuique artificio relinquendo, ut prælum e $apino atra poti{$s}imum fieri, funes ualidos e palmæ fol{ij}s, fuluam
cornum in uenabulis nitere inci$uris nodatam, arculas ex cupre$$u concinne effici, & alia huiu$modi cernimus,
quia & ex calidis igniaria fieri probamus. De $ingulis explora<007>orum hoc u$us in ca$tris, pa$torum\’q; reperit,
quoniam ad excutiendum ignem non $emper lapidis occa$io e$t. Teritur igitur lignum ligno, ignem\’q; concipit
attritu, accipienti materiæ aridi fomitis fungi, uel foliorum facillime conceptum, $ed nihil edera præ$tantius
quæ teratur lauro, laurum\’q; terat. probatur, & uitis $ylue$tris alia, quàm labru$ca, & ip$a ederæ modo ar-
borem $candens. Frigidi{$s}ima quæque aquatica, lenti{$s}ima autem, & ideo $cutis faciendis apti$$ima, quorum
plaga contrahit $e protinus, claudit\’q; $uum uulnus, & ob id contumacius tran$mittit ferrum. in quo $unt ge-
nere fici, ut $alix, tilia, betulla, $ambucus, populus utraque. leui{$s}imæ ex his $icuti & $alix, ideo\’q; utili{$s}imæ.
<ln>50</ln>
Omnes autem etiam ad cistas quæcunque flexibili crate con$tant, Habent & candorem, rigorem\’q;, & in
$culpturis facilitatem. E cortice tiliæ fœminarum & cunæ fiunt, atque ip$æ nauium longarum a$$eres, & ar-
culæ, men$urarumq; nonnulla genera è ligno. Nunc colligit ea de quibus dixit.</p>
<p>D<sc>E</sc> $ingulis generibus, quibus proprietatibus natura rerum uideantur e$$e comparatæ, quibus\’q;
procreantur rationibus expo$ui. In$equitur animaduer$io, quid ita, quod quæ in urbe $upernas di-
citur abies, deterior e$t, quàm quæ infernas, quæ egregios in ædificijs ad diuturnitatem præ$tat u$us,
& de his rebus, quemadmodum uid eantur elocorum proprietatibus habere uitia, aut uirtutes, uti
$int con$iderantibus apertiora exponam.</p>
<p it>Situs plantarum maxime con$iderandus e$t, nam in arboribus (dicit) Plin. animaduertunt. & al{ij}s Aqui
loniæ partes robustiores $unt in totum, deteriores ex humidis opacis\’q;, $pi{$s}iores ex apricis habentur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 78>[514.01.110]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De abiete $upernate, & infernate cum Apenini de$cri-
ptione. # Cap. X.</h>
<p>MO<sc>NTIS</sc> Ap\~enini primæ radices ab Tyrrheno mari in Alpes, & in extremas Hetruriæ re-
giones oriuntur, eius uero montis iugum $e circumagens, & media curuatura propè
tangens oras maris Adriatici, pertingit circuitionibus contra fretum. Itaque citerior
<ln>10</ln>
eius curuatura, quæ uergit ad Hetruriæ, Campaniæ\’q; regiones, apricis e$t pote$tatibus:
nam\’q; impetus habet perpetuosa Solis cur$u, ulterior autem, quæ e$t proclinata ad $uperum mare,
$eptentrionali regioni $ubiecta, continetur umbro$is, & opacis perpetuitatibus. itaque quæ in ea par-
te na$cuntur arbores humida pote$tate nutritæ, non $olum ip$æ augentur ampli$simis magnitudini-
bus, $ed earum quoque uenæ humoris copia repletæ turgentes liquoris abundantia $aturantur. Cum
autem exci$æ, & dolatæ uitalem pote$tatem ami$erint, uenarum rigorem permutantes $icce$cendo,
propter raritatem fiunt inanes, & euanidæ, ideo\’q; in ædificijs non po$$unt habere diuturnitatem. Que
autem ad Solis cur$um $pectantibus locis procreantur, non habentes interueniorum raritates $iccita-
tibus exu$tæ $olidantur, quia $ol non modo ex terra lambendo, $ed etiam ex arboribus educit humo-
res. Itaque quæ $unt in a pricis regionibus $pi$sis uenarum crebitatibus $olidatæ, non habentes ex hu-
<ln>20</ln>
more raritatem, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas utilitates ad uetu$tatem. Idco in-
fernates, quæ ex apricis locis apportantur, meliores $unt, quàm quæ ab opacis de $upernatibus
aduehuntur.</p>
<p it>Supernates a $uperiori, infernates ab inferiori mari dicuntur arbores. Aprica loca $unt, quæ Soli expo.
nuntur. Reliqua facilia.</p>
<p>Q<sc>VANTVM</sc> animo con$iderare potui de copijs, quæ $unt nece$$ariæ in ædificiorum comparationi-
bus, & quibus temperaturis a rerum natura principiorum habere uideantur mixtionem, quæ\’q; in$unt
in $ingulis generibus uirtutes, & uitia, uti non $int ignota ædificantibus expo$ui. Itaque qu<007> potue-
rint eorum præceptorum $equi præ$cripitiones, erunt prudentiores, $ingulorum\’q; generum u$um eli-
gere poterunt in operibus. Ergo quoniam de apparationibus e$t explicatum, in cæteris uoluminibus
<ln>30</ln>
de ip$is ædificijs exponetur, & primum de Deorum immortalium ædibus $acris, & de earum $ymme-
trijs, & proportionibus (uti ordo po$tulat) in $equenti per$cribam.</p>
<h>Finis $ecundi Libri.</h>
<pb 79>[514.01.111]
<h>M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA
LIBER TERTIVS.</h>
<ln>10</ln>
<p it>_DE<sc>LPHICVS</sc> Apollo, Socratem omnium $apienti$simum._ Tres e$$e Architecturæ
partes osten$um e$t $upra, inter quas præcipuum locum tenebat ædificatio, cuius una ratio
publicis, altera priuatis operibus accommodari dictum e$t. Publicorum operum di$tribu-
tiones tripartitas e$$e declarauimus, Defen$ionis , Religionis, & Opportunitatis. Ab$olu-
ta e$t ea, quæ defen$ionem $pectabat; $uper$unt reliquæ, ac ea primum, quæ religioni dica-
ta est, in qua tantum præ cæteris rebus præ$tare debet Architecti uis, ingenium, natura,
indu$tria, & $olertia, quantum res diuinæ humanis. Vbi enim quæ$o commen$us, ordinatio, decor, eurythmia,
di$tributio , di$po$itio magis $pectabitur, quàm in $acris ædibus? vbi manus , ubi mentem nobilius exercebi-
mus, quàm in numinum cultu? in qua re animum diuinitatis participem fatigare melius erit, quàm in diui-
nis rebus? Egregium $anè munus aggredimur, quod ( ut omnibus datum est per$equi ) ita pro$piciendum e$t,
<ln>20</ln>
quà recte Vitruuius optarit hominum pectora fene$trata e$$e, ut intus quicquid e$$et boni, vel mali foris con
$piceretur. Cederet enim uirtuti, & $cientiæ fortuna, & gratia, petulantiæ mode$tia. Cederet ueritati a$$en-
tatio. Arbitror ego $uauem, & uerum Architecturæ gu$tum Vitruuium habui$$e, cum hæc diceret. Nam mi-
ro ardere de$iderio uidetur, ut uirtutis pulchritudo oculis cerneretur. Quare accedebat Socratis $ententiæ,
uiri vel Apollinis testimonio $apienti$$imi, qui occultos animi $en$us per pectus uideri po$$e optabat. Cæterum
ob$eruatione dignum puto, quod $ingulis uoluminibus præpo$ita proœmia $int a Vitruuio; nam cum proœ-
m{ij}s $æpe magis animum adhibeamus ( recentes enim, nec fatigati expectamus quid proponendum $it ) memo-
randa, & ob$eruanda maxime in proœm{ij}s præcepta traduntur. quod & in $uperioribus prædiximus aduerten-
dum. Optat igitur Vitruuius, po$tquam aliud naturæ placuit, monet\’q, vt curemus, studeamus\’q artis præ-
s<?>tantia, quod occultum e$t in nobis palam educere. Artis igitur uis in ratione po$ita e\~st. ratio in re, quæ $i-
<ln>30</ln>
gnificat, quæ item ratiocinatio, forma, habitus\’q; nominatur. Vniuer$a uero Architecturæ forma $ex illis re-
bus con$tat, de quibus primo libro cap. 3. di$$eruimus, quod $i quis melius intro$picere cupiat , quærat\’q; di-
lucidius, & expeditius ea a nobis tradi, is primum $e a proœmio expediat , dein mecum ueritatem $tudio$e per-
quirat, legat\’q quæ $ummis laboribus, & cogitationibus comparaui , quod $i in {ij}s $e $e iuuari $entiat, quæ
$ummopere conquirenda $unt, Deo primum gratias agat, mox princip{ij}s meis innixus quær at ulteriorem pro-
fectum, ex paruis enim, paucis\’q; magna, & multa con$equi facile cogno$cet.</p>
<h>_Proœmium._</h>
<ln>40</ln>
<p>DE<sc>LPHICVS</sc> Apollo Socratem omnium $apienti$simum Pythiæ re$pon$is e$t profe$$us.
Is autem memoratur prudenter, docti$sime\’q; dixi$$e , oportui$$e hominum pectora fe-
ne$trata, & aperta e$$e, uti non occultos haberent $en$us, $ed patentes ad con$iderandum.
Vtinam uero rerum natura $ententiam eius $ecuta , explicata , & apparentia ea con$titui$-
$et. $i enim ita fui$$et , non $olum laudes , aut uitia animorum ad manum a$picerentur, $ed etiam di$ci-
plinarum $cientiæ $ub oculorum con$ideratione $ubiectæ, non incertis iudicijs probarentur, $ed & do
ctis & $cientibus authoritas egregia, & $tabilis adderetur . Igitur quoniam hæc non ita, $ed uti natu-
ra rerum uoluit, $unt con$tituta , non efficitur , ut po$sint homines ob$curatis $ub pectoribus inge-
nijs , $cientias artificiorum penitus latentes, quemad modum $int, iudicare. Ip$iautem artifices, etiam
$i polliceantur $uam prudentiam, $i non pecunia $int copio$i, $eu uetu$tate officinarum habuerint no-
titiam, aut etiam gratia, & foren$i eloquentia non fuerint præditi, pro indu$triæ $tudiorum authori-
<ln>50</ln>
tates non po$$unt habere, ut eis, quod pro$iteutur $cire, id credatur. Maxime autem id animaduerte-
re po$$umus ab antiquis $tatuariis, & pictoribus , quod ex his, qui dignitatis notas, & commendatio-
nis gratiam habuerunt, æterna memoria ad po$teritatem $unt permanentes, uti Myron , Polycletus,
Phydias, Ly$ippus, cæteri\’q;, qui nobilitatem ex arte $unt con$ecuti. Namq; ut ciuitatibus magnis,
aut Regibus , aut ciuibus nobilibus opera fecerunt, ita id $unt adepti. At qui non minore $tudio, &
ingenio, $olertia\’q; fuerunt, ignobilibus, & humili fortuna ciuibus non minus egregie perfecta fecerũt<?>
opera, nullam memoriam $unt a$$ecuti , quod hi non ab indu$tria , neque artis $olertia, $ed a felicita-
te fuerunt de$erti, ut Hellas Athenien$is , Chion Corinthius, Myagrus Phocæus, Pharax Ephe$ius, Be-
das Byzantius, etiam\’q; alij plures. Non minus item pictores , ut Ari$tomenes Tha$ius , Polycles
Atramitenus, Nicomachus, cæteri\’q; quos neque indu$tria, neque artis $tudium , neque $olertia defe-
<ln>60</ln>
<pb 80>[514.01.112]<rh it>LIBER</rh>
cit, $ed aut rei familiaris exiguitas , aut imbecillitas fortunæ, $eu in ambitione certationis contrario-
rum $uperatio, ob$titit eorum dignitati. Nec tamen e$t admirandum $i propter ignorantiam artis
uirtutes ob$curantur, $ed maxime indignandum , cum etiam $æpe blandiatur gratia conuiuiorum a ue
ris iudicijs, ad fal$am probationem . Ergo ( uti Socrati placuit ) ita $en$us , & $ententiæ, $cientiæ\’q;,
di$ciplinis auctæ , per$picuæ, & perlucidæ fui$$ent, non gratia, neque ambitio ualeret, $ed $i qui ueris,
certis\’q; laboribus doctrinarum perueni$$ent ad $cientiam $ummam, eis ultro opera traderentur. Quo-
nlam autem ea non $unt illu$tria, neque apparentia in a$pectu, ut putamus oportui$$e, & animaduerto
potins indoctos, quàm doctos gratia $uperare , non e$$e certandum iudicans cum indoctis ambitione,
potius his præceptis editis o$tendam no$træ $cientiæ uirtutem . Itaque Imperator in primo uolumi-
<ln>10</ln>
ne tibi de arte, & quas habeat ea uirtutes, quibusq; di$ciplinis oporteat e$$e auctum Architectum ex-
po$ui, & $ubieci cau$as, quid ita earum oporteat eum e$$e peritum , rationes\’q; $ummæ Architecturæ
partitione di$tribui, finitionibus\’q; terminaui. Deinde, quod erat primum , & nece$$arium , de mœni-
bus, quemadmodum eligantur loci $alubres, ratiocinationibus explicui . Ventiq; qui $int, & ex qui-
bus regionibus $inguli $pirent deformationibus grammicis o$tendi, platearum\’q; & uicorum uti emen-
datæ fiant di$tributiones in mœnibus docui, & ita finitionem primo uolumine con$titui . Item in $e-
cundo de materia , quas habeat in operibus utilitates , & quibus uirtutibus e natura rerum e$t com-
parata, peregi. Nunc in tertio de deorum immortalium ædibus $acris dicam , & uti oporteat per-
$criptas e$$e exponam.</p>
<p it>In proœmio laudatur Socratis $ententia cupientis hominum pectora e$$e fene$trata , ut uirtutes , & uitia,
<ln>20</ln>
$cientiæ , & ignorantiæ cerni po$$ent . Vituperantur indocti, & ambitio$i . Monentur\’q; qui fabricare uolunt,
ut ad $cientiam, & opera, non ad gratiam, ac adulationem artificum in$piciant; & Architecti , ut curent $e
$e uirtutibus, & $cient{ij}s ornare, neque certent cum indoctis ambitione. Colligit quæ primo, & $ecundo libro
ab$oluit, docet\’q; de quibus in $equentibus e$t agendum. Omnia $unt facillima.</p>
<h it>De $acrarum Aedium compo$itione , & $ymmetr{ij}s, & corpo-
ris humani men$ura. # Cap. I.</h>
<p>AE<sc>DIVM</sc> compo$itio con$tat ex $ymmetria , cuius rationem diligenti$sime Arehitecti te-
<ln>30</ln>
nere debent.</p>
<p it>Tanta est proportionum uis, tanta nece{$s}itas, tanta demum eius in rebus utilitas, ut nemo
auribus, oculis, $en$ibus cæteris , ac menti denique ip$i, aliquid uoluptatis , & oblectationis
afferre po$$it, ni$i quod ad oblectandum proponit, conuenientia , & ratione quadam , comparatione\’q; con$tet,
qua latenter $e $e in $en$us no$tros in$inuet. Ecce tibi quàm $uauiter $om, modulationes\’q; ad animum per au-
res illabuntur, cum inter $onos interualla, & tempora ratione dis<?>tincta producuntur , quin, & animalia quo-
que præter homines modulorum $uauitate mulcentur . Quid $apores, odores ad palatum , & ad nares perti-
nentes efficerent, ni$i temperata eorum uis dulcium, & acrium moderatione permixta , ad eos $en$us perueni-
rent? Tactio mollium, & delectantium rerum proportione con$tat . Nullum præterea humanum inuentum,
nullum e$t opus, quod admiratione non pro$equamur, cũ proportiones rei propo$itæ in $e contineat. Quid in medi
<ln>40</ln>
camentis utilius, efficacius excogitari pote$t, quàm $impliciũ rerum rat<007>one numeris, & ponderibus moderata
permixtio? Quid de numeris mutua comparatione collatis dicendum? mira propemodum , ac diuina eo-
rum uis e$t, cum nihil amplius in hac uniuer$itate , quàm mundum uocamus , nil $it admirabilius , quam
numerorum, ponderum. ac m\~e$urarum, ex quibus partes eius con$tare cernimus proportione t\~eperata, cõ$en$io.
An non ignotas penitus rerum rationes , $upputando inue$tigamus, reperimus, cogno$cimus? Tempora in-
terualla, motiones, uires, artificia, $ermonem, naturam, $cientiam, humana denique, & diuina omnia orta, ali-
ta, aucta, perfecta\’q; ratione di$cernimus? quod ut uerum es<?>t, ita longiori inductione non oportet probari, cum
uel Vitruuianum te$timimonium $atis id efficere putem. Vitruuio igitur accedentes dicemus . Quod , qui ra-
tione in Aedific{ij}s uti uelit, ( quis autem est, qui non uelit? ) nece$$e est, ut naturam, & uim proportionum agno
$cat, distincte earum genera percen$eat, u$um, effectum\’q; perpendat, ac probè per$piciat, quæ cuique ædifica-
<ln>50</ln>
tioni ratio, proportio\’q; conueniat, $unt enim proportiones quædam, quæ oculis $eueritatem quandam ob{ij}ciunt,
nonnulla incundit atem, aliæ authoritatem, aliæ $plendorem, & hilaritatem, alia demum cum magnificentia iu
cundæ, cum iucunditate amplitudinem faciunt . Cum hæc igitur a nobis diligenter, ac $ubtiliter animaduer$a,
ob$eruata\’q; fuerint, non modo antiquorum operum iudices, $ed nouorum inuentores , $ine temeritatis $u$pitio-
ne e$$e poterimus. Proportionis uocabulo communiori $ignificatione accepto conuenientia quælibet, & re-
rum $imilitudo notari$olet. unde non in magnitudine $olum, ac in numeris, $ed etiam in ui, & natura, qualita-
te\’q;, eæteris\’q; $ummis rerum generibus poni $olet . Nos ad rem no$tr am $pectantes de ea tantum $ignificatio-
ne dicemus, qua proportio in quantitate proprie e$$e digno$citur, non quod ea quantitas ulla $it , $ed quia ita in
quantitate ine$$e debet , ut $uæ cuique rei proprietates , & affectiones in$unt . Quantitatis duplex e$t genus,
continens alterum, di$cretum alterum . Sub continenti , linea , $uperficies, corpus, motio, tempus collocantur.
Sub di$creto, numerus, & oratio, & reliqua huiu$modi , quorum partes nullo communi termino iunguntur.
<ln>60</ln>
<pb 81>[514.01.113]<rh it>TERTIVS.</rh>
Vtriu$que generis proprium e$t, ut $ecundum collationem , comparationem\’q; res æquales, uel inæquales´ mutuo
dicantur, nam res omnis alteri comparata uel æqualis illi e$$e cernitur, uel inæqualis, nam uel tanta est, quan-
ta e$t alia, uel maior, uel minor. Proportio igitur e$t ex earum numero, quæ per $e nec $unt, nec intelliguntur ,
$ed id, quod $unt ad aliud referuntur. & ex proportionibus aliæ inter res æquales, aliæ inter inæquales cadent.
Vnde proportio est determinata rerum duarum, quæ $ub eodem genere continentur, habitudo. Determinata in-
quam non ad nos relata, neque in $e certa , $ed huiu$modi , ut alia e$$e non po{$s}it. Sub eodem autem genere,
quia nemo lineam maiorem, uel minorem, uel æqualem $uperficiei dixerit, $ed alteri lineæ, nec $uperficiem cor-
pori, $ed alteri plano comparabit. cum ergo proportio in quantitate $it , duplex\’q; $it quantitatis genus ( ut di-
xi ) certe tam in men$uris, quàm in numeris, ac etiam in his rebus, quæ ex men$uris, & numeris componun-
<ln>10</ln>
tur, inuenietur, Quæ igitur ad men$uras proportio pertinet, Geometrarum propria e$t; quæ ad numeros, eorum
qui numer andi $cientiam profitentur; quæ ad utrumque genus Mu$icis accommodatur, harmonica\’q; nuncupa-
tur. Nos modo de $implicibus illis dicemus , $ed libro quinto de permixta illa ex utr<007>$que generibus , cum de
mu$ica ratione tractabimus copio$e di$$eremus. Magnitudines, & numeri inter $e comparati, aut pares,
æquales\’q; $unt, aut $e $e mutuo $uccedunt . Pares, æquales\’q; intelligo, cum nihil amplius uni $it, quàm alteri.
impares, & $e $e eccedentes, cum quid maius, aut minus in eis e$$e digno$citur. Aequalium, parium\’q; nullum
aliud genus e$t, nam cum res inter $e æquabili ratione conferuntur , unius formæ comparatio inter eas cadit.
Inæqualium plura $unt genera, ac totidem, quotres una altera maior e$$e potest . maiorem intelligo contine-
re minorem integram, uel amplius aliquid. Inæqualitatis igitur proportio, aut $implex est, aut compo$ita. $im
plex es<?>t, cum quod maius est, minus continet uel pluribus uicibus. $i pluribus uicibus ita , ut ex inte-
<ln>20</ln>
gro nihil $uper$it, tunc proportio ea conficitur, quæ multiplex nominatur. Ita quatuor continet duo bis . Sex
continet duo ter. Octo duo quater. & nihil amplius. $i una uice quod plus e$t continet minus, uel unã <007>n$uper præ-
ter integram partem eius continet, uel plures. $i unam, uel illa est dimidium, uel tertia pars, uel quarta, & ita
in infinitum. Atque hæc proportio $uperparticularis nominatur. $e$quialtera $i dimidium, $e$quitertia, $i ter-
tiam partem, $e$quiquarta $i quartam continet, & ita in infinitum. Si vero maius continet minus integre , &
aliquas eius partes, tunc $uperpartiens nominatur illarum comparatio . aliquas autem partes intelligo, non
ut aiunt numerantes , $ed ex illis con$tantes. Pars enim numerans dicitur ea, quæ integram rem certis uicibus
de$umpta con$tituit. Cuiu$modi duo pars est numerans $enarium, nam ter duo con$tituunt $ex . quatuor item
numerat. 12. nam ter quatuor duodecim efficiunt . huiu$modi partes quotas etiam appellare $olent . $uper-
partiens igitur ratio e$t quotiens maius, minus $emel continet , & partem ip$ius minoris non quotam, & nu-
<ln>30</ln>
merantem, $ed ex illis quotis, & numerantibus prouenientem. $ic quinque continet tres $emel , & duas eius
partes, unde appellatur proportio bipartiens tertias, $eptem continet quatuor, & tres quartas, & appellatur
proportio tripartiens quartas, & nouem continet quinque, & quatuor eius quintas, & appellatur proportio
quadripartiens quintas, atque ita in infinitum. Simplices igitur comparationes hæ $unt, multiplex, $upraparti-
cularis, $uprapartiens. Compo$itæ autem vim, & naturam $implicium tenent , nam vel multiplex e$t, & $u-
praparticularis, vel multiplex, & $uprapartiens. quatenus multiplex maius continebit rem integram pluri-
bus uicibus; quatenus $upra particularis, continebit amplius, al<007>quam eius partem, quotam $cilicet , & nu-
merantem; quatenus $upraparticularis continebit amplius partem non quotam , & numerantem, $ed ex quo-
tis, & numerantibus prouenientem. multiplex $upraparticularis e$t inter decem, & quatuor, nam decem con-
tinet quatuor bis, unde multiplicis nomen $ortitur , & dimidium , vnde $e$quialtera nuncupatur, quare du-
plex $e$quialtera dicetur. multiplex $uprapartiens est inter octo, & tria, nam octo continet tria bis, unde mul-
<ln>40</ln>
tiplicis ratio na$citur, & duo, unde $uprapartiens nominatur, atque ita inter octo & tria erit proportio dupla
bipartiens tertias . Oriuntur autem proportiones e numeris certo quodam ordine di$po$itis , & collocatis. ac
primum $upraparticulares rationes ita fient. Di$pone a ternario numeros $e $e ut natura fert, con$equentes. at-
que eo in primo , & $uperiori ordine collocabis , $ub$cribes eo$dem a binario natura $e con$equentes quem-
admodum uides.</p>
<p it>_3.#4.#5.#6.#7.#8.#9.#10.#11.#12._#hi $unt numeri a quibus incip<007>t comparatio.
_2.#3.#4.#5.#6.#7.#8.#9.#10.#11._#hi $unt numeri in quos de$init comparatio , & ad
quos $uperiores $e habent in $upraparticulari proportione, nam. _3._ ad. _2._ est $e$quialtera. _4._ ad. _3._
$e$quitertia. _5._ ad. _4._ $e$quiquarta, & ita in infinitum. Superpartiens oritur imparibus numeris $ua $e-
rie $uprapo$itis, modo a quinario incipias, & a numeris naturali ordine, $i con$equentibus a ternario in
<ln>50</ln>
hunc modum.</p>
<p it>_5.#7.#9.#11.#13.#15.#17.#19.#21._#numeri a quibus incipit comparatio.
_3.#4.#5.#6.#7.#8.#9.#10.#11._#numeri in quos de$init comparatio. atque ita. _5._
ad _3._ bipartiens tertias. _7._ ad _4._ tripartiens quartas. _9._ ad. _5,_ quadripartiens quintas, & $ic de
$ingulis. quod $i $uperiorem imparium numerorum ordinem a quinario or$us ad$cribes, inferius autem a bina-
rio natur ali ordine præcedentes numeros $ub$cribes , differentias multiplicis $upraparticularis , $ub ratione
dupla, content as conficies.</p>
<p>5.#7.#9.#11.#13.#15.#17.#19.#21.</p>
<p it>_2.#3.#4.#5.#6.#7.#8.#9.#10._ Sia$eptenario incœperis per impares procedendo,
& eandem in inferiori $erie $ucce$$ionem a binario $eruaueris, multiplicis $uperparticularis formas , $ub ratio-
<ln>60</ln>
ne tripla constitues.</p>
<pb 82>[514.01.114]<rh it>LIBER</rh>
<p>7#9#11#13#15#17#19#21</p>
<p it>_2#3#4#5#6#7#8#9._#Atque ita $ub$equentes rationes additione conficies. Sed di$cri-
mina $uperpartientis mul<007>iplicis rationis $ub ratione dupla efficies, $i ab octonario per tres unitates di$cedenles
numeros ordinatim $uprapones , & a ternario $eriem naturæ $eruaueris in inferiori loco, hoc modo.</p>
<p>8#11#14#17#20#23#26#29</p>
<p it>_3#4#5#6#7#8#9#10._#quod $i multiplicem $ub ratione tripla, ac $uprapartiente na-
$ci videre cupis, $ub$cribe $eriem numerorum ab undecim, $e $e quatuor unitatibus excedentium, & natur alem
ordinem a ternario $ub$cribe, hoc modo.</p>
<p>11#15#19#23#27#31#35#39</p>
<p>_3#4#5#6#7#8#9#10._#Atque hæc $atis pro exemplo $int po$ita , Cætera per quàm
facilia studio$is e$$e po$$unt, & quia comparationum termini immutarri po{$s}unt, ita ut a minori incipere , &
<ln>10</ln>
in maius terminare po{$s}umus: ideo non ignorandum eandem e{$s}e comparationem mutatis terminis , eo $olo di-
$crimine, ut $i comparamus quod maius e$t, ad minus , ut _4._ ad. _2._ tunc utimur ea particula, $upra.
ut cum dicimus $upraparticularis. $uprapartiens. cum uero comparamus quod minus e$t ad maius, ut _2._ ad
_4._ tunc utimur ea part<007>cula, $ub. atque in $ubmultiplicem, $ubparticularem, $ubpartientem nominamus.
Totidem igitur differentiæ, formæ\’q; comparationum inueniuntur , cum minus ad maius comparabitur, quod
$unt eæ, quibus maius minori confertur. Cæterum ut$ciamus & uno obtutu cernamus a quibus numeris pro-
portiones nomina $ua $ortiantur, hanc regulam ob$eruabimus . Erit enim hoc utile in ædific{ij}s , cæteris\’q; re-
bus arte, & ratione perfectis, ad digno$cendum quæ nam proportio maior , quæ minor, quæ amplior, quæue
$trictior habeatur, magni enim refert, qua quis utatur proportione. Cum alia ædes magnificæ, alia priuatorũ
<ln>20</ln>
domus, alia templa proportione perficiantur. Quare hoc diligenti$$ime ob$eruandum Architectis cen$emus.
Denominatio proportionum partitione digno$citur. Partitio e$t experientia quædam, qua $citur , quot uicibus
numerus minor , in maiori in$it, & quid inde $uper$it. ex partitione igitur, & reliquo nomen proportio quæq;
$uum capit, Verbi gratia. Quæro quæ nam proportio $it inter octo, & quatuor, $tatim partior octo per qua-
tuor, id e$t experior quot uicibus quatuor constituant octo, & inuenio duabus uicibus quatuor in octo ine$$e,
& nihil inde $upere$$e, ab hoc igitur numero, duo, proportionis nomen de$umo, aio\’q; inter octo , & quatuor
duplam cadere proportionem. Quæro iter um quæ proportio inter quinque, & $exdecim intercidat , partior
$exdecim per quinarium, inuenio quinarium ter in $exdecim, & amplius unum e$$e. Triplam igitur a ternis ui-
cibus proportionem illam nomino, & quia $upere$t unitas, quæ pars quinta e$t quinar{ij}, ideo addo $e$qui quin-
tam, & triplam eam $e$quiqu<007>ntam nomino proportionem. Similis ratio in reliquis reperitur. Quod cum
<ln>30</ln>
ita $it, facile reperiemus, quæ nam æqualis, quæ maior, aut minor proportio intelligatur. nam æquales & $i-
miles $unt, quæ ea$dem babent nominationes. Inæquales, & di{$s}imiles, quarum non e$t $imilis denominatio.
primum id o$tendam in multiplicibus, deinde in reliquis. Ex multiplicibus illæ $unt maiores , quarum nomina-
tio a maiori numero prouenit. Quadrupla igitur maior est proportio, quàm dupla, quoniam illa a quater-
nario, hæc a binario $umitur. In $uperparticularibus ratio contraria e$t, nam illa maior e$t, quæ a minori nu-
mero con$tituitur, & hoc e$t ratione minutorũ, quas fractiones nominant, ne de uerbis contendamus. nam quo
plures $unt fractiones, eo minor e$t proportio, ideo $e$quitertia minor $e$quialtera est, nam $e$quitertia a terna-
rio, $e$quialtera a dimidio nominatur, maior igitur pars e$t dimidium, quàm tertia pars, atque ita de $ingulis,
$ed in $uprapartientibus intelligendum hoc est, quod $upra non attuli. Dixi $uprapartientem proportionem
fieri cum id, quod amplius, & maius e$t continet id, quod minus e$t, & plures eius partes , $ed id hoc modo ca-
<ln>40</ln>
piendum est, ut tam de numero partium, quàm de ip$a denominatione, & de utroque $imul intelligatur. De nu-
mero quidem partium quando plus continet, quod minus e$t $emel, & duas uerb<007> gratia eius partes $ic $uper-
bipartiens nominatur. $i tres $upratripartiens, atque ita in infinitum. De denominatione uero partium, cum
plus continet minus $emel, & partes eius, quæ $unt uel terliæ, uel quartæ, uel huiu$modi partes totius, unde
proportio dicitur $uprapartiens tertias, uel quartas, uel huiu$modi. De utroque $imul, ut cum dicimus pro-
portionem $uprabipartientem tertias, uel quartas, atque ita in infinitum. Sed in his maior ea proportio e$t,
quæ a maiori numero nomen capit, in his dico, quæ $ecundum priorem modum, quo numerus partium expri-
mitur, continetur. nam ubi exprimuntur quales $int minoris partes, ibi eadem ratio, ut $i dicas proportionem
$upra octo partientem undecimas e$$e maiorem proportioni, $upr atripartientem undecimas, quoniam hæc a
numero minori, qui ternarius e$t, illa ab octonario, qui maior e$t denominatus, cum $ecunda denominatio , ut-
<ln>50</ln>
pote ab undecima deducta, $it eadem in utroque, atque it a facillime comparamus eam cognitionem, qua ma-
iores, & minores proportiones habemus, unde alia, ut di<?>xi, in templis, alia in publicis , alia in priuatis ædifi-
c{ij}s utemur. Similis quoque ratio in atr{ij}s, tablinis, œcis , exedris, reliqui$que conclauibus habetur. nam quæq;
babitatio $uis gaudet proportionibus. Cæterum quoniam $æpe locorum angu$tiæ, proportiones mutare nos co-
gunt, $æpe etiam $tudio alios ædificiorum pro$pectus, alias formas o$tendi uolumus, ideo non ignorandum e$t, qua
nam via proportiones inter $e permutentur, $ubtrahantur, partiantur, componantur, & amplientur. Sic enim,
& medium inter extrema, & extrema ex med{ij}s inueniemus, tam in rebus, quas efficiemus , quàm in mu$i-
cis con$onant{ij}s, de quibus quinto libro dicemus. Et in reliquis di$ciplinis, quarum cognitione homines dele-
ctantur. Quemadmodum igitur e$t quædam comparatio rerum $ub uno genere comprehen$arum, quæ propor-
tio nominatur, ita & quædam proportionum inter $e comparatio, quæ re$pectus e$t quidam non unius quanti-
<ln>60</ln>
<pb 83>[514.01.115]<rh it>TERTIVS.</rh>
tatis ad alteram, $ed unius proportionis ad alteram, uerbi gratia, $i dixeris proportionem illam, quæ inter qua-
tuor cadit, & duo, $imilem e$$e illi proportioni , quæ cadit inter octo , & quatuor, nam utraque dupla e$t,
ideo duplæ omnes, triplæ item, & quadruplæ, rel<007>quæ\’q; $iue $int unius generis, cuiu$modi $unt , quæ cadunt
inter lineam, & lineam, inter planum, & planum, inter corpus, & corpus, $iue $int generum diuer$orum, qua
les $unt quæ cadunt inter lineam, & planum, inter planum, & corpus; proportionales $unt, hoc e$t po$$unt
proportionum $imilitudine inter $e conferri, & con$equenter $imiles habentur, & ubi e$t proportionum col-
latio, quam proportionalitatem uocant, ibi nece$$ario e$t proportio. quoniam proportionalitas, ut ita dicam,
nil aliud e$t, quàm proportionum re$pon$us , $ed none contrario, nam inter quatuor, & duo proportio cadit,
$ed non proportionalitas. In his igitur proportionum comparationibus, omne artis $ecretum ponitur. In com-
<ln>10</ln>
ponendis igitur proportionibus, illud ob$eruandum est, an ambæ rationes $int $imiles, an di$$imiles, hoc est an
$int ambæ ex his, quæ a maiori in minus de$inunt, an ex his, quæ a minori in maius terminantur . An altera
unius, altera $it alterius generis, nam hoc plurimum intere$t. ut ex regulis digno$cemus. In componendis
etiam proportionibus duo $e $e offerunt con$ideranda, primum est denominatio compo$itæ proportionis. Al-
terum est numerorum collectio $ub eadem producta ratione con$titutorum. Primum ab$oluitur hoc modo in
his, quæ $unt $imilium generum, ac in multiplicibus. Ducas unius in alterius denominatorem, orietur compo-
$itæ rationis denominatio. Verbigratia. inter _12._ & quatuor tripla e$t proportio, inter quatuor, & octo
dupla. duc tria in duo, fiet $ex. ex tripla igitur, & dupla fiet $extupla proportio. Secundum ab$oluitur, &
confirmatur his numeris , duc _12._ in octo fiet _96._ & _4._ in. _4._ fient _16._ atque $i _96._ ad $ex-
decim comparaueris, cernes $extuplam oriri proportionem, quã ex pro{ae}po$itis denominationibus collectã cernis.
<ln>20</ln>
<tb it>
Tripla # _12--4_
Dupla # _8--4_
Sextupla # _96--16_
</tb>
Similis ratio in $upraparticulari proportione ob$eruatur. E$to _6._ ad _4._ $e$-
quialtera, &. _8._ ad. _6._ $e$quitertia. duc unum $emis denominatorem $e$qui-
alteræ in unum & tertiam denominatorem $e$quitertiæ. fient _2._ a quibus pro-
portio dupla nominatur. Ex $e$quialtera igitur, & $e$quitertia oritur dupla, quod
& in numeris cernes hoc modo. Duc _6_ in _8_ fient _48._ & _4_ in _6_ fient _24._ quo facto cernes duplam
inter eos numeros cadere comparationem. Exemplum quoque in $uprapartientibus ponam. e$to bipartiens
tertias ratio, qualis e$t _5_ ad _3_ addenda trip artienti quartas, qual<007>s e$t _7_ ad _4._ denominator biparti\~es
tertias e$t _1._ & duæ tertiæ. & tripartiens quartas e$t unum & tres quartæ. ducito inuicem huiu$modi de-
nomin. <007>tores, fient _2_ & undecim duodecimæ, a quibus dupla undecupartiens duodecimas nominatur. quod
& numeri hinc inde prouenientes o$tendunt. ducendo _5_ in _7._ qui $unt antecedentes, & _3._ in _4._ qui
<ln>30</ln>
$unt $ub$equentes, nam ex illis fient _35._ ex his _12._ inter quos $upradicta proportio cadit.</p>
<tb it>
Bipartiens tertias # _5--3_
Tripartiens quartas # _7--4_
Dupla undecupartiens duodecimas. # _35--12_
</tb>
<p it>Quod $i diuer$orum generum proportiones interce{$s}erint, ita
quod in una fiat comparatio maioris ad minus, in altera mi-
noris ad maius: Tunc id ob$eruandum e$t, vt partitione uta-
mur. ita enim compo$itio duarum emerget . partitur enim
maior per minorem hunc in modum. $ubdupla ratio a binario nomen capit, quemadmodum & dupla; $e$quial-
tera autem ab _1_ & duodecima, unum igitur & dimidium minus es<?>t quàm duo. partire igitur duo per unum
& dimidium. edetur _1._ & tertia. Ex prædictis ergo rationibus, ratio emerget $ub$e$quitertia , nam diui-
denda est ea, quæ e$t minoris inæqualitatis, & quæ prouenit inde ratio diuidendam rationem $equi $olet, &
experire hoc per numeros _2 4._ inter quos e$t $ubdupla proportio, & _6._ & _4._ inter quos e$t $e$quialte-
ra proportio. duc _2._ in _6._ fient _12._ & _4_ in _4._ fient _16._ comparato _12_ ad _16._ uidebis $ub$e$-
<ln>40</ln>
quitert<007>am proporportione procreari.</p>
<tb it>
$ubdupla. # _2--4_
$e$quialtera. # _6--4_
$ub$e$quitertia. # _12--16_
</tb>
<p it>Exemplum hoc $atis e{$s}e potest pro omnibus diuer$orum generum comparatio-
nibus. Cæterum & illud innote$cet, qua nam ratione plures quàm duæ rationes
inuicem componantur, nam quæ ex duabus prioribus compo$itis effecta fue-
rit, ea cum tertia eodem modo componenda es<?>t, quo $upra diximus. Ad me-
moriam uero reuocanda e$t fractorum, & integrorum ductio, partitio, & collectio, ut facile exerceri po$$i-
mus in hoc genere uniuer$o. Ex prædictis illud colligere po{$s}umus, quod cum $imiles proportiones componuntur.
verbigratia. maioris inæqualitatis ratio, $imiliter minoris inæqualitatis, & utraq; maior generatur, quod ex
$uperioribus exemplis innotuit. Ex duabus quoque minoris inæqualitatis rationibus, ratio prouenit minoris
inæqualitatis, & utraque minor erit. Sed ex una maioris, & altera minoris inæqualitatis comparatione, ra-
<ln>50</ln>
tio huiu$modi gignitur, cuiu$modi ea e$t, quæ ab ampliori numero nomen capit. Sola uero æqualitatis ratio
in $e ip$am ducta, rationem procreat æqualitatis. Atque hæc de componendis proportionibus dicta $int. Nunc
quemadmodum ratio a ratione $ubtrahatur, & quæ reliqua $it digno$catur, dicendum. Si prius ob$eruabimus
id partitione quadam effici, & nunquam maiorem a minori, $ed minorem tantum a maiori demi po$$e. quis
enim maius a minori demet? cum nunquam maius in minori reperiri po$$it? E$ficitur demptio, ac $ubtractio
duobus modis, primo $i partiaris maioris rationis denominatorem numerum per denominatorem minoris, id
quod reliquum erit, procreatus proportionis deominator erit. Secundo in numeris experitur, qui ex $upra
datis rationibus proueniunt, verbigratia. Constituantur numeri rationis maioris, quæ & est ip$a diuidenda,
& ponatur $upra numeros ip$ius minoris, per quam ratio maior partiri debet, inde ducatur numerus antece-
dens diuidendæ rationis, quæ & maior est, per numerum con$equentem minoris, & diuidentis, certe orietur
<ln>60</ln>
<pb 84>[514.01.116]<rh it>LIBER</rh>
reliquæ rationis antecedens, & ita qua$i decu$$atim ducendo rationis diuidendæ numerum con$equentem, per
diuidentis antecedentem, na$cetur reliquæ $eu ortæ rationis con$equens numerus. Exempla id aperte o$ten-
dunt. In multiplicibus primum id exper<007>emur. Subtrahenda $it dupla a tripla, partire denominatorem triplæ,
per duo ip$ius duplæ rationis deominatorem , fiet 1. cum dimidio; orietur igitur ex hac partitione $e$quial-
tera proportio. Similiter $ubducenda quadrupla ab octupla , reliqua erit dupla . $int huius numeri in quadru-
pla proportione _16._ & _4._ & _64._ & _8._ in octupla. duc octo in $exdecim fient centum uiginti octo, &
_4._ in _64._ fient. _256._ interigitur _128._ & _256._ erit proportio dupla, nam bis _128._ producunt. _256._
<tb it>
_64--8_ # Octupla.
_16--4_ # quadrupla.
_128--256_ # dupla.
</tb>
In $uperparticularibus quoque rationibus ablatio huiu$modi hoc modo fiet.
Auferenda $it a $e$quialtera $e$quitertia. partiri _1._ cum dimidio denomina-
<ln>10</ln>
torem $e$quialteræ per _1._ & tertiam denominatorem $e$quitertiæ, reliqua
ratio erit _1_ octaua hoc e$t$e$quioctaua.</p>
<tb it>
_6--4 # _$e$quialtera.
_8--6 # _$e$quitertia.
_36--32_ # $e$quioctaua.
</tb>
<p it>In $uperpartientibus demum auferatur bipartiens tertias , a tripartiente
quartas , diuide _1._ & tres quartæ per _1._ & duas tertias fiet vnum &
vige$ima pars, a quibus $e$quige$ima ratio denominatur.</p>
<tb>
_7--4_ # tripartiens quartas.
_5--3_ # bipartiens tertias.
_21--20_ # $e$quige$ima.
</tb>
<p it>Partita igitur ratione maioris inæqualitatis per rationem maioris, cum di$-
$imiles fuerint, ratio fiet maioris inæqualitatis, & utraque minor.
Eodem re$pon$u intelliges de di$$imilibus minoris inæqualitatis com-
parationibus, fiet enim comparatio minoris inæqualitatis , & utra-
que $imili modo minor. At $i utræque rationes, aut maioris aut
<ln>20</ln>
minoris inæqualitatis fuerint, & $imiles, quod æque e$t, ac $i data
ratio per $e ip$am diuidatur, quæ ueniet ratio erit æqualitatis. Sed $i altera maioris, alter a minoris inæquali-
tatis extiterit, ea qu{ae} prodibit ratio, in ip$a ratione diuidenda firmabitur, quæ $cilicet per maiorem numerum fie
ri $olet. Cæterum $i ordinem mutaueris, ita ut ration\~e $ubtrahendam, alteri $upraponas, eadem\’q; multiplicandi
forma $eruata permutatam rationem $enties, ita ut quemadmodum in priori exemplo $ublata tripla, una ex
dupla, fit $e$quialtera, ita hic inuer$o ordine fiet $ub$e$quialtera, $imilis ratio in reliquis.</p>
<tb it>
Dupla. # _8--4_
Tripla. # _18--6_
Sub$e$quialtera. # _48--72_
</tb>
<tb it>
$e$quitertia # _8--6_
$e$quialtera # _6--4_
$ub$e$quioctaua # _32--36_
</tb>
<tb it>
bipartiens tertias. # _5--3_
tripartiens quartas. # _7--4_
$ub$e$quige$ima. # _20--21_
</tb>
<p it>Po$$em hoc loco proportionum proprietates afferre, ac attendere quod ab æqualitate, inæqualitas omnis
<ln>30</ln>
prouenit, æqualitatemq; e$$e inæqualitatis principium, ac demum ad æqualitatem omnem inæqualitatem redu-
ci. quibus in rebus multa $ecretioris philo$ophiæ arcana continentur, $ed hæc $uo loco re$eruanda $unt, altio-
ris enim $unt indagationis, & u$que ad diuinitatem pertingunt. nunc de perquirendis ignotis numeris per eos,
qui noti $unt, regulas aureas apponemus, ac primum id in minimis terminis exequemur. Duo igitur ad minus
$unt numerorum termini, quibus cognitis, tertium inue$tigamus, $iue ille terminus extremus $it , $iue medius,
loquor autem nunc de {ij}s, qui $e mutua ac continenti comparatione re$piciunt. Esto duo numeri præcedentes
inter $e , aliqua ratione comparati. Verbi gratia. _36. 12._ uolo tertium inuenire, ad quem posterior
$cilicet _12._ $e habeat, quemadmodũ. _36._ ad ip$um. Multiplicetur $eu diuidatur in $e po$terior ille nume-
rus , qui $ecundum locum tenere debet idest. _12._ in$e, qui ab ea ductione prouenit numerus, id erit _144._
<ln>40</ln>
per _144._ priorem hoc e$t _36._ partiare, certe prodibit numerus ille, quem uolebam, id e$t _4._ qui $e ad
duodecim, uel ad quem _12._ $e habebunt, quemadmodum _36._ ad _12._ in tripla enim proportione erit.
Quod $i duxeris _36._ in$e, emergent _1296._ quæ per _12._ partita reddent _108._ quare _108._ primus
erit trium proportione $e con$equentium numerorum, propo$itis numeris præponendus; nam numerus _108._
comparatus ad _36._ eandem $eruabit rationem ad _36._ quam idem _36._ ad _12._ triplam $cilicet , quæ
est ex genere multip licium. Datis igitur duobus numeris tertium $eu po$tremum inuenimus. quod $i medium
uoluerimus inuenire inter duos propo$itos numeros proportione re$pondentiem, ducendi $unt propo$iti illi nume-
ri inter $e, & quadrata ip$orum radix inuenienda, nempe ea erit medius ille numerus, ad quem prior ita $e ha-
bebit, quemadmodum ille ad po$teriorem. Hic ad Arithmeticos accedendum, qui de extrahendis numerorum
radicibus regulas ponunt. Radices autem numerorum intelligo eos numeros, qui in $e ducti efficiunt eam $um
mam, de qua radicem trahimus, nam quatuor radix est $exdecim, ducta enim in $e quatuor efficiunt $exde-
<ln>50</ln>
cim. Exemplo $int _25._ & _4._ uolo numerum medium inuenire, ad quem _25._ $e habeat ea ratione, qua
ille $e ad _4._ habebit. dueigitur _4._ in _25._ fient _100._ cuius radix e$t decem, ergo _25._ ad decem $e ha-
bebit, ut decem ad _4._ nempe in proportione dupla $exquialtera. Atque hæc $atis d<007>cta $int in minimo nu-
merorum ordine. Nunc ad plures ordines tran$eundum, & quærendum, qua ratione tribus terminis nume-
rorum propo$itis, & notis alius inuen<007>atur . Fieri autem potest, ut uel primus, uel $ecundus, uel tertius, uel
quartus ignotus $it, reliquis tribus per$pectis. debemus tamen in experiendo quartum locum ignoto numero
re$eruare. ita ut primus tertio re, & ratione conueniat, nam ita fiet, ut $ecundus quarto ignoto re$pondeat.
E$to exempli gratia _30. 20. 24. 16._ qui$e$quialte ratione re$piciant, e$to etiam ignotus numerus _16._
duc _24._ per _20._ efficies _480._ partire _480._ per _30._ re$ultabit ignotus ille, & quæ$itus numerus $ex
decim. At $i primus numerus quæratur uidelicet 30. eum quarto loco ponito, nam cum $it _30._ ad _20._
<ln>60</ln>
<pb 85>[514.01.117]<rh it>TEBTIVS.</rh>
$ic _24._ ad _16._ erit conuer$a ratione, ut _16._ ad _24._ ita _20._ ad _30._ ducantur igitur _20._ in _24._
reddentur _480._ quæ partita per _16._ efficient _30._ Pari ratione ignoretur $ecundus numerus $cilicet _20._
Collocato ante primum duos po$teriores terminos hoc modo _24. 16. 30._ cum igitur ita $e habeat _24._ ad
_16._ ut _30._ ad _20._ Sequetur quodita $e habebit _30._ ad _20._ $ic ut _24._ ad _16._ ducito ergo _30._
per _16._ conficies _480._ quæ partita per _24._ efficient _20._ Cæterum $i tertius ignoratur numerus, $cili-
cet _24._ conuerte antecedentes numeros in con$equentes, & con$equentes in antecedentes, erit igitur ut _20._
ad _30._ ita _16._ ad _24._ duc igitur _16._ per _30._ fient _480._ quæ partita per _20._ o$tendent _24._
Sed po$tquàm partitione ab$oluta ip$ius producti per primum, & partiens e$t numerus, reliquus erit numerus
aliquis diuidens minor, ob$eruabis eum in $ubtiliores partes distribuendum ea ratione, quam tertius numerus
$eu terminus obtinet, atque productus inde numerus iterum per primum e$t partiendus, id\’q; hoc modo facien-
<ln>10</ln>
dum, quatenus ex continenti partitione nil amplius relinquatur, quare & illud memoria mandandum primum
numerum, cum ip$o tertio, re ac nomine $eu qualitate $emper conuenire. Vnde $i primus trium numerorum
$olis integris numeris cons<?>titerit, tertius uero fractis, uel contra, illud prius conaberis , quàm prædictam re-
gulam experiaris, ut alterum propo$itorum numerorum , ad alterius denominationem reuoces. De {ij}s rebus
exempla plurima ex Arithmeticorum abacis de$umere potes. Probabis autem an recte ip$am regulam ex
pertus fueris, $i primum in quartum duxeris, nam idem reddetur terminus, qui ex ductu $ecundi in tertium
redditur. nam $i inæquales prædictos numeros inueneris , $cito te erra$$e , ad calculum igitur redeundum e$t .
Ac ut ab$olutam reddamus hanc pulcherrimam quæ$tionem, ex Alchindo addemus admir abilem illam regu-
lam , quæ quinque terminis propo$itis, $extum ignotum digno$cere, quemcunque locum teneat, facile po$$imus.
nam dari po$$unt $ex numerorum termini, $ic $e mutua ratione re$pondentes , ut ratio primi ad $ecundum com-
<ln>20</ln>
ponatur, ex rationibus tert{ij} ad quartum, & ip$ius quintĩ ad $extum. # Dentur igitur $ex termini $ibi ratio-
ne aliqua comparati. _1 2 3 4 6 9._ Dico rationem unius ad duo, quæ est $ubdupla, con$tare ex ratione
_3._ ad _4._ quæ e$t $ub$e$quitertia, & ratione _6._ ad _9._ quæ e$t $ub$e$quialtera. Pone numeros eo quo $u-
pra diximus ordine, fiet enim ratio _18._ ad _36._ $imilis ei quæ est _1._ ad _2._ id e$t $ubdupla . Compo$itio
huiu$modi primorum terminorum caput, & radix e$t omnium aliarum, quæ numero $unt decem & $eptem.
Multi uero $unt modi , quibus hi termini permi$ceri po$$unt , $ed uera compo$itio decem & $eptem, præter pri-
mum, constare digno$citur . quorum ordines $ub$cripta tabella o$tendit. Vtar autem numerorum notis , li-
cet u$us $um in materna lingua literis a, b, c, d, e, f, ita enim Alchindus po$uerat. $ed ad faciliorem intelli-
gentiam numerorum notas appingam. Sex ordines notantur per primum, $ecundum , tertium , quartum,
quintum, & $extum, primus a læua , $extus ad dexteram, cæteri $unt intermed{ij}. Primorum uero termino-
<ln>30</ln>
rum ratione cum $ecundis in omnibus ordinibus, intelliguntur e$$e compo$itæ, ex rationibus tert{ij} ad quartum,
& quinti ad $extum .</p>
<h>TABVLASEX QVANTITATVM
P<sc>ROPORTIONE RESPONDENTIVM.</sc></h>
<tb it>
# ###### Ordo numerorum.
Modi compa- \\ rabiles. # Trimus. # Secundus. # Tertius. # Quartus. # Quintus. # Sextus.
Trimus modus. # _1_ # _2_ # _3_ # _4_ # _6_ # _9_
Secundus modus. # _1_ # _2_ # _3_ # _9_ # _6_ # _4_
Tertius modus. # _1_ # _3_ # _2_ # _4_ # _6_ # _9_
Quartus. # _1_ # _3_ # _2_ # _9_ # _6_ # _4_
Quintus. # _1_ # _6_ # _2_ # _9_ # _3_ # _4_
Sextus. # _1_ # _6_ # _2_ # _4_ # _3_ # _9_
Septimus. # _2_ # _4_ # _1_ # _3_ # _9_ # _6_
Octauus. # _2_ # _4_ # _1_ # _6_ # _9_ # _3_
Nonus. # _2_ # _9_ # _1_ # _3_ # _4_ # _6_
</tb>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>Trimus igitur modus , a quo cæteri uim $umunt,
e$t in quo ratio primi numeri ad $ecundum con-
$tat ex ratione tert{ij} ad quartum, & ratione quin-
ti ad $extum.</p>
<ln>60</ln>
<tb it>
# #### Ordo numerorum.
Modi compa- \\ rabiles. # Trimus. # Secundus. # Tertius. # Quartus. # Quintus. # Sextus.
Decimus. # _2_ # _9_ # _1_ # _6_ # _4_ # _3_
Vndecimus. # _3_ # _4_ # _1_ # _2_ # _9_ # _6_
Duodecimus. # _3_ # _4_ # _1_ # _6_ # _9_ # _2_
Decimus tertius. # _3_ # _9_ # _1_ # _2_ # _4_ # _6_
Decimus quartus. # _3_ # _9_ # _1_ # _6_ # _4_ # _2_
Decimus quinturs. # _4_ # _6_ # _2_ # _1_ # _3_ # _9_
Decimus $extus. # _4_ # _6_ # _2_ # _9_ # _3_ # _1_
Decimus $eptimus. # _6_ # _9_ # _1_ # _2_ # _4_ # _3_
Decimus octauus. # _6_ # _9_ # _1_ # _3_# _4_ # _2_
</tb>
<tb it>
Sub$e$quitertia. # _3--4_
Sub$e$quialtera. # _6--9_
Subdupla, ut 1. ad 2 # _18--36_
</tb>
<pb 86>[514.01.118]<rh it>LIBER</rh>
<col 1>
<p it>Secundus compo$itionis modus e$t in quo ratio
primi ad $ecundum, constat ex ratione tert{ij} ad $ex-
tum, atque ratione quinti ad quartum.</p>
<tb it>
subtripla. # _3--9_
Se$quial<007>era. # _6--4_
Subdupla # _18--36_
</tb>
<p it>Tertius modus est in quo ratio primi termini ad
tertium con$tat ex ratione $ecundi ad quartum, &
quinti ad $extum.</p>
<tb it>
Subdupla # _2--4_
Sub$e$quialtera # _6--9_
Subtripla. _1. ad 3._ # _12--36_
</tb>
<p it>Quartus modus e$t in quo ratio primi ad tertium
constat ex ratione $ecundi ad $extum, & ex ratione
quinti ad quartum.</p>
<tb it>
Subquadrupla $e$quialtera. # _2--9_
Se$quialtera # _12--36_
Subtripla ut _1. ad 3._ # _12--36_
</tb>
<p it>Quintus modus e$t in quo ratio primi ad quin-
tum componitur ex ratione $ecundi ad $extum, &
tert{ij} ad quartum.</p>
<tb it>
Subquadrupla $e$quialtera # _2--9_
Sub$e$quitertia ut _1._ ad _6._ # _3--4_
Sub$extupla ut _1._ ad _6_ # _6--36_
</tb>
<p it>Sextus modus est in quo eiu$dem primi numeri ad
ip$um quintũ con$tat ex rationibus $ecundi ad quar-
tum, & tert{ij} ad $extum.</p>
<tb it>
Subdupla # _2--4_
Subtripla # _3--9_
Sub$extupla # _6--36_
</tb>
<p it>Septimus modus e$t in quo ratio $ecundi ad quar-
tum fit ex ratione primi ad tertium, & $exti ad
quintum.</p>
<tb it>
Subtripla # _1--3_
Se$quialtera # _9--6_
Subdupla ut _2._ ad _4._ # _9--18_
</tb>
<p it>Octauus modus est in quo ratio eiu$dem $ecundi
termini ad quartum fit ex ratione primi ad quintũ,
& $exti ad tertium.</p>
<tb it>
Sub$extupla # _1--6_
Tripla # _9--3_
Subdupla # _9--18_
</tb>
<p it>Nonus modus e$t in quo ratio $ecundi ad $extum
con$tat ex rationibus primi ad tertium, & quarti ad
quintum.</p>
<tb it>
Subtripla # _1--3_
Sub$e$quialtera # _4--6_
Subquadrupla $e$quialtra # _4--18_
</tb>
<p it>Decimus modus e$t in quo ratio $ecundi ad $ex-
tum redditur ex ratione primi ad quintum, & quar-
ti ad terntium.</p>
<tb it>
Sub$extupla # _1--6_
Se$quitertia # _4--3_
Subquadrupla $e$quialtera # _4--18_
</tb>
</col>
<col 2>
<p it>Vndecimus modus e$t, in quo tert{ij}<?> ad quartum
comparatio fit ex rationibus primi ad $ecundnm, &
$exti ad qu<007>ntum.</p>
<tb it>
Subdupla # _1--2_
Se$quialtera # _9--6_
Sub$e$quitertia ut _3. ad 4._ # _9--12_
</tb>
<p it>Duodecimus modus e$t in quo tert{ij} rat<007>o ad quar-
tum fit ex rationibus primi ad quintum, & $exti ad
$ecundum.</p>
<ln>10</ln>
<tb it>
Sub$extupla # _1--6_
Quadrupla $e$quialtera # _9--2_
Sub$e$quitertia # _9--12_
</tb>
<p it>Decimus tertius modus es<?>t, in quo tert{ij} ad $extü
re$pon$us fit ex ratione primi ad $ecundum, et quar-
ti ad quintum.</p>
<tb it>
Subdupla # _1--2_
Sub$e$quialtera # _4--6_
Subtripla # _4--12_
</tb>
<ln>20</ln>
<p it>Decimus quartus modus e$t in quo ratio eiu$dem
tert{ij} ad $extum conficitur ex ratione primi ad quin
tum, & quarti ad $ecundum.</p>
<tb it>
Sub$extupla # _1--6_
Dupla # _4--2_
Subtripla # _4--12_
</tb>
<p it>Decimus quintus modus est, in quo quarti ratio
ad quintum fit ex rationibus $ecundi ad primum, &
tert{ij} ad $extum.</p>
<ln>30</ln>
<tb it>
Dupla # _2--1_
Subtripla # _3--9_
Sub$e$quialtera # _6--9_
</tb>
<p it>Decimus $extus modus e$t in quo quarti ad quin-
tum relatio ex relatione $ecundi ad $extum, & tert{ij}
ad primum effic<007>tur.</p>
<tb it>
Subquadrupla $e$quialtera # _2--9_
Tripla # _3--1_
Sub$e$quialtera # _6--9_
</tb>
<p it>Decimus $eptimus modus est in quo ratio quinti
<ln>40</ln>
ad $extum componitur ex ratione primi ad $ecundũ,
& quarti ad tertium.</p>
<tb it>
Subdupla # _1--2_
Se$quitertia # _4--3_
Sub$e$quialtera # _4--6_
</tb>
<p it>Decimus octauus modus e$t in quo qu<007>nti ratio
ad $extum con$tat ex rationibus primi ad tertium,
& quarti ad $ecundum.</p>
<tb it>
Subtripla # _1--3_
Dupla # _4--2_
Sub$e$quialtera # _4--6_
</tb>
<ln>50</ln>
</col>
<pb 87>[514.01.119]<rh it>TERTIVS.</rh>
<p it>Reliquæ rationes, quæ inter eo$dem terminos cadunt, quæ $unt, primi ad quartum uel $extum, $ecundi ad
tertium uel quintum, tert{ij} ad quintum, & quarti ad $extum, ex reliquorum numerorum rationibus minime
componi po$$unt. Re$tat ut huiu$modi compo$itiones experientia dirigamus , $uis\’q; regulis exerceamus, Fin-
gamus igitur $extum ignorari numerum, quem uolumus inuenire. duc $ecundum in tertium, & productum par
tire per primum, & quartum rur$us ex partitione terminorum duces in quintum, productum\’q; partire per quar
tum, habebis quæ$itum numerum . e$to in eo primo ordine. _9._ ignoratus numerus. ducito _2._ in _3._ fient
_6._ quæ per. _1._ partita $ex $imiliter erunt, hæc ducito in _6._ quintum uidelicet numerum, reddentur. _36._
quæ partita per _4._ dabunt. _9._ qui erat quæ$itus , & ignoratus numerus. Quod $i quintus ignotus fuerit
ducito primum in quartum, & quod inde prouenit partire per tertium , & quod ex partitione effeceris duci-
to in $extum, & progenitum part<007>re per $ecundum, habebis quæ$itum numerum quintum. Exempli gratia i-
<ln>10</ln>
gnoretur numerus. _6._ qui quintus es<?>t in ordine . ducito. _1._ in _4._ reddet _4._ qui partitus per _3._ red-
det unum & tertiam. hunc multiplicato per. _9._ produces duodecim, qui numerus $i per. _2._ partiatur igno
ratum numerum manifes<?>tabit, hoc e$t. _6._ $ed $i quartus quærendus $it, duc $ecundum in tertium, & produ-
ctum partire per primum, & quotum numerum inde prouenientem , per quintum ducito , & productum per
$extum partire, hoc modo, ignoretur _4._ ducito duo in tria reddentur. _6._ partire $ex per unum reddent
_6._ Hæcper. _6._ numeri quintirur$um multiplicabis, reddentur. _36._ quæ partita per nouem dabunt. _4._
qui optatus, & ignoratus numerus quærebatur. At $i tertius ignoretur, duc primum in quartum, con$ur-
gentem partire per $ecundum, prouenientem ex partitione illa ducito in $extum, & procreatum inde terminum
partire per quintum hoc modo. Ignoretur numerus. _3._ duc unum in _4._ reddes. _4._ quæ diui$a per. _2._
dabunt. _2._ hæc multiplica per _9._ habebis. _18._ quæ partita per $ex, dabunt tria, qui numerus quæreba-
<ln>20</ln>
tur. Quinto $i $ec undum quæ$ieris, duc primum in quartum, productum partire per tertium, quotum proue-
nientem ducito in $extum, productum demum partire per quintum, hoc modo . Duc unum in _4._ reddentur
_4._ quæ diui$a per _3._ reddent unam & tertiam. quæ ducta per nouem efficient duodecim, hæc diui$a per $ex
dabunt binarium repertum numerum. Demum $i primum numerum quæris, ducito $ecundum in tertium, pro-
uenientem partire per quartum, quotus ex ip$a diui$ione ducito per quintum, productumque diuidito per $ex-
tum, relinquetur primus hoc modo, quæratur unitas, quæ prima erat in ordine, ducito. _2._ in _3._ efficies
_6._ quæ diui$a per quatuor, dabunt unum & dimidium, quæmultiplicata per _6._ producunt _9._ quæ per quæ
hoc est $e xtum partita restituunt unitatem, quæ antea ignorabatur . Hæc $unt quæ de proportionibus, ac de
earum comparationibus afferre uolui, quæ $i diligenter examinabuntur, nullum erit quæ$itum, nullum abdi-
tum, & ignoratum quod non prodibit in lucem , $iue in ciuilibus negot{ij}s, $iue in $peculatricibus $cient{ij}s uer-
<ln>30</ln>
$ari uelimus. Quod recte norunt, qui harũ rerum $tudio delectantur. $ed tempus est, ut ad Vitruuiũ accedamus.</p>
<p>A<sc>EDIVM</sc> compo$itio con$tat ex $ymmetria, cuius rationem diligenti$sime Architecti tenere de
bent. Ea autem paritur a proportione, quæ Græcè analogia dicitur. Proportio e$t ratæ partis mem-
brorum in omni opere, totius\’q; commodulatio , ex qua ratio efficitur $ymmetriarum.</p>
<p it>De $acris Deorum ædibus tertio, & quarto libro agitur. Totum hoc negocium his rebus ab$oluitur. Primo
nece{$s}itas o$tenditur Architecto cogno$cendarum men$urarum, mox unde men$uræ de$umptæ $unt, declaratur,
& quia statim a principio de compo$itione $acrarum ædium agere exorditur, ideo in hac tractatione di$cuti-
tur quicquid primo $ub a$pectum cadit, ita enim ratio po$tulat, ut a confu$is inc pientes ad di$tincta peruenia-
mus. Cadunt autem $ub a$pectum, & e longinquo figuræ, formæ\’q; frontium, & laterum templorum, quæ
<ln>40</ln>
quinario numero colliguntur, mox di$tinctiori cognitione intercolumnia comprehenduntur , $patia\’q; eorum cer
ta de$ignantur, & ut res $uis con$tert numeris. De fundatione agitur, de\’q; ba$ium, columnarum , capitulo-
rum\’q; formatione tractatur, inde de {ij}s, quæ columnis , & capitulis $uperponuntur, cuiu$modi $unt trabes,
Zophori, coronæ, & huiu$modi, quibus & tecta ad{ij}ciuntur, quorum ratio diligenti$$ime examinatur, ita ut
a fundamentis ad $ummum tectum omnia exqui$ite ponderentur. Ornamenta in$uper, & opportunitates om-
nes exponuntur, unde gradus, podia, $tylobata, diminutiones, $triæ, proiecturæ, adiectiones\’q; perquiruntur ,
ac demum per portarum genera templa ingreditur, quorum altitudines, longitudines , latitudines\’q; exequi-
tur, cellas, pronaum, & pos<?>ticum, altare\’q; facit, ac Deorum $imulacra, quorum cau$a ædes con$truuntur, im-
ponit. Primo igitur capite nece$$itatem, & inuentionem men$urarum proponit: Ait\’q; nece$$e e$$e, ut qui
$acras ædes con$truere cupit, agno$cat uim, re$pon$um\’q; men$urarum, cuius ratio in promptu est, nam licet
<ln>50</ln>
ædificatio omnis ratione men$uranda $it, tamen cum con$ideramus quanto humanitate diuinitas præstat, debe-
mus omni conatu pulchritudinem affectare in ob$eruatione rerum diuinarum. & quomam diuinum in terris
humana mens capit, ideo mentem maxime exercere debemus , ut Deos honoremus. D{ij} enim $unt, qui uere<?>
Deum colunt , $ed multo magis Deum Deorum honorare debemus, quare in $acrati$$imo illius templo con$tru\~e-
do omnem laborem, indu$triam, diligentiam, ingeniumque ponemus, & a fal$o Dæmonum cultu ad ueros ritus
opes no$tras conuertemus. Optimum humanæ mentis ratio iudicatur, hæc excellenti$$ime in proportionibus
o$tenditur, quare cum Vitr. dixerit. $ymmetriæ, & commen$us rationem diligenti{$s}ime Architectos tenere de
bere , ueram, hone$tam, debitam\’q; diuinitate rem protulit, & $i quid mortale es<?>t , quod $atis immortalitatem
uener aripote$t , dicerem ego precio$as quasque res proportionibus $ub{ij}ciendas e$$e in ædium constructione,
ut & forma, & materia cæle$tem, ac diuinam rem hone$tent. Nece$$aria igit ur e$t $ymmetriæ cognitio, quæ
unde ortum $umat. docet Vitr.</p>
<ln>60</ln>
<pb 88>[514.01.120]<rh it>LIBER</rh>
<p it>_E<sc>A</sc> autem paritur a proportione, quæ analogia dicitur._ # Analogiam Cicero rationem, uel rationis
comparationem uocat, aly proportionem nominant. hæc quid $it ostenditur.</p>
<p>P<sc>ROPORTIO</sc> e$t ratæ partis membrorum in omni opere, totius\’q; commodulatio, ex qua ra-
tio efficitur $ymmetriarum.</p>
<p it>Nos $upra communiorem proportionis diffinitionem attulimus, modo Vitru. pre$$iori $ignificatione de$um-
pta ad Architecturæ opus eandem applicat inquiens, Proportionem e$$e quandam modulorum re$pon$ionem,
quam & partes inuicem, & ad tot um opus relatæ $olent habere. Modulum in primo uolumine uocauit men$u-
ram præa{$s}umptam, & notam, qua partes operum metiuntur, ideo proportio in operibus nihil aliud e$t, quàm
modulorum, & men$urarum collatio in eo in quo vel partes inter $e, uel totum $imul conueniunt.</p>
<ln>10</ln>
<p it>_Ex quo ratio efficitur $ymmetriarum._ # Symmetriam alibi commen$um uocauit, idest men$ura-
rum re$pon$us.</p>
<p>N<sc>AMQVE</sc> non pote$t ædes ulla $ine $ymmetria, atque proportione rationem habere compo$itio-
nis, ni$i ut ad homines bene figurati membrorum habuerit exactam rationem.</p>
<p it>O$tendit a quo naturaæ exemplo men$uræ de$$umptæ $unt, Docet enim natura, vt in templis metiendis eas
men$uras $umamus, quæ uerum Dei templum ( hoc est homo) metiri $olent, in cuius compo$itione omnis reli-
quarum rerum admiratio continetur. Ideo certi$$ima, & pulcherrima ratione factum e$t, ut antiqui ab hu-
mano corpore men$uras rerum colligerent. quapropter & Vitr. recte dixi$$e ui$us e$t, cum dixit. { Nanque
non pote$t ædes ulla $ine $ymmetria, atque proportione rationem habere compo$itionis, ni$i uti ad hominis be-
ne figurati membrorum habuerit exactam rationem. } Cæterum ut cogno$camus qua ratione men$uræ ab
humano corpore de$umptæ $int, nobis o$tendit Vitr. omnem eiu$dem corporis rationem, inquiens.</p>
<ln>20</ln>
<p>C<sc>ORPVS</sc> enim hominis ita natura compo$uit, uti os capitis a mento ad frontem $ummam, & ra-
dices imas capilli e$$et decimæ partis. Item manus palma ab articulo ad extremum medium digitum
tantundem. Caput a mento ad $ummum uerticem octauæ, tantundem ab ceruicibus imis.</p>
<p it>Antequam $en$um Vitruu{ij} aperiam, pauca explicabo ad huius rei int ellectum nece$$aria. Men$ura tri-
plex e$t, perfectionis, æqualitatis, & quantitatis. Perfectionis men$ura e$t, cum res una perfectior e$t cæteris
$ub eodem genere contentis. Ita homo men$ura e$t perfectionis cæterorum animalium, cæteris enim perfectior
e$t. Aequalitatis men$ura dicitur, & cum men$ura tantum, & nil amplius, & nil minus continet, quanta est
res men$urata, ita amphoram uini $olemus men$uram uocare. Quantitatis men$ura est, cum magnitudo quæ-
dam pluries $umitur, qua res men$uratur. Ita cubitus pannum metitur, de hac $ermo e$t, hæc a perfectionis m\~e
fura capitur, hoc est ab homine. Men$urare igitur nil aliud est, quàm magnitudinem ignotam per notam
<ln>30</ln>
ostendere quanta $it. ideo ratione factum e$t, ut a partibus humam corporis men$urarum ratio habita $it, &
præ$ertim a capite, in quo uis omnis $en$uum uiget. Vult igitur Vitr. totum hominis corpus decem capitibus
con$tare, modo per caput intelligas $patium illud, quod e$t a mento ad radices capillorum, quod os capitis no-
minauit, nam $i $patium a mento ad $ummum uerticem intelligas octo capitum, erit totius humani corporis
figuratio. Decimæ item pars totius es<?>t ab articulo manus ad extremum medium digitum. Octaua uero a men
to ad $ummum uerticem, item octaua ab ceruicibus imis, $cilicet ad $ummum uerticem. Ceruicem intelligo
posteriorem colli partem, ab occipitio ad $pinam tendens.</p>
<p>A <sc>SVMMO</sc> pectore ad imas radices capillorum $extæ, ad $ummum verticem quartæ. Ip$ius au-
tem oris altitudinis tertia pars e$t ab imo mento ad imas nares: na$us ab imis naribus ad finem mediũ
<hd>
$uperciliorum tantundem, ab ea $ine ad imas radices capilli, ubi frons efficitur, item tertiæ partis. Pes
<ln>40</ln>
uero altitudinis corporis $extæ. cubitus quartæ. pectus item quartæ.</p>
<p it>Nemo est qui non agno$cat in Vitruuio ine$$e mendum, cum animaduertat ad ea, quæ $ibi hoc loco uidentur
aduer$ari, nolo ego e$$e iudex, nolo item non animaduertere ubi mendum $it. Vt uero rativne o$tendam quod di
xi: afferam ea quæ certa $unt, ac facili quadam uia o$tendam quod $entio. de al{ij}s uero, qui copio$e humani
corporis men$uras po$uere, nil afferam, cum quisque $uo iudicio utatur. Quod ad Vitru. attinet huiu$modi e$t.
Duco lineam a. b. tam longam, quam futura e$t humani corporis statura, eam in octo partior æquales par-
tes $uis punctis di$tinctam. $uperiorem partem a. c. octauam pono pro capite. idest a mento ad $ummum
verticem, ita ut a. $it vertex. c. mentum, rur$us eandem lineam a. b. in decem partes diuido, & didu-
cto circino decimam eius partem colligo, & a punto. c. ubimentum po$ui uer$us a. decimam illam colloco,
<ln>50</ln>
& $igno puncto d. $patium igitur c. d. erit decima pars totius corporis procertiatis , etiam erit $patium
a mento ad radices capillorum, & $ummam frontem. rur$us partior lineam a. b. in $ex partes, & unam ex
illis transfero a puncto d. uer$us partem inferiorem, in cuius termino pono e. ibi erit $ummum pectus , a
quo ad verticem $ummum, erit quinta pars, $ic enim legerem in Vitruuio, quia ita ratio po$tulat: $patium ue-
ro quod es<?>t inter c. & d. hoc est a mento ad radices capillorum in tres partes diuido, unam hoc e$t $upe-
riorem fronti concedo, alteram na$o, tertiam a naribus ad mentum produco. Ita hominis os , faciesq; diuidi-
tur. Pes est $exta altitudinis totius pars, cubitus quartæ: modo & longitudinem manus intelligas. pectus
item quartæ. quod ita intelligo, ut imum pectus capiat, nam a $ummo pectore ubi. e. ad $ummum uerticem
ubi a. $exta pars e$t. imum igitur pectoris ad uerticem metitus e$t, cum dixit. { Pectus item quartæ.} quod
$i ita non est, mendum proculdubio manife$te apparet, & $i ita e$t, ne$cio an & recte intelligatur.</p>
<p>R<sc>ELIQVA</sc>quoque membra $uos habent commen$us proportionis, quibus etiam antiqui pi-
<ln>60</ln>
<pb 89>[514.01.121]<rh it>TERTIVS.</rh>
ctores, & $tatuarij nobiles u$i, magnas & in$initas laudes $unt a$$ecuti.</p>
<p it>Vtinam non de$ideraremus antiquorum $cripta, de quibus lati$$ime Plinius. Sed nos aliquid ex no$tris ad-
demus. ut totius corporis commen$um babeamus. Hieronymus Cardanus Medicus libro duodecimo De $ubti-
<mgr>_Pay 642._</mgr>
litatebunc in modum $cribit.</p>
<fig>
<desc>Pollex</desc>
<desc>$afitu</desc>
<desc>$afitu do</desc>
<desc>Pollex VHus</desc>
<desc>P.dimid</desc>
<desc>P. Dimi</desc>
<desc>Capitis</desc>
<desc>Pollex unus</desc>
<desc>Factes uHa</desc>
<var>.F. I .P. I .P. I .P. I .P. I .F. I PI {1/2} .P.I {1/2} Fa: I Fa: unn .F. I .F. X .F. I .F. I .F. I</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p it>Totum corpus partibus centum, & o$tuaginta con$tare, rationem buius $ummæ eam e$$e puto, ut reliquas
partes ex bac $umma eliciamus.</p>
<tb it>
Facies. # partium. # 18. # Quæ e$t pars decima ex 180.
Ab birco ad bircum # part. # 12. # Quæ e$t pars quintadecima.
Na$i longitudo # part. # 6. # Quæ e$t pars trige$ima.
Na$i ambitus in imo. # part. # 6.
Auris longitudo. # part. # 6.
A capillorum radice ad na$um. # part. # 6.
Na$i imum a mento. # part. # 6.
<ln>50</ln>
Oris longitudo. # part. # 4. # Quæest pars quadrage$ima quinta.
Oris ambitus. # part. # 12.
A uertice ad imas ceruices. # part. # 24. # Quæ e$t. 7. & duodecim 180.
A $ummo pectore ad capillorum \\ $ummas radices. # part. # 30. # Quæ e$t pars $exta.
A $ummo pectore ad capillorum \\ $ummas radices. # part. # 36. # Quæ e$t pars quinta.
Auris ambitus. # part. # 12.
Oculi longitudo. # part. # 4.
Oculorum di$tantia. # part. # 4.
</tb>
<ln>60</ln>
<pb 90>[514.01.122]<rh it>LIBER</rh>
<tb it>
A na$imo ad os # part. # 2. # Quæ e$t pars nonage$ima.
Av Ore ad mentum. # part. # 4.
Na$i foramen. # part. # 1.
Frontis ambitus $ummi. # part. # 18.
 #### Palma manus ab articulo ubiiumigtur ad $ummum medij digiti. # part. # 18.
A mento ad uerticem. # part. # 24.
Pes. # part. # 30.
Cubitus. # part. # 30.
Pectus. # part. # 30.
</tb>
<p it>Ex prædictis proportiones elicies, quas babent membra, & partes bumani corporis inter $e, & ad uniuer-
<ln>10</ln>
$am $taturam relatas, & $atis cum Vitr. concordantes ni$i velis alteram men$urandi rationerm a pollice $um-
ptam, quemadmodum $uperior $igura o$tendit.</p>
<p>S<sc>IMII.TER</sc> uero $acrarum ædium membra, ad uniuer$am totius magnitudinis $ummam, ex par-
tibus $ingulis conuenienti$simũ debent habere commē$uum re$pon$um. _Hoc colligitur ex $upradictis._</p>
<p it>_I<sc>TEM</sc> corporis centrum medium naturaliter e$t umbilicus._ Non modo partium commen$us ex ra-
tione bumani corporis licet habere, uerum etiam, & figurarum formas ex eodem elicere po$$umus, atque eas
perfestiores, nempe orbicularem, & quadratam. Ideo inquit.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> corporis centrum medium naturaliter e$t umbilicus. Namque $i homo collecatus fuerit
$upinus manibus, & pedibus pan$is, circini\’q collocato centro in umbilico eius,circumagendo rotun
dationem utrarumq; manuum, & pedum digiti linea tangentur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Orbicularis figura ex $itu humanl corporis elici pote$t, quæ figurarum perfecti{$s}ima tota angulus, nullo
con$tat angulo capaci{$s}ima item, & commodi$$ima, penes quam, $ed longo proxima interuallo e$t figura qua-
drata, quam ex eadem $tatura elicimus boc modo.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus quemadmodum $chema rotundationis in corpore efficitur, ita & quadrata de$ignatio
in eo inuenitur. Nam $i a pedibus imis ad $ummum caput men$um erit, ea\’q; men$ura relata fuerit ad
manus pan$as, inuenietur eadem latitudo uti altitudo, quemadmodum areæ, quæ ad normam $unt
quadratæ.</p>
<p it>Cum figura quadrata quatuor æquis angulis con$tet, babeat\’q altitudinem longitudini parem, certe &
ip$a ab bumana $tatura elicietur, cum & ip$a quanta e$t a pedibus imis ad $ummum caput, tanta $it pan$is
manibus, nam ibi longitudo, bic latitudo notatur. perfecta item quadrata figura e$t, quæ nec duplicari inte-
<ln>30</ln>
gro genere numeri, ac multiplicatione pote$t, $ed $olum emendatis de$cription@bus linearum reperitur, quem-
admodum capite primo libri noni de Platonis inuento,ait Vitr. in agro metiendo.</p>
<p>E<sc>R GO</sc> $i ita natura compo$uit corpus hominis, uti proportionibus membra ad $ummam figura-
tionem eius re$pondeant, cum cau$a con$titui$$e uidentur antiqui, ut etiam in operum perfectioni-
bus $ingulorum membrorum ad uniuer$am figuræ $peciem habeant commen$us exactionem. Igitur
cum in ominibus operibus ordines traderent, id maxime in ædibus Deorum, in quibus operum lau-
des, & culpæ æternæ $olent permanere.</p>
<p it>Hactenus conclu$it in uniuer$um, quod antea probandum $ibi $ump$erat. Modo o$ten$urus est unde ratio
men$ur arum babita $it, nam $upra o$tendit a quo men$uræ captæ $unt. proponit igitur, quod po$tea e$t pro-
baturus bunc in modum.</p>
<ln>40</ln>
<p>N<sc>EC</sc> minus men$urarum rationes, quæ in omnibus operibus uidentur nece$$ariæ e$$e, ex corporis
membris collegerunt, uti digitum, palmam, pedem, cubitum, & eas di$tribuerunt in perfectum nume
\’rum, quem Græci, τέλΗον dicunt.</p>
<p it>Perfectum e$t cui nibil addi, & de quo nil demi pote$t, boc e$t,cui nil dee$t, quod\’q; ex omnibus $uis partibus
constat. Hac de cau$a mundus ab$olute perfectus e$t, & multa alia in $uo genere perfecia $unt, $ed uideamus
nos, qua ratione numeri uocentur perfecti, & quales bi $unt.</p>
<p>P<sc>ERFECTVM</sc> autem antiqui con$tituerunt numerum, qui decem dicitur, namque ex manibus de-
narius digitorum numerus, ex digitis uero palmus, & a palmo pes e$t inuentus. Sicut autem in lutri$-
que palmis ex articulis ab natura decem $unt perfecti, ita etiam Platoni placuit, e$$e eum numerum
ea re perfectum, quod ex $ingularibus rebus, quæ monades apud Græcos dicnntur, perficitur decu$-
<ln>50</ln>
$is, quæ $imul ac undecim, aut duodecim $unt factæ, quod fuperauerint, non po$$unt e$$e lperfectæ,
donec ad alterum decu$sim peruenerint. $ingulares enim res particulæ $unt eius numeri.</p>
<p it>Dixi $uperius eam vere partem rei nominari, quæ totum aliquoties $umpta con$tituit, ex qua re eius de quo
$ermo est, intelligentia profici$citur. Aio igitur numeros e$$e aliquos, qui ratione partium, ex quibus con$tāt,
deficientes dici po$$unt, alios exuperantes, & alios perfectos. Deficientes eos intelligo, quorum partes colle-
ctæ non efficiunt integrum numerum. Exemplo $it octonarius numerus, cuius partes $unt primo unitas, dein
binarius, mox quaternarius, collige unum duo, & quatuor reddentur $eptem, ecce quod, ut ad octo peruenias
deficit unitas. Octonarius igitur numerus deficiens nominabitur. exuper antes eos uoco, quorum partium $um-
ma totum excedit. Exemplo $it numerus duodenarius,cuius partes 1. 2. 3. 4. 6. quæ $imul collectæ, ef-
ficiunt $exdecim,qui numerus quaternario duodecim excedit, duodecimus ergo numerus diues, & $uperabun-
<ln>60</ln>
<pb 91>[514.01.123]<rh it>TERTIVS.</rh>
dans uocabitur. Perfectum uero eum numerum dicunt, qui con$tat ex $umma omanium $uarum partìum, quem-
admodum $enarius, cuius partes 1. 2. 3. quæ $imul $umptæ, $enarium reddunt, pari $orma. 28. numerus
perfectus e$t; nam eius partes $unt 1. 2. 4. 7. 14. quarum $umma 28. reddunt. Sed po$tquam de.
numeris perfectis $ermo e$t in$titus, dicam eorum ortus, uires, proprietates\’q;. & ad faciliorem intelligen-
tiam diffinitiones aliquas numer or um adducam. Numeri quidam $unt, qui pariter pares nominantur, quidam
uero, qui primi, & incompo$iti dicuntur. pariter pares numeri $unt, qui cum eorum $umma par $it, u$que ad
unitatem in paria diuiduntur. Exempligratia 64. e$t numerus pariter par, & ip$a $mma 64. par e$t, &
eius prima partitio par e$t. videlicet 32. Cuius item diui$io par e$t. 16. enim e$t numerus par, dimidium
quoque 16. par e$t, ut pote octo, patiter quoque octonar{ij} dimidium par 4. & quaternar{ij} duo, cuius di-
<ln>10</ln>
midium unitas. Ecce qua ratione $exagintaquatuor est numerus pariter par. Sed numeri primi, & incompo-
$iti $unt, qui a $ola unitate numer antur, neque alium babent numerum, qui eos integre partiatur, cuiu$modi
e$t ternarius numerus, quinarius item, & $eptenarius, & buin$modi. His po$itis perfectorum productio ponen-
da e$t. Collocato ordine $uo pariter pares numeros, & eos collige; $i perueneris in eam numeri $ummam, quæ
$it numeri primi, & incompo$iti, & eam duxeris per præcedentem numerum, facies perfectum numerum. col-
locato igitur 1. 2. 4. 8. 16. 32. 64. Collige 1. & 2. reddentur tres, ducito tres numerum pri-
mum, & incompo$itum per duo numerum præcedentem, efficientur $ex. Senarius igitur erit perfectus nume-
rus. pari forma collige 1. 2. 4. reddentur $eptem, qui numerus e$t primus, & incompo$itus, ducito $eptem
per quatuor, reddes. 28. qui e$t $ecundus perfectus numerus. Collige item 1. 2. 4. 8. efficies quinde-
cim, is numerus non e$t primus, & incompo$itus, immo babet $uas partes numerantes $cilicet ternarium, vel
quinarium. quare $equere ulterius 1. 2. 4. 8. 16. collige efficies 31. qui numerus primus, & incom-
<ln>20</ln>
po$itus est. duc igitur 16. in 31. reddentur 496. numerus perfectus, & ita in al{ij}s. nec mir ere in dena-
rio $ex. in centenario 28. in millenario 496. perfectos numeros, boc e$t tam paucos reperiri, quia rara
$unt, quæ perfecta $unt. Simili ratione in denis millibus perfectus e$t tantum 8128. perfectorum numerorum
proprietas e$t, ut terminante primo m $enarium, $ecundus de$init in octonarium, tertius in $enarium, quartus
in octonarium, & nulla alia e$t perfectorum numerorum terminatio. Sed qua ratione ternarius, & denarius
numerus perfecti $int appellati, nunc dicam. Ternarius numerus complectitur primo primas numerorum di$-
ferentias, paritatem $cilicet, & imparitatem, $olus\’q; conficitur ex $umma præcedentium numerorum, nam
1. & 2. reddunt 3. concludit\’q; principium, medium, & finem. bac de cau$a perfectus est numerus iudi-
catus. Denarius uero perfectus est dictus, quoniam tanquam forma omnes alios numeros includit, ultra de-
cem enim progrediendo ad eandem unitatem, ex qua conficitur is numerus, redire oportet, ac denuo incipere.
<ln>30</ln>
Atque boc dixit Vitr. ex Platonis $ententia, qui denarium pefectum numerum nuncupauit.</p>
<p it>_M<sc>ATHEMATICI</sc> uero contra di$putantes, ea re perfectum e$$e dixerunt numerum, qui $ex_
_dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus $ex numero conuenientes; $ic $extant\~e,_
_unum@: trientem, duo: $emi$$em, tria: be$$em, quem dimiron dicunt quatuor: quintarium, quem pen-_
_tamiron dicunt, qu<007>nque: perfectum $ex._ {Eorum rationibus} idest $ecundum eorum Matbematicorum
rationes, qui uolunt eum e$$e perfectum numerum, qui ex $umma eius partium redditur. ideo dixit Vitr. quod
is numerus babet partitiones corum rationibus, $ex numero conuenientes. cum igitur perfectum $enarium di-
xerint, idem illi euenire uoluerunt, quod denario. nam cum unitatem ultra $ex adderent, ad eandem rationem
reuertebantur. Solebant antiqui rem integram omnem A$$em nominare. eam\’q; in $uas partes diuidere, &
tanquàm felices Græcorum interpretes, maximè proprie res declarabant. Voluere igitur $enarium perfectum
<ln>40</ln>
e$$e, & quia integrum, & totum est quoddam, ideo eum A$$em uocauere. qu<007> cum partes; $uas baberet, ex
eorum uocabulis, quales partes e$$ent, declarabant. Vnitatem, quæ $exta eius e$t pars, $extantem nomina-
runt. 2. trientem, nam 2. tertia $enar{ij}, boc est A{$s}is pars e$t. Tria $emi$$em, qua$i A$$em dimidium uo
cauere. 4. be$$em, quoniam à toto duas aufert partes, græcè dimiron eadem ratione dicitur. 5. quinta-
rium latine, græce aut\~e pentamiron nominatur. Sed ubi ad $enarium peruentum est, boc e$t ad A$$em, $i quis
ultra progredi uelit, iam alterum a$$em duplicare incipit. ideo 12. dipla$iona Græci dicunt. Cum uero Vi-
tr. dixit, $ic $extantem unum, non uult rationem reddere cur $enarius numerus perfectus a Matbematicis di-
ctus e$t. nam $upra eam point, dum dixit quod is numerus habet part<007>tiones eorum rationibus $ex numero con
uenientes, nam $umma partium eius numeri, totum integrum reddit. Sed o$tendere uult $enarium ob prædi-
ctam rationem cum perfectus $it, $uas quoque partes habere a Matbematicis nominatas. Quod $i quis ulterius
<ln>50</ln>
progrediuelit, id illi eueniat, quod denario, qui ab al{ij} perfectus est dictus; euenire osten$um est. Alioquin
uana fui$$et Matbematicorum obiectio in eos, qui denarium perfectum statuere, $i {ij}dem Mathematici $ena-
rium ob eandem rationem perfectum e$$e uolui$$ent, qua denarius est ab al{ij}s perfectus nominatus. ideo
$equitur.</p>
<p>C<sc>VM</sc> ad $upputationcm cre$cat $upra $ex: adiecto a$$e ephecton cum fact $unt octo, quod e$t
tertia adiecta tertiarium, qui epitritos dicitur, dimidia adiecta cum facta $unt nouem, $e$quialterum
qui hemiolios appellatur, duabus partibus additis, & decu$si facto, be$alterum, quem epidimiron uo-
citant, in undeeim numero, quod adiecti $unt quinque, quintarium, quod epipentamiron. Duodecim
autem, quiex duobus $implicibus numeris e$t effectus dipla$rona.</p>
<p it>{Adiecto A$$e.} Non referuntur bæc uerba ad adiectionem unitatis $upra $enarium, nã $extans ad{ij}citur,
<ln>60</ln>
<pb 92>[514.01.124]<rh it>LIBER</rh>
$ed ad duplicatum A$$em, ide$t po$tquàm unum perfecerimus A$$em $enario conclu$um, $i quis alterum ad{ij}-
ciat A$$em, incipiet iterum ab unitate. $imili ratione cum a $enario ad alterum A$$em peruenimus addendo
aliquid; animaduertendum est, non $impliciter tertiarium, aut quintarium dicendum e$$e, $ed addendum ter-
tiarium, aut quintarium alterum, quemadmodum dicitur bes alterum. quod & Cræca Hocabula indicant, ad
ditione illius particulæ epi. Sed bæc facile ab animaduertentibus cogno$ci po$$unt.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus etiam quod pes hominis altitudinis $extam habet partem, ita etiam ex eo, quo perfi-
eitur pedum numero; corpus his $ex altitudinis terminando, eum per$ectũ con$tituerunt, cubitum\’q;
animaduerterunt ex $ex palmis con$tare, digitis uiginti quatuor.</p>
<p it>Ecce quod a $enario numero altitudinis humanæ $taturæ dimen$io de$umpta est, quod uero dixit cubitum ex
<ln>10</ln>
$ex palmis con$tare, con$iderandum e$t, nam infra pedem quatuor con$tare palmis a$$erit. $iigitur pes e$t $ex-
ta pars; & $ex pedes $unt palmi uigintiquatuor, & cubitus e$t palmorum $ex, certe cubitus erit quarta pars,
quod $uperius dixit, altitudinis bumani corporis. Quemadmodum uero ex digitis numerandi ratio profecta,
ita ex ei$dem men$uræ ortæ $unt. qtque id ob facilitatem; quid enim magis babemus in promptu, quam digi-
tos, manus, & pedes?</p>
<p>E<sc>X</sc> eo etiam uidentur ciuitates Græcorum feci$$e, uti quemadmodum cubitus e$t $ex palmorum,
ita in dracma quoque eo numero uterentur.</p>
<p it>Ob perfectionem, quam $enario numero tributam uidebant, Græci ad monetam quoque $ena{ij} numeri par-
titionem tran$tulere, eo modo, quo dicit Vitr.</p>
<p>I<sc>LLAE</sc> enim æreos $ignatos uti a$$es, ex æquo $ex, quos obolos appellant, quadrantes\’q; obolo-
<ln>20</ln>
rum, quæ alij dichalca, nonnulli trichalcha dicunt, pro digitis uigintiquatuor con$tituere.</p>
<p it>Omnis intentio Vitr. est, ut ostendat. nos non debere dubitare, quin benefecerint bi, qui ædes Deorum im-
mortalium constituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportionibus, & $ymmetr{ij}s $epar atque
uniuer$æ conuenientes efficerentur di$tributiones, nam $i ex partibus bominis, licuit numeros, licuit monetas,
licuit alia quoque metiri, quid dubitamus eos $u$cipere, qui proportiones $equuti ædes $acras con$tituerunt?
Erat igitur apud Cræcos draema, cuius partes oboli uocabantur, $ex obolorum dracma erat, a $enar{ij} perfe-
ctione ita partita. Obolus æreus erat nummus $ignatus, qui quia totum quoddam erat a$$is dicebatur, cuius
quarta pars, quæ quadrans nominatur dicbalca, aut tricbalcaratione rerum diuer$arum, dicta e$t. quemad-
modum ergo obolorum numerus in dracma palmorum numero in cubito re$pondebat, ita numerus dicbalco-
rum, $eu trichalcorum re$pondebat numero digitorum, qui erant 24. in cubito, ut infra dicetur. bæc Cræci.</p>
<ln>30</ln>
<p>N<sc>OSTRI</sc> autem primo decem $ecerunt antiquum numerum, & in denario denos ereos a$$es con-
$tituerunt, & ea re compo$itio nummi ad hodiernum diem denarij nomen retinet, etiam\’q; quartam
eius partem, quod e$$iciebatur ex duobus a$sibus, & tertio $emi$$e, $e$tertium uocitauerunt. Po$tea
quam animaduerterunt, utro$que numeros e$$e per$ectos, & $ex, & decem, utro$que in unum conie-
cerunt, & perfecerunt per$ecti$simum decu$sis$exis.</p>
<p it>Licet denar{ij} nomen a denario numero $umptum $it ab antiquis, propterea quod denarius numerus antiqui-
tus perfectus est babitus, tamen cum po$tea $enarius perfectus e$$e ui$us $it, additum est denario, & $enarius
obtinuit tamen u$us, & $emper denarius nummus $it appellatus, retinuit enim compo$itus nomen, quod $implex
babebat, ita ut $exdecim ex duobus perfectis numeris perfecti$$imus babitus $it.</p>
<p>H<sc>VIVS</sc> autem rei authorem inuenerunt pedem: E cubito enim cum dem pti $unt palmi duo, re-
<mgl>Je Cor inge in fine Ea bule.</mgl>
linquitur pes quatuor palmorum. Palmus autem habet quatuor digitos, ita efficitur uti habeat pes
<ln>40</ln>
$exdecim digitos, & totidem a$$es æreos denarius.</p>
<p it>Credendum est Vitruuio. Duo uero palmorum genera, maior, & minor, minor constat digitis quatuor,
maior. 12. minor palesti, maior $pitbame dicitur. Dig<007>tus e$t $patium granorum quatuor ordei $ecundum eo-
rum latitudinem. Romani igitur primo denarium tanquàm perfectum accepere, ideo denarium monetam uoca
uere, quod & nostris temporibus ob$eruatur, in ea decem æreos a$$es po$uere, & licet po$tea denarium cum
$enario coniunxerint, uidentes $enarium quoque perfectum e$$e, retinuere tarnen denar{ij} nomen $exdecim a$$ium
denarium con$tituentes, qui a$$es $exdecim digitis pedem con$tituentibus re$pondent. Cum bæc igitur ita $int,
concludit Vitr.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> $i conuenit ex articulis hominis numerum inuentum e$$e, & ex membris $eparatis ad uni-
<ln>50</ln>
uer$am corporis $peciem ratæ partis commen$us fieri re$pon$um: relinquitur, ut $u$cipiamus eos, qui
etiam ædes Deorum immoratlium con$tituentes, ita membra operum ordinauerunt, ut proportioni-
bus, & $ymmetrijs $eparatæ, atque uniuer$æ conuenientes efficerentur eorum di$tributiones.</p>
<p it>Ab$oluit negotium $uum Vitr. multis rationibus, & exemplis tractatum. Arcbitecti autem maxime ani-
maduertere debent ad ea, quæ dicta $unt; nam $i ars quælibet $eparata non ca$u $ed ratione regitur, quanto ma-
gis Arcbitectura artium domina, arbitra, & iudex ratione ducetur? Attendamus igitur ad ea, quæ Vitr. a$
fert. bic uero finem buic capiti imponerem, $ed nibil refert; modo rem intelligamus.</p>
<p>A<sc>EDIVM</sc> autem principia $unt, e quibus con$tat figurarum a$pectus, & primum in Antis, quod
Græce ναώς ε´ν παραςάσιν dicitur.</p>
<p it>Optima ralione factum e$t a Vitr. ut cum uellet de templorum ædificatione tractare, ab {ij}s di$criminibus
inciperet, quæ nobis primo ueniunt $ub a$pectum, ita enim cognitionis ordo po$tulat ( ut $upra dixi ) ut ab uni-
<ln>60</ln>
<pb 93>[514.01.125]<rh it>TERTIVS.</rh>
uer$alibus, confu$is, & indi$tinctis incipiamus, mox ad particularia di$tincta, & e$plicata ueniamus. Tum il-
lud etiam in Arcbitectura maxime ob$eruandum e$t, ut oculus $uas babeat partes, & a$pectum uarietate
inxta figuras, & formas diuer$as templorum, aut iucunditas, aut ueneratio, aut autboritas ædibus tribua-
tur. Et quemadmodum oratio formas, quas ideas uocant, diuer$as babet, ut auribus $atis$iat, ita etiam
Architectura ædificiorum formas babet plures, ut gratæ oculis, a$pectui iucundæ $int. Ac quemadmodum
quod mente occlu$um concipimus, id artificio, uerbis figuris, membris, numeris, clau$ulis\’q; diuer$is profe-
rendo dicendigenera conficiuntur, ita proportiones, figurarum\’q; pro$pectus, numeri, & collocationes par-
tium in Architectur a ideas constituunt, quæ $unt qualitates illis rebus uel per$onis conuenientes, quarum can
<fig>
<desc it>E. antæ C. Columnæ duæ inter antæs in medio. C. cella. D. Parietes, qui cirecumcludunt celtam.</desc>
<var>D D @ D B C C E</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 94>[514.01.126]<rh it>LIEER</rh>
$a ædific amus. Alia enith ratio $ententiarum, rationum, uerborum, figurarum, partium, numerorum, collo-
cationum, & terminorum, puritati, elegantiæ, & per$picuitati conceditur, alia amplitudmi, dignitati, uebe-
mentiæ, $plendori, a$peritati\’q; attribuitur; Alia iucunditati, m ode$tiæ, ueritati, $mplicitati, & pulchritu-
dini datur. Similiter in Aedificiorum generibus, aliæ proportiones, di$tributiones, ordines\’q; requiruntur, cum
uolumus diuer$as Aedi$iciorum qualitates, ea$dem\’q; rebus, & per$onis conuenientes reddere. Etiam\’q; earum
rerum natura, quæ genus aliquod orationis constituunt, ita fert, ut quæ ad unum genus pertinent, permi$ceri
cum alio commode po$$int, ita in puritate dignitas, in dignitate ornatus, in ornatu $implicitas ine$$e pote$t; pa-
ri forma, ex rationum compo$itione, mutui\’q; re$pon$us commen$ione in ædific{ij}s multa, quæ $implicia erunt,
componi ad dignitatem, & iucunditatem, utilit atem\’q; egregie po$$unt. Proponit igitur Vitru. ædium gene-
<ln>10</ln>
ra, quæ longe oculis ob{ij}ciuntur. Non tamen omnia, & id quidem prudenter, non enim temerè omnia pro-
ponenda $unt, $ed ea tantum, quæ occultam quandam uirtutem redolent, & $en$us alliciunt no$tros. Ecce
nec orator omnia $umit, quæ uulgo, pbebi\’q; uidentur, $ed ea, quæ $ub intellignentia cadunt eorum, qui audiunt di
gniori quodam modo, quæ uulgus $ua uinon perciperet, $ed ab al{ij}s inuenta capit, a$$entitur\’q;. Ita Vitru.
non eas omnes formas, figuras\’q; $acrarum ædium $umit, quæ ab boc, uel illo factæ $unt, quoniam boc infinitum
e{$s}et, nec caderet in $cientiam, & artificium: Sed eas tantum proponit, quæ ne$cientibus aliquo modo $atisfa-
ciunt, po$tquàm factæ $unt, ab omnibus autem inueniri nequeunt. Inquit igitur principia id e$t originem no-
stræ con$iderationis in ædibus $acris, e$t id quod figuræ ædium diuer$arum a$pectu ob{ij}ciunt nostro: Figu-
rarum a$pectus, aut e$t in partibus anteriorbus ædium, aut posterioribus, aut in lateribus, nam aut fron-
tes, aut latera $tatim cernimus, aut $eor$um in pluribus fabricis, aut in una eadem\’q;, ideo $eptem nobis figu-
<ln>20</ln>
ras proponit.</p>
<p>E<sc>T</sc> primum in antis, quod Græce naos en par$ta$i dicitur, deinde pro$tylos, amphipro$tylos,
peripteros, p$eudodipteros, dipteros, hypæthros.</p>
<p it>Declarabit Vitr. quid per ea nomina intelligat, utitur autem uocbulis Græcis, uel quia nondum latini $ua
tenebant, & ip$e fabricare nomina non audebat, uel quia u$us iam obtinuerat, ut Cræcis pro latinis uterentur.
<fig>
<desc it>Frons $eu Orograpbia ædis in antis.#A.#Antæ</desc>
<desc it>C. fu$tigiun $upra columnas duas inter antas in medio
po$itas.</desc>
<var>C A A A A</var>
</fig>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 95>[514.01.127]<rh it>TERTIVS.</rh>
Condolendum uero nobis e$t, nullum extare templum temporibus no$tris eorum, quæ in exemplum $umuntur
a Vitr. Cæterum animaduertendum e$t, ordine quodam a $implicioribus ad ea, quæ magis compo$ita $unt per-
uenire. Semper enim adiectione aliqua figurarum a$pectus augetur, quod ita patebit.</p>
<p>H<sc>ORVM</sc> exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit æ des, cum habebit in fronte antas
parietum, qui cellam circuncludunt, & inter antas in medio columnas duas, $upra\’q; fa$tigium $ymme-
tria ea collocatum, quæ in hoc libro fuerit per$cripta.</p>
<p it>Frontium a$pectus duplex, aut enim antis, aut columnis con$tat. Antæ, quas Græci para$tadas dicunt, pilæ
$unt adpactæ, quas contrafortes, uel pila$tros nostri uocant, bas in angulis parietum collocari certum est,
<ln>10</ln>
<fig>
<desc it>A. posticum.</desc>
<desc it>B. Frons.</desc>
<desc it>C. Columnæ contra antas.</desc>
<desc it>D. Columnæ in uer$uris.</desc>
<desc it>E. Cella.</desc>
<desc it>F. Parietes cellam concludentes.</desc>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 96>[514.01.128]<rh it>LIBER</rh>
inter quad in eadem fronte columnæ duæ $unt, quibus imponitur fastigium, quod´ no$tri fronti$picium dicunt
$ummitas in trianguli $peciem pro fronte collocata, cuius ratio, & commen$us boc libro explicabitur. Cellam
Vero uocat corpus, & nauem ( ut aiunt ) ip$ius ædis parietibus circumclu$am.</p>
<p>H<sc>VIVS</sc> autem exemplar erit ad tres Fortunas, ex tribus quod e$t proximè portam collinam.</p>
<p it>Huius templi nullum babemus ue$tigium, $ed nos rationibus Vitruuianis innitentes, plantam, frontem\’q;
ip$ius de$cribemus, ac certis lineis rem ante oculos ponemus, adumbr ationes, & reliqua, quæ fucum rebus
faciunt neligentes. $ciograpbiam\’q; interdum ponemus, ut Arcbitecti facile grapbidis notitiam, ex no$tris
de$criptiombus babere po{$s}int.</p>
<fig>
<desc it>Frons a postico</desc>
<desc it>A. potest accommodari, ut ex pro$tylo fiat ampbyprostylos.</desc>
<desc it>C. Columnæ</desc>
<desc it>contra antas.</desc>
<desc it>D. Columnæ in ver$uris.</desc>
<desc it>F. Fastigium.</desc>
<desc it>G. Valuæ.</desc>
<var>F G C D C A C C D</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>P<sc>ROSTYLOS</sc> omnia habet, quemadmodum in antis; columnas autem contra antas angulares duas,
$upra\’q; epi$tylia quemadmodum & in antis; & dextra, ac $ini$tra in uer$uris $ingula. Huius exemplar
e$t in in$ula Tyberina in æde Iouis, & Fauni. Amphypro$tylos omnia habetea, quæ pro$tylos, præte-
rea\’q; habet in po$tico ad eundem modum columnas, & fa$tigium.</p>
<p it>Aedium $ecunda facies dicitur pro$tylos, ide$t a fronte columnata.addit ad $uperiorem duas columnas con
<ln>50</ln>
tra antas angulares, & ubi flectuntur anguli cellæ, duas quoque contra antas columnas addit. E$t & tertia
ædium facies, quæ ampbipro$tylos dicitur, quæ ad $uperiorem $ecundam addit posticum eodem modo columna-
tum, quo pars e$t anterior pro$tyli. quo fit ut unico ue$tigio utranque formam, o$tendi{$s}e $it $atis.</p>
<p it>In$ula Tyberina Ae$culapio $acra ca$u primo facta. postea a Romanis munita, & multis ædific{ij}s amplis\’q;
ornata. prope Ae$cula{ij} templum, Iouis erat ædes a L. Furio Purpurione con$ule ædificata & a C. Seruilio
dedicata. In extremitate in$ulæ Faunus quoque $uas ædes babuit, quarum no$tris temporibus parua admo-
dum uestigia uidentur, minus\’q; in dies uidebuntur, alluuie Tyberis partes aliquas $emper trabente. T. Liuius
a Gn. Domitio, & C. Scribonio Aedilibus ex mulctis con$titutum templum illud affirmat. # Peripteros
autem erit, quæ babebit in fronte, & po$tico $enas colummas, in lateribus cum angularibus undenas, ita ut
$int bæ colomnæ collocatæ, ut intercolumn{ij} latitudinis interuallum, $it a parietibus circum ad extremos or-
<ln>60</ln>
<pb 97>[514.01.129]<rh it>TERTIVS.</rh>
dines columnarum, habeat\’q; ambulationem circa cellam ædis, quemadmodum est in porticu Metelli Iouis.</p>
<p>S<sc>TATORIS</sc> Hermodi, & ad Mariana Honoris, & Virtutis $ine po$tico a Mutio facta.</p>
<fig>
<desc it>E. Posticum.</desc>
<desc it>D. Frons.</desc>
<desc it>F. pronaum dicitur.</desc>
<desc it>G. alæ, & ambulatio.</desc>
<desc it>H. Cella.</desc>
<desc it>I. Portæ.</desc>
<desc it>L. Parietes.</desc>
<var>E G I G L H L I P D</var>
</fig>
<ln>10<ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p it>Quartæ figuræ pro$pectus peripteros no-
minatur, qua$i circum alatus. Alas autem
ordines columnarum a lateribus ambientes
uocat. Adduntur igitur in bac quarta figu-
ra fronti, & po$tico duæ columnæ, ita ut
$enis columnis ambæ frontes ornentur. ad-
duntur etiam a lateribus columnæ, quæ
alas constituunt, ambulationem faciunt
$ub porticu, & cellam ambiunt, Di$tant au-
tem extremæ columnæ a parietibus, quantũ
ip$æ inter $e di$tant.</p>
<p it>_In porticu Metelli._ Propè circum Fla-
minium porticus a Q. Metello Macedonico
ædificata fuit, ibi Iouis $tatoris Templum.
Opus Hermodi. Et ad Mariana Honoris &
Virtutis. Templum Honoris extra $alariam
portam fui$$e legitur, ibi enim Lamina bis
litteris in$criptareperta fuit Dominæ Hono-
ris. Marcus Marcellus templum Honori,
& virtuti dedicauit, quod a Ve$pa$iano po-
$tea re$tauratum fuit, ut in nummis habetur.
erat boc apud portam Capenam, ut mone-
rentur egredientes ad bellum, quod virtutis
medio ad honor\~e peruenimus. Marius quo-
que Honori, & Virtuti ædes erexit, & ab
ædibus uirtutis ad ædes Honoris accedeba-
tur. Sed Vitr. C. Mutium ædem Honoris,
et virtutis Marianæ Cellæ feci$$e dicit. erat
autem illud templum $ine po$tico. Cau$am
nullam aliam puto, ni$i quod ad pofticum
nulla erat uia, $uperfluum autem erat adi-
tus facere, qua parte non patebat iter.
P$eudodipteros autem $ic collocatur, ut in
fronte, & po$tico $int columnæ octonæ; in
lateribus cum angularibus quindenæ. Sunt
autem parietes cellæ contra quaternas co-
lumnas medianas in fronte, & po$tico, ita
duorum intercolumniorum, & imæ cra{$s}i-
tudinis columnæ $patium erit a parietibus
circa ad extremos ordmes columnarum.
Huius exemplum Romæ non e$t, $ed Magne-
$iæ Dianæ Hermogenis Alabandi, & Apol
linis Amne$tæ facta. Dipteros autem octa-
$tylos, & pronao, & po$tico; $ed circa ædem duplices habet ordines columnarum. uti est ædes Quirini Dori-
ca, & Ephe$iæ Dianæ Ionica, a Cte$iphonte con$tituta.</p>
<p it>Vestigium umum duabus figuris accommodari pote$t. nam Dipteros a duplici alarum $eu columnarum or-
dine dicitur. P$eudodipteros, qua$i mentlens dipteron nominatur. Sublato enim interiori columnarum ordine
<ln>50</ln>
extra eundem re$pectum habere uidetur. De huiu$modi æde meminit Vitr. etiam infra, & in proœmio $eptimi
libri. Hermogenes enim $u$tulit interiorem ordinem columnarum, & laxiorem circa cellam fecit ambulatio-
nem;& imminutis expen$is, nibil de dignitate ab$tulit. Credo id templum magnificenti{ij}imum fui$$e. Gra-
dus in ve$tigio addidi, ut mihi ui$um e$t pro dignitate rei. $patium a b. hoc e$t ab extremo ordine columna-
rum ad parietem, tantum e$t quantum $patium a c. Dimidia pars frontis, & $chiographiæ p$eudodipteræ
ædis, $ecundum Ionicum genus.</p>
<p>H<sc>YPETHROS</sc> uero deca$tylos e$t in pronao, & po$tico, reliqua omnia eadem habet, quæ dipteros;
$ed interiore partc columnas in altitudine duplices, remotas a parietibus ad circuitionem, ut porticus
peri$tyliorum. Medium autem $ubdiuo e$t $ine tecto, aditus\’q; ualuarum ex utraque partein pronao,
& po$tico. Huius autem exemplar Romæ non e$t, $ed Athenis Octaftylos in templo Iouis Olympij.</p>
<ln>60</ln>
<p it>Vltima a$pectus figura Hypethros, qua$i $ub æhere, & $ine tecto dicitur, $imilis e$t præcedenti quæ di-
<pb 98>[514.01.130]<rh it>LIBER</rh>
pteros, quia duplices habet columnarum ordines; extra parietem a parietibus in partem interiourem aliæ co-
lumnæ erant collocatæ, $ed minores exterioribus, $e ob id duplices in altitudine, ide$t alter æ $ub alteris collo-
catæ, a parietibus in partem interiorem u$que ad columnas tectum erat, a columnis ad columnas erat $ine te-
cto. porticus exterior tecta erat, a lateribus decem & nouem columnæ, a frontibus decem, inter columnas
tam extra quàm intra $tatuas Deorum in conchis. Sic enim nicbios dicerem, in parietibus erant collocati.
Ara in medio templi po$ita. Gradus quos multi amplitudinem templo adibant. Ioui autem $ecundum deco-
rum $ine tecto Templum ædifidabatur.</p>
<fig>
<cap>ORTHOGRAPHIA TERIPTEROS.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Atque bæc $unt Aedium principia ex quibus con$tat figurarum a$pectus. $ed hic quæri po$$et, cur Vitru.
<ln>60</ln>
de rotundis templis, de\’q, Tu$canicis, & compo$itis Aedibus mentionem minime fecit. Re$ponderem. Vitru.
<pb 99>[514.01.131]<rh it>TERTIVS.</rh>
hoc loco eos figurarum a$pectus po$ui$$e, qui additamento quodam perficiuntur, & forte ea ponit in nume-
ro eorum, quæ $unt liberorum intercolumniorum, & quod magis placet ea prima, & ratione magis con$ti-
tuta $unt templa, de quibus modo loquitur, $uis enim con$tant generibus, Dorico, Ionico, & Corinthio, quæ
magis elaborata $unt, & paulo infra Tu$canicas ædes tangit in aræo$tyla forma; de qua libro $equenti di-
cturus e$t.</p>
<fig>
<cap it>VESTIGIVM DIPTEROS.</cap>
<desc>PIANTA ICHN OGRAPHIA</desc>
<desc>PRONAO</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<h it>De quinque Aedium $peciebus. # Cap. II.</h>
<ln>50</ln>
<p>SP<sc>ECIES</sc> autem ædium $unt quinque, quarumea uocabula. Pycno$tylos ide$t crebris
columnis. Sy$tylos paulo remi$sioribus, Dia$tylos amplius patentibus. Rarius quàm o-
portet inter $e diductis, Aræo$tylos. Eu$tylos interuallorum iu$ta di$tributione.</p>
<p it>Omnis humana cognitio $iue ad $en$um, $iue ad mentem pertineat, a confu$is primo, & indi$tin
ctis rebus orditur, ut dictum est. Sed cum propè res obiectas efficitur, tunc di$tincta, & explicata partium per
ceptione certior fieri $olet, nec modo mens e$t mihi $uper hac re Philo$ophum agere; $atis erit $i unicum exem-
plum attulero in rebus, quæ $en$ibus percipiuntur. Cum rem a longinquo ualde aliquam pro$picimus, ignoran
tes adhuc quid illa $it, statim concipimus aliquod e$$e, id est rem aliquam. mox propius accedentes uidemus
eam ferri ex una in aliam partem, unde statim motum pro$pectantes animal dicimus e$$e. inde adbuc acceden-
<ln>60</ln>
tes proprius hominem; deinde amicum, mox quaslibet eius $tatur æ partes agno$cimus, & ita a conceptione rei
<pb 100>[514.01.132]<rh it>LIBER</rh>
uniuer$alis, & indistinctæ ad claram perceptionem propius peruenimus. Similis ratio in mente cernitur. Ideo
Vitr. indi$tinctam, & confu$am quandam Aedium perceptionem, quæ a$pectui $ubiecta e$t, non $ine ratione
propo$uit. eam\’que a figura, quæ commune $en$ile e$t, de$ump$it. Accedentes autem ad ædes proprius, $pa-
tia & interualla columnarum con$ideramus . Hæc $patia cum in al{ij}s ædibus conferta $int, in al{ij}s remi$$a,
in al{ij}s quoque laxiora, oculis præbent diuer$a rerum di$crimina, effectus\’q; uarios reddunt; nam uel dignita-
tem, uel iucunditatem, uel a$peritatem quandam præ$eferunt. Cæterum non $ine regulis efficiuntur huiu$mo-
di $patia, quemadmodum docebit Vitr. Ex interuallis igitur, fpat{ij}s\’q; columnarum quinque ædium $pecies in-
ueniuntur. Quarum nomina hæc $unt. Pycno$tylos, $y$tylos, Dia$tylos, Aræostylos, Eu$tylos. Quid uero hæc
$ibi nomina uelint, exponit Vitr. inde interuallorum regulas in quaq; $pecie in$tituit; mox ad partiales de$cri-
ptiones magis deueniens; de contracturis columnarum, quæ fiunt in $ummis; & de adiectionibus, quæ fiunt
<ln>10</ln>
in med{ij}s columnis, $ermonem facit. Ac demum in tertio, & po$tremo huius uoluminis capite de fundatio-
nibus præcepta tradit, ac paulatim ad ba$es, columnarum ornamenta, capitula, trabes, zophoros, coronas,
& fa$tigia peruenit. Ita ut Ionicumgenus hoc libro perficiat. Pycno$tylos igitur e$t quod crebris columnis
con$tat. Confertum genus uocat Albertus, Sy$tylos paulò remi{$s}ioribus, $ub confertum idem nominat. Dia-
<fig>
<desc>I. Orthographia.</desc>
<desc>O. Sciographia dipteros.</desc>
<var>I O</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
$tylos amplius patentibus $ubdi$pan$a $pecies appellatur ab eodem. Aræstylos di$pan$a, rarius quàm opor-
<ln>40</ln>
teat inter $e diductis . Sed quomodo rarius quàm oporteat. ergo faciendum est aliquid aliter quàm oportet?
minimè. Sed infra buius ratio reddetur, & quomodo fiet quod oportet , ex eo quod fieri non oportere uidetur ,
o$tendit. { Eu$tylos interuallorum iusta di$tributione.} Quaratione autem $ingulæ $pecies ordinentur, sta-
tim demon$trat, inquiens.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> Pycno$tylos e$t cuius intercolumnio unius, & dimidiatæ columnæ cra$situdo interponi po
te$t, quemadmodum e$t Diui Iulij, & in foro Veneris, & $i qu{ae} aliæ $ic $unt compo$itæ.</p>
<p it>Conferta, & den$a $pecies, quæ Pycno$tylos dicitur, ea e$t cuius intercolumnia $ingula $unt cra$$itudine, &
dimidiatæ columnæ $patio. Cra$$itudinem intelligo diametrum imæ columnæ. huius exemplum inuenies in ue-
$tigio, & ichnographia $uperiori, ædis $cilicet, quæ hypethros nominatur. Exemplar uero eorum templorum,
quæ Vitr. adducit, nullum re$tat. Veneri autem genitrici Cæ$ar dictator ædem instruxit.</p>
<ln>50</ln>
<p>I<sc>TEM</sc> $y$tylos e$t in qua duarum columnarum cra$situdo in intercolumnio poterit collocari, &
$pirarum plinthides æque magnæ $int eo $patio, quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum e$t
Fortunæ æque$tris ad theatrum lapideum , & reliquæ, quæ ei$dem rationibus $unt compo$itæ.</p>
<p it>Plinthides $unt imæ ba$ium partes, ideo nuncupatæ, quia forma earum laterum formas uidentur habere;
Plinthi enim lateres a Græcis dicuntur, qui forma quadrata constant. Plinthum ergo tam magnam e$$e Vi-
tr. dicit, quantum e$t $patium inter duas plinthos. Exemplum huius e$t in Ichnographia $uperiori eius formæ,
quædipteros nominatur. Theatrum lapideum Philander intelligit theatrum Pompe{ij}, quod man$urum primus
omnium extruxit. id igne con$umptum re$taurauit Tiberius, po$t C. Caligula. inde Claudius. Postremo Go-
thorum Rex Theodoricus. Eius ue$tigia dicuntur e$$e, quæ in campo Floræ in $tabulo Vr$inorum ui$untur.
Quoduero ad fortunam eque$trem attinet, notandum quod Tacitus libro 14. refert, Equites pro Augustæ ua-
<ln>60</ln>
<pb 101>[514.01.133]<rh it>TERTIVS.</rh>
letudine donum Antium mi$i$$e , quod uoui$$ent Fortunæ eque$tri, quod eius cognominis nullum tum e$$et Ro-
mæ. hæc Phil.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> utraque genera uitio$um habent u$um . Matresenim familiarum cum ad $upplicationem
gradibus a$cendunt, non po$$unt per intercolumnia amplexæ adire, ni$i ordines fecerint. Item ual-
uarum a$pectus ob$truitur columnarum crebritate, ip$a\’q; $igna ob$curantur, item circa ædem propter
angu$tias impediuntur ambulationes.</p>
<p it>Vitia in $uperioribus duobus generibus hæc $unt. primo ob den$itatem columnarum impediuntur matronæ,
<fig>
<var>A B C f g e e e e D H L</var>
<desc>A. Ara. B. C. $patium $ine tecto. D. Valuarum locus in proao, & po$tico. e. colum-</desc>
<desc>næinferiores $upra quas aliæ columnæ f. g. duplex ordo columnarum extra parietes cellæ.</desc>
<desc>H. pronaum uel posticum. I. loca $tatuarum. L. Gradus.</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 102>[514.01.134]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<cap>ORTOGRAPHIA HYTETHROS.</cap>
</fig>
<pb 103>[514.01.135]<rh it>TERTIVS.</rh>
ne pares a$cendant ad templa. deinde ualuarum a$pectus ob$truitur, & $igna, hoc e$t $tatuæ, occultantur; ac
demum ambulatio circa ædem fit nimis angu$ta. Sed debemus ne nos ab hac forma ab$tinere? minimè, nam
& ob$cura oratio quandoque comm\~edatur, & confu$a, ut aliquid efficiatur. $ic & crebritas columnarum,
quanquàm ea uitia habeat, quæ Vitr. commemorat, habet tamen authoritatem quandam, & a$peritatem;
quæ alicuinumini conuenire potest. Sed $i quis dixerit $e effecturum columnas adeo cra$$as, ut duæ cra$$itudi-
nes earum, quibus intercolumnia includi debent, $atis amplum $patium ambulantibus facere po{$s}int: re$ponde
bo ego tunc columnarum altitudinem fore nimiam, & Plin<007>hides intercolumnia occuparent, & ualuæ etiam
quæ proportione re$pondere debent, impedirentur. Præterea matronæ plures duabus amplexæ ad $upplicatio-
nes ire $olebant, quare illis non pateret aditus.</p>
<ln>10</ln>
<p>D<sc>IASTYLI</sc> autem hæc erit compo$itio, cum trium columnarum cra$situdinem intercolum-
nio interponere po$$umus, tanquàm e$t Apollinis, & Dianæ ædis. Hæc di$po$itio hanc habet difficul-
tatem, quod epi$tylia propter interuallorum magnitudinem franguntur.</p>
<p it>Quemadmodum Pycnostylos, & $istylos $eueritatem quandam præ$eferebant ob crebritatem columnarum:
Ita Diastylos hilaritatem ob laxamentum, & remi{$s}ionem intercolumniorum habet. periculum tamen e$t ne
adeò laxis interuallis frangantur trabes, quæ epi$tylia nominantur, eo quod $uper colũnas imponuntur; $ed qua
ratione huic uitio mederi po$$imus, $uo loco dicetur. arcubus enim $upradictis epi$tylia tuemur, ne pondus im-
po$itum ea frangat.</p>
<p>I<sc>N</sc> Aræo$tylis nec lapideis, nec marmoreis epi$tylijs uti datur, $ed imponendæ de materia trabes
perpetuæ. Etip$arum ædium $pecies $unt baryc{ae}. Barycephal{ae}, humiles , latæ, ornant\’q; $ignis
<ln>20</ln>
fictilibus inauratis earum fa$tigia Tu$canico more, uti e$t ad Circum maximum Cereris, & Herculis,
Pompeiani item Capitolij.</p>
<p it>Quoniamin Aræostyli forma libera $unt intercolumniorum $patia, multo magis timendum e$t uitium for-
mæ diastyli, ne $cilicet epi$tylia ob laxamentum frangantur . Quare nec lapideis, nec marmoreis epi$tyl{ij}<?>s in ea
forma uti po$$umus, $ed imponendæ $unt trabes continuæ ex dura materia, cuiu$modi robora $unt , quemadmo-
dum quarto libro dicetur. ibi Tu$canicum genus pertractat, & infra cum aræo$tyli genus exequitur, osten-
dit quo maiora $patia inter columnas cadunt; & cra{$s}iores, & minores columnas fieri debere. atque hoc: e$t
quod hoc loco dicit & ip$arum ædium, id e$t aræo$tyli generis, $pecies $unt hum<007>les, latæ, baricephalæ; &
quoniam trabibus e materia in eo genere utebantur, ideo ebur $uperponebant, ornabant\’q $ignis, & figuris fi-
ctilibus, inaurabant\’q; eorum fastigia; quimos a Tu$canis emanauit. Quoniam uero ultra tres cra$$itudines
<ln>30</ln>
libera interualla facere po$$umus, & qui$que $uo utiiudicio pote$t; ideo plurali numero e$t u$us hoc loco, di-
cens. {in Aræostyl<007>s nec lapideis, & reliqua} cum in al{ij}s unitatis numero $it u$us, dum dixi pycnostylos
est, & item $y$tylos e$t. Et dia$tyli autem hæc erit compo$itio; & infra dicit.</p>
<p it>Quæritur hoc loco quid $ibiuelit Vitr. per ea uerba. baricæ, baricephalæ. dicunt nonnulli Tu$canico
more trabium antepagmenta ebore constituta fui$$e , quod Vitruuius libro quarto cap. $eptimo uidetur innue
re. quibus a$$entio, modo illud addam, quod in p$almo quadrage$imo quarto, ubi dicitur {in domibus ebur-
neis,} ubi Græcus habet ὰπὸ βαρέωυ ελεφαυτίυωυ $acr<?>i <007>nterpretes βαρεὶ domos interpretantur, aut turres
eburneas, quæ $unt eccle$iæubiuis terrarum, in quibus <gap> fide colitur Deus. hoc uero nomine maxima ædi-
ficia intelligunt, Athana$ius in eo loco ornatas, & $ele<gap> domos, & $umptuo$a templa uareis appellari di-
cit, ita etiam Dydimus interpretatur. illis & reliqui a$$ennt. cæterum $i uaricæ legas, & diagramma ædis
<ln>40</ln>
Tu$canicæ in quarto libro po$itum in$picias, uidebis columnas inter $e tam longo interuallo di$tantes, ut diua-
ricatis cruribus eam $peciem $imilem dicere po$$is. quam interpretationem approbo, quoniam Vitruuius de $pe
cie illius ædis loquitur, & po$tea etiam addit, baricephalæ, ut o$tendat ornatum ex ebore epi$tyliorum adpa-
ctum ligno. ni$i forte $uperuacuam illam dictionem re{ij}ciamus. Et nos ibi Tu$canicam ædis ichnographiam,
& orthographiam po$uimus. {Vti est ad circum maximum C æ$aris} Plinius libro 35 . cap. 12. Plastæ lau-
dati{$s}imi fuere Dimophylus, & Gorga$us. Idem\’q pictores, qui Cereris ædem Romæ ad circum maximum
utroq; genere artis $uæ excoluerunt, uer$ibus in$cripti Græce, quibus $ignificarunt a dextera opera Dimophy-
lie$$e, a parte læua Gorga$i. Ante hanc ædem Tu$canica omnia in ædibus fui$$e author e$t Marc. Varro. Ex
hac cum reficerentur, crustas parietum exci$as tabulis marginatis inclu$as e{$s}e. Item $igna ex fa$tig{ij}s di$per-
$a. & $upra dixit eodem Cap. Deburadis inuentum e$trubricam addere, aut ex rubia cretam fingere, primus\’q;
<ln>50</ln>
per$onas tegularum extremis imbricibus impo$uit, quæ inter initia protypa uocauit; po$tea idem ectypa fecit.
Hinc & fu$tigia templorum orta, propter hunc plaste appellata. Et infra eodem Capite. De pla$tice loquens.
præterea elaboratam hanc artem Italiæ, & maxime Etruriæ . Turrianum\’q; a Fregellis accitum, cuilocaret.
Tarquinius pri$cus Iouis effigiem in capitolio dicandam. Fictilem eam fui$$e, & ideo eam mirari $olere. Fi-
ctiles in fastig<007>o templi eius quadrigæ de quibus $æpius diximus. hæc Plinius.</p>
<p>R<sc>EDDENDA</sc> nunc e$t ratio Eu$tyli, quæ maxime probabilis, & ad u$um, & ad $peciem, & ad fir-
mitatem rationes habet explicatas, namque facienda $unt in interuallis $patia duarum columnarum
& quartæ partis columnæ cra$situdinis, medium\’q; intercolumnium unum, quod erit in fronte, alte-
rum quod erit in po$tico trium columnarum cra$situdine. Sic enim habebit & figurationis a$pectum
uenu$tum, & aditus u$um $ine impeditionibus, & circa cellam ambulatio authoritatem.</p>
<ln>60</ln>
<p it>Elegantis formæ firmæ\’q; & commodæ $pecies, quæ eu$tylos nominatur, a commoda, & concinna columna-
<pb 104>[514.01.136]<rh it>LIBER</rh>
ru<?>m distributione fiet; $i $patia inter columnas duas cra{$s}itudines, & quartam unius cra{$s}itudinis columnæ
continebunt. ita enim laxamenta columnarum, ita impedimenta ambulationum, ita ob$curationem ualuarũ,
& $ignorum euitabimus, ita demum oculis $atisfactum erit. Pycno$tylos, & $i$tylos ambulationes, aditus, &
a$pectum impediebant. Dia$tylos, & areostylos periculum afferebant; Ergo eu$tylos inter extrema tanquã
medium, in quo uirtus est po$ita, cõmoditat\~e, & uenu$tatem afferet. Siigitur unum & dimidium, uel duo pauca
$unt, $i tria plura, quàm par est, relinquitur duo, & quartã part\~e conuenire. Sed cur non ita duo, & dimidium,
$icut duo, & quarta pars $atisfacient & opportunitati, & pulchritudini? Re$pondeo, duo, & quartam par-
tem in$tum commen$um facere, cum medianum $patium laxius , & remi$$ius faciendum erit, quàm extrema.
Sed illud magis animaduertendum, quod $i a proportione $ub$e$quitertia $ubtrahere uelimus proportionem,
<ln>10</ln>
$ub$e$quiquintam, reddetur $ub$e$quioctaua. Ecce exemplum. Vnum cum dimidio $unt $ex quartæ, duo $unt
octo quartæ, duo cum dimidio decem quartæ, tria duodecim quartæ. Sex ad octo e$t in proportione $ub$e$qui-
tertia. decem ad duodecim in proportione $ub$e$quiquinta . duc igitur duodecim per $ex, reddes $eptuaginta
duo. decem per octo, reddes octuaginta. inter $eptuaginta duo, & octuaginta cadit ratio $ub$e$quioctaua.
Nouem igitur magis re$pondet & $enario, & duodenario, quàm decem. nouem quartæ igitur erunt inter colum-
nia elegantis formæ; cuius ratio redditur a Vitr. hoc modo.</p>
<p>F<sc>RONS</sc> loci, quæ in æde con$tituta fuerit, $i tetra$tylos facienda fuerit, diuidatur in partes unde-
cim $emis, præter crepidines, & proiecturas $pirarum. Si $ex erit columnarum in partes decem, & octo;
$i octa $tylos con$tituetur diuidatur in 24. & $emi$$em. Item ex his partibus $iue tetra$tyli, $iue exa-
$tyli, $iue octa$tyli una pars $umatur, eaq; erit modulus, cuius moduli unius erit cra$situdo columnarũ.
<ln>20</ln>
Intercolumnia $ingula præter mediana modulorum duorum, & moduli quartæ partis, mediana in
fronte, & po$tico $ingula, ternum modulorum. Ip$arum columnarum altitudo erit modulorum octo,
& dimidiæ moduli partes. Ita ex ea diui$ione intercolumnia, altitudines\’q; columnarum habebunt
iu$tam rationem.</p>
<p it>Eustyli ratio redditur hoc loco a Vitr. & ea ratione di$tribuit pr ædictos figurarum a$pectus, nam dum exa-
$tylum dicit, peripteron intelligit, & pro octastylo dipteron $eu p$eudodipterum , & pro tetra$tylo pro$tylon
forte, & amphipro$tylon. dixi forte, ne uidear ignorare hæc duo genera additione ad ædes in antis e$$e factas. $ed
quis prohibet quin & de illis intelligamus cum tetra$tylæ $int. Quod uero pro octa$tylo dipteron, & p$eudodi-
pteron intelligat, patebit ex his, quæ paulò inferius dicturus est. vnde etiam fit ut etiam exastylon pro dipte-
ro po$uerit. quod & ratio po$tulat, nullibi enim eos figurarum a$pectus di$tribuit. Volentes igitur ædes con-
$truere, aut eas ita faciemus, ut pro fronte quaternas columnas habeant; aut $enas, aut octonas, aut etiam
<ln>30</ln>
denas, quemadmodum in hypetbro figuræ genere. Si quaternas habituræ $unt, & eas $ecundum commodam,
& elegantem formam ordinare uelimus, Frons loci, quæ in æde con$tituta fuerit diuidenda e$t in partes unde-
nas, & dimidiam; una ex his partibus pro modulo $umenda. quid autem $it modulus primo libro, & etiam hoc
tertio dictum e$t. men$uræ enim genus e$t notæ, qua uniuer$um opus metimur. Vnius moduli erit columnæ cra$-
$itudo. Cum igitur quaternæ columnæ $int , quatuor modulos in illis di$tribuemus . hæ tria interualla facient
extrema duo, & medianum unum: in imo extremorum interuallo erit intercolumnium duorum modulorum, &
quartæ partis, tantundem in altero extremo. quaterni ergo moduli cum dimidio in extremis intercolumn{ij}s
ponemus; hi quatuor primis additi , reddent octo, & dimidium; mediano uero interuallo tres moduli tri-
buentur; lax<007>ore enim $patio medianum intercolumnium di$tentum ualuarum pro$pectum efficiet clario-
rem. Tres igitur moduli octonis , & dimidio additis, constituent undecim, & $emis. tot igitur partibus di-
<ln>40</ln>
stribuenda frons e$t in tetra$tylo commodo, & eleganti; modo crepidines, & proiecturas extremarum co-
lumnarum in ea distributione non ponamus. Crepidines intelligo margines ba$ium, & plinthorum, atq; adeò
proiecturas, extantes\’q; partes ultra columnæ $capum. Quod $i eadem forma hexastylon, hoc e$t peripteros cõ-
stituere uolumus, frontem in partes decem & osto diuidemus. In hoc genere quinque $unt intercolumnia. Co-
lumnæ $ex; $ingulis columnis $inguli moduli tribuentur; $enos igitur modulos in columnis di$tribuemus, ter-
nos in medio intercolumnio, ita nouem moduli reddentur, nouem autem quatuor reliquis intercolumn{ij}s da-
bimus , cum $ingula binos modulos, & quartam partem occupent; ita demum decem, & octo moduli pro fron-
te exa$tyli elegantis formæ dabuntur. pari ratione $i octa$tylos, ide$t $i uel dipteros, uel p$eudodipteros con-
$tituenda e$t, frons loci diuidetur in partes 24. & $emi{$s}em. Octo moduli octonis columnis di$tribuentur.
terni medio intercolumnio. ita reddentur undeni. $uper$unt $ex interualla, quorum $ingulis binos modulos, et
<ln>50</ln>
quartam partem tribuendo, con$umemus modulos tre$decim cum d<007>midio, qui undenis prioribus additi , $um-
mam prædictarum 24. partium cum dimidia re$tituent. In his omnibus altitudo columnarum erit modulo-
rum octo, & dimidio . Quibus po$itis nemo e$t, qui non uideat hypethron, idest deca$tylon di$tribui po$$e eiu$-
dem elegantis formæ artificio. nam frons diuidenda e$t in partes unam, & triginta. quarum una erit modulus,
decem igitur moduli decem columnis di$tribuentur , medio interuallo terni. reliquis intercolumn{ij}s, quæ $unt
octo, decem & octo, qui additi tredecim primis, reddent unum & triginta modulos . Sed nos ad Vitruuium.</p>
<p>H<sc>VIVS</sc> exemplar Romæ nullum habemus, $ed in A$ia Teo octa$tylon Liberi patris . Eas autem
$ymmetrias con$tituit Hermogenes, qui etiam primus octa$tylon p$eudodipterive rationem inuenit.
Ex dipteri enim ædis $ymmetria $u$tulit interiores ordines columnarum triginta quatuor, ea\’q; ratio-
ne $umptus, operis\’q; compendia fecit. Is in medio ambulationi laxamentum egregie circa cellam
<ln>60</ln>
<pb 105>[514.01.137]<rh it>TERTIVS.</rh>
fecit, de a$pectu\’q; nihil imminuit, $ed $ine de$iderio $uperuacuorum con$eruauit authoritatem totiu<^>s</^>
operis di$tributione. Pteromatos enim ratio, & columnarum circum ædem di$po$itio ideo e$t inuen-
ta , ut a$pectus propter a$peritatem intercolumniorum haberet authoritatem. præterea $i & imbrium
aquæ uis occupauerit, & interclu$erit hominum multitudinem, ut habeat in æde , circa\’q; cellam cum
laxamento liberam moram. Hæc autem ita explicantur in p$eudodipteris ædium di$po$itionibus, qua-
re uidetur acuta, magna\’q; $olertia effectus operum Hermogenes feci$$e, reliqui$le\’q; fontes unde po$te
ri po$$ent haurire di$ciplinarum rationes.</p>
<p it>Commendatur Hermogenes in exemplum ueri Architecti. is p$eudodipteron ædemreperit, ide$t ementien-
tem dipteron. Mentiebatur enim dipteron illa ædes, quoniam exterior a$pectus <007>dem erat cum diptero, nam
pro frontibus octonæ, in lateribus quindenæ utrinque columnæ a$piciebantur: $ed interiores alæ nullas habe-
<ln>10</ln>
bant columnas: $ub$tulit igitur triginta quatuor columnas ex dipetro, & nihil imminuit dignitatis, & laxa-
mentum liberum ad ambulandum reliquit. ea\’q; ratione $umptus, & laboris compendia fecit, ac demum fon-
tes reliquit, unde posteri po{$s}ent haurire di$ciplinarum rationes. Exemplar erat in Teo in$ula in oppido, cuius
octastylon ab Hermogene ea ratione con$tructum erat.</p>
<p>A<sc>EDIBVS</sc> aræo$tylis columnæ $ic $unt faciendæ, uti cra$situdines earum $int partis octauæ ad
altitudines. Item in dia$tylo dimetienda e$t altitudo columnæ in partes octo, & dimidiam, & unius
partis columnæ cra$situdo collocetur. in $y$tylo altitudo diuidatur in nouem, & dimidiam partem,
& ex eis una ad cra$situdinem columnæ detur. Item in pycno$tylo diuidenda e$t altitudo in partes
decem, & eius una pars facienda e$t columnæ cra$situdo . Eu$tyli autem ædis columnæ ut dia$tyli in
octo partes altitudo diuidatur, & dimidiam, & eius una pars con$tituatur in cra$situdine imi $capi,
<ln>20</ln>
ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio.</p>
<p it>Po$tquam elegantis formæ rationem reddidit Vitr. nunc docet quomodo alios figurarum a$pectus al{ij}s for-
mis ordinemus. De quibus cum intercolumnia $atis nota $int, nihil aliud dicendum, ni$i quod ad altitudinem
columnarum pertinet. Vna uero eadem\’q; communi regula omnes has formas, $cilicet areo$tyli, $y$tyli, dia-
$tyli, & pycno$tyli quantum $pectat ad altitudines columnarum dirigit. nam quo maiora $unt intercolumnia,
eo cra$$iores columnæ $unt faciendæ. quoniam $i graciles columnæ ubi $unt interualla maiora adhiberentur,
multum de a$pectu detraheremus, aer enim circumfu$us ubi aditus $unt patentiores, multum demit de cra$-
$itudine columnarum, ideo factum e$t ratione iu$ta, ut interualla columnarum earum cra$$itudinem di$tribuãt.
Ordo e$t a pycno$tylo, ad $istylum; a $y$tylio, ad diastylum; a diastylo ad ar æostylum accedendo, ut cra$$io-
res columnæ $emper fiant. ideo pycnostylos decem cra{$s}itudinum columnas altas habet; minora enim $unt in-
<ln>30</ln>
terualla, & aer minus con$umit. Sy$tylos nouem cum dimidia cra$$itudine conficitur. dia$tylos habet columnas
altas quemadmodum eustylos, $cilicet octo partium cum dimidia. Aræostylos altas habet columnas octo tan
tum partium, quarum una est cra$$itudo imæ columnæ, quam Vitr. imum $capum appellat. Harum rerum ra-
tionem Vitr. affert hoc modo.</p>
<p>Q<sc>VEMADMODVM</sc> enim cre$cunt $patia inter columnas, ita proportionibus adaugendæ $unt cra$-
$itudines $caporum . Namq; $i in aræo$tylo nona, aut decima pars cra$situdinis fuerit, tenuis, & exi-
lis apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer con$umit , & imminuit a$pectus $ca-
porum cra$situdinem. Contra uero pycno$tylis, $i octaua pars cra$situdinis fuerit, propter crebrita-
tem, & angu$tias intercolumniorum, tumidam, & inuenu$tam efficient $peciem. Itaque generis ope-
ris oport<?>et per$equi $ymmetrias.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Facilia $unt hæc in Vitr. prædictæ autem rationis occa$ione aliam quoque regulam affert, quam in angula-
ribus columnis $eruare debemus, quæ & ad uenustatem, & ad firmitatem facit.</p>
<p>E<sc>TIAM</sc>\’q; angulares columnæ cra$siores faci\~edæ $unt ex $ua diametro quinquage$ima parte, quod
eæ ab aere circumciduntur, & graciliores e$$e uidentur a$picientibus. Ergo quod oculos fallit, ra-
tiocinatione e$t exequendum.</p>
<p it>Eurithmiam tangit hoc loco Vitr. de qua primo libro. Con$ulendum enim e$t a$pectui, con$iderand um\’q;
non $emper adeo proportionibus innitendum e$$e Architecto, $ed conuertendos e$$e oculos adid, quod concin-
num, & venu$tum apparet. Ecce quomodo ab uniuer$alibus, & confu$is, ad distincta, & particularia perue-
nit, a figurarum a$pectu, ad interualla, ab interuallis, ad altitudinem , ab altitudine ad di$tinctiorem partium
notitiam procedens, vnde etiamres duas magis partiales inferius hoc loco attingit. Loquens de diminutio-
<ln>50</ln>
nibus, quas contracturas uocat, quæ fiunt in $ummitate columnarum, & de adiectione, quæ fit in medio.</p>
<p>Contracturæ autem in $ummis columnarum hypotrachelijs ita faciendæ uidentur, uti $i columna
$it ab minimo ad pedes quinos denos, ima cra$situdo diuidatur in partes $ex , & earum partium quinq;
$umma con$tituatur. Item quæ erit ab quindecim pedibus ad pedes uiginti $capus imus in partes $ex,
& $emi$$em diuidatur, ex earum\’q; partium quinque, & $emi$$e $uperior cra$situdo columnæ fiat; ita
quæ erunt a pedibus uiginti, ad pedes triginta, $capus imus diuidatur in partes $eptem, earum\’q; $ex
$umma contractura perficiatur. quæ autem a triginta pedibus ad quadraginta alta erit , ima cra$situ-
do diuidatur in partes $eptem, & dimidiam, ex his $ex, & dimidiam in $ummo habeat contracturæ ra-
tione . Quæ erunt a quadraginta pedibus ad quinquaginta, item diuidendæ $unt in octo partes, & ea-
rum $eptem in $ummo $eapi hypotrachelio contrahantur. Item\’q; $i quæ altiores erunt, eadem ratio-
<ln>60</ln>
<pb 106>[514.01.138]<rh it>LIBER</rh>
ne pro rata con$tituantur contracturæ. Hæ autem propter altitudinis interuallum $candentis oculi
$peciem fallunt, quamobrem adijciuntur cra$situdinibus tem peraturæ . Venu$tatem enim per$equi-
tur ui$us, cuius $i non blandimur uoluptati proportione, & modulorum adiectionibus, uti id, in quo
fallitur, temperationeadugeatur, ua$tus, & inuenu$tus con$picientibus remittetur a$pectus.</p>
<p it>Ob$eruandum est uenu$tatem columnas habere, $i tenuiores in $ummo $int, quàm imo, hanc uero tenuita-
tem non $olum efficere altitudinem, ip$a $uapte natura , $ed etiam arte constitui oportere, o$tendit Vitr. eam
uocat contracturam, quoniam columnæ in $ummo ab ima cra$$itudine, qua$i contrahi uidentur. Ob$eruandum
est tamen quo altiores columnæ $unt, eo minus e$$e contrahendas, nam ip$a ( ut dixi) altudo $uapte natura
contractionis $peciem quandam facit, qua<?>madmodum optices ratio demon$trat. Ratio autem contracturæ ab
<ln>10</ln>
ip$a rerum natura de$umpta est. graciliores enim res na$centes, ac tenuiores $unt, quo magis a terra eriguntur,
quod & in arboribus ob$eruatur. Habent etiam in medio columnæ adiectionem quandam, $ic enim uidentur
pondera $u$tinere, & in medio tumorem quendam facere , quam Græcienta$in uocant. Regulæ autem contra-
cturæ $unt, hæc, ita di$po$itæ.</p>
<tb>
Columnæ altitudinis. # Scapus imus erit partium. # contractura $ummi $capi.
Ad XV. pedes. # VI. # V. 
<hd>
Ad XX. pedes. # VI. s # V. s
<hd>
Ad XXX. pedes. # VII. # VI.
<hd>
Ad XL. pedes. # VII. s # VI. s
<hd>
Ad L. Pedes. # VIII. # VII.
<hd>
</tb>
<ln>20</ln>
<p>D<sc>E</sc> adiectione, quæ adijcitur in medijs columnis, quæ apud Græcos enta$is appellatur, in extremo
libro erit formata ratio eius, quemadmodum mollis, & conueniens efficiatur.</p>
<p it>Promi$$am habemus a Vitr. de$criptionem adiectionis eius, quæ in med{ij}s columnis ad{ij}citur, puto ego eã
iudicio, & dexteritate quadam artificis, potius quàm regula contineri. mollis enim & conueniens fieri debet,
quare ad hoc in$trumento quodam flexibili opus e$$e iudico.</p>
<h it>De fundationibus, & columnis, atque earum ornatu, & epi$tyl{ij}s,
tam in locis $olidis quàm in conge$t<007>t{ij}s. # Cap. III.</h>
<ln>30</ln>
<p>SVb$tructionis fundationes eorum operum, fodiantur ( $i queant inueniri, ) ab $olido, & in
$olidum, quantum ex amplitudine operis pro ratione uidebitur, extruantur; quæ $tructu-
ra per totum $olum quàm $olidi$sima fiat.</p>
<p it>Po$tquam de {ij}s rebus actum e$t, quæ ad a$pectum pertinebant, tum confu$e, & uniuer$ali qua-
dam ratione, tum etiam di$tinctiori quodam modo, ne ædes per $e $ub$istere quis credat, de fundationibus ea-
rum loquitur Vitr. atque ita ordinatim, ( ut dixi ) a fundamentis u$que ad $ummũ tectum peruenit. hoc igitur
quarto capite de fundationibus, ba$ibus, columnarum ornamentis, de\’q; epistyl{ij}s, & fa$tig{ij}s templorum Io-
nico genere con$tructorum, præcepta tradit. Substructionis fundationes ita fieri debere ostendit, ut finem re-
$p<007>ciamus, ad quem inuentæ $unt. Iacimus enim fundamenta, ut ædes firmæ $int, ac permanentes, quod $i fun-
dationes firmæ non erunt, quomodo firmitatem habebunt ædificia? ut igitur firma $int, oportet $olum $olidum
<ln>40</ln>
e$$e, atque ita excauari, ut inueniatur $olidum. oportet etiam latiores e$$e $ub$tructiones, & ampliorem lo-
cum occupare, quàm quæ $upra terram struuntur. Ita enim fiet, ut $oliditate $oli, & amplitudine fundamen-
ti quicquid $uper$truxeris $edem habeat oneri aptam, firmam, $olidam\’q; . Imitabimur quoque rerum natu-
<fig/>
ram, quæ $olidis radicibus, amplis\’q; in arboribus innixa,
truncos parte inferiori cra$$iores facit, quàm in $uperiori.
Solum igitur in quo fundationes fiunt, aut $olidum natura-
le, & firmum erit; aut molle, conge$titium, & tenerum.
Diuer$o modo in utroque $ub$truendum e$t. nam in $olido
excauabis, fo{$s}am\’q; duces ita amplam, vt ratio operis
po$tulabit. Ip$am\’q; planam efficies, ne ex una parte po-
<ln>50</ln>
tius, quàm ex alia inclinet fabricæ pondus. $i molle erit
$olum, & conge$titium, aut id in $uperficie, aut depre$-
$ius erit tenerum, $i in $uperficie, eò u$que excauabis do-
nec $olidum inueni us<?> , $i in profundum abibit, palificatio-
nes crebræ faciendæ $unt , $olum\’q; crebris fi$tucationibus
$olidandum e$t. Fundamentum $ub$tructio dicitur, quæ e$t
quicquid $ub terra $truitur. Substructio (ut dixi) ex par-
te inferiori, amplior e$$e debet, deinde minor fieri paula-
tim. Fo$$æ amplitudo Architecti iudicio relinquitur pro
ratione operis facienda , $oli\’q; natura, nam $æpe euenire
<ln>60</ln>
potest in ampli{$s}imis ædific{ij}s, templis, pontibus\’q; ut $it
<pb 107>[514.01.139]<rh it>TERTIVS.</rh>
opus continua $ub$tructione, fundatione\’q; totam aream implere, ubi vero ad $oli $uperficiem $ub$tructionem
erexeris, tunc murulos quo$dam efficies, quos Vitr. $tereobata nominat, inquiens.</p>
<p>S<sc>VPRAQVE</sc> terram parietes extruantur $ub columnis dimidio cras$iores, quàm columnæ $unt
futuræ, ubi firmiora $int inferiora $u perioribus, quæ $tereobata a ppellantur, nam excipiunt onera.</p>
<p it>Cum fabrica apparere cœperit, tunc parietes quidam excitantur $ub columnis dimidio cra{$s}<007>ores, quàm co-
lumnæ. hos $tereobata nominat, a firmitate oneris excipiendi. firm<007>tas enim, ac $oliditas pedis onus $ustinere
pote$t. Stereobata quandoque ba$amentum ( ut aiunt ) totius fabricæ $ignificat. hoc antiqui licet amplius in-
feriori parte facere $oliti $int, non tamen a$cendebat procliue, $ed ad modum gradationis, quemadmodum ad-
$cripta de$criptio ostendit. Stereobata quoque idem quod $tylobata, ide$t colummarum pedes intelligebant.
<ln>10</ln>
Stylobata uero quandoque $ingula $ub $ingulis columnis collocabant , interdum uero continua quadam $erie
$tylobatis totum ædificum cingebant, ea adiectione, de qua infra dicetur. Pede$tilos dicunt Itali. Spatia uero
quæ $unt inter $tylobata, de his loquor, quæ in $ub$tructione $unt, duplici modo fiunt, aut enim arcubus inter-
po$itis fi unt imminutione impen$æ, aut palificationibus crebris, ut firmitas ædis comparetur.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem $olidum non inuenitur, $ed locus erit conge$titius ad imum, aut palu$ter, tunc is locus
fodiatur, exinaniatur\’q; , & palis alneis, aut oleagineis, aut robu$teis u$tulatis configatur, $ublicæq; ma-
chinis adigantur quàm creberrimæ, carbonibu$que expleantur interualla palorum, & tunc $tructuris
$olidi$simis fundamenta impleantur. Extructis autem fundamentis ad libramentum $tylobatæ $unt
collocandæ.</p>
<p it>Po$ita regula $ub$tructionum in $olidis locis, quemadmodum $unt pleraq; Cretæ In$ulæ loca: Docet quo-
<ln>20</ln>
modo $ubstruendum e$t in conge$tit{ij}s, & mollibus locis, cuiu$modi $unt Venet{ij}s , & ubi palustria loca $unt.
perfodi enim, & excauari ea loca iubet, mox palis configi. pali autem $int ex materia, quæ in humore con-
$eruatur, qualis e$t alnea, oleaginea, robu$tea, de qua $ecundo libro copio$e tractatum est. Quomodo autem
configantur pali, omnibus puto notum e$$e. Fi$tucis enim, quas nos Beccos dicimus adiguntur, uel opera ho-
minum an$is earum manibus comprehen$is, vel trochlearum ictibus intermi$$is, & temperatis, æquis\’q; ut re-
cti pali configantur. nostri decur{ij}<?>s immi$$is palos adigunt lente admodum, & inter ictus prolixo quodam
ad fastidium uocis tenore commorantes expectant, inde unanimes fi$ucam re$umentes, iterum adigunt, ite-
rum\’q; ad $onum, & moram ducentes alium ictum expectant. Sublicæ\’q; machinis adigantur. Sublica uoca-
bulum vol$cum, palum maiorem, $eu oblongam trabem $ignificat. impleri autem carbone, ne humor offendat
fundamenta, etiam libro quinto Cap. nono dicit Vitr. Structuris $olidi$$imis fundamenta impleantur. Solidi-
<ln>30</ln>
tatem aliqui ex minuta materia, nonnulli ex magnis lapidibus faciendam putant. Fundamenta uero fo{$s}as,
in quibus fundantur ædes, intelligit, quod & primo libro, & quinto etiam innuit. Extructis autem fundamen
tis ad libramentum $tylobatæ $unt collo candi. Ecce quod $tylobata uocat, quæ $upra stereobata dixit . hæ ad
libramentum, no$tri ad liuellum dicunt, $unt collocandi.</p>
<p>S<sc>VPRA</sc> $tylobatas columnæ di$ponendæ, quemadmodum $upra $criptum e$t, $iue in pycno$tylo,
quemadmodum pycno$tyla, $iue $i$tylo, aut dia$tylo, aut eu$tylo, quemadmodum $cripta $unt, & con-
$tituta . In aræo$tylis enim libertas e$t quantum cuique libet, con$tituendi, $ed ita columnæ in peripte-
ris collocentur , uti quot intercolumnia $unt in fronte, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus .
Ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem. Namque qui columnarum duplicationes fece-
runt, erraui$$c uidentur, quod unum intercolumnium in longitudine plu$quam oporteat , procurre-
<ln>40</ln>
re uideatur.</p>
<p it>Iactis fundamentis, extructis stylobatis, di$ponendæ $unt $upra $tylobatas columnæ, & eo ordine, {ij}s\’q; in-
teruallis collocandæ, quæ ratio operis, & forma ædis po$tulat, ita ut pycno$tylos $ua habeat præ$cripta colum-
narum interualla. item Si$tylos $ua , & diastylos, eu$tylos\’q; $ua, iuxta præpo$itam intercolumniorum nor-
mam. ubi animaduertendum e$t duplam e$$e debere interuallorum $ummam in lateribus ei quæ est in fronte.
nam dupla ædis totius longitudo ad latitudinem e$$e debet. $i igitur in fronte quinque $unt interualla, decem in
lateribus distribuantur. $i $eptem quatuordecim. $i nouem decem & octo. Interualla igitur duplicanda $unt
non columnæ, alioquin error e$t. nanque in lateribus, qui columnas duplicare uoluere, non po$uerunt in nume-
ro laterum angulares columnas, quæ ex fronte, & lateribus in$eruiunt. Antequàm igitur ad ba$es, & colum
nas deueniam, pauca de $tylobatis mihi dicenda $unt, de quibus pauca a Vitr. libro quinto dicuntur. Styloba
tarum duo $unt genera, quicquid primo circum ædes ba$is in modum, $iue podium, $iue firmamentum $it,
<ln>50</ln>
Stylobatæs nomine uocari potest. Græci ( ut $upra dixi ) $tereobata uocant, quia perpetua firmitate ædes
complectuntur. Exemplar est in quarto libro, ubi rotundas ædes de$crip$imus, & alibi $upra. Effectus ha-
rum ba$ium e$t, ut ædes a $olo $ubleuentur, dignitatemq; habeant, & authoritatem, nec parum afferant orna-
menti. Secundo $tylobatarum alterum genus erat, quod $ub columnis ponebatur ab$olutum, & liberum, quem
admodum in multis ædium de$criptionibus ante po$uimus. hæc ne que Doricis, nequ Tu$canicis operibus da-
bantur, quare qui stylobata propria generum efficienda putant, ut aliud genus Doricis, aliud Tu$canicis, aliud
detur Ionicis, & corinth{ij}s columnis, non bene præcipere uidentur . Stylobatarum con$en$us uar{ij} in antiquis
operibus reperiuntur. Omnes tamen ex altitudine columnæ $imul cum capitulo, & ba$i $umuntur. al{ij}s e-
n<007>m ex tertia, al{ij}s ex quarta, al{ij}s ex quarta & dimidia. demum al{ij}s ex quinta totius altitudinis columnæ
<ln>60</ln>
cum ba$i, & capitulo fieri placuit, ita quod nulla $it certa, & $tatuta regula, ita ut Ionicum, Corinthium, &
<pb 108>[514.01.140]<rh it>LIBER</rh>
compo$itum genus hoc potius, quàm illo commen$u partiatur, quanquam libro quinto Vitr. dum de podio $ce-
næ loquitur, ex tertia parte faciat $tylobatas, dum eas & podium diametro or che$træ re$pondere debere dicit,
quæ forma pulcherrima e$t. ex tertia parte item $umpti $unt $tylobatæ in arcu Veronæ ueteris ca$tri, opus est
Corinthium & $umme probatum . ex quarta $unt, qui in amphiteatro, quod Coli$eum uocant, Romæ $pectan-
<007> Ex quarta & dimidia Traiani arcus ad memoriam Dacianæ; ad Anchonæ portum opere Corin-
thio stylobatas factas o$tendit. Itaque non est certa altitudinis stylobatarum ratio, ita ut hæc, uel illa , huic
uel illo generi $it magis propria. Illud tamen ob$eruatum est, quod altitudo $tylobatarum in partes octo e$t
diuidenda, una ex {ij}s $uperioribus partibus, & ornamentis datur; $unt enim tanquàm capitula $tylobatarum;
duæ ba$i tribuuntur , reliquæ trunco medio. Ea$is tres habet partes, duæ pro plintho, una pro reliquis orna-
<ln>10</ln>
mentis, interdum autem ba$is in duas partes diuiditur, quarum una plintho, reliqua reliquis membris conce-
ditur: magni autem refert uenu$tatem $eruare, & iudicio partes illas, $iue promineant, $iue contrahantur, de
formare. Addimus morem antiquorum fui$$e interdum infra $tylobatarum plinthides, unam aut duas alias
collocare, non minus altas, quàm $it uniuer$a $tylobatarum ba$is, ut dignitas, & firmitudo operis constare. has
plinthides $tereobata propriè dici debere putarem, & in magnificis operibus lapidea, atque etiam marmorea
$unt, nos plures formas ex antiquis de$crip$imus in $uperior<?>ibus ædium deformationibus.</p>
<p>G<sc>RADVS</sc> in fronte ita con$tituendi $unt, uti $int $<?>emper impares, nanque cum dextro pede pri-
mus gradus a$cendatur , item in $ummo templo primus erit ponendus. Cra$situdines autem eorum
graduum ita finiendas cen$eo, utneque cra$siores dextante, neque tenuiores dodrante $int collocatæ.
Sic enim durus non erit a$cen$us. Retractiones autem graduum nec minus quàm $exquipedales, nec
<ln>20</ln>
plu$quam bipedales faciendæ uidentur. Item $i circa ædem gradus futuri $unt, ad eundem modum fie-
ri debent.</p>
<p it>De numero, & $itu, & men$ura graduum præcepta dantur hocloco. Gradus autem in fronte, aut circa
ædem con$tituuntur. hi numero impares e$$e debent. ratio e$t, ut dextro pede primo a$cendentes, dextrum quo
que pedem in templum ponamus. Ominatum est enim dextro pede templum ingredi. non dicit Vitr. gradus ma
gis tres, quàm $eptem, aut nouem e$$e debere, modo impar eorum $it numerus. Verum in antiquis operibus
nouenarius numerus ad maiorem $ummam non a$cendit, & $i plures nouem gradus inuenti $unt, planum inter-
ce$$it, quod nos requiem uocamus . id planum latum erat, ita ut duo, aut tres gre$$us conficere in eo po$$e-
mus. Præcinctionem in theatris id planum uocat Vitr. Cum uero hic dicat { idem in $ummo templo primus e-
rit ponendus} monuit per plures quàm tres gradus ad ædes a$cen$um fui$$e, $ummum\’q; pauimentum templi in-
<ln>30</ln>
telligit, & maie$tatem quandam frontis de$ignat. Hæc de numero , & $itu graduum. Nunc ad men$uras.
Pes a$cendendo eleuatur, inde extenditur. Spatium illud gradus , quod eleuatione pedis fit, gradus cra{$s}itu-
do uocatur. Spatium uero quod exten$o pede calcatur , retractio gradus nominatur. Cra$$itudo, hoc est al-
titudo gradus, ut commodus $it a$cen$us, ex duodecim partibus pedis, non plus decem, nec minus nouem ha-
bere debet. Pes in duodecim uncias partitur, decem unciæ dextans, nouem, dodrans nominantur. Vncias
nos digitos cra$$os uocamus. Retractiones graduum uel duos pedes, uel unum cum dimidio pedem patere de-
bent , atque hæc men$ura ob$eruanda est $iue pro fronte , $iue circum ædes gradus ponendi $unt.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem circa ædem ex tribus lateribus podium faciendum erit, ad id con$tituatur, uti quadræ,
$piræ , trunci, ly$is, ad ip$um $tylobatam, qui erit $ub columnæ $piris, conueniat. $tylobatam ita o-
portet exæ quari, uti habeat per medium adiectionem per $camillos impares. Si enim ad libellam diri-
<ln>40</ln>
getur, alueolatus oculo uidebitur. Hocautem uti $camilli ad id conuenienter fiat. Item in extremo
libro forma, & demon$tratio erit de$cripta.</p>
<p it>Circa ædes podium ex tribus partibus con$titui Vitr. dicit, nam a fronte gradus erant, nemo etiam uetat,
quin & po$tico gradus darentur. Podium erat tanquam mænianum, quod nos pozuolum uocamus, con$tabat
autem continenti ad stereobatis modum fabrica. Sub columnis enim $tylobatæ po$itæ erant, inter columnas
autem cum $tylobatis coniunctus erat murulus, uel continenti lapide, u<?>el columellis & balau$t{ij}s interpo$itis,
unde pro$pectus erat. Pod{ij} regula e$t ea, ut ea membra, quæ $tylobatæ habent, eadem & podium habeat.
quæ autem membra habere $tylobata debent, dicit e$$e, quadras, $piras, truncos, coronas, ly$is, id e$t plinthos,
ba$es, planum, & exæquatum medium, coronices, & gulas, quæ omnia membra, & partes podium quoque
habere debet . Sed hoc intere$t, quod $tylobata re$ilit, extat\’q;. Podium uero in partem contrahitur interiorem.
<ln>50</ln>
Extantiam $tylobatæ Vitr. adiectionem nominat, retractionem uero pod{ij} , id e$t quicquid e$t inter $tylobatas
alueolatum uocat. quicquid uero per $camillos intelligat, quatenus ad rem pertinet, notum e$t, quatenus ue-
ro ad nomen, difficile est, quoniam eo uocabulo nullos alios u$os memini me audiui$$e, uellegi$$e. Camillum
in 4. libro pro loculamento ponitur, in quo aliquid collocatur, eos enim quadros nominamus, id est margina-
tas tabulas, in quibus picturæ ponuntur. Item\’q; cap$um rhedæ, & tympani receptaculum camillum dicipo-
test, & demum quicquid rem unam ab alia $eparat, unde Apum cellæ camilli dicuntur. Cum igitur stylo-
bata promineant, podium retrahatur, uidetur podium e$$e loculamentum quoddam. quod $i $camillum a $cam
no ducatur, & stylobatas tanquam $c abella e$$e intelligantur, idem $en$us erit; atque hoc e$t quod ait Vitr.
<hd>
stylobatam ita oportet exæquari, ut habeat per medium adiectionem per $camillos impares. $i enim ad libel-
lam dirigetur alueolatus oculo uidebitur, id est $i perpetua, & exæquata $tylobatæ, & pod{ij} planities erit,
<hd>
alueolatus oculo uidebitur, quod indecens est. nam podium continenter cum ordine columnarum procedit.
<ln>60</ln>
<pb 109>[514.01.141]<rh it>TERTIVS.</rh>
$tylobatæ re$iliunt. Sed dolendum est non habere Vitruuianam de$criptionem, quam pollicetur his uerbis.
{Hoc autem ut<007> $camilli ad id conueni\~eter fiant,} item in extremo libro forma, & demon$tratio erit de$cripta.</p>
<fig>
<cap it>VESTIGIVM TEMPLI CVM PODIO.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>H<sc>IS</sc> perfectis in $uis locis $piræ collocentur, eæ\’q; ad $ymmetriam $ic per$iciantur, uti cra$situdo
cum plintho $it columnæ ex dimidia cra$situdine, proiecturam\’q, quam Græci ἔκφορν uocitant, ha-
beat quadrantem: ita tum lata, & longa erit columnæ cra$situdinis unius, & dimidiæ. Altitudo eius, $i
atticurgeserit, ita diuidatur, ut $uperior pars, tertia parte $it cra$situdinis columnæ, reliquum plintho
relinquatur. Dempta plintho. reliquum diuidatur in partes quatuor, fiat\’q; $uperior torus quartæ,
reliquæ tres æqualiter diuidantur, & una $it inferior torus, altera pars cum $uis quadris $cotia quam
Græci {τρ}όχιλ. dicunt.</p>
<p it>Supra$tylobatas $piræ, hoc e$t ba$es columnarum collocantur. Ba$ium hoc loco duo genera ponit. Ter-
tium Tu$canicum est, de quo libro quarto. Primum genus Atticurges dicitur, id e$t Attico more elaboratum,
<ln>60</ln>
<pb 110>[514.01.142]<rh it>LIEER</rh>
quemadmodum, & columnarum genus quoddam Atticurges dicitur, vnde Plin. lib. _36._ Cap. _23._ Atti-
cas columnas appellat quaternis angulis pari laterum interuallo. Alterum genus Ionicum e$t. conueniunt
ba$es hæ, primo quod tam altæ, $eu cra$$æ $unt, quàm dimidia cra$$itudo columnæ, quæ illis $uperponitur. de-
inde quod utri$que plintbus, & laterculus $ub{ij}citur. Nos de Atticurgis primum, deinde de Ionicis loquemur.
<fig>
<cap it>LATVS TEMPII CVM PODIO.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
Atticurges con$tat his partibus, plintbo, toris duobus, $cotia cum $uis quadris. quid autem bæc nomina $ibi
uelint exponemus: nam multi docti, & præ$tantes viri de Arcbitecturæ præceptis copio$e locuti $unt, ratio-
nes, cau$as\’q; optime explicarunt. Sed cum ad de$criptiones partiales membrorum deuenire eos opus fuit, $i-
ne uenustate, humiles, pauperes\’q; eas fecerunt. Columnarum igitur inuentio ad onera $u$tinenda facta
<ln>60</ln>
fuit, ac primum ex materia, & tereti minus delata forma constabat. creuit inde excellentiæ cupido, & con-
<pb 111>[514.01.143]<rh it>TERTIVS.</rh>
tentio, ideo $ollicitata e$t tellus, & e ui$ceribus eius marmora, & lapides eruti $unt. Vnde marmoreæ, & la-
pideæ columnæ locum $uum habuere, eædem\’q; ad lignearum imitationem conformatæ. hæ capitibus circulis
ferreis, atque annulis cingebantur, ne pondere finderentur. Vnde Arcbitecti in marmoreis columnis fa$cias,
annulos, & huiu$modi ligamenta a ligneis columnis de$umpta po$uere, atque paulatim illæ partes adauctæ:
quæ$uperius imponebantur, capitula, quæ inferius, ba$es nuncuparunt. in ba$ibus ob$eruarunt latitudinem e$$e
<fig>
<cap it>FRONS TEMPLI CVM PODIO.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
debere ampliorem altitudine, inde prominerent ultra $capos columnarum, maiorem\’q; aream occuparent, imi
tatione humanæ plantæ. & ita inferiorem ba$is partem $uperiori ampliorem fecere. Ba$is Græ cum uocabulis<?>
est. $pira latinæ dicitur alia ratione. nam ba$is tanquam pes, $pira tanquam gyrus dicitur, illud nomen ab ef-
fectu, vel $imilitudine, hoc a forma confectum. Atticæ ba$is partes (ut dixi) plinthus, torus, $cotia, quadræ.
Plinthus quadr ata con$tat forma, unde laterculus, aut latastrum dicitur a nonnullis. Nostri orlum uocant,
<ln>60</ln>
<pb 112>[514.01.144]<rh it>LIBER</rh>
nam qu\~e $occum dicunt, e$t id; quod infra ba$im ponitur. Plinthus quoque rolunda forma con$picitur in $pira
Tu$canica, $ed in al{ij}s $p<007>ris quadrata con$tat figura, ut patet in de$criptione A. Torus est rotundum mem-
brum, puluinaris in modum, unde nomen $ump$it; $tiuas Græce dicitur. turget autem, & tanquam carno$us
tumor uidetur. Itali a forma Ba$tonem uocant, Galli rond, aut bozel nominant, huius forma e$t. B. Scotia
Græcum uocabulum est, ob$curitatem $igni$icat, cauum enim illud membrum cum $it, umbro$um apparet, Ita-
li cauettum dicunt, al{ij} corticem. e$t enim tanquam baculi cortex. Galli contrabozel ea de cau$a dicunt, la-
tini orbiculum a uerbo Græco trochilon quod rotulam $ignificat, in cuius cultro cauum e$t, quemadmodum
$imt rad{ij}, & orbiculi trochlearum. huius forma e$t. C. cum$uis quadris, F. quas Galli filette, Itali listel-
lum, velregulum appellant. A$tragalus a forma $ic dicitur, & e$t ubi D. Hæ igitur $unt partes $piræ Atticæ.
<ln>10</ln>
quomodo autem de$cr<007>bantur ostendam. Sumatur columnæ cra{$s}itudo, cui addatur dimidium, tam longa erit
plinthus, u<007>delicet, a b, a quibus punctis erigantur perpendiculares utrinque a g. b c. Sed eius alti-
tudo ita deformetur. $umatur dimidium cra$$itudinis columnæ, id erit pro altitudine totius $piræ, $umatur po-
stea tertia pars totius cra$$itudinis columnæ, quæ $it c d. & ponatur circinus a $ummo altitudinis $piræ, ui-
delicet ubi $unt $igna c g, & deor$um uertatur, & ubi tertia pars illa de$init in lineis g a. c b. ibi $i-
gna $int i k, a quibus $ignis ad a, uel b, altitudo est plintbi. partiamur po$tea k c. & i g. in par-
tes quatuor, ex quibus una $cilicet $uperior crit pro toro $uperiori. reliquum quod e$t $ub toro $uperiori ad
plintbum diuidatur in duas æquas partes, ex {ij}s inferior detur toro inferiori, $uperior datur $cotiæ cum. $uis
quadris. vt uero recte deformentur tori, & $cotia, $ic faciendum. Torus inferior $emicirculis utrinq; clau-
ditur, nec prominet ultra plinthum, circino igitur duci pote$t. Simili ratione demittantur u$que ad plinthum
<ln>20</ln>
lineæ cra{$s}tudinem columnæ claudentes, & a $igno quo plintbum intercidunt ad extremam plinthum, quod est
$patium, verbigratia ab o. ad 1. 2. 3. in tres partes diuidatur, quarum una transferatur ad partem $upe-
riorem, unde lineæ demi$$æ a cra{$s}itudine columnæ ad plintbum decurrere. ubie$t litera q. & a puncto q.
ad punctum $. pro{ij}ciatur. tantum prominebit in $uperiori parte pars illa, qua torus $uperior faciendus est.
facto igitur toro $uperiori eo modo, quo factus fuerat inferior, facienda est $cotia, quæ trochilus nominatur,
cum $uis quadris, quarum una $upra, altera infra $cotiam ponenda. ita ut ex $eptem partibus una $uperiori,
altera inferiori quadræ tribuatur. Cauitas autem ab extremis partibus, ita ducenda, ut uenu$ta $it, exca-
uet\’q; quadram inferiorem, quemadmodum in de$criptione po$ui, & ita uti columna cum $upra ba$im collo-
cata fuerit annulus apopbygis perpendiculo eius re$pondeat, ut recte notat Philander, ne extra $olidum proce-
dat. $upra $uperiorem torum columna collocanda, cuius ima pars apothe$is nominatur, uel apopbygis. hæc
con$tat ex limbo quadra, uel annulo, & quadam circinatione, uel conflexu, uel ab$ce$$u potius $imili mediæ
<ln>30</ln>
$cotiæ, quemadmodum $uperior columnæ pars $uam habet apothe$im, $imilem dimidiæ $cotiæ $uperiori, it a ut
$i utraque apotbe$is columnæ coniungeretur, $cotiam cum $uis quadris efficerent. Quomodo autem ad circi-
num i$ti ab$ce$$us fiant, pulchrum e$t demon$trare. Supra illam proiecturam imi $capi $cienda e$t quadra, uel
annulus, uel li$tellum, ut dicunt Itali, uel quo alio nomine appellari gaudet, tam alta, quàm dimidium tori
$uperioris, bæc $uis terminis utrinque conclu$a, producenda est a parte $uperiori dimidia $uæ proiecturæ par-
te, uidelicet a puncto s. ad punctum r. & interuallum q r. transferendum est in lineas columnæ cra$$i-
tudinem claudentes, ubi t. & $ignis t. & r. decu$$atio fiat in v. & centro v. interuallo vt fiat cir-
cinatio & circumflexus apopbygis. ad extremum quadræ ubi s. Itali uero quadram apopbygis, uel annulum
cimbiam dicunt, quarum rerum exemplar, ex $ubiecta de$criptione concipies.</p>
<ln>40</ln>
<fig>
<desc it>A. Plinthus, laterculus, uel lata$trum.</desc>
<desc it>B. Torus. Stybas, rondbozel. Ba$tone.</desc>
<desc it>C. $cotia, cauetto, $corza, contrabozel
orbiculus, Trochilus.</desc>
<desc it>D. A$tragalus. talus, tondino. talon.</desc>
<desc it>E. Quadra, listello, F<007>letto,</desc>
<desc it>F. Apopbygis, annulus, cimbia.</desc>
<var>E D B A C F</var>
</fig>
<ln>50</ln>
<p>S<sc>IN</sc> autem Ionicæ erunt faciendæ, $ymmetriæ earum $ic erunt con$tituendæ, uti latitudo $piræ
quoquo uer$us, $it columnæ cra$situdinis, adiecta cra$situdine quarta, & octaua, altitudo uti Atticur-
gis, ita eius plinthos, reliquum\’q; præter plinthum, quod erit tertia pars cra$situdinis columnæ, diui-
<ln>60</ln>
<pb 113>[514.01.145]<rh it>TERTIVS.</rh>
datur in partes $eptem, inde trium partium torus, qui e$t in $ummo, reliquæ quatuor partes diuiden-
dæ $unt æ qualiter, & una pars fiat cum $uis a$tragalis, & $upercilio $uperior trochilus, altera pars in-
feriori trochilo relinquatur, $ed inferior major apparebit, ideo quod habebit ad extremam plinthum
proiecturam. A$tragali faciendæ $unt octauæ partis trochili, proiectura erit $piræ pars octaua, & $ex-
tadecima cra$situdinis columnæ.</p>
<fig>
<desc it>A. Plinthus.</desc>
<desc it>B. Torus inferior.</desc>
<desc it>O. quadræ.</desc>
<desc it>C. Scotia.</desc>
<desc it>D. torus $uperior.</desc>
<desc it>E. quadra apophygis.</desc>
<desc it>F. apophygis.</desc>
<desc it>tt. cra$$itudo columnæ.</desc>
<var>f x F q E D C B I K 3 a 2 1 0 b</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<p it>Ionica $pira ita deformatur, ut habeat plinthum, $cotias duas, & torum. Scotiæ uero, $eu trochili duo
$int inter torum $uperiorem, & plinthum, $ed inter duas $cotias, $int a$tragali. A$tragali a forma $ic dicuntur,
imitantur enim o$$a illa, quæ in iuncturis colli pedis ponuntur, latine tali uocantur. Itali a$tragalos in ba$i
tondinos appellant. Altitudo ba$is est quemadmodum atticurgis pro dimidia columnæ cra$$itudine. latitudo
e$t quaqua uer$us unius diametri, & quartæ partis, & octauæ cra{$s}itudinis, columnæ. Plinthus pro tertia
parte altitudinis $piræ, reliquum in $eptem partes diuiditur, quarum tres $uperioritoro conceduntur, reliquæ
quatuor æquas in partes $ecantur, ex quibus una $cotiæ, $eu trochilo $uperiori conceditur, & $uis astragalis,
& $uo $upercilio, quod e$t tanquam quadra $uperior. altera pars datur inferiori trochilo. A$tragali vero ex
octaua trochili parte con$tituuntur. Sed uidebitur inferior trochilus maior, quia ad extremam plinthum flecti-
tur, & flexus ille amplior, maiorem $peciem præ$efert. Nam cum duo trochili $int animaduertendum est,
<ln>40</ln>
ut inferioris cauum $uperioris, $uperiori regulæ re$pondeat. trochilus $uperior clauditur duabus regulis, qua-
rum $uperior appellatur $upercilium, inferior quadra: $upercilium unius est partis, quadra dimidiæ tantum.
circumflectere autem trochilos oportet, quemadmodum in $uperiori, hoc e$t Attica $pira declaratum e$t. illud
uero pauci animaduertunt, quod Vitr. dixit. Proiectura erit $piræ pars octaua, & $extadecima: nam loqui-
tur hic de proiectura partis $uperioris $piræ. A$$umitur enim columnæ cra$$itudo ex qua integra primum
octaua pars $umitur, deinde ex eadem integra $umitur $extadecima pars, deinde utræ\’q; partes coniunguntur,
& dimidium earum utrinque pon<007>tur pro proiectura $uperioris partis, quod æque e$t, ac $idiceret partiendam
e$$e columnæ diametrum in partes $exdecim, ex quibus duæ primum, deinde una $umenda e$t, & eas $imul com
ponere, efficient tres ex $exdecim partibus, quas partire, & utrinque appone pro proiectura. Altuudo apo-
phygis annuli e$t pro tertia parte tori, apopbygis eodem modo formatur, quo in Atticis dictum e$t. totius au-
<ln>50</ln>
tem $piræ de$criptio infra hoc loco ponitur, atque ita Ionica ba$is deformatur.</p>
<p>S<sc>PIRIS</sc> perfectis, & collocatis, columnæ $unt medianæ in pronao, & po$tico ad perpendiculum
medij centri collocandæ. Angulares autem, quæ\’q; e regione earum futuræ $unt in lateribus æ dis dex-
tra, ac $ini$tra, uti partes interiores, quæ ad parietes cellæ $pectant ad perpendiculum latus habeant
collocatum, exteriores autem partes, (uti dictum e$t) de earum contractura. Sic enim erunt figuræ
compo$itionis ædium contracturæ iu$ta ratione exactæ.</p>
<p it>Iam ad collocationem columnarum deuentum est, in qua ob$eruabimus medianas columnas ad centrum
medium collocandas, ita ut ad perpendiculum circum circa re$pondeant. Angulares uero non item, $ed extra
contractæ $int, quæ uero partem interiorem re$piciunt, rectis lineis ad perpendiculum po$itæ $int, quod æque
est, ac $i diceret non e$$e columnas angulares, atque etiam laterales contrahendas parte qua ad cellam $pe-
<ln>60</ln>
<pb 114>[514.01.146]<rh it>LIBER</rh>
ctant, $ed æque cra$$as e$$e $uperiori parte debere, atque inferiori. Ob$eruatum enim e$t id pulcherrime a$pe-
ctuire$pondere. Ad perpendiculum med{ij} centri collocare, e$t perpendicularem columnæ mediæ $upra diame-
$trimedium punctum cadere, ita ut $i orbis ducatur, qui imi $capi circinationi re$pondeat, item & alius, qui
wnmi $capi circinationem referat, punctus in quem cadit linea perpendicularis, æque di$tet a lineis illarum
circinationum, $int\’q; illi circuli æque di$tantes, quod non erit in angularibus, qu<007>a parte interiori non con-
trahentur.</p>
<fig>
<desc it>A. plinthus.<desc>
<desc it>B. $cotia inferior.</desc>
<desc it>B. $cotia $uperior.</desc>
<desc it>C. torus.</desc>
<desc it>D. quadra apophygis.</desc>
<desc it>o. centrum apophygis.</desc>
<desc it>f. Signum ubi decu$$atio facienda.</desc>
<desc it>2. $upercilium.</desc>
<desc it>3 a$tragali.</desc>
<var>f c b a D C B B A 2</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<p>S<sc>CAPIS</sc> columnarum $tatutis, capitulorum ratio $i puluinata erunt his $ymmetrijs, conforma-
buntur, uti quàm cra$sus imus $capus fuerit, addita octaua decima parte, abacus habeat longitudinem
<hd>
<hd>
& latitudinem, cra$situdinem cum uolutis eius dimidiam. Recedendum autem e$t ab extremo abaco
in interiorem partem frontibus volutarum parte duodeuige$ima, & eius dimidia; & $ecundum aba-
cum in quatuor partibus uolutarum $ecundum extremi abaci quadram lineæ demittendæ, quæ catheti
nuncupantur. Tunc cra$situdo diuidenda e$t in partes nouem, & dimidiam; ex nouem partibus, & di-
midia una pars, & dimidia abaci cra$situdini relinquatur, & ex reliquis octo uolutæ con$tituantur.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Nunc ad capitula peruentum est. ea $ummis columnarum $capis imponuntur, ab eis\’q; genus fabricæ uoca-
bulum $umit. $unt enim Ionici generis quædam ab Ionibus inuenta; quædam Corinth{ij}, de quibus dicemus
po$tea; quædam Dorici, & quædam Tu$canici, præter alia compo$iti generis, de quibus $uo loco. Conueniunt
omnia Capitula quod parte $uperiori abacum habent; e$t enim abacus tanquam quadrata tabula, uelut oper-
<hd>
culum stipitibus columnarum <007>mpo$ita; vulgo dadum a forma,quanquam improprie uocant. Ionicum capi-
tulum puluinatum quoque nuncupatur, a tumoribus quibus illa forma turget, ueluti puluini: Eius partes $unt,
abacus, volutæ, cymatium, quadræ, tetrantes, catheti, oculus, oculi centrum, canales, balthei puluinorum,
<hd>
axes uolutarum, quorum nominum ratio ita declaratur. De abaco, iam diximus, quod & operculum nomi-
natur. Volutam no$tri cartoccium, & uolutam quoque dicunt, $ed cartoccium a forma licet in proprie, vt alia
multa. Volutas autem Vitr. $umptas ostendit a capillatura muliebri, ut habetur $equenti libro, in qua cin-
<hd>
<ln>50</ln>
cini, & inuolucra capillorum cernuntur. Cymatium Græcum nomen undulam $ignificat, tumet enim tanquam
unda, & puluinus uidetur. Sed in capitulo Dorico echinus dicitur, quia ea pars echinis ca$tanearum $culpta
cernebatur. Vnde Vitr. libro quarto inquit, { & encarpis pro crinibus di$po$itis frontes ornauerunt } circa
<hd>
cymatium voluta leniter inuoluitur, & eius duritiei cedere uidetur, quod animaduertendum e$t in eius de-
<hd>
$criptione, nam cymat{ij} terminos $ub ip$a uoluta nudos de$ignauimus, deinde uoluta circundatos. Quadras,
quartas omnium rerum uocamus. & tetrantes etiam idem $ignificant, & totum etiam quadratum. Catheti
<hd>
$unt lineæ ad perpendiculum demi$$æ. Oculus uolutæ, centrum\’q; oculi quid $it ex ip$a de$criptione iam notum
erit. ita a $imilitudine bæres dicuntur, quemadmodum canalis, & baltbei puluinorum, & axes uolutarum,
& alia huiu$modi. Inuolucrum enim illud rotundum, tanquam puluinus, a cuius latere baltbei, pro frontibus
oculus, a cuius centro ad aliam partem lineam imaginamur, quæ axis uolutæ nominatur; $ed hoc loco tota ocu-
<hd>
<ln>60</ln>
<pb 115>[514.01.147]<rh it>TERTIVS.</rh>
li cirunferentia ad aliam partem perlongum ducta axis dicitur. His ita po$itis adde$criptionem uolutæ acce
dendum. E$to linea a b. cra{$s}itudo imi $capi columnæ: partiatur hæc in partes decem, & octo $uis punst <007>s
distinctis, his addatur alia pars, quæ $it una ex illis decem & octo partibus; ita erunt nouem, & decem p ar-
<hd>
tes, atque hæc erit longitudo, & latitudo abaci, $cilicet a puncto a, ad punctum c. partiatur hæc longit udo
in duas æquales partes, in e. una ex his erit cra$$itudo $eu altitudo capituli cum uolutis. demittantur igitur
<hd>
lineæ ab extremitatibus abaciad c d. diuidatur postea totum $patium a c. quod e$t longitudo abaci in
partes uiginti, uirgulis $ingulæ $int notatæ, ut a prioribus illis decem & octo interno$cantur. recedamus ab
<hd>
extremo abaco id e$t a puncto a. uer$us c. uel a puncto c. ver$us a. duas partes, & dimidiam ex illis
uiginti, ut o p q. & illud $patium in duas partes æquas $ecetur in r. ita erit utrunque $patium partis unius,
<hd>
& quartæ. recedatur ergo ab extremo abaco ab a uel à c. in partem interiorem parte una, & quarta
<ln>10</ln>
in i. & ab {ij}s $ignis demittantur catheti, hoc e$t perpendiculares lineæ, quæ $int r g. in his frontes uolu-
<hd>
tarum de$cribendæ $unt, & in ip$is centrum oculi collocandum, quod cyclum Albertus uocat. hæ lineæ tam
longæ ducantur, quàm priores illæ a punctis a. & c. ad d. productæ fuerint. partiantur\’q; in partes no-
<hd>
uem, & dimidiam, incipiendo a punctis g. ver$us r. hæ partes $ingulæ prioribus illis decem & octo, in quas
abaci longitudo diui$a erat, re$pondebunt. ex his una & dimidia dabitur abaci cra$$itudini, ita abacus erit al-
<hd>
ta parte una, & dimidia; $ed abacus con$tat quadra, & cymatio. quadra e$t tertia pars altitudinis abaci. reli-
quas duas cymatium occupat: ducendum uero cymatium molliter ad figuram litteræ S. constat enim ex
duobus c. ita ut $uperiori inferior opponatur, $uperiori recte, ut $cribitur formato, infra abacum octo partes
erunt. qua parte igitur finis est quartæ & dimidiæ, ibi in cathetis centra oculi figenda $unt. e$to ibi littera o.
<hd>
cum terminus abaci $it a b. uel c b. po$ito igitur centro in puncto o. ducatur circinatio tam magna quan-
<ln>20</ln>
ta est una ex octo partibus his punctis conclu$a l m. Cyclus <007>lle uolutæ oculus nominatur. et ita factum erit,
quod hactenus a Vitr. præceptum habemus. quod uero dicit.</p>
<p>T<sc>VNC</sc> ab linea, quæ $ecundum abaci extremam partem demi$$a erit, in interiorem partem alia re-
cedat unius, & dimidiatæ partis latitudine.</p>
<p it>Ita intelligendum e$t, ut uelit nobis terminos centrorum in oculo constituere, ut uolutam restè ducamus,
quod a paucis animaduer$um e$t, putantes Vitr. nullum omnino eorum centrorum lumen dedi$$e, $ed in fine li-
<hd>
bri de$criptam formam $impliciter po$ui$$e. Recedatur igitur ab extremitatibus abaci in partem interiorem
unius, & dimidiatæ partis ex uiginti latitudine, uerbi gratia ad $ignum s. & ab eo $igno catheti, & perpen-
diculares lineæ deducantur, & ita diuidantur, ut dictum e$t. dicit enim.</p>
<p>D<sc>EINDE</sc> eæ lineæ diuidantur ita, ut quatuor partes, & dimidia $ub abaco relinquantur. Tunc in
<ln>30</ln>
eo loco, quilocus diuidit quatuor & dimidiam, & tres & dimidiam partem, centrum oculi $ignetur,
ducatur\’q; ex eo centro rotunda circinatio, tam magna in dia metro, quàm una pars ex octo partibus
e$t, ea erit oculi magnitudine. _Hæc declarata $unt. deinde dicit._</p>
<p it>_E<sc>T</sc> in ea catheto diametros re$pondens agatur._ Ducenda e$t diametro per medium' oculum, quæ re-
<hd>
$pondeat catheto r g. ita ut r g. perpendicularis, & ad rectos angulos $it diametro n u.</p>
<p>T<sc>VNC</sc> ab $ummo $ub abaco inceptum in $ingulis tetrantorum pactionibus dimidiatum. oculi $pa-
<hd>
tium minuatur, donec in eundem tetrantem, qui e$t $ub abaco ueniat.</p>
<p it>Hic difficultas. Prima igitur conditio uolutæ est, ut diui$o oculo in partes quatuor, quas tetrantes uocat
( quod fit catheti, & diametri dictæ inter$ectione ) ducatur ita, ut dimidiatum oculi $patium minuatur in $in-
gulis flexibus $ingulorum tetrantum. Sed boc fierinon pote$t ni$i contra $ingularum actionum inueniantur.
<hd>
<hd>
<ln>40</ln>
Vitr. certe centrorum terminos innuit, quando dixit, {Tunc ab ea linea, quæ $ecundum abaci extremam par-
tem demi$$a erit in interiorem partem, aliarecedat unius, & dimidiatæpartis latitudinem.} Sumaturigitur
$patium o $. & transferatur ab a. uer$us c. & ab c. uer$us a. & demittantur catheti $ x. hæ diame-
trum n u. $ecabunt in y. Spatium igitur quod est ab o. c\~etro oculi ad y. transferatur in diametro ad aliam par
tem à y. ad r. tantum erit latus quadrati quod circa o. centrum faciendum est. fiat ergo quadratum 1. 2. 3. 4.
& ducantur diagoniæ 1. 3. & 2. 4. quæ in $ex partes $ingulæ diuidantur, in quibus erunt centra uolutarum col
locanda, ta ut incipiamus a $igno 1. & dilatemus circinum u$que ad abacum, & ducamus tetrantem circuli
in exteriorem partem ab abaco ad diametrum n u. postea mutato centro in 2. ducamus alium tetrantem a dia
metro n u. ad cathetum r g. in inferiorem partem. inde mutato centro in $igno 3. ducamus alium tetrantem
a catheto r g. ad diametrum n u. ac demum a diametro n u. facto centro in $igno 4. ducamus alium tetrantem
<ln>50</ln>
ad cathetum r g. $ub abaco. atque ita erit prima uolutæ circinatio ab$oluta. & in $ingulis tetrantum ductio-
nibus diminutum erit dimidiatum oculi $patium. ita fiet $ecunda circinatio po$ito circino in primo puncto diago
niæ in $igno proximo $igni. 1. & postea in al{ij}s eodem ordine quo facta est primum circinatio. non ab$imili mo
do fiet tertia circinatio. Sed boc erit di$criminis omnium circinationum, quod quemadmodum prima in $in-
gulis tetrantum ductionibus diminuebat dimidiatum oculi $patium, ita in tertia diminuitur $exta, & in $ecun-
da tertia pars oculi. Latitudo uolutæ eadem ratione ab$oluitur contractione circini, dimidiato oculo a prima
circinatione ei$dem centris, eodem ordine con$titutis. ita ut par latitudo u$que in finem $it ab utraque circinæ
tione, in fine autem contrahitur paulum, ita enim res po$tulat.</p>
<p>C<sc>APITVLI</sc> autem cra$situdo $ic e$t facienda, ut ex nouem partibus, & dimidia tres partes præ-
pendeant infra a$tragalum $ummi $capi. Cymatio adempto abaco, & canali reliqua $it pars.</p>
<ln>60</ln>
<pb 116>[514.01.148]<rh it>LIBER</rh>
<p it>A$tragalus $ub oculo $uos habet terminos; ideo dicit Vitr. tres partes præpendere debere infra a$tr agalum,
<hd>
nam infra oculum ad extremam uolutæ circinationem, tres $unt partes ex nouem & dimidia, in qua cathetos
diui$a erat. Cumigitur tres partes $int infra oculum, ubi a$tragalus terminatur, $ex & dimidia erunt reliquæ,
ex his una & dimidia datur abaco. restant igitur quinque. ex his unam, & dimidiam canalis occupat, cy-
matium duas, & quartam, latitudo uolutæ dimidiam. reliquum igitur astragalus occupabit, hoc e$t tres quar
tas, quæ $imul po$itæ reddunt nouem, & dimidiam. Est autem cymatium ubi x. dicit igitur adempto abaco,
id e$t iam detracto, quia unam, & dimidiam partem occupabat, cymatio, & canali reliqua $it pars. Canal{is}
excauetur parte, duodecima altitudinis uolutæ. A$tragalicentrum & in catheto; ducitur autem uoluta mol
<hd>
liter $upra cymatium, ut dixi. Sub A$tragalo e$t quadra apophygis, cuius proiectura extra cathetum non pro
ducitur. alta e$t dimidia a$tragali cra{$s}itudine.</p>
<ln>10</ln>
<p>P<sc>ROIECTVRA</sc> cymatij habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem.</p>
<p it>Vitruuius $upra ab extremitatibus abaci, cathetos dimitti iu$$erat, ut nobis o$tenderet cymat{ij} proiectu-
ram, nam cum dicit hoc loco cymat{ij} proiecturam habere extra abaci quadram oculi magnitudinem dimitten-
do illas lineas, terminos nobis o$tendit, a quibus proiectura cymat{ij} produceretur. Cymat{ij} flexus, circino per-
<hd>
fic<007>tur, hoc modo. collocatur circini pes in catbeto, in quo e$t uolutæ oculus, ubi canalis $uperior terminus e$t,
uerbi gratia in puncto x, & diducitur ad extremam proiecturam cymat{ij}, ubi 2. & duciditur flexus ad infe-
riorem partem ad extremam a$tragalum, ita ut circuli quadrans perficiatur.</p>
<p>P<sc>VLVINORVM</sc> balthei ab abaco hanc habeant proiecturam, ut circini centrum unum cum $it
po$itum in capituli tetrante, & alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum baltheorum
extremas partes tangat.</p>
<ln>20</ln>
<p it>A lateribus tumor puluinorum cernitur, in medio $unt balthei, qui extra abacum prominere debent, ratio
<hd>
autem eorum proiecturæ $umitur hoc modo, ut po$ito circino in medio tetrante capituli in puncto, &, & didu-
cto ad extremitatem cymat{ij}, circinationis l<007>ea baltheos, & zonas, uel cingula puluinorum contingat. ubi R.</p>
<hd>
<p>A<sc>XES</sc> uolutarum ne cra$siores $int, quàm oculi magnitudo, uolutæ\’q; ip$æ $ic cædantur, utialti-
tudines, habeant latitudinis $uæ duodecimam partem.</p>
<p it>Quoniam imaginamur nolutam tanquàm puluinum in bacillo inuolutum, ideo cra$$itudinem illam bacilli,
<hd>
quæ pars e$t oculi magnitudini, axem uolutæ nominamus. Cæduntur autem uolutæ ea ratione, qua $upra dictum
e$t. debemus etiam ob$eruare angularium columnarum uolutas exteriores, quoniam duplices fieri debent, ita
ut in utr amque partem pro$piciant, nã a lateribus uenientibus eas cernere debent, non minus quàm a fronte.
<ln>30</ln>
huius de $criptio hoc loco ponetur. {Cymatium echinis $calpendum e$t.} Echinos intelligo castanearum: &
forte folia, quæ a canali prominent, ca$tanearum $unt folia. Si quis autem ordinatim echinos patentes, & ca-
$taneas incertas ostendentes collocet, uidebit formam illam, quam in cymat{ij}s in $culpere $olent.</p>
<p>H<sc>AE</sc> erunt $ynimetriæ capitulorum, quæ columnæ futuræ $unt, ab minimo ad pedes xv. Quæ $u-
pra erunt reliqua habebunt ad eundem modum $ymmetrias, Abacus autem erit longus, & latus,
quàm cra$$a columna e$t ima, adiecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna contra-
ctum, eò ne minus habeat capitulum $uæ $ymmetriæ proiecturá, & in altitudine ratæ partis adiection\~e.</p>
<p it>Capitulum debet altitudini columnæ re$pondere. Cum igitur altior una $it altera, oportebit rationem muta-
<hd>
re, quapropter Vitr. capitulum earum columnarum, quæ $unt ab minimo altæ quindecim pedes, de$crip$it. $ed
$i altior columna fuerit ad eundem modum certe $ymmetrias habebunt. Sed abacus ultra columnæ cra$$itudi-
nem nona parte prominebit, nam cum columna maior $it, minus contrahitur, aer enim ob distantiam contrahe-
<ln>40</ln>
re uidetur. Concludit autem Vitr.</p>
<p>D<sc>E</sc> uolutarum de$criptionibus uti ad circinum $int rectè inuolutæ, quemadmodum de$cribatur,
<hd>
in extremo libro forma, & ratio earum erit $ub$cripta. Capitulis per$ectis, deinde in $ummis colum-
narum $capis, non ad libellam $ed ad æ qualem modulum collocatis, uti quæ adiectio in $tyloba-
tis facta fuerit, in $uperioribus membris re$pondeat $ymmetria epi$tyliorum.</p>
<p it>Locus is uidetur locum illum declarare, in quo dixit de adiectione $tylobatarum. nam monet nos capitulos
debere collocare non ad libellam, $ed re$ilientes, uti re$pondeant adiectioni $tylobatarum. Intelligit autem de
his partibus, quæ $upra capitulum in epi$tyl{ij}s collocantur. nam $upra capitulum re$pondentes partes in episty-
l{ij}s re$iliunt, & partes interpo$it æ retrabuntur. babent tamen eadem membra, & ea$dem partes, quemadmo-
dum podium habebat eadem cum stylobat{is}, $cilicet quadras, truncos, ly$is, & alias. buius exemplum e$t $upe-
<ln>50</ln>
rius in de$criptione ultimi templi, ubi Podium po$itum e$t.</p>
<p>E<sc>PISTYLIORVM</sc> ratio $ic e$t habenda, ut $i columnæ fuerint a minimo 12. pedum, ad 15. pe-
des, epi$ty lij $it altitudo dimidia cra$situdinis imæ columnæ. Item $i a 15. pedibusad 20. columnæ
altitudo dimetiatur in partes 13. & unius partis altitudo epi$tylij fiat. Item $ia 20. ad 25. pedes,
diuidatur altitudo in partes duodecim, & $emi$$em, & eius una pars altitudo fiat. Item $ecundum ra-
tam partem ad eundem modum ex altitudine columnarum expediendæ $unt altitudines epi$tyliorum.
<ln>60</ln>
<fig>
<desc it>A. abacus.</desc>
<desc it>B. quadra abaci.</desc>
<desc it>C. latitudo uolutæ.</desc>
<desc it>D. canalis.</desc>
<desc it>E. cymatium.</desc>
<desc it>F. A$tragalus.</desc>
<desc it>G H. Apotbe$is.</desc>
<pb 117>[514.01.149]<rh it>TERTIVS.</rh>
<var>α ρ ϊ b c ο</var>
<var>α 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ρ</var>
<var>o p q h</var>
<var>h d</var>
<var> 1 2 4 3 1 2 4 3 m </var>
<hd>
<hd>
<var>d @ x X @ d</var>
<var>A B C D E F G H</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 118>[514.01.150]<rh it>LIBER</rh>
Quo enim altius oculi $candit acies, non facile per$ecat aeris crebritatem: dilap$a itaque altitudinis $pa-
tio, & viribus extrita, incertam modulorum renunciat $en$ibus quantitatem. Quare $emper adijcien-
dum e$t rationis $upplementum in $ymmetriarum membris, ut cum fuerint in altioribus locis opera,
aut etiam ip$a colo$sicotera, certam habeant magnitudinum rationem.</p>
<p it>Epi$tylium latine trabs, $ed communiori $ignificatione quicquid columnis imponitur epi$tylium nominatur:
proprie uero non onme, $ed quod statim $upra columnas collocatur, epi$tylium dicitur. Ionici generis epi$ty-
lium a columnarum magnitudine $uas habet $ymmetrias. Temperatur enim epi$tyl{ij} altitudo $ecundum altitu-
dinem columnarum. Si igitur columna alta erit a _12._´ ad _15_. ped. epi$tylium cra$$um erit dimidia cra$$itudine
imi $capi columnæ. $ia _15_. ad _20_. intredecim partes columnæ cra$$itudo partienda e$t, & unius part{is} epi
<ln>10</ln>
$tyl{ij} cra$$itudo facienda. $i vero a _20_. ad _25_. in duodecim partes, & dimidiam diametros columnæ par-
<007>iendam, ex his una epi$tyl{ij} dabitur altitudini. Epistylium cymatio, & fa$c{ij}s con$tat. Quid $it cymatium
iam patet; gula enim a no$tris dicitur, & e$t qua$i omnium particularum, & membrorum $upremum ornamen
tum. Fa$ciæ a $imilitudine $ic dicuntur.</p>
<p>E<sc>PISTYLII</sc> latitudo in imo, quæ $upra capitulum erit, quanta cra$situdo $ummæ columnæ $ub
capitulo erit, tanta fiat, $ummum quantum imus $capus.</p>
<p it>Epistylium imum habet, & $ummum planum. Imum planum $upra capitulum collocatur, huius latitudo
tanta erit, quanta est cra$$itudo $ummæ columnæ. Ita enim\$olido re$pondebit, $ummum planum tam latus
erit, quàm imus columnæ $capus. Latius igitur erit in $uperioriparte, quàm in inferiori, quod e$t ex membro-
rum proiectura.</p>
<ln>20</ln>
<p>Cymatium epi$tylij $eptima parte $uæ altitudinis e$t faciendum, & in proiectura tantundem.</p>
<p it>Partire cra{$s}itudinem epi$tyl{ij} in partes $eptem, ex bis unam dato cymatio, cuius proiectur a tanta erit,
quanta e$t ea $eptima pars, id e$t tantum prominebit, quanta e$t eius altitudo. Prominet autem extra illam,
quæ re$pondet contracturæip$ius columnæ.</p>
<p>R<sc>ELIQVA</sc> pars præter cymatium diuidenda e$t in partes duodecim, & earum trium prima fa$cia
e$t facienda. $ecunda quatuor, $umma quinque.</p>
<p it>De$cripto cymatio partire reliquam epistyl{ij} cra$$itudinem in partes duodecim, primæ fa$ciæ, hoc e$t infe-
riori, & non $ecus tres partes dabis, hæc fa$cia nil prominet a linea contra elatæ columnæ, $ecundæ quatuor,
quæ parum prominet a prima, $ummæ quinque, quæ parum prominet a $ecunda: atq; ita epistyliũ deformatur.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> zophorus $upra epi$tylium quarta parte minus, quàm epi$tylium: $in autem $igilla de$igna-
ri oportuerit, quarta parte altior, quàm epi$tylium, uti authoritatem habeant $calpturæ.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Zophorus pars e$t $upra epistylium. Freggium no$tri nominant. Græci a ferendis maginibus, & $calpturis
zophorum dicunt. Latini Græco uocabulo u$i $unt. Fiebat autem zophorus puluini modo turgens, quemad-
modum de$criptio infra po$ita o$tendit, quandoque planum, interdum $calpturas habebat, interdum $implex
erat. Quando erat $ine $calpturis, quarta parte minus altum erat, quàm epi$tylium. Quando in$culptum
erat, quarta parte altior fiebat. Tunc in epi$tylio, in zophoro, & in $uperioribus membris $upra capitula
columnarum adiectiones illæ $tylobatis re$pondentes, faciebant. quemadmodum $upra de$crip$imus in æde, vbi
podium collocauimus. Pro altitudine zophori con$titucnda, ita $umitur quarta pars epi$yl{ij}, ut tota cra$$itu-
do epi$tyl{ij} cum $uo cymatio men$uretur. habet autem zophoros, & $uum cymatium.</p>
<p>Cymatium $uæ altitudinis partis $eptimæ, proiectura cymatij quanta eius cra$situdo. _Et hæc de-_
_mum iam nota $unt, & de$criptionibus $atis manife$ta._</p>
<ln>40</ln>
<p>S<sc>VPRA</sc> zophorum denticulus e$t faciendus, tam altus quàm epi$tylij media fa$cia. proiectura eius
quantum altitudo. Inter$ectio. quæ Græce metochi dicitur, $ic e$t diuidenda, uti denticulus altitudi-
nis $uæ dimidiam habeat partem in fronte. Cauus autem inter$ectionis huius frontis e tribus duas la-
titudinis partes habeat. huius cymatium altitudinis eius $extam partem.</p>
<p it>Denticulus a $imilitudine $ic dictus, originem $ump$it ab operibus ligneis, & quemadmodum triglyphos in
Dorico genere a capitibus trabium, ita denticulum in Ionicis ab a$$erum capitibus $ump$ere, quemadmo-
dum quarto libro innote$cet. Altus igitur denticulus e$t quantum media epi$tyl{ij} fa$cia. proiectura eius altitu-
dini par. latitudo in fronte, quæ Græce metochi, latine inter$ectio dicitur, est e dimidia altitudinis denticuli.
Cau us, idest $patium inter denticulos, quod & metopa dicitur, & cauum columbarium ex duabus tert{ij}s la-
titudinis denticuli. Cymatium denticuli pro $exta parte eius altitudinis, atq; hoc modo denticulus con$tituitur.</p>
<ln>50</ln>
<p>C<sc>ORONA</sc> cum $uo cymatio præter $imam, quantum media fa$cia epi$tylij. Proiectura coronæ cum
denticulo facienda e$t, quantum erit altitudo a zophoro ad $ummum coronæ cymatium, & omnino
omnes ecphoræ uenu$tiorem habent $peci\~e, quæ quantũ altitudinis, tantund\~e habeant proiecturæ.</p>
<p it>Corona ab effectu dicitur, præcingit enim ædes, gocciolatoium Itali nominant, quod ab ea guttæ decidant.
Altitudo coronæ cum $uo cymatio quantum media fa$cia epi$tyl{ij}. partire in partes tres altitudinem coronæ,
ex {ij}s unam cymatio eius dabis. habet autem corona denticulum a capite, idest $ectionem quandam, & men-
tum, ut ait Vitru, ut guttæ decidentes cum inuenerint $ectionem illam ibi con$i$tant@, & non cadant directæ
$upra lapides, & marmora inferiora. Proiectura igitur coronæ cum denticulo facienda e$t, quantum erit al-
titudo a zophoro ad $ummum coronæ cymatium, quia omnes ecphoræ, id e$t proiecturæ uenu$tiorem habent
$peciem, quæ tantum promineant, quantum altæ $unt. metienda uero e$t coronæ cum $uo cymatio altitudo, ita
<ln>60</ln>
<pb 119>[514.01.151]<rh it>TERTIVS.</rh>
ut non intelligatur $ima. Simæ a Græcis epitithidæ dicuntur, in $ummis fa$tigiorum coronis imponuntur, a $imi
litudine $ic dicuntur, caprarum enim na$os imitantur, obtu$iores enim, & bebetiores formas habent. gulas
rectas Itali uocant. de his infra.</p>
<p>T<sc>YMPANI</sc> autem, quod e$t in fa$tigio, altitudo $ic e$t facienda, ut frons coronæ ab extremis cy-
matijs tota dimetiatur in partes nouem, & ex eius una pars in medio cacumine tympani con$tituatur,
dum contra epi$tylia columnarum\’q; hypotrachelia ad perpendiculum re$pondeat. Coronæ, quæ $u-
pra tympanum fiunt æqualiter imis præter $imas $unt collocandæ. In$uper coronas $imæ, quas Græci
epitithidas dicunt, faciendæ $unt altiores octaua parte coronarum altitudinis.</p>
<p it>Tympanum $ignificata habet diuer$a, pro ut $uis quæque locis declarabimus. hoc autem loco tympanum
& triangulare planum fa$tig{ij} coronicibus circumclu$um, habet $ummitatem in angulo in medio. ibi tam al-
<ln>10</ln>
tum e$t, quam una exnouem partibus, ex quibus con$tat illud $patium, quod e$t ab uno ad aliud extremum
cymat{ij}, quod est in corona. Ita enim Vitr. $tatuit. $ed pre$$ior aliquanto bæc forma deprehen$a e$t, quare al-
tiorem faciendam non dubito u$que ad octauam partem. Planum tympani ut in $olido quie$cat, contra epi$ty-
lia, columnarum\’q; hypotrachelia ad perpendiculum re$pondere debet, ita ut $i demittatur plumbum a plano,
tangat trabem, deinde bypotrachelium columnæ. $upra tympanum coronæ $unt, quæ tym<?>panum circumcludu<?>t.
Earum $ymmetria a coronis imis $umenda, æqualiter enim imis collocandæ $unt, $upra quas $ima est altior par-
te octaua altitudinis coronæ. Sunt qui & denticulum in fa$tigio ponunt, in qua re ob$eruandum est illud, ut
ad perpendiculum re$pondeat: deor$um enim $pectare debet, non autem cuneorum modo ad centrum me-
dium re$pondere.</p>
<ln>20</ln>
<p>A<sc>CROTERIA</sc> angularia tarm alta, quantum e$t tympanum medium, mediana altiora octaua par-
te quàm angularia.</p>
<p it>Acroteria pilæ $unt $upra tectum, duæ a lateribus, una media, $upra quas figuræ, imagunculæ, currus, &
alia huiu$modi ad ornatum ponebantur. habebant hæ pilæ quadras, ly$is, truncos, & alia quæ $tylobatæ. Si-
tus in quo ponuntur, efficit, ut acroteria dicerentur, qua$i $ummæ pilæ: $icut $tylobatæ a $itu dictæ $unt. An-
gularia acroteria tam alta e$$e debent, quàm tympanum medium: de$inant ac moriantur ( ut ita dicam) in
tecto, re$pondeant directe eis lineis, quæ ab columnis $ur$um ducuntur. Medianum Acroterium octaua par-
te altius, quàm angularia $it.</p>
<p>M<sc>EMBRA</sc> omnia, quæ $upra capitula columnarum $unt futura, ide$t epi$tylia, zophori, coronæ,
tympana, fa$tigia, acroteria inclinanda $unt in frontis $uæ cuiu$que altitudinis parte duodecima, ideo
<ln>30</ln>
quod cum $teterimus contra frontes, ab oculo lineæ du{ae} $i exten${ae} fuerint, & una tetigeritimam ope-
ris partem, altera $ummam, quæ $ummam tetigerit, longior fiet. Ita quo longior ui$us lineæ in $upe-
riorem partem procedit, re$upinatam facit eius $peciem, cum autem ( uti $upra $criptum e$t ) incli-
nata fuerint, tunc in a$pectu uidebuntur e$$e ad perpendiculum, & normam.</p>
<p it>Ob$eruandum est non tantum proportioni, & $ymmetriæ, quantum a$pectui, & uenu$tati $atisfaciendum
e$$e: quare in omnibus illud præceptum e$t a Vitr. ut oculus $uas habeat partes. ex ratione igitur optices pul-
cherrimum præceptum nobis proponit, uult enim $ingula membra propendere in parte eorum $umm.<007>, duode-
cimam partem $uæ cuiu$que altitudinis. hac de cau$a trabis planum $uperius re$pondere imo $capo, & infe-
rius $ummo præcepit paulo ante. ratio ab optice deducta. V olunt Mathematici radios ab oculis recta duci,
& inter eos certum e$$e interuallum, & figuram $ub ip$is in coni modum e$$e, cuius acies in oculo, ba$is autem
<ln>40</ln>
circa rem ui$am. his po$itis, eueniet angulos interdum maiores, interdum fore minores. Eadem igitur res
oculo proxima efficiet angulum maiorem, & di$tans minorem. $imilis ratio altitudinis radiorum, item & $itus,
<fig>
<var>e b d f c a</var>
</fig>
ut dextrum, & $inistrum, & æqualitatis, quo fit, ut quæ $ub ma
iori angulo maiora uidentur, quæ $ub minori minora appareant.
ratio eadem de al{ij}s. Quare cum Vitru. con$idera$$et, quod $i
membra plana, & recta e{$s}ent, $uperior eorum pars remotior,
inferior uero proxima uideretur, quoniam illa $ub longiori,
hæc $ub breuiori linea appareret, & inde $pecies $upino, & qua$i
retro cedere uideretur. Ideo membra omnia, quæ $upra colum-
nas collocantur propendere duodecimam partem $uæ altitudi-
nis, ex parte $uperiori, præcepit. nam radius uicinior, angulus
maior, membrum rectius uidebitur. quod $ub$cripta de$criptio
o$tendit. Vbi oculus a, linea a c. radius est ab oculo ad
partem inferiorem alicuius membri, $it illud e f. c b. linea
uero, a@b. & radius ab oculo ad partem $uperiorem, qui<?> lon-
gior e$t radio a c. quare planum b c, uidebitur retro cedere,
& re$upinatam $peciem præ$eferet. quod $i propendeat a puncto
b. ad d. linea d a. minor erit, quàm linea b a. minus igi-
tur $upina apparebit $pecies membriiam dicti, hoc autem maxi-
me animaduertendum, ubi altæ $unt ædes, membra\’q; augentur, ut $ymmetriæ $eruentur.</p>
<p>C<sc>OLVMNARVM</sc> $triges faciendæ $unt 24. ita excauatæ uti norma in cauo $trigis cum fuerit con-
<ln>60</ln>
<pb 120>[514.01.152]<rh it>LIBER</rh>
iecta, circumacta, ita anconibus $triarum dextra, ac $ini$tra angulos tangat, ut acumen normæ eircum
rotundatione tangendo peruagari po$sit. Cra$situdines $triarum faciendæ $unt, quantum adiectio
in media columna ex de$criptione inuenietur.</p>
<p it>Excauari $olent columnæ, muliebres enim plicas ue$tium imitari Vitr. dicit. Caui, $eu canales per longum
uar{ij}s modis fiunt, $ed Vitr. hoc loco in Ionicis docet quomodo faciendi $unt. Cauus strix dicitur, pars uero,
quæ eminet, quæ est planum quoddam inter duos cauos, stria appellatur. Canales 24. e$$e debent, proban-
tur normæ angulo, quem Vitr. acumen uocat. nam $i angulus normæ fundum medium $trigis, $eu canalis teti-
gerit, & ancones, qui $unt brachia normæ ad angulos $triæ peruenerint, tunc in $emicirculum fere ducti cana
les recte efficientur, quemadmodum $ub$cripta figura o$tendit, in qua columnæ quadrantem in plano excaua-
<ln>10</ln>
tum, ostendimus. Cra$$itudines striarum $ciremus, $i utique nobis e$$et nota adiectio, quæ fit in media colum-
na. Sed & hæc & alia multa in Vitruuio de$iderantur.</p>
<fig/>
<p>In $imis, quæ $upra coronam in lateri-
bus $unt ædium, capita leonina $unt $culpen-
da, ita po$ita uti contra columnas $ingulas ea
primum $int de$ignata, cætera uero æquali
modo di$po$ita, uti $ingula $ingulis medijs
tegulis re$pondeant. Hæc autem quæ erunt
contra columnas perterebrata $int ad cana-
lem, qui excipit e tegulis aquam cæle$tem.
<ln>20</ln>
Mediana autem $int $olida, uti quæ cadit uis
aquæ per tegulas in canalem, ne deijciatur
per intercolumnia, neque tran$euntes per-
fundat.</p>
<p it>O b$eruandum e$t hoc´ loco leonina capita in
$imis veteres po$ui$$e, ea\’q perterebrata ad ca-
nalem $uperiorem, in quem decidit pluuia, ut Ae-
gvptiam relig<007>onem imitarentur. Aegypt{ij} enim
recens Nili incrementum Leone $ignificabant;
Nam inundare Nilum, & excre$cere maxime
<ln>30</ln>
incipit, cum Leonem Sol ingreditur, duplum\’q
recentis aquæ ut ait Pierius, Sole in eo $igno
commorante, $æpius exundat, quæ uis aquæ per
$patio$am Aegypti planitiem late diffu$a, $olum
ea fertilitate grauidum reddit, qua non ip$i tantam indigenæ alimenta colligunt, $ed magnam orbis partem
fame leuant. propter eam uero aquarum redundantiam, quam Leonis beneficio con$equi $e quot annis expe-
riuntur, in$titutum e$t, & apud gentes omnes uno iam con$en$u receptum, ut canales, tubi\’q;, & $yphones,
qui aquam eructant, per terebrata foramina in illa capita ad id locis opportunis ad$culpi $olita, aquam im-
mittant, quæ inde ex leoninis rictibus euomi uideatur. Hæc ille, ut authori $uo, quod $uum e$t reddatur.
Ita in $imis leonina capita a lateribus ponuntur, quemadmodum notatum e$t in latere templi $uperioris, ubi
podium collocatum e$t. Cæterum $ciendum e$t quod non omnia capita Leonina perterebrata ad canalem re-
<ln>40</ln>
$pondebant, $ed ea tantum, quæ $upra columnas $ingulas ad$culpta erant, nam mediana erat $olida. Ratio
buius e$t in promptu, quoniam $ub medianis erant intercolumnia, & loca, qua homines pertran$ibant, quod
$i a leoninis capitibus imbrium aquæ demitterentur, tran$euntes perfunderentur: quare factum est, ut ea $o-
lida e$$ent, reliqua contra columnas perterebrata.</p>
<p>Aedium Ionicarum quàm apti$sime potui, di$po$itiones hoc uolumine de$crip$i. Doricarum au-
cem, & Corinthiarum, quæ $int proportione, in $equenti libro explicabo.</p>
<p it>Excreuerat liber in magnam amplitudinem, quare, ut tædium leuaret, ab$oluit eum, & quid tran$egerit,
& quid po$tea tran$igendum restet, ostendit. Nos ad reliqua. Po$ita primum de$criptione trabis, zophori,
coronæ, & fa$tig{ij} Ionici generis, in qua epi$tylium e$t.</p>
<pb 121>[514.01.153]<rh it>TERTIVS.</rh>
<fig>
<desc it>A. Trabs, epi$tylium.</desc>
<desc it>1. prima fa$cia.</desc>
<desc it>2. $ecunda fa$cia.</desc>
<desc it>3. Tertia fa$cia.</desc>
<desc it>B. cymatium epistyl{ij}.</desc>
<desc it>C. Zopborus puluinatus.</desc>
<desc it>D. cymatium zophori.</desc>
<desc it>E. Denticulus.</desc>
<desc it>O. Inter$ectio.</desc>
<desc it>F. cymatium denticuli.</desc>
<desc it>G. corona.</desc>
<desc it>L. Fa$tigium.</desc>
<desc it>K. tympanum.</desc>
<desc it>I. Acroteria.</desc>
<desc it>H. $tmæ.</desc>
<var>L H g F P E D O D B 3 A 2 1</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 122>[514.01.154]
<h>M. VITR V VII DE
ARCHITECTVRA
LIBER QVARTVS.</h>
<ln>10</ln>
<h it>Proœmium.</h>
<p>CV<sc>M</sc> animaduerti$$em, Imperator, plures de Architectura, præcepta, uolu-
mina\’q; commentariorum non ordinata, $ed incepta, uti particulas errabun
das reliqui$$e: Dignam & utili$simam rem putaui, antea di$ciplinæ cor-
pus ad perfectam ordinationem perducere, & præ$criptas in $ingulis uo-
luminibus $ingulorum generum qualitates explicare. Itaque, Cæ$ar, primo
uolumine tibi de officio eius, & quibus eruditum e$$e rebus Architectum
oporteat, expo$ui. Secundo de copijs materiæ, ex quibus æ di$icia con-
<ln>20</ln>
$tituuntur, di$putaui. Tertio autem de ædium $acrarum di$po$itionibus,
& de earum generum uarietate, quas\’q;, & quot ha beant $pecies, earum\’q;,
quæ $int in $ingulis generibus di$tributiones, ex tribus\’q; generibus, quæ $ubtili$simas haberent pro-
portionibus modulorum qualitates, Ionici generis mores docui. Nunc in hoc uolumine de Doricis,
Corinthijs\’q; in$titutis, & omnibus dicam, eorum\’q; di$crimina, & proprietates explicabo.</p>
<p it>Libro quarto ab$oluitur negocium uniuer$um, quod ad publica opera, & quæ ad religionem pertinent.
Quare cum ratione a Vitruuio factum puto, cum huic libro proœmium, quemadmodum reliquis non appo$ue-
rit. ut enim $atietatem fugeret, tertio libro finem impo$uit, cum iam inceptam materiam per$equi deberet. Di-
ctum igitur e$t in tertio, quicquid ad Ionicum genus pertinebat, $ed prius figur arum ædium a$pectus, tanquam
principia, $pecies, di$po$itiones\’q; con$titutæ. mox fundationes, & ornamenta columnarum, quæ\’q; $ubtili$$i-
<ln>30</ln>
mas habent proportionibus modulorum qualitates, ab$oluta $unt. In quarto de Corinth{ij}s, Doricis\’q; in$titutis
di$putatur. & primo capite origines, & inuentiones columnarum perquiruntur, & Corinthium genus ab$olui-
tur. In $ecundo de ornamentis, quæ $uper columnas imponuntur, di$$eritur, a quibus princip{ij}s, & origini-
bus $unt inuenta, de\’q; tota materiatione, & tecto. $equenti capite de ratione Dorica præcepta dantur, capi-
tulum, trabs, triglyphus, corona, de$cribitur. Distributio uniuer$a eius generis ostenditur. $triæ de$ignantur.
Quarto de interiore cellarum, & pronai di$tributione $ermo in$tituitur. Quinto quod ad decorem pertinet,
exigitur, de ædibus $cilicet constituendis $ecundum regiones. Sexto de ostiorum, & antepagmentorum $acra-
rum ædium rationibus, tria\’q; ostiorum genera tractantur Doricum, Ionicum, Atticurges. Quoniam uero ge-
nera aliqua ædium $upererant, ut de omnibus diceret capite $eptimo Tu$canicas, rotundas, & compo$itas ædes
collocat. po$tremo tandem aras, quarum cau$a ædes fiunt, breuiter imponit. Vniuer$um\’q; $acri ædi$ic{ij} genus
<ln>40</ln>
concludit. Quanquam uero proœmium quemadmodum reliquis uoluminibus, etiam quarto non apponit, est
tamen quod aduertendum $it in hac propo$itione. nam cum doceat de quibus dictum $it, & de quibus dicen-
dum, figura utitur ad per$picuitatem pertinente. vbi autem dicit. {Tertio de ædium $acrarum di$po$itionibus,}
innuit figurarum a$pectus. ubi autem dicit {& de earum gencrum uarietate,} intelligit ædium $pecies ab
intercolumn{ij}s $umptas, in quibus, & illa intelliguntur, quas\’q; & quot habeant $pecies, earum\’q; quæ $unt in
$ingulis generibus distributiones.</p>
<h it>De tribus generibus columnarum, earum{\’que} origine, & in-
uentione. # Cap. I.</h>
<ln>50</ln>
<p>CO<sc>LVMNAE</sc> Corinthiæ, præter capitula, omnes $ymmetrias habent, uti Ionicæ, $ed capi-
tulorum altitudines efficiunt eas pro rata excel$iores, & graciliores, quod Ionici capi-
tuli altitudo, tertia pars e$t cra$situdinis columnæ. Corinthij tota cra$situdo $capi. Igi-
tur quod duæ partes e cra$situdine columnarum capitulis Corinthiorum adijciuntur, ef-
ficiunt excel$itate $peciem earum graciliorem. Cætera membra, quæ $upra columnas imponuntur, aut
e Doricis $ymmetrijs, aut Ionicis moribus in Corinthijs columnis collocantur: quod ip$um Corin-
thium genus propriam coronarum, reliquorum\’q; ornamentorum non habuerit in$titutionem, $ed aut
e triglyphorum rationibus mutuli in coronis, & in epi$tylijs guttæ Dorico more di$ponuntur: aut´ex
Ionicis in$titutis zophori $calpturis ornati cum denticulis, & coronis di$tribuuntur. Ita e generibus
duobus capitulo interpo$ito, tertium genus in operibus e$t procreatum.</p>
<ln>60</ln>
<pb 123>[514.01.155]<rh it>QVARTVS.</rh>
<p it>Corinthiæ columnnæ regulæ $unt, primo quod non differunt ab Ionicis, quatenus in $ymmetr{ij}s conueniunt’
$ed capitulorum altitudine di$crep<?>ant. nam capitulum Ionicum tertia cra$$itudinis columnæ con$tat. Corin-
thium tota cra$$itudine. Tertia autem cra$$itudinis columnæ constare Ionicum dixit capitulum, non enume-
vando inferiores uolutarum partes, nam dimidia cra$$tudine con$tare dixerat libro $uperiori. $ed ab abaco ad
apophygim tertiam partem hoc loco intelligit: uolutæ enim $unt ornamenta, non partes capitulorum. hinc
igitur e$t quod Corinthia columna duarum partium adiectione, quæ fit in capitulo, gracilior $it, quàm Ionica.
Alia regula e$t, quod cætera membra, quæ $upra columnas imponuntur, ut trabes, Zophori, coronæ, fa$tigia,
& huiu$inodi, aut e Doricis $ym<?>metr{ij}s, aut Ionicis moribus in Corinth{ij}s columnis collocantur; & ratio e$t,
quia Corinthium genus a capitulo tantum nominatum est, ut infra dicetur. nec propriam coronarum, reli-
<ln>10</ln>
quorum\’q; ornamentorum habuit in$titutionem. Cum uero nihil habeat proprium, oportet ut aliunde $umat.
fumit autem a triglyphorum ration<007>bus, id est a Dorico genere; nam opus triglyphorum Doricum intelligit, non
$umit autem triglyphos. nullibi enim in antiquorum operibus repertum est genus Corinthium triglyphos ha-
bere, $ed $umit in coronis mutulos, & in epi$tyl{ij}s guttas; mutuli autem perinde ac triglyphi $unt; non $unt, au-
tem triglyphi, $ed triglyphos imitantur. Item guttæ illæ hoc loco intelliguntur, non quæ $ub triglyphis, $ed quæ
$ub corona collocantur, no$tri fu$aiuolos uocant, ignorantes ornamentorum originem. Sumit etiam ab Ionicis
moribus Zophoros $calpturis ornatos, denticulos,, & coronarum di$tributiones. Ita e generibus duobus ca-
pitulo interpo$ito tertium genus in operibus e$t procreatum.</p>
<p>E C<sc>OLVMNARVM</sc> enim formationibus trium generum factæ $unt nominationes. Dorica, Ioni-
ca, Corinthia. e quibus prima, & antiquitus Dorica e$t nata. Nam\’q; A chaica, Pelopone$$o\’q; tota
Dorus Hellenis, & Opticos Nymphæ filius regnauit. Isq; Argis uetu$ta ciuitate Iunonis templum
<ln>20</ln>
ædificauit, eius generis fortuito formæ fanum. Deinde ij$dem generibus in cæteris Achaiæ ciuita-
tibus, cum etiamnum non e$$et $ymmetriarum ratio hata. Po$tea autem quàm Athenien$es ex re-
$pon$is Apollinis Delphici, communi con$ilio totius Hellados, tredecim colonias uno tempore in
A $iam deduxerunt, duces\’q; in $ingulis Colonijs con$tituerunt, & $ummam Imperij partem Ioni, Xu-
thi, & Creu$æ filio dederunt, quem etiam Apollo Delphis $uum filium in re$pon$is e$t profe$$us. is\’q;
eas colonias in A$iam deduxit, & Cariæ fines occupauit, ibi\’q; ciuitates ampli$simas con$tituit, Ephe-
$um, Miletum, Myunta, (quæ olim ab aqua e$t deuorata, cuius $acra, & $uffragium Mile$iijs Iones
attribuerunt) Prienem, Samum, Teon, Colophona, Chium, Erytheas, Phoceam, Clazomenas, Lebe
dum, Meliten. Hæc Melite propter ciuium arrogantiam, ab ijs ciuitatibus bello indicto communi
<ln>30</ln>
con$ilio e$t $ublata, cuius loco po$tea Regis Attali, & Ar$inoes beneficio Smyrneorum ciuitas inter
Ionas e$t recepta. Hæ ciuitates cum Caras, & Lelegas eieci$fent, eam terræ regionem a Duce $uo
Ione appellauerunt Ioniam. Ibi\’q; templa Deorum immortalium con$tituentes cœperunt fana ædi-
ficare. & primum Apollini Panionio ædem ( uti uiderant in Achaia ) con$tituerunt, & eam Doricam
appellauerunt, quod in Doricon ciuitatibus primum factam eo genere uiderunt. In ea æde cum uo-
lui$$ent columnas collocare, non habentes $ymmetrias earum, & querentes quibus rationibus efficere
po$$ent, uti & ad onus ferendum e$$ent idoneæ, & in a$pectu probatam haberent uenu$tatem, dimen$i
$unt uirilis pedis ue$tigium, & cum inueni$$ent pedes $extam partem e$$e altitudinis in homine, ita in
columnam tran$tulerunt, & qua cra$situdine fecerunt ba$im $capi, tantum eam $exies cum capitulo
in altitudinem extulerunt, ita Dorica columna uirilis corporis proportionem, & firmitatem, & uenu-
$tatem in ædificijs præ$tare cœpit.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Pulchram nobis natura occa$ionem dedit, ut ars perfecta, & ab$oluta e$$et, cum humani corporis formanm
nobis propo$uit. nam numero, terminis, $itu, & collocatione partium in re nobili$$ima mirum $ingularis pul-
chritudinis exemplar præstitit, effecit\’q; ut corpora longe quamuis di$$imilia, pulchra tamen, & ab$oluta e$-
$ent, unde uenu$tates, & pulchritudines plures ortæ $unt. nam certo, & con$ti<007><?>uto partium numero $uis ter-
minis re$pondentem natura pulchritudinem coniun xit, nihil\’q; prætermi$it, quod proprio, & accommodato $i-
tu, loco\’q; non e$$et. nam inueniuntur quidem corpora gracilia, quæ cum delectatione eon$picimus, quædam i-
tem cra$$iora, nen propterea di$plicent. nonnulla etiam inter hæc media collocantur, quæ pulchra, & uenusta
$unt. quatenus in omni re $ummum, medium, infimum\’q; reperitur, & $ingula $uis membris perficiuntur. Hunc
igitur natur æ tanquàm librum intuentes nobiles illi Architecti tria ædificandi $implicia genera con$tituere,
<ln>50</ln>
finem $ingulorum generum optime perpendentes. nam id quod ad onera tenenda aptius e$t, Doricum nomina-
runt, quoniam a Dorien$ibus primum inuentum e$t. At gracilius, $ubtilius\’q; genus, quod\’q; ornamenta plu-
ra $u$ciperet, Corinthium dixere. Medium uero Ionicum, ab Ione, ut inquit Vitr. appellauere. Sed ut quod-
que genus haberet unde placere po$$et, diligenter con$iderare cœperunt, quos numeros, quos terminos, qu{is}<?>s\’q;
di$po$itiones, partes\’q; habere oporteret. Cumigitur con$taret corporis humani diametrum ( ut bene ait Al-
bertus ) ab uno ad aliud latus $extam totius altitudinis occupare, ab umbilico etiam ad renes decimam; ab
hac re nacti $unt occa$ionem men$urarum. nam inuenientes, quod εolumnarum aliæ $i altitudinis decimam,
aliæ $i$extam cra{$s}itudini darent, ex innata ui, qua iudicare po$$umus, tantam cra{$s}itndinem, tantamque lon
gitudinem non placere, cœperunt ratione, & mente medium inter exce$$us perquirere, quod delectare po$$et.
Ad proportiones igitur conuer$i, compo$uere $enarium cum denario, & $exdecim confecere, & eam $ummam
æqualiter partientes, octonarium reddidere, qui numerus æque a $enario, & a denario di$tat. Placuit inuen
<ln>60</ln>
<pb 124>[514.01.156]<rh it>LIBER</rh>
tum, quod & experientia comprobauit. Ideo altitudini columnæ octo pedis diamctros dedere, eam\’q; ab au-
thoribus Ionicam nominarunt. Inde minorem numerum, hoc est $enarium, cum medio, id est octonario con-
iungentes $ummam quatuordecim fecere, quam æque diuidentes, $eptenarium collegere, $ecundum quem nu-
merum Dores columnam con$tituere. Demum maiorem terminum, id e$t denarium cum eodem medio compo-
nentes, decem & octo retulere. quam $ummam in duas æquas partes di$tribuentes, nouenarium habuere.
quem numerum gracioliori formæ tribuentes, Corinthium genus effecerunt. unde autem Corinth{ij} uocabulum
de$upmptum fuit, dicetur infra. Non est autem quod quis a me quærat hoc loco, ut quæ a Vitr. dicuntur Pli-
n{ij}, Strabonis, Pau$aniæ, aliorum\’q; authoritatibus confirmem, nam quicquid ip$i dixere, authoritate Vitru-
uiana potius confirmandum e$t. Plinius tamen de columnis loquens, ait quatuor earum genera e$$e. Quæ
<ln>10</ln>
$extam partem altitudinis in cra$$itudine ima habent, Doricæ uocantur: quæ nonam Ionicæ: quæ $eptimam
Tu$canicæ. Corintb{ij}s eadem ratio, quæ Ionicis. Sed cum dicat inferius quod differunt columnæ Ionicæ a co-
lumnis Corinth{ij}s, dicit enim, & differentia, quoniam capitulis Corinthorum eadem est altitudo, quæ colligi-
tur cra$$itudine ima, ideo\’q; graciliores uidentur. Ionici enim altitudo tertia pars e$t cra$$itudinis; uidetur Io-
nicam columnam octauam partem habere. & non nonam. Sed nollem tanta religione altitudines columna-
rum con$titui, cum tempus $it interdum longiores efficere. nam $uperiori uolumine, cum de di$tributione pycno
$tyli, dia$tyli, $ystyli\’q; di$$ereret, ut ui$ui, & a$pectui $atisfaceret, decem quoque cra{$s}itudines altitudinibus co-
lumnarum dedit. quare ob$eruandum est, ne $uper$titio$i $imus, dum religio $i e$$e uolumus.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> po$tea Dianæ con$tituere ædem, quærentes noui generis $peciem, ij$dem ue$tigijs ad
muliebrem tran$tulerunt gracilitatem, & fecerunt primum columnæ cra$situdinem altitudinis octa-
<ln>20</ln>
ua partè, ut haberet $peciem excel$iorem. Ba$im $pira $uppo$uerunt pro calceo, capitulo uolutas, uti
capillamento concri$patos cincinnos præpendentes dextra, ac $ini$tra collocauerunt, cymatijs & en-
carpis pro crinibus di$po$itijs, frontes ornauerunt: Truncoque toto $trias, uti $tolarum rugas ma-
tronali more demi$erunt. Ita duobus di$criminibus columnarum inuentionem unam uirili $ine or-
natu nudam $pecie, alteram muliebri $ubtilitate, & ornatu, $ymmetria\’que $unt imitati. Po$teri uero
elegantia, $ubtilitate\’que iudiciorum progre$si, & gracilioribus modulis delectati, $eptem cra$situdi-
nis diametros in altitudinem columnæ Doricæ, Ionicæ octo $emis con$tituerunt. id autem genus,
quod Iones fecerunt, primo Ionicum e$t nominatum.</p>
<p it>Facile e$t intelligere, $i Vitr. credimus, credere autem debemus, quod dicitur de Ionicæ columnæ $ymme-
tria, ac inuentione, cui ba$im pro calceo con$tituere, & capitulo uolutas, quæ capillamentum imitarentur, ac
concri$patos cincinnos hinc inde præpendentes addidere. in$uper\’q; cymatia, & florum, frondium, fructuum\’q;
<ln>30</ln>
contextus, quos encarpos Græci, nos fe$tones appellamus, appo$uere ornatus cau$a. atque id e$t, quod tertio li
bro echinos appellari diximus ca$t anearum, & ut nihil dee$$et, quemadmodum in altitudine columnæ malie-
brem gracilitatem referri uoluerunt, ita etiam mulierum ornamenta pa$$im addidere, columnas que striatas fe
cerunt, ut rugas, & plicas $tolæ muliebris eo modo imitarentur. Inde $ubtilioribus modulis delectati $epti-
mam Doricæ, octauam, & dimidiam cra$$itudinem Ionicæ columnæ dederunt, & $ecundum est natum genus
columnarum ab Ionibus nominatum. Tertium genus est Corinthium. Plinius addit quartum Tu$canicum,
& præterea $unt quæ uocantur atticæ columnæ quaternis angulis pari laterum interuallo. Sed nos ad Vitr.</p>
<p>T<sc>ERTIVM</sc> uero quod Corinthium dicitur, uirginalis habet gracilitatis imitationem, quod uir-
gines propter ætatis teneritatem gracilioribus membris $iguratæ, effectus recipiunt in ornatu uenu-
<ln>40</ln>
$tiores. Eius autem capituli prima inuentio $ic memoratur e$$e facta. Virgo ciuis Corinthia iam ma
tura nuptijs implicita morbo dece$sit. po$t $epulturam eius, quibus ea uiua poculis delectabatur nu-
trix collecta, & compo$ita in calatho pertulit ad monumentum, & in $ummo collocauit, & uti ea per-
manerent diutius $ub diuo, tegula texit: Is calathus fortuito $upra acanthi radicem fuerat collocatus.
Interim pondere pre$$a radix acanthi media folia, & cauliculos circa uernum tempus profudit, cuius
cauliculi $ecundum calathi latera cre$centes, & ab angulis tegulæ ponderis nece$sitate expre$si flexu-
ras in extremas partes uolutarum facere $unt coacti. Tunc Callimachus, qui propter elegantiam, &
$ubtilitatem artis marmoreæ ab Athenien$ibus Kachizotecnos fuerat nominatus, præteriens hoc mo-
numentum, animaduertit eum calathum, & circa foliorum teneritatem, delectatus\’q; genere, & for-
mæ nouitate, ad id exemplar, columnas apud Corinthios fecit, $ymmetrias\’que con$tituit, ex eo\’que in
operum perfectionibus Corinthij generis di$tribuit rationes.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Et hæc quoque facilia $unt, in aliquibus autem codicibus legitur catatecnos, al{ij} legunt Texitecnon, quo-
niam $ubtiliter poliebat opera $ua, & forte cum Vitr. quadrat. Plinius uidetur habere cachizotecnos. quo-
niam nunquàm $ibi Callimachus $atisfactum putabat in opere, $emper habebat aliquid quod reprehenderet.</p>
<p>E<sc>IVS</sc> autem capituli $ymmetria $ic e$t facienda, uti quanta fuerit cra$situdo imæ columnæ, tan-
ta $it altitudo capituli cum abaco. Abaci latitudo ita habeat rationem, ut quanta fuerit altitudo, bis
tanta $it diagonios ab angulo ad angulum. Spatia enim ita iu$tas habebunt frontes quoquouer$us.
Latitudinis frontes $inuentur intror$us ab extremis angulis abaci, $uæ frontis latitudinis nona, adi-
mum capituli’tantam habeant cra$situdinem, quantam habet $umma columna, præter apothe$im, &
a$tragalum. Abaci cra$situdo $eptima capituli altitudinis. Dempta abaci cra$situdine diuidatur reli-
qua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur, fecundum folium mediam altitudinem teneat.
<ln>60</ln>
<pb 125>[514.01.157]<rh it>QVARTVS.</rh>
Cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus folia na$cuntur proiecta, uti abacum excipiant: quæ
ex cauliculorum folijs natæ procurrant ad extremos angulos uolutæ, minores\’q; helices floribus (qui
intra medium frontium abaci $unt) $ubiecti $calpantur. Flores in quatuor partibus, quanta erit aba-
ci cra$situdo, tam magni formentur. Ita his $ymmetrijs Corinthia capitula $uas habebunt exactio-
nes. Sunt autem, quæ ij$dem columnis imponuntur, capitulorum genera, uarijs uocabulis nomina-
ta, quorum nec proprietates $ymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare po$$umus, $ed
ip$orũ uocabula traducta, &commutata ex Corinthijs, & puluinatis, & Doricis uidemus, quorum $ym
metri{ae} $unt in nouarum $calpturarum translatæ $ubtilitatem.</p>
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Capitul<007> Corinth{ij} inuentione o$ten$a, ad eiu$dem $ymmetrias uenit Vitr. Habet Corinthium capitulum aba
cum, folia, helices, & uolut a<?>s, quæ $i $uis locis ponantur, & uenu$tè incidantur pulcherrimam $peciem præfe-
rent. Quomodo autem id fiat o$tendam. Sumitur integra columnæ diametros ima, ea\’q; altitudini capituli
datur, in qua altitudine abacus includitur $ecundum Vitr. Sed ob$eruatum e$t uenu$tiorem $peciem $eclu$o aba
co fieri altitudinem capituli cra$$itudine imi $capi. Latitudo $eu quadra abaci ita facienda e$t. ducendæ duæ
$unt lineæ, $e $e ad angulos rectos inter$ecantes, & diducto cir cino quantum e$t altitudo capituli, pede\’que eius
<ln>60</ln>
<pb 126>[514.01.158]<rh it>LIBER</rh>
po$ito in decu$$ationis puncto in omnes quatuor partes transferenda est altitudo capituli, quæ partes quadra-
tum con$tituent, $irectis lineis coniungantur. tanta ergo erit latitudo capituli. atque id e$t, quod Vitr. d<007>cit.
{ Abaci latitudo ita habeat rationem, vt quanta fuerit altitudo, bis tanta $it diagnonios ab angulo ad angu-
lum. } Frontes uero latitudinis incuruari debent, non enim directæ, quemadmodum in reliquorum capitulo-
rum abacis ducendæ $unt, $ed $inuandæ intror$us, ita ut in med{ij}s frontibus nona pars totius latitudinis intror-
$us cauetur, quod hoc modo fiet. linea frontis $it a b, in nouem partes distributa, e quibus una ad medium
trasfertur, ubi d. quæ ad perpendiculum cadat $uper a b, & $it illa, c, & qua ratione tribus datis pun-
ctis centrum inuenitur, per decu$$ationem ubi $unt literæ c. g. h. eadem & hoc loco datis punctis a, c,
b, centrum inueniatur per decu$$ationes. Centrum igitur erit in linea c d. ubi est litera f. in quo po$ito
<ln>10</ln>
circini pede, & diducto ad alterum extremorum punctorum a, uel b, ducatur linea circinationis, & ita
$inuabitur frons abaci, ita tamen ut non penitus ad extrema perueniat, id est ut cornua in angulum de$inant.
ita enim ob$eruatum e$t in antiquis operibus. Capitulum Corintbium e$t tanquam uas præaltum, imitabatur
enim calathum, ( de quo Vitr.) & a fundo ad $ummum dilatatur. ita nudum ab Italis campana a $imilitu-
dine nominatur. Fundus æquat $ummi $capi contractionem, labrum $ummum ampliatur, ut ait Vitru. $uper-
ue$titur vas, & calathus hoc modo. Diui$a capituli altitudine in partes $eptem, una ex {ij}s abaco relinquitur.
reliquæ $eptem in partes æquas tres diuiduntur, ima earum primo datur folio, media $ecundo folio, $umma cau-
liculis, aut fustis, qui emittunt folia abacum complectentia, ita ut uolutæ, quæ a caulicorum fol{ij}s na$cun-
tur, ad extremos abaci angulos perueniant, $ed minores uolutæ, helices\’q; in interiorem partem ad medium $ub
flore flectantur. Florestam alti $int, quàm abacus cra$$us e$t. $ed ut in antiquis operibus ob$eruatum est lon
<ln>20</ln>
giores aliquanto, quàm altiores $int. opus e$t igitur bene deformare calathum, & eum fol{ij}s $uperue$tire, & a
fol{ij}s cauliculos eos ena$centes ducere, a quibus minora folia emittuntur, & a minoribus fol{ij}s maiores, &
minores uolutas ex$urgere, maiores ad angulos abaci in $e $e conuolutas, minores ad medium abaci $ub flore
peruenire, & ita uenu$tatem habebit capituli $ymmetria. Folia uero acanthum, brancam vr$inam uocant,
imitabuntur. Sunt & alia foliorum genera, & $igilla, quibus antiqui inj<?> capitulorum ornamentis u$i $unt,
quæ aliunde $uas habent rationes, de quibus dicere longum e$$et. $atis e$t o$tendi$$e fontes, unde capitulorum
Corinthiorum ornamenta, ingenio, $olertia\’q; inuenta $unt, & diagrammate capitulum de$crip$i$$e. ut pa-
tetinferius.</p>
<h it>De ornamentis columnarum: # Cap. II.</h>
<ln>30</ln>
<p>QV<sc>ONIAM</sc> autem de generibus columnarum origines, & inuentiones $upra $unt $criptæ,
non alienum mihi uidetur ijs rationibus, de ornamentis eorum quemadmodum $unt pro-
genita, & quibus principijs, & originibus inuenta, dicere. In ædificijs omnibus in$uper
collocatur materiatio, uarijs uocabulis nominata. Ea autem uti in nominationibus, ita in
re uarias habet utilitates. Trabes enim $upra columnas, & para$tatas, & antas ponuntur. In contigna-
tionibus tigna, & axes, $ub tectis, $i maiora $patia $unt, columen in $ummo fa$tigio culminis, unde &
columnæ dicuntur, & tran$tra, & capreoli. Si commoda columen, & cantherij prominentes ad extre-
mam $ubgrundationem. $upra cantherios templa, deinde in$uper $ub tegulas a$$eres ita prominentes,
uti parietes proiecturis eorum tegantur.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Quemadmodum columnarum ornamenta $uperiori libro pro$equutus e$t Vitru. ita hoc loco rationem reddit
ornamentorum omnium, quæ $upra columnas collocantur, rationem, originem, inuentionem uocabulorum\’q;
diuer$itatem eorum exequitur, quæ res maxima animaduer$ione digna est, quam qui ignorant, nece$$e est in
maximos errores labi, qui $ciunt egregias comparant in operibus authoritates. Certum igitur e$t ( ut $æpe di-
xi ) a nece$$itate ad magnificentiam, & luxum ædificationem pronectam fui$$e. Natura nobis nece$$itatem
iniecit, $ed magnitudo animi decertans contentionibus $uperare nitens, operum $plendorem pro$equuta e$t.
Sed inuentiones, augumenta\’q; operum, {ij}s rebus innitebantur. quæ natura prius talia e$$e debebant. Ideo ni-
hil in ornamentis po$uere, cuius rationem plenè reddere non po$$ent, ab {ij}s rebus de$umptam, quæ nece$$itate
prius factæ fuerant. Quod quomodo factum $it Vitr. o$tendit. Erecta fronte, lateribus\’q; earatione, qua di-
<ln>50</ln>
ctum e$t, a fundamentis ad $ummos parietes oportebat contegere, ut finem $uum ædes con$equentur. In tecto
prouidendum erat, ut parietes continerentur, & una colligarentur. rectum\’q; commode requie$ceret. Quare
( ut hoc recte fiat) $ciendum est uniuer$um hoc opus materia con$tare, quæ materiatio dicitur. Sciendum e$t
etiam quid quodque nomen in materiatione habeat, quis membrorum effectus, quis partium $itus, quæ ratio
$it. unde con$iderandum e$t quàm magnum illud $patium $it, quod tegi debet. nam interdum magna, interdum
parua $patia $unt, quemadmodum ædium po$tulat amplitudo; ideo in tectorum colligationibus plura interdum,
interdum paucioru<?>m<?> artificia requiruntur. In$uper columnas, para$tatas, & antas trabes quædam paruæ col-
locantur, hos tigna uocat Vitr. & axes, quæ tabulæ $unt $ectæ, pari forma ponuntur, atque in ea re omnis
materiatio conuenit. Sed $i tectum amplius $patium continebit, in $ummitate columnis trabs per longum po-
nitur, columen hoc latine dicitur, colmellum no$tri uocant, a quo tanquam nati producuntur omnia tecti liga-
menta, quemadmodum a $pina pi$cium maiori, reliquæ omnes profici$cuntur. Hinc forte illud, quod de famil{ij}s
<ln>60</ln>
<pb 127>[514.01.159]<rh it>QVARTVS.</rh>
dicitur aliquem e$$e ex hoc uel illo columello. $unt etiam, & tran$tra, & clauicul{ae}, quæ capreoli dicuntur a
$imilitudine pampinorum, quia $icut capreoli uites, ita clauiculæ illæ cantherios complectuntur. Sed tran$tra
$unt tran$uer$æ trabes, catenæ uulgo dicuntur, atque illæ $unt, $uper quibus trabes quie$cunt, vt etiam nostro
utamur loquendi more. Hæc, $iparietes amplo $patio distabunt, ob$eruanda $unt: $ed $i commoda erunt $patia,
nec periculum imminebit, ne materiatio di$$oluatur, $atis, erit columen cum canther{ij}s. Sunt autem canther{ij}
oblonga ligna a culmine ad latera u$que ad $ubgrundia decedentia $uper cantherios, quorum di$po$itio uni-
<fig>
<desc it>$i fuerinf commod<?>a
$pacia,</desc>
<desc it>.b. co$umen. a. canfen<?></desc>
<desc it>T<007>gnorum ca:</desc>
<desc it>Pifa $upra frabem ef frabs $upra co$umnas</desc>
<desc it>$iamp$iora $unt spacia</desc>
<desc it>C. Capteol@<?> I. Assere$<?></desc>
<desc it>A. $unt Canther{ij}.</desc>
<desc it>B. Columen.</desc>
<desc it>Vbi <sc>H</sc><?>ero ampla $unt $patia.</desc>
<desc it>C. capreoli.</desc>
<desc it>I. A$$eres.</desc>
<desc it>O. Templa.</desc>
<desc it>Integra hæc compo$itio, tectum nominatur.</desc>
<var>a a a a D a a a a c c c c c c c</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 128>[514.01.160]<rh it>LIBER</rh>
uer$am triremem o$tendit, templa imponuntur. Tempialia, quæ Itali uocant, quæ $unt trabeculæ ad canthe-
rios tran$uer$æ contra tecti frontes. $upra templa a$$eres; $unt autem a$$eres ligna quatuor digitos cra$$a,
quæ $upra templa, $icut canther{ij} infra ponuntur, his $uper imponuntur tegulæ, a tegendo dictæ, quorum ca-
pita $ibi re$pondentia in media a$$erum cra$$itudine requie$cunt. Atque hæc $unt, quæ nece{$s}itas nobis o$tendit,
tum ut tectum deplueret, nam $i planum e$$et, uim niuium, atque imbrium ferre non po$$et. tum ut a parieti
bus aquas arceret, & optime colligatum, firmitatem præstaret. Ita unaquæque res, & locum, & genus,
& ordinem proprium tuetur. Locum tuetur, quia hæc infra illa $upra ponuntur. Genus, quia alio modo $i
commoda, alia $i ampla $unt $patia, utimur. Ordinem, quia quæ primo imponenda $unt, primo imponuntur,
nec a$$eres infra cantherios, nec templa, $ub eo$dem collocantur. # E quibus rebus, & a materiatura fabrili
<ln>10</ln>
in lapideis, & marmoreis ædium $acrarum ædificationibus artifices di$po$itiones eorum $calptaris $unt imita-
ti, & eas inuentiones per$equendas putauerunt: ideo quod antiqui fabri quodam in loco ædificantes, cum ita ab
interioribus parietibus ad extremas partes tigna prominentia habui$$ent collocata, intertignia $truxerunt, $u-
pra\’q; coronas & fa$tigia uenustiore $pecie, fabrilibus operibus ornauerunt. Tum proiecturas tignorum, quan-
tum eminebant, ad lineam, & perpendiculum parietum per$ecuerunt. quæ $pecies, cum inuenu$ta {ij}s ui$a e$-
$et, tabellas ita formatas, uti nunc fiunt triglyphi, contra tignorum præci$iones in fronte fixerunt, & eas cæ-
ra cerulea depinxerunt, ut præci$iones tignorum tectæ non offenderent ui$um. # Antequam ueniam ad ea,
quæ hoc loco dicuntur, de$cribam utriu$que tecti, & commodi, & ampli rationem.</p>
<p it>Dixerat Vitr. in$uper, colummas, antas, & para$tatas trabes imponi, & $upra trabes tectum. parte$que
explicauit, & rationes culminis: nunc o$tendit, quomodo ab illis partibus ornamenta de$umpta $unt. primo in
<ln>20</ln>
operibus e materia, deinde e lapidibus confectis. in materiatione igitur, & contignatione antiqui fabri, id
est artifices, ( fabri enim nomine artifex omnis intelligitur ) $ed hoc loco faber lignarius, uel ædificator in-
nuitur, antiqui ergo fabri in ædific{ij}s trabes ducebant a pariete ad parietem, inter quas $patia relinquebant,
trabium uero capita extra parietes prominebant, coronis & fa$tig{ij}s ornabant, $ed quoniam indecoram $pe-
ciem prominenti a trabium capita præferebant, ea ad perpendiculum parietum, & murorum, ne amplius ex-
tarent, $ecabant. tabellas\’q; figebant, ut præci$iones tignorum, & trabium non offenderent ui$um. Tab ellæ
autem illæ cæra cerulea depictæ, triglyphos referebant. $unt autem triglyphi membra tribus canaliculis ex-
cauata, $ub quibus guttæ collocantur, ut patet in operibus Doricis. Sed hæc quæ hactenus dicta $unt, in ma-
teriatione, & contignatione ob$eruata intelligimus. quæ $equuntur ad lapidea pertinent. Cæra autem depin-
gebatur, inurebatur\’q; pictura. nam cæra igni re$oluta penicillo data utebantur: encau$ticem nonnulli uo-
cant. de quibus Plin.</p>
<ln>30</ln>
<p>I<sc>TA</sc> diui$iones tignorum tectæ triglyphorum di$po$itione, intertignium, & opam habere in Do-
ricis operibus cœperunt.</p>
<p it>Ex capitibus tignorum $ectis, & tabellis cæra depictis, item ex $pat{ij}s, quæ inter tignos erant, quæ inter-
tignia dicuntur, translatæ $unt rationes triglyphorum in opera Dorica, ut $ciamus rationem reddere, unde
metopæ, & triglyphi originem duxere. metopa enim $patium inter tigna ostendit. Opæ enim $unt tigno-
rum cubilia.</p>
<p>P<sc>OSTEA</sc> alij in alijs operibus ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes proiece-
runt, eorum\’q; proiecturas $inuauerunt.</p>
<p it>In operibus ligneis, al{ij} quoque fabri fuere, qui contra triglyphos in$uperponentes cantherios, eos promi-
nere faciebant, & eorum proiecturas in$inuabant. prominere enim uolebant, ut aqua longe arceretur, &
<ln>40</ln>
$inuabant, ne inuoluerentur guttæ in partem interiorem, ex quarum rerum imitatione, quid factum $it, do-
cet Vitru.</p>
<p>Ex eo uti e tignorum di$po$itionibus triglyphi, ita e cantheriorum proiecturis, mutulorum $ub
coronis ratio e$t inuenta. Ita ferè in operibus lapideis, & marmoreis mutuli inclinati $calpturis de-
formantur, quod imitatio e$t cantheriorum. Etenim nece$$ario propter $tillicidia proclinati collo-
cantur. Ergo & triglyphorum, & mutulorum in Doricis operibus, ratio ex ea imitatione inuenta e$t.</p>
<p it>Quemadmodum triglyphi tignorum capita, ita cantheriorum proiecturas mutuli referunt. & Dorici ope-
ris ornamenta perfecta. Mutuli autem $ub coronis ponuntur, & non in zophoris. Mutulorum ratio ( ut $u-
pra dictum e$t ) a Doricis ad Corinthia opera translata e$t. Sed in Doricis ita deformatur, ut cum triglyphis
$tare po$$it, in Corinth{ij}s minime. Ornamentum uero hoc in Doricis ita deformatur, ut $ubiecta o$tendit figura.
<ln>50</ln>
ubi A. mutuli. # ubi B. triglyphi.</p>
<p>N<sc>ON</sc> enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt fene$trarum imagines e$$e triglyphos, ita
pote$t e$$e, quod in angulis contra\’q; tetrantes columnarum triglyphi con$tituantur, quibus in locis
omnino non patiuntur res $ene$tras fieri. Di$$oluuntur enim angulorum in ædi$iciis iuncturæ, $i in
his $uerint $ene$trarum lumina relicta; etiam\’q; ubi nunc triglyphi con$tituuntur, $i ibi luminum $pa-
tia, fui$$e iudicabuntur, ij$dem rationibus denticuli in Ionicis fene$trarum occupaui$$e loca uidebũtur.</p>
<p it>Aedificiorum anguli tanquam o$$a firmi e$$e debent, quare errant maxime, qui fenestras in angulis po-
nunt. Di$$oluuntur enim iuncturæ, $i in angulis lumina, & apertiones fiant. Error hic in urbe no$tra commu-
nis e$t. cum igitur fene$tr æ in angulis facienæ non $int, err ant, qui putant triglyphos e$$e imagines fene$tra-
rum, & non cantheriorum. e$t & alia ratio a $imili ducta, nam $i in Doricis ubi triglyphi collocantur, ibi $int
<ln>60</ln>
<pb 129>[514.01.161]<rh it>QVARTVS.</rh>
lumina fene$trarum: {ij}$dem rationibus denticuli in Ionicis fene$trarum occupdui$$e loca uidebantur. $ed boc
neutiquàm e$$e potest. ergo nec illud. quod autem hoc non$it, probat Vitr. boc modo a nominum ratione.</p>
<fig>
<var>A B</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>V<sc>TRAQVE</sc> enim, & inter denticulos, & inter triglyphos, quæ $unt interualla, metopa nomi-
nantur: opas enim Græci tignorum cubilia, & a$$erum appellant, uti no$tri ea caua, columbaria; Ita
quod inter duas opas e$t intertignium, id metopa e$t apud eos nominatum. Ita uti ante in Doricis
triglyphorum, & mutulorum e$t inuenta ratio: Item in Ionicis denticulorum con$titutio propriam
in operibus habet rationem; & quemadmodum mutuli cantheriorum proiecturæ ferunt imaginem,
$icin Ionicis denticuli ex proiecturis a$$erum habent imitationem.</p>
<p it>Siopæ $unt tignorum, & a$$erum cubilia, $i metopæ proprietate nocabuli intertignia, uel $patia inter duas
opas dicuntur,quid est,quod quis uelit fene$trarum imagines ferre triglyphos, aut denticulos ? Errant certe,
qui$ic putant. Quare animaduertant, quemadmodum cantberiorum triglyphis, ita a$$erum proiecturæ, den-
ticulis imitationem dedere.</p>
<ln>50</ln>
<p>I<sc>TAQE</sc> in Græcis operibus nemo $ub mutulo denticulos con$tituit. non enim po$$unt $ubtus
cantherios a$$eres e$$e.</p>
<p it>Loca, partes, ordinem\’q; earum partium $upra po$uit Vitr. ut ip$e dixit, ut $ciremus quid reiueritas com-
probaret. Si igitur a$$eres $upra cantberios collocantur, a$$eres\’q; denticuli imitantur, quis est, qui $ub mutu-
los denticulos con$tituere uelit, quod æque est, ac $i poneret a$$eres $ubtus cantberios.</p>
<p>Q<sc>VOD</sc> ergo $upra cantherios, & templa in ueritate debet e$$e collocatum, id in imaginibus, $i in
fra con$titutum fuerit, mendo$am habebit operis rationem.</p>
<p it>Nibil efficiendum e$t, cuius rationem reddere non debeamus. bac regula ob$eruata nullus errabit. binc
illud.</p>
<p>E<sc>TIAMQVE</sc> antiqui non probauerunt, neque in$tituerunt in fa$tigijs mutulos, aut denticulos
<ln>60</ln>
<pb 130>[514.01.162]<rh it>LIBER</rh>
fieri $ed puras coronas; ideo quód nec cantherij, nec a$$eres contra fa$tigiorum frontes di$tribuuntur.
nec po$$unt prominere, $ed ad $tillicidia proclinati collocantur. Ita quod non pote$t in ueritate $ie-
ri, id non putauerunt in imaginibus factum, po$$e certam rationem habere. Omnia enim cetta pro-
prietate, & a ueris naturæ deductis moribus traduxerunt in operum perfectiones. Etea probauerunt,
quorum explicationes in di$putationibus rationem po$$unt habere ueritatis. Itaque ex eis originibus
$ymmetrias, & proportiones uniu$cuiu$que generis con$titutas reliquerunt, quorum ingre$$us per$e-
cutus de Ionicis, & Corinthijs in$titutionibus $upra dixi. Nunc uero Doricam rationcm $ummam\’q;
eius $peciem breuiter exponam.</p>
<p it>A veris naturæ institutis, mores artis $umendi $unt, pauci id quia con$iderant, ideo pauci$unt, qui proba-
tam in operibus habent autboritatem. Vitru. ergo antiquorum $ententia damnat denticulos, aut mutulos in
<ln>10</ln>
fa$tig{ij}s. nam cum cantherios mutuli, a$$eres denticuli imitentur, &, neque cantber{ij} a$$eres contra
frontes i<007>ueniant: fieri non potest ut ratione aliqua mutuli, aut denticuli in fa$tig{ij}s recte collocentur. $ed uiden-
tur huiu$modi ornamenta non uitari a nonnullis, pulchram enim faciem ferunt. Sed huius pulchritudinis nul-
laratio e$t Qi<007>oniam vero $uperius mentio facta e$t de parietibus, tectis, & fene$tris, dicam aliquid circa bæc,
quod non erit inutile. In parietibus ob$eruandum e$t, ne longus, perpetuus\’q; apertionum ordo ab$que fulcris,
& eri$matis efficiatur, nec tutum e$t. ongum, & continuum parietem in$uper apertiones multas a$truere. pa-
ries tam altus e$$e debet, quàm altæ columnæ$unt cum capitulis. tam cra$$us autem,quantus e$t imus columnæ
$capus,id\’que maxime faciendum, ubi $unt parastatæ. hæ enim columnarum cra$$itudines æquare debent.
Muri ciuitat is ex quadrato, & magno lapide laudantur, vel etiam magno, & incerto, ut a$picientibus bor-
rorem quendam incutiãt, a$peritatem, & $eueritatem ferãt. Sed cur$us, cubiliaque non magnxs o$tendant aper
<ln>20</ln>
tiones. Regula plumbea flexili utebantur antiqui, ut cubile in quo conquie$cerent immanix $axa, pertentar\~et,
nec ædi$icantes laborem ferrent in experiundis $axis. præcinctiones habent parietes, & procinctus, Itali cor-
dones uocant, faciunt ad uenu$tatem, & firmitatem. Tectum est, ad quod omnis ædificatio refertur, est\’q; il-
lud omne, quod capiti nostro imminet. Ex tectis alia $ub diuo $unt, alia non; quæ $ub diuo $unt, inclinata, &
pendentia funt, lineamenta\’q; ædificiorum $equuntur. Quæ non $unt $ub diuo, exterius quidem plana, interius
fornicata, arcuata ad circinum delumbata; & in bemi$phærium circumuoluta fiunt. DB quibus dicetur in $e-
ptimo. Tecta parietes ab aquis tueri debent, ideo pendentia fieri ea oportet, & eò magis inclinata, quo maius
periculum est, ne niuium pondere $uccumbant, quemadmodum in Gall{ij}s, & in Gerniania uidentur, & vbi $unt
montes multi. Amplectantur circum ædificia, & $i plura $unt, alterum in alterum depluere non debet, nec
in amplos canales colligant imbres, unde regurgitantes aquæ contignationem corrumpant. babent tecta, unde
<ln>30</ln>
ostendere queant domini magnificentiam, $iue precio$<007>s trabes, $iue metalla, $iue tegulas, uitro illitas habeãt,
$iue plumbea, $iue etiam lapidea $int. Si laminis plumbeis tegas, oportet eas firmiter configere, ne uento
deüciantur, atque ita collocari debent, ne aues in$idere po$$int. $ub plumbo $ilicea cin<007>s luto albæ cretæ$uba-
cta molliter $ternatur, claui, mor$us\’q; ærei, uel cuprei laudantur, quia rubiginem minime $entiunt. In tecto-
rum ornamentis, fa$tigia, $ubgrundiorum labra, anguli\’q; con$iderandi $unt, nam pilæ, flores, currus, $igilla,
uictoriæ,atque huiu$modi imponuntur, modo omnia$int recte di$po$ita, uenustatem habeant, dignitatem $er-
uent, mutuo\’q; $ibi re$pondeant. Apertiones uero aditus omnes intelligo, quotquot $unt in ædific{ij}s,$iue lumen,
aera, & uentum excipiant, quales $unt fenestræ, $iue hominibus pateant, quales $unt aditus ianuarum, $cala-
rum\’q, $iue pro rebus comparentur,ut cloacæ, putei, fumi, columnationes,& etiam conchæ, quas niccbios
uocant. Fene$tris numerus, $itus, forma, & regula danda e$t. nam in medio $i di$ponantur di$pares e$$e deb\~et.
<ln>40</ln>
Vnde Venet{ij}s uulgaris error est in numero fene$trarum. pari ubique fere numero collocantur. unde ui$us of-
fenditur, & impedimentum fit maximum in aulis, ubi columna medianum occupat locum, quæ apertio occu-
pare debebat. In angulis (uti dictum est) non $unt ponendæ, nec $ine nece$$itate, ubique faciendæ. Templis
autem antiqui lumen aut a ualuis, aut a parte $uperiori dedi$$e uidentur. Fenestrarum $itus a pauimento ele-
uetur, quoniam oculis non pedibus cernimus, melius\’q; uentos euitamus. Cauendum est autem ne lumen aliun-
de impediatur. a $upernis partibus lumen omne capitur. Vtiles $unt fene$træ ad aeris renouationem. aer enim
quemadmodum aqua iacens,& immobilis corrumpitur. Quadrata figura ab antiquis probata, conuenienti
magnitudine uenustatem, & commoditatem ædific{ij}s non mediocrem addidit. De reliquis apertionibns $uo
loco dicendum e$t.</p>
<ln>50</ln>
<h it>De ratione Dorica. # Cap. III.</h>
<p>O<sc>N</sc> nulli antiqui Architecti negauerunt Dorico gencre ædes $acras oportere fieri, quod
mendo$æ, & inconuenientes in his $ymmetriæ conficiebantur. Itaque negauit Tarche-
$ius, item Pytheus, non minus Hermogenes. Nam is cum paratam habui$$et marmoris
copiam, in Doricæ ædis perfectionem commutauit,&ex eadem copia eam Ionicam Libe-
ro patri fecit, Sed tamen non quod inuenu$ta e$t $pecies, aut genus, aut formæ dignitas; $ed quod im-
pedita e$t di$tributio, & incommoda in opere triglyphorum, & lacunariorum di$tributione. Nam\’q;
nece$$e e$t triglyphos con$titui contra medios tetrantes columnarum, metopas\’q;, quæ inter trigly-
<ln>60</ln>
<pb 131>[514.01.163]<rh it>QVARTVS.</rh>
phos fiunt, æque longas e$$e, quàm altas, contra\’q; in angulares columnas triglyphi in extremis par-
tibus con$tituuntur, & non contra medios tetrantes. Ita metopæ, quæ proxime ad angulares trigly-
phos<?> fiunt, non exeunt quadratæ,$ed oblongiores triglyphis dimidia latitudine. Atqui metopas æ qua-
les uolunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi dimidia altitudine. Hoc autem $iue in
metoparum longitudinibus, $iue intercolumniorum contractionibus efficiatur, e$t mendo$um. Qua-
propter antiqui euitare ui$i $untin ædibus $acris Doricæ $ymmetriæ rationem.</p>
<p it>Cum uelit Vitr. rationem Doricam explicare, difficultatem quandam antiquorum Architectorum nobis
proponit, ut magis attentiores $imus ad ea, quæ dicenda$unt. Damnabant nonnulli Doricam $ymmetriam
<ln>01</ln>
in $acris ædibus, non ideo quia forma di$pliceret, uel inuenu$ta e$$et, $ed quoniam triglypborum, & metoparum
di$tributio mendo$a erat. Nos $upra uidimus triglyphos capitibus tignorum re$ponders, metopas uero inter-
tigu{ij}s, parte quidemexteriori, nam interius, & tigna, & interualla tignorum lacunaria dicuntur. $i ergo
triglypbi tignorum capita, & metopæ interualla imitantur, con$equitur impeditione triglypborum, & meto-
parum di$tributiones impedire quoque uniuer$am contignationis, & eius ornamentorum rationem. Sed quo-
modo impediatur triglypborum di$tributio, uidetur ex eo, quod nece$$e e$t triglyphum cadere directe ad me-
dium quadræ columnæ, & metopam tam altam e$$e, quàm longam. cum uero antiqui non animaduerti$$ent ad
id, quodtriglyphi, & metopæ imitarentur, imponebant in extremis angularium columnarum partibus, non
autem in med{ij}s, triglyphos: ex qua re illud fiebat, quod metopæ quadratæ non erant, $ed oblongæ, & dimidia
triglyphorum latitudine productiores. id\’q illis eueniebat, dum $tuderent intercolumniorum di$tantias $erua-
re. Verum quiid negligebant, quærentes tamen metopas æqualiter undique prouenire, non in $o lido re$ponden-
<ln>20</ln>
tes triglyphos collocabant, $ed intercolumniorum $patia contrabebant, & ea $patia ita in$eruire $uis commo-
dis uolebant, ut ordinem intercolumniorum rationem\’q; $eruare minime po$$ent. contrahebant ergo extrema
intercolumnia dimidia triglyphi altitudine, ut æqua undique metopa proueniret, $ed hoc mendo$um erat.
Quare Doricum genus damnabant, non propter tenuitatem, aut inuenu$tam $peciem, $ed ob $ymmetriarum
<007>mpedimenta. Sed bis omnibus prouidet Vitr.</p>
<p>Nos autem exponimus, uti ordo po$tulat, quemadmodum a præceptoribus accepimus;uti $i quis
uoluerit his rationibus attendens,ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emendatas, &
$ine uitijs efficere po$sit æ dium $acrarum Dorico more perfectiones.</p>
<p it>Pollicetur aptas Dorici generis $ymmetrias nobis $e daturum Vitru. & quemadmodum in Ionico genere
præcepta nobis dedit $ecundum ædium formas, & intercolumniorum rationes, ita in Dorico iuxta ea$dem $en-
<ln>30</ln>
tentias interualla distribuit. Verumtamen e$t, quod buiu $modi ratio interuallorum omnis ducitur a di$tribu-
tione triglypborum. Quare factum est ( ut $æpe aliàs dictum est, ) ut per rationem triglypborum intelle xerit
Doricumgenus. Orditur ergo di$tributionem Diastyli, cuius intercolumnia tres cra{$s}itudines imi $capi conti-
nent. Distribuit autem Diastylum $ecundum duas $pecies, prostylon, $cilicet, & ampbipro$tylon. quas uero
tetra$tylinomine intelligit. Di$tribuit quoque peripteron, quam exa$tylum uocat, nobis autem reliquas for-
mas di$tribuere permittit.</p>
<p>Frons æ dis Doric æ in loco quo columnæ con$tituuntur, diuidatur, $i tetra$tylos erit, in partes ui-
ginti $eptem, $i hexa$tylos 42. ex his pars una erit modulus, qui Græce embatis dicitur. cuius mo-
duli con$titutione rationibus efficiuntur omnis operis di$tributiones.</p>
<p it>Hoc loco aduertendũ e$t maxime, quod & in al{ij}s rebus noui$$e proderit, quod quanquã dia$tyli $peciem hoc
loco di$tribuat, in qua trium diametrorum inter columnia collocantur, tamen distributio bæc non omnino in
<ln>40</ln>
Doricis re$pondet, nam intercolumnia $unt duarum cra$$itudinum, & trium e quatuor partium cra{$s}itudinis,
nec propterea boc uitium putandum e$t. nam cum in tertio Vitru. de intercolumniorum ratione di$$erit, in
omnibus formis pycno$tyli, $y$tyli, dia$tyli, utitur bis uerbis. { Interponi pote$t. poterit collocari. interpo-
nere po$$umus. } Cum uero de eu$tyli $ymmetria loquitur, non amplius {ij}s utitur loquendi modis, $ed certa
præceptione dicit. { Reddenda nunc e$t eu$tyli ratio, quæ maxime probabilis, & ad u$um, & ad $peciem, &
ad firmitatem, rationes habet explicatas. namque facienda $unt in interuallis $patia duarum columnarum, &
quartæ partis columnæ cra$situdinis.} Hæc dixi, ut animaduertamus, non e$$e nece$$e omnino duarum, aut
trium columnarum interualla fieri, $ed $atis e$$e terminos o$tendi$$e, ultra quos forma illa non con$i$tit. Cæte-
rum non e$t prætereundum; quod in angulis dimidiæ metopæ ponuntur, $ed non omnino dimidiæ. nam Vitru.
eas $emimodulo metiri dixit. dimidius autem modulus e$t tertia pars metopæ, ideo dicuntur $emitopia, quem-
<ln>50</ln>
admodum dicimus $emiuocales, & $emitonos. nam $emiuocalis non e$t dimidia uocalis, nec $emitonus dimidium
toni præci$i; $ed ita dicitur, quia inter extrema collocatur. infra uero $emitriglyphos in angulis poni dixit. Sunt
autem præci$e $emitriglyphi, quare & hoc ad illud fecit, ut $emimetopia eo modo intelligamus,quo distum est.
Ex qua re oritur illud frontem tetra$tyli in partes 27. pariendam e$$e. Frontem uero bexa$tyli in quadra-
ginta duas, & eadem regula octa$tylum,& decastylum di$tribuere po$$emus. nos nudos triglyphos, & inter-
columnia in de$criptione hoc loco collocauimus. A. Diastylos quatuor columnarum. B. diastylos $ex co-
lumnarum, id e$t modulus qui Grace embatis qua$i ingre$$or dicitnr. ingreditur enim in men$urandis partibus.</p>
<p>C<sc>RASSITVDO</sc> columnarum erit duorum modulorum altitudo cum capitulo I4. Capituli cra$-
fitudo unius moduli, latitudo duorum, & moduli $extæ partis. Cra$situdo capituli diuidaturin partes
tres, e quibus una plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum annulis, tertia hypotrachelion.
<ln>60</ln>
<pb 132>[514.01.164]<rh it>LIBER</rh>
Contrahatur columnaita,ut in tertio libro de Ionicis eft fcriptum.</p>
<p it>Ex $eptem diametris constat altitudo columnarum, quare cum cra{$s}itudo $it duorum modulorum, $equitur
ut altitudo $it quatuordecim cum capitulo. Capitulum tam altum e$t, quàm dimidium imi $capi, id e$t unius
moduli. Sed latitudo capituli tanta e$t, quanta ima columnæ cra$$itudo, ide\~s duorum modulorum, & ampl<007>us
moduli $extæ partis. Sed certe puto Vitr. aliter dixi$$e. nihil enim fere proiecturæ baberent capituli partes,
$i $extam partem illi adderet. Ob$eruatum enim e$t quintam utrinque partem uix $atisfacere, quare vel quin-
tam, uel amplius addendam puto. Cæterum capituli cra$$itudo in tres partes diuidenda. Summa datur plintbo
<ln>10</ln>
cum cymatio, $ecunda echino cum tribus annulis, tertia ad hypotrachelium ducitur. Cra$$iudo plinthi
cum cymatio, hoc e$t tertiapars altitudinis capituli in partes quinque diuiditur, e quibus tres dantur plintho,
duæ cymatio. Duæ autem illæ in tres partiuntur, duæ cymatio, una datur quadræ, uel plano illius. Echy-
nus, & annuli tres,tertiam quoque partem parem habent altitudinis capituli. hæc tertia pars tripartila $it,
duæ echino partes dantur. tertia tribus annulis æqualiter di$tribuitur,qui dimidium altitudinis eorum promi-
nent, uti vero echinus deformetur, $uperiori annulo extremo pes circini imponitur. diducitur autem pes al-
ter ad altitudinem echini, & pede firmo illud $patium in interiorem partem transfertur, & aliquantum cir-
cinationis ducitur. deinde eadem diductione $eruata, pes unus circini $ubplintho collocatur, alter uero ad
eam circinationem ducitur,& quo loco decu$$atio fit, ibi centrum ponitur, ubi echinum formare oportebit.
Tertia uero altitudinis columnæ cum $uo flexu molliter ducto $ub annulis ad hypotracbelium, quod collarinũ
uocant, de$cendit, & contracturæ $ummi $capi re$pondet. hypotrachelium uero tam altum,quàm annuli tres,
& dimidium unius. Prominet autem tantum, quantum echinus, ita ut $i lineæ a proiectura ecbini demittan-
<ln>20</ln>
tur, extremum tangant hypotrachelium. cuius quadra est ex dimidio hypotrachelio. apotbe$is autem eodem
modo fit, quo dictum e$t $upra. In$uper capitula imponebant antiqu<007> adiectionem quandam, quæ $upra plin-
thumrecumbebat, $olido columnære$pondens, in qua trabs commode con$ideret, & proiecturas inferiorum
partium tueretur, cum e$$et ab onere $ubleuata. de$criptio autem huiu$modi e$t. Cra$$itudo imi $capi a b.
Capitulum a c. cymatium c d. plinthus d e. echinus g. centrum deformationis echini ubi decu$$atio
e h. $patium altitudinis echini. ab h, autem ad g, fit prior circinationis linea. $icuti à d. ad g. $eeun-
da. e f. annuli. f b. pars contracta i. hypotrachelium. l. quadra. m. apothe$is. contractura fit ea-
dem ratione, qua dictum e$t libro tertio.</p>
<p>E<sc>PISTYLII</sc> altitudo unius moduli cum tænia, & guttis. tænia moduli $eptima. guttarum lon
gitudo $ub tænia contra triglyphos, alta cum regula parte $exta moduli præpendeat. Item epi$tylij
latitudo ima re$pondeat hypotrachelio $ummæ columnæ. Supra cpi$tylium collocandi $unt triglyphi
<ln>30</ln>
cum $uis metopis, alti unius, & dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli: ita diui$i, ut in angulari-
bus columnis, & in medijs contra tetrantes medios $int collocati, & intercolumnijs reliquis bini,in me
dijs pronao, & po$tico terni: ita relaxatis medijs interuallis, $ine impeditionibus, aditus accedentibus
erit ad Deorum $imulachra. Triglyphorum latitudo diuidatur in partes $ex, ex quibus quinque partes
in medio, duæ dimidiæ dextra, ac $ini$tra de$ignentur. Regula una in medio deformetur femur, quod
Græce μηρὸς, $ecundum eam canaliculi ad normæ cacumen imprimantur. Ex ordine eorum
dextra, ac $ini$tra, altera femora con$tituantur, atque in extremis partibus $emicanaliculi interuertan-
tur. Triglyphis ita collocatis, metopæ,quæ $unt inter triglyphos, æque altæ $int, quàm longæ. Item
in extremis angulis $emimetopia $int impre$$a dimidia moduli latitudine. Ita enim erit, ut omnia ui-
tia,& metoparum,& intercolumniorum,& lacunariorum, quod æquales diui$iones factæ erunt,emen-
<ln>40</ln>
dentur. Triglyphi capitula $exta parte moduli $unt facienda.</p>
<p it>Epistylium, $eu trabs cum reliquis membris, quæ$upraponuntur, habet istas nominationes. Epi$tylium,
tænia,guttæ,regula,triglypbi, metopæ, canales, femora, capituli, cymatium, corona, tympanum, $ima. Epi$ty-
lium dixi communiori uocabulo intelligi quicquid $upra columnas ponitur. propriori autem trabs regia, uel
magi$tra, ut no$tri dicunt. Trabs fa$ciam in genere Dorico habet, quæ tænia a $imilitudine dicitur, $ub qua
regula cum guttis $calpi $olet, guttæ cadentis, ac $tillantis a quæ partem referunt. Sex numero $unt, formam\’q;
oblongam ferunt. uidentur enim ex canaliculis triglyphorum $tillare. De triglyphis, & metopis dictum e$t $u-
pra, quam imaginem referant. Triglyphienim, qua$i tri$ulci dicuntur. Spacia uero inter $ulcos, quos cana-
liculos nominant, femora dicuntur. nostriplana uocant. Triglyphi quoque $ua habent capitula, a quibus $ta-
tim corona collocatur, quæ duo habet cymatia, unum in $ummo, alterum in imo. inciditur\’q; corona a mento,
<ln>50</ln>
ne cadentes aquæ ædificia corrumpant, ut dictum est. nam $upra libro tertio, denticulum uocauit, quod hic
$cotiam, & mentum dixit. Scotia enim e$t præci$io, mentum illud, quod non est præci$um: Fastigia, & tym-
pana, reliqua\’q; $unt nota. Nunc ad proportiones ueniamus. Epi$tyl{ij} altitudo cum tænia, & guttis dimidia
cra{$s}itudine imi $capi, ide$t uno con$tat modulo. Tænia est pro $eptima moduli parte, gutta pro $exta: modo
regula cum illis intelligatur. quæ regula tertiam illius $extæ occupat partem, reliquæ duæ guttis dantur. La-
titudo Epi$tyl{ij}, $eu planum inferius, quod capitulis imponitur, tanta est, quantum hypotrachelium. ita enim
in $olido conquie$cet. Triglyphorum altitudo unius, & dimidiati moduli. lati in fronte modulo uno. frons ca-
pituli per longum duos integros habet canales, $ed a lateribus $emicanaliculis inciditur. Canales normæ angu-
lus $ubintrare debet, ita enim iuste cæduntur. diuiditur frontis latitudo in partes $ex, dimidia utrinque relin-
quitur $emicanaliculis, po$t $emicanaliculos plano, quod femur uoca Vitr. Græce miros dicitur. inde canali-
<ln>60</ln>
<pb 133>[514.01.165]<rh it>QVARTVS.</rh>
culis utrinque una pars datur, relinquitur in medio planum, & femur est, quemadmodum ex de$criptionc pa-
tet, ita ut medium triglyphi, re$pondeat tetranti medio columnæ. Metopætam largæ, quàm altæ, ita ut qua-
dratæ $int. Sed quæ in angulis $unt ( ut di xi) dimidiatæ non tam ad unguem collocan<007>ur. In$uper triglyphos
capitula ponuntur, alta $exta moduli parte.</p>
<fig>
<desc it>... adiectio.</desc>
<desc it>G. H. abacus.</desc>
<desc it>G. cymatium.</desc>
<desc it>I. echinus.</desc>
<desc it>K. annuli.</desc>
<desc it>L. hypotrachelium.</desc>
<desc it>M. a$tragalus.</desc>
<desc it>N. apothe$is.</desc>
<var>S R Q P O G H I K L M N F E D C B A</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>S<sc>VPRA</sc> triglyphorum capitula coron<?>a e$t collocanda in proiectura dimidia, & $exta parte, habens
cymatium Doricum in imo, alterum in $ummo; item cum cymatijs corona cra$$a ex dimidia moduli.
<ln>60</ln>
<pb 134>[514.01.166]<rh it>LIBER</rh>
Diuidendæ autem $unt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad medias metopas uia-
rum directiones, & guttarum di$tributiones, ita uti guttæ $ex in longitudinem, tres in latitudinem
pateant. Reliqua $patia, quod latiores $unt metopæ quàm triglyphi, pura relinquantur, aut fulmina
$calpantur, ad ip$umque mentum coronæ incidatur linea, quæ $cotia dicitur. Reliqua omnia tympa-
na, $imæ, coronæ quemadmodum $criptum e$t in Ionicis,ita perficiantur. Hæ c ratio in operibus dia-
fty lis erit con$tituta.</p>
<fig>
<var>S R Q P O N M L K I H q F E D C B A</var>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<desc it>A. epi$tylium.</desc>
<desc it>B. Guttæ.</desc>
<desc it>C. regula</desc>
<desc it>D. fa$cia.</desc>
<desc it>E. femur.</desc>
<desc it>F. Canalis.</desc>
<desc it>G. Me-
topa.</desc>
<desc it>H. $emimetopa.</desc>
<desc it>F. E. triglyphus.</desc>
<desc it>I. capitulum triglyphi.</desc>
<desc it>K. cymatium.</desc>
<desc it>L. corona.</desc>
<desc it>M. cymatium coronæ.</desc>
<desc it>N. tympanum.</desc>
<desc it>O P Q. partes fa$tig{ij}, quæ re$pon-
dent partibus coronæ.</desc>
<desc it>R. $ima.</desc>
<desc it>S. Acroterium.</desc>
</fig>
<ln>60</ln>
<pb 135>[514.01.167]<rh it>QVARTVS</rh>
<p it>Facilis coronæ distributio e$t. alta enim est cum $uis cymat{ij}s dimidio modulo, cuius dimid{ij} quarta pars
cymatio $uperiori, altera quarta inferiori, duæreliquæip$i coronæ dantur. Cymatium habet $uam quadram
tertiæ partis, reliquæ duæ conflexui eius dantur. Prominet Corona dimidia, & $exta moduli parte, habet\’q;
$uas præi$iones in extremis inferioribus partibus, quas Vitr. $cotias uocat. In Metopis $calptæ erant $acri-
ficiorum patinæ, bubula capita, & huiu$modi alia, quæ arbitrio Architecti relinquuntur. modo aliquid $igni-
ficent, quod ad rem pertineat. Pari forma $ub ima corona, id est $ub plano inferiori, guttæ ad triglyphos re-
$pondentes fiebant. hæ in longitudine $ex, in latitudine tres ponebantur. ita ut omnes, quæ ad triglyphum unum
referebantur, e$$ent numero decem, & octo. forma earum erat rotunda. ita enim a plano decidentes guttæ in
orbem conuoluuntur; $patia uero, quæ metopis re$pondebant, aut pura, id e$t $ine $calpturis relinquebantur,
<ln>10</ln>
aut fulmina $calpta habebant. Ita Guttæ $ub ima corona ad canaliculos triglyphorum, canaliculi ad guttas
inferiores referebantur. unde perperam factum est ab eo, qui guttas contra metopas,alia ornamenta contra
triglyphos ad perpendiculum in ima corona po$uit. Ignorauit enim, quid illæ guttæ $ignificarent, quo ue loco
e$$ent ponendæ ne$ciuit. ut pote qui ca$u ornamenta fieri putauerit. recte autem fecit, cum in metopis in$igne
urbis, loco bubulini capi<007> is collocauit. Reliqua omnia, quæ $upra coronas ponuntur, ab Ionicis moribus
non $unt aliena. nos epistyl{ij}s, ut reliquarum partium, formam de$crip$imus. vbi a, b. epistylium. c. gut-
tæ. d. regula e, tænia. f. g. triglyphus. h, $emimetopia. i, metopa. k, triglypbi capitulum. l, m,
corona cv.m $uis cymat{ij}s. n, mentum coronæ. o, $cotia. reliqua in fa$tigio $unt $uperius explicata. p.
guttæ $ub ima corona triglyphis re$pondentes, q, $patia, quel uel pura relinquũtur, uel fulminibus ornantur.</p>
<p>S<sc>I</sc> uero pycnoftylon, & monotriglyphum opus erit faciendum, frons æ dis, $i tetra$tylΘs erit, diui-
<hd>
datur in partes decem, & nouem cum dimidia; $i hexa$tylos in partes 29. s. ex his pars una erit mo-
<ln>20</ln>
dulus, ad quem (uti $upra $criptum e$t) opera di$tribuentur. Ita $upra $ingulas epi$tylij partes, & me-
topæ duæ, & triglyphi $inguli erunt collocandi. In angularibus non amplius, quàm quantum e$t $pa-
tium hemitriglyphi. Accedet id in mediano contra fa$tigium duorum triglyphorum, & trium meto-
parum $patium, ur latius medium intercolumnium accedentibus ad ædem habeat laxamentum, &
aduer$us $imulacra Deorum a$pectus dignitatem. In$uper triglyphorum colna e$t collocanda, ha-
<hd>
bens (uti $upra $criptum e$t) cymatium Doricum in imo, alterum in $ummo. Item cum cymatijs co-
rona cra$$a ex dimidia. diuidendæ autem $unt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum, & ad
medias metopas, uiarum directiones, & guttarum di$tributiones, & reliqua quoque quemadmodum
dictum e$t in dia$tylis.</p>
<p it>Facilis quoque ratio monotriglyphi, ide$t ædis, cuius intercolumnia angularia unum in medio triglyphum
<ln>30</ln>
habent. Sicorrigatur codex eo modo, quo nunc $criptum e$t, nam mendo$us erat prius, & nulla ratione $ibi
con$tabat. ex diagrammate etiam infra po$ito, erit manife$tior. Vbi c. e$t tetra$tyli $pecies monotriglyphi,
& pycnostyli. d. uero hexa$tyli.</p>
<p>C<sc>OLVMNAS</sc> autem $triari uiginti $trijs oportet, quæ $i planæ erunt, angulos habeant uiginti de-
$ignatos: $in autem excauabuntur, $ic e$t forma facienda, ita uti quàm magnum e$t interuallum $triæ,
tam magnis $triaturæ paribus lateribus quadratum de$cribatur, inmedio autem quadrato circini cen
trum collocetur, & agatur linea rotundationis, quæ quadrationis angulos tangat & quantum erit
curuaturæ inter rotundationem, & quadratam de$criptionem, tantum ad formam excauentur. Ita
Dorica columna $ui generis $triaturæ habebit perfectionem. Deadiectione eius, quæ media auge-
<ln>40</ln>
tur (uti in tertio uolumjne de Ionicis e$t per$cripta) ita & in his transferatur.</p>
<p it>De str{ij}s philander loquitur ita. Columnæ Doricæ aut angulis in$igniuntur uiginti, aut totidem excauan-
tur $trigibus. Sed $uo quodam, & proprio modo, ut hic præ$cribitur. Nam e$t aliud $triandi genus Ionicis,
debitum, de quo ip$e dixit, Cap. ultimo, lib. 3. Quæ$triantur columnæ, aut rectis lineis, aut in clauicularum
modum $ur$um uer$us obuolutis striantur, uti in toιcularium cochleis uidere est. Corinthiæ ab Ionicis strias
mutuantur, $ed aut totæ a $ummo ad imum excauantur, aut partium trium infima ueluti baculo in$erto op-
plentur. Videntur extra urbem $capi Corintb{ij} onycbini duo $ecundo ferè lapide ad uiam Nomentanam, in
æde D. Agnetis miro artificio $triati, $ed non ex præcepto. Sunt & in vrbe in Ba$ilica diui Petri alterno or-
dine $tr{ij}s clauiculatim, $piratim\’q; obuolutis $triatæ,& frondibus, $igillis, auiculis, palmitibus, racemis\’q;
a$peræ. Striatura autem Dorica hoc loco de$cribitur.</p>
<p>Q<sc>VONIAM</sc> exterior $pecies $ymmetriarum, & Corinthiorum, & Ionicorum e$t
<ln>50</ln>
per$cripta, nece$$e e$t etiam interiores cellarum, pronai\’q; di$tributiones explicare.</p>
<p it>Tempus e$t ut templum ingrediamur, cum cætera omnia, quæ ad exteriorem $peciem pertinent, a $undamen
tis, ad $ummum tectum $int explicata.</p>
<pb 136>[514.01.168]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<desc it>a tilg@ift<?></desc>
<desc it>b metop{ae}</desc>
<desc it>mod$uso</desc>
<desc it>d<007>a$t<007>$o$.</desc>
<desc it>tetra$t<007>@o$</desc>
<desc it>d<007>a$t<007>lo$</desc>
<desc it>modolo@</desc>
<desc it>exa$t<007>$o@</desc>
<desc it>Striarum modus. c.</desc>
<desc it>Centrum quadrati. a.</desc>
<desc it>$<007>$t<007>$o$ modv</desc>
<desc it>cxa$t<007>los</desc>
<desc it>$<007>$t<007>lo$</desc>
<desc it>tetra$t<007>lo$</desc>
<var it>b a b a b a a c c c c a a</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<h it>De interiore Cellarum, & Pronai di$tributione. # Cap. IIII.</h>
<p>DI<sc>STRIBVITVR</sc> autem longitudo ædis, uti latitudo $it longitudinis dimidiæ partis, ip$a\’q;
cella parte quarta, longior $it, quàm e$t latitudo cum pariete, qui paries ualuarum ha-
buerit collocationem. Reliquæ tres partes pronai ad antas parietum procurrant, quæ
antæ columnarum cra$situdinem habere debent. Et $i ædes erit latitudine maior, quàm
pedes uiginti, duæ columnæ inter duas antas interponantur, quæ di$iungant pteromatos, & pronai
$patium.</p>
<pb 137>[514.01.169]<rh it>QVARTVS.</rh>
<p it>Arbitror ego diuinari nos debere, ni$i aliquam haberemus antiquorum ob$eruationem; quare cum quædam
ob$eruauerim, quæ a peritis graphidos diligenter de$cripta$unt, in eam uenio opinionem, ut bunc locum hoc
modo exponam. cum igitur multiplex proportio maior $it reliquis, ( quemadmodum tertio uolumine e$t expli-
catum ) merito ea in ædium $acrarum di$po$itionibns uti debemus multiplici proportionis genere, ut illis digni-
<fig>
<cap it>ICHNOGRAPHIA PROSTRLOS.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
tatem, & amplitudinem ( ut par est ) tribuamus. Cum uelit igitur Vitr. interiortes ædium partes distribue-
re longitudines, & latitudines earum, in quibus est po$ita illa $æpe, nec $atis commendata eurithmia: de alti-
tudine non e$t nece$$e loqui, illa etenim a propr{ij}s orta princip{ij}s columnarum, trabium, coronarum\’q; men$uris
<ln>60</ln>
<pb 138>[514.01.170]<rh it>LIBER</rh>
iam explicatis, contenta est. Longitudinem igitur duplam latitudini con$tituit, loquitur\’q; de ædibus tam Do-
ricis, quàm Ionicis, & Corinth{ij}s, licet in ædium ue$tig{ij}s libro $uperiori po$itis minores longitudines, quàm
duplæ uideantur. & certe ita est, quoniam intercolumnium medium, quod e$t in frontibus, amplim e$t cæte-
ris, $ed parum intere$t. paulominus enim dee$t a dupla proportione; $ed con$iderandum quomodo recte intel-
ligamus, quæ a Vitr. dicuntur. Solebant antiqui pronaum ab æde, $eu cella di$tinguere quibu$dam parietibus,
quos alas uocabant, pteromata $ecundum Strabonem dicuntur. procurrebant alæ huiu$modi uer$us ædium
frontes; $ed non perueniebant omnino ad frontes, $ed antis terminabantur tam cra$$is, quantum columnæ $i ue-
ro inter utramque alam, magnum intercidebat $patium $ecundum antas in medio columnæ ponebantur, vt fir-
mitas e$$et in ædibus, atque hoc modo pronaum a porticu $eiunctum erat. Exemplar huius rei apud theatrum
<fig>
<cap it>ORTHOGRAPHIA PROSTRLOS.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
Marcelli, in tribus ædibus inuenitur. hoc innuit Vitr. hoc ratio po$tulat ita fieri debere. Frons igitur ædis in
partes quatuor diuidatur, ex eis octo longitudini dabuntur,quinque longitudini cellæ,modo includatur parie-
tis, in quo ualu<?>æ futuræ $unt, cra$$itudo. tres procurrant a pronao ad antas parietum. Antæ $int cra$$itudinis
columnarum. Antæ huiu$modi $unt termini alarum, ide$t pteromatos. quoniam uero u$u uenire potest, ut par-
num $it inter eas interuallum, interdum etiam multum, $ecundum frontium latitudinem, ideo nece$$e e$t ob fir-
<ln>60</ln>
<pb 139>[514.01.171]<rh it>QVARTVS.</rh>
mitatem columnas $ecundum antas in medio collocare, ubi magnum erit $patium. Summatim uero colligo pro-
$tylon, amphipro $tylon, peripteron, p$eudodipteron, hypethron tam Doricam, quàm Ionicam, & Corinthiam,
$iue æquis, $iue den$is, $iue di$pan$is, $iue $ubdi$pan$is columnarum $pat{ij}s con$tent, hac ratione di$tribui debe-
re, in cellis di$ponendis, & quanquam in pro$tylo, & amphipro$tylo in omni genere dupla proportio longitu-
dinis ad latitudinem, & cellæ di$po$itio $ecundum Vitru. uideripotest: non tamen præci$e in reliquis (ut dixi )
ratio illa dupla re$pondet. nam oportet parietes frontium cellæ re$pondere columnis, quæ $unt in porticu, &
<fig>
<cap it>FIGVRA EXA STTLI DORICI.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
eundem ordinem $eruare. ideo cellæ earum ædium aliquanto maiores, quam per$criptum est a Vitru. inuenien-
tur. atque hoc ita ob$eruari debere puto. itaq; & in tertio uolumine hac regula u$us $um. hoc autem loco ve-
stigium, & frons tetra$tyli, ponam cum $uperius exa$tylon po$ita fuerit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 140>[514.01.172]<rh it>LIBER</rh>
<p>I<sc>TEM</sc> intercolumnia tria, quæ erunt inter antas, & columnas pluteis marmoreis, $iue exinte$ti.
no opere factis intercludantur, ita uti fores habeant, per quas itinera pronao fiant.</p>
<p it>Non modo tria, $ed quinque intercolumnia inter eas antas e$$e po$$unt, quemadmodum in hyphetro gene-
re. hæc intercolumnia in reliquis generibus tria $unt, quoniam duplex, aut $implex porticus non connume-
ratur. inter hæc igitur intercolumnia marmorea, aut lignea $epta collocabantur, quæ pluteos uocat Vitr. non
erant autem altiores plutei, quàm podium, de quo $upra. fores autem habebant, per quas aditus in pronaum
patebat.</p>
<p>I<sc>TEM</sc>$i maior erit latitudo, quàm pedes 40. columnæ contra regiones columnarum, quæ in-
ter antas $unt, intror$us collocentur, & eæ altitudinem habeant æque, quàm quæ $unt in fronte.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Amplitudo frontis ædium, qualis ea e$t, quæ exa$tyli, aut octa$tyli, & deca$tyli, requirit, ut addantur co-
lumnæ contra regiones earum columnarum, quæ intror$us erant inter antas, nam firmitas hoc po$tulat. qua-
re hoc loco id præcipit Vitr. addit autem, & columnas eas tam altas e$$e, quàm quæ $unt in fronte, $ed cra$-
$as minus.</p>
<p>C<sc>RASSITVDINES</sc> autem earum extenuentur his rationibus, uti $i octaua parte erunt, quæ
$unt in fronte, hæ fiant nouem partes. # _Atque hæc huius ratio e$t ab optice de$umpta.</p>
<p>I<sc>N</sc> conclu$o enim aere $i quæ extenuatæ erunt, non di$cernentur; $in autem uidebuntur graci-
liores cum exterioribus fuerint $triæ 24. in his faciendæ erunt 28. aut 32. Ita quod detrahitur de cor-
pore $capi, $triarum numero adiecto, adaugebitur ratione, quo minus uidebitur, & ita exæ quabitur di
$pari ratione columnarum cra$situdo. Hoc autem efficit ea ratio quod oculus plura, & crebiora $igna
<ln>20</ln>
tangendo, maiore ui$us circuitione peruagatur. namque $i duæ columnæ æque cra$$æ lineis circumme
tientur, e quibus una $it non $triata, & altera $triata, & circa $trigium caua, & angulos $triarum linea
corpora tangat, tamet$i columnæ æque cra$$æ fuerint; lineæ, quæ circundatæ erunt, non erunt æ qua-
les, quod $triarum, & $trigium circuitus maiorem efficiet lineæ longitudinem. $in autem hoc ita uide
bitur, non e$t alienum in angu$tis locis, & in conclu$o $patio graciliores columnarum $ymmetrias in
opere con$tituere, cum habeamus adiutricem $triarum temperaturam.</p>
<p it>Interiores columnas graciliores exterioribus fieri debere probat Vitr. nam quemadmodum angulares co-
lumnas cra{$s}iores medianis uoluit e$$e libro $uperior<007>, quoniam aer circum circa demere uidetur de earum cra$
$itudine; ita interiores, a quibus nil demit aer, $ubtiliores e$$e iubet exterioribus. Ita enim ratione hæ illis æ-
quabuntur, cum aer ab exterioribus demat id, quod ratio ab interioribus ademit. neque $olum extenuando
columnas interiores æquat eas exterioribus, $ed etiam $triarum numerus, nam quo plures $unt, eo cra$$ior co-
<ln>30</ln>
lumna uidetur; nam columna, quæ plures strias habet, plures quoque terminos ui$us habet; nam $i æque cra$-
$æ columnæ lino circundentur, & in angulis, & in cauis, plus lini ab$umetur in ea, quæ plures $trias habebit,
quàm in ea, quæ pauciores. quod experientia docet. $triarum itaque numero æquantur columnæ.</p>
<p>I<sc>PSIVS</sc> autem cellæ parietum cra$situdinem pro rata parte magnitudinis fieri oportet, dum an-
tæ eorum cra$situdinibus columnarum $int æquales, & $i extructi futuri $int, quàm minuti$simis cæ-
mentis recte $truantur. $in autem quadrato $axo, aut marmore, maxime modicis, paribus\’q; uidetur e$-
$e faciendum; quod media coagmenta medij lapides continentes firmiorem facient omnis operis per-
fectionem. Item circum coagmenta, & cubilia eminentes expre$siones, graphicoteram efficient in
a$pectu delectationem.</p>
<p it>Antætam cra$$æ $int, quàm columnæ; parietes aliquanto minus, pro vt ratio operis, item & oneris po$tu-
<ln>40</ln>
labit. Murus autem extruitur $ine cru$tis, aut lapideis cru$tis ornatur. Si extruitur, quàm minuti{$s}imis cæ-
mentis recte $truatur. magis enim coagmentatur; $i ornatur, aut lapide polito, aut rudi ornatur, $ed ut oble-
ctet, eminentes uideri debent expre$$iones in cubilibus, & coagmentis, no$tri bugnas uocant. Lapides autem
quadrati uel parui, uel magni, æquis angulis, licet non pari a lateribus con$tant. de{ij}s, & de generibus stru-
cturæ dictum e$t $upra volumine $ecundo.</p>
<h it>De ædibus constituendis $ecundum regionem. # Cap. V.</h>
<p>AE<sc>DES</sc> autem $acræ Deorum immortalium ad regiones, quas fpectare debent, $ic erunt
<ln>50</ln>
con$tituendæ, ut $i nulla ratio impedierit, libera\’q; fuerit pote$tas ædis; $ignum, quod
erit in ara collocatum, $pectet ad ue$pertinam cœli regionem; uti qui adierint ad aram
immolantes, aut $acrificia facientes, $pectent ad partem cœli ori\~etis; & $imulacrum, quod
erit in æde, & ita uota $u$cipientes contueantur ædem, & orientem cœli, ip$a\’q; $imulacra uideantur
exorientia contueri $upplicantes, & $acrificantes: quod aras omnes Deorum nece$$e e$$e uideatur ad
orientem $pectare. $in autem loci natura interpellauerit, tunc conuertendæ $unt earum ædium con$ti-
tutiones, uti quàm plurima pars mœnium e templis Deorum con$piciatur. Item $i $ecundum flumi-
na ædes $acræ fient, ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas uidentur $pectare debere; $imiliter
$i circum uias publicas erunt, {ae}dificia Deorum ita con$tituantur, uti prætereuntes po$sint re$picere, &
in con$pectu $alutationes facere.</p>
<ln>60</ln>
<pb 141>[514.01.173]<rh it>QVARTVS.</rh>
<p it>De decoro per $tationem facto tractat Vitr. hoc loco, de quo $atis primo uolumine di$$eruimus. Re$piciant
ædium frontes ad occidentem; hinc fiet, quod areæ, $imulacra\’q; Deorum tanquam na$centes Soles mentes
$upplicantium illuminare uidebuntur. Cæterum $i qui Idola, opera hominum, ligna muta, & dæmones ado-
rabant in eorum cerimon{ij}s adeo circum$pecti erant, ut magnifica templa extruerent, quibus externos allice-
rent, præ$entesretinerent; $i habitu, & gestu uitam, & mores; $i gratiam, & maie$tatem D{ij}s dignam expri-
mere artifices Idolorum tentabant: quid nos ueri Dei, $anctorum\’q; cultores efficiemus, qua expre$$ione uerum
Dei cultum, & pietatem indicabimus.</p>
<ln>10</ln>
<h it>De ostiorum, & antepagmentorum $acrarum ædium
 rationibus. # Cap. VI.</h>
<p>OS<sc>TIORVM</sc> autem, & eorum antepagmentorum in ædibus hæ $unt rationes, ut primũ
con$tituantur, quo genere $unt futuræ. Genera $unt enim thyromatωn hæc, Doricum, Io-
nicũ, Atticurges. Horum $ymmetriæ Dorici generis con$piciuntur his rationibus, uti co-
rona $umma, quæ $upra antepagmentum $uperius imponitur, æque librata $it capitulis $um
mis columnarum, quæ in pronao fuerint. Lumen autem hypothyri con$tituatur $ic, uti quæ altitudo
ædis a pauimento ad lacunaria fuerit, diuidatur in partes tres $emis, & ex eis duæ partes lumini ualuarũ
altitudine con$tituantur. Hæc autem diuidatur in partes duodecim, & ex eis quinque, & dimidia lati-
<ln>20</ln>
tudo luminis fiat in imo, & in $ummo contrahatur, $i erit lumen ab imo ad $exdecim pedes antepag-
menti tertia parte. Sexdecim pedum ad 25. $uperior pars luminis contrahatur antepagmenti parte
quarta. Si a pedibus 25. ad triginta, $umma pars contrahatur antepagmenti parte octaua. Reliqua
quo altiora $unt, ad perpendiculum uidentur opportere collocari. Ip$a autem antepagmenta cra$$a
fiant in fronte altitudine luminis parte duodecima, contrahatur\’q; in $ummo $uæ cra$situdinis quarta-
decima parte. Supercilij altitudo quanta antepagmentorum in $umma parte erit cra$situdo. Cyma-
tium faciendum e$t antepagmenti $exta parte. proiectura autem quanta e$t eius cra$situdo. Sculpen-
dum e$t cymatium Lesbium cum a$tragalo. Supra cymatium, quod erit in $upercilio, collocandum
e$t hyperthyron, cra$situdine $upercilij, & in eo $calpendum e$t cymatium Doricum, a$tragalum Le-
$bium $ima $calptura. Corona deinde plana fiat cum cymatio, proiectura autem eius erit quanta alti-
<ln>30</ln>
tudo $upercilij, quæ $upra antepagmentum imponitur. Dextra ac $ini$tra proiecturæ $ic $unt facien-
dæ, uti crepidines excurrant, & in ungue ip$a cymatia coniungantur.</p>
<p it>Priusquam ad aliud deueniam, nece$$arium puto ob$cura quædam uocabula declarare, qualia $unt hæc.
Antepagmenta, thyromata, atticurges, hypothyron, lacunare, $upercilium, cymatium Lesbium, & Doricum,
a$tragalus Lesbius, $ima $calptura, & crepidines. Antepagmentum igitur a no$tris erte dicuntur, $unt autem
lapides ad utrumque ost{ij} latus directi, nec dubito huiu$modi uocabulo $ignificari quoque lapidem $upra dire-
ctos illos tran$uer$um, quod Vitr. innuit, dum dicit. Vti Corona $umma, quæ $upra antepagmentum $uperius
imponitur. Thyromata, Gr{ae}ca uox, o$tia $unt. Atticurges quoque alias v$urpatum uerbum pro attico more
factum, uidetur\’q; Corinthium intelligere per id, quod in fine huius capitis appo$uit, di$crimen\’q; ponit inter At-
ticum, & Doricum. Quoniam trium generum e$$e o$tia dicit, Dorica, Ionica, & Attica. & $uperiori uolu-
<ln>40</ln>
mine mentionem fecit Atticæ ba$is, quæ post Vitr. in Doricis operibus e$t tran$lata: qua autem ratione, igno-
ro. Cæterum Plin. quatuor ponit columnarum genera, inter quæ Atticam quadrangularem ponit (ut dixi.)
itaque Atticum genus ab al{ij}s di$tinctum uidetur. Sed fieri potest, ut Corinthium, quod nihil habet proprium
præter capitulum, ab hoc genere oft{ij} rationem de$ump$erit, quemadmodum a Dorico mutulos, ab Ionico den-
ticulos. Lacunar, quid$it, $upra expo$ui. Lacus enim e$t $patium inter trabes, Lacunare, & $patium & tra-
bem $ignificat, Trabeationem dicimus, $eu trabeaturam. Supercilium id e$t $uperlimitare, & est lapis $upra
antepagmentum $uperius. Cymatium undulam $ignificat, hodie cima$a, uel gula nominatur a nostris. Do-
ricum cymatium in operibus doricis e$t manifestum, ea $cilicet forma, qua e$t inferius coronæ cym atium. Le-
sbium cymatium non uidetur e$$e intelligendium cymatium $calptura ornatum. non enim hoc e$t di$crimen ue-
rum inter Doricum, & Lesbium, nam & Doricum ornari pote$t. quare cymatium Doricum non ornamento, $ed
<ln>50</ln>
forma differre debet a Lesbio, & e$t quod nostri cauettum uocant, veluti $cotia deformatum. Cymatium uero
Lesbium oppo$itum, quemadmodum in de$criptione o$t{ij} Dorici e$t uidere littera K. & cymatium Doricum
littera C. $ed astragalus Le$bius e$t tanquam dimidius torus ornatus $ima $calptura, ba$$um rileuum nostri
dicunt. uulgo enim $imus caprarum na$us dicitur. Crepidines $unt margines, & ornamenta, quæ circum o$tia
ponuntur, id est membra parua, quæ tran$uer$a, & directa circa antepagmenta currunt. Hy pothyrum e$t
$patium, & uanum, quod aiunt a Vitr. lumen appellatum. Nunc ad Vitruu{ij} pr{ae}ceptum. Primum e$t, ut $cia-
mus quo genere ost{ij} uti uelimus. Deinde o$tiorum genera di$tinguit. Triplex\’q; eorum genus nominat Dori-
cum, Ionicum, Atticum. postmodum o$t{ij} Dorici $ymmetrias docet. ait\’q; coronam, quæ $upra antepagmentum
$uperius collocatur, æque libratam e$$e oportere capitulis columnarum, quæ $unt in pronao. monet\’q; qua ra-
tione $patium a $umma corona ad pauimentum di$tribuamus, partem\’q; unam lumini, alteram dat ornamentis;
partiri iubet altitudinem a Lacunar<007>bus ad pauimentum in partes tres, & dimidiam, ex his duas altitudini
<ln>60</ln>
<pb 142>[514.01.174]<rh it>LIBER</rh>
luminis trbuit, quã quidem altitudinem in duodecim partes di$tribuit, ex eis quinque & dimidiã lumen inferius
occupare dicit. Contrahi uero lumen $uperius hac ratione præcipit. ut $i inferius lumen a $exdecim ad 25.
pedes occupauerit, $uperius contrahatur quarta parte antepagmenti. Sia 25. ad 30. contrahatur octaua
<fig>
<desc it>A B. altitudo ad lacunaria.</desc>
<desc it>C. D. luminis altitudo.</desc>
<desc it>C. E. luminis latitudo inferior.</desc>
<desc it>D F.
$uperior luminis latitudo.</desc>
<desc it>C. G. cra$$itudo antepagmentorum inferior.</desc>
<desc it>D. H. cra$$itudo
antepagmentorũ $uperior.</desc>
<desc it>I. Supercilium.</desc>
<desc it>K. cymatium.</desc>
<desc it>M. antepagmentũ.</desc>
<desc it>N. hyperthy-
ron.</desc>
<desc it>O. cymatium Doricum.</desc>
<desc it>P. corona plana cum cymatio.</desc>
<desc it>Q R. altitudo antepagmenti.</desc>
<desc it>S. Tympanum.</desc>
<desc it>T. impagines.</desc>
<desc it>V. $capi cardinales.</desc>
<desc it>X. impagines.</desc>
<desc it>r. Z. cymatia.</desc>
<var>A P N K I F D H V Q M Y <?> S T S X E C B R G</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 143>[514.01.175]<rh it>QVARTVS.</rh>
parte antepagmenti. Qua ratione autem debeat lumen $uperius contrahi, non planè$cio. non enim eam con-
tractionem ob$eruarunt antiqui po$t Vitr. vnicum tamen exemplar in Tyburtino templo con$picitur. for$an
maioris firmitatis cau$a, for$an ut melius o$tium a longinquo inter Columnas appareat. nam & diductis cruri-
bus firmior homo est quàm paribus, & angulus acutus magis e$t, qui longiorib. rad{ij}s claud<007>tur. Quid hoc $it,
non $atis exploratum habeo. eadem quoque ratione antepagmenta contrabenda iubet. duodecima enim lu-
minis parte cum $int in parte inferiori, quartadecima $uperius parte $uæ cra$$itudinis uult imminui, atque ita
lumen luminis terminos, & imum coronæ habemus. Spat<007>um quod $upra lumen e$t, ita di$tribuitur. $uperci-
lium primum est tam cra$$um, quàm antepagmentum $uperius. $umitur inde $exta $upercil{ij} pars, & ex ea
cymatium con$titu<007>tur, cuius proiectura tanta est, quanta eius cra{$s}itudo, & $culpendum est cymatium Le$-
<ln>10</ln>
bium cum a$tragalo, quod circum antepagmenta procurrit, nam de $upercil{ij} cymatio $tatim loquitur Vitr.
cum\’que dicat, quod $upra cymatium, quod e$t in $upercilio, collocatur hyperthyron, innuit $e hoc loco de alio
cymatio intelligere: cum\’q; etiam dicat, {quod $upra cymatium, quod erit in $upercilio,} o$tendit quod in cra$$i-
mdine, aut alt<007>tudine $upercil{ij} includatur cymatium, & non ponitur $upra $upra $upercilium. Similiter $upra cy-
matium, quod est in $upercilio collocatur hyperthyron, fregium no$tri dicunt. quod hyperthyrum e$t cra{$s}itu-
dine $upercil{ij}, in quo etiam includitur cymatium Doricum, & astragalus Lesbius $ima $calptura, nam hæc
membra non debent multum prominere. Super hyperthyron corona plana cum $uo cymatio facienda est, quem-
admodum ex de$eriptione patet. Sed quod Vitr. dicit. {Dextra, ac $ini$tra proiecturæ $ic $unt faciendæ, uti
crepidines excurrant, & in ungue ip$a cymatia coniungantur:} Ita intelligendum puto, ut cymatia, quæ $unt in
hyperthyro promineant, & ubi inciduntur, quod Vitr. in ungue dicit, unà coniungantur cum his, quæ $unt in uer
<ln>20</ln>
$uris dextra, ac $ini$tra uer$us parietes, ut pars prominens hyperthyri a lateribus non $it $ine ornam\~eto. Corona
quanquã alta, ex Vitr. tam\~e con$tituta non caret exemplo. licet forte re$pexerit ad columnas interiorespronai.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem Ionico genere futuræ erunt, lumen altum ad eundem modum, quemadmodum in Do-
ricis, fieri uidetur. Latitudo con$tituatur, ut altitudo diuidatur in partes duas, & dimidiam, eius\’q; par-
tis unius $emis ima luminis fiat altitudo: contracturæ ita ut in Doricis. Cra$situdo antepagmento-
rum altitudine luminis in fróte quartadecima parte: Cymatium huius cra$situdinis $exta: reliqua pars
præter cymatium diuidatur in partes 12. harũ trium prima cor$a fiat cum a$tragalo, $ecunda quatuor,
tertia quinque, eæ\’q; cor$æ cum a$tragalis circumcurrant. Hyperthyra autem ad eundem modum
componantur, quemadmodum in Doricis hyperthyridibus. Ancones, $iue prothyrides uocentur, ex-
culptæ dextra, ac $ini$tra præpendeant ad imi $upercilij libramentum præter folium. Eæ habeant in
<ln>30</ln>
fronte cra$situdinex ex antepagmenti tribus partibus unam, in imo quarta parte graciliores, quàm
$uperiora.</p>
<p it>Ionicum genus o$tiorum ab$oluit Vitr. & facilis e$t, modo quædam $ignificata intelligantur. Cor$a e$t an-
tepagmenti fa$cia, prima cor$a e$t ea, quæ propior e$t lumini. Ancones men$ulæ $unt a lateribus o$t{ij}. S. lit-
teræ $imiles, quæ $uis capitibus in uolutis conulountur. Græce prothyrides nominantur, cartellas no$tri uocant,
pendent $ub corona ad antepagmenta ad perpendiculum imi $upercil{ij}, præter folium, quemadmodum in de-
$criptione uidemus, neque credendum est o$tio Ionici generis coronam adhiberi æque libratam capitulis colum-
narum, quemadmodum in Doricis præceptum est. # Quare, quod Philander ob{ij}cit, nihil e$t.</p>
<p>F<sc>ORES</sc> ita compingantur, uti $capi cardinales $int ex altitudine luminis totius duodecima parte.
inter duos $capos tympana ex duodecim partibus habeant ternas partes. Impagibus d<007>$tributiones ita
<ln>40</ln>
fient, uti diui$is altitudinibus in partes quinque, duæ $uperiori, tres inferiori de$ignentur. Super me-
dium medij impages collocentur, ex reliquis alij in $ummo, alij in imo compingantur. Latitudo impa-
gis fiat tympani tertia parte, cymatium $exta parte impagis. Scaporum latitudines impagis dimidia
parte. Item replum de impage dimidia, & $exta parte. Scapi qui $unt ante $ecundum pagmentum, di-
midium impagis con$tituantur. Sin autem ualuatæ erunt, altitudines ita manebunt.in latitudinem
adijciatur amplius foris latitudo ($i quadriforis futura e$t) altitudo adijciatur.</p>
<p it>Hactenus dictum e$t de {ij}s partibus o$tiorum, quæ a lateribus, & $uperioribus partibus collocantur, $iue
marmorea, $iue lapidea $int, nunc de foribus agitur, id est de opere, quod materia con$tat. # Debebat exequi
Atticum genus, $ed quia pauca de illo dicenda $unt, tran$tulit id negocium in finem capitis. nos uocabula quæ-
dam more nostro declarabimus. Si prius Ionici generis o$tium de$cribamus.</p>
<p it>Ianua primus aditus e$t in ædes, a Iano dicta, a quo omnia rerum principia $umebantur. Cæterum com-
<ln>50</ln>
muni ratione o$tia dicuntur, $iue exterius, $iue interius aperiantur, $iue etiam conuoluantur, Græci Thiras.
Vanum autem id e$t lumen hypothyron. # Latera, antæ, $eu parastadæ, ab antis autem ornamenta dicta $unt
antepagmenta. Di$crimen latini ponunt inter ianuam, & portam; nam vrbium, & oppidorum portas, alio-
rum ædificiorum ianuas e$$e dicunt; $ed po$tea nomina confunduntur. po$ticum e$t ianua posterior, Gtæci
p$eudothyrum appellant, qua$i fal$am ianuam. Anticum e$t anterior ianua. Fores, & ornamenta ita f<007>unt.
Stipites, qui cardinibus imponuntur $capi cardinales dictia Vitr. ita fieri debent, ut prius altitudo luminis
digno$catur: hanc in duodecim partes diuidunt, ex {ij}s una stipitum aut $caporum longitudini de$ignetur.
Verbigratia, $i lumen erit altum pedes 12. pedem unum dabis cardinalibus $capis, id est dimidium inferiori,
& dimidium $uperiori $capo. Scapi $uis capitibus tanquam ma$culi, cardinibus tanquàm fœminis imponun-
tur, alter in liminari inferiori, alter in $uperiori, ubi $unt litteræ q. r. Antiquitus his moribus utebantur,
<ln>60</ln>
<pb 144>[514.01.176]<rh it>LIBER</rh>
ut fores $u$pen$as tenerent, pondus ædific{ij}s non adderetur, facile fores uoluerentur, & aperirentur. Lignum
planum, quod claudebat o$tium diuidebatur in quadras, quas Tympana uocat Vitr. tanquam loculamenta
coronicibus, & cymat{ij}s circumclu$a. ideo eorum ratio explicatur a Vitr. Tympana igitur ex duodecim lumi-
nis partibus tres habeant, huiu$modi e$t tympanum S. impages, quæ a no$tris reguiæ aut orli uocantur, ita
<fig>
<var>r d f e D C C I o o N N g G M M H g N N L K M M I E B</var>
<desc it>I. Corona.</desc>
<desc it>f. Ancones.</desc>
<desc it>d. hyperthyron.</desc>
<desc it>c. folium.</desc>
<desc it>e. cymatia.</desc>
<desc it>I E. $capus</desc>
<desc it>g. cymatium.</desc>
<desc it>h. replum.</desc>
<desc it>A B. Altitudo ad lacunaria.</desc>
<desc it>D. corona.</desc>
<desc it>G. by-
perthyron.</desc>
<desc it>H. cymatium.</desc>
<desc it>I. prima cor$a.</desc>
<desc it>K. $ecunda cor$a.</desc>
<desc it>L. Tertia cor$a.</desc>
<desc it>M. Tympana.</desc>
<desc it>N. impagines.</desc>
<desc it>O. $capi.</desc>
<desc it>C. hyperthyron.</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 145>[514.01.177]<rh it>QVARTVS.</rh>
di$tribui debent, ut diui$is altitudinibus luminis in partes quinque, duæ ex {ij}s dentur impagi $uperiori, quemad-
modum e$t à T. ad V. tres impagi inferiori, ut e$tà T. ad X. $ed $uper medium, id e$t inter tympana
in diui$ione unius tympani ab alio med{ij} impages, id e$t dimidiæ regulæ ponantur, & ex al{ij}s partibus, al{ij} im-
pages in $ummo, al{ij} in imo compingantur. impagum latitudo $it ex tertia tymapni, ut est ab r. ad Z. cy-
matium $exta impagis parte. latitudines $caporum ex dimidia impagis coronæ, $eu ornamentum regulæ, uel
<fig>
<desc it>A. corona.</desc>
<desc it>O. cymatium Lesbium.</desc>
<desc it>P. cymatium Doricum.</desc>
<desc it>Q. Hyperthyron.</desc>
<desc it>R. Cyma-
tium antepagmentorum.</desc>
<desc it>S. A$tragali.</desc>
<desc it>T. Prima fa$cia.</desc>
<desc it>S. $ecunda fa$cia.</desc>
<desc it>V. Tertia
fa$cia.</desc>
<desc it>X X. $capus.</desc>
<desc it>Y. cymatium.</desc>
<desc it>Z. replum.</desc>
<desc it>I. Tympanum.</desc>
<desc it>K K. impages.</desc>
<var>A O p Q R Q X s Q s R s V I s T I I I I K K I I X</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 146>[514.01.178]<rh it>LIBER</rh>
<col 1 it>
Schiographia hæc $upra est
po$ita cum $uis literis in
o$tio Corinthio.
</col>
<col 2 it>
Hæc quoque $ciographia
$uperius po$ita e$t.
</col>
<col 3>
<fig>
<desc it>P. Corona.</desc>
<desc it>o. A$tragalus lesbi.</desc>
<desc it>C. cymatium Doricum.</desc>
<desc it>N. Hy-
perthyrum.</desc>
<desc it>K. cymatium.</desc>
<desc it>F. A$tragalus.</desc>
<desc>IONIC</desc>
<desc>DORIC</desc>
<desc>CORINTH</desc>
<var>D P A O O C N P e C k H F R S L V K S T I</var>
</fig>
</col>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
impagis, quæ replum dictur, $it ex dimidia, & $exta impagis. Hic locus $ubob$curus e$t, atque ut non au-
<ln>50</ln>
deã affirmare me uerum attigi{$s}e, ita non fatebor me aratione alienum e$$e. quare dicam quid $entio. Si quis
o$tium ex præcepto con$tituat, oportet eum con$iderare quædam o$tia ornatiora e{$s}e, quædam minus ornata.
Doricum genus minora ornamenta requirit, reliqua maiora. ad ornandas fores relicta $unt $patia quædam
& interualla plana, & ea circundata ornament is uar{ij}s cõfectis, aut alio modo coniunctis, ut dixi, cuiu$modi
$unt cymatia, coronices, regulæ, & huiu$modi. præterea uariæ $unt planorum ornamentorum di$tributiones
in diuer$is generibus, item\’q; magni refert ad ornatum utrum fores integræ $int, an ex pluribus planis. Quare
cum cõ$idero, quid Dorico generi conuenit, in eam $ententiam uenio, ut primam forium compactionem a Vitr.
de$criptam Dorico tribuam in$tituto, alias uero reliquis. # Dixit enim Vitr. Doricum ostium latum e$$e de-
bere inferius ex duodecim luminis partes 5. & dimidia, totum uanum, $eu lumen hoc claudi debet integro li-
gno, uel metallo, (nam ex metallis quoque fores constituebantur,) integrum hoc lignum duobus con$tat planis
<ln>60</ln>
<pb 147>[514.01.179]<rh it>QVARTVS.</rh>
eu tympanis, uno $uperiori, altero inferiori, ornaturq; $implicimodo, ut Doricum genus postulat regulis, &
coronis. Sed ubi Vitr. dicit. {Scapi, qui $unt ante $ecundum pagmentum.} Ita intelligendum puto, quod $ecun-
dum pagmentum $it loculamentum, quod nos telarum dicimus ex parte interiori forium, hoc est aduer$a par-
te, quod circumcludat, & re$pondeat $pat{ij}s, quæ $unt inter tympana ex alia parte. Replum autem e$t tanquã
planum inter duo cymatia, vt figura ostendit.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem valuatæ erunt. Huiu$modi fores Ionicas e$$e arbitror, quæ ex mult<007>s $ectæ$unt partibus,
& conduplicabiles $unt. hæ quoniam latiores $unt Doricis, ideo a Vitr. præcipitur id, quod dicit {in latitudi-
nem ad{ij}ciatur, amplius foris lalitudo} & quoniam quadrifores adhuc alt<007>ores $capos habere debent, ideo
dicit. {Si quadriforis futura est, altitudo ad{ij}ciatur} credo enim ip$um loqui de $capis, & non de inte-
<ln>10</ln>
gris foribus.</p>
<p>A<sc>TTICVRGES</sc> autem ijsdem rationibus perficiuntur, quibus Dorica: præterea coræ $ub cyma-
tijs in antepagmentis circundantur, quæ ita di$tribui debent, uti in antepagmentis præter cymatium,
ex partibus $eptem habeant duas partes, ip$a\’q; forium ornamenta non fiunt cero$trata, neque bifora;
$ed ualuata, & aperturas habent in partes exteriores. Quas rationes ædium $acrarum in formationibus
oporteat $ieri Doricis, Ionicis, Corinthijs\’q; operibus, quo ad potuia attingere, veluti legitimis mo-
ribus, expo$ui. Nunc de Tu$canis di$po$itionibus, quemadmodum in$titui oporteat, dicam.</p>
<p it>Habeo codices antiquos, in quibus non cero$trata, $ed clatrata legitur. Clatra est opus, quod no$tri gelo-
$iam uocant, ex $ectis planis lignorum cancellatim po$itis, quadrangularibus $pat{ij}s relictis, per quæ intro$pici
pote$t. huiu$modi fores atticæ ob latitudinem non patiuntur ex integro uno ligno fieri, $ed oportet, ut condu-
<ln>20</ln>
plicabiles $int, & circumuolui etiam, & in partem exteriorem aperiri. Attici autem O$t{ij}, Atticæque $o-
ris de$criptio po$ita e$t.</p>
<h it>De Tu$canicis rationibus ædium $acrarum. # Cap. V II.</h>
<p>LO<sc>CVS</sc> in quo ædis con$tituetur, cum habuerit in longitudine $ex partes, una dempta,
reliquum quod erit latitudini detur. Longitudo autem diuidatur bipartito, & quæ pars
erit interior, cellarum $patijs de$ignetur; quæ erit proxima fronti columnarum, di$po$i-
tioni relinquatur. Item latitudo diuidatur in partes decem, exijs ternæ partes dextra, ac
<ln>30</ln>
$ini$tra cellis minoribus, $iue ubi alæ futuræ $int, dentur; reliqu{ae} quatuor medi{ae} ædi attribuãtur. Spa-
tium, quod erit ante cellas in pronao ita columnis de$ignetur, ut angulares contra antas parietum ex-
tremorum e regione collocentur. Duæ mediæ e regione parietum, qui inter antas, & mediam ædem
fuerint, ita di$tribuantur, ut inter antas, & columnas priores per medium ijsdem regionibus alteræ di-
$ponantur, eæ\’q; $int ima cra$situdine altitudinis parte $eptima. Altitudo tertia parte latitudinis templi,
$umma\’q; columna quarta parte cra$situdinis imæ contrahatur. Spiræ earum altæ dimidia parte cra$si-
tudinisfiant. Habeant $piræ earum plinthum ad circinum altum $uæ cra$situdinis dimidia parte. To-
rum in$uper cum apophygi cra$$um, quantum plinthus. Capituli altitudo dimidia cra$situdinis. Aba-
ci latitudo quanta ima cra$situdo columnæ. Capituli\’q; cra$situdo diuidatur in partes tres, e quibus
una plintho, qu{ae} e$t pro abaco, detur. altera echino. tertia hypotrachelio cum <st hd>a$tragalo, &<st> apophy-
<ln>40</ln>
<hd>
gi. Supra columnas trabes compactiles imponantur, uti $int altitudinis modulis ijs, qui a magnitudi-
ne opertis po$tulabuntur. Eæ\’q; trabes compactiles ponuntur, ut tantam habeant cra$situdinem, quan-
ta $umm{ae} column{ae} erithypotrachelium; & ita $int compact{ae} $ub$cudibus, & $ecuri<st hd>dis</st>, ut compactu-
<hd>
ra duorum digitorum habeat laxationem. cum enim inter $e tangunt, & non $piramentum, & per$la-
tum uenti recipiunt, concalefaciuntur, & celeriter putre$cunt. Supra trabes, & $upra parietes traie-
ctur{ae} mutulorum parte quarta altitudinis column{ae}, proijciantur. Item in eorum frontibus antepag-
menta figantur, $upra\’q; ea tympanum fa$tigijs extructa, $ea materia collocetur, $upra\’q; id fa$tigium
columen, cantherij, templa ita $unt collocanda, ut $tillicidium tecti ab$oluti tertiario re$pondeat.</p>
<p it>De Tu$canicis operibus, expeditis iam Græcis, agendum, id\’q; non immerito. nam prima Architecturæ
ho$pitia in Etruria fuere. legitur enim Etruriæ Regum monumenta, & ædificia plura magnifice fui$$e constru-
<ln>50</ln>
cta. In di$tributione ædium Tu$canici generis longitudinem templi $umit pro modulo, aitque latitudinem ad
longitudinem proportione $e$quiquinta con$tare. nam longitudinem in $ex partes distribuit, e quibus quinque
latitudini dantur. inde longitudo $i dimidiata fuerit duas efficiet partes, una de$ignabitur cellæ, altera pronao,
latitudo uero templi decem in partes di$tribuetur, e quibus tres a dextra, tres uero a $<007>ni$tra di$tributioni. cel-
larum paruarum relinquantur. cellæ aut lateribus e$$e po{$s} quod innuit Vitr. dicens, $iue
ubi alæ futuræ $unt, ni$i forte intelligat tres utrinquæ alis relinquendas, $i cellas noluerimus facere. His hoc
modo di$tributis, re$tant partes quatuor mediæ ædi, unde medium extremis in proportione erit $e$quitertia.
atque ita erit interiorum partium di$po$itio. nunc quod pertinet ad columnationem anteriorem, explicandum
e$t. Ad medios angulos parietum ædis, ubi antæ $unt, e regione columnæ $unt ponendæ, quæ $unt terminilon-
gitudinis ædis; & quoniam ab angulo ad angulum amplum intercidit laxamentum, latæ enim $unt ædes, &
ar{ae}o$tylæ, ( ut dictum e$t $upra ) ideo inter angulares columnas aliæ duæ $unt in medio collocandæ, ita ut frons
<ln>60</ln>
<pb 148>[514.01.180]<rh it>LIBER</rh>
ædis tetra$tylos $it. & quoniam inter antas, & angulares columnas ratione $imili $patium e$t multum, &
inter parietem, & columnas medias, ideo aliam columnarum $eriem faciendam monet Vitr. & eas di$ponie
regione priorum columnarum $ub pronao iubet. Longitudo interiorum columnarum tanto maior, quàm ex-
teriorum, quantum fert trabis cra$$itudo, quæ$uper exteriores columnas imponitur. ideo propter hoc uide-
tur uelle Vitr. has columnas, $cilicet interiores, habere $eptem cra$$itudines in latitudine. Sed altitudo co-
lumnarum prius $umenda e$t ab ædis latitudine, nam latitudo ædis in tres partes diuidetur, e quibus una alti-
<fig>
<cap it>Tu$canici capituli partes.</cap>
<desc it>E. Abacus.</desc>
<desc it>F. Echinus.</desc>
<desc it>G. Annulus.</desc>
<desc it>H I K L. Hypotrachelium cum Apophygi.</desc>
<desc it>f a q. $patia centrorum.</desc>
<desc it>A B C. partes $piræ quibus in ue$tigio pariter A B C.
re$pondet.</desc>
<desc it>A. Apopbygis.</desc>
<desc it>B. Torus.</desc>
<desc it>C. Plinthus.</desc>
<var>M E F q G H I k L h d C b a e D A a B C C B A A B C</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 149>[514.01.181]<rh it>QVARTVS.</rh>
tudini columnarum de$ignabitur, & bœc altitudo in $eptem partes diui$a, una cra$$itudini dabitur. Rur$us
cra{$s}itudo in quatuor partes di$tributa, ostendet contractionem $ummi $capi, ex una $cilicet quatuor partium
e$$e faciendam. Mibi uidetur aliquid dee$$e in Vitr. ut recte omnia intelligantur, & certe littera una de$ide-
ratur. Vbi enim dicit, {qui inter antas & mediam edem fuerint.} Ego legerem. Quœinter antas, & ita lectio
puncto firmaretur, {Spat<007>um, quod erit ante cellas in pronao, ita columnis de$ignetur, ut angulares contra an-
tas parietum extremorum e regione collocentur} bic $istendum. Po$tea incipiendum. {Quœ inter antas, &
mediam œdem fuerint, ita distribuantur.} nam Vitr. o$tendit quomodo distribuendœ $int columnœ angulares,
& mediœ, quœ $unt in fronte, & interiores, quœ $unt in pronao. quod cum ita $it, Dubium Serl{ij}, & Pbilandri
circa columnarum altitudines nullum e$t. Sed$pirarum, & capitulorum $ymmetriœ tales $unt. Spira Tu$ca-
<ln>10</ln>
nica alta e$t dimidia columnœ cra$$itudine. altitudo in duas œquas partes diuiditur. una datur plintbo ad cir-
cinum ducta, altera toro cum apophygi, proiectura plintbi e$t ex tertia $pirœ altitudinis parte. Quomodo au-
</fig>
tem $iat apopbygis, $eu apothe$is, dictum e$t $upra. hic
autem e$t de$cripta $pira cum $uo fundamento.</p>
<p it>Capitulum quoque ex dimidia cra$$itudine colum-
nœ $umitur in altitudine, cuius abacus cra$$itudinem
integram columnœ in Latitudine babet. Sed uniuer$a
capituli cra$$itudo tres in partes di$tribuitur. una plin
tho datur, altera echino, tertia bypotracbelio cum
apophygi. Quomodo autem echinus circino recte du-
<ln>20</ln>
catur, o$ten$um est $upra. Sub echino annulus, aut
regula est, alta parte $exta illius tertiœ, quœ datur by-
potracbelio cum apophygi. Pars uero illa quomodo
etiamrecte ducatur, o$ten$um est $upra. De trabibus
autem facilis e$t quœstio. propter ampla interualla
e materia fiunt, colliganturque eo modo, quem docet
<fig>
<cap it>TVSCAN AE AEDIS COMPOSIT AE DISPOSITIO.</cap>
</fig>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 150>[514.01.182]<rh it>LIBER</rh>
Vitru. nos hic figura capitulum delineauimus. Item trabes compactiles, & tertiarium quoque de$crip$i-
mus: ita ut omnia clara, & aperta $int, uel ex ip$a de$criptione. Ve$tigium quoque erit, & frons œdis Tu$ca-
nœ de$criptum. Quod rem ante oculos ponet, declarabitq;. quod a Vitru. dictum e$t $uperiori uolumine de
œdibus arœo$tylis.</p>
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>F<sc>IVNT</sc> autem ædes rotundæ, e quibus aliæ monopteræ $ine cella columnatæ con$tituuntur, aliæ
peripteræ dicuntur. Quæ $ine cella $iunt, tribunal habent, & a$cen$um ex $uæ diametri tertia parte.
in$uper $tylobatas columnæ con$tituantur tam altæ, quanta ab extremis $tylobatarum parietibus e$t
diametros cra$$æ altitudinis $uæ cum capitulis, & $piris decimæ partis. Epi$tylium altum columnæ
cra$situdinis dimidia parte. Zophorus, & reliqua, quæ in$uper imponuntur, ita ut in tertio uolumine
de $ymmetrijs $crip$i.</p>
<p it>De rotundis œdibus $ermo e$t. Ve\~stœ rotunda templa œdificabantur, nummi pleriq; id o$tendunt. Thraces
quoque Soli rotunda templa faciebant in medio $ub diuo, & aperta erant. hac forma Solis figuram innue-
bant. Quodautem aperta e$$ent, & $ine tecto innuebant Solem $upra omnia e$$e, & lumen $uum diffundere.
Inueniuntur ampli$$ima forma œdes rotundœ. exemplar habemus templum illud omnibus D{ij}s a M. Agrippa
<ln>60</ln>
<pb 151>[514.01.183]<rh it>QVARTVS.</rh>
con$ecratum. Templum quoque Baeehi, $ed maiori parte non admodum ampla erant rotunda templa, uocari
potius $acella, & cellœ debebant. Duorum generum $unt, alia enim una con$tant ala, & $ine cella $unt, &
monoptera uocantur, alia circumalata, & periptera nominantur. Tribunal hic intelligo altitudinem illam,
ad quam per gradus a$cenditur. utriu$q; rationem a$cen$us reddit, & ue$tigium no$trum, quod de$crip$imus,
id o$tendit. $ub columnis erant $tylobata & in medio ara collocata, Tyburtinum templum rotundum, pronaum
habet quadratum procurrentem cum fa$tigio, & gradibus a parte illa a$cen$us erat, columnœ $upra eleua-
tum murum impo$itœ. nos in eam opinionem deuenimus, ut crederemus uerbum illud monopteros debere in-
telligi eo modo, quo e$t Tyburtinum illud templum, quod adbuc extat. nam uidetur di$crimen e$$e inter peri-
pteron, & monopteron. nam peripteron circum alatum dicimus. monopteron quod ala unica con$tat, ut per
<ln>10</ln>
alam intelligamus pronaum prominens quadratum cum fa$tigio, quemadmodum est Pantheon in hanc $en-
tentiam nos induxit, quia non uidimus templum de$criptum eo modo, quo Vitru. dixit, & quia etiam tot
graduum a$cen$us tumidum quid prœ$ert. Sed cum Vitr. nil clarius dixerit, nos ue$tigium deformauimus (ut
uidetur.) non negamus autem templum Tyburtinum non e$$e puleherrimum, $ed hoc aliorum $it iudicium.
Albertus quoque inquit. Templarotunda aut porticu circumuallab<007>mus, aut tantum pro fronte porticum
$tatuemus, porticus quœ pro fronte extabant, nu$quam fiebant ni$i quadrangula. cum igitur (ut ad $ymme-
trias ueniamus) tertia diametri œdis pars $umatur, a$cen$us ex ea constituetur, id e$t tribunal, $upra\’q; co-
lumn<007>s imponemus exCorinthio genere, nam altœ $unt, quantum diametros inclu$a inter parietes $tylobata-
rum, $cilicet quantum e$t operis diametros, & $unt cra$$œdecima altitudinis parte cum capitulo, & $piris.
Epi$tylium altum est ex dimidia cra$$itudine columnœ. Cœtera funt ea ratione, qua dictũ est uolumine tertio.</p>
<fig>
<var>a 4 3 2 1 o</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>S<sc>IN</sc> autem peripteros ea ædes con$tituetur, duo gradus, & $tylobatæ ab imo con$tituantur; dein-
de cellæ paries collocetur cum rece$$u eius a $tylobata circa partem latitudinis quintam, medio\’q; ua-
luarum locus ad aditus relinquatur; ea\’q; cella tantum habeat diametrum, præter parietes, & circui-
tionem, quantam altitudinem columna $upra $tylobatam. Columnæ circum cellam ij$dem propor-
tionibus $ymmetrijs\’q; di$ponantur. In medio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius ope-
<ln>50</ln>
ris erit futura, dimidia altitudo fiat tholi præter florem. Flos autem tantam habeat magnitudinem,
quantum habuerit in $ummo columnæ capitulum, præter pyramidem. Reliqua (uti $cripta $unt ea)
proportionibus, atque $ymmetrijs facienda uidentur.</p>
<p it>E$t & aliud genus œdium, quod in orbem ducitur, peripteron nominatum, porticu $cilicet, & parietibus
circumuallatum, cuius $ymmetriœ hœ $unt. Gradibus duobus circundatur, $upra $unt epi$tylia $eparata. in-
$uper epistylia columnœ ponuntur, interualla columnarum conuenientia, & uenu$tœ formœ e$$e debent, dein-
de quinta pars diametri totius operis $umitur, & quàm longa est, tantumreceditur ab ip$is stylobatis in par-
teminteriorem, & ibide$ignatur cellœ circuitus; cella autem ex una parte aditus habet, eius autem diameter
tam magna e$$e debet, ab$que parietis cra$$itudine, quanta est altitudo columnœ $upra $tylobatam. parietis
cra$$itudo columnœ cra$$itudinem œquare debet. Alarum columnœ decima altitudinis $uœ cra$$œ $int, $ed ad
<ln>60</ln>
<pb 152>[514.01.184]<rh it>LIBER</rh>
tectum animaduertendum e$t; nam po$tquam epi$tylia, zophoros, coronas\’q; impo$uerimus, debemus tholum
(lanternam no$tri uocant) quœ $upra tribunam, & hemi$phœrium est, tam alta $it, quàm dimidiata totius
operis diametros; nam $i diametros totius ambitus primi gradus $umatur, & in duas œquas partes diuidatur,
tunc ex una $upra coronam fiet altitudo tholi, $upra tholum flos est inuer$œ ro$œ $imil<007>s cauum tholi $ummi
complectens, cui $u$pendebantur uota; is altitudinem capituli œquabat, inque pyr amidem de$inebat, quemad-
modum in nummis aliquibus Neronianis est uidere, <007>n quibus $upra eminet pyramis. Qui uero huius pyrami-
dis terminos uelit digno$cere, œquilaterum formet triangulum, cuius ba$is $it latitudo te$tudinis intra muri cra$
$itudinem, quemadmodum ex de$criptione colligitur. Prœter templorum $itum, diuer$a quoque genera diuer$is
numinibus con$tituebantur, orbicularis forma Ioui, Baccho, & Soli; aperta, & $ine tecto item Ioui. Ve$tœ
<ln>10</ln>
templum tanquam pila erat rotundum; cœle$tibus D{ij}s excel$a; infernis, depre$$a; terre$tibus, media templa
œdificabantur. Varia item $acrificiorum genera, uarios u$us templorum requirebant. Prœter rotunda au-
tem, & quadrangula templa, formas alias multorum laterum,& angulorum, $i quis faceret, modo u$um ali-
quem re$piceret, non prohiberetur. cœterum distributio ingenio$a, $ymmetriœ aptœ requirerentur, cum$oli
di$pendio, & columnarum magnificentia.</p>
<fig>
<var>b 3 d e 2 1 f c a</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p>I<sc>TEM</sc> generibus alijs con$tituuntur ædes, ex ij$dem $ymmetrijs ordinatæ, & alio genere di$po$itio
nes habentes, uti e$t Caftoris in circo Flaminio, & inter duos lucos Veiouis. Item argutius nemori
Dianæ, columnis adiectis dextra, ac $ini$tra ad humeros pronai. Hoc autem genere primo facta ædes.
uti e$t caftoris in circo. Athenis in arce Mineruæ, & in Attica Sunio Palladis. Earum non aliæ, $ed
eædem $unt proportiones. Cellæ enim longitudines duplices funt ad latitudines, & uti reliqua exifo-
na, quæ $olent e$$e in frontibus ad latera $unt translata. Nonnulli etiam de Tu$canicis generibus $u-
mentes columnarum di$po$itiones transferunt in Corinthiorum, & Ionicorum operum ordinationes.
Quibus enim locis pronao procurrunt antæ in ij$dem e regione cellæ parietum columnas binas collo-
<ln>50</ln>
cantes efficiunt Tu$canicorum, & Græcorum operum communem ratiocinationem. A lij uero re-
mouentes parietes ædis, & applicantes ad intercolumnia pteromatos $patio parietis $ublati efficiunt
amplum laxamentum cellæ. Reliqua autem proportionibus, & $ymmetrijs ij$dem con$eruantes, aliud
genus figuræ, nominis\’q; uidentur p$eudoperipterum procreaui$$e. Hæc autem genera propter u$um
$acrificiorum conuertuntur. Non enim omnibus Dijs ij$dem rationibus ædes $unt:<?> faciendæ, quod
alius alia uarietate $acrarum religionum habet effectus. Omnes ædium $acrarum ratiocinationcs, uti
mihi creditæ $unt, expo$ui. Ordines\’q;, & $ymmetrias earum partitionibus di$tinxi, & quarum di$pa-
res $unt figuræ, & quibus di$cr<?>iminibus inter $e´<?> $unt di$paratæ, quoad potui, $ignificare $criptis cu-
raui. Nunc de aris Deoru<gap>mmortalium, uti aptam con$titutionem habeant ad $acrificiorum ra-
tionem, dicam.</p>
<ln>60</ln>
<pb 153>[514.01.185]<rh it>QVARTVS.</rh>
<fig>
<cap it>Ichnographia, orthographia, & $chiographia œdis peripterœ.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Facilis e$t Vitruuiana lectio hoc loco, modo aduertamus nulli e$$e ueniam concedendam componendi, nel
permutandi $ymmetrias, ni$i eius rei, quam fecer<007>t rationem, & u$um explicauerit. nam $i quœratur a mul-
tis œtatis no$trœ Architectis (ita enim appellari uolunt) quaratione hoc, uel illo modo œdificant, ne$ciunt
re$pondere, ni$i mea hœc e$t inuentio. Vitruuius homo erat, & ego homo $um, cur non po$$um quod Vitru.
prœcipit, meo etiam iudicio permatare? Antiquitatem quoque adducunt, & ne$ciunt in antiquorum operi-
bus multa ab imperitis facta fui$$e. Cur malos Architectos imitantur? Sed nos ad rem. Nos compo$ititem-
pli Tu$canici vestigium delineauimus, eo modo, quo Vitruuium o$tendi$$e putauimus. Orthogoraphiam quili-
bet ex ante$criptis facere poterit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 154>[514.01.186]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<cap it>FRABES COMPACTILES.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<h it>De aris Deorum or dinandis. # Cap. VIII.</h>
<p>AR<sc>AE</sc> $pectent ad orientem, & $emper inferiores collocatæ $int, quàm $imulacra, quæ fue-
rint in æde; uti $u$picientes diuinitatem qui $upplicant & $acrificant, di$paribus altitudi-
nibus, ad $ui cuiu$que Dei decorem componantur. Altitudines autem earum $ic $unt ex-
plicandæ, ut Ioui omnibus\’q; cœle$tibus quàm excel$i$simæ con$tituantur. Ve$tæ, Terræ,
Mari\’q; humiles collocentur. Ita idoneæ his in$titutionibus explicabantur in medijs ædibus ararum
deformationes. Explicatis ædium $acrarum compo$itionibus in hoc libro, in $equenti de commu-
nium operum reddemus di$tributionibus explicationes.</p>
<p it>Erigendœ arœ (postquam nos u$que ad aras duxit Vitr.) ut decor $eruetur iuxta cuiu$que numinis digni-
<ln>60</ln>
<pb 155>[514.01.187]<rh it>QVARTVS.</rh>
tatem. Omnes tamen arœ conueniunt in eo, quod ad orientem $pectare debent. Albertus $ex pedes altas
con$tituit aras, $upra quas $imulachrum imponeretur. Vitru. nullam prœ$cribit altitudinem, quandoquidem
alia alijs numinibus conueniat ararum altitudo. Nostrorum Pontificum decreta, ni$iex marmore altari
confici iubent. $uper aras $acram petram imponunt. Nos linteis altaria cooperimus, candelabra imponi-
mus, & $anctorum reliquias; nullum autem e$t templum in quo altare non $it $acrati$$imo corpori Domini no-
$tri con$ecratum. Habent nostri $acrarium a lateribus, uel a capite œdis, in quo $acrœ ve$tes, & libri, & re-
liqua templi ornamenta reponuntur. ego in ea parte templi $acrarium collocarem, in qua antiquitus erat po-
$ticum. Chorum quoque nostri habent in quo $acerdotes diuinas laudes quotidie celebrant, quare $i ad u$um
nostrum templa accommodabimus, nemo nos reprehendet. po$$umus nos liberius multiformes œdes con$titue-
<ln>10</ln>
re, quoniam cellœ plurimœ $unt in œdibus, in quibus arœ $anctis, & Dei amicis dedicantur, quare multilate-
ras figuras templorum non recu$arem: $ed u$us obtinuit, ut œdium forma crucem referret. Turrim quoque
campanariamexcel$am habent, in cuius $ummitate, quœ in pyramidem exit, in$trumenta, & tympana œnea
$unt, quœtintinabulis tacta $onum efficiunt, quo certis horis populi uocantur ad diuinas laudes. celebritatum
funerum, & aliarum rerum $igna{ij}s dari $olent; coronis cinguntur ba$es pyramidis, & columnis, pod{ij}s\’q; or-
nantur: cochleis ad eas a$cendimus, interdum gradibus, interdum commodioribus a$cen$ionibus. Pyramis
proportione $e$quialtera ba$i $i fuerit pulcherrimum $ui a$pectum prœbebit; auro, plumbo, uel etiam lapide
nigro, (arduo$am Galli appellant) integitur. Sunt qui non pyramides, $ed tholos, & hemi$phœria imponunt.
Omnia recte, $i pro magnitudine operis conficientur. in {ij}s quoque horologia rotis, denticulis, funibus compacta
pro$piciuntur. nam radio mobili $ingulas horas o$tendunt, gradum Solis, Lunœ œtatem, $ignorum a$cen$ionem
<ln>20</ln>
ostendunt. Po$t templum cimiterium $acrum habent, in quo cadauera Chri$tianorum tumulantur. Sunt tamen
<fig>
<cap it>Figura apponenda erat in fine primi
capitis huius libri.</cap>
<var>e c g a d b h h f</var>
</fig>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
qui cellas $ibi in œde comparant, in quibus eminenti loco
monumenta ponunt, epitaphia, $tatuœ, vexilla, prout qui$que
meretur, quœ anathemata dicuntur, in {ij}s poni $olent. Clau-
$tris quoque $epulchrorum loca dantur. curauit enim religio
no$tra naturali, & ordinata pietate, ut mortuorum cura ha-
beretur, humarentur\’q; corpora, quœ $piritus $ancti ua$a fue-
re, & iterum re$urgere debent ad uitam. Sed utinam hœc non
fiant ad pompam uiuorum potius, quàm ad pietatem, & refri-
gerium mortuorum. non e$t autem laudabile cadauerum loca
in œdibus $acris con$titui, prœ$ertim $i eminentiora $int a late-
ribus, ornatiora\’q; titulis, tropheis, & imaginibus, atque bu
iu$modi, quœ potius in foro, quàm in templo e$$ent collocan-
da. Sed omittamus hœc, memores autem $imus in omnibus
decorem $eruare, prœ$ertim in Dei, $anctorum\’q; cultu, & ob-
$eruantia, & eorum qui $acris addicti, mundi negocia, opes,
parentes, affines, uoluptates, honores\’q; reliquerunt. {ij}s enim
honeste prouidendum, ut commodas habeant habitationes,
ampla clau$tra, $eu peri$tylia, uiridaria, & alia uitœ communi,
& honestœ nece$$aria. Viris quidem, pro ut uirorum exigit
u$us, b:bliothecœ, cubicula, ho$pitalia constituantur. Mulie-
ribus autem, & uirginibus loca dentur tuta in ciuitate, parieti
bus altis circum$epta. fene$trarum luminibus non emineant
uicina œdificia. $uis uiridar{ij}s aliunde, quàm a cœlo aperto n\=o
$it pro$pectus. atque huiu$modi in earum œdific{ij}s tempera-
mentum $eruetur, ut non $olum a crimine, $ed etiam a crimi-
nis $u$picione tutœ $int.</p>
<h it>Finis Quarti Libri.</h>
<pb 156>[514.01.188]
<h>M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA</h>
<h>LIBER QVINTVS.</h>
<h it>Proœmium.</h>
<ln>10</ln>
<p>QV<sc>I</sc> amplioribus uoluminibus, Imperator, ingenij cogitationes, præcepta\’q;
explicauerunt, maximas, & egregias adiecerunt $uis $criptis authoritates:
quod etiam &c.</p>
<p it>Quinto libro proœmium proponit maxima con$ideratione dignum. eo enim
re$pondetur multorum quœ$tionibus, qui quotidie de Vitr. obloquuntur; ne$cien-
tes quo quœque modo ars tractari debeat. Nos aperte cernimus Vitru. non mo-
do res (quibus de agit) recte, & diligenter perpendi$$e, $ed etiam $ibi propo-
$ui$$e omnia conuenienιi ratione, ac uia docenda e$$e. Quis non ordinem eius mi-
<ln>20</ln>
rum, in prœceptis tradendis per$pexit? Quis non e$t rerum electionem miratus?
quœ diui$io, quœ pars e$t, quœ non $it $uo loco po$ita, & collocata? quis addet, quis addet, quis demet de eius prœceptio-
nibus? Nam $i ut Ari$tarchus, Democritus, Aristoxenus, Hippocrates, ac ut alius in $ua quaq; arte perfe-
ctus non est loquutus: his tamen illi u$us e$t uocibus, & dictionibus, quas $ui temporis mores requirebant,
& eam docendi formam e$t pro$equutus, quam artem tradentes $eruare debent. & quoniam non ex meo hœc
$en$u elicio, tamen maxime gratum erit, $i quis diligenter proœmium hoc legat. de qua re quoque monui le-
ctores volumine primo. Docet autem quantum di$criminis $it inter historiarum, poematum\’q; $criptiones,
& artium tractationes. probat docendi difficultatem, nec $init nos de$iderare modum $cribendœ artis
Ideo dicit.</p>
<p>Q<sc>VI</sc> amplioribus uoluminibus, Imperator, ingenij cogitationes, præcepta\’q; explicauerunt, maxi-
<ln>30</ln>
mas, & egregias adiecerunt $uis $criptis authoritates: quod etiam uel in no$tris quoque $tudijs res pa-
teretur, ut amplificationibus authoritas, & in his præceptis au geretur, $ed id non e$t quemadmodum.
putatur expeditum.</p>
<p it>Sen$us e$t. po$$e commode ingen{ij} cogitationes explicare, & $cribere, nulla breuitatis nece{$s}itate iniecta,
maximas affert authoritates $criptoribus. nam cuique integrum e$t, & ex animo ample, & copio$e $cribere,
ornare\’q; res $uas ad oblectationem legentium, prœ$ertim cum res huiu$modi $unt, cum $ua nos uarietate, &
iucunditate alliciant. Sed amplitudo hœc non e$t in omni re tractanda, adeo ut putant al{ij}, expedita; nam $i
ita e$$et, non dubitarem, quin meis $criptis authoritas ine$$et.</p>
<p>N<sc>ON</sc> enim de Architectura $ic $cribitur, & ut hi$toriæ, ut poemata. # Poemata $unt ingenij cogi-
tationes; hi$toriœ exempla no$trarum actionum. ideo re$pondet {ij}s uerbis, quœ $upra po$uit {Ingen{ij} cogi-
<ln>40</ln>
tationes, prœcepta\’q;.} Deinde o$tendit di$crimen $cribendarum hi$toriarum, & poematum, a tractan-
da Architectura.</p>
<p>H<sc>ISTORIAE</sc> per $e tenent lectores, habent enim nouarum rerum uarias expectationes. Poema-
ta uero, carminum metra, & pedes, ac uerborum elegans di$po$itio, & $ententiarum inter per$onas, &
uer$uum di$tincta pronuntiatio, prolectando $en$us legentium perducit $ine offen$a ad $ummam $cri-
ptorum terminationem. Id autem in Architecturæ con$criptionibus non pote$t fieri.</p>
<p it>Delectat hi$toria rerum nouitate, cuius animus no$ter e$t maxime cupiens, delectando tenet u$que in finem.
Delectant poemata numerorum $uauitate, & etiam rerum nouarum imitatione; quare & ip$a quoque alli-
ciunt aures ad audiendum, & animum ad legendum u$que ad $ummam $criptorum terminationem. Sed in
tractatione alicuius artis, quoniam uerba a nece{$s}itate oriuntur, res\’q; ob$curæ $unt, nulla oblectatio prouenit.
<ln>50</ln>
Quod multo magis in Architectura fieri debet, cuius tractatio abdita, & recondita magis e$t. unde di-
cit Vitru.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem in Architecturæ con$criptionihus non pote$t fieri, quod uocabula ex artis propria ne-
ce$sitate concepta, in con$ueto $ermone obijciunt $en$ibus ob$curitatem.</p>
<p it>Ars omnis propria habet uocabula, bœc a nece{$s}itate, & u$u oriuntur. ignoratur autem u$us ab {ij}s, qui nõ
didicere, quare ob$curitas in $en$ibus nece{$s}ar<007>o oritur. Oportet enim prius, (ut aiunt Philo$ophi,) quid no-
minis rerum intelligere, id e$t quo quœque uocabulo nominetur. Nec $olum in uocabulis, $ed etiam in formis
dicendi po$ita e$t difficultas, nec licet in arte tradenda, in qua breuitas requiritur, amplitudinem $ermonis, &
circuitus orationis adhibere. memoriœ enim in$eruiendum e$t breuitate, & ordine.</p>
<p>C<sc>VM</sc> ergo ea per $e non $int aperta, nec pateant in eorum con$uetudine nomina, tum etiam præ-
<ln>60</ln>
<pb 157>[514.01.189]<rh it>QVINTVS.</rh>
ceptorum late uagantes $cripturæ, $i non contrahantur, & paucis, & perlucidis $ententijs explicentur.
$requentia multitudine\’q; $ermonis impediente, incertas legentium efficient cogitationes.</p>
<p it>Quod hic dicit {frequentia, multitudine\’q; $ermonis} declarat illud quod initio dixit. {Qui amplioribus
uoluminibus.} cuius oppo$itum e$t uerbum illud {Sinon contrahantur, & paucis, & perlucidis $entent{ij}s
explicentur.} Doccndo igitur e{$s}e breues oportet. breuitas enim memoriæ opitulatur, cauendum tamen est
ne breuitati $tudentes ob$curi $imus. offenderetur enim intelligentia. quare ut breuitas, $ic intelligentiæ per-
$picuitas prode$t. utramque rem, $cilicet & breuitatem, & per$picuitatem tangit Vitr. quæ $i non ad$unt in
$criptis {incertas legentium efficient cogitationes.} intelligit autem per hoc uerbum cogitationes internas
animi partes, memoriam, & intelligentiam. infra dixit: mentes.</p>
<ln>10</ln>
<p>I<sc>TAQVE</sc> occultas nominationes, commen$us\’q;, e membris operum pronuncians, ut memoriæ
tradantur breuiter exponam. # _Debebat dicere breuiter, & dilucide exponam, ut utrique parti re-_
_$ponderet._</p>
<p>S<sc>IC</sc> enim expeditius ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animaduerti$$em di$tentam
occupationibus ciuitatem publicis, & priuatis: negotijs: paucis iudicaui $cribendum, uti angu$to $pa-
tio uacuitatis, ea legentes breuiter percipere po$$ent. _Alia ratio cur breuis e$$e uoluerit in Archite-_
_ctura tradenda, & alia item $equitur._</p>
<p>E<sc>TIAMQVR</sc> Pythagor{ae}, his\’q; qui eius hære$im fuerunt $ecuti, placuit cubicis rationibus præce-
ptain uoluminibus $cribere, con$tituerunt\’q; cubum 216. uer$uum, eosq;non plus, quàm tres in
una con$criptione oportere e$$e putauerunt. Cubus autem e$t corpus ex $ex lateribus æ quali latitudi-
ne planitierum quadratum. is cum e$t iactus, quam in partem incubuit, dum e$t intactus, immotam
<ln>20</ln>
habet $tabilitatem: uti $unt etiam te$$eræ, quas in alueo ludentes iaciunt.</p>
<p it>Pythagoreorum præcepta breuia erant, & in uer$iculos collecta, quemadmodum: Gladio ignem ne fodicato:
stater am ne tran$ilito; cerebrum ne comedito: cor etiam ne comedito: maluam transferto, $ed tamen ne co-
medito: aduer$us $olem ne loquitor: viam regiam declinato: cum lecto $urges $tragula complicato: ve$tigium\’q;
corporis confundito: Annulum non ge$tato: ollæ quoque uestigium turbato in cinere: Hirundines intra
domum ne admittito: Contra Solem ne meito: Speculum ne $pectate ad lucernam: Dextrum pedem priorem
calciato, $ini$trum priorem lauato: vnguium, crinium\’q; tuorum præ $egmina ne comingito, $ed in ea con$puito:
a fabis abstineto. Hæc, & $imilia præcepta uer$iculis concludebant, aliud\’q; innuebant, quàm uerba $ona-
bant. Cum igitur de aliqua re una tractare uellent, uer$ieulis eam certo nemero colligebant. Summam uer-
$iculorum a cubo $umebant. Cubus e$t corpus $ex quadratorum laterum, œqualium\’q; planorum con$tans, a
<ln>30</ln>
cuius $imilitudine cubus quoque numerus est nominatus, qui constat ex $ex planis numeris undequaq; æqua-
libus. Oriuntur autem cubi po$t unitatem naturali $erie, di$po$itis imparibus numeris, $i primos duos im-
pares colligas, deinde tres $equentes impares, atque ita quatuor $equentes impares. exempli gratia, 3, & 5,
postpo$ita unitate $unt primi impares, horum $umma est, 8, qui numerus primus e$t cubus. Deinde 7, 9,
11, tres $equentes impares, reddunt, 27, qui numerus e$t $ecundus cubus. $ic 13, 15, 17, 19, reddunt,
64, tertium cubum. Cum igitur moto puncto efficiatur linea, & mota linea fiat planum, & plano moto fiat
corpus: non est a $imilitudine alienum, $i continuata unitate fiat:<?> linearis numerus, qui$uo modo productus
planum efficiat numerum, a quo demum $olidus constituatur, perinde ac $i unitati, alia unitas adderetur, qua-
dam $imilitudine longitudo $ola, quæ lineæ propria est ostenderetur. Si duo tanquam linea moueãtur, perinde
est ac $i longitudini, etiam latitudo adderetur, & planum efficeretur, id e$t, 4, qui numerus planus e$t
<ln>40</ln>
ex quo demum eadem ratione cubus, id est $olidus numerus con$titueretur. nam $i, 4, per duo multiplicen-
tur, octo reddentur. Vnde uana est eorum ratio, qui dicunt, $i $unt $ex $uper$icies, nece$$e e$t $ex e$$e unitates.
nam $enarius numerus non e$t $olidus. Inquit igitur Vitru. Pythagoricos rationibus cubicis numerum uer$i-
culorum, quibus aliquid tractabant, conclu$i{$s}e, nec plus quàm tres cubos in una tractatione collocare uolui$$e.
Ideo maiorem cubum ex, 216, ver$iculis constituere. multiplicantes igitur ternarium in $e, nouem efficiebãt,
id e$t quadratum numerum, quem per tria ducebant, & reddebant, 27, primus eorum cubus. Simili ratione
alium cubum ex lineari numero faciebant, 4, igitur in $e ducta, 16, efficiunt. Sed, 16, per, 4, ducta,
64, reddunt, & ita efficitur $ecundus eorum cubus, cui, 27, addita, reddunt 91, inde tertium cubum ex
quinario ducunt. nam, 5, in $e ducta efficiunt, 25, quœ ducta per, 5, reddunt, 125, quibus additis 91,
$umma fit, 216. Ad hunc igitur numerum $umma præceptorum pythagoreorum perueniebat, cubicam\’q; ra-
<ln>50</ln>
tionem adamarunt, putantes ea $irmiter mentibus inbærere, quemadmodum cubus $i iaciatur, in quacunque
parte in$ederit, firmã habet stabilitatem. Sed mirum qua ratione primum cubum, ide$t octo nõ admi$erint Py-
thagorei. deinde $ecundum id e$t, 27, po$tea tertium, 64, & non collegerint $ummam 99. Sed for$an eo-
rum tractationes in cubos uer$iculorum numeros diuidebant, & $i eorum præcepta primo cubo non poterant
contineri, addebant $ecundum, qui $i $atis non erat, addebant tertium, qui omnis $ummæ capax erat. Sed quia
primus, $cilicet octo, parum est ad propo$itum aliquod unum colligendum, ideo ip$um (ut puto) reliquerunt,
& ideo ad, 27, primo perueniebant a ternario ortum, qui numerus pythagoricis plau$ibilis erat; binarius
autem non item. non igitur $tatim ad, 216, uer$iculos ueniebant, $ed $eparatim ad præcedentes cubos, qui $i
non erant $atis, duos colligebant, a duobus demum ad tertium perueniebant, ultra quem progredi nolebant,
ne tractationis prolixitati fa$tidium afferrent, & memoriam, cui $eruire $tudebant, longitudine læderent. nam
<ln>60</ln>
<pb 158>[514.01.190]<rh it>LIBER</rh>
nimis longus fui$$et alius eubus, $cilicet a $enario ductus, $cilicet, 432, additus priori $ummæ. Hoc modo
Pythagoræ mentem exponam.</p>
<p>G<sc>RAECI</sc> quoque Poetæ comici interponentes e choro canticum, diui$erunt $patia fabularum.
ita partes cubica ratione facientes intercapedinibus leuant actorum pronunciationes.</p>
<p it>Non dum inueni qua ratione cubicis rationibus fabularum partes, quas actus nomino, di$tribuerent: an $or
te eorum fabulæ $ic di$po$itæ non inueniuntur. Cæterum oportebat, aut actus octo e$$e, aut $cen <007>s in $ingulis
actibus octonas, aut unius $cenæ uel actus ner$iculos ratione cubica con$tare. actus ergo non plures quinque
cum $int, octo e$$e non po$$unt. Scenæ quoque non habent interpo$itos cantus, ut actorum leuent pronuncia-
tiones; nec numerus uer$iculorum in $cenis $ingulis, uel actibus cubica ratione con$tat, in his fabulis, quas ha-
<ln>10</ln>
bemus, quare ne$cio quid hoc loco afferam, ni$i quod hoc loso Vitruuius $imilitudinem uelit in eo e$$e, quod
ad quietem intercapedines canticorum comparabantur, ut cubica ratio $it cubi comparatio quædam, ut quem
admodum cubus quie$cit, ita $patia fabularum diui$a per choros leuent actorum pronunciationes, & labores,
& di$tinctionem rerum faciant in mente $pectatorum.</p>
<p>C<sc>VM</sc> ergo hæc naturali modo a maioribus ob$eruata $int, animo\’q; aduertam inu$itatas, & ob$cu-
ras multis res e$$e mihi $cribendas, quo facilius ad $en$us legentium peruenire po$sint, breuibus uolu-
minibus iudicaui $cribere. Ita enim expedita crunt ad intelligendum, eorum\’q; ordinationes in$titui,
uti non $int quærentibus $eparatim colligenda, $ed e corpore uno, & in $ingulis uoluminibus generum
haberent explicationes. Itaque Cæ$ar tertio, & quarto volumine ædium $acrarum rationes expo$ui.
Hoc libro publicorum locorum expediam di$po$itiones, primum\’q; Forum, uti oporteat con$titui di-
cam, quod in eo & publicarum, & priuatarum rerum rationes per magi$tratus gubernantur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Ex his uerbis mens Vitruu{ij} optime habetur, quare in tertio libro non ab$oluerit uniuer$am ædium $acra-
rum rationem, quid effecerit hactenus, quid faciendum re$tet. nam de publicis operibus opportunitati in$er-
uientibus tractaturus est, ac primum de fori cõ\~stitutione, quia in foro $enatus, curia, tribunalia iudicum, ma-
gi\~stratus\’q; $unt, unde publicarum, & priuatarum rerum rationes gubernantur.</p>
<h it>De foro, eius{\’que} di$po$itione. # Cap. I.</h>
<p>GR<sc>AECI</sc> in quadrato ampli$simis, & duplicibus porticibus fora con$tituunt, crebris\’q; co-
lumnis, & lapideis, aut marmoreis epi$tylijs adornant. Et $upra ambulationes in conti-
<ln>30</ln>
gnationibus faciunt.</p>
<p it>Præter uias nece$$arium, pulchrum, & commodum e$t areas amplas e$$e, & plateas, in qui-
bus œdium frontes longius pro$piciantur, populus conueniat, res nece$$ariœ uenundentur, & $pectacula quo-
que uideantur. & quemadmodum pulchritudo, & opportunitas hæc multis in locis expetenda, ita in uno pri-
mo, & con$picuo, amplo\’q; loco nece$$aria e$t area, quæ uere publica nominari po$$it. in qua loca $int iudici-
bus, magistratibus, & $enatoribus accommodata. Quare de hac ip$a loquitur Vitr. $ed ut ab {ij}s me expediam,
fora quœ $par$a per urbem cernuntur, ea triuia, & quadriuia ueteres nominarunt. l<007>cet non ignorem triuium,
& quadriuium e$$e loca, quo tres, aut quatuor uiæ concurrunt. tamen & ea quoque loca his uocabulis uoca-
uere, quæ ampliorem aream occuparent, & ad quæ populus conueniret. Si ergo triuia huiu$modi ornare mens
e$$et, oporteret ea porticibus circundare, & qua parte uiæ ad illa perueniunt, areus extruerem magnificos,
<ln>40</ln>
arcuum enim frontes in uiarum terminis magnificentiam, & $plendorem quendam præferunt, con$piciuntur\’q;
magis maiorum tituli, & imagines forti$$imorum uirorum in iuuentutis exemplum. Tribus fornicibus parte
plurima arcus ab$oluuntur, $ub medio triumphator, & miles, $ub al{ij}s dextra, ac $ini$tra comitantes, & plau-
dentes præteribant. Arcus uero maiorem habet dignitatem, $i in fine uiœ principalis in forum exeat, illu$trio-
ris enim $pectaculi, & adtitulos, & imagines, & alias m$criptiones. Arcuum $ymmetriæ a Vitr. non po-
nuntur, nam nullus ante ip$um arcuum u$us erat. Titi enim tempore cœpti $unt, cum anteatrophæa, trium-
phales\’q; $tatuas haberent; ni$i forte Saul in Carmelum erexi$$e $ibi fornicem triumphalem, uelimus arcum
intelligere, ob uictoriam, quam habuit contra Agag Regem Amalec, ut legitur in $acris literis Reg. primo Cap.
15, Commen$us igitur arcuum ab {ij}s, qui extant, & pulcherrime facti $unt, & ab Alberto Florentino $ume-
re po$$umus. Septim{ij} arcus inter cæteros præ$tat, in quo alatæ victoriœ, trophea\’q;, & bella terra, mari\’q;
<ln>50</ln>
gesta con$piciuntur. Sunt & tituli, & in$criptiones præclarorum facinorum. Extat Constantini arcus $uis
cum ornamentis. Domitiani quoque in via Flaminia in fine vallis Martiæ, uer$us Capitolium arcus est, quem
hodie de Tripoli uocant, Domitiano enim erectus, ueram eius habet imaginem. Arcus uero, qui hodie $an-
cti Viti arcus dicitur, Galieni (ut dicunt) arcus erat.:<?>$ed ex omnibus quot fuerunt, quot\’q; futuri $unt, nullus
magis memorabile exemplum habebit, quàm Titi arous. in$igne enim Dei uindictœ in in Iudæos monumentum
re$tat, qua nulla unquam maior alia, nulla atrocior fuit, nec erit. in eius arcus fastigio legitur S<sc>ENATVS
POPVLVSQVE ROMANVS DIVO TITO DIVI VESPASIANI F. VESPESIANO AVGVSTO.</sc> ex una
parte triumphantis currus, ex altera uero arca fœderis duodecim fa$cibus con$ularibus præcedentibus in$igni-
ta est, ex alia $unt pompæ triumphalis $polia, erat quoque candelabrum $eptem ramis di$tinctum, marmoreæ\’q;
Mo$aycæ legis tabulæ duæ, na$a\’q; templi, & aureæ men$æ, cætera\’q; ornamenta. De quibus aliàs legitur.
<ln>60</ln>
<pb 159>[514.01.191]<rh it>QVINTVS.</rh>
Vitr. ergo de arcubus nullam fecit mentionem, ratione iam dicta. Sed $i forte aliquibus uidetur ante Vitru-
uium arcus extiti$$e, propterea quod inter uiam latam, & Mineruam $implex arcus Camillo ( ut putant ) di-
catus con$picitur; non e$t tamen dicendum quod ad triumphantis commodum erectus fuerit, $ed fornice $impli-
ci constabat, ut aliquæibi statuæ collocarentur. Ante hunc arcum columna erecta erat, a qua tanquam a
capite, omnes Italiæ uiæ initium $umebant. Sed nos ad forum reuertamur. Forum igitur a Græcis quadrata
forma con$tituebatur, circa erant ampli$$imæ, ac duplices porticus, columnæ crebræ, ut pycno$tyli ratio exi-
gebat. epistylia marmorea, aut lapidea. Supra uero ambulationes erant in contignationibus. Ita enim eorum
u$us requirebat. Sed Itali, ac Romani alios u$us habentes, a Græcorum con$uetudine di$cedebant. In foro
enim gladiatoribus munera dabantur. oblongum igitur $orum faciebant, ita ut ex tribus long it udinis partibus
<ln>10</ln>
duas latitudini darent, $e$quialtera proportione. ampliora quoque erant intercolumnia, circa porticus argen-
tariæ tabernæ, mœnià namque $uperioribus coaxationibus collocata, $pectaculum populo ad ludos commode
<hd>
præbebant, ita ex populi multitudine magnitudinem fori con$tituentes, u$um, & dignitatem quærebant, ne $i
nimia e$$et multitudo angustum, $iparua inane, & ua$tum uideretur. Græcis u$us is non erat. Duplices por-
ticus interius faciebant, non enim puto duplices intelligi debere exterius, & interius; nam in tertio libro in
banc $igni$icationem eo uerbo, duplices, u$us e$t. Item crebris\’q; columnis interpretor pycno$tyligeneris, quod $e-
quentia uerba ostendunt.</p>
<p>I<sc>TALIAE</sc> uero urbibus non eadem ratione e$t faciendum, ideo quod a maioribus con$uetudo tra-
dita e$t, gladiatoria munera in foro dari. igitur circum $pectacula $patio$iora intercolumnia di$tribuan
tur, circa\’q; in porticibus argentariæ tabernæ, mœniana\’q; $uperioribus coaxationibus collocentur,
<ln>20</ln>
quæ & ad u$um, & ad uectigalia publica rectè erunt di$po$ita.</p>
<p it>Videtur enim Vitr. opponere illis uerbis, crebris\’q; columnis, hæc uerba, circum $pectacula $patio$iora in-
tercolumnia di$tribuantur. Mœniana, nos podiola nuncupamus. dicuntur a Mœnio, qui Catoni domum uen-
didit in forum $pectantem, $ibi tantum unica columna re$eruata, ad quam tigna proiecit, & tabulatum fecit,
ut inde ip$e, & posteri gladiatores $pectarent. fuit ea domus propè Pacis templum.</p>
<p>M<sc>AGNITVDINES</sc> autem ad copias hominum oportet fieri, ne paruum $patium $it ad u$um, aut ne
propter inopiam populi ua$tum forum uideatur.</p>
<p it>Hoc commune præceptum est Græcorum, & Italorum fori, ut ad copias hominum fiat magnitudo fori.
illud uero peculiare Italiæ.</p>
<p>L<sc>ATITVDO</sc> fori ita finiatur, uti longitudo in tres partes cum diui$a fuerit, ex his duæ partes ei den-
tur. ita enim oblonga erit eius formatio, & ad $pectaculorum rationem utilis di$po$itio.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Quæritur quomodo oblonga forma ad $pectacula potior $it, quàm quadrata. nam quadram orbiculari ma-
gis proxima cum $it, quàm oblonga, æqualiter ad omnes partes centrum uidetur habere, unde ratio quoque
$pectandi commodior undique cernitur. An ad gladiatores potius, quàm ad $pectatores re$pexit Vitru. qui in
oblongo foro commodius exercentur, quàm in quadrato ? ita enim ludorum u$us postulat. placet autem Al-
berto duplam e$$e fori proportionem. addit\’q; pulcherrimam con$iderationem. uult enim, ædificia, quæ circa
forum $unt, ne que ita alta e$$e, ut altitudine $ua angu$tum forum uideri faciant, neque ita depre$$a, ut uastam
fori amplitudinem con$tituant. Cæterum fori amplitudo ad populi copias con$tituenda e$t, ne eueniat, quod
Augusto euenit, qui forum aliud paruum, propè duo quæ erant, ordinauit, ut hominum multitudini litig antium
$atisfaceret. Paruum autem illud fecit, ne mole$tus e$$et dominis uicinarum ædium. propè erat po$t hortos
<ln>40</ln>
ad Morforium, & $anctæ Martinæ, & magna celeritate confectum, ut publica iudicia in eo tractarentur, iu-
dices $ortirentur, $enatus cogeretur ad con$ilium de bellis, triumphis\’q; decernendis, ac in eo uictores, $polia
collocarent. duas id forum porticus ornati$$imas habuit. Erant & alia quoque fora in$ignia, & magnifice
extructa, quæ aut tempore, aut ui deiecta, & collapla, aut etiam in alia ædificia mutata, nullam habent uete-
ris formæ $imilitudinem, porticibus nullum deer at ornamentum, nulla commoditas, & u$us de$iderabatur.
imbres, Soles, cœlum\’q; graue uitabant. ambulationibus, negoc{ij}s, $pectaculis aptæ erant. a magn<007>tudine mil-
liariæ, aut $tadiariæ uocabantur. a genere ædific{ij}, Doricæ, Ionicæ, Corinthiæ, Tu$canicæ, aut $ubterraneæ a
D{ij}s, quibus con$ecratæ er ant, nomina $ortiebantur.</p>
<p>C<sc>OLVMNAE</sc> $uperiores quarta parte minores, quàm inferiores $unt con$tituendæ: propterea quod
oneri ferendo, quæ $unt inferiora, $irmiora debent e$$e, quàm $uperiora. Non minus quàm etiam
<ln>50</ln>
na$centium oportet imitari naturam, quod in arboribus teretibus, abiete, cupre$$u, pinu, e quibus
nulla non cra$sior e$t ab radicibus. deinde cre$cendo progreditur in altitudinem, naturali contractura,
peræ quata na$cens ad ca cumen. Ergo $i natura na$centium ita po$tulat, recte e$t con$titutum, & al-
titudinibus, & cra$situdinibus $uperiora inferiorum fieri contractiora.</p>
<p it>Cum plures ordines columnarum $uper imponere oporteat in porticibus: oportet enim ut mœniana fiant, &
coaxationes: tunc animaduertendum e$t ad id, quod Vitr. dicit, quod $cilicet $uperiores columnæ quarta par-
te graciliores faciendæ $unt inferioribus. ratio buius est, quia quæ $unt inferiora, oneribus ferendis fumiora
e$$e debent, quàm $uperiora. Exemplum a rerum natura $umptum, hoc docet. arbores enim teretes, cra$$io-
res $unt ab radicibus, deinde paulatim excre$cendo naturali contractura tenuiores fiunt. hac de cau$a colu-
mnarum contractio facta e$t. & hac ratione columnæ $uperiores graciliores inferioribus e$$e debent. & hac
demum $imilitudine primus, & inferior columnarum ordo Doricus, medius Ionicus, $ummus Corinthius e$$e
<ln>60</ln>
<pb 160>[514.01.192]<rh it>LIBER</rh>
eportebat. neque propterea con$equitur $i columnæ inferiores quarta parte cra$$iores $int $uperioribus, ut
eædem quoque altiores $int. nam $i columna Dorica quatuor pedes cra$$a fuerit, alta erit pedes 28. At Io-
nica quæ $upra fuerit collocata, cum tres pedes cra$$a e$$e debeat, minor enim ex præcepto quarta parte, quàne
inferior $it, non omnino erit quarta parte minus alta, quàm inferior. Octo enim cra$$itudines imas, & dimi-
diam cum habuerit in longitudine, erit alta pedes uigintiquinque cum dimidio, atque hoc ita intelligendũ est.</p>
<fig>
<cap it>FORI DESCRIPTIO.</cap>
<desc it>Z. euria.</desc>
<desc it>C. Platea ante carceres.</desc>
<desc it>D. platea ante ærarium.</desc>
<desc it>G. Ea$ilica.</desc>
<var>G D B C</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 161>[514.01.193]<rh it>QVINTVS.</rh>
<p>B<sc>ASILICARVM</sc> loca adiuncta foris quàm calidi$simis partibus oportet con$titui, ut per hyemem
$ine mole$tia tempe$tatum $e conferre in eas negotiatores po$sint. Earumq; latitudines non minus
quàm ex tertia, nec plus, quàm ex dimidia longitudinis parte con$tituantur. ni$i loci natura impedierit,
& aliter coegerit $ymmetriam commutari. Sin autem locus erit amplior in longitudine, Chalcidica in
extremis con$tituantur, uti $unt in Iulia Aquiliana. Coluinnæ ba$iticarum tam altæ, quàm porticus
latæ fuerint, faciendæ uidentur. porticus quàm medium $patium futurum e$t, ex tertia $iniatur. co-
lumnæ $uperiores minores, quàm inferiores ( uti $upra $criptum e$t ) con$tituantur. Pluteum, quod
fuerit inter $uperiores columnas, item quarta parte minus, quàm $uperiores columnæ fuerint, oporte-
re $ieri uidetur: uti $upra ba$ilicæ contignationem ambulantes ab negociatoribus ne con$piciantur.
<ln>10</ln>
Epi$tylia, zophori, coronæ ex $ymmetrijs columnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.</p>
<p it>Cum foro ba$ilicæ, ærarium, carcer, curia coniunguntur, ideo mihi peropportunum ui$um e$t unico uesti-
gio omnia huiu$modi membra de$cribere, ut ea quæ forum constituunt, $uis locis di$ponantur. nam Vitru.ca-
pite huius uoluminis tertio inquit. { Cum forum constitutum fuerit } tractauerat enim de ærario, curia, car-
cere, & ba$ilica. unde cum uellet ad theatrorum de$ignationem peruenire, dixit ea uerba. { Cum igitur
forum con$titutum fuerit, } Ba$ilicæ nomen ( $i uelimus interpretari ) regiam $igni$icat, in ea ius dicebatur
$ub tecto, magna\’q; in ea rerum negotia tractabantur. legitur apud Plutarchum Paulum Aemilium magnifi-
centi$$imam ba$ilicam construxi$$e, ac nonaginta ex no$tris millia aureorum in ea expendi$$e. putant hodie
nonnulli eam fui$$e inter $ancti Adriani, & Faustinæ templa. iubet ergo Vitr. Ba$ilicarum loca di$poni apud
forum, immo e$$e foris coniuncta, locis quàm calidi$$imis, reddit\’q; rationem, ut per hyemem $ine mole$tia
<ln>20</ln>
tempe$tatum $e conferre in eas negotiatores po$$int. Intelligit autem calida loca a $eptentrione, & Aquilone
auer$a, quemadmodum ip$e decimo huius uoluminis capite declarat. Con$tituta area, in qua ba$ilica $it
collocanda, ad $ymmetrias peruenit. Ba$ilica ne$cio quid cum æde $acra commune habere debet, non tamen
æquali dignitate construenda. Litigantium, notariorum, $criptorum\’q; cop{ij}s in$eruiendum e$t, ideo ampla,
libera, lumino$a, porticibus, tribunalibus abundare oportet. Latitudo non minus quàm ex tertia, nec ma-
gis quàm ex dimidia longitudinis constet, idest non $int minores ba$ilicæ in latitudine $e$quialtera, nec maiores
dupla proportione cum longitud<007>ne, ea tamen conditione, ut libera area $it, nec ulla alia ratione impedita. tunc
enim loci natura coget $ymmetriam commutari, quod quando euenerit, ob$eruabimus maiorem proportionem
quàm fieri pote$t, dandam e$$e. nam $i $e$quiquartam, & $e$quitertiam dare po$$umus, eligemus $e$quitertiam,
& it a de al{ij}s. Cum uero libera erit area, ob$eruabimus eas proportiones, quas Vitr. dixit, unde uidetur error
<ln>30</ln>
eorum, qui tripla proportione constare ba$ilicarum longitudines ad latitudinem dixere. nam cum Vitr. dixit
non minus quàm ex tertia, $i triplam intelligeremus, e$$et contra illud quod dixit, ne plus quàm ex dimidia. nam
plus est tripla, quàm dimidia. Si uero adhuc amplior, ut dupla proport<007>one, ædi$icare ba$ilicã po{$s}imus, tunc in
extremis chalcidica constituantur. Albertus non Chalcidica, $ed cau$idica legit, & putat fui$$e ambulationes
$ecundũ tribunal tran$uer$as, ubi rhetores, & cau$idici uer$arentur, quæ formam T literæ efficerent. hoc non
placet. Al{ij} legunt chalcidica. unde apud $extũ Pompeium Philander ait $e legi$$e chalcidicum genus e$$e ædi$i-
c{ij}, ab urbe Chalcide dictum. Arnobius lib. 4. contra gentes. Scribuntur D{ij} ue$tri in triclin{ij}s cæle$tibus,
atque in chalcidicis aureis cœnitare, potare, & ad ultimum fidibus, & uocum modulatione mulceri. hæc $atis
placent, quando non liceat nobis uerbum mutare, & ita, ut a Lacedæmon{ij}s Laconicum, ita a Chalciden$ibus,
chalcidicum dici. Al{ij} legunt chalcidica $imiliter, & interpretantur officinam, ubi pecunia cuditur, quam
<ln>40</ln>
nos cæcam dicimus. Erant enim apud antiquos triumuiri pecuniæ cudendæ, quos in æreis nummis ita $criptos
ob$eruabimus A. A. A. F. F. ide$t auro, argento, ære, flando, feriundo. cum\’q; coniuncta foris ea mem-
bra e$$e debeant, $cilicet ærarium, curia, carcer, & ba$ilica, ut $equenti capite ostendetur, non ab$urdum ui-
detur officinam eam, $i locus patitur, prope ba$ilicam constituendam. legunt al{ij} Chalciæca, & eandem offici-
nam intelligunt, quam dixi, & nullam ponunt differentiam inter Chalcid<007>ca, & Chalciæca. Nulli dubium e$t,
quin reperiatur hoc nomen Chalciæca. Primo enim uolumine Thucyd. inquit. Petebant etiam Athenien$es
a Lacedæmon{ij}s, ut aliam quoque offen$ionem illatam templo Mineruæ Chalciæcæ diluerent. Minerua enim
a templo ære facto, aut a $tatua ærea ita uocabatur. Sed quis ex ære templa dixerit extructa ? Aio Romæ fui$-
$e locum ho$pitio datum legationibus, qui Græco$ta$is dicebatur, a Græcis, tanquam a digniori gente denomi-
natum, quo loco Plin. Flaminium uoui$$e templum dicit æreum Concordiæ, $i forte populum tum di$$i-
dentem conciliare po$$et. Sed cum pecuniam non po$$et a populo exigere, ut ædem con$trueret, ex fœneratori-
<ln>50</ln>
bus mulcta ædiculam eam fecit. Quare non e$t dubitandum, quin hoc nomen reperiatur. Sed quid ad rem ?
puto ego de ba$ilica ea Vitr. loquutũ fui$$e, quæ in foro Iulio, ubi Cæ$ar $teterat ædi$icata erat, ibi enim ther-
marum ue$tigia re$tant, & quædam Aquil{ij} memoria, Aquilius enim iudex erat, de cuius domo, apud Cicer-
leges. & nos in$criptionem uidimus, in qua mentio fasta e$t Aquil{ij} in foro Iulio, ideo codicibus illis a$$enti-
mur in quibus legitur in uilla Aquilianæ, & non in Iulia. Hæc nos coniecturari po$$umus, $ed cum authoritate
repertum $it calcidica e$$e magna, & ampla quædam ædificia, credere po$$umus non male e$$e legendum { Cal-
cidica } id est loca ampla, in qua magi$tratus conueniebant more Calciden$ium ædificata.</p>
<p>Colvmnae Ba$ilicarum tam altæ, quàm porticus latæ fuerint, faciendæ uidentur. # _Quanta est_
_latitudo porticus a columnis ad parietes, tam altæ columnæ $unt faciendæ. $ed quæret aliquis de latitudine por-_
_ticus quanta e$$e deb et, Re$pondetur._</p>
<ln>60</ln>
<pb 162>[514.01.194]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<cap it>SCIOGRATHI@</cap>
<var>B</var>
</fig>
<p>P<sc>ORTICVS,</sc> quàm medium $patium futurum e$t, ex tertia finiatur. # _Spatium medium intelligi-_
_tur id, quod est inter porticus. hoc $patium in tres partes diuidatur, ex {ij}s tertia porticus latitudini utrin-_
_que tribuatur._</p>
<p>C<sc>OVLMNAE</sc> $uperiores minores, quàm inferiores ( uti $upra $criptum e$t ) con$tituantur. # _idest_
<ln>50</ln>
_quarta parte minores in cra$$itudine._</p>
<p>P<sc>LVTEVM</sc> quod fuerit inter $uperiores columnas, item quarta parte minus quàm $uperiores co-
lumnæ fuerint, oportere fieri uidetur,uti $upra Ba$ilicæ contignationem ambulantes, ab negociatori-
bus ne con$piciantur.</p>
<p it>Pluteum uocant eam partem, qua inferiores columnæ a $uperioribus $eiungantur, e$t enim tanquam po-
dium. $ed alia $ignificatione libro $uperiori pluteos $epta uocauit. Pluteum ergo quarta parte minus altum $u-
perioribus columnis con$tituit, rationem\’q; reddit, uti $upraba$ilicæ contignationes ambulantes ab negocia-
toribus ne con$piciantur. Negociatores enim parte inferiori, litigantes uero parte $uperiori ambulabunt.</p>
<p>E<sc>PISTYLIA</sc> zophori, coronæ ex $ymmetrijs columnarum, uti in tertio libro diximus, explicentur.</p>
<p>Quoniam, quæ $upra columnas imponuntur, columnarum rationem $equuntur, ideo trabes, Zophori, coro-
<ln>60</ln>
<pb 163>[514.01.195]<rh it>QVINTVS.</rh>
<fig>
<cap>@SILIC AE</cap>
</fig>
næeas habent $ymmetrias, quas tertio libro po$uim es. nos hic ba$ilicæ ue$tigium de$crip$imus, proportione
dupla longitudinis ad latitudinem. Tribunal´s quoque locum appo$uimus, & $calas ex quibus ad conti-
gnationes a$cenditur. latus quoque ex parte de$crip$imus. Littera A. # litteræ B. lateri tribunalis appo$itæ
coniungendae$t, ex de$criptione ue$tig{ij}, & frontis, lateris\’q; omnes partes huius pulcherrimi ædific{ij} per-
<ln>50</ln>
cipi po$$unt.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus $ummam dignitatem, & uenu$tatem po$$unt habere comparationes ba$ilicarum, quo
genere coloniæ Iuliæ Fane$tri collocaui, curaui\’q; faciendum, cuius proportiones, & $ymmetriæ $ic
$unt con$titutæ.</p>
<p it>Fani ba$ilicam Vitr. ædi$icauit, $ymmetrias\’q; eius compo$uit: angu$tus erat in foro locus, in quo et<007>am æ-
des Augu$ti po$ita fuerat, quare ut opportunitatis, & loci rationem haberet, $ic eas $ymmetrias con$tituit.</p>
<p>Mediana te$tudo inter columnas e$t longa pedes 120, lata pedes 60 porticus eius circa te$tudi-
nem inter parietes, & columnas latas pedes uiginti.</p>
<p it>Columnæ erant in parte interiori, te$tudinem\’q; $u$tinebant, porticus extra columnas parietibus obducta
erat. Dupla erat longitudinis ad latitudinem proportio.</p>
<ln>60</ln>
<pb 164>[514.01.196]<rh it>LIBER</rh>
<p>C<sc>OLVMNAE</sc> altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum quinquaginta cra$situdinibus quinum,
_Ergo erant Corinthiæ._</p>
<p>H<sc>ABENTES</sc> po$t $e para$tatas altas pedes uiginti, latas pedes duos $emis. Cra$$as pedes unum $e-
mis, quæ $u$tinent trabes in quibus inuehuntur porticum contignationes.</p>
<fig>
<desc it>ICHNOGRAPHIA</desc>
<desc it>BASILIC AE</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Po$t columnas uer$us porticus parietem erectæ erant para$tatæ altæ pedes 20. latæ duos $emis, ita ut co-
lumnarum $ymmetrias $equerentur, $e$quipedes in cra$$itudine. Capitibus earum trabes imponebantur, in qui-
bus inuehebantur contignationes porticuum. ex qua re colligitur porticus tectas fui$$e.</p>
<p>S<sc>VPRAQVE</sc> eas aliæ para$tatæ pedum 18. latæ binum, cra$$æ pedem, quæ excipiunt item trabes,
<ln>60</ln>
<pb 165>[514.01.197]<rh it>QVINTVS.</rh>
$u$tinentes canterium, & porticuum, ( quæ $unt $ubmi$$a infra te$tudínem ) tecta.</p>
<p it>Supra priores para$tatas aliæ pedum 18. altit udine impo$itæ erant. latæ binum pedum, ut ea ratio $erua-
retur, qua $uperiora graciliora $int inferioribus, ideo etiam cra$$æ erant pedem unum, cum inferiores altio-
res, cra{$s}iores, & latiores e$$ent. hæ parastatæ excipiebant trabes, quæ $ustinebant cantherium, & porti-
cuum tecta, quæ erant $ubmi$$a infra te$tudinem, unde tecta $uperioris porticus erant inferiora $ummæ te$tu-
dini. nam & hoc ex altitudine columnarum, & para$tatarum colligitur, nam inferiores parastatæ altæ pe-
des 20, & $uperiores 18, non amplius quàm pedes 38, in altitudine continebant, $ed columnæ cum ca-
pitulis erant altæ pedes quinquaginta.</p>
<fig>
<cap it>Lateris La$ilicæ orthographia, cuius $ignum A, cum $igno B præcedentis
diagrammatis coniungendum.</cap>
<var>A</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>R<sc>ELIQVA</sc> $patia inter para$tatarum, & columnarum trabes, per intercolumnia luminibus $unt
relicta. # _Ide$t inter tectum porticus $uperioris, & $ummam te$tudinem, quod erat reliquum altitudinis,_
_luminibus e$t relictum._</p>
<p>C<sc>OLVMNAE</sc> $unt in latitudine te$tudinis cum angularibus dextra, ac $ini$tra, quaternæ: in longitu-
dine, quæ e$t in foro proxima cum ij$dem angularibus 8, & altera parte cum angularibus 6, ideo
quod mediæ duæ in ea parte non $unt po$itæ, ne impediant a$pctus pronai ædis Augu$ti, quæ e$t in
medio latere parietis ba$ilicæ collocata, $pectans medium forum, & ædem Iouis.</p>
<ln>60</ln>
<pb 166>[514.01.198]<rh it>LIBER</rh>
<p it>In fronte quatuor, a latere octo columnæ $unt, $ed ex altero latere duæ columnæ medianæ $ublatæ $unt,
& hoc ex di$po$itione loci, nam ex ea parte erat pronaum ædis Augu$ti, cuius a$pectus impeditus fui$$et dua
rum columnarum medianarum po$itione.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> Tribunal e$t in ea æde hemicyclij $chematis, minore curuatura formatum. # _Minus quàm $e-_
_micirculi forma erat tribunal in æde Augu$ti, quod ita probatur._</p>
<fig>
<desc it>Ve$tigium Ba$ilicæ A. ædis</desc>
<desc it>Augu$tæ B. pronaum C.</desc>
<desc it>Tribunal D. Ba$ilicæ pa-</desc>
<desc it>ries E, F, G, H. Aedis</desc>
<desc it>paries I, K L, M. pa-</desc>
<desc it>rastatæ po$t columnas N.</desc>
<var>I K D 15 @ ped 46 B L M C E H * n n n pedes 60 *@20 * * * pedes cxx * F G</var>
</fig>
<p>E<sc>IVS</sc> autem hemicycli in
fronte e$t interuallum pedum
46. intror$us curuatura pedum
15. uti eos, qui apud magi$tra-
tus $tarent negotiantes in ba$i-
<ln>10</ln>
lica ne impedirent.</p>
<p it>Ea cura in Ba$ilicis di$ponen-
dis e$t habenda, ut negotiantes nõ
impediant litigantes, quod & $u-
pra monuit, cum de plutei altitudi
ne loqueretur. Curuatura igitur
tribunalis e$t pedum 15. id est $a-
gitta, ut aiunt, a medio ducta e$t
pedum 15. Cornua uero di$tant
pedes 46, ide$t chorda ab uno
<ln>20</ln>
ad alterum cornu, & ita tribuntal
minore curuatura hemicycli con-
$tat, nam $i e$$et hemicycli forma
perfecta, curuatura e$$et pedum
23 & interuallum pedum 46.</p>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>S<sc>VPRA</sc> columnas ex tribus tignis bipedalibus compactis trabes $unt cir\~ca collocatæ, eæ\’q; ab
tertijs columnis, quæ $unt in interiori parte reuertuntur ad antas, quæ a pronao procurrunt, dextra\’qs,
& $ini$tra hemicyclum tangunt.</p>
<p>Nunc eas partes di$ponit, quæ $upra columnas imponebantur. compegerat trabes ex tribus tignis bipeda-
<ln>60</ln>
<pb 167>[514.01.199]<rh it>QVINTVS.</rh>
<fig>
<desc it>In orthog ra-</desc>
<desc it>phia uero colum</desc>
<desc it>næ I, para$ta-</desc>
<desc it>tæ 20, pedum,</desc>
<desc it>2. prima porti-</desc>
<desc it>cus contignatio</desc>
<desc it>3. $uperiores pa</desc>
<desc it>ra$tatæ 18. pe-</desc>
<desc it>dum 4. trabes</desc>
<desc it>cantherium $u-</desc>
<desc it>stinentes tecti</desc>
<desc it>porticus, quæ e$t</desc>
<desc it>inferior te$tudini</desc>
<desc it>5. columnæ e-</desc>
<desc it>rant Corinthiæ,</desc>
<desc it>trabes ex tribus</desc>
<desc it>tignis bipedali-</desc>
<desc it>bus compactæ e-</desc>
<desc it>pi$tyl{ij} loco po$i-</desc>
<desc it>tæ 6, pilæ tri-</desc>
<desc it>bus pedibus al-</desc>
<desc it>tæ, quaternis</desc>
<desc it>quoquo uer$us</desc>
<desc it>latæ loco Zopho</desc>
<desc it>ri 7, aliæ tra-</desc>
<desc it>bes euerganeæ</desc>
<desc it>coronicis loco æ-</desc>
<desc it>di$icium præcin-</desc>
<desc it>gentes 8, pa-</desc>
<desc it>ries porticus cir</desc>
<desc it>ca ba$ilicam 9,</desc>
<desc it>pluteum primæ</desc>
<desc it>porticus conti-</desc>
<desc it>gnationis 10.</desc>
<desc it>Lumina, o, tecta</desc>
<desc it>con$piciuntur.</desc>
<var>1 0 1 10 0 8 7 6 1 4 2 5 3</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 168>[514.01.200]<rh it>LIBER</rh>
libus, quæ epi$tyl{ij} loco imponebantur, eæ trabes a tert{ij}s columnis illius lateris, quod erat ad pronaum ædis
Augu$ti re$piciebant, tertiæ enim eran:, idest loco tertio di$po$itæ duabus med{ij}s $ublatis, procurrebant ad
antas pronai ædis Augu$ti.</p>
<p>S<sc>VPRA</sc> trabes contra capitula ex fulcimentis di$po$itæ pilæ $unt collocatæ, altæ pedibus tribus,
latæ quoquo uer$us quaternis.</p>
<p it>Hæpilæ Zophori loco di$po$itæ $umptus imminuunt magnitudinem, quo uero modo di$po$itæ erant ortho-
graphia huius ba$ilicæ ostendit. erant enim contra capitula columnarum tanquam fulcra inuicem di$tantes
<007>nteruallo capitulorum.</p>
<p>S<sc>VPRA</sc> eas ex duobus tignis bipedalibus trabes euerganeæ circa $unt collocatæ, quibus in$uper
<ln>10</ln>
tran$tra cum capreolis contra zophoros, & antas, & parietes pronai collocata, $u$tinent unum culmen
perpetuæ ba$ilicæ, alterum a medio $upra pronaum ædis.</p>
<p it>Trabes euerganeæ, ide$t compactiles, & affabre, & accurate factæ coronarum loco habebantur, $ed ad ra-
tionem tecti collocandi po$ita tran$tra, & capreolos ( ita enim amplitudo tecti requirebat, ut habetur libro
quarto Cap. 2. ) $u$tinebant, atque ita uniuer$a ba$ilica a Vitr. de$cripta e$t.</p>
<p>I<sc>TA</sc> fa$tigio<007>um duplex nata di$po$itio, extrin$ecus tecti, & interioris altæ te$tudinis, præ$tant
$peciem uenu$tam. Item $ublata epi$tyliorum ornamenta, & columnarum, pluteorum\’q; $uperiorum
di$tributio. opero$am detrahit mole$tiam, $umptus\’q; imminuit ex magna parte $ummam, ip$æ uero
columnæ in altitudine perpetua $ub trabe te$tudinis perductæ, & magnificentiam impen$æ & autho-
ritatem operi adaugere uidentur.</p>
<p it>A$pectus uenustus, laboris, & $umptus imminutio, magnificentiæ impen$æ, & authoritatis operi adaucta
<ln>20</ln>
$pecies commendabilem Vitruuianam ba$ilicam fecere. Tectum enim $uperius, ac culmen interioris testudi-
nis uenu$tatem præbebat. Epi$tylia, Zophori, plutei\’q;, & cætera ornamenta columnarum $ublata impen$am,
& laborem imminuebant; nam parastatæ, pilæ, trabes euerganeæ, & compactiles loco eorum ornamentorum
po$itæ, ut ex materia factæ, labori, & $umptui parcebant. Altitudo etiam columnarum authoritatem, &
magnificentiam impen$æ ferebant. duplex enim in altitudine columnarum ordo laborem, & impen$am re ue-
ra adauxi$$et, nam epistylia, plutei, ornamenta\’q; geminata fui$$ent. Cæterum & res po$tulabat, ut ex ma-
teria trabes conficerentur, nam lapideæ, aut marmoreæ trabes ob di$tantiam intercolumniorum ( ut ait libro
tertio ) periculo ne frangerentur, fui$$ent.</p>
<ln>30</ln>
<h it>De Aerario, carcere, & curia ordinandis. # Cap. II.</h>
<p>AE<sc>rarivm</sc>, carcer, curia foro $unt cõiungenda, $ed ita, uti magnitudo $ymmetri{ae} eorũ, qu{ae}
e$t foro proxima re$pondeat, maxime quid\~e curia imprimis e$t facienda ad dignitat\~e mu-
nicipij, $iue ciuitatis. Et $i quadrata erit, quantum habuerit latitudinis. dimidiaaddita con-
$tituatur altitudo. Sin autem oblonga fuerit, longitudo, & latitudo componatur, & $um-
ma compo$ita, eius dimidia pars $ub lacunarijs altitudini detur. præterea præcingendi $unt parietes me-
dij coronis ex inte$tino opere, aut albario ad dimidiam partem altitudinis, quæ $inon erunt, uox ibi
di$putantium elata in altitudinem intellectui non poterit e$$e audientibus. Cum autem coronis præ-
cincti parietes erunt, uox ab {ij}s morata, priu$quam in aere elata di$sipetur, auribus erit intellecta.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Aerarium locus erat, in quo publica pecunia reponebatur. Romani autem actus omnes publicos, $enatus
decreta, & libros elephantinos in ærario $eruabant. Suetonius nominum libros in ærario inuentos Cæ$arem
comburi feci$$e dicit, ut omnem od{ij} occa$ionem tolleret. Erat autem ærarium in Romano foro in æde Saturni,
inquiunt enim Saturnum primum cudendæ monetæ authorem fui$$e. Quomodo autem ærarium, & carcer di-
$ponatur non dicit Vitr. Sunt enim fori partes, & Architecti iudicio relictæ, quoniam ex certa nece$$itate con-
$tituuntur, huiu$modi $unt granaria, armamentaria, naualia, emporia. Hæ autem fabricæ tuti$$ima loca, ex-
pedita tamen, & prompta requirunt, murorum altitudine, cu$todum uigilantia, mulctæ indictione ab in$id{ij}s
tuta e$$e debent. Nos granaria, & ærarium foro coniuncta habemus, armamentaria in ba$ilica, uel curia ip$a.
Aerarium Iacobi San$ouini opus, in quo æs, aurum, argentum flatur, & cuditur, & con$eruatur. ibi quoque
præfecti, & magi$tratus quidam $unt, qui tam monetæ cudendæ, quàm depo$itis, quæ ad incredibilem $ummam
<ln>50</ln>
perueniunt, præe$$e $olent. Nauale tam tutum, tam amplum, tam omni copiarum genere auctum habemus,
ut mirum e$$et, $i id multi Reges opulenti longo $tudio comparare po$$ent.. Sub ba$ilica $unt carceres. ad ba$i-
licam prope templum est magis magnificum, quàm recte di$po$itum, cuius frons columnarum multitudine, &
pulchritudine $atis ornata, authoritatem quandam foro ampli$$imo addere con$picitur. Sed hæc aliàs.
Antiquitus tria Carcerum genera habebantur, unum immode$torum, & petulantium, qui ibi detinebantur,
ut ab incontinentia morum, ad uitæ frugem ducerentur; id nunc dementibus, & maniacis datur. Alterum
erat eorum, qui ære alieno obnox{ij} erant. Tertium in quo trudebantur rei, perfidi\’q;, & $celerati uiri, aut
iam damnati, aut mox damnandi. hæc genera $atis erant. nam hominum errata, aut ab immode$tia, aut a con-
tumacia, aut a peruer$itate oriuntur. Immode$tiæ primum, contumaciæ alterum, peruer$itati tertium genus
datur; amplius primum, arctius alterum, arcti$$imum tertium genus con$tituendum est. in omnibus altitudo,
<ln>60</ln>
<pb 169>[514.01.201]<rh it>QVINTVS.</rh>
& cra$$itudo murorum, depre$$io, & multitudo portarum, fornicum altitudo requiritur, ut undequaque abla-
tafugiendi $pe, mi$eri puniantur. A ncus Martius in medio foro carcerem ædificauit, ad terrorem incre$centis
audaciœ, cui Ser. Tullus cauam Latom{ij}s $yracu$anis $imilem addidit, quœ Tull<007>ana po$tea e$t dicta; a $ini$tra
uiginti pedum $patio de$cen$us erat, muri alti, & cra$$i, locus ob$curus, borridus, & fætens. Erat etiam Ro-
mæ apud theatrum Marcelli carcer pleb<007>s ab App. Claud. extructus, in quo ip$e $e ip$um interfecit, dum in-
terficiab al{ij}s noluit. Nos quoque pa$$im in vrbe di$per$os carceres babemus, Ca$ones uocant, in quos, quino-
cte furantes aut cum armis; deprehenduntur con{ij}ci $olent. $ed nos ad Curiam reuertamur. # Forum litigan-
tium, curia $enatorum, comitium erat in quo magi$tratus creabantur. unde dies ad creandos magi$tratus con-
stituti comitiales uocabantur. Comitium primo erat $ine tecto,$ed po$tea tectum fuit anno eo, quo Annibal
<ln>10</ln>
in Italiam uenit, a Cæ$are demum re$tauratum.ibi ficus ruminalis ad radices Palatini con$piciebatur. erat an
tem comitium magna pars fori. Comitium in nostra ciuitate Magnum Con$ilium uocatur, locus ampl$$imus
te$tudinatus, in quem Nobiles mille & quingenti & amplius ad creandos Magi$tratus fe$tis diebus còueniunt.
Curiam nos Cõ$ilium Rogatorum uocamus; rogati enim ad $ententiam ueniebant maiores nostri. Cœterum
antiqui in œdes $acras ad con$ulendum coibant. ideo Iunonis monetœ œdis, & $enatulus, & curia d<007>cta est. Cu-
ria quoque uocabatur locus,in quo $acerdotes de {ij}s,quæ ad religionem pertinebant, tractare $oliti erant, qualis
uetus curia fuit. Cic. pro Milone. Curia templum $anctitatis, amplitudinis mentis, con$il{ij} publici, caput ur-
bis, ara $ociorum, portus omnium gentium. & alibi. Cum curia uindex temeritatis, moderatrix offic{ij}.
Sed alia curia $enatorum erat, qualis Ho$tilia fuit, a Tullo Hostilio facta Pompei quoque curia ante eius
theatrum collocata erat, in qua Caius Cœ$. a coniuratis trucidatus e$t. Sed nos ad Vitr. qui curiæ curam ba-
bet maiorem, quàm cœterorum. Si curia quadrata erit, ide$t paribus quaqua uer$us lateribus, altitudo eius
<ln>20</ln>
erit $e$quialtera ad latus unum. Hœc proportio maxime a Vitr.commendatur. Sed comparando magis latitu-
dinem ad longitudinem, quàm altitudinem ad longitudinem. Mibi autem uidetur altitudinem curiœ quadratœ
a Vitr. po$itam, nimis e$$e profundam, & putei qua$i quandam $peciem ferre, quare ad oblongam uenio, in qua
Vitruuius longitud<007>nis, & latitudinis $ummam compo$itam in duas partes diuidit, & ex {ij}s unam dat altitu-
dini. Sed quàm longa, & lata e$$e curia debeat, non prœ$cribit, nam $upra rationem habendam e$$e dixerat
dignitati urbis, & municip{ij}, unde nec nimis arcta,nec ampla nimis e$$e debebit, $ed ad multitudinem babitan-
tium accomodata: & quoniam in curia di$putationes fiunt de rebus maximis, & ad Remp. pertinentibus,
in$urgunt\’que Senatores ad loquendum, ideo curandum e$t, ut uox di$putantium undequaque ad aures perue-
niat auditorum. igitur med{ij} parietes prœcingendi $unt coronis, aut e materia, aut ex tectorio opere factis, in
quas elata uox emittatur ad audientium intellectum. nam $i coronœ (quas nos coronices dicimus) buiu$modi
<ln>30</ln>
non impedierint uocem, ac remi$$erint deor$um, uox in aerem elata di$$ipabitur, & non erit auribus intellecta.</p>
<h it>De Theatro, eius{que} $alubri con$titutione. # Cap. III.</h>
<p>CV<sc>M</sc> Forum: con$titutum fuerit, tum Deorum immortalium diebus fe$tis ludorum $pecta-
tionibus eligendus e$t locus theatro quàm $aluberriums, ut in primo libro de $alubritatibus
in mœnium collocationibus e$t $criptum. per ludos enim cum coniugibus, & liberis per$e-
dentes, delectationibus detinentur, & corpora propter uoluptatem immota, patentes ha-
beant uenas, in quas in$idunt aurarum flatus, qui $i a regionibus palu$tribus, aut alijs regionibus uitio-
<ln>40</ln>
$is aduenient, nocentes $piritus corporibus infundent. itaque $i curio$ius eligetur locus theatro, uita-
buntur uitia. Etiam\’q; prouidendum e$t ne impetus habeat a meridie. Sol enim cum implet eius ro-
tunditatem, aer conclu$us curuatura neque habens pote$tatem uagandi, uer$ando conferue$cit, & can-
dens adurit, excoquit\’q, & imminuit e corporibus humores. ideo maxime uitandæ $unt his rebus ui-
tio$æ, regiones, & eligendæ $alubres.</p>
<p it>Quemadmodum forum, ba$ilicam, ærarium, carceres, curiam\’q;, & alia complectebatur: Ita theatri con-
ftitutio multa colligit, de quibus in præ$enti, & in $equentibus capitibus dicetur. Res omnis pulcberrimas,
& obstru$as habet quæ$tiones, & con$iderationes, quas animaduertere opus e$t. Negot{ij}s ergo, humanis\’q;
actionibus cum $it proui$um in con$titutione fori, ad Deos, Deorum\’q; ludos conuertendu s e$t animus. Quare
de $pectaculis agendum; ex {ij}s quœdam pacis, & ot{ij} $unt oblectamenta,quœdam ad actionum, armorum\’q; $tu-
<ln>50</ln>
dia referuntur. In illis mentis, & ingen{ij} uigor excitatur, in his uires corporis, animi\’q; robur mouetur. Sed
amborum una intentio, & finis unus e$$e debet, id est omnia ad ornamentum, & $alutem patriœ, conferre, qua
re maxime animaduertendum, ne in ludis, & $pectaculis inhonestæres, & la$eiuœ, molles\’q; inducantur. In
{ij}s $pectaculis, quœ otium, pacatam\’q; Remp. decent, poetæ, mu$ici, histriones introducuntur. in {ij}s uero, quœ
bellum re$piciunt, certamina, & contentiones fiunt, quæ robur, & agilitatem corporum prœferunt. Priori-
bus theatrum datur, id e$t locus ad $pectandum aptus. posterioribus circus, uel amphitheatrum. in circo agi-
litas, quœ in cur$u, & $altu ine$t, in amphitheatro robur, & uires exercentur in aggrediendis, & expugnandis
feris. Omnia $pectaculorum loca in hoc conueniunt, quod incurua, & qua$i cornuta $unt, medium\’q; habent
$pat<007>um, & circa gradus babent, ubi $pectantes $edent. forma uero differunt. Theatrum enim in$ene$centis
lunæ fpeciem habet. Circus in longum ducitur cornibus inuolutis, ut currentibus quadrigis commodus $it. in
<ln>60</ln>
<pb 170>[514.01.202]<rh it>LIBER</rh>
circum $æpe aqua ad naumachias ducebatur. Amphitheatrum tanquam ex duobus theatris frontibus und
po$itis compo$itum erat. omnia hæc ex u$u ita constituebantur. De theatro uero dicamus, ex fine ip$um con-
$titui, ea forma, quam ponit Vitr. ut igitur omittamus ea, quœ omni œdificio conueniunt, ide$t $alubritas loci,
fundamentorum $oliditas, area\’q;, de quibus copio$e $uperius e$t di$putatum, con$iderare debemus per$onxs,
quæ ad $pectacula $e conferunt, & $pectacula ip$a:, quæ fiunt. Si per$onas re$picimus, inueniemus multitudi-
nem nobilium, & plebis, quæ $imul eunt, una manent, & forte $imul di$cedunt, ideo aditus multi requiruntur,
exitus\’q;, & a$cen$us $ine impedimento, & ambulationes, tecta\’q; adimbres euitandos. & quoniam diu, &
longo tempore in $pectatione ludorum morantur, nece$$aria e$t $edendi commoditas, & alibi ut nobiles, &
patrit{ij}, alibi ut uulgus & populus $edeat. Nobiles inferiores $edes occupabunt, populus altiores, nam fator,
& turpis odor in altum euehitur. ne igtur nobiles offendãtur, inferius $edere debent. Omnes tamen ita commo-
<ln>10</ln>
de $edebunt, ut audire, & $pectare po{$s}int. Actores, histriones\’q; loca habeant, in quibus $e commode parent,
& unde egrediantur; atque hæc ad per$onas pertinent. Quæ uero ad $pectacula $pectant $unt hæc. primum
uniuer$a loci $pecies, nam in theatris poemata recitantur, mu$ici inducuntur: ideo nece$$e est eam formam
theatro dare, ut audire po$$int poemata, & $onos. Deinde nece$$e e$t uocis motus, & loci qualitatem con$idc-
rare, & quæ $it uocis a$cen$us ratio, & quomodo unà ad aures perueniat, unde de harmonia, ua$is\’q; $onum
mittentibus e$t dicendum. Quæ omnia diligenti$$ime ab$oluit Vitr. De $alubritate loci primo agit, rationem\’q;
rei reddit, nos\’q; ad primum uolumen remittit, in quo ea diligenter e$t per$equutus, quæ ad locorum electionem
pertinent, & hoc loco facilia $unt. mox de fundamentis loquitur dicens.</p>
<p>F<sc>VNDAMENTORVM</sc> autem $i in montibus fuerit, facilior erit ratio, $ed $i nece$sitas coegerit in pla
no, uel in palu$tri loco ea con$titui, $olidationes, $ub$tructiones\’q; ita erunt faciendæ, quemadmodum
<ln>20</ln>
de fundationibus ædium $acrarum in tertio libro e$t $criptum.</p>
<p it>Minor $umptus, commoditas amplior, $oliditas firmior erat, ubi theatrorum fundamenta in montibus
iacienda erant. Mons enim gradationibus faciendis commodior, firmi$$imis tanquam humeris pondus $uftine-
bat, ita ut animaduertere nt antiqui in theatris constituendis ad loca eminentia, quœ uel montes e$$ent, uel mon
tibus $imilia: $ed cum nece{$s}itas cogebat in plano, uel palustri loco ea con$titui, tum $olidum erat quærendum,
uel $ubstructiones, & $olidationes faciendœ, quemadmodum $upra dictum est. Recte antem dixit { Sinece$-
$itas coegerit loco palustri} nam $upra euitanda loca palu$tria e$$e monuit, ni$i paludes eæ$int, quales erant
Altini, & Aquileiæ & quales Venetœ hodie $unt.</p>
<p>I<sc>NSVPER</sc>. fundamenta lapideis, & marmoreis copijs gradationes ab $ub$tructione fieri debent.</p>
<p it>Statim a fundamento gradationes faciendæ, aut marmoreæ, $i ade$t copia; aut lapideæ, $i $umptui parcen-
<ln>30</ln>
dum. Ecce po$t $alubritatem loci, commoditatem quœrit Vitr. & magnificentiam operis, qualis non erat an-
tiquitus, cum dicat Ouidius.</p>
<p # it>Primus $ollicitos feci$ti Romule ludos, # Illic quas tulerant nemo ro$a palatia frondes
# Cum uidit uiduos rapta Sabina uiros. # Simpliciter po$itæ $cena $ine arte fuit.</p>
<p it>Tum neq; marmoreo pendebant uela Theatro, # In gradibus $edit populus de ce$pite factis, &c.
# Nec fuerant liquido pulpita rubra croco.</p>
<p it>Solebant fe$tis diebus rustici conuenire $imul, & $acra diuer$a, ludos\’q; facere, qui mos u$que adeò placuit
Athenien$ibus, ut primi in ciuita<007>em eum induxerint; Locum\’q; ludorum theatrum nominauerunt. Romani
po$tea {ij}$dem moribus delectati, theatra & ip$i in vrbe uoluere. Sed ab initio lignea, non lapidea, neque mar-
morea con$tituere, & ad tempus. inde maiori $umptu lignea, & ad tempus etiam fecere, quemadmodum Legitur
<ln>40</ln>
de theatro M. Scauri ædilis ad men$em octuaginta millium hominum capaci. Tertiam epi$cenum habens, ter-
centum, & $exaginta columnis marmoreis ornatam, nam primi ordinis colunœ erant pedum 37, inferior
autem $cenæ pars marmorea. Media uitrea, $umma inaurata erat. inter columnas ad tria millia $igna ex metal-
lo po$ita erant. Theatrum huiu$modi cœteris maius cum e$$et, nec facile eius imitari magnificentiam cum
Curio non po$$et, cum funus patris, ludos\’q; in$titui$$et, indu$triœ $e dedit. itaque duo theatra lignea axibus in-
nixa con$tituit, ita ut $pectante, & $edente populo circumuolui po$$ent, modo\’q; bina theatra partita, modo in
unum amphitheatrum cohærentia cernerentur. Resmira, periculo$æ\’q; plena aleæ, ingenio$a, & multis indiga
ergatis, rotulis\’q;, quibus facile conuolui po$$et. nos hic quomodo id $ieri po$$et dicemus. Semidiameter theatri
in partes I8, a circumferentia partiatur, & in $eptima centrum axis figatur, in quo theatrum $ubiectis ro-
tulis, tanquam cilindris æneis circumuoluatur, eorum axibus ad axes theatrorum re$pondentibus. Axes
<ln>50</ln>
utriu$que theatri in eadem linea constituantur. horum interualla duorum erunt $emidiametrorum, & decima
octaua $emidiametri parte, uolui\’q; debent unus po$t alterum, quemadmodum ingenio$us Franci$cus Marco-
linus recte con$iderauit. Po$t hæc Gn. Pompeius ad œternitatem re$piciens theatrum lapideum fecit magnifice
ornatum, unde celebre factum fuit. prœter id Lugduni Marcellus Octauiæ Augu$ti $ororis filius theatrum
octuaginta millium hominum capax ædificauit, & Cornelius Balbus aliud Augusti $ua$u theatrum Romæ con
$tituit; multa\’q; etiam in reliquis Italiæ urbibus tam lignea, quàm lapidea thea@ra ædificauerunt antiqui, quo-
rum una ratio, & $inis, diuer$a licet magnitudo. # Plinius libro trige$imo $exto ita inquit, Theatra duo ita
fecit ampli$$ima e ligno cardinum $ingulorum uer$atili $u$pen$a libramento, in quibus utri$que antemeridiano
ludorum $pectaculo edito, inter $e $e auer$is, ne inuicem ob$treperent $cenœ, & repente circumactis ut contra
starent, postremo iam die de$cendentibus tabulis, & cornibus inter $e coeuntibus, faciebat amphitehatrum,
<ln>60</ln>
<pb 171>[514.01.203]<rh it>QVINTVS.</rh>
& gladiatorü $pectacula edebat, ip$um magis autoratum populum Rominum circunfer\~es. Quid enim miretur
qui$que in hoc primum? inuentorem, an inuentum? artificem, an authorem? au$um aliquem hoc excogita-
re, an $u$cipere? parere, an iubere? $uper omnia erit populi furor, $edere au$i tam in$ida, instabili\’q; $ede.
En hic est ille terrarum uictor, & totius domitor orbis, qui gentes, & regna diriber, iura externis mittit, Deo-
rum quœdam immortalium generi humano portio, in machina pendens, & in periculo $uo plaudens. Quœ ui-
litas animarum i$ta, ant quœ quærela de Cannis? Quantum mali potuit accidere? Hauriri urbes terrœ hiati-
bus, publicus mortalium dolor e$t. Ecce populus Romanus uniuer$us uelut duobus nauig{ij}s impo$itus binis
cardinibus $u$tinetur, & $e ip$um depugnantem $pectat, peritur us momento aliquo luxatis machinis; & per
hoc quœr<007>tur tribunit{ij}s concionibus gratia, ut pen$iles tribus faceret. Qualis hic in ro$tris? quid non au$u-
<ln>10</ln>
rus apud eos, quibus hoc per$ua$erit: vera nanque confitentibus populus Rom<007>nus funebri munere ad tumu-
lum patris eius depugnauit uniuer$us. Variauit banc $uam magnificentiam fe$$is turbatis\’q; cardinibus, &
amphitheatri forma cu$todita, noui$$imo die duabus per medium $cenis athletas edidit, raptis\’q; e contrario
repente pulpitis eodem die uictores e gladiatoribus $uis produxit.</p>
<p>_P_<sc>RAECINCTIONES</sc> ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendæ uidentur, neque altiores,
quàm quanta præcinctionis itineris $it latitudo, $i enim excel$iores fuerint, repellent, & eijcient in
$uperiorem partem uocem, nec patientur in $edibus $ummis, quæ $unt $upra præcinctiones, uerborum
ca$us certa $ignificatione ad aures peruenire. Etad $ummum ita e$t gubernandum, uti linea cum ad
imum gradum, & ad $ummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum, angulos\’q; tangat, ita uox
non impedietur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Gradationes statim a fundamento faciendas e$$e præcepit. nunc de earum di$po$itione loquitur. Gradus
cra$$itudinem habet, & retractionem in Theatris: parem iubet e$$e retractionem, & cra{$s}itudinem:quicquid
autem circa ducitur, & curuaturam quandam habet, prœcinctionem appellat. $ic curuaturam portus Mau-
foli in $ecundo uolumine Cap. 8. prœcinctionem uocauit, $ic paulo ante prœcingendos e$$e parietes curiœ co-
ronis monuit. $ic hoc loco prœcinctiones graduum in curuitatem di$po$itiones appellat. $ic inferius prœcinctio-
ues tres ide$t plana, & retractiones in theatris, quœ circumambiant, appellauit. & certe nece$$arium erat,
ut hic de graduum di$po$itione ageret, antequam ad alia perueniret. Nam & ad uocem, & ad commodum
eos referendos cum duceret, prius erant de$ignandi. Quàm uero alta gradatio, idest graduum omnium prœ-
cingentium altitudo, hic non dicit, ni$i quod pro rata parte facienda e$t. nonnulli tam altam gradationem fe-
cere, quanta erat area theatri: di$perdebatur enim uox in minori altitudine, & durius audiebatur in<?> altiori-
<ln>30</ln>
bus. Sed de altitudine theatrorum ex $ymmetr{ij}s $equentibus prœcepta colligemus. interim ob$eruabimus,
quod Vitr. dicit ut $i linea a cacumine imi gradus ad cacumen $ummi tendatur, & tangat omnia cacumina
graduum med<007>orum. ita enim in prœcinctionibus par erit cra{$s}itudo, ide$t altitudo graduum, & retractio,
idest planum, & itineris latitudo, ut ait Vitru. ita etiam uox non impedita ab imo ad $ummum perueniet.</p>
<p>A<sc>DITVS</sc> complures, & $patio$os oportet di$ponere, nec coniunctos $uperiores inferioribus, $ed
ex omnibus locis perpetuos, & directos $ine inuer$uris faciendos; uti cum populus dimittitur, de
$pectaculis ne comprimatur, $ed habeat ex omnibus locis exitus $eparatos $ine impeditione.</p>
<p it>Quæratio aditus est, eadem & exitus e$$e debet; ad per$onas autem dirigitur præ$ens regula. A$cende-
bat populus per tectos gradus, exibat ad itinera præcinctionum. Erant utrinque commodœ. $calœ, & apertœ,
erant & aliœ tectœ, $ed non adeo commodœ. hæ iuuenibus curio$is, illœ $enioribus, & quietis parabantur, ita ut
ætati, & uoluntati cuiusq; proui$um foret; $equuntur aliæ regulœ ponendorum adituum, & collocandarum $ca-
<ln>40</ln>
larum: modo Vitr. uult o$tendere ad quœ pro$picere debent, qui theatra con$tituunt. particulares autem di$po-
$itiones inferius, cum de theatri aget conformatione, declarabit. modo aditus plures, & $patio$i di$ponendi
directi, & $ine flexu, ne in angulis confluens populus cum e $pectaculis di$cedit, $e comprimat. Exitus autem
vomitoria uocat Macrobius, uidentur enim tanquam euomere copias, unde in $edilia $e fundunt.</p>
<p>E<sc>TIAM</sc> diligenter e$t animaduertendum, ne $it locus $urdus, $ed ut in eo uox quàm clari$sime ua-
gari po$sit. Hoc uero ita fieri poterit, $i locus electus fuerit, ubi non impediatur re$onantia.</p>
<p it>De locorum natura, quatenus ad uocem $pectat, recipiendam, uel repellendam inferius loquetur. Cap. 8.
Nunc occa$ionem quœrit ut agat de uoce, & de eius motione. Quare inquit oportere non impediri re$onan-
tiam loci qualitate. impedietur autem, $i uox in eo poterit clari{$s}ime uagari, quomodo autem uagetur uox,
docet, uocem diffiniens, & eius motus declarans.</p>
<ln>50</ln>
<p>Vox autem e$t $piritus fluens, & aeris ictu $en$ibilis auditui. Ea mouetur circulorum rotunda-
tionibus infinitis, uti $i in $tantem aquam, lapide immi$$o na$cantur innumerabiles undarum circuli
cre$centes a centro, & quàm lati$sime po$sint uagantes, ni$i angu$tia loci interpel lauerit, aut aliqua
offen$io, quæ non patitur de$ignationes earum undarum ad exitus peruenire. Itaque cum interpel-
lentur offen$ionibus primæ redundantes in$equentium di$turbant de$ignationes. Eadem ratione uox
ita ad circinum efficit motiones.</p>
<p it>Vox e$t $onus ex ictu aeris proueniens, quatenus ab humanis organis diuer$is modis $piritus extra mitti-
tur. Motus aeris ab eo $piritu icti in orbem fertur, perinde aquœ motus, in quam lapis pro{ij}citur, plures
enim e$ficit circulos ab uno centro ductos, $ed di$crimen e$t inter orbes eos, qui in aqua, & eos qui in aere
fiunt. nam qui in aqua con$piciuntur, circuli potius in plana aquœ $uper$icie $acti uocari debent, qui uero in
<ln>60</ln>
<pb 173>[514.01.204]<rh it>LIBER</rh>
aere fiunt, quoniam undequaque in orbem conuoluuntur, $phæræ meritò dici po$$unt. Conueniunt tamen &
qui in aqua, & qui in aere $unt, quoniam $i non impediuntur, $ecundus a priori proxime tertius a $ecundo, &
quartus a tertio profici$cuntur latiores\’q;, & ampliores $emper fiunt, donec ad certum finem perueniant
icta enim pars aeris, uel aquœ ulteriorem $emper impellit, $ed leuiori impul$ione, ita ut tandem impul$us ille
minus, & nihil ualeat. hinc e$t, quod Vitr. dicit.</p>
<p>S<sc>ED</sc> in aqua circuli æqua planitie in latitudine mouentur. Vox & in latitudinem progreditur, &
altitudinem gradatim $candit. Igitur ut in aqua undarum de$ignationibus, ita in uoce cum offen$io
nulla primam interpellauerit, non di$turbat $ecundam, nec in$equentes, $ed omnes $ua re$onantia per-
ueniunt ad imorum, & $ummorum aures.</p>
<p it>Impidiuntur circulorum de$ignationes in aqua, ne fiant perfectæ iniecto alio lapide extra circulos, ualidior
<ln>10</ln>
enim ictus alias circulorum de$ignationes facit, quœ priores di$rumpunt. ita impediuntur aeris icti orbes
alieno impul$u.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> ueteres Architecti natur{ae} ue$tigia per$equuti, indagationibus uocis $candentes theatrorum
perfecerunt gradationes. & quæ$ierunt per canonicam mathematicorum, & mu$icam rationem, ut
quæcunque uox e$$et in $cena, clarior, & $uauior ad $pectatorum perueniret aures.</p>
<p it>Cum uox in aere circumuoluatur, certe orbicularis forma theatro conueniet. nam $i angulari forma thea-
tra e$$ent con$tituta, non œqualiter uox terminationes $uas efficeret, al{ij} enim ide$t uiciniores clarius uocem
perciperent, al{ij} tanquam remotiores impedirentur, & uocis de$ignationes interminat æ in aere frangerentur.
Architecti igitur, qui & mu$ici, & phy$ic<007> e$$e debent, $i nomen Architecti con$equi uelint, animaduerten-
<ln>20</ln>
tes ad uocis motiones, & $peculatione numerorum, & experientia $onorum (ita en<007>m mathematicorum ca-
nonicam, & mu$icam rationem intelligo ) theatrorum conformationes fecere, & ut locus magis re$onaret,
prœter orbicularem theatrorum formam, pr œter gradationes uno funiculo, ut linea in cacuminibus, & an-
gulis ab imo ad $ummam contactas, in $ummo quoq; contectas fecere porticus in theatrum apertas, retro pa-
rietibus cir cundatas, ut uox in eas amplitudines, tanquam in cauernas $ubintrando undique re$onaret.</p>
<p>V<sc>TI</sc> in organa in æneis laminis, aut corneis die$i ad chordarum $onituum claritatem per$iciunt,
$ic theatrorum per harmonicen ad augendam uocem, ratiocinationes ab antiquis $unt con$titutæ.</p>
<p it>Quemadmodum ad chordarum rationem, & ad earum $onum organa, quœ cannis, & tib{ij}s conficiuntur,
& alia in$trumenta perficiuntur, ita harmonica ratione ad uocis claritatem, ut augumentum theatra ab anti-
quis con$tituta fuere: œque ac $i diceret, ut die$is, quœ minima e$t audibilis, & in mu$icam rationem apta uox
principium organorum perficiendorum regulam illis dedit. Ita uocis naturam, & motionem ab Architectis
<ln>30</ln>
comprehen$am illis theatrorum occa$ionem faciendorum dedi$$e, & theatra ad uocis rationem accommoda$-
$e. hac occa$ione de harmonia loquetur Vitr. O$tendet\’q; quid $it, quid de ea $en$erit Ari$toxenus, quot $int
eius genera, quomodo partiantur, & qua ratione uocum diagram<007>nata constituantur.</p>
<h it>De Harmonia $ecundum Aristoxeni traditio-
nem. # Cap. IIII.</h>
<p>HA<sc>RMONIA</sc> autem e$t mu$ica literatura ob$cura, & difficilis, maxime quidem, quibus Gr{ae}
cæ literæ non $unt notæ, quam $i uolumus explicare, nece$$e e$t etiam Græcis uerbis uti,
<ln>40</ln>
quod nonnulla eorum latinas non habent appellationes. Itaque ut potero, quàm aper-
ti$sime ex Ari$toxeni $cripturis interpretabor, & eius diagramma $ub$cribã, finitiones\’q;
fonituum de$ignabo, uti qui diligentius attenderit, facilius per$picere po$sit.</p>
<p it>Ad mu$icæ rationem $pectat $peculari, uer$ari\’q; circa eos numeros, qui ad alios referuntur $oni adiunctio-
ne, quare in duas partes prœcipue mu$icen diuidemus, quarum alteram in ratione iudic{ij} totam ponemus, de
qua parum loquitur Aristoxenus, tanquam de ea, quæ uim, & naturam, differentiam, & proprietatem pro-
portionum, & concentuum con$iderat, & di$crimem inter ea ponit, quæ ob eorum $ubtilitatem $en$um latere
$olent. Alteram in exercitationem $tatuimus tam uocum, quàm $onorum dulci modulatione defatigatos mor-
talium $en$us demulcentem, & animos $uauitate uerborum delinitos ad præclara uitæ studia exhortantem,
quemadmodum in poetarum carminibus e$t uidere, quorum ratio non habetur in postremis mu$icæ partibus.
<ln>50</ln>
Mu$ica igitur ratio e$t, & exercitium natur æ harmonicæ. Naturam harmonicam uoco, quæ aptari $imul po-
te$t numerorum $uauium coniunctione. Ratio ab$que $en$uum ratione operari, id est ratiocinari non potest.
non enim iudicat de rebus non ante perceptis. Nece$$e est igitur utramque partem coniungere, ita ut $tatim
$en$us, mox ratio $uo fungatur munere. Vnderecte a Boetio dicitur pulchrum e$$e ratione, & uia cogno$cere
quid $it, & quid ferat illud, quod omnibus uiuentibus est commune. De {ij}s uulgus non dubitat, torquentur
docti, delectantur periti. hinc ea mu$ica, quæ mentem, & aures oblectat, morali, & $peculatrici coniuncta
officio uidetur e$$e. Vt igitur $onorum communio ad aures pertineat, & orbes illi aeris ab ictu uocis de$ignati,
non impediti, $uauiter uniantur, & ut mens ad con$iderationem cau$arum tantæ $uauitatis uertatur, nece$$e
est principium illud habere, a quo uox aptitudinem $umit, ut regi po$$it, ita, ut $ub harmoniæ rationem cadat,
& quo motionis genere feratur, & quaratione in perfectam ueniat compo$itionem, & ordinationem, quod
<ln>60</ln>
<pb 173>[514.01.205]<rh it>QVINTVS.</rh>
ute$$iceretur, oportuit prius uocem diffinire, & eius motiones quales e$$ent o$tendere, quod hactenus factum
est, mox ad earum motionum di$crimina effectus\’q; ueniendum.</p>
<p>Vox enim mutationibus cũ flectitur, aliàs fit acuta, aliàs fit grauis, duobus\’q; modis mouetur, e q<?>uibus
unus habet effectus cõtinuatos, alter di$tantes. Continua uox neq; in finitionibus con$i$tit, neq; in loco
ullo, efficit\’q; terminationes non apparentes; interualla autem media patenria uti $ermone cum dici-
mus. Sol, Lux, flos, Nox. Nunc enim nec unde incipit, nec ubi de$init intelligitur, $ed neque ex acuta
facta e$t grauis, nec ex graui acuta apparet auribus. Per di$tantiam autem e contrario, namque cum
flectitur in mutatione uox, $tatuit $e in alicuius $onitus $initionem, deinde in alterius, & id ultro citro\’q;
crebro faciendo inco$tans apparet $en$ibus, uti in cantionibus cum flectentes uocem uarietatem faci-
<ln>10</ln>
mus modulationis. Itaque interuallis ea cum uer$atur, & unde initium fecit, & ubi de$ijt apparet in
$onorum patentibus finitionibus. Mediana autem patentia interuallis θb$curantur.</p>
<p it>Propo$ita uocis distinctio eo tendit, ut di$tinguatur uox illa, quæ apta e$t harmoniæ, ab ea, quæ inepta est,
vox igitur duobus modis mouetur. primum, ut auribus uideatur, ut uere e$t continuata, & in nullam termi-
nationem finita, hæc ab effectu continua nominatur, $ed ab u$u rationalis dicitur, eo enim uocis motu loqui, &
ratiocinari $olemus, nullo modo uocis tenorem alterando. Deinde mouetur uox, ita, ut di$tincta appareat,
& ab uno altitudinis gradu in alterum uar{ij}s, & determinatis finitionibus profici$cens, quæ ab effectu di$tin-
cta, ab u$u melodica nominatur, id e$t qua qui canunt, aut poemata recitant, uti $olent, nam dum canimus,
aut carmina proferimus, modo efferentes, modo deprimentes uocem, & di$tincte finientes, re$umentes $en$ui
occa$ionem damus, ut di$crimina inter uoces con$tituat. Licet Boetio placeat in recitandis poematibus me-
<ln>20</ln>
dia quadam uoce inter continuam, & di$tinctam nos uti $olere, $ed parum refert, modo continuam a di$tincta
$eparemus. Continua igitur uox, & unius tenoris a mu$icæ cõ$ideratione aliena e$t, nam ubi graue, & acutum
non e$t, ibi concentus e$$e non potest. Di$tincta uero apta e$t melodiæ, at non $tatim, $ed tunc primnm cum
ad certum locum peruenerit, quemadmodum corporibus aduenit, quæ non prius apta $unt $ub aliquam pon-
deris rationem cadere, quàm ad certam peruenerint magnitudinem, nec $ub opticen uenire po$$unt, ni$i id
habeant, quod finis e$t inui$ibilis, & principium ui$ibilis rationis. non enim fert natura minim is rerum diffe-
rentias $en$ibus humanis $ub{ij}ci. Sonus igitur distinctus, & ad certam, & $en$ibilem terminationem relatus
harmoniæ principium dicitur, quemadmodum unitas numeri principium e$t, & punctum lineæ, & in$tans tem-
poris. Cæterum natura uocem cuiu$que ita circum$crip$it, ut prima eius $edes, tanquam gradus grauior, &
depre{$s}ior $it, quam in aliquo reperiatur. Sed quoniam $i uno $emper tenore firmata uox, multas haberet di$tin-
ctas diffinitiones nulla fieret harmonia, ideo uoces mutari, & a$cendere oportet, ut grauior & depre{$s}ior acu-
<ln>30</ln>
tiori, & altiori concinens proportione re$pondeat. Iter igitur a$cen$us, immo & ip$e idem a$cen$us, $patium,
di$tinctio, & interuallum nominatur. Sed comparatio ratione terminorum diuer$a e$t, ideo $it, ut cum $patium
metimur, quando uox ab imo ad altum effertur, uocem dicimus intendi, acutiorem elatiorem\’q; fieri, cum
uero contra a $ummo ad imum fertur, remitti, grauiorem, depre$$iorem\’q; fieri, & quemadmodum ab imo natu-
ra uocis principium in $ingulis hominibus collocauit, ita a$cendendo qua$i per gradus, nece$$e e$t $ummum ter-
minum inuenire, ad quem natura $ua cum uox apte peruenerit, optima cum prima reddatur concentus conue-
nientia, & inter ca $patia, & interualla reliqua omnes con$onantiæ collocentur, ita ut $i ultra $ummum ter-
minũ progrediatur iterum ad ca$dem con$onantias repetendas perueniat, perinde ac $i ad denarium cum per-
uenerimus, iterum ad eo$dem numeros, qui denario inclu$i erant, ueniremus. Sed quoniam ab imo ad $um-
mum uox non effertur $ine med{ij}s, ideo dumiter a$cen$ionis facit, plures uocis gradus intermedios tangat opor-
<ln>40</ln>
tet, qui iustis $pat{ij}s, & interuallis mutuam quandam habeant inter $e comparationem. Ordinatio igitur
a$cen$ionis uocis a Græcis $y$<?>tema, a nostris $cala nominatur: & quoniam ad manus, digitorum\’q; diui$iones
eos terminos, dum principia docent, reducere $olent. ideo & Manum eam uocant, aut quia ad manus tanquam
enchiridion haberi debet, Græci ordinatam compo$itionem, nostri commodam, & aptam a$cen$ionem innuunt,
quam lincis, & $pat{ij}s in exercendo declarant, unde adagium de eo, qui nihili pen$i e$t dicitur eum neque li-
nea, neque $patio contineri. Scala igitur e$t constitutio linearum, & interuallorum directæ de$criptorum, in
quibus cuiu$que melodiæ notulæ de$cribantur. Linearum & interuallorum u$us est, ut di$tincte uocis $patia dũ
$candit, & de$cendit, cogno$camus. Notæ autem dicuntur, quia $unt tanquam $igna emittendæ uocis. Ha-.
ctenus igitur habemus qualis, & quanta ea uox e$$e debet, quæ habet ad harmoniam aptitudinem. Et Vitr.
multa omittens, quæ ab Ari$toxeno interim dicuntur, modulationum genera di$tinguit hoc modo.</p>
<ln>50</ln>
<p>G<sc>ENERA</sc> uero modulationum $unt tria. Primum, quod Græci nominant harmoniam, $ecundum
chroma, tertium diatonum. E$t autem harmoniæ modulatio ab arte concepta, & ea re cantio eius
maxime grauem, & egregiam habet authoritatem. Chroma $ubtili $olertia, ac crebritate modulorum
$uauiorem habet delectationem. Diatoni uero, quod naturalis e$t, facilior in interuallorum di$tantia.</p>
<p it>Simihi integrum e$$et de mu$ica pertractare, alia uia, ordinatione\’q; mihi utendum e$$e proponere<?>m. Sed
quia Vitr. exponimus, Vitruuium $equamur. Genera modulationum distinguit. Genus autem e$t compo$itio,
uel di$tributio interuallorum in $cala, & in ordinatione, quæ diuer$as ideas, & $pecies harmoniæ refert. De {ij}s
$igillatim dicemus inferius, ea explicantes. quæ multis difficil<007>a, & ob$cura uidentur. Modulationis igitur tria
$unt genera. Chromaticum, diatonicum, & harmonicum. horum nominationes $umuntur a longinquitate,
uel proximitate interuallorum in $calis, & ordinationibus. Harmonicum enim e$t, quod in $ua con$tjtutione,
<ln>60</ln>
<pb 174>[514.01.206]<rh it>LIBER</rh>
atque a$cen$ione abundat proximis, & minimis interuallis, ita dictum qua$i adaptatum, & con$ertum. Diato-
nicum uero appellatur, quoniam plurimum e$t in $pat{ij}s, quæ tono distant, qua$i per tonos progrediens. Chro-
maticum uero ita dicitur, qua$i coloratum, chroma enim color e$t. & quoniam genus hoc coloris modo mu-
tatur a prima intentione, ideo color nominatur, & hemiton{ij}s abundat. Ex {ij}s tribus generibus. naturæma-
gis proximum e$t diatonicum, $ua enim $ponte cuique inter canendum natura $uccedit. Artificio$um magis e$t
chromaticum quàm diatonicum, a peritis tantum exercetur, ideo antiquitus maior pars mu$icorum in eo ge-
nere laborabat, quod mulcere animos, & in effectus uarios traducere instituebant. Efficacius uero e$t Har-
monicum, & præ$tantius & excellentius in mu$ica $ingulare opus, ideo a nonnullis uel neglectum, uel non ad-
$citum inter melorum genera, tanquam id, quod difficillime in u$um ueniat. Seuerum, firmum, & constans est
<ln>10</ln>
diatonicum, mores, & habitus uiriles ostendens. Molle, & querulum chromaticum. authoritate plenum
harmonicum. cum igitur modulationem quandam mens $it ordinare, quàm primum ad genus, re$piciendum
e$t, $ecundum quod modulari intendimus. ita enim uoces, aut organa moderabimur, nam flexibilibus, & que-
rulis moribus chromaticum dabimus; magnis, & heroicis diatonicum. al{ij}s alio utemur uel $implici, uel per-
mixto genere. permi$centur enim genera, & unumquodque multis modis partiri, ac ordinari pote$t unde $in-
gulares cuiu$que generis partitiones, quo$dam qua$i a$pectus rerum præferunt, molles, temperatos, graues,
mutabiles, con$tantes, medios, quatenus fertrerum natura. Vnum quodque igitur genus. plures ideas habere
$olet, quibus diuer$as rerum facies ostendat, in qua re pulcherrimus qui$que harmoniæ effectus ponitur, &
collocatur. quod ut con$ider atione dignum est, ita no$tris diebus a paucis con$ideratur, & multi putant $olo
diatonico genere omnium rerum naturas exprimi po$$e. obstinati, & durirationem fugiunt, aut quia, quod
didicere, amittere putant, aut quia fieri non po$$e credunt, ut tot regulæ ob$eruentur, aut quia re uera igno-
<ln>20</ln>
rantes cum $int, contemnunt ea, quæ ne$ciunt. Vellem ut hic locus requireret colorum, & formarum cu-
iu$que gener<007>s tractationem, nam certa experientia efficere $perarem, ut auresiudicium darent eorum, quæ
multis, & certis argumentis ita e$$e ostenderem, & comprobarem, $ed nos alia uocant, modo Vitruuium, quæ
diximus approbantem, audiamus.</p>
<p>I<sc>N</sc> his tribus generibus di$similes $unt tetrachordorum di$po$itiones, quod harmonia tetrachordo-
rum & tonos, & die$es habet binas. Die$is autem e$t toni pars quarta, ita in hemitonio duæ die$es
$unt collocatæ. Chromati duo hemitonia in ordine $unt compo$ita, tertium trium hemitoniorum
e$t interuallum. Diatoni duo $unt continuati toni, tertium hemitonium finit tetracordi magnitudi-
nem. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, & hemitonio $unt peræquata.</p>
<ln>30</ln>
<fig>
<cap>_HARMONICVM._</cap>
<desc>_die$is_</desc>
<desc>_die$is_</desc>
<desc>_ditonus._</desc>
</fig>
<fig>
<cap>_CHROMATICVM._</cap>
<desc>_bemiton._</desc>
<desc>_bemiton._</desc>
<desc>_trihemit._</desc>
</fig>
<fig>
<cap>_DIATONICVM._</cap>
<desc>_hemiton._</desc>
<desc>_tonus_</desc>
<desc>_tonus._</desc>
</fig>
<ln>40</ln>
<p it>Vt ea intelligantur, quæ a Vitr. dicuntur, exponam quid $it tetrachordum, quid interuallum, quid tonus,
quid denique $it unusqui$que terminorum, qui a Vitru. ponuntur. Ex ordinatis igitur uocum a$cen$ionibus,
quæ (ut dixi) $ystemata dicuntur a Græcis, $calæ a no$tris, perfecta, & ab$oluta illa e$t, quæ inter imum, &
$ummum gradum eum concentum, quem $ymphoniam Græci, con$onantiam latini appellant, continet, qui reli-
quos omnes concentus & $ymphonias amplect<007>tur. Ordinariautem huiu$modi gradus ad perfectam con$o-
<ln>50</ln>
nantiam non po$$unt, ni$i quatuordecim numero $int interualla, inter quindecim uocis gradus collocata. Gra-
dum intelligo uocis locum $iue depre$$us, $iue altior $it. Cæterum quia a<?> initio $tatim non undequaque perfe-
ctæ, & ab$olutæ artes fuere, $ed artes, & $cientiæ additamento, & tempore creuerunt, ideo non $tatim ab ini-
tio integra illa, & ab$oluta uocum ordinatio inuenta est, $ed po$tea omnes gradus additione prioribus facta
conformati, & coaptati $unt, unde in formandis mu$ic<007>s organis, & experiundis con$onant{ij}s neruis, & fidi-
bus in abaco di$tentis utebantur, interim unica, interim pluribus chordis tentantes, quod animo concepi$$ent,
$onitibus exprimere. Cum unica chorda, neruo\’q; experirentur quod uolui$$ent, monochordum in$trumentum
ab unica, & $ola chorda nominauere. Sed cum uellent pluribus fidibus exerceri, ab earum numero in$trumen-
ta uocabaut. Ideo tetrachordum ex quatuor, pentachordum ex quinque, & ita alia u$que ad pentedecachor-
dum ex quindecim neruis, & chordis appellauere. nerui autem, & chordæ illæ gradus, & uocis a$cen$iones $i-
<ln>60</ln>
<pb 175>[514.01.207]<rh it>QVINTVS.</rh>
gnificabant, in quo enim con$titerat uox, gradus dicebatur, di$crimen uero inter du <007>s uoces, interuallum, &
$patium uocabant. & boc loco non caret reprehen$ione Aristoxenus, qui grauitatem, & acumen uocis in
qualitate, & non in quantitate ponit. Ex {ij}s, quæ dicta $unt habemus alias ordinationes, & $calas maiores e$-
$e, alias minores, maiores $unt, quæ plures, minores, quæ pauciores hab\~et gradus, unde maxima illa erit apud
antiquos, quæ quindecim gradus habebit. Dico $ecundum antiquos, nam recentiores alios in$uper addidere,
nihil enim prohibet, quin ratione ducti ulterius progrediamur, præ$ertim in mu$icis organis conficiendis, quo-
rum $onitus acutiores humana uoce, altius con$cendere po$$unt. hum ana enim uox ultra quindecim gradus
raro $candit, quin inepta, & ob$trepens audiatur. Cæterum & $i uelimus recte con$iderare, licet ultra de-
narium numerum progredi po$$imus, certe cum ad denarium deuentum est in numeris ad perfectam $ummam
<ln>10</ln>
nos deueni$$e cogno$cimus, & eadem repetere cogimur, $i $upra ire uelimus. ita cum in quint odecimo gradu
con$titerimus, ab$olutam ordinationem concentuum cogno$cemus, ultra quam $i progredi uelimus, ea$dem
rationes innouabimus, quæ prius obuiam nobis uenere. His po$itis, & con$titutis, iam $cimus quid tetrachor-
dum, quid interuallum, quid ordinatio $it. Nunc ad alias uoces exponendas accedendum, quæ $unt die$is,
tonus, hemitonium, trihemitonium, ditonus, quæ $unt interuallorum nomina. Tonus igitur e$t con$onantiæ prin-
cipium, idest primus terminus, tanquam fundamentum conc\~etus, & $ymphoniæ $e$quioctaua proportione con-
$tans. Concentus, & $ymphonia est grauium, & acutorum $onorum permixtio temperata ad aures cum incun-
ditate pertinens. Se$quioctauaratio e$t, cum quod plus e$t, continet quod minus est, $emel, & octauam eius
partem, quemadmodum nouennarius numerus octonarium $emel continet, & amplius unitatem, quæ octo-
nar{ij} octaua pars e$t. Qui igitur $onitus, uoces\’q; comparare, & ratione temperare uoluerit, fpatia comparare,
<ln>20</ln>
& ratione temperare studeat. qui$patia temperare uult adnumeros confugiat, & ad numerorum rationes, &
comparationes. nam eadem ratio, quæ cadit inter $patium, & $patium, cadit etiam inter $onum, & $onum.
Quare ub<007> $patium $e$quioctaua proportione temperatum fuerit, $onus quoque eandem habebit comparatio-
nem. Accipio in exemplum, neruum unicum longum palmos nouem in abaco diftentum, $it\’q; ille a, b, &
in $ingulis palmis $ingulas notas appono. I, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, tango illum, $onitum dabit: in
codem neruo tonum collocare uolo, pono fulcrum $ub nota prim<?> palmi, a qua nota ad $inem erunt octo palmi.
dico $i tetigero partem nerui a prima nota ad ultimam contentam, neruum illum mibi $onum daturum, qui a
priori tono di$tabit: ea igitur proportio, quæ cadit inter chordæ $patia, ea inquam cadit inter $onos, qui a chor-
dæictu perueniunt. quoniam igitur chorda integra ad partem I. u$que ad ultimam re$pondet in $e$quioctaua
comparatione, ideo & $onus qui a chorda integra icta prouenit, $ono, qui a prima nota ad ultimam efficitur,
<ln>30</ln>
$e$quioctaua ratione comparatur. & quoniam tonus in ratione $e$quioctaua ponitur, ideo illi $onitus tono in-
uicem distabunt. Cum uero unus & idem uocis, & $oni tenor fit, abs\’q; a$cen$u & de$cen$u, vni$onum dici-
mus. Vni$onum enim non e$t $patium aliquod, uel interuallum, $ed interuallorum, & $patiorum fundamentum.
Vnde notulæ omnes, quæ in eadem linea, uel in eodem $patio collocantur, uni$onum o$tendunt, quemadmodum
ut ut, re re, mi mi, fa fa, $ol $ol, la la, & huiu$modi. Sed tonus e$t uocis interuallum. ab una linea ad $eqüens
$patium, aut ab uno $patio ad $equentem lineam, quemadmodum ab ut, ad re, uel a re, ad ut, & hoc quo que
loco reprehenditur Ar<007>stoxenus, qui numeris non utitur in notandis uocibus, ut rationes, & proportiones col-
ligat, $ed in medio earum differentias ponit ita, ut $peculationem non in uocibus, $ed in eo, in quo differunt
uoces, collocet. res quidem incon$iderata, dum putat earum uocum di$crimina $cire, quorum nec quantitatem,
nec men$uram ullam habet, omne iudicium auribus tribuens. Deinde partitur tonum duas in partes æquales,
quas hemitonia uocat, uidetur\’que ignora$$e nullam comparationem $uprapartientem in duas po$$e æ qualiter
<ln>40</ln>
diuidi, & propterea tonum, quia huiu$modi comparatione con$tat, non po$$e pariter partiri. $ed nos $equamur
peritiores. Tonus igitur cum in duas æquas partes $ecari non po$$it, in duas $ecabitur inæquales, quarum al-
tera hemitonium minus, item & die$is, altera hemitonium maius, & apotome nominatur. Hemitonium
minus est ea toni pars, qua $e$quitertia comparatio duobus tonis maior e$t, duo toni autem $unt duæ $e$quio-
ctauæ. Exemplum $it huiu$modi. in monochordo neruum quàm longum e$t, in quatuor $patia diuidito, &
$uis notis quælibet, $patia $ignato, I, 2, 3, 4, $ub prima fulcrum collocato, dico neruum illum integrum,
cum parte illa $ub qua fulcrum erit po$itum $e$quitertium $onum editurum, nam ita $patium $e$quitertia com-
paratione constat. Siigitur duos continuos tonos in neruo po$ueris, quemadmodum $upra dictum e$t, $e$quio-
ctaua proportione constantes, & $ub{ij}cies fulcrum, ubi $ecundi toni terminus e$t<?>, dico $patium interceptum
inter priorem fulcrum, in quo erat $e$quitertia proportio, & notam $ub fulcro, quod $ecundi toni terminus erat,
</ln>50</ln>
e{$s}e $patium hemiton{ij} minoris, ide$t illud amplius, quo duos continuatos tonos $e$quitertia comparatio excedit,
cuiu$modi est fpatium inter mi, & fa; hemitonium uero maius, $eu apotome, e$t reliquum tert{ij} toni ab $e$qui-
tertia, nam continuatis in eodem neruo tribus tonis $patium interceptum inter notam $e$quitertiæ, & finem
tert{ij}toni, & $patium hemiton{ij} maioris. Quo $it ut hemiton{ij} uocabulum, non $ignificet dimidiatum tonum
omnino, quemadmodum nec $emiuocalis nomen dimidium uocalis innuat, $ed dimidium utrumque qua$i inter
extrema collocatum $ignificat, quemadmodum in $uperiori uolumine $emimetopia, & $emitriglyphos appel-
lauimus. præterea licet tonus, & hemitonium concentum non faciant, $unt tamen in con$ideratione habendi,
<007>um quia concentum interualla di$tinguunt, nam per eos tanquam gradibus ad con$onantias ferimur, tum quia
{ij}s $olidæ con$onantiæ tanquam uinculis colligantur, & utri$que ius datur affectuum mouendorum. Numeri
ucro unius toni $unt 8, & 9. duorum 81, 72, 64, qui fiunt, $i duas octo in $e, item nouem in $e, & octo
<ln>60</ln>
<pb 176>[514.01.208]<rh it>LIBER</rh>
in nouem. numeri uero trium tonorum $unt 729, 648, 512. ducendo 81, 72, 64, per nouem, & 643<?>
per octo, & ita toni cum numeris continenter efficiuntur, in quibus maioris ad minus comparatio $emper est
$e$quioctaua. Ditonus autem e$t $patium a linea ad lineam $patio unico interiecto, modo hemitonium non inter
iaceat. oblect. <007>t quidem $ed non e$t c<?>b$oluta con$onantia, & a no$tris tertia maior nominatur, quemadmodum
e$t ab ut, ad mi, $candendo, uel a mi, ad ut, de$cendendo. Trihemitonium, quod est $e$quitonum, uocant, est
$patium toni, & hemiton{ij} minoris, quemadmodum ab re, ad fa, a$cendendo; & a fa, ad re, $i de$cendas. ad au-
res etiam cum $uauitate peruenit, $ed nondum concentum facit: a no$tris tertia minor appellatur, e$t\’q; $patiũ
a linea ad lineam hemitonio intercepto. Conueniunt omnia $upra dicta interualla, quia mu$icæ de$eruiunt.
Tonus, & hemitonium tetrachordorum coniunctionibus tanquam fundamenta $ub$ternuntur. Trithemito-
nium, & ditonus, quia delectant, & quoniam in generum diui$iones incidunt. Delectant etiam al{ij} $oni, qui
<ln>10</ln>
tamen con$onant<007>as ab$olutas minime reddunt. constat enim proportione $uprapartiente, cuiu$modi $unt &
iam dicti trihemitonium, & ditonus. item & quæ $exta maior a no$tris dicitur, hemitonio, & diapente con-
stans, id e$t additione hemiton{ij} ad $e$quialteram, quæ $it cum a quaque linea ad tertium $patium a$cendimus,
continens duo hemitonia uel die$es, & tres tonos, quemadmodum ab mi, ad fa, $i per $extam modulentur.
E$t etiam iucundus tonus cum diapente, a quaque linea ad tertium $patium progrediens, unico hemitonio in-
tercepto, tonis quatuor incidentibus, quemadmodum ab ut, ad la, per $extam modulari, quam $extam maio-
rem uocant. Oblectat etiam $eptima minor duabus die$ibus, & quatuor tonis comprehen$a, quemadmodum
ab ut, ad mi, ab uno $patio ad quartum, uel ab una linea ad quartam progrediens. Sunt & alia interualla.
exercentibus nota, qualia $unt nona, decima, undecima, & duodecima a nostris dicta, quorum incunditas
exercitio potius, quàm regulis cogno$citur. Sed hæc $atis ad intellectnm eorum, quæ a Vitruuio dicuntur. in-
<ln>20</ln>
quit enim Vitru.</p>
<fig>
<cap>_EXEMPLVM MONOCHORDI._</cap>
<desc>_Vni$onum_</desc>
<desc>_Tonus_</desc>
<desc>_Semitonium_</desc>
<desc>_Ditonus_</desc>
<desc>_Semiditonus_</desc>
<desc>Tuo no</desc>
</fig>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<p it>{In tribus generibus di$$imiles e$$e tetrachordorum di$po$itones} ratio e$t quoniam diuer$is rerum qualitati-
tibus corum temperamenta applicantur, & ideas referunt diuer$as uel magnarum, uel mediocrium, uel infir-
marum rerum. In $ingulis tetrachordis quatuor $onitus, aut gradus uocis continentur, tribus autem inter-
uallis $ingula con$tant, & inter imum, & $ummum gradum $e$quitertia proportio, & comparatio habetur,
& in omnibus e$t eadem ratio extremorum, $ed interualla media di{$s}imilibus di$po$itionibus con$tituuntur in
$ingulis. Nam harmonicum tetracbordum a dimidia die$i, ad dimidiam $candit, inde ad ditonum, quæ $imul
po$ita duos tonos, & hemitonium minus, uel die$im unam continent. in quibus $e$quitertia proportio habetur.
Sed chromaticum primum interuallum hemiton{ij} vel die$eos, $ecundum bemiton{ij} uel apotomes, tertium trihe-
<ln>50</ln>
miton{ij}, quæ omniatonos duos, & die$im unam referunt, quemadmodum, $patia harmonici generis referebat.
Similiter diatonicum pr<007>mo interuallo tonum, $ecundo item tonum, tertio die$im continet, & ip$um quoque duo-
bus tonis, & die$i ordinatur. Atque hoc illud e$t, quod Vitr. dicit. {Ita in tribus generibus tetrachorda
cx duobus tonis, & hemitonio $unt peræquata} extremis enim conueniunt, $ed med{ij}s differunt. Armonicum
genus, quod Vitr. harmoniam uocat, ex parte graui, & ima, ad acuta, & elatum $candit in $ui tetrachordi
di$po$itione a dimidia die$i. in qua ponitur primum interuallum, ad aliam dimidiam, in qua $ecundum e$t inter-
uallum, inde ad ditonum, in qua tertium e$t interuallum. Intelligebat Ari$to xenum dimidium uerum, $ed ita
non e$t (ut dixi) claudit ergo tetrachordum huiu$modi concentum illum, quem diate$$aron Græci, no$tri quar-
tam uocænt. Ordinatio igitur, & $cala harmonici tetrachordi con$tituta, uoce ima, & graui $candit a pro-
portione $e$quiquadrage$ima quinta, ad $e$quiuige$imam tertiam, & inde ad $e$quiquartam terminatur, de$cen
<ln>60</ln>
<pb 177>[514.01.209]<rh it>QVINTVS.</rh>
dit\’q per eo$dem gradus, primum tetrachordum complectens, & i$te p rogre$$us e$t a die$i ad die$im, & ad
d<007>tonum in $uis interuallis, & hoc loco die$is e$t dimidium minoris hemiton{ij} proueniens a diui$ione differentiæ
extremorum $uæ habitudinis, ita ut maior pars acutiorem, minor grauiorem teneat. Die$is Græce quoque
tetartemoria dicitur, ideo Vitr. die$im quartam toni partem dixit, & in hemitonio duas die$es e$$e affirmat.
exemplum die$eos, & hemiton{ij} minoris e$t hoc. tredecim e$t habitudo extremorum hemiton{ij} minoris, nam
hemitonium minus his numeris constat 256, 243, quorum differentia $unt tredecim, qui numerus in duas
$ecatur partes, quarum alter a m<007>ior e$t $eptenario conclu$a, altera minor $enario collecta, maior ad acutio-
rem, minor ad grauiorem partem collocatur. Ecceigitur quam breuia $unt interualla harmonici tetrachordi,
quæ uix po$$unt ratione moderari, ne dum $en$ibus comprehendi, ideo alius color, & forma huius generis non
<ln>10</ln>
habetur. Sed cur die$is accipitur pro hemitonio minori, & non pro hemitonio maiori? An quia tetrachordi
commen$us est diate$$aron con$onantia, quæ duobus con$tat tonis, & hemitonio minori. Tetrachordum chro-
maticum temperatur interuallis, quæ die$in, apotomen, & $e$quitonum, uel trihemitonium continent. habet
enim latiorainterualla, quàm harmonia, & ideo diuer$is coloribus de$ignari pote$t. in primo, qui molliori
chromatico datur, $candimus a $e$quiuige$ima $eptima per $e$quiquartam decimam ad $e$quiquintam pro-
portionem, & contrario modo de$cendimus, ita tamen ut extremi tetrachordi gradus $e$quitertiam, hoc est
diate$$aron reddant, imo nec aliam queunt reddere, dum per ea interualla progredimur. Molle autem uoca-
tur, quoniam mutabile querulum, & affectibus plenum e$t. in $ecundo colore dicti generis acutior tempera-
tura e$t ea, quæ a $e$quiuige$imaprima per $e$quiundecimam ad $e$qui$extam progreditur, & hoc quoque loco
$ecundo huiu$modi colore, qui $intoni chromatici e$t proprius, diate$$aron quoque colligitur. Vocatur autem
<ln>20</ln>
color is $intonus $i ad mollem comparatur, minus enim mutabilis, minus querulus, minus e$t affectibus. aptus.
& hoc quoque loco e$t, quod cõ$ideremus quanti refert ordinationes, & $calas aptare rerum qualitatibus, &
naturis conuenientes. Sequitur diatonici generis tetrachordum, hoc quia maioribus constat interuallis, multis
modis collocari pote$t. Q<?>nque igitur eius generis colores habentur. mollis, intentior, temperatus, $intonus,
diatonus, in primo, qui mollior, & remi$$ior e$t agrauiori parte a $e$qui$eptima per $e$quinonam ad $e$quiui-
ge$imam $candit. Vocaturq; mollis, quoniam inter buius generis colores cæteris temperatiorem habitum re-
fert. In $ecundo uero colore, qui inten$ior e$t a $e$quiuige$ima $eptima per $e$qui$eptimam ad $e$quioctauam
tran$it. uocatur\’q; mollis intentus; quoniam medium est inter mollem, & eum, de quo mox dicemus. Tertius
color e$t cum uox a parte grauiori primigradus ad $ecundum $candit, $e$quiundecima comparatione, inde
ad tertium effertur $e$quidecima, & tandem quarto loco $e$quin ona con$i$tit, diate$$aron per$iciens. Quis</p>
<ln>30</ln>
<fig>
<desc>Harmoni cum</desc>
<var>92 1 {1/4} 1 {1/23} 1 {1/45} 69 15 8 216 345 360 368</var>
</fig>
<fig>
<desc>chrona molle</desc>
<var>70 1 {I/15} 1 {r/14} 1 {I/27} 42 18 10 210 252 270 280</var>
</fig>
<fig>
<desc>Chromat non languid.</desc>
<var>22 1 {r/6} 1 {I/11} 1 {I/21} II 7 4 66 77 84 88</var>
</fig>
<fig>
<desc>Diatonic nolle</desc>
<var>21 1 {r/7} 1 {I/9} 1 {r/20} 9 8 4 63 72 80 84</var>
</fig>
<ln>40</ln>
<fig>
<desc>Molle inten tum</desc>
<var>56 1 {I/8} 1 {I/7} 1 {I/27} 21 27 8 1<?>68 189 216 224</var>
</fig>
<fig>
<desc>Aquale</desc>
<var>3 1 {I/9} 1 {I/10} 1 {I/11} 1 1 1 9<?> 10 11 12</var>
</fig>
<fig>
<desc>Sintonu</desc>
<var>24 1 {I/9} 1 {I/8} 1 {I/15} 8 10 6 72 80 90 96</var>
</fig>
<fig>
<desc>Diatoni<?></desc>
<desc>hem</desc>
<var>64 {I/8} 1 {r/8} 24 27 13 192 216 243 286</var>
</fig>
<ln>50</ln>
<p>uero e$t, quinon uideat, quam temperato gre$$u, quàm moderata a$cen$ione figura huius generis aptetur, tri-
bus continuatis proportionibus, id e$t $e$quiundecima, $e$quidecima, & $e$quinona progrediens, ideo tempe-
<ln>60</ln>
<pb 178>[514.01.210]<rh it>LIBER</rh>
ratum, & equale diatonicum nominatur. Quartus color hoc genus de$ignat, incipiens a $e$quidecima quinta,
inde $e$quioctauam colorando, in $e$qu<007>nonã terminatur. is color e$t con$tans, & firmus, ma$culum habitum,
& uirilem format, & ideo $intonus nominatur. Quintus demum quia tonis abundat, diatonus nominatur
duobus tonis, & die$i tetrachordum $uum conficiens. & hoc robu$tius, & firmius cæteris habetur. Hactenus
cuius\’q; generis colores collegimus iuxta componentium intentione, & in omni colore tetrachordi forma dia-
te$$aron concentum amplectitur, id est quartam duobus tonis, & die$i constant\~e, & hoc illud est, quod Vitru
uius dixit. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis, & hemitonio $unt peræquata.</p>
<p><sc>SED</sc> ip$a cum $eparatim uniu$cuiu$que generis $inibus con$iderantur, di$similem habent interual-
lorum de$ignationem.</p>
<p it>Summa tetrachordorum in $ingulis generibus peræquatur. omnia enim tetrachorda cuiu$que generis dia-
<ln>10</ln>
te$$aron concludunt, $ed $eor$um con$iderata, id e$t $ecundum cuiu$que generis proprios colores, & fines <007>n-
teruallornm di$$imilem habent de$ignationem, al{ij}s enim interuallis chromaticum, al{ij}s diatonicum, al{ij}s har-
monia ad diate$$aron $candit, & colores quoque diuer$i, diuer$itate interuallorum tetrachorda de$ignant.
Quare cum hoc ita $it concludit Vitruuius.</p>
<p>I<sc>GITVR</sc> interualla tonorum, & hemitoniorum, & tetrachordorum in uoce diui$it natura, finiuit\’q;
terminationes eorum men$uris, interuallorum quantitate, modis\’q; certis di$tantibus con$tituit qua-
litates; quibus etiam arti$ices, qui organa fabricant, ex natura con$titutis utendo comparant ad con-
centus conuenientes eorum perfectiones.</p>
<p it>Ars naturam ob$eruando concentus inuenit: natura enim interualla tonorum, & hemitoniorum & tetra-
<ln>20</ln>
chordorum diui$it, finiuit\’q; terminationes eorum men$uris, non quia natura ip$a$ciat diuidere, & $inire, $ed
quia natura comparatum e$t, ut non prius tonus, aut hemitonium, aut aliud interuallum re$pondeat, quàm ad
certum gradum peruenerit uox humana, a qua artifices accepere organorum<?> $uorum temperamenta, dedit
igitur natura uim toni, & hemiton{ij}, & alterius interualli con$tituendi, $ed ars inuenit qua proportione $in-
gula constent. Natura $ecundum affectus $ponte homines, uoces\’q; monet, $ed ars ratione, & uia collegit
quantitatem, & qualitatem $onituum, & generum permixtionem, colorum\’q; & figurarum diui$ionem, idea-
rum inuentionem, formarum appl<007>cationem, ac primum de $onituum numero mu$ici di$$eruere. Vnde Vi-
tru. dicit,</p>
<p>S<sc>ONITVS</sc>, qui Græce phtongi dicuntur, in unoquoque genere $unt decem, & octo, e quibus octo
$unt in tribus generibus perpetui, & $tantes, reliqui decem cum communiter modulantur, $unt
uagantes.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Certum e$t con$titutionem, ordinationem\’q; mu$icam $onitibus con$tare. Sonitus e$t ca$us, aut qualitas indi-
uidu a uocis, cuius quantitas, aut magnitudo certa est, & præfinita, & principium modulationis, in quod tan
quam elementum concentus omnis di$$oluitur, ex $onitibus extremi al{ij} $unt, al{ij} uero med{ij} in ordinationi-
bus, & $calis; extremorum quidam graui$$imi $unt, $ub quibus nullus e$t $onus; al{ij} acuti$$imi $upra quos non
e$t a$cen$us in perfectis ordinationibus. med{ij} & graues & acuti inxta comparationes diuer$as e$$e $olent;
graues, $i altioribus, acuti $i grauioribus comparentur, quemadmodum inter naturæ elementa graui{$s}ima e$t
terra, leui$$imus ignis, aqua & aer graues, & leues, nam aqua terræ collata leuis, aeri comparata grauis di-
citur, item & aer igni grauis, aquæ leuis e$$e uidetur. unde ex elementorum comparatione tetrachordi $onitus
quatuor inuenti $unt. Acuti $onitus celerioribus, & crebrioribus; graues uero tardioribus, & rarioribus
motionibus fiunt, ut experientibus e$t manifestum. Quæ enim magis intenditur chorda, celerius mouetur; quæ
<ln>40</ln>
remi{$s}ior e$t, tardius. $imiliter quæ magis intenditur chorda, crebriores ictus, quàm quæ remittitur, habere
digno$citur. Quanquam uero unica motio uidetur, non e$t tamen credendum $ingulari motu chordam moue-
ri, $ed pluribus; quæ $ingularis, & unica motio ob crebritatem apparet, quemadmodum continuus igneus <007> i-
detur orbis, quando magna celeritate uirga a capite accen$a circumuoluitur. Est tamen quod $cias acutum,
& graue translatione quadam de auditu afferri. nam primo in magnitudinibus inueniuntur. nam acutum in
tactione dicitur id, quod celeriter agit, unde gladius acutus, quod cito pungit, & $ecat. Hebes autem qui tar-
de agit, neque tam $ecat, aut pungit quàm premit, aut impellit. ut pi$t<007>llum: Nam $i quid ad pungendum aptũ
facere uolumus, id acuimus: quod uero ad impellendum, obtu$um $acimus. Ita ergo in $onitibus, acutos eos di-
cimus, qui celeriter ad $en$um pertinent, nec cito de$inunt, ut fides magis intentæ, quales $unt netarum fides,
quæ {ij}s, quæ minus intentæ $unt, cuiu$modi $unt hypatæ, acutiores $onitus edunt. Nete enim plus reliquis in
<ln>50</ln>
pul$u, celeriter feriens aerem propter intentionem, acuti{$s}imum edit $onum. Sednos ad rem. Quindecim
$onitus, hos uoces no$tri appellant, Græcipthongos: quemadmodum cum dicimus, quatuor uoces, aut quinque,
aut $ex $æpius capiendas, accipere, & dare uocem, intonare uocem, & huiu$modi. Quindecim ergo $onitus
in perfecta ordinatione, & $cala inueniuntur, nanquam plures quoque $int, quemadmodum in con$titueuda
manu digno$cimus, in qua uiginti, & amplius uoces collocantur, & Vitr. ip$e decem, & octo $onitus facit,
$ed qua ratione id $iat, postea dicam. Cæperunt antiqui minori uocum, uel $onituum numero organa compo-
nere, inde addendo, & progrediendo ad quindecim peruenere. primum ergo tetrachordum fecere, id e$t or-
ganum quatuor chordis constans; primam chordam, quæimum locum, & grauem $onum reddit, a rei natu-
ra bypaten, idest primam uocauere; proximam huic parhypaten, hoc e$t primæ proximam nominarunt; po-
stremam neten, ide$t ultimam, & tertiam paraneten, ide$t penultimam appellarunt. Ecce quàm commode a
<ln>60</ln>
<pb 179>[514.01.211]<rh it>QVINTVS.</rh>
natura rerum appellationes $ump$ere. Quatuor igitur tetrachordi uoces, & $onitus, uel chordæip$æ his uoca
bulis exprim antur. Prima, ad primam, penultima, ultima. Verum quia antiqui unico tetrachordo, & $in-
gulari eius concentu non fuere contenti, $ed plures $onitus addidere, ideo ob diuer$am eorum, & mutuam
comparationem plura $onituum, & uocum nomina fabricarunt, donec tandem po$t duo, & tria tetrachorda
fimul coniuncta, ad quartum peruenerint, cuius extremum omnes concentus mirabili proportione contineret,
& ita perfectam & ab$olutam $onituum ordinationem perfecere. Grauiorem igitur, & imum $onitum pro$lam-
banomenon dixere, qua$i a$$umptum, additum\’q; po$tea, quoniam nullam cum al{ij}s tetrachordis communionem
habet, $ed extra a$citus medio re$pondeat. hæc uox a no$tris ponitur, ubi in manu collocatur, a re, $ed quo-
niam, & ip$i aliam quoque ad partem grauem infra ip$am po$uere, ideo, gamma ut, ip$am uocauere, græca lit-
<ln>10</ln>
tera notantes, ut $ignificarent, eam uocem ab ip$is quoque a$$umptam, & in manu collocatam, ideo\’q; ea lit-
tera in cæteris uocibus non amplius u$i $unt. uocari autem po$$et uox illa epipro$lambanomenos, uel hypo-
pro$lanuanomenos. Secundus $onus hypate dicitur, ideo con$iderandum est, quod $i $eparatim $ingula tetra-
chorda ordinamus, & nullam rationem ad perfectam ordinationem habemus, prima, ad primam, penultima,
& ultima chorda $uas retinent nominationes. hoc est hypate, parhypate, paranete, & nete. Sed cum plu-
ra tetrachorda componuntur, prima quidem eorum chorda hypate dicitur, $ed & additamento, ut hypate,
hypaton, hoc est prima primarum dicatur. est enim prima ratione tetrachordi, $ed e$t prima primarum, ra-
tione earum, quæ primæ $unt in al{ij}s tetrachordis, & ita alia uocatur parhypate hypaton, id e$t ad primam
primarum, ut a $ecundis aliorum tetrachordorum di$tinguatur. Tertia chorda, quia non amplius ultimæ pro-
xima e$t, aliæ enim $unt additæ ad alia tetrachorda cõ$tituenda, ideo hyperparhypate a loco nominatur, hoc e$t
<ln>20</ln>
$upra eam, quæ e$t ad primam, altior enim, & acutior e$t parhypate. Vocatur & lycanos, id e$t index, quo-
niam quemadmodum index inter digitos magis di$tat a cra{$s}iori digito qui pollex e$t, & interdum minus quam
a cæteris: ita quarta chorda, quæ tertia e$t in tetrachordorum ordinatione po$ita pro$lambanomenos pro pri-
ma, cum interdum maioribus, interdum minoribus distet interuallis $ecundum modulationum, di$crimina (ut
uidebimus) a $imilitudine indicis digiti, lycanos nominatur, bæc in $eparatis tetrachordis parhypate nomina-
retur, $ed in ordinatione, a loco, quem tenet, $ic nominatur. Quinta hypate me$on dicitur. hypate quidem,
quoniam prima e$t $ecundi tetrachordi, dicitur me$on, id est mediorum, quoniam $ecundum tetrachordum,
medium uocatur, quoniam inter duo tetrachorda ponitur, quorum unum dicitur hypaton, id e$t primorum,
quod a grauiori parte ponitur, & illud est, quod hactenus ab$oluimus. alterum e$t coniunctarum, quemad-
modum dicam, quod ad acutiorem partem $pectat, ideo hæc chorda non dicitur nete, id est ultima, licet $it
<ln>30</ln>
ultima primi tetrachordi, nec dicitur hypate, i. prima, licet $it prima $ecundi tetrachordi, $ed dicitur hypate me-
$on, id est prima mediarum: nece$$e igitur erat additione aliarum chordarum, & nouarum eomparatione
$ubiunctione, uocabula <007>mmutari primarum, ita ut ip$a penè loquente natura, & ab imperitis eadem nomina
imponi facile fui{$s}et, nam quid facilius, quàm ab ordine, & $itu res nominare ? ut quæ primum locum, primæ;
quæ pro$tremum, ultimæ; quæ medium tenent, mediæ nominentur ? Quoniam igitur colligantur tetrachorda,
& diuer$æ $unt $onituum, & chordarum, $eu uocum comparationes, ideo alia nomina $ingularibus, & per $e
po$itis; alia colligatis, coniunctis\’q; tribuuntur. Cum uero $int duo octochorda, quæ ab$olutam $imphoniam
continent, unum a grauiori, alterum ab acutori parte, & cum octochordũ duobus con$tet tetrachordis, quoniam
hypatis nomen grauioribus, netis uero acutioribus ca$ibus datur, ideo utri$que prioribus tetrachordis ex
parte grauiori d antur uocabula, $umpta ab hypate, unde primum tetrachordum parte ima, dicitur tetrachor-
<ln>40</ln>
dum hypaton, id e$t primarum, & $ecundum dicitur tetrachordum, mediarum, & eius prima chorda dicitur
hypate me$on, idest prima mediarum: his\’q; con$iderationibus faeile fit quod $upere$t. Ideo $exta chorda
parhypateme$on dicitur, ide$t ad primam mediarum, quæ $ecunda e$t $ecundi tetrachordi. Septima dicitur
hyperparhypate, idest $upra ad primam. Octaua me$on, id e$t media nominatur, quoniam uere media est
tetrachordorum. Sed $i ulterius non progrederemur, & $onitus octochordo complecterentur, ip$a non media,
$ed nete, id e$t ultima diceretur. Sed quoniam e$t finis octochordi grauioris, & initium acutioris, cuius ip$a e$t
grauior cæteris utraque connectens, ideo media dicitur, tanquam commune duobus octochordis medium, &
uinculum, & tanquam ea, quæ æque ab extremis di$tet. Nona a $itu dicitur parame$e, idest ad mediam; hoc
est proximam mediæ, hæc est $ecunda tert{ij} tetrachordi. Decima dicitur tritediezeugmenon, idest tertia di$-
iunctarum, quoniam in ueterum eptachordis tertia erat in ordine ad ultimam, & uocabatur parame$e, idest
<ln>50</ln>
ad mediam in tertio tetrachordo, & in $ecundo octochordo. Sed quoniam hæc chorda ratione octochordi ab
acutiori parte coniungitur, & ratione octochordi grauioris di$iungitur, ide$t colligatur proportione aliqua
cum illo, & non cum i$to, ideo diezeugmenon uocatur, ide$t di$iunctarum, & $eparatarum quemadmodum
clarius infra patebit. Vndecima dicitur paranete diezeugmenon, idest penultima di$iunctarum. Duodecima
dicitur nete diezeugmenon, ide$t ultima di$iunctarum, quoniam quarta e$t, & ultima tert{ij} tetrachordi, &
prima quarti tetrachordi hyperboleon, ide$t excellentium, & acuti{$s}imarum, quoniam ad acutas uoces per-
tinet. Tertiadecima dicitur trite hyperboleon, ide$t tertia excellentium, quoniam tertia e$t ab extremis in
acutiori parte. Quartadecima dicitur paranete hyperboleon, ide$t penultima excellentium a $itu, & po$i-
tione $ic nominata. Quintadecima nete hyperboleon dicitur, idest excellentium postrema, ultra quam uoces,
$on itus\’q; perfectæ con$onantiæ non progrediuntur. hanc ordinationem, nostri, ut dixi, $calam nominant, in
<ln>60</ln>
qua uoces per gradus componunt, $yllabis, literis\’q; utentes, dicentes gamma ut. A re, b mi, & reliqua. qua-
<pb 180>[514.01.212]<rh it>LIBER</rh>
tuor partibus eorum $calam diuidunt, grauioribus $onitibus primam dantes, ba$$um uocant: $ecundam, teno-
rem: tertiam, altum, quartam, $opranum, & ita diuer$a re$picientes idem proferunt, quod antiqui, $ed diuer$is
nominibus. per ba$$um itaque tetrachordum hypaton intelligunt. per tenorem tetrachordum mediarum, per
altum tetrachordum di$iunctarum, per $opranum tetrachordum excellentium intelligunt. Verum non tam
aperte exprimunt antiquorum mentem. tribus enim con$titutionibus $calam temperant, & $ingulis plures gra
dus attribuunt, & initia earum constitutionum claues appellant, quia tanquam claues aperiunt certas & ter
minatas modulationes, unde & notulas quibus utuntur claues etiam nominarunt. De$ignant claues his literis
a, b, c, d, e, f, g, Ex clauibus al as graues, alias medias, alias acutas faciunt, graues intelligunt, quæ
graui, et remi$$a uoce canũtur, & ba$$i claues nominãtur, et modulatio, quæ fit per eas, ba$$us uocatur, Octo $unt
<ln>10</ln>
his elementis de$ignatæ, T, A, B, C, D, E, F, G, Mediæ ita appellantur, quoniam uocem quærunt inter
grauem, & acutam, quas in tenore, & alto audiri $olemus, & $eptem $unt hoc modo minor<007>bus elementis nota-
tæ a, b, c, d, e, f, g, Acutæ $unt, quæ elatiori, & acutiori uoce exprimuntur, et $unt quinque minoribus,
$ed duplicibus notulis $ormatæ, aa, bb, cc, dd, ee. Hæc uolui dixi$$e, ut cogno$ceretur diuer$a ratione no
mina rebus imponi; Antiquos\’q; ad 15. perfectam $ymphoniam, quam diapa$on uocant, peruenire iudicarunt;
No$tri ad 22. gradus $candentes organorum rationem habuere. Vitr. decem & octo $onitus po$uit ratione
tetrachordorum compo$ilionis, de quibus po$tea dicturus e$t.</p>
<p>S<sc>ONITVS</sc>, qui Græci phthongi dicuntur, in uno quoque genere $unt decem, & octo, e quibus octo
$unt in tribus generibus perpetui, & $tantes. reliqui decem cum communiter modulantur, $unt ua-
gantes. Stantes autem $unt, qui inter mobiles interpo$iti tetrachordi continent coniunctionem, & è
<ln>20</ln>
generum di$criminibus $uis finibus $unt permanentes. Appellantur autem $ic. proslambanomenos,
hypate hypaton, hypate me$on, me$e, nete $ynemmenon, parame$e, nete diezeugmenon, nete hyper-
boleon. Mobiles autem $unt qui in tetrachordo inter immotos di$po$iti, in generibus, & locis loca
mutant. Vocabula autem habent hæc, Parhy pate hypaton, lycanos hypaton, parhypate me$on, lyca-
nos me$on, trite $inemmenon, paranete $ynemmenon, trite diezeugmenon, paranete diezeugmenon,
triti hyperboleon, paranete hyperboleon.</p>
<h it>Sequens diagramma ostendit, quæ hactenus a Vitruuio, & a nobis dicta $unt.</h>
<tb it>
 ## Armonicum # ## Chromaticum # ## Diatonicum.
Stans.
# Tonus. # Tonus. # Tonus. # Proslambanomenos # A.re
Stans.
# Die$is. # Hemitonium. # Hemitoniũ lyc. # Hyate Hypaton<?>. # b.mi.
Vagans.
# Die$is. # Hemitonium. # Tonus. # Parypate Hypaton. # c.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Lychanos uel ditonohypaton. # D.$ol.re.
Stans.
# Die$is. # Hemitonium. # Hemitonium. # Hypate me$on. # E.la.mi.
Vagans.
# Die$is. # Hemitonium. # Tonus. # Perhypate me$on. # F.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Lychanos uel diatonos me$on. # G.$ol.re ut.
Stans.
# Die$is. # Hemitonium. # Hemitonium. # Me$e. # a.la. mi.re.
Vagans.
# Die$is. # Hemitonium. # Tonus. # Trile $ynimenon. # b.fa.b.mi.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete $ynimenon. # c.$ol.fa.
Stans.
# Tonus. # Tonus. # Tonus. # Nete $ynimenon. # d.la $ol.
Stans.
# Die$is. # Hemitonium. # Hemitonium. # Parame$e # B.fa.b.mi.
Vagans.
# Die$is.# Hemitonium. # Tonus. # Trite diezeugmenon. # C.$ol.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete diezeug. # D.la.$ol.re.
Stans.
# Die$is. # Hemitonium. # Hemitonium. # Nete diezeug. # E.la.mi.
Vagans.
# Die$is. # Hemitonium. # Tonus. # Trite hyperboleon. # F.fa.ut.
Vagans.
# Ditonus. # Trihemitonium. # Tonus. # Paranete hyperb. # G.$ol.re.ut.
Stans.
# # # # Netehyperboleon. # A.la mi.re.
</tb>
<pb 181>[514.01.213]<rh it>QVINTVS.</rh>
<p it>In omni genere horum $onituum ordinatio fieri potest, ex{ij}s al{ij} stabiles, al{ij} mobiles $unt. Stabiles di-
cuntur, qui inter quindecim cuiusq; ordinationis, generis, & coloris in $uo gradu permanent, tanquam con$o-
nantiarum termini. eædem enim in omni genere con$onantiæ $unt, {ij}dem\’q; tetrachordorum termini. Ideo opor-
tebat Vitr. primo de $onitibus di$$erere, de\’q; interuallis, & generibus, & de con$onant{ij}s, quàm hæc ita con-
fundere. Mutabiles $onitus $unt, qui $ecundum diuer$a genera, & diner$os colores in $uis interuallis mutan-
tur, ea uel maiora, uel minora efficiendo, quatenus genera, aut colores mutantur. Ecce tibi tam in tetrachor-
do chromatis, quàm in al{ij}s extrema stabilia $unt, quoniam con$onant, $ed uoces & $onitus med{ij} mutantur
$ecundum genera; quoniam harmonia a die$i ad die$im, chroma a die$i ad apotomen, diatonus a tono ad to-
num $candit. Ideo Vitr. dicit.</p>
<ln>10</ln>
<p>E<sc>I</sc> qui mouentur recipiunt alias uirtutes, interualla enim, & di$tantias habent cre$centes. _O$ten-_
_dit\’q; exemplis quomodo cre$cunt._</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> parhypate, quæ in harmonia di$tat ab hypate die$i, in chromate mutate habet hemitoniũ,
in diatono uero tonum: qui lycanos in harmonia dicitur, ab hypate di$tat hemitonium, in chroma
traslatus, progreditur duo hemitonia, in diatono di$tat tria hemitonia. Item decem $onitus propter
translationes in generibus, efficiunt triplicem modulationum uarietatem.</p>
<p it>Triplicem uarietatem intelligit $ecundum triplex genus, ob $onituum tran$lationes & mutationes. quod
autem dictum e$t ex $uperiori de$criptione manife$tum e$t. Nunc de numero tetrachordorum agendum.</p>
<p>T<sc>ETRACHORDA</sc> autem $unt quinque. primum graui$simum, quod Græcè dicitur hypaton. Se-
cundum medianum, quod appellatur me$on. Tertium coniunctum, quod $ynemenon dicitur. Quar-
<ln>20</ln>
tum di$iunctum, quod diezeugmenon nominatur. Quintum, quod e$t acuti$simum Græcè hyper-
boleon dicitur.</p>
<tb it>
Tetrachordum primarum, quod ad grauiorem par- \\ tem pertiner, est infra po$itum. # Tetrachordum di$iunctarum.
" # Parame$e.
Hypate hypaton. # Trite diezeugmenon.
Parypate me$on. # Paranete diezeugmenon.
Lycanos hypaton. # Nete diezeugmenon.
Hypate me$on. # Tetrachordum hyperboleon.
Tetrachordum medianum e$t. # Nete diezeugmenon.
Hypate me$on. # Trite hyperboleon.
Parbypate me$on. # Paranete hyperboleon.
Lycanos me$on. # Nete hyperboleon.
Me$e.
Tetrachordum coniunctarum.
Trite $ynemmenon.
Par anete $ynemmenon.
Nete $ynemmenon.
</tb>
<p it>Coniunctio est quando communis $onitus inuenitur duobus tetrachordis continuis, & $imilibus in figura.
Di$iunctio e$t cum duobus tetrachordis continuis, & $imilibus in figura tonus e$t medius. Non negauerim
autem, quin reperiri po$$int communes quædam ordinationes, quæ interdum $ecundum di$iunctionem, inter-
<ln>40</ln>
dum $ecundum coniunctionem fiant. Omnes coniunctiones in immutabili ordinatione duæ $unt, grauis, & acu-
ta. Grauis est tetrachordi primarum, & medianarum. Acuta e$t di$iunctarum, & hyperboleon. In grauis
bypate me$on communis e$t coniunctionis $onitus. Vt patet hoc exemplo.</p>
<tb it>
Hypate hypaton. # # Sed di$iunctio una e$t, quæ fit atono interiecto inter
Parhypate hypaton. # # Me$en, & Parame$en, hoc modo.
Lychanos hypaton. # # Hypate me$on.
Hypate me$on. # Coniunctio. # Parhypate me$on.
Parhypate me$on. # # Lychanos me$on.
Lycanos me$on. # Tetrachordum. # Me$e. # Di$iunctio.
Me$e. # # Parame$e.
# # Trite diezeugmenon.
# # Paranete diezeugmenon.
# # Nete diezeugmenon.
</tb>
<p it>Sed in acuta nete est di$iunctarum, quæ tunc nomen mutat, & hac de cau$a præter quindecim, tres al{ij} $o-
nitus habentur, qui $unt trite, paranete, & nete diezeugmenon. Sed nos ad con$onantias.</p>
<p>C<sc>ONCENTVS</sc> quos natura hominis modulari pote$t, Græce\’q; $ymphoniæ dicuntur, $unt $ex. Dia
te$$aron, diapente, diapa$on, diapa$on cum diate$$aron, diapa$on cum diapente, di$diapa$on.</p>
<p it>Concentus $eu con$onantia e$t grauium, & acutorum $onituum temperata permixtio, quæ ad aures cum iu-
cunditate pertinet, ex comparatione, uel multiplici, uel $upraparticularis proueniens. Concentus modis duo-
bus intelligi pote$t, uel ratione eorum $onituum, qui oblectant quidem, $ed non in perfectam ueniunt con$onantiæ
rationem, de quibus dixi, & a Græcis emmeli nominantur, quoniam contrar{ij} ecmeli dicuntur, ide$t e@tra can-
<ln>60</ln>
<pb 182>[514.01.214]<rh it>LIBER</rh>
tus $uauitatem: uel ratione maioris, et ab$olutæ con$onantiæ, quæ cæteras continet. Veræ igitur cõ$onantiæ, aut
$implices $unt, aut cõpo$itæ. Simplices $unt tres, diate$$aron proportione $e$quitertia con$tans, diapente quæ $e$-
quialtera cõparatione e$$icitur, diapa$on dupla ratione confecta. Cõpo$itæ $unt diapa$on diapente, diapa$on dia
te$$aron, di$diapa$on. Nunc $ingulæ declarabuntur. Diate$$aron concentus a no$tris quarta dicitur. Constat to
nis duob. et hemitonio minori, $e$quitertia $cilicet proportione con$tans. Diapente dicitur quinta, quoniã quem-
admodũ diate$$aron, ide$t quarta, $candit a linea ad $ecundum $patium, uel a $patio ad $ecundã lineã, quatuor uo
cis gradus amplectens. Ita diapente $candit a qualibet linea ad tertiã, & a quolibet $patio ad tertium per quin-
que uocis gradus, ponitur\’q; in proportione $e$quialtera. Ideo quemadmodum in monachordo diate$$aron po-
nitur in quatuor partibus diui$o neruo, ita diapente ponitur tripartito. atque ut in $umma dicam, quicquid $o-
<ln>10</ln>
num emittere potest, $iue nernus, $iue calamus, $iue aliud ex qua uis materia con$tans corpus, cum uelimus
concentum ab eo reddi, nece$$e est uel magnitudines, uel $patia proportione illa di$tinguere, quam concentus
requirit. Ita {ij}s regulis organorum artifices utentes, non temere, nec ca$u, ut plerique faciunt, $ed linearum
& corporum proportiones inuenientes quàm primum rem ip$am con$equuntur, nec experiundo tentant, quæ
certitudine præcogno$cunt. Sed nos ad rem. Quemadmodum diate$$aron non progreditur u$que ad tres tonos,
& ditonum hemitonio minori excellit, & e$t amplius $e$quitono per interuallum toni, $ex\’q; die$es, & duo com
mata complectitur, ita diapente trium tonorum $patio, & die$i una con$tat, a qua $i tonus auferatur, diate$$a-
ron relinquitur, & quarta dempta relinquitur tonus. his $tantibus, e$t, quod etiam cogno$camus diapente mi-
norem e{$s}e octo die$ibus, & con$tare ditono, & $e$quitono, & di$crimen inter diate$$aron, & diapente tonus
e$t, unde $i diate$$aron tonus addatur, fit diapente, prædictæ hæ con$onantiæ $upraparticularibus maiori-
<ln>20</ln>
bus proportionibus constant, quoniam nulla proportio $upraparticularis maior est $e$quialtera, uel $e$-
quitertia, quod ex earum denominationibus haberi pote$t, quemadmodum in tertio libro dictum est.
Præterea neque duæ diate$$aron, neque duæ diapente con$onantiam efficere po$$unt, quoniam neque in
multiplici, neque in $upraparticulari proportione reperiuntur, in quibus diximus concentus poni, $ed pro-
portione $unt $uprapartienti, ex qua nullus concentus fieri potest, cuius ratio e$t. Quod $ymphoniæ, concen.
tus\’q; in {ij}s uocum, & $onituum comparationibus reperiuntur, in quibus manifesta, & clara est earum com-
munis men$ura, quemadmodum in multiplici proportione est dupla, cuius illa pars e$t men$ura, quæ inter
duos terminos pro differentia collocatur, quemadmodum inter duo, & quatuor, binarius e$t utrius\’q; men$ura.
Inter nouem & octo unitas, & in $upraparticularibus etiam ut in $e$quialtera inter quatuor, & $ex binarius
cadit, tanquam men$ura cognita utriusq; termini, ita etiam inter $ex, & octo, quæ $e$quitertia proportione
<ln>30</ln>
comparantur, binarius quoque communis men$ura e$t utriu$que numeri, quod in $uprapartientibus non e$t repe
rire, quemadmodum inter tria, & quinque binarius non e$t men$ura, neque ternarius, quomam binarius non
æquat, ternarius excellit quinarium, $imilis ratio est in reliquis $uprapartientibus. Diapa$on a no$tris octana
dicitur, ea ponitur in dupla comparatione. ita integer neruus ad dimidium comparatus diapa$on reddit. Ea
autem in $cala ordinatur ab una linea ad quartum $patium, uel ab uno $patio ad quartam lineam. Dicitur
diapa$on, quod per omnes concentus eat, amplectitur enim diate$$aron, & diapente, & e$t terminus omnium
$implicium concentuum, continetur aut em interuallo maiori, quàm quinque, & minori quàm tonis. Oritur a
$e$quialtera, & $e$quitertia proportione, quemadmodum tertio libro diximus. con$tat igitur quinque tonis, &
duobus hemiton{ij}s minoribus, cadit\’q; a $ex integris tonis commate uno. E$t autem comma illud amplius quo
apotome die$im excellit. Quod $i a diapa$on diate$$aron auferatur, relinquitur diapente, & $i diapente tol-
<ln>40</ln>
las diate$$aron reliqua erit, & ablato tono, & diapente restat $e$quitonus. Animaduertendum uero est nul-
lam è $implicibus con$onant{ij}s po$$e æque partiri certo, & integro numero. hoc primum in concentu diate$$a-
ron, & diapente manife$tum e$t, quoniam utraque in comparatione $uperparticulari ponitur. Simile iudicium
diapa$on habetur, nam cum eius minimi termini $it unitas, & binarium, cum\’q; binarius non $it è numeris qua-
dratis, continuo $equitur diapa$on, quod comparatione constat unius ad duo non pof$e æque partiri, nec etiam
in plures partes, quoniam in arithmeticis probatum est, quod inter duos quadratos numeros proportione re-
$pondens medium cadit, & aliàs dictum e$t, ignotas, & irregulares eas rationes haberi, quæ certo, & deter-
minato numero de$ignari non po$$unt. Cum igitur ex arithmeticis habeatur ex multiplicatione non quadra-
ti numeri in quadratum, non effici quadratum, & ubihoc non datur, ibi non reperiri medium inter eos duos
numeros proportione re$pondens: Sequitur nullam comparationem mediam inter multiplices reperiri. cum me-
<ln>50</ln>
dietas arithmetica nil aliud $it, quàm uinculum extremorum ex ea comparatione, quam utrunque habet ad
medium. Diate$$aron diapente e$t compo$ita con$onantia, una inquam non duæ, uocatur\’q; a nostris undecima.
Al{ij} eam non admittunt, licet $uaui$$ime ad aures perueniat, quoniam $uprapartienti comparatione constat.
E$to a 1, & b 2. minimi diapa$on numeri, $it c 4. d 3. minimi diate$$aron. T uco c. in b 4, in
2, redduntur 8, & $ic e 8, duco a. in d. i, unum in tria, redduntur, 3, quæ $int f, certum e$t e,
ad f, ide$t octo ad tria continere duplam, & $e$quitertiam, quoniam $i proportio una addit ad aliam tantũ,
quantum tertia e$t $upra quartam, $it ut quæ erit compo$ita ex prima, & quarta æqualis $it {ij}s, quæ ex al{ij}s
componentur. E$to igitur ut quantum proportio inter 1. & 2. addit $upra 3, & 4. tantum addat
proportio inter 2. & 4. proportioni, quæ e$t inter 8, & $ex. Dico proportionem compo$ita ex 1. ad
2, & ex $ex, ad octo fore æqualem ex al{ij}s compo$itæ, $cilicet 3. & 4. 2. & 4. ut in Arithmeticis
probatur. Dico igitur e 8, non e$$e multiplicem f 3, neque $upraparticularem e$$e eorum comparation\~e.
<ln>60</ln>
<pb 183>[514.01.215]<rh it>QVINTVS.</rh>
on est igitur, quod inter concentus numeretur diapa$on cum diate$$aron. Sed diapa$on, ad diapente con$onan-
tia e$t, & a no$tris duodecima nominatur, & tripla proportione constat. Oritur enim ex dupla, & $exquialte-
ra. $upra huiu$modi concentum e$t diapa$on diapente cum tono, $ed concentus non e$t, licet $uauiter aures per-
tingat. E$t tandem di$diapa$on con$onantia, quæ quintadecima nominatur, quadrupla comparatione con$tans,
ex duabus duplicibus orta, in qua tandem antiqui con$titere, & po$tremum perfectæ ordinationis gradum po-
$uere. hanc igitur nos in monochordo cum cæteris ita collocamus. E$to neruus a b. in quatuor æqu is partes
di$tributus, cuius quarta pars c. notetur. a termino, & nota c, uer$us b, tantum progredere, ut tertiam
nerui partem inuenias, quam d, litera notabis. a d, vero uer$us b, dimidium nerui quærito, quo inuento
nota e, inde ad duas tertias totius nerui uer$us b, $ignato f, inde\’q; demum ad tres quartas progredien-
<ln>10</ln>
do $ignato g, tunc dico te iam monochordum di$tribui$$e $ecundum prædictos omnes concentus, nam a b,
& c b, reddent diate$$aron. a b, & d b, diapente, a b, & c b, diapa$on. a b, & f b, dia-
pa$on cum diapente, & a b, & g c, di$diapa$on. quemadmodum figura o$tendit, in qua omi$$is literis, nu-
meros appo$uimus. 24, totus neruus, 18, 16. 12. 8. 6. per c. 6 per d 8, per e 12, pro f 16,
pro g 18, & extremo loco a, & b. Appo$ita e$t etiam de$criptio concentuum $ecundum notulas a no-
$tris u$urpatas, quæ omnia Vitruu{ij} mente ex Ari$toxeni $ententia declarantur, nam concentus a numero no-
mina acceperunt, ut dicit Vitr.</p>
<p>I<sc>DEO</sc>\’q; & a numero nomina receperunt, quæ cum uox con$titerit in una $onorum finitione, ab
ea\’q; $e flectens mutauerit, & peruenerit in quartam terminationem, appellatur diate$$aron; in quintã,
diapente; in octauam, diapa$on; in octauam & dimidiam, diapa$on, & diate$$aron; in nonam, & dimi-
<ln>20</ln>
diam, diapa$on, & diapente. in quintamdecimam, di$diapa$on. Non enim inter duo interualla cum
chordarum $onitus, aut uocis cantus factus fuerit, nec in tertia, aut $exta, aut $eptima po$$unt con$o-
nantiæ fieri, $ed ( ut $upra $criptum e$t ) diate$$aron, & diapente, ex ordine ad di$diapa$on conuenien-
tes ex natura uocis congruentis habent finitiones, & ei concentus procreantur ex coniunctione $oni-
tuum qui Græcè phtongi dicuntur.</p>
<fig>
<cap it>Hæc iam nota $unt ex prædictis, & ex $equenti figuratione.</cap>
<desc>Diate$$aron</desc>
<desc>quarta</desc>
<desc>$e$quitertia</desc>
<desc>Diapente</desc>
<desc>quinta</desc>
<desc>$e$quialtera.</desc>
<desc>Semitonium cum diapente.</desc>
<desc>Sexta minor</desc>
<desc>Tonus cum diapente</desc>
<desc>Sexta maior.</desc>
<desc>Semiditonus cum diapente</desc>
<desc>Septima minor.</desc>
<desc>Diapa$on</desc>
<desc>octaua</desc>
<desc>di$diapa$on.</desc>
<desc>diapa$on con diapente</desc>
<desc>diapa$on</desc>
<desc>diapente</desc>
<desc>diate$$aron</desc>
<var>18 16 12 8 6</var>
</fig>
<h it>De Theatris ua$is # Cap. V.</h>
<p>T T<sc>A</sc> ex his indagationibus mathematicis rationibus fiunt va$a ærea pro ratione magnitu-
dinis theatri, ea\’q; ita fabricentur, ut cum tanguntur, $onitum facere po$sint inter $e, dia-
te$$aron, diapente, ex ordine ad di$diapa$on.</p>
<p it>Postquam innotuit nobis qua proportione $inguli concentus efficiantur, uolentes ea ua$a
ærea ordinare, quæ $olebant antiqui in theatris di$ponere, ut uox recitantium clara, iucunda\’q; perciperetur:
Vitruuius primum declarat quomodo aptentur, & qua ratione temperentur, & quos effectus efficiant. Quod
igitur ad temperamentum attinet, inquit, ita e$$e facienda, ut cum tanguntur uel a uoce, uel ab aliquo icta
inter $e concinant diate$$aron, & diapente, eatamen conditione, ut diate$$aron, & diapente ad di$diapa$on
<ln>60</ln>
<pb 184>[514.01.216]<rh it>LIBER</rh>
ordinentur: $ednon docet, quomodo ea ua$a inter $e magnitudine, & capacitate compartari debeant, ut hu-
iu$modi concentus efficiant. propterea maxime animaduertendũ, ut $ciamus qua ratione ua$orũ corpora inter
$e re$pondeant, ita ut unum ad aliud uel diate$$aron, vel diapente, uel alium concentum reddat, nam ea pro-
portio, quæ cadit inter $patium, & $patium, inter corpus, & corpus, ea inquã ( ut dixi ) inter $onos nece{$s}ario
cadit, cum ea corpora $onum mittere apta $unt. Vniuer$a hæc ratio ab inuentione mediæ lineæ inter duas
datas proportione re$pondentis, pendet. quæ res quomodo fiat, nos libro nono aperte demon$trabimus, tum
ratione, tum etiam in$trumentis. Si ergo ua$a illa concinere debent, nece$$e e$t eorum magnitudines, & $pa-
tia, uacua\’q; {ij}s proportionibus con$tare, quibus concentus, quos reddere debent, constare digno$citur. po$t-
quam uero corpora illa magnitudinibus, & $pat{ij}s quibus opus erit comparata, & temperata fuerint, aptan-
da $unt loco conuenienti. Ideo Vitr. de præparanda $ede loquitur, dicens.</p>
<ln>10</ln>
<p>Po$tea inter $edes theatri, con$titutis cellis, ratione mu$ica ibi collocentur, ita uti nullum parie-
tem tangant, circa\’q; habeant locum uacuum, & a $um mo capite $patium, ponantur\’q; inuer$a, & ha-
beant in parte, quæ $pectat ad $cenam, $uppo$itos cuneos, ne minus altos $emipede, contra\’q; eas
cellas relinquantur aperturæ inferiorum graduum cubilibus longæ pedes duos, altæ $emipedem.</p>
<p it>Loca quibus va$a collocanda $unt, cellæ dicuntur a Vitr. nihil ea ua$a contingere debent, quoniam $onum
minime redderent, immo $urda efficerentur. Sint in uacuo loco, ut melius re$onent, habeant a $ummo capite
$patium, ut facile ad ea uox perueniat, ponatur\’q; inuer$a, ut melius $ubintret uox. habeãt $uppo$itos cuneos
ferreos, ut $ustineant ua$a, ne $int minus alta $emipede, ut $patium aptum $ub ua$is detur, nec aliud circum-
tangant. Contra\’q; eas cellas, in quibus $cilicet ua$a $unt collocanda, relinquantur aperturæ, alioquin non
exiret uox: & ita aptatur locus. Sed ubi e{$s}e debeant declaratur.</p>
<ln>20</ln>
<p>D<sc>ESIGNATIONES</sc> autem earum quibus in locis con$tituantur, $ic explicentur. Si non erit ampla
magnitudine theatrum, media altitudinis tran$uer$a regio de$ignetur, & in ea tredecim cellæ, duode-
cim æqualibus interuallis di$tantes confornicentur, uti ea echea, quæ $upra $cripta $unt ad neten hy-
perboleon $onantia, in cellis, quæ $unt in cornibus extremis utraque parte prima collocentur, $ecun-
da ab extremis diate$$aron ad neten diezeugmenon, tertia diate$$aron ad neten parame$on, quarta ad
neten $ynemmenon, quinta diate$$aron ad me$en, $exta diate$$aron ad hypaten me$on, in medio unum
diate$$aron ad hypaten hypaton. Ita hac ratiocinatione uox ab $cena, uti a centro profu$a $e circum-
agens, tactu\’q; feriens $ingulorum ua$orum caua excitauerit auctam claritatem, & concentu conue-
nientem $ibi con$onantiam.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Si circa Theatrum media altitudinis pars in duodecim æquales distantias tredecim cellis diuidatur, cer-
tum e$t duas in extremis cornibus futuras, unam in medio, quinque utrinque a medio ad extrema. In
extremis autem, quas Vitr. primas uocat, ra$a $int acutiorem $onitum reddentia, neten hyperboleon $onantia,
ide$t e$to hæc ua$a tali magnitudine comparata inter $e, ut cum al{ij}s $onantia acuta $int. ip$a uero, quæ in ex-
tremis collocantur uni$ona $unt inter $e, ideo eiu$dem magnitudinis, & minora reliquis. Secunda ab extre-
mis diate$$aron ad netem diezeugmenon. Extremis ua$is duo alia uicina $unt, quæ & ip$a inter $e uni$ona
erunt, eiu$dem\’q; magnitudinis, $ed maiora extremis tertia parte; eum enim $onitum reddere debent, quem
facit nete diezeugmenon cum nete hyperboleon, ide$t diate$$aron. & hi extremi termini $unt ultimi tetra-
chordi. Sed tertia ua$a utrinque $onent diate$$aron ad neten parame$on. Ecce quod Vitr. a tetrachordo in
tetrachordum tran$it, extremos tantum capiens terminos, idest eos, qui concentum reddunt, & medios omittit.
Quarta ad neten $ynemmenon; & ip$a unius magnitudinis $unt inter $e, $ed maiora tert{ij}s. Quinta diate$-
<ln>40</ln>
$aron ad me$on, & tertium tetrachordum claudunt, maiora\’q; $unt reliquis iam dictis, $ed paria inter $e. Sex-
ta diate$$aron ad hipaten me$on, & ita $uis terminis quartum clauditur tetrachordum, & apte $uis locis di-
$po$ita $unt echea, idest echo, & uocem reddentia ua$a, & $onora. Vox autem ea ua$a feriebat, ut dicit Vitr.
ab $cena uti a centro profu$a $e circumagens, tactu\’q; feriens $ingulorum ua$orum caua. Vnde Plinius libro
12. cap. 51. Mira præterea $unt de uoce digna dictu in theatrorum orche$tris, $cobe aut arena $uperiecta
uox deuoratur, & in rudi parietum circumiectu, dol{ij}s etiam inanibus currit, eodem concauo, uel recto pa-
rietum $patio, quamuis leui $ono dicta uerba ad alterum caput perferens, $inulla inæqualitas impediat. At-
que is ordo in media regione altitudinis circa theatrum $eruabatur in {ij}s theatris, quæ non erant ampla ma-
gnitudine. nam in amplioribus theatris aliud ob$eruandum e$t, ut dicit Vitr. hoc modo.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo diuidatur in partes quatuor, uti tres
<ln>50</ln>
efficiantur regiones cellarum tran$uer$e de$ignatæ, una harmoniæ, altera chromatos, tertia diatoni.
Et ab imo quæ erit prima, ea ex harmonia collocetur ita, uti in minore theatro $upra$criptum e$t.
In mediana autem parte prima, in extremis cornibus ad chromaticen hyperboleon habentia $onitum
ponantur: in $ecundis ab his diate$$aron ad chromaticen diezeugmenon: in tertijs diate$$aron ad
chromaticen $ynemmenon: in quartis diate$$aron ad chromaticen <st hd>$ynemmenon</st>: quintis diate$$aron
ad chromaticen h ypaton: $extis ad parame$en, quod & ad chromaticen hyperboleon diapente, & ad
chromaticen me$on, diate$$aron habeant con$onantiæ communitatem. In medio nihil e$t collocan-
dum, ideo quod $onituum nulla alia qualitas in chromatico genere $ymphoniæ con$onantiam po-
te$t habere.</p>
<p it>Animaduertendum e$t, cum Vitr. dicit { In mediana autem parte prima in extremis cornibus ad chroma-
<ln>60</ln>
<pb 185>[514.01.217]<rh it>QVINTVS</rh>
ticen hyperboleon habentia $onitum ponantur } non accipit neten hiperboleon, $ed unam ex illis byperboleis,
idest triten hyperboleon, & ita inferius in diatonico genere $umit paraneten hyperboleon, pro primis in corni-
bus extremis. nam $i in omnibus generibus neten hyperboleon $umeret nullum e$$et inter ea genera di$crimen,
quia omnes term<007>ni tetrachordorum {ij}dem e$$ent. $unt enim illi $onitus $tabiles, quia $unt $ymphoniarum ter-
mini. Nunc ad tertium ordinem.</p>
<fig>
<desc>Diate$$. Diapente Diat. Diat. Diat.</desc>
<desc>mese</desc>
<desc>Summa regio diatoni</desc>
<desc>media regio chrom.</desc>
<desc>Ima regio bannon</desc>
<desc>proslamua nomenos Lycanos</desc>
<desc>me$on</desc>
<desc>paranete $ymemenõ</desc>
<desc>paranete di ezeugmenõ</desc>
<desc>paranete hyperboleõ</desc>
<desc>parame$e parhypate hypateon parhypate me$on Trite $ynne menon</desc>
<desc>Trite dieze ugmenon</desc>
<desc>Trite hy-perboleon</desc>
<desc>Hypate me$on. Me$e</desc>
<desc>nete $ynne-menon parame$e</desc>
<desc>nete diezeu gmenon nete hyper-boleon.</desc>
</fig>
<p>I<sc>N</sc> $umma uero diui$ione, & regione cellarum in cornibus primis ad diatonum hyperboleon, fa-
<ln>50</ln>
bricata ua$a $onitu ponuntur: in $ecundis diate$$aron ad diatonon diezeugmenon: tertijs diapente
ad diatonon $ynemmenon: quartis diate$$aron ad diatonon me$on: quintis diate$$aron ad diatonon
hypaton: $extis diate$$aron ad proslambanomenon: in medio ad me$en, quod ea, & ad proslambano-
menon diapa$on, & diatonon hypaton. diapente habet $ymphoniarum communitates. Hæc autem
$i quis uoluerit ad perfectum facile perducere, animaduertat in extremo libro diagramma mu$ica ra-
tione de$ignatum, quod Ari$toxenus magno uigore, & indu$tria, generatim diui$is modulationibus
con$titutum reliquit: de quo $iquis ratiocinationibus his attenderit, & ad naturam uocis, & ad au-
dientium delectationes facilius ualuerit theatrorum efficere perfectiones.</p>
<p it>Et nos infra diagramma po$uimus, ex quo prædicta facile percipiuntur, $ed dictu quidem facilia $unt, qua
ratione autem in opus ducantur, non est omnibus expeditum. Solebant antiqui & alia ua$a aptare, quibus to-
<ln>60</ln>
nitrua reddebantur cum opus erat in theatris, de quibus Hero libro automaton.</p>
<pb 186>[514.01.218]<rh it>LIBER</rh>
<p>D<sc>ICET</sc> aliquis forte multa theatra Romæ quotannis facta e$$e, neque ullam rationem harum re
rum in his fui$$e: $ed errauit in eo, quod omnia publica lignea theatra tabulationes habent complu-
res, quas nece$$e e$t $onare. Hoc uero licet animaduertere, etiam a citharœdis, qui $uperiore tono
cum uolunt canere, aduertunt $e ad $cenæ ualuas, & ita recipiunt ab earum auxilio con$onantiam uo
cis. cum autem ex $olidis rationibus theatra con$tituuntur, ide$t ex $tructura cæmentorum, lapide,
marmore, quæ $onare non po$lunt, tunc ex his hac ratione $unt explicanda. Sin autem quæritur in
quo theatro ea $int facta, Romæ non po$$umus o$tendere, $ed in Italiæ regionibus, & in pluribus
Græcorum ciuitatibus. Etiam\’q; authorem habemus L.Mummium, qui diruto theatro Corinthio-
<fig/>
rum eius Echea Romam deportauit, & de manubijs ad ædem Lunæ dedicauit. Multi etiam $olertes
Architecti, qui in oppidis non magnis theatra con$tituerunt, propter inopiam fictilibus dolijs, ita
$onantibus electis, hac ratiocinatione compo$itis, perfecerunt utili$simos effectus.</p>
<pb 187>[514.01.219]<rh it>QVINTVS.</rh>
<h it>De conformatione theatri facienda. # Cap. VI.</h>
<p>I P<sc>SIVS</sc> autem theatri conformatio $ic e$t facienda, uti quam magna futura e$t perimetros
imi, centro medio collocato circumagatur linea rotundationis, in ea\’q; quatuor $criban-
tur trigona paribus lateribus, & interuallis, quæ extremam lineam circinationis tangant,
quibus etiam in duodecim $ignorum cœle$tium de$criptione A$trologi ex mu$ica conue
nientia a$trorum, ratiocinantur. Ex his trigonis cuius latu s fuerit proximum $cenæ, ea regione, qua
præcidit curuaturam circinationis, ibi finiatur $cenæ frons, & ab eo loco per centrum parallelos li-
<fig/>
nea ducatur, quæ di$iungat pro$cenij pulpitum, & orche$træ regionem, ita latius factum fuerit'pul-
pitum, quàm Græcorum, quod omnes arti$ices in $cenam dant operam, in orche$tra autem $enato-
rum $unt $edibus loca de$ignata.</p>
<pb 188>[514.01.220]<rh it>LIBER</rh>
<h it>THEATRI LATINORVM VESTIGIVM.</h>
<fig/>
<p it>Scena e$t frons theatri, ab ea æque di$tans, & parallelos linea ducatur, quæ per centrum tran$eat, & $epa-
ret, di$iungat\’q; pulpitum, idest locum altorem in quo actores recitant, ab orchestra, idestab eo loco, qui m
medio theatri planus erat, in quo $ub$ellia $enatorum collocabantur. Aliàs orche$tra choro, & mu$icis da-
batur, $cena uero actoribus. cum igitur in circulo quatuor trigona de$crip$eris, quæ angulis circumferentiam
tangant, & eam in duodecim partes æquas diuidant, acceperis unum ex lateribus pro $cenæ fronte, & illi late-
ri æquidi$tantem lineam duxeris, quæ per centrum ducatur, ea linea, quæ & diametros erit $eparabis pro$ce-
<pb 189>[514.01.221]<rh it>QVINTVS.</rh>
n{ij} pulpitum ad orchesã. Figura uero trigonorum, 12, in circulo ab Astrologis inuenta e$t, ut concentus
a$trorum per ea de$ignentur, quemadmodum nos primo libro $atis aperte docuimus. Cæterum Græcorum thea-
tra a Latinorum theatris differebant, quoniam Græci in medio plano $altatores, & chorum e$$e uolebant, ideo
orche$tra $ic a $altationibus dicta, maior erat, pulpitum uero minus. $ed Romani quoniam in pulpito omni@
n<?>gebant, ideo am pliori $patio pulpitum con$tituebant, quod ex de$criptione erit manifestum.</p>
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p>Et eius pulpiti altitudo $it ne plus pedum quinque, uti qui in orche$tra $ederint, $pectare po$sint
omnium agentium ge$tus.</p>
<p it>Planum pulpiti orchestræ plano altius, u$que ad hemicycli centrum perueniebat, altitudo\’q; eius erat pedum
quinque, ut $enatores ab orche$træ plano commode agentium gestus in$picerent. Vt igitur orchestra inferior
pulpito, $ic pro$cenium, qui locus erat ante $cenam, uel $cena pulpito altior erat.</p>
<p>C<sc>VNEI</sc> $pectaculorum in theatro ita diuiduntur, ut anguli trigonorum, qui currunt circum cur-
uaturam circinationis, dirigant a$cen$us, $calas\’q; inter cuneos ad primam præcinctionem.</p>
<p it>Con$tituta pulpiti altitudine, docemur, qua parte, & quomodo a$cen$us, $calæ\’q; $unt dirigendæ. Theatra
<ln>60</ln>
<pb 190>[514.01.222]<rh it>LIBER</rh>
gradationes circum habebant, & po$t certum graduum numerum, etiam præcinctionem quandam, ide$t planũ
latius quàm graduum retractiones per quod iter erat ad gradus. Tres erant præcinctiones, prima imæ, $ecun-
da mediæ, tertia $uperiori regioni dabatur: $ed ea$cala, quæ ad primam præcinctionem ducebat, non dirige-
batur ad $ecundam præcinctionem, $ed in media $ecunda præcinctione alia erat $cala, quæ ad tertiam dirigebat,
atque ita $calæ non erant directæ, nec continui a$cen$us. Imaginemur autem ad angulos duodecim prædicto-
rum trigonorum $calarum apertiones dirigi, quæ qua$i cuneum formant, nam duæ lineæ, quæ a circumferentia
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
unà di$cedunt, & ad oppo$itam partem ducuntur, cuneum referunt, idest angulum, qui a linea diuiditur ab
acumine proueniens, quod est in circinatione ad centrum, & iter o$tendit ad a$cen$us. Volo igitur eos cuneos,
qui diriguntur ad primam præcinctionem ibi terminari, & qui a prima ad mediam præcinctionem ducuntur
angulis interpo$itis obuiam eant, & <007>ta, qui ad tertiam præcinctionem eunt, non re$pondeant {ij}s, qui nos ad
$ecundam direxere, $ed al{ij}s med{ij}s alternantibus apertionibus, & præci$ionibus. Septem $int apertiones &
ad centrum d<007>rectæ æque di$tantes. Vna in medio $emicirculi amplior, & laxior, duæutrinque una a dextris,
altera a $ini$tris diametri, & duæ utrinque inter mediam, & extremas, duæ inquam a dextris, & duæ a $ini-
<ln>60</ln>
<pb 191>[514.01.223]<rh it>QVINTVS.</rh>
$tris, & ita a$cen$iones æque di$tribuentur,non tamen negauerim alios aditus, exitus\’q; e$$e faciendos $ecun-
dum theatri capacitatem, $ed ad prædictac<?> primarias a$cen$iones dirigebantur, ob commoditatem al{ij} adi-
tus, a$cen$us\’q; contecti.</p>
<p>S<sc>VPRA</sc> autem alternis itineribus, $uperiores cunei medij dirigantur, hi autem qui $unt in imo,
& dirigunt $calaria, erunt numero $eptem.</p>
<p it>Hoc iam dictum est, & re$pondebunt $eptem angulis trigonorũ, $ed $uper$unt quinque, quiita distribuũtur</p>
<p>R<sc>ELIQVI</sc> quinque $cenæ de$ignabunt compo$itionem, & unus medius contra $e, ualuas regias
habere debet, & qui erunt dextra ac $ini$tra ho$pitalium de$ignabunt compo$itionem, extremi duo
$pectabuntitinera uer$urarum.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Regiæ ualuæ in media $cena, ho$pitalia a lateribus, & qua parte exire, & alio $e uertere uolebant, quin-
que reliquis cuneis re$pondebunt. Ab $cena ad theatri cornua erant porticus, $ed non ita continui, ut cornua
theatri tangerent, quamuis in aliquibus ue$tig{ij}s hoc uidetur, $ed erant tanquam alæ, & pteromata ip$ius
$cenæ:ex tabulis autem erant ex Plin{ij} loco $upra citato de Curionis theatro. Sed quid refert, an Vitr.pro uer-
$ura intelligat, id quod etiam tertio libro intellexit, cum ab uno latere angulo intermedio ad aliud latus nos
uertimus, & etiam in fine huius capitis idem dicit.</p>
<p>G<sc>RADVS</sc> $pectaculorum ubi $ub$ellia componantur, ne minus alti $int palmopede, ne plus pe-
de, & digitis $ex, latitudines earum ne plus pedes duos $emis, ne minus pedes duos con$tituantur.</p>
<p it>Gradus $pectaculorum, idest opus lapideum in quo circum$edebant $pectatores, non $int minus alti quinque
palmis, idest uiginti digitos, nec plus pede uno digitis $ex. Erant etiam in orchectra $edendi loca $enatoribus
& honoratis hominibus præparata altioribus locis, in quibus $ub$ellia pro tempore collocabantur. Ideo le-
<ln>20</ln>
gitur $enatorum prudentia Na$icæ monitu prohibitum fui$$e $ub$ellia poni, quæ pro tempore in theatrum fere-
bantur, & iam cœpta ab al{ij}s in u$um poni. Hæc Diuus Augustinus. Cap. 30. primo de ciuitate Dei. Ecce
quod apparet $ub$ellia nobilium afferri $olita, & loco gradibus eminenti poni. Mos fuit $patio annorum am-
plius quingentorum $enatum cum populo permixtum $pectaculis intere$$e. Sed Attilius Serannus, & Lucius
Scribonius ædiles $ententiam maioris Aphricani$ecuti, $eparari iu$$erunt loca $enatorum ab al{ij}s, quam ob
rem uulgi animi ab Scipione alienati $uere. Sed nos ad rem. Po$uimus tibi ue$tigium, frontem, & $ciogra-
phiam theatri,& $cenam,ut po$$is unde uolueris exempla $umere.</p>
<h>_De tecto porticus Theatri. Cap. Vll._</h>
<ln>30</ln>
<p>TE<sc>CTVM</sc> porticus, quod futurum e$t in $umma gradatione, cum $cenæ altitudine libratum
per$iciatur. Ideo quod uox cre$cens æqualiter ad $ummas gradationes, & tectum perue-
niet. Nam\’q $inon erit æquale, quo minus fueritaltum, uox præripietur ad eam altitu-
dinem ad quam perueniet primo.</p>
<p it>In$uper gradationes theatrum porticu circumuallatum erat, ad theatri aream $pectabat, $ed a tergo parie-
tibus obducebatur, ut uox undique re$onaret. Supratheatrum etiam uelum tendebatur ornatum, & in$i-
gnitum $tellis, uel alia re, tum ut uocem contineret, tum ut Solem arceret. Porticus autem illa ualde elabo-
ratum opus præ$erebat, $ub $e columnationes alias habebat, quibus $uperior pars fulciebatur. Sed in par-
tem exteriorem apertas, & hoc in ampli$$imis theatris. Cæterum bæporticus duplices fiebant, ut melius
<ln>40</ln>
imbres a multitudine uitari po$$ent. harum columnationes opere $olido con$tabant, earum\’q; lineamenta ab
arcubus de$umebantur, ut ait Albertus Leo.</p>
<p>O<sc>RCHESTRA</sc> inter gradus imos, quam diametron habuerit, eius $exta pars $umatur, & in corni-
bus, circum\’q; aditus ad eius men$uræ perpendiculum inferiores $edes præcidantur, & qua præci$io
fuerit ibi con$tituãtur itinerum $upercilia, ita enim $atis altitudin\~e habebunt eorum conformationes.</p>
<p it>Primus graduum ordo non $tatim a terra erectus erat, nam depre$$us nimis fui$$et,cum gradus duos tantum
pedem $emis altie$$ent, & $ub$ellia quoque in orche$tra locis eminentibus collocata. Ideo Vitr. monet $ex-
tam diametri orche$træ partem $umendam, eam e$$e altitudinem illius muri tanquam $tereobatis, qui orche-
$tram ambit, in cuius ambitu præciduntur itinera ad a$cen$us, & $calas, & qua parte prima præci$io fa-
cta fuerit, ibi $upercilia tanquam $upra limitaria ponantur, ut ibi a$cen$us initium $ignificetur e{$s}e. apertiones
<ln>50</ln>
ergo huiu$modi tam altæ erant, quàm $exta diametri orche$træpars.</p>
<p>S<sc>CENAE</sc> longitudo ad orche$træ diametron duplex fieri debet. Podij altitudo ab libramento
pulpiti cum corona, & ly$i duodecima orche$træ diametri. Supra podium columnæ cum capitulis,
& $piris altæ quarta parte eiu$dem diametri. Epi$tylia, & ornamenta earum columnarum, altitu dinis
quinta parte. Item $i tertia epi$cenos $utura erit, mediani plutei $ummum $it dimidia parte, columnæ
$ummæ medianarum minus altæ $int quarta parte. Epi$tylia cum coronis earum columnarum item
habeant altitudinis quintam partem.</p>
<p it>Albertus Leo inquit eorum parietum $undamenta, qui ad extremos, & remotiores a centro gradus a$cen-
dunt, tam longe a centro iacienda e{$se}e, quantum est $emidiametros mediæ are æ cum tertia eius parte. Sed
primos gradus, idest centro proximos, & imos, unde incipit gradatio, non $tatim a $olo con$truendos, $ed in
<ln>60</ln>
<pb 192>[514.01.224]<rh it>LIBER</rh>
magnis theatris a$olo erigendus e$t paries altus nona $emidiametri orchestræ, $ed in minoribus theatris $eptem
pedes illum e{$s}e parietem erigendum. $upra eos parietes gradus ordiendi $unt, eamen$ura, quam Vitr. docuit.
Hanc intentionem uidetur Vitru. innuere $upra Cap. tertio, & hoc loco etiam, cum loquitur de ea præci$ion e,
quæ apertionibus itinerum, & a$cen$ionum datur. De longitudine autem $cenæ illud statuit, quod dupla ad
diametron orche$træ e$$e debet. Vnde $i diametros erit pedum 60. longitudo $cenæ erit pedum 120. nam<?>
60. pedes diametro re$pondebunt, & 30. utrinque dabuntur re$pondentes cornubus theatri. Inde alti-
tudo pod{ij} præ$initur. Podium quid $it iam diximus,nostri parapettum, & poggium uocant in fronte $cenæ,
@uius inferior pars ad orche$tram pertinens, est pulpitum. Supra pulpitum ergo, & ab eius libramento ad
faciem $pectatorum podium est erigendum duodecima orchestræ parte, qu<007>nque pedes altum e$t pulpitum $u-
pra aream orche$træ, & quinque pedes podium $upra aream pulpiti. Et hoc loco e$t con$iderandum orche-
<ln>10</ln>
stræ diametron e{$s}e modulum theatri. Altum igitur est pulpitum duodecima orche$træ diametri cum corona,
& undula, $eu cymatio. Lix Græce, lata e$t petra, & obliqua,quod $i Vitr. L{ij}xis diceret, eam pod{ij} petram
intelligere po{$s}emus planam, cui cubitis innitimur dum a podio $pectamus. Columnæ, & capitula,& ba$es
alt<?>æ $int quarta diametri orche$træ parte, ita quindecim e$$ent pedum, $i diameter orche$træ e$$et 60. in-
$uper has columnas $ecundus columnarum or do imponebatur, & illa pars $uperior dicebatur epi$cenos, qua-
$i $upra $cenam, uel $cenæ additamentum, & in amplioribus theatris ad tertium ordinem columnarum a$cen-
debatur, quou$que tectum porticus theatri æquarent, immo {ij}$dem men$uris circa theatrum continuatur, ideo
de illis modulis non facit mentionem Vitr. quoniam eædem $unt tertiæ epi$cenos. ex $cbiographbia theatri $upra
po$ita multa intelligentur, quæ bactenus dicta $unt, quanquam in altitudinibus columnarum aliquantum ua-
r{ij}fuimus, ob eam rationem, quæ $equenti loco a Vitr. dicitur.</p>
<ln>20</ln>
<p>N<sc>EC</sc> tamen in omnibus theatris $ymmetriæ ad omnes rationes, & effectus po$$untre$pondere $ed
oportet Architectum animaduertere, quibus proportionibus nece$$e $it $equi $ymmetriam, & quibus
rationibus ad loci naturam, aut magnitudinem opus debeat temperari. Sunt enim res quas in pu$illo,
& in magno theatro nece$$e e$t eadem magnitudine $ieri propter u$um, uti gradus, diazomata, plu-
teos, itinera, a$cen$us, pulpita, tribunalia, & $i qua alia intercurrunt, ex quibus nece$sitas cogit di-
$cedere ab $ymmetria, ne impediatur u$us; Non minus $i qua exiguitas copiarum, ide$t marmoris ma-
teriæ, reliquarum\’q; rerum, quæ parantur in opere, de$uerint, paulum demere, aut adijcere, dum id
ne nimium improbe $iat, $ed cum $en$u, non erit alienum. Hoc autem erit, $i Architectus erit u$u pe-
ritus, præterea ingenio mobili, $olertia\’q; non erit uiduatus.</p>
<p it>Hinc est, quod qui antiquorum opera intuetur, inuenit\’q; aliquid, quod extra Vitruuiana præcepta ui-
<ln>30</ln>
deatur, non debet quàm primum aut Vitruuium, aut opera improbare, quoniam non pote$t $ciri quid, & quan
tum nece$$itas afferebat, & quam rationem in corpore integro membrum haberet. Vitr. præuidit hornines
buiu$cemodi uenturos, quare ubi\’q; postquam $ymmetrias explicauit, monet nos animaduertere debere, quo-
modo illa moderatione uti debemus, quam nece$$itas adducit, $iue in forma rei comparanda ad loci rationem,
$iue in materia & cop{ij}s utendis. Plura u$us po$tulat, quæ omnino ad unguem ob$eruanda, & facienda $unt,
nam & gradus, & præcinctiones, quas modo diazomata uocat, & a$cen$us itinera\’q;, podia item, pulpita\’q;,
& tribunalia, quæ $unt partes illæ omnes, ad quas per gradus a$cendimus, & buiu$modi alia nece$$ario tam in
magno, quàm in paruo theatro requiruntur, reliqua non item, quorum opus ad u$um non $pectat, $ed ad orna-
tum, & ad loci opportunitatem.</p>
<p>I<sc>PSAE</sc> autem $cenæ $uas habent rationes explicatas, ita uti mediæ ualuæ ornatus habeant aulæ re-
giæ, dextra, ac $ini$tra ho$pitalia, $ecundum autem ea $patia ad ornatus comparata (quæ loca Græci
περιάκτ{ou}ς dicunt, ab eo, quod machinæ $unt in his locis uer$atiles trigonos habentes) in $ingula tres
$int $pecies ornationis. quæ cum aut $abularum mutationes $unt $uturæ, $eu Deorum aduentus cum
tonitribus repentinis, uer$entur, mutent\’q; $peciem ornationis in frontes. Secundum ea loca uer$uræ
$unt pro<?>currentes, quæ e$$iciunt una a $oro, altera a peregre aditus in $cenam.</p>
<p it>Valuæ mediæ, quæ medio cuneo e quinque $cenæ attributis re$pondet, ab ornamentis, & amplitudine, quam
habebant, regiæ dicebantur. Vtrinque aliæ portæ erant concharum modo, quas Nichios dicimus, ita pro
fronte $cenæ tres erant apertiones, ante quas in $ingulis machinæ erant collocatæ triangulares axibus uer$a-
tiles, in $ingulis earum frontibus picturæ erant $ecundum fabularum, quas agebant, opportunitatem. nam
in una comica $cena, pro comœd{ij}s, in altera tragica pro tragœd{ij}s, in tertia $atyrica pro $atyris de$ignabatur.
<ln>50</ln>
Vertebantur illæ facies, & ab illis machinis D{ij} loquebantur. Tonitrua in eorum aduenlu fiebant, utribus,
& pellibus cor{ij}s inflatis, calculis\’q; repletis, uelictibus percu$$is, quos nos tamburros nominamus. Itaque
decorum $eruabant, Deos inui$ibiles tantum audientes. Ita pro machina in Aiace Flagillifero Vliffi Minerua
loquitur, & non uidetur, ait\’q; Vli{$s}es uocem Deæ per$imilem e$$e tyrrenicæ æreæ tubæ, quæ horrorem $onitu
incutere $olet. Hœmachinæ igitur conuertebantur, ideo græce periactus dicunt, dabant\’q; aditibus locum,
vias re$erentes, unam a foro, alteram aliunde.</p>
<pb 193>[514.01.225]<rh it>QVINTVS.</rh>
<h it>De tribus $cenarum generibus. Cap. VIII.</h>
<p>GE<sc>NERA</sc> autem $unt $cenarum tria, unum, quod dieitur tragicum, alterum comicum, ter-
tium $atyricum. Horum autem ornatus $unt inter$e $e di$similes, di$pari\’q; ratione,quod
tragicæ de$ormantur columnis, fa$tigijs, & $ignis, reliquis\’q; regalibus rebus. Comicæ
autem æ dificiorum priuatorum, & mœnianorum habent $peciem, pro$pectus\’q; $ene$tris
di$po$itis imitatione communium ædi$iciorum rationibus. Satyricæ uero ornantur arboribus, $pelun-
cis, montibus, reliquis\’q; agre$tibus rebus in topiarij operis $peciem de$ormatis.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Qui uerbum illud interpretantur, quod uolumine primo dicitur, Sciographia, cum de ideis di$po$itionibus
agitur, & de pro$pectu, optica\’q; dictum putant, comprobant quod aiunt his rebus, quæ hoc capite dicuntur,
in quo tria $cenarum genera, & apparatus, ornationes\’q; ponuntur, quatenus tres $unt rerum, quæ aguntur, con
ditiones, nam cum res uel altæ, uel mediæ, uel infimæ $int, uolunt actionibus, quæpondus grauitatis habent, in
quibus $ummæ conditionis homines uer$antur, dari $peciem, ornatum\’q; amplorum ædificiorum, opticen\’q; ma
gnarum, & Regiarum ædium, eam\’q; $peciem tragœd{ij}s cum Vitruuio concedunt, apparatum, & ornatum
buiu$modi $cenam tragicam uocant, quam in una trigoni fronte depictam o$tendebant. Non minus cum res
dome$ticas, & quotidianæ per$onæ inducebantur, aliud$cenæ genus ornabant, comicam\’q; $cenam eam $peciem
nominabant, priuatorum enim actiones in comœ{ij}s tractabantur. Demum infimis, rudibus, $implicibus\’q;
per$onis, quales $unt qui rura colunt, eorum\’q; amoribus, contentionibus, querelis\’q; dabatur regionum pro-
<ln>20</ln>
$pectus, arboribus, $yluis, fluu{ij}s, fontibus, collibus, ca$is\’q; humilibus ornati, eam\’q;picturæ $peciem, altera
trigoni facie depictam, $cenam $atyricam appellabant. Itaque tribus generibus uniuer$um ornatum diuiden-
tes, nece$$ariam ualde opticen Arcbitecto e$$e arbitrati $unt. quare $ciographiam, adumbrationem ad pro$pe-
ctum pertinentem interpretati $unt. Multi quoque $cenographiam artem $cenæ frabricandæ intellexerunt, in
qua pro$pectiuæ u$us maxime requiritur, nam ædes magnificæ, alta atria,Deorum templa, militares viæ, pe-
ri$tylia, & buiu$modi, quæ$unt tragici ornatus, item in$ulæ, & priuatorum ædes, angiportus, uiæ\’q; comicis
attributæ, & regiones, aquarum lap$us, attegia pa$torum, & buiu$modi alia $atyrorum ornationibus attri-
buta, omnia inquam hæc, $i rectè delineari debent, punctum tanquam radiorum directorem totius ornatus re-
quirunt, a quo prominentiæ, ab$cedentiæ, luminum flexus, umbrarum terminationes, aditus, exitus, longin-
quitas, proximitas, radiorum decu$$atio, angulorum ratio, & cætera omnia, quæ in plane fronte de$cripta
<ln>30</ln>
$unt, $olida, & ut res $e habet, uideri $olent. Itaque hanc partem con$iderantes, ut dixi, libro primo, Archi-
tectum opticen habere debere dixerunt, & opticen di$po$itionis tertiam $peciem con$tituere. Sed hoc non ad-
modum nobis placuit, nam nece$$e est $pecies di$po$itionis $ub uno eodem\’q; genere comprehendi, habeant\’q;
inter $e quandam $imilitudinem, qua tanquam unius generis $pecies conueniant, ita ut $i uestigium, quod dici-
tur icnographia, & erectio, frontis, quæ appellatur orthographia, conueniunt in ordine ad di$po$itionem, ita
ut quod na$citur, & quod cre$cit idem $it, cur e$t, quod pro tertia di$po$itionis idea pro$pectiuam adduc amus?
Sed quicquid $it, uerum e$t hoc loco Vitru. tria $cenarum genera constituere, tragicas, comicas, $atyricas.
Verum etiam e$t $eparatim, quod opus e$t opticæ $i uelimus $cenas eas deformare, ita ut $uos reddat effectus,
in qua opticæ iudic{ij} e$t punctum ita aptè accommodare, ut omne quod cerniture, $itum, $ormam, ordinem\’q;
<ln>40</ln>
naturalem rerum re$erat, nil coactum, nil præceps, nil difforme, nil $it inuenu$tum, quemadmodum in mul-
torum $cenis e$t uidere, res præter modum paru <007>s, collabentes ædes, ab$cedentia tam depre$$a, ut @eque propius
neque longius iucunda oculis e$$e po$$int. Quoniam igitur huius rei exercitium non minus iucundum, quàm
nece$$arium mihi est ui$um, ut multis prode$$em, hanc quoque partem literis commendaui, mox editurus post
hos commentarios.</p>
<p>I<sc>N</sc> Græcorum theatris non omnia ij$dem rationibus $untfacienda, quod primum in ima circina-
tione, ut in latino trigonorum quatuor, in eo quadratorum trium anguli circinationis lineam tangũt.
Et cuius quadrati latus e$t proximum $cenæ, præcidit\’q; curuaturam circinationis, ea regione de$igna
tur $initio pro$cenij, & ab ea regione ad extremam circinationem curuaturæ, parallelos linea de$gina-
tur, in qua con$tituitur $rons $cenæ, per centrum\’q; orche$træ pro$cenij regione parallelos linea de$cri-
bitur, & qua $ecat circinationis lineas dextra, ac $ini$tra in cornibus hemicycli centra de$ignantur, &
<ln>50</ln>
& circino collocato in dextra ab interuallo $ini$tro circumagitur circinatio ad pro$cenij dextram
partem. Item centro collocato in $ini$tro cornu ab interuallo dextro circumagitur ad pro$cenij $i-
ni$tram partem. Ita tribus centris hac de$criptione ampliorem habent orche$tram Græci, & $cenam
rece$siorem, minore\’q; latitudine pulpitum, quod logium appellant, ideo\’q; apud eos tragici, & comi-
ci actores in $eena peragunt, reliqui autem artifices $uas per orche$tram præ$tant actiones. Itaque ex
eo $cenici, & thymelici græce $eparatim nominantur.</p>
<p it>Cum in Græcorum theatris orche$tra maior quàm in Latinis e$$e ob u$um deberet, tria quadrata, loco trigo
norum, quatuor in una circinationis linea de$ignabant. ungulitamen quadratorum, quemadmodum & tri-
gonorum in circinatione duodecim partes æquas faciebant. hoc autem erat di$crimen, quod in trium quadra-
torum de$criptione amplius in medio $patium relinquebatur. Sed quemadmodum in latinorum theatris latus
<ln>60</ln>
<pb 194>[514.01.226]<rh it>LIBER</rh>
unum trigoni $cenæ frontem con$tituebat. Sic & in Græcis latus unum quadrati $cenæ $rontem faciebat, &
pro$cenium terminabat, $ed integra $cenæ frons in linea po$ita erat, quæ ultra circumferentiam protendeba-
tur, per circum$erentiam tran$iens, æque\’q; di$tans, & parallelos eius lateris quadrati, quod pro$cenium fi-
niebat. Hinc erat, quod Græcorum $cena remotior, & magis recedens erat, quàm Latinorum. præterea du-
cebatur linea per centrum tanquam diametros æque di$tans, & parallelos dicto lateri, & $cenæ fronti in ex-
tremis huius lineæ partibus, qua circinationis lineam$ecabant, centrum collocabatur, & in uno extremo cir-
cini pede collocato, alter ad centrum diducebatur, & cum circumuoluebatur terminos maioris circinatio-
nis præfiniebat. nam qua parte pro$cen{ij} lineam tangebat, ibi erat circinationis terminus, & præcinctionis
ultimæ theatri, quemadmodum e$t in puncto b, & c, & in linea c, b, centra autem a dextris, & a $ini-
$tra$unt d, c, macbina trigona uer$atilis, O, ibi etiam ualuæ regiæ $unt. frons $cenæ F, g. Orche$tra,
<ln>10</ln>
p, reliqua $unt facilia. Ho$pitalia enim & reliqua quemadmodum in Latinorum theatris, $ed in uestigio
Latini theatri in $cena tres fecimus portas, in $ingulis trigonum uer$atilem po$uimus, ut mediæ frontis facies,
cum reliquis ad opticæ rationem accommodaremus. Etiam\’q; diuer$o modo $cenam cum theatro coniumxi-
mus, nec negarem, quin alio quoque modo coniungi po$$ent. Sed con$ultius $ic fecimus, adiuti ex ruinis cu-
iu$dam antiqui theatri Vincentiæ in hortis cuiu$dam nobilis collocati, quod ingenio$us Palladius meus mihi
o$tendit. Scenici autem comicos, & tragicos complectuntur. Thymelici uerò cytharædi, tibicines,& hu-
iu$modi $ymphoniaci apo tis thymelis dicti, quæ pars erat theatri, ubi hi$triones peragebant.</p>
<p>E<sc>IVS</sc> logei altitudo, non minus e$$e debet pedum decem, non plus duodecim. Gradationes $ca-
larum inter cuneos, & $edes, contra quadratorum angulos dirigantur ad primam præcinctionem. ab
ca præcinctione inter eas iterum mediæ dirigantur, & ad $ummam quoties præcinguntur, altero tan-
<ln>20</ln>
to $emper amplificatur.</p>
<p it>Logeum a Polluce Vomon, $iue uima, hoc e$t aram, $eu pulpitum dicitur, quod altius e$$e debet in theatris
Græcorum, quoniam Græcorum pulpitum remotius erat a $pectatoribus, quam Latinorum, erat enim orche-
stra Græcorum amplior, & di$tantia res depre$$iores uideri facit, quod optici ob$eruant, nam $i prope do-
mos eas, tecta non uides, $i recedas paululum, mox incipis uidere. Erecto pulpito, dirigit $calaria, quemad-
modum fecit in Latinorum theatris: ita ut $calæ, quæ ad primam præcinctionem $candunt, non $int dirctæ {ij}s,
quæ ad $ecundam ducunt, $imiliter aberrent & tertiæ a $ceundis, ita ut quotiens præcinguntur, altero tan-
to $emper amplificentur, nam maior intercapedo est inter $calas $ummæ præcinctionis, quàm inter $ca-
las imas.</p>
<p>C<sc>VM</sc> hæc omnia $umma cura, & $olertia explicata $int’<?>, tunc etiam diligentius e$t animaduerten-
<ln>30</ln>
dum, uti $it electus locus in quo leniter applicet $e uox, neque repul$a re$iliens incertas auribus re$e-
rat $igni$icationes.</p>
<p it>Maxime urget Vitruuium uoci locum aptare, ideo præter ea, quæ dicta $unt, multa quoque addit præce-
pta pulcherrima, & $umma ob$eruatione digna, & certè non $ine ratione, nam finis uniuer$æ huius rei est,
ut recte uideatur, & audiatur. Di$tinguit ergo loca $ecundum naturam $oni dicens.</p>
<p>S<sc>VNT</sc> enim nonnulli loci naturaliter impedientes uocis motus, uti di$$onantes, qui Græce dicun-
tur catichuntes: circum$onantes, qui apud cos nominantur perichuntes. Item re$onantes, qui dicun-
tur antichuntes: con$onantes\’q;, quos appellant $inichuntes. Di$$onantes $unt, in quibus uox prima,
cum e$t elata in altitudinem, offen$a $uperioribus $olidis corporibus, repul$a\’q;, re$iliens\’q; in imum,
opprimit in$equentis uocis elationem.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Qua$i dicat, $i primus orbis, & prima circinatio uocis offenderet aliquid$olidum, deor$um re{ij}ceretur, &
frangeret $ecundum orbem, & in$equentem circulationem, unde di$$onantia, ide$t deor$um reiectus $onus ne-
ce$$e est fieri.</p>
<p>C<sc>IRCVMSONANTES</sc> autem $unt, in quibus circumuagando coacta uox $e $oluens in medio, $ine
extremis ca$ibus $onans, ibi extinguitur, incerta uerborum $igni$icatione.</p>
<p it>Bombum faciunt buiu$modi loca, quæ circum$onantia dicuntur, quoniam in ea idem $onus redit, quemad-
modum inter campanas perditur $onus ce$$ante ictu.</p>
<p>Re$onantes uerò, in quibus cum in $olido tactu percu$$a re$iliat imagines exprimendo, noui$simos
ca$us duplices faciunt auditu.</p>
<p it>Re$onat uox percutiendo, & retro redeundo, & quemadmodum Solis rad{ij} cum re$lectuntur, quoniam du-
<ln>50</ln>
plices $unt, fortiores, ac uehementiores habentur, ita uox iterum $onans imaginem $uam duplicando maior e$-
ficitur, & ca$us $uos duplices, ut echo, reddit, quod malum e$t.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> con$onantes $unt, in quibus uox ab imis auxiliata cum incremento $candens, ingreditur ad
aures di$creta uerborum claritate.</p>
<p it>Con$onantes omnino aduer$antur di$$onantibus, quoniam in illis uox a centro ad circumferentiam ducitur
unita, adiuta, & æqualiter cre$cens, in his a circumferentia ad centrum re{ij}citur, & frangitur, quare ut nil
peius e$t di$$onantibus, ita nil melius est con$onantibus locis. Hic enim integra uox, uno ca$u, certa claritate
percipitur. ibifracta, incerta, & ob$cura percipitur. Voxigitur, $i debet rectè audiri, ex loci, qualitate uni-
ca, integra, clara, & di$creta percipi debet, ex re$onantibus locis duplex, & di$$onantibus fracta, ex circum-
$onantibus ob$cura, ex con$onantibus di$creta fit. quare concluditur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 195>[514.01.227]<rh it>QVINTVS.</rh>
<fig>
<cap it>@ESTIGIVM THEATRI GRAECORVM.</cap>
<var>P D E B R</var>
</fig>
<p>I<sc>TA</sc> $i in locorum electione $uerit diligens animaduer$io, emendatus erit prudentia ad utilitatem
in theatris uocis effectus. Formarum autem de$criptiones inter $e di$criminibus his erunt notatæ,
uti quæ ex quadratis de$ignanrur, Græcorum, quæ ex paribus trigonorum lateribus, Latinorum ha
beant u$us. Ita his præ$criptionibus, qui uoluerit uti, emendatas e$ficiet theatrorum per$ectiones.</p>
<pb 196>[514.01.228]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De porticibus po$t $cenam, & ambulationibus.
Cap. IX.</h>
<p>PO<sc>ST</sc> Scenam porticus $unt con$tituendæ, uti cum imbres rep\~etini ludos interpellauerint
habeat populus, quo $e recipiat ex theatro. Choragia\’q; laxamentum habeant ad chorum
parandum, uti $unt porticus Pompeianæ. item\’q; Athenis porticus Eumenici, patris\’q;
Liberi fanum:Et exeuntibus e theatro $ini$tra parte odeum, quod A thenis Pericles colum
nis lapideis di$po$uit, nauium\’q; malis, & antennis e $polijs Per$icis pertexit. Idem autem incen$um
<ln>10</ln>
Mithridatico bello Rex Ariobarzanes re$tituit. Smyrnæ $trategeum. Trallibus porticus ex utraq;
parte (ut $cen{ae}) $upra $tadium, cæteris\’q; ciuitatibus, quæ diligentiores habuerunt Architectos.</p>
<p it>Po$tquam $edes ad uidendum, & ad audiendum $pectatoribus accommodauit, theatrum\’q; conformauit
aptum ad actores, mu$icos\’q; tum Græcis, tum Latinis moribus, di$tribuit\’q; aditus, & $calaria, porticus\’q;
in $ummo theatro: nunc & populum ea parte quærit accommodare, ut habeat quo $e imbribus $uperuenien-
tibus recipere po$$it, & etiam ut omnis $cenicus apparatus loco amplo $it, & commodo. quare & de portici-
bus po$t $cenam, & de {ij}s, quæ circa theatrum di$ponuntur, præcepta tribuit, & $ymmetrias exponit. Præter
nece$$itatem ornamentum quoque addebant porticus tum $acris ædibus, tum illu$trium virorum domibus,
tum etiam publicis ædifi{ij}s. Choragia $ignificant, & eos, qui ludorum in$trumentum $uppeditant, & locum,
in quo totum in$trumentum ponitur. Solebant indumenta a choragis a$$umi, quæ ædiles præbendo locabant.
<ln>20</ln>
Odeum erat qua$i pu$illum theatrum, unde mu$ica certamina $pectabantur. Odea quatuor Romæ fui$$e legit
Philander, unum in Auentino; alterum inter Palatinum, & Cælium ad metam $udantem; tertium prope thea
trum Pompei; quartum Domitiani. Odeum uero theatrum Athenis a Pericle ad o$tentationem mu$icorum ex-
tructum e$$e $ertur. e$t etiam ibi prætoris curia. In$ignes etiam porticus enumerat, ut a@ud eum e$t uidere.
Stratageum armamentarium e$t, in quo $polia ho$tium reponuntur.</p>
<p>Circa theatra $unt porticus, & ambulationes, qu{ae} uidentur ita oportere, collocari, ut duplices $int.
_Non in altitudine, $ed in amplitudine duplices, ut $equentia declarant._</p>
<p>H<sc>ABEANTQVE</sc> exteriores columnas Doricas cum epi$tylijs, & ornamentis ex ratione modulatio
nis Doricæ per$ectas. Latitudines autem earum ita oportere $ieri videntur, uti quanta altitudine co-
lumnæ fuerint exteriores, tan<?>tam latitudinem habeant ab in$eriore parte columnarum extremarum
<ln>30</ln>
ad medias, & a medianis ad parietes,qui circumcludunt porticus ambulationes. Medianæ autem co-
lumnæ quinta parte altiores $int, quam exteriores, $ed aut Ionico, aut Corinthio genere deformentur.</p>
<p it>Ratio e$t, quare medianæ columnæ exterioribus altiores e$$e debent, quia id $pat{ij} oecupant, quod epi$ty-
lia in exterioribus occupant, non enim $upra medianas columnas epi$tylia imponuntur, quare cum cre$cant
in altitudinem quina parte, nece$$ariò uel Ionicæ, uel Chorintbiæ pro ratione moduli, faciendæ $unt.</p>
<p>C<sc>OLVMNARVM</sc> autem proportiones, & $ymmtriæ, non erunt ijsd\~e rationibus, quibus in \,edibus $a
cris $crip$i. Aliam enim in Deorũ templis deb\~et habere grauitatem, aliam in porticibus, & cæteris ope-
ribus $ubtilitatem.Itaque $i Dorici generis erunt columnæ, dimetiantur earum altitudines cum ca-
pitulis in partes quindecim, & ex eis partibus una con$tituatur, & fiat modulus, ad cuius moduli ra-
tionem omnis operis erit explicatio, & in imo columnæ cra$situdo fiat duorum modulorum. Interco-
<ln>40</ln>
lumnium quinque, & moduli dimidia parte. Altitudo columnæ præter capitulum quatuordecim
modulorum. Capituli altitudo moduli unius. Latitudo modulorum duorum, & moduli $extæ par-
tis. Cæteri operis modulationes, uti deædibus $acris in libro quarto $criptum e$t, ita perficiantur.
Sin autem Ionicæ columnæ fient, $capus præter $piram, & capitulum in octo partes, & dimidiam di-
uidatur, & ex his unacra$situdini columnæ detur. Spira cum plintho dimidia cra$situdine con$titua-
tur. Capituli ratio ita fiat, uti in tertio libro e$t demon$tratum. Si Corinthia, erit $capus, & $pira uti
in Ionico. Capitulum autem uti in quarto libro e$t $criptum, ita habeat rationem; $lylobatisq; a die-
ctio, quæ fit per $camillos impares, ex de$criptione, quæ $upra $cripta e$t in libro tertio, $umatur,
Epi$tylia, coronæ, cætera\’q omnia ad columnarum rationem ex $criptis uoluminum $uperiorum
explicentur. Media uero $patia, quæ erunt $ub diuo inter porticus adornanda uiridibus videntur,
<ln>50</ln>
quod hypæthræ ambulationes habent magnam $alubritatem; & primum oculorum, quod ex uiridi-
bus $ubtilis, & extenuatus aer, propter motionem corporis influens perlimat $peciem, & ita au$erens
ex oculis humorem cra$$um, aciem tenuem, & acutam $peciem relinquit. Præterea cum corpus mo-
tionibus in ambulatione cale$cat, humores ex membris aer exugendo imminuit plenitates, extenuat\’q;
di$sipando, quod plus ine$t, quàm corpus pote$t $u$tinere. Hoc autem ita e$$e ex eo licet animad-
uertere,quod $ub tectis cum $int aquarum fontes, aut etiam $ub terra palu$tris abundantia, ex his nullus
$urgit humor nebulofus, $ed in apertis, hypæthrisq; locis, cum Sol oriens uapore tangit mundum, ex
humidis, & abundantibus excitat humores, & etiam conglobatos in altitudinem tollit. Ergo $i ita
uidedur, uti in hypæthris locis, ab aere humores ex corporibus exugantur mole$tiores, quemadmo-
dum ex terra per nebulas uidentur, non puto dubium e$$e, quin ampli$simas, & ornati$simas $ub diuo
<ln>60</ln>
<pb 197>[514.01.229]<rh it>QVINTVS.</rh>
hypætrhis\’q; collocari oporteat in ciuitatibus ambulationes. Eæ autem uti $int $emper $iccæ, & non
luto$æ $ic erit faciendum. Fodiantur, & exinaniantur quám alti$sime, & dextra, atque $ini$tra $tru-
ctiles cloacæ $iant, in\’q; earum parictibus, qui ad ambulationem $pectauerint, tubuli in$truantur in-
clinati $a$tigio in cloacis. His perfectis, compleanturea loca carbonibus, deinde in$uper $abulone
eæ ambulationes $ternantur, & exæquentur, ita propter carbonum naturalem ratitatem,& tubulorum
in cloacas in$tructionem, excipientur aquarum abundantiæ, & ita $icc{ae} & $ine humore perfectæ $ue-
rint ambulationes. præterea in his operibus the$auri $unt ciuitatibus in nece$$arijs rebus a maioribus
con$tituti. In conclu$ionibus enim, reliqui omnes faciliores $unt apparatus, quàm lignorum. Sal
enim facile ante importatur, frumenta publicè, priuatim\’q; expeditius congeruntur, & $i de$int, ole-
<ln>10</ln>
ribus, carne, $eu leguminibus defenditur. Aquæ $o$$uris puteorum, & de cœlo repentinis tempe$ta-
tibus ex tegulis excipiuntur. De lignatione, quæ maxime nece$$aria e$t ad cibum excoquendum, di$$i-
cilis, & mole$ta e$t apparatio, quod & tardè comportatur, & plus con$umitur. In eiu$modi tempo-
ribus tunc eæ ambulationes aperiuntur, & men$uræ tributim $ingulis capitibus de$ignantur. Ita duas
res egregias hypætrhæ ambulationes præ$tant, unam in pace $alubritatis, alteram in bello $alutis. Er-
go his rationibus ambulationum explicationes, non $olum po$t $cenam theatri, $ed etiam omnium
Deorum templis effectæ, magnas ciuitatibus præ$tare poterunt utilitates. Quoniam hæca nobis $a-
tis uidentur e$$e expo$ita, nunc in$equentur balnearum di$po$itionum demon$trationes.</p>
<p it>Non $olum po$t $cenam, $ed circa theatra, & po$t ædes Deorum porticus, & ambulationes con$tituendæ
$unt, ob maximas utilitates, quas Vitr. memorat pacis, & belli tempore, nam pacatis rebus, $alubres $unt
corporibus: in ob$idionibus uero vtiles in rebus nece$$ar{ij}s, præ$ertim in lignatione, cuius apparatus diffici-
<ln>20</ln>
lior e$t, quàm rerum aliarum. Quomodo autem fiant ambulationes $iccæ, & $ine humore, docet $acilitate mi-
ra Vitr. In tectis ambulationibus ratio expedita expedita e$t, in bypætrhis uerò, hoc est apertis, & $ub diuo, etiam
ex præceptis Vitruu{ij} colligitur, quod nece$$arium est. nam cloacæ, & loca concaua, per quæ colluuies fluit
ex fabrica, & $tructura fiunt qua$i canales, in quas tubi, & fi$tulæ a capitibus inclinantur, ut aquœ per eas
in cloacas immittantur, loca carbonibus in$ternuntur. Carbones enim ob ignem rarefacti, exugendi uim ba-
bent. atque ita ambulationes fint, diriguntur\’q; uiæmediæ ita $tructæ inter uiridariæ, & arboreta, non enim
uniuer$a loci amplitudo exinanitur, & præparatur ad ambulationes. Sed ea tantum pars, per quam deam-
bulandum e$t. ob$eruandum autem in hac parte quàm pulchre po$itis $ymmetr{ij}s, & modulis, ad decorum,
ad eurithmiam, ad di$tributionem a$piciat Vitr. quantum opus $uum phy$icis rationibus, & ratiocinationibus
ornet, ut pa{$s}im o$tendat $e uerum Architectum.</p>
<ln>30</ln>
<h>_De balnearum di$po$itionibus, & partibus. Cap. X._</h>
<p>PR<sc>IMVM</sc> eligendus e$t locus quàm calidi$simus, ide$t auer$us a Septentrione, & A quilone.
ip$a autem caldaria, tepidaria\’q; lumen habeant ab occidente hyberno. Sin autem natura
loci impedierit, utique a meridie, quod maxime tempus lauandi a meridiano ad ue$perum
e$t con$titutum:</p>
<p it>Inducit nos in balnea Vitr. commodi$$ime, ostendit\’q; quàm $it eorum u$us nece$$arius,nam thermæ non adeò
primum ad id æ$timationis peruener ant, immo balneum tantum ad $alubritatem corporis de$tinatum erat. inde
<ln>40</ln>
cum diuit{ij}s luxuries cre$cens, $ub thermarũ nomine, magnifica fecere ædificia, porticibus, $yluis, natator{ij}s,
pi$cinis, auiar{ij}s, topiar{ij}s, byppodromis, & buiu$modi al{ij}s ornati$$ima. Ego primum quæ a Vitr. dicuntur
exponam, inde aliquid ratiocinando addam,quod ad rem faciet. primum igitur agit de electione, max de di$po-
$itione loci, deinde departibus balneorum. Locus igitur uel liber erit, uel nece$$itate aliqua ob$trictus, $em-
per\’q; calidi{$s}imus est eligendus. Calidi$$imum autem auer$um a Septentrione intelligit, & ab. A quilone. unde
cellæ in quibus calor, & tepiditas inducebatur, lumen ab occidente hyberno,ide$t ab Affrico,uel Lybico uento
habere debent, qua enim Sol bruma occidit, (ea occidens bybernus dicitur) ea pars calidior cæteris est. Sed
cum loci natura nos impedierit, a meridie lumen excipiendum. ratio e$t, quod maxime tempus lauandi a me-
ridiano ad ue$perum e$t con$titutum.</p>
<p>E<sc>T</sc> item e$t animaduertendum, uti caldaria muliebria, uirilia\’q; coniuncta, & in ij$dem regionibus
<ln>50</ln>
$int collocata. _Et ratio e$t a cõmodiatate $umpta,licet pudor non patiatur, licet eæpartes pariete diuidantur._</p>
<p>S<sc>IC</sc> enim e$$icietur, utin ua$aria ex hypocau$to communis $it u$us eorum utri$que. _Hypocau-_
_stum fornax e$t, uel concamerata structura, in qua$uccenditur ignis, furnellum nos appellamus. hypocau$im_
_uocat inferius._</p>
<p>A<sc>HENA</sc> $upra hypocau$tum tria $unt componenda, unum caldarium, alterum tepidarium, tertiũ
frigidarium, & ita collocanda, uti ex tepidario in caldarium, quantum aquæ caldæ exierit, influat. De
$rigidario in tepidar<?>ium ad eundem modum:te$tudies\’q; alueorũ ex cómuni hypocau$i calefacientur.</p>
<p it>Caldaria, tepidaria, & frigidaria hoc loco pro ua$is abenis capiuntur. frigidarium partem $uperiorem oc-
eupauit, & in tepidarium medium frigidam infundet. tepidarium medium in infimum caldarium tepidam im-
m@ttet. Calidus autem $ornaulæ u<?>apor $@b-ua$is plus, & minus caloris afferet. Sed o<?>pus est modum $cire,
<ln>60</ln>
<pb 198>[514.01.230]<rh it>LIBER</rh>
quomodo caldaria, & cellæ $u$pendi debent. hunc docet Vitruuius dicens.</p>
<p>S<sc>VSPENSVRAE</sc> caldariorum ita $unt $aciendæ, uti primum $e$quipedalibus tegulis $olum $ternatur
inclinatum ad hypocau$im, uti pila cum mittatur, non po$sit intro re$i$tere, $ed rur$us redeat ad præ-
furnium. Ip$a per $e ita flamma $acilius peruagabitur $ub $u$pen$ione.</p>
<p it>Hipocau$ti planum ex tegulis $e$quipedalibus insternendum, inclin atum autem ad os $urni, quod præfur-
nium dicitur, ut flamma $ub loco in quo $u$penduntur facilius uagare po{$s}it, hæc ex diagrammate nota $unt.</p>
<p>S<sc>VPRA\’q</sc> laterculis be$$alibus pilæ $truantur, ita di$po$itæ, ut bipedales tegulæ po$sint $upra e$-
$e collocatæ.</p>
<p it>Pilæ $upra planum hypocausti $truantur latercul{is} octo unciarum, quæ $unt duo pedis tertia, & ita di$tent
una ab alia, ut $uper illis bipedales tegulæ aptari po{$s}int.</p>
<ln>10</ln>
<p>A<sc>LTITVDINEM</sc> autem pilæ habeant pedum duorum, eæ\’q $truantur argilla,cum capillo $ubacta,
$upra\’q; collocentur tegulæ bipedales, quæ $u$tineant pauimentum. Concamerationes uerò, $i ex
$tructura $actæ fuerint, erunt utiliores, $in autem contignationes fuerint figlinum opus $ubijciatur,
$ed hoc ita erit $aciendum. Regulæ ferreæ, aut arcus $iant, eæ\’q; uncinis $erreis ad contignationem
$u$pendantur quàm creberrimis, eæ\’q; regulæ, $iue arcus ita di$ponantur, ut tegulæ $ine marginibus $e-
dere in duabusinuehi\’q; po$sint. & ita totæ concamerationes in $erro nitentes $int perfectæ, earum\’q;
camerarum $uperiora coagmenta ex argilla cum capillo $ubacta liniantur. In$erior autem pars, quæ
ad pauimentum $pectat, primum te$ta cum calce trulli$$etur, dein de opere albario, $iue tectorio po-
liatur. eæ\’q; cameræ in caldarijs, $i duplices factæ $uerint, meliorem habebunt u$um. Non enim a uapo
re humor corrumpere poterit materiem contignationis, $ed inter duas cameras uagabitur.</p>
<ln>20</ln>
<fig>
<desc it>I. Laconicum.</desc>
<desc it>H. Tepidarium.</desc>
<desc it>K. Frigidarium.</desc>
<desc it>L. Labrum.</desc>
<desc it>I. Fistulæ vaporarie.</desc>
<var>L K h I</var>
<ln>30</ln>
</fig>
<fig>
<desc it>a. Frigidarium.</desc>
<desc it>b. Tepidarium.</desc>
<desc it>C. caldarium.</desc>
<desc it>e. Laconicum.</desc>
<desc it>d. clypeus æneus.</desc>
<desc it>f. Tepidarium.</desc>
<desc it>g. frigidarium.</desc>
<desc it>i. fistulæ uaporariæ</desc>
<ln>40</ln>
<var it>d g f e a b c</var>
<ln>50</ln>
</fig>
<p it>Docet Vitr. qua ratione cameras, & pauimenta cellarum, quæ caldaria, & tepidaria erant, fieri debent,
ide$t quomodo eæ cellæ $u$pendi debent. dicit enim $u$pendi, quoniam infra eas hypocau$ta collocabantur. pa-
umentum igitur ita faciendum, ut di$po$itis pilis ex laterculis be$$alibus, per $olum inclinatum bypocausti.
<ln>60</ln>
<pb 199>[514.01.231]<rh>_QVINTVS._</rh>
tam diftantibus, ut in eas bipedales tegulæ $edere po$$int, altæ pedes duos, tegulæ illæimponantur, structæ cre-
ta, capillo $ubacta, ut ignem ferre po$$int. tegulæ pauimentum $u$tinent, $ub quo erat bypocau$tum, &
ignis ab bypocausto per tubos intra parietum cra{$s}itudinem ad cellas uaporans a$cendebat, quod animaduer-
$um e$t ex antiquis monumentis nuper inuentis, quorum formas libro $equenti capite decimo collocauimus.
Stratis cellarum caldariorum, & tepidariorum pauimentis, concamerationes, & fornices faciendi $unt. hi
uel contignatione, uel $tructura fiunt. utriu$que generis præcepta dantur a Vitruuio, Structura utili or est,
& ignis uapori aptior. in contignatione imæ, mediæ, & $ummæ partes $unt con$iderandæ, imæ figlino opere
faciendæ, mediæ ferreæ$int, ut opus $ustineatur, $ummæ coagmentandæ argilla capillo $ubacta, ferrei arcus in
colligatione fiant tran$uer$ar{ij}s ferreis laminis decu$$atis, & clatratis. arcus hi uncinis ferreis contignatio-
<ln>10</ln>
bus applicentur, & ad eas $u$pendantur, di$tent autem inter $e tantum, ut $upra duos arcus eapita duarum
tegularum $edere po$$int, & bæc pars media erit, $upra autem fiet tanquam ruderatio quædam ex argilla, &
creta figulorum pilis $ubacta. Cœlum uerò, quod imminet pauimento, testa cum calce trulli$$etur, & tectorio
uel albario opere poliatur. & $i hæ concamerationes duplices fuerint, idest una $upra aliam, antequã ad con-
tignationem deuenias, melius erit, & tutius contignatio a uapore $eruabitur.</p>
<p>M<sc>AGNITVDINES</sc> autem balnearum uidentur fieripro copia hominum. $int autem ita compo$i-
tæ. Quanta longitudo fuerit, tertia dempta latitudo $it, pr{ae}ter $cholam labri, & aluei, labrum utique
$ub lumine faciendum uidetur, ne $tantes circum $uis umbris ob$curent locum. Scholas autem labro
rum ita $ieri oportet $patio$as, ut cum priores occupauerint loca, circum$pectantes reliqui rectè $tare
po$sint. Aluei autem latitudo inter parietem, & pluteum, ne minus $it pedes $enos, ut gradus in$e-
rior inde auferat, & puluinus duos pedes.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Nunc agit de loco, in quo lauabantur bomines, eius\’q; $ymmetrias declarat. Magnitudines igitur balnea-
rum pro copia bominum fieri uidentur, $ed proportione illa con$tare debent, quæ tantum Vitruuio placet, ide$t
$e$quialtera, tertia enim pars longitudini demitur, reliquæ duæ latitudini dantur. Labrum $eu alueus lapidea,
uel structilis fo$$a erat balnearum. Schola autem labri. uel aluei erat tanquam margo labri, ubi lauaturi
præ$tolabantur, & $pectantes eos, qui prius locum occupauerant, $tabant. uult igitur labrum $ub lumine po-
ni, ne stantes cir cum $uis umbris ob$curent lucem. Aluei autem, & labri, quod idem e$t, latitudo $it pedes
$ex, ex quibus duos pedes gradus inferior, per quem in labrum de$cendebatur, & puluinus auferebat, & re-
linquebantur quatuor pedes inter parietem, & pluteum, uel podium.</p>
<p>L<sc>ACONICVM</sc> $udationes\’q; $unt coniungendæ tepidario, eæ\’q; quàm latæ fuerint, tantam altitudi-
nem habeant ad imam curuaturam hemi$phærij, medium\’q; lumen in hemi$phærio relinquatur, ex eo\’q;
<ln>30</ln>
clypeum æneum catenis pendeat, per cuius reductiones, & demi$siones perficietur $udationis tempera-
tura. ip$um\’q; ad circinum oportere fieri uidetur, ut æqualiter a medio flammæ, ua poris\’q; uis per cur-
uaturæ rotundationes peruagetur.</p>
<p it>Laconicum locus erat $udationibus dedicatus, ita dicitur, quod Lacedæmon{ij} in eiu$modi $udator{ij}s exer-
cebantur. erant autem tanquam turriculæ cameratæ in hemi$phærium, ut patet ex diagrammate. Sudatoria
dici po$$unt ab effectu, & $phæri$teria a forma. Clypeo æneo in medio ubi lumen erat relictum tegeba<gap>,
$ed clypeus reductus interim, uel demi$$us $udationes temperabat. erat $ub turriculæ uel laconici pa@@mento
concamer atio, ut recte dicit Phil. ubi $uccendebatur ignis, quaqua uer$um uero in parietibus ad imam hemi-
$phær{ij} curuaturam $tructiles, fictiles ue canales, per quos flammæ, uaporis\’q; uis deferebatur, ut autem æqua
liter per curuaturæ rotundationes uapor peruagari po$$et, clypeus ad circinum fiebat. Cellæ tepidariæ, $udato-
<ln>40</ln>
ria cella, & laconicum coniungebatur, ex diametro altitudo eius $umebatur u$que ad imam curuaturam, ide$t
ad hemi$phær{ij} incumbam, uel impo$ituram.</p>
<h>_De palæ$trarum æd<007>ificatione, & xy$tis.#Cap.#XI._</h>
<p>N V<sc>NC</sc> mihi uidetur (tamet$i non $int Italicæ con$uetudinis ) palæ$trarum ædificationes tra-
dere explicatè, & quemadmodum apud Græcos conftituantur mon$trare. Con$tituun-
tur autem in tribus porticibus exedræ $patio$æ, habentes $edes, in quibus Philo$ophi,
Rhetores, reliqui\’q; qui $tudijs delectantur, $edentes di$putare po$sint. In palæ$tris pe-
<ln>50</ln>
ri$tylia quadrata, $iue oblonga, ita $unt facienda, uti duorum $tadiorum habeant ambulationis circui-
tionem, quod Græci uocant, diaulon, ex quibus tres porticus $implices di$ponuntur, quarta\’q; quæ ad
<hd>
meridianas regiones e$t conuer$a, duplex, uti cum tempe$tates uento$æ $unt, non po$sit a$pergo in
interiorem partem peruenire. In duplici autem porticu collo centur hæc membra. Ephæbeum in me-
dio, ( hoc autem e$t exedra ampli$sima cum $edibus, quæ tertia parte longior $it, quàm lata ) $ub dex-
tro coriceum, deinde proxime coni$terium, a coni$terio in uer$ura porticus frigida lauatio, quam
Græci Lutron uocitant. ad $ini$tram Ephæbei elæothe$ium, proxime autem elæothe$ium $rigidariũ,
ab eo\’q; iter in propigneum in uer$ura porticus, proxime autem intror$us è regione frigidarij colloce-
tur concamerata $udatio, longitudine dup lex quàm latitudine, quæ habeat in uer$uris ex una parte la-
conicum ad eundem modum, uti $upra $criptum e$t, compo$itum. Ex aduer$o laconici caldam laua-
<ln>60</ln>
<pb 200>[514.01.232]<rh>_LIBER_</rh>
<fig>
<cap>_VESTIGIVM PALAESTRAE._</cap>
<desc>A. Ephœbeum.</desc>
<desc>B. coriceum.</desc>
<desc>C. coni\~sterium.</desc>
<desc>D. frigida lauatio.</desc>
<desc>E. elæothe$ium.</desc>
<desc>F. frigidarium.</desc>
<desc>G. propignæus.</desc>
<desc>H. concamerata $udatio.</desc>
<desc>I. Laconicum.</desc>
<desc>K. calda la-</desc>
<desc>uatio.#L. porticus exterior.</desc>
<desc>M. duplex porticus ad $eptentrionem.</desc>
<desc>N. porticus ubi athletæ exercebantur xy$tos dicta.</desc>
<desc>O. platanones.</desc>
<desc>P. hypethræ ambulationes, ubi æstate exercebantur athletæ.</desc>
<desc>Q. $tadium, in quo $pectabantur athletæ.</desc>
<desc>†. oriens.</desc>
<desc>O. Au$ter.</desc>
<desc>P. occidens.</desc>
<desc><083>. Septentrio.</desc>
<desc>I. I. I. I. stationes. reliqua $unt exedræ, & $cholæ. cum peri$tyl{ij}s.</desc>
<var>O N P L D C B A E F G H K M O</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
tionem. In palæ$tra peri$tylia, quemadmodum $upra$criptum e$t, ita debent e$$e per$ectè di$tributa.
<ln>60</ln>
<pb 201>[514.01.233]<rh>_QVINTVS._</rh>
Extra autem di$ponantur porticus tres, una ex peri$ty lio exeuntibus, duæ dextra;, atque fini$tra $tadia
tis. Ex quibus una, quæ $pectauerit ad $eptentrionem, perficiatur duplex ampli$sima latitudine; al-
tera $implex ita facta, uti in partibus, quæ fuerint circa parietes, & quæ erunt ad columnas, margines
habeant uti $emitas, non minus pedum denum, medium\’q; excauatum, uti gradus bini $int in de$cen-
$u $e$quipedali a marginibus ad planitiem. Quæ planicies $it ne minus lata pedum duodecim. Ita qui
ue$titi ambulauerint in marginibus, non impedientur ab cunctis $e exercentibus. Hæc autem porti-
cus xy$tos apud Græcos uocitatur, quod Athletæ per hyberna tempora in tectis $tadijs exercen-
tur. Facienda autem xy$ta $ic uidentur, ut $int inter duas porticus $yluæ, aut platanones, &
in his perficiantur inter arbores ambulationes, ibi\’q; ex opere $ignino $tationes. Proxime au-
<ln>10</ln>
tem xy$tum, & duplicem porticum de$ignentur hypæthræ ambulationes, quas Græci peridro-
midas, no$tri xy$tæ appellant, in quas per hyemem e x xy$to $ereno cœlo athletæ prodeuntes exer-
centur. po$t xy$tum autem $tadium, ita figuratum, ut po$sint hominum copiæ cum laxamento A thle-
tas certantes $pectare. Quæ in mœnibus nece$$aria uidebantur e$$e, ut a ptè di$ponantur, per$crip$i.</p>
<p it>Satis aperte, ac explicate Vitruuius, ut ip$e pollicetur, de palæstris, & xy$tis Græcorum more con$titutis,
$ermonem habet, ita ut quorundam uocabulorum declaratio cum diagrammate $atis e$$e po$sit, ad intelligen-
tiam eorum, quæ hoc capite continentur.#Exedræ a $edium frequentia $ic appellatæ, loca $unt amplæ ma-
gnitudinis, quæ $i in publicis operibus numer antur, ut hoc loco, $patio$æ e$$e debent, & habere $edes, in quibus
philo$ophi, rhetores, reliqui\’q;, qui $tud{ij}s delectantur, $edentes di$putare po$$int. Earum figuram referunt, quæ
in cœnob{ij}s uocantur capitula, ut ait Philander. $i uerò in priuatorum ædibus cen$entur, loca $unt ad collo-
quendum per æ$tatem cum amicis, aut ad meridiandum, ide$t in meridie dormiendum. peri$tylia $unt loca
<ln>20</ln>
columnis clau$a, & undique $epta, qualia $unt monachorum clau$tra. Diaulon intelligit Vitr. locum duo $ta-
dia continentem in circuitione ambulationis, ide$t peri$tylia illa $iue quadrata, $iue oblonga, $int, debent ha-
bere in circuitionem $patium duorum stadiorum, ide$t quartam miliar{ij} partem, hoc est pa$$us. 250, { In
duplici porticu } idest duplici columnarum ordine, hæc membra collocentur. Ephæbeum ubi puberes exer-
centur. Coriceum e$t locus ubi puellæ exercentur. quod non placet, quia non erat con$uetudo ut puellæ $e exer
cerent, ni$i fallor, coreum dicere potius oporteret, $i a puellis locus nominaretur. unde al{ij} interpretantur co-
ryceum pro loco, ubipila exercebantur, ut ait Philander, nam Græci coricum pilam uento conflatam uocant,
quæ Latinis follis dicitur. placeret hæc interpretatio, $i loci amplitudo hoc ludi genus ferre po$$et, ni$i forte non
follem $ed pilam intelligas. qui ludus in minori area fieri pote$t, ut rachetæ ludus Gallice proprius. quod $i
coureum malis, tonstrinam intelligito. coni$terium a conis, ubi puluere post unctionem luctaturi a$pergebantur,
<ln>30</ln>
ut prehen$iones e$$ent firmiores, & non lubricæ. Eleothe$ium, hoc e$t unctuarium, locus ubi cerato oleo ,
quod ceroma dicunt, perfundebantur. propigneum leger\~e prophigeum, nam phigeos, hoc e$t furni, mentionem
fecit lihro decimo, ubi de machina hydraulica loquitur, quod nomen Heroni est familiare. ita ut prophigeum
præfurnium $ignificet, & locum, ubi ignis præclu$um æ$tuat, licet lihro decimo furnum $imilitudine quadam
uocauit partem illam machinæ, ut $uo loco patebit. Porticus stadiatæ $ic dicuntur, quod in eis, ceu tectis $ta-
d{ij}s per hyemem turbato cœlo athletæ exer cerentur. Platanones, loci platanis con$iti. Xy$tus, & xy$tum apud
Latinos di$crimine aliquo $eparantur, nam latini xystos uocant porticus tectas, ubi athletæ per hyemem exer-
cebantur. Xy$ta uero $ubdiales, & hypæthras ambulationes. reliqua ex de$criptione erunt mani$e$ta.</p>
<h it>De portubus, & $tructuris in aqua faciendis.
Cap.#XII.</h>
<ln>40</ln>
<p>DE opportunitate autem portuum, non e$t prætermittendum, $ed quibus rationibus tuean
tur naues in his ab tempe$tatibus, explicandum. Hiautem naturaliter $i $int po$iti, ha-
beant\’q; acroteria, $iue promontoria procurrentia, ex quibus intror$us curuaturæ, $iue uer
$uræ ex loci natura $uerint conformatæ, maximas utilitates ui dentur habere. Circum enim
porticus, $iue naualia $unt facienda, $iue ex porticibus aditus ad emporia, turres\’q; ex utraque parte
collocandæ, ex quibus catenæ traduci per machinas po$sint. Sinautem non naturalem locum, neque
idoneum ad tuendas ab tempe$tatibus naues habuerimus, ita uidetur e$$e faciendum, uti $i nullum $lu-
<ln>50</ln>
men in his locis impedierit, $ed erit ex una parte $tatio, tunc ex altera parte $tructuris, $iue aggeribus,
expediantur progre$$us, & ita conformandæ portuum conclu$iones.</p>
<p it>Con$truendi portus finis est, ut naues a uentis, & tempestatibus tutæ $int. Ideo portus tutus, & capax e$$e
debet. Securitas, uel naturalis e$t, uel arte adiuuatur. natur alis a $itu, & natura loci uidetur pendere, cum
locus $inuo$us est, arcuatus\’q; in cornua, quæ alta $int, & promontor{ij} $peciem habeant, in mare promineant,
& later a $inuum a uentis tueantur. Cum uero hæc non habentur, tunc arte iuuat fidas stationes nauibus
collocare, & aggeribus procurrentibus in mare ex structura portus cornua con$tituere, $i flumen non impe-
diat. Quomodo autem $tructuræ in aqua fiant, docet Vitr. Quid autem circa portus faciendum $it docuit.
porticus enim & loca ubi merces uenduntur, ac etiam $eruantur, quæ emporia dicuntur, & loca ubi con$truũ-
tur naues, aut $ubductæ in$taurantur, quæ naualia Latini, nos $querros dicimus, circa portus facienda $unt.</p>
<ln>60</ln>
<pb 202>[514.01.234]<rh>_LIBER_</rh>
<p>Eae autem $tructuræ, quæ in aqua $unt $uturæ, uidentur $ic e$$e faciendæ, uti portetur puluis, à
regionibus, quæ $unt a Cumis continuatæ ad promontorium Mineruæ, is\’q; mi$ceatur, ut in mortario
duo ad unum re$pondeant, deinde tuncin coloco, qui de$initus erit, arcæ $tipitibus robu$teis, & ca-
tenis inclu$æ in a quam demittendæ, di$tinendæ\’q; $irmiter. Deinde inter eas ex trá$tillis inferior pars
fub aqua exæquanda, & purganda, & cæmentis ex mortario materia mixta ( quemadmodũ $upra $cri-
ptum e$t ) ibi congerendum, donicum compleatur $tructuræ $patium, quod fuerit inter arcas. Hoc
autem munus naturale habent ea loca, quæ $upra $eripta $unt.</p>
<p it>Puteolani pulueris u$us boc loco mire expetendus, de quo $ecundo uolumine plura. nam quæ in aqua fiunt
structuræ ex mixtione eius pulueris in fo$$a, quam mortarium dicunt, bene $ubigendo partium duarum, &
unius calc<007>s æternæ habentur. postea arcæ, quas nostri catarractas uocant, ita $unt faciendæ. Dolentur
<ln>10</ln>
planè trabes ex robore, & ab uno capite ad aliud excauentur $ulci, aut canaliculi tam lati, uti in eos ta-
bularum capita immitti po$$int. tabulæ eæ æquæ magnitudinis, & cra$$itudinis e$$e debent, ut in canales im-
mitti po$$int & confingi æquis $pat{ij}s inter $e di$tantes, trabes autem non $olum a capitibus, $ed etiam inter
mediam altitudinem tabularum ponendæ $unt, ita ut bene coniungi, ac contineri po$$int, earum tabularum
commi$$uræ obturandæ, & concatenandæ $unt, po$tea oneribus deor$um ad fundum demittendæ, immobili-
ter, & firmiter di$tinendæ, deinde $patium, quod inter huiu$modi arcas continebitur exinanietur, & explana-
bitur {ij}s machinis, de quibus libro decimo agitur, ibi palificationibus innixi ab {ij}s demittemus iam præpara-
tam materiem ad $tructuram cum lapidibus permixtam, & ad firmitatem in aqua $trues hoc modo, cum im-
petus aquæ non te impediet.</p>
<p>S<sc>INAVTEM</sc> propter fluctus, autimpetus aperti pelagi’de$tinatæ arcæ non potuerint contineri,
<ln>20</ln>
tunc ab ip$a terra $iue crepidine puluinus quàm firmi$sime $truatur. Is\’q; puluinus exæquata $truatur
planitie, minus quam dimidiæ partis, reliauo<?>m, quod e$t proxime littus, proclinatum latus habeat.
Deinde ad ip$am a quam, & latera puluino circiter $e$quipedales margines $truantur æquilibros ei pla-
nitiæ, quæ $upra $cripta e$t. Tunc proclinatio ea impleatur arena, & exæquetur cum margine inpla-
nitia puluini. Deinde in$upeream exæquationem pila quàm magna con$tituta fuerit, ibi $truatur,
ea\’q; cum erit extructa, relinquatur ne minus quàm duos men$es, ut $icce$cat. Tunc autem $uccida-
tur margo, quæ $u$tinet arenam. Ita arena fluctibus $ubruta efficiet in mare pilæ præcipitationem.
Hac ratione quotie$cunque opus fuerit, in aquam poterit e$$e progre$$us.</p>
<p it>Vt brachium in mare proten$um efficias paulatim a ripa $tructura e$t incohanda, $camnum\’q; efficies, pul-
uinum uocat V<007>tr. quod partim in plano $edeat, partim $it proclinatum. pars proclinata uer$us littus e$t fa-
<ln>30</ln>
cienda, circa $camnum margines facito a captite uer$us mare, & a lateribus æquilibres illi $camno, pendentem\’q;
partem arena complebis, donec planam partem exæquaueris. Supra $camnum pilam eriges cra$$am ex iam
dicta materie, quam per duos men$es ex$iccari permittes. Succides inde marginem, uide bis\’q; arenam ex $uc-
ci$ione dilap$am $ubrui, pilam\’q; paulatim collap$am in mare demum præcipitari, & partem littori proximam
implere, atque ita cum progre$$us in mare uolueris facere, $camnis, marginibus, & pilis, eo modo quo dictũ
e$t, extructis, & demi$$is, opus egregium, & firmum efficies in his locis, in quibus puteolanus non dee$t.</p>
<p>In quibus autem locis puluis non na$citur, his rationibus erit faciendum, uti arcæ duplices,<?> rela-
tis tabulis, & catenis colligatæ in eo loco, qui $initus erit, con$tituantur, & inter de$tinatas creta me-
ronibus ex ulua palu$tri factis calcetur. cum ita bene calcatum, & quàm den$i$simè fuerit, tunc co-
chleis, rotis, tympanis collocatis, locus, qui in ea $eptione $initus $uerit, exinaniatur, $iccetur\’q;, &
<ln>40</ln>
tunc $tructura, & cæmentis, calce, & arena compleatur. Sin autem mollis locus erit palis u$tulatis
alneis, aut oleagineis, aut robu$teis con$igatur, & carbonibus compleatur, quemadmodum in theatro
rum, & muri fundatio nibus e$t $criptum. Deinde tunc quadrato $axo murus ducatur iuncturis quàm
longi$simis, uti maxime medij lapides coagmentis contineantur. Tunc qui locus erit inter murum,
ruderatione $iue $tructura compleatur. ita erit, uti po$sit turris in$uper ædificari.</p>
<p it>Di$tributionis est copias rerum parare $ecundum u$um, $i quid uerò deest, ad alias copias quærendas, &
comparandas eundum e$t. Ita ferè ubique Vitr. ad di$tributionem oculos uertit, quemadmodum etiam hoc
loco, ubi puteolanus puluis ad $tructur as in aqua faciendas non habetur, docet quomodo faciendum $it.
Præparentur igirur tabulæ, ex quibus arcæ faciendæ $unt, & arcæ duplices $int, tabulæ uero committantur
recte inter $e, & in loco ad fabricandum destinato catenis colligatæ retine antur, inter eas ar cas con{ij}ciendi
<ln>50</ln>
$unt $acci ex palu$tri ulua con$uti, creta pleni, ad exugendum bumorem, tunc calcatis den$i$$ime peronibus,
machinis ad hauriendam aquam aptis, de quibus decimo libro agitur, locus ille arcis circum$eptus exinania-
tur, & $tructuræ cæmentitia compleatur, iactis prius fundamentis cra{$s}ioribus, quàm murus, qui $upra fu-
turus $it, modo $olum $olidum, & terrenum $it, nam $i mollis, luto$us\’q; fuerit, palificationes faciendæ $unt.
ut aliàs docuit. cætera facilia $unt in V itruuio. Nunc de Naualibus agendum e$t, ut nihil opportunũ de$idera-
ripo$$it.</p>
<p>His perfectis naualiorum ea erit ratio, ut con$tituantur $pectantia maxime ad $eptentrionem. ná
meridianæ regiones propter cœ$tus, cariem, tineam, teredines, reliquasq; be$tiarum nocentium gene-
ra procreant, alendo\’q; con$eruant. ea\’q; ædificia minime $unt materianda propter incendia. De ma-
gnitudinibus autem finitio nulla debet e$$e, $ed faciunda ad maximum nauium modum, uti & $i maio-
<ln>60</ln>
<pb 203>[514.01.235]<rh>_QVINTVS._</rh>
res naues $ubductæ fuerint, habeant cum laxamento ibi collocationem. Quæ nece$$aria ad utilitetem
in ciuitatibus publicorum locorum $uccurrere mihi potuerunt, quemadmodum con$tituantur, & per-
ficiantur, in hoc uolumine $crip$i, priuatorum autem ædificiorum utilitates, & eorum $ymmetrias, in
$equenti uolumine ratiocinabor.</p>
<p it>Po$tquam temporibus no$tris nihil ex antiquorum operibus ab$olutum, & planè perfectum uidere licet,
nec e$t qui $tudeat illorum ædi$iciorum magnificentiam imitari, pauci\’q; $unt, qui arte, ac experientia auda-
cter, & ingenio $e tantas res aggredi queant, ul ampli$$ima theatra, amphitheatra, circos, palæ$tras, porticus,
ba$ilicas, & reliqua opera, imper{ij} maie$tate digna constituant, ne$cirem $ane quid dicerem, ni$i me uerter\~e
ad eas fabricarum rationes, quæ pro nostorum temporum conditione magnæ quidem, atque admirandæ ui-
dentur. ac imprimis oppidorũ, & urbium munimenta occurrunt, quæ illu$trem quandam $peciem, atque ideam
<ln>10</ln>
ueterum ædificiorum præbere $olent. Quis enim non ob$tupe$cet profundi$$imas $ub$tructionum fundationes,
murorum altitudines, & cra$$itudines fidem $uperantes? D{ij} boni quam $pectanda $unt omnium generum pro-
pugnacula, fo$$arum latitudines, aggerum amplitudines, portarum, pontium\’q; munitiones, & moles flumini-
bus obiectæ, & cætera eiu$modi, quæ quanquam nece$sitate fiunt, pari tamen, ne dicam maiori dignitate, ac
magnificentia cum ueteribus decertant. Erant olim in ur be theatra, & circi, & amphitheatra, nunc urbes
ip$æ totæ theatra $unt, & circi, & amphitheatra. Videbantur moles illæ ingentes, quoniam magnitudo il-
larum uidentibus imminebat. At oppida, & munimenta no$trorum ideo maiora illis, & præ$tantiora $unt,
quia uel animo metiuntur, uel ambitu, & circumitione men$urantur. Cæterum me ab his rationibus auocat
amplitudo V enetorum naualis, triremium, & nauium apparatus, instrumentorum omnium copia, tormento-
rum, & machinarum multitudo, munitionum, & armorum omnis generis the$aurus, infinitorum artificum
<ln>20</ln>
$eries, rerum ordo, facilis u$us, prompta\’q; ad omnes nece{$s}itates expeditio. Quæ omnia maritimæ rei præ$tan-
tiam, & excellentiam illis merito tradidere. Nolo autem quod illius loci admiratione capiamur, propterea
quod res mira nmibus aduenis, & ho$pitibus uideatur, $ed propterea quod illa are longe admirabiliori origin\~e
ducit. quã maxime optare non babentes, &$umma cura $eruare habentes debetn. Diuturna & inuiolata Reip.
libertas eam peper<007>t amplitudinem, u$us\’q; rerum maritimarum, & præclaræ occa$iones fecerunt, ut eæco-
piæ cum ciuitatis Genio qua$i $uccre$centes, ad eam dignitatem, & maie$atem peruenerint. Quare con$tare
omnibus illud debet nulla ui, nulla facultate quippiam breui effici po$$e, in quo tempus ius $uum exercet, unde
non tam magni, & ampli imper{ij}, quàm liberæ, & perpetuæ administrationis opus illud est. Quod $i gladia-
tores, & belluæ in ar enam, bi$triones in $cenam, quadrigæ in circos non inducuntur, in V enetorum tamen
nauali acquirendarum prouinciarum, & regnorum tutandorum apparatus extruitur, & al{ij}s illis nocendi uo-
<ln>30</ln>
luntas cohibetur, & quemadmodum eius urbis $eueritatem diuina prouidentia architectata e$t, unde nec mœ-
nia, nec propugnacula, nec portas habet, ita quicquid homines pulchri fecerunt, ab eadem prouidentia ducti
fecerunt. Acce$$it eò charitas quam ciues erga patriam habuere, cum in ea ornanda, & amplificanda nul-
li periculo, nulli unquam labori pepercerint. V nde in eo loco & rerum copiæ, & ordo mirabilis uidetur, ut uno
oculi ictu, quicquid ad in$truendam iu$tam cla$$em opus est, facillime educatur. V ela, remos, funes, anchoras,
tormenta, machinas, organaq; omnia unico nutu in eductas triremes impo$ita uideres. Prouidit hoc Nicolaus
Zenus uir clari$$imus $tudio, ac ingenio multo, cuius rei fructum postea patres multa cum laude, atq; admira-
tione hominum percepere. Exhibet autem modo non minus ea dignam occa$ionem diuina prouidentia, & rerũ
natura, quæ non amantem patriæ $uæ quemlibet deterrere po$$et. Tempus enim quod $ecum fert commoda om-
nia, & incommoda, cum duobus elementis qua$i con$pirans urbi bellum intenta, mare, & terram intelligo,
<ln>40</ln>
quorum alterum cedere, altera occupare $tagna i$ta uelle uidentur. Occa$ionem hanc, quæ molestiam, &
curam patribus afferre deberet, alacriter $umere omnes excitantur. quoniam cum Deus illis fiuctus pacis, &
oc{ij} benigne tribuat, & quærat ut opportunitatis huius $itus beneficium primis fundatoribus conce$$um agne-
$cant, ingenia, & animos exercere in maximo negotio student, ideo\’q; fiet ut imper{ij} huius magnitudinem, &
prudentiam ciuium, & iuuandæ patriæ de$iderium eorum omnes imitentur. in qua re natur æ indagatorum, &
expertorum opus erit cau$as quærere unde $tagna i$ta muniantur: & quemadmodum medici morborum cau$as
primum inquirunt, & inde opportuna remedia adhibent, ita & ip$i facient. inuenient autem terram in hac
u$urpatione fluminibus tanquam ministris uti: inuenient $al$edinis proprium e$$e ab$umere, & qua$i abrode-
re, quicquid in ea immittitur: inuenient, quo plus aquæ in hos lacus influit, plus utilitatis afferri, quoniã uis
maior effluens plus terreni $ecum effert: inuenient leuanda e$$e naturæ impedimenta, ut ip$a $ponte agat, & id
<ln>50</ln>
efficiat, quod nullo ingenio, ui, & impen$a fieri potest. ideo terram,. quæ Sole $icce$cens obduruit, mouebunt, &
aquis facilem euectionem præbebunt, dirigent canalium cur$us, permixtionem dulcium cum $ai$is aquis pro-
hibebunt, agros prope paludes inaratos relinquent, ne ex illis terra imbribus $oluta, in lacus i$tos deuoluatur.
ac demum quam maxime fieri poterit, fluuios, tam magnos quam paruos ab his $tagnis arcentes, elemento-
rum uictores $alutis, & $ecuritatis perpetuæ præmia con$equentur.</p>
<fig>
<desc>A. Templum diui Marci.</desc>
<desc>B. Turris diui Marci.</desc>
<desc>C. Duæ columne.</desc>
<desc>D. Forum diui ’Marci.</desc>
<desc>E. D. Geminianus.</desc>
<desc>F. D. Moy$es.</desc>
<desc>G. D. Ba$$us.</desc>
<desc>H. D. Theodorus.</desc>
<desc>I. D. Zacharias.</desc>
<desc>K. D. Ioan. embracora.</desc>
<desc>L. D. Martinus.</desc>
<desc>M. D. Dominicus.</desc>
<desc>N. D. Antonius.</desc>
<desc>O. D. Petrus.</desc>
<desc>P. D. Daniel.</desc>
<desc>Q. D. Donatus.</desc>
<desc>R. Dogana.</desc>
<desc>S. Nauale.</desc>
<desc>T. D. Cœle$tis.</desc>
<desc>V. D. Franci$cus.</desc>
<desc>X. D. Io. & Paulus.</desc>
<desc>Y. D. Laurentius.</desc>
<desc>Z. D. Seuerus.</desc>
<desc>a. D. Marina.</desc>
<desc>b. D. Cantianus.</desc>
<desc>c. D. Apo$toli.</desc>
<desc>d. Crucigeri.</desc>
<desc>e. D. Sophia.</desc>
<desc>f. D. Maria ab hortis.</desc>
<desc>g. D. Iob.</desc>
<desc>h. S. Crux.</desc>
<desc>i. D. Margarita.</desc>
<desc>k. Magna domus Franci$canorum.</desc>
<desc>l. D. Paulus.</desc>
<desc>m. D. Augu$tinus.</desc>
<desc>n. D. Agatha.</desc>
<desc>o. D. Maria mater domini.</desc>
<desc>p. D. Ca{$s}iani.</desc>
<ln>60</ln>
<desc>q. D. Matthia.</desc>
<desc>r. D. Iacobus in riuo alto.</desc>
<desc>ΔΔΔ. Magnus canalis.</desc>
<desc>$. Forum riui alti.</desc>
<desc>t. Pons riui alti.</desc>
<desc>@. D. Maria Iubanica.</desc>
<desc>x. D. Stephanus.</desc>
<desc>y. Templum charitatis.</desc>
<desc>Z. D. Gregorius.</desc>
<pb 204>[514.01.236]<rh>_LIBER QVINTVS._</rh>
<h>_VENET AE VRBIS DESCRIPTIO._</h>
<var>TRAMONTANA</var>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<var>PONENTE</var>
<var>LEVANTE</var>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
<gap>
</fig>
<pb 205>[514.01.237]
<h>M. VITRVVII DE</h>
<h>ARCHITECTVRA</h>
<h>LIBER SEXTVS.</h>
<h it>Proœmium.</h>
<ln>10</ln>
<p>AR<sc>ISTIPPVS</sc> Philo$ophus Socraticus, nau$ragio cum eiectus ad Rhodien-
$ium littus animaduerti$$et Geometrica $chemata de$cripta, exclamaui$$e
ad comites ita dicitur. Bene $peremus, hominum enim ue$tigia uideo:
$tatim\’q; in oppidum Rhodum contendit, & recta Gymna$ium deuenit,
ibi\’q; de philo$ophia di$putans, muneribus e$t donatus, ut non tantum $e
ornaret, $ed etiam eis, qui unà fuerant, ue$titum, & cætera, quæ opus e$-
$ent ad uictum, præ$taret. Cum autem eius comites in patriam reuerti uo
<ln>20</ln>
lui$$ent, interrogarent\’q; eum, quid nam uellet domum renunciari, tunc
ita mandauit dicere. Eiu$modi po$$e$siones, & uiatica liberis oportere pa-
rari, quæ etiam enaufragio unà po$$ent enatare. Nanq; ea uera præ$idia $unt uitæ, quibus neque for-
tunæ tempe$tas iniqua, neque publicarum rerum mutatio, neque belli ua$tatio pote$t nocere. Non
minus cam $ententiam augendo, Theophra$tus hortando doctos potius e$$e, quàm pecuniæ confiden
tes, ita ponit. Doctum ex omnibus $olum, neque inalienis locis peregrinum, neque ami$sis familia-
ribus, & nece$$arijs, inopem amicorum: $ed in omni ciuitate e$$e ciuem, difficiles\’q; fortunæ $ine ti-
more po$$e de$picere ca$us. Atquinon doctrinarum, $ed facilitatis præ$idijs putaret $e e$$e uallatũ,
labidis itineribus uadentem, non $tabili, $ed in$irma conflictari uita. Epicurus uerò non di$similiter
ait. Pauca $apientibus $ortunam tribuere, quæ autem maxima, & necc$$aria $unt, animi, mentis\’q; co-
gitationibus gubernari. Hæc, ita e$$e plures Philo$ophi dixerunt. Non minus etiam Poetæ, quian-
<ln>30</ln>
tiquas comœdias Græcè $erip$erunt, & ea$dem $ententias uer$ibus in $eena pronunciauerunt. Euchra-
tes, Chionides, Ari$tophanes, maxime etiam cum his Alexis, qui Athenien$es ait ideo oportere lau-
dari, quod omnium Græcorum leges cogunt parentes ali a liberis, Athenien$ium non omnes, ni$i
eos, qui liberosartibus erudi$$ent. Omnia enim munera fortunæ cum dantur, ab ea facillimè adimun
tur. di$ciplinæ uerò coniunctæ cum animis, nullo tempore deficiunt, $ed permanent $tabiliter ad
fummum exitum uitæ. Ita que ego maximas, in$initas\’q; parentibus ago, atque habeo gratias, quod
A thenien$ium legem probantes, mc arte erudiendum curauerunt, & ea, quæ non pote$t e$$e probata
$ine literatura, encyclio\’q; doctrinarum omnium di$ciplina. Cum ergo, & parentum cura, & præcepto-
rum doctrinis au ctas haberem copias di$ciplinarum, philologis, & phil otechnis rebus, commentario
rum\’q; $cripturis me delectans, eas po$$e$siones animo paraui, è quibus hæc e$t $ructuum $umma, nul-
<ln>40</ln>
lam plus habendi nece$sitatem, eam\’q; e$$e proprietatem diuitiarum maxime, nihil de$iderare. Sed for-
te non nulli hæc leuia iudicantes, putant eos e$$e tantum $apientes, qui pecunia $unt copio$i. Itaque
plerique ad id propo$itum contendentes, audacia adhibita cum diuitijs etiam notitiam $unt con$e-
quuti. Ego autem Cæ$ar non ad pecuniam parandam ex arte dedi $tudium, $ed potius tenuitatem
cum bona fama, quàm abundantiam cum infamia $equen dam probaui. Ideo notities parum e$t ad$e-
cuta, $ed tamen his uoluminibus editis ( ut $pero ) po$teris etiam ero notus. Neq; e$t mirandum, quid
ita pluribus $im ignotus. Cæteri Architecti rogant, & ambiunt ut architectentur, mihi autem a pr{ae}-
ceptoribus e$t traditum, rogatum, non rogantem oportere $u$cipere curam, quod ingenuus color
mouetur pudore petendo rem $u$picio$am; nam bene$icium dantes, non accipientes ambiuntur.
Quid enim putemus $u$picari qui rogetur de patrimonio $umptus faciendos committere gratiæ pe-
<ln>50</ln>
tentis, ni$i quod præd{ae}, compendij\’q; eius cau$a iudicet faciendum ? Itaque maiores primum a gene-
re probatis opera tradebant Architectis; deinde quærebant $i hone$te e$$ent educati, ing enuo pudori,
non audaciæ proteruitatis committendum iudicantes. Ip$i autem arti$ices non erudiebant ni$i $uos
liberos, aut cognatos, & eos uiros bonos in$tituebant, quibus tantarum rerum fidei, pecuniæ $ine du-
bitatione permitterentur. Cum autem animaduerto ab indoctis, & imperitis tantæ di$ciplinæ magni-
tudinem iactari, & ab ijs, qui non modo Architecturæ, $ed omnino ne fabricæ quidem notitiam ha-
bent, non po$$um non laudare patres familias cos, qui literaturæ fiducia confirmati, per $e ædifican-
tes ita iudicant, $i imperitis $it committendum, ip$os potius digniores e$$e, ad $uam uoluntatem, quàm
ad alienam pecuniæ con$umere $ummam. Itaque nemo artem ullam aliam conatur domi facere, uti
$utrinam, ucl fullonicam, aut ex cæteris, quæ $unt faciliores, ni$i Architecturam, ideo quod, qui pro-
<ln>60</ln>
<pb 206>[514.01.238]<rh>_LIBER_</rh>
$itentur non arte uera, $ed $a@o nominantur Archticti. Quas ob res corpus Architecturæ, rationes\’q;
eius putaui diligenti$sime con$cribendas, opinans id munus omnibus gentibus noningratum futurũ.
Igitur quoniam in quinto de opportunitate communium operum per$crip$i, in hoc uolumine priua-
torum ædi$ciorum ratiocinationes, & commen$us $ymmetriarum explicabo.</p>
<p it>De priuatorum ædific{ij}s tractat Vitr. libro $exto, ea parte lamab $oluta, quæ ad publica opera, & com-
munia pertinebat. proponit pulcherrimum huic libro proœmium, quod Galeno tantum placuit, ut magnam eius
partem $umeret in eo libello, in quo iuuenes ad cape$cendas di$ciplinas hortatur. Tran$acto proæmio generalia
quædam præcepta dat fabricaturis. Capite primo regionum qualitates, cœli\’q; a$pectus, cliuos, tractus\’q; ani-
maduertendos, & con$iderandos e$$e docet, $ecund um quos di$ponenda $unt ædificia. Sed capite $ecundo, ne
putet Architectus $e in publicis operibus tantum ea $eruare debere, quæ primo libro cap. 3. $unt dicta. re-
<ln>10</ln>
petit ferè eadem, conditiones Architecti præmon$trans: In reliquis ad priuatorum ædificiorum commen$us
explicandos exordens ab {ij}s ædium partibus, quæ nobis primo occurrunt, paulatim nos $ub tecto, & in pene-
tralia ducit; nullas partes ino$ten$as relinquens, quæ ad utilitatem, firmitatem, &<gap>
po{$s}int, nec urbis delic{ij}s contentus, ad rur{is} amœnitatem $uauiter nos conducit, ibi\’q; omnia, quæ ad u$um,
necc$$itatem, decorum\’q; $pectant, diligenter exequitur, & fundationum demque regulas firmitatis\’q; proponit,
claudit\’q; librum pulcherrimis ob$eruationibus. Proœmium facile, & moratum e$t maxime, $entent{ij}s oma-
tum, exemplis, authoritatibus, & comparationibus refertum, compar at enim fortunæ uirtutem, bonis ex-
terioribus, animi bona, imperitis, audacibus, & proteruis, doctos, ingenuos, & fideles, o$tendit\’q; quantum
inter ea $it di$criminis. Verba autem aliqua $unt exponenda. Aristippus igitur in arena $e uidi$$e hominum
ue$tigia dixit, non tamen intellexit ue$tigia hominum pedibus impre$$a, $ed ue$tigia humanæ ment{is}, nam
<ln>20</ln>
mathematicæ figuræ in arena de$criptæ prius mente fuerunt conceptæ, ac rationibus docti$$imorum uirorum
ante tractatæ, poste a in arena de$ignatæ, & quemadmodum $criptio $ermonis inditium est, $ermo autem men-
tis, ita mathemdticæ de$ignationes, ac geometricæ figuræ erant tanquam $igna conceptionum. Dixit ergo
Ari$tippus, video nestigia hominum, ide$t ron brutorum, quoniam bruta non ratioc nantur, neque partium
humani corporis, $ed mentis, & rationis, a quo homo habet, ut homo $it. Explicata Ari$tippi $ententia, eam
probat te$tibus, & exemplis philo$ophorum, & poetarum, adducit\’q; Athenien$ium legem, $ecundum quam
de $e ip$o, de\’q; $uis progenitoribus mode$$tè loquendo, o$tendit quantum curæ, ac $tud{ij} parentes ponere debent,
ut eorum liberi, boni potius, quàm diuites; eruditi, quàmimperiti; digni, quàm indigni habeantur. Solon
lege $anxit liberos parentibus nece{$s}aria uitæ $ub$idia non debere, a quibus nullam artem didici{$s}ent. quam
legem Athenien$es approbauere. { Encyclio\’q; omnium doctrinarum } libro primo coniunctionem, & com-
<ln>30</ln>
municationem quandam e$$e $cientiarum docuit, quam aliqui encyelopediam uocant. ut\’q; o$tendat $ibi non
defui$$e, quod ad bonum Architectum faciendum pertinet, memor eorum, quæ libro primo dixit: utitur duo-
bus uerbis { philologis, & philotechnis, } quihus altero ratiocinationem, altero fabricam, ide$t rem $igni-
ficatam, & rem $ignificantem o$tendit. Philologia est ardor, & <gap> studium di$ciplinarum, & cum ma-
xima uoluptatee percunctatio rationis rerum. Philotechnia autem e$t artium, $ubtiltatis\’q; artificiorum ue-
hemens inqui$itio. quare qui & rationem, & rei faciendæ modum $tudio$e quærit, is philologus, & philo-
technos nominari pot$t.</p>
<h it>De diuer$is regionum qualit atibus, & uar{ij}s cœli a$pectibus,</h>
<ln>40</ln>
<h>$ecundum quos $unt ædificia di$ponenda.#Cap.#I.</h>
<p>HA<sc>EC</sc> autem ita erunt rectè di$po$ita, $i primo animaduer$um fuerit, quibus regionibus,
aut quibus inclinationibus mundi con$tituantur. Nanq; aliter A egypto, aliter Hi$pa-
nia, non eodem modo Ponto, di$similiter Romæ. Item cæteris terrarum, & regionum
proprietatibus oportere uidentur con$titui genera ædi$iciorum: quod alia parte Solis
cur$u premitur tellus, alia longe ab eo di$tat, alia per medium temperatur.</p>
<p it>Quemadmodum in ædificanda ciuitate, & mœnibus collocand{is}, publicis\’q; operibus faciend{is}, cœli, &
regionis $alubritas est quærenda, ita in priuatorum ædibus ob$eruandum e$t, in qua qui$que regione $ibi ædi$i-
candum proponit. Habet enim quælibet regio rationem, & comparationem quandam ad Solis cur$um, quam
<ln>50</ln>
omnino cogno$cere e$t nece$$e, alia. n. remotior e$t ab impetu Solis, alia propinquior, alia temperate $e habet,
quatenus inclinatio, tractus\’q; cœli diuer$us, diuer$is finitoribus e$$e $olet. Monet igitur nos hoc capite, qua
ratione $it ad cœli climata re$piciendum {ij}s, qui $unt priuatorum œdes facturi. Vt autem o$tendat quanti $it
momenti regiones, cœli $pectare, pulcherrima digre$$ione o$tendit ab hominum, animantium, rerum\’q; natura,
quid cœli cuique ferat inclinatio proprietat{is}.</p>
<p>I<sc>GITVR</sc> uti con$titutio mundi ad terræ $patium inclmatione $igniferi circuli, & Solis cur$u, di-
$paribus qualitatibus, naturaliter e$t collocata, ad eundem modum, etiam ad regionum rationes, cœ-
li\’q; uarietates, uidentur æ dificiorum debere dirigi collocationes.</p>
<p it>In aliquibus locis $ignifer, quem Zodiacum uocant, inclinatior est ad terræ ad terræ $patium, in aliquibus remotiori
$itu Solis cur $um, qui in eo fit, amouet, unde di$pares qualitates regionum oriuntur. Præmonstrante igitur ip$a
<ln>60</ln>
<pb 207>[514.01.239]<rh>_SEXTVS._</rh>
rerum natura diner$as diuer$arum partium orbis proprietates, par e$t, ut ip$am in ædific{ij}s collocandis imi-
temur. igitur</p>
<p>S<sc>VB</sc> $eptentrione ædificia te$tudinata, & maxime conclu$a, & non patentia, $ed conuer$a ad calidas
partes oportere $ieri uidentur. contra autem $ub impetu Solis, meridianis regionibus, quod premun-
tura calore, patentiora, conuer$a\’q; ad $eptentrionem, & aquilonem $unt $acienda; ita quod ultro na-
tura lædit, arte erit emendandum. Item reliquis regionibus ad eund em modum temperari, quemad-
modum cœlum e$t ad inclinationem mundi collocatum.</p>
<p it>Regionum qualitates ab ædi$icatoribus con$iderandæ $unt, ideo uidemus in diuer$is partibus alias atque
alias ædificandi rationes, uel ad Solis ardores, uel ad frigidos uentorum impetus, uel niuium uires, nel ad mar{is},
<ln>10</ln>
fluuiorum\’q; inundation es euitandas, unde al{ij} $ubeterraneos $pecus colunt, al{ij} cel$os habitant montes, multi
$yluas tenent, & nonnulli etiam $upra alti$$imas arbores $ibi domicilia parant. al{ij} proclinata maxime tecta
ob niuium pondus, al{ij} procurrentia faciunt ad imbres parcendos. quare $ummatim expo$uit Vitr. quid $it ob-
$eruandum, & a quo: nam dicit.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem ex natura rerum $unt animaduertenda, & con$ideranda, atque etiam ex membris, cor
poribus\’q; gentium ob$eruanda. Nanq; Sol, quibus locis mediocriter profundit ua pores, in his con-
$eruat corpora temperata, quæ\’q; proxime currendo deflagrat, eripit exugendo temperaturam humo-
ris. Contra uero refrigeratis regionibus, quod ab$unt a meridie longe, non exhauritur a caloribus
humor, $ed ex cœlo ro$cidus aer in corpora fundens humorem, efficitampliores coporaturas, uo-
cis\’q; $onitus grauiores. Ex eo quoque $ub $eptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corpori-
bus, candidis coloribus, directo capillo, & rufo, oculis cæ$ijs, $anguine multo, quoniam ab humoris
<ln>20</ln>
plenitate, cœli\’q; refrigerationibus $unt conformati. Qui autem $unt proximi ad axem meridianum,
fubiecti\’q; Solis cur$ui, breuioribus corporibus, colore fu$co, cri$po capillo, oculis nigris, cruribus
inualidis, $anguine exiguo, Solis impetu perficiuntur. Itaque etiam propter $anguinis exiguitatem ti-
midiores $unt ferro re$i$tere, $ed ardores, ac febres $ufferunt $ine timore, quod nutrita $unt eorum
membra cum feruore. Ita corpora, quæ na$cuntur $ub $eptentrione a febri timidiora, & imbecilla,
$anguinis autem abundantia ferro re$i$tunt $ine timore.</p>
<p it>Contrariorum contrariæ $unt qualitates a natura corporum, & ab effectibus anmd, namplerum\’q; animi
affectiones $equuntur corporum temperaturas. argumentatur Vitr. $igno ostendens uera e$$e, quæ dixit de
locorum proprietatibus, quæ a cœli inclinatione, tractu\’q; $igniferi oriuntur. Medici planè omnes, & hi$to-
rici, & ueritas ip$a a Vitruuio $unt, quare non e$t opus longiore $ermone, $ed ad aliud argumentum $umptum
<ln>30</ln>
a nocis $ono, ueniendum.</p>
<p>N<sc>ON</sc> minus $onus uocis in generibus gentium di$pares, & uarias habet qualitates, ideo quod ter-
minatio orientis, & occidentis circa terræ librationem, qua diuiditur pars $uperior, & inferior mundi,
habere uidetur libratam naturali modo circuitionem, quam etiam mathematici horizonta dicunt.</p>
<p it>Vt diuer$æ gentes $unt, ita earum diuer$iuocis $onitus, & di$pares habentur. ratio e$t, quoniam diuer$os
habent finitores, uel horizontes, $ecundũ quos diuer$o modo $e habent ad cœli faciem, a qua rerum natura, &
conditio uariatur, & immutatur. Est autem horizon, quem Cicero, ( ut dictum est alibi ) finitorem uocat, cir-
culus imaginatione comprehen$us, qui partem cœli, quæ uidetur, ab ea, quæ non uidetur, partitur, & præfini-
tur. unde hem $phœr{ij} circulus nominatur, de quo nos libro nono multa dicemus.</p>
<p>I<sc>GITVR</sc> quoniam id habemus certum animo $u$tinentes, a labro, quod e$t in regione $eptentrio-
<ln>40</ln>
nali linea traiecta ad id, quod e$t $uper meridianum axem, ab eo\’q; alteram obliquam in altitudinem
ad $ummum cardinem, qui & po$t $tellas $eptentrionum, $ine dubitatione animaduertemus ex eo e$$e
$chema trigoni mundo, uti organi, quam {σαμβύknν} Græci dicunt.</p>
<fig>
<var>B G F M A H I N E C D</var>
</fig>
<ln>50</ln>
<p it>Vt Vitr. ostendat $onorum uocis di$crimina gentium diuer$a-
rum, con$tituto iam horzonte, figurationem quandam facit,
ad $peciem organi, quam $ambucem Græci uocant, triangularem
$cilicet, & chordis temperatam. nos $orte Arpam uocamus, li-
cet etiam $ambuca Panis organum di$paribus calamis compa-
ctum, $ignificet, forma triquetra, ut in eius picturis uidere po$-
$umus, quod etiam nihil impedit intellectum nostrum. Summa
autem hæc est, eos, quibus cardo, uel polus mundi Septentrio-
nalis minus $upra horizonta eleuatur, acutiorem & $ubtiliorem
habere uocem, quàm eos, quibus $ublimior est idem cardo, &
quo magis adj Septentriones quis re$picit, po$t quos ip$e e$t car-
do, eo grauiorem, & depre{$s}iorem uocis $onum efficere. propo-
$itum hoc a $ambucæ in$irumenti $imilitudine declar atur. Esto
igitur meridianus circulus A. B. C. D. centrum Mundi. E.
Horizon. A. E. C. cardo $eptentrionalis, imaginemur e{$s}e
ubi F. fupra horizonta. A. C. a cardine ad horizonta cadalt linea perpendicularis F. H. & pari for
ma ab F. trã$uer$a linea ducatur ad mundi centrũ & $it F. E. nulli dubium e$t, quin triangulus appareat
<ln>60</ln>
<pb 208>[514.01.240]<rh>_LIBER_</rh>
ex hac figuratione F. H. E. Rur$us imaginetur cardo in $igno G. a quo ad horizonta cadat perpendicularis
linea G. i. item & tran$uer $a ad centrum, & $it G. E. hoc quoque modo alium habemus triangulum G.
i. E. Aio eos, quibus $ublimis est cardo in puncto F. acutiorem uocem habere {ij}s, quibus est idem cardo
in puncto G. Traducatur igitur linea F. H. intra triangeulum maiorem G. I. E. & ibi uocet ur M. N.
certum e$t lineam G. i. maiorem e$$e linea M. N. $i ergo linea G. i. organi neruus e$$et, depre$$iorem,
& grauiorem $onum redderet, quàm linea M. N. quæ angulo cum proxima $it, & rdeo breuior, acutiorem
quo que $onum facit. Non minus $i quis e$$et, cui cardo infra punctum F. in meridiano A. B. C. D.
collocaretur acutius $onaret, quàm cui, qui e$$et in puncto F. Atque hæc $umma est Vitruuianæ ment{is}.
Vocat autem Vitr. imum cardinem, polum oppo$itum $eptentrionali, {is}, enim depre$$us, ille $ublinis est,
<ln>10</ln>
ideo $ummus uocatur, a cardine autem ad cardinem traiecta linea dicitur ax{is}, cuius extremum unum $ep-
tentrionalem, alerum meridianam partem o$tendit. obliquam autem lineam intelligit tran$uer$am. Cardo
uero $eptentrional{is} non e$t omnino ubi $tella, quam tramontanam uocat, $ed aliquantum cardo ab ea distat,
ideo Vitr. dicit {Ad $ummum cardinem, qui e$t post $tellas $eptentrionum.} Labrum autem uocat orbem,
& circuli extremi marginem. unde lbarum $eptentrionale, & labrum meridianum, & labrum orientis, &
labrum occident{is} pro partibus ill{is} intelligere po$$emus, quæ eas cœli piagas in horizonte regerunt.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> quod e$t $patium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis finibus, $ub eo loco,
quæ $unt nationes, propter breuitatem altitudinis ad mundum, $onitum uocis faciunt tenuem, & acu-
ti$simum, uti in organo chorada, quæ e$t proxima angulo.</p>
<p it>Chorda angulo proxima breuior est, ideo intenta magis cum fit, facit acuti$$imum $onum, & est ex {ij}s,
quæ netes uocantur, ut ex quinto libro facile digno$ci potest.</p>
<ln>20</ln>
<p>Secvndvm eam autem, reliquæ ad mediam Græciam tremi$siores e$$iciunt in nationibus $ono-
rum $can$iones.</p>
<p it>Græce $ublimior cum fiat cardo, nationes eius remi{$s}iores habent uocis $onos, & quo magis quis $candit,
eo grauior eius uocis $onitus efficitur, ita ut paulatim ad chordarum $imilitudinem uoces quoque augeantur,
& decre$cant. atque hoc e$t, quod dicit Vitr.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> a medio in ordin\~e cre$cendo ad extremos $eptentriones $ub altitudine cœli nationum $piri.
tus $onitibus grauioribus ab natura rerum exprimuntur. Ita uidetur mundi conceptio tota, propter
inclinationem, con$onanti$sime per Solis temperaturam ad harmoniam e$$e compo$ita. Igitur quæ
nationes $unt inter axis meridiani cardinem, & $eptentrionalis medio po$itæ, uti in diagrammate mu-
fico, medianæ uocis $onitum habent in $ermone; quæ\’q; progredientibus ad $eptentriones $unt natio-
<ln>30</ln>
nes, quod altiores habent di$tantias ad mundum, $piritus uocis habentes humore repletos, ad hypa-
tas, & proslambanomenona natura rerum $onitu grauiore coguntur, uti cadem ratione medio pro-
gredientibus ad meridiem gentes, paranetarum acuti$simam $onitu uocis per$iciunt tenuitatem .</p>
<p it>Humiditas $onum grauem facit. {ij} quibus cardo $eptentrionalis magis extollitur, ob Solis distantiam, ma
gis humida $unt temperatura, quam qui $ub meridiano axe habitant, ergo grauiorem uocem illisreddere a
natura rerum coguntur. Ordine autem ratio hæc procedit, ut in organo a nete ad pro$lambanomenon per
medias temperate proceditur, & e conuer$o, ita in mundo a meridie ad $eptentr ionem progredientibus gra-
uior, a $eptentrione ad meridiem acutior redditur $onus. Quod uero humida grauiorem $onum reddant, quàm
$icca, probat Vitr. ut nihil dubitari po{$s}imus, quin uera $int ea, quæ dixit.</p>
<p>H<sc>OC</sc> autem uerum e$$e ex humidis naturæ locis grauiora fieri, & ex $eruidis acutiora, licet ita expe-
<ln>40</ln>
riendo animaduertere. Calices duo in una fornace æque cocti, æquo\’q; pondere, ad crepitum\’q; uno
$onitu $umantur, ex his unus in aquam demittatur, po$tea ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur.
Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos $onitus di$crepabit, æquo\’q; pondere non poterunt e$-
$e. Ita & hominum Corpora uno generc $igurationis, & una mundi cõiunctione concepta, alia propter
regionis ardorem acutum $piritum aeris exprimunt tactu, alia propter humoris a bundantiam grauif-
fimas effundunt $onorum qualitates.</p>
<p it>Probauit iam $atis ex humore $onum uo cis immuitari. quoniam uerò ad mundi con$titutionem, alia quo que
permixtione humoris, al{ij}s conditionibus immutantur, non contentus his, quæ dixit, ad alios effectus, &
rationes tran$it, ut Romanis $uis blandiatur, ut uidebitur. Quæ omnm facillima funt, & aliàs a Ptolemæo re-
petita in $uæ compo$itionis libro $ecundo.</p>
<ln>50</ln>
<p>I<sc>TEM</sc> propter tenuitatem cœli, meridianæ nationes ex acuto feruore mentc expeditius, celerius\’q;
mouentur ad con$iliorum cogitationes. Septentrional es autem gentes infu$æ cra$situdine cœli, pro-
pter ob$tantiam aeris humore re$rigeratæ $tupentes habent mentes. Hoc autem ita e$$e a $erpenti-
bus licet a$picere, quæ per calorem, cum exhau$tam habent humoris refrigerationem, tunc acerrime
mouentur, per brumalia autem, & hyberna tempora mutatione cæli re$rigeratæ, immotæ $unt $tupo
re: ita non e$t mirand um $iacutiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra
tardiores. Cum $int autem meridianæ nationes animis acuti$simis, infinita\’q; $olertia con$iliorum,
$imul ad fortitudinem ingrediuntur, ibi $uccumbunt, quod habent exuctas ab Sole animorum uirtu-
tes. Qui uerò re$rigeratis na$cuntur regionibus; ad armorum uehementiã paratiores $unt, magnis\’q;
uiribus ruunt $ine timore, $ed tarditate animi $ine con$iderantia irruentes, $ine $olertia, $uis con$ilijs
<ln>60</ln>
<pb 209>[514.01.241]<rh>_SEXTVS._</rh>
refringuntur. Cumergoabnatura rerumhæc ita fint in mundo collocata, ut omnes nationes im-
moderatis mixtionibus $int di$paratæ, placuit,utinter $patia totius orbis terrarum, regionum\’q; me-
dio mundi populus Romanus po$sideret $ines. Nanque temperatifsimæ ad utranque partem, & corpo
rum membris, animorum\’q uigoribus pro fortitudine $unt in Italia gentes. Quemadmodum enim Io-
uis ftella inter Martis feruenti$simam, & Saturnni frigidifsimam media currens temperatur, eadem ra-
tione Italia inter $eptentrionalem, meridianamq; ab utraque parte mixtionibus temperatas, & inui-
ctas habet laudes. Iraque con$ilijs refringit barbarorum uires, forti manu meridianorum cogita-
tiones. Ita diuina mens ciuitatem populi Romani egregia temperata\’q regione collocauit, uti orbis
terrarum imperio potiretur.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Italiam mediam, & temperatam ponit Vitru. in Italia urbem Romam con$ilio, & uiribus ualere dicit.
Quis autem non & Venetam urbem hac ratione commendarit, cum cardo illi $ublimis $it medio quadrante,
ide$t gradu 45. Romæ uero <^>4</^> Sed $atis bæc dicta $int. concludit Vitruuius.</p>
<p>Q<sc>VOD</sc>$i ita eft, uti di$similes regiones ab inclinationibus cœli, uarijs generibus fint comparatæ,
& ut etiam naturæ gentium di$paribus animis, & corporum figuris, qualitatibus\’q na$cerentur, non
dubitamus ædi$iciorum quoque rationes ad nationum, gentium\’q; proprietatesaptè diftribui debere,
cum habeamus ab ip$a rerum natura $olertem, & expeditam monftrationem. Quo ad potui fumma
ratione proprietates locorum ab natura rerum di$pofitas animaduercere, expo$ui, & quemadmodum
ad Solis cur$um, & inclinationes cœli, oporteat ad gentium figuras con$tituere ædificiorum qualita-
tes, dixi. Itaque nunc $ingulorum generum in ædificijs commen$us fymmetriarum, & uniuer$os, &
feparatos brcuiter explicabo.</p>
<ln>20</ln>
<h it>De ædificiorum priuatorum proportionibus, & men-$uris. cap II</h>
<p>NV<sc>LLA</sc>Architecto maior cura effe debet, ni$i uti proportionibus ratæ partis habeant ædi-
ficia rationum exactiones. Cum ergo conftituta $ymmetriarum ratio fuerit, & commen-
fus ratiocinationibus explicati, tunc etiam acuminis eft proprium prouideread naturam
loci, aut u$um,aut $peciem, & detractionibus, uel adiectionibus temperaturas efficere,
uti cum de $ymmetria $it detractum,autadiectum, id uideatur recte effe formatum, fic ut in a$pectu
<ln>30</ln>
nihil de$ideretur.</p>
<p # it>Quæprimo uolumine capite#$ecundo $unt dicta ,eaferè omnia boc loco repetuntur, id\’q;ratione factum
ostenditur, ex eo quod certum e$t, Arcbitectum debere easdem ideas ,$pecies\’q; in priuatis ædific{ij}s habere,
quas habet in publicis; unde ordo, di$po$itio, decor, euritbmia ,distributio, & $ymmetria proponenda est
$emper in omnibus operibus tampublicis, quàm priuatis ,tam {ij}s, quæ ad ædificationem ,quàm ijs, quæ ad
gnomonicem, & machinationem pertinent. Symmetria primum e$t Architecto quærenda, hoc enim e$t pro-
prium Architecti, uti proportionibus ratæ partis habeant ædificia rationum exactiones. quoniam uerò di$po-
$itio quædam libera e$t,quædam uero coacta, uel a loci, aut u$us, aut etiamformæ ænace$$itate, ideo in libera,
ubi nihil impedit, atqueintegrum e$t, quicquid uolumus efficere ad $ymmetrias, & commen$us recurrendum
est; in coacta uero ad ingenium, & $olertiam ueniendum e$t, ut $ymmetriarum rationem ad locinaturam,
<ln>40</ln>
ad hominũ u$um, ad formam inchoatam accõmodemus,ita ut adijci\~edo,& detrahendo a$pectui $atisfactũ $it.</p>
<p #>A<sc>LIA</sc>#enim ad manum $pecies e$$e uidetur, alia in excel$o, non eadem in conclu$o, di$similis in
aperto, in quibus magniiudicij e$t opera, quid tandem faciendum $it.</p>
<p it>Ostendit naturam locialiam, atque aliam $ymmetriarum rationem quærere. loca aut proximc ad oculos,
& in promptu $unt, aut excel$e & remota,aut conclu$a, ob$cura\’q;, aut patentia, & aperta, buiu$modi lo-
corum diuer$itas, aliamatque aliam $peciem quærit. quam igitur qui$que exigat $peciem digno$cere, & ad eam
commen$us rationem accommodare, magni iudic{ij} e$t opera. Sed cur ex naturaloci $pecies immutetur, ra-
tio e$t, quia ui$us fallitur. nec ucros uidetur effectus babere. Vnde Vitr. dicit.</p>
<p #>N<sc>ON</sc>enim ueros uidetur habere ui$us effectus,$ed $allitur $æpe ab eius iudicio mens.#_Et hoc_
probatur experientia, & exemplis.</p>
<ln>50</ln>
<p #>Q<sc>VEMADMODVM</sc>etiam in $cenis pictis uidentur columnarum proiecturæ mutulorum ecphoræ,
$ignorum figuræ prominentes,cum $it tabula $ine dubioad regulam plana: $imiliter in nauibus remi,
cum $int $ub aqua directi, tamen oculis infracti uidentur, & quatenus eorum partes tangant $ummã
planitiem liquoris, apparent (uti $unt) directi. Cumuero $ub aqua $unt demi$si per naturæ perlucidã
raritatem remittunt enatantes ab $uis corporibus fluentes imagines ad $ummamaquæ planitiem, atq;
ibi commotæ efficere uidenturiufractum remorum oculis a$pectum.#Hocautem $iue $imulachrorũ
impul$u,$eu radiorum ex oculis effu$ionibus (uti phy$icis placet)uideamus, utraque ratione uidetur
ita e$$e, uti fal$a iudicia oculorum habeat a$pectus.</p>
<p #>_Experientia monet ex {ij}s, quæper opticen in tabula explanata pinguntur, partes rerum uideri promi-_
_uentes, & fugientes, & remotas, & proximas, quatenus puncti ratio, $itus\’q; expo$tulat.#Cum uerò non_</p>
<ln>60</ln>
<pb 210>[514.01.242]<rh>_LIBER_</rh>
<p # it>promineant, neque ab$cedant, neque remotioes, aut magis proximæ $int, uideantur tamen ita e$$e, procul-
dubio non uidentur oculorum proprios habere ui$us effectus. Vnde Plinius#libro#31. cap.4.inquit $ce-
nam ludis Claud{ij} pulchrimagnam babui$$e admirationem picturæ, cum ad tegularum $imilitudinem Coriui
decepti imagine aduolarent. pariforma directi cum $int remi, & uideantur infracti $ub aqua, fallitur ui$us
in ijs iudicandis, quæad eum pertinent. Sed error is non a ui$u prouenit, $ed ab imagine, & $pecie, medio\’q;
ita affecto, ut rei imago aliter in aqua,aliter in aere con$piciatur. Fallaciæ autem ui$us $unt, aut ab inter$ti-
tiorum & mediorum, per quæ uidemus, diuer$itate, nam res directæ uidentur infractæ, paruæ uidentur ma-
gnæ, remotæ uidentur propinquæ, aut ratione medij, uel den$i, uelrari, uel immoti, uel fluentis.
Lux nimia impedit, parua non permittit uidere minutas res. Velocitas motus continuatam $peciem in di$pa-
<ln>10</ln>
ratisrebus afferre $olet, ip$a quoque oculorum affectio ob bumorem, aut $iccitatem errores in uidendo parit.
Di$tantiæ quoque rerum figuras immutant, hoc e$t, quadratas res alonge teretes bideri, aer enim ob inter-
ualla figurarum angulos ab$umit.</p>
<p #>C<sc>VM</sc>#ergo quæ $unt uera, falfa uideantur, & nonnulla aliter quàm $unt,oculis probentur, non puto
oportere e$$e dubium, quin ad locorum naturas, aut nece$sitates, detractiones, aut adiectiones fieri
debeant. Sed ita ut nihil in his operibus de$ideretur. Hæc autem etiam ingeniorum acuminibus, non
$olum doctrinis efficiuntur.#Igitur $tatuenda e$t primum ration $ymmetriarum, a qua $umatur $ine
dubitatione commutatio Deinde explicetur operis$uturi, & locorum imum $patium longitudinis,
& latitudinis, cuius cum $emel con$tituta $uerit magnitudo, $equatur cau$a proportionis ad decorem
apparatio, uti non $it con$iderantibus a$pectus eurythmiæ dubius;; de qua quibus rationibus efficiatur,
<ln>20</ln>
e$t mihi pronunciandum. primum\’q; de cauis æ dium (uti fieri debeant )dicam.</p>
<p # it>Hoc locotacite nonnullorum in$citia reprehenditur, qui cum membra ædificiorum aliqua ex antiquis me-
tiuntur, & ea Vitruuianis regulis re$pondere non uident, statim ea damnant, quæ a Vitr. dicta $unt, melius\’q;
feci$$e po$teriores affirmant, quàm Vitr. & pro exemplari ea $umunt, quæ diuer$is in locis men$urari con-
tigerit, nulla habita ratione, quorum operum ea membra fuerint, quibus\’q; locis ædificia illa, quorum partes
di$iectas collegerunt, erant collocata, ea igitur tanquam firma arbitrantes omnibus in locis, eodem\’q; modo
ponere $olent. nec recte con$iderant, quæ a Vitr. $emper auribus Architecti inculcantur, ut non $olum propor
tiones, & $ymmetrias per$equi debeamus, $ed locinaturam, u$um, $peciem\’q; intueri. Quare $i quis coronam
theatri Marcelli diuer$am aliquantum a#Vitruuianis præceptis inuenerit, reliqua uero optime collocata, &
perfecta, non statim debet eius operis Architectum damnare.#Nam $i integrum opus liceret a$picere, aliud
de eare iudicium freret. Hinc quàm recti$ime dictum arbitror a Vitr. & maxime animaduertendum: Quod
<ln>30</ln>
licet nulla Architectimaior cura e$$e debeat, quàm ut proportionibus ratæ partis habeant ædificia rationum
exactiones, tamen deberenos con$iderare, quid u$us, quid locus, quid $pecies po$tulet, ut cuma $ymmetr{ij}s
di$cedere cogimur, posimus operum no$trorum rationes monstrare, & a$pectui $atisfacere.</p>
<h>_De cauis ædium. Cap. 111._</h>
<p #>CA<sc>VA</sc>#ædium quinque generibus $unt di$tincta, quorum ita figuræ nominantur,#Tu$cani-
cum, Corinthium, tetra$tylon, di$pluuiatum, te$tudinatum.#Tu$canica $unt, in quibus
trabes in atrij latitudine traiectæ habeant interpen$iua, & colliquias ab angulis parietum,
<ln>40</ln>
ad angulos tignorum intercurrentes. Item afferibus $tillicidiorum in medium complu-
uium deiectus. In Corinth{ij}s {ij}$dem rationibus trabes ,& compluuia collocantur, $ed a parietibus
trabes recedentesin circuitionem circa columnas componuntur.#Tetra$tyla $unt, quæ $ubiectis $ub
trabibus angularibus columnis, & utilitatem trabibus, & firmitatem præ$tant, quod neque ip$æ ma-
gnum impetum coguntur habere, neque ab interpen$iuis onerantur.#Di$pluuiata autem $unt, in qui-
bus deliquiæ arcam $u$tinentes $tillicidia reijciunt. Hæc Hæc hybernaculis maximas præ$tant utilitates,
quod compluuia eorum erecta non ob$tant luminibus tricliniorum, $edea haberna in refectionibus mo
le$tiam magnam, quod circa parietes $tillicidia defluentia continent, $i$tulæ, quæ non celeriter reci-
piunt ex canalibus aquam defluentem. Itaque redundantes reftagnant, & inte$tinum opus, & parie-
tes in eis generibus ædificiorum corrumpunt. Te$tudinata ueroibifiunt, ubi non $untimpetus ma-
<ln>50</ln>
gni,& in contignationibus $upra $patio$a redduntur habitationibus.</p>
<p it>Cum ea nobis expo$ita $int, quæ con$iderare oportet, priu$quam ad fabricandum accedamus, tamratione,
partium,tractus\’q; cœli, $ecundum quem di$ponere ædificia $olemus,tamratione proportionum, & men$urarum
ad quas oculos conuertere debemus, tam in libera, quàm in coacta di$po$itione: iam orditur præceptatra-
dere, & commen$us ædium priuatorum ad eas partes pro$piciens, quæ digniores in ædibus habentur, $iue com
munes, $iue propriæ$int, eas\’q; ad per$onarum conditiones accommodat. Initium huius tractationis est ab
illis partibus, quæ primum $ub a$pectum cadunt, nam & tertio uolumine cum de templis ageret, ab{ij}s formis
( ut dixi ) initium $ump$it, quæ a$pectui $tatim offerebantur. Quodigitur in priuatis ædibus nobis primum
occurrit,e$t $pecies exterior tecti, $ecundum quod abeo pluuiæ, imbres\’q; cadunt, & locus in quem imbres
cadunt, ide$t compluuium, & impluuium, necratione caret, ab eare ordiri, a que primatotius facies cerni-</p>
<ln>60</ln>
<pb 211>[514.01.243]<rh>_SEXTVS._</rh>
<p it>tur, & modum reliquis partibus imponit, atque eò magis, quia contignationis, & materiationis totius inte-
rioris præcepta $uperiustraidita $unt, quemadmodum uolumine quarto explicatum e$t. Quare & illud erat ne-
ce$$e o$tendere, quod ad tectorum, columnarum\’q; exteriorem a$pectum pertinebat. Hocigitur loco a$pectus,
facies\’q; tectorum exteriores, & earum genera docet. Caua ædium uocat buiu$modi loca, $unt enim tanquam
caua ip$arum ædium priuatorum. Aulas Græciloca muris circumclu$a, & in medio $ine tecto uocare $olent,</p>
<fig>
<desc it>A. tetrastylon cauum ædium.</desc>
<desc>F. cellæ</desc>
<var>F A F</var>
<var>F A F</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>nos cohortes, & cobortilia, & ingre$$us. Cohortilia quidem $ub dio:ingre$$us, aut introitus tectos. Cauum
ædium igitur pars est primaria, in quam ( ut ait Albertus ) tanquam in forum commune, alia minora ædium
membra concurrunt, & quemadmodum in urbe forum, & partes foro coniunctæ,priores $unt, quæ ad a$pe-
ctum quæruntur;ita in æde, quæ, tanquam parua ciuitas e\~st, primo ad cohortem,& canædium re$picimus, cui</p>
<ln>60</ln>
<pb 212>[514.01.244]<rh>_LIBER_</rh>
<p # it>ampla area aperta,& parata ad omnia datnr.#Cauædiorum nomina aut a more gentium aut a forma $u-
muntur.#Atria quoque nominantur, $ed alia ratione, nam cauædium dicitur ratione illius partis, quæ est
$ub diuo, & in medium impluit. Atrium uerò, ratione illius, quæ tecta e$t. Quinque $unt cauædiorum genera,
duo nomma a gentium con$uetudine $umuntur. Tu$canicum $cilicet, & Corinthium. Tria ab ip$a forma no-
minantur. Simplicius cæteris genus Tu$canicũ est, a quo forte atrium nomen habuit. in Thu$cia enim Atrien-</p>
<fig>
<desc>B. Tu$canicum cauum ædium.</desc>
<desc>E. cellæ.</desc>
<desc>D. interpen$iua.</desc>
<var>E B E</var>
</fig>
<fig>
<var>D D E B E</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>$es populierant, a quibus atria dicta Varro te$tatur. Quarenon auderem ego affirmare atrium ab atro culina
colore dici, quoniam decor non patitur eam partem, quæ maxime erat in promptu, & egregijs operibus or-
naridebebat, atrame$$e,& fuligino$am. Cauædium igitur Tu$canicum est, in quo trabes, quæ per atrij lati-</p>
<ln>60</ln>
<pb 213>[514.01.245]<rh>_SEXTVS_</rh>
<p it>tudinem tran$eunt, $u$tinent a$$eres, & tigilla quædam ab angulis parietum ad angulos tignorum interclu$a, &
pendentia, ut inde in canales imbres de$ruerent. Erant quatuor trabes primariæ, in quibus incumbebant aliæ
paruætrabes, quæ a Vitr .interpen$iua dicuntur ,quoniam inter alias pendebant, & proclinatæ erant, hæ ab
angulis parietum ad angulos minorum trabium procurrebant, ex uno eorum capite trabeculæ firmabantur,
ex altero angulis parietuminnitebantur. Erant pvstmodum a$$eres, morellos nos appellamus, $upra quoste-</p>
<fig>
<desc>C. di$pluuiatum.</desc>
<desc>G. cellæ.</desc>
<var>G C G</var>
</fig>
<fig>
<var>G C G</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>gulæ, imbrices\’q; ponebantur, & in cauum ædium, impluuium\’q; aquam demittebant. Quod uerò. Vitr.inter-
pen$iua eae$$e intelligat, quædiximus, & non fulcra stillicidiorum, uidetur ex {ij}s uerbis, uerbis, quæ infra dixit,</p>
<ln>60</ln>
<pb 214>[514.01.246]<rh it>LIBER</rh>
<p # it>quando ait {neque ab interpen$iuis oner antur.} Interpen$iua ergo $upra imponebantur, & oneri erant in ædi-
fic {ij}s, unde fulcra e$$e non poterant.#Cauædia huiu$modi nullas circum habebant porticus,compluuium $im-
plici$simum bahebant, & quia multum prominebant, ideo longe aquas arcebant, & in impluuium demitte-
bant. Secundum genus Corinthium nominatur, nec differt a Tu$canico genere, quatenus compluuium ualde
prominebat, quemadmodum in Tu$canico. Sed boc differebat, quoniam trabes ab atr{ij} latitudine traiectæ</p>
<fig>
<desc>D. cauædium te$tudinatum.</desc>
<desc>M. cellæ.</desc>
<desc>P. lumen.</desc>
<var>M D M</var>
<var>M D P M</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p # it>columnis imponebantur, quæ circum cauædium erant di$po$itæ, quemadmodum in cauæd{ij} uestigio.#O ele-
mentum o$tendit. Tertium genus e$t tetra$tylos nominatum, a columnarum numero; e$t autem hoc genus fir-
mum $atis, $ed non habet interpen$iuorum onus. Puto ego non nimis amplum fui$$e buiu$modi cauædium, nam
cum quaternis columnis tantumcon$tet, eæ\’q; in angulis collocentur, $i longum nimis, & latum fui$$et, inter-</p>
<ln>60</ln>
<pb 215>[514.01.247]<rh>_SEXTVS._</rh>
<p it>columnia ualde inter $e di$tantia fui$$ent, opus\’q; non habui$$et eamfirmitatem, quam dicit Vitru. Quartun
genus di$pluuiatum dicitur, eo quod di$paratis, & diuaricatis trabibus, quæ deliquiæ ducuntun, con$tet, im-
bres ad duas partes demittente tecto, duos enipsid genusbabet imbrium ca$us, alter in cauædium, alter in
partem exteriorem. Habet uerò genus di$pluuiatum, unde damnum facere po$$it, nam aqua per canales
ftuens, non potest celeriter in fi$tulas $ubiectas deftuere, unde in $i$tularum orific{ij}s redundat, & re$t rgnat, &
per parietes-deftuit, $ubgrundia, & $ene$tras, & materiem omngm corrumpit, in quarum rerum re$ection
maxima est difficultas. cæterum id habent commodi, quod tricliniorum lumina non impediunt, quoniam non
nimium prominent, $ed leniter pendent. huiu$nrodi tauædia circumuallata erant ( utputo ) perietibus ædis,
in quibus fene$træ, & ianuæ erant, atque area $ub dio erat. Quintum genus te\~studinatum dicitur a forma;
<ln>10</ln>
crant tecta in quatuor partes deuexa, habebant enim ex quatuor lateribus imbrium ca$us, & $tillicidia.
Hæc arbitror tecta fui$$e, $upraq; aulas, & conclauia ampla, habui$$e, contignationes\’q pulcherrimis colu-
mnationibus innixas, & ante ianuas $peciem ue$tibulorum & atriorum egregiam præ$titi$$e uemo enimuetat,
quin & atria illos aditus intelligamus, opus enim e$t, ut qui harum rerum rationem tenere uelis, ut mente,
animo\’q; uoluat quid e$$e poterat, quis u$us, quæ $pecies eorum conneniens iudicari debeat .Schemata horum
po$ita $unt, $unt, in quibus re$pondentes literas appo$uimus, ut quid quæque innuant, o$tenderentts, Sed Corinth{ij}
diagramma, in priuatæ ædis de$criptione collocauimus.</p>
<h it>De atr{ij}s, & alis, & tablinis cum dimen$ionibus, & $ym-
metrijs eorum. Cap. IIII</h>
<ln>20</ln>
<p>AT<sc>RTORVM</sc>uero longitudines, & latitudines tribus generibus formantur; &primum ge-
nus di$tribuitur, uti longitudo cum in quinque partes dini$a fuerit, tres partes lauitudi-
nidentur. Alterum cum in tres partes diuidatur, duæ partes latitudinitribuantur. Ter-
tium uti latitudo in quadrato paribus lateribus de$cribatur, in eo\’q; quadrato diagon{ij}
linea ducatur, & quantum $patium habuerit ea linea diagonij,tanta longitudo atrio detur. Altitudo
corum quanta longitudo fuerit quarta dempta, $ub trabes extollatur, reliquum lacunariorum, & ar-
cæ $upra trabes ratio habeatur.</p>
<p # it>Quoniam $imul atrium, & cauædium intelliguntur, non puto alio capite huiu$modi tractationem e$$e diui-
<ln>30</ln>
dendam, quod etiam loquendi modus o$tendit,cum dicat. {Atriorum uero longitudines.} Atrium enim $ta-
<ln>30</ln>
tim abinterioriianua introeuntibus occurrit, continet\’q; aream,in quam collecta ex omnitecto pluuia de$cen-
dit. Tectum autem atrium eft, in medio primariam ianam habets cuipro fronte ianuæ ad peri$tylia inducen-
tes $unt, aditus\’q; quidam ad loca, quæ tablina dicuntur, per quos aditus iter estex tablino in peri$tylia, quem-
admodum infra exponemus. Habet atrium dextra, ac $ini$tra alas, quæ Græcè pteromata dicuntur. Quod
uero atrium $it primum ædificium, quod ab interiori ianua introeuntibus occurrat, o$tendit Vitru. Capite
octauo huius uoluminis, cum dicit, { Atria inurbe proxima ianuis folent e$$e.} Quod autem atrium tectũ
e$$et, $imiliter $uperiori capite innuit, cum dicat, { Trabes in atrij latitudine traiectas.} Quod demum a triũ,
& cauædium idem ferè $int, pari ratione in$erius $ignificabit, cum dicet. {loca e$$e quædam in ædibus com-
munia, quibus etiaminuocati $uo iure depopulo po$$unt uenire, ide$t ue$tibula, caua ædium, peri$tylia, quæ\’q;
<ln>40</ln>
eundem habere po$$unt u$um,} & $equitur. { Igitur his qui commum $unt fortuna, non nece$$aria magni-
fica ue$tibula, nectablina, neque atria.} eccee quod hic atria dixit, & non cauaædium, $icut $upra. Sym-
metriæ atriorum triplici proportionum genere expliantur, primum genus est, cum atrij longitudo in partes
quinque diuiditur, & ex {ij]s très latitudini dantur, ut $it proportio $uperbipartiens tertias. Alterum est, cum
ex tribus longitudinis partibus duæ latitudini tribuuntur, unde $e$quialtera comparatio emergit. Tertium
genus e$t, cum longitudini datur diagonia quadrati latitudinis, ita ut $i ex ea quadrata fieret longitudo, dupla
quadrato latitudinis. Sed antequamueniam ad harum partium expo$itionem, afferam quæ a Plinio cap, 2.
Libr trige$imi quinti dicatur, uidetur enim ad rem facere, ut & atriorum, & tablinorum u$um cogno$ca-
mus: $ic enim ait.#Imaginum quidem pictura quàm maximè $imiles in æuum propagabuntur figuræ:quod in
totum exoleuit.#Aeretponuntur clypei, argenteæ facies furdo figur arum di$crimne, statuarum capita per-
mutantur, uulgatis iamprideni $alibus etiam carminum.#Adeò materiam malint confpici ommes, quàm $e
<ln>50</ln>
no$ci. Et inter hæc pinacotbecas uerteribus tabulis <st hd>con</st hd>$uunt, alienas\’q; cffigies cotunt, ip$i bonorem non ni$i
pretio ducentes, ut $rangat hæres, furis detrahat laqueus. Itaque nullius effigie uiuente, imagines peauniæ, non
$uas relinquunt: Iidem palæstras athletarum imaginibus, & ceromata $ua exornant, & uultus Epicuriper-
cubicula gestant, ac circunferunt $ecum.#Natali eius uice$ima Luna $acrificant, fer as\’q; omntmen$e cu-
stodiunt, quas icadas uocant, himaxime, qui $e ne uiuentes quidem nno$st tsotunt. Ita est pro$ecto, artes de-
$idia perditdit: & quoniam animorum imagines non $unt, negliguntur etiam cerporum. Aliter apud maiores
in atr{ij}s hæ erant, quæ $pectarentur, non $igna externorum artificum, nec æra, aut marmora. Expre$$i cæra
uultus $ingulis di$ponebantur armarijs, ut e$$ent imgines, quæ comitatur gentilitia funera, $etoper\’q;
defuncto aliquo, totus aderat familiæ eius, qui unquam fuerat, popubus. Stemmata uero lineis di$currebant
ad imagines pictas. Tablina codicibus implebantus & monumentis rerum in magiftratu ge$tarum. Atiæ</p>
<ln>60</ln>
<pb 216>[514.01.248]<rh>_LIBER_</rh>
<p # it>foris, & circa limina animorum ingentium imagines, erant, affixis ho$tium $polys, quænec emptori refringere
liceret; triumphabant\’q; etiam dominis mutatis ip$æ domus, & erat hæc stimulatio ingens, exprobrantibus
tectis, quotidie imbellem dominum intrare in alienum triumphum.#Ex allegato cajpite Vitruuianæ lectionis
$en$us o$tenditur, apparet\’q; quod in atrio tablinum erat, imagines\’q;, & $tatuæ. pari forma Ouidius Amorum
primo.#Elegia octaua,inquit.#Nec te decipiant ueteris quinque atria cæræ. Cum uellet o$tendere antiquam.
& confirmatam nobilitatem, cui non $atis e$$ent atria quinque, in quibus maiorum imagines collocarentur.</p>
<fig>
<desc>O. cauum ædium.</desc>
<desc>P. alæ.</desc>
<desc>Q. uiridaria.</desc>
<desc>T. ue$tibulum.</desc>
<desc>Z. ba$ilica.</desc>
<desc>r. tablinum.</desc>
<var>Z Y Q Q O Q Q T</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>V$us igitur atriorum, & partium quales $unt alæ, & tablini,ex præallegatis authoribus facile excipitur.
Vt igitur ordine procedamus in atrijs de$ignandis, & $ymmetrijs eorum di$ponendis, ait, quàm primum ad
ichnographiam e$$e ueniendum, & lineis atrium de$cribendum, $ecundum longitudinem, & latitudincm, ea</p>
<ln>60</ln>
<pb 217>[514.01.249]<rh it>SEXTVS</rh>
<p it>proportione, quam eligere uolumus ex Vitr. $iue unius quadrati, & dimidij, $eu $ecundum diagoniam lineam,
$iue demum unius quadrati, & duarum tertiarum. Sed nos hoc loco $e$quialteram proportionem $ump$imus,
ut pater ex litteris a b c d. Inde alæ de$ignantur, quœ $unt dextra, ac $inistra tantum, & $unt porticus,
uel columnationes, & quia pendent aproportione longitudinis atrij, ut cum ip$o atrio re$pondeant, nece$$e
e$t $cire, quot pedes longum atrium fieri debeat. Nos igitur hoc ue$tigio pedum octuaginta longum $tatuimus
atrium, ideo $ub eam regulam Vitruuianam cadet, qua ponitur atrium ab octuaginta ad c\~etum pedes in partes</p>
<h it>ORTHOGR APHIA DOMVS PRIV AT AE.</h>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>quinque per longum partiri, ex quibus una dabitur alis. pars enim quinta octuaginta in duas æquas di$tribui-
tur partes, dimidium\’q dextræ, & dimidium $ini$træ tribuitur alæ. Sed in hac $umma non ponitur columnarũ
cra$$itudo, namque alæ angustæ nimis e$$ent. Alæ igitur octo pedibus constabunt in latitudine, nam $exdecim
quinta e$t pars octuaginta. Atriũ ergo in uestigio, et ichnographia no$tra longum erit pedes octuaginta, latum
quinquaginta tres, & pollices, quatuor habebit alas latas pedes octo dempta columnarum cra$$itudine. Al-
titudo uerò atriorum eadem in omnibus, ide$t eodem modo excipitur, nam demitur quarta longitudinis pars,
reliquune datur altitudini, ide$t a $olo ad trabes, quæ est tecti catena, quæ arcam, & tectum $u$tinet. demendo</p>
<ln>60</ln>
<pb 218>[514.01.250]<rh>_LIBER</rh>
</fig>
<p # it>igitur uiginti ex octuaginta relinquuntur $exaginta pedes, ex his pedibus $exaginta facienda e$t columnarum,
epi$tylij, Zophori, & coronæ altitudo. dabimus igitur columnrum altitudini cum capitulis, & $piris pedes
tres & quinquaginta, cum pollicibus quatuor, reliquum $uperioribus membris pro rata pitulis, & $piris pedes
Nec e$t quod miremur tantam columnarum altitudinem: ita enim ædium illarum amplitudo requirebat, pro-
<ln>40</ln>
pria\’q; illis e$t altitudo, & longitudo. Vnde Vitr. infra dicit {Alta atria} & Virg. Atria longa pate$cunt.
Nec e$t quod recen$eam quæ a Plinio dicuntur de luxu Romanorum in ædibus fabricandis, libro#36, &#37,
& quàrn copiosè Budæus libro 3, & 4, de a$$e. illud tamen dicam, ut te$tkimonium faciam altitudinis colum
narũ, quod.$.u$q; ad coronam tecti erigebantur. Quod Plinius ait. Verũ e$to, indul$erint publicicis uoluptatibus,
etiam ne tacuerunt maximas earum, atque adeò duo de quadragemũ pedum Lucullei marmoris in atrio Scauri
collocari, nec clam illud, occulte\’q; factum est, $atis dari $ibi damni infecti egit redemptor cloacarum, cum in
Palatium axtraherentur. Et his uerbis ( inquit Budæus ) elicere po$$imus, & intelligere, quod diruto theat, o.
per men$em facto columnæ maxime in atrium domus Scauritran$latæfuerint. Altitudines igitur columnarũ
magnæ erant, & ideo Vitr. infra dicet. {trabes liminares alarum ita altas e$$e, ut altitudines latitudinibus
$int æquales, } latitudinibus $cilicet atriorum. Hinc est quod atrium cum $it latum pedes tres & quinqua-
<ln>50</ln>
ginta cum trienta pariratione ab epistylio ad planum pedes erunt quinquaginta tres cum trients. Vitru.
uocat has trabes liminares, primo ut ostendat non fui$$e atrij columnis impo$itos arcus, deinde quoniam $imi-
les $unt liminaribus ianuarum. Hæc igitur ita intelligerem.</p>
<p>A<sc>LIS</sc>dextra, ac $ini$tra latitudo, cum$it atrij longitudo ab triginta pedibus ad pedes quadraginta,
ex tertia parte eius con$tituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquaginta longitudo diuidatur in par-
tes tres, & dimidiam, exhis unapars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus
ad $exaginta, pars quarta longitudinis alis tribuatu. Ab pedibus $exaginta ad octoginta, longitudo
diuidatur in quatuor partes,& dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. Ab pedibus octuaginta
ad pedes centum, in quinque partes diui$a longitudo iu$tam con$tituerit latitudinem. Trabes
carum liminares ita altæ ponantur, ut altitudines latitudinibus $int æquales.</p>
<ln>60</ln>
<pb 219>[514.01.251]<rh it>SEXTVS.</rh>
<fig>
<cap>FRONTE.</cap>
</fig>
<p it>Hoc loco quemadmodum, & al{ij}s pluribus adiectio, detractio, & permixtio proportionum maxima cer-
nitur. Quod $i quis ex {ij}s regulis, quas volumine tertio dedimus, ratiocinariuoluerit, admirandam uim com-
parationum cogno$cet, effectum\’q; iucundum, quem faciunt. Summa est, quanto minus atria longa $unt,
tanto maiorem proportionem cadere in latitudinem alarum. Nam $i proportiones alarum atriorum minorum
<ln>40</ln>
minores e$$ent, angu$tæ nimis alæ uiderentur, nec u$um haberent, nec $peciem. hæc $atis nota rectè con$ide-
rantibus erunt.</p>
<p>T<sc>ABLINO</sc>, $i latitudo atrij erit pedum uiginti, dempta tertia, eius $patio reliquum tribuatur. Si
erit ab pedibus triginta ad quadraginta ex atrij latitudine tablino dimidium tribuatur. Cum autem
ab quad raginta ad $exaginta, latitudo diuidatur in partes quinque,& ex his duæ tablino contribuãtur.
Non enim atria maiora cum minoribus ea$dem po$$unt habere $ymmetriarum rationes. Si enim ma-
iorum $ymmetrijs utemur in minoribus, neque tablina, neque alæ utilitatem poterunt habere.</p>
<p it>Hoc declaratum est $uperius. angu$tæ enim alæ redduntur, & tablina inuenu$tam $peciem habent. cum non
propr{ij}s utimur proportionibus, ideo dicitur etiam. _S<sc>IN</sc> autem minorum in maioribus utemur, ua$ta,_
_& immania in his ea erunt membra._</p>
<ln>50</ln>
<p it>Exemplo $it hoc. Si proportio alarum, quæ $unt in atr{ij}s octoginta pedes longis, quæ est quinta
longitudinis pars. Sumatur in alis metiendis atriorum eorum, quæ longa $unt pedes triginta, certe alæ angu-
stæ nimis erunt. quinta enim pars triginta pedum, $ex pedibus con$tat, quorum dimidium e$t pedes tres.
Ecce quàm arcta, & angu$ta e$t alarum distributio. Contra $i $umatur proportio atr{ij} longi pedes triginta
ad di$tribuendas alas atr{ij} longi pedes octoginta, ua$tæ alæ, & immane tablinum erit. nam tertia pars octo-
ginta partium dabitur alis. nanque latæ erunt pedes uiginti $ex pollices octo.hoc e$t $ingulæ pedes tredecim
& triente. pari rat ione in tablinis $eruanda est proportio conueniens atriorum latitudini. Et quemadmodum
in atrio longiori minor proportio $umebatur in alis diuidendis, ita in atrio latiori $umitur minor proportio in
tablino deformando. Ecce ab atrio lato pedes uiginti dempta tertia reliquum pro latitudine tablini datur. &
ab atrio lato pedes triginta ad quadraginta $umitur dimidium, & a quadraginta ad 60.latitudo diuiditur in
<ln>60</ln>
<pb 220>[514.01.252]<rh it>LIBER</rh>
partes quinque,& ex his duæ tablino contribuuntur. Quis e$t igitur, qui non uideat plus e$$e duas tertias
quàm dimidium? plus dimidium, quàm duæ quintæ? Cum hæc igitur ita $int con$ideranda, inquit Vitr.</p>
<p>Itaque generatim magnitudinum rationes exqui$itas, & utilitate, & a$pectui con$eribendas putaui.</p>
<p it>Vtilitati $eruit alarum latitudo, nam $i angu$tæ $unt, ambulatlones impediuntur. Tablinum quoque in quo
statuæ maiorum ponebantur,& armaria,$i angu$tum $it, caret u$u, $i uastum ,& amplum caret uenu$tate.
nam in re ua$ta di$$oluitur ui$us, in angu$ta occupatur. Si tablinum ab atrio longo pedes uiginti $umptumba-
buerit proportionem atr{ij}longi pedes $exaginta, nullum u$um habebit. octo enim pedibus con$tabit latitudo
eius $i quintæ duæ $umantur. contra uero $i proportio permutetur, nimis ua$tum erit. nam cum duæ tertiæ con-
$tet illa proportio,tablinum erit pedum quadraginta, & offendetur a$pectus, cum ex atrio in tablinum paulo
<ln>10</ln>
minus atrio ueniendum erit. Longitudo tablini ex air{ij}proportione $umatur.</p>
<p>A<sc>LTITVDO</sc> tablini ad trabem adiecta latitudinis octaua con$tituatur. Lacunariaeiustertialati-
tudinis ad alticudinem adiecta extollantur.</p>
<p it>T ablinum igitur no$træ icnographiæ altum erit duæ quintæ latitudinis atr{ij}, ide$t paulo plus ped. 22.
Atrium eimlatume$tped. 53. unius tert{ij}, altum pedes 22. unius octauæ, adtrabem, cui altitudini dabitur
etiam tertia pars latitudinis tablini, u$que ad lacunaria,atque hoc modo expeditum erit atrium, alæ,& ta-
blinum, quantumadcommen$us,& $ymmetrias eorum membrorum $pectat. Quoniamueroantiquimulta
atria, caua ædium, peri$tylia, columnationes\’q habebant, ideo fauces erant in eorum ædibus, aditus\’q ad illa
membra, & partes. Quare Vitr. inquit.</p>
<p>F<sc>AVCES</sc> minoribus atrijs e tablini latitudine, demptatertia, maioribus dimidia con$tituantur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Fauces, aditus $unt, & traiectiones ex loco ad locum, nos anditus uocamus. huiu$modi partes $uis orna-
mentis ornatas fui$$e credendum e$t. Quia uero tablinorum u$us in imaginibus maiorum collocandis po$itus
erat, ideo ut conuenienti loco altæ ponantur, demon$trat Vitr.</p>
<p>Imagines item altæ cum $uis ornamentis ad latitudinem alarum $int con$tituendæ.</p>
<p it>Nos octo pedes altas<?> imagines in ortographia tablini po$uimus, tanta enim est alarum latitudo. Reliqua
$unt facilia, & regulis traditis libro tertio, & quarto comprehen$a.</p>
<p>L<sc>ATITVDINES</sc> o$tiorum ad latitudinem, $i Dorica erunt, uti'Dorica:Si Ionica erunt, uti Ionica
perficiantur. Quemadmodum de thyromatis, in quibus quarto libro rationes $ymmetriarum $unt
expo$itæ.</p>
<p it>Atque hæc $unt facilia ex quarto libro, & nos in orthographia regulas $ymmetriarum ob$eruauimus.</p>
<ln>30</ln>
<p>I<sc>MPLVVII</sc>lumen latum latitudinis atrij, ne minus quarta,ne plus tertia parte relinquatur; longi-
tudouti atrij pro rata parte fiat. Peri$tylia autem in trau$uer$o tertia parte longiora $int,quàm in-
tror$us. Columnæ tam altæ, quàm porticus latæ fuerint. Peri$ty liorum intercolumnia ne minus triũ,
ne plus quatuor columnarum cra$situdine inter $e di$tent. Sin autem Dorico more in peri$tylio co-
lumn{ae}erunt faciendæ,uti in quarto libro de Doricis $crip$i, ita moduli $umantur ,ut ad eos modu-
los, triglyphorum\’q; rationes di$ponantur.</p>
<p it>Impluuium locus e$t $ine tecto in ædibus, quo impluere imber in domum po$$it. cum uero de impluuio $it
mentio in atriorum de$criptione, $atis firmum argumentum e$t, atria, & caua ædium ad idem re$picere, ut ca-
ua ædium ratione impluu{ij}. Atriaratione circumcludentis fabricæ dicantur, & forte atria ab atro colore
non fumi, $ed parui lumin is, quod habebant,dici po$$unt.</p>
<ln>40</ln>
<h it>De triclin{ij}s, exedris, & pinacothecis, & eorum dimen-
$ion<007>bus. Cap. V.</h>
<p>TR<sc>ICLINIORVM</sc> quanta latitudo fuerit,bis tanta longitudo fieri debebit. Altitudines
omnium conclauiorum,quæ oblonga fuerint, $ic habere debent rationem, ut longitudi-
nis, & latitudinis men$ura componatur,& ex ea $umma dimidium $umatur, & quantum
fuerit, tantum altitudini detur. Sin autem exedræ,aut Oeci quadrati fuerint, latitudini
dimidia addita altitudines educantur. Pinacothecæ uti exedræ amplis magnitudinibus $unt con$ti-
tuendæ.Oeci Corinthij, tetra$tyli\’q;, qui\’q Aegyptij uocantur, latitudinis,& longitudinis, uti $upra
<ln>50</ln>
tricliniorum $ymmetriæ $criptæ $unt,ita habeant rationem, $ed propter columnarum interpo$itio-
nes, $patio$iores con$tituantur.</p>
<p it>Hactenus de communibus ædificiorum partibus $ermo habitus e$t, nunc depropr{ij}s agit, quales $unt cœna-
cula, thalami, conclauia\’q;, &alia ad u$um priuatum pertinentia. Huiu$modi partes nominibus diuer$is
nominantur. Triclinium, locus erat in quo cœnabant a tribus $tratis, lectis\’q; dictum, nam $uper lectos cu-
bito innitentes edebant, non tamen ibi dormiebant, forte Turcharum {ij}s, quos Ma$tabeos uocant,$imiles erãt,
a numero lectorum dicebatur diclinium, triclinium, tetraclinium, & decaclinium. Philander multa recte ad
propo$itum de triclin{ij}s affert. ab uno men$æ latere tantum $trati, in lectulo edebant. men$a tripode fulcieba-
tur, quam mutabant aduentu ferculorum, ita ut primis con$umptis ferculis,men$a prior auferebatur,indealia
nouis dapibus re$erta afferebatur. fœmin æantiqua con$uetudine $edebant. uiri cubito ( ut dixi )nitentes $tra-
<ln>60</ln>
<pb 221>[514.01.253]<rh it>SEXTVS.</rh>
tiedebant conclaue dicitur habitaculum omne $ub una claui conclu$um. in oecis autem fieoant uirilia con-
uiuia. oeci qua$i habitationes dicuntur,nos $tanzas dicimus, uel $alottos, Exedra $imiliter locus audientiæ no-
minaripote$t, item no$tro more $ala. locus erat proximus uiridar{ij}s, & hortis, a $edibus $ic dictus, in quo
etiam æstate in meridie dormire $olebant. Pinacotheca locus ubi tabulæ pictæ, & $criptæ $eruabantur.
Huiu$modi partes, $cilicet exedræ, pinacothecæ, & triclinia maxime ornata, magnificentiam, & luxum po-
tiuspræferebant, picturis, columnis, $ignino opere, marmoribus illu$tria. Modo Vitru. omnium harumpar-
tium$ymmetrias tum generalibus, tum particularibus præceptis explicat. Triclinia primum expedit, ea\’q;
e$$e dicit duorum quadratorum, id e$t longitudinem duplam latitudini. Generatim uerò omne conclaue ait
debere e$$e altum dimidio illius totius, quod fit ex compo$itione longitudinis, & latitudinis, nam $i latitudo
<ln>10</ln>
$ex fuerit pa$$uum,longitudo autem duodecim componantur $ex & duodecim, reddentur 18. quorumdi-
midium$untnouem. Quod $i exedræ quadratæ fuerint, altitudines erunt $ex quialteræ ad latitudinem. Pina-
cothecæuerò ex maioribus debent proportionibus fieri, ex duplicibus $cilicet, & triplicibus. Oeci tetra$tyli,
Corinth{ij},& oeci qui Aegipt{ij} dicuntur, tricliniorum proportiones $eruant, $ed quoniam in ip$is columnæ in-
terponuntur, ideo maiora$patia occupare debent. Sed quid $it inter oecos Corinthios, & Aegyptios di$cri-
minis declaratur.</p>
<p>I<sc>NTER</sc> Corinthios autem,& Aegyptioshoc erit di$crimen. Corinthij $implices habent columnas,
aut in podio po$itas, aut in imo, $upra\’q; habent epi$tylia coronas,aut exinte$tino opere, aut albario.
præterea $upra coronas curua lacunaria ad circinum delumbata. In Aegyptijs autem $upralcolumnas
epi$tylia, & ab epi$ty lijs ad parietes, qui $unt circa,imponenda e$t contignatio. Supra eam coaxatio,
& pauimentum $ubdio,ut$<?>it circuitus. Deinde $upra epi$tylium ad perpendiculum inferiorum colum-
<ln>20</ln>
narum imponendæ $unt minores quarta parte columnæ. Supra earum epi$tylia,& ornamenta, la-
cunarijs ornantur, & inter columnas $uperiores fene$træ collocantur. Ita ba$ilicarum ea $imilitudo,
non Corinthiorum tricliniorum uidetur e$$e.</p>
<p it>Oeci Corinth{ij} columnas habeant propè parietes, & $implices, hoc e$t unius ordinis, nullas\’q alias $uper-
po$itas habebant,quæ columnæ aut $tylobatis,& podio imponebantur, aut in imo, ide$t $ine podio $tatim a $olo
collocabantur. Supra columnas epi$tylia erant, coronæq;, earatione factæ, quæ in curia fieri deberedixi-
mus ex intestino, uel albario opere. Supra coronas curua lacunaria non ad $emicirculum, $ed ad circulipor-
tionem, nos remenatos appellamus, erant enim ad circinum $ed centro longe inferius collocato, quàm dimidiũ
circinationis postulabat. Sed oeci Aegypt{ij} parietem habebant circum, & interiores colummnas a pari-
tibus distantes. quemadmodum in ba$ilicas uidimus. Supra columnas erant epistylia,& coronæ $patia\’q;
<ln>30</ln>
inter columnas, & parietem habebant contignationem, $upra quam facta tignorum textura ,$ectiles tabulæ
$ternebantur. clauis\’q; figebantur,& tanquam pauimento $ub dio $ub$trata coaxatione illa ad deambulationes
circum oecos accommodata erat, $upra epistylia alius columnarum ordo, inter quas fene$træ ba$ilicarũ more
collocabantur, unde lumen oecis ueniebat. Lacunaria uerò, quoniam $upra epi$tylia ,& coronas $ecundi or-
dinis ponebantur, altitudinem miram præferebant. V$us autem ad $pectanda conuiuia, & choreas, alia\’q;,
quæ in {ij}s oecis fiebant, magnus erat, ita ut tricliniorum $peciem,& dignitatem excederent,& ba$ilicis potius
e$$ent $imiles, quàm priuatorum ædibus.</p>
<h it>De Oecis more Græco. Cap. VI.</h>
<ln>40</ln>
<p>FI<sc>VNT</sc> autem@etiam non Italicæ con$uetudinis oeci, quos Græci, quosGræcicyzicinus appellant. Hi
collocantur $pectantes ad $eptentrionem, & maxime uiridia pro$picientes, valuas\’q hab\~et
in medio. Ip$i autem $int ita longi, & lati, uti duo triclinia,cum circuitionibus inter $e
$pectantia po$sint e$$e collocata.habeant\’q dextra,ac $ini$tra lumina fene$trarum ualua-
ta, uti uiridia de tectis per $patia fene$trarum pro$piciantur, altitudines eorum dimidia latitudinis
addita con$tituantur. In his ædi$iciorum generibus omnes $unt faciend{ae} earum $ymmetriarum ratio-
nes, quæ $ine impeditione loci fieri poterunt. Lumina\’q; parietum altitudinibus $i non ob$curabun-
tur, faciliter erunt explicata, $in autem impedientur ab angu$tijs, aut alijs nece$sitatibns, tum opus
erit ut ingenio,& acumine de $ymmetrijs detractiones, aut adiectiones fiant, ut non di$similes ueris
<ln>50</ln>
$ymmetrijs perficiantur uenu$tates.</p>
<p it>Oecos uocarem magna triclinia,& triclinia paruos oecos, illa priuatis, hos publicis ædific{ij}s dedicatos, cũ
uerò di$crimen po$uerit Vitr. inter Corinthios oecos, & Aegyptios, ponit con$uetudinem Græcorum in his
oecis construendis. Quanquam uero uidetur Corinthios oecos Græcos e$$e, & Aegyptios a Græcis u$urpatos,
& utro$que ab Italis etiam $umptos: arbitror tamen ego oecos eos, de quibus modo agitur, Græcæ tantum
con$uetudinis, & non Italicæ extiti$$e,& a Mile$iorum oppido in Propontide Cyzico nominatos fui$$e, ad $ep-
tentrionem uer$i uiridaria pro$piciebant, in medio ualuas habebant, duo triclinia continebant, & ambula-
tionescircum triclinia, quæ $ibi oppo$ita erant, & ab eorum lectis per fenestras, quæ dextra, & $inistra lu-
men immittebant, loca uidebantur uirentibus arboribus con$ita, platanones, pomaria,& horti, eorum $ym-
metriæ aperte $atis a Vitr. ponuntur, cum di$po$itio libera e$t, alioquin nece{$s}itate cogente ingenio & acumi-
<ln>60</ln>
<pb 222>[514.01.254]<rh it>LIBER</rh>
ne de $ymmetr{ij}s detrahendum,aut ad{ij}ciendum monet Vitr. quemadmodum $uperius alibi in multis operi-
busfaciendume$$e docuit.</p>
<h it>Ad quas cœli regiones quæ{que} ædificiorum gener a $pectare debeant,
ut u$ui, & $alubritati $int idonea. Cap. VII.</h>
<p>NV<sc>NC</sc> explicabimus quibus proprietatibus genera ædificiorum ad u$um, & cœli regiones
debeant $pectare. Hyberna triclinia, & balnearia occidentem hybernum $pectent, ideo
<ln>10</ln>
quod ue$pertino lumine opus e$t uti: præterea quod etiam Sol occidens aduer$um ha-
bens $plendorem, calorem remittens, efficit ue$pertino tempore regionem tepidiorem.
Cubicula, & bibliothecæ ad orientem $pectare debent, u$us enim matutinum po$tulat lumen. Item
in biblio thecis libri non putre$cent. Nam in his, quæ ad meridiem, & occidentem $pectant, a tineis
& humore uitiantur, quod uenti humidi aduenientes procreant eas, & alunt, infundentes\’q; humidos
$piritus, pallore uolumina corrumpunt. Triclinia uerna,& autumnalia ad orientem: cum enim præ-
tenta luminibus aduer$us Solis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata adid tem-
pus,quo opus $olitum e$t uti. Ae$tiua ad $eptentrionem, quod ea regio (non ut reliquæ, quæ per
$ol$titium propter calorem efficiuntur æ$tuo$æ) eo quod e$t auer$a a Solis cur$u, $emper refrigerata,
& $alubritatem,& uoluptatem in u$u præ$tat. Non minus pinacothecæ, & plumariorum textrinæ,
<ln>20</ln>
pictorum\’q officinæ, uti colores eorum in opere, propter con$tantiam luminis, immutata perma-
neant qualitate.</p>
<p it>Maxime re$piciebant antiqui ad decorum, de quo nos primo uolumine plura. $imiliter & di$tributionis cu-
ram habebant, ut rerum u$ui in$eruirent. hinc Vitr. hoc capite de{ij}s agit, quæ adu$um,& commodum perti-
nent, $equenti uerò re$piciens ad per$onarum dignitatem, ea,quæ decent, ab$oluet. Quanquam uerò non omnia,
quæ ad u$um parari po$$unt Vitr. pro$equitur, tantum tamen luminis affert, ut po$$imus ingenio, & acumi-
ne prouidere quæ ad u$um reliquarum rerum erunt nece$$aria. Docet igitur ad quas cœli regiones, quæ\’q ædi-
ficiorum partes $pectare debeant, ut u$ui, & $alubritati $int aptæ. Cœnaculorum alia æ$tiua, alia byberna, alia
media$tina, Ae$tiua aquam, & uiridia po$cunt hortorum. Hyberna teporem, & focum, in utri$que amplitu-
do, hilaritas, & lautities. Lauti$$imum e$t cœnacula non eadem habere æ$tate, atque bruma; & iuxta Lu-
<ln>30</ln>
cullum, non oportet ingenuum hominem deteriorem in $orte e$$e, quàm grues, atque hirundines. Media$tina
cœnacula $unt, in quibus autumno, & uere cœnamus. hæc ad orientem debent $pectare .pictores æqualitatem
luminis de$iderant, item & qui acu pingunt, $iue $imp liciter, $iue tomento confarciant, ut {ij}$unt,quos recama-
tores, & <007>mbotitores nominamus, quos latini plumarios uocant; & {ij}, qui in Flandria mantilia texunt, &
aulæa, quos Arazos dicunt, de$iderant enim æqualitatem luminis, & con$tantiam, ut uerè, quod uerum est,
imitentur, quare eorum officinæ, uel textrinæ ad $eptentrionem uergere debent.</p>
<h it>De priuatorum, & communium ædificiorum propr{ij}s lociset ge-
neribus, ad qua$cunque per$onarum qualitates con-
<ln>40</ln>
uenientibus. Cap. VIII.</h>
<p>CV<sc>M</sc> ad r<?>egiones cœli, ita ea fuerint di$po$ita, tunc ctiam animaduertendum e$t, quibus
rationibus priuatis ædi$icijs propria loca patribus familiarum, & quemadmodum com-
munia cum extraneis ædificari debeant. Nanque ex his, quæ propria $unt, in ea non e$t
pote$tas omnibus introeundi, ni$i inuitatis, quemadmodum $unt cubicula, triclinia,bal-
nea, cætera\’q;, quæ ea$dem habent u$us rationes. communia autem $unt, quibus etiam inuocati $uo
iure de populo po$$unt uenire, ide$t ue$tibula, caua ædium, peri$tylia, quæq; eundem habere po$$unt
u$um. Igitur his qui communi $unt fortuna, non nece $$aria magnifica ue$tibula,nec tablina, neque
atria, quod hi alijs officia præ$tant ambiundo,quæ ab alijs ambiuntur. Quiautem fructibus ru$ti-
<ln>50</ln>
cis $eruiunt, in eorum ue$tibulis $tabula, tabernæ, in ædibus cryptæ, horrea, apothecæ, cætera\’q;, quæ
ad fructas $eruandos magis, quàm ad elegantiæ decorem po$$unt e$$e, ita $unt facienda. Item fœne-
ratoribus, & publicanis, commodiora & $pecio$iora, & ab in$idijs tuta. Foren$ibus autem, & di$ertis
elegantiora, & $patio$iora ad conuentus excipiendos. Nobilibus uerò, qui honores, magi$tratus\’q;
gerendo præ$tare debent officia ciuibus, facienda $unt ue$tibula regalia, alta atria, & peri$tylia am-
pli$sima, $yluæ, ambulationes\’q; laxiores ad decorem maie$tatis perfectæ. Præterea bibliothecas,pi-
nacothecas, ba$ilicas, non di$simili modo,quàm publicorum operum magnificentia comparatas,quod
eorum in domibus $æpius, & publica con$ilia, & priuata iudicia conficiuntur. Ergo $i his rationi-
bus ad $ingulorum generum per$onas, uti in libro primo de decore e$t $criptum, ita di$po$ita erunt
ædificia, non erit quod reprehendatur. Habebunt enim ad omnes res commodas, & emendatas ex-
<ln>60</ln>
<pb 223>[514.01.255]<rh it>SEXTVS.</rh>
plicationes. Earum autem rerum non $olum erunt in urbe ædificiorum rationes, $ed etiam ruri, præ-
terquam quod in urbe atria proxima ianuis $olent e$$e;ruri uerò p$eudourbanis $tatim peri$<?>tylia, de-
inde tunc atria habentia circum porticus pauimentatas, $pectantes ad palæ$tras,& ambulationes. Quo
ad potui urbanas rationes ædificiorum $ummatim præ$crip$i, ut propo$ui.</p>
<p it>Expedit a ea parte, quæ ad di$tributionem pertinebat, iam ad decorem uenit Vitr. Decor autem est ratio
per$onarum qualitatibus conueniens. Facta igitur per$onarum di$tinctione unicuique iuxta gradum, & con-
ditionempropriam, ædificia $unt facienda. Alia igitur di$po$itio reguli,alia nobilis, alia popularis domus
erit. partes quoque ædium $iue propriæ, $iue communes per$onarum qualitatem re$picere debent. Solebant
antiquitus qui $plendidè ædificabant, ante fores uacuum locum relinquere, qui locus pars domus non erat,
<ln>10</ln>
$ed ad domum ducebat, in quo clientes, & qui $alutaturi dominos accedebant, expectare $olebant, donec admit-
terentur. itadicipoterat eos neque in domo, neque extra domum e$$e. Locus is ue$tibulum nominabatur,
& maximæ dignitatis erit, $patio$us, & columnationibus ornatus. Eius decor uia erat, u$us, po$$e commodè
expectare: uoluptas, quoniam ibi iuuenes dominos expectantes pila ludebant, uar{ij}s\’q;$e ludis exercebant.
Erant ianuæ primæ communes,& forte hæc una erat ampla, ornata,in medio po$ita, dein priuatæ, ide$t ad res
intromittendas, inde erat $ecreta ianua, ut nullo uidente, cum uellet, po$$et exire dominus, unde Horatius.
Atria $eruantem postico falle clientem. po$t ue$tibulum aditus, atrium, tablinum, & peri$tylium ordine di-
$po$itum erat. Scalæ$ecundum dignitatem, & formam amplæ, commodæ, lumino$æ, in magnos oecos du-
cebant. unde mare, uiridia, horti\’q; pro$piciebantur. $ub his bibliothecæ, exedræ, & porticus amplæ collo-
cabantur. Cætera propr{ij}s partibus, propria ratione fabricata, u$um, & commoditatem cum magnificentia,
& ornatu coniungebant. Alia autem alios decent ædificia, quod aliqui al{ij}s officia præ$tant ambiundo, quæ
<ln>20</ln>
ab al{ij}s ambiuntur. Vnde Philander. Romæ uti erat interpræcipuos honores $alutari, ita in maximis offi-
c{ij}s $alutare, erat\’q; utraque res plau$ibilis, & popularis, plurimum\’q; ad gratiam captandam ualens. Medio-
cris fortunæ homines, quæ ab humilioribus officia expectant, & maioribus præ$tant. In ædibus cryptæ,ide$t
fo$$æ testudinatæ $ubterraneæ, aut concaua loca, & $crobes ubitriticum $eruatur. Apothecæ, ide$t cellæ ui-
nariæ, cantinas no$tri uocant. Ruriuerò p$eudourbanis $tatim peri$tylia. Villa, id est domus ruralis in tres
diuiditur partes, urbanam, rusticam, & fructuariam. Vrbanam Vitru. quod vrbis domum ementiretur p$eu-
dourbanam appellat. ea e$t villæ pars, quam $ibi pater familias re$eruat. Ru$tica pars uilliciest,familiæ.
ibi $unt bubilia, equilia, ouilia, caprilia. omne denique ru$ticum in$trumentum. Fructuaria pars continet
cellam oleariam, torcularia, cellam uinariam, defrutoriam, fænilia, palearia\’q;, & apothecas, & horrea.
Vitr.lib. <sc>I</sc>. cap. 2. cum de decore loquitur, utitur his verbis {beatis,& delicatis.} pro quibus hoc
<ln>30</ln>
loco utitur his {foren$ibus autem & di$ertis.} Similiter ibi quospotentes appellat, hic nobiles dicit,qui ho-
nores, magistratus\’q; gerendo præ$tare debent officia ciuibus. Eum uerò qui uectigal populi Rom.conductũ
habet, publcanum appellamus, nam publici appellatio in compluribus cau$is ad populum Rom. re$picit. ciui-
tates enim loco priuatorum habentur. ut ait Cai.lib. 3. adedictum.L. 16.</p>
<h it>De ru$ticorum ædificiorum rationibus, & multarum partium
eorum de$criptionibus, atque u$ibus. Cap. IX.</h>
<p>NV<sc>NC</sc> ru$ticarum expeditionum, ut $int ad u$um commodæ, quibus\’q; rationibus collo-
<ln>40</ln>
care oporteat eas, dicam.</p>
<p it>Sunt quidam modi loquendi apud Vitr. in quibus ni$i aliquid $ub intelligatur,aut dee$$e quip-
piam uidetur,aut $olœci$mus inest, quemadmodum & $uperiori capite dixit {præterea biblio-
thecas, pmachothecas, ba$ilicas non di$$imili modo, quàm publicorum operum magnificentia comparatas.}
nam ca$us ille accu$andi a quo uerbo depen deat, non uidetur,forte aliquid $ubintelligendum est. Eademra-
tione hoc loco; in quo figura utitur, ea, quæ ad per$picuitatem pertinet,qua de dictis, & de dicendis mone-
mur, quæ $impliro$is nominatur, unde & uerba i$ta melius cum $uperiori capite $unt coniungenda, ut $ubin-
telligatur. Nunc rusticarum domuum, uel ædium rationes dicam, ut $int ad u$um commodæ. & initium ca-
pitis $it, ut rectè ait Philander.</p>
<ln>50</ln>
<p>P<sc>RIMVM</sc> de $alubritatibus, uti in primo uolumine de mœnibus collocandis $criptum e$t, regio-
nesa$piciantur, & ita uillæ collocentur. Magnitudines earum ad modum agri copias\’q; fructuum
comparentur. Chortès, magnitudines\’q earum ad pecorum numerum, atque quot iuga boum opus
fuerit ibi uer$ari, ita finiantur. In chorte culina quàm calidi$simo loco de$ignentur, coniuncta autem
habeat bubilia,quorum pr{ae}$epia ad focum,& orientis cœli regionem $pectent,ideo quod boueslu-
men &ignem $pectando, horridi non fiunt. Item agricolæ regionum imperiti,non putant oporte-
realiam regionem cœli boues $pectare, ni$i ortum Solis. Bubilium autem debent e$$e latitudines,nec
minores pedum denum, nec maiores quindenum. Longitudo uti $ingula iuga, ne minus occupent
pedes $eptenos. Balnearia item coniuncta $int culinæ,ita enim lauationis ru$ticæ mini$tratio non erit
longe. Torcular item proximum $it culinæ,ita enim ad olearios fructus commoda erit mini$tratio,
habeat\’q;coniunctam uinariam cellam, habentem ad $eptentrionem lumina fene$trarum. Cum enim
<ln>60</ln>
<pb 224>[514.01.256]<rh it>LIBER</rh>
alia parte habuerit, qua Sol calefacere po$sit, uinum, quod erit in ca cella con$u$um a calore, efficie-
turimbecillum. Olearia autem ita e$t collocanda, ut habeat a meridie, calidis\’q regionibus lumen.
Non enim debet oleum congelari, $ed tepore caloris extenuari. Magnitudines autem earum ad fru-
ctuum rationem, & numerum doliorum $unt faciendæ, quæ cum $int cullearia per medium occupare
debent quaternos pedes. Ip$um autem torcular $i non cochleis torquetur, $ed uectibus, & prælo pre-
mitur, ne minus longum pedes quadraginta con$tituatur, ita enim erit uectiario $patium expeditum.
Latitudo eius ne minus pedum $enum denum, nam $ic erit ad plenum opus facientibus libera uer$a-
tio, & expedita. Si autem duobus prælis loco opus fuerit, quatuor & uiginti pedes latitudini den-
tur. Ouilia, & caprilia ita magna $unt facienda, ut $ingula pecora areæ ne minus pedes quaternos, &
$emipedem, ne plus $enos po$sint habere. Granaria $ublimata, & ad Septentrionem, aut Aquilonem
<ln>10</ln>
$pectantia di$ponantur. ita enim frumenta non poterunt cito concalc$cere, $ed afflatu refrigerata diu
$eruantur. Nanque cæteræ regiones procreant curculionem, & reliquas be$tiolas, quæ frumentis $o-
lent nocere. Equilia quàm maxime in uilla, ubi loca calidi$simafuerint,con$tituantur,dumneadfo-
cum$pectent ,cum enim iumenta proxime ignem $tabulantur, horrida $iunt. Item non $unt inutilia
præ$epia, quæ collocantur extra culinam in aperto, contra orientem, cum enim in hyeme anni $ereno
cœlo in ea traducuntur, matutino boues ad Solem pabulum capientes, fiunt nitidiores. Horrea, fœ-
nilia,ferraria pi$trina extra uillam facienda uidentur, ut ab ignis periculo $int uillæ tutiores, $i quid
delicatius in uillis faciendum fuerit, ex $ymmetrijs, quæ in urbanis $upra $cripta $unt con$tituta, ita
$truantur,ut $ine impeditione ru$ticæ utilitatis ædi$icentur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Ruris quoque memini$$e iuuat. nam$iue utilitatem ,$iue uoluptatem $pectemus, quid rure fructuo$ius,
quid delectabilius e$$e potest. Multa multi de ædificanda uilla non ignobiles authores tractarunt, quorum
præcepta al{ij} colligere uoluere. Nos autem $atis officio no$tro feci$$e putamus, $i Vitruuiana præcepta ob-
$eruabimus, a quibus forte al{ij} $ua $ump$ere. Eligendus igitur e$t locus $alubris, nam ubi cum orco paci$ci-
mur, non $olum prouentus, $ed uita dubia e$t, immo mors ip$a certior e$t, quàm lucrum. deinde optimo con-
$ilio tam magna fabricanda e$t villa, quàm copia fructuum, agri\’q cultura postulat. Agri modus, & men-
$ura e$$e debet. nam ueri{$s}imum e$t illud, quod dicitur. Agrum colono e$$e debiliorem oportere, nam cum
optima cultura indigeat, cum coloni uires non $unt idoneæ ad colendum agrum, nece$$e e$t multum fructuum
deperire, unde $æpe agrorum copia male minores affert prouentus, quàm minor bene culta. Tantum igitur te-
nendum est, quantum $u$tinere po$$umus, nil enim prode$t uelle po{$s}idere, & nolle colere. Quod uero ad uill æ
<ln>30</ln>
pertinet ædificationem, fugiendus e$t<?>@& Sceuolæ modus. Lucullus enim ultra modum agrorum amplio-
rem uillam ædificauit, Scæuola au@fe<?>cit, unde alteri minus $umptus, alteri euidens iactura ob{ij}ciebatur.
Sunt autem in urbe no$tra, qui iam Lucullum incipiant imitari, quod nunquam laudare potero .fabricandum
igitur est rure ita, ut neque fundus uillam, nec uilla fundum de$ideret. Ideo Vitr. inquit, magnitudines earũ
ad modum agri, copias\’q; fructuum comparentur, ne angu$tia uillæ multos fructus in$eruatos relinquat. po$t-
quam igitur loci $alubritatem quæ$ierimus,ædific andum est ad agrorum modum.cæterum uillæ liberiores $unt,
quàm urbanæ ædes, multæ\’q in illis commoditates a nobis quærendæ, multæ a natura habend æ$unt. Qui me-
diocris e$t fortunæ, commodam uillam habere studeat, ut libentius uxor ibimaneat, utilitati potius quàm
uoluptati in$eruiat. Diuites uero ante & domestiois,& ho$pitibusmagnificeprouideant,uoluptatem quærant,
amoueant a uillis quicquid ui$um, & odoratum offendere pote$t, omnia demum cum dignitate fiant. coloni
<ln>40</ln>
habitatio pro rebus, famulis, animalibus, in$trumentis di$po$ita collocetur. Area Soli expo$ita, ampla, bene
$ubacta, in medio tumens, tecto proxima $it, Colonus ianuæ proximus dormiat; famuli in his locis, e quibus
ad officia qui$que $ua promptior $it. Culina ampla, lucida, ab igne & tuta $it: Penuaria commoda habean-
tur, stabula item $uis locis collocentur, ut animalia, quæ labori $unt de$tinata, rectè habeant. {ij}s uerò anima-
libus a quibus fructus exigimus, ut $unt oues, porci, pulli, columbi, lepores, aues, pi$ces, & $imilibus, loca
præparentur naturis, & qualitatibus eorum accommodata. Granum, & $emen omne humore marce$cit, ca-
lorepallet, arctatum cogitur, & calce contactu corrumpitur. ideo in contignationibus, & $ublimatis locis
ponitur, aut nuda terra $ub caua ad boream collocatur. Poma $rigidis locis, tabulatis\’q; $eruantur. Cella
uinaria $ubterranea, occlu$a, a meridie, uentis\’q; au$tralibus auer$a, a strepitu remota. Lumen habeat ab
oriente, aut a borea. Vapor omnis, fœtor item, & humor ab ea debet abe$$e, ita pendeat, & $it pauimen-
<ln>50</ln>
tata ,ut effu$um uinum facile colligi po{$s}it. Va$a uinaria ampli{$s}ima & firma $int. Boues ab humo edant,
æquis fœnum a pariete propendeat, paries autem non $it bumidus, bumenti enim cum capite $int ,in motu
ex$iccantur, & ita bene habent, quare cauendum e$t ne lumen Lunæ in earum stabula $ubintret. Luna enim
equorum oculi læduntur. Mula calidis, ob$curis, & depre$$is locisfurit. Men$uras $tabulorum, & quantum
quod\’q; areæ occupet animal, iam Vitr. declarauit. Agricolæ instrumenta $uis locis, & prompta di$ponãtur.
Currus, iuga, aratrum, corbes, funes $ub tecto collocentur. Torculari detur locus amplus, de cuius men$ura
$atis est a Vitru. dictum. Quod autem dicitur de dol{ij}s, quæ cum $int cullearia, $ciendum e$t culleare uas
uiginti amphoras continere, amphora autem quadraginta $extarios. Culleus amphoras uiginti capit, ut
collegit Philander. ide$t libras men$urales. quibus $cilicet reimoles, non pondus exigere mille $excentas .
amphora urnas duas, ide$t libras octoginta. Vrna congios quatuor, ide$t libras quadraginta. Congius $ex-
tarios $ex, id est libras decem. Sextarius heminas duas, ide$t libram & be$$em. $iue uncias uiginti: hemina,
<ln>60</ln>
<pb 225>[514.01.257]<rh it>SEXTVS.</rh>
quæ & cotyla, quartarios duos, ide$t uncias decem. quartarius acetabula duo, ide$t uncias quinque. aceta-
bulum $e$quicyathum, & uncias duas cum dimidia. Cyathus ligulas quatuor, idest $e$cunciam drachmam,
& $crupulum. { Ip$um autem torcular $i non cochleis torquetur, } cochlcam nostri uidam appellant. circulis
enim constat tanquam anulis $piris\’q; e$e $ub$equentibus,& continuis intermed{ij}s, $tr{ij}s, & canaliculis: quod
$icanalis unus e$t, $implex;$igeminus,duplex;$iternus triplex cochlea nominatur. Scapus tortilis mas di-
citur, id uero in quod uertitur $œmina nuncupatur. Prælum igiturperforatum e$t,& fœminæ locum $ubit,
& $piratim attollitur, & deprimitur in torculari, uectibus, ide$t baculis eam machinam traiectis.</p>
<p>O<sc>MNIA</sc> ædi$icia, ut lumino$a $int oportet curari, $ed quæ $unt ad uillas, faciliora uidenture e$$e,
ideo quod paries nullius uicini pote$t ob$tare. In urbe autem, aut communium parietum altitudines
<ln>10</ln>
aut angu$tiæ loci impediundo faciunt ob$curitates. Itaque de ea re $ic erit experiendum.Ex qua par-
te lumen oporteat $umere, linea tendatur ab altitudine parietis qui uidetur b$tare, ad eum locum,
cui lumen oporteat immittere, & $iab ea linea in altitudinem cum pro$piciatur, poterit $patium puri
cœli amplum uideri, in eo loco lumen erit $ine impeditione, $in autem officient trabes, $eu limina,aut
contignationes de $uperioribus partibus aperiatur, & ita immittatur. Etad $ummam ita e$t gubernan
dum,ut e quibu$cunque partibus cœlum pro$pici poterit,per eas fene$trarum loca relinquantur, $ic
enim lucida erunt ædificia. Cum autem in triclinijs, cæteris\’q; conclauibus maximus e$t u$us lumi-
num,tum etiam in itineribus, cliuis, $calis\’q;, quod in his $æpius alij alijs obuiam uenientes, ferentes $ar-
cinas, $olent incurrere. Quo ad potui di$tributiones operum no$tratium, uti $int ædificatoribus non
ob$curæ, explicui. Nunc etiam quemadmodum Græcorum con$uetudinibus ædificia di$tribuan-
<ln>20</ln>
tur, uti non $int ignota, $ummatim exponam.</p>
<p it>Po$tquam nece$$aria uillarum di$po$itio, & collocatio po$ita e$t, $iue u$um, $iue uoluptatem, $iue utilita-
tem $pectet,de lumine,& fene$trarum po$itione agit. Lumina ruri minus impedita e$$e $olent, quàm in ciuita-
te<?>. multa enim aduer$a, & contraria urban{is} ædific{ij}s e$$e po$$unt, quibus mederi quandoq; difficile,& incõmo
dum est.Cæterum in omnibus con$iderandus est lucis effectus,& ca$us ,unde ueniat. nam certum est lu-
men haberi ab ea parte minime po$$e, a qua cadere, & immitti non potest. Cra$$itudines parietum $æpe lumen
impediunt, unde nonnulli præcidere murum $olent, in quo fene$træ ponendæ $unt, ab exterioriparte in interior\~e
per muri c ra$$itudinem penetrantes,ita ut præci$io illa pendens & demi$$a$it, & ab hac ratione forte non e$t
Vitruu{ij} mens aliena. Qua uero directe linea duci potest ab apertis, & patentibus cœli regionibus, ab his
$ine dubio lumen immitti pote$t, cum uero id a lateribus parietum non e$t expeditum, $uperius aperiendum,
<ln>30</ln>
& immittendum e$t lumen, cuius u$us e$t iucundi$$imus, quare curandum e$t ,ut partes omnes lumino$æ $int
maximè, & præ$ertim eæ, in quibus itinera, ide$t tran$itus ab uno loco ad alium ,$calæ,& $calarum $imiles
cliui fieri $olent, nam $ine impeditione, qui $arcinas ferunt obuiam uenientes ire debent. Defene$tris, &
apertionibus alio loco diximus explicatè.</p>
<h it>De Græcorum ædificiorum, eorum{\’que} partium di$po$ itione,atquediffe-
rentibus nominibus $atis ab It alicis moribus, & u$ibus di-
$crepantibus. Cap. X.</h>
<ln>40</ln>
<p>AT<sc>RIIS</sc> Græciquia non utuntur, neque no$tris moribus ædificant, $ed ab ianua intro-
euntibus, itinera faciunt latitudinibus non $patio$is, & ex una parte equilia,& ex altera
ho$tiarijs cellas, $tatim\’q ianuæ interiores finiuntur. Hic autem locus inter duas ianuas
græcèθνρω<?>ον appellatur. Deinde e$t introitus in peri$ty lium. Id peri$tylium in tribus
partibus habet porticus, in ea parte, quæ $pctat ad meridiem, duas antas inter $e $patio amplo di-
$tantes, in quibus trabes inuehuntur, & quantum inter antas di$tat, ex eo dempta tertia, $patium da-
turintror$us. Hic locus apud nonnullos pro$tas, apud alios para$tas, nominatur. In his locis in-
tror$us con$tituuntur oeci magni, in quibus matres familiarum cum lanificijs habent $e$siones. In
pro$tadis autem dextra, ac $ini$tra cubicula $unt collocata, quorum unum thalamus, alterum amphi-
thalamus dicitur. Circum autem in porticibus triclinia quotidiana, cubicula etiam & cellæ familiari-
<ln>50</ln>
cæcon$tituuntur. Hæ cpars ædificij gyn{ae}conitis appellatur. coniunguntur autem his domus am-
pliores habentes latiora peri$tylia, in quibus pares $unt quatuor porticus altitudinibus, & una, quæ
ad meridiem $pectat, excel$ioribus columnis con$tituitur. Id autem peri$tylium, quod unam altiorem
habet porticum, Rhodiacum appellatur. Habent autem hæ domus ue$tibula egregia,& ianuaspro-
prias cum dignitate, porticus\’q; peri$tyliorum, albarijs, & tectorijs, & ex inte$tino opere lacunarijs
ornatas, & in porticibus ,quæ ad $eptentrionem $pectant, triclinia Cyzicena,& pinacothecas,ad
orientem autem bibliothecas, exedras ad occidentem, ad meridiem uero $pectantes oecos quadratos,
tam ampla magnitudine, uti faciliter in eis triclinijs quatuor $tratis, mini$trationum, ludorum\’q; lo-
cus po$sit e$$e $patio$us. in his oecis fiunt uirilia conuiuia. Non enim fuerat in$titutum matres fami-
liarum eorum moribus accumbere. Hæc autem peri$tylia domus andronitides dicuntur, quod in ijs
<ln>60</ln>
<pb 226>[514.01.258]<rh it>LIBER</rh>
uiri $ine interpellationibus mulierum uer$antur. Præterea dextra, ac $ini$tra domunculæ con$titaun-
tur, habentes proprias ianuas, triclinia,& cubicula commoda, uti ho$pites aduenientes non in peri-
$tylia, $ed in ea ho$pitalia recipiantur. NamcumfueruntGræcidelicatiores,& ab fortuna opulen-
<fig>
<var>A</var>
</fig>
tiores, ho$pitibus aduenientibus in$true-
bant triclinia, cubicula, cum penu cellas,
primo\’q; die ad cœnam inuitabant, po$tre-
mo mittebant pullos ,oua, olera, poma,
reliquas\’q; res agre$tes. Ideo pictores ea
quæ mittebantur ho$pitibus imitantes,xe-
<ln>10</ln>
niaappellauerunt. Ita patres familiarum
in ho$pitio non uidebantur e$$e peregre,
habentes $ecretam in his ho$pitalibus li-
bertatem. Inter autem hæc peri$tylia, &
ho$pitalia itinera $unt, quæ me$aulæ dicun
tur, quod inter duas aulas media $unt in-
terpo$ita. No$tri autem eas andronas ap-
pellant. Sed hoc ualde e$t mirandum, nec
enim græcè nec latinè pote$t id conueni-
re.Græci enim andronas appellant, oecos
<ln>20</ln>
ubi cõuiuia uirilia $olent e$$e, quod eò mu
lieres non accedant. Item aliæ res $unt $i-
miles, uti xy$tus, prothyrum, telamones,&
nonnulla alia eiu$modi. Xy$tos enim græ-
ca appellatione,e$t porticus ampla latitu-
dine, in qua athletæ per hyberna tempora
exercentur. No$tri autem hypæthras am-
bulationes, xy$tos appellant, quas Græci
peridromidas dicunt. Item prothyra græ-
cè dicuntur, quæ $unt ante in ianuis ue$ti-
<ln>30</ln>
bula. Nos autem appellamus prothyra,
quæ græcè dicuntur diathyra. I tem $i qua
uirili figura $igna mutulos,aut coronas
$u$tinent, no$tri telamones appellant, cu-
ius rationes quid ita, aut quare, ex hi$to-
rijs non inueniuntur. Græciueròeos at-
lantas uocitant. Atlas enim hi$toricè for-
matur $u$tinens mundum, ideo quod is
primum cur$um Solis & Lunæ, $yderum\’q;
omnium ortus & occa$us, mundique uer-
<ln>40</ln>
$ationum rationes uigore animi, $olertiaqi<?>
curauit hominibus tradendas, ea\’q; re a
pictoribus, & $tatuarijs deformatur pro eo
beneficio $u$tinens mundum, filiæ\’q, eius
Athlantides (quas nos Vergilias, Græci
autem Pleiadas nominant) cum $yderibus
in mundo $unt dedicatæ. Nec tamen ego
ut mutetur con$uetudo nominationum ,
aut $ermonis, ideo hæc propo$ui, $ed ut
ea non $int ignota, philologis exponenda
iudicaui. Quibus con$uetudinibus {ae}dificia
<ln>50</ln>
Italico more,& Græcorum in$titutis con-
formantur, expo$ui; & de $ymmetrijs $in-
gulorum generũ proportiones per$crip$i.
Ergo quoniam de uenu$tate, decore\’q an-
te e$t $criptum ,nunc exponemus de fir-
mitate, quemadmodum ea $ine uitijs per-
manent, & ad uetu$tatem collocetur.</p>
<p it>Quoniam multa erant partium,& membrorũ uocabula,quæ aliter a Græcis, aliter a Latinis u$urpabantur,
ideo ne uaria nomenc latura errandi an$am præberet, ea di$tinguit Vitr. & differentes $umendi modos Italo-
rum ab Græcis exponit. Sed primum aliquas Græcorum ædificiorum partes,& di$po$itiones enumerat, ut
<ln>60</ln>
<pb 227>[514.01.259]<rh it>SEXTVS.</rh>
<fig>
<cap it>Græcorum ædes earum\’q; partium di$po$itiones.</cap>
<desc>A. peristylium amplum.</desc>
<desc>E. peristylium primum.</desc>
<desc>C. aditus amplus.</desc>
<desc>D. aditus ab uno ad aliudperi$tylium.</desc>
<desc>E. pro$tas ubi eraut duæ antæ.</desc>
<desc>F. G. Antithalamus.</desc>
<desc>H. I. gynæconitides.</desc>
<desc>K. cu-bicuUmdiebria.</desc>
<desc>L. S. oeci,& bibliotecæ,& ubi $unt pictores.</desc>
<desc>M. R. pinacotbecæ.</desc>
<desc>N. cyzicena
triclinia.</desc>
<desc it>O. porticus ad $eptentrionem.</desc>
<desc it>P. cellæ hostiariæ.</desc>
<desc it>Q. oeci quadrati.</desc>
<desc it>T. V. porticus ad
triclinia cizcena.</desc>
<desc it>X. hypæthra loca.</desc>
<desc it>r. oeci magni ubi matres familiarũ cum lanific{ij}s habent $e$$iones.</desc>
<desc it>Z. ho$pitalia.</desc>
<desc it>1. thirorium.</desc>
<desc it>2. Equilia.</desc>
<desc>3. cubicula.</desc>
<desc>4. me$aulæ & andronæ.</desc>
<desc>5. triclinia quo-
tidiana.</desc>
<desc>6. posthalamus.</desc>
<desc>7. thalamus.</desc>
<desc>8. porticus Rhodiaca altior.</desc>
<var>T QVNMRN8SALKICHXYYFEG76B543O32P21</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
diner$as ædificandi con$uetudines Græcorum, & Italorum o$tendat. Atr{ij}s Græci quia non utebantur, ne-
ce$$e erat, cum apud Romanos e$$ent prope ianuas, ut eorum loco aliquid e$$et apud Græcos. Quare statim
<ln>60</ln>
<pb 228>[514.01.260]<rh it>LIBER</rh>
ab ianua introeuntibus Græco more aditus erat, atque iter quoddum non nimis latum, utrinque uerò quoniam
equis delectabantur ,equilia erant ab una parte, ab alia uerò ostiar{ij} cellæ, & locus o$tiar{ij}, uel ianitoris
pylorion dicitur. interim primo ianua occurrebat, deinde iter illud, quod ab alia parte, ide$t in fronte aliam
ianuam habebat, unde $patium itineris illius, quod inter duas ianuas interponebatur, tbyrorion, dicebatur, a
portis de$umpto uocabulo, & hic locus pro atrio, uel uestibulo erat, ab $ecundis ianuis po$t thyrorion, in-
troitus erat in peri$tylion, quod a tribus partibus habebat porticus,$ed pro fronte, quæ ad meridiem uergebat,
erat hiatus, & apertio $atis ampla $ecundis ianuis oppo$ita, utrinque uerò in angulis pilas, & antas habens,
quæ magi$tram trabem tanquam fulcra $ustinebant. Sub hiatu huiu$modi $patium quoddam tectum erat ter-
tia parte minus, quàm hiatus, & locus ispro$tas,uel parastas, ab ip$is antis dicebatur. Sed in oppo$ito pa-
riete intror$us erant magni oeci, in quibus matres familiarum $edebant lanificio operi incumbentes. Sed a
<ln>10</ln>
dextra, & a$ini$tra pro$tadis cubicula erant uiri, & uxoris, quæ thalami dicebantur, & ancillarum cubi-
cula, ne longius abe$$ent ab imperio dominæ, quæ amphithalami, uel antithalami uocabantur. Sed circum
in porticibus peri$tyl{ij} triclinia quotidiana erant, id$t loca, ubi ordinariè di$cumbebant, & cubicula, &
cellæ familiarium, & dome$ticorum. Vniuer$a uerò pars hæc gynæconitis appellatur, quia mulierum ha-
bitationibus erat dicata, unde Græcorum ædificiorum commoditas, & dignitas maxime $pectanda cernitur,
qui ædificium duas in partes di$tribuebant, nam pars una erat, in qua uiri $ine fœminarum interpellationibus
uer $abantur, quam andronitiden a uiris nominabant: alteram uerò in qua congruerent mulieres lanificio,&
textrinæ operam dantes. Gynæc{ij}s coniungebantur domus ampliores peristyl{ij}s, porticibus\’q; ornatas,pro-
prias ianuas, ue$tibula\’q; egregia habentes, in quibus nihil de$iderabatur, quod ad magnificentiam pertine-
bat, non triclinia Cyzicena, non pinacothecæ, non exedræ, non bibliothecæ, non oeci quadrati, non $pecta-
<ln>20</ln>
cularequirerepoteras$uisquæ\’q;locis di$po$ita,& certas cœli regiones $pectantia. Quiduero dignius, ac re-
gium magis erat, quàm ita ho$pitibus, & peregrinis prouidi$$e, ut in ho$pitio nulli e$$e peregre uiderentur.
V$que adeo $ecreta,& commoda ho$pitibus libertas parata erat, cum $eparatæ domunculæ illis, & commo-
dæ in$truerentur ? certe & delicatorum & opulentorum $igna hæc erant. nolebant enim ip$i ab ho$pitibus
impediri, nolebant & ip$i ho$pites impedire, quare etiam a peri$tyl{ij}s in ho$pitalia itinera faciebant, quæ me-
$aulæ dicebantur, quod inter duas aulas, quæ qua$i atria erant, media $int interpo$ita, Latini ea uocant an-
dronas,nostri anditus dicunt. Expo$itis Græcorum ædificiorum partibus ad nomenclationes, & uocabula
rerum, quæ aliter a Latinis, aliter a Græcis $umebantur, declaranda uenit Vitru. in qua re prudenter feci$$e
uidetur,cum dicat. Nec tamen ego,ut mutetur con$uetudo nominationum aut $ermonis, ideo hæc propo$ui, $ed
ut ea non $int ignota philologis, exponenda iudicaui. non uult enim de uerbis contendere, cum de re con$tat.
<ln>30</ln>
omnia ferè $unt facilia. illud tamen e$t animaduertendum, quod xystos neutro genere $cribendum monet Phi
lander, uel testimonio quorundam ueterum codicum, diathyra autem repagula dicit e$$e lignea, quibus ar-
centur equi, & currus ab ædium ue$tibulis, forte nos diathyra ra$tellos ante portas urbium uocare po$$e-
mus. De .Atlantibus uero, & Telamonibus inquit, $e a Seruio habui$$e,quod a Vitr. ignoratum animaduertit.</p>
<h it>De firmitate, & fundamentis ædificiorum. Cap. XI.</h>
<p>AEdificia, quæ plano pede in$truuntur, $i fundamenta eorum facta fuerint, ita uti in prio-
ribus libris de muro,& theatris a nobis e$t expo$itum, ad uetu$tatem ea erunt $ine du-
<ln>40</ln>
bitatione firma, $in autem hypogea concamerationes\’q; in$tituentur, fundationes eo-
rum fieri debent cra$siores ,quàm quæ in $uperioribus ædificijs $tructuræ $unt futuræ,
eorum\’q; parietes, pilæ, columnæ,ad perpendiculum inferiorum medio collocentur, uti $olido re-
$pondeant. Nam $i in pendentibus onera fuerint parietum, aut columnarum, non poterunt habere
perpetuam firmitatem.</p>
<p it>Quod ædificandum $umimus firmitatem, utilitatem,& uenu$tatem habere debet, ut dictum e$t uolumine
primo,id præceptum pa{$s}im a Vitr. ob$eruatum uidimus, tum in primo cum de mœnibus collocandis ageret,
tum in tertio, cum de fundationibus, & columnis tam in locis $olidis, quàm in conge$tit{ij}s tractaret, tum etiam
in quinto cum theatrorum rationem exequeretur, $empere nim habita ratione utilitatis, & uenu$tatis ad fir-
mitatem operum re$pexit, quod & in priuatorum ædific{ij}s, etiam ob$eruandum cen$et. cum ergo tractauerit
<ln>50</ln>
de utilitate, & decore, reliquum e$t ut de firmitate agat. Quoniam uero in antiquorum ædificorum ruinis mul
ta ædium membra $ubterranea fui$$e reperiuntur, eadem\’q; concamerata, & for nicis modo delumbata magni-
tudine ampla, & ornatu magnifica, ideo forte erit, quod de$ideremus, qua ratione fundationes eorum fieri
debent, ut $ine dubitatione firma $int. Ideo hoc loco de {ij}s rebus præcepta traduntur. Aedificia partes ha-
bent imas, & $ubterraneas, item & partes plano pede $tructas, item & contignationes, quemadmodum
plano pede ædificia in$tituta fundentur, præallegatis locis declarauit. nunc de $ubterraneis, quæ hypogea no-
minat, & concameratis fundandis monet, fundamenta eorum ædificiorum cra$$iora e$$e debere omnibus ædi-
ficiorum $tructuris,quæ $upra futuræ $unt. Cra$$iores certè omnes $ub$tructiones e$$e debent $tructuris $upe-
rioribus, $ed hæ quæhypogeorum ædificiorum fiunt,mira cra$$itudine e$$e debent, quod in antiquis ob$erua-
tum est, maxima enim onera $ustinent, & humiditatibus obnoxia $unt, quare fund amentorum firmit ati pro-
<ln>60</ln>
<pb 229>[514.01.261]<rh it>SEXTVS.</rh>
uidendum e$t. Est & aliud præceptum, quàm minime in no$tra ciuitate ob$eruatum. Atque illud est, non
debere nos columnas, aut pilas, aut parietes $upra collocare, qui ad perpendiculum inferiorum columnarum
pilarum, aut parietum non cadant, tum quia error e$t $uperiora ab inferioribus non na$ci, tum quia pericu-
lum ruinæ ædificiorum cito imminet cum paries tran$uer$us $upra contignationem ducitur nullo pariete $ub-
iecto, quod no$triin aere fabricare uocant. Vitr. dicit $i in pendentibus onera fuerint parietum, aut columna-
rum, non poterunt perpetuam babere firmitatem. inde ad aliud præceptum progreditur.</p>
<p>P<sc>RAETEREA</sc> inter limina $ecundum pilas, & antas, po$tes $i $upponantur, c unt non uitio$æ, li-
mina enim & trabes $tructuris cum $int oneratæ medio $patio pandantes frangunt $ub ly$i $tructu-
ras, cum autem $ubiecti $uerint, & $ubcuneati po$tes non patiuntur in$idere trabes neq; eas lædere.</p>
<p it>Vbi limina, & $upraliminaria, & trabes $unt, quæ a lateribus pilas, $eu antas babeant, quas nos ertas
<ln>10</ln>
uocamus, quemadmodum in ianuis, & $enestris e$$e $olent, oportet, $i fractionem liminum, & $tructurarum
quæ $ub liminibus fiunt, euitare nelimus, ut postes a capitibus liminum $ub{ij}ciamus, nos rela$$os uocamus, li-
mmum enim capita $uper eos po$tes collocantur, $patium uerò quod $ub liminibus e$t uacuum reliquitur, &
lnnen nibil babet inferius, quod contingat, unde non frangitur, nec $tructuram $ub eo frangi permittit. Quod
autem Vitr. dixit { frangunt $ub ly$i $tructuras } ita intelligo, quod $i trabes aut limina incuruata ponderi ce-
dunt, franguntur. & $ub ly$i, ide$t $ub plano frangunt structuras. Ly$im enim $upra diximus e$$e $tyloba-
tis, & pod{ij} planam illam $uperficiem lapidis, in qua balustia inuebuntur. Vocabulum architectonicũ e$t.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> admini$trandum e$t uti leuent onus parietum fornicationes cuneorum diui$ionibus, & ad
centrum re$pondentes earum conclu$uræ, cum enim extra trabes, aut liminum capita, arcus cuneis
erunt conclu$i, primum non pandabit materies leuata onere; deinde $i quod e uetu$tate uitium cœ-
<ln>20</ln>
perit, $ine molitione fulturarum faciliter mutabitur.</p>
<p it>Hoc in antiquis ædific{ij}s Romæ mdetur in parietibus enim $unt arcus cuneis ad centrum re$pondentibus, &
$upra portarum limina, & $upra fene$trarum trabes, qui parietum onera maxime leuant, cum rectè $acti $int,
& extra liminum, uel trabium capita po$iti. ac $i quid est uitium ob uetu$tatem, non nece$$e erit admouere
fu lcimental, $i quid erit immutandum. $ulturas nos puntellos uocamus, quibus non e$t opus, cum parietes for-
nicantur cunneorum diui$ionibus, & ad centrum re$pondentes $int earum conclu$uræ, modo extra trabes, aut
liminum capita (ut dixi) arcus cuneis non concludantur.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> \’q quæ pilatim aguntur ædificia, & cuneorum diui$ionibus coagmentis ad centrum re$pon-
dentibus, fornices concluduntur, extremæ portæ in his latiores $patio $unt faciendæ, uti uires eæ ha-
bentes re$i$tere po$sint, cum cunei ab oneribus parietum pre$si per coagmenta ad centrum $e præ-
<ln>30</ln>
mentes extruderint incumbas. Itaque $i angulares pilæ erunt $patio$is magnitudinibus continendo
cuneos, firmitatem operibus præ$tabunt.</p>
<p it>Per pilas quadratas aguntur ædificia, & $patia inter eas $unt arcubus conclu$a, cunei\’q; lapidum ad cen-
trum re$pondentes fornices, arcus\’q; conficiunt, de {ij} ædific{ij}us præcipit Vitr. ut quæ in angulis pilæ $unt $uturæ,
latiores & cra$$iores fiant, quam mediæ, cuius ratio e$t, quoniam forniciei arcuum coagmenta pondere pa-
rietum premuntur, & ita pre$$a extrudunt incumbas, id est impostas ab imponendo quas nos dicimus, id est
eam pilæ partem, ubiarcus innituntur, med{ij} enim arcus fornices\’q in medianis pilis incumbentes, alter alteri
$ub$idio e$t, $ed extremis pilis impo$iti, ni$i cra$$itudinem pilarum pro fulcimento babeant, facile dilabuntur,
& di$$ipantur, extru$is in diuer$as partes incumbis. Videtur hoc loco Vitr. genus illud innuere, quod nos
ru$ticum appellamus, quod magnis lapidibus $tuitur, coagmentis diui$um, quæ nos bugnos nominamus, nam
<ln>40</ln>
cuneorum diu$iones coagmenta uocat, cunei uero diuer$is modis coagmentantur, & diuer$am $peciem præ-
ferunt. modo enim rudibus lapidibus, modo planis fiunt, interim aliter, atque aliter diuiduntur. qui uero in
arcus, fornices\’q; cadunt, ad centrum omnes re$pondere debent, medius autem $olus ad perpendiculum med{ij}
centricadat oportet.</p>
<p>C<sc>VM</sc> in his rebus animaduer$um $uerit, uti ca diligentia in his adhibeatur, non minus etiam ob$er-
uandum e$t, uti omnes $tructuræ perpendiculo re$pondeãt, neque habeant in ulla parte proclinatiões.</p>
<p it>Aliud præceptum maxime ob$eruandum affert Vitr. ut diligenti$$ime prouideamus quod omnes structur. æ
perpendiculo re$pondeant, nibil proclinatum, nibil $it extra $olidum, & uiuum, ut nos dicimus. perpendiculi
formas duas ponit philander, quibus pa$$im utimur. nos hoc loco ea de$cribemus. Regulam capimus in
cuius longitudine media, quam longa $it, lineam de$cribimus ab extremo altero eius regulæ plumbum e filo
<ln>50</ln>
pendeat, in altero extremo ad finem lineæ for amen $it tantæ magnitudinis, ut erecta regula pendens e filo plum-
bum intrare po$$it. Regula $ic compo$ita structuris admouetur, quæ$i rectæ erunt, & in nullam partem
proclinabunt, $ilum e quo pendet plumbum, per totam longitudinem lineam de$criptam tanget. Si aliqua $ue
rit inclinatio, ip$um filum extra lineam cadere oportet.</p>
<p>MA<sc>XIMA</sc> autem debet e$$e cura $ub$tructionum, quod in his infinita uiria $olet facere terræ con
ge$tio; ea enim non pote$t e$$e $emper uno pondere, quo $olet e$$e per æ$tatem, $ed hybernis tem-
poribus recipiendo ex imbribus aquæ multitudinem cre$cens, & pondere, & amplitudine di$rumpit,
& extrudit $tructurarum $eptiones. Itaque ut huic uitio medeatur, $ic erit $aciendum, uti primum
pro amplitudine conge$tionis cra$situdo $tructuræ con$tituatur; deinde in frontibus anterides, $iue
eri$mæ $int, unà $truantur, eæ\’q; inter $e di$tent tanto, quanto altitudo $ub $tructionis e$t $utura,
<ln>60</ln>
<pb 230>[514.01.262]<rh it>LIBER</rh>
cra$situdine ea, qua $ub$tructio. procurrant autem ab imo, per quam cra$situdo con$tituta $uerit
$ub$tructionis, deinde contrahantur gradatim, ita uti $umman habeant prominentiam, quanta ope-
ris e$t cra$situdo. præterea intror$us contra terrenum, uti dentes coniuncti muro $erratim, uti $inguli
dentes ab muro tantum di$cedant, quanta altitudo futura erit $ub$tructionis. Cra$situdinis autem
habeant dentium $tructuræ uti muri. Item in extremis angulis cum rece$$um $uerit ab interiore an-
gulo, $patio altitudinis $ub$tructionis in utranque partem $ignetur, & ab his $ignis diagnoios $tructu.
ra collocetur, & ab ea media altera coniuncta cum angulo muri. Ita dentes, & diagoniæ $tructur{ae} non
patientur tota ui premere murum, $ed di$sipabunt retinendo impetum conge$tionis.</p>
<p it>Nil prode$$et po$tes liminibus $upponere, parietes fornicari, arcus cuneatim ducere, $uperiora ad perpen-
diculum inferiorum re$pondere, inferiora e$$e cra$$iora $uperioribus, $tructuras nullas babere proclinationes,
ni$i $ub$tructio & fundatio rectè facta po$$et tot onera $u$tinere: quare maximam curam $ub$tructionis ha-
bendam monet Vitr. atque ea de cau$a præcipue, quoniam terræ conge$tio infinita uitia facere $olet, quibus
medendum e$t quam primum, & prouidendum ante quàm periculum ruinæ immineat. probat autem ab ip$a
terræ natura uitia fieri po$$e, terra enim alio pondere per æ$tatem, alio per hyemem e$$e $olet; œstate enimfic-
citate coacta leuior e$t; per byemem autem imbrium bumorem recipiens, & pondere, & amplitudine cre$cit,
unde cum ampliorem locum requirat, contineaturq; $tructurarum $eptionibus, $i pondus, & amplitudo eius
præualet, di$rumpit, & extrudit $tructurarum $epta, unde quicquid $uper$truitur, nece$$ariò ruit, cum $u$ti-
neri ab extru$a $ub$tructione non po{$s}it. imaginemur igitur aream quadratam, in qua $it ædificandum, primo
prouidendum est in $ubstructione, ut eius structura pro amplitudine conge$tionis cra$$a fiat. circundabit
igitur $ubstructio aream uniuer$am, & partes areæ $ecundum partium ædific{ij} di$po$itionem, & uestigium om-
nium membrorum deformabit, tunc con$iderandum e$t $eptionem $tructuræ ab exterioribus frontibus, & ab
interioribus partibus e$$e muniendam, ita ut duplici uitio, quod pote$t fieri ex terræ conge$tione, amplitudine,
& pondere, prouideatur. Neigitur amplitudo terræ di$rumpat, & extrudat $tructuræ $eptionem, & am-
bitum areæ $ubstructione fundatum, pro frontibus, & ab exteriore parte anterides, quas nos contrafortes,
& $perones dicimus, Græci uerò eri$mata uocant, unà $truantur. harum officium e$t obniti muris, ne extru-
dantur ab cre$cente, & intume$cente terreno. pedes eri$matum, $eu anteridum tantum procurrere debent,
ab imo, quantum cra$$itudo $ubstructionis est $utura. Gradatim uero contrabantur u$que ad $ummam $ub-
$tructionem, ita ut cum $ub$tructionis $ummitate conueniant, efficiant\’q; qua$i trigonum rectangulum, cu-
ius $ubten$a $it ab extremo pede ad $ummam $ubstructionem. di$tent uero inter $e anterides tanto $patio,
quanto altitudo $ub$tructionis est futura, atque ita proui$um erit, ne amplitudo terræ di$rumpat, & extrudat
structureæ $eptionem. Ne autem pondus conge$tionis, murorum\’q; premat inferiores $tructuras, ita ut di$$i-
pentur, $ic erit faciendum. con$ideretur $tructuræ iam dicta $eptio. habet illa angulos intror$us iuxta di$po-
$itionem parietum. habet & partes uer$us aream re$picientes, & in ea terræ conge$tio e$t, quare intror$us
contra terenum struendi $unt dentes coniuncti muro ad modum $erræ, quemadmodum libro primo cap. 5. ex-
po$uimus, tantum uero $inguli dentes ab muro di$cedere debent, quanta altitudo erit $ub ctructionis, $int aut\~e
tam cra$$i, uti muri. cæterum uti hi dentes contineantur, & firmitatis initium habeant, recedendum est ab in-
terioribus angulis, & oppo$itis tanto $patio, quanto erit altitudo $ubstructionis, & in utranq; partem $ignum
faciendum est in terminis rece$$ionis, & ab bis $ignis diagonios $tructura collocetur, hoc erit intium firmitatis,
& colligationis dentium, modo ab ea $tructura media altera $it coniuncta cum angulo muri. Ita dentes, &
diagoniæ $tructuræ non patientur tota ui premere murum, $ed di$$ipabunt retinendo impetum congestionis, hoc
quoque libro primo dixit cap. 5. cum enim $ic erit factum, tunc ita oneris terreni magnitudo di$tributa in
paruas partes, neque uni uer$a pondere premens, poter<007>t ulla ratione extrudere muri $ub$tructiones.</p>
<p>Q<sc>VEMAD MODVM</sc> opera $ine uitijs oporteat con$titui, & uti caueatur incipi\~etibus expo$ui. nam\’q;
de regulis, aut tignis, aut a$$eribus immutandis, non eadem e$t cura, quemadmodum de his, quod ea
quamuis $int uitio$a faciliter mutantur. Ita qu{ae} nec $olida quidem putantur e$$e, quibus rationibus
hæc poterunt e$$e $irma, & quemadmodum in $tituantur, expo$ui.</p>
<p it>Sunt uitia, quæ præcauere incipientes debent, $unt & quæ factis iam operibus emendantur. de {ij}s quæ præ-
caueri debent, maxime curandum est, ante quàm incipiamus, nam po$tea nullam habent medellam. Deillis
uerò, quæ iam factis operibus aliqua de cau$a fiunt, quàm facillime mutantur, non ead\~e e$t habenda cura. in
promptu enim e$t tignorum, a$$erum\’q; mutatio, aliarum\’q rerum refectio, ut quotidianus u$us docet, quoniã
uerò, ut initio diximus, res primo $unt, deinde ornantur, ornari enim quod non e$t, nibil pote$t. ideo po$itis iam
rebus ædific{ij}s\’q; $ecundum genera quæ\’que $ua ad eorum ornamenta ueniendum e$t, ne uero aliquid de$idere-
tur, pauca quædam de refectionibus, & emendationibus dicemus in fine huins libri, ne uero di$tributionis im-
memor in priuatis ædific{ij}s uideatur e$$e Vitru. monet nos hoc mode, quemadmodum primo libro & alibi
etiam fecit.</p>
<p>Q<sc>VIBVS</sc> autem copiarum generibus oporteat uti, non e$t Architecti pote$tas, ideo quod non in
omnibus locis omnia genera copiarum na$cuntur, uti in proximo uolumine e$t expo$itum. Præterea
in domini e$t pote$tate utrum lateritio, aut cæmentitio, an $axo uelit ædificare.</p>
<p it>Quemadmodum orator a cliente $ingrapha, conuentiones, testes, & res alias habere debet, quas po$tea
in ordinem probationum ponit, auget, ornat\’q; ex artis præceptis, nec in $ua e$t pote$tate res e$$icere, quæ cau$a
<pb 231>[514.01.263]<rh it>SEXTVS.</rh>
ip$a $olet afferre: ita & Architecti non est copiarum genera, quibus oportet uti, $emper habere prompta,
nam ea natura ip$a præstare $olet; natura uerò non in omnibus locis omnia generat, non enim ubique e$t pul-
uis puteolanus, neque in omnibus locis arenæ $o$$itiæ, nec cæmentorum, nec abietis, nec $apinorum, nec mar-
moris copia, $ed aliud alio loco na$citur. utendum autem est, ubi non e$t arena fo$$itia, fluuiatica, aut marina
lota. inopiæ quoque abietis, aut $upinorum uitabuntur, utendo cupre$$o, populo, ulmo, pinu, ut ait libro primo
cap. 2. item eodem libro cap. 5. {De ip$o autem muro, e qua materia $truatur, aut perficiatur, ideo non e$t
præfiniendum, } & reliqua, præterea licet natura rerum copias afferat, tamen in domini pote$tate e$t eligere
utrum his uel illis cop{ij}s uti uelit. Nibil enim Architecto est imputandum, $i materia dee$t; quod uero Archi-
tecto tribuitur, & domino, & arti$ici, e$t quod Vitr. dicit.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> omnium operum probationes tripartito con$iderantur. ide$t fabrili $ubtilitate, magni$i-
<ln>10</ln>
centia, & di$po$itione. cum magni$icenter opus per$ectum a$picietur ab omni pote$tate impen$æ lau-
dabuntur. cum $ubtiliter officinatoris probabitur exactio. cum uero uenu$tate, proportionibus, &
$ymmetrijshabuerit authoritatem, tunc fuerit gloria Architecti. Hæc autem rectè con$tituuntur,
cum is & a $abris, & ab idiotis patiatur accipere $e con$ilia. Nanque omnes homines, non $olum
Architecti, quod e$t bonum, po$$unt probare, $ed inter idiotas, & eos hoc e$t di$crimen, quod idiota
ni$i $actum uiderit, non pote$t $cire quid futurum $it: Architectus autem $imul animo con$tituerit,
antequam inceperit, & uenu$tate, & u$u, & decore, quale $it futurum habet definitum. Quas res pri-
uatis ædi$icijs utiles putaui, & quemadmodum $it faciendum, quàm aperti$sime potui, per$crip$i.
De expolititionibus aut\~e eorũ, ut $int elegantes & $ine uitijs ad uetu$tat\~e, in $equenti uolumine exponã.</p>
<p it>Est in ædificatione qui di$ponit, est qui operatur, e$t qui impen$am $ncit. Architectus di$ponit; o$$icinator,
<ln>20</ln>
$eu faber operatur; dominus impen$am facit. Laudatur Architectus, qui uenu$tate, u$u, & decore di$ponit.
Laudatur faber qui $ubtiliter manibus efficit, & operatur. Laudatur, dominus, qui magnificè expendens præ-
cio$as, & amplas copias $ubmini$trat. materia igitur dominum, forma Architectum, opus artificem commen-
dat. magnificentia a domino, $ubtilitas ab artifice, di$po$itio ab Architecto prouenit. maxime autem, & op-
time fortunæ est, $i optimus Architectus liberalem dominum, & $ubtilem fabrum inuenerit, nam omnis operũ
laus in ip$um demum Architectum redundat, qui domino liberalitatem con$ului$$e, & fabro rectè ordina$$e
iudicatur. Quare monendus e$t Architectus, ut expertos quandoque audiat, & operatios, & eorum non
temnat con$ilia, nam quemadmodum non omnis tellus omnia fert, ita non omnis homo omnia intelligit. Con-
tentus $it Architectus, & $e di$crimine ab idiota $eiungi, quod multo ante prouideat, probet\’q; quodfuturũ
est, quàm opus uideat. & idiota nil ni$i factum cogno$cat.</p>
<ln>30</ln>
<h>M. VITRVVII DE
ARCHITECTVRA
LIBER SEPTIMVS.
_Proœmium._</h>
<p>A<sc>IORES</sc> cum $apienter, tum etiam utiliter in$tituerunt per commentario-
rum relationes cogitata tradere po$teris; uti ea non interirent, $ed $ingulis
ætatibus cre$centia uoluminibus edita gradatim peruenirent uetu$tatibus
ad $ummam doctrinarum $ubtilitatem. Itaque non mediocres, $ed in$initæ
$unt his agendæ gratiæ, quod non inuidio$i $ilentes prætermi$erunt, $ed
omnium generum $en$us con$criptionibus memoriæ tradendos curaue-
$runt. Nam\’q $i non ita feci$$ent, non potui$$emus $cire, quæ res in Troia
fui$$ent ge$tæ, nec quid Thales, Democritus, Anaxagoras, Xenophanes,
reliqui\’q phy$ici $en$i$$ent de rerum natura, quas\’q; Socrates, Plato, Ari-
$toteles, Zenon, Epicurus, alij\’q; Philo$ophi, hominibus agendæ uitæ terminationes finiui$$ent, $eu
Crœ$us, Alexander, Darius, cæteri\’q Reges, quas res, aut quibus rationibus ge$si$$ent, fui$fent notæ,
ni$i maiores præceptorum comparationibus omnium memoriæ ad po$teritatem commentarijs extu-
li$$ent. Itaque quemadmodum his gratiæ $untagendæ, $ic contra, qui eorum $cripta furantes, pro
$uis prædicant, $unt uituperandi, qui\’q; non proprijs cogitationibus nituntur $criptorum, $ed inuidis
moribus aliena uiolantes gloriantur, non modo $unt reprehendendi, $ed etiam quia impio more ui-
xerunt, pœna condemnandi. Nec tamen hæ res non uindicatæ curio$ius ab antiquis e$$e memoran-
<ln>60</ln>
<pb 232>[514.01.264]<rh it>LIBER</rh>
tur, quorum exitus iudiciorum qui fuerint, non e$t alienum, quem admodum $int nobis traditin, ex-
plicare. Reges Attalici magnis philologiæ dulcedinibus inducti, cum egregiam bibliothecam Perga-
mi ad communem delectationem in$titui$$ent. Tunc item Ptolomæus infinito zelo, cupiditatis\’q; in-
citatus $tudio, non minoribus indu$trijs ad eundem modum contenderat Alexandriæ comparare. Cũ
autem $umma diligentia profeci$$et, non putauit id $atis e$$e, ni$i propagationibus in $eminando cu-
raret augendam. Itaque Mu$is, & Apollini ludos dedicauit, & quemadmodum athletarum, $ic com-
munium $criptorum uictoribus præmia, & honores con$tituit. His ita in$titutis, cum ludi ade$$ent,
iudices literati, qui ea probarent, erant legendi. Rex cum iam ex ciuitate $ex lectos habui$$et, nec
tam cito $eptimum idoneum inueniret, retulitad eos, qui $upra bibliothecam fuerant, & quæ$iit, $i
quem noui$$ent ad id expeditum. tunc ei dixerunt, e$$e quendam Ari$tophanem, qui $ummo $tudio,
$umma\’q; diligentia quotidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conuentu ludorum, cum
$ecretæ $edes iudicibus e$$ent di$tributæ, cum cæteris Ari$tophanes citatus, quemadmodum fuerat
locus ei de$ignatus, $edit. Primo Poetarum ordine ad certationem inducto, cum recitarentur $cripta
populus cunctus $ignificando monebat iudices, quod probarent. Itaque cum ab $ingulis $ententiæ
funt rogatæ, $ex unà dixerunt, & quem maximè animaduerterunt multitudini placui$$e, ei primum
præmium, in$equenti $ecundum tribuerunt. Ari$tophanes uero cum ab eo $ententia rogaretur, eum
primum pronunciari iu$sit, qui minimè populo placui$$et. cum autem Rex, & uniuer$i uehementer
indignarentur, $urrexit, & rogando impetrauit, ut paterentur $e dicere. Itaque $ilentio facto docuit,
unum ex his eum e$$e poetam, cæteros aliena recitaui$$e; oportere autem iudicantes non $urta, $ed
$cripta probare. Admirante populor, & rege dubitante, fretus memoria e certis armarijs infinita uo-
lumina eduxit, & ea cum recitatis conferendo coegit ip$os. furatos de $e confiteri. Itaque rex iu$sit
cum his agi furti, condemnatos\’q; cum ignominia dimi$it. Ari$tophanem uero ampli$simis mune ri-
bus ornauit, & $upra bibliothecam con$tituit. In$equentibus annis a Macedonia Zoilus, qui adopta-
uit cognomen, ut Homeroma$tix uocitaretur, Alexandriam uenit, $ua\’q; $cripta contra Iliadem, &
Odi$$eam comparata regi recitauit. Ptolomæus uero cum animaduerti$$et poctarum parentem, phi-
lologiæ\’q omnis ducem ab$entem uexari, & cuius ab cunctis gentibus $cripta $u$picerentur, ab eo
uituperari, indignatus nullum ei dedit re$pon$um. Zoilus autem cum diutius in regno fui$$et inopia
pre$$us, $ummi$it ad regem po$tulans, ut aliquid $ibi tribueretur. Rex uero re$pondi$$e dicitur Ho-
merum, qui ante annos mille dece$si$$et æuo perpetuo, multa millia hominum pa$cere, item debere,
qui meliori ingenio $e profiteretur, non modo $e unum, $ed etiam plures alere po$$e. Et ad $ummam
mors eius, ut parricidij damnati uariè memoratur. Alij eum $crip$erunt a Philadelpho e$$e in crucem
fixum, nonnulli in eum lapides e$$e coniectos, alij Smyrnæ uiuum in pyram coniectum, quorum utrũ
ei acciderit, merenti digna con$titit pœna. Non enim aliter uidetur promereri, qui citat eos, quorũ
re$pon$um quid $en$erint $cribentes, non pote$t coram iudicari. Ego uero Cæ$ar, neque alienis in-
dicibus mutatis interpo$ito nomine meo id profero corpus, neque ullius cogitata uituperans, in$ti-
tui ex eo me approbare, $ed omnibus $criptorbus in$initas ago gratias de egregijs ingeniotum $oler-
tijs ex æuo collatis, abundantes alijs, alio genere copias præparauerunt. Vnde nos uti fontibus hau-
rientes aquam, & ad propria propo$ita traducentes, & expeditiores habemus ad $cribendum faculta-
tes; talibus\’q; confidentes authoribus audemus in$titutiones nouas comparare. Igitur tales ingre$$us
eorum habens, quos ad propo$iti mei rationes animaduerti præparatas, inde $umendo progredi cœ-
pi. Namq; primum Agatharchus Athenis Ae$chylo docente tragicam $cenam fecit, & de ea commen
tarium reliquit. ex eo moniti Democritus, & Anaxagoras de eadem re $crip$erunt, quemadmodum
oporteat adaciem oculorum, radiorum\’q exten$ionem certo loco centro con$tituto ad lineas ratio-
ne naturali re$pondere, uti de incerta re certæ imagines ædificiorum in $cenarum picturis redderent
$peciem; & qu{ae} in directis, planis\’q; frontibus $int figuratæ alia ab$cedentia, alia prominentia e$$e ui-
deantur. Po$tea Silenus de $ymmetrijs Doricorum edidit uolumen; de æde Iunonis, quæ e$t Sami,
Dorica Theodorus, Ionica Ephe$i, quæ e$t Dianæ, Cte$iphon, & Metagenes; de fano Mineruæ, quod
e$t Priene, Ionicum, Phileos. Item de {ae}de Mineruæ Dorica, quæ e$t Athenis in arce, Ictinus, & Car-
pion, Theodorus Phoceus de tholo, qui e$t Delphis. Philo de ædium $acrarum $ymmetrijs, & de ar-
mamentario, quod fuerat Pyræi portu. Hermogenes de æde Dianæ Ionica, quæ e$t Magne$iæ p$eu-
dodipteros, & Liberi patris Teo monopteros. Item Argelius de $ymmetrijs Corinthijs, & Ionicis
Trallibus Ae$culapio, quod etiam ip$e $ua manu dicitur feci$$e. De Mau$oleo Satyrus, & Pytheus, qui-
bus uerè felicitas $ummum maximum\’q; contulit munus. Eorum enim artes æuo perpetuo nobili$-
$imas laudes, & $empiterno florentes haberc iudicantur, & cogitatis egregias operas præ$titerunt.
Namque $ingulis frontibus $inguli artifices, $ump$erunt, certatim partes ad ornandum, & probandũ,
Leochares, Bryaxes, Scopas, Praxiteles, non nulli etiam putant Timotheum, quorum artis eminens
excellentia coegit ad $eptem $pectaculorum eius operis peruenire famam. Præterea minus nobrles
multi præcepta $ymmetriarum con$crip$erunt, ut Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leoni-
des, Silanion, Melampus, Sarnacus, Euphranor, non minus de machinationibus, uti Cliades, Archi-
tas, Archimedes, Cte$ibius, Nimphodorus, Philo Byzanteus, Diphilos, Charidas, Polyidos, Phyros,
<pb 233>[514.01.265]<rh it>SETTIMVS.</rh>
Age$i$tratos. quorum ex commentarijs, quæ utilia e$$e in his rebus animaduerti, collecta, in unum
coegi corpus. & ideò maximè, quod animaduerti ea in re ab Græcis uolumina plura ædita ab no$tris
oppido quàm pauca. Fu$sitius enim mirum de his rebus primus in$tituit edere uolumen. Item Te-
rentius Varro de nouem di$ciplinis, unum de Architectura. Publius Septimius duo; Amplius uerò
in id genus $cripturæ adhuc nemo incubui$$e uidetur, cum fui$$ent & antiqui ciues magni Architecti,
qui potui$$ent non minus eleganter $cripta comparare: Namq; Athenis, Anti$tates, & Calle$chros, &
Antimachides, & Potinos Architecti, Pi$i$trato ædem Ioui olympio $acienti fundamenta con$titue-
runt, po$t mortem autem eius propter interpellationem Reip. incepta reliquerunt. Itaque circiter
annis ducentis po$t Antiochus Rex, cum in id opus impen$am e$$et pollicitus, cellæ magnitudinem,
<ln>10</ln>
& columnarum circa dipteron collocationem epi$tyliorum, & cæterorum ornamentorum ad $ym-
metriarum di$tributionem magna $olertia, $cientia\’q; $umma, ciuis Romanus Co$$utius nobiliter e$t
Architectatus. id autem opus non modo uulgo, $ed etiam in paucisa magnificentia nominatur. Nam
quatuor locis $unt ædium $acrarum marmoreis operibus ornatæ di$po$itiones, è quibus propriæ de
his nominationes clari$sima fama nominantur, quorum excellentiæ, prudentes\’q; cogitationum ap-
paratus $ulpectus habent in Deorum $e$simonio. Primum\’q ædes Ephe$io Dianæ Ionico genere ab
Cte$iphonte Gno$io, & filio cius Metagene e$t in$tituta, quam po$teà Demetrius ip$ius Dianæ $er-
uus, & Peonius Ephe$ius dicuntur perfeci$$e. Mileti Apollinis, item Ionicis $ymmetrijs, idem Peo-
nius, Daphnis\’q; Mile$ius in$tituerunt; Eleu$inæ Cereris, & Pro$erpinæ cellam immani magnitudine,
Ictinus Dorico more $ine exteriorioribus columnis ad laxamentum u$us $acrificiorum pertexit. Eam
autem po$tea cum Demetrius Phalereus Athenis rerum potiretur, Philon ante templum in fronte co-
<ln>20</ln>
lumnis con$titutis pro$tylon fecit. Ita aucto ue$tibulo laxamentum initiantibus, operis\’q; $ummam
adiecit auctoritatem. In A$ty uerò Iouem olympium amplo modulorum comparata Corinthijs $ym-
metrijs, & proportionibus, (uti $upra $criptum e$t) architectandum Co$$utius $u$cepi$$e memora-
tur. Cuius commentarium nullum e$t inuentum: nec tamen a Co$$utio $olum de his rebus $cripta
funt de$ideranda, $ed etiam a C. Mutio, qui magna $cientia confi$us ædes Honoris, & Virtutis Marian{ae}
cellæ columnarum\’q & epy$tiliorum $ymmetrias legitimis artis in$titutis perfecit. Id uero $i marmoreũ
fui$$et, ut haberet quemadmodum ab arte $ubtilitatem, $ic a magnificentia, & impen$is authoritatem,
in primis & $ummis operibus nominaretur. Cum ergo & antiqui no$tri inueniantur, non minus quàm
Græci $ui$$e magni Architecti, & no$træ memoriæ $atis multi, & ex his pauci præcepta edidi$$ent,
non putaui $ilendum, $ed di$po$ite $ingulis uoluminibus de $ingulis exponendum. Atque quoniam
<ln>30</ln>
$exto uolumine priuatorum ædi$iciorum rationes per$crip$i, in hoc, quod $eptimum tenet numerum,
de expolitionibus, quibus rationibus & uenu$tatem, & firmitatem habere po$sint exponam.</p>
<p it>Septimus liber expolitiones continet, & ornamenta. ita enim natur æ ordo postulat, ut prius res $int, po$tea
expoliantur, & ornentur. nam (ut dixi) quod non e$t, ornari non pote$t. Aedificiorum igitur dictorum par-
tes $uas habent expolitiones & ornamenta primum plana, deinde parietes, moxlacunaria, & tecta. plana
enim pauimentis, ruderationibus\’q; $ternuntur, tecta albario opere, picturis\’q; ornantur, & marmoreis crustis
ue$tiuntur, lacunaria, & tecta contignationibus, fornicibus, atque etiam picturis, $igninis\’q; operibus pul-
chriora redduntur. Quoniam uero non $olum politæ, ornatæ\’q; res e$$e debent, $ed firmæ, ac durabiles, ideò
non tam pulchritudini, quam firmitati con$ulit Vitruuius hoc uolumine, cui proœmium pulcherrimum pro-
ponit, in quo primum commendatur antiquorum con$uetudo, quod $cripta in commentariorum relatione po-
<ln>40</ln>
nentes, maximœs humano generi utilitates, & delectationes reliquere, mox damnabiles, & damnandos eos
e{$s}e o$tendit, qui aliena pro $uis u$urpant, alienis\’q; operibus $ua nomina præponunt. Vnde, & aliquorum
pœnas ab antiquis regibus inflictas huiui$modi furibus fui$$e o$tendit. mox enumer ando quot egreg{ij} Archi-
tecti $uerint, quæ\’q; $cripta reliquerint, tam de Græcis, quàm de Romanis mentem $uam aperit, o$tendit\’q; quo
propo$ito de Architectura $crip$erit, & quibus auctoribus $it u$us, & quod $eptimo uolumine contineri uelit.
Finito autem proœmio quatuor primis capitibus panimentorum & parietum expolitiones, tam in $iccis, quã
in humidis locis, quomodo fieri debeant: a quinto ad $eptimum, de pingendi ratione & marmorum incrusta-
tione loquitur: a $eptimo ad $inem libri de coloribus tam naturalibus, quàm arte factis multa commemorat
non iniucunda. nos ubi opus erit, in$i$temus, ut in hac parte etiam $tudium no$trum non de$ideretur.</p>
<h it>De Ruderatione commode facienda.</h>
<p>R<sc>IMVM</sc>\’q incipiam de ruderatione, quæ principia tenet expolitionum, uti curio$ius, $um-
ma\’q; prouidentia $olidationis ratio habeatur. Et $i plano pede erit ruderandum, quæ-
ratur $olum, $i $it perpetuò $olidum, & ita exæquetur, & inducatur cum $tatumine rudus:
$i aut omnis, aut ex parte conge$titius locus $uerit, $i$tucationibus cum magna cura $o-
lidetur. in contignationibus uero diligenter e$t animaduertendum, ne quis paries, quinon exeat ad
$ummum, $it extructus $ub pauimentum, $ed potius relaxatus $upra $e pendentem habeat coaxation\~e.
Cum enim $olidus exit contignationibus are$centibus, aut pandatione $identibus, permanenti $tru-
<ln>60</ln>
<pb 234>[514.01.266]<rh it>LIBER</rh>
cturæ $oliditate, dextra ac $ini$tra $ecundum $e facit in pauimentis nece$$ario rimas. Item danda e$t
opera, ne cõmi$ceantur axes e$culini quernis, quòd querni $imul ac humorem perceperunt $etorquen
tes rimas faciunt in pauimentis; $in autem e$culus non erit, & nece$sitas coegerit propter inopiam
uti quernis, $ic uidetur e$$e faciendum, ut $ecentur tenuiores: quo minus enim ualuerint, eo facilius
clauis fixi continebuntur. Deinde in $ingulis tignis extremis partibus axis bini claui figantur, uti nul-
la ex parte po$sint $e torquendo anguli excitare. Namque de cerro, aut fago, $eu farno, nullus ad
uetu$tatem pote$t permanere. Coaxationibus factis, $i erit filex, $i non, palea $ub$ternatur, uti mate-
ries a calcis uitijs defendatur. Tunc in $uper $tatuminetur non minore $axo, quàm quòd po$sit manũ
implere: $tatuminibus inductis ruderetur. Rudus $i nouum erit ad tres partes una calcis mi$ceatur,
$i rediuiuum $uerit, quinque ad duum mixtiones habeant re$pon$um. Deinde rudus inducatur, & ue-
ctibus ligneis decurijs inductis crebiter pin$atione $olidetur, & id non minus pin$um ab$olutum $it
cra$situdine dodrantis. In$uper ex te$ta nucleus inducatur mixtionem habens ad tres partes unam cal-
cis, uti ne minore $it cra$situdine pauimentum digitorum $enum. Supra rudum ad regulam, & libel-
lam exacta pauimenta $truantur, $iue $ectilibus, $iue te$$eris. Cum ea extructa $uerint, & fa$tigia ex-
tructiones habuerint, ita fricentur, uti $i $ectilia $int, nulli gradus in $cutulis, aut trigonis, aut quadra-
tis, $eu fauis extent, $ed coagmentorum compo$itio planam habeat inter $e directionem: $i te$$eris $tru
ctum erit, ut eæ omnes angulos habeant æquales, nullibi\’q; a fricatura extantes. Cum enim anguli
non fuerint omnes {ae}qualiter plani, non erit exacta, uti oportet fricatura. Item te$tacea $picata tibur-
tina $unt diligenter exigenda, ut non habeant lacunas, nec extantes tumulos, $ed $int exten$a, & ad
regulam perfricata. $uper fricaturam l{ae}uigationibus, & polituris cum fuerint perfecta, incernatur mar
mor, & $upra loricæ ex calce, & arena inducantur. Sub dio uero maximè idonea faciunda $unt paui-
menta, quod contignationes humore cre$centes, aut $iccitate decre$centes, $eu pandationibus $iden-
tes mouendo $e faciunt uitia pauimentis. præterea gelicidia, & pruinæ non patiuntur ea integra per-
manere. Itaque $i nece$sitas coegerit, ut minime uitio$a $iant, $ic erit $aciundum. Cum coaxatum
fuerit $uper altera coaxatio tran$uer$a $ternatur, clauis\’q; fixam duplicem præbeat contignationi lori-
cationem: deinde ruderi nouo tertia pars te$tæ tu$æ admi$ceatur, calcis\’q duæ partes ad quinque
mortarij mixtionibus præ$tent re$pon$um. $tatuminatione facta rudus inducatur, id\’q pin$um ab$o-
lutum ne minus pede $it cra$$um. Tunc autem nucleo inducto, ( ut $upra$criptum e$t) pauimentum
e te$$era grandi circiter binum digitum cæ$a $truatur, $a$ti gium habens in pedes denos, digitos bi-
nos. quòd $i bene temperabitur, & rectè fricatum fuerit, ab omnibus uitijs erit tutum. Vti autem in-
ter coagmenta materies ab gelicidijs ne laboret, fracibus quotannis ante hyemem $aturetur, ita non
patienturin $e recipere gelicidij pruinam. $in autem curio$ius uidebitur $ieri oportere tegule bipeda-
les inter $e coagmentatæ $upra rudus $ub$trata materia collocentur, habentes $ingulis coagmentorũ
frontibus, canaliculos digitales, quibus iunctis impleantur calce ex oleo $ubacta, confricentur\’q; in-
ter $e coagmenta compre$$a. ita calx quæ erit hærens in canalibus, dure$cendo non patietur aquam,
neque aliam rem per coagmenta tran$ire. Cum ergo fuerit hoc ita per$tratum, $uper nucleus induca-
tur, & uirgis cædendo $ubigatur, $upra autem $iue ex te$$era grandi, $iue ex $pica te$tacea $truantur fa-
$tigijs, quibus e$t $upra $criptum: & cum $ic erunt facta, non cito uitiabuntur.</p>
<p it>Primas partes inter expolitiones tenent ruderationes, & pauimenta. de {ij}s hoc capite agitur. Rudera
$unt lapides contu$i, & calce admixti, quæpauimentis faciendis $ub$ternuntur; unde ruderare e$t huiu$modi
opus $ternere, nos $gro$$are dicimus, uelterrazzare. Antequam igitur ad pauimentum ueniamus ide$t ad
ultimam illam, & $ummam $oli $uperficiem expolitam, primo $tatuminandum, deinde ruderandum, mox nu-
cleus inducendus, demum pauimentum $truendum. Statumen dicitur, quicquid pro fulcimento sternitur ide$t
pauimentorum imum stratum, quod ex grandioribus $axis conficitur. po$t $tatuminationem ruder atio $equitur,
quæ quid $it, iam diximus. $ubtilior enim permixtio ruderationi adhibetur, quam $tatuminationi, mox nucleus
inducitur ide$t cru$ta alia, $iue corium, quod medium e$t inter ruderationem, & pauimentum, ideo ab Italis
anima nominatur. de quo infra $uo loco dicetur. demum pauimentum $uper $truitur, & is ordo in ruderatione
$eruatur. Ruderandum autem e$t uel pede plano, uelin contignationibus $ub tecto, uel $upra contignationes
$ub diuo. omnibus his locis commune e$t, ut $tratum, quod $ub$ternitur $olido, & æquabili loco nit atur, $ed
alibi maior diligentia e$t adhibenda ob uitia, quæ fieri po$$unt in pauimentis struends, ut durent ad uetu$tat\~e.
<ln>50</ln>
Cum igitur plano pede ruderandum e$t, uel locus omnis $olidus est, vel ex parte uel omnino conge$titius. In
plano, & per totum $olido nibil aliud faciendum e$t, ni$i curandum, ut exæquentur planè, inde inducatur cũ
$tatumine rudus. Si uero conge$titus aliqua ex parte uel omnino fuerit palationibus, palis, aut $ublicis u$tu-
latis confixis, & machinis adctis $olidetur, & fistucis exæquetur, & firmetur, & ita inducatur cum $tatu-
mine rudus, ide$t & primum, & $ecundum $tratum, atque id ob$eruandum e$t in locis, quæ plano pede fiunt.
In contignationibus uero, non eadem exæquandi cura est adbibenda, cum ip$a exæquatio per $e $acta $it, $ed
maiori $tudio prouidendum, ut exæquatio con$ernetur: nam $emper parietes $ub$unt, quod non ad $ummum
perueniunt. Vnde coaxatio non omnis in parietes incumbit, quare licet plana uideatur, $it\’q; uere, antequam
pondus aliquod immittatur, tamen adiuncto, & $uper impo$ito pondere ruderationis, & pauimenti pandat,
atque oneri cedit ea parte, qua paries non ad $ummum peruenit. Periculum item e$tex are$actis, & $icce
<ln>60</ln>
<pb 235>[514.01.267]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
$centibus, aut pandatione $identibus contignationibus. Item mixtione axium diuer$orum lignorum, quorum
alia $ua natura humore percepto torquentur, alia in $ua firmitate permanent; fieri $olet, ut altera $ub$idente,
altera durante inæqualiter pondus $ustineatur: quare {ij}s uit{ij}s medendum est, primo ne dextra, ac $inistra
in pauimentis rimæ fiant ob are$centes, aut pandantes contignationes permanente $tructuræ $oliditate. Nam $i
quo loco aut paries, aut trabs ualde robustior cæteris $ubiecta $it, eo loci findetur pauimentum, atque uitia-
bitur. Curandum igitur e$t, ut o$$a quibus $ustinetur, uiribus $int ualida, & inter $e coæqualia, deinde ne
mi$ceantur axes diuer$i generis lignorum. Et $i nece$$itas coegerit, prouideatur, ut axes, quod damnum fa-
cere po{$s}unt, cum torquentur tenuiores, & $ubtiliores $ecentur, nam ita minus ualebunt & facilius clauis.
continebuntur, tanto magis $i tran$uer$i, atque directi duplici tabularum ordine ponantur; deinde in $ingulis
<ln>10</ln>
tignis extremis partibus axis bini claui figantur, uti nulla ex parte po$$int $e torquendo anguli excitare. Ita
igitur proui$um erit, ut perpetuo tenore $olũ exæquatũ sternatur, & coaxatio temperetur, mox filice aut palea
sternenda e$t coaxatio ne ligna a calce uitientur. Calx enim ( ut aliàs dictum est ) materiem uitiare $olet;
inde rudiori $axo $tatumen, hoc est primum stratum struatur, $axum autem non minus e$$e debet, quam quod
po$$it manum implere. Po$tquam igitur $tatuminatum fuerit tunc ruder andum e$t. Rudus duplex est nouũ,
& uetus: nouum fit ex $axis contu$is, $iue testis fractis, & glarea cum calce. Vetus fit ex pauimentis iam
dirutis. Si ergo rudus nouum erit ad tres partes una calcis mi$ceatur; $i uetus, quod rediuiuum dicitur a
Vitr. ide$t e ueteri renouatũ quinque ad duum mixtiones habeant re$pon$um. Inducto rudere uectibus, & ba-
culis ligneis, pin$antũ e$t crebiter, ut $olidetur, cla$$es uero pin$antium immittendæ, quæ non minores, quàm
denum hominum faciendæ, quas antiqui decurias appellabant, & maxime probabant, quod is numeri mo-
<ln>20</ln>
dus in opere commodi$$ime cu$todiretur, nec præeuntis monitoris diligentiam multitudo confunderet, ut ait
Columella. Altitudo ruderis, uel cra$$itudo ita pin$atione crebra $olidata, $it non minus nouem pollicibus. Ita
enim dodr antem intelligo, uncias pollices in pedem e$$e dixi, pedem in uncias duodecim diui$um ostendens.
Solidato ruderi nucleus inducendus idest anima, & medium corium inter rudus, & pauimentum, quod $it
<fig>
<cap>Pauimentorum genera.</cap>
<desc>Filandri.</desc>
<desc>Anticum.</desc>
</fig>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
ex t$sta contu$a & temperata ad tres eius partes una calcis appo$ita, cuius nuclei uel pultis cra{$s}itudo non
$it minor $enis digitis. Inducto nucleo tanquam $trato, pauimenti ratio e$t habenda. Pauimentum multis
modis $truebant. Nam primo picta $uerant, & uer$icoloriruderatione facta. (Secretum enim marmor colla
ca$ei albumine oui $ubacta, & calce adhibita, coloribus intinctum uar{ij}s ad libitum formis\’q; ligneis, quibus
uolueris inclu$um efficiet opus pauimenti coloratum, & depictũ) post picturam pauimentorũ lapidibus $terni
cœperunt, lapides aut\~e, aut\~e in paruas cru$tas $ecabantur, & $ic $ectiles dicebantur, qui cum uarietate colorum
componerentur, opus faciebant, quod nos Mu$aycum uocamus, al{ij} amu$catum, uel mu$icum: aut quadrata
grandiori forma con$tabant lapides, & ita te{$s}eræ uocabantur. $ecabantur uero lapides uar{ij}s modis, al{ij}
<ln>50</ln>
enim$cutulari, hoc est rotunda figura, al{ij} triangulari, al{ij} tetragona, nonulli etiam fauorum hoc e$t cellarũ
apium modo hexagoni fielant, componebantur item in pauimentis accurati{$s}ima & exqui$iti{$s}ima diligentia
lapilli parui, & minuti, ita ut pi$cium, & aliarum rerum e$$igies, uar{ij}s coloribus penitus imitarentur. Ex
Alberto aut\~e Durero haberi po$$unt uariæ figurationes pauimentorum, item\’q; ex primario templo Senis, pictu
ras & Venet{ij}s, Romæ in antiquis ruinis, alibi\’q; magna opera, & precio$orum lapidum $trata pauimenta
uidere po$$umus, quæ diligentiam ueterum commendant. In omnibus autem pauimentis struendis ea dili-
gentia adhibenda e$t, ut nulli extent anguli, æqualia $int coagmenta, plana omnium directio, quod fiet, $i ita
fricentur, cum $ectilia $int, ut nulli gradus in $cutulis, aut trigonis, aut quadratis, $eu fauis extent, & $upra
nucleum $int prius ad regulam, & libellam exacta pauimenta, uel$i te$$eris $truantur omnes habeant angu-
los æquales. Quoniam uero & te$tacea pauimenta $iebant in $picæmodum exacta, quæ constabant arena,
<ln>60</ln>
<pb 236>[514.01.268]<rh it>LIBER</rh>
calce, te$tis, & quarta parte Tyburt ini $axi contu$i, in quæ laterculi pollicis cra$$itudine, & $emipedali lon-
gitudine in$erebantur, ordine $picato, ut de$criptio ostendit, & repertum e$t in ueterum monumentis. Ideo
Vitr. ea diligenter exigenda dicit, ut non habeant lacunas uel extantes tumulos, ide$t ut non $int in uentrem
concreta, uel $o$$iculas faciant, $ed $int extenta, & ad regulam perfricata. huiu$modi pauimentum ita fie-
bat, ne bumor, & aquæ liquor ad contignationem, uel coaxationem pertingerent. Supra uero contu$i mar-
moris, & arenæ cru$ta calce permixta, quam loricam uocat Vitr. inducebatur, quæ opus $picatum tegebat.
Atque hæc ratio ad pauimenta $ub tecto in conignationibus struenda pertinent. Sub diuo autem alia cura
adbibebatur ob uitia, quæ ine$$e poterant, nam & contignationes modo humore cre$centes, modo $iccitate de-
cre$centes, modo etiam pandationibus $identes, mo uentur, ex quo motu uitia fiunt, rimæ\’q; in pauimentis, &
<ln>10</ln>
gelicidia, & pruinæ ip$is pauimentusis damnum inferunt, quibus uit{ij}s medendum est, & primum illi uitio,
quod habent a contignationum motione $uccurendum est, mox illi, quod a gelicid{ij}s, & pruinis contrahere
$olent. Directe igitur & tran$uer$e coaxandum e$t, ita ut duplex loricatio coaxationis habeatur, clauis\’q;
utraque figenda e$t, ita enim plana, & $olida fiet, mox ruderi nouo tertia pars te$tæ tu$æ admi$ceatur, calcis\’q;
duæ partes ad quinque mortar{ij} mixtionibus præstent re$pon$um. Mortaritum hoc loco pro rudere, & materia
$umitur, non pro lacu, ubi rutro $ubigitur. unde Plinius inquit, nece$$arium ruderi nouo tertiam partem
te$tæ tu$æaddi, deinde rudus, in quo duæ quintæ calcis mi$ceantur. statuminatione facta rudus inducatur, id\’q;
pin$um ab$olutum, ne minus pede $it cra$$um po$tea nucleo inducto cra$$o $ex digitos, ut monet Plinius, pa-
uimnentum & te$$era grandi circiter binum digitum cæ$a $truatur. Digitus e$t $extadecima pedis pars, $icut
pollex duodecima, oportet aut pauimentum fa$tigium, & tumorem quendam in medio habere, ut aquæ dila-
<ln>20</ln>
bantur & non firmentur: habebit igitur pauimentum fa$tigium in pedes denos digitos binos, ide$t $e$quunc\~e
ide$t unciam cum dimidia, at que ita totum opus bene temperatum, & rectè fricatum cum fuerit ab omnibus
uit{ij}s erit tutum. Si uero gelicidiorum damna euitare uoluerimus, $ic monet Vitr. e$$e faciendum; Vti inter
coagm\~eta materies ab gelicid{ij}s ne laboret. i. ne gelu offendat ligna, olei fæibus eretnmento olei, quotannis an
te hyemem $aturetur; fraces dixit Vitr. quæ $unt olearum carnes, & inde fæces. Cra{$s}ities enim olei non per-
mittit aquæ humorem penetrare. Sed quia adhuc aliqui maiori diligentia student prouidere ne pruinæ, &
gelicidia offendant pauimenta, ut perpetuò durent: Sic monet eos Vitru. ut ait Palladius, tunc antequam
rudus $iccetur bipedas tegulas, quæ per omnia latera candaliculos habeant digitales, iungemus ita, ut calce
uiua ex oleo temperata bipedarum canales, qui inter $e connectendi $unt, impleantur, & earum coniunctione
rudus omne cooperiatur; Ram $iccata omnis materia unum corpus efficiet, & nullum tran$mittet humorem.
Cum autem fuerit hoc ita per$tratum, $upra nucleus inducatur, & re$i$tens illud corium de quo $upra, & uir-
<ln>30</ln>
gis cædendo $ubigatur, ut $olidetur: $upra autem, $iue ex te$$era grandi, $iue ex$pica testacea, quam Itali
pi$cis $pinam uulgo uocant, & nos $upra eius formam aliter quam Philander delineauimus, fa$tig{ij}s uti dictũ
e$t, ide$t in pedibus denis digitos binos habentibus, habeas autem quo aqua de$luens aut in cisternas excipiatur,
aut in cloacas deriuetur. Subigendi autem pin$andi, & exæquandi ruderis, uel pauimenti modum no$tri or-
$are dicunt. Accipiunt autem plumbum, aut $ilicem multi ponderis funibus alligant, trabunt\’q; & retrabunt
$upra pauimentum, arenam a$peram continuo, & aquam $pargentes, & ita exæquatur pauimentum, quod
po$tea lini oleo perfundentes lucidi$$imum reddunt, humecto autem aere gaudent pauimenta, dum fiunt, &
in umbro$o, atque humido firmiora & integriora $eruantur, & pauimentis nocua in primis $unt, ut ait Al-
bertus $olis infirmitas, &repentina ex$iccatio, nam uelutireiteratis pluu{ij}s den$atur in aruis tellus, ita, & paui-
menta abundè humectata unam, integram\’q; in $oliditatem ferruminantur. Quo uero in loco pauimenti
<ln>40</ln>
ex fistulis tectorum imber cadens excipitur lapideam po$ui$$e oportet cru$tam per quam integram, & admo-
dum $olidam, ne impetentium guttarum a$$idua, ut ita loquar, improbitate, refodiatur, atque uitietur.</p>
<h it>De maceratione calcis adalbaria opera, & tectoria per-
ficienda. cap. II</h>
<p>V<sc>M</sc> a pauimentorum cura di$ce$$um uerit, tunc de albarijs operibus e$t explicandum. Id
autem erit rectè $i glebæ calcis optimè ante multo tempore quàm opus fucric macerabun
tur, uti $i qua gleba parum $uerit in fornace cocta in maceratione diuturna liquore defer-
<ln>50</ln>
uere coacta, uno tenore concoquatur. Nanque cum non penitus macerata, $ed recens
$umitur, cum fuerit inducta habens latentes crudos calculos pu$tulas emittit, qui calculi in opere
uno tenore cum permacerantur, di$$oluunt, & di$sipant tectorij politiones. Cum autem habita erit
ratio macerationis, & id curio$ius opere præparatum erit, $umatur a$cia, & quemadmodum materia
dolatur, $ic calx in lacu macerata a$cietur, $i ad a$ciam offenderint calculi, non erit temperata: cumq;
$iccum, & purum ferrum educetur indicabit eam euanidam, & $iticulo$am, cum uero pinguis $uerit,
& rectè macerata, circa id ferramentum uti glutinum hærens omni ratione probabit $e e$$e temperatá.
Tunc autem machinis comparatis, camerarum di$po$itiones in conclauibus expediãtur, ni$i lacuna-
ribus ea fuerint ornata.</p>
<p it>Facilis e$t calcis maceratio, & bene maceratæ probatio ex his quæ$ecundo libro diximus, item hoc loco
<ln>60</ln>
<pb 237>[514.01.269]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
$atis apertè Vitr. nos monet qua ratione præparetur ad albaria, & tectoria opera. quod autem in $olo est
pauim\~etum, id in pariete est tectorium, ide$t illimentum quoddam parietum, atque incru$tatio, nos intonicaturã
dicimus, bæc fit aut calce pura, & albarium opus uocatur, præ$ertim cum extrema manus imponitur: aut
gyp$o, quod Philander gyp$atum opus non $ine ratione appellari po$$e dicit: aut calce, & arena & dicitur
arenatum: aut marmore & calce, & marmoratum nominatur, nos $tuccatum dicimus. Maceranda igitur
est calx, ide$t in aqua ponenda ut extinguatur, & di$$oluatur, cum uero optima $it, & conueniat albar{ij}s ope-
ribus, quæ lenta e$t, & glutino$a, curare oportet, ut multo tempore ante quàm opus fuerit, in lacu id est in
fo$$a, & conceptaculo maceratione $oluatur, quod ad minus trium men$ium $patio perficitur: tempore enim
& diuturna maceratione fiet ut glebæ, in quas ignis calcar{ij}, ide$t loci, in quo excoquitur calx, minus potue-
<ln>10</ln>
rit, di{$s}oluantur, deferuentes enim in maceratione diuturna ob liquorem concoquentur uno tenore cum reliquis
glebis bene excoctis. Si uero hoc non fuerit factum, fiet ut calculi latentes, & non macerati, cum fuerit calx
parietibus inducta, pu$tulas qua$dam facient, & prominentes partes o$tendent, quæpu$tulæ, $eu calculi, cum
tempore permacerantur, di$$oluunt polituras parietum, nam pu$tulæillæ tanquam bullæ inflatæ di$rumpuntur.
Macerandæ igitur diutius glebæ $unt illæ, po$tea a$cia, & in$trumento illo dolabræ $imili a$cientur in lacu
diligenter, & curiosè, ita enim fiet, ut uno tenore calx di$$oluta ad albarium præparetur. Signa autem benè
præparatæ calcis, & optimæ$unt. Primum $i ad a$ciam non offenderint calculi, duri enim quando $unt, of-
fendunt, & $entiuntur, nec $unt temperati, po$tea $i ferrum a$ciæ po$t a$ciationem educatur $iccum, & purũ,
cuiq; nihil adbæ$erit, $ignum erit calcem e$$e raram, inanem, uanidam, & $iticulo$am, cum oporteat pin-
guem, lentam, ui$co$am, uel glutiono$am e$$e. Bene macerata, & temperata calce, $tatim machinæ compa-
<ln>20</ln>
rari debent, nos armaturas appellamus, ut ad cameras a$cendamus, & commodè tectoria inducamus, Ca-
meræ $unt quæ curuantur, aliæ in te$tudines, quædam in hemi$phæria, quædam ad circinum delumbantur, di-
uer$ic\’q; arcuatis operibus, uel $implicibus, uel compo$itis flectuntur, quæ omnia opere albario, & tectorio
ornantur lacunaria uero, trabeationes\’q; propriæ contignationum $unt.</p>
<h it>De camerarum di$po$itione, Trulli$$atione, & tectorio
opere. Cap. III.</h>
<p>V<sc>M</sc> autem camerarum po$tulabitur ratio, $ic erunt faciendæ. A$$eres directi di$ponantur
inter $e, ne plus $patium habentes pedes bions, & hi maximè cupre$sini, quod abiegni
ab carie, & a uetu$tate celeriter uitiantur: hi\’q; a$$eres cum ad formam circinationis $ue-
rint di$tributi catenis di$po$itis ad contignationes, $iue tecta erunt, crebriter clauis $er-
reis fixi religentur, eæ\’q; catenæ ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec uetu$tas, nec humor
po$sit nocere, ide$t buxo, iunipero, olea, robore, cupre$$o, cæteris\’q; $imilibus præter quercum, quod
ea $e torquendo rimas facit, quibus ine$t operibus. A$$eribus di$po$itis, tum tomice ex $parto Hi$pa-
nico, arundines Græcæ tu$æ ad eos (uti forma po$tulat) religentur. Item $upra Cameram materies
ex calce, & arena mixta $ubinde inducatur, $i quæ $tillæ ex contignationibus, aut tectis ceciderint $u
$tineantur, $in autem arundinis Græcæ copia non erit, de paludibus tenues colligantur, & mataxæ,
& tomicæ ad iu$tam longitudinem, una cra$situdine alligationibus temperentur: Dum ne plus inter
duos nodos alligationibus binos perdes di$tent, & hæ ad a$$eres, uti $upra $criptum e$t, tomicæ reli-
<ln>40</ln>
gentur, cultelli\’q; lignei in eas configantur. Cætera omnia, ( uti $upra $criptum e$t ) expediantur.
Cameris di$po$itis, & intextis, imum cœlum earum trulli$$etur, deinde arena dirigatur, po$tea aut
creta, aut marmore poliatur. Cum cameræ politæ fuerint, $ub eas coronæ $unt $ubijciendæ, eæ\’q;
quàm maxime tenues, & $ubtiles oportere fieri uidentur. Cum enim grandes $unt pondere deducun
tur, nec po$$unt $e $u$tinere, in his\’q; minimè gyp$um debet admi$ceri, $ed excreto marmore uno
tenore perduci, uti ne pr{ae}cipiendo non patiatur uno tenore opus inare$cere. Etiam\’q; cauendæ
$unt in cameris pri$corum di$po$itiones, quòd earum planitiæ coronarum graui põdere impendentes
$unt periculo${ae}. Coronarum autem aliæ $unt puræ, aliæ celatæ, conclauibus, aut ubi ignis, aut plura
lumina $unt ponenda, puræ fieri debent, ut eæ facilius extergantur. In æ$tiuis, & exedris, ubi mini-
mè fumus e$t, nec fuligo pote$t nocere, ibi celatæ $unt faciendæ. Semper enim album opus propter
$noperbiam candoris, non modo ex proptijs, $ed etiam ex alienis ædificijs concipit fumum. Coronis
explicatis parietes quàm a$perrimè trulli$$entur, po$tea autem $upra tulli$$atione $ubare$cente defor-
mentur dirctiones arenati, ut longitudines ad regulam, & lineam, altitudines ad perpendiculum,
anguli ad normam re$pondentes exigantur. Namque $ic emendata tectoriorum in picturis erit $pe-
cies, $ubare$cente iterum, ac tertio inducatur. Ita quo fundatior erit ex arento directura, eo firmior
erit ad uetu$tatem $oliditas tectorij. Cum ab arena præter trulli$$ationem, non minus tribus corijc
fuerit deformatum, tunc e marmoreo grano directiones $unt $ubigendæ, dum ita materies tempere-
tur, uti cum $ubigitur, non hæreat ad rutrum, $ed purum ferrum è mortario liberetur. Grano indu-
cto, & inare$cente, alterum corium mediocris dirigatur. Id cum $ubactum $uerit, & bene fricatum,
$ubtilius indu catur. Ita cum tribus corijs, arenæ, & item marmoris $olidati, parietes fuerint, neque
<ln>60</ln>
<pb 238>[514.01.270]<rh it>LIBER</rh>
rimas, neque aliud uitium in $e recipere poterunt, $ed & baculorum $ubactionibus $undatæ $oliditates,
marmoris\’q; candore firmo læuigatæ, coloribus cum politionibus inductis, nitidos expriment $plen-
dores. Colores autem udo tectorio cum diligenter $unt inducti, ideo non remittunt, $ed $unt perpe-
tuo permanentes quod calx in fornacibus excocto liquore, & facta raritatibus euanida ieiunitate coa-
cta, corripit in $e, quæ res forte eam contingerunt, mixtionibusq; ex alijs pote$tatibus collatis $emi-
nibus, ceu principijs una $olide$cendo in quibu$cunque membris e$t formata, cum fit arida, redigi-
tur, uti $ui generis proprias uideatur habere qualitates. Itaque tectoria, quæ rectè $unt facta, neque
uetu$tatibus fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt colores, ni$i $i parum diligenter, & in
arido fuerint inducti. Cum ergo ita in parietibus tectoria facta $uerint ( uti $upra $criptum e$t) &
<ln>10</ln>
firmitatem, & $plendorem, & ad uetu$tatem permanentem uirtutem poterunt habere. Cum uero
unum corium arenæ, & unum minuti marmoris erit inductum, tenuitas eius minus ualendo faciliter
rumpitur, nec $plendorem politionibus propter imbecillitatem cra$situdinis proprium obtinebit.
Quemadmodum enim $peculum argenteum tenui lamella ductum incertos, & $ine uiribus habet re-
mi$siores $plendores, quod autem e $olida temperatura fuerit factum, recipiens in $e firmis uiribus
politionem, $ulgentes in a$pectu, certas\’q; con$iderantibus imagines reddit: $ic tectoria, quæ ex te-
nui $unt ducta materia, non modo fiunt rimo$a, $ed etiam celeriter euane$cunt. Quæ autem fundata
arenationis, & marmoris $oliditate $unt cra$situdine $pi$$a, cum $unt politionibus crebris $ubacta,
non modo fiunt nitentia, $ed etiam imagines expre$$as a$picientibus ex eo opere remittunt. Græco-
rum uero tectores non $olum his rationibus utendo faciunt opera firma, $ed etiam mortario collo-
<ln>20</ln>
cato, calce, & arena ibi confu$a decuria hominum inducta ligneis ucctibus pin$ant materiam, & ita
ad certamen $ubacta tunc utuntur. Itaque ueteribus parietibus nonnulli cru$tas excidentes pro aba-
cis utuntur, ip$a\’q; tectoria abacorum, & $peculorum diui$ionibus circa $e prominentes habent expre$
$iones. Sin autem in craticijs tectoria erunt facienda, quibus nece$$e e$t etiam in arrectarijs, & tran$-
uer$arijs rimas fieri, ( ideo quòd luto cum linuntur, nece$$ario recipiunt humorem, cum aut\~e are$cunt
extenuati in tect orijs faciunt rimas) id ut non fiat, hæc erit ratio. Cum paries totus luto inquinatus
fuerit, tunc in eo opere cannæ clauis mu$carijs perpetuæ figantur, deinde iterum luto inducto, $i
priores tran$uer$arijs arundinibus fixæ $unt, $ecundæ erectis figantur, & ita ( uti $upra $criptum e$t)
arenatum, & marmor, & omne tectorium inducatur. Ita cannarum duplex in parietibus ordinibus
tran$uer$is fixa perpetuitas, nec $cgmina, nec rimam ullam fieri parietur.</p>
<p it>De camerarum di$po$itione, de\’q; earum tunicis, & tectorio opere, non tam in $iccis quàm in humidis locis
<ln>30</ln>
tertio, & quarto capite agitur, non rectè autem ageretur de tectorio, & albario opere, ni$iprius cameræ, &
parietes earum di$ponerentur ad recipiendas expolitiones, ideo docet quaratione cameræ incuruentur, ut or-
namenta $u$tineant. & qua ratione $uperiores, & inferiores earum partes tegere debemus, & expolire. mox
ad coronas ducendas $ub arcubus, & cameris perueniens, demum ad parietes dealbandos, $iue te$tacei $int,
$iue cratic{ij} progreditur, nullum e nece$$ar{ij}s præceptis, & utilibus prætermittens, Albertus $ummatim de
hac re commemorat. Diuer$a $unt camer arum di$crimina, quænos inquirere diligenter oportet, quibus li-
neis, terminis\’q; præfiniantur, etenim fornix e$t, & camera, & hemi$phærium, & arcus illi, qui $unt harum
quotæ partes. Hemi$phærium, quòd mediæ pilæ $peciem habet, $uapte natura ex circinatione ue$tig{ij}s, &
ichnographia circulari prouenit; camera quadratis areis conuenit, $icuti fornices quadrangularibus. Fornix
excauati montis $imilitudinem fert: est enim in arcum flexa, & proten$a curuitas. imaginemur parietem
<ln>40</ln>
amplum, qui a $ummo $inuetur, & $lectatur per porticus latitudinem tran$uer$e. Camera uero arcum refert
a meridie in $eptentrionem $e flectentem, qui & alium habeat tran$uer$um ab oriente in occa$um; cornua
enim $lexa præter hemi$phærium concur$us e$t multorum arcuum æqualium in centrum lmed{ij} culminis, $unt
& plura curuationum genera alia delumbata ad circinum, uel quæ lunulata uocantur, & $i quo alio modo te-
studinata $int, quæmultorum angulorum figuras o$tendunt, quorum omnium incuruandorum ratio una e$t.
Et omnia prædicta genera rationem parietis, $uperquem imponuntur, $equi debere uidentur. Namque $ul-
cra earum, & o$$a ( ut ita dicam ) quæ ab imo ad $ummum eriguntur a fulcimentis, & o$$ibus parietum
erigi debent, unumquodq; tamen $ecundum proprium genus in parietem incumbere debet idest $ecundum eã
formam, quam curuaturæ dare proponimus. o$$a buiu$modi inter $e distar e oportet $patio quodam certo, &
præfinito. Vitr. inquit {a$$eres directi di$ponuntur inter $e ne plus $patium habentes pedes binos. } Sunt a$$e-
<ln>50</ln>
res oblongæ, & $trictæ trabeculæ, quæ directè di$ponuntur circa parietes $ecundum eam formam, quam ca-
meræ, & curuaturæ imponere proponimus. huius modi a$$eres ita di$po$iti ligne is uinculis, quæ catenas Vi-
tru. ab effectu nominat, inter $e compingi debent, eorum $umma capita crebriter clauis ferreis fixa ad conti-
gnationes, uel tecta religentur. Spatia uero inter a$$eres. quæ o$$a ab Alberto dicuntur, repleri oportet, $ed
in hoc differunt, quæ fiunt in parietibus complementa ab {ij}s, quæ inter o$$a, a{$s}eres\’q; infarciuntur, quòd inpa
riete ad rectam regulam, normam\’q;, & libellam lapides, & $inguli ordines coagmentantur, atque compo-
nuntur. In testudine autem ordines ad $lexam regulam, & lapidis ommes conclau$uræ ad $ui arcus centrum
diriguntur. Ait autem postea ueteres o$$anunquam induxi$$è, ni$i cocto ex latere, eodem\’q; ut plurimum
bipedali, & complementa testudinum ab$oluenda e$$e e lapide leui{$s}imo, ne muri ab iniquo eorum pondere
fatigentur. Præterea, & illud monet, quo etiam artifices utuntur arcubus, & testudinibus $truendis arma-
<ln>60</ln>
<pb 239>[514.01.271]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
mento e$$e opus. E$t autem armamentum, quod nos armaturam dicimus, extemporanea quædam con$ignatio
ad $lexæ lineæ ambitum diffinita, cui pro corio, & cute, aut crates, aut arundiues, aut uilia i$tiu$modi con-
$ternuntur, ut $u$tineant te$tudinis $tructuram donec indure$cat. Cæterum non omnes te$tudines armamentum
requirunt, qualis e$t recta $phærica, quoniam ea non ex arcubus $olum constat, $ed ex coronis, & præcin-
ctionibus,nec habetur unde mitium diruptionis e$$e po{$s}it, cunctis præ$ertim cuneis unum centrum petentibus.
angularem quoque te$tudinem $phæricam modo per eius cra$$itudinem rectam $phæricam inter$truxeris,nullis
armamentis attollere poteris. Curuationum uero cæterarum capita firmi$$imis $edibus commendanda $unt,
neque incumbis fidendæ $unt ob infirmitatem, & incon$tantiam operis. Vacua uero inter a$$urgentes inflexus
testudinum, & parietem cui adhæreant relicta, quem locum fabri coxam nuncupant, infarciantur structura
<ln>10</ln>
ordinaria, & $tabili, parieti\’q; iterum atque iterum connexa. Et placent, qui leuandi oneris gratia, fictilia ua$a
aquaria uacua per coxarum cra$$itudines indidere rimo$a, atque inuer$a, ne quid collecta illic humiditate in-
graue$cent, & cæmenta $uperinfundere ex lapide minimè graui, $ed alioquin tenaci. Tota demum in testu-
dine, uticunque illa $it, naturam imitabimur, quæ quidem cum o$$a adiunxit o$$ibus, tum & carnes ip$as
intexuit uillulis, nexura per omnes diametros interductis in longum, in latum, inprofundum. Quibus autem
arcubus $ulcimenta $ub{ij}ciuntur $uper his $tatim, & $ine intermi$$ione $truendum e$t. Quibus uero armam\~etis
opus non est in $ingulis ordinibus intermi{$s}iones fieri debent. quarum rerum ratio e$t in promptu. Rallentanda
$unt armamenta $tatim aliquatenus, ubi testudines $ummis conclu$æ fuerintt cuneis, ut recenti adhuc in opere
commi$$i cunei non natent inter fomenta & fultum calcis, $ed coæquabilem inter $e acquie$cendi $edem $uis
librat is ponderibus occupent: Modus lentandi is est. Armamenti capitibus cuneos ligneos ad bipennis $imi-
<ln>20</ln>
litudinem acuminatos $ubigere $olemus, hos cum rallentare opus libuerit, malleolo di$trudes $en$im, quoad uo-
les $ine periculo. po$t dies aliquos pro operis magnitudine adhuc plu$culum rallentato. denique non ante in-
tegram perpe$$am hyemem armamenta $ubdemes. Hæc de arcubus, & flexibus Albertus, nos ad Vitr. cuius
intentio iterum explicabitur. Nam plura de arcuum origine, & alia multa idem Albertus dicit libro tertio
capite decimo tertio, & $equenti, quæ curio$is reliquenda$unt. Di$ponit igitur primum camer {is} hoc modo.
Erigit trabes oblongas, & non minus latas circa parietes inter $e duos pedes di$tantes, has a$$eres uocat,
uult\’q; illos e$$e e cupre$$o ob ligni firmitatem, & $oliditatem, quod nec cariem $entiat, nec humore corrum-
patur. A$$eres hi circum cameram di$po$iti uinculis e buxo uel olea, uel cupre$$o ligneis coniungendi $unt
clauis\’q; crebris ad contignationes religandi. Catenis expeditis, a$$eribus di$po$itis, & confectis, tunc tomicæ,
quæ $unt leuiter tortæ te$tes ex $parto arundinibus, iunco, palma, & $imilibus, $ed Vitr. eas ex $parto Hi$pa-
<ln>30</ln>
nico, quod est quoddam genus iunci, uel ex cannis Græcis contu$is, quas nos cannas ueras, ( ut puto ) appella-
mus, tunc inquam tomicæ ex his rebus factæ ad eos a$$eres $ecundum formam, quam uolumus cameram habe-
re, religentur; ita enim deformatur cælum cameræ, cuius duæ $unt $uperficies conuexa una, quæ tectum, vel
contignationem re$picit, concaua altera ad pauimentum uer$a, $upernæ ex calce, & arena materies mixta
inducatur, ut $i quæ $tillæ ex contignationibus, aut tecto ceciderint, $ub$tineantur. Si uero arundinis Gr{ae}cæ
copia non erit, tunc tenues cannæ palustres $umendæ, & mataxæ, & tomicæ ide$t restes, quas nos $toreas
uocamus religentur ad iustam longitudinem æquabili cra{$s}itudine iuncis, aut funiculis retortis, modo nodi
inter $e non plus binos pedes di$tent. bæ tomicæ, & craticulæ ad a$$eres prædictos figantur, ueruculis ligneis,
quæ cultellos uocat Vitr. a forma, & ita $uperna pars temperetur, ut dictum est. Imum uero cœlum trulli$-
$andum e$t, nos $maltare, & cra$$iori quodam modo inducere arenam, ut calcem dicimus. Et inde dirigenda
<ln>40</ln>
e$t arena, po$tea creta, aut marmore poliendum. Politis cameris coronarum cura habenda e$t; cameris enim
ad maximum ornamentum coronæ $ub{ij}ciuntur: coronarum enim opus $ubtilem camer arum ornatum uocauit,
Coronæ igitur leues, & $ubtiles faciendæ $unt ne pondere nimio pendentes rumpantur, quare gyp$um est om-
nino ab illis amouendum. Ecoronis aliæ $unt $implices, puræ\’q; aliæ cælatæ, & elaboratæ. Simplices in {ij}s
locis fiunt, ubi fumus, uel fuligo, lumina, & puluis e$$e pote$t: cælatæ, uero, idest fol{ij}s vel $igillis ornatæ, in
æ$tiuis, & exedris faciendæ $unt. Nam ibi candor a fuligine tutus, $ustinet omnem operis $ubtilitatem, alio-
quin candoris $uperbia magna est, nam non modo ex propr{ij}s, $ed etiam ex alienis ædific{ij}s concipit fumum.
ornato enim camerarum cœlo, ductis\’q; coronis, expoliendi $unt parietes, qui aut ex $tructura $unt, aut crati-
c{ij}, utrorum\’q; ornandorum præcepta a V itruuio traduntur. Omnibus igitur crustationibus, arenationum
tunicæ plures adhibendæ $unt. ne minus autem tres adigendæ $unt, quæ primæ inducitur, tanquam aliarum
<ln>50</ln>
$tratum parietem cra$$ior modo tegendo arcti$$ime prehen$at; & reliquas arenationes a$peritate $ua continet.
Suprema expoliti$$ima e$t, & colores, lineamenta\’q; & $plendor\~e venustatis exprimit. Media tam primæ, quã
$upremæ uitia emendat, atque utranque firma $oliditate connectit, nam $i acris est $uprema eo modo, quo illa
prima, quæ infimum locum tenet, e$$e debet, crebras rimas $icce$cendo faciet, contra uero $i infima mollis erit,
qualis $uprema facienda e$t, non continebitur arctè paries, ut de$ideramus. Cæterum illud Vitruuio pro con-
$tanti habetur, quo plures $unt arenationes, eò $plendidius læuigabitur, & expolietur paries, & $olidius ad
uetu$tatem ornæmentum eius durabit. Primæ igitur inductiones a$perrimæ $unt faciendæ ex fo{$s}ili arena,
& testa glandulo$a non nimis tun$a ferè ad palmi cra$$itudinem uel paulo minus. Med{ij}s tunic{is} fluuialis are-
na commoda est, uel fo{$s}itia $ubtilius excreta: eæ tamen & a$peritate carere non debent, ut ultimæ adbæreant
quæ nitidi$$imæ faciendæ $unt. Ideo pro arena in {ij}s marmor candidi$$imus contunditur, & excernitur. has $emi
<ln>60</ln>
digitum fere cra$$as inducimus, nam cra{$s}iores $i fuerint uix ex$iccantur. paries quo erit recentior, quo ue
<pb 240>[514.01.272]<rh it>LIBER</rh>
a$perior eò arenationes den$ius continebit. Vnde Albertus inquit, Siinter astruendum, & dum uiret opus
primam quamuis tenuem arenationem induxeris, captus præ$tabit $uperinducendis tenaces, & indelibiles.
De tempore aũt incru$tandorum parietum $ic monet. post au$tros autem commodi{$s}imè omne cru$tationis opus
inducetur, per boream, & frigora, & æ$tum aeris inducta præ$ertim cutis ultima in$cabre$cet. Crustationum
uero aliæ inducuntur, aliæ adiguntur. inducere e$t tectorium addere; inducuntur calx, gyp$um, arenatum.
marmoratum; & hæc omnia inducuntur in$trumento, quod trullam uocant. Colores uero, & cera penicil-
lo inducuntur. Gyp$um non ni$i $icci$$imo est in loco utile. Adiguntur lapides, marmora, uitrum, & $imilia.
Inductarum hæ $um $pecies Albaria, pura, in$ignita, pictoria, ad quæmaceranda, & præparanda calx est ut
Vitr. monuit. In iam inductas cutes, uel crustas $ubare$centes aliæ inducendæ $unt, & curandum est, ut om-
<ln>10</ln>
nes uno tenore $imul inare$cant, leuibus autem explanationibus & bacillis uerberatæ cru$tationes den$antur.
Vltima uero cutis in puro albario diligenter perfricata $plendorem dabit $peculi, læuigabitur quidem bona, $i
$apone albo tepenti, aqua $oluto modice inter læuigandum $upera$per$eris. nam multa inunctura expalle$cet,
Signorum duo $unt genera, alterum prominens, alterum ca$tigatum, illud nos omnino releuatum, hoc ex de-
pre$$o appellamus, ubi paries erectus est, ibi prominentia $igilla commodius apponuntur. Cœlo autem te$tudi-
num retu$a magis conuenient, ne onere $uo pendentia cadant. Pictoriæ cru\~stationes aliæ in udo, aliæ in $icco
fient, udis color omnis natiuus ex lapide, terra, mineris, & huiu$modi $umptus conueniet. Factitius autem co-
lor ex igne qui mutatur, $icca de$iderat: calci, lunæ, au$tro inimicus; $ed hæc $uo loco, quemadmodum & de
adactis cru$tis dicemus. Maximè curandum e$t autem (ut optimè Vitru. monet) ut altitudines $int ad perpen-
diculum, longitudines ad lineam, anguli ad normam fiant, quemadmodum antiquorum parietes facti inueniun
<ln>20</ln>
tur, tam æquales ut linea ubiq; contingat; tam $olidi, ut pro abacis utamur eis, tam expolitis, ut $i panno de-
tergantur, tanquam $pecula $plendorem emittant, quemadmodum Vitru. dicit: commendat\’q; tectorum Græ-
corum diligentiam. Post hæc craticiorum expolitiones o$tendit quomodo faciendæ $unt, ut perdurent, quæ
omnia facilia $unt. Vocat autem ibi clauos mu$carios umbellatos, & capite latiore, ut ait Phil. & ex pa$$o
in orbem cacumine, ni$i fortè clauos quo$dam intelligas, quibus pro umbella erat expre$$a, & extans mu$ca,
qualis repertos audiuimus in grandi marmorea arca, quæ Mariæ Honor{ij} Imperatoris coniugis credita e$t$e-
pulchrum fui$$e, quod ab {ij}s, qui aderant, $tatim receptum fui$$e tradit Phil. $cilicet ut {ij} Vitruuiani mu$ca-
r{ij} claui e$$ent. Cæterum $i quis u$um, & effectum eorum clauorum in Vitruuianis cannis a$$igendis con$ide-
ret, non a$$entietur mu$cam eorum capitibus expre$$am fui$$e, neque enim eos ferreos, aut ex metallo aliquo
fui$$e puto.</p>
<ln>30</ln>
<h it>De politionibus in humidis locis. Cap. IIII.</h>
<p>QV<sc>IBVS</sc> rationibus $iccis locis tectoria oporteat $ieri, dixi; nunc quemadmodum humidis
locis politiones expediantur, ut permanere po$sint $ine uitijs, exponam; & primum con
clauibus, quæ plano pede fuerint ab imo pauimento alte circiter pedibus tribus pro are-
nato te$ta trulli$$etur, & dirigarur, uti eæ partes tectoriorum ab humore ne uitientur, $in
autem aliquis paries perpetuos habuerit humores, paulum ab eo recedatur, & $truatur alter tenuis di-
ftans ab eo, quantum res patietur, & inter duos parietes canalis ducatur inferior quàm libramentum
conclauis fuerit, habens nares ad locum patentem. Item cum in altitudinem per$tructus fuerit, relin-
<ln>40</ln>
quantur $piramenta: $i enim non per nares humor & in imo, & in $ummo habuerit exitus, non minus
in noua $tructura $e di$sipabit. His perfectis paries te$ta trulli$$etur, & dirigatur, & tunc tectorio
poliatur. Siautem locus non patietur $tructuram fieri, canales fiant, & nares exeant ad locum paten-
tem. Deinde tegulæ bipedales ex una parte $upra marginem canalis imponantur, ex altera parte be$$a-
libus laterculis pilæ $ub$truantur, in quibus duarum tegularum anguli $edere po$sint, & ita a pariete
eæ di$tent, ut ne plus pateant palmum: deinde in$uper erectæ hamatæ tegulæ ab imo ad $ummum pa-
rietem figantur, quarum interiores partes curio$ius picentur, ut ab $e re$puant liquorem. Item in imo,
& in $ummo $upra cameram habeant $piramenta, tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, uti trul-
li$$ationem te$taceam non re$puant. Namque propter ieiunitatem, quæ e$t a fornacibus excocta,
trulli$$ationem non po$$unt recipere, nec $u$tinere, ni$i calx $ubiecta, utra$que res inter $e congluti-
<ln>50</ln>
net, & cogat coire. Trulli$$atione inducta pro arenato te$ta dirigatur. Et cætera omnia, (uti $u-
pra $cripta $unt in tectoriorum rationibus) perficiantur, ip$i autem politionis eorum ornatus pro-
prias debent habere decoris rationes, uti & ex locis aptas, & ex generum di$criminibus non alienas
habeant dignitates. Triclinijs hybernis non e$t utilis hæc compo$itio, nec megalographia, nec came-
rarum coronario opere $ubtilis ornatus; quòd ea, & ab ignis fumo, & ab luminum crebris fuliginibus
corrumpuntur. In his uero $upra podia abaci ex atramento $unt $ubigendi, & poliendi cuneis $ilaceis,
$eu miniaceis interpo$itis. Cum explicatæ fuerint cameræ puræ, & politæ, etiam pauimentorum non
erit di$plicens,($i quis animaduertere uoluerit) Græcorum hybernacu lorum u$us, qui minimè $um-
ptuo$us e$t, $ed utilis apparatus. Foditur enim intra libramentum triclinij altitudo circiter pedum
binum, & $olo fi$tucato inducitur, aut rudus, aut te$taceum pauimentum, ita fa$tigiatum, ut in cana-
<ln>60</ln>
<pb 241>[514.01.273]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
li habeat nares. Deinde conge$tis, & $pi$$e calcatis carbonibus inducitur ex $abulone, & calce, & fa-
uilla mixta materies cra$situdine $emipedali ad regulam, & libellam, & $ummo libramento cote de-
$pumato redditur $pecies nigri pauimenti, ita conuiuijs eorum, quod & poculis, & $puti$matis effun-
ditur, $imul atque cadit, $icce$sit: qui\’q; uer$anturibi mini$trantes, & $i nudis pedibus fuerint, non re-
cipiunt frigus ab eiu$modi genere pauimenti.</p>
<p it>Mira antiquorum industria in ædificando ad æternitatem, & uenustatem ubique cernitur. Nam & qua
parte natura, aut impedire, aut ferre ornamenta non poterat, arte nitebantur naturæ difficultates & uitia
$uperare. Quoniam uero nihil e$t, quòd expolitiones omnes, & cru$tationes magis offendat, di$$ipet, & cor-
rumpat, quam humor, nulli dubium e$t, quin cum humiditati reparatum fuerit, pulchritudo $uum con$equa-
<ln>10</ln>
tur effectum. Igitur cum Vitr. præcepta expolitionum in locis $iccis expedierit, nunc aggreditur expolitiones,
& ornatus in humidis locis. Humoris uitia aut ab imo ob terreni naturam, aut a $ummo prouenit cum parie-
tibus, aut $olum humidum, aut etiam montes imminent. Si ab imo $urgit, oportet in his quæ plano pede $unt
cameris, fodere infra pauimenti libr amentum etiã planum ad pedes tres, te$tis\’q; cauationem illam implere, &
firmiter exæquare. huiu$modi materies ex$iccatum humorem $emper tenebit. Sed $i forte aliquis paries ab
humore continuo lædatur, tunc alius paries $ubtilis aliquantum ab eo distans a$truendus e$t, uel inter utro$-
<hd>
que parietes canaliculus ducendus inferior pauimenti plano, qui exiet in apertũ, oportet autem & $pir amenta
a $ummo relinquere, nam $i canalis profundior aliquanto fuerit, & nulla e$$et uia $piramentis relicta, marce$ce-
ret, & di$$olueretur opus omne. Oportet igitur inferius fauces $uperius $piramenta facere. Constructo eo modo
pariete trulla inducemus rudiorem materiem, mox $ubtiliorem cutem, demum ultimam expolitionem. Quòd
<ln>20</ln>
$i angu$tia loci alterũ illum pariet\~e fieri non patietur, $atis erit canales in apertum locum effluentes con$truere,
& altera marginum ip$orum canalium parte tegulas $upra ponere altitudine bipedali, ab altera uero mu-
rulos, $eu paruas pilas erigere ex lateribus be$$alibus, ide$t pollicum octo, $uper quibus duarum tegularum
anguli imponi po{$s}int: non di$tent autem huiu$modi tegulæ a primario pariete plus palmo, & ita canalis, &
eius tegumenti $tructura perfecta erit. At uero ut primar{ij} parietis bumiditas queat de$cendere ab imo ad
$ummum parietem cincinatas, & hamatas tegulas collocare $upra frontem parietis oportet: quæ $e tanquam
hamis contineant. $unt autem ex tegulis aliquæ planæ, aliquæ in canaliculi modum ductæ, aliæ habent margi
nes utrinque extantes: has hamatas nominat hoc loco Vitr. quarum partes interioris uer$us parietem pice
liquata inungendæ oblinendæ\’q; $unt, ut humorem omnem a pariete de$luentem re$puant, $inant\’q; in cana-
lem de$cendere. Ita huiu$modi tegulæ loco muri $ubtilis erunt, (quales nos plures Romæ uidimus) idem\’q;
<ln>30</ln>
efficient, nam inter illis, & parietem $atis e$t$pat{ij} ad humoris fluxum. quin etiam exitus, fauces\’q; illi, & na
res præparandæ $unt, & $upra etiam $piramenta. Vtuero trulli$$ationem non re$puant huiu$modi tegulæ, quæ
parietis loco expoliendæ $unt, calce ex aqua liquida dealbentur. trulli$$atione inducta pro arenato te$ta dirigan
tur, & ea fiant omnia quæ $uperius $cripta $unt. Quid uero in huiu$modi locis, & $imilibus pro ornamento
$it faciedum, monet Vitr. Non enim omnibus locis $ubtilitas ornamentorum requiritur, nec pictura magni
$umptus, & rerum magnarum, quæ megalographia dictur, po$tulatur in triclin{ij}s hybernis, nec camerarum
coronario opere $ubtilis ornatus ob fumum, ob fuliginem, ob puluerem, quæ omnia ornamenta di{$s}ipare $ol\~et,
Melographiam uero interpretatur Vitr. $equenti cap. quid $it. Sed $upra podia tricliniorum hybernorum $u-
bigendi $unt abaci ex atramento, & poliendi cuneis $ilaceis, & miniaceis. Sil autem aut purpureo, aut luteo
colore erat. Atticum $il erat de quo infra dicetur, quo ad lumina utebantur, ad abacos uero non ni$i mar-
<ln>40</ln>
moro$o, quoniam marmor in eo re$istit amaritudini calcis. De minio dicemus po$tea. Abaci autem erant
ad $e$$um habiles, quos uulgus uoce trunca bancos appellat. Variè autem $edebant, & fulti di$cumbebant an-
tiqui, $ed initio herbis, ligno, ramis\’q; humi toti $ternebantur, mox $tructiles facti $unt, atque etiam e marmo-
re; & Plin. $ecundus epi$tolarum libro quinto, utrectè animaduertit Philander indicat hæc, Delicatiores
marmoreis cru$tis ue$tiebant, aliqui ueterum parietum exci$is tector{ij}s marmorum uarietates imitati $unt.
Non defuerunt, qui atramento tectorio $ubigerent inter $par$is cuneis pictis, hoc e$t paribus triangulis ita iun-
ctis, ut quadrangulum efficerent alternantes colores. Fecerunt & ex inte$tino opere, quod genus $e$$ui non
ingratum ætas no$tra retinuit. Figura non una fuit & reliqua. Cæterum ego ornamenta hæc parietum non
$camnorum puto e$$e, in triclin{ij}s enim hybernis ad formam abacorum di$tinctas fui$$e diui$iones per quadra,
ut nos dicimus in parietibus interpo$itis cuneis pictis, ut dictum e$t. erant etiam, & depicta podia, $uper quæ
<ln>50</ln>
huiu$modi pictura cuneorum diui$ionibus abacos ex atramento $ubactos habebat. Vnde commendat uti-
lem Græcorum hybernaculorum u$um, minimè $umptuo$um in quodam genere pauimenti $truendo, cuius ra-
tio hoc modo ab$oluebatur. A triclin{ij} plano circiter pedes duos infra fodiebant, & $olidato fi$tucationibus,
& uectibus $olo, aut rudus, aut te$ta inducebatur pro pauimento, quod quidem ita fa$tigatum erat, ut in ca-
nali haberet nares, mox calcatis carbonibus permi$cetur materies ex $abulone, calce, & fauilla, & induci-
tur cra$$itudine $emipedali ad regulam, & libellam, & læuigato, & cote depolito pauimento, nigra eius $pe-
cies redditur, & id efficitur, ut in conuiu{ij}s eorum, & quòd poculis, & $puti$matis effunditur, $imul atque
cadit, $icce$cit, qui\’q; uer$antur ibimini$trantes, & $i nudis pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab eiu$mo-
di genere pauimenti. ex carbonibus enim $iccitas & ex fauilla prouenit. Carbonum autem mira e$t uirtus.
Vnde D. Aug.cap.4.lib.21.de ciuit. Dei, $ic inquit: Non ne miranda res e$t, & tanta infirmitas, ut ictu leui$-
<ln>60</ln>
$uno frangatur, & pre$$a facillimè conteratur, & tanta firmitas, ut nullo humore corrumpantur, nulla ætate</p>
<pb 242>[514.01.274]<rh it>LIBER</rh>
<p it>uincatur, u$que adeò, ut eos $ubsternere $oleant, qui limites figunt ad conuincendum litigantem, qui$-
quis po$t quantalibet tempora extiterit, fixumq; limitem non e$$e contenderit. Quis eos in terra humida, in
fo{$s}a ubi ligna putre$cerent, tandiu durare incorruptibiliter po$$e, ni$i rerum ille corruptor ignis efficiat? Ac-
cedente igne $ic uertuntur in contrarium, ut de lignis pulcherrimis tetri, fragiles\’q;, de duris, imputribiles de
putribilibus fiant. Sed nos adrem, $i aduertamus primum, quæ quibus temporibus facienda $unt. Nam alia
fundamentis fodiendis, alia complendis, alia parietibus attollendis, alia testudinibus imponendis, alia cru$tis
inducendis tempora, atque anni, aeris\’q; modus, & facies debentur, ut admonet Albertus libro tertio cap. ul-
timo inquiens. Etenim fodiuntur quidem commodi$$iè per caniculam, atque ip$um per autumnum tellure
arenti, & humoris exuber antia fo$$iones non impediente. Complent etiam haud omnino incommodè ad primũ
<ln>10</ln>
uer, maxime ubi profundiora $int, nam ab æ$tatis ardoribus $atis protegentur tellure ob$idente atque circum-
fouente, $ed longè commodius complebuntur ad brumæ initium, modo ea regio non $it $ub cœli axe, & eiu$-
modi, ut eue$tigio gelet potius, quàm cohæreat. Paries quoque cum æ$tus nimios, tum & acres algores, atq;
$ubitas gelationes, atque præcæteris aquilones uentos odit: & in primis te$tudo omnium maximè æquabilem,
& contemperatam cœli tempe$tatem optat, quoad obfirmauerit opus $e $e, atque duruerit. Cru$tas per quam
attemperate inducemus ad uergiliarum ortum, & per eos demum dies quibus multo afflarint, humectarint\’q;
au$tri. Nam ni pror$us humectum fit, quod cru$ta aut opere albario ue$tiatur, non cohære$cent appo$ita, $ed
pa{$s}im diffi$a, di$cerpta\’q; decident, crebra\’q; $cabritie opus dehone$tabitur.</p>
<ln>20</ln>
<h it>De ratione pingendi in ædific{ij}s. Cap. V.</h>
<p>CA<sc>ETERIS</sc> conclauibus, ide$t uernis, autumnalibus, æ$tiuis, etiam atrijs, & peri$tylijs con-
$titutæ $unt ab antiquis ex certis rebus, certæ rationes picturarum. Namque pictura ima-
go fit eius, quòd e$t, $eu pote$t e$$e, uti hominis, ædificij, nauis, reliquarum\’q; rerum, è
quarũ formis, certis\’q; corporum finibus figurata $imilitudine $umuntur exempla, ex eo
antiqui, qui initia expolitionibus in$tituerunt, imitati $unt, primum cru$tarum marmorearum uarie-
tates, & collocationes, deinde coronarum, & $ilacearum, miniaceorum\’q; cuneorum inter $e uarias
di$tributiones; po$tea ingre$si $unt, ut etiam ædificiorum figuras, columnarum\’q; & fa$tigiorum emi-
nentes proiecturas imitarentur, patentibus autem locis uti exedris propter amplitudinem parietum,
<ln>30</ln>
$cenarum frontes tragico more, aut comico, $eu $atyrico de$ignarent: ambulationibus uero propter
$patia longitudinis uarietatibus topiorum ornarent, ab certis locorum proprietatibus, imagines ex-
primentes, pinguntur enim portus, promontoria, littora flumina, fontes, euripi, fana, luci, montes,
pecora, pa$tores, nonnullis locis item $ignorum megalographiam habentem Deorum $imulachra, $eu
fabularum di$po$itas explicationes, non minus Troianas pugnas, $eu Vly$sis errationes per topia, cæte-
ra\’q;, quæ $unt eorum $imilibus rationibus ab rerum natura procreata. Sed hæc quæ a ueteribus ex
ueris rebus exempla $umebantur, nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur tectorijs
mon$tra potius, quàm ex rebus finitis imagines certæ. pro columnis cnim $tatuuntur calami, pro fa-
$tigijs harpaginetuli $triati cum cri$pis folijs, & uolutis. Item candelabra ædi cularum $u$tinentia fi-
guras $upra fa$tigia earum $urgentes ex radicibus cum uolutis coliculi teneri plures habentes in $e $ine
ratione $edentia $igilla. Non minus etiam ex coliculis flores dimidiata habentes ex $e exeuntia $igilla,
<ln>40</ln>
alia humanis, alia be$tiarum capitibus $imilia. Hæcautem, nec $unt, nec fieri po$$unt, nec fuerunt.
Ergo ita noui mores coegerunt uti inertia mali iudices conniueant artium uirtutes. Quemadmodum
enim pote$t calamus uerè $u$tinere tectum, aut candelabrum ædiculas, & ornamenta fa$tigij, $eu coli-
culus tam tenuis, & mollis $u$tinere $edens $igillum, aut de radicibus, & coliculis, ex parte flores, di-
midiata\’q; $igilla procreari? At hæc fal$a uidentes homines non reprehenduntur, $ed delectantur, ne-
que animaduertunt, $i quid eorum fieri pote$t, nec ne. Iudicijs autem infirmis ob$curatæ mentes, non
ualent probare, quod pote$t e$$e cum auctoritate, & ratione decoris. Neque enim picturæ probari de
bent, quæ non $unt $imiles ueritati, nec $i factæ $unt elegantes ab arte, ideo de his $tatim debent re-
pentè iudicari, ni$i argum\~etationis habuerint rationes $ine offen$ionibus explicatas, etenim etiam Tral
libus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu finxi$$et $cenam in minu$culo theatro, quod eccli$ia-
<ln>50</ln>
$tirium apud eos uocitatur, in ea\’q; feci$$et pro columnis $igna, centauros\’q; $u$tinentes epi$tylia, tho-
lorum rotunda tecta, fa$tigiorum prominentes uer$uras, coronas\’q; capitibus leoninis ornatas, quæ
omnia $tillicidiorum è tectis habent rationem. preterea $upra eam nihilominus epi$cenium, in quo
tholi, pronai, $emifa$tigia, omnis\’q; tecti uarius pictoris fuerat ornatus. Itaque cum a$pectus eius $ce-
næ propter a$peritatem eblandiretur omnium ui$us, & iam id opus probare $ui$$ent parati: tum Li-
cinius mathematicus prodijt, & ait Alabandeos $atis acutos ad omnes res ciuiles haberi, $ed propter
non magnum uitium indecentiæ in$ipienteseos e$$e iudicatos, quod in gymna$io eorum quæ $unt $ta
tuæ, omnes $unt cau$as agentes, in foro autem di$cos tenentes, aut currentes, $eu pila ludentes. Ita in-
decens inter locorum proprietates $tatus $ignorum publicè ciuitati uitium exi$timationis adiecit.
Videamus item nuc ne Apaturij $cena e$$iciat, & nos Alabandeos, aut Abderitas. Quis enim uni-
<ln>60</ln>
<pb 243>[514.01.275]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
uer$um domos $upra tegularum tecta pote$t habere, aut columnas, $eu fa$tigiorum explicationes?
Hæc enim $upra contignationes ponuntur, non $upra tegularum tecta. Si ergo quæ non po$$unt in
ueritate rationem habere facti, in picturis probauerimus, accedemus & nos his ciuitatibus, quæ pro-
pter hæc uitia in$i pientes $unt iudicatæ. Itaque Apaturius contra re$pondere non e$t au$us, $ed $u$tu-
lit $cenam, & ad rationem ueritatis commutatam, po$tea correctam approbauit. Vtinam dijimmor
tales feci$$ent, ut Licinius reuiui$ceret, & corrigeret hanc amentiam, tectoriorum\’q; errantia in$titu-
ta. Sed quare uincat ueritatem ratio $al$a, non erit alienum exponere. Quod enim antiqui in$umentes
Jaborem, & indu$triam probare contendebant artibus, id nunc coloribus & eorum eleganti $pecie
con$equuntur, & quam $ubtilitas artificis adijciebat operibus auctoritatem, nunc dominicus $um-
<ln>10</ln>
ptus efficit, ne de$ideretur. Quis enim antiquorum non uti medicamento minio parce uidetur u$us
e$$e? At nunc pa$sim plerunque toti parietes inducuntur. Accedit huc chry$ocolla, o$trum, Arme-
nium. Hæc uero cum inducuntur, & $i non ab arte $int po$ita, fulgentes tamen oculorum reddunt
ui$us, & ideo quòd precio$a $unt legibus excipiuntur, uta domino non a redemptore repre$enten-
tur. Quæ commonefacere potui, ut ab errore di$cedatur in opere tectorio $atis expo$ui: Nunc de ap-
parationibus, ut $uccurrere potuerint, dicam; & primum: quoniam de calce initio e$t dictum, nunc
de marmore dicendum re$tat.</p>
<p it>Quid in diuer$is conclauibus pingendum $it, pro rei dignitate, partim $uperiori capite, partim hoc monemur
a Vitr. Ex picturæ diffinitione argumentatur id quod decet, po$tea liberè reprehendit, qui a uera antiquorum
pictorum, & recta ratione di$ce$$ere. qua in re acriter inuehitur in id picturæ genus, quod nostri Grotte$cam
<ln>20</ln>
uocant, ut pote quæ res$it, ut nullo modo $tare po$$it. nam cum pictura $it rerum, quæ$unt, uel quæ e$$e po$$unt
imitatio, qui fiet, ut rectè factum iudicemus quod in eo genere tentatur, & efficitur? animalia $cilicet ædes fe-
rentia, cannas, arundines\’q; colummas $ignificantes, mon$trorum articuli, naturarum di{$s}imilitudines, &
mariorum generum mixtiones, quas fieri minimè natura patitur. Certè quemadmodum fanta$ia confu$æ in
$omn{is} rerum imagines nobis affert, $æpe\’q; res natura di$$imiles $pectr{is} aggregari $olet, ita recte po$$u-
mus dicere ab eo picturæ genere fieri, quod picturæ $omnium rectè nominare po$$umus. Simile quid in dicendi
arte, uel loquendi peritia uidere $olemus. Nam dialecticus rationi nititur $atisfacere, orator $en$ibus, &
rationi, poeta aliquanto mag{is} $en$ui, quam rationi, Sophi$ta uero mon$tra parit, & huiu$inodi, qualia nobis
phanta$ia $olet afferre, cum $en$us a $omno opprimuntur. Quam uero commendandus $it Sophi$ta dicant {ij}
qui di$crimen inter uerum, & fal$um, inter uerum, & ueri$imile ponere po$$unt. Certe fucus colorum & la-
<ln>30</ln>
boris effugium, & ueræ artis ignorantia eo deduxit pictores, ut uanæ oblectationi inani re $atisfaciant.
Credo etiam ego primum huiu$modi genus, quòd nullius est laboris, & aliquæ uoluptatis in hypogeis, & cry-
pt$is, quas grottas, unde nomen habent, inuentum, & uerè digna loco pictura, in qua colorum præstantia po-
tius, quam artificis manus, & ingenium commendatur. Excu$ant $e pictores artificio$am\’q; rem dicunt, &
qua$i hieroglyficam, $ignis, & monumentis præclaram, eam picturæ $peciem uolunt e$$e, neque omnibus datum
e$$e dicunt, po$$e aptè, & concinne eam efficere, ut picturæ $ubtilitas, partium re$pon$us, $ignificationum uis
inuentionum pulcbritudo, lineamentorum tractus, concinnitas inde $pectabilis habeatur; $ed hæc quam uere
eos excu$ent, al{ij} uideant, $ed nos ad res, non ad $omnia intendamus. Pictura quemadmodum cætera, quæ
ab homin ibus, hoc e$t ab ratione utentibus fieri $olent, propo$itum, & intentionem habeat aliquid imitandi,
& repre$entandi, ad id propo$itum omnis compo$itio est referenda, & quemadmodum poetæ fabulis prode$$e
<ln>40</ln>
hominibus debent, & mu$ica $unm ad effectum aliquem finem habere. Ita quæ pictura imitamur, non $olum
oculis, $ed animo aliquid utilitatis afferre oportet. cum\’q; pictura, & poetica uaria $int pro rerum qualitate,
quæ triplici genere continentur, $ummo, medio, & infimo, ita quæ maiestatem habent publicis, & præ$tan-
ti{$s}imorum operibus adhibebuntur, unde megalographia deducta e$t, quæ uero mediocribus conueniunt, $uis
locis ponantur, quemadmodum infima docet Vitrunius $uis locis pingenda. Po$t dignitatis, uenu$tatis\’q; con$ide-
rationem ars adhibenda e\~st, qua rerum formas $uis numeris ab$olutas, certos\’q; corporum fines, figuramus,
$ymmetrias, & proportiones partium inter $e, & ad ccrpus relatas ob$eruamus: item actus, ge$tus\’q;, &
uiuacitatem repre$entare oportet, affectus demum, & mores, quod paucorum e$t, & nostris temporibus uix
con$ideratur, in quo artis perfe\~ctio e$t collocata, fines corporum ita terminare ut interminati uideantur, qui\’q;
$int tam leniter, leuiter\’q; ducti, ut etiam intelligatur, quod non cernitur, putet\’q; oculus $e uidere, quod non
<ln>50</ln>
uideat (fumatam $peciem i$tam nostri dicunt.) ita enim corporum quorundam $uperficiem natura terminauit,
ut lineæ, fines\’q; eorum tenui quadam ratione ductæ uideantur $uauem, & dulcem, & teneram fugam nostri
dicerent in horizonte, ac terminatione ui$us, quemadmodum in planis, quæ optice artis diligentia, & $ubtili-
tate pinguntur. Id\’q; quod aio e$$e, & non e$$e uidetur, & maximo iudicio, & experientia perficitur, igno-
rantes oblectat, & $ciemes mirari facit, præterea colores, eorum\’q; compc$itiones $ubtiles, efficaces\’q; uirorũ
imitationes, & $plendores, teneritudinem\’q; membrorum muliebrium & effectam, $ed parum expre$$am mu-
$culorum partitionem carne ita rectè ue$titam, & tectam, ut $ube$$e $entiantur mu$culi, qui in uirili cor-
pore, ita $ub pannis, & ue$tibus corpus e$$e intelligatur, & nuditatem in ue$titu o$tendamus, flexus, & $triæ
$uauiter ducantur nihil effic ientes, quod uenustate careat, & rem non repre$entet ut est, proxima uel remota,
directa uel ab$cedens, alta uel depre$$a, ui$us demum conueniens ratio habeatur. Sed mens nostra non est
<ln>60</ln>
hoc loco diffu$ius hæc pertractare, neque de al{ij}s orn amentis agere, cuiu$modi $unt obeli$ci, pyramides, $epul-</p>
<pb 244>[514.01.276]<rh it>LIBER</rh>
<p it>chra, tituli, columnæ, quarum rerum de$criptiones, ex ueterum monumentis de$umptæ, iam typis excu$æ,
omnibus notæ $unt, de quibus etiam Albert. lib. nono. de coloribus autem, de quibus agit Vitru. hoc capite
postea $uo loco dicam.</p>
<h it>De marmore, quomodo paretur ad tectoria. Cap. VI.</h>
<p>MA<sc>RMOR</sc> non eodem genere omnibus regionibus procreatur, $ed quibu$dam locis glebæ,
(ut $alis) micas perlucidas habentes na$cuntur, quæ contu$æ, & molitæ præ$tant tecto-
<ln>10</ln>
rijs, & coronarijs operibus utilitatem. Quibus autem locis hæ copiæ non $unt cæmenta
marmorea, $iue a$$ulæ dicuntur, quæ marmorarij ex operibus deijciunt, pilis ferreis con-
tunduntur, cribris\’q; excernuntur. Eæ autem excretiæ tribus generibus $eponuntur, & quæ pars gran-
dior fuerit, (quemadmodum $upra $criptum e$t,) arenato primum cũ calce inducitur, deinde $equ\~es,
ac tertio, quæ $ubtilior fuerit. Quibus inductis, & diligenti tectoriorum fricatione læuigatis, de co-
loribus ratio habeatur, uti in his perlucentes habeant $plendores, quorum hæc erit differentia &
apparatio.</p>
<p it>Supra mentionem fecerat de arenato, & marmorato, nil autem docuerat qua ratione marmor ad tectoria
ræpararetur: ne igitur id de$ideraretur hoc loco explicat. facilis huius ratio e$t, & a Vitr. $atis expedita.</p>
<ln>20</ln>
<h it>De coloribus, & primum de ochra. Cap. VII.</h>
<p>CO<sc>LORES</sc> alij $unt, qui per $e certis locis procreantur, & inde fodiuntur, nonnulli ex
alijs rebus tractationibus, aut mixtionum temperaturis compo$iti perficiuntur, uti præ-
$tent eandem in operibus utilitatem. Primum autem exponemus, quæ per $e na$centia fo-
diuntur, uti quod græcè ochra dicitur. Hæc uero multis locis (ut etiam in Italia) in-
uenitur, $ed quæ fuerat optima, Attica, ideo nunc non habetur, quod Athenis argenti fodinæ cum
habuerunt familias, tunc $pecus $ub terra fodiebantur ad argentum inueniendum. Cum ibi uena fortè
inueniretur, nihilominus uti argentum pro$equebantur. Itaque antiqui egregia copia $ilis ad politio-
nes operum $unt u$i. Item rubricæ copio$æ multis locis eximunt, $ed optimæ paucis, uti Ponto, Sino-
<ln>30</ln>
pe, & Aegypto, in Hi$pania Balearibus, non minus etiam Lemno, cuius in$ulæ uectigalia Athenien$i-
bus $enatus populus\’q; Rom. conce$sit fruenda. Parætonium uero ex ip$is locis, unde foditur habet no
men. Eadem ratione Melinum, quòd eius uis metalli in$ul{ae} Cycladi Melo dicitur e$$e. Creta uiridis
item pluribus locis na$citur, $ed optima Smyrnæ. Hanc autem Græci theodotion uocant, quod Theo-
dotus nomine fuerat, cuius in fundo id genus cretæ primum e$t inuentum. Auripigmentum, quod
ar$enicum Græcè dicitur, foditur Ponto. Sandaraca item pluribus locis, $ed optima Ponto, proximè
flumen Hypanim habet metallum. Alijs locis ut inter Magne$i{ae}, & Ephe$i fines $untloci unde ef-
foditur parata, quam nec molere, nec cernere opus e$t, $ed $ic e$t $ubtilis, quemadmodum $i qua e$t
manu contu$a, & $ubcreta.</p>
<p it>Colorum differentias primum ponit Vitr. mox temperaturas. Colorum aliqui $unt natiui, al{ij} factic{ij}: ex
<ln>40</ln>
natiuis al{ij} $ine ulla præparatione, & tritura $unt ad opus utiles, al{ij} aliquo modo temperantur. Sunt autem
natiui colores, qui fodiuntur, & ut uulgus uocat minerales, ut $inopis, rubrica, parætonium, erethria, & au-
ripigmentum. de {ij}s Vitr.cap. $eptimo, octauo, & nono loquitur, docet\’q; quibus in locis optimi reperiãtur, &
quaratione, aliqui ex {ij}s temperentur. Factic{ij} $unt, quimixtura, & arte finguntur ad maiorem rerum
expre{$s}ionem inuenti, de quibus reliquis capitibus mentio fit. Ochra, no$tris etiam ochrea dicitur, & terra
gialla, idest lutea. hæc u$ta fit rubra, & pro fundo ea pictores utuntur ochræ non ustæ. Fundus enim & um-
bra ob$curiori colore e$$e debet. Videtur autem quod Græcè ochra e$t, $il latinè dici. Nam cum Vitru.
hoc capite rationem reddit, cur ochræ optimæide$t Atticæ copia non haberetur $uis temporibus, commutato
uerbo ochræ in $ilem, ait; itaque antiqui egregia copia $ilis ad politionem operum $unt u$i, nos uero ex tam
manife$ta Vitruu{ij} lectione non quæremus an$am ex aliorum dictis contendendi; cum & quid $it ochra, &
<ln>50</ln>
unde ueniat, iam notum omnibus habeatur. Rubrica optima Sinopi inuenta, & primum in Ponto inde nomen
a Sinope urbe, na$citur & Aegypto, Balearibus, Aphrica, $ed optima in Lemno, & in Cappadocia effo$$a ex
$peluncis. Quæ $axis adhæ$it, excellit: glebis $uus colos. extra maculo$us. Hac\’q; u$i $unt ueteres ad $plen-
dorem. Rubrica autem e$t terra rubra, qua pictores, & fabri materiar{ij} utuntur, mylton Græcè dicitur. Pa-
rætonium uero dicitur a loco Aegypti, unde foditur. Plinius lib. 35. cap. ult. $cribit ex $puma maris $olidata
cum limo è candidis coloribus pingui$$imum, & tector{ij}s tenaci{$s}imum propter liuorem candidum. uult Plinius
parætonium e$$e. Eadem ratione melinum, meliam uocat Theophr. optimum in Melo in$ula, unde nomen $um
p$it. Quod $i alterius coloris e$$e Melinum dicatur, ut gilui, & lutei, puto ego cum $ua natura candidum $it,
po$$e commodè aliqua temperatura, & mixtione alios colores $ubire, ac magis in hunc quàm in illum uerti.
Creta uiridis, ut ait Phil. ea intelligitur, quam Veneti terram uiridem uocant, fortè, & Verdettum montanum,</p>
<ln>60</ln>
<pb 245>[514.01.277]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
<p it>aut quod al{ij} Viridem azurrum dicunt. hæc autem creta optima Smyrnæ na$citur, quæ quoniam in Theodo-
t{ij} fundo inuenta e$t Theodotium Græcè nominatur. Ea ueteres ad nauium picturas utebantur. pro hac facti-
cia utimur ex plumbo, & aceto. Auripigmentum, quod Græce ar$enicum dicitur, quid $it & quo colore, &
quomodo eo utantur pictores iam notũ est. In Syria fodi Plin. dicit in $umma tellure auri colore, $ed fragili, la-
pidum $pecularium modo. Sandaraca, & natiua, & arte facta e$t optima, Ponto na$citur, & proxime flumen
Hypanim fodinam habet, ea e$t aranc{ij} pomi colore; factitia e$t ex ceru$a adu$ta; quæ & ita a no$tris di-
citur minium.</p>
<ln>10</ln>
<h it>De Min{ij} rationibus. Cap. VIII.</h>
<p>INgrediar nunc Minij rationes explicare. id autem agris Ephe$iorum Cilbianis primum me
moratur e$$e inuentum, cuius & res, & ratio $atis magnas habet admirationes. Foditur
enim gleba, quæ Anthrax dicitur, antequam tractationibus ad minium perueniat, uena
uti ferreo magis $ubrufo colore, habens circa $e rubrum puluerem. Cum id foditur, &
plagis ferramentorum crebras emitti lachrymas argenti uiui, quæ a fo$$oribus $tatim colliguntur.
Hæ glebæ cum collect{ae} $unt in officinam, propter humoris plenitatem conijciuntur in fornacem
ut inare$cant, & is qui ex his ab ignis uapore fumus $u$citatur, cum re$edit in $olum fumi, inuenitur
e$$e argentum uiuum. Exemptis glebis guttæ eæ, quæ re$idebunt, propter breuitates non po$$unt col-
<ln>20</ln>
ligi, $ed in uas aquæ conuerruntur, & ibi inter $e congruunt, & unà confunduntur. Eæ autem cum
$int quatuor $extariorum men$uræ, cum expenduntur, inueniuntur e$$e pondo centum. Cum in ali-
quo ua$e e$t confu$um, $i $upra id lapidis centenarij pondus imponatur, natat in $ummo, neque cum
liquore pote$t onere $uo premere, nec elidere, nec di$sipare; centenario $ublato, $i ibi auri $crupu-
lum imponatur, non natabit, $ed ad imum per $e deprimetur. Ita non amplitudine ponderis, $ed ge-
nere $ingularum rerum grauitatem e$$e non e$t negandum. Id autem multis rebus e$t ad u$um expe-
ditum. Neque enim argentum, neque æs $ine eo pote$t rectè inaurari. Cum\’q; in ue$te intextum
e$t aurum, ea\’q; ue$tis contrita propter uetu$tatem u$um non habeat hone$tum; panni in fictilibus
ua$is impo$iti $upra ignem comburuntur. Is cinis conijcitur in aquam, & additur ei argentum uiuum,
id autem omnes micas auri corripit in $e, & cogit $ecum coire. Aqua defu$a cum id in pannum infun-
<ln>30</ln>
ditur, & ibi manibus premitur argentum per panni raritates propter liquorem extra labitur, aurum
compre$sione coactu intrà purum inuenitur.</p>
<p it>Non indiget Vitr. hoc loco, & multis al{ij}s aliorum auctoritate fulciri, cum ip$e pro $e $atis $it explicatus,
& alios docuerit. quare ad reliqua.</p>
<h it>De min{ij} cemper atura. Cap. IX.</h>
<p>REuertar nunc ad minij temperaturam. Ip$æ enim glebæ cum $unt aridæ, pilis ferreis con-
tunduntur, & moluntur, & lotionibus, & cocturis crebris efficitur ut adueniant colores.
<ln>40</ln>
Cum ergo hæc emi$$a erunt, tunc minium propter argenti uiui relictionem, quas in $e
naturales habuerat uirtutes relinquit, & efficitur tenera natura, & uiribus imbecilla.
Itaque cum e$t in expolitionibus conclauium tectorijs inductum, permanet $ine uitijs $uo colore.
A pertis uero, Ide$t peri$tylijs, aut exedris, aut cæteris eiu$modi locis, quo Sol, & Luna po$sit $plen-
dores, & radios immittere, cum ab ijs locus tangitur, uitiatur, & ami$$a uirtuæ coloris denigratur.
Itaque cum & alij mnlti, tum etiam Faberius $criba, cum in Auentino uolui$$et habere domum ele-
ganter expolitam, peri$tylijs parietes omnes induxit minio, qui po$t dies triginta facti $unt inuenu-
$to, uario\’q; colore. Itaque primo locauit inducendos alios colores. At $i quis $ubtilior fuerit, &
uoluerit expolitionem miniaceam $uum colorem retinere, cum paries expolitus, & aridus fuerit, tũc
cæram punicam igni liquefactam paulo oleo temperatam $eta inducat. Deinde po$tea carbonibus
<ln>50</ln>
in ferreo ua$e compo$itis, eam cæram apprime cum pariete calefaciendo, $udare cogat, fiat\’q; ut peræ-
quetur, po$tea cum candela linteis\’q; puris $ubigat, uti $igna marmorea nuda curantur. Hæc autem
χα\~vσις Græce dicitur, ita ob$tans cæræ punicæ lorica non patitur, nec Lunæ $plendorem, nec Solis ra-
dios lambendo eripere ex his politionibus colorem. Quæ autem in Ephe$iorum metallis fuerunt of-
ficinæ, nunc traiectæ $unt ideò Romam, quòd id genus uenæ po$tea e$t inuentum in Hi$paniæ regio-
nibus, ex quarum metallis glebæ portantur, & per publicanos Romæ curantur. Eæ autem officinæ
$unt inter ædem Floræ & Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque $i quis uelit experiri id $i-
ne uitio e$$e, $ic erit faciendum. Ferrea lamna $umatur, in ea minium imponatur, ad ignem collo-
cetur, donec lamna cande$cat, cum e candore color immutatus fuerit, erit\’q; ater, tollatur lamna ab
igne, & $i refrigeratum re$tituatur in pri$tinum colorem, $ine uitio $e e$$e probabit, $in autem per-
man$erit nigro colore, $ignificabit $e e$$e uitiatum. Quæ $uccurrere potuerunt mihi de minio dixì.</p>
<ln>60</ln>
<pb 246>[514.01.278]<rh it>LIBER</rh>
<p>Chry$ocolla portatur a Macedonia, foditur autem ex his locis, qui $unt proximi ærarijs metalli. Mi-
nium, & Indicum nominibus ip$is indicant, quibus in locis procreantur.</p>
<p it>Explicauit cap. octauo min{ij} inuention em, nunc eius temper aturam docet. Min{ij} color efloridis e$t, nam
ut ait Plinius, $unt colores au$teri, aut floridi: utrumque natura, aut mixtura euenit. Floridi $unt quos do-
minus fingenti præ$tat, de quibus dixit Vitr. $upra cap. $exto. Accedit huc chry$ocolla, o$trum, armenium.
Plinius addit Cinnabarim, Indicum, purpuri{$s}um. hæc uero cum inducuntur, & $i non ab arte $unt po$ita, le-
gibus excipiuntur, ut ab domino non ab redemptore repræ$ententur. Redemptor enim e$t, qui recipit extruen-
dam, & inducendam domum. hi igitur floridi $unt colores; cæteri au$teri. Minium igitur e floridis est,
magnæ olim authoritatis inter pigmenta, & quondam apud Romanos, non $olum maximæ, $ed etiam $acræ
<ln>10</ln>
religionis, ut locus ip$ius $imulachri faciem diebus festis minio illini $olitam affirment, triumphantum\’q;, $ic\’q;
Camillum triumpha$$e. Cuius rei cau$am miratur Plinius, quanquam & $uo tempore id expeti con$taret æthio
pum populis, totos\’q; eo tingi proceres, hunc\’q; ibi deorum $imulachris colorem e$$e. Theoph. tradit inuen-
tum minium, a Callia Athenien$i initio $perante aurum po$$e excoqui arena rubente in metallis argenti, nona-
ginta ann. ante. Tra$ibulum Athenien$ium magistrum, quod tempus exit in Romæ ducente$imum quadrage-
$imum nonum annum. Reperiri etiam iam tum in Hy$pan{ij}s, $ed durum, & areno$um, optimum uero $upra
Ephæ$um Cilbianis agris arenam cocci colorem habere; Vitr. puluerem rubrum dixit. Vena vti ferreo ma-
gis $ubruffo colore, teritur, deinde lauatur in farinam, & quod $ub$idet, iterum lauatur; Milina Græci uocant
minium; Romani minium a loco Hy$paniæ, unde inuehebatur celeberrimum, ex Si$aponen$i regione in Bætica
miniario metallo uectigalibus populi Romani nullius rei diligentiori cu$todia. Non licebat ibi perficere, &
<ln>20</ln>
excoqui, $ed Romam perferebatur uena $ignata ad dena millia ferè pondo annua. Ephe$ium minium dere-
linquere Romani, quia curatio magni operis erat, & virtutis acre exi$timabatur, unde qui minium in officinis
poliebant, faciem laxis ue$icis illigabant, ne in re$pirando pernitialem puluerem traherent, & tamen ut
per illas $pectarent Argentum uiuum, quod in {ij}s glebis erat nocumenti cau$a. Inducebatur nunium clau$is
locis, nam apertis, Sole, Luna, aere\’q; infirmabatur, cum nec æst<007>{is}, nec frigora toleraret. Adhibebatur
tum remedium quoddam. Nam cæra punica ide$t alba liquata igni, & paulo oleo temperata $eta, & pen-
nicillo inducebatur. Iterum\’q; admotis gallæ carbonibus adurebatur ad $udorem u$que, po\~stea candelis $u-
bigebatur, ac deinde linteis puris, eadem ratione qua marmora cur antur, & nitentia fiunt. illa autem adustio
χαũσις Græcè dicebatur ab incendio; Illita ergo cæra illa cohibet ladi colorem a Sole, Luna, aere\’q;, & $plen-
dorem con$eruabat, eo modo quoque nos inducimus pictur{is} eam, quam uernicem nominamus, licet, & nouũ.
<ln>30</ln>
inuentum $it oleo linaceo, uel ab nuce colores induci contra omnes. aeris, & cœli iniurias, modo $iccus, &
minime uligino$us $it paries ubi inducatur. Quomodo autem adulteretur minium, & deprehendatur docet
Vitr. calce enim adulteratur, deprehenditur laminæ candenti $uper impo$itum, $i in pristinum colorem refrige-
ratum non uertatur & nigre$cat. Quomodo autem cæra candida fiat, docet Plin. libr. 21.cap.14. it\~e
quomodo resinaurentur lib. 33. cap. 6. Chry$ocolla, quia eam aurifices uendicant in agglutinando auro,
ita dicitur, qua$i auricolla, temperatur cypria ærugine, & pueri impub{is} urina, addito nitro, teritur cyprio
ære in cypr{ij}s mortar{ij}s, $acernam uocant nostri, ita ferruminatur aurum. Chry$ocolla humor est in pute{is}
per uenam auri defluens cra$$e$cente limo rigoribus hybernis u$que in duritiem pumicis: laudatiorem eand\~e
in ærar{ij}s metallis, & proximam in argentar{ij}s fieri compertum e$t, laudati$$ima in Armenia, $ecunda in Ma-
cedonia, largi$$ima in Hi$pania. $umma commendationis est, ut colorem herbæ $egetis lætæuirentis quam
$imillimè reddat; Vi$um\’q; e$t iam Neronis principis. $pectaculis arenã circi chry$ocolla sterni, cum ip$e con-
<ln>40</ln>
colori panno aurigaturus e$$t, inducta opificum turba. Indicum nostri endegum uocant. Cæuleus e\~st illi
color, & quia ex India apportatur, Indicum uocatur, $icuti minium a fluuio Hi$paniæ $ic dicto.</p>
<h it>De coloribus, qui arte fiunt. Cap. X.</h>
<p>INgrediar nunc ad ea, quæ ex alijs gencribus tractationum temperaturis commutata re$pi-
ciunt colorum proprietates: & primum exponam de atramento, cuius u$us in operibus
magnas habet nece$sitates, ut $int notæ, quemadmodum præparentur certis nationibus
artificiorum ad id temperaturæ. Namque ædificatur locus uti Laconicum, & expolitur
<ln>50</ln>
marmore $ubtiliter, & læuigatur. Ante id fit fornacula habens in laconicum nares, & eius præfurniũ
magna diligentia comprimitur, ne flamma extra di$sipetur: in fornace re$ina collocatur. Hanc autem
ignis pote$tas urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem, quæ circa parietem, & ca-
meræ curuaturam adhære$cit, inde collecta pa$sim componitur ex gummi $ubacto ad u$um atramenti
librarij, reliqua tectores glutinum admi$centes in parietibus utuntur. Sin autem eæ copiæ non fuerint
paratæ, ita nece$sitatibus erit admini$trandum, ne expectatione moræ res retineantur. Sarmenta aut
tedæ $chidiæ comburantur, cum erunt carbones, extinguantur. Deinde in mortario cum glutino
tereantur, ita erit atramentum tectoribus non inuenu$tum. Non minus $i fæx uini arefacta, & cocta
in fornace fuerit, & ea contrita cum glutino in opere inducetur, per quam atramenti $uauem efficiet
colorem, & quo magis ex meliore uino pa rabitur, non modo atramenti, $ed etiam Indici colorem
<ln>60</ln>
dabitimitari.</p>
<pb 247>[514.01.279]<rh it>SEPTIMVS.</rh>
<p it>Expo$itio quorundam uocabulorum aperta reddet ea, quæ decimo cap. dicuntur. Laconicum e$t ueluti ca-
merata in hemi$phærium turricula in balne{is}. hic ex appo$ita, & ad$tructa fornacula, uult in id fumum re-
$inæ deferri, unde fuligo, ide$t den$atus ille fumus parietibus laconici adhæreat, in eo fit atramentum, de quo
etiam Plin. libro 35.ca.plt. Atramentum autem librarium, & $criptorium idem e$t. Glutinum fit præ$tan-
ti{$s}imum, ut ait Plin. lib. 38. cap. 10. ex taurorum auribus, & genitalibus: adulterari uero quibu$dam
pellibus inueteratis, calciamentis etiam decoctis. Alia glutini traduntur genera, collecta a Phil. auri chry-
$ocolla, ferri argilla, ærearum ma$$arum cadmia, laminarum alumen, aramentorum $tatomum, stanni ar-
gentum, marmoris, & plumbi re$ina, plumbi albi album, nigri album oleo. Marmoris autem lithocolla fit
ex eiu$dem marmoris aut lapidis puluere, cum tauri glutino. Sarmenta uero, aut tedæ Schidiæ $unt fragmen-
<ln>10</ln>
ta, & ueluti a$$ulæ, & $ecamenta tedæ arboris. De Indico uero, quid dicam ne$cio, nam cum inter floridos
colores a Plinio numeretur, certè nos id genus Indici non habemus, quoniam non nim{is} præcio$um e$t id, quo
nostri utuntur, quod fit ex I$ati $atiua, quæ gue$dum, aut pa$tillum dicitur, cum aliàs gla$tum diceretur, her-
ba ut ait Phil. & $i in$ignibus uirore cauliculis notata, $ucco tamen inficiens cæruleo tru$$atilibus molis pre-
mitur, ut herbaceam $aniem excludant, deinde exuctam digerunt, & po$t tinctos pannos cæruleam illam in-
natantem, feruentibus cortinis exemptam pictorum u$ibus Indum uocant.</p>
<h it>De cærulei temperaturis. Cap. XI.</h>
<ln>20</ln>
<p>CAerulei temperationes Alexandriæ primum $unt inuentæ, po$tea item Ve$torius Puteolis
in$tituit faciundum. Ratio autem eius, e quibus e$t inuenta, $atis habet admirationis.
Arena enim cum nitri flore conteritur adeò $ubtiliter, ut efficiatur quemadmodum fari-
na, & æri Cyprio, limis cra$sis,(ut $cobis) facto immixta con$pergitur, ut conglome-
retur. Deinde pilæ manibus uer$ando efficiuntur, & ita colligantur, ut inare$cant. Hæ aridæ compo-
nuntur in urceo fictili. Vrceus in fornace ponitur, ita æs, & arena ea ab ignis uehementia conferue-
$cendo cum coaruerint inter $e dando, & accipiendo $udores a proprietatibus di$cedunt, $uis\’q; rebus
perignis uehementiam confecta, cæruleo redigantur colore. V$ta uero quæ $atis habet utilitatis in
operibus, tectorijs $ic temperatur. Gleba $ilis boni coquitur, ut $it in igne Gandens, ea autem aceto
extinguitur, & efficitur purpureo colore.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Cæruleum Græci cianum, azurum no$tri uocant. Cæruleum autem & na$citur, & fit. reperitur in metal-
lis per $e ortum, aut abraditur a materia mettallica. Plinio e$t arena. lege Plin. lib. 33. cap.ultimo. Nitri
flos intelligitur qui e$t in nitro leui$$imum, & candidi{$s}imum, & fauilla nitri dicitur. Ait autem Vitr. {&
æri Cyprio, limis cra{$s}is, ut $cobis, facto immixta con$pergitur.} ide$t delimatæ æris Cypr{ij} $cobi$iue ramento
trita arena mixta a$pergitur, $ed arena usta, quæ in operibus tector{ij}s $atis habet utilitatis, $ic temperatur.
Gleba $ilis boni coquitur, ut $it in igne candens, ea autem aceto extinguitur, & efficitur purpureo colore unde
Plin. fit & cremato $ile marmoro$o, & re$tincto aceto, $ine ea umbræ non fiunt.</p>
<h it>Quomodo fiat ceru$$a, & ærugo, & Sandara-
<ln>40</ln>
ca. Cap. XII.</h>
<p>DE Ceru$$a, ærugine\’q;, quàm no$tri ærucam uocant, non e$t alienum, quemadmodũ com-
paretur dicere. Rhodij enim in dolijs $armenta componentes acetum $uffundunt, & $u-
pra $armenta plumbeas ma$$as collocant, deinde dolia operculis obturant, ne $piramen
tum obturata emittant, po$t certum tempus aperientes inueniunt e ma$sis plumbeis
cæru$$am. eadem ratione lamellas æreas collocantes efficiunt æruginem, quæ eruca appellantur. Cæ-
ru$$a uero cum in fornace coquitur, mutato colore ad id ignis incendium efficitur $andaraca. Id
autem incendio facto ex ca$u didicerunt homines, & ea multo meliorem u$um præ$tat, quàm quæ de
metallis per $e nata foditur.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Ceru$$a no$tris blacca dicitur. Aerugo autem a no$tris virideæs, aut uiride ramum uocatur. Cæterum
ceru$$a in fornace cocta mutato colore ad idignis incendium fit $andaraca, quam no$tri minium uocant; de qua
$upra dictum e$t. V$ta igitur inquit Plin. ca$u reperta est in incendio pyræ. ceru$$a in orcis cremata in mulie-
bri thæca erat ceru$$a, in cuius pyra incendio facto cremata est, & ca$u deprehen$a eo colore quo $andraca
e$t. Ceru$$a p$imithium dicitur, laudati{$s}ima in Rhodo.</p>
<ln>60</ln>
<pb 248>[514.01.280]<rh it>LIBER SEPTIMVS.</rh>
<h it>Quomodo fiat o$trum colorum omnium facticiorum excel-lenti{$s}imum. Cap. XIII.</h>
<p>INcipiam nunc de o$tro dicere, quod & cari$simam, & excellenti$simam habet, præter hos
colores, a$pectus $uauitatem. id autem excipitur ex conchylio marino, quo purpura infi-
citur, cuius non minores $unt, quàm cæterarum naturæ rerum, con$iderantibus admira-
tiones, quòd habet non in omnibus locis, quibus na$citur unius generis colorem, $ed So-
<ln>10</ln>
lis cur$u naturaliter temperatur. Itaque quod legitur Ponto, & Gallia, quod eæ regiones $unt proxi-
mæ ad $eptentrionem, e$t atrum: progredientibus inter $eptentrionem, & occidentem inuenitur luci-
dum. Quod autem legitur ad æquinoctialem orientem, & occidentem, inuenitur uiolaceo colore.
Quod uero meridianis regionibus excipitur, rubra procreatur pote$tate, & ideo hoc rubrum. Rhodo
etiam in$ula creatur, cæteris\’q; eiu$modi regionibus, quæ proximæ $unt Solis cur$ui. Ea conchylia cum
$unt lecta, ferramentis $cinduntur, e quibus plagis purpurea $anies, uti lachryma profluens excu$$a in
mortarijs terendo comparatur, & quod ex concharum marinarum teftis eximitur, ideo o$trum e$t uo
citatum. Id autem propter $al$uginem cito fit $iticulo$um, ni$i mel habeat circum$u$um.</p>
<p it>De o$tro quid dicat Vitru. $atis apertum e$t. Conchylium marinum pro purpureo pi$ce $umitur. cum enim
dicitur conchylium purpura pi$cis intelligunt, quoniam uero multi color purpura est $ecundum diuer$as re-
<ln>20</ln>
giones, atra enim, liuida, uiolacea, & rubra e$t; ideo cum apud poetas purpureum legimus uel mare, uel
animam, uel $anguinem, uel aliquid aliud, id colorem intelligere debemus, qugm res po$tulat, ut intelligatur:
quanquam pro pulchro purpureum quandoque $umi non ignorem. Cæterum infectores aiunt, ut notatur in
hieroglyph. quas purpuras in artis $uæ u$um parant, $axo uno ictu collidendas, unde $ubitarius ille $anguis ad
tinctum optimus emanat. quòd $i ictu fefellerit, neque purpura $tatim exanimata $uerit, fru$tra reperiri,
quia præ dolore $anguis in uniuer$um corpus diffu$us euane$cat. Hinc aiunt Homerum $olitũ de {ij}s, qui ualido
aliquo uulnere perempti fuerunt, purpurea eos morte $ublatos dicere. Purpuræ autem tam acuta, & ualida
e$t lingua, ut ea conchulas, & qua$cunque $ui generis testas perforare po$sit: Vnde in maledicos purpuræ lin-
gua ob{ij}citur. Quoniam uero ex te$taceorum genere e$t, ideo o$trum nominatur àπò τ{ου} ó{οτ}Εαν{ου}. ne qu{is} ab o$trea
pi$ce purpuram fieri intelligat, quomodo autem ad lanas apparari debeat docet Plin.lib.9.cap.38.</p>
<ln>30</ln>
<h it>De purpureis coloribus. Cap. XIIII.</h>
<p>FIunt etiam purpurei colores infecta creta rubiæ radice, & hy$gino; non minus ex floribus
alij colores. Itaque tinctores cum uolunt $il Atticum immitari, uiolam aridam conijci\~e-
tes in uas cum aqua conferue$cere faciunt ad ignem, deinde cum e$t temperatũ conijciũt
in linteum, & inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex uiolis colora-
tam, & ex ea eretriam infundentes, & eam terentes efficiunt $ilis Attici colorem. Eadem ratione uaci-
nium temperantes, & lac mi$centes purpuram faciunt elegantem. Item qui non po$$unt chry$ocol-
la propter caritatem uti, herba, quæ luteum appellatur, cæruleum inficiunt, & utuntur uiridi$simo co
<ln>40</ln>
lore. Hæc autem infectiua appellatur. Item propter inopiam coloris indici cretam Selinu$iam, aut
annulariam, uitrum\’q;, quod Græcè yalon appellant, inficientes, imitationem faciunt indici coloris.
Quibus rationibus, & rebus ad di$po$itionem firmitatis, quibus\’q; decoras oporteat fieri picturas:item
quas habeant omnes colores in $e pote$tates, uti mihi $uccurrere potuit, in hoc libro per$crip$i. Itaque
omnes ædificationum perfectiones, quam habere debeant opportunitatem ratiocinationibus $eptem
uoluminibus $unt finitæ. In $equenti autem de aqua, $i quibus locis non fuerit, quemadmodum inue-
niatur, & qua ratione ducatur, quibus rebus $i erit $alubris, & idonea probetur, explicabo.</p>
<p it>Rubia (Eritrodanum uocant) radix e$t rubra, qua tinguntur lanæ, pelles\’q; perficiuntur; nostri frug giam
dicunt. Hy$ginum, uacinium, & hyacinthum idem. Franci$cus Ma$$arius agre$tia e{$s}e mora no$tra uult: cer-
te expertus $um ex moris, & etiam ex quibu$dam $pinarum baccis colores fieri præ$tanti$$imos, linteola\’q; tin-
<ln>50</ln>
gi ad colores uarios exprimendos, & earum temperatura diuer$a diuer$os\’q; colores effici: ex floribus autem co
lores lixiuio aliqui utiliter extrahunt; & in eo cretam infundentes (intellige eretriam) quæ, & alba, & cinerea
e$t te$te Plin. Creta Selinu$ia lacha est. Annulare candidum e$t, quo muliebres picturæ illuminãtur, fit ex cre-
ta admixt{is} uitreis gemmis ex uulgt annulis, unde, & annulare dicitur. Luteum Ruellius guadum dictum pu-
tat, herba infector{ij}s cortinis nota tingendis luteo colore pannis. in hanc $ententiam pedibus in Philander.</p>
<h it>Fin{is} Libri Septimi.</h>
<ln>60</ln>
<pb 249>[514.01.281]
<h>M.VITR V VII DE
ARCHITE CTVRA
LIBER OCTAVVS.</h>
<h>_Proœmium_.</h>
<ln>10</ln>
<p>DE $eptem $apientibus Thales Mile$ius omnium rerum principium aquam e$t
pro$e$$us, Heraclitus ignem, Magorum $acerdotes aquam, & ignem, Eu-
ripides auditor Anaxagoræ, quem philo$ophum Athenien$es $cenicum
appellauerunt, aera, & terram, eam\’q; ex cœle$tium imbrium conceptioni-
bus in$eminatam, fœtus gentium, & omnium animalium in mundo pro-
creaui$$e: & quæ ex ea e$$ent prognata cum di$$oluerentur, temporum ne-
ce$sitate coactam in eadem redire, quæq; de aere na$cerentur item in cœ-
<ln>10</ln>
li regiones reuerti, neque interitiones recipere, $ed di$$olutione mutata in
eandem recidere, in qua antè fuerant proprietatem. Pythagoras uero Em-
pedocles, Epicharmus, alij\’q; Phy$ici, & Philo$ophi hæc principia quatuor e$$e propo$uerunt, aerem,
ignem, aquam, terram, eorum\’q; inter $e cohærentes naturali figuratione ex generum di$criminibus
e$$icere qualitates. Animaduertimus uero non $olum na$centia, $ed etiam res omnes non ali $ine eo-
rum pote$tate, neque cre$cere, neque tueri. Namque corpora $ine $piritu redundantia non po$$unt
habere uitam, ni$iaer influens cum incremento fecerit auctus, & remi$siones continenter. Caloris
uero $inon fuerit in corpore iu$ta comparatio, non erit $piritus animalis, neque erectio firma, cibi\’q;
uires non poterunt habere concoctionis temperaturam. Item $i non terre$tri cibo membra co rporis
alantur, deficer\~etur, & ita a terreni principij mixtione erunt de$erta. Animalia uero $i fuerint $ine hu
<ln>30</ln>
moris pote$tate, exanguinata, & exucta a principiorum liquore interare$cent.</p>
<p it>Inquit Ari$toteles nutriri nos ex his rebus, ex quibus con$tamus, ideo quatuor principia, quœ elementa
uocant, nece$$aria $unt ad uitam bominum, & animalium, his enim constamus,his omnia quoque alia cor-
pora $unt compo$ita, nec e$t quod nunc pbilo$ophemur, cum Architecto ea $int $atis quœ a Vitru. dicuntur.</p>
<p>Igitur diuina mens, quæ propriè nece$$aria e$$ent gentibus, non con$tituit difficilia & cara, uti $unt
margaritæ, aurum, argentum, cæteraq;, quæ nec corpus, nec natura de$iderat, $ed $ine quibus mor-
talium uita non pote$t e$$e tuta, effudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his, $i
quid forte de$it in corpore $piritus ad re$tituendum aer de$ignatus id præ$tat. Apparatus autem ad
auxilia caloris, Solis impetus, & ignis inuentus, tutiorem efficit uitam. Item terrenus fructus e$ca-
rum præ$tans copia, $uperuacuis de$iderationibus alit, & nutrit animalia pa$cendo continenter. Aqua
uero non $olum potus, $ed infinitas u$ui præbendo nece$sitates, gratas, (quòd e$t gratuita) præ$tat
<ln>40</ln>
utilitates, ex eo etiam qui $acerdotia gerunt moribus Aegyptioum, o$tendunt omnes res ex liquoris
pote$tate con$i$tere. Itaque cum hydriam tegunt, quæ ad templum, ædem\’q; iu$ta religione refertur,
tunc in terra procũbentes, manibus ad cœlum $ublatis, inu\~etionibus gratias agunt diuinæ benignitatis.</p>
<p it>Repetit Vitr. quœ $ecundo libro commemorauit, $ed alia intentione, Mam $ecundo uolumine querebat ef-
fectus uarios, qui fiunt in rebus uaria principiorum permixtione, quales $unt in calce, in lateribus, in arena,
in lapidibus, & in arboribus: hic uero de ui, & u$u aquæ tractare proponit. Certè uero habet unde uolu-
mina bæc ornet Vitr. cum de aquis agat. Nam quemadmodum aurum, margaritæ, lapides\’q; precio$æ res $unt
ob raritatem, quanquam natura illis parum indiget; ita aqua precio$a e$t ob nece$$itatem, & u$um. Vn-
de non immerito, & philo$ophi, & poetæ, & $acerdotes aquæ u$um celebrauere. Quoniam uero urbs Romæ
<ln>50</ln>
longe alias urbes $uperauit magnificentia, cura, & opere in ducendis aquis; ideo Vitr. præter uniuer$alem,
& communem aquarum u$um, ut hac quoque parte Romanis $atisfaciat, $eparatim huic operi librum dedi-
cauit, in quo & de natura & de u$u aquarum loquitur. De natur a in $ecundo tertio & quarto capite: de u$u
primo, & cæteris. Quod ad natur am pertinet, ab$oluitur in enarrand is aquarum proprietatibus, uiribus,
qualitatibus, delectabilem hi$toriam per$equendo. Quod uero ad u$um $pectat, agit de inuentione aquarum
de electione, de ductione, de con$eruatione. Inuentioni primum caput dedicatur, electioni quintum, nam non
$atis e$t aquas naturalibus indicijs, alijs\’q; experimentis inuenire, $ed nece$$e e$t bonas, & $alubres eligere.
Ducendis & $eruandis $extum, & $eptimum caput tribuitur, docet\’q; librare aquas, in$trumenta\’q; struit ad
id apta, & idonea, & ducendi modos o$tendit: & ita octauum ab$oluit uolumen, quod ego $uis locis, $ine di-
gre{$S}ioribus exponam breuiter, & $ine $uco.</p>
<ln>60</ln>
<pb 250>[514.01.282]<rh it>LIBER</rh>
<h>_De aquœ inuentionibus. Cap. 1._</h>
<p>CV<sc>M</sc> ergo, & a phy$icis, & a philo$ophis, & ab $acerdotibus iudicetur ex pote$tate aquæ
omnes res con$tare, putaui, quoniam in prioribus $eptem uoluminibus rationes edi$icio-
rum $unt expo$itæ, in hoc oportere de inuentionibus aquæ, quas\’q; habeat in locorum
proprietatibus uirtutes, quibus\’q; rationibus ducatur, & quemad modum item ea pro-
betur, $cribere.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Concludit quæ proœmio continebantur, ut o$tendat de quibus rebus acturus $it, tribus autem uerbis colli-
git, quæ ad aquœ prœ$tantiam pertinebant; Cum dicat.</p>
<p>E<sc>st</sc> enim maxime nece$$aria, & ad uitam, & ad delectationes. & ad u$um quotidianum. _Ad ui-_
_tam, nam $upra o$ten$um e$t $ine bumore non po$$e fieri, ut uiuamus. Ad delectationem, quid dicam quanta_
_uoluptate, flumina, riuos, $ontes\’q; miremur, quam\’q; libenter $pectemus aquarum ductus, & uarios artificio-_
_rum modos, quibus $alientis aquœ uis nos oblectat in hortis, & topiarijs, Ad u$um quotidianum exercitus_
_ob$e$$i, artifices, agri, mare, tellus demum, quantus $it aquarum u$us ostendunt. Ad u$um igitur uenientes._
_Vitruuianum propo$itum, & ordinem $equemur_.</p>
<p it>_E<sc>a</sc> autem facilior erit, $i $ontes erunt aperti, & fluentes._ Agit de aquarum inuentione, in hanc
$ummam colligens argumentum, quod aquœ inueniuntur aut apertœ, & ab ip$a natura patentes, quales $unt
<ln>20</ln>
fontes, fluu{ij}, alia\’q; uenarum genera: aut $ub terra occultœ meantes, bœc autem, aut a loci natura, aut ab bo-
minum indu$tria, uel a $ite colliguntur, inditia uero aquarum primum a Vitr. ponuntur.</p>
<p>Sin autem non profluent, quærenda $ub terra $unt capita, & colligenda, quæ $ic erunt experiunda,
uti procumbatur in dentes, antequam $ol exortus fuerit in locis, quibus erit quærendum, & in terra
mento collocato & $ulcto pro$piciantur eæ regiones, Sic enim non errabit excel$ius quam oporteat
ui$us, cum erit immotum mentum; $ed ad libratam altitudinem in regionibus certa $initionc de$igna-
bit. Tuncin. quibus locis uidebuntur humores $e concri$pantes, & in aera $urgentes, ibi $odiatur,
non enim in $icco loco hoc $ignum fieri pote$t.</p>
<p it>Et modum ponit, quem & Plinius, & Palladius quoque expre{$S}it, $eptimo & octauo capite. Ante ortũ
Solis pronus aliquis decumbat, & trunculo, aut laterculo tanquam fulchro $ub mento collocato, ut immotũ
<ln>30</ln>
maneat mentum, ut ui$us $it æqualis ab borizonte, neque $ur$um, neque deor$um erigatur, $edad libratam
altitudinem, ut ait Vitr. in regionibus circa certa definitione po$itus uer$us ortum $olis, quaque parte crip$us
$ubtilil nebula ear, humor\’q; undatim e terra effluens $ergere uidebitur, ibi fodiendum est. Monet Palladius
Augustimen$e id faciendum. Argumenta uero a terreni genere $umpta ponuntur modo.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> animaduertendum e$t quærentibus aquam, quo genere $int loca. Certa enim $unt in qui-
bus na$citur; In creta, tenuis, & exilis, & non alia e$t copia, ea erit non optimo $apore. Item $abulone
$oluto tenuis, $ed $i in$erioribus locis inuenietur, ea erit limo$a, & in$uauis. In terra autem nigra,
$udores, & $tillæ exiles inueniuntur, quæ ex hybernis tempe$tatibus collectæ in $pi$sis, & $olidis locis
$ub$idunt, eæ habent optimum $aporem. Glarea uero mediocres, & non certæ uenæ reperiuntur, eæ
quoque egregia $unt $uauitate. Item $abulone ma$culo, arena\’q; & carbunculo certiores, & $tabilio-
<ln>40</ln>
res $unt copiæ, eæ\’q; $unt bono $apore. R ubro $axo, & copio$æ, & bonæ, $inon per interuenia dila-
bantur, & lique$cant. Sub radicibus autem montium, & in $axis $ilicibus uberiores, & affluentiores,
eæ\’q; $rigidiores $unt, & $alubriores. Campe$tribus autem $ontibus, $al$æ, graues, tepidæ, non $uaues,
ni$i quæ ex montibus $ub terra $ubmanantes erumpunt in medios campos. Et ubi $unt arborum um-
bris contectæ præ$tant montanorum, $ontium $uauitatem, Signa autem quibus terrarum generibus
$uberunt aquæ, præter quod $upra $criptum e$t, hæc erunt, $i inuenientur na$centia, tenuis iuncus, $a-
lix erratica, alnus, uitex, arundo, hedera, alia\’q; quæ huiu$modi $unt, quæ non po$$unt na$ci, nec ali
per $e $ine humore. Solent autem eadem in lacunis nata e$$e, quæ $identes præter reliquum agrum
excipiunt aquam ex imbribus, & agris per hyemem diutius\’q; propter capacitatem con$eruant humo-
rem, quibus non e$t credendum.</p>
<p it>A natura $oli argumenta, & $igna aquarum $umenda hactenus docuit Vitru. quoniam uero interdum na-
<ln>50</ln>
tura non $uggerit indicia, ab indu$tria hominum experimenta $umenda $unt, unde. d. de $ignis naturalibus.</p>
<p>Sed quibus regionibus, & terris, non lacunis ea $igna na$cuntur, non $ata, $ed per $e creata, ibi e$t
quærenda. _Ide$t ubi arbores, plantæ\’q; prædictæ non $atione, $ed natura creantur, ibi aqua quærenda. $ed_</p>
<p>I<sc>N</sc> quibus locis eæ non $ignificabuntur inuentiones, $ic erunt experiundæ, Fodiatur, quoquo
uer$us locus la tus pedes tres, altus ne minus pedes quinque, in eo\’q; collocetur circiter Solis occa$um
$caphium ærum, aut plumbeum, aut peluis, ex is quòd erit paratum, id\’q; intrin$ecus oleo ungatur,
ponatur\’q; inuer$um, & $umma fo$$ura operiatur arundinibus, aut fronde, $uprà terra obruatur, tum
po$tero die aperiatur, & $i in ua$e $tillæ, $udores\’q; erunt, is locus habebit aquam. Item $i uas ex ter-
ra factum non coctum in ea fo$sione eadem ratione opertum po$itum fuerit, $i is locus aquam ha-
buerit, cum opertum $uerit, uas humidum erit, & etiam di$$oluetur ab humore. Vellus\’q; lanæ $i col-
<ln>60</ln>
<pb 251>[514.01.283]<rh it>OCTAVVS.</rh>
locaturm fuerit in ea $o$$ura, in $equenti autem die de eo aqua expre$$a erit, $igni$icabit eum locum
habere copiam. Non minus $i lucerna concinnata, olei\’q; plena, & accen$a in eo loco operta fuerit
collocata, & po$tero die non erit exucta, $i habuerit reliquias olei, & ellychnij, ip$a\’q; humida inuenietur
indicabit eum locum habere aquam: ideo quod omnis tepor ad $e ducit humores. Ita in eo loco ignis
$i $actus $uerit & percale$acta terra, & adu$ta, uaporem nebulo$um ex $e $u$citau erit, is locus habebit
aquam. Cum hæc ita erunt pertentata, & quæ $upra $cripta $unt $igna inuenta, tum deprimendus e$t
puteus in eo loco: & $i caput erit aquæ inuentum, plures $unt circa fodiendi, & per $pecus in unum
locum. omnes conducendi. Hæc autem maximè in montibus & regionibus $eptentrionalibus $unt
quærenda, eò quòd in his & $uauiora & $alubriora, & copio$iora inueniuntur: auer$i enim $unt Solis
<ln>10</ln>
cur$ui, & in his locis primum crebræ $unt arbores, & $yluo$æ, ip$i\’q; montes $uas habent umbras ob-
$tantes, ut radij Solis non directi perueniant ad terram, nec po$sint humores exugere. Interualla
quoque montium maximè recipiunt imbres, & propter $yluarum crebritatem, niues ibi ab umbris ar-
borum & montium diutius con$eruantur, deinde liquatæ per terræ uenas percolantur. ita perueniunt
ad in$imas montium radices, e quibus profluentes $ontium erumpunt fluctus. Campe$tribus autem
locis contrario non po$$unt haberi copiæ qu{ae} & $i $int non po$$unt habere $alubritatem, quod Solis
uehemens impetus propter nullam ob$tantiam umbrarum eripit exhauriendo feruens ex planitie cam-
porum humorem, & $i quæ ibi $unt a qu{ae} apparentes, ex his quod e$t leui$simum, tenui$simum\’q; &
$ubtili $alubritate aer auocatus di$sipat in impetum cœli, quæ\’q; graui$simæ, duræ\’q;, & in $uaues
$unt partes, eæ in fontibus campe$tribus reliquuntur.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Non $emper natur a fluuiorum magnitudine, $ontium\’q; crebritate, aut apertis indit{ij}s aquarum copias
$ubministrat, $ed $æpe inter terræ ui$cera tanquam $anguinem in uenis aquas colligit, & per latentes locos
ducit, quare cum de$ideremus id nos indu$tria inuenire, quod natura reconditum tenet, monemur a Vitruuio
quibus experimentis id tentare liceat, quòd ut $acillimum e$t in Vitr. ita ad unguem pulcherrimè ob$erua-
tum est a plinio, & Palladio, al{ij}s\’q; auctoribus, qui integrum fere uolumen hoc a Vitru. in $ua $cripta
tran$tulere .</p>
<h>_De aqua imbrium, eius{\’que} uirtutibus. Cap. II._</h>
<p>IT<sc>AQVE</sc> quæ ex imbribus aqua colligitur, $alubriores habet uirtutes, eo quod eligitur ex
<ln>30</ln>
omnibus $ontibus leui$simis, $ubtilibus\’q; tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem
percolata tempe$tatibus lique$cendo peruenit ad terram.</p>
<p it>Cum $upra dixerit teporem ad $e trahere humores, o$tenderit\’q; campestres aquas ideo in$alu-
bres, quod leui$$imam, & tenui$$imam eorum partem in aerem Sol attrahat, graui$$imas, & duras retinquat.
huiu$modi occa$ione ductus de aqua imbrium agit, cuius $alubritatem o$tendit ex eo, quòd fit ex tenui{$s}imis
fontium, & $ubtili{$s}imis uaporibus in cœlum traεtis, & inde ad terram percolatis, exercitatione, & motu
aeris. Sed Ari$toteles pluuiam fieri dixit certè ex uaporibus in $ublime Solis impetu raptis, $ed non exerci-
tatione aeris percolatis, dum tempe$tatibus lique$cendo perueniunt ad terram, uerum ad partem frigidiorem
aeris tractos uapores dicit, qui ubi frigus $entiunt, conden$antur in nubes, & cum nimio frigore adhuc den$en
tur constringuntur, & cra$$iores fiunt, unde pondere $uo in terram cadunt. Sed Vitruuio hæc, & alia
<ln>40</ln>
concedamus.</p>
<p>Etiam\’q; non crebriter in campis confluunt imbres, $ed in montibus, aut ad ip$os mótes, ideo quod
humores ex terra matutino Solis ortu moti, cum $unt egre$si, in quamcunque partem cœli $unt pro-
clinati, trudunt aera, deinde cum $unt moti propter uacuitatem loci, po$t $e recipiunt aeris ruentes
undas, Aer autem cum ruit trudens quocunque humorem præuium, $piritus, & impetus, & undas
cre$centes facit uentorum. a uentis autem quocunque $eruntur humores conglobati ex $ontibus, &
fluminibus, & paludibus, & pelago, cum ruit tepore Solis continguntur, exhauriuntur, & ita tolluntur in
altitudinem nubes: eæ deinde cum aeris unda nitentes, cum perueniunt ad montes, ab eorum offen$a,
& procellis propter plenitatem, & grauitatem lique$cendo di$perguntur, & ita diffunduntur in terras.</p>
<p it>Nos primo libro, cum de uentis ageret Vitr. uniuer$am materiam deuentis explicauimus, quæ hic de im-
<ln>50</ln>
brium generatione dicuntur, in Vitr, $unt facilia, modo intelligas, non tam obiectu montium nubes conden-
$ari, & pluuiam lique$cere, quàm ex loci frigiditate. imbrium igitur materies uapor e$t humentis, & cali-
dæ naturæ: efficiens cau$a Solis, aut $yderum calor. modus est attenuatio uaporum; locus e\~st frigidior ae-
ris pars, in qua den$antur uapores, finis e$t, ut lerra omnium parens fœundetur. Quàm uero, quæ dixi uera
$int, o$tendit Vitr.</p>
<p>V<sc>APOREM</sc> autem, & nebulas & humores ex terra na$ci, hæc uidetur efficere ratio, quod ea habet
in $e & calores $eruidos; & $piritus immanes, re$rigerationes\’q;, & aquarum magnam multitudinem,
ex eo cum re$rigeratur noctu, ucntorum $latus oriuntur, per tenebras, & ab humidis locis egrediun-
tur in altitudinem nubes, Sol oriens impetu tangit orbem terræ, tum aer ab Sole percalefctus cum
roribus ex terra tollit humores.</p>
<ln>60</ln>
<pb 252>[514.01.284]<rh it>LIBER</rh>
<p it>A terræ meatibus Solis impetus duplex habitus attrahi $olet, alter $iccus est calens\’q;, & exhalatio di-
citur, alter humidus, & calidus, & uapor nominatur. ex priori habitu uenti, tonitrua, ignes flammæ\’q;,
fulmina, coronæ, cadentes $tellæ, & huiu$modi ignesæ exhalationes fiunt. Ex uapore autem nebulæ, pluuiœ,
rores, pruinæ, grandines, niues, fontes demum, ac maria gignuntur.</p>
<p>L<sc>ICET</sc> & ex balneis exemplum capere. Nullæ enim cameræ, quæ $unt caldariorum $upra $e po$-
$unt habere fontes: $ed cœlum, quod e$t ibi, ex præ$urnijs ab ignis uapore percalefactum, corripit ex
pauimentis aquam, & aufert $ecum in camerarum curuaturas, & eam $u$tinet. Ideo quod $emper ua-
por calidus in altitudinem $e trudit, & primo non remittitur propter breuitatem, $imul autem plus
humoris habet conge$tum, non pote$t $u$tinere propter grauitatem, $ed $tillat $upra lauantiũ capita.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Cum nulli $ontes $int $upra cellas, ubi lauabantur antiqui, & tamen $tillœ a curuatura, & cœlo earum $u-
pra capita lauantium deueniant, non ab alia re id profici$ci ait Vitru. quam a uapore calido in altitudinem
elato. effertur autem uapor, attrahitur\’q; a cœlo, camera\’q; iam cale$acta ab eo igni, quò ex præfurn {ij}s emit-
titur, ac primum cum tenui$$imus $it, facilè $u$tinetur; plus enim habet aeris, quàm humoris. mox uero ubi
congeritur humor, den$atur\’q; amplius, cum non po$$it $ustineri ob pondus, decidit in caput lauantium.</p>
<p>I<sc>TA</sc> quoque eadem ratione cœle$tis aer cum ab Sole percipit calorem ex omnibus locis haurien-
do, tollit humores, & congregat ad nubes. Ita enim terra feruore tacta eijcit humores, ut corpus
hominis ex calore emittit $udores. Indices autem $unt eius rei uenti, ex quibus qui a frigidi$simis par
tibus ueniunt procreati Septentrio, & A quilo extenuatos $iccitatibus in aere flatus $pirant, Au$ter ue-
ro, & reliqui, qui a Solis cur$u impetum $aciunt, $unt humidi$simi & $emper apportant imbres, quod
<ln>20</ln>
percale$acti ab regionibus feruidis adueniunt, & ex omnibus terris labentes eripiunt humores, &
ita eos pro$undunt ad $eptentrionales regiones. Hæc autem $ic fieri te$timonio po$$unt e$$e capita
fluminum, quæ orbe terrarum chorographijs picta, item\’q; $cripta plurima, maxima\’q; inueniuntur
egre$$a ab Septentrione. Primum\’q; in India Ganges, & Indus a Cauca$o monte oriuntur: Syria Ti-
gris, & Euphrates; A$ia, item Ponto, Bori$thenes, Hypanis, Tanais: Colchis, Pha$is;: Gallia Rhoda-
nus: Belgica, Rhenus: citra Alpes, Timauus, & Padus: Italia Tybris: Mauri$ia, (quam no$tri Mau-
ritaniam appellant) ex monte Atlante Diris, qui ortus ex $eptentrionali regione progreditur per
occidentem ad lacum Heptabolum, & mutato nomine dicitur Nigir, deinde ex lacu Heptabolo $ub
montes de$ertos $ubterfluens per meridiana loca manat, & influit in paludem Coloe, quæ circumcin-
git Meroem, quæ e$t Aethiopum meridianorum regnum. Ab his\’q; paludibus $e circumagens per
flumina A$ta$obum, & A$taborum, & alia plura peruenit ad montes ad cataractam, ad ea\’q; $e pr{ae}ci-
<ln>30</ln>
pitans per $eptentrionalem peruenit inter Elephantida, & Syenem, Thebaycos\’q; in Aegyptum cam-
pos, & ibi Nilus appellatur. Ex Mauritania autem caput Nili profluere, ex eo maximè cogno$citur,
quod ex altera parte montis Atlantis $unt alia capita item profluentia ad occidentis oceanum, ibique
na$cuntur Ichneumones, Crocodilli & aliæ $imiles be$tiarum, pi$cium\’q; naturæ, præter Hyppopota-
mos. Ergo cum omnia maxima flumina in orbis terrarum de$criptionibus a $eptentrione uideantur
profluere, A phri\’q; campi, qui $unt in meridianis partibus $ubiectis Soli cur$ui, latentes penitus ha-
beant humores, nec fontes crebros, amnes\’q; raros: relin quitur uti multo meliora inueniantur capi-
ta fontium, quæ ad Septentrionem, Aquilonem ve $pectant, ni$i $i inciderint in $ulphoro$um locum
aut alumino$um, $eu bitumino$um: tunc enim permutantur, & aut calidæ aquæ aut frigidæ odore
malo, & $apore profundunt $ontes. Neque enim calidæ aquæ e$t ulla proprietas, $ed frigida aqua cum
<ln>40</ln>
incidit percurrensin ardentem locum efferue$cit, & percalefacta egreditur per uenas extra terram,
ideo diutius non pote$t permanere, $ed breui $patio fit frigida. Namque $i naturaliter e$$et calida, nõ
re$rigeraretur calor eius. Sapor autem, & odor, & calor eius non re$tituitur, quòd intinctus, & com-
mixtus e$t propter naturæ raritatem.</p>
<p it>Videtur hoc loco Vitr. non ignarus Co$mographiæ, immo Corographiæ, particularium locorum
$ubtili$$imæ de$criptionis, cum tã minute flexus fluuiorum, meatus\’q;, & origines de$cribat. Dixerat uapores,
nebulas, & humores e terra oriri, & Sole in altum trahi. Probauerat id exemplis a camerarum caldarijs
$umptis, & pro indice huius rei uentorum natur am $ump$erat. Nam qui uenti afrigidi$$imis partibus ueniunt
quemadmodum Septentrio, & Aquilo, hi extenuatos $iccitatibus in aere flatus $pirant. Qui uero a meridie
perflant, quoniam in his partibus calor trahit humores continuos, humidi $unt, & imbres afferunt, & hu-
<ln>50</ln>
mores attractos ad $eptentrionales plagas profundunt, quorum copia, & abundamtia capita fluminum ori-
untur. quod apparet manife$tè in ortu maximorum fluuiorum, quorum nomina ortus, progre$$us, & flexus
nominat. Lybiæ mons e$t Atlans. Duplicem Atlantem no$tri e$$e dicunt, minorem, & maiorem. Maiorem
Hi$pani $erram leoninam uocant. Nigir fluuius quem hodie flumen Seneghæ uocant, in occidentem Oceanum
per longum Lybiæ decurrit, putatur\’q; idem e$$e cum Nilo, eo argumento quod cre$cat, decre$cat\’q; quemad-
modum Nilus, Crocodilos\’q; habeat, & Icneumones. A\~stabora uero, & A$ta$oba diuer$a a Nilo flu-
mina nostri cogno$cunt: eorum gradus Ptolomæus in Geographia ponit. Cataractam uero Strabo uult e$$e
ad medium flumen petro$um $upercilium in $uperiori parte, planum ut flumen recipiat, de$init uero in præci-
pitium. A montibus Lunæ Nilum oriri no$trorum plerique autumant. In eo $unt Crocodilli, Hyppopotani id-
est fluuiatiles equi iubam habentes equinam, ungulam bouinam, ro$trum re$imum, talus etiam inest bi$ul-
<ln>60</ln>
<pb 253>[514.01.285]<rh it>OCTAVVS.</rh>
corum modo, dentes exerti, $ed leniter, cauda apri, uox equi, magnitudine a$ini, tergoris tanta cra{$ S}itudo, ut
ex eo uenabula faciant, interiora omnia equi, & a$ini.</p>
<h>_De aquis calidis, & quas habeant uires a diuer $is met allis prodeuntes,_
_& de uariorum fontium, fluminum, lacuumg natu-ra. Cap. 111._</h>
<p>SV<sc>NT</sc> etiam nonnulli fontes calidi ex quibus profluit aqua $apore optimo, quæ in
<ln>10</ln>
potione ita e$t $uauis, uti nec fontanalis ab Camœnis, nec Martia $aliens de$ide-
retur .</p>
<p it>Dixerat Vitr. nullas aquas naturaliter calidas e$$e cum dixit, {calidæ aquæ nulla e$t pro-
prietas} o$tenderat\’q; unde calorem conciperent, $cilicet a canalibus per quos tran$irent ignem continenti-
bus ex aliqua materia, non e$$e autem calidas natura, argumento illo probauerat, quod calor in his diu non
po$$it permanere: $aporem, odorem, & colorem, quem ex locorum, quos percurrunt natura conceperint, ideo
retinere, quod in earum raritate bene intinctus, & permixtus $it color, odor, & $apor, unde non facile tolli
pote$t. Harum igitur rerum occa$ione de aquis calidis agit, de\’q; earum facultatibus, & de aquarum proprie-
tatibus. Calidas autem qua$dam boni $aporis e$$e ait, ita ut fontanalis aqua non de$ideretur ab Camœnis,
<ln>20</ln>
nec Martia $aliens, aquam a fontibus luci Camœnarum, qui fuit extra portam capenam, intelligit, curn dicit
{fontanalene ab Camœnis.} Aquæ uero Martiæ uia Valeria conceptæ ductus $uper portam exquilnam
ad thermas Diocletiani deductus e$t, prius tamen a Nerua fuerat in Cœlium, & Auentinum montes deriuata.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> autem perficiuntur a natura his rationibus. Cum in imo per alumen, aut bitumen, $eu $ul-
phurignis excitatur, ardore percandefacit terram, quæ e$t circa $e, $upra $e autem feruidum emittit
in $uperiora loca uaporem, & ita $i qui in his locis, qui $unt $upra fontes dulcis aquæ na$cuntur, of-
fen$i eo uapore efferue$cuntinter uenas, & ita profluunt incorrupto $apore.</p>
<p it>Hactenus unde Aquæ calidæ incorrupti $aporis oriantur, nunc de frigidis, & earum $aporibus dicet. Qui
philologia delectantur, habent & hoc capite, unde animum μoluptate expleant: ostendit primum de cau$a
irruptionis fontium unde habeant ut ebullire uide antur.</p>
<ln>30</ln>
<p>S<sc>VNT</sc> etiam odore, & $apore non bono frigidi fontes, qui ab in$erioribus locis penitus orti per
loca ardentia tran$eunt, & ab his per longum $patium terræ procurrentes refrigerati perueniunt $upra
terram, $apore, odore, colore\’q; corrupto, uti in Tyburtina uia flumen Albula, & in Ardeatino fon-
tes frigidi eodem odore, qui $ulphurati dicuntur, & reliquis locis $imilibus. Hi autem cum $int $ri-
gidi, ideo uidentur a$pectu feruere, quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt humore,
& igni inter $e congruentibus offen$i, uehementi fragore ualidos in $e recipiunt $piritus, & ita inflati
ni uenti coacti bullientes crebre per fontes egrediuntur, ex his autem qui non $unt aperti, $ed aut $a-
xis, aut alia ui detinentur per ang$tas uenas uehementia $piritus extruduntur ad $ummos grumorum
tumulos, itaque qui putant tanta $e altitudine, qua $unt grumi, capita fontium po$$e habere, cum ape-
riunt fo$$uras latius, decipiuntur. Namque uti æneum uas non in $ummis labris plenum $ed aquæ
<ln>40</ln>
men$uram $uæ capacitatis habens e tribus duas partes, operculum\’q; in eo collocatum cum ignis ue-
hementi $eruore tangatur, percalefieri cogit aquam, ea autem propter naturalem raritatem in $e
recipiens feruoris ualidam inflationem, non modò implet uas, $ed $piritibus extollens operculum, &
cre$cens abundat, $ublato autem operculo emi$sis in flationibus in aere patenti, rur$us ad $uum locum
re$idet. Ad eundem modum capita fontium, cum $unt angu$tijs compre$$a, ruunt in $ummo $piri-
tus aquæ bullitus; $imul atque latius $unt aperti exinaniti per raritatem liquidæ pote$tatis, re$idunt,
& re$tituuntur in libramenti $ui proprietatem .</p>
<p it>Monet aliquos, qui fontium capita librant, non $emper librationis opus ab ip$is capitibus inchoandum,
nam $æpe fit, ut quorum fontium capita uidentur e$$e in $ummis montibus, quos grumos uocat, re uera non $int
ibi, licet ebullire ibi, & erumpere uideantur, quod eo experimento digno$citur, nam $i quis latus aperiat fo$-
<ln>50</ln>
$uris patentioribus re$idet aqua, & tanquam deferueat ad$ui libramentum uenit. Extruditur autem ad
eam altitudinem uehementia concepti $piritus, & per angu$tas uenas exprimitur: cum uero dilatatur, quie-
$cit ad aquæ modum feruentis in libere operculo detecto.</p>
<p>Omnis autem aqua calida, ideo quidem e$t medicamento$a, quòd in præuijs rebus percocta, aliam
uirtutem recipit ad u$um. Præuias res intelligit eas, quas aqua offendit, prius\’q; exeat, & erumpat.</p>
<p>N<sc>AMQVE</sc> $ulphuro$i fontes neruorum labores reficiunt percalefaciendo, exugendo\’q; caloribus e
corporibus humores uitiofos. Alumino$i autem cum di$$oluta membra corporum paraly$i, autaliqua
ui morbi receperunt, fouendo per patentes uenas refrigerationem contraria caloris ui, reficiunt,
& ex hoc continenter re$tituuntur in antiquam membrorum curationem. Bitumino$i autem interio-
ris corporis uitia potionibus purgando $olent mederi. E$t autem aquæ frigidæ genus nitro$um, uti
<ln>60</ln>
Pinnæ Ve$tinæ Cutilijs, alijs\’q; locis $imilibus, quod potionibus depurgat per aluum\’q; tran$eundo, etiã
Arumarum minuit tumores.</p>
<pb 254>[514.01.286]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Ve$tinos ultra Picenum e$$e tradit Strabo. Pinna bodiè Penna dicitur: oppidum Pinnen$ium in Vestinis
a Plinio po$itum. Strumæ $unt glandulæ obduratæ, quibus collum, axillæ, inguina occupantur, $crofulas uul-
go dicunt. Paraly$is e$t di$$olutio neruorum, unde tremor, & uirium de$ectus remedio $unt a$tringentia,
qualia frigida $unt.</p>
<p>V<sc>BI</sc> uero aurum, argentum, ferrum, æs, plumburn, reliqu{ae}\’q; res earum $imiles fodiuntur, fon-
tes inueniuntur copio$i, $ed hi maximè $unt uitio$i. Habent enim uitia contraria aquæ calidæ, quam
$ulphur, alumen, bitumen emittit, qui per potiones, cum in corpus ineunt, & per uenas permanando
neruos attingunt, & artus eos durant inflando. Igitur nerui inflatione turgentes ex longitudine con-
trahuntur, & ita aut neuricos, aut podagricos efficiunt homines.</p>
<p it>Si neruicos legas aneruis latinè, $i neuric os a neuris gr{ae}cè dicetur: articulorum morbi forte intelliguntur.</p>
<ln>10</ln>
<p>Ideo quòd ex duri$simis, & $pi$sioribus, frigidi$simis\’q intinctas habent uenarum raritates.
Aquæ autem $pecies e$t, quæ cum habeat non $atis perlucidas uenas, $puma uti flos natat in $ummo
colore, $imilis uitri purpurei. Hæc maximè con$iderantur A thenis. Ibienim ex huiu$modi locis, &
fontibus, & in A$ty, & ad portum Pyræeum ducti $unt $alientes, è quibus bibit nemo propter eam
cau$am, $ed lauationibus, & reliquis rebus utuntur, bibunt autem ex puteis, & ita uitant eorum uitia.</p>
<p it>Et in A$ty. Athenæ intelliguntur, $icut de Roma, cum dicitur urbs, intelligitur Roma, ita & Asty. græcè
$ine ulla adiectione, urbs Athenarum intelligitur, $i ita legas. Cæterum $i legatur Ma$ti u$que ad portum Pi
ræeum quemadmodum legipo$$e putauit Hermolaus, intellige $ic. Mastiidestpapillæ mammæ, $iue ubera e
quibus aquæ $aliunt.</p>
<ln>20</ln>
<p>Troezeni non pote$t id uitari, quod omnino aliud genus aquæ non reperit, ni$i quod Cibdeli ha-
bent. Vnde Plinius aquarum culpa in Troezenæ omnium pedes uitia $entiunt; Troezenæ uero oppidum
est Achaiæ.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc> in ea ciuitate, aut omnes, aut maxima parte $unt pedibus uitio$i. Troezeni pedibus, al{ij}s
regionibus ob aquarum proprietates, gutture laborant incolæ.</p>
<p>C<sc>ILICIAE</sc> uero ciuitatem Tar$o, flumen e$t nomine Cydnos, in quo podagrici crura maceran-
tes leuantur dolore.</p>
<p it>Cydnos (ut $cribit quintus Curtius libro tertio) inclytus amnis, non $patio aquarum, $ed liquore memorabi-
lis, quippe leni tractu e fontibus $catens puro $olo excipitur, nec torrentes incurrunt, qui placidè manant em
alueum turbent. Itaque incorruptibilis, idem\’q; frigidi$$imus, quippe multa riparum amœnitate inumbratus
<ln>30</ln>
_ubique fontibus $uìs $imilis in mare euadit per mediam vrbem Tar$on Cilitiæ decurrit, ex Tauro monte ori-
ginem ducit.</p>
<p>S<sc>VNT</sc> autem, & alia multa genera, quæ $uas habent proprietates, uti in Sicilia flumen e$t Himera,
quod a fonte, cum e$t progre$$um, diuiditur in duas partes, quæ pars profluit contra Aetnam, quod
per terræ dulcem $uccum percurrit, e$t in$inita dulcedine; altera pars, quæ per eam terram currit, un-
de $al foditur, $al$um habet $aporem.</p>
<p it>Himeri fluu{ij} pars una in Tyrrenum, altera in Lybicum mare decurrit, cœle$tibus\’q; plagis mutatur, ama
rum e$t, dum fluit in Aquilonem, dulce ubi ad meridiem flectitur, cau$a redditur a Vitr.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> Parætonio, & quo e$t iter ad Hammonem, & Ca$sio ad Aegyptum, lacus $unt palu$tres,
quiita $unt$al$i, ut habeant in$uper $e $alem congelatum. Sunt autem & alijs pluribus locis &
<ln>40</ln>
fontes, & flumina, & lacus qui per $alifodinas percurrentes, nece$$ario $al$i perficiuntur. Alij uero
per pingues terræ uenas profluentes uncti oleo erumpunt, uti Solis ( quòd oppidum e$t Ciliciæ) flus
men nomine Liparis, in quo natantes, aut lauantes ab ip$a aqua unguntur.</p>
<p it>Fontem, in quo $up ernatat pinguedo, tanquam oleum, uidi ego in Scotia, fontem\’q; Sanctæ Catherinæ uo-
cant, unde $uper$titionem religioni addidere multa puerilia de eo dicentes.</p>
<p>S<sc>IMILITER</sc> Aethiopiæ Iocus e$t, qui unctos homines efficit, qui in eo natauerint, & in India,
qui $ereno cœlo emittit olei magnam multitu dinem; Item Carthagini fons e$t, in quo natat in$uper
oleum odore, uti $cobis, citreæ. quo oleo etiam pecora $olent ungi. Ide$t odore rament orum, $iue $co-
bis citreorum.</p>
<p>Zacyntho, & circa Dyrrachium, & A polloniam fontes $unt, qui picis magnam multitudinem cum
<ln>50</ln>
aqua uomunt. Babyloniæ Iacus ampli$sima magnitudine qui Limne a$phaltis appellatur, habet $upra
natans liquidum bitumen, quo bitumine, & latere te$taceo $tructo muro Semiramis circunde-
dit Babylonem.</p>
<p it>Bitumine ferruminati Babylonis muri a Semiramide dicuntur. bitumen uocant quicquid e$t lentum, &
mollitia glutino$a, quod $pontè aut montibus deuoluitur, aut e terra $caturit lacubus, fontibu$ue innatans; Phil.
plura hoc loco de bitumine.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> Ioppe in Syria, Arabia\’q; Numidarum Iacus $unt immani magnitudine, qui emittunt bitu-
minis maximas moles, quas diripiunt, qui habitant circa. Id autem non e$t mirandum, nam cre-
bræ $unt ibi lapicidinæ bituminis duri. Cum ergo per bitumino$am terram uis erumpit aquæ, $ecum
extrahit, & cum $it egre$$a extra terram $ecernitur, & ita reijcit ab $e bitumen, etiamq; e$t in Cappa-
<ln>60</ln>
docia in itinere, quod e$t inter Mazacam, & Tuanam lacus amplus, in quem lacum, pars $iue arun-
<pb 255>[514.01.287]<rh it>OCTAVVS.</rh>
dinis, $iue alij generis, $i demi$$a $uerit, & po$tero die exempta, ea pars, qu{ae} $uerit exempta, inue-
nietur lapidea, quæ autem pars extra aquam man$erit, permanet in $ua proprietate. Ad eundem mo-
dum Hierapoli Phrygiæ efferuet aquæ calidæ multitudo, ex qua circum hortos, & uineas fo$sis du-
ctis immittitur. Hæc autem efficitur po$t annum cru$ta lapidea, & ita quotannis dextra, ac $ini-
$tra margines ex terra faciendo inducunt eam, & efficiunt his cru$tis in agris $epta. Hoc autem ita
uidetur natura liter fieri, quòd in his locis, & ea terra, quibus is na$citur $uccus, $ube$t coaguli naturæ
$imilis. Deinde cum commixta uis egreditur per $ontes extra terram a Solis, & aeris calore cogitur
congelari, ut etiam in areis $alinarijs uidetur. Item $unt ex amaro $ucco terræ fontes exeuntes uehe-
menter amari, ut in Ponto e$t flumen Hypanis, quia capite profluit circiter millia quadraginta $apo-
<ln>10</ln>
re dulci$simo, deinde cum peruenit ad locum, qui e$t ab o$tio ad millia centum $exaginta admi$ce-
tur ei fonticulus oppido quam paruulus. Is cum in eum inflnit tantam magnitudinem fluminis facit
amaram; ideo quòd per id genus terræ, & uenas unde $andaracha fodere, ea aqua manando perficitur
amara. Hæc autem di$similibus $aporibus a terr{ae} proprietate perficiuntur, uti etiam in fructibus ui-
detur. Si enim radices arborum, aut uitium, aut reliquorum $eminum non ex terr{ae} proprieratibus $uci-
cum capiendo ederent fructus uno genere e$$ent in omnibus locis, & regionibus omnium $apores,
$ed animaduertimus apud In$ulam Lesbon uinum protropum Mœoniam catacecaumeniten, item Ly-
diam meliton, Siciliam mamertinum, Campaniam Falernum: in Terracina, & Fundis Cæcubum, re-
liquis locis pluribusinnumerabili multitudine, genera uini, uirtutes\’q; procreari, quæ $i non aliter po$-
$unt fieri, ni$i cum terrenus humor$uis proprietatibus $aporum in radicibus in$u$us emittit materiã
<ln>20</ln>
per quam egrediens ad cacumen, pro$undat proprium loci, & generis $ui fructus $aporem.</p>
<p it>Protropon dicitur uinon, quod $ponte e$fluit, antequam calcentur uuæ, tortiuum uero dicitur torculari
expre$$um po$t primam pre$$uram uinaceorum circunci$o pede. Catachecaumenitis regio e$t iuxta Laodiceã
ab igne $ubterraneo $ic dicta, euius camporum $umma facies cinerulenta e$t, montana, petro$a, & nigra tan-
quam ex adustione quadam, tota arboribus carens præter uitem, quæ uinum ab ea dictum facit, quod nulli
elegantia cedit; Vult autem Vitr. a proprietatibus $oli, & terreni uarias in radices arborum immitti qualita-
tes, & facultates, quòd experimento aliquo fieri manife$tum est, nam Cato uinum ad aluum mouendam con-
cinnat, hoc modo iubens. Vites cum ablaqueantur, $ignato rubrica, ne admi$ceas cum eætero uino. Tres
fa$ciculos ueratri atri cir cumponito circum radices, & terram in$uper inijcito per uindemiam, de his uitibus
quod delegeris $eor$um $eruato, Cyathum in cæter am potionem indito aluum mouebit, & po$tridie perpur-
<ln>30</ln>
gabit $ine periculo. Quod $i hoc artificio fiat, ut rei adiunctæ proprietas in radicem tran$eat, quid fieri creden-
dum e$t, cum natura terræ in$ita huiu$modi fuerit, ut ex ea nutrimentum a$$ectum in arbores immittatur. pro-
bat etiam a contrario, quod dixit hoc modo.</p>
<p>Q<sc>VOD</sc>$iterra generibus humorum, non e$$et di$similis, & di$parata non tantum in Syria & Ara-
bia in arundinibus, & iuncis, herbis\’q; omnibus e$lent odores neque arbores thuriferæ, neque pipe-
ris darent baccas, nec myrrhæ glebulas, nec Cyrenis in ferulis la$er na$ceretur, $ed in omnibus terræ
regionibus, & locis eodem genere omnia procrearentur.</p>
<p it>Non omnia ferre omnem tellurem o$tendit a contrario, dicit enim ni$iterra generibus humorum di$$imilis
e$$et, in omnibus locis eadem na$ci oporteret, quæ alicubi reperiuntur. Iuncorum nomine odoratos iuncos
intelligit per excellentiam enim iuncus cum dicitur, odoratus iuncus intelligitur $chænos a Græcis nominatur
et $chænathos, qua$i iunci flos. Arbores thuriferæ ab Arabiæ parte mittuntur, quinis cubitis attolluntur aucto-
<ln>40</ln>
re Theoph. Aliqui uero folio e$$e piri aiunt, $ed minore: nonnulli lenti$co, quidam terebintho, alij lauri folio,
adeo magna e$t inter $criptores de ea arbore controuer$ia. Eaccæpiperis $unt latentia in $iliquis grana, nam
fructuum piperis qui primus erumpit, ueluti corilorum fimbria, aut fa$eolorum $iliqua dicitur piper longum.
myrrha e$t arboris lachrima, quæ in Arabia gignitur. Cæterum in Cyrenaica prouincia, la$erpitium reper-
tum est, cuius $uccus la$er dicitur, berzuinum hodie uocamus.</p>
<p>H<sc>AS</sc> autem uarietates regionibus, & locis, inclinatio mundi, & Solis impetus propius, aut lon-
gius cur$um faciendo tales efficit terræ humores, quæ qualitates non $olum in his rebus, $ed etiam in
pecoribus, & armentis dilcernuntur.</p>
<p it>Cau$am reddit, unde tanta rerum uarietas, & diuer$itas in diuer$is regionibus oriatur, eam\’q; dicit e$$e
mundi inclinationem, hoc e$t climatum diuer$itas, & impetus Solis longius, aut propius cur$um faciendo .
<ln>50</ln>
placet autem mibi in hac re di$cutienda paulum immorari, quoniam etiam Vitr. libro $exto cap. primo &
hoc uolumine pbilo$ophatur $uper diuer$as regionum qualitates, & locorum proprietates, unde uaria rerum
genera procreantur. Ad phy$icum enim maxime $pectat, etiam de natura locorum $eparatim tractare, nam
ratio quædam loci ad cælum habetur, ut recti$$ime a nonnullis dictum $it locum e$$e principium generationis
tanquam pater, quod quomodo intelligatur, licet alibi $uperius dictum $it, tamen non pigebit referre. Quic-
quid naturalem habet locum & alicubi continetur ad continentem locum ita $e habere, in phy$icis probatum
e$t, ut $e habet materies rerum ad eam, quæ illam per$ecit formam, quoniam uero cœle$tia, $i cum inferioribus
conferantur, actricem facultatem habere cogno$centur, inferiora uero ab illis affici cer{ae}in modum nece$$e e$t
ut $uperiora inferior um $int loca, tanquam continentia, & ambientia, unde $igillum, qmdin inferioribus im-
<ln>60</ln>
primitur ab ea forma ortum ducit, quæ in cœlestibus uirtute continetur. probatum quoque in pby$icis uidimus
<pb 256>[514.01.288]<rh it>LIBER</rh>
quæcunq; $eruantur uirtute continentium corporum $eruari, it\~e quæcunq; mouentur corpora, quæ rectis com-
men$ibus dimetiuntur ad propria loca natura ferri, tanquam ad initia eorum ortus. Ideo nulli dubium e$$e de-
bet qu in ea uis in locorum proprietatibus reperiatur, quæ actrix, auctrix\’q; $it rerum, nam & in corporibus
animantum ad $ua quæq; membra alimentum trabi uidemus tanquam ad $edes proprias, unde formam conci-
piant eius membri ad quod trahitur, nec fieri potest, ut alimentum quic quam agat, ni$i uim membri, ad quod
mouetur, ommino adeptum $uerit. Eius igitur perfectionis initium e$t membrum ip$um. non immerito igitur
locus inter initia rerum a philo$ophis collocatur. experimento quoque uidemus corpora extra $edes $uas a natu
ra primo inditas collocata, labi, & interire, quoniam a loco tanquam a principio $ui ortus longè po$ita $int.
Cæterum ne error $en$im $ubrepat in bis, quæ dicturi $umus, loci acceptione, & uocabulo dicemus quid per
<ln>10</ln>
locum intelligamus. Locus communi quadam ratione pro corpore ambiente aliud corpus $umi $olet, habita
ratione ad $uperficiem ip$um continentem uel contingentem. Dicitur & locus caua illa $uperficies, ad quam
corpus aliquod mouetur. Si communi ratione locus $umatur, certè $ummum illud corpus, quod nec ortum,
nec interitum $entit in loco e$$e non dicetur, nam extra $e corpus nullum ambiens babent, quod magnitudinem
eius circun$cribat. Cætera uero corpora a primo babent extra $e corpus, quod ea continet. Verum, quia &
ip$a, nec ortum generationis babent, nec intereunt, contingunt $e certe continent\’q;, $ed eorũ contactus, mathe
matica quadam ratione fit idest non naturali, quia nec patiuntur propterea, nec agunt quicquam inter $e. id
quod ex eo e$t, quod eorum materies quam primum propriam con$equitur formam, quæ indiudua est, & im-
pertibilis ante quàm magnitudinem ($eu quòd dicunt) quantitatem babeat: buiu$modi ergo corporibus, nec
propriè nec $ecundum naturam debetur locus. Ideoq; natura perpetuitatem babent, & eorum forma, nec
<ln>20</ln>
per $e, nec per accidens mouetur, ut in phy$icis probatum e$t, & quemadmodum nullus est eorum $ecundum
natur am motus ad formam, & ad locum: & quod ad formam non mouetur, neque ad locum mouetur. Sed
ip$a potius $unt aliorum corporum loca, unde quod ita ordinata $int in loco, conuenit eis ex præstantia & ex-
cellentia quadam, $ecundum quem ordinem, cau$æ $unt eorum, quæ natura fiunt. in quo quidem ordine, quod
e$t uniuer$alis, cæterorum cau$a, ultimum e$t, quod $uo circumplexu omnia continet: Ideo\’q; altius in loco $ecum-
dum di$tantiam a centro e$$e oportet, & cõplecti omnia in orb\~e,ut æquabiliter in omnibus natura constantibus
nires $uas exerceat, non omnis autem $uperficies locus est naturalis rei, $ed ea quæ terminus est continentis
corporis comparata, & relata ad di\~stantiam, & cau$am, in qua propriæ estgener atio ret, quæ continetur.
In ea enim $uperficie $ic affecta fit, & $eruatur & augetur, & extra eam, in alia $ifuerit, quæ contrarias
qualitates habeat, di$$oluitur, & interimit. Hinc $implicia illa corpora, quæ a phy$icis elementa dicuntur
<ln>30</ln>
in eo loco $eruantur, ad quem natura feruatur: permixtis uero is locus debetur pro ratione $implicium, quæ
motiones habent ad $ua loca naturales, & extra $uas $edes intereunt, & locus quidem $implicium $implex
est, & compo$itorum compo$itus, hinc e$t quòd bomines ad cœli inclinationes contrar{ij}s his, in quibus nati
funt accedentes debilitantur, & infirmantur. Animalia quoque gignendi uires amittunt loci mutatione. Vnde
elephantes extra prima climata raro generantur,ultra quartum nunquam. Leones item in $exto, & $eptimo
non reperiuntur. De plantis quoque ratio eadem ut Vitr. rectè ob$eruauit. nunc dicam amplius quòd cor-
porum quædam continent, & non continentur, quædam contrario modo $e habent, nam continentur, & non
continent, alia demum continent, & continentur. Omnia continens, cœlum e$t, & illud quod extremo ambitu
omnia cingit a nullo continetur, quo uirtus omnis in omnia defluit, infimum uero terræ puræ corpus, quod
centro proximum e$t, continetur, & non continet. Cætera uero intermedia, $i inferioribus comparentur, con-
tinent, $i $uperioribus, continentur, Longum uero e$$et de intermedijs ostendere quis proprius cuique $it locus
<ln>40</ln>
a natur a $ignatus, & qua ratione tanta in loco virtus in$it, & elementorum uarias efficiat qualitates. $imi-
liter in his quæ ex elementis con$tant recen$ere, quis naturalis $it locus tædio$um e$$et. $atis est dixi$$e ex phi-
lo$opborum $ententia, corpora quæ$unt tantum loca, e$$e cau$as omnium locorum, & ratio quod alia $int in
loco e$t a cœlo, qui locus e$t. uariantur uero naturæ, proprietates, mores, actiones & $pecies etiam eorum, qui
in eodem loco e$$e uidentur, quoniam non est in his locis pars ulla, uel minima, quæ non habeat propriam fa-
cultatem a uirtute $yderum. Nam uel minimo puncto horizontis mutato, mutatur cœli facies, a qua uirtus
omnis emanat, mutatur aut borizon, uel parua terreni babitatione mutat; ita enim ratio postulat, nam $i
$ecundum $en$um exi$timetur, non omnis mutatio $oli borizontem immutat, nam terminator ille, finitor\’q;
circulus, qui $en$ui e$t manifestus, ui$um terminat ad quingenta stadia, unde fit, ut ciuitas quing entis $tad{ij}s
ab alia di$tans alium dicatur habere borizontem; habet enim alium ortum, alium occa$um $yderum $en$ili
<ln>50</ln>
temporum di$crimine interceptum. Quoniam uero, & aduentitia quadam ratione diuer$æ locorum proprie-
tates accidunt, con$iderandum e$t, maris, montium, $yluarum\’q; proximitatem, eam facere in locis mutatio-
nem. Meridiana loca propè mare calidi$$ima $unt, & reftexu radiorum Solis, & ex luminis ad littus multi-
plicatione unde loca illa areno$a $unt, & $icca, & mare ip$um ab impetu Solis in $alem congelatur, & uina
quæ ibina$cuntur, calidi$$ima $unt. Loca a meridie remotiora, proxima tamen ad mare, calida, & humida
fiunt. cæterum quia humor excedit, pe$tifera $unt, & ibi tonitrua $ulgura continenter generantur. Loca $ub
$eptentrione ad mare po$ita habites cra$$os habent, & frigidos, non adeo peftifer a $ed nec $alubria $unt omni-
no, non $entiunt graues æ$tus, nec graues byemes, quoniam uis aeris licet cra$$a $it, non tam facile admittit
caloris uel frigoris uim. Montes quoque $i uicini $int, loca immutant bumiles non tantum, $ed alti $unt niuo$i,
quos$i ab Aquilone babeas calidiorem efficient regionem, $i ameridie altos, & multos frigora $enties into-
<ln>60</ln>
<pb 257>[514.01.289]<rh it>OCTAVVS.</rh>
lerabilia, tum propter continuas niues, tum propter uentos frigidos perftantes. Cæterum ni$i alia de cau$a bu-
miditas ingruat, frigida illa, & $icca erunt loca, & ideo $alubria. Montes ab ortu frigidam faciunt regionem,
quia Solem prohibent, & craffos humores emittunt ob uentos occiduos. Montes ab occa$u frigora, & humi-
ditates, & atras nebulas $pargent. V allis, & profunda habitatio in$alubris erit ob cra$$s uapores continen-
ter exhalantes, qui nec uento di$$ipari po$$unt ob cra$$itiem, nec facilè immutari queunt, quare fiet, ut locus
altus non ex montibus, $ed ex $oli natura optimus $it, & $aluberrimus, quia frigidus e$t, nec nimium $iccus,
frigore enim reprimuntur uapores, & caligines quæ fu$cum cælum reddere $olent, & quamprimum recipit
temporum qualitatem. Stagna uero, & paludes inficiunt loca pe$tilentibus halitibus, & cra$$itia nebularum.
qui uero in medijs $ylu<007>s habitant, habent aerem $pi$$um, & caligino$um, quia $olum ubi $yluæ $unt uaporo$um
<ln>10</ln>
e$t. Vapor autem cum emittitur, non pote$t exire in apertum cœlum contigentibus undique arboribus, &
qua$i $uffocantibus terrenos halitus. V aporibus autem, & humoribus abundare ea loca $cimus eo experi-
mento, quod plerunq; $ucci$ione $yluarum flumina $int oborta. Diuer$itatem quoque faciunt elementa in his,
quæ, ex illis con$tant, ex terra enim habent firmitudinem, con$tantiam, & $ignorum con$eruationem; ex aqua
hahent, ut contineantur, & cohæreant quæ terrena $unt, cum ip$a aqua $ua humiditate proprietate intermi-
nabilis $it. Ignis in permixtione corporum aperit meatus ad $piritus, & uirtutes extendit, & protendit
corpora. Aer $ui commixtione materia e$t $piritus, & motu $uo ducit aquam, & terram $ibi permixtam,
& generatorum uirtutes uebit, quare constat ex elementis uarias rerum proprietates fieri, varietas quoq;
accidentium maxima eorμm, quæ fiunt ex determinata aliqua diuerfitate fieri $olet, hinc quæ locis calidi{$s}imis
na$cuntur calidi{$s}ima $unt, & nimia $iccitate rugo$a, qualia $unt grana piperis, quæ item nigra $unt ob eorum
<ln>20</ln>
caliditatem, quales $unt Aetbiopes quibus accidunt multa ob diuer$as rationes, $unt enim albi dentes, ha-
bent ora prominentia, agili $unt corpore, corde timido, cito $ene$cunt, atra bili laborant, mulieres eorum fa-
cile pariunt, ægrè concipiunt. Q<sc>H</sc>i uero $ub æquatore habitant, uigent propter $ubtilitatem $pirituum, ua-
lent inuentionibus, calore $piritus mouente, & acuente, unde factum ut philo$ophi in India præ$tantes fuerint,
præ$ertim Mathematici, & qui magicis rebus incumberent. V alidæ enim in illis regionibus ob minimas cœ-
li inclinationes $yderum uires habentur, nam qui $eeundo tractu $ub cancro $unt po$iti propter caloris in-
temperiem $unt leues corpore, mente fatui, colore nigerrimo, capillo cri$po: contra uero quibus contraria est
cæli inclinatio, ut $exto libro dixit V itr. albi $unt colore, magna corporatura, forti $lomacbo, hebeti $unt in-
genio, febrium impatientes, & alios habent mores quales $upra de$crip$imus. cum igitur multa $int, quæ lo-
cis accidant, multa quoque ijs accidere oportet, quæ in illis locis oriuntur, unde non $olum, quæ proueniunt
<ln>30</ln>
ex cœli inclinationibus, & radiorum immi$$ionibus con$ideranda $unt, $ed etiam quæ ex diuer$itate earum
rerum, quæ locis adueniunt. Na$centes enim petro$is in locis, planis, frigidis, & $iccis, forti$$imi $unt, &
robu$ti, patientes laborum, amatores bellorum, ob$tinatis moribus, ut $axa eos potius, quàm homines credas.
pulchri uero $unt qui humentibus & frigidis locis na$cuntur, carno$i quoque & pingues, audaces, $ed cito in
labore deficientes, libidino$i tamen, & proni in uenerem, Monticolæ autem uel $ubalpini strumo$a habent
guttura, rudes quoque $unt, & inflationibus laborant. $imilis ration de alijs, neque $olum homines, $ed bruta,
plantæ, lapides, metalla contrahunt naturales proprietates a locorum diuer$itate, unde V itr.</p>
<p>H<sc>AEC</sc> nonita di$similiter e$$icerentur, ni$i proprietates $ingularum terrarum in regionibus ad
Solis pote$tatem temperarentur. Sunt enim Bœotiæ flumina, Cephy$us & Melas, Lucaniæ Crathis,
Troiæ Xantus, in\’q; agris Clazomeniorum & Erythreorum, & Laodicen$ium fontes, & flumina, cum
<ln>40</ln>
pecora $uis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quo-
tidie potum, ex eo\’q; quamuis $int alba, procreant alijs locis lcucophæa, alijs locis pulla, alijs lo-
cis coracino colore.</p>
<p it>Vidi in Scotia oues $lauenti lana. id ex potu, uel pabulo prouenire nen dubito. In $cripturis $acris colorem
ouium immutari didicimus cum Iacob. Leucophæa cinerei coloris, nostri beretina, uel gri$ea dicunt, colon
mixtus ex albo, & fu$co. Color autem Coracinus est qui nigerrimus, qualis coruis ine$t, pullus uero terræ
color est, non planè ob$curus.</p>
<p>I<sc>TA</sc> proprietas liquoris cum init in corpus pro$eminat intinctam $ui cuiu$que generis qualitat\~e.
Igitur quoniam in campis Troianis proxim\~e flumen armenta rufa, & pecora leucophæa na$cuntur;
ideo id flumen Ilien$es Xanthum appellaui$$e dicuntur. Etiam\’q; inueniuntur aquæ genera morti-
fera, quæ per male$icum $uccum terræ percurrentia recipiunt in $e uim uenenatam, Uti fui$$e dicitur
<ln>50</ln>
Terracin{ae} fons, qui uocabatur Neptunius, ex quo qui biberant imprudentes uita priuabantur: qua-
propter antiqui eum ob$truxi$$e dicuntur. & apud Cychros in Thracia lacus, ex quo non $olam qui
biberint moriuntur, $ed etiam qui lauerint. Item in The$$alia fons e$t profluens, ex quo fonte nec pe-
cus ullum gu$tat, nec be$tiarum genus ullum propius accedit, ad quem fontem proximè e$t arbor
florens purpureo colore. Non minus in Macedonia, quo loco $epultus e$t Euripides, dextra, ac $i-
ni$tra monumenti aduenientes duo riui concurrunt in unum, accumbentes uiatores pran$itare $olent,
propter aquæ bonitatem. Ad riuum autem qui e$t in altera parte monumenti, nemo accedit, quòd
mortiferam aquam dicitur habere. Item e$t in Arcadia Nonacris nominata terræ regio, quæ habet
in montibus e $axo $tillantes frigidi$simos humores. Hæc autem aqua $tygos hydor nominatur, quam
neque argenteum, neque aureum, neque ferreũuas pote$t $u$tinere, $ed di$silit & di$sipatur. Con-
<ln>60</ln>
<pb 258>[514.01.290]<rh it>LIBER</rh>
$eruare autem eam, & continere nihil pote$t, ni$i mulina ungula, quæ etiam memoratur ab Antipatro
in prouinciam, ubi erat Alexander per Iollam filium perlatam e$$e, & ab eo ea aqua regem e$$e ne-
catum. Item Alpibus in Cotti regno e$t aqua, quam qui gu$tant, $tatim concidunt.</p>
<p it>Hæc omnia iam dicta a Plinio $umpta $unt multis in locis, Quæ apponam non ut aliquid auctoritati Vi-
truuianæ addam, $ed ut dicendi modos & formulas diuer$as o$tendam, quibus eadem res latine $cribi pote$t,
& primum, In Bœotia amnis Melas oues nigras, Cephi$us ex eodem lacu proflucns albas, postea alibi ru-
fas oues iuxta Ilium xantbum efficere, unde, & nomen amni:Xanthos enim rufum $ignificat. & alibi necare
aquas Theop ompus, & in Thracia apud Cychros dicit, & de The$$aliæ fonte. Aliter circa The$$alica tempe,
quoniam ui$us omnibus, terrori est, tradunt\’q; etiam æs, ac ferrum erodiilla aqua. De hoc fonte dicitur, quòd
<ln>10</ln>
breui $patio profluat: & quòdmirum e$t, Siliqua $ylue\~stris amplecti radicibus fontem eum dicitur, $emper
florens purpura. Ex ui apparet eas aqvas multo atramento $utorio ( græci chalcanthum uocant, uulgus
Vitriolum) infectas e$$e. Item Plinius in Macedonia non procul ab Euripidis poetæ $epulchro, duo riui con-
fluunt alter $aluberrimi potus, alter mortiferi. Item de $tyge aquaiuxta Nonacrim Arcadiæ, $tyx nec odore
differens, nec colore, epota illico necat. Vngulas tamen mularum repertas, neque aliam ullam materiam, quæ
non perroderetur a veneno $tygis aquæ cum id dandum Alexandro magno Antipater mitteret, memoria di-
gnum est, magna Ari$totelis infamia excogitatum. Quod autem dicit Vitr. { in Cotti regno, } ita enim Phi-
lan der ( exemplaribus etiam reclamantibus, in quibus Crobi legitur) legendum dicit: $ciendum e$t Cottum ab
Augusto Cæ$are in amicitiam receptum fui$$e, a quo alpes Cottiæ, quibus hodie Cine$io monti nomen e$t. agrũ
Cotti in Liguribus Strabo con$tituit, ciuitatesuero Cottianas duodecim Plinius fui$$e te$tatur.</p>
<p>A<sc>GRO</sc> autem Fali$co uia campanain campo Corneto e$t lacus, in quo fons oritur, ubi anguium, &
<ln>20</ln>
lacertarum, reliquarum\’q; $erpentium o$$a iacentia apparent. Item $unt nonnull{ae} acidæ uenæ fontiũ,
uti Lynce$to, & in Italia Virena, Campana Theano, alijs\’q; locis pluribus, quæ hanc habent uirtu-
tem, uti calculos in ue$icis, quine$cuntur in corporibus hominum, potionibus di$cutiant. Fieriau-
tem hoc naturaliter ita, ideo uidetur, quod acer, & acidus $uccus $ube$t in ea terra, per quamiegredien-
tes uenæ intinguntur acritudine, & ita cum in corpus inierunt, di$sipant quæ ex aquarum $ub$identia
in corporibus, & concre$centia offenderunt. Quare autem di$cutiantur ex acidis eæ res, $ic po$$u-
mus animaduertere. Ouum in aceto, $i diutius impo$itum $uerit; cortex eius molle$cet, & di$$olue-
tur. Item plumbum, quòd e$t lenti$simum, & graui$simum, $i in ua$e collocatum fuerit, & in eo
acetum infu$um, id autem opertum, & oblitum $i erit, efficietur uti plumbum di$$oluatur, & fiat
Ceruffa. Ei $dem rationibus æs, quod etiam $olidiore e$t natura, $imiliter curatum $i fuerit di$sipabitur,
& $iet ærugo. Item margarita, non minus $axa $ilicea, qu$ae; neque ferrum, neque ignis pote$t per $e
di$$oluere, cum ab igne $unt percalefacta, aceto $par$o di$siliunt, & di$$oluuntur. Ergo cum has res
ante oculos ita fieri uideamus, ratiocinemur, ij$dem ra tionibus ex acidis propter acritudinem $ucci
etiam calculo$os è natura rerum $imiliter po$$e curari. Sunt autem etiam fontes uti uino mixti, quem-
admodum e$t unus Paphlagoniæ, ex quo etiam $ine uino potantes fiunt temulenti.</p>
<p it>De Lynce$to, Tlinius Lynce$tis, inquit, aqua, quæ uocatur Acidula, uini modo temulentos facit Ouid.
ulti. Metam.</p>
<p #>_Huic fluit effectu di$par Lyncestius amnis,_
Quem quicunque parum moderato gutture traxit,
# Haud aliter titubat, quàm $i mera uina bibi$$et .</p>
<ln>40</ln>
<p>Equiculis autem in Italia, & in Alpibus natione Medullorum e$t genus aquæ quam qui bibunt,
efficiuntur turgidis gutturibus.</p>
<p it>No$tri go$$utos eos appellant, quibus turgent guttura. Natio autem Medullorum habitat vallem Cilli-
ram, quæ distat ab Oeno ( I$pruch dicunt) octauum lapidem meridiem uer$us.</p>
<p>I<sc>N</sc> Arcadia uero ciuitas e$t non ignota Clitori, in cuius agris e$t $pelunca profluens aquæ, quam
qui biberint, fiunt ab$temij. Ad eum autem fontem Epigramma e$t in lapide in$criptum hac $enten-
tia uer$ibus Græcis, eam non e$$e idoneam ad lauandum, $ed etiam inimicam uiribus, quod apud eum
fontem Melampus $acrificijs purgaui$$et rabiem Prœti filiarum, re$titui$$et\’q; earum uirginum mentes
in pri$tinam $anitatem. Epigramma autem e$t id, quod e$t $ub$criptum.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Philander e Praten$i, Epigramma uer$um in latinum, ponit hoc modo.</p>
<col 1>
<p #>#Si te, $i\’q; pecus medio $itis orbe diei
# Ad fontis, Paftor, Clitorij antra premat,</p>
<p #># Inde tuã re$tingue $itim, quin & propè nymphas,
# Naiadas omne tuum, tu quoque $i$te pecus.</p>
<p #># Membra lauanda tamen caueas. cómittere lymph{ae},
#Ne noceat uinctis ebrietate potus .</p>
<p #>#Viribus infe$tas fuge aquas, ubi nempè Melápus
#Lu$trauit diras Prœtidas a rabie.</p>
<p #>#Arcaná ab$tergens maculam, & $e protinus Argis
#Ad tetricæ montes contulit Arcadiæ.</p>
</col>
<col 2>
<p>Ouidius uero ult. Metam.ita de Clitorio loquitur.
Clitorio quicunque $itim de fonte leuarit
Vina fugit, gaudet\’q; meris abstemius undis.
Seu uis e$t in aqua calido contraria uino,
Siue, quod indigenæ memorant, Amithaone natus
Trœtidas attonitas post\’q; per carmen, & herbas,
Eripuit furijs purgamina mentis in illas,
Mi$it aquas, odium\’q; meri perman$it in undis.</p>
<ln>60</ln>
</col>
<pb 259>[514.01.291]<rh it>OCTAVVS.</rh>
<p>I<sc>TEM</sc> e$t in in$ula Chio fons, e quo qui imprudenter biberint, fiunt in$ipientes, & ibi e$t Epi-
gramma in$culptum ea $ententia; iucundam e$$e potionem fontis eius, $ed qui biberint $axeos habitu-
rum $en$us. Sunt autem uer$us hi.</p>
<p>Gi$caferius uertit.</p>
<p>Sunt gelidifontis latices, dulces\’q; bibenti;</p>
<p>Saxeus attamen hic illico $en$us erit.</p>
<p>S<sc>VSIS</sc> autem, in qua ciuitate e$t regnum Per$arum, fonticulus e$t, ex quo qui biberint, amittunt
dentes. Item in eo e$t $eriptum Epigramma, quòd $ignificat hanc $ententiam. Egregiam e$$e aquam
ad lauandum, $ed eam $i bibatur, excutere e radicibus dentes. Et huius Epigrammatos $unt uer$us
<ln>10</ln>
Græce. _Moretus uertit._</p>
<p it>Ho$pes aquam cernis metuendam, innoxia membris
Sumere mortales, unde lauacra queant:
Sin imum in uentrem nitidam deieceris undam,
Admoris tantum labra $uprema licet,
Protinns in terram labentur ab ore molares,
Et $edes linquent mandibulæ uacuas.</p>
<h>_De proprietate item nonnullorum locorum, & fon-_
<ln>20</ln>
_tium. Cap. IIII._</h>
<p>SV<sc>NT</sc> etiam nonnullis locis fontium proprietates, quæ procreant, qui ibi na$cuntur egre-
gijs uocibus ad cantandum, uti Thar$o, Magne$iæ, alijs\’q; huiu$modi regionibus.
Etiam\’q; Zama e$t ciuitas Afrorum, cuius mœnia rex Iuba duplici muro $ep$it, ibi\’q; regiã
$ibi domum con$tituit. Ab ea millia pa$$uum uiginti e$t oppidum I$muc, cuius agrorum
regiones incredibili finitæ $unt terminatione. Cum e$$et enim Aphrica parens, & nutrix ferarum
be$tiarum, maximè $erpentium, in eius agris oppidi nulla na$citur, & $i quando allata ibi ponatur,
$tatim moritur, neque id $olum ibi, $ed etiam terra ex his locis, $i alio translata fuerit, $imiliter effi-
cit. Id genus terræ etiam Balearibus dicitur e$$e. $ed aliam mirabiliorem uirtutem ea habet terra, quá
ego $icaccepi. C. Iulius Ma$ini$$æ filius, cuius erant totius oppidi agrorum po$$e$siones, cum pa-
<ln>30</ln>
tre Cæ$are militauit. Is ho$pitio meo u$us e$t, ita quotidiano conuictu nece$$e fuerat dephilologia
di$putare. Interim cum e$$et inter nos de aquæ pote$tate, & eius uirtutibus $ermo, expo$uit e$$e in
ea terra eiu$modi fontes, ut qui ibi procrearentur, uoces ad cantandum egregias haberent. Ideo\’q;
$emper tran$marinos cata$tos emere formo$os, & puellas maturas, cos\’q; coniungere, ut qui na$ceren-
tur ex his, non $olum egregia uoce, $ed etiam forma e$$ent non inuenu$ta.</p>
<p it>Zamen$es, & I$muc oppidi ciues, cum uiderent natos in ea terra, ide$t qui eorum in terra procrearentur,
uoces habere ad cantandum egregias, emebant $eruos ide$t cata$tas, uerbum $ign<007>ficat a catastacompede,
formo$os tran$marinos, & puellas maturas uiro, ut in eorum terra $imul coniungerentur ad $obolem procreã-
dam, quoniam qui ex illis na$cebantur ex natura fontium, e quibus bibebant, egregia erant uoce; & quo-
niam parentes formo$i erant, etiam nati non inuenusta forma na$cebantur.</p>
<ln>40</ln>
<p>C<sc>VM</sc> hæc tanta uarietas $it di$paribus rebus natura di$tributa, quod humanum corpus e$t ex ali-
qua parte terrenum, in eo autem multa genera $unt humorum, uti $anguinis, lactis, $udoris, urinæ,
lachrymarum: ergo $i in parua particula terreni, tanta di$crepantia inuenitur $aporum, non e$t mi-
randum $i in tanta magnitudine terræ, innumerabilis $uccorum reperiantur uarietates, per quarum
uenas aquæ uis percurrens tincta peruenit ad fontium egre$$us, & ita ex eo di$pares, uarij\’q; perfi-
ciuntur in proprijs generibus fontes, propter locorum di$crepantiam, & regionum qualitates, terra-
rum\’q; di$similes proprietates. Ex his autem rebus $unt nonnulla, quæ ego per me per$pexi. Cætera
in libris Græcis $cripta inueni, quorum $criptorum hi $unt auctores, Theophra$tus, Timæus, Po$si-
donius, Hege$ias, Herodotus, Ari$tides, Metrodorus, qui magna uigilantia & infinito $tudio loco-
rum proprietates, aquarum uirtutes ab inclinatione cœli, regionum qualitates ita di$tributas e$$e $cri-
<ln>50</ln>
pris declarauerunt: quorum $ecutus ingre$$us, in hoc libro per$crip$i, quæ $atis e$$e putaui de aquæ
uarietatibus, quo facilius ex his per$criptionibus eligant homines aquæ fontes, quibus ad u$um $alien-
tes po$sint ad ciuitates, municipia\’q; perducere. Nulla enim ex omnibus rebus tantas uidetur habere
ad u$um nece$sitates, quantasaqua. Ideo quòd omnium animalium natura, $i frumenti fructu priua-
ta fuerit, arbu$tis ue, aut carne, aut pi$catu, aut etiam qualibet ex his reliquis rebus e$carum utendo
poterit tueri uitam: Sine aqua uero nec corpus animalium, nec ulla cibi uirtus pote$t na$ci, nec tue-
ri, nec parari. Quare magna diligentia, indu$tria\’q; quærendi $unt, & eligendi fontes ad humanæ ui-
tæ $alubritatem.</p>
<p it>Postquam in uentæ aquæ fuerint, nece$$e e$t eas probare, & eligere. quoniam uero electio fit multis pro-
po$itis rebus, ut ex omnibus melior accipiatur ideo Vitr. po$t inuentionem aquarum multas attulit qualitates,
<ln>60</ln>
<pb 260>[514.01.292]<rh it>LIBER</rh>
& naturas aquarum, quas tum ip$e expertus est, tum ab al{ij}s audita, uel $cripta cognouit, unde tanquam
gratus, & ingenuus gratias habet auctoribus his, a quibus aliquid didicit. Concludit igitur tales e$$e aquas,
qualis terra, per quam fluunt, quales\’q; herbarum, qu <007>s lauant, $ucci, & mximam ad humanos u$us aquæ
nece$$itatem o$tendit, quòd $ine aqua, nec corpus animalium, nec ulla cibi uirtus pote$t na$ci, nec augeri, nec
con$eruari, postea de experimentis agit.</p>
<h>_De aquarum experimentis. Cap. V._</h>
<p>EX<sc>PERTIONES</sc> autem, & probationes eorum $ic $unt prouidendæ. Si erunt profluentes, &
<ln>10</ln>
aperti antequam duci incipiantur, a$piciantur, animo\’q; aduertantur, qua membratura
$int qui circa eos fontes habitant homines. Et $i erunt corporibus ualentibus, coloribus
nitidis, cruribus non uitio$is, non lippis oculis, erunt probati$simi.</p>
<p it>Quia omne, quòd lædit, tempore lædit, & po$$unt nimirum grauius lædere, quætardius $entiuntur.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> $i fons nouus fuerit fo$$us, & in uas Corinthium, $iue alterius generis, quòd erit ex ære bo-
no, ea aqua $par$a maculam non fecerit, optima erit. Item\’q; in aheno, $i ea aqua deferuefacta, &
po$tea requieta, & defu$a fuerit, neque in eius aheni fundo arena, aut limus inuenietur, ea aqua erit
item probata, Item $i legumina in uas cum ea aqua coniecta ad ignem po$ita, celeriter percocta fue-
rint, indicabunt eam aquam e$$e bonam, & $alubrem. Non etiam minus ip $a aqua, quæ erit in fon-
<ln>20</ln>
te, $i fuerit limpida, & perlucida, & quocunque peruenerit, aut profluxerit, $i mu$cusnon na$cetur,
neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, $ed puram habuerit $peciem,
innuetur his $ignis ef$e tenuis, & in $umma $alubritate.</p>
<p it>Demum colore, $apore, odore\’q; uacare debet quæ bona & $alubris futura e$t aqua, immota uero ubique
in$alubris, $tagnans pe{$s}ima, quæ irudines alit, non incommoda uero, ubi anguillæ $catent.</p>
<h>_De per ductionibus, & libr ationibus aquarum, & instrumentis
ad hunc u$um. Cap. VI.</h>
<p>NV<sc>NE</sc> de perductionibus ad habitationes mœnia\’q; uti fieri oporteat explicabo, cuius ra-
<ln>30</ln>
tio e$t prima perlibratio. Libratur autem dioptris, aut libris aquarijs, aut chorobate,
$ed diligentius efficitur per chorobatem, quòd dioptræ, libræ\’q; fallunt. Chorobates
autem e$t regula longa circiter pedum uiginti, ea habet ancones in capitibus extremis æ-
quali modo perfectos, in\’q; regulæ capitibus ad normam coagmentatos, & inter regulam, & ancones-
a cardinibus compacta tran$uer$aria, quæ habent lineas ad perpendiculum recte de$criptas, penden-
tia\’q; ex regula perpendicula in $ingulis partibus $ingula, quæ cum regula fuerit collocata, ea\’q; tan-
gent æquè ac pariter lineas de$criptionis, indicabunt libratam collocationem. Sin autem uentus in-
terpellauerit, & motionibus lineæ non potuerint certam $ignificationem facere, tunc habeat in $upe-
riori parte canalem longum pedes quinque, latum digitum, altum $e$quidigitum, eo\’q; aqua infunda-
tur, & $i æqualiter aqua canalis $umma libra tanget, $cietur e$$e libratum. Ita eo chorobate, cum per
<ln>40</ln>
libratum ita fuerit, $cietur quantum habuerit fa$tigij. Forta$sis qui Archimedis libros legit, dicet
non po$$e fieri ueram ex aqua librationem, quòd ei placet aquam non e$$e libratam, $ed $phæroides
habere $chema, & ibi habere centrum, quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem ($iue plana e$t
aqua, $iue $phæroides) nece$$e e$t extrema capita canalis regulæ pariter $u$tinere aquam. Sin autem
proclinatus erit ex una parte, quæ erit altior, non habebit regulæ canalis in $ummis labris aquam.
Nece$$e enim e$t quocunque aqua $it in$u$a in medio inflationem, curuaturam\’q; habere, $ed capita
dextra, ac $ini$tra inter $elibrata e$$e. Exemplar autem chorobatis erit in extremo uolumine de$cri-
ptum. Et $i erit fa$tigium magnum facilior erit decur$us aquæ. Sin autem interualla erunt lacuno$a
$ub$tructionibus erit $uccurrendum.</p>
<p it>Inuenta, & electa aqua, nece$$e e$t ut perducatur ad mœnia, & ad determinatum locum: perduci uero nõ
<ln>50</ln>
poterit, ni$i de$cendat aqua, & decurrat naturali motione ad imum. Vt igitur hoc rectè expediatur formas
in$trumentorum de$cribit Vitr. quibus uti po{$s}imus ad aquarum librationem. Inter alia præcipue unum, quod
minus fallit, eligit, & de$cribit. Librare igitur nil aliud e$t, quàm altitudinem loci $umere, in quo aqua
est, eam\’q comparare, & referre ad eius loci altitudinem, ad quem perducenda e$t. Cum igitur locus, quo
aqua ducenda e$t, depre{$s}ior erit loco, a quo erit caput aquæ, procul dubio commodè perducetur. Libratur
aqua dioptris, & libris aquar{ij}s, & in$trumento, quod al{ij} chorobaten uocant. Geometræ aũt(ut Albertus
ait ) a$$irmant, quod $i linea recta orbem terræ contigerit, & ad mille pa$$us proten$a fuerit, interuallum,
quod erit inter lineam, & ambitum, orbem\’q; terræ non plus denos excedere digitos, unde factum, ut $i quis
$ulco aquam ducere uelit, aqua non moueatur in $ingulis millibus, ni$i depre{$s}ior<007> libramento pedem integrum,
quam fuerit locus, unde primum $ulcus fieri cœperit, qui locus a iuris peritis incile dicitur ab inci$ione prima
<ln>60</ln>
<pb 261>[514.01.293]<rh it>OCTAVVS.</rh>
illa, quæ fit aquæ ducendægratia. quòd $i locus ad millæ pa$$us $ex pedes declinauerit, rapidus aquæ cur$us
fiet ita, ut nauibus $it incommodus, & periculo. Declinationem, & deuexit atem aluei pila in $ulcum immi$$a
<ln>10</ln>
<fig>
<var>c d f b c 8</var>
</fig>
<fig>
<cap>CHOROBATES.</cap>
<var>2 I 3 2</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
probant imperiti, quæ $i decurrat, decliuem locum e$$e arbitrantur.
Cæterum alia ratio e$t peritorum, nam {ij}s utuntur instrumentis, quæ Vi-
tru. connumerauit, quæ omnia angulo recto finiuntur, $ed alterum alte-
ro certius e$t. Quamuis uero $ecretioris indaginis ars librandi $it, quàm
modo explicare po{$s}im, tamen nonprætermittam quæ ad u$um $pectabüt.
Locus quo ducenda est aqua, aut intuitu ab aquæ capite cernetur, aut in-
tercipietur montium, uel ædificiorum obiectu. Siintueri eum po$$umus,
aut planum, per quod ducenda est aqua, æquabiliter $e habebit, aut in tu
mulos in$urget, utriu$que reiratio habenda e$t, in libramento montis,
uel rupis, uel ædific{ij}; quod po$tea explicabo. Siuero cerni non pote$t,
obiectu aliquo, tunc tetrante cum dioptris utimur hoc modo. Pone ad ca
put aquæ, $i fons fuerit, uel ad incile tetrantem, ita ut perpendiculum ad
lineam lateris eius, quod in horizontem cadit, præci$e æquatũ cadat, per
pinnulas, aut dioptram pro$pice, & locũ aliquem $ignato in monte, aut
in rupe obiecta, qui fontis capitipari libramento re$pondeat. ad eum lo-
cum po$tea accede, & eodem modo collocato tetrante alium locum quæ-
ras, ad quem a$piciendo per pinnulas, $ignum aliud æque libratũ faciis,
ita enim a paribus libramentis ad diuer$a loca accedes, donec te con$ti-
tuas in eo loco, a quo pro$picere, & intueri po{$s}is locum, ad quem ducen
dam aquam $ump$eris. Po$ito igitur tetrante eo modo, quo $upra per pin
nulas, uideto locum, ad quem ducere aquam uoles. Quod $i perpendicu-
lum filo appen$um eidem lineæ, cui prius, adiaceat, $cito a capite fontis
ad emi$$arium (ita enim locum uoco, ad quem ducenda est aqua ). æqui-
libratatam e$$e altitudinem. Quod $i filum intra tetrantem incidat, de-
pre$$ius erit emi$$arium, quam fons, uel incile, & aqua commode perdu-
cetur. Si uero extra tetrantem linea perpendiculi cadat, $cito aquam nõ
po$$e duci, quoniam altius erit emi$$arium, aqua uero ultra originem
$uam urgeri, & cogi non pote$t, ide$t $ua $ponte altius origine $ua non ex-
urget. Quod autem dixi, $uperiori de$criptione erit apertum. Vbi B.
fontis e$t caput, B C. prima in$pectio. c. d. $ecunda post montem;
quæ plana e$t, licet uideatur in de$criptione a$cendere D. e. tertia in-
$pectio a qua non potest aqua perduci, quoniam $ignum e. altius e$t $i-
gno D. $ed d f. quarta in$pectio e$t, & a $igno d. ad f. duci aqua
pote$t, quoniam f. inferius est, & depre$$ius d. igitur b. g. f. est
aquæ perductio. Quando igitur emi$$arium a fonte uideri non potest, ita
librandum e$t. Siuero uterque terminus uidebitur, aut modicis, inter-
uallis in librando $igna ponimus, aut longioribus, $imodicis certè fiet,
ut minus a flexo terræ ambitu directio ab$cedat. Quo autem $patia fue-
rint maiora eo circumflexu terræ a recta libræ linea decliuius e$$e inue-
nietur. quare in his ob$eruandum e$t, ut in octonos $tadios, decem ad mi-
nus digitos declines. Si uero $olum non omnino æquabile fuerit, $ed inter-
$urget terræ tumulus, tunc oportebit terræ altitudinem ut primum a ca-
pite, & ab incili, po$tea ab emi$$ario, & termino metiaris, ita enim cer-
tior fies, quantum in$urget terra interpo$ita, nam $i libella aut nor-
ma utaris duplicem lineam con$iderabis, alteram, quam radium appello ab oculo $pectantis ductum ad
<ln>60</ln>
<pb 262>[514.01.294]<rh it>LIBER</rh>
parem oculi altitudinem. Alteram ab oculo ad pedem directè cadentem, quam & erecto baculo notabis. c@i<?>n
igitur radius ad terræ tumulum perueniens a capite fontis altior erit, quam radius aduer$us ab emi$$ario ad
eundem terræ tumulum perueniens ex perpendiculis facile notabis exce$$um, digno$ces\’q; tumuli altitudinem.
Cæterum hæc iam nota libratoribus, & men$oribus plus $atis, $ed chorobati forma $upra de$cripta, mentem
Vitr. $atis aperte mon$trabit, ubi unitatis nota e$t regula pedum 20. Ancones binario numero $ignantur,
tran$uer$ar{ij} uero ternario, perpendicula cernuntur. Canalis demum ubi o. in quo æquabiliter quie$cere de-
bet aqua, cum planum fuerit æquilibratum. Si uero canalis erit proclinatus, quæ pars altior erit, non habebit
regulæ canalis in $ummis labris aquam, nam decurret omnis aquæ ad alterum caput canalis momento, atque
impetu naturali, quo deor$um fertur, nec experimentum huiu$modi fallit, quacunque figura $it aqua, $iue
<ln>10</ln>
plana, $iue orbicularis, nam in medio licet tumeat, in extremis tamen æqui librata erit. Dioptra uocabulum
græcum est, dicitur, apo tu diopteuin quòd e$t in$picere, Galli traguardum dicunt, rectè uim uerbi exprimentes,
no$tri mir am a mirando uocant. Libra aquaria notum e$t in$trumentum canali, dioptra, & perpendiculis con$tãs
directe $uper baculo collocatum. Chorobates dicitur, ut puto qua$i per regionem meator, certius in$trumentũ
ob longitudinem $uam. Cum igitur altus locus fuerit, unde fons concipitur, & longius $it deducendo, facilior
erit decur$us aquæ. Si uero $patia erunt inæqualia non ob interceptos tumulos, $ed propter interiacentes la-
cunas, & depre$$ionem terreni: tunc ubi lacunæ fuerint, $ub\~sructionibus erit $uccurrendum, ut æquabiliter
fluat, nam neque ob nimiam, neque ob paruam profunditatem extollitur aqua. $ub$truendum igitur est, ubi
$unt lacunæ, ut fundus canalis per quem ducitur aqua $it diro<?>ctus.</p>
<ln>20</ln>
<h it>Quot modis ducantur aquæ. Cap. VII.</h>
<p it>_DV<sc>CTVS</sc> autem aquæ fiunt generibus tribus._ Po$tremo capite de ducendis aquis, $ermo fit a
Vitr. eo modo ut primum doceat tres e$$e ductus aquarum modos, aut per riuos $tructilibus ca-
nal<007>bus ductos, aut per fistulas plumbeas, aut tubulis fictilibus: po$tea quæ ratio in $ingulis ha-
beatur o$tendit, ac primum agit de modo, quo per apertos canales aqua ducitur, docet\’q; quo
modo defluxum, & declinationem aquis dare debeamus, qua\’q; ratione in unum locum ad$eruentur, & ad
u$um distribuantur, & quomodo montium, rupium, $axorum\’q; impedimenta uitentur, & $pecus excauentur,
ac canales demum struantur. po$tea de aqua ducenda per plumbeas fistulas tradit præcepta. Ca$tella, quæ
nos ba$cas appellamus, ad$eruandas aquas constituit, fi$tularum men$uras di$ponit, o$tendit\’q; qua ratione
<ln>30</ln>
aqua, per montes, per plana, per\’q; ualles perducenda $it, & quomodo prouidendum $it, $i tubuli damnum fe-
cerint. Demum ad fictiles tubos reuertitur, testas\’q; adglutinare docet, comparat\’q; modum hunc aquæ du-
cendæ per plumbeas fi$tulas, o$tendens eum $alubriorem & minoris impen$æ. Quibus rebus ab$olutis ad pu-
teos excauandos progrediens, con$iderat qua ratione noxios uapores euitemus, & imminenti ruinæ prouidea-
mus, & quomodo aquam colligere debeamus, & collectam $eruare, ne diffluat. Latera putei munit, & stru-
cturam circa puteum parat, prouidet\’q; aquæ bonitati, at que it a uolumini octauo finem imponit.</p>
<p>Ductus autem aquæ fiunt generibus tribus, riuis per canales $tructiles, aut fi$tulis plumbeis, $eu
tubulis fictilibus, quorum eæ rationes $unt.</p>
<p it>Riuos efficiebant structilibus canalibus, nam formam structilem Palladius pro canali fabrica constante
dixit, & Vitr. quomodo $truendi $int canales docet. Cæterum Palladius quartum genus addit canales ligneos,
<ln>40</ln>
quo monticolæ nostri utuntur. præterea apertam e riuis ductionem, nam riui opus aut fo{$s}ile, aut $truen$ile e$t.</p>
<p>S<sc>I</sc> canalibus, ut $tructura fiat quam $olidi$sima, $olum\’q; riui libramenta habeat fa$tigata, ne mi-
nus in centenos pedes $emipede. Eæ\’q; $tructuræ confornicentur, ut minime Sol aquam tangat.</p>
<p it>Ita Palladius hunc locum intelligit, $i per planum ueniet inter $exagenos, aut centenos pedes $en$im recli-
netur $tructura in $e$quipedem, ut uim po{$s}it habere currendi. Structura igitur erit $olidi{$s}ima, & fiet con-
fornicatio & declinatio canalis, nam ita tribus rebus erit proui$um primo $olida structura, ne aqua dilaba-
tur: $ecundo confornicatione, ne aqua Solibus tepe$cat: tertio declinatione, ut aqua facilius decurrat. nunc de
u$us di$tributione.</p>
<p>C<sc>VM</sc>\’q; uenerit ad mœnia, efficiatur ca$tellum, & ca$tello coniunctum ad recipiendum aquam
triplex emi$$arium, collocentur\’q; in ca$tello tres fi$tulæ æqualiter diui$æ intra receptacula coniunct{ae},
<ln>50</ln>
uti cum abundauerit ab extremis in medium receptaculum redundet. Ita in medio ponentur fi$tulæ
in omnes lacus, & $alientes ex altero in balneas, ut uectigal quotannis populo præ$tent: ex quibus ter-
tio in domos priuatas, ita ut ne de$it in publico.</p>
<p it>Nunc ut dixi de di$tributione aquæ tractat, ait\’q; ubi ad mœnia uentum fuerit, efficiendum e$$e ca$tellum,
idest amplum receptaculum, quod aquam $u$cipit, cui receptaculo tria alia receptacula $unt coniungenda
hæc immi$$aria dicuntur, unde po$tea erogatur aqua. Tres uero fi$tulæ in ca$tello erant æqualiter diui$æ in-
tra receptacula coniuncta, ea de cau$a, ut abundante aqua ab extremis in medium receptaculum abundet,
nam in medio maior aquæ copia e$$e oportebat, quoniam ibi erant fi$tulæ in publica aquarum conceptacula,
quæ lacus dicuntur, ubi Romana plebs ablueret lintea, & $imilia, & inde etiam aqua in omnes $alientes du-
cebatur. Sunt enim $alientes $iphunculi, & capita fi$tularum, e quibus aqua $alit, quorum ora $i peren-
<ln>60</ln>
<pb 263>[514.01.295]<rh it>OCTAVVS.</rh>
niter fluunt, ma$tis ideft mammis teguntur, $ed $i cum libet obtur antur & laxantur, id fit epi$tom{ij}s, quorum
manubria dum torquentur patefaciunt nares, atque ita manat aqua, contraria uer$atione ea$dem obturat.
hæc igitur a medio utilitas. Ex altero uero in balneas, uel ad fullonum, coriariorum, aliorum\’q; nece$sita-
tes profluebat, quemadmodum ex tertio in priuatas domos ad hortos irrigandos. Cæterum animaduerten-
dum e$t, quod Frontinus dicit apud antiquos omnem aquam in publicos u$us erogari $olitam e$$e, lege\’q; cau-
tum, ne priuati aliam ducerent, quàm quæ ex receptaculo publico in humum decidi$$et, quam caducam uo-
cabant, & hanc ip$am non in alium u$um, quàm balnearum, fullonicorum, uectigalis\’q; statutam merce-
dem, quæ in publicum penderetur aliquid, & in domos principum daretur. Galenus ait ne in ciuitatibus
quidem aquam mole, ac pondere æqualem locis omnibus e$$e di$partitam, balneo enim publico, aut deorum
<ln>10</ln>
luco partem aquæ maiorem tribuit, fontibus uero biuiorum, & priuatis balneis minorem. Publicanorum
cara erat, ide$t eorum qui quid a fi$co conducunt, ut publicum uectigal. Publica autem uectigalia intel-
ligere debemus, ex quibus uectigal fi$cus capit, quale e$t uectigal portus, uel uenalium rerum, item $alina-
rum, & metallornm, & pi$cinarum. Erat autem Senatus con$ultum, quod aquam non ni$i ex ca$tello duci
permittebat, ne aut riui, aut fi$tulæ publicè lacerarentur. unde Vitr. {non enim poterunt auertere, cum ha-
buerint a capitibus proprias ductiones.} Vocabula uero, quæ aquæ ductibus $eruiunt, a iuri$con$ulto, $ic fi-
niuntur. Riuus locus est per longitudinem depre$$us: $epta $unt, quæ ad incile apponuntur aquæ deriuandæ
gratia: incile ut ab inci$ione dicitur locus ubi primum inciditur ad deriuãdas aquas: ca$tella receptacula $unt,
quæ aquam publicam $u$cipiunt: $pecus $ublimis e$t ripis locus, ex quo aqua de$picitur; calix extrema e$t du-
cti pars, quo aqua funditur, e$t erum modulus æneus erogatorius, cu<007>fi$tula applicabatur eius luminis, uel ca-
pacitatis, quæ impetrata fuerat, & longitudinis non minus digitorum duodecim. Is e$t modus acceptorius.
<ln>20</ln>
Ita & no\~stri $olent aquæ unciam a publico emere, uel amplius; diameter enim fistulæ men$ura e$t aquæ.
Omnes partes iam enumeratæ $olidi$$ima structura, $iue parietis, $iue fundi, $iue cameræ $int, $truendæ $unt, ut
dixi; ne rimæ fiant, ne Soles adurant, ne læ$io ulla fiat. Primum uero ad fauces $epti, ubi $cilicet incile
e$t, porta opponitur, qua obductis ualuis turbidum fluentum excludas, & damna operis reficere po$$is, $i quid
acciderit, aquæ cur$u $emoto ad ualuas craticula ferrea apponitur, ut frondes, ligna, & $i quid est huiu$mo-
di intercipiatur ne cum aqua decurrat. A$epto in centenos cubitos, ca$tellum facies, a ca$tello item eodem
interuallo aliud castellum strues latum pedes 20, longum 30, profundum $ub riuo ductus ad pedes 15. ut
mixtiones terreni, quæ cum aqua defluunt, habeant ubi con$idant, & quie$cant, purior\’q;, & nitidior aqua
in riuum influat. Calix modum aquæ fundendæ ex fluentis appul$u, ut ait Alb. atque ex fi$tulæ, qua uomat
habitu uariati. Nam quo erit aqua ex largo, & celeri fluento excepta, quoue eadem erit uia ducta expedi-
<ln>30</ln>
tiore, & pre$$ura accumulatiore augebit modum. Fistula ad libram, atque in directis collata modum $er-
uabit; fistulam\’q; ip$am, qua mittas aquam compertum habent aquæ defluxu, & proiectione ab$umi, & qua$i
delimari, & nullum metalli genus den$ius re$i$tere, quàm aurum. Adiunxere etiam Arch<007>tecti ornatus cau-
$a multa per frontibus immi$$ariorum, quæ ad u$us ciuiles horarum & tempor<007>s facerent $umma $igillorum $e
$e mouentium $e$tiuitate, ludos\’q; & triumphos, efficientia $imulachra ex ære fingebant ab {ij}s deducta rationi-
bus, quæ nos decimo, uel $equenti libro explicabimus.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem medij montes erunt inter mœnia, & caput fontis, $ic erit faciendum, uti $pecus fodian
tur $ub terra, librentur\’q; ad fa$tigium, quod $upra $criptum e$t: & $i tophus erit, aut $axum, in $uo $i-
bi canalis excidatur; $in au<?>tem terrenum, aut areno$um erit $olum, parietes cum camera in $pecu $truã-
tur, & ita perducatur, putei\’q; ita $int facti, ut inter duos $int actus.</p>
<ln>40</ln>
<p it>Aut per planum expeditum ducenda est aqua, aut montes $unt med{ij} inter incile, & imm<007>$$arium, de pri-
mo dictum est, nunc $ecundnm exequemur. In bis omnibus, ubi lapis est, aut tophus, aut etiam den$ior
creta, aut huiu$modi quod aquam minimè ab$orbeat, \~structura opus non erit, $ed $atis e$t fodere, & $ubter-
raneum meatum facere, per quem aqua ducatur, libretur\’q; ea ratione ad fastigium, quod $upra dictum e$t,
$cilicet quod $olum riui libramenta habeat fa$tigata ne minus in centenos pedes $e$quipede, Vbi uero $olum
latera non $olida fuerint, uel propterea, quòd terrenum $it areno$um, uel creta non $olida, uel aliud huiu$-
modi per quod effluat aqua, tunc parietes cum camera in $pecu $truantur, & ita perducatur. Cæterum id ob-
$eruandum est, ut puteos, ide$t æ$tuaria, quibus re$pirare. po$$it perfluens aqua, & uis $piritus relaxetur, ne
conclu$us aer cur$um aquæ moretur, faciamus eo $patio inter $e di$tantes, quo actus e$t, ide$t $patio cen-
tum uiginti pedes.</p>
<ln>50</ln>
<p>S<sc>IN</sc> autem fi$tulis plumbeis ducetur, primum ca$tellum ad caput $truatur, deinde ad copiá aquæ
lamnæ fi$tularum con$tituantur, eæ\’q; fi$tulæ ab eo ca$tello collocentur, quod erit in manibus, fi$tu-
læ ne minus long{ae} pedum denum, quæ $i centenariæ erunt, pondus habeant in $ingulas pondo mille
ducentum, $i octogenariæ pondo 940. $i quinquagenariæ pondo 600. quadragenariæ pondo 480.
tricenariæ pondo 360. uicenariæ pondo 211. Quintum denum pondo 180. denum pondo 120.
Octonum, pondo 96. quinariæ pondo 60.</p>
<p it>Fi$tulas denum pedum longitudinis e$$e legitimum e$t, inquit Plin. latitudine uero diuer$a con$tant: &
ideo etiam diuer$as $ortiuntur appellationes. nam $i lamina antequam in rotundum ducatur, lata erit digitos
centum, centenaria dicitur. Si octuaginta octogenaria, & $ic de al{ij}s intelligendum. diuer$i quoque ponderis
erunt, nam centenariæ decem pedum mille ducentas libras habeat; octogenaria noningentas $exaginta; quin-
<ln>60</ln>
<pb 264>[514.01.296]<rh it>LIBER</rh>
quagenaria $imiliter decem pedum pondo $excenta; quadragenaria, & reliqua ut inquit Vitru. qui etiam $e
ip$um declarat, & ea nomina hoc modo explicat.</p>
<p>Ex latitudine autem lamnarum quot digitos habuerint, antequam in rotundationem flectantur,
magnitudinum ita nomina concipiunt fi$tulæ. Namque quæ lamna fuerit digitorum quinquaginta,
oũ fi$tula per$icietur ex ea lamna, uocabitur quinquagenaria, $imiliter\’q; reliquæ.</p>
<p it>Frontinus dicit incertam e$$e Vitr. men$uram, quoniam cum cir cumagitur lamina $icut interiore parte at-
trahitur, ita per illam, quæ foras $pectat, excedit, maxime probabile e$t quinarium dictum a diametro quinque
quadratuum & reliqua. Hactenus quæ pertinet ad fi$tularum magnitudinem explicauit, restat ut de ducen-
dæ aquæ modo præcepta instituat. Dicit igitur</p>
<ln>10</ln>
<p>E<sc>A</sc> autem ductio, quæ per fi$tulas plumbeas e$t futura, hanc habebit expeditionem, quòd $i caput
habeat libramenta ad mœnia, montes\’q; medij non fuerint altiores, ut po$sint interpellare, $ic nece$$e
e$t eorum interualla $ub$truere ad libramenta, quemadmodum in riuis, & canalibus dictum e$t.
Sin autem non longa erit circuitio, circunductionibus. Sin autem ualles erunt perpetuæ in declina-
to loco cur$us dirigentur, cum uenerint ad imum, non alte $ub$truitur, ut $it libramentum quam
longi$simum (hoc autem erit uenter, quod Græci appellant {χοιλαν} ) deinde cum uenerit ad aduer-
$um cliuum, quia ex longo $patio uentris leniter tume$cit, tunc exprimatur in altitudinem $ummi
oliui: quòd $i non uenter in uallibus factus fuerit, nec $ub$tructum ad libram factum, $ed geniculus.
erit, erumpet, & di$$oluet fi$tularum commi$$uras. Etiam in uentre columnaria $unt facienda, per quæ
uis $piritus relaxetur. Ita per fi$tulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus belli$sime poterunt
efficere, & decur$us, & circunductiones, & uentres, & expre$$us.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Ductus aquæ per fi$tulas plumbeas, aut impeditur, aut non impeditur. Non impeditur cum uel planum a
capite ad mœnia libratum e$t, & decur$um habet, uelmontes adeò alti non $unt, ut interpellantur aquæ cur-
$us, tunc interualla $ub$truantur ad ea libramenta, quæ dicta $unt in riuis, & canalibus, ut $cilicet æquabiles
habeant decur$us, fastigia\’q; temperata. Impeditur montium obiectu uel etiam uallis depre$$ione nimia.
Cum ob{ij}citur mons, uel excauandus e$t, uel $i non longa erit circuitio, $ub$tructio facienda e$t, quæ montem
oircundet, ut per latus montis obliqua ducatur aqua. Siuallis perpetua erit, con$ideranda hæc $unt, aquæ
decur$us, libratio, & expre$$io, nam decur$us fit a capite aquæ ad uallem, libratio in profundo ual-
lis, & expre$$io, cum ad cliuum cogetur a$cendere. vnde Vitru. inquit {Sin ualles erunt perpetuæm de-
clinato loco cur$us dirigentur.} Cum uero aqua ad uallem, & imum peruenerit, tunc $ub$tructio fa-
<ln>30</ln>
cienda e$t, non tamen alta nimis $ed longi$$imo libramento, hæc uenter appellatur, quoniam tanquam in uen
tre aquas continet, & $ubleuatur in tumor\~e quendam. Vnde Palladius ita inquit, $i$e uallis inter$erat, ere-
ctas pilas, u{ae}l arcus u$que ad aquæ iu$ta uestigia con$truimus, aut plumbeis fi$tulis clau$am de{ij}ci patiemur,
& explicata ualle con$urgere. Explicata autem ualle con$urgere, e$t id quod Vitr. dicit { tunc exprimatur
in altitudinem $ummi cliui } quod fit cum a monte de$cenderit in uallem, $i in aduer$um montem cogatur con-
$cendere. Nece{$s}e autem e$t uentrem, & libramentum facere, ut longi uentris $patio leniter intume$centis
aqua non magno impetu in altitudinem exprimatur, nam $i non uenter, $ed geniculus, & flexus canalis fa-
ctus fuerit impetu nimio, dum con$cendet aqua, erumpet, & di$$oluet fi$tularum commi$$uras. Etiã in uentre
columnaria, ide$t pute<007>, & $piramenta $unt facienda, per quæ uis $piritus relaxetur.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> hac ratione cum habebunt a capitibus ad mœnia fa$tigij libramenta, inter actus ducentos
non e$t inutile ca$tella collocari, ut $i quando uitium aliquis locus fecerit, non totum omne\’q; opus
<ln>40</ln>
contundatur, & in quibus locis $it factum facilius inueniatur: $ed ea ca$tella neque decur$u, neque
In uentris planitia, neque in expre$sionibus, neque omnino in uallibus, $ed in perpetua fiant æ-
qualitate.</p>
<p it>Quoniam ductus aquarum magno fit $umptu, ideo prouidendum est, ut cum uitium aliquod in fistulis factum
fuerit, continuo ip$um deprehendamus, ne totum opus contundamus in explorando loco, ubi uitium erit. Qua-
re illud animaduertendum e$t, ut ca$tella ducentos actus distantia $truamus; cum enim ad ca$tellum aqua non
peruenerit, $ciemus uitium $upra id in tubulis factum e$$e, & tunc reficere poterimus. Cauendum uero est, ne
ca$tella in decur$u, aut in uentre, aut in expre$$ione uel ualle struamus, quoniam multa incommoda ex ea
$tructura $enties, & damna.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem minore $umptu uolueris aquam ducere, $ic erit faciendum. Tubuli cra$$o corio ne
<ln>50</ln>
minus digitorum duorum fiant ex te$ta, $ed ita ut hi tubuli ex una parte $int lingulati, ut alius in alium
inire, conuenire\’q; po$sit. Tum coagmenta eorum calce uiua ex oleo $ubacta $unt illinenda, & in
declinationibus libramenti uentris, lapis e$t ex $axo rubro in ip$o geniculo collocandus. is\’q; pertere-
batus uti ex decur$u tubulus noui$simus in lapide coagmentetur, & primus $imiliter librati uentris
in cauo $axi rubri hæreat, & primus expre$sionis, ad eundem modum coagmentetur. Ita librata pla-
nitia tubulorum, ac decur$us, & expre$sionis, non extolletur. Nam\’q; uehemens $piritus in aquæ du-
ctione $olet na$ci, ita ut etiam $axa perrumpat, ni$i primum leniter, & parce a capite aqua immitta-
tur, & in geniculis, aut uer$uris alligationibus, aut pondere $aburræ contineantur. Reliqua omnia uti
fi$tulis plumbeis, ita $unt collocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur ante fauilla immitte-
tur, uti coagmenta $i qua $unt non $atis oblita, fauilla oblinantur.</p>
<ln>60</ln>
<pb 265>[514.01.297]<rh it>OCTAVVS.</rh>
<p it>Tubulis testaceis minore $umptu aqua ducitur. Quæ men$ura eorum, quæue forma & modus, quo coag-
mentatur, con$iderandum e$t. Men$ura e$t ut cra{$s}i $int non minus digitorum duorum, longitudine mediocri,
forma, ut $int lingulati, & ex una parte reddantur angu$ti, ut palmi $patio unus<007>n alterum po{$s}it intrare,
lembellum nostri eam formam uocant; modus, quo coagmentantur, est ut calce uiua ex oleo $ubacta illinan-
tur, calx enim e fornace in cellis uinar{ij}s re$tinguitur, deinde oleo macerata & $ubacta unguntur tubuli, &
etiam æneis nexibus alligabuntur. Sed ante\’q; in {ij}s aquæ cur$us admittatur, cinis in qua extinctorum car-
bonũ reliquiæ $uper$unt, per eos mixto exiguo liquore decurrat, ut glutinaripo{$s}it, $i qua $unt uitia tubulorũ.
Quoniam uero in ea aquæ ductione etiam decur$us e$t, & uenter, & expre$$us, & circunductio; maxime
aduertendum e$t in his omnibus, quo modo tubuli coagmententur, & alligentur, nam tanta est aquæ uis, ut
<ln>10</ln>
ni$i prouideatur, tubuli extollentur, uel di$rumpentur. Tubuli igitur coagmentabuntur eo modo, quo dictum
e$t: $ed po$tea ponderum graui accumulatione firmabuntur præ$ertim in decur$ibus, flexibus, & expre{$s}io-
nibus. Id periculum ut euit arent periti, maxime in geniculis lapide rubro perforato utebantur, ita ut uideri
po{$s}int in antiquis monumentis marmora plus duodenos pedes longa perforata ad palmi latitudinem, quæ in
decur$ibus, uentre, & expre{$s}ionibus collocabantur in his $axis hærebant tubuli, & optime coagmentabantur
in geniculis aut uer$uris, nam & qui noui$$imus tubulus in decur$u, & qui primus in uentre, & ultimus, &
qui primus in expre{$s}ione erat in lapidibus, qui in his omnibus locis perforati ponebantur hærentes, & coag-
mentati firmi{$s}ime\’q; alligati, & aqua leniter & parce a capite immittebatur.</p>
<p>H<sc>ABENT</sc> autem tubulorum ductiones ea commoda, primum in opere, quòd $i quod uitium fa-
ctum fuerit, quilibet id pote$t reficere: etiam\’q; multo $alubrior e$t ex tubulis aqua quam per fi$tulas,
<ln>20</ln>
quod per plumbum uidetur e$$e ideo uitio$a, quòd ex eo ceru$$a na$citur. Hæc autem dicitur e$$e no
cens corporibus humanis, ita $i quod ex eo procreatur, ide$t uitio$um, non e$t dubium quin ip$um
quoque non $it $alubre. Exemplar autem ab artificibus plumbarijs po$$umus accipere, quod pallori-
bus occupatos habent corporis colores. Namque cum fundendo plumbum flatur, uapor ex eo in$i-
dens corporis artus, & in dies exurens eripit ex membris eorum $anguinis uirtutes. Itaque mi-
nimè fi$tulis plumbeis aqua duci uidetur, $i uolumus eam habere $alubrem. Saporem quoque melio-
rem ex tubulis e$$e quotidianus pote$tindicare uictus, quod omnes extructas cum habeant ua$orum
argenteorum men$as, tamen propter $aporis integritatem fictilibus utuntur.</p>
<p it>Hæc facillima $unt, nec no$tra indigent explicatione. Modo ad rel<007>qua.</p>
<p>S<sc>IN</sc> autem fontes non $unt, unde ductiones aquarum faciamus, nece$$e e$t puteos fodere. In pu-
teorum autem $o$sionibus non e$t contemnenda ratio, $ed acuminibus, $olertia\’q; magna, naturales
<ln>30</ln>
rerum rationes con$iderandæ, quòd habet multa uaria\’q; terra in $e genera. E$t enim utireliquæ res
ex quatuor principijs compo$ita, & primum e$t ip$a terrena, habet\’q; ex humore aquæ fontes, item
calores unde etiam $ulphur, alumen, bitumen na$citur, aeris\’q; $piritus immunis, qui cum graues per
interuenia fi$tulo$a terræ perueniunt ad fo$sionem puteorum: & ibi homines offendunt fodientes,
naturali uapore obturant in eorum naribus $piritus animales, ita qui non celerius inde effugiunt, ibi
interimuntur. Hoc autem quibus rationibus caueatur, $ic erit faciendum. Lucerna accen$a demit-
tatur, quæ $i perman$erit ardens, $ine periculo de$cendetur: Sin autem eripietur lumen ui uaporis,
tum $ecundum puteum dextra, ac $ini$tra defodientur æ$tuaria, ita (quemadmodum pernares) $pi-
ritus ex æ$tuarijs di$sipabuntur. Cum bæc $ic explicata $uerint, & ad aquam erit peruentum, tunc
puteus ita $epiatur $tructura ne obturentur uenæ. Sin autem loca dura erunt, aut in imum uenæ pe-
<ln>40</ln>
nitus non fuerint, tunc $igninis operibus ex te$tis, aut a $uperioribus locis excipiendæ $unt copiæ. In
$igninis autem operibus h{ae}c $unt facienda, uti arena primum puri$sima a$perrima\’q; paretur, cæ-
mentum de $ilice frangatur, ne grauius quàm librarium, calx quam uehementi$sima mortario mi$cea-
tur, ita ut quinque partes arenæ ad duas calcis re$pondeant, mortario cæmentum addatur, ex eo parie
tes in fo$$a ad libramentum altitudinis futuræ depre$$a calcentur uectibus ligneis ferratis, parietibus
calcatis in medio quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum, & exæquato $olo
ex eodem mortario calcetur pauimentum ad cra$situdinem, quæ con$tituta fuerlt. Ea autem loca $i
duplicia, aut triplicia facta fuerint uti percolationibus aquæ tran$mutari po$sint, multo $alubriorem
eius u$um efficient, limus enim cum habuerit quo $ub$idar, limpidior aqua fiet, & $ine odoribus con-
$eruabit $aporem, $i non, $alem addi nece$$e er<007>t, & extenuari. Quæ potui de aquæ uirtute, & uarie-
<ln>50</ln>
tate, quas\’q; habeat utilitates, quibus rationibus ducatur, & probetur in hoc uolumine po$ui. De gno-
monicis uero rebus & horologiorum rationibusin $equenti per$cribam.</p>
<p it>Duplicem nobis proponit rationem Vitruuius qua aquæ inopiæ $uccuramus, altera e$t puteorum, altera ci-
sternarum. Fit enim quandoq; ut aqua careamus, unde uel cla$$em, uel exercitus aquemus, quare ingenio, & in-
dustria comparandũ e$t auxiliũ in puteis maxime fodiendis, quod & bene $ciunt metallici omnes quantum inest
periculi, & a pe$tifero halitu, & a ruina diruti montis, & collabentium laterum, $iue puteos, $iue cuniculos
ducant, hoc e$t $iue in profundum, $iue in longum eant. Vapores igitur mali eo experimento no$cuntur &
uitantur, quomodo dicit Vitru. no$cuntur accen$a lucerna appo$ita in eo loco ubi cauandum e$t, priu$quam
ad intima de$cendatur: nam $i extincta non fuerit, periculum non timebis, nam uaporis leuitatem facilè ab-
$umet ignis. $i uero extinguetur<?>, cauendus est locus, quem $piritus mortifer occupabit, ut ait Palladius. Vi-
<ln>60</ln>
<pb 266>[514.01.298]<rh it>LIBEROCTAVVS.</rh>
tantur autem ac primum uaporum pericula, aut $i locum mutauerimus, & aliunde aquam quæ$ierimus, aut
$i utrinque ad dextram & $ini$tram ad latera putei foderimus æ$tuaria, quibus u$que ad aquæ libramentum,
& ab his foramina hinc inde patefacta, uelut nares intus agemus, qua nocens $piritus euaporet, quo fa-
cto latera puteorum $tructura $u$cipiat, ita tamen ut uenæ obturentur. Post uitamus laterum ruinam $tru-
ctura $olidi{$s}ima penes puteum facta, quæ$it tantæ amplitudinis, quantum puteum habere in circuitione uo-
luerimus, quæ $it tanquam ba$is futuri parietis. hanc in fo{$s}ionem deprimes, iterum\’q; $uper$truito, & fo{$s}ione
profundiori facta deprimetur, atque ita fod<007>endo, & $uperstruendo deprimetur structura u$que ad fundum
$ine periculo corruentium laterum. Si cuniculum facies uaporibus malis eo modo prouidebis, quo dictum e$t.
Ruinam uero fulcris, armamentis, & testudinibus uitabis, æ$tuaria\’q; & ad perpendiculum, & obliqua in
<ln>10</ln>
linea facies plurima. Quærentibus aquas <007>nter fodiendum ne a{$s}iduo humentiores glebæ re$pondeant, & fer-
ramenta facilius de$cenderint frustrabitur $pes aquæ inueniendæ, quare ad cisternas confugiendum, interim
animaduertere debemus, non ante fodientibus aquam $e præbere, quàm ad fluminis libramentum de$cenderit.
Vnde apud Vol$inium montanum oppidum Etruriæ ad ducentos, & uigintipedes puteos foderunt, antequam
uenas ullas attingerent: quoniam aqua non prius reperta e$t, quàm ad fontium libramentum uentum $it, ut
ait, Albertus: quæ $uis locis de montis latere $caturiat. Cæterum maxime intere$t quo fodias loco, ut idem
ait, nam cum habeat quidem tellus cutes diuer$as, fit ut interdum imbrium aqua $ub conge$titia tellure illico
in prima den$iore cute inuenta contineatur. Eandem quòd impura $it, a$pernabimur. Contra\’q; interdum eue-
niet, ut aqua inuenta ubi adhuc profundius fodere pro$equaris, euane$cat: quod ideo fit, quia ua$is, quo ea
aqua continebatur, fundum perfoderis. Quare ad hæc omnia animaduertito diligenter, & optima, apta\’q; ma-
<ln>20</ln>
xime structura putei prouideto. Nunc de ci$ternis danda $unt præcepta, in quibus ex tectis areare aquæ plu-
uiæ colliguntur, & tunc faciendæ $unt, cum aut loca ad puteorum effo{$s}ionem dura erunt, aut in imum uenæ
penitus non fuerint. Cisterna fundo, & lateribus bene $tructa, & $olida, & con$tans e{$s}e debet: curandum\’q;
e$t ut in ea aqua recte immittatur, a$$eruetur, recte mini$tretur ad u$us. Ci$ternarum uitia $unt, uel quod aqua
effluat per interuenia rimo$æ, & non firmæ structuræ, uel quod aqua fœditate mi$ceatur. Prioriuitio mede-
bimur $tructura firmi{$s}ima parietum, & opere $icci$$imo antequam aqua immittatur: nam grauis aqua cum
$it, premit & inuentis vel minimis meatibus humectando, & stillando eos amplos reddit, & liberius effluit.
Albertus ait maiores huic incommodo prouidentes in angulis parietum multiplici arenationum illinimento
cura$$e, cutim\’q; operi obduxi$$e $umma diligentia marmorato. Sed nullare commodius aquæ proruptiones
uitabuntur, quàm creta inter cisternæ parietem, & fo$$uræ latus inge$ta, & den$ata ualde uectibus ferratis.
<ln>30</ln>
Alteri u<007>tio prouidendum est, ut uitio$am aquam $ale corrigamus, extenuat enim $al. mittunt etiam anguillas,
pi$ces\’q; fluu<007>ales, ut horum natatu aqua $tans agilitatem currentis imitetur, al{ij} addunt, & Lauri folia, quæ
aquam iam corruptam emendare dicunt <007>nnoxium\’q;, ac bene olentem reddere, & aduer$us uenena præ$enti
auxilio e$$e. Structuram uero $atis aperte Vitruu<007>us ponit, & priori loco mortarium intelligit locum, ubi
arenatum rutro $ubigitur, $ecundo pro arenato. Librarium uero lapidem intelligit pondere unius libræ. Ge-
minas autem uel ternas cisternas e$$e oportet, ut in priori uitia aquæ con$idant, at que percolationiibus in pro-
ximam, tran$eat aqua maxime pura, & $alubrior efficiatur.</p>
<h>Finis Libri Octaui.</h>
<pb 267>[514.01.299]
<h>M. VITRVVIIDE
ARCHITECTVRA
LIBER NONVS.</h>
<ln>10</ln>
<h>_Proœmium_</h>
<p>NO<sc>BILIBVS</sc> athletis, qui olympia, Pithia, I$thmia, Nemea uici$$ent, Græ-
corum maiores ita magnos honores con$tituerunt, uti non modo in con-
uentur $tantes cum palma, & corona ferant laudes, $ed etiam cum reuer-
tanturin $uas ciuitates cum victoria triumphantes quadrigis in mœnia, &
in patrias inuehantur, e re\’q; publica perpetua uita con$titutis uectigalibus
fruantur. Cum ergo id animaduertam, admiror, quod ita non $cripto-
ribus ijdem honores, etiam\’q; maiores $int tributi, qui infinitas utilitates
<ln>20</ln>
æuo perpetuo omnibus gentibus præ$tant. Id enim magis erat in$titui di-
gnum, quod athletæ $ua corpora exercitationibus efficiunt fortiora, $cri-
ptores non $olum $uos $en$us perficiunt, $ed etiam omnium, libris ad di$cendum, & animos exacuen-
dos præ parantes præcepta. Quid enim Milo Crotoniates, quod fuit inuictus, prode$t hominibus,
aut cæteri, qui eo genere fuerunt uictores? ni$i quod dum uixerunt, ip$i inter $uos ciues habuerunt
nobilitatem. Pythagoræ uerò præcepta, Democriti, Platonis, Ari$totelis, cæterorum\’q; $apientum
quotidiana perpetuis indu$trijs culta, non $olum $uis ciuibus, $ed etiam omnibus gentibus recentes,
& floridos reddunt fructus; e quibus qui a teneris ætatibus doctrinarum abundantia $atiantur, opti-
mos habent $apientiæ $en$us, in$tituunt\’q; ciuitatibus humanitatis mores, æqua iura, leges: quibus
ab$entibus nulla pote$t e$$e ciuitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab $criptorum prudentia pri-
<ln>30</ln>
uatim, publicè\’q; fuerint hominibus præparata, non $olum arbitror palmas, & coronas his tribui opor
tere, $ed etiam decerni triumphos, & inter Deorum $edes eos dedicandos iudicari. Eorum autem
cogitata utiliter hominibus ad uitam explicandam e pluribus $ingula paucorum, uti exempla ponam,
quæ recogno$centes nece$$ario his tribui honores oportere homines confitebuntur. Et primum Pla-
tonis e multis ratiocinationibus utili$simis unam, quemadmodum ab eo explicata, $it ponam.</p>
<p it>Expedita iam parte illa, quæ ad ædificationem pertinet, quæ prima ex tribus erat, quibus Architectura con
$tat, ad alteram uen<007>endum est, cuius uis omnis in gnomonicis rationibus e$t collocata, ex qua lucentium cœli
corporum effectus in mundo concipimus: egregia, excellens\’q; $ane pars, quippe non terrenas fabricas, non
materiatas ædes, non caduca<?>s, & ruino$as $tructuras, $ed cœle$tes, incorruptas, & nobili$$ima con$tantes
materia $edes contemplatur, ut cœlum in manibus hominum ( ut ita dicam ) ponere uideatur. Qua re factũ
<ln>40</ln>
est, ut Vitr. cum id optime cogno$ceret, proœmium uolumini huic nono propo$uerit, rei, qua de agitur, con-
uenienti$$imum, cum illi ui$um $it eos homines´, qui rerum pulcherrimarum, & $ubtili$$imarũ inuentiones pro-
tulerint, diuinis honoribus dignos e$$e, quoniam non tantum propr{ij}s commodis, $ed communi omnium gentiũ
utilitatt con$uluerint. neque tempore al<007>quo, uel ætate, uel $æeulo, $ed continenter profuere, pro$unt, ac pro-
futuri $unt omnibus, & quãto animus e$t præ$tãtior corpore, tanto uirtus cæteris bonis præstat. Felices igitur,
ac beati existimandi $unt, qui pulchris, utilibus\’q; inuentionibus eam $ibi laudem, & gloriam comparauerunt,
cuius fructus æterno beneficio gentibus extitit, & eo feliciores, ac beatiores inter alios reputati $unt, quo no-
biliora, & præclara magis fuerint eorum inuenta. nam quemadmodum iucundius, & $uauius est rerum, quas
amamus, uel minimas partes a$picere, quàm cæterorum corporum membra tractare, ita dignum magis iudica-
mus minimam reconditarum rerum rationem cogno$cere, quam in eorum cognitionem uenire, quæ u$u quot-
tidiano ante oculos ob$eruantur. hinc illa poetæ carmina celebrati$$ima.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Felices animæ, quibus hæc cogno$cere primum,
In\’q; domos $uperas $candere cura fuit.</p>
<p it>Credibile e$t illos pariter uit{ij}s\’q;, iocisque
Altius humanis exerui$$e caput.</p>
<p it>Non Venus, & uinum $ublimia pectora fregit,
Officium\’q; fori, militæve labor.</p>
<p it>Nec leuis ambitio, perfu$o & gloria fuco,
Magnarum\’q; fames $ollicitauit opum.</p>
<p it>Admouere oculis distantia $ydera no$tris
Aethera\’q; ingenio $uppo$uere $uo.</p>
<ln>60</ln>
<pb 268>[514.01.300]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Quis igitur cum excellentibus illis uiris athletas uel forti$$imos, & gladiatores comparabit ? qui eos
cum {ij}s conferet, qui memorabili beneficio præ$ente uictoria $ibi aliquas gentes deuinxerit? Merito igitur
cum Vitruuio adiudicabimus diuinos honores his, qui pulchra, & hone$ta inuenta reliquere, potius quàm
Græcis illis, qui robore corpore floruere, & præ$entes uires in certaminibus D{ij}s dedicatis o$tendere, cedant
Olymp{ij} uictorès, nec glorietur Iuppiter. cedant Pith{ij}, nec glorietur Thebas. cedant Nemei, nec glorietur
Archintorus. cedant I$thm{ij}, nec glorietur Palamon, nam Minerua omnes illos deos hæroes\’q;. in quorum ho-
norem ludi eiu$modi celebrati $unt, gloria antecellit, cum rerum inuentores cum illis certatoribus compara-
tos uiderit. Sed nos ad inuenta, & rationes præclari$$imorum hominum eorum, qui bene uiuendi in$tituta, &
doctrinarum præcepta posteris reliquere; nam $i in $altu, & cur$u agilitas requiritur, quid agilius, quid ue-
<ln>10</ln>
locius animo erudito, & in rerum contemplationeuer$ato? qui terrena, & cœlestia qua$i uolando percurrat ?
Si in di$co, & iaculo quis glorietur, quid aget mens eius, qui humana omnia impedimenta proiecerit, & $ub-
uerterit ? Si lucta robur, & uires quærit, quid $apiens faciet, qui cum fortuna continenter luctando, uires
eius infringit, & uirtute ictus repellit, & dexteritate in$ultus de{ij}cit, ac pro$ternit ? Non oleaster, non po-
ma, non pinus, non apium præmia $unt bonorum, & doctorum hominum, non publicum alimentum, non eorum
aduentu murorum proiectio. nullum enim par præmium uirtutis habetur in terris: Sed cœlum, $plendor, glo-
ria, felicitas eos perpetuo manet.</p>
<h>_Platonis inuentumde agro metiendo. Cap. I._</h>
<ln>20</ln>
<p>LO<sc>CVS</sc>, aut ager patibus lateribus, $i erit quadratus, eum\’q; oportuetit iterum ex paribus
lateribus duplicare, quia id genere numeri, ac multiplicationibus non inuenitur, ex de-
$criptionibus linearum emendatis reperitur. E$t autem eius rei hæc demon$tratio.
Quadratus locus, qui erit longus, & latus pedes denos, efficit areæ pedes centum. Si
ergo opus fuerit eum duplicare, & aream pedum ducentorum item ex paribus lateribus facere, quæ-
rendum erit quàm magnum latus eius quadratifiat, ut ex eo ducenti pedes duplicationibus areæ re-
$pondeant. Idautem numero nemo pote$t inuenire; nanque $i 14. con$tituentur, erunt multipli-
catipedes 196. $i quindecim, pedes 125. Ergo quoniam id non explicatur numero in eo quadra-
to longo, & lato pedes decem, quæ fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur, uti
diuidatur in duo trigona æqua magnitudine, $ingula areæ pedum quinquagenum, ad eius lineæ dia-
<ln>30</ln>
gonalis longitudinem, locus quadratus paribus lateribus de$cribatur. Ita quam magna duo trigona,
in minore quadrato quinquagenum pedum linea diagonica fuerint de$ignata, eadem magnitudine, &
codem pedum numero, quaturo in maiore erunt effecta, Hac ratione duplicatio grammicis ratio-
nibus a Platone, uti e$t $chema $ub$criptum, fuit explicata.</p>
<p it>Quadratum men$uratur duorum laterum inter $e multiplicatione facta. Duplicatur quadratum $umpta
eius diagonia linea pro latere quadrati, quod duplex faciendum erit. Diagonia hoc modo inuenitur, duo
latera quadrati per $e $ingula in $e ip$a uertendo multiplica, $ummam collige ip$ius multiplicationis, & eius
$ummæ quadratam radicem quærito, tanta erit diagonia. Sit quadratum a, b, c, d, in $ingulis lateri-
bus pedes quinque, duc unius lateris puinque in $e reddentur 25. & iterum alterius lateris quinque in $e du-
cito reddentur 25. hæc collecta cum prioribus 25. $ummam efficient quinquaginta, quorum quadratara-
<ln>40</ln>
dix est ped. 7. & unius quartæ, eadem ratio in al{ij}s rectangulis quadratis <007>nuenitur, ut in oblongo quadrato
e, f, g, h, latus, e, g, pedum octo, ducti in $e efficiunt 64. latus e, f, pedes $ex. hi @ducti in $e red-
dunt 36. qui cum 64. collecti efficiunt centum, quorum radix quadrata $unt decem, tanta igitur e$t dia-
gonios, & duplicis quadrati latus. Exemplum $chematis Vitr. facile e$t. nam quadratum, a, c, h, d, du-
plum e$t quadrato a, d, quoniam eius latus fit ex diagonali a, d, minoris quadrati, & quod numeri ge-
nerenullo efficitur, id grammicis rationibus ab$oluitur. Vtili$$ima uero, & huius reiratio in plurimis ob$er-
uationibus quotidiani u$us, ut experientibus erit manife$tum.</p>
<h it>De norma Pythagoricum inuentum ex orthogon{ij} trigoni
<ln>50</ln>
deformatione. Cap. II.</h>
<p>IT<sc>EM</sc> Pythagoras normam $ine artificis fabricationibusinuentam o$tendit, & quàm ma-
gno labore fabri normam facientes uix ad uerum perducere po$$unt. id rationibus, &
methodis emendatum, ex eius præceptis explicatur. Nanque $i $umantur regulæ tres, e
quibus una $it pedes tres, altera pedes quatuor, tertia pedes quinque, eæ\’q; regulæ inter
$e compo$itæ tangat alia aliam $uis cacuminibus extremis, $chema habentes trigoni, deformabunt nor
mam emendatam. Ad eas autem regularum $ingularum longitudines, $i $ingula quadrata paribus
lateribus de$eribantur, quod erit pedum trium latus areæ, habebit pedes nouem, quod erit quatuor,
$exdecim, quod quinque erit, uigintiquinque. Ita quantum areæ pedum numerum duo quadrata, ex
<ln>60</ln>
<pb 269>[514.01.301]<rh it>NONVS.</rh>
tribus pedibuslongitudinis laterum, & quatuor efficiunt; æque tantum numerum reddit unum ex
quinque de$criptum. Id Pythagoras cum inueniffet, non dubitans a mufis $e in ea inuentione moni-
tum, maximas gratias agens,ho$tias dicitur ijs immolaui$$e. Ea autem ratio quemadmodum in multis
rebus, & men$uris e$t utilis,etiam in ædificijs $calarum ædificationibus uti temperatas habeant graduũ
librationes, e$t expedita. Si enim altitudo contignationis ab $umma coaxatione ad imum libramentũ,
diui$a fuerit in partes tres, erit earum quinque in $calis $caporum iu$ta longitudine inclinatio. Nam
quam magnæ fuerint inter contignationem & imum libramentum altitudinis partes tres,quatuor a per
pendiculo recedant, & ibi collocentur interiores calces $caporum. Ita enim erunt temperatæ graduũ,
& ip$arum $calarum collocationes: Item eius rei erit $ub$cripta forma.</p>
<p it>Normæ inuentionem, & utilitatem ponit hoc loco vitr. Normam Pyhagoras inuenit, Græc\‘æ γrώμωv
<ln>10</ln>
uocatur, e$t autem instrumentum ad exigndos angulos accommodatum, in qua inuentione artificibus excel-
lentibus multis Pythagoras præ$tantior fuit. efficitur autem ex compactione trium regularum in trigoni for
mam, quarum una tribus, altera quatuor, tertia quæ $ubtendit angulum, quinque partibus consttet. Quod$t
quælibet regula pro latere quadrati $umatur, quadratum illud, quod latus babebit ex regula trium partium,
nouem partibus con$tabit. Quod uero latus babebit ex regula quatuor partium, $exdecim partius con$tabit.
Denique quadratum regulæ quinque partium con$tans, 25. partes habebit. partes autem illæ aut pedes $int,
aut alia men$ura con$t\~et, modo æquales $int. Illud uerà mirum e$t, & ad multa utili$$imum, quod tantum areæ
continebit quadratum con$tans ex regula quinque partium, quantum duo illa quadrata $imul iuncta con-
tinebunt. tanta uero e$tanguli recti uis in rebus emetiendis, in ædi$ic{ij}s struendis, in machinis instituendis, in
horolog{ij}s formandis, in omnibus denique astronomicis in$trumentis componendis, ut nihil aut fieri, aut intel-
<ln>20</ln>
ligi po$sit $ine recti anguli u$u, & ratione. Excellenti$$imum igitur omnium in$trumentum normam rectè
dixeris, cuius ea quoque commoditas e$t a Vitr. ob$eruata, ut $calarum di$po$itio ad normæ formam optime
temperetur. Cum uero de $calis ponendis bactenus a nobis, & a Vitr. nihil dictum $it; res po$tulat, ut non-
nulla dicamus, quæ ad rem faciant. In $calarum collocatione indicium, & experientia requiritur. difficile
enim e$t apturn ad $calas ponendas locum inuenire, quoniam cæterarum partium, & membrorum di$po$itiones
facile impediripo$$unt. quare qui a $calis impedimentum time, impedire $calas non debet. Solutas enim &
liberas collocationes habere $calas oportet, nam $atis ibi commodæ erunt, ubi nil dabunt incommodi, ut ait
Albertus. Cæterum nos hob loco de ædi$iciorum $calis mentionem facimus, non de {ij}s, quæ ad bellorum u$ume<?>
pertinent, de quibus $equenti libro $ermo fit. De $calis igitur ædificiorum tractantes, genera, $itum, figuram,
apertiones, & partes con$iderabimus. A$cendimus igitur aut per gradus, aut per accliuia. Accliuia com-
<ln>30</ln>
modiora $unt, quoniam $en$im $candimus $ine magna motione. præ$ertim $i $tudium po$uerimus, ut quam le-
ui$$imas a$cen$ioncs habeant, & hoc modo in montes opera hominum fit a$cen$us. Sed$caæ illæ, quæ gradus
habent, commodæ e$$e debent, & lumino$æ. Commodæ erunt, $i ( ut dixi ) minus erunt incommodæ. in ædifi-
c{ij}s enim loca $ub $calis præbent commoditates non paruas. Sed $i ad eos,qui $candunt, & de$cendunt $calarũ
commoda referamus, illæ erunt commodæ, quœ it a temperabuntur tum in uniuer$um, tum ratione graduum,
uit a Vitr. dictum e$t, $cilicet ut a $umma contab ulatione ad imum perpendiculum tres $int partes,ab imo per-
pendiculo in rece$$u quatuor, ab ultino rece$$u ad $ummam contabulationem quinque. Ita enim ad normæ
rationem $capi $calarum tanquam $ubtendentes trigoni lineæ temperabuntur. Graduum uero numerus, &
ratio retactionum, quas no$trirequies uocant, $ic habenda est, ut non multos gradus faciamits fine retra-
ctionis, & plani cuiu$piam interpo$itione, quoniam $i erit planum commoditati in$eruiemus, & periculo pro-
<ln>40</ln>
uidebimus, nam a$cendentes fe$$i in retractione re$pirant, & qui ca$u præcipitant, locum inueniunt planum,
in quo firmari po$$unt. altitudo autem graduum, & retractio ita $unt temperanda, ut quàm minime pes labo-
ret, dum eleuatur. Cochlides $calæ, quæ ad limacis modum factæ, uocantur, minus areæ tenent. Sed diffici-
liorem præbent a$cen$um, præ$ertim cum nece$$itate fiunt. inepte in angulis ædium in tota ferctà Germania col-
locantur, & ea ratione uitio$æ, qua $unt fene\~stræ, & apertiones aliæ quæ in angulis fiunt. Scalarum mul-
titudo improbatur ob impeditiones, qu as faciunt in ædific{ij}s, & graduum multitudo onero$aest, & granis.
Tres uero apertiones habent ( ut plurimum ) $calæ, imam, mediam, & $ummam.ab ima inceptio est a$cen$us.
in media a$cendimus, a $umma in aulas $upra ingredimur. ima pars ita in pro$pectu e{$s} debet, ut quàm primũ
ianuam ingredientibus uideatur. media lumino$a $it, & lumen æquabiliter gradus omnes contingat, hoc ita
fiet, ut quæratio fuerit umbræ in planum proiectæ altitudinem totius $calæ eadem in gradibus reperiatur.
<ln>50</ln>
Summa pars in medio aulæ nos exponat, ita ut uniueræ eius partes æquabiliter cerni po{$s}int, & fenestrarum
lumina in medio collocata impari numero $int, omnes autem partes, & apertiones und in eo con$entiant, ut
amplæ $int, & magnificæ, ut fere uideantur inuitari ad a$cen$um accedentes. conueniunt rectæ eum cochli
dibus in proportione graduum, in apertionibus, & al{ij}s rebus,$ed hoc differunt, quodrectarum $capus ect
tanquam linea tran$mer$a a $umma coa$$atione ad plani rece$$um proiecta, nt linea diagonios,uel bypotenu$a.
Cochlidis uero $capus e$t ad perpendiculum collocatus, & circa eum tamq; circa axem gradus ponuntur.
cochlides autem ab antiquis facteæ erant, ut in alti$$ima con$cenderent, columnas, pyramides, & molesma-
ximas æquarent. Ve\~sigium cochlidis e$t tanquam uoluta, $ed orthographia a certis uolutæ $ignis erigitur.
Albertus Durerus utranque ponit di$po$itionis ideam, quam nos boc loco $ubiecimus.</p>
<ln>60</ln>
<pb 270>[514.01.302]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<var>d 10 10 a d 50 50 50 c 50 b</var>
<var>a s d s 7 {1/14} 25 s b c</var>
<var>e 8 8 10 84 f h</var>
<var>m 5 4</var>
<var>3 3 4 4 3 3 4 4 5 5 5 5</var>
<var>3 5 4</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<h it>Luomodo portio argenti auro mi$ta in integro opere depre- hendi, di$cernig, po{$s}it.#Cap.# III.</h>
<p>R<sc>CHIMEDIS</sc> uero cum multa miranda inuenta, & uaria fuerint, ex omnibus etiam infi-
nita $olertia id, quod exponam, uidetur e$$e expre$$um nimum. Hiero enim Srvacu$is
auctus regia pote$tate, rebus bene ge$tis cum auream coronam uotiuam Dijs immor-
talibus in quodam fano con$titui$$et ponendam, manu pretio locauit faciendam, & au-
<ln>60</ln>
<pb 271>[514.01.303]<rh it>NONVS.</rh>
rum ad $acoma appendit redemptori. Isad tempus opus manufactum $ubtiliter regi approbauit, &
ad $acoma pondus coronæ ui$us e$t præ$titi$$e. po$teaquam inditium e$t factum, dempto auro tan-
tundem argenti in id coronariũ, opus admixtum e$$e: indignatus Hiero $e contemptum, neque inue-
niens qua ratione id furtum deprehenderet, rogauit Archimedem,uti in $e $umeret $ibi de eo cogita-
tionem. Tunc is cum haberet eius rei curam, ca$u uenit in balneum, ibi\’q; cum in $olium de$cende-
ret, animaduertit quantum corporis $ui in eo in$ideret, tantum aquæ extra $olium effiuere. Itaque
cum eius rei rationem explicationis offendi$$et, non e$t moratus, $ed exiliuit gaudio motus de $olio,&
nudus uadens domum uer$us $igni$icabat clara uoce inueni$$e quod quæreret. Nam currens identi-
dem græcè clamabat Eurica, Eurica. Tum uero ex eo inuentionis congre$$u duas dicitur feci$$e ma$-
<ln>10</ln>
$as æ quo pondere, quo etiam fuerat corona,unam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feci$$et, uas
amplum ad $umma labra impleuit aqua, in quo demi$it argenteam ma$$am, cuius quanta magnitudo
in ua$e depre$$a e$t, tantum aquæ effluxit, ita exempta ma$$a, quanto minus factum fuerat refudit, $ex-
tario men$us, ut eodem modo quo prius fuerat, ad labra æ quaretur. Ita ex eo inuenit quantum ad
certum pondus argenti certa aquæ men$ura re$poneret. cumid expertus e$$et, tum auream ma$$am
$imiliter pleno ua$e demi$it, & ea exempta, eadem ratione men$ura addita, inuenit ex aqua non tan-
tum de$luxi$$e, $ed tantum minus, quantum minus magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et
quàm argenti. Po$tea uero repleto ua$e in eadem aqua ip$a corona demi$$a, inuenit plus aquæ deflu-
xi$$e in coronam, quàm in auream eodem pondere mu$$am, & ita ex eo, quod plus defluxerat aquæ in
corona, quàm in ma$$a, ratiocinatus, deprehendit argenti in auro mixtionem, & manife$tum furtum
<ln>20</ln>
redemptoris.</p>
<p it>Ignis inter elementa leui{$s}imus e$t, quoniam omnibus $uper$tat. Terra graui$$ima, quoniam om-
nibus $ub$tat. are, aqua\’q; non ab$olutè, $ed re$pectu grauia, & leuia, elementa $unt. are enim aquæ
$upertertur, igni fubiacet; aqua terræ $uperlabitur, aeri deprimitur. Non minus res, quæ ex elemen-
tis componuntur, motum eorum con$equuntur, ita ut quæ maiorem ignis, uel aeris portionem habent
$uperuolent, quæ uerò aqua, & terreno abundant, deor$um ferantur. præterea elementum omne in
$ede a natura $ibi constita, quie$cit, aqua in aqua, aer in aere moratur. Ratio bæ non re$pi-
cit ponderis quantitatem, $ed $eciem grauitatis, aliud enim e$tdicere trabem magnam plus ponderis ha-
bere tenui plumbi lamna, aliud plumbum e$$e ligno grauius. nam & $i trabs quantitate & mole $ua pondere
præstet,leuior tamen e$tplumbo $ecundum grauitatis formam,nam lignum in aqua $upernatat,plnmbum uero
<ln>30</ln>
ad fundum delabitur. Vt igitur grauitatis $peciem cogno$camus, nece$$e e$t moles perfectorum corporum
æquales $umere, quæ $i pondere æquo inueniantur, dicemus eas e$$e $pecie æquè graui. Sed $i altera maius ha-
bebit pondus, etiam a$$irmare poterimus corpus illius $pecie grauius altero e$$e.Cape tantum marmoreæ
molis, quantum ligneæ, aut aqueæaio quatenus ad magnitudinem $pectat, ymarmor plus habere ponderis, quā
lignum, uel aqua, lignum leui$simnm, quoniam aquæ$uper$tat, marmor graui{$s}imum, quoniam in aqua de-
$cendit. ideo pote$t concludi aquam marmore leuiorem, ligno $pecie e$$e grauiorem. V nde fit ut corporut di-
uer$orum, & æqualis ponderis illud erit mole maius, quod $pecie leuius erit. binc est quod ex ma{$s}is duabus,
quarum altera ex auro $it, altera ex argento, licet æquo $int pondere, argentea tamen ma$$a maior erit mole,
quàm ea, quæ ex auro facta fuerit. Ex buiu$modi $peculatione adiutus Archimedes furtum eius deprehendit,
qui auream coronam Hieroni syracu$arum Regipro uoto faciendam $ump$erat, nam ma$$am ex auro in va$e
aqua pleno collcauit, nota uit\’q; quantum aquæ e ua$e effluxerat, postea & ma$$amex argento æqualis pon-
<ln>40</ln>
deris in vas iterum plenum aqua demi$it, aduertit\’q; $imiliter quantum aquæ ex va$e de$luxerit, cumque ui-
di$$et plus aquæ ex argenteæ ma$$æ iniectione defluxi$$e, auream coronam in eodem ua$e pleno collocauit, $en-
tit\’q plus aquæ, quàm ex aureæ ma$$æ impo$itione effu$um, unde collegit furtum ine$$e. & ex regula trium pro-
portionum comprehendit etiam furti quantitatem. Occa$io & ingre$$us ad eam rationem inuentendam fuit
aqua ex$lio, hoc est labro,& ua$e in quo lauabature,effluens ad magnitudinem $uicorporis, ideo ea uolupta-
te,& letitia permotus, quam rerum pulchrarum inuentio facit, ut ait Vitr. lib. primo,nudus accurrens cla-
mabatingeminans græca uoce Eurica. Eurica. hocel$t inueni,inueni. Quod uero Vitr. dixit { manu pretio lo-
cauit faciendam} intelligendum e$t quod nos dicimus pro manufactura. pretium enim esst quod æ$timationis,
emptionisue cau$a con\~s tituitur, dictum aperitis ( ut ait Varro ) quod hi$olum po$$unt facere rectè: $i quid
datum pro opera, aut opere, merces a merendo. Quod manufactum, & datum; pro eo, manu pretium a ma-
<ln>50</ln>
nibus & pretio. Corollarium $i quid additumpræterquam quod debitum, eius uocabulum fictum a corollis,
quod hæ, cum placuerant actores in $cena daru$olitæ erant. Redemptor quis $it dixi libro $eptimo. Sacoma
autem æquipondium, aut quod lanci trutinæ $ur$um additur, ut grauion fiat æqualis. Apud Arist. in Mech.
e$t $icomaptin, idest æquilibrium facere.</p>
<p>Transferatur mens ad Architæ Tarentini, & Erato$thenis Cirenæi cogitata. Hi enim multa, &
grata a mathematicis rebus hominibus inuenerunt. Itaque cum in Cæteris inuentionibus fuerint gra-
ti, in eius rei concertationibus maxime $unt $u$pecti. Alius enim alia ratione explicare curauit, quod
Delo imperauerat re$pon$is Apollo, utiaræ eius, quantum haberet quadratorum, id duplicaretur, &
ita fore, ut hi, qui e$$ent in ea in$ula, tunc religione liberarentur. Itaque Architas hemicylindrorum.
<ln>60</ln>
de$criptionibus, Eratho$tenes organica Me$olabi ratione idem explicauerunt.</p>
<pb 272>[514.01.304]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Iucundas, & gratas bominibus Architæ, & Eratosthenis inuentiones fui$$e, dicit Vitr. Sed Cum ambo
eandem quæ\~stionem tractarent, niteretur\’q; alter, atque alter ratione diuer$a eam $oluere, ambo $u$pecti fue-
runt, non quia res eadem diuer$is modis inueniri non po{$s}it, $ed quia, quine$cirent, cum uiderent Architam
ratione una, & Erato$thenem. alia uti, ob eorum contentionem $u$picabantur, cogitantes $tudio$e inter-$e
contendere. Quod perinde e$t, ac $i quis turris altitudinem quadrante,alius radio, alius astrolabio, alius $pe-
culo, alius alio instrumento metiretur, cum vulgus ne$ciat eandem e$$e omnium horum in$trumentorum ra-
tionem, & viam, quæ ab angulorum men$ura di$ceernitur, $u$picatur men$orum contertionem, atque æmu-
lationem uerum inuoluere, ac confundere in$trumentorum diuer$itate. Simile euenit ob Eratho$thenis, &
Architæ contentiones. Propo$ita quæ$tio erat, qua ratione cubus duplicari oporteret. Cubus e$t, (ut dixi li-
<ln>10</ln>
bro quinto ) $olidum corpus,planis $ex, & lateribus con$tans æquaiibus Metiemur cubum, $i duxerimus
aliquod unum ex $uis lateribus in $eip$um, & eam $ummam quoque duxerimus per idem latus. Detur cubus
cuius latera $ingula octo con$tet pedibus, duc octo in $e,reddentur 64. ducito rur$tus 64. per octo,redden-
tur 5 12. tot igitur quadratis perdibus con$tabit cubus. Cum igitur cubusiam 512. pedibus com$tare cogni-
tum $it. iuxta propo$itam quæstionem duplicationdus e$t. Quod ut commode $aciamus, nece$$ario e$t $cire, qua
ratione duabus propo$itis rectis. & inæqualibus lmeis. duas medias inueniamus, quæ inter $e & cum primis
continua proportione re$pondeant. Vt igitur inutniretur ea mediarum linearum comparatio, modi undecim
ab antiquis reperti $unt. Al{ij} euidentibud matbematicorum rationibus u$i $unt, al{ij}. & præter demon$tra-
tiones in$trument a ad id aptainuenere. Archimedes organo u$us. quod me$olabium, ide$t medicapium, $i licet
ita dicere, numcupauit. nam eo mediæ inter duas datas comparabiles inuenimus. Plato quoque alio in$trum\~eto
<ln>20</ln>
u$us e$t, quod pari ratione dme$olabium nocare po$$umus. Architas demo$trationes attulit lineis a dimidio
Cylindro $umptis, quas in opus redigere numquam potuit. Ego rationes, & in$trumenta explicabo, o$ten-
dam\’q quomodo ad duplicationem cubi, mediarum linearum inuentio nos ducat. Quætionis pr<007>mum afferam
occa$ionem, e qua $umma utilitas erit mani$e$ta, quam habituri $unt Architecti in egreg{ij}s eorum operibus
deformandis. Legitur ergo Epi$tola Eratosthenis ad Potlemæum Regem in hunc modumper$cripta.</p>
<h>PTOLEM AEO REGI ERATOSTHENES. S.</h>
<p it>Dicitur ex antiquis tragædiarum compo$itoribus unum introducere Minoa Glauco $epulchrum excitare
uolentem, cumq; dictum fui$$et illud quaqua uer$us e$$e pedes centum: Dixit paruam fore arcam pro Regio
$epulchro, duplicetur igitur, & cubus non mutetur. certe qui unum quodque latus duplicare uoluerit, non
<ln>30</ln>
erit erroris expers. nam lateribus duplicatis planum quodlibet quadruplum efficietur, ip$um uero $olidum
octuplum. Quæ$itum igitur est a geometris, qua ratione $olido in eadem figura permanens duplum efficeretur.
Quæ$tio hæc cubi duplicatio nominata e$t. nam propo$ito cubo quærebant, qua uia alterum illi duplum effice-
rent. Ambigentibus, & labor antibus cæteris, prius extitit Hippocrates, qui indicauit id fieri po$$e,$i con-
$titutis duabus lineis, quarum maior minoris e$$et dupla, duæ. in continua proportione inuenirentur.
Quare ea res dubia in maiorem difficultatem uer$a e\~st. Aliquanto po$t Del{ij} morbo laborantes, cum oraculo
Apollinis iuberentur aram ip$ius duplicare, neque qua id fieri po$$et ratione $atis uiderent,in eandem dubietat\~e
incidere, & obiurgante Platone eos geometras, qui erant in Academia, ab {ij}s quæ$itũ est, ut inuenirent quod
propo$itũfuerat. {ij} cum lahori $e$e dedi$$ent,& conantes inuenter duas medias proportione re$pondentes dua-
bus propo$itis lineis: dicitur Architam Tarentinum eas inueni$$e bemicylindrorum ratione. Eudo xus uero fle-
<ln>40</ln>
xis quibu$dam lineis, cæterum uterque $ane approbatam harum rerum rationem inuenire, $ed neuter eas ad
u$um potuit accommodare, & manibus experiri, excepto uno Menechmo, qui tamen parum fecit, & id parũ
maxima cum difficultate.Sed nos excogitauimus per organd facilem inuentionem,qua nõ tantum duas medias
proportionabiles duabus datis, $ed quotquot propo$itum fuerit, utinueniamus, & eo inuento, poterimus de-
mum ad cubum reducere propo$itum $olidum lineis æquè di$tantibus contentum, aut etiam ex una aliam
figuram formare, quæ aut æqualis, aut maior $it $eruata $imilitudine. Quoniam nullidubium e$t, quin huiu$-
modi in$trumento duplicari po{$s}int aræ, ædificia\’q, & ad cubum referri liquidonum, &$iccorum men$uræ, ut
modiorum, & $imilium, quarum men$urarum larteribus ua$orum capacitas digno$citur.& ut $ummatim dicã,
quæ$tionis buius cognitio utilies est uolentibus duplicare,aut maiorareddere organa, e quibus tela, $axa, aut
ferreæ pilæ mittuntur. nam nece$$e e$t omnia in latum, & in longum cre$cere proportione quadam, $iue fo-
ramina $int, $iue nerui, & immi$$a alia, aut quicquid opus fuerit, $i totum proportione quadam, $iue fo-
<ln>50</ln>
fieri non pote$t $ine med{ij} inuentione. Demon$trationem igitur, & apparaiumprædicti organi tibi $ub$crip$i,
ac primum demon$trationem.#Proponantur duæ rectæ, & inæquales lineæ, quarum altera $it a b, al-
tera c, d, quæramus inter duas medias comparabiles ratione continua, ita quidem ut quemadmodum $e ha
bet prima ad $ecundam, ita $e habeat $ecunda ad tertiam, & tertia ad quartam. Detur utranque ex pro-
po$itis lineis ad perpendiculum cadere in rectam, quæ $it b d, & maior $it a b, monor uero c d, ab. a,
autem ad c, ducatur linea, quæ ulterius producta cadat in lineam b d, ibierit e. Ducatur etiam ab a,
$igno in lineam b d, linea, quæ$it a f, & ab f, rur$um ducatur linea a b, æquè distans, quæ $itf g.
quæ lineam a c, in puncto, g, tangat. Similiter ducatur linea a $igno g, æquidi$tans lineæ a f, &
fit illa g h, quæ lineam b d, tangat, in $igno b, a quo $igno erigatur linea æquidistans ip$i a b, & $it
<ln>60</ln>
<pb 273>[514.01.305]<rh it>NONVS.</rh>
illa h i. quæ lineam a c, tangat, in $igno, i, a quo $igno cadat æquidi$tans ip$i a f, & in $ignum d,
terminet, & $it illa i d. His po$itis, ut facilius res explicetur, uocabimus lineas illas a b. f &, h i, d
c, primas æquidi$tantes, $ed lincas a f. g h. i d. $ecundas æquidi$tantes, $imiliter duo erunt maiora
trigona, quorum primum erit a b c, cuius angulus b, rectus est. aliud uero trigonum est a f c, & il-
lud primum, hoc $ecundum trigonum appellabimus. in primo inerant trigona, quæ a primis æquidi$tantibus
fiunt, & $unt g f c. i h e. c d e. & hæc quoniam æquis angulis con$tant,ut patet ex vige$imanona
primi, proportione re$pondentia latera, habent, ut ex quarta $exti elicitur. Similiter quoniam $ecunda trigona,
& $ecundis æquidistantibus lineis facta, æqualibus angulis con$tant, $ine dubio latera quoque habebunt mu
tua ratione comparabilia. Igitur quemadmodum in primis trigonis æquidistantibus proportione $ibi re$pon-
dent eæ lineæ, ita ut $icuti $e habet a e, ad e g, ita$e habent b e, ad e f. ita in $ecundis æquidistan-
<ln>10</ln>
tibus,ut $e habent a e, ad e g, $ic $e habet f e, ad e h, & iterum quemadmodum in primis, ut $e
habet f e. ad e h, ita g e, ad e i, ita in $ecundis parallelis, ut $e habebit g e, ad e i, ita $eha-
bebit b e, ad e d, $unt igitur continuo proportionales a b, f g, h i, c d, quoniam $icut e$t b c,
ad e f, ita e$t a b. ad f g, &$icuti $e habet f c, ad c h, ita $e habet f g, ad h i, & uti $e ha-
bet g e, ad e d, ita h i, ad c d. Propo$itis igitur duabus rectis a b, & c d, duas medias in-
uenimus $cilicet f g, & h i, quod facere propo$itum fuit. Hæc Erato$thenis demonstratio est, & licet
uelit ip$e lineas a b, & c d, rectas e$$e $upra lineam b d, non tamen e$t dubitandum, quin eadem con-
clu$io colligatur quocunque modo utraque linea cadat in b d, modo $imiles utraque faciat angulos, & $i-
mili $int ratione æquidi\~stantes. Quoniam res omnis in eo $ita est, quod ex his trigonorum angulos æquales ha
bentium,latera proportione $ibi re$pondent. Quare$iplures duabus medias inter duas datas a b, & c d,
<ln>20</ln>
inuenire mens fuerit, eodem modo plures parallelas, $iue ex primis, $iue ex $ecundis formabimus. Organum
uerò quo demon$trationis præhabitæ u$us haberi po$$it huiu$modi fabrica struitur. Lamnam æream; uel li-
gneam tabellam $ume quadrangularem oblongam rectis angulis quadratam, $itq; ea in exemplum a b d
c, $i deformare duas medias ratione comparabiles duabus datis, uelimus,aliquot lamnellas $uper eam opor-
tebit aptare hoc modo. Sume lamnellas tenues ex aliqua materia $olida quadrangulares, unam ex {ij}s in media
tabula obfirmato ita, ut mouerinequeat, $it\’q;ea e f g h, & in $ignis e, & f, affixis habeatregulas,
ut circumuolui po$$in in $uis axiculis. E$to regula una e m, altera f n. Sed lamnella alia $it k d e,
ita in maiori lamna collocata ut admoueri po$$it uer$us obfirmatam lamnellam e f g h, atque etiam ab ea
amoueri, ita ut latera $emper habeat æquidi$tantia lateri f h, $it\’q in ea etiam regula in $igno k,quæitem
conuolui po$$it, & $it illa k o, quæ cum al{ij}sregulis $cilicet e m, & f n, ita ponatur, ut omnes $int pa-
<ln>30</ln>
rallelæ, & earum communes $ectiones in lineis a g, f h, & l, $igno, $int in eademrecta m n l o, $i-
militer a m, $itæqualis d k. quoniam a m, uel minimo di$crimineaccedit d k. Hæc, cum ita $int ex-
pedita inter duas rectas a b, & c d, dantur duæ mediæ comparabiles ratione continua, quæ$unt e n,
& f o, quod manife$tum e$t ob $upradictas rationes. Cæterum $i $orte duæ propo$itælineæ, quales $unt $,
& t, quibus opus $it medias comparabiles inuenire, non erunt æquales lineis in organo po$itis, quæ$unt a
b, & e r. efficiatur ut quemadmodum $e habet $, ad t, ita$e habeat a b, ad r d, efficietur autem
$i lamella k d e, prore proprius lamellam obfirmatam admouebitur, uel retrocedet in pari $emper, &
æquidi\~stanti laterum ratione. & quoniam ip$i a b. & r d, quæ $unt in organo duæ mediæ compara-
biles inuentæ $unt, con$equenter ip$i s. ip$i t. propo$itis, duæ erunt mediæ mediæ comparabiles inuentæ. quo
igitur maiori artificio elaboratum organum feceris, eo facilius duas inuenies medias proportione conti-
<ln>40</ln>
nua re$pondentes, ideo capita mobilium lamnellarum in $uos utrinque canales immittentur, ita ut per
lamnam decurrant leniter, & æquabiliter. & Quod $i plures quàm duas medias inuenire quis uelit,
lamnellarum, & regularum additamento id commode faciet. animaduertendum autem oportere lon-
gas e$$e regulas, ut cum opus fuerit lamnellas ab$cedere a media, regulæ ad $ectiones linearum prædi-
ctas pertingere po$$int, tangant\’q;$uperius organi latus regulæ omnes, e m, f x, r u, immo ( ut me-
lius dicam ) tam longæ $int, quantum e$$et diagonia lamnellæ obfirmatæ e f g h. Atque hæc innentio fuit
Erato$thenis.Sed ut facilior u$us in$rumenti appareat,nec $olum inter duas duas,$ed inter duas plures compa-
rabiles inuenire po$$imus.Sint duærectæ a b. c d. incidant ambæ in rectam, & æquidi$tent,tantum\’q
addatur lineæ c d. ut æqua $it lineæ a b. cuius $ummum $it e. Ab a, u$que ad e, ducatur linea,&
ita claudatur $uperficies a b c e. Partiatur inde b c. in partes tres, quarum una $it ubi f. ultra f ali-
<ln>50</ln>
quanto amplius notetur g. ut a puncto b. ad g. $it plu$quam tertia pars lineæ b c. $imili ratione in li-
nea a c. notetur $ignum, quod ab a distet quantum g. ab ip$o b. et $it illud h. nectatur g, cum
a, & h. & a. cum d. & g h. $ecet a d in i. $imiliter $ecetur tantum de a b, quantum est à g.
ad i. & $patium illud $it b k. ducatur\’q linea ab i ad k. donec tangat lineam g a. in l. Quo-
niam ergo ex trige$i$ma tertia primi elementoruma b. æquidi$tat g i h, & ex po$itione g i, & b k.
$unt æquales, $equitur b g. æquidi$tare i l. Præterea de lineis g c. & h c. auferantur æquales par-
tes duæ uer$us i l. & $int illæ g m. & h n. iungantur\’q; i m, & m n, ex præallegata propo$itione
g l. & m i. erunt æquidi$tantes, & eadem ratione g h, & m n. $ecet quoq; linea m n. lineam a
d. in o. & $umatur de b k tantum,quantum e$t m o. & $it pars illa b p. & ab o. uer$us p. du-
catur linea, donec tangat i m. in q. Si ergo linea m e, erit æqualis lineæ o q. bene erit. Sed$i m c.
<ln>60</ln>
<pb 274>[514.01.306]<rh it>LIBER</rh>
erit minor, ergo b g. iu$to maior $umpta fuerit. propterea b g, paulo minor $umenda erit, & eadem de-
$criptio erit re$umenda, & eò u$que tentando experiri oportebit, donec o q. æqualis fiat lmeæ m c. Esto
ergo m c æqualis o q. & m q. æquidistantes erunt ex po$itione,&ex trige$ima primi elementorum.
Demum a b. g i. m o. c d. erunt primæ æquidistantes, $ed a g. m i. c o. po\~steriores: aio lineis
a b. & c d. medias e$$e comparabiles g i. & m o. E$to igitur a d, & b c. productæ ad r, &
quoniam propter triangulorum $imilitudinem,ut e$t a r. ad r i. in primis æquidi$tantibus, ita b r. ad
r g. & ut in $ecundis a r ad r i. ita g r. ad r m. & ut in primis g r. ad r m. ita i r. ad r
o, & in $ecundis,ut i r. ad r o. ita m r. ad r c. Sunt ergo continenter comparabiles b r. r g.
m r. r o. Sed $ub eadem proportione per quartam $exti elementorum etiam e$t,ut $icut a b. ad g i.
ita g i. ad m o. & m o. ad c d. Inter ergo duas datas rectas a b. & c d. inuentæ $unt duæ
<ln>10</ln>
mediæ continenter comparabiles,ut propo$itum fuit. Atque his $imilibus rationibus quot libuerit medias in-
uenire poterimus. Vt igitur duas etiam medias inter duas rectas inueniamus, b f. erit tertia pars lineæ
b c. quoniam b g, excedit tertiam partem lineæ b c. aliquantum,& nunquam minor e$t, neque æqua-
lis lineæ b f. vt uero tres medias inueniamus b f. erit quarta pars b c. & b g, aliqnanto maior ip-
$a b f. uelut quinta pars ip$ius b c. atque hoc modo ip$x b c erit diui$a una parte amplior, quà m $unt
mediæ lineæ, quas quærimus inuenire, & $emper una ex illis erit b f, & b g. aliquanto maior, quàm
b f. & propterea b f æ que $umitur ac b c, ut facilius longitudo b c. coniectari po$$it. Accedamus
denique ad Architæ Tarentini inuentionem difficilem $anè ac $ubtilem, adeo ut in$trumento nullo exerceri
po$$e hactenus creditum $it, cæterum. Antonius Maria Paccius uir doctus, & probus instrumentum eius rei,
& u$um ad me mi$it, quale in $ubiectis de$criptionibus o$tendam, ut amico gratias habeam. Primum au-
<ln>20</ln>
tem demonstrationem $ecundum aliorum $en$ism apponam, deinde præ dictum in$trumentum de$cribam. Pro-
ponantur duærectæ, quæ $int a d, quidem maior, c, uero minor,inter eas duas medias comparabiles in-
uenire oportet. Sumatur ergo maior, $cilicet a d. circum quam ducatur linea circmationis ita, ut ip$a a
d. fiat eius diameter, ac circinationis linea $it a b d f. in ea\’q; circinatione ex prima tert{ij} elementorum
line a æ qualis ip$i c. aptetur, & $it illa a b. quæ ultra circinationem producatur, u$q; ad $ignum p. quod
erit extremum lineæ contingentis circinationem in $igno d. cuius alterum extremum $it ubi $ignum o. ita ut
integra linea $it p d o. cui æ quidi$tans protrahatur,quæ $ecet lineam a d. in $igno e. Intelligatur po-
Stea hemicylindrium rectum $upra dimidium circulum a b d, & deinceps imaginemur in parallelogramo
hemicylindri $uper a d. de$criptus $emicirculus, qui tanquam parallelogramum hemicylindri. ad rectos
angulos e$t ip$ius a b d f circuli de$cripti in plano. Is $emicirculus ductus a $igno d. in$ignum b. im-
mobilis permanet in $igno a. quod terminus e$t diametri a d. ab$cindet in eius. circunductu eam $uperficiem
<ln>30</ln>
hemicylindri, & in ea quandam lineam de$cribet. præ terhæc $iprima a d. linea trigonum a b d, circun-
ductum contrariam fecerit femicirculo motionem, conicam $uper$iciem lineæ rectæ a p, de$cribet, quæ$i
circunducatur iungetur in aliquo $igno eius linea, quæ prius de$cripta fuit ex ductu $emicirculi in $uperficie
hemicylindr{ij}. pari forma & b. de$cribet $emicirculum in $uperficie coni. ip$e tandem $emicirculus a d e.
po$t motum $uum collocetur in loco, ubi lineæ cadentes concurrunt, & trigonum, quod contra mouetur habeat
hanc po$itionem d l a, & $ignum in quo incidunt, $it k. de$cribatur etiam per b. $emicirculus b m f.
& commune $egmentum eius, & circuli b d f a. $it b f. inde a$igno k. ad$uperficiem $emcirculi b
d a. cadat perpendicularis, certum e$t quod in circuli $uperficiem cadet, quoniam in $uperficie circuli eiu$-
dem erectum fuit hemicylindrium. Cadat igitur, & $it k i. & linea, quæ a $igno i. ad a. $ignum duci-
<ln>40</ln>
tur, in $igno h, iungatur cum linea b f. Sed quoniam uterque $emicirculus ide$t d k a b. & b m f,
erectus est in $ubiecto plano circuli a b d f. Ideo commune eorum $egmentum in h. est ad angulosre-
ctos in plano circuli a b d f. unde etiam $upra b f. erecta e$tip$a m h. Igitur quod e$t $ub b h f.
ide$t $ub a h i. æ quale e$t illi, quod ab h m oritur. Ergo angulus a m i rectuse$t ob conuer$ionem co-
rollarij octauæ propo$itionis libri $exti, & trigonum a m i. Simile e$t utri$que trigonis m a h. & a k
d. & quoniam angulus d k a. per trige$imam primam tert{ij} elementorum rectus e$t, nam in $emicirculo
poni $ubiectum fuit, & quemadmodum innotuit angulus a m i. rectus e$t, ideo per uige$imam nonam pri-
mi d k. m i. $unt æquidi$tantes, & per eandem propo$itionem k i. m k.$unt æ quidistantes, quoniam
& per ea, quæ $ubiecimus, & per ea, quæ demonstrauimus, k i, & m k, ad perpendiculum cadunt in pla-
num circuli a b d f. ratione igitur comparabile e$t,ut $it d a. ad a k, ita k a. ad a i. & ita i a.
ad a m. quoniam trigoni d a k, h a i, i m a. $imiles $unt, ex quarta $exti elementorum, ergo con-
<ln>50</ln>
$equitur quatuor rectas lineas d a. a k. a i. a m. mutua ratione inter $e e$$e comparatas. Est uero
a m æ qualis ip$i c. ex communi $ententia, quæ uni,& eidem $unt æqua, inter $e etiam æqua e$$e. quoniam
a m, ip$i a b. æ qualis e$t. Duabus igitur propo$itis rectis lineis duas medias comparatas inuenimus $ci-
licet a k. & a i. ut patet ex diagrammate V. inferius po$ito. Nunc uero ad demonstratiunem & or-
ganum Pacc{ij} ueniamus. Ita ergo inquit ille. Sit A B D $emicirculus in plano imaginemur hemicylin-
drum erectum $uper A B D, $emicirculum, & $upra diametrum A D, alium $emicir culum erectum $ta-
tuamus in hemicylindri parallelogrammo, $emicirculus is circumactus,uerbi gratia a D, uer$us E. ma-
nente in A, $igno extremo diametri A D. firmo, in circumactione $ecabit $uper$iciem cylindri,& linea
$uæ circumactionis circa eius $uperficiem de$cribet quandam lineam, cuius lineationem inuenire oportet.
<ln>60</ln>
<pb 275>[514.01.307]<rh it>NONVS.</rh>
Quoniamlinea A D, diameter e$t $emicirculi A B D, & diameter etiaim est $emicirculi erecti $upra
A B D, ideo dum mouetur $emicirculus erectus à D, uer$us B, & à B. uer$us A. immobili perma-
nente $igno A, tanquam cardini, $ecum$eret $uam diamertron, & ita ex duabus diametris, quæ prius in unam
lineam conueniebant, altera non di$cedet a loco $uo, nimirum A D. $emicirculi plani, altera loci permuta-
tione à D uer$us E, & àB. uer$us A, unà cum $emicirculo erecto diuer$as partes hemic ylindr{ij} $eca-
bit, donec fiet A C. extra $uperficiem hemicylindr{ij}, & recte cadet $uper $ignum A. quod est extremum
diametri A D. cum in integra illa uer$atione $igno D, de$crip$erit circuli tetrantem. & quoniam diame-
tros A D, translata à D uer$us B. & à B. uer$us A. ubicunque $i$titur $ecat lineam $emicirculi
A B D, $ecetigitur eam in $ignis E F G H I K L M N O P Q R S T. & ab A. ad $ingula
<ln>10</ln>
ea $igna, ducantur $altem imaginatione rectæ A F. A G. A H. A I. A K. A L, A M. A N.
A O. A P. A Q. A R. A S. A T. & producantur ad tetrantis circum$erentiam in $igna.
e. f. g. h. i. k. φ. m. n. o. p. q. r. s. t. & Singulæ ex his lineæ referent diametrum $emicirculi
translatam circa cylindri $uperficiem. Diuidatur media diametros A D, in X, & centro A, inter-
uallo A X, tetrans circuli de$cribatur x y, linea circinationis tetrantis x y $ingulas diametros me-
dias $ecabit, & occa$ionem dabit terminandi $ingulas illas lineas, quæ a $igno D. omnium communi termi-
no profici$centes $e $e con$equentes alio eorum extremo ad circinationis lineam, quæ $upra diametrum de-
$criberetur, peruenirent. $upra diametrum dico, quam quæ libet earum $ecat in circinatione A B D. ima-
ginemur itaque $emicirculos $upra $ingulas diametros a e. a f. a g. a h. & reliquas quæ ab A. pro-
gredientes ad circinationis tetrantis B C. perueniunt. & a $igno D, per $ingula puncta, in quibus Linea
<ln>20</ln>
circinationis A B D, $ecat $ingulas diametros mobiles, & in quibus mutuo ab ip$is $ecatur,& erigantur
lineæ, quæ ad circinationes $emicirculorum,quos imaginati $umus, perueniant ad$igna α. β. γ. δ. ε. η.
{σθ} ι κ. λ μ. ν. ξ. ο. π. Aio $ingulas lineas E α. F β. G γ. H δ I. ε. K ζ. L η. M ξ N ι.
O κ. P λ. q. μ. R ν. S ξ T ο. V π. e$$e medias comparabiles inter eas diametri partes, quas in illa
$ecant in aliquo dictorum $ignorum. De$cribatur $upra diametrum A φ $emicirculus A η φ. aio lineam
n L. e$$e mediã inter partes diametri A L. & L φ. quam diametron ip$a $ecat in $igno L. & quoniam an-
guli A. L D. η λ φ.oppo$iti $unt,ideo æ quales $unt, ex decima quinta primi elementorum. Sed angulus A L
D, quia e$t in $emicirculo,rectus e$t ex trige$ima prima tert{ij}: Angulus ergo η L φ rectus erit. Ex $igno L.
erecta est diametro A φ ad angulos rectos linearcta L.x. quæ peruenit ad circinationem circumferen-
tia A η ο ergo recta η L erit media proportione re$pondens inter lineas A L. & L φ extertia de-
cima $exti. Aio præ terea lineam n L, $upra planum $emicirculi A B D. in $igno L. ad rectos angulos
<ln>30</ln>
stare. Quoniam $emicirculus A η φ rectus e$t ad planum $emicirculi A B D
D. & ab uno circinationis $i- gno A η φ $cilicet η.ducta e$t recta η L, quæ peruenit ad planum $emicirculi A B D. ergo x L re-
cte $tabit ad planum $emicirculi A B D. Sed n L quoniam comparabiles estinter A L. & L. φ. ad
rectos angulos cadit in L, commume rectarum A <?> & D L $egmentum; ideo n L a rctos stabit an-
gulos $upra $emicirculi A B D. planum, in $igno L. & quoniam ad id planum $emicriculi, A B D, re-
ctum & hemcylindrium, ita quod eius ba$is diametros, diametro $emicir culi quadrat, & circinationis linea
unius conuenit lineæ circinationis alterius. n L. pariter rectè cadet $upra lmeam circinationis ba$is bemicy
lindr{ij} in $igno L. & bac ratione recta η L in $i perficie hemicylindr{ij} reperietur.atque etiam in plano $e-
micirculi. A η φ. ita ut pariter in utroque plano $tare contingct. Semicirculus ergo A η φ. tanget he-
micylindrium in $igno H. Similiratione ac uia demon$trabitur $ingulas rectarum linearum. E α. F β.
<ln>40</ln>
G γ & reliquas e$$e medias comparabiles inter diametri partes, & rectas cadere con$equenter u-
nam po$t aliam $uper lineam ba$is hemicylindr{ij}. & quod quæ libet erit in utroque plano, quam pri-
mum peruenerit ad hemicylindr{ij} $uper$iciem, ad $uam quæ q; altitudinem in $ignis $cilicet.
θ. ι. κ. λ. μ. ν. ξ. ο. π. in quibus $ignis $emicirculus mobilis tran$latus, ( ut dictum e$t) nece$$ario he-
micylindr{ij} $uperficiem tanget, & quæ$itam lineam illi circum$cribet. V nde $i ducatur linea, quæ per $ingula
illa $igna tran$eat, & eam hemicylindr{ij} partem $ecet, quæ illi $ubiacet, ab$que ullo impedimento circumagi
poterit dictus $emucirculus circa $uperficiem hemicylindr{ij}, & $emper $ua circinatione per $ingula $igna tan-
get lineam nuper de$criptam in hemicylindri $uperficie. A $ingulis autem $ignis E. F. G. H. I. K. L.
M. N. O. P. Q. R. S. T. in$uper planum A B D, $ecundum $uperficiem hemicylindr{ij} erigantur
$ub $equentis rectæ lineæ æ quales $ingulæ $ingulis {ij}s, quæ ab eodem $igno ductæ $unt, in plana eorum circulo-
<ln>50</ln>
rum, quos imaginat ione $inximus, & qu\,e o$ten$æ $unt mediæ comparabiles inter $uarum diametrorum par-
tes.Po$t hæc de$cribātur lineæ, quæ per omnia extrema earum $igna tran$eant, quæ $uperius terminum habent
circa hemicylindr{ij} $uper$iciem,& ita perfectum erit, quod quærebatur. poterimus quoque $upra diametrum
A B. æquare parallelogrammum A D σ ν quod referet hemicylindrium, & a $ingulis prædictis iam $i-
gnis circinationis A B D. parallelas ducere lateribus A σ D ν quæ $uper latus σ ν cadant, at-
que incipiendo a $ignis E F G H. & reliquis de$cendendo ad ba$im σ ν excipere lineas $ingulis præ-
dictarum medias comparabiles, & inde lineam de$cribere, quæ per $ingula extrema $igna tran$eat, quæ $igna
termini $unt dictarum linearum ad ba$im σ ν. & habebitur hoc modo lineatio cylindricæ l<007>næ a nobis quæ-
$itæ, quemadmodum in diagrammate cerni potest.</p>
<ln>60</ln>
<pb 276>[514.01.308]<rh it>LIBER</rh>
<fig>
<cap>Figura ex me$olabio Architæ ad inueniendas medias.</cap>
<var>c t @ @ q p o n m l k l h g f p e o ξ v M @ k I o h j ε δ r B d s R q P o N M L K I H G F E L x c 6</var>
<var> N ς<?> ε ξ γ B a</var>
</fig>
<p it>Nunc ueniam ad Platonis inuentum, demon$trationem\’q; & in$trumentum eius afferam. Coniungantur in
b. ad rectum angulum duæ rectæ, inter quas duæ comparabiles, ac rationeres pendentes medias uis inuenire.
E\~sto b g. maior e b. minor, utraque uero extra angulum b. producatur,maior ad d. minor ad c. &
ad duos rectos angulos unum in c. alterum in d. in $uis re$pondentibus lineis, e\~sto\’q; angulus unus g c d.
alter c d e. Aio inter duas datas c b. & b g. e$$e duas medias comparabiles inuentas b d.$cilicet,
& b c. quoniam po$uimus angulum e d c. rectum, & c d. æque di$tantem ip$i c g. ideo $equitur
ex uige$ima nona primi angulum g c d. rectum e$$e, & æ qualem angulo c d e. quem $imiliter rectum
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 277>[514.01.309]<rh it>NONVS.</rh>
e$$e po$uimus, $ed a b. ex constructione $upra c b e. adrectos cadit $imiliter c b. perpendicularis e$t
ip$i d b g. ex corollario ergo octauæ $exti b d. e$t comparabilis illi, quæ cadit inter c b. & b c. pa
ri quoqueratione b c. e$t media inter b d. & b g. Po$ita igitur ratione & proportione communi li-
neæ b d. & lineæ b c. $equitur quod g b. eam comparationem habebit lineæ b d. quam habebit c
b. ip$i c b. quoniam utra\’q; proportio, ut patuit, e$t ut b d. ad b c. ex undecima quinti. igitur ut g
b ad b d ita b d. ad b c. ita c d. ad b e. Datis ergo duabus rectis b g. & e b. inuentæfue-
<fig>
<cap>Ve$tigium me$olab{ij} Architæ.</cap>
</fig>
<fig>
<cap>Orthographia me$olab{ij} Architæ.</cap>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
runt duæmediæ proportione re$pondentes. b d. & b e. atque ea e$t Platonis inuentio. Instrumentum
uero huiu$modi e$t. Esto norma k m l. in cuius altero ancone accommodetur regula n o ad rectos angu-
los quæ progredi, ac regredi po{$s}it. hoc $implici{$s}imo instrumento duæ mediæ comparabiles facile inue-
<ln>40</ln>
nientur.e$to e b. & b g. ut in demon$tratione po$uimus in b ad rectum angulum cadentes, & produ-
cantur ut $upra. tunc accommodetur organum lineis c b. & b g. ita ut latus normæ k m. cadat in g.
& angulus m. applicetur lineæ b c. angulus o. $it $upra b d. & regula mobilis per punctum e ue-
niat, ita quod tamen $uperponatur puncto e & o cadat $upra d. ita collocato organo habebis duas me-
dias b d. & b c. comparabiles inter duas datas e b. & b g. cuius rei eadem, quæ $upra e$t demon-
$tratio. Nicomedes alia uia. & in$trumento utebatur, $ubtiliter $anè, & maxime ad arti$icum utilitat\~e accõ
modato. In$trumenti constructio est huiu$inodi. Regulæ in formam literæ T ad angulos rectos Poneban-
tur ita uta utriu$q; idem utrinque planum e$$et, regula a b. recta regula c d. tran$uer$a. in recta a b. ca
nalis erat in quo cuneus $ur$um ac deor$um mouebatur, per medium autem c d tran$uer$a linea,in cuius ex-
tremo d fixus erat clauiculus g h. adrectos angulos extra $uperficiem regulæ c d. in claniculo $oramen
<ln>50</ln>
erat in quo regula parua e f mouebatur coniuncta cum cuneo in canali po$ito. esto igitur caput regulæ par
uæ k. $imouebis cuneumper canalem aut ad a. aut ad b. $imul cum regula e f. $emper e per lineam
rectam mouebitur, & linea e f in clauiculi foramine ingredietur, & egredietur. & recta media regulæ e
f. $uo motu mouebitur per foramen clauiculi. ob$eruabitur ergo ecce$$um e k. regulæ e f. $emper idem
& eiu$dem longitudinis fore. quare $i in k apponetur aliquid quod de$cribere aut $ignare po{$s}it planum $ub-
iectum regulæ paruæ motu de$cribetur flexa quædam linea ut l m n. quam Nicomedes primam Conchoiden
uocat.& interuallum inter e & k. magnitudinem regulæ appellat, punctum uero d. polum, in flexa illa
linea tres proprietates inueniri: quarum una est quod linea flexa l m n. quo plus producitur,eò minus di-
$tat a recta a b. ut uidetur nota c. plus di$tare ab a b. quam notam n. & n. plu$quam m. & de-
nique m. plu$quam l. quod aperte uidebis,$i anotis c n m l. cadant perpendiculares in a b. Se-
<ln>60</ln>
<pb 278>[514.01.310]<rh it>LIBER</rh>
cunda proprietase$t: Quod $i inter regulam a b. & flexam lineam ducetur linea, illa tandem flexam $eca-
bit. E$to ergo regula a b. polus c. atque in interuallo d e.de$cribatur flexa,quæ conchoides dicitur. &
inter hanc & regulam a b. ducatur recta f g h. dico f g h. flexam lineam $ecaturam. $it f g h.
æque di$tans lineæ a b. aut non $it. po$ito ergo prius quod $it & fiat, ut $icut $e habet d g. ad g c. ita
$e habeat d e. ad alium, puta k. & constituto centro c. interuallo k. $ecet circunferentiam de$criptã
in f. atque iungatur c f. quæ $ecet ab in l. erit ergo ut $icut d g. $e habet ad g c. ita $e habent l
f. ad f c. Sed$icut e$t d g. ad g c. ita $e habebat d e. ad k. ide$t ad c f. ergo d e. inuenietur
æ qualis ip$i l f. quod fieri non potest, ita enim pars æqualis toti e$$et, quod manife$tum fit producta linea
c f. donec $ecet flexam lineam per e in o. quoniam l f o. recta æ qualis est ip$i de ex di$$initione con-
choidis. Reliquum igitur est, quod recta f g h. $ecet flexam lineam modo ad ea$dem partes ducatur. Ve-
<ln>10</ln>
rum æ quedi$tet linea illa, quæ inter a b. & flexam producetur, & $it ea m g n, ducatur\’q; per g. æ que-
di$tans f g. regulæ a b. ergo f g. concurret cum flexa, & ideo multo magis concurret m n. Cum
ergo huiu$modi proprietates organo collectæ fuerint, u$us eius ad propo$itũ o$t\~edendus erit modo terti a proprie
tas adducatur, quæ est huiu$modi. Recta a b. & prima flexa conchoides cum de$cripta illa nunquam con-
current, etiam $i in infinitum protrahantur, hoc facile innote$cet, $i ad formam organi attendatur, quoniam in
eadem forma, linea media regulæ e f. in de$cribenda flexa $ecat $emper lineam a b. in e. quo fit ut nota
k. nunquam perueniet ad ab. licet ad eam continenter accedat, per primam prædictam proprietatem.
Hoc Nicomedis a$$umptum utile e\~st demon$trationi $equenti. Si angulus fiet ad rectam quæ altera par-
te in infinitum tendat, & $i a puncto extra dato ducatur linea, quæ circa eundem angulum $ecet duas
rectas, cuius rectæ lineæ particula inter duas, quæ rectum continent datum angulum, equalis $it da-
tæ lineæ quod hoc modo facies. E$to data linea a b. ex parte b, infinita, $upra quam datus an--
<ln>20</ln>
gulus b a g. nota extra $it c. recta autem data $ic d. ab c, ad a b. ducatur perpendicula-
ris c e. cui addatur e f. æ qualis ip$i d. & ex organo a polo c. & interuallo e f, ad regulam a
b de$cribatur linea flexa conchoides prima. Ergo ex $ecunda proprietate a g, primæ conchoidis produ-
cta eoincidet cum conchoidi f g. coincidet ergo in g, & linea c g, producta, $ecabit a b. in h. aio li-
neam g h. e$$e æqualem ip$i d. quod inde patet, quoniam ex conchoidis primæ diffinitione, g h, e$t æ-
qualis ip$i e f, $ed ex præ $umpto e f e$t æ qualis ip$i d. ergo ex communi $ententia quæ æ qualia tertio,
æ qualia inuicem dicuntur, recta g h, e$t æ qualis ip$i d. propo$itum ergo habemus. Ex Nicomede igitur duæ
mediæ comparabiles hoc modo inuenientur. Sint duæ rectæ a b, & b c, ad angulos rectos po$itæ, inter
quas comparabiles duas medias inuenire oporteat: perficiatur parallelogrammum a b c d. $ecetur utra-
que in duas partes, c d, quidem in e. d a. uero in f. coniungatur\’q; b e, &tran$eat u$que ad a d.
<ln>30</ln>
productam in punctum g. $ed in linea a d. cadat ad rectos angulos linea f h. & producatur a h. quæ
$it & qualis ip$i c e. & iungatur g h. cui æque di$tet, a i. ita ut angulus k a i, $it æqualis angulo
f g h. & expræcedenti a$$umpto ducatur recta g i k. quæ $ecet a i.in i. & d a. in parte a. pro-
ducta $upra k. ita ut. i k. $it æqualis ip$i. a h. & iuncta k b, producatur in l, donec cadat in d c.
productum. Dico iam quod $icut $e habet a b. ad a k. ita a k. ad l c. & l c. ad c b. quoniam
c d. est in duas partes diui$a in e. & huic apponitur k a. ergo ex eadem $exta $ecundi elementorum,
quod e$t $ub d k a. cum eo, quod fit ex a f æquale est illi, quod fit ex f k. Apponatur commune, quod
e$tinter f h. ergo quod est $ub d k a cum eo, quod fit ex a f & ex f h. hoc e$t cum eo, quod fit ex
a g. æquale est illi, quod fit ex k f. & ex f h. ide$t illi, quod fit ex k h. & quoniam $icuti $e habet
l c, ad c d. ita $e habet d a. ad a k. $ed c e. e$t dimidium ip$ius c d. & a g. est dupla ip$i d a.
<ln>40</ln>
quoniam ex quarta $exti elementorum ut $e habet a b. ad d e. ita $e habet g a. ad a d. ex $uppo$i-
tis b a, e$t dupla ip$i d e. ergo g a. est dupla ip$i a d. $equetur ergo, ut $icuti l c. $e habet ad c e.
ita g a. ad a k. exæquali & permutata proportione,ex uige$ima tertia quinti elementorum. $ed ut g a.
ad a k. ita h i. ad <007> k. ex$ecunda $exti elementorum. quoniam ex $ubiectis g h. & a i. $unt æ qui-
d<007>stantes, & ex decima octaua quinti elementorum componendo $equitur, quod $icut $e habet l e ad c e,
ita $e habeat h k. ad k i. $ed po$ita e$t i k. æ qualis c e. quoniam i k. e$t æqualis ip$i a h. & a h. ip$i
c e. ergo e l. e$t æqualis ip$i h k. & con$equenter æquale est illud, quod fit e x l e, illi quod fit, ex h
k. & quod fit ex l e, æquale e$t illi, quod fit $ub d l c. cum eo quod fit ex c e, per $extam $ecundi ele-
mentorum. Eiautem quod est ex h k. demon$tratum est æquale e$$e id, quod fit $ub d k a. cum eo, quod
ex a h. Quorumid, quod e$t ex c e, æquale e$t ei, quod ex a h. Aequalis nanque po$itae\~st a h. ip$i
<ln>50</ln>
c e. Sed ex communi $ententia, $i ab æqualibus auferantur æqualia, æqualia $unt reliqua, igitur quod fit $ub
d l c, æquale e$t ei, quod fit $ub d k a atuqui per decimam quartam $exti æqualium, & æquiangulorum pa-
rallelogrammorum latera mutua $e proportione con$equuntur. ergo ut ip$a l d. ad d k. & k a. ad c l.
verũ ut d l. ad d k. et a b ad a k & l c. ad c b. & l c. ad c b. & a b, ad a k. & a k. ad a k. ad l c.& ip$a l c, ad c b.
Duabus igitur datis rectis lineis a b. & b c. mediæ duæ inuentæ $unt comparabiles, & re$pondentes a k.
& l c. quod facere propo$itum fuit. Cæ terum modi al{ij} $unt antiquor um inueniendi duas medias compara-
biles, quos ne mole$tus $im, omittam, præ$ertim cum eos in commentar{ij}s Archimedis uidere po$$is, & a Ver
Hero diligenter explicati $int. nam Philoponus, Dion Bizantius, Diocles, Pappus in mechanicis, Porus, &
Menechmus de {ij}s multa. dixere. V eniam igitur ad id, quod quinto libro pollicitus $um, & modum ponam,
<ln>60</ln>
<pb 279>[514.01.311]<rh it>NONVS.</rh>
quo $olida conduplicari, & multiplicari po$sint, ut u$us organorum ac demon$trationu nobis facile innote$cat.
Ac primum ad datum $olidum $ub data proportione aliud con$tituere demonstrabo. Esto igitur propo$itum
$olidum a, uolo aliud $olidum constituere, quod cum præ dicto eam habeat proportionem, quam habet li-
nea b, ad lineam c. $umatur igitur linea æqualis alicui lateri ex bis, quæ babet $olidum c, & e$to illa
<fig>
<desc>Demon$tratio Erato$tbenis.</desc>
<var>a g t c</var>
<var>b f b d</var>
</fig>
<fig>
<desc>Instrumentum Erato$thenis.</desc>
<var>m a x g n b c n i o l v q
p b e f k d</var>
</fig>
<fig>
<desc>V${us} demon$tratio
Erato$tbenis cum
in$trumento.</desc>
<var>a h n ek l i o d b 8 m c 4</var>
</fig>
<fig>
<desc>In$trumentum Platonis.</desc>
<var>f i n o m</var>
</fig>
<fig>
<desc>cubus.</desc>
<var>8 8 64 8 8 8 8 512 8</var>
<var>s e</var>
</fig>
<fig>
<desc>Demonstratio Archita.</desc>
<var>p l k b o i m b e d af</var>
</fig>
<fig>
<desc>Demonctration
Platonis.</desc>
<var>d e b c g</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
d, & quam rationem habet b, ad c, eandem habeat d, ad e, $iue dupla, $iue triplex, $iue alio modo
ad ip$am comparetur, & iuxta præ cedentium aliquam dem on$trationum inter rectas d, & e, duæ inuenian-
tur mediæ comparabiles, & $int illæ $, & g, ita ut d, & f, g, & e, $int continua proportione inuicem
re$pondentes. inde ex aliqua recta æ quali ip$i f, per uige$imam $eptimam libri undecimi $iat $olidum, quod
$it b, & $imiliter po$itum $olido a, quoniam per trige$imam tertiam eiu$dem,$i quatuor lineæ erunt pro-
<ln>60</ln>
<pb 280>[514.01.312]<rh it>LIBER</rh>
portione inter $e comparatæ, $icut $e habet prima ad quartam, ita $olidum quod fit a prima $imile e$t illi, quæ
fit a $ecunda, & $imiliter de$criptum. igitur ratio $olidi a, ad $imile $olidum b, est, ut d, ad c, ex$ubie=
ctione autem d, ad e, comparatur ut b, ad o, Propo$ito igitur $olido a, $ub data ratione ip$ius b, ad c,
con$tructum e$t $imile $olidum b, quod facere mens fuerat. Amplius $i cubum $olido quadrangulari &-
<fig>
<desc>Demostratio ter tiæ proprietatis, & a$$umptionis Nicomedis.</desc>
<desc>instrumentum Nicomedis.</desc>
<var>f h d g b s n m k a</var>
</fig>
<fig>
<desc>Duplicatio cubi.</desc>
<var>e a
b c d f g</var>
</fig>
<fig>
<desc>Dimonctratio
prrima proprie
tatis.</desc>
<var>s n m l k</var>
</fig>
<fig>
<desc>V$us in$trume ti Nicomedis & eius demő $tratio.</desc>
<var>l e b c g f a k h i</var>
</fig>
<fig>
<var>h</var>
</fig>
<fig>
<var>b d c e f g</var>
</fig>
<fig>
<var>a b c e d</var>
</fig>
quale conficere uelimus, hoc modo agendum e$t. Sit propo$itum parallelipedum a b c d, cuius latitudo
a b, altitudo b c, longitudo c d, oportet cubum æqualem illi con$tituere. inveniatur per ultimam $ecundi
latus quadratum plani a b c, ide$t linez recta, cuius quadratum æquum $it plano a b c, quæ linea $it e,
& inxta aliquem ex $upradictis modis inveniantur duæ mediæ comparabiles inter e, & c d. & $int ille f.
<pb 281>[514.01.313]<rh it>NONVS.</rh>
& g. Aio cubum factum ex linea f. fore æqualem propo$ito $olido a b c d. nam ex e corollario. 19. $exti
quadratum ex f. ad quadratum ex e $actum $e habet uti c d. ad f. & quoniam ex 3 4. undecimi $olida pa-
rallelipeda, quorum ba$es altitudinibus mutua comparatione re$pondent, æqualia $unt, ideo con$equens e$t,
ut cubus ex f. $it æqualis $olido parallelipedo a b c d, & ita no$tra patet intentio. Hinc quoque colligitur
quod ab$que difficultate lateribus con$tantem columnam po$$umus in cubum transferre, nam parallelipedum
<fig>
<cap>Secunda proprietas lineæ flexæ.</cap>
<var>f n e b g i d m k c</var>
</fig>
quod habet pro ba$i quadr atum æquale ba$i columnæ lateribus constantis, & eidem columnæ æqualem alti-
iudinem, æquale e$t eidem columnæ. Hoc quoque loco e$$et uagandum, & o$tendendum qua ratione diuer$orum
generum figur æ mutuo conuertantur, & quomodo eædem duplicentur, & triplicentur, atque etiam multipli-
centur. $ed longum hoc nimium e$$et, quare ad mathematicos remittam $tudio$os, & ip$e ad Vitr. accedam.</p>
<p>C<sc>VM</sc> hæc $int tam magnis doctrinarum iucunditatibus animaduer$a, & cogamur naturaliter in-
<ln>30</ln>
uentionibus $ingularum rerum con$iderantes effectus moueri: multas res attendens, admiror etiam
Democriti de rerum natura uolumina, & eius commentarium, quod in$cribitur chirotonition, in quo
etiam utebatur annulo, $ignans cæra ex milto quæ e$$et expertus.</p>
<p it>Chirotoniton. Commentarium est $electarum comprobatarum\’q; rerum. plinius chirocineta uocat. Her-
molaus etiam legeret cæ rocinauon, qua$i ex cæ ra, & imagine exemplari, nam cinnauon imaginem dicit $i-
gnificari, quam $tatuarij ante oculos tenent. ita Democritus in cæra pingebat exprimenta, ut ea ante oculos
tenens memoriæ commendaret. unde hoc quoque innuit Vitr. cum dicat, in quo etiam utebatur annulo $i-
gnans cæra ex milto} milton græcè, minium $ignificat, ut dixi.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> eorum uirorum cogitata, non $olum ad mores corrigendos, $ed etiam ad omnium utilita-
<ln>40</ln>
tem perpetuò $unt præ parata. Athletarum autè nobilitates breui $patio cum $uis corporibus $ene$cunt.
Itaque neque cum maxime $unt florentes, neque po$teritate, neque in$titutis hi, quemadmodum $a-
pientum cogitata, hominum aitæ prode$$e po$$unt. Cum uero neque moribus, neque in$titutis $cri-
ptorum præ$tantibus tribuantur honores, ip$eautem per $e mentes aeris altiora pro$picientes memo
riarum gradibus ad cœlum elatæ, æuo immortali non modo $ententias, $ed etiam figuras eorum po-
$teris cogunt e$$e notas. Itaque qui literarum iucunditatibus in$tructas habent mentes, non po$$unt
non in $uis pectoribus dedicatum habere, $icuti Deorum, $ic & Ennij Poetæ $imulachrum. Accijau-
tem carminibus, qui $tudio$e delectantar, non modo verborum uirtutes, $ed etiam $iguram eius
uidentur $ecum habere præ$entem. Item plures po$t no$tram memoriam na$centes cum Lucretio
uidebuntur, uelut coram, de rerum natura di$putare: de arte uero Rhetorica cum Cicerone. Multi
po$terorum cum Varrone con$erent $ermonem de lingua latina. Non minus etiam plures Philologi
<ln>50</ln>
cum Græcorum $apientibus multa deliberantes $ecretos cum his uidebuntur habere $ermones, & ad
$ummam $apientium $eriptorum $ententiæ corporibus ab$entibus uetu$tate florentes, cum in$unt in-
ter con$ilia, & di$putationes maiores habent, quàm præ$entium $unt auth oritates omnes. Itaque Cæ$ar
his authoribus fretus $en$ibus eorum adhibitis & con$ilijs, ea volumina con$crip$i, & prioribus $ept\~e
de æeificijs, octauo de aquis, in hoc de Gnomonicis rationibns quemadmodum eæ radijs $olis in mũ.
do $unt per umbram gnomonis inuente, quibus\’q rationibus dilatentur, aut contrahantur explicabo.</p>
<p it>Certe ego hactenus proœnium e$$e putarem, quoniam idem $en$us per omnes eius partes con$pici potest.
Sed hoc parum re$ert.</p>
<ln>60</ln>
<pb 282>[514.01.314]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De Gnomonicis rationibus ex rad{ij} Solis per umbram inuen-
tis, & mundo, atque planetis. <sc>Cao.IIII.</h>
<p>EA autem $unt diuina mente comparata, habent\’q; admirationem magnam con$ideranti=
bus, quod umbra gnomonis æquinoctialis alia magnitudine e$t Athenis, alia Alexan-
driæ, alia Romæ, non eadem Placentiæ, cæteris\’q; orbis terrarum locis. Itaque longè
aliter di$tant de$criptiones horologiorum locorum mutationibus. Vmbrarum enim
<ln>10</ln>
æquinoctialium magnitudinibus de$ignantur anelem matorum formæ, ex quibus per$iciuntur ad ra-
tionem locorum, & umbræ gnomonum, horarum de$criptiones.</p>
<p it>Mirabilis e$t ea, quæ hoc loco de rebus A$tronomicis doctrina traditur a Vitruuio, $ed admiranda magis e$t
breuitas, ideo $umma cum diligentia, & animi $agacitate con$ideranda $unt ea, quæ hoc volumine pertra-
ctantur, in quo breui$$ime, quæ ab alijs multis uoluminibus nix explicantur, & $acillime exiguntur. Neigi-
tur confundamur, ponam ego ordine $ingula $ecundum Vitr. verha, quæ non uerha, $ed $ententiæ potius indi-
candæ $unt. Agit ergo in hoc uolumine de ratione borologiorum, quæ $olis radijs, & umbrarum productio-
nibus de$cribuntur. Quoniam uero umbra non e$t ni$i ubi lumino$um corpus $it, a quo radij emi$$i ab opaco
impediuntur corpore, ideo de corporibus cœle$tibus agit, e quibus radij emittuntur. Et hac occa$ione cœli
motionem amplectitur, figuram quoque, & men$uram totius. Inducit hoc negotium hoc modo, quod uidentes
nos diem nocti parem, quod tempus æquinoctium uocatur, Martio, & Septembrimen$e medio fere aduenient,
<ln>20</ln>
omnibus, præter ijs, qui $ub æuinoctiali, & ijs qui $ub axe $unt, quoniam illis $emper, ijs nunquam est æqui-
noctium. Videntes inquam huiu$modi noctium, & dierum æ quabilitatem, con$iderantes\’q; meridianam um-
bram diuer$is orbis regionibus uario, ac diuer$o modo re$pondere ædificiorum, arborum, & aliarũ rerum ere-
ctarum altitudinibus, nam nonnullis in locis pars, alijs maior, alijs minor umbra meridiana æquinoctialis ui-
detur, magnam $umimus admirationis occa$ionem. inde naturali impetu, & appetitu ad inuestigationem hu-
ius rei diuer$itatis ferimur. Cum\’q; uideamus umbrarum diuer$itatem non po$$e aliunde uenire, ni$iab ip$a
Solis altitudine, cum Sol eo tempore alibi altior, alibi pre$$ior e$t, aggredimur ad con$iderationem cur$us So-
lis: itaque quod in cælo efficere non po$$umus, id in terra lineamentis, & $iguris de$ignamus, ratione totius
ad unguem $eruantes. Quiuero $ubtidlius, & melius eas de$criptiones inuenerit, is ingenio prope diuino e$se
putandus e$t. Atque hoc e$t, quod hactenus a Vitr. dictum e$t. nam alia umbra meridiana alibi tempore
<ln>30</ln>
æquioct{ij} cogno$citur, & ex hac diuer$itate umbrarum fiunt analemmata. Quid uero $it analemma decla-
rat hoc modo.</p>
<p>Analemma e$t ratio conqui$ita Solis cur$u, & umbræ cre$centis, a brumæ ob $eruatione inuenta, c
qua per rationes Architectonicas circiniq; de$criptiones e$t inuentus effectus in mundo.</p>
<p it>Annum ueteres a bruma incipiebant, nonnulli hibernum $ol$titium uocant, quod e$t a medio fere Decembri
men$e. animaduerterunt in meridie brumæ umbram e$$e longiorem, quàm in reliquo tempore meridiano: ideo
colligebant tunc temporis $olem minus e$$e $upra horizonta. De$cribentes igitur in plano circulos, & erigentes
gnomones, lineas a de$criptis circulis ducebant ad acumen gnomonum, & eas lineas producentes ad$ubie-
ctam lineam, tanquam ad planum, comparabant umbrarum longitudines gnomonum altitudinibus, atque ita
$ingulis diebus meridianam Solis altitudinem $umentes, con$piciebant a brumæ tempore Solem quotidie magis
<ln>40</ln>
inmeridie $upra horizonta con$urgere, & ita umbras meridianas colligentes, in plano de$criptiones facie-
bant, ostendendo in terris cœlieffectus. Hanc de$ignationem uocabant analemma, quod e$t tanquam præ-
$criptio cur$us Solis $ecundum diuer$as orbis regiones. Quoniam hero in analemmatis finitione Vitr. dixit
fui$$e inuentum cœli effectum in mundo, ideo declarat hoc loco quid $it mundus, inquiens.</p>
<p>M<sc>VNDVS</sc> autem e$t omnium naturæ rerum conceptio $umma, cœlum\’q; $yderibus conformatum.</p>
<p it>Duo mundus amplectitur; cœlum, & quod $ub cœlo continetur. Nece$se e$t in mundi finitione cœlum col-
locare, quoniam in cœlo lucentia corpora ponuntur, quorum radij effectus faciunt in mundo. Mundus ergo
e$t maximus, & $ummus rerum conceptus, quoniam perfectum corpus e$t. nam perfectum est, cui nihil dee$t,
& cui nihil addi pote$t. Mundo igitur, quoniam ex tota materia con$tat, & omnia complectitur, principio,
medio, & fine terminatur, continet, & non continetur, perfecti nomen conuenit, quod illi tribuit Vitru. cum
<ln>50</ln>
dicat, {conceptio $umma.} nam $i $ummum e$t, extra ip$um nihil e$t. in ip$o omnia concipuntur. Mundus
ergo maximus e$t ommium naturarum rerum agentium, $iue patientium complexus, unde elementa, & quæ
ex elementis fiunt, $iue ab$oluta, $iue imperfecta $orma $int; cælos quoque in quibus agendi uis inest, in mun-
do contineri nece$$e e$t. hæ autem naturæ omnes contiguæ $unt, ut omnis eorum uirtus a cœle$tibus formis diri-
gatur, & effingatur. Vitr. cælum appellat $yderibus conformatum, quare de cœlo tractat.</p>
<p>I<sc>D</sc> uoluitur continenter circum terram, atque mare, per axis cardines extremos.</p>
<p it>Priorem mundi finitionis partem omittit Vitr. quoniam ad negocium non pertinet. alteram uero maxime
nece$$ariam $umit. paucis uero uerbis multa complectitur, quæ nos ordine explicabimus. Cælum igitur mo-
neri,$en$ui patet,nam corpora cœle$tia locum mutare con$piciuntur, quoniam modo nidentur hoc, modo alio in
loco. Quoduerò continenter, ac $ine ce$$atione moueatur, item apparet. Quod demum in orbem moueatur
<ln>60</ln>
<pb 283>[514.01.315]<rh it>NONVS.</rh>
circamare, & terram, & motus fiat per axis cardines extremos, multis rationibus comprobatur. Nam $i
cælum omnia complectitur, omnem occupat locum, omne $patium terminat, $i alio modo, quàm in orbem mo-
ueretur, certe aut $patium, aut inane extra $e relinqueret, quod a ratione est alienum. Præterea multa $unt,
per quæ cogno$cimus cælum in orbem ferri, & quod $imili figura $uæ motioni con$ter, quorum plena $unt uo-
lumina, & experimenta quotidie fiunt inftrumentis, & quoniam continuam motionem cernimus in partem
unam, ideo firmi$sima $igna duo imagmamur oppo$ita, continua linea coniuncta, per quæ uoluatur cælum, &
puncta illa cardines uocamus, quoniam ijs tanquam cardinibus cælum inniti, & per eos uolui uidetur. lineam
uero illam axem nominamus. cuius extrema $unt cardines ip$i, qui & pol: dicuntur. Cæterum quicquid nos
de $ignis, lineis, circulis\’q; in cœlo dicimus, id ad euidentiorem declarationis modum dicere $olemus, natura
<ln>10</ln>
enim in cœlo non $unt, quod perperam nonnulli putant.</p>
<p>N<sc>ANQVE</sc> in his locis naturalis pote$tas ita Architectata e$t, collocauit\’q; cardines tanquam centra,
unum a terra, & a mari in $ummo mundo, ac po$t ip$as $tellas $eptentrionum. Alterum trans contra
$ub terra in meridianis partibus, ibiq; circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, ut in
torno perfecit, qui græcè πόλοι nominantur, per quos peruolitat $empiterno cœlum.Ita media terra cũ
mari, centri loco naturaliter e$t collocata.</p>
<p it>Duo $unt cardines, & poli, qui in mundo per diametrum opponuntur, $ed quod alter $emper $ublimis, alter
depre$$us $it, non e$t ab $olutè uerum, ni$i ratione, & re$pectu habitantium. ideo vel $ic intelligendum est, quod
ait Vitr. uel $i hoc non dicit, ut ex eius uerbis apparet, cum dicat, naturalem potestatem ita Architectatam
e$$e in his locis, & collocaui$$e careines tanquam centra alterum in $ummo mundo, alterum $ub terra: nos
<ln>20</ln>
tamen ita intelligere debemus; nam qui in medio orbe $unt ab utroque polo pariter di$tantes, neutrum haben
$ublimiorem, $ed utrunque ad labrum horizontis collocatum. Non minus qui ultra medium incolunt polum,
ab illa parte $ubl imem habent, & a no$tra, qui citra medium incolimus depre$$um, & no$ter cardo illis me-
ridianus e$t, quemadmodum eorum nobis meridianus e$t. Ergo $itus huiu$modi ratione, & re$pectu non ab-
$olutè intelligendus e$t, nam ut Vitr. ait, terra, & mare in medio centri loco naturaliter collocatur, quare
$equitur, ut aliquibus regionibus polus extollatur, nonnullis deprimatur, & alijs æquabiliter in horizontis
labro uterque collocetur. Quod autem terra $it in medio ut centrum, patet ex eo, quod omnium astronomo-
rum con$en$u quacunque parte $it homo, $emper eius finitor ac terminator dimidium cælum partitur. organa
etiam quibus utimur, nobis æquè in$eruiunt, ac $i in centro e$$emus collocati. paritas dierum arguit terram in
medio collocari, & multa alia, quæ ab astronomis, & mathematicis $ubtili$$imè colliguntur. Veloci$$imus
<ln>30</ln>
autem cæli motus ex cur$u Solis, & Lunæ, reliquorum\’q; $yderum apertè deprehenditur.</p>
<p>H<sc>IS</sc> natura di$po$itis ita uti Septentrionali parte a terra excel$ius habeat altitudine centrum, in
Meridiana autem parte inferioribus locis $ubiectum ea terra ob$curetur, tunc etiam per mediũ tran$-
uer$a, & inclinata in meridiem circuli delata zona duodecim $ignis e$t conformata, quæ eorum $pecies
$tellis di$po$itis, duodecim partibus peræquatis, exprimit de pictam a natura figurationem.</p>
<p it>Cum multa breuiter explicare Delit Vitr. $ubob$curus e$t, quare dilucidius ab his me expediam. Cum ui-
derent antiqui certam & contimentem cæli motionem ab oriente in occa$um, duos cardines, & axem certis in
locis inuenerunt. cum uero motum Solis annuum per$pexi$$ent, uidi$$ent\’q; Solem modo in una, modo in altera
horizontis parte oriri, & in meridie quando\’q; uertici no$tro magis imminere, & interim depre$$iorem e$$e,
dies\’q;, & noctes æquabiliter uariare, uiam Solis inuenerunt, per quam Sol quotidiano cur$u permeando, om-
<ln>40</ln>
nem illam mutationem $ubiectam $en$ui facere $olet. Non minus animaduertentes aliorum planetarum cur-
$um in$equi Solis iter, $ed non ita $emper æquabiliter ab eo abe$$e, uiæ Solis & reliquorum errantium $yderũ
nomen dedere, atque eam zonam appellarunt, nam quemadmodum zona cingendo non $olum circumflecti-
tur, $ed latitudinem quandam habet, ita errantium uia lata & circularis e$$ecta e$t, ex una parte in unum,ex
alia in alterum polorum inclinare, & orbem uniuer$um circumplecti. In ea etiam cognouere aliquas $tellarum
figurationes, & qua$i $ocietates, unde $ignorum nomen inuentum e$t. & quoniam duodecim $unt deprehen$æ
huiu$modi imagines, ideo duodecim $igna, quæ Vitr. duode cim per æquatis partibus tribuit, quoniam triginta
gradibus $ingulæ con$tanta, e$$e dixere: Planetarum uia zodiacus uel $ignifer a $ignis e$t nominata. Via uero
Solis ecliptica decta est, quoniam in ip$a Sole & Luna constitutis certis in partibus defectus, qui eclip$is di-
citur, eorum $yderum $ieri Solet. Habet uero latitudinem $ignifer, quoniam errantium cur$us id exigit, &
<ln>50</ln>
quemadmodum circulus omnis imaginatiove con$tare dicitur partibus. 360. quæ gradus uocatur, ita etiam
$igniferi ambitus eandem partium diui$ionem habere putatur, in $igniferi latitudine media e$t uia Solis, $ed li-
neæ extretmæ $igniferi latitudinis ab ecliptica distant utrinque $exgradus, ita ut uniuer$a $igniferi latitudo
con$tet duodenis partibus, ultra quas errantia $ydera permeare non $olent, licet Venerem, & Martem ob
amplitudiuem epicyclorum quandoque exire cognouerint a$trorum contemplatores, $ed id perraro fieri $olet,
quæ res forte occa$ionem fabulæ Martis, & Veneris dedi$$e dicitur. Signifer etiam uocatur obliquus circu-
lus, quia non æqualiter $ecundum $uas partes a$cendit, & de$cendit, & quoniam non æque omnibus $uis par-
tibus a polis abest, & demum, quia reliquos circulos non ad rectos angulos ab$cindit. Sed quod Vitru. ait.
{His natura di$po$itis, } hoc certe non natura con$tat, $ed horizontis ratione, & re$pectu quodam,( ut dixi-
mus,) quanquam natura cælum in his punctis, & cardinibus firmetnr {Zona duodecim $ignis con$ormata.}
Huius zonæ proprietates $unt hæ. primum est lata, postea inclinata, inde duodecim $ignis conformata, licet
<ln>60</ln>
<pb 284>[514.01.316]<rh it>LIBER</rh>
autem natur a ille $tellæ con$tant, ob$eruatores tamen ita cas diui$ere. Duodecim igitur $igna duodecim men$i-
bus tribuuntur, quodlibet triginta gradus occupat, ideo annus, 360, diebus con$tat, & eo amplius, quo mo-
tu obliquo Solpræterit in uer$atione contrarij motus, ut infra declarabo.</p>
<p>I<sc>TAQVE</sc>lucentia cum mundo, reliquo\’q; $yderum ornatu circum terram, mare\’q; peruolantia, cur
$us per$iciunt ad cœli rotunditatem, omnia autem ui$itata, & ui$itata temporum nece$situdine
$unt con$tituta, ex quibus $ex $igna numero $upra terram cum cœlo peruagantur: cætera $ub terram
$ubeuntia ab eius umbra ob$curantur. Sex autem ex his $emper $upra terram nituntur, quanta pars
enim noui$simi $igni depre$sione coacta uer$atione $ubiens $ub terram occultatur, tantundem eius
contrariæ uer$ationis nece$sitate $uppre$$a, rotatione circumacta trans ex locis non patentibus, & ob-
<ln>10</ln>
$curis egreditur ad lucem. Nanque uis una, & nece$sitas utrunque $imul orientem, & occiden-
tem per$icit.</p>
<p it>Duo $unt cœlorum motus experimento cogniti, alter quo ab ortu in occa$um feruntur, quemadmodũ quo-
tidiana uer$atione Solem, & Stellas oriri, ad medium con$urgere, & per occa$um rur$us $ub terra media ad or
tũ ferri uidemus, qui motus primus, et diurnus nominatur. $upra ip$um uero nihil est, quod $it $en$ibus $ubiectũ,
$patio autem horarum uigintiquatuor uniuer $um orbem ambit, diem\’q; natur alem con$tituit. De hoc motu ue-
loci$$imo hactenus loquutus est Vitr. dixit\’q; per eum $ex $igna $emper $upra, $ex uero infra horizontem ferri,
quod & uerum e$t, nam in quocunque horizonte $is, $emper dimidium $igniferi $upra terram habes, & dimi-
dium infra. cum\’q; $ignifer $it unus e maioribus $phæræ circulis, & duodecim $ignis $it conformatus, e quibus
$ex dimidium eius circuli occupant, nece$$ario $emper $upra terram $ex $igna erunt, $ex uerò infra delite$cunt,
& quantum ex uno oritur, tantum ex altero deprimitur $ub occa$um. Alter motus e$t de quo infra ratiocia
natur Vitr. hunc in modum.</p>
<ln>20</ln>
<p>E<sc>A</sc> autem $igna cum $int numero duodecim, partes\’q; duodecimas $ingula po$sideant mundi, uer-
$entur\’q; ab oriente in occidentem continenter, tunc per ea $igna contrario cur$u Luna, Stella Mer-
curij, Veneris, ip$e Sol, item\’q; Martis, Iouis, & Saturni, ut per graduum a$cen$ionem percurrentes
alius alia circuitionis magnitudine ab occidente in orientem in mundo peruagantur.</p>
<p it>Declaranda $unt hæc, quæ breui$$ime a Vitr. ponuntur. Ait enim $igna e$$e duodecim, & $ingula occupa-
re duodecimam cœli partem, & omnia ab ortuin occa$um ferri, & planetas contrario motu per ea $igna
$candentes ab occa$u in ortum moueri, & demum differentes e$$e eorum circuitiones. Primum igitur $i-
gna duodena $unt, quorum nomina hæc habentur, Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo, Libra, Scorpius,
Sagittarius, Caper, Aquarius, Pi$ces. Numerantur $igna ab eo $egmento, quod ecliptica facit in equino-
ctiali, nam cum circulo neque principium $it, neque finis ullus natura habeatur, rationi con$entaneum est,
<ln>30</ln>
ut initium ab ea parte $umatur, quæ communis e$t ortui, & occa$ui locorum omnium, & in qua cum $it Sol,
arcus diei maior fieri incipit arcu noctis. Signorum nomina $umpta $unt ab animali, aut re aliqua, quatenus
Sol $ub ea $igna $ubiens, efficit in hæc inferiora affectiones $imiles ijs animalibus, uel rebus, a quibus nomina
illis impo$ita $unt. Aries cornibus duobus de$ignantur hoc modo ♈, Taurus etiam $imiliter duo cornua re-
fert ♉, Gemini duo iuncti tractus exprimunt ♊ Castora, & Pollucem dicunt e$$e. Cancer oppo$itis
oculis, & prominentibus de$cribitur ♋, Leo cauda patet ♌, Virgo ex fibula ue$tis ♍, Libra $ua for-
ma innote$cit ♎, quemadmodum Scorpius articulo <201>, & Sagittarius telo <083>. Caper uero genu alli-
gatum habet ♑. Aquarius fluxu o$tenditur ♒. Pi$ces dor$o $e communi uinculo tenent ♓. Hæc de
$ignis, eorum\’q; numero, nominibus, & caracteribus dicta $int. Quod uero $ingula duodecimam cœli partem
occupent, uidetur ex eo, quod triginta dierum $patio Sol uni $igno uidetur $ub{ij}ci, qua$i triginta partibus $i-
<ln>40</ln>
gnum con$tet, quas gradus no$tri appellant, quoniam per eas partes, tanquam per gradus a$cendit Sol, &
de$cendit, unde etiam Vitru. dixit {vt per graduum a$cen$ionem percurrentes.} Signifer ergo est partium
360. quoniam $i ducas 30. in <sc>I2.</sc> colliges 360. qui numerus ob maximam diuidendi commoditatem
a$$umptus est, ac parum a $umma dierum totius anni uidetur abe$$e. Commoditas item numeri $exagenar{ij}
e$fecit, ut is numerus caperetur. nam 60. habet dimid ium, tertiam, quartam, quintam, & $extam partem,
& circulus omnis facile in $ex partes diuiditur, quoniam eadem diductione circini, qua circulus diuiditur,
cadem inquam in $ex partes diuiditur, ideo circinum no$tri $extam uocare $olent. Cæterum tertia, & quar-
ta conclu$io erat, omnes planetas per ea $igna uagantes ab occa$u in ortum moueri, & id facere contrario
cur$u. Hæc longo u$u, & experientia cognita $unt, nam quemadmodum continuam uer$ationem ab ortu in
occa$um experimento cogno$cimus, quæ omnibus orbibus cõmunis e$t, & iuxta ordinem illum non $olum cœ-
<ln>50</ln>
le$tes orbes, $ed etiam elementa, quæ rariora $unt, in orbem feruntur, ita & $ecunda, aduer$a\’q; motio per$pe-
cta est, dum rerum indagatores ob$eruarunt ortus, & occa$us stellarum, & Solis motiones. Nam uiderunt
Solem & $ydera in orbe meridiano modo $ublimia, modo depre$$a, interim in una, interim in alia parte orien-
tia, & cadentia, unde axes alios, cardines\’q; & motus excogitarunt. Videntes etiam $tellas orbibus hæ ren-
tes, quas infixas dicunt, eodem $emper inter $e $patio di$tantes, & unam atque alteram, quæ lucentior, & ma
ior e$$et, ob$eruantes, ex ea collegerunt $eptem err antia $ydera $ucce{$s}ione quadam in orientem ferri, & pro-
cedente tempore eandem hæ rentem stellam qua$i comitantia cernentes, ab ea\’q; digredientia, iterum cum ea
iungi, idq; in Luna, quæ proxima terris, & quam citi$$ima e$t, præ cipue ob$eruantes, $ecundum motum inue-
nere, & etiam metiti $unt. Inuenere inquam ex unica cb$eruatione, metiti autem $unt ex pluribus, nam ob-
<ln>60</ln>
<pb 285>[514.01.317]<rh it>NONVS.</rh>
$eruantes Lunam ratione alicuius $tellæ fixæ modo cum ea, modo abea, interim ante eam ferri, contrariam
motionem cognouere, $æpius autem id ob$eruantes, etiam motum Lunæ metiti $unt. Vnde quinta conclu$io,
minife$ta e$t, quam Vitr. ponit, dum dicit {alius alia circuitionis magnitudine ab occidente ad orientem in
mundo peruagantur. } Postea cuiu$que motus examinat, inquiens.</p>
<p>L<sc>VNA</sc> die octauo, & uige$imo, & amplius circiter hora, cœ circuitionem percurrens, ex quo cœ-
perit $igno ire, ad id $ignum reuertendo perficit lunarem men$em. Sol autem $igni $patium, quod e$t
duodecima pars mundi men$e uertente uadens tran$it, ita duodecim men$ibus duodecim $ignorum
interualla peruagando cum redit ad id $ignum unde cœperit, per$icit $patium uertentis anni. exeo
quem circulum Luna terdecies in duodecim men$ibus percurrit, eum Sol ei$dem men$ibus $emel
permetitur.</p>
<ln>10</ln>
<p it>Solannum, Luna men$em, primus motus diem facit. Quare motus buiu$modi $unt diligenter examinandi.
Po$tquam igitur o$ten$um e$t in motibus cæle$tibus e$$e diuer$itatem, quatenus ad eorum motuum terminos
$pectat, nunc o$tenditur etiam ine$$e diuer$itatem eorum, quatenus ad celeritatem, & tarditatem pertinet.
Quare temporis interualla metitur, quibus unumquodq; $yderum integram uer$ationem circum cæli ambitum
facit. Nos ut hæc facilius intelligantur, quædam examinabimus non indigna $citu, ex quibus ordo, nume-
rus, po$itio, & motus orbium cæle$tium, & $yderum digno$centur. Cæle$tis natur a corporata, & $umma
octo continet cælos $eparatos, contiguos, & idem centrum cum mundo habentes, extra quos nullus est mo-
tus, ni$i imaginatione effictus, ut multa, quæ nobis in his orbibus apparent, aliquo modo $eruemus. Septem
orbes errantibus $eptem conceduntur, citima terris Luna e$t, $ummus, & remoti$$imus e$t Saturnus, reliqui
<ln>20</ln>
$uo ordine collocantur, ut dicemus. Caracteres, quibus de$cribuntur $unt hi, 5 Saturnus. 4. Iuppiter.
♂ Mars. <023> Sol. ♀ Venus. ☿ Mercurius. <100> Luna. octauum cælum, quod firmamentum ap-
pellant, infixis stellis, & hærentibus e$t attributum, maximum & capaci$$imum, quoniam reliqua omnia
continet, tanquam omnium locus. Numerus orbium ex celeritate inferiorum, & ex tarditate $uperiorum $y-
derum depreben$us e$t, nam $ydera, quæ in mundo lucent, $uperiora tardius mouentur, inferiora uerò cele-
rius. Sumitur quoque ordinis argumentum ex eo, quod altiora corpora ab inferiora $unt, cum inter oculos, &
nos in imo habitemus, quod oculis no$tris proximum e$t, occultat ea, quæ $uperiora $unt, cum inter oculos, &
corpus $ublimius interponitur, addito eo di$crimine, quod e$t inter terminum ui$ionis, & locum, in quo uere $i-
turn e$t $ydus. quod quidem di$crimen a$pectus diuer $itas uocatur. quæ nil aliud e$t, quàm maioris circuli ar-
cus, qui $upra uerticem tran$it duabus lineis interceptus, quarum alteram ab orbis centro, alteram ab ocu-
<ln>30</ln>
lo $upraterræ planum produci imaginamur, ita ut & per centrum $ydris tran$iens in arcum prædictum ter-
minetur. Linea uero illa, quæ ab orbis centro per medium $ydus ad arcum in $ignifero produci imaginamur,
ueri loci linea nuncupatur, e$t enim tanquam index ueri $yderis loci, $ed ea, quæ ab oculo per medium $ydus
ad $igniferum peruenit, apparentis loci linea nominatur, quoniam apparentem non uerum $yderis locum in $i-
gnifero ponit. Vnde angulus inter duas prædictas lineas interceptus, di$criminis eius interuallum erit, quod
tanto maius erit, quanto depre{$s}iori loco $ydus erit collocatum, & ad horizontem proximum. Sed cum $y-
dus imminet uertici, nullum di$cri
<fig>
<desc>a. centrum mundi.</desc>
<desc>b. oculus in $uperficie terræ</desc>
<desc>c. $ydus.</desc>
<desc>d. uertex.</desc>
<desc>b c a. angulus diuer$itatis.</desc>
<var>c d 6 a</var>
</fig>
men a$pectus est, quoniam lineæ
illæ in unam coeunt, ideo di$cri-
men huiu$modi in Luna maximũ
<ln>40</ln>
e$t, paruum in Sole, uix $en$ibile
in Marte, & nullo modo in $upe-
rioribus digno$ci pote$t, quoniam
ab oculis, & a centro maxime ab-
$unt. De$criptio autem dictorum e$t bæc. Luna igitur, quoniam ueloci{$s}imo cur$ufertur, maior\’q habet ui-
$ionis di$crimina, & quia demum Solem impedit, proxima terris est, quoniam uero aliqua ex prædictis ra-
tionibus concluditur, Martis, Iouis, & Saturni $ydera $upra Solem collocari, ideo Martis, & Veneris or-
bes $ub Sole e$$e colligemus. Cæterum & ea ratio cogit nos infra Solem duo illa $ydera collocare, quod
$eruatur proportio interualli a Sole ad terræ centrum, quoniam nimium e$$et interuallum inter Lunam,
& Solem, ni$i $ydera illa cum $uis orbibus interponerentur. unde diamerorum rationes, quæ tabu-
<ln>50</ln>
lis collectæ uidentur, $eruari po$$unt. Rationi quoque con$entaneum est Solem medium e$$e & $u -
periores planetas ab in$erioribus diuidere, quoniam inferiores una inter $e uer$ationum, & motionum
ratione, & $imilitudine conueniunt, alia uero $uperiores. illi in epicyclis, hi in deferentibus orbibus. Sol igitur
oculus, & cor mundi est, & tanquam rex, & dominus in medio collocatur. Defficile uerò est iudicare de
Mercurio, & Venere, quis eorum $uperior $it, quoniam pari fermè uolubilitate uer$antur, paruum est a$pe-
ctus di$crumen, nec percipitur quis eorum alternm occultet. Quiuero $peculationibus aptiores fuerunt, natura
intentionem coniectantes dixere. naturam effeci$$e planetarum orbes ab ecliptica inclinatos ut in coitu, &
obiectu $yderum id punctu euitare po$$ent, quod diametro obijcitur, nam Solis uicinitas illis foret noxia, quo
niam luminis defectum parit quem combu$tion\~e barbari uocant. obiectus etiam, quem oppo$itionem dicunt,
$i toto diametro fiat, eclip$im facit, qualem Luna $ingulis men$ibus pateretur, ni$i ab ecliptica iter defle-
cteret. Hinc e$t quod rerum natura parens magis hanc noxam euitare uoluit in his $yderibus, quæ $unt circa
<ln>60</ln>
<pb 286>[514.01.318]<rh it>LIBER</rh>
Solem magis proxime,ideo epicyclos maiores Veneri, & maximos Marti dedere, quibus & extra Solis iter,
& ultra latitudinem $igniferi feruntur, unde propter hæc nonnulli duos utrinque gradus $igniferi latitudini
addidere. per$ua$um igitur babemus eos planetas Soli maxime propinquos e$$e, qui epiciclos maiores habent,
ideo Mars, & Venus propriores Solipercurrent cæli $patia. Quod $i loci dignitas attendatur, certe Venus erit
proxima Soli,nam eius epicycli centrum $emper a Septentrione ponitur, quæ pars cæli dextra est. Mercurius
uero meridianas tenet partes, quas $inistras dicimus. Mercurius quoque Lunæ $imilior e$t, & orbium nu-
mero, & motionum uarietate, quare $upra Mercurium Venus, po$tea Sol, $upra Solem Mars. inde Iuppiter,
$upremus omnium Saturnus e$t, qui cum minorem habeat epicyclum, quàm Iuppiter, & $imiliorem epicyclo
Lunæ, $upra Iouem certe ponendus e$t, quia quæ longi$$ime ab$unt, minori indigent epicyclo. Iouis autem
epicyclus $imilior est epicyclo Mercurij, ideo $upra Martem Iuppiter ponendus. Atque is e$t ordo, & nume-
rus, $itus\’q; cælorum. Quod uero ad motionem pertinet, inquit Vitr. Lunam die octauo, & uige$imo, & am-
plius circiter bora, coeli circuitionem percurrentem, ex quo coeperit $igno ire, ad id $ignum reuertendo per$i-
cere lunarem men$em. Maxima pars orbis terrarum men$em facit & a Luna men$em nominant, dicunt\’q;
duas Lunas, tres Lunas, quatuor Lunas, cum duos, tres, quatuor\’q; men$es $ignificare uolunt. Quatuor autem
modis intelligitur men$is, primo dicitur communis men$is, $ecundum quam nominationem duodecim dicimus
e$$e men$es, & a Ianuario ordientes primum, tertium, quintum, $eptimum, octauum, & decimum dies habere
dicunt unum & triginta. Reliquos uno die minores reliquis e$$e, præter Februarium, qui viginti octo dies or-
d narie, & vigintinouem anno bi$$extili babet. Bi$$extilis autem annus e$t in quo dies quartus & vige$imus
februar{ij} bis numeratur, is e$t $ex. Cal. Mart. numeratur autem, quia men$i illi additur dies unus quarto quo-
que anno. Additur autem ob $patium illud, quod est amplius quàm 365. dies, quo $ingulis annis Sol $igni-
ferum percurrendo excedit primum, ac diurnum motum. cogno$citur autem bi$$extilis annus ex diui$ione mil
<ln>20</ln>
le$imi, nam $i partes pari numero ex diui$ione con$tabuut, annus ille bi$$extilis erit. Men$is etiam uocatur
$patium, quo Sol unum ex duodecim $ignis $ubiens percurrit. ita men$is duodecima erit anni pars. Vocatur
plius quid. Demum men$is uocatur $patium illud temporis, quo Luna $igniferum per $igna percurrens integrã
circuitionem facit, quod $patium Vitr. 28. diebus, & qua$i hora fieri dicit, & hic men$is Lunaris annus
uocari pote$t, $ed Vitr. Lunarem men$em nominat. Tabellam hoc loco ponam di$tinctam motuum cælestium,
iuxta no$trorum traditionem, qui octauo cælo alios orbes $uperiores addidere ob alias motuum ob$eruationes.</p>
<tb it>
<h>TABVLA MOTVVM COELESTIVM.</h>
# # S # G # M # 2 # 3 # 4 # 5 # 6 # 7
Decimum in bora # # # 15
In die. # 12
Nonum in bora. # # # # # # # # # # # # 4 # 20 # 41 # 14 # 12
In anno # # # # # # # # # 26 # 25 # 51 # 9 # 38 # 19
In annis 49000
Firmamentum in die. # # # # # # # # # # # # 4 # 56 # 34
In anno. # # # # # # # # # # # # # # # 30 # 24 # 49
In annis 7000
Saturnus in die # # # 3 # 5 # # # # # # 58 # 5
In anno. # 12 # # # # # # # # # # # # # # # 12 # 30
In anis 30. # # # # # # # # # # # # 35 # 17 # 40 # 21
In annis 29.& dieb. 363. # # # 12 # 13 # 34 # 42 # 30 # 27 # 45
Iuppiter in die. # 12 # 7 # 1 # 25 # 27 # 17 # 34 # 57
In anno. # 12 # # # 1 # 22 # 25 # 44 # 1 # 48
In annis 12. # # # # # # 4 # 59 # 15 # 27 # 7 # 23 # 50
& 314. diebus. # 1 # # # 20 # 28 # 59 # 59 # 59 # 59 # 10
Mars in die. # 12 # 4 # 20 # 45 # 46 # 21 # 22 # 1 # 30
In annis duobus. # 12 # # # 1 # 24 # 22 # 50 # 57
In annis uno & 322.dieb. # # # # # # 31 # 26 # 38 # 40 # 5
Sol Venus Mercurius # 12 # 22 # 34 # 10 # 22 # 40 # 50
In bora. # 12 # 2 # 40 # 44 # 57 # 15
In die. # # # # # # 2 # 27 # 50 # 49 # 3 # 18 # 4
In anno. # # # # # # 59 # 8 # 19 # 37 # 19 # 13 # 56
In anno boris 6. # 11 # 29 # 43 # 39 # 22 # 1 # 59 # 45 # 40
Iuma in bora. # # # # # # # # # 26 # 26 # 56 # 19 # 34 # 4
In die. # # # # # # 32 # 56 # 27 # 33 # 7 # 57 # 41
IN diebus 22. & boris. 8. # # # 13 # 10 # 35 # 1 # 13 # 11 # 4 # 35
# # 12 # # # 9 # 17 # 14 # 15 # 2 # 45 # 13
</tb>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 287>[514.01.319]<rh it>NONVS.</rh>
<p>M<sc>ERCVRII</sc> autem, & Veneris $tellæ circum Solis radios, Solem ip$um uti centrum itineribus co
ronantes regre$$us retror$um, & retardationes faciunt. Etiam $tationibus, propter eam circination\~e
morantur in$patijs $ignorum. Id autem ita e$$e maxime cogno$citur ex Veneris $tella, quod ea, cum
Solem $equatur po$t occa$um eius apparens in cœlo, clari$sime\’q; lucens Ve$perugo uocitatur, alijs
autem temporibus eum antecurrens, & oriens ante lucem, lucifer appellatur, ex eo\’q; nonnunquam
plures dies in uno $igno commorantur, alias celerius ingrediuntur in alterum $ignum. Itaque quod
non æque peragunt numerum dierum in $ingulis $ignis, quantum $unt moratæ prius, tran$iliendo ce-
lerioribus itineribus perficiunt iu$tum cur$um. Ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis $ignis,
nihilo minus cum eripiunt $e a nece$sitate mor\,e, celeriter con$equantur iu$tam circuitionem. Iter au-
tem in mundo $tella Mercurij ita peruolitat, uti trecente$imo, & $exage$imo die per $ignorum $patia
<ln>10</ln>
currens, perueniat ad id $ignum, ex quo priore circulatione cœpit facere cur$um, & ita peræ quatur
eius dies ut circiter tricenos dies in $ingulis $ignis habeat numeri rationem. Veneris autem cum e$t
liberata ab impeditione radiorum Solis triginta diebus percurrit $igni $patium, quo minus quadrage-
nos dies in $ingulis $ignis patitur, cũ $tationem fecerit, re$tituit eam $ummam numeri in uno $igno mo
rata. Ergo totam circuitionem in cœlo quadringente$imo, & octoge$imo & quinto die permen$a,
iterum in id $ignum redit, ex quo $igno prius iter facere cœpit.</p>
<p it>Hac parte non conuenit Vitr. cum al{ij}s, & forte in textu mendum e$t. Plinius quoque qui integras $chæ-
das a Vitr. mutuare $olet, ab eo $uper his di$$entit. Ponit igitur Vitr. Planetas cogi nece{$s}itate commorari,
eos\’q; a nece{$s}itate liberat, & qua$i $olutos uult eos iter celeritate cur$us æquare in alio $igno, quod morando
in alio fecerunt. Nec ostendit unde hæc nece{$s}tas profici$catur, & unde eorum libertas (ut ita dicam) pro-
<ln>20</ln>
ueniat. Quare mihi uidetur utile lumen his addere, & eos $equi, qui po$t Vitr. firmioribus fundamentis cæle-
$tium rerum $tructuram $tabiliere. Explicandæ prius igitur $unt mihi nominum quorundam rationes, ut fa-
cilius uniuer$um opus ab$oluatur. Nomina $unt hæc. Epicyclus, Deferens, Eccentricum, Concentricum. Iu-
gum, Antiiugum, longitudo media eccentrici, longitudo media epicycli, Statio, Progre$$us, Regre$$us, Argu-
mentum, & Aequatio. Epicyclus igitur, qui a Ptolomæo diuer$itatis circulus nominatur, paruus e$t circu-
lus excogitatus, tanquam additus maiori circulo unde nomen habuit, cuius circa circinationem nolunt A$tro-
nomi conuolui $yderis corpus. Epicycli centrum in circinatione ponunt, quæ $ydus aut epicyclum defert orien-
tem uer$us, quæ circinatio Deferens ab officio deferendi nominatur. cuius centrum non est eodem loco, in quo
est centrum orbis, ideo Eccentricum, qua$i extra centrum vniuer$i dicitur, quemadmodum concentricus orbis
dicitur, cuius idem locus e$t, quod est uniuer$i centrum. Quare $i in plano epicyclum, & deferens uelis de-
<ln>30</ln>
$cribere, ita facito $it centrum C. a quo linea ducatur, cuius extremum alterum $it a quod $it centrum epicycli,
mmente C. firmo, de$cribantur circinationis linea, extremitate aio ita in plano $uperficiem e$$e de$criptam,
quæ deferentis circinatio nuncupatur, ita Sol ecclipticen format, quæ tanquam Solis deferens dici potest, a-
qua deferentia aliorum $yderũ di$tant, & a lateribus declinant, & producta eadem linea ad cauum primi cæ-
li eiu$dem nominis circinationem de$cri-
<fig>
<desc>a b deferens.</desc>
<desc>c. deferentis centrum.</desc>
<desc>d e. epicyclus.</desc>
<desc>a. centrum epicycli.</desc>
<desc>f. mundi centrum.</desc>
<desc>a. iugum deferentis.</desc>
<desc>b. antiiugum.</desc>
<desc>d. iugum epicycli.</desc>
<var>d a e c s b</var>
</fig>
bit. Cæterum centrum epicycli $emper e$t
in circinatione deferentis. circino igitur
collocato in a. & diducto ad$yderis cen-
trum d. ducatur circinatio, hæc epicy-
clum formabit. Hæc cum ita $int, non e$t,
<ln>40</ln>
qui non uideat deferentis & epicycli cir-
cinationes distare ab orbis centro f. inæ-
quali ratione. Præter hæc epicycli parti-
bus diuer$a nomina impo$uerunt astrorum
periti, re$picientes interualla, quibus illæ
partes a centro mundi uidentur abe$$e.
Cum uellent ea ratione $eruare multa, quænobis apparent. Hinc factum e$t, ut $ignum, quod in circinatione
deferentis, aut epicycli remotius e$t ab orbis centro, ingum uocauerint. Barbari augem uocant, & $ignum,
quod per diametrum opponitur Iugo, intiiugum qua$i oppo$itum iugo dixerint. quoniam uerò Soli epicyclum
non dedere, ideo $ignum illud oppo$itum iugo deferentis, Antiiugum nocabitur. iugum, Summitas, Auges,
<ln>50</ln>
Ab$ides idem $ignificant. Longitudo uerò media eccentrici est dimidium diametri. Longitudo autem media
epicycli e$t $patium interceptum inter utrunque centrum. Vocantur autem longitudines mediæ ea ratione, quo-
niam iugum, ide$t $ignum ab orbis centro remoti$$imum, longitudo long ior appellatur, & antiiugum, id est
$ignum iugo oppo$itum, longitudo breuior nominatur deferentis, uel epicycli. Hæc duo $igna $unt extrema
unius lineæ. quæ per utraque centra, deferentis $cilicet, & orbis ducitur. & iugilinea uocatur, quoniam e$t
tanquam index extremi iugi. Quare quemadmodum in eccentrico longitudo maior tanto est plus $emidiame-
tro eccentrici, quantum e$t $patium interceptum inter utrunque centrum: ita minor longitudo e$t tanto minor
$emidiametro, quanto plus illa excedit, $ed $emidiameter longitudo media e$t. Non minus in epicyclo longitu-
do maior eo erit plus $patio inter utrunque centrum, quantum est epicycli $emidiameter. & tantum ab eodem
$patio longitudo minor $uperabitur. Vnde $patium inter utrunque centrum erit media longit udo. nam rationi
<ln>60</ln>
<pb 288>[514.01.320]<rh it>LIBER</rh>
con$entaneum e$t mediam longitudinem tan to minorem e$$e maiori, quanto ip$a est maior minori. Ex his be-
te con$ideratis elicitur $ignum omne inuentum tam in eccentrico, quàm in epicyclo in circinatione, quo remo-
ius a maiori longitudine aberit, eo centro terræ propinquius futurum, & $igna, quæ æqualiter a iugo abe-
runt, æque etiam a terræ centro aberunt. Ex his omnis apparens motuum diuer$itas con$ideratur: immo his
ob$eruationibus $eruatur eorum, quæ uidentur, diuer$itas. ideo quàm cauti$$imè ea uocabula $unt perpen-
denda, quoniam ad id inuenta $unt, ut eo, quo po$$umus modo, cœle$tes res, earum\’q; motiones declaremus:
quoniam neque epicyclum, nec iugum, nec deferens, nec aliud quippiam in cœlo inuenimus. Videamus ergo
qua ratione motuum diuer$itas deprebendatur. Statuatur $ydus moueri, atque a $uo eccentrico $ine medio
deferri, licet æquabiliter $uper $uo centro moueatur, tamen tenorem $uum mutare uidebitur $igno quolibet in
circinatione mutato, & ad centrum mundi uariam rationem habebit. Ratio hæc optica in$pectione $eruatur
<ln>10</ln>
nam licet multa æquabili celeritate moueantur, tamen quæ longius ab$unt, minus celeriter moueri uidentur,
quàm proxima. Quare cum $yderum ob$eruatores cognouerint Solem in diuer$is $igniferi partibus, diuer$is
modis moueri, cum uellent diuer$itatem huiu$modi $eruare, & nollent tam diuino corpori tantam inæquabi-
litatem tribuere, plures orbes commenti $unt, quorum centra non e$$ent eodem loco, in quo centrum mundi
collocatur. Accidit igitur tardiorem uideri $yderis motum cum in iugo e$t, quàm alio in loco circinationis a iu-
go remoto. Quoniam in iugo longi$$ime abe$t ab orbis medio centro. Est & alia in motu diuer$itas: nam $i
$ydus ab epicyclo, & epicyclus a concentrico feratur, non propterea ce$$aret diuer$itas, quoniam $ydus ab
utroque in orientem delatum celerius moueri uideretur, quàm $i a concentrico $olo ferretur, & in epicyclo aut
$tationem, aut regre$$um faceret. nam in contactu earum linearum, quæ a centro ducuntur ad epicyclum, uide
tur $ydus quatenus ad epicycli motum pertinet, uidetnr inquam $tare, $ed in altero circinationis dimidio pro-
<ln>20</ln>
gredi, & in altero regredi. Ecce exemplum. Currat equus circa maximi circuli ambitum, currentem equum
cernat aliquis extra longi$$ime ab eo circulo ab$ens, certe $iet ut interim uelox, interim tardus, nonnunquã etiã
immotus uideatur, $iet etiam vt interdum progredi, aliàs regredi iudicetur, quamuis æquabili cur$u moueatur.
hoc autem accidit a circuli natura, quæ (ut ait Ari$t. in mechan.) contrari{ij}s constat. Ita $ydus in arcu $u-
periori in earum linearum contactu firmum uidebitur, & immotum nobis, qui in imo longe ab$entes mora-
mur. Sed in loco $ummo ingo oppo$ito ueloci$$ime moueri cen$ebitur, & in $ummo iugo interdum tardius ui-
debitur. Sed in arcu $uperno epicycli po$t contactum earum linearum, Sol $i epicyclum haberet, & Luna ab
oriente in occidentem defererntur, $ed in arcu inferno a deferente ducerentur. Sed alia $ydera contrarios ha-
bent motus: hinc e$t, quod eorum motus duplici motione con$tat, quarum una e$t epicycli, altera deferentis.
quod perinde e$t, ac $i quis a trireme ulterius ducatur, ip$e interim per foros obambularet, unde $i utraque mo
<ln>30</ln>
tio $it orientem uer$us, tunc $ydus duplici motione perlatum uelocius mouebitur, quod non $ecus e$t, ac $i
quis ulterius a trireme delatus, ip$e quoque a puppi ad proram deambulando perueniret. Verum $i planeta
contraria latione æquabiliter $eratur, ita ut quantum una latione progrediatur, tantundem altera regredia-
tur, certe $tare uidebitur, ac $i quis tantum a prora ad puppim ambularet, quantum ulterius a trireme dela-
tus e$$et, $ed $i inæquales $unt motiones, celerior uincet: unde $i deferentis motio celerior erit quàm epicycli,
$ydus in orientem ferretur, $i ab epicyclo celerius ducetur, in occidentem delabetur & hac ratione regrediens
dicetur, ac $i quis minus regrederetur quàm a trireme ultra delatus foret, uidebitur certe progredi, $ed $i plus
innitatur cur$ui, regredi uidebitur, unde status & regre$$us quinque $yderibus aduenit in arcu in$eriori epi-
cycli, quoniam his locis ab epicylo contra deferentis lationem feruntur. Accidit autem aliquibus in locis
epicycli motionem parem e$$e, aliqutbus uero uelociorem motione deferentis. Sed Soli & Lunæ $tatus, & re-
gre$$us eueniret in arcu $upremo epicycli, nam eo loco epicyclus contra deferentem nititur, $ed quoniam nec
<ln>40</ln>
eum uincit, nec illi par e$t, ideo Soli, & Lunæ, neque $tatus, neque regre{$s}us dari $olet, quod & Vitr. innuit. Soli
igitur aut deferens extra centrum, aut epicyclus cum concentrico dabitur. nam $i Sol in cireinatione $uperna
ab oriente, in occidentem fertur, & $i motio epicycli tam $imilis $it motioni eccentrici, quàm concentrici, &
præterea eadem $it ratio diametri eccentrici ad diametrum concentrici, quæ e$t interualli centrorum ad $emi-
diametrum epicycli, utrum po$ueris, con$equetur idem motionis a$pectus. Sed quoniam eccentrici modus uni-
ca motione contentus e$t, ideo magis ad$citus e$t, quàm modus epicycli. Qua uero ratione centrorum inter-
ualli, & iugi locus deprehen$us e$t, dicam breuiter. Quatuor præcipuas partes tanquam puncta in $ignifero
$ump$ere, duas equinoct{ij}s, duas $ol$tit{ij}s dedere med{ij}s: a motionum, & temporum interuallis, centrorum
$patium, & iugi locum percepere. Imaginemur lineas duas, ducatur altera a centro deferentis Solis ad Solis
centrum, altera æque di$tans ab orbis centro ad $igniferum, quæ linea med{ij} motus appellatur. certum e$t has
<ln>50</ln>
duas lineas eundem tenorem $eruaturas, dum in orbem uoluentur. Quoniam linea ueri motus est ea, quæ a
centro vniuer$i, & Solis centrum u$que ad $igniferum pertingit, & arcus interceptus inter lineam ueri, &
lineam med{ij} motus æquatio Solis dicitur, quæ & in iugo, & in antiiugo nulla est, utraque enim linea in
unam coit. $ed in med{ij}s longitudinibus maxima est proportione, $ed in $ignis æque a iugo distantibus æ-
quationes æquabiles $unt, & tanto maiores, quanto longitudini mediæ uiciniores habentur. Medius ergo
motus ab Arietis initio iuxta $ignorum ordinem u$que ad lineam med{ij} motus progreditur, quemadmodum
ex eodem loco, & uerus motus u$que ad lineam ueri motus defertur. unde Solis argumentum, est $igniferi ar-
cus interceptus inter lineam iugi eccentrici iuxta $ignorum ordinem, & lineam med{ij} motus, atque ita nomi-
natur, quoniam argumentamur ab eo æquationis angulum, quod est, cum in $emicirculo inferiori linea med{ij}
<ln>60</ln>
<pb 289>[514.01.321]<rh it>NONVS.</rh>
motus, prœcedit lineam ueri motus. Sed cum $emicirculus tran$it, tunc linea ueri, lineam med{ij} motus prœ-
cedit, ideo $uperius demitur, inferius additur medio motui, ut uerus eliciatur. Sed nolo in $ecretiorem $pe-
<fig>
<desc>a b g. concentricum.</desc>
<desc>d. eius centrum.</desc>
<desc>e z b. eccentricum.</desc>
<desc>t. eius centrum.</desc>
<desc>k z. epicyclus.</desc>
<desc>b. eius centrum.</desc>
<desc>d t. b z. œquales.</desc>
<desc>t z. d b. œquales.</desc>
<desc>motus { concentrici b d a. \\ epicycli k b z. \\ eccentrici z t e. \\ anguli œquales
Sol utroque modo uidetur in z. per li-
neam d z.</desc>
<var>e a t d b z b k</var>
</fig>
culationem uenire, cum iam me
pœniteat ultra progre$$um. Cum
licet omnia docti$$ime a Franci$co
Maurolico explicentur. E$t tamen
aduertendum, quod aliquo in it io
statuenda e$t radix ( ita enim ap-
pellant, unde aliquod initium $umi-
<ln>10</ln>
mus med{ij} motus ) a qua $tatim cũ
uolumus, medium $olis motum nu-
merare po$$imus, ex qua radice
uerus motus ob$eruatur per ea,
quæ ad trigonorum planorum $cien
tiam $pectant. nam a tribus lineis
tria centra iungentibus, $cilicet
orbis, deferentis, & Solis, tres an-
guli in trigono constituuntur quo-
rum unus e$t œquationis angulus, uerum al{ij} duo $unt, qui duas lineas effingunt, unam ueri, alterã med{ij} mo-
<ln>20</ln>
tus unà cum linea iugi. & cum nobis nota fuerit ea proportio, quam inter $e babent duo latera iam con$ti-
<fig>
<desc>a b g. eccentricum.</desc>
<desc>d. eius centrum.</desc>
<desc>e. centrum mundi.</desc>
<desc>a d g. linea ingi.</desc>
<desc>b. centrm Solis.</desc>
<desc>e z. linea med{ij} motus parallela li-
neœ b d.</desc>
<desc>c b. linea ueri motus.</desc>
<desc>b e z. angulus œquatio.</desc>
<var>z b a d e</var>
tuti trigoni, è quibus unum est
eccentrici $emidiameter, & al-
terum $patium illud, quod a cen
tro exit, con$equitur ut propo-
$ito quouis angulo è tribus,
etiam al{ij} manifesti $int. Qua-
re colligimus, quod dato aut me
dio motu, aut uero, aut æqua-
tione per $e, quanto citius unũ,
<ln>30</ln>
aut alterum nouerimus, facile
& reliqui duo cogno$centur.
Hœc omnia dicta $unt, & inuen
ta, ut ui$iones, quas apparen-
tias uocant, & irregularitatem Solis circa centrum orbis $eruemus. & ut certa, ac determinata ratio ip$ius
motus firmetur, omne\’q; id $ub$cripta docet figura, per o literam $ignata. Postquam de Sole dictum
<fig>
<desc>a b g. concentricum. d. eius centrũ.</desc>
<desc>t z. eccentricum.</desc>
<desc>h. eius centrum.</desc>
<desc>e z. epicyclus.</desc>
<desc>g. eius centrum.</desc>
<desc>d b. & g z. œquales.</desc>
<desc>d z. parallelogrammum.</desc>
<desc>motus {concentrici a d g. \\ epicycli e g z. \\ eccentrici t b z. uet t dg. \\ iugieccentric. a d t.
anguli t b z. & e g z. œqua-
les $unt.</desc>
<desc>angulus a d g. œqualis augulis. {adt. \\ adg.</desc>
<var>f n b a d o k</var>
</fig>
est, de Luna dicendum e$t, de\’q;
eius motionis diuer$itate, & ue
ro ip$ius loco. Dico igitur ue-
rum Lunæ locum ex eius defe-
<ln>40</ln>
ctu deprebendi. nam qui acute
con$ider at initium & finem de-
fectus Lunœ, etiam medium in-
stans habet, in quo Luna toto
diametro Soli ob{ij}citur, quare
cum ex $upra po$itis Solis mo-
tio nota $it, non e$t quod dubi-
temus uerum Lunœ locum per-
pendere. Diuer$itas uero in
Lunœ motu ea cernhur, quod in
<ln>50</ln>
eodem $igniferi loco non $em-
per œque uelociter mouetur, &
uar{ij}s modis $e babet ad Solem,
quare cum barum diuer $itatum rationem reddere uellent, primam epicyclo, alteram eccentrico dedere. Qua-
tuor in epicyclo puncta $unt, in uno celerrime Luna mouetur, quoniam eccentricum cum epicyclo in motu
conueniunt, & ad unam eandem\’q; partem feruntur. Sed in oppo$ito tardi$$ima e$t, nam epicyclo eccentricum
contra nititur, $ed inter duo media puncta $atis moderatè mouetur. Huiu$modi quatuor puncta ita epicyclum
distribuunt, quod in prima parte celerrima fit, & citi$$ima eius motio, in $ecunda remittitur, in tertia tardi$-
$ime fertur, in quarta demum temperatè cietur. huiu$modi ob diuer$itatem deprebendimus quibus in parti-
bus epicycli Luna moueatur, & quanto temporis interuallo circum epicyclum uoluatur, & ut ad unguem
<ln>60</ln>
tempus illud colligerent $yderum ob$eruatores, geminos Lunæ defectus $ump$ere, in quibus Luna $imiliter, &</p>
<pb 290>[514.01.322]<rh>LIBER</rh>
<p it>œqualiter moueretur, $eruando in utroque defectu eandem motus diuer$itatem, ita ut certi fierent Lunam e$$e
in eodem epicycli loco. Ex ea ob$eruatione certiores facti $unt, quod interuallo geminorum defectuum Luna
numerum integrarum uer$ationis ab$oluerat, quoniam in eundem locum epicycli redierat, & pariter Luna-
rium men$ium numerum perfectum finierat, iam reuer$a ad locum Soli oppo$itum. Tunc igitur uer$ationum
numer um cognouerimus, cum unius uer$ationis $patium nobis cognitum fuerit, licet non penitus exacte, neq;
propterea nobis latere pote$t Lunaris men$is $patium, cum coitum, & oppo$itionem Lunœ habere poterimus,
& ex interuallo defectuum in men$ium Lunarium numerum diui$um Lunaris men$is quantitas colligetur.
Verum quia in Lunari men$e Luna long itudinis uer$ationem perficit, tantum\’q; interualli apponit, quantum
Sol eodem men$e mouetur, ideo integer ille circulus cum additamento illo, qui fit ex Solis motu in numerum
<ln>10</ln>
dierum men$is Lunaris diui$us cum $uis minut{ij}s, nos in notitiam diurni motus Lunœ deducet. Est etiam &
alia uia no$cendi quantum Luna $ingulis diebus mouetur. Nam $i noueris numerum ver$ationum Lunœ in-
ter duos defectus, Solis\’q; motum addideris eodem tempore factum, collegeris\’q; Lunœ motum eo $patio pera-
ctum, $i totum illud diui$eris in numerum dierum eiu$dem $pat{ij}, babebis Lunœ motum diurnum. Prœterea
$cies etiam quantum Luna $ingulis diebus a Sole recedit, $i integrum circulum diui$eris in numerum dierum
Lunaris men$is cum $uis minut{ij}s, quas fractiones uocant. itemq; numerum graduum uer$ationum, & inter-
uallo peractarum partire in numerum ip$ius interualli, & babebis eundem Lunœ motum, quantum $cilicet
$ingulis diebus a Sole recedit, $uperat\’q; Solis diurnum motum. non minus numerus uer$ationum in epicyclo
uer$us in gradus, & $ectus in numerum graduum interualli dierum eundem diurnum Lunœ motum metiri
ostendet. His rationibus ba betur longitudinis motum $ingulis diebus e$$e partium tredecim, particularum
<ln>20</ln>
decem, & $ecundarum ( ut appellant ) 35. Et epicycli motum e$$e partium. 13. particularum. 3. $ecun-
darum. 54. Longum e$$et omnia recen$ere, quæ a $criptoribus in Lunæ motu con$iderata $unt, quare ad
eos $tudio$os remittam, excutiam\’q; quàm breui$$ime potero eorum $yderum motiones, quæ Soli $ub{ij}ciun-
tur, Mercur{ij} $cilicet & Veneris. Aio A$tronomos percepi$$e duo illa $ydera, a Sole digredi, cer-
tis tamen terminis utraque ex parte, & in medio acce$$us, & rece$$us eorum ad Solem cum eo coniungi, &
cum ab lateribus Solis e$$ent, in eorum $tationibus longi$$ime abe$$e, quare collegerunt buiu$modi progre$$um,
& regre$$um epicyclo tueri oportere. ita ut epicycli centrum cum Sole circumuolueretur, & utrunque $ydus
tantum ab Sole abe$$e po$$et, quantum epicycli latitudo pateretur. Verum quia colligentes geminas contra-
rias, & maximas eorum $yderum a Sole di$tantias, inuenerunt non eandem in omni loco quantitatem $erua-
ri, & eam $ummam exercere non po$$e, ni$iacce$$u, nec decre$cere ni$irece$$u epicycli ab orbis centro:ideo
<ln>30</ln>
duobus inferioribus his & eccentricum, & epicyclum dedere, ea conditione, ut eccentricum $emper epicy-
clum cum Sole in orbem ferret, & idem e$$et medius motus Solis & $yderis. Epicyclus uero $ydus binc inde
a Sole abe$$e faceret, acregre$$ibus, & latitudinem motibus quàm apti$$ime re$ponderet. Nunc ut $ciamus
qua ratione motus quantitatem metiamur; dico e$$e ob$eruandum locum $yderis in $ignifero, & expectare
donec in eundem reuer$um fuerit, ea conditione, ut $it æque a loco media Solis in utroque loco, nam tunc $y-
dus integras utriu$que motus uer$ationes perfecrit: tum in eccentrico, quoniam epicycli centrum ad prior\~e
locum redietit, tum in epicyclo, quoniam $ydus reuer$um ad eandem ab Sole di$tantiam, idem quoque pun-
ctum epicycli repetierit. his ob$eruationibus elicietur tempus elap$um, & uer$ationum numerus, quoniam in
tribus $uperioribus quot fuerint uer$ationes epicycli, & uer$ationes eccentrici, unam in $ummam collectæ, tot
in eodem tempore erunt Solis uer$ationes tran$actæ. Sed in duobus inferioribus numerus uer$ationum eccen-
<ln>40</ln>
trici idem e$t cum numero uer$ationum epicycli, ubi propè uerum nobis notum fuerit unius uer $ationis tempus,
unde numerus uer$ationum ductus per 360, reddet gradus: graduum uerò numerus per numerum dierum
$pat{ij} ob$eruationum diui$us, not am faciet $ummam diurni motus. $ed quis ordo in progre$$ibus, & regre$$io-
nibus, & quœ nece{$s}itas eos cogat, breuiter dicam. Si prius monuero diuer$itatem, aut contr arietatem
i$tius ui$ionis altero duorum modorum tueri nos po$$e, aut $i$yderi detur $olum deferens eccentricum, aut epi-
cyclus cum deferente concentrico: $cilicet eo modo quod in $ingulis tribus $uperioribus: $i colligantur in unum
motus epicycli in concentrico, & $yderis <007>n epicyclo, & inueniantur æquales medio motui Solis, $ed ea lege
ut centrum eccentrici $ecundum ordinem $ignorum $imul cum Sole moueatur, & $ydus ea uelocitate mouea-
tur, qua epicyclus in concentrico mouetur, ita ut linea illa, quœ a centro prouenit, quœ œquidistat lineæ du-
ctæ a centro eccentrici ad centrum $yderis, $iniat in medium $yderis motum. atque hoc in tribus $uperioribus
ob$eruatur: $ed in duobus inferioribus ponatur motus epicycli in concentrico œqualis medio motui Solis, &
<ln>50</ln>
motus $yderis in epicyclo unà cum motu centri eccentrici œqualis $it $ummæ illi, quœ ex medio motu Solis, &
motu $yderis in epicyclo colligitur, & $ydus pari celeritate moueatur, qua epicyclus in concentrico moue-
tur, eadem ( qua dictum est $upra ) conditione, $cilicet ut linea illa a centro ducta æque di$tans lineæ a centro
eccentrici ductæ ad $yderis centrum, terminet in medio motu $yderis, & etiam addita ea lege in omnibus, quœ
diametri eccentrici, & concentrici proportione re$pondeant $emidiametris epicycli, & egre$$ioni ab centro,
atque ita utroque modo tueripo$$umus in $yderibus rationem progre$$ionis, & regre{$s}ionis, quantum ad di-
uer$itatem, & uarietatem pertinet, quemadmodum longa experientia A$tronomi ob$eruarunt, ideo nece$$e
fuit primam diuer$itatem epicyclo, $ecundam deferenti tribuere: $ed unum illud $atis erat ad probibendum ne
$yderum omnium deferentes unum centrum efficerent, $cilicet motuum $ingularitas, quoniam concentrici or-
<ln>60</ln>
bes alter alteri$uum motum præbet, id e$t $uperior inferiori, & quoniam buiu$modi communio non $uit de-
<pb 291>[514.01.323]<rh it>NONVS.</rh>
preben$ain propr{ij}s $yderum motionibus, ideo non e$t illis concentricorum orbium ratio impertita. Verum st
recte $ciamus quibus progre{$s}io, & regre$$io detur, dicam debere nos animo du is line <007>s effingere a centro du-
ci, $edalteram in partem orientis, alteram in partem occiduam epicycli terminare, ita quatenus ad $yderis
motum pertinet in epicyclo, quod $ydus arcum $uperiorem contactui duarum linearum epicycli permeabit,
dicetur progredi, quoniam orientem uer$us defertur, $ed in parte inferiori permeando, dicetur regredi, quo-
niam in contrariam partem mouendo reuertetur. Sed in prædictis contactuum punctis permanendo, moram
<fig>
<desc>b k epicyclus.</desc>
<desc>b. centrum eius.</desc>
<desc>h. uigum.</desc>
<desc>n. Ant{ij}ugum epicycli.</desc>
<desc>k. punctũ primœ morœ.</desc>
<desc>c. mundi centrum.</desc>
<desc>o. punctũ $ecundæ morœ.</desc>
<desc>h l k. arcus primœ mo
<ln>20</ln>
rœ.</desc>
<desc>k n o. arcus regre$$us-</desc>
<desc>o b k. arcus directio-
nis.</desc>
<var>L K A H B N O C</var>
</fig>
facere, ac stare dicetur, nam in orientali puncto ex dire-
cto regrediens, & in puncto occidentali eregrediente di-
rectum efficitur; quamuis in Sole, ac Luna bœc contrario
modo con$iderantur, quœ ratio circa progre$$us, & regre$-
$us $atisfaceret, $i $ydus nullum alium motũ haberet, quàm
eum, quem babet ab epicycli motu. Sed quoniam dum $y-
dus in epicyclo mouetur, epicyclus etiam ab eccentrico $er-
tur, quoniam apud contactus puncta $ydus licet in mora
$it, quo ad epicycli ber$ationem, tamen ab eccentrico uer-
$us orientem defertur. Ideo nece$$e est $tationum puncta
aliquanto inferiora e$$e punctis his, in quibus contactus fit
earum linearum in epicyclo, it a line œ illœ non tangendo, $ed
$ecando, & diuidendo epicyclion in $ectionibus faciunt sta-
tiomon puncta, ideo nece$$e est ea puncta in ea circinatio-
nis epicycli parte collocari, ubi mot us $yderis vegredientis
occa$um ab epicyclo fertur, tantundem epicyclus re$titua-
tur a deferente orientem uer$us, & hoc modo $ydus æqua-
libus, $ed contrar{ij}s motionibus delatum, $tare, ac morari
uidetur. ideo in puncto orientalis morœ, quœ prima statio
nominatur, incipit regredi, nam eo loco motus $yderis in epicyclo incipit $uperare motum epicycli in deferente,
$ed in puncto morœ occidentalis, quœ $ecunda $tatio nominatur, $ydus progredi incipit, nam temperatur in epi-
cyclo $yderis motus. & hœc ex $uperioribus exemplis cognita $unt.</p>
<ln>30</ln>
<p>M<sc>ARTIS</sc> uerò circiter $excente$imo octoge$imo die $yderum $patia peruagando peruenit eò, ex
quo initium faciendo cur$um fecerat ante: & in quibus $ignis celerius percurrit, cum $tationem facit,
explet dierum numeri rationem. Iouis autem placidioribus gradibus $candens contra mundi uer$a-
tionem, circiter trecentis $exaginta quinque diebus $ingula $igna permetitur, & con$i$tit perannos
undecim, & dies trecentos $exaginta tres, & redit in id $ignum, in quo ante duodecim annos fuerat.
Saturni uerò men$ibus undertriginta, & amplius paucis diebus peruadens per $igni $patium anno nono
& uige$imo, circiter diebus centum & $exaginta, in quo ante trice$imo fuerat anno, in id re$tituitur;
ex eo\’q; quo minus ab extremo di$tat mundo, tanto maiorem circinationem rotæ percurrendo tar-
dius uidetur.</p>
<p it>Satis aperta est Vitr. mens hoc loco, $ed qua ratione (quœ ip$e dixit) nos intelligenda duxerimus, ex $upe-
<ln>40</ln>
rioribus $peculationibus innote$cunt.</p>
<p>H<sc>I</sc>, autem qui $upra Solis iter circinationes peragunt, maxime cum in trigono fuerint, quod is
inierit, tum non progrediuntur, $ed regre$$us facientes morantur, donec idem Sol de eo trigono in
aliud $ignum tran$itionem fecerit.</p>
<p it>Videtur de a$pectibus, & rad{ij}s loqui Vitr. de\’q; occultationibus, dum de progre$$ibus, & $tationibus $ermo
nem facit, $uo\’q; modo cau$am reddit, aliorum\’q; opiniones confutat. Nos $ecundum propo$itam rationem hanc
partem ab$oluemus, & quœ de his A$tronomorum periti iudicarunt, aperiemus, inde ad Vitr. accedemus.
Con$ideramus ergo Solem quatuor in locis prœcipuis ab horizonte, & meridiano terminatis, $cilicet in oriente,
in meridie, in occidente, in media nocte. cum igitur in oriente e$t Sol, $i $ydus, uel $tella in oriente $uerit, $ta-
tum illum uocabimus matutinum. Si in meridie meridianum, $i in occa$u ue$pertinum, $i $ub terra in orbe
<ln>50</ln>
noctis mediæ intempestum. Ita $yderis aut $tellæ $inguli $itus ex quatuor, modis quaternis ad Solem com-
parab<007>tur. Vnde $exdecim habitudines Solis ad $ydera, & $tellas eliciemus. e quibus meridiana quidem est,
$ed non cernitur, effulgens enim Sol lumen eripit, uel ob$curat $yderum lumen, ideo uera non apparens habi-
tudo illa nominatur. Sed habitudo noctis intempe$tœ e$t, & $emper apparet, prœterquã cum in medio cœli $ub
terra $ydus uel stella fuerit, nam quoniam nocte $ydus omnis, uel $tella in horiZonte, uel $upra terram cerni-
tur, ideo & ueram & apparentem ful$ionem illam uocabimus. habitudo tandem matutina & ve$pertina $y-
deris $upra terram, aut in horizonte e$t quidem, $ed non apparet. nam Solis radius in Oriente eam eripit, &
fieri tamen pote$t ut uideatur, $i Sol infra borizontem tantum fuerit, ut eius lux imbecilla adbuc, & parum
uigens cedat stellæradio, tunc enim habitudo $yderis aut prima, aut po$t ortum matutinum, apparens nomi-
natur. igitur $tellæ uel $yderis ortus matutinus primum apparens, dicitur ful$io prima matutina, po$tremo uerò
<ln>60</ln>
apparens, po$trema. $imili ratione ui$ionem & ful$ionem primam, uel Postremam verfpertin am dicemus. ali-</p>
<pb 292>[514.01.324]<rh it>LIBER</rh>
<p it>qui $unt, qui ful$iones huiu$modi, ortus, uel occa$us matutinos, uel ue$pertinos uocant, non ideo quia $tella, uel
$ydus oriatur, & $upra horizonta con$urgat, quoniam ui$io Ve$pertina in occiduo borizonte $pectatur, $ed
propterea quod emergit e rad{ij}s Solis, aut in Solis fulgore $ubintrat. Nunc dicam quibus $tellis huiu$ modi
ful$iones eueniant, nam $ecus accidunt his, quæ tardiores $unt Sole, aliter his quæ celeriores. \~stellæ igitur fi-
xœ; & tria errantia $uperiora Sole (quoniam tardius mouentur) paulo ante occa$um ue$pertinum uerum
po$t Solem occidunt, & uideri po$$unt. Sed po$tea ad ea Sol accedens orientem uer$us, quoniam illis celerius
fertur, in oriente occiduo ultimam ful$ionem ue$pertinam efficiunt, aut occultantur, donec po$t uerum ortum
matutinum ab Sole orientem uer$us ab$cedentia in horizonte orientis primam efficiant ful$ionem matutinam.
Verum Luna paulò ante ortum matutinum cerni pote$tante $olis ortum. Sed cum uer$us orientem ad Solem
<ln>10</ln>
proprius accedat, cum ip$a celeriori motu feratur, facit postremam ful$ionem matutinam in oriente, & no$tro
$ubtrabitur a$pectui, donec po$t uerum occa$um ve$pertinum ab Sole ab$cedens efficiat in occa$u primam ful-
$ionem ve$pertinam. Sed Venus, & Mercurius, quoniam interim tardiori, interim celeriori motione Sole ip-
$o feruntur, idem faciunt, quod tria $uperiora $ydera, & interdum Lunam imitantur. Nam & primam, &
po$tremam ful$ionem, tam matutinam, quàm ue$pertinam faciunt. Sed tria $uperiora po$tremam ve$pertinam
faciunt, & statim primam matutinam uer$us $ummum epicycli. Venus autem, & Mercurius eadem faciunt
in regre$$ionibus, & in parteiugi oppo$ita, nam bœc duo $ydera po$tremam faciunt matutinam, & paulò po$t
primam ve$pertinam prope iugum epicycli, quod & Luna facit, $ed in iugo $ui deferentis.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem nonnull<007>s $ic fieri placet. _Ide$t progre$$us, morœ, ui$iones, & occultationes huiu$modi cau-_
_$as habent $ecundum nonnullorum $ententiam._</p>
<ln>20</ln>
<p>Q<sc>VOD</sc> aiunt Solem cum longius ab $it ab$tantia quadam, non lucidis itineribus errantia per ea $y-
dera ob$curatis morationibus impediri.</p>
<p it>Volunt ab$cedentiam Solis impedire, & retinere $ydera, & accedente Sole $olui, & liberari, quæ ratio per
$e ruit, $ed Vitr. illam de$truit hoc modo.</p>
<p>Nobis uero id non uidetur. Solis enim $plendor per$picibilis, & patens $ine ullis ob$curationibus
e$t per omnem mundum, ut etiam nobis apparet, cum faciunt eæ $tellæ regre$$us, & morationes. Ergo
$i tantis interuallis no$tra $pecies pote$t id animaduertere, quid ita diuinitatibus $plend oribus\’q; a$trorũ
iudicamus ob$curitates obijci po$$e?</p>
<p it>Hœc $atis ualida ratio e$t circa $tellarum ui$iones, $ed non $atisfacit moræ, & regre$$ibus $yderum, quem-
admodum ex antedictis apparet. s nostras $pecieside$t acies. s diuinitatibus, $plendoribus\’q; astrorum s idest
<ln>30</ln>
a$tra cœlestia, & diuina.</p>
<p>E<sc>RGO</sc> potius ea ratio nobis con$tabit, quod feruor quemadmodum omnes res euocat, & ad le
ducit, ut etiam fructus ex terra $urgentes in altitudinem per calorem uidemus, non minus æ que uapo-
res a fontibus ad nubes per arcus excitare, eadem ratione Solis impetus uehemens radijs trigoni for-
ma porrectis, in$equentes $tellas ad $e perducit, & ante currentes ueluti refrenando, retinendo\’q; non
patitur progredi, $ed ad $e cogit regredi, & in alterius trigoni $ignum e$$e.</p>
<p it>Ratio hæc potius Arcbitecto, quam Philo$opho conuenit, quis enim dicat Solem remittere, aut continere
cœlorum motus? & tanquam freno rad{ij}s cobibere tantam orbium celeritatem? quæ nece{$s}itas $oluet plane-
tas ab ea ui? nam $i hoc e$$et, cur non omnia $ydera, & $tellas omnes in unum coactas uidere poterimus?
non con$entit rationi cœlestia & diuina corpora his affectionibus $ub{ij}ci, quin magis abest a ratione hoc, quàm
<ln>40</ln>
$upradicta illorum ratio, qui $ecreta, & ob$cura itinera Soli attribuunt. R etentiones autem uocat recurren-
tem quendam, & obuium impetum, uelut obiectum, & obruentem quandam undam, quæ $yderum cur$us im-
pediat, quœ quanuis contra mundi conuer$ionem nitantur, mundi tamen impetu $uperatœ, quotidie occidant,
& præcipites mergantur. Sed nos ad Vitr. qui a ratione reddita occa$ionem dubitandi allatam, proponit, &
$oluit hoc modo.</p>
<p>Forta$$e de$iderabitur, quid ita Sol quinto a $e $igno potius, quàm $ecundo, aut tertio quæ funt
propriora, faciat in his feruoribus retentiones. Ego quemadmodum id fieri uideatur exponam.
Eius radij in mundo, uti trigoni paribus lateribus forma lineationibus extenduntur, id autem nec plus
nec minus e$t ad quintum ab eo $ignum. Igitur $i radij per omnem mundum fu$<007> circinationibus ua-
garentur, neque exten$ionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, propiora flagrarent. Id aut\~e
<ln>50</ln>
etiam Euripides Græcorum Poeta animaduerti$$e uidetur. ait enim, quæ longius a Sole e$$ent, hæc
uehementius ardere. propiora uero contemperata habere. Itaque $cribit in fabula Phaetonte $ic. Vrit
longinqua, propinqua uero temperat. Si ergo & res, & ratio, & te$timonium Poetæ ueteris id o$ten-
dit, non puto aliter oportere iudicari, ni$i quemadmodum de ea re $criptum habemus.</p>
<p it>Si Sol amplius feruet, cum radios in trigoni modum emittit, ratione colligitur (inquit Vitr.) Solem ue-
bementius ad $e stell ts trabere, & eas a cur$u retinere, $ed qua ratione id eueniat, ide$t cur potius hunc effe-
ctum Sol faciat quinto quoque $igno, quod e$t $patium lateris trigoni, e$clu$o tamen quinto $igno, quàm a $e-
cundo, uel a tertio, quœ propriora $unt, quœrit modo, & $ibi quærenti re$pondet. Argumentum ab effectu
ip$o, a ratione, & a te$timonio Euripidis Poetæ pri$ci, $umitur. Sed quoniam uniuer$um hoc negocium a Vitru-
uiana ratione collectum, maiorem expo$tulat per$picuitatem, ideo dicam, quœ a Plinio in $ecundo babentur,
<ln>60</ln>
ubi Plin. $ermonem habet de buiu$modi diuer$itate, cuius rationem hoc loco Vitru. quærit; qtque ita dicit.
<pb 293>[514.01.325]<rh it>NONVS.</rh>
Cuius reiratio priuatim reddenda e$t. percu$$œ in qua diximus parte, & triangulo, Solis radio inbibentur
rectum agere cur$um, & ignea ui leuantur in $ublime: hoc non protinus intelligi pote$t ui$u nostro, ideo\’q;
exi$timantur stare, unde, & nomen accepit statio. progreditur deinde eiu$dem rad{ij} uiolentia, & retroire cogit
uapor repercu$$as. Multo id magis in ue$pertino earum exortu, toto Sole aduer$o, cum in $ummas ab$idas ex-
pelluntur. minime\’q; cernuntur, quoniam alti{$s}ime ab$unt, & minimo feruntur motu, tanto minore cum hoc
in alti{$s}imis ab$idunt euenit $ignis. hunc locum exponit Zieglerus ita inquiens. Priu$quam Plinianam $enten-
tiã declaremus, exemplum $umamus ab Aetna monte, ibi uapor ignis in terrœ imo conceptus emittit candentes
lapides, ita Sol stellas expellit, quœ inferioribus loc<007>s, & terrœ uicinioribus reperiuntur. Sed in hac parte hoc
prædicto exemplo dee$t, quoniam lapidibus eiectis nullus ab alto uapor eos cogit ad ima redire, quomam $ua ui
<ln>10</ln>
& natura deor$um feruntur, $ed Sol iterum $upraueniens uapore $uo $ydera ad terram compellit, & retroire
cogit uapor repercu$$as. Huiu$modi rationem inquit Plinius e$$e priuatam, boc est propriam $uam, ut inquit
Ziegl. $ed uidetur po$tea mirari, quod $ibi id Plinius arroget, quo multo ante a Vitr. traditum est. Tanta
diuer$itas $yderibus accidit, quoniam Solis radius alio tempore $ubintrat, & ea in altum e{ij}cit, alio tempore
$uprafertur, & ea ad terram deprimit. Quœ $ententia, inquit ille, multis & euidentibus rationibus re$elli
pote$t, è quibus una est bœc quomodo fieri pote$t, ut Sol qui infra stellarum orbem po$itus est, $tellis $upraue-
viat, & expellat, cogat\’q; redire, nam $i omnes stellœ $unica $uperficie unius $pbœrponerentur, Sol tamen
terrœ propior oriens, aut occidens, po$$et deducere $tellam, quœ in $ublimi, ut in $ua $tatione permaneret. prœ
terea qui fiet, ut imaginemur cœle$tia corpora, quœ propria natura feruntur, ad Solis imperium expellantur?
& imperium illud nec temperatum, $ed uiolentum $it, undeperpetuo durare non po$$et? Additur & illud, non
<ln>20</ln>
oportere fortuitis expul$ionibus eas res $ub{ij}ci, quæ $ine dubitatione ad orbiculares ambitus tanquam ad circi-
num referuntur. Ideo & Plinius, & Vitr. hoc loco $atis conueniunt, cadit\’q; Vitruu{ij} quœ$tio, & $olutio iuxta
modos, quos $upra po$uimus in $eruanda motuum diuer$itate.</p>
<p>Iouis autem inter Martis, & Saturni circinationem currens, maiorem quàm Mars, minorem quàm
Saturnus peruolat cur$um. Item reliquæ $tellæ, quo maiore ab$unt $patio ab extremo cœlo, proxi-
mam\’q; habent terræ circinationem, celerius percuere uidentur, quod quæ cunque earum minorem
circinationem peragens, $æpius $ubiens præterit $uperiorem. Quemadodum $i in rota, qua $i figuli
utuntur, impo$itæ fuerint $eptem formicæ, canales\’q; totidem in rota facti $int circũ centrum in imo,
accre$centes ad extremum, in quibus hæ cogantur circinationem facere, uer$etur\’q; rota in alteram
partem, nece$$e erit eas contra rotæ uer$ationem nihil minus aduer$us itinera perficere, & quæ pro-
<ln>30</ln>
ximum centrum habuerit celerius peruagari, quæ\’q; extremum orbem rotæ peraget, etiam $i æ que
celeriter ambulet, propter magnitudin\~e circinationis multo tardius perficere cur$um. Similiter a$tra
nitentia contra mundi cur$um, $uis itineribus perfic iunt circuitum, $ed cœli uer$atione redundatio-
nibus referuntur quotidiana temporis circulatione.</p>
<p it>Quod Vitr. hoc loco dicit facile, & pulcbrum est, & a posterioribus aptè u$urpatum, ad o$tendendam
aduer$i motus, & contra, mundi cur$um $yderum uer$ationem.</p>
<p>E<sc>SSE</sc> autem alias $tellas tem peratas, alias feruentes, etiam\’q; frigidas, hæc e$$e cau$a uidetur, quod
omnis ignis in $uperiora loca habet $candentem flam mam, ergo Sol, æthera, qui e$t $upra $e, radijs
exurens efficit candentem, in quibus locis habet cur$um Martis $tella. Itaque feruens ab ardore So-
lis efficitur. Saturni autem quod e$t proxima extremo mundo, tangit\’q; congelatas cœli regiones,
uehementer e$t frigida. Ex eo Iouis, cum inter uniu$que circuitiones habeat cur$um, a refrigeratio-
<ln>40</ln>
ne, calore\’q; eorum medio conuenientes, temperati$simos\’q; uidetur habere effectus.</p>
<p it>Vt Arcbitectus pbilo$ophatur Vitr. unde non e$t nece$$e, ut illi contra dicamus, certi cum $imus, neque
calorem, neque frigus, neque affectionem uallam ad diuina illa corpora pertinere, quæ ignea putantur e$$e,
quoniam lucent, $ed uere nec pati, nec immutari po$$unt, neque propterea quod lucent, ignea $unt putanda,
quoniam & multa noctu lucent animantia, & multa quæ inanima $unt $plendorem emittunt, in quibus nul-
lum ine$$e ignem cogno$cimus, arborum cortices, pi$cium $quamæ, oculi ferarum quarundam $unt buiu$mo-
di. Sed $i $ydus aliquod frigens, aliquod calens, dicitur, non e$t ob aliam cau$am, ni$i quo ea ine$t in his facul-
tas, & uis, ut calorem, uel frigus inducere po$$int, unde influxus aliud non est, quàm occulta cœle$tium uls,
& qualitas, quæ nullius corpori mterpo$itione impediri potest. colligit demum Vitru. quæ hactenus per-
<ln>50</ln>
tractauit.</p>
<p>Dezona duodecim $ignorum, & $eptem a$trorum, contrario\’q; eorum opere, ac cur$u, quibus ra-
tionibus, & numeris tran$eunt ex $ignis in $igna, & circuitum $uum per$iciant, uti a præceptoribus
accepi, expo$ui. Nunc de cre$centi lumine Lunæ, diminutione\’q; uti traditum e$t nobis a maioribus,
dicam. Bero$us quia Chaldeorum cititate, $iue natione progre$$us in A$ia etiam di$ciplinam patefe-
cit, ita e$t profe$$us. Pilam e$$e ex dimidia parte candentem, relique habere cæruleo colore. cum
autem cur$um itineris $ui pergens $ubiret orbem Solis, tunc eam rad{ij}s, & impetu caloris corripi,
conuerti\’q candentem propter eius proprietatem luminis ad lumen. Cum autem ea euocata ad Solis
orbes $uperiora $pectet, tuncinferiotem partem eius, quod candens non $it, propter aeris $imilitudi-
nem ob$curam uideri, cum ad perpendiculum extet, ad eius radios totum lumen ad $uperiorem $pe-
<ln>60</ln>
ciem retineri, (_Ide$t totum eius $ic retineri lumen ut $ur$um $pectet._) & tunc eam uocari primam. Cum
<pb 294>[514.01.326]<rh it>LIBER</rh>
præteriens uadit ad orientis cæli partes, relaxari ab impetu Solis, extremam\’q; eius partem candentiæ,
oppido quàm tenui linea ad terram mittere $plendorem, & ita ex eo eam $ecundam uocari. Quotidia-
na autem uer$ationis remi$sione tertiam, quartam in dies numerari, $eptimo die Sol cum $it ad occi-
dentem, Luna autem inter orientem, & occidentem medias cœli teneat regiones, quod dimidia par-
te cœli $patio di$tet a Sole, item dimidiam candentiæ conuer$am habere ad terram. Inter Solem ue-
ro, & Lunam cum di$tet totum mundi $patium, & Luna orientis orbem Sol retro$piciens, cum tran-
$it ad occidentem, eam, quod longius ab$ita radijs remi$$am, quartadecima die plena rota totius or-
bis mittere $plendorem, reliquos\’q; dies decre$cen tia quotidiana ad perfectionem Lunaris men$is,
uer$ationibus, & cur$u a Sole reuocationibus, $ubire rotam, radios\’q; eius etiam men$truas dierum ef-
<ln>10</ln>
ficere rationes. Vti autem Ari$tarchus Samius Mathematicus uigore magno rationes uarietatis di-
$ciplinis de eadem reliquit, exponam. Non enim latet Luna $uum proprium\’q; non habere lumen,
$ed e$$e uti $peculum, & a Solis impetu recipere $plendorem. Nanque Luna de $eptem a$tris circulum
proximum terræ in cur$ibus minimum peruagatur. Itaque quod men$ibus $ub rotam Solis, radios\’q;
primo die antequam præterit lateris ob$curatur, & quoniam e$t cum Sole, noua uocatur; po$tero
autem die quo numeratur $ecunda præteriens a Sole, ui$itationem facit (_idest tenuiter, & exiliter eius_
_extremitas cernitur._) tenuem extremæ rotundationis. Cum triduum rece$sit a Sole cre$cit, & plus
illuminatur; quotidie uerò di$cedens cum peruenit ad diem $eptimum, di$tans a Sole occidente cir-
citer medias cœli regiones, dimidia lucet, & eius quæ ad Solem pars $pectat, ea e$t<007>lluminata, quarto
autem decimo die cum in diametro $patio totius mundi ab $it a Sole, perficitur plena, & oritur cum
<ln>20</ln>
Sol $it ad occidentem, ideo quod totum $patium mundi di$tans con$i$tit contra, & impetu Solis to-
tius orbis in $e recipit $plendorem. $eptimo decimo die cum Sol oritur ea pre$$a e$t ad occidentem,
uige$imo, & altero die cum Sol e$t exortus, Luna tenet circiter medias cæli regiones, & id, quod $pe-
ctat ad Solem, habet lucidum, in reliquis ob$cura. Item quotidie cur$um faciendo circiter octauo, &
uige$imo die $ubit radios Solis, & ita men$truas perficit rationes. Nunc ut in $ingulis men$ibus Sol
$igna peruadens, auget, & minuit dierum, & horarum $patia, dicam.</p>
<p it>Ari$tarchi opinio melior est, $ed Boro$us intelligit mediam Lunam $emper illuminari $iue uideatur, $iue
non uideatur, in eandem cum Aristarcho $ententiam conuenit. Aio igitur eam cum Sole coniunctam non
uideri, quoniam illuminata pars ad Solem, ob$cura ad nos conuertitur. Sed cum a Sole quotidie ab$cedat, Sol
rad{ij}s partem unam Lunæ tangit, & quoniam nos $umus med{ij}, partem illuminatam cernere incipimus, & pri-
<ln>30</ln>
mis diebus parum ex ea cernimus, & ille a$pectus lunatus, aut corniculatus a nobis, monoides a Græcis di-
citur. Sed $eptima die, quarta cæli parte cum abe$t a Sole, dimidia facies illustrata cernitur, ideo Græè dico-
tomos, idest diuidua nominatur. ab$cedens uerò, & plus quam dimidiam illustratæ partis uidendam præbens,
dicitur ampbicyrtos, $ive dimidio orbe maiore, tandem in obiectu, ac ex diametro collocata cum $it pan$elinon,
ide$t $inuata in orbem, $eu plena uocatur. Rediens demum propè Solem quotidie, ob$curatur eadem ratione
qua ab$cedendo prius illu$trabatur, donec demum Soli $ubiecta nouiter cum ip$o coire, & $ilere dicatur,
quod tempus $ynodicum, uel interlunium, uel intermen$truum nominant. bæc omnia in $ecundo a Plinio $ci-
te, & eleganter explicantur.</p>
<h it>De Solis cur$u per duodecim $igna Zodia-
<ln>40</ln>
ci. Cap. V.</h>
<p>I<sc>S</sc> nanque cum Arietis $ignum init, & partem octauam peruagatur, per$icit æquinoctium
vernum: cum progreditur ad caudam Tauri, $ydus\’q; Vergiliarum, è quibus eminet dimi-
dia parte pars prior Tauri, in maius $patium mundi quàm dimidium procurrit, proce-
dens ad $eptentrionalem partem. E Tauro cum ingreditur in Geminos, exorientibus
Vergilijs, magis cre$cit $upra terram, & auget $patia dierum; deinde e Geminis cum init ad Cancrum,
qui longi$simum tenet cœli $patium, cum peruenit in partem octauam, per$icit Sol$titiale tempus, &
pergens peruenit ad caput, & pectus Leonis, quod eæ partes Cancro $unt attribute. Ex pectore au t\~e
<ln>50</ln>
Leonis, & finibus Cancri Solis exitus percurrens reliquas partes Leonis, imminuit diei magnitudi-
nem, & circinationis, redit\’q; in Geminorum æ qualem cur$um. Tunc uerò a Leone tran$iens in Vir-
ginem, progrediensq; ad $inum ue$tis eius, contrahit circinationem, & æ quateam, quam Taurus ha-
bet, cur$us rationem. E Virgine autem progrediens per $inum, qui $inus Libræ partes habet primas,
in Libræ parte octaua perficit æ quinoctium autumnale, qui cur$us æ quat eam circinationem, quæ fue-
rat in Arietis $igno. Scorpionem autem cum Sol ingre$$us fuerit occidentibus Vergilijs, minuit pro-
grediens ad meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione percurrendo cum init in Sagitta-
rium ad femina eius, contractiorem diurnum peruolat cur$um. cum autem incipit a feminbus Sagit-
tarji, quæ pars e$t attributa Capricorno ad partem octauam, breui$simum cœli percurrit $patium.
Ex eo a breuitate diurna bruma, ac dies brumales appellantur. E Capricorno autem tran$iens in A qua
<ln>60</ln>
rium adauget, & exæquat Sagitarij longitudine diei $patium. Ab Aquario cum ingre$$us e$t in Pi$ces,
<pb 295>[514.01.327]<rh it>NONVS.</rh>
Fauonio flante, Scorpionibus comparat æ qualem cur$um. Ita Sol ea $igna peruagando certis tempo-
ribus auget, aut minuit dierum, & horarum $patia. Nunc de cæteris $yderibus, quæ $unt dextra, ac $i-
ni$tr a Zonam $ignorum Meridiana, Septentrionali\’q; parte mundi $tellis di$po$ita, figurata\’q; dicam.</p>
<p it>Rationem cre$centium, & decre$centium dierum affert Vitr. $ed breuiter, ac potius effectum, quàm ratio-
nem, quem Sol facit in mundo dierum quantitatis, dum $ignum ex $igno init. ad hoc enim ratio breuis dedu-
citur, quod Sol $upra terram maiores, aut minores arcus diurnos facit. Ideo hanc quo que rationem $olue-
mus, rationem vniuer$alem afferentes, nam eo tempore, quo nobis decre$cunt dierum $patia, al{ij}s augentur,
ideo cau$am uniuer$am debemus amplecti, non eam, quæ nobis citra æquinoctium babitantes tantum in$eruit.
Dies igitur modis duobus capitur. Primum $patium, quo Solis circuitus $emel uniuer$um ambit termino hora-
<ln>10</ln>
rum quatuor & uiginti, atque hæc ordinaria, uulgata\’q; est diei acceptio, vulgatam dico, quoniam A$trorum
periti ambitui horarum quatuor & uiginti addunt amplius, id $cilicet, quod Sol eo $patio motu contrario per-
fecerit. Atque bæc prima e$t diei acceptio ab ip$a ferè natura rerum in$tituta, neque mirum $i eo $patio nox
includatur, nam ratione uniuer$i Sol $emper lucet, & diem aliquo loco facit. Altera diei acceptio est, diem
pro eo $patio $umi, quo Sol alicubi $upra borizontem fertur, priori modo incipit dies a meridie, & in meridiem
$equentem finit, quoniam $ingulis terrarum incolis $uis in regionibus permanentibus quotidie Sol ad eorum
meridiem peruenit ad eundem circulum, qui per uertices, & cardines defertur, uerticis punctum Zenith uo-
cant Barbari. Circulum uerò illum no$tri Meridianum appellant, ea de cau$a, quod dum aliquo in eius puncto
Sol $uper terram manet, meridiem facit, $uus uerò cuiq; $it meridianus uniu$modi, licet diuer$i $int meridiani.
Sed puncta orientis, & occidentis Solis immutantur, nam uidemus Solem interim auero ortu, interim a late-
<ln>20</ln>
ribus con$urgere, occidere\’q; aliquando ad uerum occa$um, aliquando declinare. V t igitur dierum uarietat\~e
$ciamus unde ueniat, animaduertendum est Solem non æque quotidie $upra terram con$urgere, ideo\’q; euenire
diem diei $patio æqualinon re$pondere, uerum tamen illud e$t quot gradibus ab$cedentiæ ab æquinoctiali oritur
Sol, totidem etiam in oppo$ita parte decumbit. Breuis uerò an longa $it diei mora $emper Sol ad $uum cu-
iu$que meridianum circulum peruenit, nec propterea affirmo eodem momento $ingulis e$$e meridiem. Verum
illud $tatuo quo quis ad orientem proxime manet, Solem illi citius oriri, & ad eius meridianum peruenire.
Quare fieri pote$t meridiem aliquibus e$$e, & eodem tempore al{ij}s oriri Solem, al{ij}s decidere, & al{ij}s e$$e in-
tempe$tam noctem. Quare cum terra ex aliquorum $ententia, $ex mille leucas ambiat, Solis corpus $ingulis
horis $upra terræ, maris\’q; ambitum leucas facit 262. quo fit ut aliqua orbis parte no$centes diei boram po$-
$imus etiam a lateribus regionis horam digno$cere, cognito nobis regionum interuallo ab ortu in occa$um.
<ln>30</ln>
Nunc Solem in Arietis initio collocemus, quod punctum æquinoctium facit, licet Vitr. id uelit e$$e in octaua
parte, quod quomodo intelligendum $it, postea dicam. incipiat Sol aduer$o, & contrario motu per $igniferi par-
tes con$urgere, imaginemur diei principium, & finem tunc e$$e, cum in labro horizontis ab ortu & ab occa$u
Solis centrum fuerit, tunc dico Diem nocte æquari, quoniam Sol dimidium ambitus $upra terram de$ignat.
Tantundem mor æ infra horizontem ducens, quantum $uperius per apertas cœli regiones permeauerit. Mouea
tur die iam peracto contra uniuer$i uer$ationem, per $igna ingrediens, quœ $unt citra æquinoctialem orbem,
quæ $unt Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo. a Vitr. $eptentrionalia nuncupata, dico dies quotidie maiores
futuros, donec Sol ad Cancri $ignum peruenerit, a quo regrediens, vnde Tropici nomen deductum e$t, per $e-
quentia $igna permeando, breuiores dies facit. Tropici uerò cir culum eum imaginamur e$$e, quem $i Sol Can-
cri $ignum iniens in cœlo percurrens formaret, aperte uideremus vestig{ij}s eius relictis, quemadmodum æqui-
<ln>40</ln>
noctialem orbem imaginemur eum, quem unius diei $patio in prima Arietis, aut Libræ parte Sol in cœlo defor-
maret, $i $ui cur$us apertas $emitas de$criberet. A tropico igitur de$cendit Sol, minores arcus dierum perfi-
ciens $upra terram, quoniam uero reuer$ionis tempore parum moueri uidetur, quod ex vmbrarũ mutationibus
deprebendimus, ideo tempus illud $ol$titum noninamus. Tunc dies longi$$imns e$t {ij}s, qui citra æquinoct{ij} or-
bem habitant, & nox e$t breui$$ima, & tanto longior e$t dies, & breuior nox, quanto obliquiori ambitu ho-
rizon terminatur. Nam Sol {ij}s, qui magis inclinatum habent borizontem, magis con$urgit, & $upra terram
diutius moram facit, unde lucis $patium maius e$t, quare facile emendatur, quod in Vitr. legitur, {ad Cancrũ,
qui breui$$imum tenet cœli $patium,} nam legendum est, longi$$imum ratione Solis, qui iniens Cancri $ignum
maius iter $upra horizontem peruagatur. a $ol$titio regrediens Sol ad $equentia $igna depre$$iores, & minores
arcus diurnos efficiens, continuo minores efficit dies, donec perueniens ad Libram $ecundo æ quat dies noctibus
<ln>50</ln>
unde autumnale æquinoctium fit, de$cendens\’q; quotidie ad ulteriora $igna, $cilicet Scorpionem, Sagittarium,
Capricornum, Aquarium, & Pi$ces, quæ $igna meridiana nuncupantur, uarias efficit dierum mutationes,
nam u$que ad initium Capricorni dies breuiores redduntur, cum autem Capricornum Sol init, breui$$imus dies
redditur, & propterea dies ille bruma, a breuitate, nominatur. Sub Capricorno igitur Sole $ubeunte longio-
res noctes redduntur his, qui citra æquinoctium babitant, nam{ij}s, qui ultra, terras incolunt, contrarium ac
cidit, nam diurni arcus maiores, nocturni minores fiunt {ij}s, Sol\’q; uer$ando $ub ea $igna eorum borizontem
in$uper diutius moratur. A Capricorno regrediens, quoniam ibi quoque e$t alius regre$$ionis circulus, $can-
dere magis incipit, & diurnos arcus producere, donec æquata nocte diei ad Arietem, a quo moueri cœpit,
iterum reuertatur. Hæc a Vitr. dicta $unt, in quibus breuiter multa $citu digna collegit. Nam non $olum
$ignorum ordo, & numerus, $ed etiam figurationes declarauit, ut hi qui $pbæras con$truunt, $ciant quo ordine
<ln>60</ln>
& quibus modis imagmes collo centur, nam Sol Arietem init a capite, Taurum a cauda. & reliqua eodem
<pb 296>[514.01.328]<rh it>LIBER</rh>
modo a Vitr. exponunttur. Aliud quoque docet, quod e$t: $igna ab Ariete iuxta præ $criptum ordinem, $ep-
tentrionalia nominari, quæ uero a Libra ad Arietem collocantur, dici meridiana, quoniam illa $unt citra æqui-
noctialem in no$tris regionibus, illa uero ultra æquinoctialem uer$us partes meridianas, id\’q; aio ratione no$tri,
nam $igna, quæ nobis meridiana $unt, illis, qui ultra æquinoctia $unt, $igna eorum cardinis dicuntur, quæue-
ro nobis $eptentrionalia habentur, ullis meridiana uocantur. Amplius & illud dicit, verunque æquinoctium,
$ol$titium item, & brumam $ieri in octauis partibus $ignorum, quod quomodo intelligendum $it, ut mihi uidetur
exponam. Veteres ut obliquum circulum digno$cerent, con$ider auere duo diuer$a temporis interualla, quibus
dies par nocti cerneretur, maximas\’q; dierum di$$imilitudines geminas perpenderunt, hyemis $cilicet, & æ$ta
tis, quando Sol circulos regre$$ionis iniret, atque id non $ine iudic{ij}, & ingen{ij}, & inge{ij} acumine fecerunt, existiman-
<ln>10</ln>
tes inter hos terminos Solem eundem itineris tenorem, modum\’q; $eruare, & ita illis ui$um est ea $patia $ub
uno orbis ambitu contineri debere, vnde quatuor circuli puncta tanquam initia obliqui orbis habuere, ita e-
nim $igniferum prius uocatum fui$$e credimus. Ex hoc alia argumenta $umentes, eum circulum in partes æ-
quas duodenas diui$erunt, quæ perpetuo e$$ent immutabiles. Inde ut $ibi & po$teris eam inuentionem memora
bilem facerent, circulum illum quibu$dam $yderibus, quæ in ea parte cernuntur, deformarunt, non tamen ut
imago quæque duodecimam partem æqualem occuparet omnino, $ed quatenus prœdicto orbi uicinæ e$$ent, atq;
ita Arietem, Taurum, & reliqua nominarunt, unde obliquus ille circulus, $igniferi nomen obtinuit. Quod uero
imagines ill æ non penitus duodecimam partem $igniferi occu parent, docet V itr. cum dicit. Caput & pectus
Leonis Cancro tribui, & $inum ue$tis V irgine æ partes Libræ priores occupare. & femina Sagittar{ij} pertinere
ad Capricornum, & $imilia. Qnare Vitr. exponendo, dicam primas Arietis partes, quæ u$que ad cornua pro-
<ln>20</ln>
tenduntur, gradus occupare $enos, & dimidium, & po$trem as u$que ad Arietis caudam gradus habere octo
& uiginti, ita quod a primis partibus ad postremas uiginti cum dimidio $umuntur, quarum pars octaua est
$patium duarum partium cum dimidio, quibus Aries æqualitatem dierum $uperat, idem de al{ij}s $ignis in-
telligitur. $ed hoc quanquam ad amu$$im non exigatur, ob proximitatem tamen $atis e$$e pote$t, & quæ$tioni
re$pondere. Veruntamen Columella libro nono, licet Hypparcbi $ententiam uideatur approbare, qui dixit,
æquinoctia, & $ol$titia in primis $ignorum partibus fieri, $equitur tamen Eudoxum, & Myronem ueteres a$tro
nomos, qui in octauis partibus ea fieri dixere. Admi$erunt hæc ueteres illi, con$uetudinem $equuti: dies enim
illi $acrific{ij}s certis dedicati cum e$$ent, a vulgaribus nominati, & ob$eruati fuerunt, ita ut in octauis $igno-
rum partibus ea temporum di$crimina fieri putarentur, quare uereor ne nimis $ubtiliter Vitruuium aliquid
uulgo concedentem, interpretati ex Zieglero fuerimus. Verba enim Columellæ $unt bæc lib. 9. cap. 14.
<ln>30</ln>
Nec me fallit Hypparchi ratio, quæ docet $ol$titia, & æquinoctia non octauis, $ed primis partibus $ignorum
confici. Verum in hac ruris di$ciplina $equor nunc Eudoxi, & Metonis antiquorum fa$tos a$trologorum, qui
$unt aptati publicis $acrific{ij}s, quia & notior est ista uetus agricolis concepta opinio. Nec tamen Hyppar-
chi $ubtilitas pinguioribus, ut aiunt ru$ticorum literis nece$$aria e$t. Qua$i dicat Colummella eos qui æqui-
noctia, & $ol$titia in primis $ignorum partibus confici dicunt, ut Hypparchus, rem $ubtiliter con$iderare, $e
autem $equi rusticam cra$$itudinem, cum rusticis præceptaru$tica tradat. Ob$eruandum quoque in Vitru.
quali conueniant re$pon$u dies anni, cum $ol $ignum aliud, atque aliud init, nam Leo Geminis, Virgo Tauro,
Aries Libræ conuenit, atque alia buiu$modi, quæ a Vitr. notantur. quoniam eadem ratio e$t acce$$us, & re-
ce$$us. Concludit autem inquiens, quemadmodum augentur, & minuuntur dierum $patia, ita cre$cere, &
decre$cere horarum interualla, cum eadem ratio $it partis ad partem, quæ totius ad totum. Sed ut aperta re-
rum demon$tratio tradatur, dicam: quocunque loco fueris, $iue longi, $eu breues $int diei, & noctis termini,
<ln>40</ln>
non $olum $emper dimidium $igniferi $upra borizontem e$$e, $ed etiam interdiu dimidium oriri, & noctu etiam
aliud dimidium con$urgere. Die con$urgit dimidium illud, quo apuncto a puncto, $igno\’q; in quo tunc tempo-
ris e$t Sol, incipiens iuxta $ignorum or dinem progreditur, & emergit. & oppo$ita $ub terris puncta occul-
tantur, & ex aduer$o nocte illa pars dimidia con$urgit, & i$ta deprimitur: & hoc rationi con$entit, quoniam
cum $ignifer, & horizon in maioribus $phær æ circulis habeantur, nece$$e est utrosq; medios æquabiliter $e $e
utrinque $ecare. ideo tam die, quàm nocte in omni borizonte $ex $igna oriuntur, & $ex cadunt. ideo in obliquo
horizonte bis, qui citra æquinoctialem orbem babitant, in die ip$o æquinoct{ij} uerni con$urgit dimidium illud
$igniferi, quod ad cardin\~e manife$tum declinat, quod $ena continet $igna ab Ariete ad Libram, & ex aduer$o
æquinoct{ij} autumnalis die con$urgit dimidium aliud, & aliud iam dictum deprimitur $ub terris. Verum dimi-
dium $igniferi, quod cum Solis $igno æstiuo $ol$titio in cipit, longi$$imo $patio a$cendit, & breui{$s}imo de$cen-
<ln>50</ln>
dit, & in puncto brumæ dimidium, quo minori $patio con$urgit, longiori demergitur, nam tantum æstiua nocte
quantum brumal<007> die breui$$imo interuallo $upra fertur. & tam die æstiua, quàm nocte brumali longi$$imum
e$t, unde bis qui $ub cardinum orbibus babitant, dimidium $igniferi, quod cum $ol$tit{ij} puncto exoritur, ut 24.
horarum $patio con$urgit, ita momento demergitur, & aduer$a parte dimidium aliud, quemadmodum con$ur-
git, ita 24. horarum $patio deprimitur. Vnde quantum $igniferi dimidium initium proxime magis ad altum
$ol$titium $umit, tanto prolixiori $patio $candit, & tanto minori de$cendit, atque ita duo dimidia, quæ cum $i-
gnis a $olstit{ij} pariter di$tantibus oriuntur, æquis interuallis oriuntur, & occidunt. nam $urgunt, decumbunt\’q;
noctibus, & diebus æqualibus. Sed quæ cum $ignis ab æquinoct{ij}s æquè di$tantibus incipiunt, quanto tempo-
re alterum con$urgit, tanto alter um cadit. At que hoc e$t, quod Vitr. dicit. redire Solem in Geminorum æ-
<ln>60</ln>
qualem cur$um, & æquare eam, quam habet Taurus cur$um rationem, & eum cur$um æquare eam circina-
<pb 297>[514.01.329]<rh it>NONVS</rh>
tionem, quæ fuerat in Arietis $igno, & alia ad eundem modum. Sub$crip$tmus uerò Tabellam, è qua diea
rum quantitates el<007>ciuntur ab æquinoct{ij}s ad cardines.</p>
<tb>
<col 1>
Altitudo # Horæ # Minuta # Secunda \\ Poli.
1 # 12 # 3 # 28
2 # 12 # 6 # 56
3 # 12 # 10 # 24
<ln>10</ln>
4 # 12 # 14 # 0
5 # 12 # 17 # 28
6 # 12 # 20 # 56
7 # 12 # 24 # 48
8 # 12 # 28 # 0
9 # 12 # 31 # 36
10 # 12 # 35 # 12
11 # 12 # 38 # 48
12 # 12 # 42 # 24
13 # 12 # 46 # 8
<ln>20</ln>
14 # 12 # 49 # 44
15 # 12 # 53 # 28
16 # 12 # 57 # 20
17 # 13 # 1 # 4
18 # 13 # 4 # 36
19 # 13 # 8 # 56
20 # 13 # 12 # 48
21 # 13 # 16 # 48
22 # 13 # 21 # 4
23 # 13 # 25 # 4
<ln>30</ln>
24 # 13 # 29 # 20
25 # 13 # 33 # 35
26 # 13 # 38 # 0
27 # 13 # 42 # 24
28 # 13 # 46 # 16
29 # 13 # 51 # 36
30 # 13 # 56 # 16
31 # 14 # 1 # 12 U+2234<?>
32 # 14 # 6 # 8
33 # 14 # 11 # 12
<ln>40</ln>
34 # 14 # 16 # 24
35 # 14 # 21 # 52
36 # 14 # 27 # 20
37 # 14 # 33 # 4
38 # 14 # 37 # 36
39 # 14 # 44 # 56
40 # 14 # 51 # 12
41 # 14 # 57 # 44
42 # 15 # 4 # 24
43 # 15 # 11 # 20
<ln>50</ln>
44 # 15 # 18 # 40
45 # 15 # 26 # 8
46 # 15 # 34 # 8
47 # 15 # 42 # 24
</col>
<col 2>
Altitudo # Horæ # Minuta # Secunda. \\ Poli.
48 # 15 # 51 # 4
49 # 16 # 0 # 8
50 # 16 # 9 # 44
51 # 16 # 19 # 52
52 # 16 # 30 # 32
53 # 16 # 41 # 52
54 # 16 # 54 # 8
55 # 17 # 7 # 4
56 # 17 # 21 # 4
57 # 17 # 36 # 16
58 # 17 # 52 # 48
59 # 18 # 10 # 48
60 # 18 # 30 # 56
61 # 18 # 53 # 20
62 # 19 # 18 # 24
<?>U+2234 63 # 19 # 48 # 40
64 # 20 # 48 # 40
65 # 21 # 10 # 32
66 # 21 # 20 # 40
</tb>
<tb>
<h>Continuatio diei, & luminis.Horæ Minuta Secunda.</h>
67 # 24 # 1 # 40
68 # 42 # 1 # 16
69 # 54 # 16 # 25
70 # 64 # 13 # 46
71 # 74 # 0 # 0
72 # 82 # 6 # 39
73 # 89 # 4 # 58
74 # 96 # 17 # 0
75 # 104 # 1 # 4
76 # 110 # 7 # 27
77 # 116 # 14 # 22
78 # 122 # 17 # 6
79 # 127 # 9 # 55
80 # 134 # 4 # 58
81 # 139 # 31 # 36
82 # 145 # 6 # 43
83 # 151 # 2 # 6
84 # 156 # 3 # 3
85 # 161 # 5 # 23
86 # 116 # 11 # 23
87 # 171 # 21 # 47
88 # 176 # 5 # 29
89 # 181 # 21 # 58
90 # 187 # 6 # 39
</tb>
</col>
<p it>Atque adeo quam longi dies $unt $ol$tit{ij} tempore, tam longæ $unt noctes in Bruma, ita ut tot anni tem-
pore dierum $patia noctium interuallis æquantur. Quærentes ergo in $ingulis reg ionbus, quàm prolixus $it ma
ximus in ea dies in præpo$ita de$criptione primum altitudo cardinis inuenietur in prima $erie, deinde in obiecto
or dine numerorum diei quantitas inxta boras, partes particulas\’q; inuenietur. Cæterun quod erbis ubique
<ln>60</ln>
terrarum colatur, etiam $ub cardinibus, ubi $enum men$ium dierum, & noctium prolixitates habentur, iam
<pb 298>[514.01.330]<rh it>LIBER</rh>
patet ex bominum experientia, & $criptorum te$timonio. Natura enim bis prouidit: Luna frequentius eos
illuminat: crepu$cula maxime producuntur: Sol diutius impre$$as uires ineas regiones relinquit; montes uen-
tos arcent; infle xus e$t regionis $itus, calorem\’q; melius recipit: precio$i$$imæ ibi pelles; mare quoque, quod
$al$edine adustionis inditium aliquod præbet, bis adest innumerabili pi$cium copia: robu$ti, & proceri bomi-
nes $unt, nec terra dedignatur uirentes berbas emittere, metalla plurima continere, & alia multa hominibus
commoda continenter afferre. Sed ad rem redeam. Sol percurrit primum $igniferi quadrantem, uernum $ci-
licet, $patio dierum 94. horarum 12. & $ui eccentrici gradus 193 minutias 9. $ecundum quadrantem per
meat $patio dierum 92. borarum 12. & $ui eccentrici gradus 91. minutias 11. & æ$tiua quarta hæc nomi-
natur, tertiam uero, autumnalis dicitur, percurrit diebus 88. horis tribus, & $ui eccentrici gradus facit 86.
<ln>10</ln>
minutias 41. Demum quadrantem hyemalem peragit diebus 90. horis 2. partibus horarum 55. portiunculis
duabus, quas $ecundas uocant: & $ui eccentrici gradus facit 88. minut{ij}s 99. Vnde $igniferi dimidium alterũ
peruagatur $patio dierum 187. alterum uero dierum 178. horarum 55. partium 55. particularum 12. quare
in parte $eptentrionali mor atur amplius quàm in parte meridiana dies 8. bor is 18. partes 4. particulas 48.
His expeditis, quæ ad Solis cur$um, & dierum cre$centium, & decre$centium $patia, & ad eas imagines, quæ
in $igniferi latitudine $unt, pertinent, proponit $e dicturum de cæteris $yderibus, ide$t $yderum figurationibus,
quæ $unt dextra, ac $ini$tra zonam $ignorum $tellis di$po$ita. Vocat autem $ydera multarum $tellarum in unam
figur ationem con$en$us. stellam autem unicum tantum a$trum.</p>
<h it>De $yderibus, quæ $unt a Zodiaco ad Septentrio-
nem. Cap.<sc>VI</sc>.</h>
<ln>20</ln>
<p>NA<sc>NQVE</sc> Septentrio, quem Græci nominantarcton, $iue helicen, habet po$t $e colloca-
tum cu$todem. Ab eo non longe conformata e$t Virgo, cuius $upra humerum dextrum
lu cidi$sima $tella nititur, quam no$tri prouindemiam, maiorem Græci protrygeton, uo-
citant, ca ndens autem magis $pecies eius e$t colorata. Item alia contra e$t $tella media
genuorum cu$todis Arcti, qui Arcturus dicitur. E$t ibi dedicatus e regione capitis $eptentrionis
tran$uer$us ad pedes Geminorum, Auriga, $tat\’q; in $ummo cornu Tauri. Item\’q; in $ummo cornu
læuo ad aurigæ pedes una tenet parte $tellam, & appellatur aurigæ manus, ubi $unt hædi.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Imagines, quas in cœlo a$trorum periti ob$eruauere, $unt octo & quadraginta, nonulli plures, nonnulli
pauciores po$uere, nam uel plures in unam, uel unam in plures diui$ere. Ptolemæus prædicto numero con-
tentus e$t. Nominantur imagines aut ab animatis, aut ab inanimis rebus. $i ab animatis, aut ratione caren-
tibus, aut a ratione utentibus. Gemini, Virgo, Aquarius bis in$eruiunt, quæ ratione utuntur. Ex ratione
carentibus quædam domestica, quædam fera $unt, $iue maritima, $ive terrena $int. ut Aries, Taurus dome$ti-
ca: Leo, Vr$us, Lupus fera, & terrestia: Del$inus, & Cetus maritima. Si ex inanimis $umuntur uocabu-
la, aut a figura, quemadmodum $agitta, trigonum, & corona, aut ab effectu, quem faciunt in mundo, ita qui
$ub ara na$citur $acerdos, qui $ub Argo nauta, qui $ub Delfino natator euadet. Sed adulatio demum, & pri-
morum in$titutorum appetitus ut æternam factorum memoriam redderent, uel ut principibus a$$entarentur,
$edes in cœlo inuenere, quibus aut res amatas, aut principum imagines ponerentur, cum ip$i ad cœlum euo-
<ln>40</ln>
lare non po$$ent. Ita Virgilius inter articulos Scorpionis Iulium $ydus collocat, ita ita Berenicis crines ab adu-
latoribus in cœlo po$iti $unt. Sed mirum e$t Græcos tantum authoritatis habui$$e, ut cœlum impleuerint no-
minibus flagitiorum, & fabulæ eorum inter Canones receptæ fuerint, licet multo ante eos $tellæ cognitæ fue-
rint, & nominatæ. Sed eorum $celerum leuitas aufugi$$et, ni$i cœlo hærens infixa fui$$et. Mentionem quoq;
faciunt eorum nominum $acræ litteræ: Iob enim de Dei potentia loquens, inquit, qui facit Arcturum, &
Oriona, & hyadas & interiora Au$tri. & alibi quoque ait. Nunquid coniungere ualebis micantes $tellas
pleiadas, aut gyrum Arcturi poteris di$$ipare, nunquid producis Luciferum in tempore $uo, & ve$perum $u-
per fines terræ con$ur gere facis. Sed nos adrem. Imaginum quædam in Zona $ignorum collocantur. de {ij}s
dictum e$t $upra. Sunt autem numero duodenario inclu$æ, quædam ultra, quædam citra eam Zonam ponun-
tur, de {ij}s aptè loquitur Vitr. vtinam non haberemus locum hunc luxatum, mendo$um, & ob$curatum. nam
<ln>50</ln>
facile imagines in no$tris de$criptionibus deformaremus, cum Vitru. eas $citè admodum di$tribuat, collocet\’q;
ea figuratione conformatas, quam antiqui illi ob$eruatores $yderum po$uere, $ed huic difficultati Ioannes Sta-
bius, Albertus Durerus, & Vulparia Florentinus diligenter & $ubtiliter prouidentes, tabellas duas ima-
ginum cœle$tium communi con$ilio con$truxere, ac non mediocriter in ea parte studio$os iuuare tentauerunt.
Nos ex bis tabellis, & aliorum authoritate doctorum Vitr. emendauimus, ut puto rect\~e, & commodè ad le-
gentium utilitatem. Inquit igitur Vitr. Eum Septentrionem, qui a Græcis arcton dicitur, aut helix, nos vr-
$am maiorem uocamus, al{ij} Currum a figura nominant, post $e habere custodem, quem Bootem dicunt, $ub
quo non longe e$t Virgo, quæ A$trea dicitur, cuius $upra humerum dextrum lucidi$$ima $tella nititur, quam
noftri prouindemiam, Græci protrygeton nominant. dicitur autem prouindemia ex eo, quod uindemiæ matu-
ritatem, cuius $igna $unt acini colore mutati, pollicetur. $tella hæc $imilis e$t candenti ferro, ideo Vitru. dicit,
<ln>60</ln>
eam magis e$$e candentem, quàm coloratam, mirabili enim $plendore præfulget. Præterea inter genua cu-
<pb 299>[514.01.331]<rh it>NONVS.</rh>
$todis Arcti, stella est, quæ Arcturus dicitur, a qua nonnulli totam imaginem cu$todis, Arcturum nomina-
uere. Ecce quod non $olum imagines ponit Vitr. ide$t a$teri$mos, con$tellationes, $igna, & figuras integras,
$ed partiales $tellas, unde authorum di$crimen oritur in imaginum numeratione: in$equitur Auriga, uel Erich-
tomus, aut Or$ilochus dictus, cuius $itus ante vr$æ maioris caput e$t, & ita illi tran$uer$us ponitur, ut $i vr-
$a procurreret, in eius caput impingeret. ponitur ip$e $upra dextrum Tauri cornu ad Geminorum pedes,$u-
pra cuius Aurigæ læuum humerum $tella e$t, quæ Capra dicitur, hæc duas paruas $tellas uidetur intueri,quœ
$unt in $ini$tra Aurigœ manu, & hædi uocantur. Quare in Vitr. legerem hoc modo. {Item\’q; in $ummo cor-
nu læuo ad aurigæ pedes una tenet parte stellam,quæ appellatur aurigæ manus, in qua Hædi. Capra uero
læuo humero} deinde incipit. {Tauri quidem,& Arietis in$uper} Ergo $upra $ummum $ini$tri cornu Tauri Au-
<ln>10</ln>
riga manum porrigit, in qua duæ $tellæ $unt, hædi nominatæ, & in $ini$tro humero tenet $tellam, quæ capra
dicitur. deinde $equitur.</p>
<p>T<sc>AVRI</sc> quidem, & Arietis in$uper Per$eus dexterioribus $ubtercurrens ba$im Vergiliarum, $ini-
$trioribus caput Arietis, & manu dextra innitens Ca$siopeæ $imulachro, læua $upra Aurigam tenet
gorgoneum ad $ummum caput,$ubijciens\’q;Andromedæ pedibus. item Pi$ces $upra Andromedam,&
eius uentrem, & Equi.</p>
<p it>Hoc quoque loco nonnulla de$iderantur, quoniam nullam ferè $tructuram uidentur habere uerba hæc.
Verum autem e$t$upra Andromedam duos e$$e Equos, alatum unum, qu<007> pro Pega$eo ponitur, dimidium al-
terum, ide$t pectus, & caput. Alati venter e$t $upra Andromedæ caput, habet\’q; in $pina illustrem $tellam.
Vnde Vitru. ita dicere potuit.</p>
<ln>20</ln>
<p>I<sc>TEM</sc> Pi$ces $upra Andromedam, & ventrem eius Equi, qui e$t $upra $pinam alterius, $ed in uen-
tre primi e$t lucidi$sima $tella, quæ finit uentrem Equi, & caput Andromedæ. Manus Andromedæ
dextra $upra Ca$siopeæ $imulachrum e$t con$tituta. Læua $uper Aquilonarem pi$cem. item Aquarij
$upra Equi caput. Equi vngulæ attingunt Aquarij genua.</p>
<p it>Ideo in de$criptione excellentium illorum uirorum alatus Equus habere debet pedes in alteram par-
tem conuer$os.</p>
<p>C<sc>ASSIOPEAE</sc> media e$t dicata Capricorni $upra, in altitudinem Aquila, & Delfinus, $ecundum
eos e$t $agitta. Ab ea autem volucris, cuius penna dextra Cephei manum attingit, & $ceptrum, læua
$upra Ca$siopeæ innititur, $ub auis cauda pedes Equi $unt $ubtecti. _Equum alatum intelligit._</p>
<p it>_Inde Sagittarij, Scorpionis, Libræ._ Si Vitr. utriusq; Equi nomina di$tinxi$$et, non laboraremus, E-
<ln>30</ln>
quus unus uocatur, alter Equiculus, & græcè protome hyppus, nam cum dicat Aquilam longe e$$e a Ca$$io-
peæ$imulachro, & æqui ungulas Aquarij caput attingere: & po$tea dicat $ub Auis cauda pedes Equi e$$e
$ubtectos, innuit non de uno Equo $ermonem haberi. Cæterum loquendi formulæ Vitruuianæ, & plus Ar-
chitectonicæ, quàm Grammaticæ facit morari lectorem. Vtitur enim genitiuis pluribus, & diction, in$uper
$ubintelligens $emper aut $ydera, aut imagines, quare, ut hoc animaduer$um est, ne $uperstitio nos offendat.</p>
<p>I<sc>NSVPER</sc> $erpens $ummo ro$tro coronam tangit ad eum medium Ophiucus in manibas tenet
$erpentem læuo pede calcans frontem Scorpionis. ad partem mediam Ophiuchi capitis non longe po
$itum e$t caput eius, qui dicitur Ni$us in genibus.</p>
<p it>Hercules, The$eus, Tamiris, Orpheus, Prometheus, Ixion, Lycata, & Ni$us in genibus, uel
ingeniculatus pro eodem $umuntur a Poetis. id e$t unam eandem\’q; rem his nominibus innuunt.</p>
<p>Eorum autem $unt faciliores capitum uertices ad cogno$cendum. Quod non ob$curis $tellis $unt
<ln>40</ln>
conformati. Pes ingeniculati ad id $ulcitur capitis tempus $erpentis, qui e$t inter Arctos, qui $ep-
tentriones dicuntur, implicatus.</p>
<p it>Hactenus de ijs $yderibus, quæ $unt intra tropicum, & $eptentrionalem circulum di$$eruit: $equitur ut agat
de ijs, quæ in $eptentrionali circulo, & infra collocantur, quoniam magis u$uino$tro accommodantur.
Inquit igitur.</p>
<p>V<sc>BI</sc> uero parue per os Equi flectitur Delfinus contra uolucris ro$trum e$t propo$ita lyra.
Inter humeros cu$todis, & geniculati corona e$t ornata. In $eptentrionali uerò circulo duæ po$itæ
$unt Arcti $capularum dor$is inter $e compo$itæ. & pectoribus auer$æ, è quibus minor cyno$ura maior
helice a Græcis appellatur, earum\’q; capita inter $e de$picientia $unt con$tituta, caudæ capitibus ea@
rum aduer$æ, contra\’q; di$po$itæ figurantur, vtrorumq; enim $uperando eminent.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Quæin c<007>rculo $eptentrionali ponuntur imagines, hæ $unt, vr$a utraq; & $erpens, maior appellatur Helice, mi
nor Cyno$ura. $itus earum est huiu$modi. primo $capularũ dor$is inter $e $unt compo$itæ, unde $equitur, quod pe-
ctoribus aduer$æ $int. Capita diuer$as in partes a$piciunt. Caudæ capitibus earum aduer$æ, nam $upra ma-
ioris ur$æ caput cauda est minoris ur$æ, & $upra minoris ur$æ caput, maioris ur$æ cauda, ita utrarumq; cau-
dæ $uperando $cilicet capita eminent, propinquior autem cardini e$t ur$a minor, $ed maior capite uer$a est
ad $igniferum. atque hic $itus e$t vr$arum, & figuratio. Nunc de $erpente dicendum e$t.</p>
<p>In $ummo per capita earum e$$e dicitur porrecta $erpens.#_Draconis cauda porrigitur inter dor$um_
_utriu$que ur$æ a capite maioris ad caput minoris._</p>
<p>Et quæ $tella dicitur Polus, plus elucet circum caudam minoris $eptentrionis. Nam quæ e$t
proxi me Draconem circum caput eius inuoluitur. Vna uero circum cyno$uræ caput iniecta e$t flexu.
<ln>60</ln>
porrecta\’q; proxime eius pedes.</p>
<pb 300>[514.01.332]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Ob$cura & mendo$a lectio e$t, $ed non est de$perandum, nam $i meminerimus Vitr. non tantum imagines,
$ed $tellas qua$dam $eparatas ponere, & eius mentem e$$e, non omnes imagines, neque omnes $tellas collocare,
$ed eas tantum, quarum ortus, & occa$us po$$umus animaduertere, & ocul<007>s contueri, ut ip$e te$tatur in-
ferius, profectò non mirabimur $i Vitr. ex uno loco in alium tran$ire uidetur. De$cripta igitur Serpentis
parte illa, quæ porrecta e$t, per caudas ur$arum, antequam omnes flexus illius Serpentis, qui etiam Draco
nominatur ab eodem, de$cribat duas lucentes stellas, ponit, quæ $unt in ur$a minore, & dicit, {& quæ $tella
dicitur Polus, plus el cet circum caudam minoris $eptentrionis} nam ea $tella e$t in cauda minoris ur$æ, quæ
ad caput maioris ur$æ e$t,ut et am pos$it legi circa caudam maioris $eptentrionis, ut aliqui codices habent,
nam ex alia parte, quæ e$t prope Draconem circum caput eius, $cilicet minoris, inuoluitur alia stella, quæ $i-
<ln>10</ln>
militer in con$iderationem ueni t. Sed $i $upra legatur circa caput maioris, oportebit legere. { Nam quæ e$t
proxime Draconem circa caput minoris inuoluitur } Vna uerò idest $imul { circum Cyno$uræ caput iniecta
a$t flexu, porrecta\’q; proxime eius pedes} $equitur Draconis de$criptionem inter ur$as, ubi $i auer$is dor$is
de$piciunt, longo tractu producitur $erpens, $eu Draco ( ut dictum e$t ) mox ad Cyno$uræ caput iniectus fle-
xus $uos incipit, unde flectitur, porrigitur\’q; proxime eius cyno$uræ pedes.</p>
<fig>
<desc>Porfioni del cerchio che fanno</desc>
<desc>$e \~ste$$e torno dla</desc>
<desc>Tramòntana</desc>
<desc>Tram ontana</desc>
<desc>Slmi$ifudine</desc>
<desc>Tramon$ang</desc>
<desc>Carro che uo$ge infomo</desc>
<desc>alla Framonlana</desc>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<p>H<sc>AEC</sc> autem intorta, replicata\’q; $eattollens reflectitura capite minoris ad maiorem contra ro-
$trum, & capitis tempus dextrum.</p>
<p it>Alter Draconis flexus hoc loco ponitur, nanque ubi ad pedes ur$æ minoris $e $e flexu porrexerit, intorque-
tur,& replicatur in $piram, & $e attollit, ide$t $e effert, & in aliam $piram inuolutus reflect<007>tur a capite mi-
noris, & caput uoluit ad maiorem contra rostrum, & capitis tempus dextrum, non ita ut Draconis caput
proclinet ad caput ur$æ maioris, quoniam longe abest, nec inframinorem ur$am deflectitur, $ed altius contra
uer$us ad eam partem æquidistanti, & parallela linea ad ur$am maiorem.</p>
<p it>_Item $upra caudam minoris pedes $unt Cephei._#Cepheum in cælo collocat, qui pedibus $uis Cyno$uræ
<ln>40</ln>
caudam premere uidetur, mox ad alia $ydera de$eribenda tran$it.</p>
<p>Ibi\’q; ad $ummum cacumen facientes $tellæ, $unt trigonum paribus lateribus in $uper Arie-
tis $ignum.</p>
<p it>Ibi\’q; hoc e$t ex ea parte, qua cepheus dextra $cilicet, & orientali, $ed longo interuallo in $uper Arietis $i-
gnum ad $ummum eius cacumen $unt $tellæ, quæ trigonum paribus lateribus efficiunt. Deltoton uocant a $imi-
litudine græcæ literæ. Δ. e$t enim tanquam trigonum illa litera,duobus paribus lateribus.</p>
<p>Septentrionis autem minoris, & Ca$siopeæ $imulachri complures $unt $tellæ confu$æ. Quæ $unt
ad dextram orientis inter zonam $ignorum, & $eptentrionum $ydera in cœlum di$po$ita, dixi. Nunc
explicabo quæ ad $ini$tram orientis, meridiani\’q; partibus $unt di$tributa.</p>
<p it>Confu$as intelligit stellas, quæ ad nullam figurationem pertinent, & qua$i $olitariæ $unt. Circa Arietem
<ln>50</ln>
quinque,circa Taurum undecim. Circa Geminos $eptem. De stella uero polari, de\’q; illis, quæ ad Antarticum
proxime $unt, dictum est $upra.</p>
<h it>De $yderibus, quæ $unt a Zodiaco, ad meridiem. Cap. VII.</h>
<p>PRimum $ub Capricorno $ubiectus e$t Pi$cis Au$trinus, caudam pro$piciens Ceti, ab eo ad
Sagittarium locus e$t inanis. Thuribulum $ub Scorpionis aculeo. Centauri priores partes
proximæ $unt Libræ, & Scorpioni. Tenet in manibus $imulachrũ id, quod be$tiam a$tro-
rum periti nominauerunt.</p>
<ln>60</ln>
<pb 301>[514.01.333]<rh it>NONVS.</rh>
<p it>Centaurus uero tenet in manibus $imulachrum feræ,$iue lupi, $eu pantheræ, $eu uictimæ a Chirone oblatæ,
{locus inanis,} non nouit Vitr. coronam australem, quam Proclus urani$cum nominat, quæ collocata est
ante priores Sagitarij pedes, inter Pi$cem au$trinum, & Thuribulũ, quod ara dicitur, & $acrariũ a nonnullis.</p>
<p>A<sc>D</sc> Virginem, & Lconem, & Cancrum anguis porrigens agmen $tellarum intortus $ubcingit
regionem Cancri, erigens ro$trum ad Leonem, medio\’q; corpore $u$tinens craterem, ad manum\’q;
Virginis caudam $ubijciens, in qua ine$t Coruus.#_In qua, ide$t in qua c@uda ine$t Coruus._</p>
<p>Q<sc>VAE</sc> autcm $upra $capulas peræquè $unt lucentia. Ad Anguis interius uentris $ub caudam $ub-
iectus e$t Centaurus. Iuxta Craterem, & Leonem nauis e$t, quæ nominatur Argo, cuius prora ob-
$curatur, $ed malus, & quæ $unt circa gubernacula eminentia uidentur, ip$a\’q; nauicula,& puppis per
<ln>10</ln>
$ummam caudam Cani iungitur.</p>
<p it>Id e$t Cani maiori, nam de minori $tatim loquitur, maior autem proprie Canis dicitur, habet autem in ore
fulgenti$$imam $tellam, quæ aliquando nomine totius $yderis uocatur Canis,aliquando canicula, & $yrius, ad
quam cum Sol acce$$erit duplicatur illius color. minor uerò canis procyon dicitur, & anticanis.</p>
<p>Geminos autem minu$culus Canis $equitur contra anguis caput. Maior item $equitur minorem.
Orion uerò tran$uer$us e$t $ubiectus pre$$us ungula Tauri, manu læua tenens clauam, alteram ad Ge-
mellos tollens. Caput uerò eiusba$im. Canis paruo interuallo $equitur leporem. _Intellige de ma-_
_iori Cane._</p>
<p>Arieti, & pi$cibus Cetus e$t $ubiectus, a cuius cri$ta ordinate utri$que pi$cibus di$po$ita e$t tenuis
fu$io $tellarum, qu{ae}græce uocitatur hermidone. magno\’q; interuallo intror$us pre$$us nodus Serpen-
<ln>20</ln>
tium attingit $ummam ceti cri$tam.</p>
<p it>Pi$cium legit Philander, & non Serpentium, ita mihi arridet lectio, ut ni$i addatur dictio in modum Ser-
pentium, legam libenti$$ime pi$cium, nam nodus ille pi$cium, & lineolæ in modum Serpentium intorquentur,
& replicantur. non tamen nego præ$ulgentem stellam, quæ in $ummis lineolis con$picitur, nodum, & $inde$-
mon uocari. quæ etiam hermidone & commi$$ura Pi$cium uocatur a Plinio, $ed totam illam aduinculatio-
nem intellexit Vitruuius.</p>
<p>Eridani per $peciem $tellarum flumen profluit, initium fontis capiens a læuo pede Orionis. Quæ
uerò ab Aquario fundi memoratur a qua, profluit inter Pi$cis au$trini caput, & caudam Ceti.</p>
<p it>Ide$t per $peciem & imaginem Eridani profluit flumen $tellarum, cuius fluminis fons incipit a læuo pe-
de Orionis.</p>
<ln>30</ln>
<p>Quæ $igurata, formata\’q; $unt $ydera in mundo $imulachra natura, diuina\’q; mente de$ignata, ut De
mocrito phy$ico placuit, expo$ui: $ed ea tantum, quorum ortus, & occa$us po$$umus animaduerte-
re, & oculis contueri. Nanque uti $eptentriones circum Axis cardinem uer$antes non occidunt,
neque $ub terram $ubeunt, $ic & circa meridianum cardinem, qui e$t propter inclinationem mundi
$ubiectus terræ, $ydera uer$abunda, latentia\’q; non habent egre$$us orientes $upra terram, itaque eo-
rum figurationes propter ob$tantiam terræ non $unt notæ. Huiusautem rei index e$t $tella Canopi,
quæ his regionibus e$t ignota, renuntiantibus negotiatoribus, qui ad extremas Aegypti regiones,
proximas\’q; ultimis finibus terræ, terminationes fuerunt.</p>
<p it>Excu$at $e Vitru. reddit\’q; cau$am, cur non omnes po$uerit a$trorum imagines, quemadmodum peritum
a\~stronomum decebat, qui nulla horizontis ratione habita, de $yderibus ab$olutè loquitur. ait enim $e ea tan-
<ln>40</ln>
tum propo$ui$$e, quorum ortus, & occa$us po$$umus animaduertere, & oculis contueri. e$$e uerò aliqua
latentia $ub mundo, quæ non habent egre$$us orientes $upra terram, o$tendit ex negotiatione negotiatorum,
qui ad extremas orbis partes meridiem uer$us fuere. Exemplum $umit a Canopo $tella, quæ e$t in $equenti re-
mo nauis Argos. dicitur autem Canopus ab in$ula eiu$dem nominis, vbi primum innotuit. Qui ab Arabia
Azaniam ver$us in meridiem ambulant, contra Canopum iter faciunt. Ea $tella in {ij}s locis equus nomina-
tur, eorum lingua Suhel, ide$t incendium, ob magnitudinem eius & radiorum multitudinem. Plinius eam bu-
cere Traprobanæ in$ulæ affirmat. Ptolemæi tempore cum gradibus Geminorum 17. & decem minutijs
currebat, meridianam habet latitudinem grad. _75._ declinat gradus _51._ minut. _10._ Sed temporibus
nostris $eptimum gradum Cancri occupat. Italis incognita e$t, Rhodianorum finitori proxima, quartam $i-
gni partem con$urgit Alexandrinis, atque ita altius emergit meridianis in partibus. plures autem Canopos
<ln>50</ln>
e$$e, qui legunt, non ignorant.</p>
<p>D<sc>E</sc> mundi circa terram peruolitantis, duodecim\’q; $ignorum, & Septentrionali, meridiana\’q; par
te $yderum di$po$itione, ut $it perfectus docui. Nanque ex ea mundi uer$atione, & contrario Solis
per $igna cur$u, gnomonum\’q; æquinoctialibus umbris, analemmatorum inueniuntur de$criptiones.
Cætera ex A$trologia, quos affectus habeant $igna duodecim, $tellæ quinque, Sol, Luna, ad humanæ
uitæ rationem Chaldæorum ratiocinationibus e$t concedendum. Quod propria e$t eorum gene-
thliologiæ ratio, uti po$sint ante facta, & futura ex ratiocinationibus a$trorum explicare.</p>
<p it>Cic. lib. primo de diuinatione inquit. Chaldæi, qui ex diuturna ob$eruatione $yderum $cientiam putantur
effeci$$e, ut prædici po$$et quid cuique uenturum, & quo qui$que fato natus e$$et. Genethliologia diuinatio e$t,
qua ex natiuitate $ucce$$us prædicuntur. Nos eam partem a no$tris $tud{ij}s abdicauimus.</p>
<ln>60</ln>
<p>E<sc>ORYM</sc> autem inuentiones, quas $criptis reliquerunt, qua $olertia, quibus\’q; acuminibus, & quàm
<pb 302>[514.01.334]<rh it>LIBER</rh>
magni fuerint, qui ab ip$a natione Chald{ae}orum profluxerunt, o$tendunt. Primus\’q; Bero$us in in-
$ula, & ciuitate Coo con$edit, ibi\’q; aperuit di$ciplinam. po$tea $tudens Antipater, item\’q; Achina-
polus, qui etiam none na$centia, $ed ex conceptione genethliologiæ rationes explicatas reliquit.
De natu ralibus autem rebus Thales Mile$ius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xeno-
phantes Colophonius, Democritus Abderites, rationes, quibus e rebus natura rerum gubernaretur,
quemadmodum quo$que affectus habent,excogitatas reliquerunt. Quorum inu enta $equuti, $yde-
rum ortus, & occa$us, tempe$tatum\’q; $ignificatus Eudoxus, Eudamon, Calli$tus, Melo, Philippus,
Hipparchus, Aratus, cæteri\’q; ex A$trologia parapegmatorum di$ciplinis inuenerunt, & eas po$teris
explicatas reliquerunt. Quorum $cientiæ $unt hominibus $u$piciend{ae}, quod tanta cura fuerunt, ut
<ln>10</ln>
etiam uideantur diuina mente tempe$tatum $ignificatus po$t $uturos, ante pronunciare, quas ob res
hæc eorum curis, $tudijsq; $unt concedenda.</p>
<p it>Aedificiorum, ciuitatum, & urbium, ne dum hominum genituras mathematici $olent explorare, $ydera\’q;
orientia, & cadentia perpendere, ut cogno$cant quid cuique euenturum $it, & prænuntient fata rerum. Vitr.
re{ij}cit ab Architecto eam curam, quam multo magis renuere Chri$tiani debent, quare & nos eam a no$tris
stud{ij}s ( ut diximus ) meritò abdicauimus. Sunt autem parapegmata ( ut Philander notat ) Astronomica
in$trumenta, quibus ortus, occa$usq; $yderum, tempe$tatum\’q; $ignificationes cogno $cuntur, atque inueniun-
tur; dicta, quod ex multis uar{ij}s\’q; concinnata e$$ent, $iue tabellis, $iue armillis, $iue dioptris, & ligulis,
$iue aliqua alia parte. Cæterum Vitru. ea $elegit ex Astronomia, ex quibus Gnomonum æquinoctialibus
umbris analemmatorum inueniuntur de$criptiones. Sunt autem illa, quæ ad cœli motum pertinent, $yderum\’q;
<ln>20</ln>
contrarias motiones $pectant, & di$po$itio imaginum, utrinque ad Zonam $ignorum di$tributa. Quare ad
rem ueniamus, in fine libri po$itas in$picientes Tabulas a nostro præceptore Federico Delpbino conditas, è
quibus $tellarum $itus, & $iguratio, partes, latitudines, & longitudines, item\’q; magnitudines elicere poteri-
mus, & $olidum $phæræ,$tellarum\’q; globum conformare.</p>
<h it>De horologiorum rationibus, & umbris gnomonum æquinoctia-
li tempore Romæ, & nonnullis al{ij}s locis.
Cap. VIII.</h>
<ln>30</ln>
<p>NO<sc>BIS</sc> autem ab his $eparandæ $unt horologiorum rationes, & explicandæ men$truæ die-
rum breuitates, atque depalationes.</p>
<p it>Po$t longam, nece$$ariam tamen digre$$ionem, Vitr. aggreditur analemmatis tractationem,
quod e$t gnomonices fundamentum, non enim conficere genus aliquod horolog{ij} docet, uiam
tamen aperit ad horologia cuiu$uis generis de$ignanda. Agit de Analemmate Ptolomæus: in eius tractatum
Federicus Commandinus $cite commentarios $crip$it, cui multæ habendæ gratiæ $unt, cum pro communi uti-
litate $emper inuigilet: ego certe ab eius $ententia nunquam di$cedam, atque ut illi demon$tr ationes rerum
relinquam, ita cum eo u$um analemmatis declarabo. E$t autem quod Ptolomæi ingenium admireris, & Com-
<ln>40</ln>
mandini honestos labores commendes, utriu$que tamen indu$triam multum conferre ad Vitruuiani analemma
tis u$um exi$timabis, quod \~statim manife\~stum fiet. Age igitur ad Vitruuium accedamus, & mentem eius uni-
uer$am aperiamus altius repetentes. Propo$itum igitur e$t de $ecunda Architecturæ parte, quæ gnomonice
a Græcis dicitur, pertractare. Vocabuli eius ratio a gnomone deducta e$t. gnomon enim norma uocatur, &
quodcunque ad normam erectum e$t. Con$ueuere autem veteres ab umbris in planum a Gnomonibus proiectis
partes diei, hoc est horas cogno$cere. Eam cognitionem gnomonicen a gnomone nominauerunt. Quoniam
uero circa gnomonem aliæ aliàs pro temporum & horarum diμer$itate umbræ in oppo$itis planis pro{ij}cie-
bantur, id ob$eruantes, analemmata cœperunt de$ignare. Analemma enim e$tre$umptio quædam:nam priu$-
quam horologia de$criberent, de$ignationes qua$dam $umebant conqui$itas ex Solis cur$u, & umbra gno-
monis ad de$cribendorum horologiorum rationes accommodatas. Gnomonem uero $chiathira, qua$i umbræ
<ln>50</ln>
indagatorem primo libro Vitruuium uoca$se uidimus: quemadmodum uero in ædibus fabricandis modulus ac-
cipiebatur, hoc e$t certa illa, & minima men$ura, qua ædificiorum partes metiri $olemus, ita & in horolog{ij}s
de$cribendis analemma pro modulo habetur. His po$itis & stabilitis animaduertendum e$t ad ea. quæ di-
cturus $um, nam utilia erunt tum al{ij}s multis $peculationibus, tum gnomonices intelligentiæ,quã optices quan-
dam part\~e e$$e manife$tum est, de qua libellum $tatim ædituri $umus. Ad eas mathematicas figuras, quæ nobis
in hoc opere mir a iucunditate in$eruiunt, præcipua conus accedit, & $uperficies illa, quæ conica nominatur.
Quid uero $it conus, & conica $uperficies hinc patebit. Imagin emur immotum $ignum, infra quod circulus de-
$criptus $it, ex $igno immoto ducatur linea ad ambitum circuli, quæ ambiat integram circinationis lineam,
de$cribet illa figuram, quam conum mathematici,pyramidem vulgus appellant. E$to $ignum immotum ubi a.
circulus infra po$itus b c d. a $igno a de$cendat linea a b. quæ circunferatur per ambitum circuli,
donec eo redeat, unde di$ce{$s}it, aio ita deformari conum, & inde $uperficiem fieri, quæ conica nominatur: quæ
<ln>60</ln>
<pb 303>[514.01.335]<rh it>NONVS.</rh>
quidem ex duabus $uper ficiebus oppo$itis per coni uerticem conficitur, & utraque in infinitum producitur, ex
unius lineæ in utramque partem ductæ de$criptione, quem admodum in diagrammate uidetur, ubi prima $u-
<fig>
<var>a b c d f</var>
</fig>
perficies a b c d. oppo$ita per uerticem e
f g. lineæ in utramque partem ductæ c e. &
f d. quas in infinitum abire imaginamur.inte-
gram ergo hanc figurationem conicam $uperfi-
ciem appellant. in cono autem a e. axis est.
a. uertex. b d c. ba$is. hæc imprimis $unt
memoriæ commendanda, quoniam ad analem-
<ln>10</ln>
matum de$criptionem maxime conferunt. Co-
nica igitur $uperficies, $ectiones plures habere
pote$t, quarum ratio nobis explicanda est. pri-
mum ergo $ecari pote$t a uertice per axem, de=
inde modis al{ij}s. $i a uertice per axem medium
$ecetur, & $ectione uidebitur triangulus recti-
lineus. $i uero modis al{ij}s diuidatur, aut tran$-
uer$o $egmento ba$i parallelo, $ecabitur, aut
alio modo, $i parallelo ba$i $egmento diuidetur,
circulus apparebit. Quod $i $egmentum neque
per uerticem neque tran$uer$e fiet: tum $eg-
<ln>20</ln>
mentum lineam quandam inflexam o$tendet,
quæ a mathematicis $ectio conica nominatur.
hæc ut modos, ita nomina quoque diuer$a $or-
titur. nam conus præter prædictas $ectiones potest $egmento aut axi, aut lateri parallelo $ecari, ita ut aliquid
de ba$i $ecetur. Ex priori $egmento linea fit, quæ hyperbole nominatur, ex posteriori uero parabole apparet:
est & $egmenti aliud genus, quod tran$uer$a $ectione conum ab$cindit, nihil de ba$i tollit, & ba$i non e$t paral
lelum. Ellip$im uocant eam $ectionem tanquam deficientem, $icuti hyperbolem tanquam exuperantem, & pa-
rabolem tanquam æquabilem $ectionem dicant. E$to ergo conus a b c d e. $egmentum lateri parallelum
f g h. cuius ichnographia circulus b c d e. in centro a. $ectio apert a quæ hiperbole dicitur g f h.
<ln>30</ln>
Quæres quomodo fiant, ita ex Durero declaratur. E$to $egmentum f g h. in duodenas partes di$tributum
ab f. ad h. partibus numeri apponantur. _1. 2. 3. 4._ u$que _11._ per partes autem illas ducantur li-
neæ tran$uer$æ ba$i parallelæ, & ab ei$dem partibus ubi numeri $unt, ad rectos angulos cadant li-
neæ in ba$im, $ic conus, cum $uis partitionibus di$tinguetur, quæ omnes ad ichnographiam coni pertinebunt.
hoc modo. Esto circulus cuius dimetiens $it linea coni b c d e. $it uero circulus b c d e. $ub cono col-
locatus, cuius centrum $it a. in quod axis a cono cadat u$que ad e. demum in circulum illum cadant om-
nes illæ lineæ a cono axi parallelæ, quæ lineæ in ichnographia $uis numeris notentur, qui re$pondeant literis,
& numeris in cono $ignatis g. b. f. _1. 2. 3. 4._ u$que ad _11._ has lineas ratione quadam $ecare opor-
tet, ut parabole efficiatur. Sume a cono lineæ _11._ notatæ longitudinem. lineæ inquam ba$i coni paral-
lelæ: & in centro a uestig{ij} ponatur circini pes unus,& tantum circinationis duces, ut lineam in ue$tigio per
_11._ notatam $eces. idem facies in lineis al{ij}s a cono ad ue$tigium transferendis: & hoc modo parabole ue-
<ln>40</ln>
stigium de$criptum erit. Eue$tigio uero lineam eam duces hac ratione. $ume a ue\~stigio lineæ g h. longitu-
dinem, ex ea lineam ducas in quam mediam ad rectos angulos linea $ectionis f g. in cono æqualis cadat, cu-
ius uertex $it f. diuidaturq; $ecundum diuio$iones lineæ f g. in cono diui$æ, & re$pondentibus numeris
$ignetur.per puncta diui$ionis ducantur lineæ parallelæ lineæ g h. ad eas lineas e ue$tigio transferes longitu-
dines linearum proportione re$pondentium, uerbi gratia: ex linea ubi _11._ nota est in ue$tigio, transfertur
ad parabolem longitudo illa in lineam notatam $imili nota _11._ $ic de reliquis. inde uero extrema omnium
linearum, una linea conti nenti annectes, & parabolem uidebis. Ex hac ratione, & ex diagrammate aliarum
$ectionum addi$ces quomodo ducendæ $int hyperbole, & ellip$is. Cæterum hæc dicta $unt eo fine, ut $cias
Solis effectus in mundo circa gnomonem. Dico igitur, Solem quotidiana uer$atione radios in gnomonem im-
<ln>50</ln>
mittere: ambitum Solis ba$im coni: gnomonis apicem coni μerticem imaginemur e$$e, radium uero a Sole e-
mi$$um lineam dicemus illam, quæ circum circinationem mota conum de$ignet. Quod $i in oppo$itam partem
proiectum radium intelligamus modo per uerticem coni uer$etur, conum eum facere dicemus alterum, ita
ut $uperficiem conicam perfectam reddat; nam $uperficies una ea est a circulo Solis ad apicem gnomonis, al-
tera uero oppo$ita ab apice gnomonis deor$um uer$us, quæ in infinitum abiret, ni$i planum aliquod illi ob{ij}ce-
retur. Quoniam uero planum illud multis modis illi ob{ij}citur, & radios $ecat inferioris $uperficiei, ideo pro-
prietates earum $ectionum con$ider andæ $unt,quoniam diuer$a faciunt linearum genera. Planum autem uoco
tabulam, $eu parietem, in quo de$cribuntur horologia. Quod quidem planum interim finitori æque di$tat, in-
terim in finitorem ad rectos cadit angulos, cum in erectis parietibus de$cribuntur horaria, interim inclinatũ
e$t, tanquam domorum tecta, unde cum multis modis conicam $uperficiem rad{ij}s & gnom one factum $ecare
$oleat, accidit ut umbra a gnomonis uertice in obiectum planum proiecta, faciat aliàs rectam, aliàs eircu-
<ln>60</ln>
<pb 304>[514.01.336]<rh it>LIBER</rh>
lum, quandoque parabolem, interim hyperbolem, aut demum Ellip$im. Soligitur aut in æquinoctiali cir-
culo, aut extra inuenitur. $i æquinoctialem circulum ambit, & rad{ij}s gnomone\~e feriat,rectam in quocunq; pla
no lineã umbræ de$cribet, ideo in omnibus horologiorũ planis æqualibus æquinoctialis umbra per directam li-
<fig>
<desc>A. $ectio parabole.</desc>
<desc>B. vestigium. C. parabole.</desc>
<desc>G. $ectio ellip$is.</desc>
<desc>D. $ectio hyperbole.</desc>
<desc>E. vestigium F. hyperbole.</desc>
<var>a f a f 1 f f f 1 2 1 1 2 3 2 2 3 4 3 3 4 5 4 4 5 6 C 5 5 6 F 7 A 6 6 8 7 8 7 7 D 8 9 8 8 9 10 11 10 10 11 11 11 11 b 12 g e d b e h d g</var>
<var>f g b 6 7 3 1 2 4 6 8 10</var>
<var>c g b E a 11 9 7 3 3 1 d 2 4 6 8 10 e h</var>
<var>a f 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 a b c d 9 8 7 6 3 2 1 f b a H d g 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 f</var>
<var>f 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 g</var>
</fig>
neam de$ignatur. ratio est quoniam gnomonis apex e$t in æquionctialis plano, ideo gnomonis umbræ ab eo
plano mimme di$cedent æquinoct{ij} tempore,& propterea ideo a communi $ectione illius plani, & horar{ij} ter-
minabuntur. quemadmodum experiundo di$ces. Sole igitur æquinoctialem circulum ambiente & ad apicem
<ln>60</ln>
<pb 305>[514.01.337]<rh it>NONVS.</rh>
gnomonis radios iaciente, umbra rectam de$eribet parallelam, communi $ectioni æquinoctialis, & horar{ij} pla-
ni. Sed quoniam diurno motu Sol quotidie circulum peragit æquinoctiali æquabilem,ac parallelum, & obli-
que means continenter ab æquinoctiali ab$cedit, ideo cum non e$t in æquinoctiali accidere pote\~st, ut planum in
quoda Gnomone umbra pro{ij}citur, $ecetur ab eo circulo, quem Solfacit mundum ambiendo, atque etiam fie-
ripote$t, ut non $ecet, pro ut finitorum ratio postulat. Fingamus Solem quotidie $candendo circumagi, & ue-
stigia $ui motus euidentia in cœlo relinquere,ut puta orbem igneum, aut alterius apparentis imaginis: certe or-
bis ille, aut circinatio illa apparcns,uel integra $upra planum erit, uei ab $cindet planum illud. Fingamus pla-
num $ecari ab ea circinatione, ita ut pars eius $it $upraterram, & pars infra, tunc extremi gnomonis apicis
umbra, quo tempore Soleam circinationem ambiet, hyperbolem in plano de$cribet. At $iinteger ille circu-
<ln>10</ln>
lus $upra finitorem extabit, aut continget planum horolog{ij}, aut non continget, $i primum erit, de$cribetur
parabole in plano, $i $ecundum, aut circinatio illa a plano æquabiliter di$tabit, aut altera parte ad planum
magis accedet, $i æquabiliter $e ad planum habuerit circulum, $i non, ellip$im de$cribet umbra, bæc omnia
experiri poteris, $i $upra tabellam aliquam plano horolog{ij} paratam circulos po$ueris $ecundum partes ex-
tantes $initori, & a circinationis linea, in qua Sol statuetur, ferreus,aut ligneus axiculus ad apicem gnomo-
nis perforatum, mittas, ita ut altero extremo planum tangat. Sanè axiculusille, qui radium Solis refert, in
plano lineas illas de$cribet, quas diximus: hyperbolem $i circulus planum $ecabit, parabolem $i continget,
circulum $i æque ellip$im, $i non æque distabit a plano. hæc unico exemplo in $equenti diagrammate intelliges.
E$to. a. gnomonis apex perforatns b c d. portio alicuius paralleli $upra terram, ( circulus enim planum
$ecat.) E$to Sol in e. ferreus axiculus ab e, per foramen gnomonis ad planum u$que ad f, mittatur a$cen-
<ln>20</ln>
dat, deinde Sol ad h. & axiculus in h, ponatur, tran$eatque per for amen gnomonis u$que ad i. deinde in
k, po$ito Sole, & axiculo idem faciamus, quod $upra per foramen axiculo ad _1._ tran$eunte, atque ita ab
m. o. q. p. d. adreliqua puncta, quæ una linea connectantur in plano. tunc fiet hyperbole, reliqua tuo
ingenio experiri poteris.#Cæterum his tanquam fundamentis optime iactis, $i bene perpendantur com-
<fig>
<var>m q 0 s k h c b s n L I p q s</var>
</fig>
<ln>30</ln>
mode ad analemmatis de$criptionem accedere poterimus.
Quon: am uero in analemmate quidam $unt circuli, qui com-
munes in omnibus a$$umuntur, quidam $eor$um pro cuiu$que
horolog{ij} de$criptione $eparatim de$cribuntur, ideo, ut eam fa-
cilitatem, quam polliciti $umus, præ$tare quoque ualeamus,
etiam rudibus, ita animo nostro fingemus, ut qui$que $e pu-
tet $tare in media, & ampli$$ima planitie oculis ad meridiem
directis, e xpan$is in crucem manibus, certe $ini$tra orientem,
dextra occidentem, tergo $epientrionem, ore meridiem indica-
bit. Fingamus etiam planitiem illam, in qua $tat, u$que ad
extremos orbis fines pertin gere, ita ut in duas æquas partes
orbem $ecet, pars altera infra planitiem, altera $upra erit,
planum igitur ill ud horizontis, ac finitoris nomine donabimus,
e$t enim hem i$phæriorum di$criminator, cuius munus e$t infe-
ram partem a $upera $eparare. Fingamus etiam planum aliud
a $ini$tra in orientis puncto per uerticem ad labrum occiden-
<ln>40</ln>
tis peruenire, atque inde $ub terra per medium ad orientem pertinere: planum hoc uerticis planum uocemus:
cuius proprietas erit $eparare partem, quæ ante nos erit, a parte posteriori, ide$t hemi$phærium meridia-
num a reliquo $eptentrionali. Fingamus demum planum aliud a labro finitoris medio inter orientem & oc-
cidentem ad uerticem post tergus no$trum infra terram ad eundem locum unde ortum fuit peruenire. Pla-
num huiu$modi meridianum uocamus, cuius officium e$t orientalem plagam ab occidua $eparare. Plana
hæc orbicularia finitor, uerticale, ac meridianum $e $e adrectos angulos $ecabunt. Finitor cum meridiano $e-
catur m punctis med{ij}s inter orientem, & occidentem in meridianæ lineæ extremis, quorum alterum ante,
alterum ponè nos e$t. Finitor, & uerticale in orientis, & occidentis partibus $e $ecant. quarum altera a
$inistris e$t, altera a dextris: verticale & meridianus $e in uertice $upra nos, & infra in altero hemi$phærio
medio $ecant. plana huiu$modi propterea po$ita $unt, ut certi fines $tatuantur,a quibus Solis effectus in mun-
<ln>50</ln>
do determinari po$$int. Similia his fingunt $ibi nautæ, ut regiones uentorum, & itinerum directiones, & ho-
rarum di$tinctione s intelligant. Cum ergo huiu$modi planorum proprietates, & fines perceperimus iam illa
nece$$aria, & communia in analemmatis de$criptione cogno$cemus. Illud præterea anvmaduertendum est,
quod quemadmodum tria illa plana finitor,uertex, meridianus $e $e ad angulos rectos di$pe$cunt, ita eorum
diametros in mundi centro $e mutuo $ecant. hic duo admiratione digna $unt con$ideranda, alterum e$t, plu-
res tribus lineis rectis non po$$e ad angulos rectos in unum concurrere, $e\’q; mutuo $ecare, inde e$t quod non
plures tribus dimen$ionibus, e$$è Ptolomæus ostenderit, & propterea tria illa plana ad analemmatis con$tru-
ctionem $ump$erit. Alterum est, quod diuina prouidentia eò loci po$itus est Sol, ut commodi{$s}ime in$trumen-
tis omnibus utamur, tanquam $i in orbis centro e$$emus, hinc apices gnomonum in horolog{ij}s mundi cen-
trum referre $olent. $ed ad rem no$tram redeamus. Ex his diametris ergo, quæ $e mutuo $ecant, $ectio illa,
quam finitor cum meridiano facit, $ectio meridiana uocatur: quam uero meridianus cum uerticali facit gno-
<ln>60</ln>
<pb 306>[514.01.338]<rh it>LIBER</rh>
mon appellatur; quam demum finitor cum gnomone, aut uerticali facit, $ectio æquinoctialis dicitur, nam
ibi finitor, uerticalis, & æquinoctalis, qui $unt ex maioribus $phæræ circulis, $e $e mutuo $ecant. Ex huiu$-
modi con$iderationibus, cum his,quæ $uperius de cono, ac conicis $ectionibus dicta $unt, regulas conficiendo-
rum horologiorum eliciemus, in quocunque plano libuerit ea de$cribere, & quocunque horarum genere uti
uoluerimus. Nam ex planis alia finitori, alia meridiano, alia uerticali parallela $unt, alia item ab illis de-
clinant, aut inclinant, item\’q; alia caua, alia conuexa, alia in cylindros de$ignata $unt. horarum quoque plu-
ra genera $unt. Antiqui diem $iue longam, $iue breuem in partes duodenas di$tribuebant. A$tronomi a meri-
die horarum initium capiebant, Itali ab occa$u, al{ij} ab ortu incipiunt. Mirum e$t analemmatis inuentum,
unde omnia horarum genera de$cribere po$$umus. Quare optime Vitruuius prætermi$$a prædictione rerum
<ln>10</ln>
futurarum, & hominis genituræ, $eu conceptus ratione, ad horologia uenit, & analemmatis con$tructionem
affert. inquit ergo.</p>
<p>N<sc>OBIS</sc> autem ab his $eparandæ $unt horologiorum rationes, & explicandæ men$truæ dierum
breuitates, itemque depalationes. Nanque Sol æquinoctiali tempore Ariete, Libra\’que uer$ando,
quas exgnomone partes habet nouem, eas umbræ facit octo in declinatione cœli, quæ e$t Romæ.
Item\’q; Athenis quàm magnæ $unt gnomonis partes quatuor, umbræ $unt tres: Ad $eptem Rhodo
quinque: At Tarenti nouem ad undecim: Alexandriæ tres ad quinque: Cæteris\’q; omnibus locis
aliæ, alio modo umbræ gnomonum æquinoctialies ab natura rerum inueniuntur di$paratæ.</p>
<p it>Diuer$a $unt umbrarum longitudinum di$crimina æquinoctiorum tempore meridiano, & uarias habent ad
gnomones comparationes, id\’q; accidit propter diuer$as uerticis, aut æquinoctialis altitudines $upra $initor\~e.
<ln>20</ln>
Eas Vitr. declinationes, al{ij} latitudinem uocant. quantum enim quis ab æquinoctiali declinat, tantundem
polus $upra finitorem extollitur, & æquinoctialis deprimitur, quemadmodum in $ubiecto diagrammate uides
in quo linea U+2020 $ub q. uerticis puncto ponitur. poli c. & f. in labro finitoris, g h. quo $i notam U+2020
$ub numero _10._ po$uerimus, polus c. $upra finitorem ad numerum _10._ tolletur. ide$t ad decem gradus,
<fig>
<desc>Il polo.</desc>
<desc>cqiunot.</desc>
<desc>orizonte</desc>
<var>c e b a f</var>
</fig>
qui plane totidem $unt, quot uertex no$ter ab æquinoctiali de-
clinat. diuer$æ igitur $unt cœli declinationes. Romæ igitur a-
lio modo umbra gnomoni comparatur in meridie æquinoctiorũ
tempore, alio modo Athenis, alio Alexandriæ, quoniam
propter di$crimina declinationum, alias habet Sol altitudines
Romæ, alias Athenis, alias Alexandriæ. diximus autem Sol\~e
quo altius $candit, eò breuiores umbras gnomonum facere.
Romæ igitur $i $tatuatur gnomon partium nouem, octo ex illis
umbra gnomonis in plano faciet, cum in meridie Sol Arietis,
& Libræ partes primas ingreditur; Athenis uero quoniam
alia est declinatio, $i gnomon fuerit quatuor partium, tres erũt
umbræ, ad $eptem Rhodo quinque, at Tarenti nouem ad unde-
cim; Alexandriæ tres ad quinque. Ex his etiam $cire po{$s}u-
mus quibus nam altior in meridie Sol habeatur, quoniam ex
comparatione umbræ ad gnomonem, altitudo Solis comparatur. Ecce Athenis umbra tertia parte gnomone
minor e$t: Romæ autem octaua. quare concluditur altius Solem $candere Athenis, quam Romæ, & tanto al-
tius, quanto umbra $ub$e$quitertiæ minor e$t $ub$e$quioctauæ.</p>
<ln>40</ln>
<p>I<sc>TAQVE</sc> in quibu$cunque locis horologia erunt de$cribenda, eò loci $umenda e$t æquinoctia-
lis umbra.</p>
<p it>Aggreditur modo ad analemma de$cribendum Vitr. Quoniam uero unicum analemma non $atis e$t in omni-
bus locis, ni$i quatenus in eo communes quidam circuli, & lineæ a$ci$c untur (ut dixi) quoniam æquinoctiales
umbræ meridianæ alibi aliæ $unt: ideo analemma $umit pro ea declinatione, quæ e$t Romæ, communem prius
regulam proponens, dum dicit. {Itaque in quibu$cunque locis horologia erunt de$cribenda, ei loci $umenda
est æquinoctialis umbra.} & eam umbram intelligit, quam in meridie tempore æquinoctiorum pro{ij}cit gno-
mon, quoniam ex ea umbra ratio $umitur aliarum umbrarum meridianarum, cum Sol ad alia $igna init.
inquit ergo.</p>
<p>E<sc>T</sc> $i erunt (quemadmodum Romæ) gnomonis partes nouem, umbræ octonæ, de$cribatur li-
<ln>50</ln>
nea in planitia, & ex media pros orthas erigatur, ut $it ad normã,quæ dicitur gnomon: & a linea, qu{ae}
erit planities in finem gnomonis circino nouem $patia dimetiantur,& quo loco nonæ partis $ignum
fuerit centrum con$tituaturubi erit litera a. & diducto circino ab eo centro ad lineam planitiæ,
ubi erit litera b. circinatio circuli de$cribatur, quæ dicitur meridiana. Deinde ex nouem partibus,
quæ $unt a planitia ad gnomonis centrum,octo $umantur, & $ignentur in linea, quæ e$t in planitia
ubi erit litera c. Hæc autem erit gnomonis æquinoctialis umbra, & ab eo $igno & litera c. per cen-
trum ubi e$t litera a. linea perducatur, ubi erit Solis æquinoctialis radius.</p>
<p it>Analemma ad eam declinationem, quæ e$t Romæ hoc modo fit. ducatur linea tran$uer$a in plano, quæ linea
planitiæ dicitur:non e$t autem ip$a pro finitore, $ed pro eo plano in quo erigitur gnomon, & e$t planum horo-
log{ij} æque di$tans finitori. in ea igitur $it gnomon ad angulos rectos ea qualibet longitudine, inde fiat centrum
<ln>60</ln>
<pb 307>[514.01.339]<rh it>NONVS.</rh>
gnomonis apex, & diducto circino ad gnomonis longitudinem circulus fiat, qui meridianum circulum referat,
in quo Solem e$$e imaginamur, eadem enim diuidendi ratio e$t parui, & magni circuli,$i paralleli $int. Ha-
bemus igitur planum,in quod umbra pro{ij}citur, gnomonem, qui umbram facit, & meridianum,m quo Solem
e$$e fingimus: hic oportet umbræ longitudinem $umere, quod fit hoc modo. loquimur modo de ea inclinatione,
quæ est Romæ. Cum $ciamus ex nouem partibus gnomonis octo dari umbræ æquinoctiali, ac meridianæ longi-
tudinis, gnomon in partes nouem diuidetur, & octo ex eis ab imo gnomonis in linea planitiei ponentur, inde
ab umbræ termino per apicem gnomonis ad meridianum circulum ducetur linea, quæradius æquinoctialis
dicetur, quoniam refert æquinoctialem radium in meridie, & terminat meridianam umbræ longitudinem
in linea planitiæ.</p>
<ln>10</ln>
<p>Tunc ab centro diducto circino ad lineam planitiæ æquilatatio $ignetur, ubi erit litera e. $ini=
$teriore parte, & i. dexteriore in extrem is lineis circinationis, & per centrum perducenda linea, ut
æquè duo hemicyclia $int diui$a. hæc autem linea a Mathematicis dicitur Horizon.</p>
<p it>Duobus uerbis ab$oluere poterat Vitr. quod docere uolebat, ide\~st: Horizonta de$cribes in analemmate,
$i per apicem gnom onis parallelam planitiæ lineam duxeris.</p>
<p>D<sc>EINDE</sc> circinationis totius $umenda e$t pars quintadecima, & circini centrum collocandum
e$t in linea circinationis, quo loci $ecat eam lineam æquinoctialis radius, ubi erit litera f. & $ignan
dum dextra, ac $ini$tra ubi $unt literæ g h. Deinde ab his, & per centrum lineæ u$que ad lineam
planitiæ perducendæ $unt, ubi erunt literæ t r. ita erit Solis radius unus hybernus, alter æ$tiuus.</p>
<p it>Quærit Vitr. in analemma transferre radios $ol$tit{ij}, & brumæ, qui $unt extrema Solis cur$us: hos autem
<ln>20</ln>
inuenit ex maxima Solis declinatione ab æquinoctiali circulo, quam ip$e facit partium uigintiquatuor, quæ
$unt quintadecima pars meridiani, qui in _360._ diui$us e$$e intelligitur. Sed po$teriores maximam Solis
declinationem inuenerunt e$$e partium uiginti trium & dimidiæ: quam Ptolomæus uiginti trium, & minutia-
rum quinquaginta, & $ecundarum uiginti $uo tempore ob$eruauit. Po$ito igitur circino in f. ubiradius æ-
quinoctialis meridianum $ecat, & diducto ad quintamdecimam totius meridiani partem, $ignetur utrinque
g h. in linea circinationis, quæ puncta tropicorum radios indicabunt, $iquidem a punctis g & h. perdu-
centur lineæ, ad lineam planitiæ, quæ per apicem gnomonis ad meridianam circinationem pertingent, quarum
linearum altera brumalem, altera $ol$tit{ij} radium de$cribet. ideo una ex his radius æ$tiuus, alia radius hyber-
nus dicetur. æ\~stiui autem rad{ij} umbra b r. hyberni autem b t. inter hos terminos Solis declinatio, &
ab$ce$$us ab æquinoctiali conclu$us e$t. nunc ad alios meridianos radios, cum Sol in al{ij}s $ignis e$t, inue-
niendos accedamus.</p>
<ln>30</ln>
<fig>
<var>l n k mcridl. parte delverno E e h a s i 9 8 7 6 5della jtate 4 3 parte g h f x lacato manaco b r c linca del.piano t</var>
</fig>
<p>C<sc>ONTRA</sc> autem e, litera i, erit, ubi $ecat circinationem linea, qu{ae} e$t traiecta per centrum, &
contra g & h. literæ erunt, k & l. & contra c & f & a, erit litera n. Tunc perducendæ
$untdiametri ab g. ad l. & ab h. ad k. quæ erit inferior, partis erit {ae}$tiuæ, $uperior hybernæ.</p>
<ln>60</ln>
<pb 308>[514.01.340]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Finitoris termini $unt c. & i. Tropicorum g. & h. hi in oppo$ita parte lineis coniungendi $unt in
$ignis k & l. eas autem lineas Vitruuius diametros appellat, $unt enim $uturæ diametri $uorum hemicy-
cliorum. ideo inquit.</p>
<p>Q<sc>VAE</sc> diametri $unt æquè mediæ diuidendæ, ubi erunt literæ m. & o. ibiq; centra $ignanda,
& per ea $igna, & centrum a. linea ad extremas lineas circinationis e$t perducenda, ubi crunt literæ
p q. Hæc erit linea pros orthas radio æquinoctiali. uocabitur autem hæc linea Mathematicis ratio-
nibus Axon: & ab ei$dem centris, diducto circino ad extremas diametros, de$cribantur hemicyclia
duo, quorum unum erit æ$tiuum alterum hybcrnum.</p>
<p it>Ecce quám $cite nece$$arios $phæræ circulos, & dimetientes ad analemma deducit Vitru. axis ergo mundi
<ln>10</ln>
per lineam q m a o p. de$ignabitur. Tropicus Cancri $uper diametrum r o k. Capricorni $upra g
m l. radius æquinoctialis c f a n. finitor e a i. meridianus f q n p.</p>
<p it>_Deinde in quibus locis $ecant lineæ parallelæ lineam eam, quæ dicitur Horizon, in dexteriore par-_
_teerit litera s. in $ini$teriore u._ ide$t ubi tropicorum diametri finitorem $ecant, ex una parte s. ex
alia $ig$tetur u. Hic uero animaduertendum e$t, $egmenta illa o\~stendere, quantum circinationis eorum cir-
culorum extet $upra finitorem, quanto uero $ub$it. unde dierum quantitas ex illis arcubus deprehendetur,
ut patebit inferius.</p>
<p it>_Et ab extremo hemicyclio ubi e$t litera g, ducatur linea parallelos axoni ad $ini$trum hemicy-_
_clium, ubi e$t litera h. H{ae}c autem parallelos linea uocitatur Lacotomus._ ide$t linea, quæ amplitu-
dinem præfinit, quoniam ea linea ab uno ad alium tropicum tra{ij}citur, & integrum declinationis Solis inter-
uallum complectitur, intra quod interuallum reliquorum $ignorum declinationes collocandæ $unt.</p>
<ln>20</ln>
<p>Et tum circini centrum collocandum e$t eo loci, quo $ecat eam lineam æ quinoctialis radius, ubi
erit litera x, & deducendum ad eum locum, quo $ecat circinationem æ$tiuus radius, ubi e$t litera
h. & centro æquinoctiali interuallo æ$tiuo circinatio circuli men$truiagatur, qui Monachus d ici-
tur. Ita habeitur analemmatos deformatio.</p>
<p it>Linea latitudinis Lacotomus appellata diameter est eius circuli,ex quo rad{ij} men$trui meridiani $umuntur,
qui circulus, dictus est monachus, & ut arbitror ego mœnachus dicendus est.ut qui radios meridianos $in-
gulorum men$ium contineat. Al{ij} miniæum dixere quod men$truum Vitr. appellat. nam Græce min, men$em
$ignificat. de$cribitur circulus hic po$ito centro in $ectione lacotomi, & æquinoctialis in $igno x. & diducto
ad extrema lacotomi. diuiditur is circulus in partes æquas duodenas, $i tantum initia $ignorum quærimus. nã
$i alios uelimus radios collocare decumarum, uel aliarum partium $ignorum, plures erunt diui$iones facien-
<ln>30</ln>
dæ. diui$o igitur eo circulo in partes duo denas, ducendæ $unt lineæ per eas partes æque di\~stantes diametris
tropicorum ad circinationis meridianæ lineam, & ab altero extremorum illarum per apicem gnomonis per-
ducendæ $unt ad lineam planitiæ. & ita umbrarum meridianarum longitudines, ex $uis cuiu$que rad{ij}s erunt
præfinitæ, & analemma con$tructum.</p>
<p>C<sc>VM</sc> hoc ita $it de$criptum, & explicatum, $iue per hybernas lineas, $iue per æ$tiuas, $iue per æ-
quinoctiales, aut etiam per men$truas, in $ubiectionibus rationes horarum erunt, ex analemmatis de-
$cribendæ, $ubijcientur\’q; in eo multæ uarietates, & genera horologiorum, & de$cribentur rationibus
his artificio$is. omnium autem figurarum, de$criptionum\’q; earum effectus unus, uti dies æquinoctia-
lis, brumalis\’q;, item\’q; $ol$titialis in duodecim partes æqualiter $it diui$us. Quas res non pigritia de-
territus,prætermi$si, $ed ne multa $cribendo offendam, a quibus\’q; inuenta $unt genera, de$criptio-
<ln>40</ln>
nes\’q; horologiorum, exponam. Neque nunc noua genera inuenire po$$um, nec aliena pro meis præ-
dicanda uidentur.</p>
<p it>Non $olum ab æquinoctialibus rad{ij}s de$cribendi analemmatis rationem $umere po$$umus, $ed a quolibet
alio $igni radio meridiano. nam $i $umatur æstiuus, uel brumalis radius in $ua altitudine meridiana: cum com-
pertum $it æquinoctialem radium ab illis di$tare gradus uiginti tres, & dimidium, $tatim eumponemus in ana-
lemmate, ac demum cognita cuiu$uis rad{ij} declinatione a quocunque libuerit incipere nobis integrum erit
analemma conficere. {Omnium autem figurarum, de$criptionum\’q; earum effectus.} Hic palàm o$tendit
Vitr. antiquos in partes duodenas quemlibet diem distribui$$e, ideo horologia, & eorum anal\~emata hac m\~ete
conficiebant, ut duodecim diei partes o\~stenderent; quod ex $acris etiam literis habetur, interrogante domino:
Nonne duodecim $unt horæ diei: hæc genera horarum κεριαί dicebantur, al{ij} planetarum horas illas uoca-
<ln>50</ln>
bant, quod $erie quadam $ingulis planetæ dominabantur. $unt quoque nonnulli, quieas inæquales μocant,
quoniam h odiernæ he\~sternis non æquantur, nec æ$tiuæ hybernis, nec nocturnæ diurnis pares $unt. Sed mitta-
mus nomina, modo constet de rebus. Sed quid, per ea intelligit Vitr. cum dicit { $ub{ij}cientur\’q; in eo multæ
uarietates? quomodo in uno horarum genere uarietas erit? } re$pondetur: Vnum planè genus horarum e$$e,
$ed uarietas erat ratione planorum, in quibus horologia de$cribebantur, & etiam diuer$itas figurarum, ut
inuentoribus placebat, eam uarietatem faciebat, quod $equenti capite o$tendetur. Sed quomodo omnium fi-
gurarum de$eriptionem\’q; earum $it effectus unus, uti dies æquinoctialis, brumalis, item\’q; $ol$titialis in duo-
decim partes æqualiter diuidatur, dicam postea. interim mode$tiam Vitruu{ij} amplectere, & candorem animi
diligito, qui aliena pro $uis prædicanda non cen$et. Hanc ego imitabor, & hortabor alios, ut imitentur, ne
$ibi qui$que,quod minimum quid ad antiquorum inuentiones addiderit, integra instrumenta arroget. obrui-
<ln>60</ln>
<pb 309>[514.01.341]<rh it>ONVS.</rh>
mur $ane his temporibus tot quadrantum, radiorum, anulorum, regularum, cylindrorum, torquetorum, hemicy-
clioru, plani$pbæriorum, & cæterorum instrumentorum multitudine, quæ olim a ueteribus accurate inuenta &
de$cripta $unt. Habendæ nibilominus gratiæ $unt {ij}s, qui faciliorem u$um, & commodiorem tractationem in-
uenerunt, uel quæ ob$cura erant, & in tenebris delite$cebant, $tudio, & diligentia ad communem utilitatem
protulere, & præclara ueterum inuenta ab iniur{ij}s $æculorum uindicarunt. Sed ad rem. In$istam ego quoque
in {ij}s, quæ a Ptolomæo, & Commandino iacta $unt fundamenta, & analemmatis u$um, quantum potero fa -
sile explicabo, Matbematic as illis demon$trationes relinquens. Nulli dubium e$t, Solem temporibus atque
boris al{ij}s, alias altitudines, & $itus alios occupare. Cernimus enim æstate orientem, & cadentem Solem,
duarum & amplius borarum $patio ab oriente, & occidente $eptentrionem uer$us con$urgere. cernimus quo-
<ln>10</ln>
que Solem interdum inter orientem', & meridiem, & in meridie, ac demum ad occidentem a meridie incli-
nari, & {ij}s tempor<007>bus modo altiores, modo depre$$iores cœli partes tenere, quæ omnia no$$e accurate opor-
tet, $ieius effectus in mundo $cire uelimus, unde analemmatum de$criptiones comparanantur: no$$e autem ex-
qui$ite illa non poterimus, ni$i lineas multas, & circulos angulos\’q; fingamus, quibus qua$i cancellis pictorũ
certos Solis $itus inueniamus. Quoniam uero ut libet in diuer$is planis, hoc e$t finitori, uerticali, & meridia-
no ( de quibus $uperius dixi) æquidistantibus conficere boraria po$$umus, ideo $cire nece$$e est; qui circuli,
quæ lineæ, qui anguli, quibus planis in$eruiant, ut illis po$itis tanquam terminis, Solis radios, quorum effectus
in mundo con$picitur per gnomonem, & umbras uenari po$$imus. Formauimus antea tria plana finitorem,
uerticale, & meridianum; diametros quoque illvrum po$uimus, & quid unumquodque muneris habeat, ex-
po$uimus; nunc dicimus finxi$$e nos ill.<007> imrnota, & permanentia, & ad ea quoque tria mobilia addenda e$$e,
<ln>20</ln>
ita ut finitor immotus $it, & finitor mobilis, itemq; uerticalis firmus, & uerticalis motus: eadem ratio de me-
ridiano. & moueatur quodlibet mobile $upra diametrum $ui immoti. Iam notum e$t, quæ $int diametri il-
lorum planorum, nam finitoris a labro orientis ad occidens terminatur. uerticalis a $ummo uertice ad imas
$ub terræ partes. meridiani linea meridiana diameter e$t, atque omnes $e in centro mundi ad rectos angulos
$ecant. Si ergo finit or moueri fingatur, & circum $uum diametrum, tanquam circa axem conuolui, certe pars
una $upra finitorem immobilem extolletur, & altera deprimetur. Si uero uerticalis moue atur, pars altera
progredietur, altera regredietur firma diametro uerticalis permanente. Si demum meridianus mouebitur,
pars altera ad finitorem proclinabit, altera ad finitorem con$urget. His po$itis esto Sol ad notum gradibus
quadraginta a finitore altus, moueatur finitor, & tantum extollatur ut centrum Solis medium $ecet, mouea-
tur item uerticalis, & progrediatur ad notum u$que quo Solem eo loci contingat, quo finitor mobilis So-
<ln>30</ln>
lem $ecabat. moueatur denique meridianus, & tantum deprimatur, ut Solem quoque medium $ecet, $anè tria
illa mobilia plana relictis immobilibus, $e $e mutuo ibi $ecabunt, ubi $ingula Solem $ecant, idest ubi Sol cum
fuerit, radios $uos emittit in mundum. Nunc uideamus eorum planorum effectus, & quo fine eos antiqui fin-
xerunt. ac primum in quibus conueniant explicemus. Conueniunt $anè in eo, quod cum ab immobili quodq;
$uo di$cedit, & cum Sole mouetur, duos conficiunt angulos, alterum ex rectis lineis, alterum ex planis eo-
rum circulorum, idest mob<007>lis, & immobilis. Quoniam uero angulos ex circinatione circuli metimur, ideo
alia circinationis pars $ubtendet angulos a lineis rectis, alia ab illis planis confectos. vterque uero angulus
nece$$arius est, ut uerus Solis $itus habeatur. ide$t Solis altitudo, & pars unde Sol $uos radios demittit in
mundum. Nunc $eparatim unumquodque $umamus. E$to Sol, ut prius, ad notum, moueatur uerticale
mob<007>le ad Solem progrediens, & Solem $ecet, ut ante: dico duos ex hoc motu angulos effici, alterum\’q; rectis
<ln>40</ln>
lineis con$tare, alterum planis illis, ide$t uerticalis fixi, & uerticalis mobilis. Angulus rectis lineis constans,
fit Solis radio, & diametro uerticalis, ide$t gnomonis, & ambitus $eu circinatio hunc angulum $ubtendens,
e$t pars $iue arcus ille uerticalis mobilis, quod uertice nostro, & puncto, in quo e$t Sol, continetur. cum igi-
tur uertex a finitore tetrantem distet, $equitur reliquum arcus uerticali, quod e$t a Sole ad finitorem, Solis
altitudinem $upra finitorem o$tendere. ideo $i uerticalis arcus a uertice ad Solem erit partium quinquagin-
ta, Sola finitore tolletur gradus quadraginta, hoc e$t reliquum tetrantis a uertice ad finitorem. huius ergo
anguli cognitio ad Solis altitudinem cogno$cendam $pectat, unde umbrarum longitudo deprehenditur. Sed
angulus a uertic ali mobili, & firmo factus comprehenditur eo finitoris ambitu, qui inter cipitur inter punctum
orientis, & punctum, quo uerticalis mobilis finitorem $ecat. atque ambitus hic uel arcus, latitudo Solis, uel
arcus horizontalis nominatur. huius anguli cognitio id nobis præ$tat, ut parum $ciamus in quam radius Solis
<ln>50</ln>
uergat, unde partem in quam umbra protenditur agno$camus, $emper enim umbra in oppo$itam radio par-
tem pro{ij}citur. nam $i ab euro radius emittitur, umbra in caurum tendit. $i ab aquilone Sol, umbra in
africum uergit. Ecce u$um horum angulorum, & munus uerticalis mobilis. nam $i in plano finitori paral-
lelo uolueris horologium de$cribere, duos hos angulos nece$$arios cogno$ces, quos uerticalis mobilis facit .
Sed ad reliquos mutatur meridianus mobilis ad Solem in noto po$itum, cum eo peruenerit, ut Solem $ecet,
duos & ip$e angulos reddet, alterum ex rectis lineis, alterum faciet ip$e cum meridiano immobili. rectæ lineæ
quæ angulum con$tituunt erunt Solis radius, & diametros meridiani; ambitus hunc angulum $ubtendens, in-
tercipitur interpunctum extremum diametri meridiani, & punctum in quo est Sol. & hinc Solis altitudo ter
minatur $upra uerticalem circulum. Angulus autem ex meridiano mobili, & meridiano firmo factus, com-
prebenditur ambitu decl inationis meridiani mobilis a meridiano immo bili in circulo uerticali. Huius anguli
<ln>60</ln>
cognitio eò $pectat, ut partem & $itum Solis agno$camus, ut umbræ partem eliciamus in plano uerticali,
<pb 310>[514.01.342]<rh it>LIBER</rh>
nanque horum duorum angulorum notitia prode$t ad horologia in plano uerticali de$cribenda, prioris enim
anguli ratio altitudinem Solis $uper eo plano indicabit, unde umbræ longitudo deprehendetur, po$terioris uero
cognitio partem, & latitudinem ostendet. Iam ueniamus ad finitorem mobilem, moueatur\’q & ip$e ad So-
lem u$que $ublatus, ip$e quoque duos angulos con$tituet, alterum ex rectis, alterum ex planis, finitore $cili-
cet mobili, & immobili. Angulus ex rectis con$tabit radio Solis, & diametro æquinoctialis, quæ eadem e$t
cum diametro finitoris. hic altitudinem Solis præ$tabit, unde longitudo umbræ elicietur, & $ubtenditur ambi-
tu a loco Solis ad punctum horizontalis diametri intercepto. At angulus ex duobus illis planis con$tantem
<fig>
<cap>Analemmatis figura.</cap>
<desc>MERIDIAN: S</desc>
<desc>. M. M</desc>
<desc>LS</desc>
<desc>LACITREV</desc>
<desc>M.M.</desc>
<desc>MERIDIAN: .S.</desc>
<desc>OM</desc>
<desc>VERTICA</desc>
<desc>V.M.</desc>
<desc>.S.</desc>
<desc>. O. M.</desc>
<desc>ORIZON:</desc>
<desc>W. A.</desc>
<desc>STAB:</desc>
</fig>
ambitus ille meridiani $ubtendet,
quod e$t inter locum Sol<007>s, & pun-
<ln>10</ln>
ctum in quo mer dianus finitorem
$ec at ambitus hic partem & lati-
tudinem dabit in qua e$t Sol, unde
latitudo umbræ percipitur. Atque
hæc dicta $int de planorum mobi-
lium, & immobilium effectibus,
deque angulorum rationibus, &
linearũ de$criptionibus. Cum hæc
$criberem allatum e$t mihi in$tru-
mentum ab Antonio Pazzio de
<ln>20</ln>
quo $uperius dixi, quod facile om-
nia, quæ dicta $unt $en$ibus $ub{ij}ci
po$$unt. huius <007>n$trumentiratio ex
ip$o diagrammate intelligetur.</p>
<p>Nunc ad analemma de$ignandum
accedam. E$to circulus meridia-
no re$pondens a b c d. in tetrantes $uos duabus diametris diuidatur a d, æquinoctiali, b c. axi re-
$pondeat, ita ut b, $it $uperior uertex, qui est ad ar cton. c, uero inferior, diuidatur tetrans a b, in partes
nonaginta ab a $igno, a quo $eparentur partes uiginti tres, & dimidia, & in termino ponatur f. ab eodem
quoque $eparentur partes uiginti & minuta duodecim, ubi ponatur o. demum ab eodem puncto a, nume-
<ln>30</ln>
<fig>
<var>11 $ x d 11 p k 1 2 1 2 3 4 5f 6 r 11 10 9 8 7 n f m 12 11 10 9 8 7 6 5 1 02 3 4 1g c 1 2 1 2 3 4 5 6 e 11 10 9 8 7 q b o</var>
</fig>
rentur partes undecim, & dimid<007>a, &
in fine ponatur k. transferantur ea-
dem interualla ab a, inferius ita ut
a f. $it a b. & a o, $it a q. &
demum a k, $it a m. eædem diui-
$iones in oppo$itam partem, $upra &
infra d, trans$erantur ita ut ip$i f
re$pondeat g. ip$i o, re$pondeat p.
ip$i k. l. ip$i m. n. ip$i q. r. &
demum ip$i b. i. ducantur ergo li-
neæ f g. o p. k l. m n. q r. b
<ln>40</ln>
i. hæ $unt diametri $ignorum, idest cir-
culorum æquedistantium ab æquino-
ctiali $ecundum principiorum $ignorũ
declinationem, ita ut diameter f g,
$it diametros circuli quem Sol facit, dũ
in Cancrum init. b i, ad Capricor-
num referatur. o p, ad Geminos, &
Leonem. k l. ad Taurum, & Virgi-
nem. m n, ad Pi$ces. q r, ad A-
quarium, & Sagittarium. Diametro-
<ln>50</ln>
rum interualla hæc aut ex tabella de-
clinationis Solis, aut ex men$truo cir-
culo, & lacotomo linea ex analemma
te $umuntur. Eadem ratione per $in-
gulos $ignorum gradus diametros in
analemma transferre poteris. Ducan-
tur ergo $uper diametros illas hemi-
cyclia, ne autem linearum confu$io fiat, quatuor tantum diametros $umemus. æquinoctialis, Tropici $uperio-
ris, & Tauri, inferius uero Sagittar{ij}, quoniam ratio unius alterius rationem ostendet, ut notum erit. Sint
ergo centra earum diametrorum collocata, ubi ea $ecant mundi axem, ita e s, centrum erit $emicirculi in
<ln>60</ln>
<pb 311>[514.01.343]<rh it>NONVS.</rh>
f g, facti. & t. centrum in diametro k l. & u. demum centrum in q r. Quoniam uero diuer$æ $unt
cali inclinationes, ut dictum e$t, alia Romæ alia Athenis, alia alibi: ideo $tatuendum est pro qua inclinatio-
ne horologium $it conficiendum, ut & finitoris, & uerticalis diametros analemmati in$crib amus. Statuamus
crgo borologium de$cribere ad eam inclinationem, quæ e$t Venet{ij}s, quæ ad quadraginta quinque tetrantis
<fig>
<var>1 3 b x z g 2 5 f p 0 1 4 t I c e o n m r u 6 q i h 8 y d 5</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
partes extollitur. numeretur altitudo dicta a puncto
b, uer$us d. & fiat $ignum in meridiana circina-
tione, ubi est litera x. ducatur ab x, per cen-
trum e, ad oppo$itam partem meridiani linea X
e y. quæ finitoris diametro re$pondebit. Ducatur
deinde diameter uerticalis, quæ gnomon dicitur ad
angulos rectos finitoris diametrum $ecans, & $it il-
la z e &. His expeditis ducendæ $unt lineæ a
$ingulis diametrorum $ectionibus finitoris, uerbi
gratia ubi diameter f g, $ecat finitorem x e y.
ubi e$t 2. ducenda est linea ad circinationem he-
micycli Cancri ad punctum i. $imili modo ubi dia-
meter k l, $ecat finitorem x e y, in $igno 4.
ducenda e$t linea ad $emicirculi $ui circinationem
in $ignum 3. eadem ratione a diametro q r. in
$ectione eius, & finitoris ducenda e$t linea b s.
hæ igitur erunt communes eorum circulorum cum
finitore $ectiones, quæ quotam partem eorum circu-
lorum extantem $upra finitorem ostendunt. itaque
$i ducamus $emicirculum g 1 f. ad integrum cir-
culum, & $ectionem 1 2, producamus ad alteram
part\~e circuli, $ane pars illa 1 g, & extremo lineæ
1 2 comprehen$a, o$tendet portion\~e quæ $ub finitore
erit. reliqua uero 1 f, et alterum extremũ, partem
extantem declarabit. Eadem erit reliquarum diame
<ln>30</ln>
trorum $peculatio. Sumamus ergo in alio loco circulum diametri f s g. qui $it 1 f 7 g. ita ut 1, ad
dextram collocetur ubi ortus 7. ad $ini$tram ubi occa$us, g. in imo, f. in $ummo $it: iam diuidendus est
circulus is iuxta id genus horarum, quod propo$itum e$t, nam diuer$orum gener um horarum, diuer$as faciunt
illius circuli partitiones. Sumamus nos ante alia, horas antiquas: diuidatur ergo portio circuli huius 1
g 7. quæ$upra finitorem e$$e fingitur, in partes duodenas, & ubi e$t litera 1. ad ortum notandum est 1
2. diuidatur quoque portio i g 7. infra 1. in duodenas partes, & in prima parte tam $upra, quam in-
fra 1. noteur 11. in $ecundis 10. in tert{ij}s 9. in quartis octo, in quintis $eptem, in $extis 6. in $ep-
timis quinque, in octauis 4. in nonis 3. in decimis 2. in undecimis 1. Ita enim diui$æ erunt portiones
circuli tam $upra, quam infra finitorem, nec te moueat quod portio 1 g 7. inferior Cancri in$eruiat par-
titioni minoris diei, quoniam con$ider anda e$t tanquam portio $uperior Capricorni. His rationibus omnium
$ignorum circuli partiendi $unt, uidebis autem in omni $igno portionem horarum extantem finitori. post hæc
<ln>40</ln>
fiat diameter circuli 1 f 7 g. qui meridiano re$pondeat, & $it f g. ad eam diametrum rectæ ducantur a
$ingulis partibus in circinationis linea $ignatis, ita ab 11. & 1. cadet linea in f g. diametrum, & $i-
mili ratione ab 10. & 2. ab 9. & 3, ab 8. & 4. ab 7. & 5. erunt autem $igna ubi 6. in
meridiana linea, nam $exta hora antiquorum meridies erat. Sunt autem lineæ buiu$modi ea de cau$a ductæ
ut $ciamus $ectiones horarias cum plano horolog{ij}, uel finitoris. Nunc ex anal emmate Solis altitudines eli-
ciendæ, ut proten$iones umbrarum $ingulis horis indicemus. Sumatur igitur ab analemmate meridianus a
b c d, & diameter tropici Cancri f g. $ecundum partitiones iam factas in d<007>agrammate O. Sumatur
etiam finitor x e y. quemadmodum e$t in analemmate, tra{ij}ciantur autem lineæ per diui$iones $ingulas Cã
cri, quæ æquidi$tent finitori x e y. quæ altero extremo cir cinationem meridiani, altero verticalem diame-
trum contingant. post hæc gnomonis longitudinem $tatuas quantam libet. & eam pones $ub e. ubi apex
<ln>50</ln>
gnomonis e$t ad z. in diametro uertical<007> z e &. & per z. ubi pes gnomonis e$$e fingitur tran$eat linea
finitori æque distans, quæ $it T Z V. linea hæc planitiæ linea e$t. ad eliciendas aut em umbrarum produ-
ct<007>ones $ingulis horis, duces occultas lineas ab horis in meridiana circinatione $ignatis per centrum e, ad
lineam planitiæ. metieris autem umbras a $igno Z, ubi est pes gnomonis ad terminum $ingular um hora-
rum in lineam planitiæ ductarum. $imili ratione, $i lineam Q R S. duxeris æque di$tantem finitori $upra
centrum e. pro gnomonis longitudine, & ad eã lineas occultas, ab horis in circinatione meridiani po$itis de-
duxeris, habebis longitudinem umbræ in horis hybernis: quemadmodum ex diagrammmate no$ces. Sed
accedamus ad latitudinem umbræ ex analemmate elicienda. Primum ergo ut confu$ionem linearum fugiamus,
circulũut $upra, facies a b c d. in quo uerticalis diametrum z e &. & finitorem x e y. & tropici
diametrum f g. cum $uis diui$ionibus ex diagrammate O. $umptis, inde duces per diui$ionis tropici $igna,
<ln>60</ln>
<pb 312>[514.01.344]<rh it>LIBER</rh>
lineas æque di$tantes diametro uerticalis, quarum extremum alterum circinationis lineam, alterum finitoris
diametrum tangat. has numeris horarum $ignabis. po$t hæc ex diagrammate O. longitudines linearum ho-
rariarum a cir cumferentia ad diametrum f g. transferes in $equentem de$criptionem. Po$ito circino in dia-
metro finitoris $upra lineam horæ re$pondentis borariæ lineæ, quam ex f. diagrammate O $ump$i$ti. uerbi
gratia $i ex diagrammate O. $ump$i$ti longitudinem lineæ horæ undecimæ, eam in lineam horæ undecimæ trã$.
feras a$igno II. in finitoris d<007>ametro collocato, & eo termino in ea linea $ignato per centrum e. &
terminum illum lineam occultam duces ad circination<007>s lineam, ubi notabis II. & idem de reliquis hora-
r{ij}s lineis faciendum e$t. itaque habebis arcus horizontales, $eu latitudines Solid, qui arcus intercipientur in-
ter finitorem immobilem, & uerticalem mobilem, ut dixi, & $unt arcus $ubtendentes angulos ex duobus pla
<ln>10</ln>
nis factos. quæ omnia ex diagrammate facile colliguntur. Nunc ad horologium de$cribendum ueniamus .
Circulum facies æqualem meridiano analemmatis, & $it ille a b c d. $it b c. diameter pro meridiana
l<007>nea, $it a d. pro linea planitiæ, quæ occulte ducenda est $it centrum e. in quo linea planitiæ mer<007>dianam
$ecat, ubi gnomon e$$e fingitur. Sume a diagrammate præcedenti I. inter uallum $eu arcum, a $igno Z, uer-
<fig>
<var>5 4 b 3 2 7 8 9 10 f 6 5 7 1 11 6 5 7 9 4 4 8 8 N 9 x 12 1 11 2 10 3 9 4 8 5 7 3 39 9 F 6 g 2 2 10 10 o a @ d 1 11 7 6 z 1 11 8 6 7 c 1 12 10 1@ 1 2 1 1 11 11 5 11 2 2 10 21 11 b f @ 8 3 3 9 9 12 1 4 5 g 6 10 8 11 1 9 10 2 2 2 10 5 7 2 z 9 c 8 4 7 5 9
3 10 4 8 8 4 3 7 2 10 7 5 9 3 1 11 12 8 4 11 1 10 2 0 @ d 7 5 9 3 I 8 4 7 5 6 c &</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
ticalis ad undecimam in meridiano, & id transferas in planum horolog{ij} a $igno d. uer$us b. ubi e$t litera
b. inde a centro e. ad b. duces lineam occultam, & habebis latitudinem horæ undecimæ, atque etiam
primæ horæ. nam eam a puncto a. uer$us c. ad m. duces. Sume deinceps a diagrammate longitudinem
umbræ horæ undecimæ a puncto Z. gnomonis pede, & eam transferas a puncto e. in lineam e b. & e
<ln>50</ln>
m. ibi erit principium boræ primæ, & undecimæ, quando Sol est in Cancro. Sume postea arcum horizonta-
lem, $eu latitudinem horæ decimæ, & horæ $ecundæ quæcadem e$t, & duc occultas lineas ab e. in n, &
o. & habebis latitudinem horæ decimæ, & horæ $ecundæ, nam interualla ab n. ad d. & ab a. ad o.
$unt æqualia: & $ume earum horarum longitudinem umbræ a diagrammate O. & eam transferes in occul-
tas decimæ, & $ecundæ horæ lineas latitudinis a puncto e. & habebis principia horæ decimæ, & $ecundæ in
tropico Cancri. Similis ratio erit præfiniendis reliquis horis tam in tropico Cancri, quam in tropico Capri-
corni, unde hyperboles duas oppo$itas uidebis. quod $i l<007>neas ab hyperbole Cancri ad hyperbolem Capri-
corni duxeris, ut quæque ad $uas horas re$pondeat, de$ignatum habebis horologium in plano æquedistanti
plano finitoris. Quod $i hyperboles ab al{ij}s circulis factas in horologio ponere libuerit, eadem uia uti po-
teris, qua Cancr<007>, & Capricorni byperboles po$ui$ti. $emper autem æquinoctialis rectam $ibi dabit, tantum
<ln>60</ln>
<pb 313>[514.01.345]<rh it>NONVS.</rh>
a gnomone distantem, quantum ratio umbræ a radio æquinoctiali meridiano postulabit. Verum in declima-
tione quæ e$t Venet{ij}s tam in finitore, quàm in uerticali umbra gnomoni par est in meridie. eadem enim est
umbra uer$a, cum umbra recta. Hæc pluribus circulis de$crip$i, ut confu$io linearum declinetur: Cæterum
analemma nece$$ar{ij}s circulis, & diametris in ære, aut alia $ol<007>da materie de$ignabis, reliquos uero circulos,
& diametros delebiles, ut libet, efficies, quæ omnia experiundo facilius intell<007>ges, quàm uerbis explicari po$-
<fig>
<var>5 6 7 4 8 3 9 2 10 1 11 4 8 3 9 d d 2 3 4 5 6 7 8 9 10 10 1 1 v n c</var>
</fig>
<fig>
<var>12 1 1 1111 2 2 10 10 3 3 9 9 4 4 8 8 5 5 7 7 6 6 6 T 7 7 5 5 8 8 4 4 9 9 3 3 10 10 2 2 11 11 1 1 12</var>
</fig>
<fig>
<var>11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 11 1 2 3 10 4 5 E 6 6 7</var>
</fig>
<fig>
<var>9 3 4 2 8 10 11 12 1 5 7 6 6 G</var>
</fig>
<fig>
<var>8 9 10 7 6 5 11 1 8 1 11 F</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
$int. Eadem ratione ac uia de$cribes ex analemmate borologia cum al{ij}s boris $iue astronomicis, $iue ab oc-
ca$u, $iue ab ortu uolueris, ut ex diagrammatis elicere poteris. namque V. diagramma e$t antiquarum ho-
<ln>60</ln>
rarum. Nunc o$tendam quomodo ex analemmate $umuntur horologia in plano uerticali. Iam diximus uer-
<pb 314>[514.01.346]<rh it>LIBER</rh>
ticalis plani officium e$$e meridianas partes a $eptentrionalibus $eparare, ideo horologia in eo plano de$eri-
pta ad meridiem, aut ad $eptentrioncm uergent. quemadmodum igitur in de$cribendis horolog{ij}s in plano fi-
nitoris, duas portiones $eu arcus circulorum quæ$iuimus, ut longitudinem, & latitudinem umbræ uenare-
mur, ita hoc quoque loco in horolog{ij}s in plano uerticalis de$cribend{is} du<007>s circumferentias, & arcus a$$u-
memus, e quibus una Solis altitudinem $uper id planum $ingulis horis o$tendet, unde umbræ longitudo elicie-
tur, & ideo circumferentia horaria uocabitur: altera umbræ latitudinem circa idem planum indicabit: ho-
rariæ igitur circumferentiæ hoc modo a mobili meridiano trahuntur. & primum in æquinoctiali. Esto a b
g d. circulus ex centro e. ductus. a b, $it $ectio communis meridiani, & finitoris, g d. diameter uer-
ticalis & z e h. diameter æquinoctialis. e$to t z. quarta æquinoctialis $upra finitorem, hæc in $ex æquas
<ln>10</ln>
<fig>
<var>16 15 17 14 14 18 19 19 13 13 20 20 12 12 21 21 11 11 H 22 22 10 10 23 23 9 9 24 16 16 23 23 17 17 22 22 18 18 21 21 29 20</var>
</fig>
<fig>
<var>19 20 21 18 17 22 23 17 16 18 17 9 15 14 13 11 13 20 16 12 21 17 20 22 21 11 22 10 23 9 18 L 17 18 19</var>
</fig>
<fig>
<var>23 17 22 16 18 9 21 23 19 10 19 20 22 11 21 20 13 19 14 18 15 17 16 K</var>
</fig>
<fig>
<var>17 18 19 20 21 22 16 23 15 14 13 12 11 10 11 12 21 22 10 9 23 M</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
horarias portiones $ecetur, $atis enim est quarta una, ad id quod uolumus o$tendendum, a $ingulis autem di-
ui$ionibus ad diametrum æquinoctialis ducantur lineæ, quæ $emidiametrum z e. $ecent, quæ omnes lineæ
k l. notentur. Iam uero ut $ciamus arcus horarios ad Solis altitudinem excipiendam $uper planum uer-
<ln>50</ln>
ticalis, a notis L. ducendæ $unt lineæ æquidi$tantes diametro uerticalis. g c d. u$que ad circumferentiam
meridiani, quæ g z. literis continetur. atque extremis earum linearum numeri horarum apponendi $unt,
qui hic exempli gratia notati $unt iuxta horas antiquas 11. 10. 9. 8. 7. 6. quibus re$pondent 1. 2.
3. 4. 5. $ed 1 2. ad g. punctum uerticalis ad$cribuntur. Arcus igitur a puncto g. ad undecimam,
uel primam horam pertingens, Solis altitudinem $upra uerticalis planum g c d. o$tendit primæ, uel undeci-
mæ horæ. $imilis ratio e$t de arcu ab g. ad decimam, uel $ecundam horam, & de reliquis arcubus reliquarũ
borarum, ex quibus Solis altitudo $upra uerticalis planum habetur, cum Sol æquinoctialem circulum ambit.
quod $i libeat præter antiquas alias quoque $pecies horarum de$cribcre, eadem diui$ione uti poteris, quoniam
omnia horarum genera in æquinoctialem pariter currunt. Vnde $i a meridie horas uelis, ubi e$t g. notabis
6. ubi e$t 11. & 1. facies 5. & 7. ubi 10. & 2. facies 4. & 8. ubi 9 & 3. facies 3
<ln>60</ln>
<pb 315>[514.01.347]<rh it>NONVS.</rh>
& 9. ubi 4. & 8. facies 2. & 10. $upra 5 & 7. facies 1. & 11. $upra z. notabis 12. ubi
meridies e$t. Quod $i ab occa$u uelis horas notare, ad g. pones 24. & $ic $erie quadam 23. & 22.
notabis, & 21. & 20. & 19. $ed $upra z. pones 18. ea enim hora est meridies. inde regrediens $i-
gnabis 17. 16. 15. 14. 13. & 12. Si autem uelis horas ab ortu $upra g. pones 12. inde 1. 2.
3. 4. 5. 6. & inde regrediens 7. 8. 9. 10. 11. 12. his expeditis duces lineam planitiæ uerticalis
quæ$it n m. & $ecet lineam a b. in o. quæ tantum ab$it, ab o. quanta gnomonis longitudo e$t fu-
tura. & ab horis in meridiano $ignatis duces horarum lineas per centrum e. ubi e$t gnomonis apex duces
ad lineam planitiæ n m. quemadmodum factum est in horolog{ij}s de$criptis in plano finitori parallelo, nam
lineæ illæ longitudinem umbrœ indicabunt. His igitur rationibus horarios arcus inue$tigabis, unde umbrarum
<ln>10</ln>
productiones ex Solis altitudine habebis. Verum ut arcus latitudinis excipias, ducito a punctis l. lineas
parallelas diametro a e b. quæ ad angulos rectos cadant in diametrum uerticalis g e d, in $ignis ubi
e$t litera p h. & perueniant ad circinationem meridiani. inde po$ito centro in $ignis ubi l. & diducto ad $i-
gna ubi k, transferas $ingulas illas longitudines ad lineas tran$uer$as a punctis p. ad puncta q. po$i-
ta\’q; regula in e, & q. ducantur lineæ ad circinationem a g ubi e$t litera r. arcus igitur inter uerti-
cate ubi e$t g, & $ignum r, erit arcus latitudinis umbræ, & quilibet horæ illi re$pondebit, a qua linea
$umpta erit, hœc autem omnia $unt a$$eruanda, donec opus erit æquinoctialem diametrum in horologio æqua-
biliter partire. Nunc uideamus quo modo horar{ij}, & uerticales arcus in tropicis, aut alibi inueniantur. cir-
culum duces a b g d in centro e. in quo eædem $unt diametri, quæ in præcedenti diagrammate, ducan-
tur diametri tropicorum cum $uis $emicirculis, ut in analemmate, quæ $int t u. & x y. diuidantur\’q;
<ln>20</ln>
diametri illæ iuxta horarum genera\’q; uelis de$cribere. ducatur item linea planitiæ uerticalis m o n. inci-
piamus\’q; a $emicir culo tropici Capricornis x y. ubi horarum antiquarum lineæ ductæ $unt. cum $uis no-
tis 1 2. 3. 4. 5. 6. & recurrendo. 7. 8. 9. 10. 11. Sectio autem finitoris & tropici iam dicti
est ubi 12. per literas t k, indicata. Ponatur ergo circinus, & extendatur ad t. & ea dilatatione uer-
tatur circinus ad circinationem meridiani centro in k permanente, & notetur r. iterum centro k, inter-
uallum k & 11. 1. transferatur ad meridianum, & notetur 11. & 1. nam tantus e$t arcus horarius
primæ, & undecimæ horæ, & tam altus e$t Sol $upra uerticale planum q d. quantus e$t arcus g. 11. &
1. centro item k, & $patio k 10, & 2. transferatur illud in meridianum ubi 10 & 2. & habebi-
tur arcus horarius decimæ, & $ecundæ horæ. idem in reliquis horar{ij}s arcubus & circunferent{ij}s excipien-
dis fac<007>es: tanta enim erit circunferentia horaria, quantum e$t ab g, ad ip$as horas in meridiano $ignatas,
a qu<007>bus $i lineas duxeris per centrum e. habebis umbrarum longitudines in plano uerticalis m o n. His
<ln>30</ln>
expeditis quærendi $unt arcus uerticales ad excipiendam latitudinem, & partem umbræ per $igna 1. in
præcedenti diagrammate: ducantur lineæ æquidistantes d<007>ametro a e b. quæ ad angulos rectos cadant in
g e d. in $igna p. & perueniant ad circ<007>nationem meridiani, & transfer antur longitudines 1. 11. &
1. & 1 10. & 2. item 1. 9. & 3. atque 1. 8. & 4. ac demum 1 7. & 5. $upra d<007>ct as
lineas ubi p. & $ignentur litera s. ab e uero per s. ducantur lineæ ad circinationem meridiani, ubi
notetur t. arcus igitur inter g & t, erunt circunferentiæ uerticales, quæ umbræ latitudinem indicabunt.
Eodem modo, & uia a $emicirculo Cancri r u. deduces circunferentias tam horar as, quàm uerticales, ut
longitudinem, & lat itudinem umbræ $ingulis horis habeas, & eas in horologium transferre po$$is. Quod
hac ratione efficies. Esto circulus a b c d, pro uerticali plano. cuius centrum $it e. diametri a c. &
b d. ita quod A, occa$us C. ortus $it. $umatur ex diagrammate I. interuallum o 1. & transferatur in
<ln>40</ln>
planum horolog{ij} ab e uer$us b. $upra lineam e b. in f. per f, tra{ij}ciatur æquidi$tans diameter a e
c & $it illa g f h. quæ pro diametro æquinoctialis habeatur. post hæc a diagrammate I. $umito lon-
gitudinem umbræ, & eam huc transferes a centro e. $uper æquinoctialem diametrum, aut arcus uerticales
utrinque a $igno d. nam lineæ illæ, quæ ab e, occulte uenient, $ecabunt æquinoctialem diametrum in $uis lo-
cis: erunt autem $igna mani$e$ta. Vt uero in reliquis parallelis horas de$ignes, $umito prius uerticales cir-
cunferentias a præcedenti diagrammate I I. a $igno g. & transferes eas a $igno d, hinc inde, in horolo-
g{ij}planum, duces\’q; occultas lineas ab e, centro ad circunferentiam. in quas lineas umbrarum longitudi-
nes a præcedenti diagrammate, I I. de$umptas, transferes, & manife$tas horarum notas appones, a quibus
lineæ per $igna horarum in æquinoctiali notata lineas tra{ij}cies ad partem Cancri. ita horarum lineæ erunt
de$criptæ, & in meridiana linea $ignabis 6. ad dexteram 7. 8. 9. 10. 11. 12. ad $ini$tram 1. 2. 3.
<ln>50</ln>
4. 5. Erit autem huiu$modi horologium in plano uertic alis ad meridiem uergenti. Quoniam uero æ$tiuo
tempore Sol ortus, & occa$us terminos ad $eptentrionem mutat, opus erit in plano uerticalis ad $eptentrionem
uer$o eas horas de$cribere, quæ erunt prima, & $ecunda matutina, undecima, & decima po$t meridiem. quod
meridiani ope facies, producendo lineam hyperboles, quæ terminos horarum Capricorni connectit, & ducen-
do lineas horarum undecimæ & primæ, decimæ & $ecundæ pro ut ratio postulat. His rationibus alia quoq;
horarum genera in horolog{ij}s uerticalibus de$cribuntur, quæ omnia melius experientia, quàm uerbis compa-
rantur: illud autem animaduertendum, ex diagrammate I. pro omnibus horarum generibus in æquinoctiali
diametro collocandis arcus de$umi, nam lineæ omnium horarum generum in æquinoctiali diametro cõcurrunt.
Explicauimus iam horologia tum quæ in plano finitori æquidistanti de$cribuntur, tũ quæ in plano uerticalis
de$ignantur: Nunc ad ea pergemus, quæ in plano meridiani fiunt. & quoniam meridiani est regionem occiduã
<ln>60</ln>
<pb 316>[514.01.348]<rh it>LIBER</rh>
ab oriente $eparare, ideo & etiam horologia duplicia erunt, nam alterum ad ortum, alterum ad occa$um $pe-
ctabit. ad ea uero conficienda duæ quoque ( ut in al{ij}s ) circumferentiæ $umendæ $unt, ex una Solis altitudo
$upra illud planum o$tendetur, unde umbræ longitudo $umetur, altera latitudinem indicabit iuxta distantias
Solls ab eo plano. Quæ autem Solis altitudinem circumforentia dabit, ectemoria Græce dicitur, iuxta $ex po-
<fig>
<var>Q K r n r 12 11 K 2 2 @ 4 p 8 7 e t 8 9 c P 7 4 3 10 7 @ P 5 q P 6 2 8 7 q P t t 11 1 I 1 11 7 q p 2 10 q p 3 9 @ a e b 4 8 2 7 6 5 P 10 6 f P 9 3 8 4 f P 1 f P 11 10 2 a f b e 4 9 3 11 10 2 11 1 11 1 u m 12 15 @ d 12 4 5 m 3 4 5 7 8 9 d @ 2 @ 0 10 2
11 1 a 0 s 7 1 n P p 5 6 7 10 6 6 6 3 4 8 9 7 e 5 5 7 4 5 3 10 11 12 1 2 3 8 9 3 1 e H 23 10 22 24 23 22 15 16 17 18 19 21 13 14 20</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
$itiones, quas habet finitor mobilis ratione antiquarum horarum. at circunferentia, quæ dat umbræ latitu-
dinem, meridiana uocabitur. E$to igitur diui$io tropicorum ut in analemmate tam circulorum, quam diame-
<ln>60</ln>
<pb 317>[514.01.349]<rh it>NONVS.</rh>
frorum, & horarum portiones in $emicir culis notentur numeris horar<007>um antiquarum. Esto\’q; $emicirculus
Capricorni inferius x y. Cancri $uperius z &. & ubi in diametris $emicirculorum de$inunt horarum
lineæ, ponatur litera n. ut igitur meridianas circunferentias pro latitudine eliciamus, ducantur lineæ a cen-
tro e. quæ per $igna n. traiectæ ad meridiani a b c d. circunferentiam perducantur. Verbi gratia :
<fig>
<cap>Horologia in plano meridiani.</cap>
<var>6 5 4 3 2 1 7 8 9 10 11 12 u l d 7 4 8 3 9 2 10 b n n n n n 5 4 3 2 1 a c e c y n n n n n p 1 2 3 4 5 n $ $ 4 3 2 1 r 4 3 2 1 e 4 3 2 1 B 9 10 11 12 13 14 e H 5 6 7 8 9 10 11 e E g r 7 6 5 4 3 2 1 F g d 23 22 21 20 19 18 18 c g G d f a b e g c 1 2 3
4 5 4 3 2 1 8 7 6 5 4 3 2 1 f D e 11 10 19 18</var>
<var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
Ducas occultam lineam ab c. centro, quæ per n. $ignum boræ primæ, & undecimæ ad o. $ignum in cir-
cunferentia perueniat. arcus a o. erit arcus primæ, & undecimæ boræ, ide$t circunferentia meridiana
item $i ab e. centro per n. $ignum lineæ horæ decimæ, & $ecundæ lineam duxeris ad circunferentiam, ad
<ln>60</ln>
<pb 318>[514.01.350]<rh it>LIBER</rh>
$ignum i. circunferentia a i. meridiana dabit arcum latitudinis. idem facies in excipiendis al{ij}s aliarum
horarum circunfcrent{ij}s:erit itaq; a u. circunferentia meridiana horæ tertiæ, & nonæ. a l. horæ quartæ
& octauæ. a r. quintæ & $eptimæ: Sed dextra quæ e$t meridiana in id plano minime cadit, nam ip$um idem
planum e$t. Cæterum ectemoriæ circunferentiæ ad altitudinem Solis, & longitudinem umbræ excipiendam.
<fig>
<cap>Horologia in plano æquinoctialis.</cap>
<var>d b 5 6 7 4 8 9 3 g f k L @ m 2 10 l 8 1 11 a e b B L 1 f k m h @ z r s 1 n 11 A 2 1 10 12 3 9 11 1 4 8 10 1 2 5 6 7 b d 9 3 8 4 7 5 6 c 6 7 5 8 4 9 3 18 17 16 10 2 16 17 18 19 11 12 1 19 20 14 14 20 21 13 13 21 22 12 12 22 23 11 23 24 24 14 14 23 15
23 22 15 22 16 16 21 17 21 20 19 18 17 18 19 20</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
ita comparantur. $it centrum n. $patium uero. n. 11. & 1. uertatur aliud circini crus ad meridianum
ubi erunt 11. & 1. circunferentia inter 11. & 1. et o. $ignum intercepta, erit ectemoria circunfe.
rentia primæ, & undecimæ. po$ito iterum centro n. & interuallo n. 10. & 2. firmo in n. circino
<ln>60</ln>
<pb 319>[514.01.351]<rh it>NONVS.</rh>
transferatur in meridianum 10. & 2. & circunferentia inter 10. & 2, & $ignum 0. erit arcus al-
titudinis Solis $upra meridianum hora decima, & $ecunda. Hac autem ratione, & uia $umentur reliquæ
ectemoriæ circunferentiæ, tam tropici Capricorni infra, quàm tropici Cancri $upra, ut in diagrammate A.
uidere potes. Vtigitur prædictas circunferentias horologio accommodemus, & linearum multitudinem fu-
giamus, fiet diagramma B. Esto igitur circulus o p q n. pro meridiano, binis diametris in quatuor
tetrantes di$$ectus: in diametro autem p q. $umatur gnomonis longitudo ab e. ad t. tam $upra e. quã
infra, per\’q; $igna t. ducantur lineæ æquidistantes diametro o n. quæ $int r t s. bælineæ planitiam, in
qua umbræ protenduntur, o$tendunt. Vtigitur umbrarum longitudines in planitiæ lineas traducas, $umito a
diagrammate A. circunferentias ectemorias, & transferas in diagramma B. Eas quidem quæ $unt Cancri
<ln>10</ln>
in quartam n p. ab n. quæ uero Capricorni in quartam n g. ab n. & re$pondentes horarum nume-
ros appones a. quibus lineas per e. centrum ad oppo$itas planum r t s. traduces. ubi lineæ Cancri in
r s t. quæ est infra o e n. Capricorm uero in linea r s t. quæ $uperius e$t, de$ignabuntur. Cum uero
horologium ad ortum $pectans de$cribere uolueris, diagramma facies C. ubi circulus a b c d. in cen-
tro e. diameter a c. erit $ectio communis ip$imeridiano, & finitori. b d. uero communis $ectio meri-
diani, & uerticalis. ita ut a. ad meridiem, c, ad $eptentrionem $tatuas. ducatur item alia diametros mediæ
inter a d. quæ $it f g. communis $ectio æquinoctialis, & meridiani, quæ diametros tantũ $uper a extollatur
quantum in analemmate tollitur æquinoctialis $upra finitorem, in hoc diagrammate, quod C. litera indicat
ponendæ $unt meridianæ circunferentiæ, ac illæ primum, quæ $unt Cancri c o. c i. c l. c u. c r. a pun-
cto c. uer$us d. & notandi $unt re$pondentium horarum numeri. quae omnia literis, numeris, $eu cha-
<ln>20</ln>
racteribus delebilibus notabis. expeditis his diui$ionibus in diagrammate C. lineas duces a punctis o.
i. l. u. r. per centrum e. ad oppo$itas partes circinationis, tam eas, quæad Cancrum, quàm eas, quæ
ad Capricornum pertinent, inde a diagrammate B. deduces in diagramma C. longitudines umbræ, $uper li-
neas re$pondentes horis iam ductis a circunferentia ectemoria. deinde connectes horas Cancri, cum horis Ca-
pricorni, & habebis horologium ad ortum. Eadem ratione horologium facies ad occa$um $pectantem, tran$-
ferendo lineas omnes in quartum a b. & notando po$t meridianas horas, quemadmodum e$t in diagramma-
te D. At in diagrammate E. horæ $unt a meridie, ante meridianæ. in F. Vero pomeridianæ. $icut in H.
horæ ab occa$u antemeridianæ, & in G. pomeridianæ. Iam uerticalia, plana, & meridiana explicata
$unt, anguli\’q; expo$iti, & circunferentiæ omnes, unde latitudines, & longitudines umbrarum excipiebantur,
Modo rationem o$tendemus, qua horologia in plano æquinoctialis conficere po$$imus, rem quidem non minus
facilem, quàm iucundam. Esto meridianus a b c d. cuius diameter a c. æquinoctiali detur. in eo
<ln>30</ln>
$int, quemadmodum in analemmate diametri circulorum $ignorum f h. Cancri, & Capricorni h m. Ge-
minorum, & Sagittar{ij}. g l. Tauri, & Virginis. Sumatur in linea e b. gnomonis longitudo e z. &
per z. linea planitiæ l o. ducatur in quam per e. centrum a $ignis f g h. ducantur lineæ g e t. h
e s. f e r. ita ut z r. $it longitudo umbrætropicorum. z s, Geminorum, & Sagittar{ij}. z t, Tauri,
& Virginis. ut uides in diagrãmate A. ex quo $umes interuallum z t. & circulum duces a b c d. in
centro e. in quo circulum alium facies æquidi$tantem, iuxta interuallum z s. ab eodem diagrammate A.
Erit autem f g h i. demum, ex interuallo z r. alium $acies k l m n. hi circuli referunt in plano æ-
quinoctiali parallelos $ignorum a diagrammate A. $iumptas ab umbrarum longitudinibus in planitiæ linea
l z o. diuidatur deinceps minor circulus k l m n. in du<007>s partes inæquales iuxta $ectionem Cancri, quæ
e$t $upra finitorem, ita quod k l m. $it maior, quæ Cancri k n m. m: nor, quæ $it Capricorni, & produ-
<ln>40</ln>
cta linea k m. ad extremam circinationem ad $igna a c. diuidentur reliqui circuli iuxtas proprias $e-
ctiones per lineam a f k m h c. communes illius plani, & finitoris. Quare $i uelis horas antiquorum
de$cribere, diuides utramque portionem in duodenas partes incipiens a $ectione illius plani, & finitoris. in mi-
nori quidem circulo ab m. in maiori uero ab e. & ita $ingula tria $igna continenti linea coniunges, ut in dia-
grammate B. Quod $i horas ab occa$u uelis, diui$ionem incipias ab m. minoris & à c. maioris circuli
tam $upra quam infra finitoris lineam ut in diagrammate D. horas autem ab ortuinuer$um hoc dabit horo-
logium. ut in digrammate E. A meridie uero a meridiano b. diui$io incipienda e$t. ut in diagrammatæ C.
Quoniam uero nimis di$tat ab æquinoctiali initium Tauri, & Virginis, aut a Libra Scorpius, & Pi$ces: ideo
$i proprius umbram earum parallelorum in diagrammate A. $ump$eris, ut in $igno q. & à q. tra{ij}cies
lineam per e. ad planitiam l z o. habebis maiorem circulum, in quo tres alios inclu$os & horar{ij}s lineis
<ln>50</ln>
iam distinctos, & parallelos con$titues. In his iam dictis horolog{ij}s duas habebis $uperficies, altera ad uer-
ticem, & polum $uperiorem, altera ad inferiorem $pectabit. prior erit in portione a b c. in qua horæ erunt
$ignorum $eptentrionalium. Po$terior erit in portione a d c. in qua horæ erunt $ignorum meridianorum: in
utraque tamen ponetur gnomon in e. ad angulos rectos. Quoniam uero non $olum fiunt horologia in planis
illis immobilibus, qualia bactenus declarata $unt, $ed etiam in planis mobilibus de$cribuntur, quæ inclinata
uocantur, quia ad aliquod ex immobilibus plams non $unt ad angulos rectos, ideo hoc loco uelim, ut ex his,
quæ dicta $unt, ingenio$i, ac studio$i gnomonices uiam, & modum inueniant horum horologiorum conficien-
dorum. ut autem pror$us non declinent a $copo, exemplum afferam, tanquam initium huiu$ce $peculationis.
Horologium igitur in plano uerticalis mobilis ratione finitoris immobilis illi e$t ad angulos rectos, $ed ratione
meridiani immobilis, atque etiam uerticalis immobilis non est illis ad angulos rectos. Similiter quoque horo-
<ln>60</ln>
<pb 320>[514.01.352]<rh it>LIBER</rh>
logium in plano finitoris mobilis ratione meridiani immobilis, illi e$t ad angulosrectos, $ed ratione finitoris im-
mobilis ad illum e$t inclinatum. Demum horologum in plano meridiani mobilis, neque ad finitorem, neque
ad meridianum immobiles cadit ad angulos rectos, $ed ad utrunque est inclinatum. Conueniunt in hoc omnia
inclinata, quod in utraque $uperficie confici, & de$cribi po$$unt. Ac primum horologia inclinata ad finitorem,
& recta ad meridianum faciem alteram habet ad $uperiorem, altera ad inferiorem partem $pectantem. horo-
logia in plano uerticalis mobilis faciem unam a meridiano declinantem habent, alteram ad alteram partem
meridiani. horologia demum in plano meridiani mobilis altera facie declinant ab ortu, altera ad occa$um.
Conueniunt quoque quod omnia ex iam de$cripto analemmate $umuntur. & circunferentias eas $umunt, a
quibus tum altitudo, tum latitudo Solis juper ea plana comparatur. Inclinationes autem, & declinationes
<ln>10</ln>
parietum, & planorum, in quibus de$cribenda $unt horologia, multis instrumentis excipiuntur, quæ pa$$im
videre licet. Hæc autem omnia $i recte perpendantur, & animo uer$entur, facilem nobis aditum ad maiora
patefacient, quorum demon$trationes (ut dixi) & Ptolemæo, & Commandino relinquans.</p>
<h it>De horologiorum ratione, & u$u, atque eorum inuentione
& quibus inuentoribus. # Cap. IX.</h>
<p>H E<sc>MICYCLIVM</sc> excauatum ex quadrato ad enclima\’q; $ucci$um, Bero$us Chaldæus dicitur
inueni$$e: $caphem, $iue hemi$phærium, Ari$tarchus Samius. Idem etiam di$cum in pla-
<ln>20</ln>
nitia, arachnem Eudoxus A$trologus. Nonnulli dicunt Apollonium; plinthium $iue la-
cunar (quod etiam in Circo Flaminio e$t po$itum) Scopas Syracu$anus,: pros ta i$to-
rumena, Parmenion. pros pan clima, Theodo$ius, & Andreas: Patrocles pelecinon: Diony$iodo-
rus Conum. Apollonius pharetram, alia\’q; genera, & qui $upra$cripti $unt, & alij plures inuenta reli-
querunt, uti Gonarchen, Engonaton, Antiboræum. Item ex his generibus uiatoria pen$ilia uti $ie-
rent plures $cripta reliquerunt: ex quorum librjs, $i quis uelit $ubiectiones inuenire, poterit, dummodo
$ciat analemmatum de$criptiones.</p>
<p it>Quæ a Vitruuio ponuntur hoc loco $atis explicari poterunt ab his, qui analemmatum rationes, & $pbæ-
ræ circulos pro{ij}cere in planum $ciunt, nam cuilibet experto integrum erit horologia ad quancunque formam
deducere. Bero$us ut arbitror horologium ex quadrato $ucci$um cum parallelis $ignorum circulis, & horis
<ln>30</ln>
ad unam cœli inclinationem inuenit. At Aristarchus in hemi$phærio id po$uit, atque etiam in excauato ua$e,
$ed non ad perfectum hemi$phærium, quod di$cum appellauit. omnia hæc horologia, ide$t $ucci$um ad unam
declinationem ex quadrato, & hemi$phærium, & di$cus, habebant omnes circulos in linea lacotomo, &
circulo menstruo contentos, omnem\’q; planè Solis declinationem. nos integram $phæram ad omnem cœli in-
clinationem perforatam, cum circulis par allelis, & horar{ij}s confecimus, tropicis tamen mobilibus, ut omnia
horarum genera imponeremus, confecimus, qua non $olum pro communi horologio ad omnes cœli inclinationes
uteremur, $ed ut eo in$trumento in omnia planorum genera $iue ea finitoris plano, $iue uerticali, $iue meridia-
no, his\’q; tam firmis quàm mobilibus præfinirentur omnibus quibus libuerit horis in$criptis, gnomone medio,
cuius apici $i lucerna adhibeatur in tenebris $phæram in parietem oppo$itum, $eu quodcunque planum pro{ij}-
ciet, ita ut ratio astrolab{ij} illo experimento facile digno$ci po$$it. Cæterum horologia a multis inuenta $unt
ex naturalibus formis, & ex artificialibus figuris, unde al{ij} folia arborum, al{ij} cruces, al{ij} stellas, aut naues,
<ln>40</ln>
nos in auium, & animalium formas plura confecimus, quæ omnia ex Solis altitudine gnomonis ad umbram
proportione, circumferentiarum, & angulorum ratione eliciuntur & ad propo$itas formas accommodantur,
quorum analemmata uulgus ignorat, & effectus admiratur. Ideo araneæ forma horologium e$$e poterat, li-
neis horar{ij}s circulos altitudinis Solis o$tendentes tra{ij}cientibus, qualia $unt in diagram. B. C. D. Plin-
thus erat truncus, in quo plura horologiorum genera recta, inclinata, & declinantia de$cribi poterant. Pha-
retræ $imiha erant horologia ad ortum, $eu ad occa$um $pectantia, quæ $uperius in plano meridiani de$crip$i-
mus. $imiliratione ex his, quæ mercatores de diuer$arum regionum inclinationibus referebant, Parmenion
ad eas inclinationes horologia de$cribebat: quæ in uniuer$um Theodo$ius, & Andreas ad omnes cœli tractus,
& inclinationes orbis faciebant: nam horologium quodcunque in æ quinoctiali, aut in plano axis de$criptum,
modo ex tetrante eleuetur ad uerticem, ut ratio inclinationis po$tulat, ad omnem regionem accommodatur.
<ln>50</ln>
Fiunt etiam horologia ad omnem inclinationem, quæ ad Solis cur$um $u$pen$a uertuntur, cuiu$modi e$t illud
Ioannis Stab{ij}, a quo Petrus Apianus folium populi conformauit. quorum analemmata eadem $unt, quæ Vi-
truu{ij}, & Ptolomæi nonnullis ab Orontio & Mun$thero adiectis. Pelecinon a $ecuri forma dictum e$t, quale
dixerim e$$e horologium, quod hyperboles habet a circulis parallelis in plano finitoris, aut uerticalis de$cri-
ptas. Conus est, $i regula centri in non apparenti hemi$phærio extendatur utrinque per $ummas tropicas
declinationes. Planum hoc dicitur conus declinationum, huius extrema ad nullam $uperficiem obiectam ter-
minantur, quale trigonum Zodiacum e$$e dices. quod est tanquam analemma, $i quis recte ip$um con$iderat.
engonaton. Gonarchen, & Antiboræum puto ita fui$$e fabricata, ut ad A$teri$mum & $ydus aliquod, uel ad
aliquas cœli partes, etiam pro nocturno horario a$pectantia re$piciant, $ubiectis propr{ij}s analemmatis. Via-
toria pen$ilia $unt quadrantes, cylindri, annuli, planæ circulorum $uper$icies, & huiu$modi, & quæ pa$$im
<ln>60</ln>
<pb 321>[514.01.353]<rh it>NONVS</rh>
inueniuntur. cæterum & uiatorium appellarem, quod al{ij} compa$$um dicunt, in quo pixis, & magnes, &
borariæ lineæ ad enclima, atque etiam ad plura de$criptæ uiatoribus mira commoditate de$eruiunt. Sunt &
alia horariorum genera, arena, aqua, igne, rotulis fabrefacta, de quibus alib. Arena & aqua per tenue
foramen ad men$uram de$cendunt, & decremento horas o$tendunt. igne elychnium, aut cæra ad tantum $pa-
tium factum con$umitur. Rotularum, & orbiculorum inuentum mirabili motionum diuer$itate denticulis $e
mutuo compellentibus, & in contrarium uer$antibus radium in tympano circumferunt, quo partitæ in orbe ho-
rarum lineæ certis $pat{ij}s indicantur.</p>
<p>I<sc>TEM</sc> $unt ex aqua conqui$itæ ab ei$dem $criptoribus horologiorum rationes, primum\’q a Cte-
$ibio Alexandrino, qui etiam $piritus naturales, pneumaticas\’q; res inuenit. Sed uti fuerant ca exqui-
$ita, dignum $tudio$is e$t agno$cere. Cte$ibius enim fuerat Alexandriæ natus, patre ton$ore: is inge-
<ln>10</ln>
nio, & indu$tria magna præter reliquos excellens, dictus e$t artificio$is rebus $e delectare. Nanque
cum uolui$$et in taberna $ui patris $peculum ita pendere, ut cum educeretur, $ur$um\’q; reduceretur, li-
nea latens pondus deduceret, ita collocauit machinationem. Canalem ligneum $ub tigno fixit, ibi\’q
trochleas collocauit, per canalem lineam in angulum deduxit, ibi\’q; tubulos $truxit, in eos pilam plum
beam per lineam demittendam curauit. ita pondus cum decurrendo in angu$tias tubulorum preme-
ret cœli crebritatem, uehementi decur$u per fauces frequentiam cœli compre$sione $olidatam, ex-
trudens in aerem patentem, offen$ione, & tactu $onitus expre$$erat claritatem.</p>
<p it>In axiculo, quem no$tri rotulum uocant inuoluuntur funiculi duo, quorum capita ad eandem partem pen-
dent, alteri alligatum est $peculum, alteri nihil, liber enim relictus e$t, ad axiculi uer$ationem: cum igitur is
deor$um trahitur, axi culus reuoluitur, & alterum caput funiculi, in quo pendet $peculum demittitur, $ed li-
<ln>20</ln>
bero funiculo relicto axiculus utri$que funiculis inuoluitur, & $peculum reducitur: ut uero axiculus relicto
funiculo inuoluatur, inter duos funiculus medius e$t alius in contrariam partem inuolutus in axiculo, cui $a-
coma, uel pondus e$t, alligatum, quod pondere grauiori quam $peculum premens, efficit, ut relicto libero capi-
te axiculus reducatur, & $peculum a$cendat, quoniam eius axiculus $e inuoluendo contrahitur. Funiculus
autem, a quo pondus pendebat, per ligneum canalem latenter ductus ad tubulum in angulo tabernæ colloca-
tus est, ex quo per aeris compre$$ionem $onus emittitur.</p>
<p>Ergo Cte$ibius cum animaduerti$$et, ex tactu cœli, & expre$sionibus, $piritus, uoces\’q; na$ci, his.
principijs u$us, hydraulicas machinas primus in$tituit. Item aquarum expre$siones automatus, por-
recti, rotundationis\’q; machinas, multa\’q; deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
comparationes explicuit. primum\’q; con$tituit cauum ex auro perfectum, aut ex gemma terebrata:
<ln>30</ln>
ea enim nec teruntur percu$$u aquæ, nec $ordes recipiunt, ut obturentur, nanque æqualiter per id
cauum influens aqua, $ubleuat $caphum inuer$um ( quod ab arti$icibus phellos, $iue tympanũ dicitur )
in quo collocata regula, uer$atilia tympana denticulis æqualibus $unt perfecta: qui denticuli alius
alium impellentes, uer$ationes tympana faciunt, & motiones. Item aliæ regulæ alia\’q; tympana ad
eundem modum dentata, quæ una motione coacta, uer$ando $aciunt effectus, uarietates\’q; motionũ,
in quibus mouentur $igilla, uertuntur metæ, calculi, aut oua proijciuntur, buccinæ canunt, reliqua\’q; pa
rerga. In his etiam aut in columna, aut para$tatica horæ de$cribuntur, quas $igillum egrediens ab imo
uirgulæ $ignificat in diem totum, quarum breuitates, aut cre$centias cuneorum adiectus, aut exem-
ptus, in $ingulis diebus, & men$ibus, per$icere cogit. Præclu$iones aquarum ad temperandum ita $unt
con$titutæ. Metæ fiunt duæ, una $olida, altera caua, ex torno ita per$ectæ, ut a lia in aliam inire, con-
<ln>40</ln>
uenire\’q; po$sit, & eadem regula laxatio earum, aut coartatio efficiat aut uehementem, aut lenem in
ea ua$a aquæ influentem cur$um. Ita his rationibus, & machinatione ex aqua componuntur, horolo-
giorum ad hybernum u$um collocationes. $in autem cuneorum adiectionibus, & detractionibus cor
reptiones dierum, aut cre$centiæ non probabuntur, quod cunei $æpi$sime uitia faciunt, $ic erit expli-
candum. In columella horæ ex analemmatis tran$uer$æ de$cribantur, men$truæ\’q; lineæ in colu-
mella $ignentur, ea\’q; columella uer$atilis per$iciatur, uti ad $igillum uirgulam\’q; ( cuius uirgulæ egre-
diens $igillum o$tendit horas) columna uer$ando continenter $uis quibusq; men$ibus breuitates, &
cre$centias faciat horarum.</p>
<p it>Multa fuere Cte$ib{ij} inuenta pulcherrima, quæ utinam tempus non abstuli$$et. Nonnulla ex Herone eli-
cere po$$umus. quod uero ad Vitr. pertinet hunc in modum explicamus, te$tantes experiementum a nobis fa-
<ln>50</ln>
ctum, & rem optime ce$$i$$e, Analemma Vitruuianum erit modulus, ex eo $umetur lacotomus h g. pro
diametro columellæ, cuius circinatio erit, ut manachus circulus r e g. ex centro x. columella tam lon-
ga erit, quantus e$t radius æquinoctialis f x. diuidantur extremæ capitum circinationes in partes duodecim
æquales, & a $ingulis $ectionum $ignis unius capitis demittantur per longum columellæ, ad $imilia puncta al-
terius capitis lineæ, quæ columellæ longitudinem in duodenas partes diuident. his ita perfectis, lineæ, quæ ab
extremis lacotomi, hoc e$t diametri partibus cadent, tropicis dedicabuntur. reliquæ per ordinem menstruis
$ignis al{ij}s. quod $i decanos $ignorum de$cribere uelis, uel quinarias partes, uel etiam $ingulas, ut $ingulis die-
bus in$eruiant, ducito lineas ab extremo altero ad alterum, quot uolueris, fiet autem ut $i alia diametro per
lacotomum rectis angulis ducta, circinationes capitum in tetrantes diui$eris, lineæ demi$$æ ab eius capitibus
æquinoct{ij}s tribuentur. hoc e$t $ignis Arietis, & Libræ. quemadmodum in cylindris de$cribendis, ab analem-
<ln>60</ln>
<pb 322>[514.01.354]<rh it>LIBER</rh>
mate $ume $patium a x. & in æquinoctiali radio, quod in duodenas æquas partes diuidito, idem facito ab
a. ad x. eas partes in æquinoctiales lineas columellæ transferas. Sume iterum $patium ex analemmate r
k. uel l g. hoc ita diuides, ut pars, quæ e$t ab u. ad k. $upra horizontem e a i. in duodecim $eces æ.
quas partes, & partem $ub horizonte ab a. ad r. $imiliter diuidas in duodenas portiones. has omnes tran$
feras in columella ad lineam $ol$titi{ij}, ide$t Cancri, idem facito de linea g l. partire ab s. ad l. in partes
duodecim, & ad g. $imiliter, & eas $ectiones ad lineam brumæ, hoc e$t Capricorni transferto ordine
quo in analemmate ponuntur. quod $i ex analemmate aliorum $ignorum diametros $ump$eris, & eas ea ra-
tione diui$eris, ut partes $upra, & infra horizontem diuidas in duodecim portiones, & eas in columella ad
$uas lineas trans $eras, optime tran$uer$as horarum lineas a punctis mutuis, & re$pondentibus duces. nam li-
nea, quæ a puncto a. per punctum V. ad $ignum. s. & rur$us ab s. ad a. in columella peruenerit, linea
<ln>10</ln>
erit quæ horas diurnas a nocturnis $eparabit. Signato igitur $uis numeris horas in præ$criptis $ectionibus, &
$ub lineis men$truis $ignorum $ingulorum caracteres appone: & columellam ita de$ignatam erige axiculo in
imo eius impo$ito, ut in foramen $ubiectum ingredi, & conuolui po$$it. Pedem columellæ orbiculo circunda-
bis æreo, uet rotam appones denticulis 360. di$$ectam ita ut $ub erecta collumella, rota alia in planum po-
$ita dentata, & uer$ata, eius orbiculi dentes impellat, ita ut $ingulis diebus dentes $ingulos moueat. Ea uero
quæ in plano fuerit, ab alia impellatur, quæ in plano po$ita $it, & unicum habeat d\~eticulum in capite $ui axis,
hæc quoque ab alia impellitur rota in cultro po$ita, & in fronte dentata paribus cum $uperiori denticulis,
ita ut quæque $emel in die totam faciat circuitionem, $ecundum quod eorum axis mouebitur. circum axem
funis inuoluitur, qui habebit ex uno capite phellum, uel $caphium, $eu tympanum inuer$um, & ex alia æqui-
pondium. Phellos aut in arcula, aut ua$e collocabitur, in quod ex ca$tello influet aqua, quæ$caphum $uble-
<ln>20</ln>
uabit, & æquipondium axem funiculo circumuoluet, axis rotam in cultro po$itam mouebit, ea in plano po$i-
tam mouebit, quæ denticulo in capite eius axis collocato, motionem, & uer$ationem eius faciet, quæ in plano
erat denticulis formata, quæ orbiculum, uel rotam columellæ impellendo quotidie partem unam ex 360. cõ-
tinget, ita ut in anno perfectam circinationem columella perficiat. Sed ut horæ indicentur, ita e$t aqua tempe-
randa. Conos, pyramides, uel metas duas æreas ex torno facies. altera $it caua, altera $olida, & ita perfecta,
ut in cauam inire, conuenire\’q; po{$s}it. cauæ conus $it perforatus tenui foramine, in quo perforata gemma, uel
æurum imponatur, ut ex eo aqua effluat, $olidæ regula in ba$imedia infigatur, uel coagmentetur, regula me-
dia findatur, ut cunei per eius apertiones immitti po{$s}int maiores, uel minores, ut u$us postulabit. regula it\~e-
directa maneat inter duas tran$uer$as regulas, & caua meta etiam loculamento imponatur, ut $ustineri po$-
$it, & in eam directe $olida intrare queat. Metæ ita collo catæ recipiant aquama quodam ua$e, quod Vitru.
<ln>30</ln>
Castellum uocat, tunc adiectione cuneorum, uel unius cunei interiori fixione, extolletur $olida meta, & aqua
maiori impetu in cauam metam influet, & maior copia ex tenui foramine effluet, in arcam $ubiectam in qua
phellos erat po$itum. quod $i cuneos detraxeris, uel eundem retraxeris, $olida meta cauam implebit, ncc per-
mittet aquæ copiam ingredi, ita fiet ut minori impetu expul$a aqua, minori etiam copia eforamine exeat, in
arcam $ubiectam, unde phellos motionis celeritatem mutabit. cogno$cendum uero est, quanta uis aquæ ex cu-
neorum detractione, uel adiectione in cauam metam influere po$$it, quod experimento, uel alia ratione tenta-
bis. aqua igitur in arcam influens $caphum $ubleuabit, cui regula infigetur. Regulæ $igillum imponetur uir-
gulam horarum indicem tenens. quod a$cen$ione, & de$cen$ione horas in columella de$criptas o$tendet, dum
columella quotidie aliam, atque aliam $igni lineam uer$ando ad $igillum uertet. eo autem modo quo imple-
tur arca, exinanitur per metas in fundo po$itas, & cuneis temperatas, utin diagrammate uideri potest.</p>
<ln>40</ln>
<p>Fiunt etiam alio genere horologia hyberna, quæ anaporica dicuntur, per$iciunturq; rationibus
his. Horæ di$ponuntur ex uirgulis æneis ex analemmatos de$criptione ab centro di$po$itæ in fronte.
In ea circuli $unt circundati men$trua $patia finientes: po$t has uirgulas tym panum collocetur, in quo
de$criptus, & pictus $it mundus $ignifer\’q; circulus, de$criptio\’q; ex duodecim cœle$tium $ignorum
fit figurata, cuius e. in centro deformatur cuiu$libet $igni $patium unum maius, alterum minus.</p>
<p it>Artificio$um maxime horolog{ij} genus de$cribitur, uel innuitur potius a Vitruuio. duas habet partes tra-
ctatio hæc, altera pertinet ad horolog{ij} $ubiectionem, altera ad aquæ temperationem. Horolog{ij} $ubiectio duas
partes habet, altera est horarum de$criptio, altera e$t cœli, $yderum\’q; de$ignatio. Horarum de$criptio $umi-
tur ab analemmate, $ed qua ratione non docet Vitr. Non minus ab eodem de$ideratur cœli, $yderum\’q; de$i-
gnatio. quare hæc utraque ostendenda e$$e arbitror. Analemma igitur a $phæra $umitur in planum proiecta.
<ln>50</ln>
pro{ij}cere $phæram in plano nihil aliud est, quàm omnes eius circulos, omnia $igna, in plano de$cribere, ita ut
eandem uim habeant in plano, quam in $phæra tenent; id autem fit opticis rationibus, eo modo, quo tabellæ
astrolab{ij} componuntur. De$cribatur in plano circulus per orbis cardines permeans a b c d. ponatur
diametri æquidi$tantium circulorum quemadmodum in analemmate f l. brumæ. b d. æquatoris. i m.
$olstit{ij}. a, $it cardo in quo ui$us no$ter ponitur. c, vero oppo$itus cardo. ducantur rad{ij} ab A. ad rectam
lineam $ubiecti plani per extrema diametrorum, & $int a f g. a b h. a i k. a e c. dico punctum
e. alterum cardinem in linea repræ$entare, punctum g. extremam diametri brumæ, punctum h. extre-
mam diametron æquatoris. punctum k. extremam diametri $olstit{ij} referre. centro igitur C. $patio uero
c g. ducito circulum, referet is circulum brumæ. Spatio autem c h. ductio circulum, referet is æqua-
torem, $patio demum c k. ducito circulum, referet is $ol$tit{ij} circulum. eadem $i infra tropicos alios æqui-
<ln>60</ln>
<pb 323>[514.01.355]<rh it>NONVS</rh>
di$tantes $ormaueris in præ$cripta de$ignatione, & ab a. ad $ubiectam lineam plani radios duxeris, & cir-
culos de$ump$eris, habebis centrum, & $emidiametros aliorum circulorum, quod etiam analemma Vitruuia-
num docere pote$t. atque hoc e$t quod Vitr. dicit { in ea circuli $unt circundati men$trua $patia finientes. }
nam de$cripti circuli men$trua $patia de$iniunt, ex {ij}s tamen in a$trolab{ij}s tres tantum ponuntur, brumæ a
b c i. $olstil{ij} i k l m. æquinoct{ij}. e f g h. Vt uero horas de$cribas, oportet primo horizonta de-
$cribere. $it in præa$$umpto circulo horizontis diameter n e o. ducito ab a. per o. ad q. radium, $i-
militer ab a. per n. ad p. dico $patium q p. in linea planitiæ re$erre integram diametrum horizontis
in plano collocandi, $ume igitur circino dimidium $pat{ij} q p. & illud $eruato. inde ab c. in h. $ignato
cardinis altitudinem in tua regione, quæ Venet{ij}s e$t grad. 45. & ibi pone literam n. inde applicatare-
<ln>10</ln>
gula puncto g. & exten$a ad literam n. duc lineam occultam. hæc ubi $ecabit lineam b c. ostendet ter-
minum horizontis. Sit igitur ille terminus in o. puncto. $ume igitur c<007>rinum iam diductum ad men$uram
mediæ lineæ p q. & po$ito centro in linea b c. $uperiori ex parte, alterum ad terminum horizontis o.
deducito. & lineam circinationis efficito p o q. quæ$i rectè constiterit per $igna e. & quæ ad unguem
permeabit, hæc linea horizontem tuæ regionis tibi dabit in plano, diuidet\’q; omnes circulos men$truos $uis in
locis, ita uidebis partem æquatoris dimidiam e f g. $upra horizontem, partem uero alteram dimidiam e
h g. infra po$itam: pari rationi partem p b q. Capricorni, $upra partem uero p c d. infra, & Cancri
parallelum quoque ita diui$um, ut maiorem partem $upra minorem infra horizontem habeat. His ita de$cri-
ptis, de$ignantur horæ hunc in modum. partire omnes parallelorum arcus in duodecim partes $iue $int $upra,
$iue infra horizontem, & diui$ionum puncta lineis re$pondentibus coniunge, ita de$oribes horarias lineas,
<ln>20</ln>
quemadmodum in $ub$cripto di agrammate uides. in quo k o. horizon e$t. b f d. meridianus. nam cir-
culi qui per polos in $phæra tran$eunt, rectis lineis in plano pro{ij} ciuntur. Cum enim in polo $it ui$us, & per
polos tran$eat meridianus, quia ui$us $it non uidet, ideo $olum punctum, in quo e$t ui$us in planum pro{ij}ci non
potest. Similiter a g. recta linea circulum colurum referet a. orientis g. occidentis puncta dabit.
s. uero h k. & Z. æquinoctialem dabit, reliqui paralleli $uis $inguli $ignis tribuentur. & horæ
ut vides lineolis $ub{ij}cientur, quas in horologio æris regulis deduces. $patia uero umbris de$cripta perforata
e$$e debent, & declinata, ut cœli, $igniferi\’q; de$criptio in alio tympano collocata, per foramina uideri po{$s}int.
Tympanum uero illud $uas habet $ubiectiones ex eadem ratione optices de$umptas. Longum uero e$$et eas de-
ducere, ut ratio po$tulat, $atis e$t $olos eos circulos $phæræ, qui per eius polos tran$eunt, in planum rectis lineis
pro{ij}ci, reliquos per orbes repræ$entari. Rectum. ide$t æquinoctialem, & omnes illi parallelos eundem cen-
trum habere. obliquos $iue maiores, $iue minores non eodem centro in plano $ub{ij}ci. de$cribitur ergo $igni-
<ln>30</ln>
fer, & $ydera in tympano collocantur, eo modo, quo in Astrolab{ij} reticulo imponuntur. de$cribe primus tro-
picum Capricorni, æquatorem, & tropicum Cancri, eadem ratione, qua $uperiorem tabellam de$crip$i$ti, ita
ut omnes hi circuli æquabili magnitudine in utraque tabella con$piciantur. Sumito medium $patium inter b.
& <014>. & po$ito centro in linea b f d. ducito lineam circinationis, quæ puncta b. & x. tangat, hæc $i
rectè ducta fuerit æquatorem $ecabit in oriente, & occidente, quemadmodum horizon. nam hæc linea eclipti-
cam tibi dabit in plano, quæ cum $it unus ex maioribus circulis, quemadmodum horizon, duas in partes $e-
care debet æquatorem. Ecliptica de$ignata duodecim in partes diuidenda e$t, ut e centro deformetur cuiu$-
libet $igni $patium, unum maius, alterum minus, ut ait Vitr. id igitur hac ratione faciendum est. Aequatorem
per gradus 360. diuide a puncto s. orientis uer$us $eptentrionem per meridiem ad eundem reuertendo nu-
merato a$cen$ionem rectam $ignorum ex tabula $ua, uidebis Arietis $ignum integrum integrum oriri cum 27.
<ln>40</ln>
grad. & 54. minutis æquatoris. numera illos in æquatore ab eodem puncto s. eodem ordine, & in termino
fac notam ita in tabella gradus 57. & minuta 48. reperies pro a$cen$ione Tauri, eos & in æquatore $i-
gnato, idem facies pro reliquis $ignornm, uel $i libert & pro $ingulis $ignorum partibus, & a centro f. ad eos
terminos æquatoris ducito lineas, quæ eclipticem in partes re$pondentes $ecabunt. Ecliptica uero æerea lineola
de$cripta $it, & perforetur in $ingulis gradibus, $igradus omnes, uel in decanis, $i decanis tantum contentus
fueris. in ea foramina quotidie bulla intrabit ex uno in aliud, bulla uero Solem referet, in $igna uel $ignorum
partes contrario cœli motu ingredientem. Eclipticæ circuli addentur, ut $igna $uis $pat{ij}s de$cribantur,
quemadmodum in $ubiecto diagrammate uidetur. Stellæ quoque imponentur, ut in rete Astrolab{ij} facere
$olent. Tympanum hoc ita de$cribito, post horologium collocandum est, quotidie integram uer$ationem ab-
$oluet, $ed bulla $ingulis diebus unicum gradum in $uo foramine $ubire cogetur, horas o$tendet, ut dierum ra-
<ln>50</ln>
tio postulabit. Vt uero ad aquæ rationem accommodetur Vitr. docet. $ed nos primum figuras prædictorum ap-
pingamus: Tabellam uero a$cen$ionum rectarum in fine decimi libri collocabitur.</p>
<p>P<sc>OSTERIORI</sc> autem parti tympano medio, axis uer$atilis e$t inclu$us, in\’q eo axi ænea mollis ca-
tena e$t inuoluta: ex qua pendet ex una parte phellos, $iue tympanum, quod ab aqua $ubleuatur, ex
altera æquo pondere phelli $acoma $aburrale. Ita quantum ab aqua phellos $ubleuatur, tantum $a-
burræ pondus infra deducens uer$at axem, axis autem tympanum, cuius tympani uer$atio aliàs effi-
cit uti maior pars circuli $igniferi, aliàs minor in uer$ationibus $uis temporibus de$ignet horarum
proprietates. Nanque in $ingulis $ignis $ui cuiu$que men$is dierum numeri caua $unt perfecta, cuius
bulla, quae Solis imaginem in horologijs tenere uidetur, $igni$icat horarum $patia: ea translata ex te-
rebratione in terebrationem men$is uertentis per$icit cur$um $uum. Itaque quemadmodum Sol per
<ln>60</ln>
<pb 324>[514.01.356]<rh it>LIBER</rh>
$yderum $patia uadens, dilatat, contrahit\’q; dies, & horas: $ic bulla in horologijs ingrediens per pun-
cta contra centri tympani uer$ationem, quotidie cum trasfertur, alijs temporibus per latiora, alijs per
angu$tiora $patia men$truis finitionibus imagines e$$icit horarum, & dierum.</p>
<p it>Hæc hactenus $upra $unt expo$ita. nunc de aquæ administratione e$t pertractandum:, ut motiones celeres,
& tardas tympanorum efficiat.</p>
<p>De admini$tratione autem aquæ, quemadmodum $e temperet ad rationem, $ic erit faciendum.
Po$t frontem horologij intra collocetur ca$tellum, in id\’q; per fi$tulam $aliat aqua, in imo habeat
cauum; ad id autem affixum $it ex ære tympanum habens foramen, per quod ex ca$tello in id aqua
influat. in eo autem minus tympanum includatur cardinibus ex torno ma$culo, & fœmina inter $e
<ln>10</ln>
coartatis, ita uti minus tympanum, quemadmodum epi$tomium in maiore circum agendo arcte leni-
<fig>
<var>12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1</var>
</fig>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
ter\’q; uer$etur. Maioris autem tympani labrum aequis interuallis 363. puncta habeat $ignata, minor
uerò orbiculus in extrema circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen dirigat ad puncto-
rum regiones, in\’q; eo orbiculo temperatum $it foramen, quia in tympanum aqua in$luit perid, &
$eruat admini$trationem. Cum autem in maioris tympani labro fuerint $ignorum cœle$tium defor-
mationes, id autem $it immotum, & in $ummo habeat deformatum Cancri $ignum, ad perpendiculũ
<ln>50</ln>
eius in imo Capricorni, ad dextram $pectantis Libræ, ad fini$tram Arietis, $igna quoque cætera in-
ter eorum $patia de$ignata $int, uti in cœlo uidentur. Igitur cum Sol fuerit in Capricorni orbiculo,
lingula in maioris tympani parte, & Capricorni quotidie $ingula puncta tangens, ad perpendiculum
habens aquæ currentis uehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad uas, tum ex-
cipiens cam (quoniam breui $patio impletur) contrahit & corripiet dierum minora $patia, & horarũ.
cum autem quotidiana uer$atione minoris tympani lingula ingreditur in aquario, de$cendit tum fora-
men a perpendiculo, & aquae uehementi cur$u eogitur tardius emittere $alientem. Ita quo minus ce-
leri cur$u uas excipit aquam dilatat horarum $patia. Aquarij uerò pi$cium\’q; punctis, uti gradibus
$candens, orbiculi foramen in Ariete tangendo octauam partem aquæ temperatæ $alienti præ$tat æ-
quinoctiales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum $patia ad $umma Cancri puncta partis octa-
<ln>60</ln>
<pb 325>[514.01.357]<rh it>NONVS</rh>
uæ foramen $eu tympanum uer$ationibus peragens, & in altitudinem eo rediens uiribus extenuatur,
& ita tardius fluendo dilatat morando $patia, & effieit horas in Cancri $igno $ol$titiales. A Cancro
cum proclinat, & peragit per Leonem, & Virginem ad Libræ partis octauæ puncta reuertendo, &
gradatim corripiendo $patia, contrahit horas, & ita perueniens ad puncta Libræ, æquinoctiales ruc-
<fig>
<cap>Instrumenta è regione po$ita $eruiunt fronti horolog{ij} $equentis, illud uero in$erius e$t immobil-
le ad aliud, & aliud ab arti$icio aquæ mouetur.</cap>
<var>B 270 A 360 stella.p.@ f 180 C 10 hircu$@ 20 30 40 x cani $minor* 50 60 70 80 90 C@nis Maior* D</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<fig>
<var>6 5 7 4 8 3 9 2 10 1 11 12 T R 12 L 11 1 A f C 10 2 9 3 8 4 7 5 6</var>
</fig>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
$us red dit horas. per Scorpionis uerò $patia, & Sagittarij procliuius deprimens $e$e foramen, rediens\’q;
circumactione, ad Capricorni octauam partem re$tituitur celeritate $alientis ad brumales horarum
<ln>60</ln>
<pb 326>[514.01.358]<rh it>LIBER</rh>
breuitates. Quæ $unt in horologiorum de$criptionibus rationes, & apparatus, ut $int ad u$um ex-
peditiores quàm apti$simè potui præ$crip$i. Re$tatnunc de machinationibus, & de earum princi-
pijs ratiocinari. Itaque de his, ut corpus emendatum Architecturæ, perficiatur, in $equenti uolumi-
ne incipiam $cribere.</p>
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<p it>Aquæ temperatio in hoc horologio artificio$i$$ime fit, & difficultatem habet non mediocrem. Cæterum
in magnis uolui$$e $atis. & forte non longe aberrabimus ab intentione Vitruuiana. E$to igitur po$t frontem
horolog{ij} aquæ conceptaculum præparatum, hoc Vitruuio est castellum, in quod aqua per fistulam influit.
Sub castello foramen e$t paruum, ut e$$luerepo$$it aqua. ei foramini tympanum est adnexum, in quo etiam
<ln>60</ln>
<pb 327>[514.01.359]<rh it>NONVS.</rh>
e$t foramen per quod a ca$tello aqua in tympanum de$cendit. Tympanum pro u$u magnum erit, æreum pu-
to e$$e faciendum, ne ab humore, quo $emper est repletum, uitium faciat, hoc immobile erit, habebit\’q; in extre-
ma circinatione duo decim $igna, uel tot partes, quot in anno $unt dies, & $igni$erũ ad men$truas rationes collo
catum ex uero Solis motu, ita ut dies in una circinatione $ignentur, & numeri dierũ, & nomina men$iũ in alia.
inde gradus numeri, $igna\’q; in al{ij}s. In $ummo tympani Cancri $ignũ de$cribatur, ad dextrã intuentis Libra, in
imo Capricornus, ad $ini$trã uero Aries notetur, inter hæc reliqua $int $uis locis cumm $uis partibus de$eripta $i-
gna. a Cancro ad Capricornum ducito lineã pro tympani dimentiente. Diuide po$tea circumferentiam tympani
in nou\~e partes æquales, & æquali diductione circini ad aliquam unam ex illis de$ignatur aliud tympanum, cu-
ius circinatio in partes octo pares diuiditur, & iuxta unius æ quilatationem transfertur illud $patium ad tym-
<ln>10</ln>
panum malus, in quo de$cribitur circulus, idem fit in paruo tympano, diuiditur is circulus in partes $eptem
æquales, ex quibus una in quatuordecim particulas $ecatur, ex his quatuordecim unius interuallum a cen-
tro tympani in eius diametrum transfertur, & ibi fit $ignum in parte inferiori, & ab eo centro ducitur circi-
natio quanta est una ex $eptem partibus. Idem $it etlam in maiori tympano. orbis is enim e$t tanquam eccen-
tricus, & inter ip$um alter concentricus, $ed ex parte inferiori orbiculare foramen in maiori tympano per$i-
<fig/>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
citur, ex quo effluit aqua, quæ in paruum tympanum immittitur. in quo paruo tympano {ij}dem circuli $unt de-
$ignati, $cilicet eccentricus, & concentricus. hi\’q; certis lineis diuiduntur, ut ab illis è maiori tympano per-
meet aqua plus & minus, ut u$us po$tulabit. Altitudines & uacua tympanorum iuxta aquæ capacitatem,
quam horologium quærit, efficientur. In cultro aut minoris tympani foramen efficietur, quod Vitr. orbicu-
lum uocat. huic lingula tanquam index adhæret. Ab orbiculo aqua in $ubiectum uas fluit. Vtraque tympana
una coarctantur cardinibus ex torno ita factis, ut alter in alterum tanquam ma$culus in $æmina meat. Par-
uum uero tympanum ea parte, qua perforatum est, ad unguem aptetur ad planum maioris tympani, ita ut
nihil $ubintrare inter utrunque po{$s}it. Hæc ad $imilitudinem dicit Vitr. epi$tomiorum fieri. Epi$tomia qua-
$i ori adhibita $unt, quorum manubriorum uer$atione pate$iunt, aut obturantur eorum canalium nares,
in quibus collecata $unt: Gallos, aut Gallettos nos dicimus, $unt qua$i uerticilla. His ita collo-
<ln>60</ln>
<pb 328>[514.01.360]<rh it>LIBER</rh>
catis, eueniet ut uolentes aquæ temperationem fieri, lingula<?>, quæ foramini aderet in minori tympano directa,
quotidie ex $e aquæ artificio ad $ignum maioris tympani foramen proximum ducet, quod quando ad perpen-
diculum fuerit, erit enim cum Capricornum indicabit mairoem aquæ copiam in uas $ubiectum demittet, in quo
erit phellos molli catenæ appen$um, & uoluet axem quotidie. axis uerò horolog{ij} tympanum impellet, quan-
to uero foramen minoris tympani minus erit ad perpendiculum, tanto minus aquæ uis de$luet, minus\’q; $uble-
uabitur phellos; ita igitur temper abitur aqua. Quamuis autem Vitruuius uideatur intelligere bullam, quæ
Solis imaginem tenet, quotidie $uo in foramine manibus e$$e impomnendum, tamen Franci$cus Marcolinus Foro-
liuien$is ingenio$us machinationum artifex, modum inuenit, quo lingula ( quam nos radium uocamus horarũ
indicem) reuertatur contraria motione $ingulis diebus unicum gradum. Quoniam uerò Vitruuius monet in
tympano in quo a$cen$us & de$cen$us $ignorum e$$e men$ium dies $ubiectos, quoniam numero $unt 365. idem
<ln>10</ln>
de$crip$it in circunferentia dicti tympani dentes 366. æqualibus interuallis. In medio cardinem fixit ma-
<fig/>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
$culum, & fœminam referentem. inde aliud tympanum deformauit eiu$dem magnitudinis, in cuius fronte den-
tes apponit æquis interuallis 366. hoc ip$um tympanum cardinem quoque habet, eadem ratio ma$culi, &
fœminæ in medio collocatum, in fœmina cardinis intrat primarius cardo, qui aquæ temperatione ex phelli $ub-
leuatione uer$atur, uer$at\’q; $imul tympanum, in quo est impo$itum, & cardo istius tympani immittetur in eo
tympano, in quo dies anni, & $igniferi partes de$criptæ$unt. Cum his tympanis ad cardinis uer$ationem, ro-
tula oblonga, quam rochellum no$tri dicunt, uer$atur, & uer$ando facit, ut tympanum, quod habet den-
<ln>60</ln>
<pb 329>[514.01.361]<rh it>NONVS.</rh>
tes 366. quotidie gradum vnũ retro maneat. eius autem cardo extra frontem horologij prominere debet $emi-
pedem, in cuius extremo $it radius cum bulla hurarum indice eius longitudinis, ut horas $uis in locis indicare
po{$s}it, per\’q; $uam longitudinem habeat $igna & $ignorum gradus, ex ecliptica deformatos, ut & horas &
Solis cur$um & $ignorum gradus indicare po$$it. Quod $i radius alterius tympani cardini imponatur, qui
breuior erit aliquanto, quàm cardo prominens $emipedem, o$tendet correptiones & depalationes dierum,
nam quemadmodium aliud tympanum, quod dentes habebat 366. decre$centias dierum. & excre$cen-
tias noctium ostendebat: Ita hoc, quod uno minus dente con$tat, excre$centias dierum, & decre$centias
noctium demon$trabit, ea tamen animaduer$ione, ut radio bulla imponatur, quæ Solis imaginem referat, ita
ut $ur$um & deor$um ad diem oblatum, uel $ignum, in quo e$t Sol, applicari po$$it. Deprehendemus autem
<ln>10</ln>
uerum Solis locum, ex lingula po$t frontem horolog{ij} in tympano collocata. Appellantur hœc horologia by-
berna, ut dicit Vitr. quoniam incipiunt a bruma, anaporica autem, uel anaphorica poticus, quoniam incipiunt a bruma,
a bruma, cum Sol ad nos reuerti incipit. Est autem anaphora uerbum a$trologorum, & $unt anaphoræ qua$e
$can$iones, & a$cen$iones $ignorum, & Solis cum $ignis $urgentis ab ortu quotidiana cæli uer$atione, cum e-
nim Capricornum init Sol, incipiunt dies excre$cere, & Sol a$$urgere, unde horologia illa ab ea a$cen$ione
anaphorica dicebantur. libro $ecundo magnæ compo$tionis Ptolemæi de anaphoris multa leges. reliqua $unt
$atis declarata cum diagrammate $upra po$ito.</p>
<h it>Finis Libri Noni.</h>
<ln>20</ln>
<h>M. VITR V V II DE ARCHITECTVRA
LIBER DECIMVS.
_Proœmium._</h>
<ln>30</ln>
<p>NO<sc>BILI</sc> Græcorum, & ampla ciuitate Ephe$i lex uetu$ta dicitur a maiori-
bus dura conditione, $ed iure e$$e non iniquo con$tituta. Nam Archite-
aus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto $umptu id
futurum: tradita æ$timatione, magi$tratui bona eius obligantur, donec
opus $it per$ectum. Eo autem ab$oluto, cum ad dictum impen$a re$pon-
det, decretis, & honoribus ornatur. Item $i non amplius quam quarta in
opere con$umitur, ad æ$timationem e$t adijcienda, & de publico præ$ta-
tur, neq; ulla pœna tenetur. Cum uero amplius quàm quarta in opere
<ln>40</ln>
con$umitur, ex eius bonis ad per$iciendum pecunia exigitur. Vtinam Dij
immortales feci$$ent, quod ea lex etiam populo Romano, non modo publicis, $ed etiam priuatis ædi-
ficijs e$$et con$tituta: nanque non $ine pœna gra$$arentur imperiti, $ed qui $umma doctrinarum $ub-
tilitate e$$ent prudentes, $ine dubitatione profiterentur Architecturam: neque patres familiarum in-
ducerentur ad in$initas $umptuum profu$iones, & ut ex bonis eijcerentur: ip$i\’q; Architecti pœnæ
timore coacti, diligentius modum impen$arum ratiocinantes explicarent, uti patres familiarum ad
id, quod præparaui$$ent, $eu paulo amplius adijcientes, ædificia expedirent. Nam qui quadringenta
ad opus po$$unt parare, $i adijciant centum, habendo $pem perfectionis, delectationibus tenentur.
Qui autem adiectione dimidia, aut ampliore $umptu onerantur, ami$$a $pe & impen$a abiecta, fractis
rebus, & animis, de$i$tere coguntur. Nec $olum id uitium in ædificis, $ed etiam in muneribus, quæ
<ln>50</ln>
a magi$tratibus foro gladiatorum, $cenis\’q; ludorum dantur, quibus nec mora, neque expectatio con-
ceditur, $ed nece$sitas finito tempore perficere cogit: uti $unt $edcs $pectaculorum, uelorum\’q; in-
ductiones, & ea omnia, quæ $cenicis moribus per machinationem ad $pectationes populo comparan-
tur. In his uero opus e$t prudentia diligenti, & ingenij docti$simi cogitatu, quod nihil eorum per$i-
citur $ine machinatione, $tudiorum\’q; uario, ac $olerti uigore. Igitur quoniam hæc ita $unt tradita,
& con$tituta, non uidetur e$$e alienum, uti caute $umma\’q; diligentia, antequam in$tituuntur opera,
corum expediantur rationes. Ergo quoniam, neque lex, neque morum in$titutio id pote$t cogere,
& quot annis & prætores, & ædiles ludorum cau$a machinationes præparare debent: ui$um mihi e$t,
Imperator, non e$$e alienum, quoniam de ædificijs in proribus uoluminibus expo$ui, in hoc, qui fi-
nitionem $ummam corporis habet con$titutam, quæ $int principia machinarum ordinata, præceptis
<ln>60</ln>
explicar.</p>
<pb 330>[514.01.362]<rh it>LIBER</rh>
<p it>Ad extremum tandem totius Architecturæ negotium peruenimus. Tertia, & ultima pars hæc est, in co-
gnitione principiorum, & di$po$itione machinarum, & organorum collocata: quæ non minus utilem, quäm
admirandam magnorum operum experientiam facit. Quis enim non ob$tupe$cat homuncionem, parui orga-
ni additamento pondus immen$um mira trahere facilitate, tenui fune $axum montis in$tar $ubleuare? Quis
e$t qui $ine admiratione Archimedis excogitata, & facta legat? quis non horret, cum uidet machinarum no-
$trarum, quæpyrobali$tæ dicumtur, impetus, tonitrua, fulmina, fulgura\’q;, & Strages hominum, & murorum
irreparabiles? $ed terrores omittamus: quanta quæ$o utilitate, quanta uoluptate habemus rotas aquarias,
$piritales machinas, automata, & hydraulica? trochleas, cochleas, ergata, $ucculas, molas, tympana, & re-
liqua generis huius, quæ hominum uoluptati, & commoditati mirum in modum $eruire uidemus. <ul hd>Non e$ti</ul>gi-
<ln>10</ln>
tur<ul>qu</ul>od qui$<ul>piam</ul> miret<ul>ur $i</ul> inter præ<ul>cipuas</ul>. Arch<ul>itectur</ul> æ par<ul>tes</ul> eam nu<ul>merem</ul>us, qu<ul>æ</ul> de uni<ul>uer$a</ul> ma<ul>chi</ul>
<ul>narum</ul>, & organ<ul>oru</ul>m r<ul>ation</ul>e pe<ul>rtract</ul>at. Dehac igitur in decimo, & ultimo libro Vitruuius agit. De hac
etiam nos affatim ratiocinabimur: animum aduertentes primum ad utilia illa præcepta, quæ in proœm{ij}s $uo-
rum librorum Vitru. tradere $olet. Vtinam quod ab initio probe$tatutum, & proui$umfuit, $emper quoque
ob$eruatum fui$$et, ac etiam nunc ob$eruari uideremus. Nam cum lex Ephe$i lata fuerit, qua laudis præmia
darentur Architectis {ij}s, qui iustam impen$arum $ummam magi$tratui dedi$$ent, priu$quam opus curandum
$u$ciperent, & dammum, ac uituperium re$errent, quando ultra quartam partem $ummæ $umptus creui$$ent,
$i ea ob$eruaretur continuis temporibus, neque in publica, neque in priuata damna incurerent. Nam ut de
priuatis dicam, patres familiarum cum $cirent propè uerum futuros $umpius, metientes uires, & facultates
$uas, aut ab ædificando de$isterent, aut quod e$$et aptum commode prouiderent: neque illud fieret, quod no-
<ln>20</ln>
Stris temporibus uanitate quadam ( ut puto ) accidit. Multi enim $unt, quipriuatis opibus regales domos
tentant astruere: & in medio opere de$istunt, cum tamen ip$a membra, & partes ædium perfectas ornauerint
pitcturis, & $igninis operibus, auratis\’q; laquearibus, & lectis pur pureis, ita quod $i integrum opus init{ij}s re-
$ponderet, opulenti{$s}imorum Regum opes exhauriendæ forent. Vnde quod factum est intercipitur, & quod
faciundum e$t, de$tituitur interim egregia illa ornamenta puluere, & $itu $quallent. Sed $inamus eos uideri aut
e$$e, quod uideri, aut e$$e uolunt, & muniti {ij}s præ nobis ab excellentibus, & peritis tradita $unt
prudenter, cogitemus & credamus pecuniam nullam melius, uel utilius impendi, quàm eam, quæ probo, &
perito traditur Architecto. ex ea enim prima traditione exordium capit quicquid operi futuro boni, pulchri,
& excellentis ine$$e potest. Non debemus igitur bene con$ulenti parce con$ulere, nec recte facienti auaras
præbere manus. Lex igitur illa, quam Ephe$itradit Vitr. dura licet æqua tamen conditione latam fui$$e, etiam
<ln>30</ln>
no$tris temporibus ob$eruari deberet. & præ$ertim in rebus {ij}s, in quibus occa$io præceps, impendendi nece{$s}i-
tas, deliberandi periculum, & minima $ubducendærationis commoditas inest. quemadmodum in publicis ap-
paratibus, & ludorum, $cenarum\’q; machinationibus, quæ ad tempus fiunt, nec perpetuo man$ura comparan-
tur: propter quas res Romani publica munera per magistratus di$tribuere $olebant, in quibus rebus inge-
nio$i, fideles, periti\’q; Architecti requirebantur. Vt igitur ignorantiam, & damna euitemus, nece$$e est om-
n\~e machinationis rationem expedite, ac explicate cogno$cere. Po$t proœmium igitur $ermo habetur de machi
nis, atque organis, ex quibus non nulla pacis $tudia re$piciunt, $iue utilitatem, $iue incunditatem $pectes.
nonnulla ad bellorum rationem transferuntur. Primo igitur capite Vitr. machinam definit, di$erimen ponit
inter machinam, & organum: machinarum partitionem facit, de\’q; earum origine $ermonem habet. A$ecüdo
ad nonum de tractor{ij}s machinis loquitur, & rationem affert, qua uar{ij}s modis onera $ubleuantur. A nono
ad tertiumdecimum, rotarũ, & tympanorum ad aquam hauriendã, & ad molendũ docet apparatum. A tertio
<ln>40</ln>
decimo ad quintum decimum, nonnullas de$cribit machinas, quas hydraulicas uocat. Sunt enim machinæ hy-
draulicæ organa ratione harmonica perfecta, quæ aquæ commotione $piritum impellunt ad fistulas, & $uaues
emittunt $onos. Metiri etiam docet iter $iue curru, $iue naui peragatur tympanis proportione dentatis: Inde
ad bellicas machinas conuer$us, iaculatorias, & excu$$orias machinas de$cribit, & uniuer$um Architecturæ
corpus, ut pollicitus est, demum ab$oluit. Nos de more no$tro uniuer$am hanc materiem $ub uno a$pectu po-
nemus, memoriæ, & intelligentiæ lectorum in$eruientes. Cum igitur natura mult. t, quæ hominum commo-
dis aduer$antur, efficere $oleat, cumque eadem eodem modo $emper agat, nece$$arium fuit modum inuenire,
quo natur a ad humanos u$us flecti, ac deduci po$$et. Modus is ope artis inuentus est: Arte enim natura uin-
citur in {ij}s, in quibus homines a natura uincuntur. Ecce quam nobis rerum pondere, ac mole natura reni-
tatur, quod ni$i ad$it ingenium artis, & $olertia, quis educere, trahere, ac deducere magnas po$$et marmorũ
<ln>50</ln>
moles, metas, obeli$cos, columnas\’q; immanes erigere? naues$ubducere ea$dem\’q; mercibus onustas tra{ij}cere?
Deficerent plan\~e uires humanæ, ni$i artis, & machinationis prœ$idio muntiti tantas res aggrederemur. Pul-
chrum igitur, & utile est originem, principium\’q; machinationis, & genera $cire, unde uniuer$a hæc ratio
pro$ecta e$t. Cognitio ista duabus $cient{ij}s $ubiecta est: $ubalternam dicunt: nam & naturali Philo$ophiæ,
& Mathematicæ di$ciplinæ $ub{ij}citur. A natur a materiem, & $ubiectam rem $umit. Ars enim id in quo agit
aliunde $umit: namlignum, marmor, metalla, & huiu$modi alia a natura comparantur: $ubtiles autem ra-
tiones, & demon$trationes, & artis initia ab ip$is mathematicis $umuntur: & quemadmodum $ubiecta res,
& materies uariabilis, & mutabilis est, $ic enim fert natura. Itaratio æterna, & immortalis ex$ui ratione
habetur. Rationem enim circuli, $eu Trigoni, uel alterius $iguræ, <007>n quacuque $it materie, eandem $emper
e$$e nece$$e e$t. ut igitur are $ubiecta defectio, $ic a forma per$ectio e$t, Ideo magna diligentia con$iderandum
<ln>60</ln>
<pb 331>[514.01.363]<rh it>DECIMVS.</rh>
e$t unde uitium & uirtus in rebus oriatur. Materiæ qualitates diuer $æ$unt, quæ a principiorum temperatura
ortum habent, ab {ij}s enim den$um, rarum, graue, leue, a$perum, molle, den$um, tenue, liquidum, & $iccum,
& huiu$modi aliæ proprietates pro$ici$cuntur, quæ aut impediunt, aut aptam reddunt materiem ad rationes
artis $u$cipi\~edas. Figuræ quoque aliæ aptiores $unt motionibus, quàm aliæ. Anaturali ergo $cientia $ubiectam
rem capit machinatio. Sed $ormam a mathematico. Deforma igitur agentes dicimus, quod quæ. admiratio-
nem afferunt, ab adm<007>randis cau$is ortum habere, nam magni effectus cau$arum magnitudinem arguunt.
An non e$t mir abile immane pondus etiam ponderis adiectione facilius agi? Tympanum rotam\’q; mediam prio
ris motionem ad tertiam transferre, cum ip$a comtrario primæ motu feratur? quod certis terminis, & ma-
gnitudinibus res quædam costitutæ per$iciantur, ultra quos nulla ratione con$i$tant. Miraculo igitur $unt
bæc, quare non est aratione alienum $i aliqua inuenitur naturæ proprietas admiranda, quæ harum rerum
<ln>10</ln>
cau$a $it. Ideo animaduertendum e$t omnia bæc a uectis natura pro$ici$ci. Vectis uero ratio a trutina, truti-
næ a libra, libræ tandem a circuli proprietate ortum ducit. Habet autem circulus, quod nullares alia natu-
ra con$tans ferre pote$t. Contra{ij}s enim & repugnantibus $ub$tituitur, unde ortum admiratio $umit. Mo-
uetur circinatio immoto centro, linea eadem, circinationis cum latitudinis expers $it, curua, & conuexa e$t.
a$cendit $ur$um pars una de$cendit altera in circ ulo. Lineæ a centro ductœ $uis partibus uelocius, & tardius mo
uentur, quæ omnia $ibi mutuo aduer$antur. motioni quies, curuum conuexo, $ummum imo, uelox tardo.
Cum igitur circuli uls, & natura huiu$modi $it, ut contraria, & aduer$antia, quod alibi natura non patitur,
admittat, nonne hoc est admiratione dignum? Sed hoc unlgus latet, stupe$cit enim cum effectus intuetur,
quorum rationes ignorat. Neigitur erremus cum uulgo, teneamus hæc omnia ab ip$a circuli natura deduci.
Complectentes autem quod iucundum est, atque admirabile, dicimus debere nos originem, partitiones, &
<ln>20</ln>
regulas totius machinationis habere debere. Origo esta nece$sitate: cogit enim nece{$s}itas, ut no$tris com-
modis in$eruiamus. Natura docet propo$itis ab animalibus exemplis. continens cœli uer$atio amplam quan-
dam machinationem præbet. Ca$us item multa ferre $olet, & humana $olertia ab ip$o ca$u argumentum $u-
mit. Vnde tot auxil{ij}s, indicibus, exemplaribus, impul$ionibus coacti, machinationes multas perficimus,
ad humanos u$us, & commoditates, unde origo machininationis $atis estmanife$ta. Nunc de diui$ione di-
cam. Ex machinis quædam per $e moucentur, quæ automata Græce uocantur, quia ultro, & $ponte uer$ari
uidentur, aliæ non per $emouentur. ex prioribus quædam $tata Græci, Stataria Latine dictæ$unt, quædam hy-
pagonta, idest $ubuer$atæ, habent enim infra $e latenter, unde motum habent. de utris\’q; generibus Hero per-
tractat. docet\’q; ædem rotundam facere in qua Baccbus pateram altera manu tenet, alter a tympannum-
Propè uero adest panthera & Ara: circum Bacchides tympana tenentes, $upra Tholum alata, &
<ln>30</ln>
coronata uictoria collocatur: atque uno & eodem tempore in araignis $uccenditur, Bacchus lac e patera,
uinum e Thyr$o uer$at in pantheram; Eacchides circun$alientes tympana pul$ant, uictoria $e cir cumagens
alas quatiens tuba $onat: In alia uero di$po$itione facit inambulantia $igilla euntia, & redeuntia, motiones\’q;
uarias reddentia, ut u$us po$tulat ex propo$ito. Ex his autem quæ non mouentur $ponte, ide$t quæmotionis
initium intra non habent, aliæ ab inanim<007>s rebus cientur, aliæ ab animatis, priores aut ab aere, aut ab aqua,
aut ab igne impelluntur: ab aere & $piritu quæmouentur, qut$piritusinclu$os habent, aut liberos: $i inclu-
$us pneumatica ratio ab$oluitur, hoc t$t $piritalis, de qua Hero. Si liber, easfacit machinas, quæuento liberæ
impelluntur, ut ædi$icia ad molendum, & hydranlicæ quædam machinæ, & quæ uerrucula impellente $umo
conuoluunt. Si ab aqua, tunc $iunt rotæ, & tympana ad molendum, $erræ ad trabes $ecandas, folles, manti-
ces\’q ad tundendum $errum, & alia huiu$modi, quorum u$us est maxime nece$$arius. Verum $i machinæ ab
<ln>40</ln>
animatis mouentur, eæ $unt, quas uel ratione carentia mouent, ut boues, equi, muli\’q; ut currus, ci$ia, quadri-
gæ, uel eæ, quas homines durum, genus uer$at, trabit, erigit, impellit, $iue ad pacis u$us, $iue ad bellicos appa-
ratus $pectant. Vnde ad eas motiones trochleis, uctibus, rad{ij}s, trutinis, lancibus, ergatis, rotis, & tympa-
nis utitur, ut autem a$cendat multiplices $calarum $ormas construit, munitas, & $ine munitione, ut uero di$-
rumpat, excutiat, pro$ternat, quatiat, frangat\’q; ac iaculetur, arietes, te$tudines, turres ambulatorias, cuni-
cula, terebras, catapultas, balistas, tormenta reliqua, &di$icat, compingit, coagmentat, quæ omnia ad ma-
chinarum partitionem $pectant, quarum rationes, ac regulæ in$erius ponentur. interim uerba quædam proœ-
m{ij} buius explicabimus. { Velorum\’q; inductiones } in $cenicis ludis $olebat tendi aulæum, & $eabella ap-
portari. Munera autem publica (utiquit Budæus) uno nomine lythurgiæ dicuntur. Quorum generum $unt
choragia, idest præ$tatio $uppeditando choro inuenta liberalium ludorum tempore, & panathenæorum, He-
<ln>50</ln>
$tia$is idest conuiuatio, $eu epulum tributim exhiberti $olitum. Gymna$iarchiæ oleum pale$træ $uppeditabat
priuato $umptu. I$phora dicebatur collatio ad stipendia militum. pulchre apte\’q; adducuntur Lucret{ij} carmi-
na a Philandro, ex libro quarto in locupleti{$s}imum theatri testimonium.</p>
<col 1>
<p it>Et uulgo $aciunt id lutea, ruffaq; uela,
Et ferruginea cum magnis intenta Theatris
Per malos uulgata, trabes\’q; trementia pendent,
Nanq; ibi conce$$um caueai$ubter, & omnem
Scenalem $peciem patrum, matrum\’q;, Deorum\’q;
In$iciunt cogunt\’q; $uo $tuitate colore.</p>
<ln>60</ln>
</col>
<col 2>
<p it>Et quanto circum mage $unt inclu$a Theatris
Mœnia, tam magis hæc intus per$u$a lepore
Omnia corrident concepta luce diei.</p>
</col>
<pb 332>[514.01.364]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De machina quid $it, & eius ab organo differentia, origine, &
nece{$s}itate. # Cap. I.</h>
<p>MAchina e$continens ex materia conlunctio, maximas ad onerum motus habens uirtutes.</p>
<p it>Diffinit hoc capite Vitruuius, & declarat quid machina $it, quo modo moueatur, quot, & quæ
machinarum genera inueniantur: quæ $it machinæ ab orgando differentia, & unde machinatio ori-
ginem duxit. Quod igitur $pectat ad machinæ diffinitionem: Vitr. ait machinam e$$e continen-
tem, & perpetuam coniunctionem ex materia, ide$t ligno, uel $erro, quæ maximas habet ad onerum motus.
uirtutes. idest, maximas uires habet ad onera mouenda: utitur autemmotus nomine communiori notione, qua
<ln>10</ln>
tenus tractionem, impul$ionem, $ubleuationem, & alia generα complectitur. Ratio autem machmarum con-
$truendarum mechanica dicitur, uel machinalis $cientia. ubi non tam materiæ ratio, quäm manus, atq; in-
gen{ij} ducitur, nam qui machinam con$tructurus, e$t, mente diu uer$at, & machinatur quid, & quomodo agen-
dum $it ut onera $ubleuet, alte con$cendat, uehementer quatiat, longe iaculetur, facile uer$et, & demum ea
$aciat, quæ ad humanos u$us (alioquin repugnante natura) pertinere po$$unt. Cura igitur, & $ollicitudo
quæ urget nos, ut naturam adu$us nostros deducamus, machinari no s facit, hoc e$t maginando inuenire,
unde imaginatio lumen a mente capiens mathematicis rationibus exercita, resinueniendo quodam $ucce$$ionis
ordine materiam $imul adnectit, (alioquin nibil efficeret, quoniam res di$paratæ ad unum $inem tendere ne-
queunt.) ut motus eos efficiat, qui admiratione maxima a uulgo $u$piciuntur. Ideoinquit Vitr.</p>
<p>E<sc>A</sc> moueturex arte circulorum rotundationibus, quam Græci ηυηλιηιω ηινηίυ appellant.</p>
<ln>20</ln>
<p>Ide$t principium, ac forma omnium machinationum est motus circularis. Quærendum uero e$t quomodo $er
netur hoc, ut in ommi machinatione $it motus circularis. Nam Vitru. inferius dicit. Scan$orium genus non
arte, $ed audacia gloriari, & in {ij}s machinis, quæ $piritales dicuntur nullus e$t circularis, motus, ni$i in pau-
ci$$imis. Præterea machinæ diffinitio non uidetur conuenire omnibus machinar um generibus, non enim omnis
machinatio ad hoc paratur, ut onera moueat, nec omnis machin atio ligno constat, $i uelimus affirmare Vi-
truuium diffinire eas machinas, quæ circulari motu reguntur, quomodo intelligemus eum machinas in tria
genera diuifi$$e, idest trastorium, $can$oriium, & $piritable? Ergo $i intelligimus machinam e$$e continuam ma-
teriæ coniumctionem, & materiæ nomine, non ligna $olum, $ed cæera ex quibus machinæ con$truuntur, hoc for-
te stabit. Sed quomodo conueniet machinas omnes maximas ad oncrum motus habere uirtutes, $i machi-
nas illas appellaueris, quæ $piritu, atque aere impul$u con$iciuntur? quod onus quimotus in illis e$t? Re$pon-
<ln>30</ln>
deo oneris nomine non modo intelligi grauitatem, quam res magnæ, & pondero$æ habent, $ed & impetum,
& momentum illud, quod habet quælibet res a natura ut ad $ua quæque loca $eratur. cum ergo arte fit, ut
res grauis $aliat, & natura permittit ut elementa præter naturalem inclinationem aut a$cendant, aut de$cen-
dant: certe hæc maxima uis e$t ad onerum motiones, & nece$$itas illa, quæ elementis imponitur, $umma $o-
lertia ab arte pro$ici$citur. Ergo etiam $piritalibus machinis diffinitio conuenit. Scan$oriæ quoque machi-
næ ea uirtute non cavent. quando contra momentum, & impetum, quam Græciropim uocant, a natura in-
$itum, terrena, aut humida hoc e$t grauia corpora $ubleuentur, & funibus, rotis\’q;, ac tympanis ad $umma
ædium culmina a$cendatur. Quod $i hoc genus audacia potius, quäm arte nitatur, non tamen arti$icio caret,
cum non modo ut a$cedamus, $ed ut tutò a$cendamus, & ho$tes offendamus $calæ fieri $oleant. No$tris etiã
igniuomis machinis, quas bombardas uocant, diffinitio machinæ congruit, & eas nos ab arte, artigliarias uo-
<ln>40</ln>
camus, $iunt enim ex perpetua materiæ coniunctione, habent\’q; ad onera uirtutes maximas iuxta ordinem uni
uer$i, & omnino & circulares, & porrectos motus habent, ut con$iderantibus e$t manife$tum. Demum nitlla
e$t machina, quæ non directa, & rotunda motione perficiatur quod longa inductione a Vitr. probabitur. In-
terim machinarum genera explicentur.</p>
<p>E<sc>ST</sc> autem unum genus $can$orium, quod Græcè acrouaticon dicitur: Alterum $piritale, quod
apud eos pneumaticon dappellatur. Tertium tractorium, id autem Græci uanau$on uocant. Scan$oriũ
autem e$t, cum machinæ ita $uerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis $tatutis, & tran$uer$arijs col-
ligatis $ine periculo $candatur ad apparatus $pectationem. Spiritale e$t cum $piritus expre$sionibus
impul$us, & plagæ, uoces\’q; organicos exprimuntur. Tractorium uerò cum onera machinis pertra-
huntur, aut ad altitudinem $ublata collocantur.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Machinarum tria genera e$$e dicit. Scan$orium, $piritale, tractorium. Græcas quoque corum appellatio-
nes apponit, & $can$orium, acrouaticon: $piritale pneumaticon: Tractorium uanau$on Græce appellari mo-
net. Sunt quinon acrouaticon. Sed aerouaticon legant, $ed non animaduerterunt quid Vitr. uelit, quia enim
in proœmio dixerat. & ea omnia, quæ $cenicis moribus per machinationem ad $pectationes populo compa-
rantur} & hic dicit { $can$orium e$$e cum machinæ ita fuerint collocatæ, ut ad altitudinem tignis $tatutis,
& tran$uer$ar{ij}s colligatis $ine periculo $candatur ad apparatus $pectationem } putant Vitruuium intelligere
de $calis, quibus a$cendebatur ad $cenæ apparatus faciendos, $ed non uident de quibus $calis intelligat in hoc
libro. Sunt enim bellicæ machinæ ad $candendum in$tructæ, e quarum $ummitate tanquam e $pecula ob$i-
dentes explorant, quid in urbe of$e$$i aduer$us $e parent, quod genus mox dicet non arte, $ed audacia gloriari.
de {ij}s Valturius agit. Spiritale autem multo plura complectitur, quàmquæ Vitr. enumerat. Solas enimhy-
<ln>60</ln>
<pb 333>[514.01.365]<rh it>DECIMVS.</rh>
draulicus ponit, $ed Hero in libro $piritalium præter Organa uoces. cantus\’q; auium reddentia, præter $erpen-
tium $ibitlos, tubarum\’q; $onos, alia in$uper in$trumenta parat, quæ neque ad $onos, neque ad uoces referun-
tur. nam ex eodem tubulo diuer$os effundi liquores docet, id\’q; proportione quadam. mox & irrorationes in-
gredientium in ædes, irrigationes hortorum, aquarum hau$tus, lucernarum modertiones, animalia $acrifi-
<fig>
<cap it>Funium nodi.</cap>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
cantia, iaculantia $igilla, & alia huiu$modi o$tendit, quæ cum expre$$ione $piritus efficiuntur, quorum au-
thor Cte$ibius Alexandrinus in $uperiorilibro declaratus e$t. Sub tractoria ratione continetur & deductio,
& $ubleuatio, & libratio ponderum: Mox gener a hæc inter $e collata declarat.</p>
<fig>
<cap it>Scala in carche$io po$ita.</cap>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
</fig>
<pb 334>[514.01.366]<rh it>LIBER</rh>
<p>S<sc>CANSORIA</sc> ratiò non arte, $ed audacia gloriatur. Ea catenationibus, & tran$uer$arijs, & plexis
colligaitonibus, & eri$matum fulcturis continetur: Quæ autem $piritus pote$tate a$$umit ingre$$us
clegantes artis $ubtilitatibus con$equitur effectus. Tractoria autem maiores, & magni$icentia
plenas habet ad utilitatem opportunitates, & in agendo cum prudentia $ummas uirtutes.</p>
<p it>Ex his tribus generibus unum audacia, alterum elegantia, tertium utilitate, ac magnificentia gloriatur.
De priori non loquitur Vitruuius id ( ut inferins dicet) militum peritiæ relinquit. De $piritali parum: nam
de Cte$ibica machina, & hydraulica tantum mentionem facit. De tractorio uero copio$e loquitur, nos uni-
cum exemplum $can$oriæ machinæ po$uimus, ut Vitruu{ij} uerba percipiamus, ut$ciamus quid $it catenatio,
tran$uer$a, & plexa colligatio, & eri$matum fulcturæ. Telonem dicunt a longitudine quoties una trabs præ
<ln>10</ln>
altera in terram defigitur: cum in $ummo uertice alia tran$uer$a trabs dimi$$a medietate connectitur eo libra-
mento, ut $i unum caput dimer$erit, alind erigatur: in uno ergo capite cratibus $iue tabularis, contexitur ma-
china: in qua panci collocantur armati, tunc per funes attracto, depre$$o\’q; alio capite, eleuati imponuntur
in murum, ubituto $tantes etiam ho$t<007>bus nocere, & pro$pricere po$$int: & renunciare quas res aduer$ar{ij}
conentur re$picere. cuius $igura po$ita e$t ante.</p>
<p>Ex his $unt alia, quæ mechanicos, alia quæ organicos mouentur. Inter machinas, & organaid ui-
detur e$$e di$crimen, quod machinæ pluribus operibus, aut ui maiore coguntur effectus habere, uti
bali$tæ; torcularium\’q; prela. Organa autem unius opere prudenti tractu per$iciunt, quod propo$i-
tum e$t, uti Scorpionis, $eu ani$ocyclorum uer$ationes. Ergo, & machinarum ratio ad
u$um $unt uece$$aria, $ine quibus nulla res pote$t e$$e non impedita.</p>
<ln>20</ln>
<p it>Vt integra bali$tæ aut torcularis machina fiat, multis opus e$t operibus, namtorculari, cochleæ, & trabs,
quæ uuam calcat, quæ prelum dicitur, & uectes nece$$ar{ij}$unt. Bali$tæ quoque opus uarium est, uectibus
ergatis, & $imilibus indiget. Organa uero unius tantum opere prudenti tactu per$iciunt, quod propo$itum
e$t. Vituer$ationes Scorpionis, aut ani$ocyclorum. Ani$ocycla int elligo cochleas, quas nos uidas appella-
mus, constant enim ex circulis continuis, ideo\’q; inæqualibus, unde nomen deductum est, cum enim Scorpio-
nes tenduntur, $olo opere ani$ocyclorum tenduntur. Ani$ocycla faciunt muliebres capilli cum contorquen-
tur, unde etiam ferrea ani$ocycla con$iciuntur in quibu$dam organis, ut contracti primum deinde remi$$i expel
lant quod in corum capitibus e$t impo$itum. ut ex $equenti diagrammate uideri pote$t.</p>
<p>Omnis autem machinatio e$t a rerum natura
<fig>
<cap it>Figura ani$ocyclorum.</cap>
</fig>
procreata. ac a præceptrice, & magi$tra mundi
<ln>30</ln>
uer$atione in$tituta. Nanque animaduertamus
primum, & a$piciamus continentem Solis, Lu-
n\,e, quinque etiam $tellarum naturam, quæ ni
machinata uer$arentur, non habui$$emus in ter-
ra lucem, nec fructuum maturitates. Cum ergo
maiores hæc ita e$te animaduerti$$ent, ererum
natura $ump$erunt exempla, & ea imitantes in-
ducti rebus diuinis, commodas vitæ per$ecerunt explicationes. Itaq; comparauerant ut e$$ent expedi-
tiora, alia machinis, & earũ uerfationibus, nonnulla organis. Et ita quæ animaduerterut ad u$um uti-
lia e$$e, $tudijs, artibus, in$titutis, gradatim augenda doctrinis curauerant. Attendamus enim pri-
mum inuentum de nece$sitate, ut ue$titus, quemadmodum telorum organicis admini$trationibus,
<ln>40</ln>
connexus $taminis ad $ubtegmen, non modo Corpora tegendo tueantur, $ed etiam ornatus adijciant
hone$tatem. Cibi uero non habui$semus abundantiam, ni$i iuga, & aratra bobus, iumentis\’q; Omni-
bus e$$ent inuenta. Sucularum\’q;, & prelorum, & uectium, $i non fui$$et torcularis præparatio, neq;
olei nitorem, neque uitium fructum habere poteui$$emus ad iucunditatem. Portationes\’q; eorum non
e$$ent, ni$i plau$trum, aut $arracorum per terram, nauicularum per aquam inuentæ e$$ent machi-
nationes. Trutinarum uero librarum\’q; ponderibus examinatio reperta, uindicat ab iniquitate in$tis
moribus uitam. Non minus\’q; $unt innumerabiles moderationes machinationum, de quibus non
nece$$e uidetur di$putare, quoniam $unt ad manum quotidianæ, ut $unt rotæ, folles fabrorum, rhedæ,
ci$ia, torni, cætera\’q;, quæ communes ad u$um con$uetudinibus habent opportunitates. Itaque inci-
piemus de his, quæ rarò ueniunt ad manus, ut nota $int, explicare.</p>
<ln>50</ln>
<p it>Quæ ad originem machinarum, de qua hic tracatur, pertinent $atis $unt a nobis $uperius explicata. Quod
uero ad uocabula quædam pertinet, $tamen & $ubtegmen nos tramam, & ordimentum uocamus. Stantia in
longum fila stamina dicuntur. quæ uero radio & nauicula in$eruntur, $ubtegmina. radium $eu nauiculam telũ
appeltari puto, quod hoc loco Vitr. dixit telorum admini$trationibus connexu $taminis ad $ubtegmen. Sar-
racum e$t plaustri genus, c<007>$ium uehiculum duabus rotis delatum, ad itineris celeritatem opportunum. Ci-
cero pro Ro$cio Amerino. Decem (inquit) horis nocturnis $ex, & quinquaginta millia pa$$uũ cis{ij}s peruolauit.</p>
<ln>60</ln>
<pb 335>[514.01.367]<rh it>DECIMVS.</rh>
<h it>De Aedium $acrum, publicorum{quam}, operum machina-
tionibus tractor{ij}s # Cap. II.</h>
<p>PR<sc>IMVM</sc>\’q; in$tituemus de ijs, quæ ædibus $acris, operum\’q; publicorum perfectionem
nece$sitate comparantur: quæ $iunt ita. Tigna tria ad onerum magnitudinem ratione
expediuntur, & a capite fibula coniuncta, & in imo diuaricata eriguntur funibus in capi-
tibus collocatis, & ijs item circa di$po$itis erecta retinentur. Alligatur in $ummo trochlea,
quam etiam nonnulli rechamum dicunt. In trochleam induntur orbiculi duo, per axiculos uer$a-
<ln>10</ln>
tiones habentes, per cuius orbiculum $ummum traijcitur ductarius funis: deinde demittitur, & tra-
ducitur circa orbiculi imum trochleæ inferioris, refertur autem ad orbiculum imum trochleæ $upe-
rioris, & ita de$cendit ad inferiorem, & in foramine eius caput funis religatur: Altera pars funis re-
fertur inter imas machiuæ partes. In quadris autem tignorum po$terioribus, quo loci$unt diuaricata,
$iguntur chelonia, in quæ conijciuntur $ucularum capita, ut faciliter axes uer$entur. Eæ $uculæ pro-
xime capita habent foramina bina ita temperata, ut uectes in ea conuenire po$sint. Ad rechamum
autem imum ferrei forfices religantur, quorum dentes in $ax forata accommodantur. Cum autem
funis habet caput ad $uculam religatum, & uectes ducentes eam uer$aznt, funis $e inuoluendo circa
$uculam extenditur, & ita $ubleuat onera ad altitudinem, & operum collocationes.</p>
<p it>Docet hoc loco Vitruuius qua ratione machinæ fiant ad onera $ublenanda, & $uis locis in ædi$ic{ij}s im-
<ln>20</ln>
ponenda. De trochlea primum loquitur. Trochlea a no$tris talea, ab al{ij}s rechamus dicitur. Com-
ponitur autem hoc modo. Scinditur lignum ad formam Θ literæ græce octauæ, in ea orbiculus, quem no-
$tri radium appellant, axiculo traiecto collocatur; axiculum no$tri mar$ionem uocant. in cultro in$erti orbi-
culi canalis e$t funis rotuditatis capax. $u$penditur uncino ad trabes, quæ hoc modo accommodantur. Tria
tigna eriguntur ea magnitudine, quæ ad opera $ubleuanda $atis e$$e iudicabuntur, a$uperiori parte fibulis,
quas nos pirones dicimus, alligabuntur, ab inferieri diuaricantur, ut stare po$$int. huiu$modi collocationem,
& tigna $ic compo$ita, ganriam, aut gauernam no$tri dicunt. appenditur trochlea una in $uperiori parte, &
altera in inferiori. Textura autem funis, quam nos ordimentum uocanms, hoc modo $it. Sumitur funis du-
ctar<007>us (menal\~e nos uocamus, )caput eius in$eritur in canalem orbiculi $uperioris, deinde demittitur ad orbi-
culum trochleæ inferioris, & per eius canalem traiectus, refertur ad inferiorem orbiculum trochleæ $uperio-
<ln>30</ln>
ris: & per eius canalem inductus demittitur ad orbiculum $uperiorem trochleæ inferioris, ibiq; alligatur:
Caput alterum ductar {ij} funis liberum e$t, uel ut manibus trahatur, $i leuiora $unt onera, uel ut $uculæ allige-
tur, quæ inter pedes tignorum diuaricatos affigitur $uis an$is, quas chelona Vitruuius, no$tri auriculas uocant.
Sucula uectibus, quos no$tri $tangas, aut ba$tones dicunt, uer$atur. pondera forficibus, quas Ganzos dicimus,
uel uncinos attrahuntur, $unt enim appen$i forfices inferiori trochleæ, ut e$t in diagrammate ubi A. verum
ut trochlea recta ratione perficiatur, & $uos commen$us habeat, funis primo con$ideranda est
tanquam modulus, deinde ex ea partienda e$t trochlea hoc modo. Fiat circulus cuius $emidiameter tres ha-
beat funis cra$$itudines, tam magni erant minores trochleæ orbiculi, maiores autem orbiculi con$tabunt dia-
metris duplis minor: bus orbiculis, ab {ij}s\’q; distabunt maiorum & minorum centra tribus diametris & dimi-
dia minorum orbiculorum: ab extremis autem maioribus orbiculis ducentur lineæ contingentes extrema mi-
<ln>40</ln>
norum orbiculorum quemadmodum ex diagrammate uidetur. ubi A. minor orbiculus, cuius diametros $ex
funis cra{$s}itudines habet, B. maior, cuius diamttros dupla erit diametro minoris orbiculi, & centra horum
tribus diametris, & dimidia minoris distabunt. lineæ uero contingentes extrema orbiculorum $unt d e. &
e f. Centrum uero orbiculi med{ij} ubi C. aminore distabit $emidiametris tribus, & ducetur in centro c.
tam magna circinatio, quanta est latitudo linearum contingentium extrema orbiculorum, quorum propor-
tiones $imiles erunt, idest $ic $e habebit maior ad medium orbiculum, ut medius ad minorem. Totius aut lo-
culamenthuei trochleæ longitudo diametris octo minoris orbiculi con$tabit, eri\’q; e g. orgiculorum autem
cra{$s}itudo in qua canalis e$t, & funis inducitur, aliquanto fune amplior facienda e$t. Po$ita igitur trochlearũ
compo$itione ad rationem illarum ueniam, ut non modo $ignificatares, effectus, & opus, $edres quæ$igni-
ficat, & cau$a & ratio intelligatur. Nulli dubium e$t, quod $i funiculo $implici appendatur onus centum pon-
<ln>50</ln>
do, quin omnis oneris uis $olo illo $u$tineatur, quod$i duplex fumiculus efficiatur, & in trochleam indatur, onus
partietur ac diuidetur, ita ut minus laboret funiculus, & is, qui $uniculum cum onere trabet, facilius trahet,
quam $implici funiculo. Quid ergo credendum e$t $i plures trochleæ & orbiculi applicentur? nonne in mino-
res partes $emper onus di$tribustur ? & nullo fere negotio trahetur? certe hoc euidenti{$s}imum e$t, unde $i
duplicatio dimidium laboris imminuet, quid aget radiorum, $eu orb culorum, funis\’q; duplicata, uel etiam
triplicata adiectio? Verum ni$i e$$et funiculorum onus, radiorum a$peritas, motionis ob multiplices inuolu-
tiones tarditas, qui $unt materiæ, non formæ defectus, certe puerulus ingentia onera $ubleuaret. Verum &
{ij}s aliquod remedium adhibent, nam $apone funes, & canales orbiculorum inungunt. quam recti{$s}ime in orbi-
culos axes imponunt ductarios funes ab$que impeditione contexunt. axiculos in$taratione ad orbiculos com-
parant, addunt\’q; $uculas, & ergata, quæ omnia facilitati trahentium con$ulere $olent. E$t aut\~e fibula circulus
<ln>60</ln>
<pb 336>[514.01.368]<rh it>LIBER</rh>
uel forma quadrata ex ferro, alioue metallo habens in medio axiculum uer$atilem quo Zonæ $corteæ colligan-
tur, unde per $imilitudinem funis intortus ad tigna alliganda dicitur a Vitruuio fibula, & Ligaturas buiu$-
modi fibulationes uocat.</p>
<fig>
<cap it>Trochlearum ratio.</cap>
</fig>
<h it>De diuer$is
<ln>10</ln>
appellationibus,
machmarũ, &
gantur. Ca. III.</h>
<p>HA<sc>EC</sc> autem
<ln>20</ln>
ratio ma-
chinatiõis,
quod per
tres orbiculos circũuol
uitur, tri$pa$tos appella
tur. Cum uero in ima
trochlea duo orbiculi,
in $uperiori tres uer$an-
tur, id pentaspa$ton di-
citur. Sin autem ma-
<ln>30</ln>
ioribus oneribus erunt
machinæ comparadæ,
amplioribus tignorum
longitudinibus, & cra$-
$itudinibus erit utendũ,
& eadem ratione in $um
mo $ibulationibus in
imo $ucularum uer$a-
tionibus expediendum.
His explicatis antarij fu
nes ante laxi collocen-
<ln>40</ln>
tur, retinacula $upra $ca
pulas machinæ longe
di$ponantur, & $i non
eritubi religentur, palis
re$upinati defodiantur,
& circum fi$tucatione
$olidentur. quo funes
alligentur. Trochlea in
$ummo capite machinæ
<ln>50</ln>
rudenti contieatur, &
ex eo funes perducan-
tur ad palum, & quæ e$t
in palo trochlea illiga-
ta, circa eius orbiculum
funis indatur, & refe-
ratur ad eam trochleã,
quæ erit ad caput ma-
chinæ religata. Circum
autem orbiculum ad $ummum traiectus funis de$cendat, & redest ad $uculam, quæ e$t in ima machi-
<ln>60</ln>
na, ibiq; religetur. Vectibus autem coacta $ucula uer$abitur, & eriget per $e machinam $ine periculo:
<fig>
<desc>B. ergata.</desc>
<desc>C. trochlea $uperior.</desc>
<desc>D. $ucula.</desc>
<desc>E. tigna.</desc>
<desc>F. pondus.</desc>
<desc>I. forcipes.</desc>
<desc>G. $ucula.</desc>
<desc>H. fibula.</desc>
<desc>O. chelonia.</desc>
<desc>P. uectes.</desc>
<desc>S. carche$ia.</desc>
<var>S H C A D E F T I B G</var>
</fig>
<pb 337>[514.01.369]<rh it>DECIMVS.</rh>
ita circa di$po$itis funibus, & retinac ulis in palis hærentibus, ampliore modo machina collocabitur.
Trochleæ ductarij fu. @s<?>, uti $upra $eriptum e$t, expediuntur.</p>
<p it>Quoniam (ut dixi) troch. earum numerus, & orbiculorum multitudo oneris uim distribuere $olet in mino-
res portiones, ideo ubionera maiora $ubleauanda $unt, plurtbus trochleis, & orbiculis erit utendum. ab orbicu-
hrtftn autem numero machinæ nontinantur, nam $i tribus orbiculis funis inuoluitur, tri$pa$ton eam machinam
uocamus, no$tri ternalem dicunt. Si trochlea inferior duos, $uperior tres orbiculos habuerit penta$pia$ton eam
machinam dicemus, $i autem plures poli$pa$ton. $pazin enim trahere $ignificat. {His explicatis antar{ij} fu-
nes ante laxi collocentur. } Docet Vitr. quomodo machinæ erigendæ $int. Qui uero uidit, qua ratione malum
in naui extollatur, is facile intelliget quæa Vitr. proponuntur. Ego facile hoc negotium ab$oluam. vt ma-
<ln>10</ln>
china erigatur pedem eius palo adhærere facito, aut alicui rei firemæ, ut illix innitatur: alteri capiti illigantur
rudentes duo, ut alter ad dextram, alter ad $ini$tram pro{ij}ciatur. Rudentes hi a Vitruuio Antar{ij} funes dicun-
tur, Græci {ωρ}ότο{νδ}ζ, appellant, $artias nostri. per longitudinem uero machinæ protenditur funis a capite adpe
dem, & in trochleas inditur duas, quarum altera ad caput machinæ altera ad pedem apponitur. a quo pede
ubi palo innititur aliquantum abe$t $ucula, uel ergata, ad quam prædictus funis, qui per machinæ dor$um pro-
tenditur, refertur. Hanc funem no$tri codettam dicunt, & inferiorem trochleam pa$tecam uocant. Inuolui-
tur funis uer$atione $uculæ, & ita machina erigitur calcepalo innitens. Interim ab antar{ij}s funibus, qui $unt
dextra & $ini$tra regitur, ne in hanc, uel illam partem declinet; uerum quia funes antar{ij} alligari debent ita,
ut firmiter retineantur, ideo ut id commode fiat, fodienda est in profundum ualde fo$$a quadrata. in ea\’q; trabs
exten$a collocatur. cuifunis alligatur. $upra trabem tran$uer$a tigna alia ponuntur, & $uper imponitur ter-
<ln>20</ln>
ra, calcatur\’q; & $olidatur. Sed Vitr. uidetur uelle, quod palis terræ infixis trochlea alligetur, ut funis facilius
trabi, & relaxari po$sit, quod & uerum est, & commodi{$s}imum, nam di$pio$itis trochleis, & contextis du-
ctar{ij}s, oneribus\’q; appen$is eo, quo $upra dictum e$t modo, $i alterum funem relaxes, alterum trahas, ubi uo-
lueris onus impones.</p>
<h>_Similis $uperiori machina, cui colo{$s}icotera tutius committi
po$$unt, immutata duntaxat $ucula in tympa-
num. # Cap. IIII.</h>
<ln>30</ln>
<p>SI<sc>N</sc> autem colo$sicotera amplitudinibus, & ponderibus onera in operibus fuerint, non erit
$uculæ committendum, $ed quemadmodum $ucula chelonijs retinetur, ita axis includa-
tur habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli rotam appellant. Græci autem
άμφίρ{ευ}ριν, alii <204>τροχον uocant. In his autem machinis trochleæ non eodem, $ed alio mo-
do comparantur. habent enim, & in imo, & in $ummo duplices ordines orbiculorum: ita funis du-
ctarius traijcitur in inferioris trochleæ foramen, uti æqualia duo capita $int, funis cum crit exten$us,
ibi\’q; $ecundum inferiorem trochleam re$ticula circundata, & connexa, utræque partes funis continen
tur, ut neque in dextram, neque in $ini$tram partem po$sint prodire. Deinde capita funis referun-
tur in $umma trochlea ab exteriore parte, & deijciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum,
<ln>40</ln>
conijciuntur\’q; infimæ trochleæ ad oriculos ex interiore parte, & referuntur dextra, ac $ini$tra ad
caput $ummæ trochleæ circa orbiculos $ummos. Traiecti autem ab exteriori parte referuntur dextra
ac $ini$tra ad tympanũ in axe, ibi\’q; ut hereant, colligantur. Tum autem circa tympanum inuolutus al-
ter funis refertur ad ergatam. & is circumactus tympanum, & axem inu oluendo, funes, qui in axe
religati $unt, pariter $e extendunt, & ita leniter leuant onera $ine periculo. Quod fi maius tympanũ,
collocatum, autin medio, aut in una parte extrema habuerit $ine ergata calcantes homines, expeditio-
res habere poterit operis effectus.</p>
<p it>Difficultas omnis huius machinæ in funiculorum textura po$ita e$t. Vitruuius primum eius effectus, & ui-
res declarat, dicit\’q; eamparari ad ingentia pondera $ubleuanda. post fabricandæ machinæ modum ostendit-
Colo$$icotera uocat, quæ & magnitudine, & pondere $unt plu$quam ordinario, quemadmodum maiores sta-
tuæ colo$$iuocantur. Erigitur machina extignis altis, & cra$$is eo, quo $upradistum est modo. Duæ trochleæ
<ln>50</ln>
perficiuntur quatuor orbiculos habentes $ingulæ, duos in imo, duos in $immo trochleæ. altera trochlea, cui
an$a ferrea imponitur foramen habet in imo, quod tran$uer$e tran$it ad axiculos orbiculorum. Altera tro-
chlea alliganda e$t capiti machinæ. Textura uero ita facienda e$t. per foramen trochleæ inferioris tra{ij}ci-
tur dustarius funis. ita ut eius capita utrinque æqualia $int, hoc est a foramine æque di$tent. Capita utraq;
ad trochleam $uperiorem $unt referenda, ut ab exteriori parte indantur in orbiculos inferiores, uerum ut fir-
ma $int, & Trochleas directas teneant, antequam indantur, rudente alliganda $unt in trochlea inuoluto. tra-
iettis igitur duobus capitbus per orbiculos inferiores trochleæ $uperioris ab exteriori parte, demittuntur, &
tra{ij}ciuntur ab interiori parte trochleæ per orbiculos inferiores, & iterum referuntur ad trocbleam $uperio-
rem, & ab exteriori parte per orbiculos $uperiores tra{ij}ciuntur, & iterum demi$$a per orbiculos $uperiores
trochleæ inferioris ab interiori parte tra{ij}ciuntur, ac $ini$tra ad amex tympani arcti$$imæ connectun-
<ln>60</ln>
<pb 338>[514.01.370]<rh it>LIBER</rh>
tur. quoniam cum $unis alter circa tympanum inuoluatur, & ad ergatam referatur, con$equitur, ut inuolu-
tus cum $it, tympani, & axis uer$atione, funes obuoluti circa axem pariter extendantur: & ita leniter ma-
ximas moles extollunt. Quod $i tympanum maius e$$et, ergata opus non e$$et. nam homines tympanum cal-
cantes, magna onera leuarent, nam ea ratio est diametri rotæ ad diametrum axis, quæ e$t ponderis quod le-
uatur ad pre$$ionem, & uires hominum calcantium. Ideo uectes ergatarum longi e$$e debent, ut iuxta pro-
portionem longitudinis $ingula capita oneris pondus imminuant, unde $i duplicentur ad dimidium onus dedu-
cent, quatuor ad quartam partem, ita ut $i uecte cubitali quatuor homines centum pondo moueant, quatuor
uectibus $enum cubitorum, {ij}dem duo millia & 400. pondo $ubleuabunt, dempto uectium pondere, quod
omnino parum est. Quod uero αμφιρευσιν, & ωιτρόαν legitur, al{ij} ex uetustis condicibus legunt αμφίεληραν & <204>ί-
<ln>10</ln>
θεσιν. ut {ij}s nominibus $ignificent tympanum, quod rudente inuluto tanquam ue$tiatur, apud Theonem in$pi-
ritblibus in mentione eiu$dem tympani αμφιελίκτραν uidemus, cæterum non $ine ratione duo hæc nomina a
Vitruuio po$ita $unt. nam particulæ αμφί & ώζί & <204>ι rem innuunt con$iderandam.</p>
<fig>
<cap it>Trochleæ cum tympano.</cap>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
</fig>
<h it>Aliud machinæ tractoriæ genus. # Cap. V.</h>
<ln>50</ln>
<p>ES<sc>T</sc> & aliud genus machinæ $atis artificio$um, & ad u$um celeritatis expeditum: $ed in eo
dare operam non po$$unt ni$i periti. E$t enim tignum, quod erigitur, & di$tinetur reti-
naculis quadrifariam, $ub retinaculis chelonia duo figuntur, trochlea funibus $upra che-
lonia religatur: $ub trochlea regula longa circiter pedes duos, lata digitos $ex, cra$$a qua-
tuor, $upponitur. Trochleæ ternos ordines orbiculorum in latitudinem habentes collocantur, ita
tres ductarij funes in $ummo machinæ religantur. Deinde referuntur ad imam trochleam, & traij-
ciuntur ex inferiore parte per eius orbiculos $ummos. Deinde referuntur ad $uperiorem trochleam, &
traijciuntur ab exteriore parte, & per $ecundos orbiculos tradueuntur in exteriorem, & referuntur ad
<ln>60</ln>
<pb 339>[514.01.371]<rh it>DEC_I_MVS.</rh>
<fig>
<desc>F. trochlea$uperior.</desc>
<desc>L. trochlea inferior artemon dicta.</desc>
<desc>†. onus.</desc>
<desc>A. nectis.</desc>
<desc>3. onus.</desc>
<desc>1. hypomochlium.</desc>
<desc>2. nectis, mochlium.</desc>
<desc>V. $pbœroma, œquipondium.</desc>
<desc>Q S. lances.</desc>
<desc>X. lances.</desc>
<desc>K. an$a. examen.</desc>
<desc>8. cuneus.</desc>
<desc>7. 9. uectis.</desc>
<desc>10. onus.</desc>
<desc>H G. vectes.</desc>
<desc>M. pondus.</desc>
<desc>O N. colhlea.</desc>
<desc>D. pali.</desc>
<desc>L. locus artemonis.</desc>
<desc>C. chelonia.</desc>
<desc>F. regula.</desc>
<desc>B. antar{ij}unes.</desc>
<desc>E. locus ductariorum funium ubifibulæ</desc>
<desc>x. libra $uffulta.</desc>
<var>E B F H G 8 C N O K D L M † 6 7 10 x 3 2 1 R V S Q</var>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
$ummum, ad orbiculos $ecundos traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur ad caput, & traiecti per
$ummos redeunt ad machinam imam. In radice autem machinæ collocatur tertiatrochlea. Eam
autem Græci εχάνοντα, no$tri Artemonem appellant. Ea trochlea religatur ad machine radicem, habens
<ln>60</ln>
<pb 340>[514.01.372]<rh it>LIBER</rh>
orbiculos tres, per quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum
ducentes, $ine ergata celerirer onus ad $ummum perducunt. Hoc genus machinæ poli$pa$ton appel-
latur, quod multis orbiculorum circuitionibus, & facilitatem $ummam præ$tat, & celeritatem. Vna
autem $tatutio tigni hanc habent utilitatem, quod ante quantum uelit, & dextra ac $ini$tra ad latera
declinando onus deponere pote$t. Harum machinationum omnium, quæ $upra $unt $criptæ ratio-
nes, non modo ad has res, $ed ad onerandas, & exonerandas naues $unt paratæ, aliæ erectæ, aliæ planæ,
in carche$ijs uer$atilibus collocatæ. Non minus $ine tignorum erectionibus in plano etiam eadem
ratione, & tem peratis funibus, & trochleis, 4ubductiones nauium efficiuntur.</p>
<p it>Subtilem machinæ rationem, & inuentum proponit Vitr. o$tendit\’q; quomodo fabricetur, & texturam fu-
<ln>10</ln>
nium tigni collocationem, & nomenclationem, u$um\’q; machinæ declarat. Inde nos monet machinarum tra-
ctoriarum u$us e$$e plures, quam commemoratos. Erigitur tignum. A capite funes habet quatuor religatos
(hos retinacula uocat, nos $artias ut dixi) hæc ad terram demittuntur, palis\’q; infixis commendantur, ut
$upra dictum e$t. Officium retinaculorum est, machinam erectam, & nullam in partem proclinatntem tenere.
Sub bæc retinacula, ubireligantur a lateribus tigni, chelonia duo figuntur, inter quætrochlea collocatur, &
illis firmiter religatur. Sub trochlea pro cubili regula e$t bipedalis, lata $enos, cra$$a quaternos digitos: cu-
ius munus e$t, rectam trochleam continere, & a tigno remotam, ut commode funium textura fiat. Trochleæ
tres parantur, duæ ex eis ternos habent orbiculorum ordines in latitudine. Funes hoc modo texuntur. tres
ductar{ij} funes ad machinæ caput religantur, quorum capita demittuntur, & ex parte interioritrochleæ infe-
rioris per tres orbiculos $uperiores or dinate tra{ij}ciuntur. Traiecta capita referuntur ad trochleam $uperio-
<ln>20</ln>
rem, & tra{ij}ciuntur ab exteriori parte per orbiculos inferiores, & ita ab interiori parte demittuntur, & per
$ecundum or dinem orbilulorum tra{ij}ciuntur ad exterior em partem. Iterum\’q; ad $ecundum ordinem trochleæ
$uperioris referuntur, & traiecti per eos demittuntur, & ab tertio orbiculorum ordine ad caput machinæ
referuntur, & induntur in tres $uperiores orbiculos, inde ad machinœ pedem demi$$a in$er untur in tertiam tro-
chleam ibi colligatam: quam Græci ἐπάνοντα, Latini Artemonem, no$tri pa$teccam dicunt. Hæc tribus con-
$tat orbiculis æquabiliter collocatis, in quos induntur tria illa funium capita, quæ dantur hominibus ad tra-
hendum, ita ut $ingula capita tribus dentur, uel etiam pluribus, $i facilius $ubleuari onera uelimus. Hoc ge-
nus machinæ ab orbiculorum numero poli$pa$tos dictur. Effectus eius e$t ut relaxatis leniter retinaculis, in
quam partem uelimus, eam proclinare faciamus, & onera deponimus, ubi opus e$t. V $us machinarum om-
mum prædictarum uarius e$t, & multiplex, & ex machinæ accommodatione perficitur, $iue in plano,
$iue in altum onera ducere propo$itum $it. Carche$ia nos paretola uocamus, cuius formas cum diagrammate
<ln>30</ln>
po$uimus, quali nos utimur. alias ad formam literæ Δ. facta erant.</p>
<h it>Cte$ifontis ratio ad grauia onera ducenda. # Cap. VI.</h>
<p>NO<sc>N</sc> e$t alienum Cte$iphontis ingenio$am inuentionem exponere. is enim $capos colum-
narum ex lapicidinis cum deportare uellet Ephe$um ad Dianæ fanum, propter magnitu-
dinem onerum, & uiarum campe$trem mollitudinem, non con$i$us carris, ne rotæ deuora
rentur, $ic e$t conatus. De materia trientali $capos quatuor, duos tran$uer$arios interpo$i-
tos duobus longis. quanta longitudo $capi fuerat, complectit, & compegit, & ferreos chodaces, uti
<ln>40</ln>
$ub$cudes in capitibus $caporum implumbauit, & armillas in materia ac chodaces circundandos infi-
xit, ita baculis iligneis capita religauit. Chodaces autem in armillis inclu$i, liberam habuerunt uer-
fationem, uti cum boues ducerent $ubiuncti, $capi uer$ando in chodacibus, & armillis $ine fine uolue-
rentur. Cum autem $capos omnes ita uexi$sent, & in$tarent epi$tyliorum uecturæ, Filius Cte$ifontis
Metagenes tran$tulit eam rationem e$caporum uectura etiam in epi$tyliroum deductione. Fecit enim
rotas circiter pedum duodenum, & epi$tyliorum capita in medias rotas, eadem ratione cum chodaci-
bus, & armillis inclu$it. Ita cum trientes a bubus ducerentur, in armillis inclu$i chodaces uer$abant
rotas. Epi$tylia uerò inclu$a uti axes in rotis, eadem ratione, qua $capi, $ine, mora ad opus peruenerunt.
Exemplar autem erit eius, quemadmodum in palæ$tris cylindri exæquant ambulationes. Neque hoc
potui$$et $ieri, ni$i primum propinquitas e$$et. Non enim plus $unt ab lapicidinis ad fanum, quàm mil-
<ln>50</ln>
lia pa$$uum octo, ne ullus e$t cliuus, $ed perpetuus campus.</p>
<p it>Chodaces Hero gnodaces uocat, nos tampagnos dicimus, $unt ferreæ rotundæ parte exteriore $ub$cudic ulæ,
in extremis $caporum, axium\’q; capitibus adactæ, & implumbatæ, per quas in armillis, hoc e$t in annulis,
cerchiellos nos dicimus, $capi aut axes etiam torni uer$antur, ut inquit Philander, & recte, Materiem
autem trientalem int elligit quatuor pollicum cra$$itudine. infra autem dicit. {Cum trientes a bubus duce-
rentur.} Cylindrus lapis e$t teres in modum columnæ, quo areæ coæ nos coæquationem illam facere,
or$are dicimus. Reliqua per $e patent.</p>
<p>N<sc>OSTRA</sc> uero memoria cum colos$ici Appollinis in fano ba$is e$$et a uetu$tare difracta, & me-
tuentes ne caderet ea $tatua, & frangeretur, locauerunt ex ei$dem lapicidinis ba$im excidendam. Con-
duxit quidem Paconius. Hæc autem ba$is erat longa pedes duo decim, lata pedes octo, alta pedes $ex.
<ln>60</ln>
<pb 341>[514.01.373]<rh it>DECIMVS.</rh>
Quam Paconius, gloria fretus, non uti Metagenes apportauit, $ed eadem ratone alio genere con-
$tituit machinam facere. Rotas enim circiter pedum quindecim fecit, & his rotis capita lapidum in-
clu$it: deinde circa lapidem fu$os $extantales ab rota ad rotam ad circinum compegit, ita ut fu$us a
fu$o non di$taret pedem unum. Deinde circa fu$os funem inuoluit, & bubus iunctis funem ducebat
ita cum explicaretur uoluebat rotas; Sed non poterat ad lineam uit recta ducere, $ed exibat in unam
uel in alteram partem, ita nece$$e erat rur$us retroducere: $ic Paconius ducendo, & reducendo pecu-
niam contriuit, ut ad $oluendum non e$$et.</p>
<p it>Fu$i $extantales, ide$t $extantis cra$$itudine, quæ est duorum pollicum, reliqua $unt facilia, quàm uero $it
animaduertendum, & con$iderandum, antequam quicquam aggrediamur, docet exemplo Pacon{ij}. Qui Sy-
<ln>10</ln>
$iphi laborem ducendo, & reducendo ob$uam temeritatem tulit Vtinam multos Paconios no$tris tempori-
bus non haberemus.</p>
<h it>De inuentione lapicidinæ, qua templum Dianæ Ephe$iæ
con$tructum e$t. # Cap. VII.</h>
<p>P<sc>VSILLVM</sc> extra @ rogrediar, & de his lapicidinis, quemadmodum $unt inuentæ, expo-
nam. Pixodorus fuerat pa$tor, is in his locis uer$abatur. Cum autem ciues Ephe$iorum
cogitarent fanum Dianæ ex marmore facere, decernerent\’q; a Paro, Procone$o, Hera-
<ln>20</ln>
clea, Tha$o, utimarmore, per id tempus propu$is ouibus Pixodorus in codem loco pe-
cus pa$cebat, ibi\’q; duo arietes inter $e concurrentes, alius alium præterierunt, & impetu facto unus
cornu percu$sit $axum, ex quo cru$tam, quæ candidi$simo, colore fuerat, deiecit. Ita Pixodorus dici-
tur oues in montibus reliqui$$e, & cru$tam cur$im Ephe$um, cum maxime de ea re ageretur, detuli$$e.
Ita $tatim honores ei decreuerunt, & nomen mutauerunt, ut pro Pixodoro, Euangelus nominare-
tur: hodie\’q; quot men$ibus magi$tratus in cum locum profi$ci$citur, & ei $acrificium facit, & $i non
fecerit, pœna tenetur.</p>
<p it>Temeritas & ambitio Paconium fefellit. Ars Cte$iphontem, & Metagenem iuuit. ca$us gratiam Pixo-
doro comparauit, & Vitruuius nos in trochleis, $uculis, $unibus, tignis, tympanis rotis\’q; defe$$os, pulcherri-
ma digre$$ione recreauit: nunc ad rem reuertamur, & machinationum initia, cau$as\’q; explicemus.</p>
<ln>30</ln>
<h it>De porrecto, & rotundatione machinarum ad onerum
leuationes. # Cap. VIII.</h>
<p>DE tractoriis rationibus, quæ nece$$aria putaui, breuiter expo$ui: quarum motus, & uir-
tutes duæ res diuer$æ, & inter $e di$similes, uti congruentes, ita principia pariunt ad duos
perfectus, unum porrecti quem Græci ẅθ\~εαν uocitant, alterum rotunditatis, quem χυ-
χλωτιὼ appellant: $ed uere neque $ine rotundatione motus porrecti, nec $ine porrecto
rotationis uer$ationes onerum po$$unt facere leuationes.</p>
<p it>Capite primo Vitr. machinam diffiniuits e$$e ex materia continentem coniunctionem ad oner a uirtutes ma-
<ln>40</ln>
ximas habentem. Hoc ip$um hactenus d@monslrauit, dixit\’q; machinas multarum circuitionum instrumen-
tis uer$ari. hanc partem modo exponit. Vnde e$t quod animaduertamus maxime, nam quæ dicentur funda-
menta $unt omnium machinationum, & ad ea pertinent, quæ ab Aristotele in mech anicis traduntur, propo-
$itio e$t. Circularem motum, & porrectum, quanquam res diuer$æ $unt, & inter $e di$$imiles, tamen congruũt,
ut perficiant multa, quæ ad tractiones, & motus pertinent, neque circularem $ine porrecto $tare po$$e: quœ
exponit dicens.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem ut intelligatur, exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos, & in trochleis
collocantur, per quos orbiculos funis circumactus, directis ductionibus, & in $ucula collocatus, ue-
ctium uer$ationibus onerum facit egre$$us in altum, cuius $uculæ cardines, uti centra porrecti in che-
lonijs, foraminibus\’q; eius uectecs conclu$i, capitibus ad circinum circumactis torni ratione uer$ando
<ln>50</ln>
faciunt onerum elationes.</p>
<p it>Inductione ostendit Vitr. rectum, & orbicularem motum in uer$andis machinis uirtutes habere coniun-
ctas, ac primum in trochleis, uectibus, & $uculis. nan\’q; rad{ij}, orbiculi, inuolutiones, motui rotundationis re-
$pondent; funes, uectes, axes, porrectæ motioni in$eruiunt. postea in al{ij}s organis ideam probat.</p>
<p>Quemadmodum etiam ferreus uectis cum e$t admotus ad onus, quod manuum multitudo non po-
te$t mouere, $uppo$ita uti centro cito porrecta pre$sione, quod Græci υπομόχλιν appellant, & uectis
lingua, $ub onus $ubdita, caput eius unius hominis uiribus pre$$um, id onus extollitur.</p>
<p it>Multas quæ$tiones ad Ari$totelis machinationem pertinentes ponit, $oluti\’q; Vitruuius, breuitate mira.
Ideo con$iderandæ $unt communes omnium regulæ, præ$umptiones\’q; ut illa, & alia intelligamus, fabricemus,
& iudicemus. In omni artificio$a motione quatuor con$ideranda $unt, onus, organum, uis, & mouens. Orga-
<ln>60</ln>
<pb 342>[514.01.374]<rh it>LIBER</rh>
num quo quippiam mouetur, uectis latine dicitur,μόχλιον Græce, leuam nos, $eu $tangam appellamus, id ue-
ro cui uectis inuititur pre$$io latine, @μόχλιον Græce nominatur, $cabellum no$tri dicunt. hæc omnia a $tate-
ra ad libram, a libra ad circuli rationem ducuntur. Ob$eruatum e$t partes, quæ a centro plus ab$unt, maio-
res facere, celeriores\’q;, & euidentes magis motiones, quàm proximæ; nam ab immoto magis d<007>$tant, & mi-
nus centri natura participes $unt, quoniam minus impediuntur, ideo in omni organo aut centrum, aut quod pro
centro habetur, con$iderare oprotet. In libra igitur, & trutina pro centro est punctum illud axiculi, quod
per an$am, & lingulam, quæ examen e$t, tra{ij}citur. locus is centrum, & tanquam pre{$s}io, & hypomochliũ
e$t, quoniam ip$i uectis immittitur, & in libra brachia, quæ $capi dicuntur, pro uectibus habentur, quæ $unt
tanquam lineæ a centro ductæ. cum igitur $capi, brachia, $eu rad{ij} æqua $unt magnitudine, & pondere, $i $u-
<ln>10</ln>
$pendatur libra, eorum capita æquidi$tant a $olo, & in nullam partem proclinant. cum uero lancibus ex una
parte onus appenditur, ex illa parte deprimitur, citius quoq; de$cendet, etiam minori onere appo$ito, quo al-
ter $caporum longior erit, aut onus a centro magis aberit. Ideo in mechanicis dictum e$t libras eas e$$e cer-
tiores, quarum $capi $unt longiores, ide$t citius, & minori onere librant, & euidentius onus ostendunt, nam
leui qualibet oneris additione mounentur, & æquo, uel minoris temporis interuallo plus loci prætereunt, &
plus motionis efficiunt. Sed hoc ita intelligendum e$t ut cætera paria $int, hoc e$t materia $imilis, & uniu$-
modi, & per omnes partes æquo pondere, & æquabili longitudine conficiatur. Radiorum, uel $caporum lon-
gitudo a medio puncto $umitur, in quo centrum $tatuitur. Moueantur igitur $caporum capita, & alterum eri-
gatur, alterum deprimatur, circeinationem quandam de$ignare incipient eodem momento, & uterque pariter
d<007>midium circulum efficiet, nam qui $ur$um fertur tetrantem unum ab$oluet, & qui deor$um alterum. Quod
<ln>20</ln>
$i $capinon fuerint æque longi, inœ quales etiam erunt eorum rotundationes, $capus enim maior $ua extremita-
te maiorem circinationem faciet, minor uero minorem, unde con$equetur, ut qui longior fuerit $capus eodem
tempore uelocius altero moueatur. idq; intelligitur de libra, $iue $u$pendatur, $iue fulciatur, ut e$t in diagram
mate, E$t & aliud libræ genus, quod potius $emilibra, quam libra dicendum e$t. Id trutinam uocant. Sta-
teram no$tri. refert autem libræ $im<007>litudinem, & tutior e$t operis commoditate, nam libra uti non po$$umus
ni$i paria pondera pen$ionibus $emper habeantur, quarum apparatus, at que tractatio e$t magis opero$a, &
molesta. in stateris autem quicquid appenderis, $eu magnum, $eu paruum, unico pondere hoc e$t æquipondio,
quod sferoma Grœci, no$tri Marcum appellant, al{ij} Romanum. di$tinctione tamen punctorum examinatur. id
autem ita $capo imponitur, ut modo a centro modo ad centrum moueatur, ut maiora, & minora pondera li-
bret, & ui mouenti, re$pondeat, nam uelut fortis manus longiorem trutinæ $capum calcat, $imile facit, onus
<ln>30</ln>
a minori $capo, quod $i lingula uel examen in trutina mutaretur, ex ea plures libras e$$iceremus, & multa-
rum librarum loco tructina uteremur permutata lingula, & huc, uel illuc translata. Quanto igitur lingula
lanci propinquior e$t (lanx enim catenula e$t cui pondus appenditur,) tanto melius in lance po$itum onus
$ubleuatur: quoniam linea, quæ est ab an$a ad œquipondium maior e$t. Ecce igitur quàm recte libra, trutina\’q;
ad rationem circuli referantur, uectis quoque eo tendit, quoniam uectis est tanquam libræ $capus, pre$$io ue-
ro tanquam centrum; onus rei, quæ mouetur, retionem habet, calcantis manus uis est quæ mouet, quo\’q;
magis distat uectis extremum a centro cui innititur, tanto facilius ob prœictas rationes mouetur onus. hinc
e$t, quod $i obliongum lignum gembus applices, & extrema eius manibus adducas, facilius frangetur, quo
longius a medio manus tenueris. $imilis ratio est, $i pede ligni caput unum premeres, & alterum manibus te-
neres. Item $i cuneus ligno adigatur $ecur<007>s ictibus, $acile pro$cinderes lignum, cuneus enim duos uectes re-
fert, quorum alter $upra, alter infra $it po$itus, partes uero ligni tactæ pro centris habentur, & hypomo-
<ln>40</ln>
chil{ij}s. uis percutiens motrix est. pars ligni, quæ a cunei apice e$t, oneris rationem habet. Forcipes quoque
qui habent longiores an$as facilius incidunt, aut frangunt res duras ob dictas rationes, $capi enim $unt tan-
quam uectes, ideo cum longiores $unt facilius agunt. Denique omnis quœ$tios ad machinatiouem pertinens ad
has rationes transfertur, quemadmodum con$ideranti e$t manife$tum. Ideo cum $atis ratiocinati ea de re $i-
mus, Vitruuium $equemur, qui cum o$tenderit in uecti e$$e porrectam motionem, & effectum eius declara-
uerit, ad eius rei rationem explicandam progreditur.</p>
<p>I<sc>D</sc> autem fit quod breuior prior pars uectis, ab ea pre$sione, quod e$t centrum, $ubit $ub onus.
& quod longius ab eo centro di$tans caput eius, per id cum ducitur, faciundo motus circinationis
cogit pre$sionibus examinare paucis manibus oneris maximi pondus.</p>
<p it>Porrecta motio indiget circulari, hoc primum in uecte o$tenditur, nam uectis partes ab hypomachlio de$i-
<ln>50</ln>
gnant extremitatibus circulos, quemadmodum libræ $capi uer $ando faciunt.</p>
<p>Item $i $ub onus uectis ferrei lingula $ubiecta fuerit, neque caput eius pre$sione in imum, $ed ad-
uer$us in altitudinem extolletur lingula fulcta in areæ $olo habebit eam pro onere. oneris autem ip-
$ius angulum pro pre$sione; ita non tam faciliter, quàm per pre$sionem, $ed aduer$us nihilominus in
pondus oneris erit excitatum.</p>
<p it>Non $olum uectibus utimur ad extollendum onus calcando eorum extrema pre$$ione $ubiecta, (ut $upra
dictum e$t) $ed etiam ut impelleamus onus, & tunc lingulam, quam manuellam uocamus, quod est alterum
ferrati uectis extremum, $ub onere ad terram premimus, & alterum caput a nobis propellimus, ita ut oneris
punctum in quo nititur uectis, e$t tanquam pre$$io, $eu hypomochlium, terra uero e$t ueluti onus, quanquam
uero hoc modo onus impellitur, non tamen tam facile mouetur, ut priori modo, cum caput uectis premi-
<ln>60</ln>
<pb 343>[514.01.375]<rh it>DECIMVS.</rh>
@ur, & non propellitur. huius rei de$criptio inferius erit manifesta.</p>
<p>Igitur $i plus lingula uectis $upra hypomochlium po$ita $ub onus $ubierit, & caput eius proprius
centrum pre$siones habuerit, non poterit onus eleuare, ni$i (quemadmodum $upra $criptum e$t,) exa-
minatio uectis longius per caput, neque iuxta onus fuerit facta.</p>
<p it>In uecte caput e$t (ut dixi) quod calcatur manibus, e$t & lingula, $cilicet, alterum caput, quod oneri$ub{ij}-
citur. Vectis in duos partitur radios, $eu $capos, alter e$t ab hypomochlio ad caput, alter ab hypomochlio ad
lingulam. Si igitur ab hypomochlio ad lingulam $capus erit maior, quam ab hypomochlio ad caput, non
$ubleuabit, onus: ratio e$t, quoniam $capus maior lineam maiorem referens, plus a centro di$tat, & maio-
rem uim minori $capo ob{ij}cit.</p>
<ln>10</ln>
<p>I<sc>D</sc> autem ex trutinis, quæ $tateræ dicuntur, licet con$iderare, cum enim an$a propius caput, un-
de lancula pendet, ubi ut centrum e$t collocata, & æquipondium in alteram partem, $capi per puncta
uagando, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur paulo etiam pari pondere, ampli$simam
pre$sionem parem perficit, per $capi librationem, & examinationem longius a centro recedentem,
ita imbecillior æquipondij breuitas, maiorem uim ponderis momento deducens, $ine uehementia,
molliter ab imo $ur$um uer$um egredi cogit.</p>
<p it>Hoc etiam ex {ij}s, quæ $upra dicta $unt intelligitur, cum de statera, $eu trutina, quid $it, quas\’q; partes ha-
beat, & quid prœ$tet, loquebamur, Ari$torteles in uige$ima quœ$tione, quærit, cur trutina paruo æquipondio
peringentia onera librant, quanquam omnibus $ua ip$arum forma $it ad instar libræ dimidiatæ $iquidem qua
parte pondus applicatur $ola duntaxat lancula dependet, altrin$ecus\’q; tantum nudus prominet $capus? $ol-
<ln>20</ln>
uit autem $ic. quoniam u$u uenit $tateræ ut libra $it pariter, & uectis libra certe quatenus $ingula libra-
menta fiunt $ingula centra. Itaque parte altera lancem habet, altera auero lancis loco pilan ciu$modi, quæ
$olet libræ idgenus aptari, nec aliter, quàm $iquis alterum quoque ad{ij}ciat $emilibrile, trutinam\’q; in eo ex-
tremo præpendentem affingat. nulli nanque dubium e$t, quin onus in altera liberalis parte po$itum trahat hanc
$ublimem, cœterum quo libra una e$$e po$$it perinde ac plures: libramenta, æquamenta\’q; addita $unt huiu-
$cemodi libræ complura, de quorum $ingulis, quod æquipond{ij} golobum uer$us eminet, ueliuti $tater æ dimidium
e$t, dimindium\’q; trutina dependens, quoniam quæ partes utrinque prominent ab an$is, & aginis, æquabiliter,
ac unà $e $e inuicem mouent. Ita ut ne fugiat commen$us rationem, quod pondo $int, quæ in lancula ponde-
rantur, quo $anè po$$it de cuiu$que libramenti qualitate ac ordine cogno$ci, quoties recta fuerit statera, quan-
tum oneris $icut diximus, lanx habeat, atque $u$tentet. Sic enim (ut dixit Vitruuius) ab iniquitate iustis
<ln>30</ln>
moribus uita uindicatur. Denique ut conferam in pauca, hæc libra e$t, quæ quidem habet alteram e lancibus,
in qua re uera pondus libratur, alteram uero quandam in $capo uicariam illius, cui $olet æquipondium in{ij}ci.
iccirco $tateræ caput hoc e$t ip$a phalanx altri$ecus erit in pilam. Quoniam autem huiu$modi formam ob-
tinet, instar e$t multarum librarum, tot\’q; quot habet examina. Cæterum examen illud maius $emper onus
educit, quod lanci propius e$t, ponderi\’q; librando, propterea quod tota statera fit qua$i uec tis re$upinatus, nã
de libramentis unumquodq; de$uper imminens, uice $ungitur pre$$ionis: pondus uero, quod ine$t lanculæ tru-
tinandum. Sed quanto longior e$t ea pars uectis, quæ cis fulchrum extenditur, tanto facilius, & illic mouet.
& hic efficit æquilibrium, examinat\’q; id oneris, quod pilæ ob{ij}citur, loco certi ponderis in $tatera collocatæ.
Centri autem mutationes plures uectes fiunt. At non plures duabus trutinis $tateris appendi $olent, ide$t non
mutatur centrum ni$i in duobus locis, cum\’q; ea trutina utimur, quæ e$t lanci proxima, dicimus examen fieri
<ln>40</ln>
cra$$iori modo, quoniam $igna, & puncta, quæ $unt in $capo, & decu$$ationes ampl<007>oribus fiunt interuallis.
Sed quando remotiori centro utimur, dicimus examen fieri $ubtiliori ratione, puncta $unt uiciniora a in $capo.
Dicitur autem statera, quoniam loco alterius lancis stat æquipondium, quod $phæroma dicitur ab Aristotele.</p>
<p>Q<sc>VEMADMODVM</sc> etiam nauis onerariæ maximæ gubernator an$am gubernaculi tenens quod ӧιξ
a Græcis appellatur, una manu momento per centri rationem pre$sionibus artis agitans, uer$at eam
ampli$simis, & immanibus mercis, & penus ponderibus oneratam.</p>
<p it>Quærit Ari$toteles quæ$tione quinta. Cur gubernaculum & $i paruum e$t, at que in po$tremo nauigio po-
fitum tantis uiribus pollet, ut pu$illo de clauo, ac unius tantum hominis ni$u, eo\’q; $en$im facto, moueantur
nauigiorum immen$æ moles? $oluit. Quoniam temo ille uectis e$t, mare\’q; pondus, ac mag<007>ster qui mouet.
Cæterum gubernaculum non perinde, ac remus, qua in latitudine patet mare apprehendit, neque enim naui-
gium pror$um impellit, uerum apprehen$o mari e$$icit, ut mouendo in latus declinet, quatenus enim mare pon-
<ln>50</ln>
dus e$t e diuer $o obnixum nauigium detorquet: nam & uectis fulcrum in contrarium uertitur, mare quidem
intror$um, armamentum uero temonis extror $um: at id quoque nauigium $equitur, eo quod $it ip$i alligatum.
Remus igitur, qui per latitudinem æquoris pondus oppellit, ac item ab eo repellitur, promouet in rectum, gu-
bernatulum autem pro ut demi$$itium est, & oblique $edet, obliquum huc illuc efficit motum. Enimuero in
extremo non in medio po$itum e$t, propterea quod facill<007>mum $it mouneti, mouendum aliquid in po$tremum mo-
uere. Prima nanque pars, quàm oci{$s}ime fertur, quo circa $icut in {ij}s, quæ ui feruntur, motus in fine deficit,
ita & cuiu$cunq; continui, plane\’q; perpetui corporis motus in extrema parte debil<007>{$s} imus est: $ed imbecil-
lisfimm qui$que motus loco facillime depelli potest, ergo uel ob hanc cau$am puppigubernaculum aptari con-
$ueuit. Ad hæc: uel minima illie fasta motione longe maius $patium, & in extremo intercipitur, propterea
quod par angulus multo mariori lineæ directus occurrit, ac tãto magis, quanto maiores $unt lineæ, quæ angulum
<ln>60</ln>
<pb 344>[514.01.376]<rh it>LIBER</rh>
occludunt. Cæterum liquet binc etiamnum quam ob cau$am in diuer$a procedens nauigium plus $pat{ij}, quàm
@@mi palmula tran$mit@at. Eadem enim magnitudo eadem ui mota in aere magis, quàm in aqua prouehitur.
$it a b. remus, & c. $calmus, atque a. remi manubrium, quod intra nauigium extat, atque b. palmula.
quæting tur $alo, itaque $i a. remi caput tran$latum fuerit eò ubi d. non erit b. ubi e. quando b e.
par e$t lineæ a d. e$$et nanque diuer$um ab eo palmæ extimo $patium æquale, uerum minus decurrit. erit
<fig>
<var>d a c b e</var>
</fig>
gitur ubi f. Quamobrem g. punctum $ecat qui-
dem a b. lineam $ed minime $ecundum c. ut
potè cum aliquanto inferius $it eo, palmulæ\’q; pro-
pinquius, minor enim est b f. quemadmodum, &
<ln>10</ln>
g f. quàm d g. nam trianguli $im<007>les inter $e $unt.
immotum autem erit medium illud, in quo c. $i-
quidem b. remi extremum, quod lauatur undis in auer$um a. tend<007>t, quod intra nauigium e$t, $e a conce-
dit eo, ubi d. quo circa, & nauigium <007>lluc tran$uehetur, quo remi $capulus fuerit deportatus. Idip$um
quoque & gubernaculum facit, præterquam quod nihil in anterior a mouendo nauigio confert, $icuti diximus
$upra, uerum puppim duntaxat, ultro citro\’q; in obliquum detorquet, hoc enim pacto prora in contrarium $pe-
ctat. Quamobrem qua parte gubernaculum carinæ alligatur, eam pro medio quodam molis dimounendæ ac-
@ipi debet, æque, atque $calmus in remo. At medium illud cedit, perinde ut clauus uer$atur: utique $i intror-
$um medium id obuertataur, ip$a etiam puppis eò tran$uehitur, prora uero m contra ar<007>um uergit, quippe cum
ip$a $it in eodem, toatum nauigium $imual deflectitur. Quando igitur breuis motio a puppi facta fue-
<ln>20</ln>
rit, ob nauis longitudinem, quæ e$t a puppi ad propram, extremitas proræ de$ignabit maximam circunfe-
rentiæ partem, & maiorem illa quam de$igna$$et longitudo a puppi ad malum, ideo recte fit ut gubernaculum,
quod e$t motionis principium, tanquam angulus in extremo collocetur.</p>
<p>E<sc>IVSQVE</sc> uela cum $int, per altitudinem mediam mali pendentia non potendentia non pote$t habere nauis cele-
rem cur$um: cum autem in $ummo cacumine antennæ $ubductæ $unt, tunc uehementiori progreditur
impetu, quod non proxime calcem mali, quod e$t loco centri. Sed in $ummo longius, & ab eo pro-
gre$$a recipiunt in $e uela uentum, itaque uti uectis $ub onere $ubiectus, $i per medium premitur, du-
rior e$t, neque incumbit. Cum autem caput eius $ummum dedicitur, faciliter onus extollit. Simi-
liter uela cum $unt per medium temperata, minorem habent uirtutem. Qu{ae} autem in capite mali
$ummo collocantur, di$cedentia longius a centro, non acriore $ed codem flatu pre$sione cacuminis
uehementius congunt progredi nauem.</p>
<ln>30</ln>
<p it>Sic Ari$toteles quæ$tione $exta. Cur quanto altius antennæ $ubductæ $unt, tanto celerius nauigia currunt
eodem uelo, ac uento pari? An quod malus qua$i uectis $it, ac pre{$s} io statumen illud excauatum, cui malus
impactus e$t, mouendum\’q; pondus naguigium, quod uero mouet quantum $latus capitur uelo; $ed $i eò faci-
lius citius\’q; uis eadem idem ponderis mouere $olet, quo longius uectis fulchrum ab$i$tet, ergo antennæ al-
tius $ubductæ efficiunt ut uelum etiam magis di$tet a carina, & imis stateuminibus, quæ pre{$s}ionis uice
funguntur.</p>
<p>E<sc>T</sc> remi circa $calmos $trophis religati, cum manibus impelluntur, & reducntur, extremis pro-
gredientibus a centro palmis in maris uadis, $ummam impul$u uehementi protrudunt porrectam na-
uem $ecante prora liquoris raritatem.</p>
<p it>Remus est in$tar uectis, $calmus pre$$io e$t, mare onus, $capus uectis alter e$t a $calmo ad mare, alter a $cal-
<ln>40</ln>
mo ad manubrium. idem effectus qui & uectis est, & libræ circa maiores, & minores $capos. Quærit igitur
Aristoteles quæstione quarta. cur maxime nauim pellunt.</p>
<p>O<sc>NERVM</sc> ucro maxima pondera cum feruntur a phalangarijs exaphoris, & tetraphoris, exami-
nantur per ip$a media centra phalangarum, uti indiui$i oneris $olido pondere, certa quadam diui$io-
nis ratione æquas partes collis $inguli ferant operarij. Mediæ enim partes phalangarum, quibus lora
tetraphororum inuehuntur, clauis $unt finitæ, ne labantur in unam uel alteram parteim. Cum enim
extra finem centri promouentur, premunt eius collum, ad quem propius acce$$erunt, quemadmo-
dum in $tatera æquipondium cum examine progreditur ad fines ponderationum.</p>
<p it>Quærit Ari$toteles nona & uige$ima quæ$tione, cur cum duo homines par onus phalangant, ligno, uel alio
quopiam id generis haud pro rata parte opprimuntur, $i pondus a medio recedens alterutram in partem de-
<ln>50</ln>
clinat, uerum ea $arcina tãto magis urgetur, quanto ferentem propius accedit? an quoniam (re$pondet) palan-
ca illorum, qui huiu$modi uectur æ dant operam, fit uectis, at que onus ip$um pre{$s}io, qui uero $uccollantium est
oneri uicinior, pondus alias mouendum, & alter, quod mouet. Sed hic quo longius onere ab$istit, eò facilius
dimouet, $uum\’q; inferendo con$ortem magis premens adigit $olo: ut pote cum onus impo$itum collo eiu$modi,
proinde\’q; pre$$ionis uicem gerens, contra nitatur. At cum onus iuxta medium hastilis collocatur, neuter ma-
gis alterum grauat, aut emouet, immo uterque utrique fit æquabiliter pondus. Phalangar{ij} baiuli $unt a
phalangis teretibus fustibus, quibus onera feruntur. qui $i $eni $unt, exaphori, $i quaternia, tetraphori no-
minantur.</p>
<p>E<sc>ADEM</sc> ratione iumenta, cum iuga eorum $ubiugiorum loris per medium temperantur, {ae}qua-
liter trahunt onera; cum autem impates $unt eorum uirtutes, & unum plus ualendo premit alterum
<ln>60</ln>
<pb 345>[514.01.377]<rh it>DECIMVS.</rh>
loro traiecto fit una pars iugi longior, quæ imbecilliori au x iliatur iumento. Ita in phalangis, ut
in iugis, cum in medio lora non $unt collocata, $ed eam partem, qua progreditur lorum, a medio
centro breuiorem e$$icit, & altera longiorem, ea ratione, $i per id centrum, quo loci perductum e$t
lorum, utraque capita circumagentur, longior pars ampliorem, breouir minorem aget circinationem,
& quemadmodum minores rotæ duriores, & difficiliores habent motus, $ic phalanga, & iuga, in qui-
bus partibus habent minora ab centro ad capita interualla, premunt duriter colla, quæ autem longio-
ra habent ab eodem centro $patia, leuant, oneribus extrahentes, & ferentes. Cum hæc ita ad centrum
porrectionibus, & circinationibus receperint motus, tum uero etiam plo$tra, rhedæ, tympana, rotæ
cohleæ, $corpiones, bali$tæ, prela, cæter{ae}\’q; machinæ ijsdem rationibus per porrectum centrum & ro-
<ln>10</ln>
tationem circini uer$atæ, faciunt ad propo$itum effectus.</p>
<p it>Documentum hoc pulcherrimum reliquit Vitr. porrectum, & circularem motum e$$e omnium machina-
tionum principia, & qui in eo genere interno$cet, quid oneri re$pondeat, pro quo $it uectis, quale $it hypomo-
chlium, unde uis mouens habeatur, eum omnibus propo$itis ea de re, quæstionibus $atisfacturum. Restat au-
tem, ut aliquid de rotis, & cochleis dicamus, in quibus maximæ in$unt uirtutes, & penè incredibiles motio-
num rationes, ut Cardanus docet. Cochleæ $imilibus rationibus perficiuntur. E$to cochlea A E. tan-
quam fœmina, ma$culus uero C D. qui circumuertitur: E$to manubrium ma$culo coniunctum E F. quod
axe uertitur G H. quàm facillime ob uectium rat<007>onem. Appendatur ab imo ma$culi onus librarum cen-
tum, quod $it M. ver$ando igitur axem G H. Extolletur k L. & vnus M, $ubleuabitur. & contra-
rio modo uer$atione eiu$dem axis propelletur k L, inflectet\’q; ferrum obiectum immen$æ cra$$itudinis. Re-
<ln>20</ln>
liquum e$t ut ostendamus, quod onus M, moueri po$$it, & quaratione id efficiatur. nam cum uerbi gratia
centum millia pondo $it in L, & cum $pira quæ\’q; $uam oneris partem $u$tineat, $i erunt decem $piræ in $in-
gulis, erunt decem millia ponderis, uerum in qualibet $pira tantum ponderant decem m<007>lle libræ, quanta est
proportio rotunditatis ad funam, cui $u$penditur onus M. quanto igitur in C D, plures fuerint $piræ ac
circulo proximiores, tum maiores, eo M, pondus leuius reddetur, motus\’q; facilior, ac quanto facilior eo
tardior, igitur in $patio duorum cubitorum cochlea fieri potest, tam latis, ac humilibus $piris ut M. pon-
dus a decenni puero facile $ur$um trahatur, uerum ( ut dixi ) quo facilius, eo lentius mouebitur. cum igi-
tur tractum fuerit iuxta L K, longitudinem, oportebit M, $u$pendi his, quæmachinam $u$tinent in N &
O. & tunc, iterum emi$$a contrario motu K L, ad{ij}cimus pondus. Rur$um\’q; trahemus, eleuabimusq;
$patio K L. donec nectendo $æpius e mari, uel e flumine, pondusve aliud immen$um extrahemus.
<ln>30</ln>
Hæc cardanus. de cochleis, qui etiam ad currus, & rotas tran$iens dicit. Qui currus altas habent rotas,
in molli $olo facillime, ac celerrime mouentur, quod hærens lutum rotarum minimam occupet partem: atque
ideo parum impediat. Semper etiam maior rota celerius $patium $uper at, ubi ferendo $ufficiat oneri. Quin-
to etiam pauciores, eo perficitur celerius iter. Nam plures, $i paruæ $unt, minore ambitu minus conficiunt
$pat{ij}, $i magnæ addunt uiribus grauitatem, nec tamen plus amplectuntur $pat{ij}, hinc ad motiones tardæ$unt,
quamobrem Imperatores Remani E$$edæ ide$t curru duarum magnarum rotarum uehebantur, nam ubi onus
non nimis graue e$t, aut pluribus equis trahitur, aut celerius iter agitur. Hac de cau$a no$træ machinæpi-
robali$tæ, quæ maxima habent onera duabus rotis trahuntur. In $olido uero plures rotæ eædem\’q; paruæ
ad facilitatem faciunt, diuiditur enim onus per rotas, unde additio, non multipl<007>catio fit earum proportio-
num. Ecce exemplum $i $ex duplæ inuicem multiplicentur, rationem reddunt quam habent $exaginta qua-
tuor ad unum, eædem $imul cunctæ duodecuplam con$tituunt, nanque magnum e$t di$crimen, inter multipli-
<ln>40</ln>
cationem, & additionem. Quod igitur una rota pondus refert 64, $ex in rotis duodecim tantum æquiualet.
Sed ne$cio ego an Cardani opinio $uos habeat numeros.</p>
<h it>De organorum ad aquam hauriendam generibus, & pri-
mum de tympano. # Cap. IX.</h>
<p>N<sc>VNC</sc> de organis, quæ ad hauriendam aquam inuenta $unt, quemadmodum uarijs generi-
bus comparentur, exponam. Et primum dicam de tympano. Id autem non alte tollit
aquam, $ed exhaurit expediti$sime multitudinem magnam. Fit axis ad tornum aut ad
<ln>50</ln>
circinum fabricatus capitibus lamina ferratis, habens in medio circa $e tympanum ex ta-
bulis inter $e coagmentatis, collocatur\’q; in $tipitibus habentibus in $e $ub capite axis ferreas laminas.
In eius tympani cauo interponuntur octo tabulæ tran$uer$æ, tangentes axem, & extremam tympa-
ni circuitionem, quæ diuidunt æqualia in tympano $patia. circa fron@em eius figuntur tabulæ, reli-
ctis $emipedalibus aperturis ad aquam intra concipiendam. Item $ecundum axem columbaria fiunt,
excauata in $ingulis $patijs ex una parte. Id autem cum e$t nauali ratione picatum, hominibus cal-
cantibus uer$atur, & hauriendo aquam per aperturas, quæ $untin frontibus tympani, reddit eam per
columbaria $ecundum axem. Ita $uppo$ito labro ligneo, habente unà $ecum coniunctum canalem,
& hortis ad irrigandum, & $alinis ad temperandum pr{ae}betur aquæ multitudo. Cum autem altius ex-
tollendum erit, eadem ratio commutabitur $ic. Rota fiet circum axem eadem magnitudine, ut ad al-
<ln>60</ln>
<pb 346>[514.01.378]<rh it>LIBER</rh>
titudinem, qua opus fuerit, conuenire po$sit. Circum extremum latus rotæ figentur modioli qua-
drati, pice & cera $olidati. Ita cum rota a calcantibus uer$abitur, modioli pleni ad $ummum elati,
rur$us ad imum reuertentes, infundent in ca$tellum ip$i per $e, quod extulerunt. Sin autem magis
altis locis erit præbendum, in eiu$dem rotæ axe inuoluta duplex ferrea catena, demi$$a\’q; ad imum
libramentum collocabitur, habens $itulos pendentes æreos congiales, ita uer$atio rotæ catenam in
axem inuoluendo, effert $itulos in $ummum, qui cum $uper axem peruehentur, cogentur inuerti, &
infundere in ca$tellum id aquæ, quod extulerunt.</p>
<h it>De rotis, & tympanis ad molendam farinam. # Cap. X.</h>
<ln>10</ln>
<p>FI<sc>VNT</sc> etiam in fluminibus rotæ ei$dem rationibus, quibus $upra$criptum e$t. Circa earum
frontes a$$iguntur pinnæ, quæ cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogune progredien
tes uer$arirotam: & ita modiolis aquam haurientes, & in $ummum referentes, $ine ope-
rarum calcatura, ip$ius fluminis impul$u uer$atæ, præ$tant quod opus e$t, ad u$um.
Eadem ratione etiam uer$antur hydraulæ, in quibus eadem $unt omnia, præterquam quod in uno
capite axis habent tympanum dentatum, & inclu$um; id autem ad perpendiculum collocatum in
cultrum, uer$atur cum rota pariter. Secundum id tympanum, maius item dentatum planum e$t col-
locatum, quo continetur axis, habens in $ummo capite $ub$cudem ferream, qua mola continetur.
@ta dentes eius tympanis, quod e$tin axe inclu$um, impellendo dentes tympani plani, cogunt fieri
molarum circinationem, in qua machina impendens infundibulum, $ubmini$trat molis frumentum,
<ln>20</ln>
& eadem uer$atione $ubigitur farina.</p>
<h it>De Cochlea, quæ magnam copiam extollit aquæ, $ed non
tam alte. # Cap. XI.</h>
<p>ES<sc>T</sc> autem etiam cochleæ ratio, quæ magnam uim haurit quæ, $ed non tam alte tollit,
quàm rota. Eius autem ratio $ic expeditur. Tignum $umitur, cuius tigni quanta fuerit
pedum longitudo, tanta digitorum expeditur cra$situdo: id ad circinum rotundatur.
In capitibus circino diuiduntur circinationes eorum tetrantibus in partes quatuor, uel
<ln>30</ln>
octantibus in partes octo ductis lineis: eæ\’q; lineæ ita collocentur, ut in plano po$ito tigno ad libellã,
utriu$que capitis clineæ inter $e re$pondeant ad perpendiculum: ab his deinde a capite ad alterum ca-
put lineæ perducantur conuentientes, uti quàm magna erit pars octaua circinationis tigni, tam magnis
$patijs di$tent $ecundum lat<?>itudinem. Sic & in rotundatione & in longitudine æqualia $patia fient.
Ita quo loci de$cribuntur lineæ, quæ $unt in longitudine $pectantes, faciendæ decu$$ationes, & in de-
cu$$ationibus finita puncta. His ita emendate de$crip@s, $umitur $alignea tenuis, aute de uitici $ecta
regula, quæ uncta liquida pice figitur in primo decu$sis puncto: deinde traijcitur oblique ad in$equ\~e-
tes longitudines, & circuitiones decu$sium: Et ita ex ordines progrediens, $ingula puncta prætereun-
do, & circuminuoluendo, collocatur in $ingulis decu$$ationibus: & ita peruenit, & figitur ad eam
lineam, recedens a primo in octauum punctum, in qua prima pars eius e$t fixa. Eo modo quanto
<ln>40</ln>
progreditur oblique per $patium, & per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad octa=
uum punctum. Eadem ratione per omne $patium longitudinis, & rotunditatis $ingulis decu$$ationi-
bus obliquæ $ixæ regulæ, per octo cra$situdinis diui$iones inuolutos faciũt canales, & iu$tam cochleæ
naturalem\’q; imitationem. Ita per id ue$tigium aliæ $uper alias figuntur unctæ pice liquida, & exag-
gerantur ad id, ut longitudinis, octaua pars fiat $umma cra$situdo. Supra eas circundantur, & figun-
tur tabulæ, quæ pertegant eam inuolutionem: tunc eæ tabulæ pice $aturan@ur, & laminis ferreis colli-
gantur, ut ab aquæ ui ne di$$oluantur. Capita tigni ferreis clauis, & laminis continentur, ijs\’q; infigun-
tur $tyli ferrei. Dextra autem, & $ini$tra cochleam tigna collocantur, in capitibus utraque parte ha-
bentia tran$uer$aria confixa. In his foramina ferrea $unt inclu$a, in\’q; ea inducuntur $tyli, & ita co-
chlea hominibus calcantibus facit uer$ationes. Erectio autem eius ad inclinationem $ic erit collo-
<ln>50</ln>
canda. uti quemadmodum pythagoricum trigonum orthogonium de$cribitur, $ic id habeat re$pon-
$um, ide$t, uti diuidatur longitudo in partes quinque: earum trium extollatur caput cochleæ, ita erit
a perpendiculo ad imas nares eius $patium partes quatuor. Qua ratione autem oporteat id e$$e, in ex-
tremo libro eius forma de$cripta e$t. Quæ de materia fiant organa ad hauriendam aquam, & quibus
rationibus perficiantur, quibus\’q; rebus motus recipientia præ$tent uer$ationibus infinitas utilitates,
ut e$$ent notiora, quàm aperti$sime potui per$crip$i?</p>
<p it>Ex his, quœ $upra $unt dicta, & ex diagrammatis facile intelligentur, quæ his tribus capitibus a Vitruuio
proponuntur intellectis quibu$dam uocabulis. Ex nono e$t tympanum, quod e$t hau$torium organum, ut ait
Philander, quod genus baustra Lucretius libro quinto, cum ait.</p>
<p it>Vt fluuios uer$are rotas, at que baustra uidemus.</p>
<ln>60</ln>
<pb 347>[514.01.379]<rh it>DECIMVS.</rh>
<p it>Columbaria $unt foramina $eu canales $ecundum $ingulos axis octantes, per quæ aqua in haustra concepta
effluit. Castellum est immi{$s}arium, u@l concrptaculum aquæ a tympano immi$$æ, ex quo postea deriuari po{$s}it
per canales, aut tubos in quæ uis loca, pilam nos appellamus. Ex decimo $unt hydraulicæ machinæ, quæ in-
telliguntur aquæ ui, non hominum calcatura uer$ari. Sub$cudis uero ferrea accipitur, pro eò, quod molen-
dini ferrum uocant, quadratum quidem, & alio ferro tran$uer$um, & perforatum. Infundibulum autem no-
$tri Tramogium uocant, ex eo infunditur granum tremulo ligno excu{$s}um, ad molæ $ubministrationem. Ex
undecimo uero habetur cochleæ con$tructio, idest machinæ, hau$toriæ in cochleæ modum compo$itæ explica-
tio, quæ $piras habet, ex amerina $alice. Viticem Vitruuius dicit, agnum ca$tum al{ij} uocant. huius cochleæ
opportunitate in stagnis no$tris pleriq; utuntur, $ed non adeo fœliciter, quoniam in ea fabricanda nullis utun-
<ln>10</ln>
tur modulis, nulli tamen dubium est, quin maxime po{$s}it, $i recte fabricetur. Inuentorem cochleæ Archi-
medem faciunt, Diodorus libro pr<007>mo, ea machina dicit Aegyptios irrigare agros $uos: Hominibus (inquit)
facile uniuer$am regionem irrigantibus machina quadam, quam elaborauit Archimedes Syracu$anus. quæ
ab ip$a figura cochleanominatur. Decu$$es, & decu$$ationes Vitruuius uocat, ( ut ait Budæus ) rectas &
exactas diui$iones complanatorum capitum tigni, & exa$ceatorum; quæ decu{$s}io fit ductis lineis quatuor
ad centrum complanati tigini $e$e inter$ecantibus, ita ut olineœ areolas octo faciant trigonas, quas uulgo fa-
cies appellamus: ob id octantes ab eodem autore dicuntur. Hoc autem facile est intelligere, $i quis per am-
bitum teretis materiæ, & in duobus $ummis capitibus leuigatæ, complanatæ\’q;, {ij}$dem $pat{ij}s octo puncta
adnotet, & a puncto ad punctum obuer$arium perpetuam lineam ducat, $ic enim $it, ut omnes lineæ per cen-
trum planitiei tran$eant, & $imilitudinem stelle reddant.</p>
<ln>20</ln>
<h it>De Cte$ibcamachina, quæ alti{$s}ime extollit aquam. # Cap. XII.</h>
<p>TN<sc>SEQVITVR</sc> nunc de Cte$ibica machina, quæ in altitudinem aquam educit, mon$trare.
Ea fit ex ære, cuius in radicibus modioli fiunt gemelli paulum di$tantes, habentes fi$tulas
(furcillæ $unt figura) $imiliter cohærentes, in medium catinum concurrentes, in quo
catino fiant axes in $uperioribus naribus $i$tularum coagmentatione $ubtili collocati;
qui præobturantes foramina narium, non patiuntur exire id, quod $piritu in catinũ fuerit expre$$um.
Supra catinum penula, ut infundibulum inuer$um, e$t attemperata, quæ etiam per fibulam cum cuneo
<ln>30</ln>
traiecto, continetur & coagmentatur, ne uis inflationis aquæ eam cogat eleuare. In$uper fi$tula, quæ
tuba dicitur, coagmentata in altitudine $it erecta. Modioli autem habent infra nares inferiores fi-
$tularum axes interpo$itos $upra foramina earum, quæ $unt in fundis. Ita de $upernis in modiolis em-
boli ma$culi torno politi, & oleo $ubacti, conclu$i\’q; regulis, & uectibus conuoluuntur, qui ultro ci-
tro\’q; frequenti motu prementes aerem, qui erit ibi, cum aqua axibus obturantibus foramina, cogunt,
& extrudunt inflando opre$sionibus per fi$tularum nares aquam in catinum, è quo recipiens penula $pi-
ritus exprimit per fi$tulam in altitudinem, & ita ex inferiorse loco ca$tello collocato ad $aliendum aqua
$ubmini$tratur. Nec tamen hæc $ola ratio Cte$ibij fertur ex qui$ita, $ed etiam plures, & uarijs gene-
ribus aliæ, qu{ae} ab eo liquore pre$sionibus coacto $piritu effere a natura mutuatos effectus o$tendun-
tur, uti merularum, quæ a quæ motu uoces edunt, atque engibata, quæ bibentia tandem mouent $i-
<ln>40</ln>
gilla, cætera\’q; quæ delectationibus oculorum & aurium $en$us eblandiuntur: e quibus, quæ maxi-
me utilia, & nece$$aria iudicaui, $eligi, & in priore uolumine de horologijs, in hoc de expre$sionibus
aquæ dicendum putaui. Reliqua, quæ non $unt ad nece$sitatem, $ed ad deliciarum uoluptatem, qui
cupidiores erunt eius $ubtilitates, ex ip$ius Cte$ibi commentarijs poterunt inuenire.</p>
<p it>Cte$ibius nunquam $atis laudatus mirabilem inuenit ad aquam in altum emittendam, machinam. hæc inter
$piritales meritò collocatur. quam prius de$ignat Vitr. mox Cte$ibium ob multa præclara inuenta commendat.
Quod igitur ad fabricam pertinet: Præparatur æreus catinus, concham no$tri appellant, cuius cooperculum
æreum $it, penulam Vitruuius id uocat, quæ est tanquam infundibulum inuer$um, a cuius $ummo tubus exit.
Sunt tamen omnia ferruminata, & coagmentata, ne uis aquæ opus difringat. In catini fundo nares duæ $unt,
nos ora dicimus, corio operaæ, aut ligno, ita ut extolli, & deprimi po$sint, quemadmodum in $ollibus ad ec-
citandum ignem factis uidetur, hæc ligna Vitruuius axes, nos animulas uocamus, extolluntur autem uer$us
<ln>50</ln>
penulam, & cooperculum, cum opus fuerit, $ed cum ab aqua, quæ in catino est, premuntur, tunc nares ob-
turant. Naribus coagmentatæ $unt duæfi$tulæ, quas nostri cannas uocant: quæ diui$im ab$cedentes altera
dextror$um, altera $ini$tror$um in$eruntur prope fundos duorum modiolorum æreorum, quos no$tri $itulos,
$ecchiellos, $eu modiolos uocant, in quorum med{ij}s fundis axes lignei, uel ex corio $unt, quemadmodum in ca-
tino. Ma$culi emboli ex torno a $uperiori parte oleo $ubacti, & recte ineuntes, ac conuenientes immittun-
tur. Embolis his uectes ad{ij}ciuntur, ut extolli ac deprimi po$$int, & o$tenditur ex diagrammate, nam Vitru-
uius id cuiu$que arbitrios relinquit: multis enim modis emboli immitti & extolli po$$unt. Cum igitur extol-
litur alter ma$culus, altero in imo permanente, aqua per narem modioli ubi est axis in fundo $ubintrat, &
attractum aerem in$equitur, ne uacuum detur, & qua$i ab$orpta modiolum implet, donec aer per $i$tulam
exit. Cum uero idem ma$culus deprimitur, calcat, & premit aquam, quæ cum exitum ab inferiori nare non
<ln>60</ln>
<pb 348>[514.01.380]<rh it>LIBER</rh>
habeat, (axis enim ea pre$$ione foramen obturat) quanto plus premitur, tanto magis per fistulam expelli-
tur, & in catinum fertur. Interim modiolus alter erecto eius embolo, impletur aqua per narem, cum uero
deprimitur, $tatim aquam exire inferne non permittitur, $ed per fistulam ad catinum propellitur, ibi\’q; aliam
aquam inueniens, cum non po$$it deor$um redire opertis naribus $alit, ebullit\’q; mirabili modo e $uperiori tu-
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
bo exiens, & quo libet eam effundimus. Atque hæc est Cte$ib{ij} machina, ad cuius imitationem $entinas
aquis oppletas no$tri exhauriunt, tubulis, & fistulis ferè eodem modo compactis. Hactenus de utilibus ma-
chinis actum e$t, de iucundis uero dicere omittit Vitr. Fiunt enim machinæ, quæ hydraulæ quoque nominan-
tur, quæ auium uces reddunt, quæ icunculas, & $igilla mouent, lebetibus & $caphis inuer$is aqua$uble-
<ln>60</ln>
<pb 349>[514.01.381]<rh it>DECIMVS.</rh>
uatis, ex uirgulis enim tanquam an$is cum tympanis coniunctis $igilla egrediuntur, ut in nono $uperioris li-
bri capite uidi$$e potuimus, cum de horolog{ij}s ageretur.</p>
<p it>Machina Ctef<007>bica.</p>
<fig/>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<h it>De hydr aulicis machinis, quibus organa perficiun-
tur. # Cap. XIII.</h>
<ln>30</ln>
<p>DE hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes, quam breui$sime proxime\’q; attingere
potero, & $criptura con$equi, non prætermittam. De materia compacta ba$i, arca in
ea ex ære fabricata collocarur. Supra ba$im eriguntur regulæ dextra, ac $ini$tra $calari
forma compactæ, quibus includuntur ærei modioli $undulis ambulatilibus ex torno $ub-
tiliter $ubactis, habentibus fixos in medio $erreosancones, & uerticulis cum uctibus coniunctos pel-
libus\’q; lanatis inuolutos. Item in $umma planitia foramina circiter digitorum ternum, quibus $o-
raminibus proxime in uerticulis collocati ærei Delphini, pendentia habentes catenis cybala ex ære
in$ra foramina modiolorum chalata intra arcam, quo loci aqua $u$tinetur. Ine$t in id genus uti in-
fundibulum inuer$um, quod $ubter taxilli alti circiter digitorum ternum $uppo$iti librant $patium
<ln>40</ln>
imum, ima inter labra phigæos, & arcæ fundum. Supra autem ceruiculam eius coagmentata arcula
$u$tinet caput machinæ, quæ Græce ?ανὼν μδσι?ος appellatur, in cuius longitudine canales $i tetrachor-
dos e$t, $unt quatuor: $i exachordos, $ex: $i octochordos, octo. Singulis autem canalibus $ingula
epi$tomia $unt inclu$a manubrijs $erreis collocata, quæ manubria cum torquentur, ex arca pate$a-
ciunt nares in canales Ex canalibus autem canon habet ordinata in tran$uer$o $oramina re$pondentia
in naribus, quæ $unt in tabula $umma, quæ tabula Græce πινφξ dicitur. Inter tabulam. & canonem re-
gulæ $unt interpo$itæ ad eundem modum foratæ, & oleo $ubactæ, ut $aciliter impellantur, & rur-
fus intror$us reducantur, quæ obturant ea $oramina, pleuritides\’q; appellantur, quarum itus & reditus
alias obturat, alias aperit terebrationes. Hæ regulæ habent $errea choragia $ixa, & iuncta cum pinnis,
quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum. Continentur $upra tabulam foramina, quæ ex
<ln>50</ln>
canalibus habent egre$$um $piritus. Regulis $unt annuli agglutinati, quibus lingulæ omnium inclu-
duntur organorum. E modiolis autem $i$tulæ $unt continenter coniunctæ ligneis ceruicibus, per-
tingentes\’q; ad nares, quæ $unt in arcula, in quibus axes $unt ex torno $ubacti, & ibi collocati, qui cum
recipit arcula animam, $piritum non patienrur obturantes $oramina rur$us redire. Ita cum uectes ex-
tolluntur, ancones deducunt $undos modiolorum ad imum, Delphini\’q;, qui $unt in uerticulis in-
clu$i chalantes in os cymbala, replent $patia modiolorum, at que ancones extollentes fundos intra mo-
diolos uehementi pul$us crebritate, & obturantes foramina cymbalis $uperiora, aera, qui e$t ibi clau-
$us, pre$sionibus coactum, in fi$tulas cogunt, per quas in lignea concurrit, & per eius ceruices in
arcam: motione uero uectium uehementiore, $piritus $requens compre$$us epi$tomiorum aperturis
in$luit, & replet anima canales. Itaque cum pinnæ manibus tactæ propellunt, & redueunt continen-
<ln>60</ln>
<pb 350>[514.01.382]<rh it>LIBER</rh>
ter regulas, alternis obturando $oramina, alternis aperiundo ex mu$icis artibus multiplicibus mo-
dulorum uarietatibus $onantes excitatn uoces. Quantum potui niti, ut ob$cura res per $cripturam
dilucide pronunciaretur, contendi. Sed hæc non e$t facilis ratio, neque Omnibus expedita ad intel-
ligendum præter eos, qui in his generibus habent exercitationem. Quod $i qui parum intellexerint
è $criptis, cum ip $am rem cogno$cent, pro$ectö inuenient curio$e, & $ubtiliter omnia ordinata.</p>
<p it>Machinæ hydraulicæ fabrica difficilis e$t, & ob$cura, quanquam Vitr. eam $ubtiliter, & curio$e dicat $e eã
de$crip$i$$e, & initio polliceatur $e breuiter uelle ea $criptura con$equi, quæ ad eam pertinent. Puto ego id
recte a$$ecutum Vitruuium, licet hanc formam pro modulo ab eo de$criptam nonnulli a$$irment, dicentes Ne-
ronem u$que adeo hydraulic{is} delectatum, ut inter pericula uitæ, & imper{ij}, inter militum, & ducum $editio-
<ln>10</ln>
nes, in imminenti damno totius, curam earum & $tudium non relinqui$$e, & post inuulgatos Vitruuianos li-
bros, non ei ad eo cordi fui$$e, quoniam uulgari ratione fabricatas intellexit. Mihi autem uidetur, quanquam
Vitruuius non omnia penitus de$crip$it, quod & aliàs facere con$uerit, tanquam nota multa prætermittens,
tantum nihilominus lucis affert, ut nihil ex nece$$ar{ij}s omi{$s}i$$e eum iudicare po{$s}imus, modo indu$tr<007>am, &
diligentiam adhibere uelimus. Nam & $i nos quoque organa quibus utimur de$cribere proponamus, non
poterimus tam accurate rem tractare, ut difficultates omnes amoueamus, his præ$ertim, qui non habent ho-
rum instrumentorum exercitationem. Tanto magis antiquitas, & uocabulorum, rerum\’q; nouitas nos tor-
quebit, $i Vitruuianam machinam de$criptam intelligere, & fabricare tentauerimus. Cæterum ab intentio-
ne, quæ cum no$tris organis est communis, multa percipiemus. Finis enim est ut $istulæ $onum edant, quem
minime dabunt, ni$i ex aeris $piritu, & impul$u: impelli uero aer, & $piritus non poterit, ni$i in unum locum
cogatur, cogi uero non poterit ni$i organis ad id paratis. Paranda igitur organa $unt ad id apta, & idonea.
<ln>20</ln>
Docet autem Vitruuius quomodo ea fabricemus hoc modo. Ba$is lignea præparatur, ut $it tanquam locula-
mentum, (nos telarũ dicimus) totius organi unde hydraulicæ nomen de$umptum est, in ea enim ba$i arca ærea,
quæ ara ab Herone dicitur, collocatur ad u$um aquæ, $ed a capitibus ba$is dextra ac $ini$tra eriguntur regu-
læ, quæ al{ij}s tran$uer$is regulis continentur $calarum modo, ut contineant organa, quibus aqua concutitur,
(atto enim modo machinam $uam Hero facit) in eas regulas inferius includuntur modioli ærei quos pi-
xides Hero uocat, eo modo, quo in lCte$ibica machina dictum e$t, hi modioli habent circulos, & fundulas
mobiles ex torno, tanquam embolos in modiolos intrantes, & lana teguntur, ut leniter intrent, modioli erecti
$unt et in arca ponuntur, ubi e$t aqua. Habent\’q; manubria, & in eos catenæ demittuntur exeuntes ab ore
delphinorum, $unt autem Delphini a $orma, at qua a motione ita uocati. nam quemadmodum nos uerticillum,
& epi$tomium a forma Gallum uocamus, ita etiam illud instrumentum ab antiquis delphinus dicebatur: est,
<ln>30</ln>
enim nauticum instrumentum, ut ait Pollux, non ab$imile ab {ij}s tubis, quibus exhauriuntur carinæ. Delphini
ergo erant organa, ex quorum ore pendebant catenæ, quæ uectes continebant. In arca erat tanquam in-
fundibulum inuer$um a fundo tres digitos distans taxillis quibu$dam pro $ulcris $ublatum, ut aqua inferne $ub-
intrare po$$et. in$undibulum $undo carebat: aqua erat eò loci, ut aerem premeret, qui per tubulos in in$un-
dibulum mittebatur, quemademodum in $istulis pa$torit{ij}s premitur crotaceus follis, in quo e$t aer inclu$us. ita
aqua ab aere pre$$a cum aer liberè exibat, expellebat ip$um per fi$tulam impetu ualido ad arcam. atque hoc
est quod Vitruuius dixit, {$upra autem ceruiculam eius coagmentata arcula $u$tinet caput machinæ, quæ græ-
ce canon mu$icus dicitur.} arcula igitur ad eum u$um erat, ut aerem per ceruiculam infundibuli a$cendentem
$eruaret, & eum ad $uos canales emitteret. Erat enim regula canalibus di$tincta per longum, canona Græci,
nostri regi$trum uocant. In canalibus tran$uer$a for amina erant ad numerum $onituum, $upra uero compo-
<ln>40</ln>
$itionem huius regulæ cum $uis canalibus, & foraminibus erat tabula collocata, quæ omnia contegebat.
& undique canona continebat. Tabula hæc a Græcis πιναξ a no$tris $ommerium dicitur, quod tot habet in
$ummo foramina, quot $unt foramina in canali facta, quæ $imul re$pondere, & conuenire po{$s}int, hæc fora-
mina ad $onituum, hoc est fi$tularum numerum facienda $unt. Fistulæ enim in modiolis œreis ligneis capiti-
bus in tabula eriguntur appo$ita ad foramina. Expeditis canalibus, tabula\’q; perforata, interponimus inter
tabulam, & canales regulas qua$dam perforatas eodem modo habentia foramina, quæ re$pondere po{$s}int,
cum impelluntur, $oraminib us, quæ $unt in $umma tabula, & his, quæ $unt in canalibus: $ed ita compo$itæ
$unt, ut manubriorum, $eu choragiorum eorum, quæ prominent calcatione uer$ari po{$s}int, & earum uer-
$ationi foramina, quæ $unt in illis regulis, re$pondeant. foraminibus, quæ $unt in canalibus, & his quæ in
$umma tabula collocantur, ut $piritus ad fi$tulas permeare po{$s}it. Choragia, $eu manubria tribus membris
<ln>50</ln>
con$tant, uectibus enim portarum $imilia $unt, ut ex diagrammate potest elici. habent aut\~e annexos annulos,
omnium in$trumentorum, ide$t omnium pinnarum, quas nos tastos a tangendo, quia mu$icorum manibus tan-
guntur, appellamus. Lingulæ autem corneæ erant, aut ex laminis $erreis $ubtilibus ordine collocatæ, $ed ob-
liquœ fol{ij}s porraceis modo, Spathas Græci, Vitruuius lingulas, nos $patellas nominamus. earum capitibus fu-
niculi, aut catellæ erant alligatæ, quæ contra earum flexiones eas pinnarum pre{$s}ione adducebant. Sed cho-
rag{ij}s, pinnis\’q; minime tactis, ad $uum locum lingulæ reuertebantur, & funiculis uoluebant regulas, ita ut
earum for amina non amplius re$ponderent foraminibus tabulæ, ita aer & $pititus non permittebatur exire ad
fi$tulas, unde nullus $onitus edebatur. Vt uero aer quam primum conciperetur, e modiolis exibant $i$tulæ, quæ
phigæos, & clibani $eu $urni ceruicibus contingenter coniunctæ erant, pertingebant\’q; ad nares, quæ erant in
arcula. In his erant animulæ, $eu axes ex torno $ubacti, ut recipiente arcula $piritũ obturarent foramina, nec
<ln>60</ln>
<pb 351>[514.01.383]<rh it>DECIMVS.</rh>
<fig>
<desc>A. aqua in arca œrea depre$$a.</desc>
<desc>B. del$ines ærei.</desc>
<desc>C. modioli.</desc>
<desc>D. Regulæ $calari forma.</desc>
<desc>E. taxilli tribus digitis alti.</desc>
<desc>F. catenæ cymbala tenentes.</desc>
<desc>G. in$undibulum inuer$um.</desc>
<desc>H. Fi$tulæ, per quas aer modiolorum $ubintrat infundibulum.</desc>
<desc>I. uectes.</desc>
<desc>K. manubria, quæ
aperiunt nares ad tubulos.</desc>
<desc>L. pinnæ $ub quibus lingulæ omnium organorum.</desc>
<desc>O. regulæ inter
tabulam quæ pinax dicitur & registrum.</desc>
<desc>P. pinna depre$$a.</desc>
<desc>Q. tabula.</desc>
<desc>R. pinnarum
forma $eparata.</desc>
<desc>S. lingulæ.</desc>
<desc>T. ceruicula.</desc>
<desc>V. aquaexpul$a.</desc>
<desc>X. pars arcæ..... foraminaper quæ aer ad canna, fertur.</desc>
</fig>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
paterentur aerem amplius redire. Modioli igitur habebant $uas fi$tulas a lateribus coniunctas, quæ refere-
bantur ad infundibulum quod pignæum Græci, hoc est furnum uocant, in id enim $piritum adducunt. Habent
modioli $uos axes, uel animulas, primum in fundo inferius collocatas, per quas attrahitur aer, inde a pede
<ln>60</ln>
<pb 352>[514.01.384]<rh>LIBER</rh>
ubi $istulæ coniunguntur, in naribus alias habent animulas, quæ aperiuntur, ut cian aer in modiolos attractus
fuerit, & fundulis pre$$us, axcs, animtulæ\’q; in fundo po$itæ claudantur, & axes $istularum aperiantur, &
aer $ubeat in fistulas, quæ ad infundibulum ducunt, cui coagmentat æ$unt. Extollendo igitur uectes, quibus
alligantur catenæ, quæ cymbala babent, (bacinctas nos dicimus ) in modiolos depre$$æ ab$orbctur acr per
axes, & animulas, quæ $imt in fundo, & calcando, premendo\’q; postea fit, ut aer per fi$tulas, ad infundibulum
impellatur, & per ceruicidam, collum\’q; cius ad arculam u$que perting at, eam\’q; $ubiens repleat, inde epi$to-
mia aperiuntur ab arculs ad canales, (regi$tros dicimus ) in canales aer $ubit, quinon prius ad$onoras $i-
$tulas a$cendit, quàm manibus mu$icorum pinnæ premantur, pinnæ autem choragia regularum mouent, ut
regulæ inde ner$atæ, inter canona, & tabulam foramina, quæ habent obuia, & peruia faciant foraminibus,
<ln>10</ln>
quæ$unt in canone, & in $umma tabula, & libere exeat $piritus ad $onor as $i$tulas a quarum monero organũ
tetrachordon, exachordon, uel octochordon, uel ctiam polycbordon nominatur. quæ onmia ex diagramma-
te $atis commode intelligi po$$iast.</p>
<h it>Qua ratione rheda, uelnaui uecti peractum iter deme-
tiamur. # Cap. XIIII.</h>
<p>TR<sc>ANSFERATVR</sc> nunccogitatus $cripturæ ad rationem non inutilem, $ed $umma $oler-
tia a maioribus traditam; qua in uia rheda $edentes, uel mari nauigantes, $cire po$simus
quot millia numero itineris fecerimus. Hocautem erit $ic. Rotæ, quæ erunt in rheda,
<ln>20</ln>
$ine latæ per medium diametron pedum quaternum, & $extantis; ut cum $initum locum
habeatin lerota, ab co\’q; incipiat progrediens in $olo uiæ facere uer$ationem, peruniendo ad eam
$unitionem, a qua cœperit uer$ari, certum modum $patij habeant peractum pedum 12. Hisita præ-
paratis tunc in rotæ modiolo ad partem interiorem, tympanum $tabiliter includatur, habens extra
frontem $uæ rotundationis extantem denticulum unum. In$uper autem ad cap$um thedæ, locula-
mentum firmiter $igatur, habens tympanum uer$atilc, in cultro collocatum, & in axiculo conclu$um.
In cuius tympani frontem denticuli perficiantur æ qualiter diui$i numero quadringenti, conuenien-
tes denticulo tympani inferioris. Præterca $uperiori tympano ad latus figatur alter denticulus pro-
minens extra dentes. $uper autem tertium tympanum planum cadem ratione dentatum inclu$um in
alterum loculamentum collocetur conu cnientibus dentibus denticulo, qui in $ecundi tympani late-
<ln>30</ln>
refuerit $ixus: in co\’q; tympano foramina fiant, quantum diurni itineris miliariorum numero cum rhe
da po$sit exiri, minus plusve rem nihil impedit & in his foraminibus omnibus calculi collocentur,
in\’q; eius tympani theca ($iueid loculamentum e$t) $iat foramen, unum habens canaliculum, qua cal-
culi, qui in eo tympano impo$iti fuerint, eum ad eum locum uenerint, in rhedæ cap$um & uas æ-
neum, quod erit $uppo$itum, $inguli cadere po$sint. Ita cum rota progrediens $ecum agat tympa-
num imum, & denticulum eius $ingulis uer$ationibus tympani $uperioris denticulos impul$u cogat
præterire, efficiet, ut cum quatercenties imum uer$atum fuerit, $uperius tympanum $emel circuma-
gatur, & denticulus, qui e$t ad latus eius fixus, unum denticulum tympani plani producat. Cum er-
go quadringentcnis uer$ationibus imi tympani, $emel $uperius uer$abitur, progre$$us efficiet $patia
pedum millia quinque, ide$t pa$$us mille, Ex eo, quod calculi deciderint $onando $ingula millia exij$$e
<ln>40</ln>
moncbunt. Numerus uero calculorum ex imo collectus, $umma diurni miliariorum itineris nume-
rum indicabit. Nauigationibus uero $imiliter paucis rebus commutatis eadem ratione efficiuntur.
nanquctraijcitur per latera parictum axis habens extra nauem prominentia capita, in quæ inclu-
duntur rotæ diametro pedum quaternum, & $extantis, habentes circa frontes affixas pinnas aquam
tangentes. Item medius axis in media naui habet tympanum, cum uno denticulo extanti extra $uam
rotunditatem. Ad cum locum collocatur loculamentum, habens inclu$um in $e tympanum, peræ-
quatis dentibus quadringentis, conuenientibus denticulo tympani, quod e$t inaxeinclu$um præ-
terea ad latus affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. Vnum in$uper in altero locu-
lamento cum co confixo, inclu$um tympanum planum ad cundem modum dentatum, quibus denti-
bus denticulus, qui e$t ad latus fixus tympano, quod e$t in cultro collocatum in cos dentes, qui$unt
<ln>50</ln>
plani tympani, $ingulis uer$ationibus $ingulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum uer-
$et. In plano autem tympano $oramina fiant, in quibus foraminibus collocabuntur calculi rotundi,
in theca eius tympani, ($iue loculamentum e$t) unum foramen excauetur, habens canaliculum, qua
calculus liberatusab ob$tantia, cum ceciderit in uas æreum $onitum $igni$icet. Ita nauis cum habue-
rit impetum, aut remorum, aut ucntorum flatu, pinnæ, quæ erunt in rotis tangentes aquam aduer$am
uchementi retror$usimpul$u coactæ, uer$abunt rotas. Eæautem inuoluendo $e, agent axem, axis uerò
tympanum, cuius dens circumactus, $ingulis uer$ationibus $ingulos $ecundi tympani dentes impel-
lendo, modicas efficit circuitiones. ita cum quatercenties ab pinnis rotæ fuerint uer$atæ, $emel tym-
panum planum circumagent impul$u dentis, quiad latus e$t fixus tympani in cultro. Igitur circuitio
tympani plani, quotie$cunque ad foramen perducet calculos, emittet per canaliculum. ita & $onitu,
<ln>60</ln>
<pb 353>[514.01.385]<rh it>DECIMVS.</rh>
& numero indicabit miliaria $patia nauigationis. Quæ pacatis, & $ine metu temporibus ad utilita-
tem, & delectationem paranda, quemadmodum debeant fieri, peregi$$e uideor.</p>
<p it>Facilis e$t propo$itæ rei demon$tratio his, qui Arithmeticas rationes interlligunt, quoniam totum negotiũ
in eo est, ut præ$initam rotarum magnitudinem $ciamus. cum ergo a diametro circinatio rotundationis $uma-
tur, nece$$e erit certas, & pr&finitas diametros rotarum $tatuere. Ideo Vitr. rotarum diametros quaternum
pedum, & pollicum duorum con$tituit, pollices enim duodecim pedem e$$iciunt, ideo pollices duo $extam pedis
partem $aciunt. cum igitur tanta fuerit diametri magnitudo, rotæ circinatio erit pedum duodenum, & dimi-
dium. quod $i quater centies uoluatur, dabuntur mihi quinque mille pedes, unde quia quinque pedes pa$$um unũ
constituunt, mille pa$$us erunt con$ecti, at mille pa$$us miliare unum constituunt, ergo quatercenties uoluta
rota milliare unum o$tendet. ut uero hæc digno$camus alteram rhedæ, uel nauigio rotam $ub limiorem ponit, in
<ln>10</ln>
cultro po$itam, quœ dentes habet quadringentos, ita tamen ut in prioris rotœ latere affigatur denticulus, qui
$ingulos $ecundærotæ denticulos in $ingulis uer $ationibus compellat. Ita enim fiet ut per $patium id, quo $e-
cunda rota $emel reuoluetur, prima quadringenties uer$etur, atque milliare unum con$iciat, ut uero id innote-
$cat, tertiam rotam $acit in plano po$itam, quæ in rotundatione tot foramina, quot dentes habeat: in $ingulis
autem for aminibus $ingulos calculos immi$$os, calculi cum peruenerint ad for amen, quod erit in eius rotæ lo-
culamento, cadet in æneum uas, & $onitum dabit, ut uero hoc præ$tet, opus e$t $ecundæ rotæ denticulum ap-
ponere, qui $ingulis uer$ationibus $ingulos iacentis, & planæ rotæ denticulos protrudat, ita $iet, ut peractis
milliar{ij}s $ingulis calculi in foramina po$iti in æneum uas incidentes etiam $onitu milliariorum confectionem,
& numerum o$tendant. Non di$$imilis ratio in nauigio erit, modo ea ob$eruentur, quæ a Vitruuio dicta $unt,
quæ $acile intellguntur.</p>
<ln>20</ln>
<fig/>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<h>De cat apultarum, & $corpionibus rationibus. # Cap. X V.</h>
<ln>50</ln>
<p>NVnc uero quæ ad præ$idia periculi, & nece$sitatem $alutis $unt inuentæ, ide$t $corpionum,
catapultarum, & bali$tarum rationes, quibus $ymmetrijs comparari po$sint, exponam.
Et primum de catapultis, & $corpionibus. Omni igitur proportione eorum tatiocinata
ex propo$ita $agittæ longitudine, quam id organum mittere debet, eiu$\’q; nonæ partis
fit foraminum in capitulis magnitudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere cata-
pultarum debent. Eorum autem foraminum capituli $ic de$ormatur altitudo, & latitudo. Tabulæ,
quæ $unt in $ummo, & in imo capituli, paralleli\’q; uocantur, $iant cra$situdine unius $oraminis, lati-
tudine unius, & eius dodrantis in extremis, foraminis unius, & $emis. Para$tatæ de$tra, ac $ini$tra præ-
<ln>60</ln>
<pb 354>[514.01.386]<rh it>LIBER</rh>
ter cardines altæ $oraminum quatuor, cra$$æ $oraminum quinum. Cardines $oraminis. S 9. A fo-
ramine ad medianam para$tatam item $oraminis S 9. Latitudo para$tados mediæ unius foraminis,
& eius I K. cra$situdo $oraminis unius. Interuallum ubi $agitta collocatur in media para$tade fo-
raminis partis quartæ. Anguli quatuor, qui $unt circa in lateribus, & $rontibus laminis $erreis, aut
$tylis æreis, & clauis configantur. Canaliculi qui Gr{ae}ce σνρινξ dicitur) longitudo $oraminum 19.
Regularum, quas nonnulli bucculas appellant, quæ dextra ac $ini$tra canalem $iguntur $oraminum
XIX. altitudo, foraminis unius, & cra$situdo: & a$$iguntur regulæ: duæ, in quas inditur $ucula, ha-
bentes longitudinem foraminum trium. latitudinesm dimidium $oraminis: cra$situdo bucculæ, quæ
a$$igitur, uocitatur camillum, $eu quemadmodum nonnulli loculamentum $ecuriclatis cardinibus
fixa $oraminis. i. Altitudo $oraminis. S. Suculæ longitudo <184> foraminum. <210> <202> cra$situdo $u-
<ln>10</ln>
cul{ae} foraminum 9. Epitoxidos longitudo $oraminum S:-. $ora$situdo:-. Item chelo ($iue
manucla dicitur) longitudo $oraminum III, & cra$situdo S:-. canalis fundi longitudo $orami-
num XVI. cra$situdo foraminis <184>. latitudo S:-. Columella, & ba$is in $olo $oraminum VIII.
latitudo in plinthide, in qua $tatuitur columella $oraminis S:-. Cra$situdo F Z. columellæ lon-
gitudo ad cardinem, $oraminum XII. <184> latitudo $oraminis S:-. Cra$situdo ũ 9. Eius ca-
preoli tres quorum longitudo foraminum IX. latitudo dimidium foraminis <210> <202> cra$situdo. z.
cardinis longitudinis $oraminis <184> columellæ capitis longitudo I. S. K. Ante$ixa latitudo $ora-
minisa S. <184> cra$situdo, ide$t po$terior minor columna, quæ Græce dicitur αντιβασις $oraminum
octo, latitudo $oraminis S. I. cra$situdinis F z. $ubiectio $oraminum, duodecim latitudinis, &
cra$situdinis eiu$dem, cuius minor columna illa. $upra minorem columnam chelonium, $iue puluinus
<ln>20</ln>
dicitur foraminum <sc>II.</sc> S.<184> altitudinis <sc>II</sc> S.<184> latitudinis S. <sc>I.</sc>:-. Tracheli $ucularum $ora-
minum <sc>II.</sc> S.<184> cra$situdo foraminis S. <sc>II.</sc> <184> latitudo <sc>I.</sc> S. Tran$uer$arijs cum cardinibus lon-
gitudo foraminum X.<184> latitudo <sc>I.</sc> S.<184> decem, & cra$situdo. brachij longitudo <sc>I.</sc> S. foraminũ
VII. cra$situdo ab radice foraminis Fz. in $ummo $oraminis ũ z curuaturæ: $oraminum octo. H{ae}c
ijs proportionibus, aut adiectionibus, aut detractionibus comparantur. Nam $i capitula altiora,
quäm erit latitudo facta $uerint, ( quæ anotona dicuntur ) de brachijs demetur, ut quo mollior e$t to-
nus propter altitudinem capituli, brachij bteitas $aciat plagam uehementiorem. Si minus altum ca-
pitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter uehementiam, brachia paulo longiora con$tituen-
tur, uti $acile ducantur. Nanque quemadmodum uectis, cum e$t longitudine pedum quatuor, quod
onus a quinque hominibus extollitur, is $i e$t pedum octo, a duobus eleuatur, quo breuiora du-
<ln>30</ln>
rius dueuntur.</p>
<p it>Et $i difficillimum $it integram Vitruu{ij} mentem ex eius uerbis pereipere, temporum enim iniuria, & ho-
minum incuria $actum est, ut tertia hæc Architecturæ pars, quæ ad machinationes pertinet, pene tota inte-
rierit, erit tamen quod ingenio$i aliquid machinentur. & quanquam penitus Organa illa, quæ Vitruuius com-
paginat, non $aciant, po$$int tamen aliquid inuenire quod ratione co$tet. A fine enim, & ab effectu omnis
constructio ordinatur. Scimus ergo bili$tas, catapultas, Scorpiones, & huiu$modi alia organa e$$e ad iacu-
landum $acta, $eu tela, & $agittas, $eu lapides uelis, ut ictus uehementes, & longinquos e$$iciamus, $cimus
etiam ad iacienda pondera ingentia, maximas uires, & impul$iones requiri, quæ ab arte $int con$titutæ, nam in
magnis oneribus mouendis, natura ip$a rerum ( ut dixi) nobis aduer$atur, artis ergo opus e$t organa huiu$-
modi $abricare, quætenta, & remi$$apondera longius emittant & ictus magnos $aciant. hæc uero $ierinon
<ln>40</ln>
po$$unt ab$q; clauiculis, uectibus, neruis & al{ij}s huiu$modi, quibus uel innitantur, uel a quibus expellantur,
hinc rationes, & proportiones quæruntur, ut omnia re$pondeant, pondus, magnitudo, uis quæ mouet, ideo ab
ip$a ponderis natura, & magnitudine proportio $umitur omnium partium instrumenti. Ideo in hac quoque
parte modulus $umendus e$t, unde, & $ymmetria, & ordo requiritur, & di$po$itio, decor, & distributio, &
alia, quæ in primo libro a Vitr. po$ita $unt. ab ip$a ergo $agittæ longitudine, & ab ip$o lapidis onere harum
machinarum men$uræ $umendæ $unt. Quemadmodum nos etiam a pilæ pondere organa no$tra con$icimus, quæ
pyrobali$tæ & bombardæ uocantur. nece$$e enim e$t rationis comparationem quandam e$$e inter rem motam,
& uim mouentem. Vnde longius $erri nequeant contorquendo, tum ea, quæ nimis $unt parua, tum, quæma-
gnitudinis modum excedunt, uerum ut eminus pro{ij}ciantur commen$ili quadam proportione re$pondere opor-
tet ea uiribus eiaculantis, nece$$e e$t enim ut id, quod tor quetur pariter, & pellitur, ( ut ait Ari$t. in mecha-
<ln>50</ln>
nicis quæ$tione quarta & trige$ima) imprimentis ni$ui aliquantulum re$i$tat, cæterum quod præ molis uasti-
tate nequaquam cedit, uel propter imbecillitatem nil admodum reluctatur, ullius in cau$a e$$e nõ pote$t, neque
iactus, neque propul$us. Qnod igitur in$tanti, urgenti\’q; plurimum robore uinum antecellit, minime patitur
uinci, quod autem e$t multo debilius, nihil quodammodo audet ab$i$tere. Huius autem rei alia cau$a a$$ertur
ab Ari$tot. eodem in loco. An ideo ( inquit ) hoc e$t, quod quicquid mouetur tanti$per $olitem e$t $erri, do-
nec aerem diuer berat, hiantem\’q; di$cludit, $ed neutiquã fieri queat, ut id uel minimum pro$cindat, quod nihil
penitus dimouetur. Ergo $i ambo hæc ita $e habent, quippe quod nimiam habet magnitudinem, & id, cui
paruitate peccatur, in eorum $erè numero $unt, quæ nihil emouentur, $iquidem alterum $e$e duntaxat mouet,
alter um uero nullius motionis e$t capax. Oportet igitur ut $it ratio inter motam rem & mouentem uim, quo=
miam uero $agittam, aut lapidem alicuirei inniti, & accommodari oportet, ideo in {ij}s organis aut canales,
<ln>60</ln>
<pb 355>[514.01.387]<rh it>DECIMVS.</rh>
aut loculamenta $iunt, quoniam uero funis, aut neruus, aut aliquid huiu$modi quod $agittam, & lapidem pro-
pellit, ratione temperandum e$t, & tutò alligandum alicui parti, quæ etiam ip$a compingenda, & compagi-
nanda e$t cum alia, ea\’q; e$$e debet firma, & cum al{ij}s membris compacta ad unum effectum, ut illi diffini-
tio machinæ aptetur, ideo partium omnium nece$$itas oritur, for aminum, canalium, tonorum, anconum, tabu-
larum, para$tatarum, plinthidum, manuclarũ, $ucularum, columelarum, cardinum, ba$iũ, & $ubiectionum, quæ
ad machinam fhbricandam pertinent, quarum omnium men$uræ, de$iderantur, nominũ $igni$icationes $u$picari
po$$unt, diagr ammata plan\~e deficiunt. Ab arcubus autem, qui manu tenduntur ratio hæc organorum originem
habuit, cum enim & longius mitter, & uehementius ferire vellent maiora ip$a $ecerunt, & in eis tonos addi-
dere, hoc e$t ad extremorum flexionem ex cornuum duritie animum intenderunt, unde factum est ut cum
<ln>10</ln>
difficultate capita incuruarent, maiorem uim requirerent, quàm eam, quæ manibus comparatur, ideo hæc ge-
nera machinati $unt, & initio $impliciori modo ea compaginati $unt, mox cum uebementius, certius, & lon-
gius iaculari uellent, ob$eruationibus e$fecere, ut certas men$uras compararent, et ad art\~e propius accederent,
unde præcepta con$tituta $unt, diffinitiones, & diui$iones rerum adhibitæ. Sic Cte$bius, $ic Hero, $ic al{ij} uo-
lumina de {ij}s con$crip$ere, quæ utinam integra ad nos perueni$$ent. Sic diffiniuere, iaculatoriæ artis $inem
e$$e procul, & cum uehementi plaga ad propo$itum $copum tela mittere. Telorum autem & mi$$ilium nomi-
ne id cen$eri, quodcunq; ab organis, uel alia ui emittitur, $ic ex dictis organis quædam {ε υ} ύτοα quædam πα-
λιντολα, dixerunt, priora illa a figuræ $imilitudine Scorpiones dixere. quæ tela tantum mutant. posteriora hæc
λο?ο?ολα quod lapides mittant, appellauere, licet aliäs quoque $agittas iaculari po$$ent. Scorpiones item di-
cebant, ut ait Vegetius, quas nunc manubali$tas uocant, ( no$tri balestras appellant) ideo $ic uocati, quod
paruis, $ubtilibus\’q; $piculis mortem in$erant. Scorpionum autem & bali$tarum $ymmetr<007>æ, ex propo$ita $a-
<ln>20</ln>
gittæ longitudine, quam id organum mittere debet, $umendæ $unt. Foramen uero quod Græci τ?ημα uocant
modulus e$t. Sumitur autem foramen ex nona parte longitudinis $agittæ, ideo Vitr. ait {Eius\’q; nonæ partis
fit for aminum in capitulis magnitudo, per quæ tenduntur nerui torti, qui brachia continere catapultarum
debent} nernos Græci τόνδς uocant, magnitudo autem $oraminis intelligitur diametros foraminis, ita ut nona
pars longitudinis $agittæ, $it dimetiens foraminis. Brachia uero Græci άγ?ωνας appellant. Hero $ic ait έχά-
λοω ?έτάμέν α τον τα τδς ά, τ όνονενον ? ένιοι, έμιτονον, ενιοι ? έμιτόνιον. Cæeterurn de $ignis men$ur arũ,
quæ hic ponuntur, nihil aliud habeo dicere, cum Græca de$int, ni$i quod a Iucundo po$itum e$t. ut S. $emi$$em
$ignificet:-. quartam partem non prænominati integri, $ed $emi{$s}is. Qctauam partem, non prænominati
integri, $ed$emi{$s}is. ũ duellam, quæ e$t pars tertia prænominati integri, 9. $icilium, quæ e$tpars quarta,
prænominati integri. Z. dragma, quæ e$t pars octaua prænominati integri. F. duodecimam prænominati in-
<ln>30</ln>
tegri r. Sextamdecimam prænominati integri. Signa uero illa punctim in orbem, uel in quadr atum facta,
nullius e$$e certæ $igni$icationis. Sed clau$ularum di$inctionis tantum gratia $acta: ni$i quis for$an ea mi-
nutias $ui cuiu$q; integri $igni$icari contenderit. Idem Iucundus catapultæ quandam de$criptionem a$$ert, ex
Athæneo antiquo delineatam, quæ & $i non ea $it quæ a Vitruuio affertur, tamen poterit aliqua in parte
prode$$e. Nam organi huius structura plinthio quodam continetur, quod habet dextras, ac $inistras $um-
mas & <007>mas partes, illas arrectar{ij}s, has tran$uer$ar{ij}s tabulis compactas, illas parastatas has ωειτξητα di-
ctas parastatis quæ parallela $unt, ancones, & brachia catapultæ incumbunt, quibus compingitur calx id-
e$t πέρνα, excanantur autem per longum in $emiorbem mediæ parastatæ, ubi $ecuriclati cardines imponun-
tur, qui regulis para$tatis æquales appinguntur. In regulis autem canales $unt <007>n quibus $agittæ collocan-
tur, in calce autem parastatarum e$t epitoxis, ide$t cauus in quo $agittæ caput includitur. Canaliculi uero-
<ln>40</ln>
$yringes dicuntur. Antefixa unica dictione legendum est, e$t enim columellæ antepo$ita, & plinthio, ca-
tapultæ adfixa. Ante$ixæ ex aduer$o e$t columna, quæ anti$ta$is dicitur. Reliqua diuinanda $unt, ni$i ali-
quid ex Græcis fontibus haurias.</p>
<h>De bali$tarum ratiombus. # Cap. XVI.</h>
<p>CA<sc>TAPVLTARVM</sc> rationes ex quibus membris, & portionibus componantur, dixi. Bali-
$tarum autem rationes uariæ $unt, & differentes unius effectus cau$a comparatæ. Aliæ
enim uectibus, & $uculis, nonnullæ poly$pa$tis, aliæ ergatis, quædam etiam tympanorum
<ln>50</ln>
torquentur rationibus. Sed tamen nulla bali$ta per$icitur, ni$i ad propo$itam magnitu-
dinem ponderis $axi, quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non e$t omnibus expe-
ditum, ni$i qui Arithmeticis rationibus numeros, & nultiplicationes habent notas. Nanque $iunt
in capitibus foramina per quorum $patia contenduntur, capillo maxime muliebri, uel nemo $unes,
qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea bali$ta mittere, ex ratione grauitatis proportione
$umuntur, quemadmodum catapultis de longttudine $agittarum. Itaque, ut etiam qui Geometriæ,
Arithmeticæ\’q; rationes non nouerint, habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus de-
tineantur, quæ ip$e $aciendo certa cognoui, quæ\’q; ex parte accepi a præceptoribus $inita, exponam;
& quibus rebus, Græcorum pen$iones ad modulos habeant rationem, ad eam, ut etiam no$tris pon-
deribus re$pondeant, tradam explicata. Nam quæ bali$ta duapondo $axum mittere debet, $oramen
<ln>60</ln>
<pb 356>[514.01.388]<rh it>LIBER</rh>
erit in eius capitulo digitorum. 5. $i pondo quatuor, digitorum 6. $i octo, digitorum 7. <184> de-
cempondo digitorum 8. <184> uiginti pondo digitorum. 10. <184> quadraginta pondo digitorum
<sc>XII.</sc> S. K. $exaginta pondo, digitorum <sc>XIII.</sc> & digiti octaua parte, octuaginta pondo, digito-
rum <sc>XV.</sc><184> centum uigintipondo pedis I. S. & $e$quidigiti <210> centum, & $exaginta pondo,
pedum <sc>II.</sc> <210> centum & octuaginta pondo pedum <sc>II.</sc> & digitorum <sc>V.</sc> ducenta pondo pedum
<sc>II.</sc> & digitorum <sc>VI.</sc> ducenta decem pondo pedum <sc>II.</sc> & digitorum <sc>VII.</sc> <184> C<sc>CI</sc>. pon-
do <sc>XI.</sc>S.</p>
<p it>Quoniam balistis ingentia $axorum pondera torqueb antur, ideo maiori apparatu, quam in catapultis opus
<hd>
erat. Cæterum & in ip$is hali$tis di$crim<007>na $unt, licent ad unum effctum omnes comparentur. Di$crimina illa
ex ponderum mittendorum diuer$itate $umuntur, hinc e$t quod aliæ uectibus, & $ucul<007>s, quæ $cilicet minora
<ln>10</ln>
$axa mittunt, nonnullæ trochleis multorum orbiculorum, aliæ ergatis, quædam etiam tympanis tor queantur.
Balista igitur omnis ad propo$itam magnitudinem ponderis $axi, quod id organum mittere debet, perficienda
est. Verum ea tatio non e$t omnibus expedita, ni$i enim Geometria, & Arithmetica adfuerit, uanus erit
labor, quoniam periculum e$t ne in eum errorem incidamus, quem illi incidere, qui cum cubum duplicare in-
stitui$$ent, octuplum $ecere. ita enim $i ex hoc principio, quod experientia, & ob$eruatione inualuit, ut $i dua-
pondo $axum quinum digitum $oramen quærat, quis ratiocinetur quatuorpondo $axum denum digitum fora-
men habere debere, falletur demum ut plu$quam centum pedum $un{is}, $eu foramin{is} diametrum $iciat, $i $a-
xum ducentorum & quinquaginta pondo uelit torquere. Cum nece$$e $it ( ut ait Erato$thenes ad Ptolomæum
regem in epi$tola, $uperiori libro citata ) omnia proportione augeri, cra$$itudines, magnitudines, foramina,
modtolos, & neruos ingredientes, quæ $ine mediarum comparabilium inuentione fieri non po$$unt. Atque
<ln>20</ln>
hæc nos iuuabunt, $i Geometric{is} rationibus uti uelimus. Sumatur enim diameter funis, $eu $oramiuis bali$tæ
quæ duapondo $axum mittere debet, & $it linea a b. & $umatur linea c d. dupla ip$i a b. & iuxta
aliquem modum ex $upradict{is} in nono libro mediarum inueniendarum, capiantur mediæ comparabiles, & ha
bebitur diameter funis bali$tæ, quæ quatuor pondo $axum mittere debet. Verum $inumeris ea ratio quærenda
e$t, ut Græci monent, ita erit $ciendum ut etiam animaduertit Ioannes Buteo qui $ic ait. Cum lapis duapon-
do foramen habe at digitorum quinque, quæritur ad lapidem quatuor pondo quot digitorum debeat e$$e $ora-
men? ad cubum redige 5. hoc est ducas in $e, postea in productum, fit cubus _125_. cum itaque uideas ad
duapondo diametrum $oraminis dari, quæ $ua cubicatione producat _125_. ratione $equitur, ut ad quatuor
pondo, quod e$t duplum 2. tanta diametros adhibeatur, quæ $ua etiam cubicatione compleat numerum _250_.
qui duplus e$t cubi _125_. Sed quia _250_ non e$t cubus ip$ius, quod quæritur ad diametron, latus perfecte
<ln>30</ln>
dari non potest in numeris, cum non $it in rerum natura. Supere$t igitur ut huic propinquum numerum ra-
tiocinando di$quiras, quem inuenies e$$e maiorem quam 6. quod e$t latus cubi _216_. maiorem etiam quam
$ex & parte quarta, minorem autem, quàm $ex, & tertia. Ex his particulis tertia $cilicet, & quarta $um-
pto dimidio, quod e$t $eptem quartædecimæ, iunctoq; ad $ex numerum habet<007>s $enarium, cum $eptem uige$imis
quartis, adeo ueritati propinquum, ut inde nullus, de quo $it curandum, error oriri po$$it. nam cubus lateris
$ex & $eptem uige$imæ quartæ, est _249_. & ex particulis _13824_. _775_. dicimus itaque in balista, quæ
quatuor pondo mittere debet, $oramen in eius capitulo fieri debere digitorum $ex, &digiti $eptem uige$imi$-
quartis. Inquiramus autem lapidis decempondo foramen: cum igitur hoc pondus ad duapondo $it quincuplũ
ita & cubum $oraminis ip$ius, ad cubum foraminis alterius, quincuplum e$$e oportet. neque enim aliter in-
stituta proportio con$tat. propterea iam po$itum cubum _125_. multiplico per _5_. & colligo _625_. po$$um
<ln>40</ln>
etiam ad hoc ratiocinando regulam adhibere dicendo $i pondo _2_. fiat _10_. quid _125_. Age multiplicando
_125_. in _10_. & productum. _1250_. partireper _2_. idemq; quod prius inuenies, $cilicet. _625_. Huius
cubitum latus, ad uerem accedens proxime e$t _8_. & undecim uige$imæ, unde prouenit cubus _625_. &
_211_. octomilenas. Inuentum igitur ad lapidem pondo decem aptandum e$$e foramen digitorum octo, cum
undecim uige$imis. Quæ quidem particula digiti $emi$$em excedit una uige$ima. & $ic ad omne datum pon-
dus rationibus cubicis $oramina inue$tigari po$$unt. Sed in his, quæ ab authore ponutur, demptis primo, &
ultimo non ni$i $ecundum proximitatem inuentio procedit quod & intelligentiæ difficultatem, & ratiocina-
tioni mole$tiam affert. In multis tamen numeri for aminum per$ecte conuniunt, ut pote $i detur lapis pondo
$exdecim for amen erit digitorum decem. Quoniam cubus lateris _10_. quie$t _1000_. ad cubum lateris _5_.
qui est _125_. rationem habet, quam pondo $esxdecim, ad duapondo, ide$t octuplam. Item ad pondo _54_. $o-
<ln>50</ln>
ramen erit digitorum quindecim ad pondo, _128_. digitorum _20_. hoc e$t pedis nuius, cum quadrante. Ad
pondo _250_. quod e$t maximum in Vitruuio, pedis unius cum nouem digitis. Docet præterea idem author,
quod datis quibu$libet for aminum numeris, omne etiam pondus ip$orum in numeris dabitur ab$olutè. quorum
aliquot exempla $ub{ij}cit. E$to foramen in balista digitorum $ex, cujus lapidem oporteat inuentire. Accipe duos
cubos laterum _5_. & _6_. qui $unt. _125_. & _216_. & ita rationcinare. Si _125_. fit _216_. quid duapon-
do? & productum partiens in _125_. proueniet\’q; _357_. dicemus igitur foramini digitorum $ex deberi da-
pidem trapondo cum particula _125_. quæ quidem paulo maior e$t quincunce. & hoc modo datis foramini-
bus lapidum grauitatem $emper habebis: ut in $emipedali foramine lapis erit octopondo cum _24_. cente$i-
mis uige$imis quintis. In$emipedali, & unius digiti pondo _11_. cum _83_. centum uige$imis quintis in peda-
li pondo _65_. cum _67_. centum uige$imis quintis, in palmo pedali centum uiginit octo, in $e$quipedali pon-
<ln>60</ln>
<pb 357>[514.01.389]<rh it>DECIMVS.</rh>
do ducentum uiginti unum, cum uiginti tribus centum uige$imis quintis. In bipedali, pondo _524_. cumtri-
ginta $ex, centum uige$imis quintis.</p>
<p>_Re$tiuuntur autem Vitruuiani numeri hoc modo._ Quæ bali$ta duapondo $axum mittere debet,
foramen erit in eius capitulo digitorum quinque. Si pondo quatuor, digitorum $ex, cum digiti $e-
petem uige$imisquartis. Decem pondo. digitorum octo, cum undecim uige$imis. Viginti pondo, di-
gitorum decem, cum quadraginta nouem $exage$imis quartis. Quadraginta pondo, digitorum tre-
decim, cum nouem decimis $extis. Sexaginta pondo, digitorum quindecim, cum $exdecim trice$i-
mis. Octoginta pondo, digitorum $eptendecim, cum una decima. centum uiginti pondo, digitorum
undeuiginti, cum tribus quintis. Centum $exaginta pondo digitorum 21. cum undecim uige$imis.
<ln>10</ln>
Centum octoginta pondo, pedis unius, & digitorum $ex, cum tribus octauis. ducenta pondo, pedis
unius, & digitorum $eptem, cum quinque octauis. Ducentum quinquagita pondo, $e$quipedis & di-
giti. Cum ergo $oraminis magnitudo $uerit in$tituta, de$cribatur $cutula, quæ Græce ῶειτρητος ap-
pellatur, cuius longitudo $oraminum <sc>II</sc> Fz. latitudo duo & $extæ partis. Diuidatur dimidium li-
neæ de$criptæ, & cum diui$um erit, contrahantur extremæ partes eius $ormæ, ut obliquam deforma-
tionem habeat longitudinis $exta parte, latitudinis u bi e$t uer$ura, quarta parte. In qua parte autem
e$t. curuatura, in quibus procurrunt cacumina angulorum, & foramina conuertuntur & contractu-
ra latitudinis redeant intror$us $exta parte. Foramen autem oblonglus $ic tanto, quantam epizigis
habet cra$situdinem.</p>
<p it>Scutula Græce ῶειτρτος dicitur quod circumforata $it, ponitur in $ummo atque imo capitulo, item dextra
ac $ini$tra, eius munus est foramen habere, in quo nerui tenduntur, $it autem ex ualido ligno, & quoniam pro-
<ln>20</ln>
pter foramina imbecillior fit, iedeo laminis ferreis, & regulis obfirmatur, nerui aut brachia bali$tarum con-
tinent, cunelous, autem, qui neruos uertit, ac $indit epizygis uocatur, tenduntur enim nerui cuneis quibu$dã
in medios funes iniectis, nam uoluuntur cuneoli & funes uertunt, ac torquent, ut intentiores $int.</p>
<p>Cum de$ormatum $uerit circumdiuidatur extremam ut habeat curuaturam molliter circumactam
<184> cra$situdo eius $oraminis. S.T. Con$tituantur modioli $oraminum <sc>II.</sc>:- latitudo I. S. 9.<210>
Cra$situdo, præterquam quod in $oramine inditur, foraminis S. I. Ad extremum autem latitudo fo-
raminis I T. para$tatorum longitudo foraminum v S T. curuatura, foraminis pars dimidia; cra$si-
tudo, foraminis ũ unius tertiæ, & partis 60. Adijcitur autem ad mediam latitudinem, quantum
e$t propè foramen factum in de$criptione, latituine, & cra$situdine foraminis. v. altitudo parte
quarta. Regulæ, quæ, e$t in men$a longitudo, foraminum octo. latitudo, & cra$situdo, dimidium $o-
<ln>30</ln>
raminis. Cardines <sc>II.</sc> z <184> cra$situdo, $oraminis 199. <184> curuatura regulæ T.5. exterio-
ris regulæ latitudo, & cra$situdo tantundem, longitudo, quam dederit ip$a men$ura de$ormationis, &
para$tatæ latitudo & $uam curuaturam K. $uperiores autem regulæ æquales erunt in$erioribus k-
men$æ tran$uer$arij $oraminis ũ ũ k. Climaciclos $capi longitudo foraminum 13 <210> cra$situdo
<sc>III.</sc> k. Interuallum medium, latitudo $oraminis ex parte quarta <184> cra$situdo parts octaua k. Cli-
maciclos $uperioris pars, quæ e$t proxima, quæ coniuncta e$t men$æ tota longitudine diuiditur in
partes quinque. Ex his dentur duæ partes ei membro, quod Græci χηλόν uocant. Latitudo T. cra$-
$itudo 9. <184> longitudo $oraminum <sc>III.</sc> & $emis k. Extantia cheles $oraminis S. pterygomatos
foraminis ξ, & $icilicus. Quod autem e$t ad axona, quod appellatur frons tran$uer$arius $oraminum
trium. <184> interiorum regularum foraminis. Γ. cra$situdo ξ k. cheloni replum, quod e$t operimen-
<ln>40</ln>
tum, $ecuri ui includitur. k. $capos climaciclos latitudo z. 5. cra$situdo $oraminum x II k. Cra$-
$itudo quadrati, quod e$t ad climacicla foraminis. F 5. in extremis k. rotundi autem axis diametros
æqualiter erit cheles. Ad clauiculas autem S. minus parte $exta decuma k. Anteridium longi-
tudo foraminum. F. <sc>III.</sc> 9. latitudo in imo foraminis Γ. <184> in $ummo cra$situdo zk. Ba$is, quæ
appellatur e$chara longitudo foraminum <210> antebalis foraminum <sc>IIII</sc> <210> vtriu$que cra$situ-
do, & latitudo foraminis. <210>. Compingitur autem dimidia altitudinis k. columna, latitudo, &
cra$situdo 15. altitudo autem non habet foraminis proportionem, $ed erit, quod opus erit ad u$um
brachij <210> longitudo $oraminum <sc>VI.</sc> <210> cra$situdo in radice $oraminis in extremis F. Deba-
li$tis, & catapultis, $ymmetrias, quas maxime expeditas putaui, expo$ui. Quemadmodum autem con-
tentionibus eæ temperentur è neruo, capillo\’q; tortis rudentibus, quantum comprehendere $eriptis
<ln>50</ln>
potuero, non prætermittam.</p>
<p it>Placuit mihi uno capite complecti, quæ de rationibus bali$tarum dicuntur, licet duobus ea contineri in
al{ij}s exemplaribus uiderim. uidetur enim continens tractatio, & eadem in$titutio. Cæterum non e$t, quod
aliud addere po$$im ad medelam inueteratorum ulcerum, ni$i quædam non minus ulcero$a ex Græcis aut he-
ribus, ut qui me $unt diligentiores chirurgi, uulnera $oueant, alligent, & curent $i fieri pote$t.</p>
<pb 358>[514.01.390]<rh it>LIBER</rh>
<h it>De catapultarum, bali$taum{quam} contentionibus & tem-
peraturis. # Cap, XVII.</h>
<p>SV<sc>MVNTVR</sc> tigna amp li$sima, longitudine, $upra $iguntur cheIoniæ, in quibus includun-
tur $uculæ. Per media autem $patia tignorum in$ecantur, & exciduntur formæ, in qui-
bus exci$ionibus includuntur capitula cata pultarum, cuneis\’q; di$tinentur, ne in conten-
tionibus moueantur. Tum uero modioli ærei in ea capitula includuntur, & in eos cu-
<ln>10</ln>
neoli $errei, quos ?πισξ?ας Græci uocant, collocantur. Deinde an$æ rudentum in duntur per fora-
mina capitulorum, & in alteram partem traijciuntur. deinde in $uculas conijciuntur, inuoluuntur\’q;
uectibus, uti per eas extenti rudentes, cum manibus $unt tacti, æqualem in utroque $onitus habeant
re$pon$um. Tunc autem cuneis ad foramina concluduntur, ut non po$sint $e remittere. ita traiecti
in alteram partem, eadem ratione uectibus per $uculas extenduntur, donec æqualiter $onent. Ita cu-
ncorum concul$ionibus, ud $onitum mu$icis auditionibus catapultæ temperantur.</p>
<h it>De oppugnator{ij}s, defen$or{ij}s{quam} rebus: & primum de arietis
inuentione ems{quam} machina. # Cap. XVIII.</h>
<ln>20</ln>
<p>DE his rebus quæ potui, dixi. Re$tat mihi de oppugnatorijs rebus, quemadmodum ma-
chinationibus, & duces uictores & ciuitates de$en$æ e$$e po$sint. Primum ad oppugna-
tiones aries $ic inuentus memoratur. Carthaginen$es ad Gades oppugnandas ca$tra po-
$uerunt: Cum autem ca$tellum ante cepi$$ent, id demoliri $unt conati: po$tea quam non
habuerunt ad demolitionem $erramenta, $ump$erunt tignum, id\’q; manibus $u$tinentes, capite\’q; eius
$um mum murum continenter pul$antes, $ummos ordinum lapides deijciebant, & ita gradatim ex or-
dine totam communitionem di$sipauerunt. Po$tea quidam faber Tyrius nomine Pepha$menos hac
ratione, & inuentione inductus malo $tatuto, ex eo alterum tran$uer$um uti trutinam $u$pendit, & in
reducendo, & impellendo uehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum. Cetras autem Chal-
cedonius de materia primum ba$im $ubiectis rotis $ecit, $upra\’q; compegit arrectarijs, & iugis uaras,
<ln>30</ln>
& in his $u$pendit arietem, corijsq; bubulis texit, uti tutiores e$$ent, qui in ea machinatione ad pul-
fandum murum e$$ent collocati. Id autem quod; tardos conatus habuerat, te$tudinem arietariam
appellare cœpit. His tum primis gradibus po$itis ad id genus machinationis, po$tea cum Philippus
Amyntæ $ilius Bizantium oppugnaret, Polyidus The$$alus pluribus generibus, & $acilioribus explica-
uit, a quo receperunt doctrinam Diades, & Chereas, qui cum Alexandro militauerunt. Ita que Dia-
des $criptis $uis o$tendit $e inueni$$e turres ambulatorias, quas etiam di$$olutas in exercitu circum-
ferre $olebat. Præterea terebram, & a$cendentem machinam, qua ad murum plano pede tran$itus
e$$e po$$et: & etiam coruum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. Non minus utebatur
ariete $ubrotato, cuius rationes $criptas reliquit. Turrem autem minimam ait oportere $ieri ne mi-
nus altam cubitorum 60. latam 17. Contracturam autem $ummam im{ae} partis quintam. Arre-
<ln>40</ln>
ctaria in turris imo dodrantalia, in $ummo $emipcdalia. Fieri autem ait oportere eam turrem tabu-
latorum decem $ingulis partibus in ea fene$tratis. Maiorem uero turrem altam cubitorum 120 la-
tam cubitorum 23. Contructuram item $ummam quinta parte; arrectaria pedalia in imo, in $um-
mo $emipedalia. Hanc magnitudinem turris $aciebat tabulatorum 20. cum haberent $ingula ta-
balata circuitionem cubitorum ternum: tegebat autem corijs crudis, ut ab omni plaga e$$ent tutæ.
Te$tudinis arietariæ comparatio eadem ratione per$iciebatur. Habuerat autem interullum cubi-
torum 30. altitudinem præter $a$tigium. 16. Fa$tigij autem altitudo ab $trato ad $ummum cubitz
7. Exibat autem in altum, & $upra medij tecti fa$tigium turricula lata non minus cubita 12. & $u-
pra extollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato $ummo $tatuebantur Scorpiones,
& catapultæ, in inferioribus congerebatur magna aquæ multitudo, ad extinguendum $i qua uis ignis
<ln>50</ln>
mitteretur. Con$tituebatur autem in ea arietaria machina, quæ Græce ηριο?ό?η dicitur, in qua collo-
cabatur torus perfectus in torno, in quo in$uper con$titutus aries rudentium dectionibus. & redu-
ctionibus e$$iciebat magnos operis e$$ctdus: tegebatur autem is corijs crudis quemadmodum turris.
De terebra has explicuit $criptis rationes. Ip$am machinam uti te$tudinem in medio habentem collo-
catum in ortho$tratis canalem faciebat, quemadmodum in catapultis, aut bali$tis $ieri $olet, longitu-
dine cubitorum 50. altitudine cubiti, in quo con$tituebatur tran$uer$a $ueula. in capite autem dex-
tra ac $ini$tra trochleæ duæ, per quas mouebatur quod inerat in eo canali capite $errato tignum. $ub
co autem ip$o canali tuti crebriter celeriores, & uehementiores efficiebant eius motus. Supra autem
id tignum, quod inibi erat, arcus agebantur ad tegendum canalem, uti $u$tinerent corium crudum,
quo ea machina erat inuoluta. De corace nihil putauit $cribendum, quod animaduerteret eam ma-
<ln>60</ln>
<pb 359>[514.01.391]<rh it>DECIMVS.</rh>
chinam nullam habere uirtutem. Deacce$$u, qui ὲπιβάθρα Græce dicitur, & de marinis machinationi-
bus, quæ per nauim aditus habere po$$ent, $cribere tantum pollicitum e$$e, uehementer animaduer-
ti, neque rationes earum eum explicui$$e. Quæ $unt ab Diade de machinis $cripta, quibus $int com-
parationibus expo$ui. Nunc quemadmodum a præceptoribusaccepi, & utilia mihi uideantur, exponã.</p>
<h it>Ex Athenæo autem hæc habenlur, quæ apponuntur.</h>
<p>{κρ}ιὸν {μὲ}ν ἔ<211>α{σκ}{εν} ἑυρεθ{ῆν}{αι} {πρ}ώ{τι}{στο}ν {ὑπὸ} {κα}ρ{χη}{δο}νίων {ἐν} {τῆ} {πρὶ} {γά}{δε}ιρα {πο}λιορ-
κία @ χω{ρί}{δι}ον {γά}ρ {τι} {προ}{κα}{τα}λαμβ{αν}ο {μέ}νων {αὐ}{τῶ}ν, {καὶ} {κα}{θαι}{ρο}{ύν} {τω}ν {ει}<?>ς ἔ{δα}<211>ος
{τὰ} {τεί}{χ<212>}, νε{αν}ί{σκ}ους {τι}ν{α@} οὐ{δὲ}ν ἔ{χο}ν{τα}ς {ἄρ} {με}νον {εἰ}ς {τὴ}ν {κα}{θαί}ρε{στι}ν, {δο}{κὸ}ν λαβόν {τα}ς
{δι}ὰ {χει}ρῶν {ἐν}{σεί}<183>ν {εἴ}ς <?03-4> {τεῖ}{χο}ς, {καὶ} ῥᾳ{δί}ως <214> {πο}λ{ὺν} {τό}{πο}ν {κα}θελ{ει}<?>ν@ ὅθ{εν} {συν}ι{δοὸ}ν <?03-4> {γι}νό
<ln>10</ln>
{με}νον {τύ}{ρι}ος {τι}ς ν{αυ}πη{γό}ς, ὧ ὄνο{μα} {ῆν} {πε}<211>α{σμ}{έν}ος, {έν}<?> {τῆ} {πο}λιορ{κί}α, {ἣν} ἐ{πο}ιοῦν{το} {με}<?>-
{τὰ} {ταῦ}{τα} {πρὸ}ς {τὴ}ν {τῶ}ν {γα}{δε}ι{ρι}{τῶ}ν {πό}λιν, ἱ{στο}ν {{στι}ή}{σα}ς {καὶ} ἀ{λλ}ον ἀπ'{αὐ}{το}ῦ {πλ}ά{γι}ον {ἀρ}-
{τή}{σα}ς {πα}ρα{πλ}η{ςί}ως {ταῖ}ς {τῶ}ν ζυ{γῶ}ν <211>άλαΓξιν, ἔ{τυ}{πτ}ε <?03-4> {τεῖ}{χο}ς ἕλκων <187> {ἀν}{τι}{στι}ά{στο}υ
<?03-4> {πλ}ά{γι}ον @ {ἀπό}ρως {δἕ} {τῶ}ν {ἔν}{δο}ν {δι}ακ{ει}{μέ}νων {δε}ὰ <?03-4> ξ{έν}ον {το}ῦ {μη}{χα}νή{μα}{το}ς {συν}εβ{αι}-
ν{εν} {αὐ}{τὰ} {πί}{πτ}{ει}ν {τα} {χἑ}ως@ <188>ῆρ{αι}<?> {δὲ} {με}τ' {αὐ}<?03-4>ν ὁ {κα}ρ{χη}{δό}νιος {ὑπό}{τρο}{χο}ν {πο}ιή{σα}ς {σχε}-
{δί}{αν}, ἐ{πέ}θη{κε} {πλ}ά{γι}ον <?03-4>ν {κρ}ιὸν, {καὶ} {οὐκ} <187> {ἀν}{τι}{στι}ά{{στι}ω}ν {εἷ}λ{κε}<?>ν, ἀ{λλ}' {ὑπὸ} {πλ}ή{θο}{ις} {ἀν}ῶ<?>ν
{προ}ω{θο}ύ {με}νον@ἐ{πο}ίη{σε} {δὲ} {ὑπό}{τρο}{χο}ν {σκ}έ{πα}{σμ}α <188>ῆρ{αι}<?> {πρ}ῶ{το}ς εὑρὼν, ὃ {δι}ὰ {τὴ}ν βρα-
<ln>20</ln>
{δυ}{τῆ}{τα} {χε}λών{ην} {προ}ση{γό}ρευ{ςε}@{με}{τὰ} {τα}ῦ{τα} {δὲ} ἐ{πο}ίη{σα}ν {τι}νές <214> κυλίν{δρ}ων {προ}ω{θο}ύ-
{με}νον <?03-4>ν {κρ}ιὸν @ {καὶ} οὕ{τω}ς ἐχρῶν{το} @ ἐ{πί}{δο}{σι}ν {δὲ} ἔλαβ{εν} ἡ {το}ι{αὐ}{τη} {μη}{χα}νο{πο}ιΐα ἅ{πα}{σα}
{κα}{τὰ} {τὴ}ν Δ<?>ιονυ{σί}ου {το}ῦ {σι}{κε}λιώ{το}υ {τυ}ρ{αν}νί{δα}, {κα}{τά} {τε} {τὴ}ν <211>ιλί{ππ} ου {το}ῦ ἀμ{ύν} {το}υ βα
{σι}λ{εί}{αν}, ὅ{τε} ἐ{πο}λιόρκ{ει} βυζ{αν}{τί}ους <211>ίλι{ππ} ος@ ἐυη {μέ}ρ{ει} {δὲ} {τῆ} {το}ι{αύ}{τη} {τέ}χνη {πο}λύ{ει}{δο}ς
ὁ θε{σσα}λὸς@ οὗ οἱ {μα}θη{ταὶ} {συν}ε{ςτρ}<?>α {τε}ύον{το} ἀλεξ{άν}{δρ}ω {δι}ά{δη}ς {καὶ} {χαι}ρέ{αι}@ {δι}ά{δη}ς {μὲ}ν
ο<?>{υν} {αὐ}{τό}ς <211>η{σι}ν {εν}<?> {τῶ} {μη}{χα}νικῶ {αὐ}τ<?> {συν}{ιράμ} {μα}{τι} εὑρηκ{έν}{αι} {το}{ίς}{τε} <211>ορη{το}{ὶς} {πύ}ρ{γο}{ις},
{καὶ} <?03-4> λε{γό}{με}νον {τρ}ύ{παν}ον, {καὶ} <?03-4>ν {κό}ρα{κα}, {καὶ} {τὴ}ν ἐ{πι}βάθρ{αν} @ ἐχρή{σα}{το} {δὲ} {καὶ} {τῶ}
<ln>30</ln>
{ὑπο}{τρό}χω {κρ}ιῶ@ γρά<211>{ει} {γο}{ῦν} {τὴ}ν {κα}{τα}{σκ}ευ{ὴν} {αὐ}{το}ῦ οὕ{τω}ς @ <?03-4>ν {μὲ}ν ο<?>{υν} {πύ}ρ{γο}ν <?03-4><189>
ἐλά{χι}{στό}ν <211>η{σι} {δε}ῖν {γε}νέ{σθαι} <?03-4> ὕ{ψο}ς πηχῶνξ@ <?03-4> {δὲ} {πλ}ά{το}ς ἔ{χο}ν{τα} πή{χει}ς ιζ@ {ςυν}α-
{γω}ν{ην}<?> {δὲ} {το}ῦ {πλ}ά{το}{ις} {ἐι}ς <?03-4> {ἄν}ω <?03-4> {πέ}μ{πτ}ον {μέ}{ρο}ς@ {τῶ}ν {δὲ} {σκ}ελῶν {το}ῦ {πύ}ρ{γο}υ {τὰ} {πά}{χ<212>}
ἔ{χει}ν {κὰ}{τω}θ{εν} {μὲ}ν {τρ}ι{πά}λ{αι}{στα}, {ἄν}ωθ{εν} {δὲ} ἑ{πτ}α{δά}κ<?>{τυ}λα @ ἐ{γέ}νε{το} {δὲ} {αὐ}{τῶ} ὁ {τη}λι{κο}ῦ{το}ς
{δε}{κά}{στε}{γο}ς {πρι}{πτ}έ{ρο}υ οὔσης ἑ{κά}{στ}ης χώρ{αι}<?> @ ὁ {δὲ} {μέ}{γι}{στο}ς {αὐ}{τῶ}ν {πύ}ρ{γο}ς <?03-4> {μῆ}{κο}ς {εἶ}{χε} πή-
{χει}ς πκ@ <?03-4> {δὲ} {πλ}ά{το}ς {εἶ}{χε} πή{χει}ς κγ@{τὴ}ν {δὲ} {συν}α{γω}{γὴ}ν {καὶ} <219>ς <?03-4> {πέ}μ{πτ}ον ἐλάμβ{αν}{ει}ν
{εἰ}ς {τὰ} {ἄν}ω {μέ}ρη@ {τῶ}ν {δὲ} {σκ}ελῶν {τὰ} {πά}{χη} {πο}{δι}{αῖ}α {καὶ} {κά}{τω}θ{εν} {τε}{τρ}ά{γω}να, {εἰ}ς ἓξ {δα}κ{τύ}-
<ln>40</ln>
λους <?03-4> {πᾶ}ν {συν}α{γό} {με}να <214> {τὰ} {ἄν}ω@ ὸ {δὲ} {τη}λι{κο}ῦ{το}ς {αὐ}{τῶ}ν {πύ}ρ{γο}ς ἐ{γέ}νε{το} {εἰ}<?>{κο}{σά}{στε}{γο}ς,
{πρι}{δρ}ό{μο}{ις} ἐ{χο}ύσης ἑ{κά}{στη}ς {στέ}{γη}ς κύ{κλ}ω {πλ}ά{το}ς γ, πηχῶν ἐ{χό}ν{τω}ν {εἰ}ς {τὴ}ν ἐκβοήθη{σι}ν
{τῶ}ν ἐμ{πυ}{ρι}{σμ}ω<?>ν @ ἡ {δὲ} {πρ}ώ{τη} {στέ}{γη} {εἶ}{χε} <?03-4> ὕ{ψο}ς πή{χει}ς ζς @ ἡ {δὲ} {δε}υ{τέ}ρα ε@ {καὶ} \~εως {πέ}ν{τε}
{στε}{γῶ}ν <?03-4> {αὐ}<?03-4> ὕ{ψο}ς λαμβ{αν}ουσῶν @ {αἱ} {δὲ} ἐ{πί}λοι{πο}ι {τε}{σσά}ρων πηχῶν, {καὶ} β {πα}λ{αι}{στῶ}ν <?03-4>
ὕ{ψο}ς ἐ{γέ}νον{το} @ ὁ{μο}ίως {δὲ} {καὶ} <214> {το}ῦ ἐλά{ττ}ονος {πύ}ρ{γο}υ ὴ {δι}{αί}ρε{σι}ς {τῶ}ν {στε}{γῶ}ν <?03-4>ν {αὐ} <?03-4><189>
λό{γο}ν ἐλάμβ{αν}{εν}@ἐβύρ{σο}{υν} {δὲ} {αὐ}{το}{ὶς} {ἀρ}{γαῖ}ς βύρ{σαι}ς@ {τῆ}ς {δὲ} {χε}λώνης <?03-4>ν {κρ}ιὸν <211>ερού-
σης ἡ ἐρ{γα}{σί}α {ῆν} ἡ {αὐ}{τὴ}, {μι}<?>{κρ}{αῖ} {τε} {καὶ} {με}{γά}λης@ἡ {δὲ} {με}{γί}{στη} ἐλάμβ{αν}ε <?03-4> {δι}ά{στη}{μα} {το}ῦ
{πλ}ά{το}{ις} πή{χει}ς λ@ <?03-4> {δὲ} {μῆ}{κο}ς πηχῶν μ@ <?03-4> {δὲ} ὕ{ψο}ς χω{ρὶ}ς {τῆ}ς ἀε{τώ}{σε}ως {τῆ}ς ἐ<211>ι{στα}{μέ}-
<ln>50</ln>
νης ὕ{στε}{ρο}ν πή{χει}ς ιΓ@ {τῆ}ς {δὲ} ἀε{τώ}{σε}ως {αὐ}{τῆ}ς <?03-4> ὕ{ψο}ς {ἀπὸ} {κα}<?>{τα}{στρ}ώ{μα}{το}ς <214> <?03-4> ὀξύ{τα}{το}ν
πή{χει}ς ι{στ} @ {ὑπ@}έβαλε {δὲ} {τὴ}ν {μέ}σ{ην} {στέ}{γη}ν ὁ ἀε<?03-4>ς {το}ὐλά{χι}{στο}ν πή {χει}ς β@ {πα}ρακα{τα}-
β{αί}νων <214> {τὴ}ν {στέ}{γη}ν ἕως {τῶ}ν ἐπ' {αὐ}{τῆ}ς {δο}κῶν, ὅ{ποο}<?>ς ῆ {πρί}{δρ}ο {μο}ς ἔ{γκ}υ{κλ}ος @ <187>ῆρε {δὲ} ἐη<?>
{μέ}σης {τῆ}ς {στέ}{γη}ς {πυ}ρ{γί}ον {τρ}ί{στε}{γο}ν @ {καὶ} {εἰ}ς {μὲ}ν {τὰ}ς {ἄν}ω {στέ}{γα}ς ἐ{τί}θ{ει} {κα}{τα}{πέ}λ{τα}ς @ {εἰ}ς {δὲ}
{τὴ}ν {κά}{τω}ὕ{δα}{το}ς {πα}ράθε{σι}ν ἐ{πο}ι{εῖ} {το}@ἐ{γί}νον{το} {δὲ} {αὐ}{τῆ} {τῆ} {χε}λώνη ὀρ{θο}{στά}{ται} κύ{κλ}ῳ {πρί}-
{δρ}ο{μο}ν ἐ{χο}ύσης@ ἵ{στα} {δὲ} {καὶ} κ{ρι}ο{δό}{χη}ν ἐπ' {αὐ}{τὴ}ν, ἐ<211>'ῆ<?>ς {καὶ} <?03-4>ν κύλιν{δρ}ον ἐ{πε}{τί}θ{ει}, {δἰ}οὗ<?>
{προ}ω{θο}ύ {με}νος ὁ κ{ρι}{ὸς} {δἰ} {ἀν}{τι}{στι}ά<?>{στω}ν {ἐν}ήρ{γε}ι {τὴ}ν χρ{εί}{αν} @ ἐβύρ{σο}{υν} {δὲ} {καὶ} {τα}ύτ{ην} ὁ-
<ln>60</ln>
<pb 360>[514.01.392]<rh it>LIBER</rh>
{μο}ίως {το}ῖς {πύ}ρ{γο}ις @ <?03-4> {δὲ} {τρ}ύ{παν}ον {χε}λών{ην} {μὲ}ν {τὴ}ν {αὐ}<?>{τὴ}ν {τῶ} κ{ρι}ῶ λαμβ{άν}{ει}, {καὶ}
{πᾶ}{σα}ν {τὴ}ν κα {τα}{ση}ευ{ὴν} ὁ{μο}ίως ἔ{χο}υ{σα}ν@{τί}θη{σι} {δὲ} <214> {τῆ}ς κρη{πι}{δο}ς {σύ}{ρι}Γ{γα} {πα}{ρα}{πλ}η{σί}{αν}
{τῆ} {ἐν} {το}ῖς ἐυθυ{τό}νοις {γι}{γν}ο{μέ}νη κα {τα} {πέ}λ{ται}ς, {καὶ} {πλ}ά{γι}ον ὀνί {σκ}ον ὁ{μο}ίως ἐκ{εί}ν{αι}ς ἔ-
{χο}υ{σα}ν @ ἐκ {δὲ} {το}ῦ ἄ{λλ}ου {μέ}{ρο}{ις} {αὐ}{τῆ}ς {ἀπὸ} {το}ῦ ἄκ{ρο}υ {τρο}{χι}λί{αι} ἐμβα{λλ}{ει} {δύ}ο, {δἰ}ὧ<?>ν
{προ}ωθ{εῖ} {τὴ}ν ἐ{πι}{τι}θε{μέ}ν{ην} {ἐν} {αὐ}{τῆ} {κε}ρ{αί}{αν}@ {καὶ} <214> {το}ῦ {κα}{τα}{στρ}ώ {μα}{το}ς {δὲ} {το}ῦ {ἐν} {τῶ} {συ}{ρι}Γ-
{γί}ω {πυ}{κν}οὺς {τί}θη{σι} κυλίν{δρ}<190>, ἵνα ἐυ{κί}νη {το}ς ὑ{πά}ρ{χ<212>} @ {καὶ} οὕ{τω}ς ἐμβά{λλ}{ει} {τὴ}ν {κε}ρ{αί}{αν}
{ἐν} ῆ {κρ}ιο{κο}{πεῖ} ἐ<211>ελ{κό} {με}νος {αὐ}{τὴ}ν ἐκ{το}ῦ {κά}{τω} ὀνί{σκ}ου κ{ει}{μέ}νου @ βυρ{σο}ῦ{ται} {δὲ} κύ{κλ}ω
<ln>10</ln>
{σὺν} {ταῖ}ς ἁ{ψῖ}{σι} {τὴ}ν {σύ}{ρι}Γ{γα}, ἵνα {σκ}έπη{ται} {εἰ}<?>ς {αὐ}τ{ὴν} ἡ {κε}ρ{αί}α ἔσωθ{εν} @ {το}ῦ {γὰρ} ὅΡ{γο}υ κα-
λῶς {δι}α{τυ}{πο}υ {μέ}νου {το}ύ{το}υ, {το}ῦ {ἀρ}{χι}{τέ}κ{το}νος εὑ{ρί}{σκ}ε{ται} ἐυ{δο}ξία @ κα{τὰ} {δὲ} λό{γο}ν ἐκ{τι}θε
{μέ}νου {τὰ} {συν}{τά}{γμ}α{τα} {μέ}{γι}{στο}ν ἕξ<183> {κλ}έος {ἐν} {το}ῖς {ὑπο} {μν}ή{μα}{σι} @ <?03-4>ν {δὲ} {κό}ρα{κα} οὐ <211>η-
{μὶ} {εἶ}ν{αι} ἄξιον {κα}{τα}{σκ}ευῆς @ {τὴ}ν {δὲ} ἐ{πι}βάθρ{αν} ὃν {τρό}{πο}ν {δε}ῖ {γί}νε{σθαι} {προ}<183> {ποὸ}ν {ἐν} {ἀρ}{χῆ}
{δη}<?>λώ{σει}ν, οὐ{δὲ}ν {δι}ε{σα}<211>{ήν}ι{σε}ν, οὐΔ<?>'{ὑπο\‘Ρ} {τῶ}ν {κα}{τὰ} {θά}λα{σσα}ν {δὲ} {αὐ}{τῶ} {προ}{σα}{γο}{με}<?>-
νων ἔρ{γω}ν {δε}{δή}λω{ται}, ἀ{λλ}ὰ {καὶ} {τα}ῦ{τα} {πα} π{εῖ}{ται}.</p>
<ln>20</ln>
<h it>De te$tudine ad conge $tionem fo$$arum paranda. # Cap. XIX.</h>
<p>TE<sc>STVDO</sc>, qu{ae} ad conge$tionem fo$$arum paratur, ca\’q; etiam acce$$us ad murum pote$t ha-
bere, $ic erit facienda. Ba$is compingatur, quæ græce ε{οχ}άρα dicitur quadrata, habens quo
quo uer$us latera $ingula pedum 25. & tran$uer$aria quatuor. Hæc autem continean-
tur ab alteris duobus cra$sis f. s. latis. s. di$tent autem tran$uer$aria inter $e circiter
pede, & S. $upponantur\’q; in $ingulis interuallis eorum arbu$culæ, quæ gr{ae}ce ὰμαξὸποδες dicuntur,
in quibus uer$antur rotarum axes conclu$i laminis ferreis, eæ\’q; arbu$culæ ita $int temperatæ, ut ha-
beant cardines, & foramina, quo uectes traiecti uer$ationes earum expediant, uti ante, & po$t, & ad
dextrum, $eu $ini$trum latus, $iue obliq; ad angulos opus fuerit, ad id per arbu$culas uer$ati progredi
<ln>30</ln>
po$sint. Collocentur autem in$uper ba$im tigna duo in utranque partem proiecta pedes $enos, quo-
rum circa proiecturas figantur altera proiecta duo tigna ante frontes pedes 7. cra$$a & lata uti in ba$i
$unt $cripta. In$uper hanc compactionem erigantur po$tes compactiles præter cardines pedum 9.
cra$situdine quoquo uer$us palmipedales, interualla habentes inter $e $exquipedis: eæ concludantur $u-
perne inter cardinatis trabibus. Supra trabes collocentur capreoli cardinibus alius in alium conclu$i
in altitudine excitati pe des 9. $upra caprelos collocetur quadratum tignum, quo capreoli conium-
gantur, ip$i autem laterarijs circa fixis contineantur, tegantur\’q; tabulis maximè palmeis, $i non ex cæ-
tera materia, quæ maxime habere pote$t uirtutem, præter pinum, aut alnum. Hæc enim $unt fragi-
lia, & faciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur crates ex tenuibus uirgis creberrime
textis, maxime\’q; recentibus percrudis corijs duplicibus con$utis farctis alga, aut paleis in aceto ma-
<ln>40</ln>
ceratis, circa tegatur machina tota, ita ab his reijcientur plagæ bali$tarum, & impetus incendiorum.</p>
<h it>De al{ij}s te$tudinibus. # Cap. XX.</h>
<p>ES<sc>T</sc> autem & aliud genus te$tudinis, quod reliqua omnia habet, quemadmodum quæ $u-
pra$cripta $unt, præter capreolos, $ed habet circa pluteum, & pinnas ex tabulis, & $uper-
ne $ubgrundas proclinatas, $upra\’q; tabulis, & corijs firmiter fixis continentur. In$uper
uero argilla cum capillo $ubacta ad eam cra$situdinem inducatur, ut ignis omnino non
po$sit ei machinæ nocere. Po$$unt autem $i opus fuerit, eæ machin{ae} ex octo rotis e$$e, $i ad loci natu-
<ln>50</ln>
ram ita opus fuerit temperare. Quæ autem te$tudines ad fodiendum comparantur ӧρυ{γε}ς græce di-
cuntur. Cætera omnia habent uti $upra$criptum e$t. Frontes autem earum fiunt, quemadmodum an-
guli trigonorum, uti a muro tela cum in eas mittantur non planis frontibus excipiat plagas, $ed ab la-
teribus labentes $ine periculo fodientes, qui intus $unt tueantur. Non mihi etiam uidetur e$$e alienum
de te$tudine quam Agetor Bizantius fecit, quibus rationibus $it facta exponere. Fuerat enim eius ba-
$is longitudo pedum 60. latitudo 18. Arrectaria, quæ $upra compactionem erant, quatuor collo-
cata, ex binis tignis fuerant compacta in altitudinibus $ingulorum pedum 36. cra$situdine palmo-
pedali, latitudine $e$quipedali. Ba$is eius habuerat rotas octo, quibus agebatur. Fuerat autem earum
altitud pedũ VI. S.:- cra$situdo pedũ trium, ita fabricatæ triplici materia alternis $e contra $ub$cu-
dibus inter $e coagmentatæ, laminis\’q; ferreis ex frigido ductis alligatæ. Hæ in arbu$culis $iue amaxo-
<ln>60</ln>
<pb 361>[514.01.393]<rh it>DECIMVS.</rh>
podes dicantur, habuerant uer$ationes. Ita $upra tran$trorum planitiem, quæ $upra ba$im fuerat, po-
$tes erant erecti pedum 18. ÷ latitudinis S. ÷ cra$situdinis F. Z: di$tantes inter $e 15 ÷ $upra
eos trabes circunclu$æ continebant totam compactionem <185> latæ pedum 1 ÷. cra$${ae} S ÷. $u-
pra eam capreoli extollebantur altitu dine pedum 12. Supra capreolos tignum collocatum coniun-
gebat capreolorum compactiones. Item fixa habuerant lateraria in tran$uer$o, quibus in$uper conta-
bulatio circundata contegebat inferiora. Habuerat autem mediam contabulationem $upra trabiculas.
ubi $corpiones, & catapultæ collocabantur. Erigebantur & arrectaria duo compacta pedum 35
<184> cra$situdine $e$quipedali <184> latitudine pedum 11. coniuncta capitibus tran$uer$ario cardinato
tigno, & altero mediano inter duos $capos cardinato, & laminis ferreis religato, quo in$uper collo-
<ln>10</ln>
cata erat alternis materies inter $capos, & transuer$arium traiecta chelonijs, & anconibus $irmiter in-
clu$a. In ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant arietem.
Supra caput eorum, qui continebant arietem collocatum erat pluteum, turriculæ $imilitudine orna-
tum, uti $ine periculo duo militas tuto $tantes pro$picere po$$ent, & renuntiare, quas res aduer$arij
conarentur. Aries autem eius habuerat longitudinem pedum C<sc>VI</sc> <185> latitudine in imo palmi-
pedali <185> cra$siaudine pedali <185> contractum a capite in latitudine pes. 1 <185> - cra$situdine
S ÷ is autem aries habuerat de ferro duro ro$trum, ita uti naues longæ $olent habere, & ex ip$o ro$tro
laminæ ferreæ quatuor circiter pedum 15. fixæ fuerant in materia. A capite autem ad imam calcem
tigni contenti fuerunt funes quatuor, cra$situdine digitorum octo ita religati quemadmodum nauis
malus a puppiad proram continetur, ei\’q; funes præcinctorijs tran$uer$is erant religati, habentes inter
$e palmipedalia $patia. In$uper corijs crudis totus aries erat inuolutus. Ex quibus autem funibus pen-
<ln>20</ln>
debant eorum capita fuerant ex ferro factæ quadruplices catenæ, & ip$æ corijs crudis erant inuolutæ.
Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compactam, & confixam rudentibus maioribus ex-
tentis, per quarum a$peritates non labentibus pedibus faciliter ad murum perueniebatur: atque ea
machina $ex modis mouebatur, progre$$u. Item latere dextra ac $ini$tra, porrectione non minus in
altitudinem extollebatur, & in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur autem machina in al-
titudinem ad di$ijciendum murum circiter pedes c. item a latere dextra ac $ini$tra procurrendo per-
$tringebat non minus pedes c. Gubernabant eam homines c. habentem pondus talentum quatuor
millium, quod fit 480. pondo.#_Athenæus $ic._</p>
<p>{τῆ}<?>ς {δὲ} {ὑπὸ} ἡ{γή}{το}{ρο}ς {το}ῦβυζ{αν}{τί}ου ἡυρη{μέ}νης {χε}λώνης {γί}νε{ται} <?03-4> {μὲ}ν {μῆ}{κο}ς {το}ῦ ἐ{σχα}-
<ln>30</ln>
{ρί}ου πηχῶν μβ@ {πλ}ά{το}ς {δὲ} κη@ {τα}{δὲ} {σκ}έλη {τὰ} <214> {το}ῦ ἐ{σχα}{ρί}ου πη{γν}ύ{με}να δ@{συν}{τι}θ{εν}{τζ}<?>
ἕ{κα}{στο}ν ἐκ β@{σκ}ελῶν {συν}ημ {μέ}νων <?03-4> {μῆ}{κο}ς ἐ{χό}ν {τω}ν πή{χει}ς κδ@ <?03-4> {δὲ} {πά}{χο}ς ε@ {πα}λ{αι}-
{στὰ}ς @ <?03-4> {δὲ} {πλ}ά{το}ς πηχυ{αῖ}α @ {τρό}{χο}ι {δὲ} {γί}νον{ται} {ἐν} {αὐ}{τῆ} η@ {δἰ}ὧν {ἐν}ά{γε}{ται} <?03-4> {σύ}μ{παν}
ἔρ{γο}ν @ <?03-4> {μὲ}ν ὕ{ψο}ς {αὐ}{τῶ}ν, {εἰ}ς πήχ{ει}ς δ ς@ <?03-4> {δὲ} {πά}{χο}ς πήχ{ει}ς β@{συ}μβα{λλ}ον{ται} {δὲ} {κα}{τὰ}
{πά}{χο}ς {καὶ} {πλ}ά{το}ς {ἀμ}<211>ά{λλ}ὰξ, {καὶ} {δε}{σμ}εύον{ται} λε{πί}{σι} {ψυ}χρηλά{το}ις @ {στρ}έ<211>ον{ται} {δὲ}
{ἐν} ἁ{μα}ξί{πο}{σι}@ {κί}ονες {δὲ} πή{γν}{υν}{ται} <214> {το}ῦ ἐ{σχ}α{ρί}ου {δοο}{δε}{κα}πήχ{ει}ς {πλ}ά{το}ς {μὲ}ν ἔ{χο}ν-
{τε}ς {πα}λ{αι}{στὰ}ς Γ@ ὕ{ψο}ς {δὲ} {δέ}{κα} {δα}@{τύ}λους @ ἀ{πέ}χ{ει} {δὲ} ἄ{λλ}ος ἀπ'ἄ{λλ}ου {κί}ων {πα}λ{αι}{στὰ}ς
ζ@ {καὶ} ἐ{πι}ζεύ{γν}{υν}{ται} ἐπ' αὐ{τῶ}ν ἐ{πι}{στύ}λια κύ{κλ}ῳ, {πλ}ά{το}ς ἔ{χο}ν{τα} {πα}λ{αι}{στὰ}ς δ@ {πά}{χο}ς
<ln>40</ln>
{δὲ} γ@ <214> {δὲ} {τῶ}ν ἐ{πι}{στυ}λίων πή{γν}{υν}{ται} {συ}{γη}<?>ύ{πτ}{αι} <?03-4> ὕ{ψο}ς <187>{αι}{ρο}{ῦν}{τε}ς πήχ{ει}ς η@ {καὶ} ἐπ'-
{αὐ}{τῶ}ν {δο}{κὸ}ς ἐμπή{γν}υ{ται} {πλ}α{γί}α, {εἰ}ς {ην}<?> {πᾶ}{σαι} {αἱ} {κο}ρυ<211>{αὶ} {τῶ}ν {συ}{γκ}υ{πτ}ῶν πή{γν}{υν}{ται},
{καὶ} {γί}νον{ται} {δύ}ο {πλ}ευρ{αὶ}{κε}{κλ}ι{μέ}ν{αι}@ {καὶ} λοι{πὸ}ν <?03-4> {παῖ}<?> ἔρ{γο}ν {σα}νι{δο}ῦ{ται} {καὶ} {σκ}ε{πά}
ζε{ται} {πα}ρα{πλ}η{σί}ως {ταῖ}ς χω{στρ}ῖ{σι} {χε}λών{αι}ς@ ἔχ{ει} {δὲ} <191> {μέ}σ{ην} {στέ}{γη}ν <214> {τῶ}ν ἐ{πι}{στυ}λίων
{ἀν}α{πα}υο {μέ}ν{ην}, ὅ{ποο}ς ἡ βελο{στα}{σί}α ἐπ' {αὐ}{τῆ}ς {εἴ}η @ ἵ{στα}ν{ται} {δὲ} {καὶ} ὀ{πί}σω {τῆ}ς {κρ}ιο{δό}κης
{σκ}έλη {δύ}ο {συ}μβεβλη{μέ}να ὄρθια {ἐν} {μέ}σω {τῆ}ς {χε}λώνης ἔ{χο}ν{τα} <?03-4> {μῆ}{κο}ς λ@πηχῶν@<?03-4> {δὲ}
{πά}{χο}ς {αὐ}{τῶ}ν πη{χυ}{αῖ}ον @ <?03-4> {δὲ} {πλ}ά{το}ς {τρ}ι{πα}λ{αι}{στι}{αῖ}ον @ ἐ<211>{αρ}{μό}ζε{ται} {δὲ} ἐπ' {αὐ} {τῶ}<189>
<ln>50</ln>
{πε}{ρι}{κέ}<211>αλον, {καὶ} {μέ}{σο}ν ἀ{λλ}ο {δι}ὰ {τῶ}ν {σκ}ελῶν {δι}άπη{γμ}<?>α@{καὶ} {ἀν}ὰ {μέ}{σο}ν {το}ῦ{τε} {πε}{ρι}{κε}-
<211>άλου {καὶ} {το}ῦ {δι}απή{γμ}<?>α{το}ς πή{γν}υ{ται} ξύλον ὄρθιον, {καὶ} ἐ<211>'ἑκα{τέ}{ρο}υ {μέ}{ρο}{ις} <?07> ξύλου
{το}ῦ<?> {πα}{γέ}ν{το}ς {καὶ} {τῶ}ν {σκ}ελῶν ἐμβά{λλ}ον{ται} ὀνί{σκ}οι {τε}{το}ρνευ {μέ}νοι@ <187> ὧν {τὰ} ὅ{πλ}α <187>ήρ
{τη}{ται} {τὰ} {ἀν}έ{χο}ν{τα} <?03-4>ν {κρ}ιὸν @ <214> {δὲ} {το}ῦ ἐ{πι}{κε}<211>άλου {καὶ} {τῆ}ς {κρ}ιο{δό}{χ<212>}ς πή{γν}υ{ται} θωρά
{κι}ον, ὥς{τε} {ἐν} {αὐ}{τῶ} ἀ{σ<211>}αλέ{στα}{τα} {δύν}α{σθαι} ἑ{στά}ν{αι} {το}{ὶς} ἐ{πο}{πτ}εύον{τα}ς {τὰ} {ἀπο}{στε}{λλ}ό<?> {με}
να ἐκ{τῶ}ν {ἐν}{αν}{τί}ων {πρὸ}ς <?03-4>ν {κρ}ιὸν @ {το}ῦ {δὲ} {κρ}ιοῦ <?03-4> {μῆ}{κο}ς πήχ{ει}ς ρκ@ ἐκ {δὲ} {πτ}έρνης {πά}{χο}ς
{μὲ}ν {πο}{δο\~ο}ν β@ {πλ}ά{το}ς {δὲ} ε@ {πα}λ{αι}{στῶ}ν @ {εἰ}<?>ς ἄ{κρ}ον {δὲ} {συν}ῆη{ται} {αὐ}{το}ῦ, <?03-4> {μὲ}ν {πά}{χο}ς {πο}-
<ln>60</ln>
<pb 362>[514.01.394]<rh it>LIBER</rh>
{δι}{αῖ}ον@<?03-4> {δὲ} {πλ}ά{το}ς {τρ}ι{πα}λ{αι}{στι}{αῖ}ον@ ἔ{χει} {δὲ} {καὶ} {στό}{μα} {σι}{δη}{ρο}{ῦν} ὅ{μο}ιον ἐμβόλῳ {πρ}ο-
{μή}κ{ει} @ <?03-4> {δὲ} σῶ{μα} {αὐ}λω<?03-4>ν, {καὶ} ἀπ' {αὐ}{το}ῦ ἕλι{κε}ς {ἀπο}<?>{τεί}νου{σι} {σι}{δη}ρ{αῖ} {πρ}οσηλω{μέ}ν{αι}
{τῶ} {κρ}ιῶ δ@ ἐ{πὶ} πήχ{ει}ς ι@ {ὐπο}ζώννυ{ται} {δὲ} ὅλος ὁ {κρ}ιὸς ὅ{πλ}οις ὀκ{τω}{δα}κ{τύ}λοις {τρ}ι{σὶ}@ {καὶ}
{δι}αλα μβ{άν}ε{ται} {κα}{τὰ} {μέ}{σο}ν ἐκ {τρ}ιῶν {δι}αλ{ει}μ{μά}{τω}ν ἁλύ{σε}{σι} πηχυ{αί}{αι}ς @ ὁ {δὲ} {δε}{σμ}ὸς
ὁ {ἐν} {μέ}σῳ <?03-4>ν {κρ}ιὸν ἔχων ἐ{πὶ} {πα}λ{αι}{στὰ}ς {πέ}ν{τε} λαμβ{άν}<183> <?03-4>ν ἑλι{γμ}ὸν {ἐν} {τῶ} {κρ}ιῶ@ βυρ{σο}ῦ-
{ται} {δὲ} κύ{κλ}ῳ ὅ{τα}ν ὲλι{χθ}ῆβύρ{σαι}ς {ἀρ}{γαῖ}ς@ {τὰ} {δὲ} ὅ{πλ}α {ἀπο}{τε}{τα} {μέ}να ἐκ{τῶ}ν ὀνί{σκ}ω<189>
{τῶ}ν ἐκ{τῆ}ς {κρ}ιο{δό}{χ<212>}ς {καὶ} {ἀν}έ{χο}ν{τα} <?03-4>ν {κρ}ιὸν ἔ{χει} {τὰ}ς ἀρ{χὰ}ς ἀλύ{σε}{σι} {σι}{δη}ρ{αῖ}ς {τε} {τρ}α-
<ln>10</ln>
{πλ}{αῖ}ς {πε}{πλ}ε{γμ}{έν}{αι}@ {καὶ} {πε}{ρι}βεβύρσων{ται} αἱ ἁλύ{σει}ς {πρὸ}ς <?03-4> {μὴ} ὁρᾶ{σθαι} @ {γί}νε{ται} {δὲ}
ἐ{πι}βάθρα {σα}νί{δο}ς ἐ<211>ηλωθ{εί}σης {τῆ} {προ}{σ<211>}ορᾶ {το}ῦ {κρ}ιοῦ@ {καὶ} ἐ{πὶ} {τα}ύ{τη}ς {γί}νε {ται} ἐκ {τρ}ι-
{τη}{μο}{ρί}ων {δί}κ{τυ}ον {πε}{πλ}ε{γμ}{έν}ον ἔ{χο}ν {τὰ}ς ὀ{πὰ}ς {πα}λ{αι}{στι}{αί}{αι} {πρὸ}ς <?03-4> ῥα{δί}ως {ἀν}αβ{αί}-
ν{ει}ν ἐ{πὶ} <?03-4> {τεῖ}{χο}ς {δἰ} {αὐ}{το}ῦ@ ἔχ{ει} {δὲ} {καὶ} {πα}ρα{δε}ί{γμ}α{τα} <187> ἑ{κα}{τέ}{ρο}υ {μέ}{ρο}{ις} ὁ {κρ}ιὸς ἐ{πὶ} {δι}{στά}
{ται}ς {κά}{σαι}ς {πα}ρα{πλ}ή{σι}α@{κι}νή{σει}ς {δὲ} <?03-4> ἔρ{γο}ν λαμβ{άν}{ει} ἕξ @ {τὴ}ν {εἰ}ς <?03-4> ἔμ {προ}{σθε}ν @ {καὶ}
{τὴ}ν {εἰ}ς <?03-4> ὀ{πί}σω @ {καὶ} {τὴ}ν {εἰ}ς {τὰ} {πλ}ά{γι}α, {καὶ} {τὴ}ν {ἀν}{άν}ευ{σι}ν {καὶ} {τὴ}ν ἐ{πί}νευ{σι}ν@ κα{θαι}ρ{εῖ} {δὲ}
{ἀπὸ} ἑβ{δο}{μή}{κο}ν{τα} πή{χο}{ις} ὕ{ψο}ς, <191> {εἰ}ς {τὰ} {πλ}ά{γι}α {πα}ρα{σύ}ρ{ει} ἐ{πὶ} πήχ{ει}ς ἑβ{δο}{μή}{κο}ν{τα} @
<ln>20</ln>
οἰακίζε{ται} {δὲ} {ὑπὸ} {ἀν}{δρ}ῶν ρ@ ἔ{χο}υ{σα} <?03-4> {σύ}μ{παν} βά{ρο}ς {τά}λ{αν}{τα} {τε} {τρ}α{κι}{σχί}λια.</p>
<h it>Totius operis peror atio. # Cap. XXI.</h>
<p>DE Scorpionibus, catapultis, & bali$tis, etiam\’q; te$tudinibus, & turribus, quæ maxime
mihi uidebantur idonea, & a quibus e$$ent inuenta, & quemadmodum fieri deberent ex-
plicui. Scalarum autem, & carche$iorum, & eorum, quorum rationes $unt imbecillo-
res non nece$$e habui $cribere. Hæc etiam milites per $e $olent facere, neque ea ip$a om-
nibus locis, neque ei$dem rationibus po$$unt utilia e$$e, quod differentes $unt munitiones munitio-
<ln>30</ln>
nibus, nationum\’q; fortitudines. Namq; alia ratione ad audaces, & temerarios, alia ad diligentes, ali-
ter ad timidos machinationes debent comparari, ita que his præ$criptionibus $i quis attendere uolue-
rit, ex uarietate eorum eligendo, & in unam comparationem conferendo non indigebit auxilijs, $ed
qua$cunque res, aut rationibus, aut locis opus fuerit $ine dubitatione poterit explicare. De repu-
gnatorijs uero non e$t $criptis explicandum. Non enim ad no$tra $cripta ho$tes comparant res op-
pugnatorias, $ed machinationes eorum ex tempore $olerti con$iliorum celeritate $ine machinis $æ-
pius euertuntur. Quod etiam Rhodien$ibus memoratur u$u ueni$$e. Diognetus enim fuerat Rho-
dius Architectus, & ei de publico quotannis certa merces pro arte tribuebatur ad honorem. Eo tem-
pore quidam Architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum ueni$$et acroa$in fecit, exemplum\’q;
protulit muri, & $upra id machinam in carche$io uer$atili con$tituit. qua elepolim ad mœnia acce-
<ln>40</ln>
dentem corripuit, & tran$tulit intra murum. Hoc exemplar Rhodij cum uidi$$ent admirati ademe-
runt Diogneto quod fuerat ei quotannis con$titutum, & eum honorem ad Calliam tran$tulerunt.
Interea Rex Demetrius, qui propter animi pertinaciam poliorcetes e$t appellatus, contra Rhodum bel
lum comparando Epimachum Athenien$em nobilem Architectum $ecum adduxit. Is autem com-
parauit elepolim $umptibus immanibus indu$tria, labore\’q; $ummo, cuius altitudo fuerat pedum 125.
latitudo pedum 60. ita eam cilicijs, & corijs crudis confirmauit, ut po$$et pati plagam lapidis bali$ta
immi$si pondo 360. ip$a autem machina fuerat milia pondo 360. Cum autem Callias rogaretur
a Rhodijs, ut contra eam helepolim machinam pararet, & illam ( uti pollicitus erat ) transferret intra
murum, negauit po$$e. Non enim omnia ei$dem rationibus agi po$$unt, $ed $unt aliqua, quæ exem-
plaribus non magnis, $imiliter magna facta habent effectus, alia autem exemplaria non po$$unt ha-
<ln>50</ln>
bere, $ed per $e con$tituuntur. Nonnulla uero $unt, quæ in exemplaribus uidentur ueri$imilia, cum
autem cre$cere cœperunt dilabuntur, ut etiam po$$umus hinc animum aduertere. Terebratur te-
rebra foramen $emidigitale, digitale, $e$quidigitale, $i eadem ratione uoluerimus palmare facere, non
habet explicationem, $em ipedale autem maius ne cogitandum quidem uidetur omnino. Sic item
quemadmodum in nonnullis paruis exemplaribus factum apparet, in non ualde magnis fieri po$$e ui-
detur, non tamen eodem modo in maioribus id con$equi pote$t. Hæc cum animaduerti$$ent Rhodij
eadem ratione decepti, qui iniuriam cum contumelia Diogneto fecerant, po$teaquam uiderant ho-
$tem pertinaciter infe$tum, & machinationem ad capiendam urbem comparatam, periculum $erui-
tutis metuentes, & nil ni$i ciuitatis ua$titatem expectandam, procubuerunt Diognetum rogantes, ut
auxiliaretur patriæ. Is primo negauit $e facturum, $ed po$teaquam ingenuæ uirgines & ephebi cum
<ln>60</ln>
<pb 363>[514.01.395]<rh it>DECIMVS.</rh>
$acerdotibus uenerunt ad deprecandum, tunc e$t pollicitus his legibus, uti $i eam machinam cepi$$et,
$ua e$$et. His ita con$titutis, qua machina acce$$ura erat, ea regione murum pertudit, & iu$sit omnes
publice & priuatim, quod qui$q; habui$let aquæ, $tercoris, luti, per eam fene$tram per canales effun-
dere ante murum. Cum ibi magna uis aquæ, luti, $tercoris, nocte profu$a fui$$et, po$tero die Helepo-
lis accedens, antequam appropinquaret ad murum in humida uoragine acta con$edit, nec progredi,
nec regredit po$tea potuit. Itaque Demetrius cum<?> uidi$$et $apientia Diogneti $e deceptum e$$e, cum
cla$$e $ua di$ce$sit. Tunc Rhodij Diogneti $olertia liberati bello publice gratias egerunt, honori-
bus\’q; omnibus eum, & ornamentis exornauerunt. Diognetus autem eam Helepolim reduxit in urbem,
& in publico collocauit, & in$crip$it. Diognetus e manubijs id populo dedit munus. Ita in repugna-
<ln>10</ln>
torijs rebus non tantum machin{ae}, $ed etiam maxime con$ilia $unt comparanda. Non minus Chio cum
$upra naues $ambucarum machinas ho$tes comparaui$$ent, noctu Chij terram, arenam, lapides pro-
iecerunt in mare ante murum. Ita illi po$tero die cum accedere uolui$$ent, naues $upra aggerationem,
quæ fuerat $ub aqua, $ederunt, nec ad murum accedere, nec retror$us $e recipere potuerunt, $ed ibi mal-
leolis con$ixæ incendio $unt conflagratæ. Apollonia quoque cum circum$ideretur, & $pecus ho$tes
fodiendo cogitarent $ine $u$pitione intra mœnia penetrare. Id autem cum a $peculatoribus e$let Apoi-
loniatibus renunciatum, perturbati nuncio propter timorem con$ilijs indigentes animis de$iciebant,
quod neque tempus, neque certum locum $cire poterant, quo emer$um facturi fui$$ent ho$tes. Tum
uero Trypho Alexandrinus, qui ibi fuerat Architectus, intra murum plures $pecus de$ignauit & fo-
diendo terram progrediebatur extra murum dumtaxat citra $agittæ emi$sionem, & in omnibus ua$a æ-
<ln>20</ln>
nea $u$pendit. Ex his in una fo$$ura, quæ contra ho$tium $pecus fuerat ua$a pendentia ad plagas fer-
ramentorum $onare cœ perunt, ita ex eo intellectum e$t, qua regione aduer$arij $pecus agentes intra
penetrare cogitabant. Sic limitatione cognita temperauit ahena aquæ feruentis, & picis de $uperne
contra capita ho$tium, & $tercoris humani, & arenæ coctæ candentis, dein noctu pertudit crebra<?>
ramina, & per ea repente perfundendo, qui in eo opere fuerunt ho$tes omnes necauit. Item Ma$silia
cum oppugnaretur, & numero $upra 30. $pecus tum agerent, Ma$silitani $u$picati totam, quæ fue-<?>
rat ante murum fo$$am altiore fo$$ura depre$$erunt, ita $pecus omnes exitus in fo$$am habuerunt.
Quibus autem locis fo$$a non potuerat fieri, intra murum barathrum ampli$sima longitudine, & am-
plitudine, uti pi$cinam fecerunt contra eum locum, qua $pecus agebantur, eam\’q; e puteis, & e portu
impleuerunt. Itaque cum $pecus e$$et repente naribus apertis, uehemens aquæ uis immi$$a $upplan-
<ln>30</ln>
tauit fulcturas, quiq; intra fuerunt, & ab aquæ multitudine, & ab ruina $pecus omnes $unt oppre$si.
Etiam cum agger ad murum contra eos compararetur, & arboribus exci$is, eo\’q; collocatis, locus
operibus exaggeraretur, bali$tis uectes ferreos candentes in id mittendo totam munitionem coege-
runt conflagrare. Te$tudo autem arietaria cum ad murum pul$andum acce$si$$et demi$erunt laqueum,
& eo ariete con$tricto per tympanum ergata circumagentes $u$pen$o capite eius non $unt pa$si tangi
murum. Denique totam machinam candentibus malleolis, & bali$tarum plagis di$sipauerunt. Ita
hæ uictoria ciuitates, non machinis, $ed contra machinarum rationem Architectorum $olertia $unt li-
beratæ. Quas potui de machinis expedire rationes pacis, belli\’q; temporibus, & utili$simas putaui, in
hoc uolumine perfeci. In prioribus uero nouem de $ingulis generibus & partibus comparaui, uti
totum corpus omnia Architecturæ membra in decem uoluminibus haberet explicata.</p>
<p it>Quæ a Vitruuio dicuntur in peroratione facilia $unt. Reliquum e$t ut Deo gratias agam immortales, quod
<ln>40</ln>
ad finem opus laborio$i$$imum perduxerim, & quæ pollicitus $um, quantum in me fuerit, fide, & diligentia
præ$titerim. Opticem autem de qua libro quinto me tractaturum promi$i, iam ab$olui, & statim uidendam
curabo; ut etiam in bac parte aliquid utilitatis etiam pictoribus afferam. Itaque quemadmodum a præcepto-
ribus meis didici, in $equentibus exponam.</p>
<p>Finis libri decimi, & vltimi.</p>
<pb 364>[514.01.396]
<tb>
<h>TABVLA LONGITVDINVM, LATITVDINVM, PARTIVM,
ET MAGNITVDINVM STELLARVM.</h>
<col 1>
 ### _Vr$æ Minoris._ 7
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati_.
S # G # M # # S # G # M
<054> # 20 # 0 # 7l´ # # 66 # 0 # 3
<054># 22 # 20 # # # 70 # 0 # 4
♋ # 5 # 50 # # # 74 # 20 # 4
♋ # 19 # 30 # # # 75 # 40 # 4
♋ # 23 # 30 # # # 77 # 40 # 4
♌ # 7 # 0 # # # 72 # 50 # 2
♌ # 16 # 9 # 7l´ # # 74 # 50 # 2
 ######## _Qnæ e$t extra formam._
♌ # 2 # 50 # 7l´ # # 71 # 10 # 4
 ######## _Vr$æ Maioris 27._
♋ # 15 # 10 # 7l´ # # 39 # 50 # 4
♋ # 15 # 40 # # # 43 # 0 # 5
♋ # 16 # 10 # # # 43 # 0 # 5
♋ # 16 # 0 # # # 47 # 10 # 5
♋ # 16 # 30 # # # 47 # 0 # 5
♋ # 18 # 0 # # # 50 # 30 # 5
♋ # 20 # 20 # # # 43 # 50 # 4
♋ # 22 # 20 # # # 44 # 20 # 4
♋ # 28 # 50 # # # 42 # 0 # 4
♌ # 0 # 50 # # # 40 # 15 # 4
♌ # 0 # 30 # # # 35 # 0 # 3
♋ # 25 # 20 # # # 29 # 20 # 3
♋ # 26 # 10 # 7l´ # # 28 # 20 # 3
♋ # 25 # 30 # # # 36 # 0 # 4
♋ # 25 # 40 # # # 33 # 0 # 4
♌ # 7 # 30 # # # 49 # 0 # 2
♌ # 12 # 0 # # # 44 # 30 # 2
♌ # 23 # 0 # # # 51 # 0 # 3
♌ # 22 # 50 # # # 46 # 30 # 2
♌ # 12 # 30 # # # 29 # 20 # 3
♌ # 14 # 0 # # # 28 # 15 # 3
♌ # 21 # 30 # # # 35 # 15 # 4
♌ # 29 # 40 # # # 25 # 50 # 3
♍ # 2 # 40 # # # 25 # 0 # 3
♍ # 2 # 0 # # # 53 # 30 # 2
♍ # 7 # 50 # # # 55 # 40 # 2
♍ # 19 # 40 # 7l´ # # 54 # 0 # 2
 ######## _Extra formam._
♍ # 17 # 4 # # # 39 # 45 # 3
♍ # 10 # 0 # # # 41 # 20 # 5
♋ # 4 # 50 # # # 17 # 15 # 4
♌ # 3 # 10 # # # 19 # 10 # 4
♌ # 6 # 0 # # # 20 # 0 # ob
♌ # 2 # 0 # # # 22 # 30 # ob
♌ # 1 # 0 # # # 23 # 0 # ob
♌ # 19 # 50 # # # 22 # 15 # ob
 ######## _Draconis_ 31.
♍ # 16 # 30 # # # 76 # 30 # 4
<083> # 1 # 40 # # # 78 # 30 # 4
<083> # 3 # 0 # # # 75 # 40 # 3
<083> # 17 # 10 # # # 80 # 20 # 4
<083> # 19 # 30 # # # 75 # 30 # 3
<043> # 14 # 30 # # # 82 # 20 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<043> # 22 # 10 # # # 78 # 15 # 4
<043> # 18 # 40 # # # 80 # 20 # 4
♒ # 9 # 20 # # # 81 # 10 # 4
♓ # 27 # 50 # # # 81 # 40 # 4
γ # 10 # 20 # # # 83 # 0 # 4
γ # 27 # 30 # # # 78 # 50 # 4
γ # 12 # 40 # # # 77 # 50 # 4
♉ # 0 # 30 # 7l´ # # 80 # 30 # 5
♉ # 12 # 30 # # # 81 # 20 # 5
♉ # 16 # 0 # # # 80 # 15 # 5
♋ # 3 # 10 # # # 84 # 30 # 4
<054> # 10 # 10 # # # 83 # 30 # 4
<054> # 1 # 40 # # # 84 # 50 # 4
♌ # 18 # 30 # # # 87 # 30 # 6
♌ # 11 # 30 # # # 86 # 50 # 6
♍ # 28 # 50 # # # 81 # 15 # 5
♍ # 29 # 10 # # # 83 # 0 # 5
♍ # 28 # 10 # # # 84 # 50 # 3
♍ # 29 # 50 # # # 78 # 0 # 3
♎ # 2 # 50 # # # 74 # 40 # 4
♎ # 2 # 30 # # # 70 # 0 # 3
♌ # 27 # 10 # # # 64 # 40 # 4
♍ # 1 # 0 # # # 65 # 30 # 3
♌ # 9 # 0 # # # 61 # 15 # 3
♌ # 3 # 0 # # # 56 # 15 # 3
 ######## _Cephei_ 11.
♉ # 28 # 50 # 7l´ # # 75 # 40 # 4
♉ # 22 # 50 # # # 64 # 15 # 4
γ # 27 # 10 # # # 71 # 10 # 4
γ # 6 # 10 # # # 69 # 0 # 3
♓ # 29 # 10 # # # 72 # 0 # 4
♓ # 29 # 50 # 7l´ # # 74 # 0 # 4
γ # 18 # 20 # # # 65 # 30 # 5
γ # 27 # 20 # # # 62 # 30 # 4
γ # 6 # 10 # # # 60 # 15 # 5
γ # 7 # 10 # # # 61 # 20 # 4
<083> # 8 # 50 # 7l´ # # 61 # 20 # 5
 ######## _Extra formam_ 2.
γ # 3 # 30 # # # 64 # 0 # 5
γ # 11 # 10 # # # 59 # 30 # 4
 ######## _Bootis_ 22.
♍ # 22 # 10 # 7l´ # # 58 # 40 # 5
♍ # 24 # 0 # # # 58 # 20 # 5
♍ # 25 # 10 # # # 60 # 10 # 5
♍ # 29 # 30 # # # 54 # 40 # 5
♎ # 9 # 30 # # # 49 # 0 # 3
♎ # 16 # 30 # # # 53 # 50 # 4
♎ # 25 # 30 # # # 48 # 40 # 4
♎ # 25 # 30 # # # 53 # 15 # 4
♎ # 24 # 50 # # # 57 # 30 # 4
♎ # 27 # 30 # # # 46 # 30 # 4
♎ # 28 # 20 # # # 45 # 30 # 5
♎ # 28 # 0 # # # 41 # 40 # 5
</col>
</tb>
<pb 365>[514.01.397]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._# # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♎ # 26 # 30 # # # 41 # 40 # 5
♎ # 26 # 50 # # # 42 # 30 # 5
♎ # 27 # 30 # # # 43 # 0 # 5
♎ # 19 # 50 # # # 40 # 15 # 3
♎ # 15 # 30 # # # 41 # 40 # 4
♎ # 14 # 50 # # # 42 # 10 # 4
♎ # 25 # 10 # 7l´ # # 28 # 0 # 3
♎ # 11 # 10 # # # 25 # 0 # 3
♎ # 10 # 20 # # # 26 # 30 # 4
♎ # 11 # 10 # # # 25 # 0 # 4
 ######## _Extra formam_ 8.
♎ # 16 # 50 # # # 31 # 30 # 1
<201> # 4 # 30 # 7l´ # # 44 # 30 # 2
<201> # 1 # 30 # # # 46 # 30 # 4
<201> # 1 # 40 # # # 48 # 0 # 5
<201> # 3 # 30 # # # 50 # 30 # 6
<201> # 7 # 0 # # # 44 # 45 # 4
<201> # 9 # 0 # # # 44 # 50 # 4
<201> # 11 # 10 # # # 46 # 10 # 4
<201> # 11 # 30 # 7l´ # # 49 # 20 # 4
 ######## _Herculis_ 29.
<083> # 7 # 30 # 7l´ # # 37 # 30 # 3
<201> # 23 # 30 # # # 43 # 0 # 3
<201> # 21 # 30 # # # 40 # 10 # 3
<201> # 17 # 50 # # # 37 # 10 # 4
<083> # 6 # 30 # # # 48 # 0 # 3
<083> # 11 # 50 # # # 49 # 30 # 4
<083> # 17 # 30 # # # 52 # 0 # 4
<083> # 25 # 20 # # # 52 # 50 # 4
<083> # 21 # 30 # # # 54 # 0 # 4
<201> # 21 # 20 # # # 53 # 0 # 4
<083> # 26 # 30 # # # 50 # 40 # 3
<083> # 5 # 50 # # # 53 # 30 # 4
<201> # 29 # 50 # # # 56 # 30 # 5
<083> # 1 # 0 # 7l´ # # 58 # 30 # 5
<083> # 3 # 50 # # # 59 # 50 # 3
<083> # 5 # 10 # # # 63 # 0 # 4
<083> # 6 # 10 # # # 64 # 0 # 4
<083> # 20 # 40 # # # 61 # 0 # 4
<083> # 12 # 0 # # # 69 # 20 # 4
<083> # 5 # 10 # # # 70 # 15 # 6
<083> # 6 # 40 # # # 71 # 15 # 6
<083> # 9 # 30 # # # 72 # 15 # 6
<201> # 20 # 30 # # # 60 # 15 # 4
<201> # 15 # 10 # # # 63 # 0 # 4
<201> # 5 # 30 # # # 65 # 30 # 4
<201> # 3 # 30 # # # 63 # 40 # 4
<201> # 0 # 0 # # # 64 # 15 # 4
<201> # 1 # 0 # # # 60 # 0 # 4
♎ # 24 # 50 # # # 57 # 30 # 4
<201> # 22 # 30 # 7l´ # # 38 # 10 # 5
 ######## _Liræ $eu uulturis cadentis_ 10.
<043> # 7 # 10 # 7l´ # # 62 # 0 # 1
<043> # 10 # 10 # # # 62 # 40 # 4
<043> # 10 # 10 # # # 61 # 0 # 4
<043> # 13 # 30 # # # 60 # 0 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<043> # 21 # 50 # # # 61 # 20 # 4
<043> # 21 # 30 # # # 60 # 20 # 4
<043> # 10 # 50 # # # 56 # 10 # 3
<043> # 10 # 40 # # # 55 # 0 # 4
<043> # 14 # 0 # # # 55 # 20 # 3
<043> # 13 # 50 # 7l´ # # 54 # 45 # 5
<043> # 24 # 20 # _Gali. 17._ # # 49 # 2 # 3
<043> # 28 # 50 # 7l´ # # 50 # 30 # 5
♒ # 6 # 10 # # # 54 # 30 # 4
♒ # 18 # 20 # # # 57 # 20 # 3
♒ # 29 # 0 # # # 60 # 0 # 2
♒ # 9 # 30 # # # 64 # 40 # 3
♒ # 12 # 20 # # # 69 # 40 # 4
♒ # 11 # 0 # # # 71 # 30 # 4
♒ # 6 # 30 # # # 74 # 0 # 4
♒ # 20 # 40 # # # 49 # 30 # 3
♒ # 23 # 40 # # # 52 # 10 # 4
♒ # 26 # 30 # # # 44 # 0 # 3
♒ # 26 # 50 # # # 55 # 10 # 4
♓ # 4 # 20 # # # 57 # 0 # 4
♒ # 21 # 0 # # # 64 # 0 # 4
♒ # 22 # 30 # # # 64 # 30 # 4
♓ # 2 # 0 # 7l´ # # 64 # 45 # 5
 ######## _Extra formam_ 2.
♓ # 0 # 30 # 7l´ # # 49 # 40 # 4
♓ # 3 # 40 # # # 51 # 40 # 4
 ######## _Ca$$iopeæ 13._
γ # 27 # 30 # 7l´ # # 45 # 20 # 4
♉ # 0 # 40 # # # 46 # 45 # 3
♉ # 2 # 50 # # # 47 # 50 # 4
♉ # 6 # 30 # # # 49 # 0 # 3
♉ # 10 # 30 # # # 45 # 30 # 3
♉ # 16 # 50 # # # 47 # 45 # 4
♉ # 21 # 30 # # # 47 # 20 # 4
♉ # 4 # 30 # 7l´ # # 44 # 20 # 4
♉ # 7 # 30 # # # 45 # 0 # 5
γ # 22 # 10 # # # 50 # 0 # 6
♉ # 4 # 50 # # # 52 # 44 # 4
γ # 27 # 40 # # # 51 # 40 # 3
γ # 23 # 30 # 7l´ # # 51 # 40 # 6
 ######## _Per$ei_ 26.
♉ # 16 # 30 # # # 40 # 30 # _Neb._
♉ # 21 # 0 # # # 37 # 30 # 4
♉ # 22 # 30 # # # 34 # 30 # 3
♉ # 17 # 20 # # # 32 # 20 # 4
♉ # 20 # 30 # # # 34 # 30 # 4
♉ # 21 # 20 # # # 31 # 10 # 4
♉ # 24 # 40 # # # 30 # 0 # 2
♉ # 25 # 10 # # # 27 # 50 # 4
♉ # 27 # 30 # # # 27 # 40 # 4
♉ # 27 # 30 # # # 27 # 20 # 3
♉ # 20 # 20 # # # 27 # 0 # 4
♉ # 19 # 30 # # # 23 # 0 # 2
♉ # 19 # 0 # # # 21 # 0 # 4
♉ # 17 # 30 # # # 21 # 0 # 4
♉ # 16 # 40 # # # 22 # 15 # 4
</col>
</tb>
<pb 366>[514.01.398]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<054> # 4 # 40 # # # 28 # 0 # 4
<054> # 2 # 50 # # # 28 # 10 # 4
<054> # 2 # 10 # # # 25 # 0 # 4
<054> # 3 # 50 # # # 26 # 15 # 4
<054> # 4 # 0 # # # 24 # 30 # 5
<054> # 6 # 10 # # # 18 # 45 # 5
♉ # 26 # 40 # 7l´ # # 21 # 50 # 4
♉ # 28 # 30 # # # 19 # 15 # 3
♉ # 28 # 10 # # # 14 # 45 # 4
♉ # 24 # 0 # # # 12 # 0 # 3
♉ # 26 # 10 # 7l´ # # 11 # 0 # 3
 ######## _Extra formam_ 3.
<054> # 1 # 40 # # # 18 # 0 # 5
<054> # 5 # 5 # # # 31 # 0 # 5
♉ # 14 # 30 # 7l´ # # 20 # 40 # ob
 ######## _Aurigæ_ 14.
<054> # 22 # 20 # # # 30 # 0 # 4
<054> # 22 # 10 # # # 31 # 50 # 4
<054> # 14 # 50 # # # 22 # 30 # 1
<054> # 22 # 40 # # # 20 # 0 # 2
<054> # 21 # 0 # # # 15 # 15 # 4
<054> # 22 # 40 # # # 13 # 20 # 4
<054> # 11 # 50 # # # 20 # 40 # 4
<054> # 12 # 0 # # # 10 # 0 # 4
<054> # 11 # 50 # # # 18 # 0 # 4
<054> # 9 # 40 # # # 10 # 10 # 3
<054> # 15 # 30 # # # 5 # 0 # 3
<054> # 15 # 50 # # # 5 # 30 # 5
<054> # 16 # 10 # # # 12 # 10 # 5
<054> # 10 # 30 # 7l´ # # 10 # 20 # 6
 ######## _Anguitenentis_ 24.
<083> # 14 # 40 # 7l´ # # 36 # 0 # 3
<083> # 17 # 50 # # # 27 # 15 # 4
<083> # 18 # 50 # # # 26 # 30 # 4
<083> # 3 # 10 # 7l´ # # 33 # 0 # 4
<083> # 4 # 30 # # # 31 # 50 # 4
<201> # 28 # 10 # # # 23 # 50 # 4
<201> # 24 # 50 # # # 17 # 0 # 4
<201> # 25 # 50 # # # 16 # 30 # 3
<083> # 16 # 30 # # # 15 # 0 # 4
<083> # 22 # 10 # # # 13 # 40 # 4
<083> # 23 # 10 # # # 14 # 20 # 4
<083> # 11 # 0 # # # 7 # 30 # 3
<083> # 13 # 30 # # # 2 # 15 # 3
<083> # 12 # 50 # _Merid._ # # 2 # 15 # 4
<083> # 14 # 10 # # # 1 # 30 # 4
<083> # 14 # 50 # # # 0 # 20 # 4
<083> # 15 # 40 # # # 0 # 15 # 5
<083> # 17 # 0 # # # 1 # 0 # 5
<083> # 2 # 0 # 7l´ # # 11 # 50 # 3
<083> # 1 # 30 # # # 5 # 20 # 5
<083> # 0 # 30 # # # 3 # 10 # 5
<201> # 29 # 40 # # # 1 # 20 # 5
<083> # 2 # 30 # # # 0 # 40 # 5
<083> # 0 # 30 # _Merid._ # # 0 # 45 # 4
 ######## _Extra formam_ 5.
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # # S # G # M
<083> # 21 # 50 # 7l´ # # 28 # 10 # 4
<083> # 22 # 30 # # # 26 # 20 # 4
<083> # 22 # 50 # # # 25 # 0 # 4
<083> # 23 # 30 # # # 27 # 0 # 4
<083> # 24 # 30 # # # 33 # 0 # 4
 ######## _Serpentis_ 18.
<201> # 8 # 40 # 7l´ # # 38 # 0 # 4
<201> # 11 # 30 # # # 40 # 0 # 4
<201> # 11 # 10 # # # 36 # 0 # 3
<201> # 11 # 50 # # # 31 # 15 # 3
<201> # 11 # 10 # # # 37 # 15 # 4
<201> # 13 # 0 # # # 42 # 30 # 4
<201> # 11 # 30 # # # 29 # 15 # 3
<201> # 14 # 40 # 7l´ # # 26 # 30 # 4
<201> # 14 # 10 # # # 25 # 20 # 3
<201> # 16 # 10 # # # 24 # 0 # 3
<201> # 18 # 40 # # # 16 # 30 # 4
<201> # 28 # 0 # # # 16 # 15 # 5
<083> # 13 # 30 # # # 10 # 30 # 4
<083> # 16 # 50 # # # 8 # 30 # 4
<083> # 17 # 40 # # # 10 # 50 # 4
<083> # 23 # 30 # # # 20 # 0 # 4
<083> # 28 # 30 # # # 21 # 10 # 4
<043> # 8 # 10 # 7l´ # # 27 # 0 # 4
 ######## _Sagittæ_ 5.
♒ # 5 # 50 # 7l´ # # 39 # 20 # 4
<043> # 16 # 30 # # # 39 # 10 # 6
<043> # 15 # 40 # # # 39 # 50 # 5
<043> # 24 # 30 # # # 39 # 0 # 5
<043> # 23 # 10 # 7l´ # # 38 # 45 # 5
 ######## _Vulturis uolantis_ 9.
<043> # 27 # 0 # # # 26 # 50 # 4
<043> # 24 # 40 # # # 27 # 10 # 3
<043> # 23 # 40 # # # 29 # 10 # 2
<043> # 24 # 30 # # # 30 # 0 # 3
<043> # 23 # 0 # # # 31 # 30 # 3
<043> # 25 # 50 # # # 31 # 30 # 5
<043> # 19 # 30 # # # 28 # 40 # 5
<043> # 21 # 0 # # # 26 # 40 # 5
<043> # 12 # 0 # 7l´ # # 36 # 20 # 3
 ######## _Extra formam_ 6.
<043> # 23 # 30 # 7l´ # # 21 # 40 # 3
<043> # 28 # 40 # # # 19 # 10 # 3
<043> # 15 # 50 # # # 25 # 0 # 4
<043> # 18 # 0 # # # 20 # 0 # 3
<043> # 19 # 30 # # # 15 # 30 # 5
<043> # 11 # 0 # # # 18 # 10 # 3
 ######## _Delfini._ 10
♒ # 7 # 30 # 7l´ # # 29 # 10 # 3
♒ # 8 # 30 # # # 29 # 0 # 4
♒ # 8 # 30 # # # 27 # 49 # 4
♒ # 8 # 20 # # # 32 # 0 # 3
♒ # 10 # 0 # # # 33 # 50 # 3
♒ # 11 # 10 # # # 32 # 0 # 3
♒ # 13 # 0 # # # 33 # 10 # 3
♒ # 7 # 20 # # # 30 # 15 # 6
</col>
</tb>
<pb 367>[514.01.399]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♒ # 7 # 10 # # # 31 # 50 # 6
♒ # 8 # 50 # 7l´ # # 31 # 30 # 6
 ######## Equi primi. 4.
♒ # 16 # 10 # 7l´ # # 2 # 30 # ob
♒ # 17 # 50 # # # 20 # 49 # ob
♒ # 16 # 10 # # # 25 # 30 # ob
♒ # 17 # 30 # 7l´ # # 25 # 0 # ob
 ######## _Equi $ecundi_ 20.
γ # 7 # 40 # # # 26 # 0 # 2
γ # 2 # 0 # # # 12 # 30 # 2
♓ # 22 # 0 # # # 31 # 0 # 2
♓ # 16 # 30 # # # 19 # 40 # 2
♓ # 24 # 20 # # # 25 # 30 # 4
♓ # 24 # 50 # # # 25 # 0 # 4
♓ # 18 # 50 # # # 35 # 0 # 3
♓ # 18 # 20 # # # 34 # 30 # 5
♓ # 16 # 0 # # # 29 # 0 # 4
♓ # 16 # 50 # 7l´ # # 29 # 30 # 4
♓ # 8 # 40 # # # 18 # 0 # 3
♓ # 10 # 20 # # # 19 # 0 # 4
♓ # 11 # 10 # # # 15 # 0 # 5
♓ # 10 # 20 # # # 16 # 0 # 5
♒ # 29 # 0 # # # 16 # 50 # 3
♒ # 27 # 50 # # # 16 # 0 # 4
♒ # 25 # 10 # # # 21 # 30 # 3
♓ # 3 # 30 # # # 41 # 10 # 4
♓ # 7 # 30 # # # 34 # 15 # 4
♓ # 2 # 10 # 7l´ # # 36 # 50 # 4
 ######## _Andromedæ_ 23.
γ # 15 # 10 # 7l´ # # 24 # 30 # 3
γ # 16 # 10 # # # 27 # 0 # 4
γ # 14 # 10 # # # 23 # 0 # 4
γ # 13 # 30 # # # 32 # 0 # 4
γ # 14 # 30 # # # 33 # 30 # 4
γ # 14 # 50 # 7l´ # # 32 # 20 # 5
γ # 9 # 30 # # # 41 # 0 # 4
γ # 10 # 30 # # # 42 # 0 # 4
γ # 12 # 0 # # # 44 # 0 # 4
γ # 14 # 0 # # # 17 # 30 # 4
γ # 15 # 30 # # # 15 # 50 # 3
γ # 21 # 40 # # # 30 # 0 # 3
γ # 23 # 40 # # # 26 # 20 # 3
♉ # 21 # 50 # # # 32 # 30 # 3
♉ # 6 # 40 # # # 28 # 0 # 3
♉ # 7 # 0 # # # 37 # 20 # 4
♉ # 5 # 0 # # # 35 # 40 # 4
♉ # 2 # 10 # # # 29 # 0 # 4
♉ # 1 # 50 # # # 28 # 0 # 4
♉ # 0 # 0 # # # 35 # 30 # 5
♉ # 2 # 30 # # # 34 # 30 # 5
# 4 # 0 # # # 32 # 30 # 5
γ # 1 # 30 # # # 41 # 0 # 3
 ######## _Trianguli_ 4.
♉ # 0 # 50 # # # 16 # 30 # 3
♉ # 5 # 50 # # # 20 # 40 # 3
♉ # 9 # 10 # # # 19 # 40 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♉ # 6 # 40 # # # 19 # 0 # 3
 ######## _Arietis_ 13.
γ # 26 # 30 # 7l´ # # 7 # 20 # 3
γ # 27 # 30 # # # 8 # 20 # 3
♉ # 0 # 50 # # # 7 # 40 # 5
♉ # 1 # 20 # # # 6 # 0 # 5
γ # 26 # 20 # # # 5 # 30 # 5
♉ # 7 # 30 # # # 6 # 0 # 6
♉ # 11 # 10 # # # 4 # 50 # 5
♉ # 13 # 40 # # # 1 # 40 # 4
♉ # 15 # 10 # # # 2 # 30 # 4
♉ # 16 # 50 # # # 1 # 50 # 4
♉ # 9 # 30 # _Merid._ # # 1 # 30 # 5
♉ # 7 # 50 # _Merid._ # # 1 # 30 # 5
♉ # 4 # 50 # # # 5 # 15 # 4
 ######## _Extra formam_ 5.
♉ # 0 # 30 # 7l´ # # 10 # 30 # 3
♉ # 11 # 30 # # # 10 # 0 # 4
♉ # 11 # 10 # # # 12 # 40 # 5
♉ # 9 # 30 # # # 11 # 10 # 5
♉ # 9 # 0 # 7l´ # # 10 # 40 # 5
 ######## _Tauri_ 25.
♉ # 16 # 10 # _Merid._ # # 6 # 0 # 4
♉ # 15 # 50 # # # 7 # 15 # 4
♉ # 14 # 30 # # # 8 # 30 # 4
♉ # 14 # 10 # # # 9 # 15 # 4
♉ # 19 # 30 # # # 9 # 30 # 5
♉ # 23 # 30 # # # 8 # 0 # 3
♉ # 26 # 30 # # # 12 # 40 # 4
♉ # 22 # 50 # # # 14 # 50 # 4
<054> # 2 # 0 # # # 10 # 0 # 4
<054> # 2 # 50 # # # 13 # 0 # 4
♉ # 28 # 50 # _Merid._ # # 5 # 45 # 3
<054> # 0 # 10 # # # 4 # 15 # 3
<054> # 0 # 40 # _Meri._ # # 5 # 50 # 3
<054> # 2 # 30 # # # 5 # 10 # 1
<054> # 1 # 40 # # # 3 # 0 # 3
<054> # 7 # 20 # # # 4 # 0 # 4
<054> # 10 # 10 # # # 5 # 0 # 4
<054> # 9 # 50 # # # 3 # 30 # 5
<054> # 17 # 30 # # # 2 # 30 # 3
<054> # 5 # 30 # 7l´ # # 4 # 0 # 4
<054> # 15 # 30 # # # 5 # 0 # 3
<054> # 1 # 50 # # # 0 # 30 # 5
<054> # 1 # 30 # # # 4 # 0 # 5
♉ # 26 # 50 # # # 0 # 40 # 5
♉ # 28 # 50 # _ml´_ # # 1 # 0 # 6
♉ # 27 # 50 # 7l´ # # 5 # 0 # 5
♉ # 28 # 20 # # # 7 # 20 # 5
<054> # 1 # 50 # # # 3 # 0 # 5
<054> # 1 # 30 # # # 5 # 0 # 5
♉ # 22 # 0 # # # 4 # 30 # 5
♉ # 22 # 10 # # # 3 # 40 # 5
♉ # 23 # 30 # # # 3 # 20 # 5
♉ # 23 # 30 # 7l´ # # 5 # 0 # 5
</col>
</tb>
<pb 368>[514.01.400]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
 ######## _Extra formam._ 11.
♉ # 14 # 50 # _ml´_ # # 17 # 30 # 4
<054> # 9 # 50 # # # 2 # 0 # 5
<054> # 10 # 50 # # # 1 # 45 # 5
<054> # 15 # 50 # # # 2 # 0 # 5
<054> # 18 # 50 # # # 6 # 20 # 5
<054> # 18 # 50 # # # 7 # 40 # 5
<054> # 16 # 50 # 7l´ # # 0 # 40 # 5
<054> # 18 # 50 # # # 1 # 0 # 5
<054> # 20 # 50 # # # 1 # 20 # 5
<054> # 22 # 10 # # # 3 # 20 # 5
<054> # 23 # 10 # # # 1 # 15 # 5
 ######## _Geminorum_ 18.
♋ # 13 # 10 # 7l´ # # 9 # 30 # 2
♋ # 16 # 30 # # # 6 # 15 # 2
♋ # 6 # 30 # # # 10 # 0 # 4
♋ # 8 # 30 # # # 7 # 20 # 4
♋ # 11 # 50 # # # 5 # 30 # 4
♋ # 13 # 50 # # # 4 # 50 # 4
♋ # 16 # 30 # # # 2 # 40 # 4
♋ # 11 # 30 # # # 2 # 40 # 5
♋ # 16 # 0 # # # 3 # 0 # 5
♋ # 2 # 50 # # # 1 # 30 # 3
♋ # 8 # 5 # _ml´_ # # 2 # 30 # 3
♋ # 11 # 30 # # # 0 # 30 # 3
<054> # 11 # 30 # # # 6 # 0 # 3
<054> # 26 # 20 # # # 1 # 30 # 4
♋ # 28 # 20 # # # 1 # 15 # 4
♋ # 0 # 50 # # # 3 # 30 # 4
♋ # 1 # 50 # # # 7 # 30 # 3
♋ # 4 # 30 # _ml´_ # # 10 # 30 # 4
 ######## _Extra formam_ 7.
<054> # 24 # 0 # _ml´_ # # 0 # 40 # 4
<054> # 26 # 20 # 7l´ # # 1 # 50 # 4
# 5 # 0 # _ml´_ # # 2 # 15 # 5
♋ # 18 # 10 # _ml´_ # # 1 # 20 # 5
♋ # 16 # 10 # # # 3 # 20 # 5
♋ # 15 # 50 # # # 4 # 30 # 5
♋ # 20 # 30 # _ml´_ # # 2 # 40 # 4
 ######## _Cancri_ 9.
♌ # 0 # 10 # 7l´ # # 0 # 20 # _Neb_
♋ # 27 # 30 # # # 1 # 15 # 4
♋ # 27 # 50 # _ml´_ # # 1 # 15 # 4
♌ # 0 # 10 # 7l´ # # 2 # 40 # 4
♌ # 1 # 10 # _ml´_ # # 0 # 10 # 4
♌ # 6 # 20 # _ml´_ # # 5 # 30 # 4
♋ # 28 # 10 # 7l´ # # 11 # 50 # 4
♋ # 22 # 30 # # # 1 # 0 # 5
♋ # 27 # 0 # _ml´_ # # 7 # 30 # 4
 ######## _Extra formam_ 4.
♌ # 9 # 0 # _ml´_ # # 2 # 20 # 4
♌ # 11 # 0 # # # 5 # 40 # 4
♌ # 3 # 50 # 7l´ # # 4 # 50 # 5
♌ # 6 # 50 # 7l´ # # 7 # 15 # 5
 ######## Leonis.
♌ # 8 # 10 # 7l´ # # 10 # 0 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♌ # 11 # 0 # # # 7 # 30 # 4
♌ # 14 # 10 # # # 12 # 0 # 3
♌ # 14 # 0 # # # 9 # 30 # 3
♌ # 20 # 0 # # # 11 # 0 # 3
♌ # 22 # 0 # # # 8 # 30 # 2
♌ # 20 # 30 # # # 4 # 30 # 3
♌ # 22 # 20 # # # 0 # 10 # 1
♌ # 23 # 20 # _ml´_ # # 1 # 50 # 4
♌ # 19 # 50 # # # 4 # 0 # 5
♌ # 17 # 10 # 0 # # 0 # 0 # 5
♌ # 14 # 0 # _ml´_ # # 3 # 40 # 6
♌ # 17 # 10 # # # 4 # 10 # 4
♌ # 22 # 20 # # # 4 # 15 # 4
♌ # 29 # 0 # # # 0 # 10 # 4
♌ # 26 # 50 # 7l´ # # 4 # 0 # 6
♍ # 0 # 10 # # # 5 # 20 # 6
♍ # 2 # 0 # # # 2 # 20 # 6
♍ # 1 # 10 # # # 12 # 15 # 5
♍ # 4 # 0 # # # 13 # 40 # 2
♍ # 4 # 10 # # # 11 # 10 # 5
♍ # 6 # 10 # # # 9 # 40 # 3
♍ # 10 # 10 # # # 5 # 50 # 3
♍ # 11 # 30 # # # 1 # 15 # 4
♍ # 11 # 30 # _ml´_ # # 0 # 50 # 4
♍ # 17 # 20 # # # 3 # 12 # 5
♍ # 14 # 20 # # # 11 # 50 # 1
 ######## _Extra formam._
♌ # 25 # 50 # 7l´ # # 13 # 20 # 5
♌ # 28 # 0 # # # 15 # 30 # 5
♍ # 7 # 20 # # # 1 # 10 # 4
♍ # 7 # 0 # _ml´_ # # 0 # 30 # 5
♍ # 7 # 50 # # # 2 # 40 # 5
♍ # 14 # 40 # 7l´ # # 30 # 0 # ob
♍ # 14 # 10 # # # 25 # 0 # ob
♍ # 18 # 20 # 7l´ # # 25 # 30 # ob
 ######## _Virginis_ 26.
♍ # 15 # 10 # 7l´ # # 4 # 15 # 5
♍ # 16 # 50 # # # 5 # 40 # 5
♍ # 20 # 30 # # # 8 # 0 # 5
♍ # 20 # 0 # # # 5 # 30 # 5
♍ # 18 # 50 # # # 0 # 10 # 3
♍ # 28 # 5 # # # 1 # 10 # 3
♎ # 3 # 0 # # # 2 # 50 # 3
♎ # 7 # 0 # # # 2 # 50 # 5
♎ # 10 # 50 # # # 1 # 40 # 4
♎ # 4 # 10 # # # 8 # 30 # 3
♍ # 28 # 0 # 7l´ # # 13 # 50 # 5
♎ # 0 # 0 # # # 11 # 40 # 6
♎ # 2 # 0 # # # 15 # 10 # 5
♎ # 16 # 30 # _Merid._ # # 2 # 0 # 1
♎ # 14 # 40 # 7l´ # # 8 # 40 # 3
♎ # 16 # 10 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 17 # 5 # # # 0 # 10 # 6
♎ # 19 # 50 # # # 1 # 30 # 4
♎ # 17 # 50 # _Merid._ # # 0 # 20 # 5
♎ # 21 # 30 # # # 1 # 30 # 5
</col>
</tb>
<ln>10</ln>
<ln>20</ln>
<ln>30</ln>
<ln>40</ln>
<ln>50</ln>
<ln>60</ln>
<pb 369>[514.01.401]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♎ # 17 # 50 # 7l’ # # 8 # 30 # 5
♎ # 26 # 10 # # # 7 # 30 # 4
♎ # 27 # 10 # # # 2 # 40 # 4
♎ # 28 # 10 # # # 11 # 40 # 4
♎ # 29 # 50 # # # 0 # 30 # 4
<201> # 2 # 30 # 7l’ # # 9 # 50 # 3
 ######## _Extra formam._
♎ # 4 # 30 # _Merid._ # # 3 # 30 # 5
♎ # 8 # 50 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 12 # 5 # # # 3 # 20 # 5
♎ # 17 # 0 # # # 7 # 10 # 6
♎ # 18 # 0 # # # 8 # 20 # 5
♎ # 20 # 2 # 7l’ # # 7 # 50 # 6
 ######## _Chelarum._
<201> # 7 # 50 # 7l’ # # 0 # 40 # 2
<201> # 6 # 50 # # # 2 # 30 # 5
<201> # 12 # 0 # # # 8 # 50 # 2
<201> # 7 # 30 # # # 8 # 30 # 5
<201> # 14 # 5 # _Merid._ # # 1 # 40 # 4
<201> # 11 # 10 # 7l’ # # 1 # 15 # 4
<201> # 17 # 40 # # # 40 # 45 # 4
<201> # 22 # 50 # 7l’ # # 3 # 30 # 4
 ######## _Extra formam._
<201> # 16 # 0 # 7l’ # # 9 # 0 # 5
<201> # 23 # 30 # # # 6 # 40 # 4
<201> # 24 # 10 # # # 9 # 15 # 4
<201> # 23 # 20 # # # 0 # 30 # 6
<201> # 20 # 10 # ## _Merid._ # # 0 # 20 # 5
<201> # 21 # 0 # ## _Merid._ # # 1 # 30 # 4
<201> # 12 # 50 # # # 7 # 30 # 3
<201> # 21 # 0 # # # 8 # 30 # 4
<201> # 21 # 50 # ## _Merid._ # # 9 # 40 # 4
 ######## _Scorpionis._
<201> # 26 # 10 # 7l’ # # 1 # 20 # 3
<201> # 25 # 30 # _Merid._ # # 1 # 40 # 3
<201> # 25 # 30 # # # 5 # 0 # 3
<201> # 25 # 50 # # # 7 # 50 # 3
<201> # 26 # 50 # 7l’ # # 1 # 40 # 4
<201> # 26 # 10 # # # 0 # 30 # 4
<083> # 0 # 30 # _Merid._ # # 3 # 50 # 3
<083> # 2 # 30 # # # 4 # 0 # 2
<083> # 4 # 20 # # # 5 # 30 # 3
<201> # 29 # 10 # # # 6 # 30 # 5
<083> # 0 # 30 # # # 6 # 40 # 5
<083> # 8 # 20 # # # 11 # 0 # 3
<083> # 8 # 40 # # # 15 # 0 # 3
<083> # 9 # 50 # _Merid._ # # 18 # 40 # 3
<083> # 10 # 0 # # # 18 # 0 # 4
<083> # 13 # 0 # # # 19 # 30 # 2
<083> # 18 # 0 # # # 18 # 50 # 3
<083> # 20 # 20 # # # 16 # 40 # 3
<083> # 18 # 50 # # # 15 # 10 # 3
<083> # 17 # 20 # # # 13 # 20 # 3
<083> # 16 # 50 # _Merid._ # # 13 # 50 # 4
 ######## Extra formam.
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<083> # 21 # 0 # _Merid._ # # 13 # 20 # _Neb._
<083> # 15 # 20 # # # 6 # 10 # 5
<083> # 17 # 20 # _Sagittar{ij}._ # # 1 # 10 # 5
<083> # 25 # 20 # _Merid._ # # 6 # 20 # 3
<083> # 27 # 30 # # # 6 # 30 # 3
<083> # 27 # 50 # # # 10 # 50 # 3
<083> # 28 # 50 # _Merid._ # # 1 # 30 # 3
<083> # 26 # 30 # 7l’ # # 2 # 50 # 4
<043> # 5 # 10 # _Merid._ # # 3 # 10 # 3
<043> # 2 # 50 # # # 3 # 30 # 4
<043> # 5 # 0 # 7l’ # # 0 # 45 # _Neb._
<043> # 5 # 30 # # # 2 # 10 # 4
<043> # 7 # 30 # # # 1 # 30 # 4
<043> # 9 # 0 # # # 2 # 0 # 4
<043> # 11 # 10 # # # 2 # 50 # 5
<043> # 12 # 10 # # # 4 # 30 # 4
<043> # 12 # 40 # # # 6 # 30 # 4
<043> # 15 # 10 # # # 5 # 30 # 6
<043> # 19 # 20 # # # 5 # 50 # 5
<043> # 17 # 30 # # # 2 # 0 # 6
<043> # 12 # 30 # _Merid._ # # 4 # 50 # 5
<043> # 14 # 40 # # # 2 # 50 # 4
<043> # 9 # 50 # # # 2 # 30 # 5
<043> # 7 # 30 # # # 4 # 30 # 4
<043> # 6 # 10 # # # 6 # 45 # 3
<043> # 7 # 30 # # # 23 # 0 # 2
<043> # 6 # 50 # # # 18 # 0 # 2
<083> # 26 # 30 # # # 13 # 0 # 3
<043> # 17 # 10 # # # 13 # 30 # 3
<043> # 18 # 40 # # # 4 # 50 # 5
<043> # 8 # 40 # # # 5 # 50 # 5
<043> # 19 # 30 # _Merid._ # # 6 # 30 # 5
 ######## _Capricorni._
<043> # 27 # 10 # 7l’ # # 7 # 20 # 3
<043> # 27 # 30 # # # 6 # 40 # 6
<043> # 27 # 10 # # # 5 # 0 # 3
<043> # 20 # 50 # # # 8 # 0 # 6
<043> # 28 # 50 # # # 0 # 45 # 6
<043> # 28 # 30 # # # 1 # 45 # 6
<043> # 28 # 40 # # # 1 # 30 # 6
<043> # 26 # 0 # # # 0 # 40 # 5
♒ # 1 # 30 # # # 3 # 50 # 6
♒ # 1 # 4 # # # 0 # 40 # 5
♒ # 0 # 40 # _Merid._ # # 6 # 30 # 4
♒ # 1 # 30 # # # 8 # 40 # 4
♒ # 6 # 30 # # # 7 # 40 # 4
♒ # 10 # 0 # # # 6 # 50 # 4
♒ # 10 # 10 # # # 6 # 0 # 5
♒ # 18 # 30 # # # 4 # 15 # 5
♒ # 6 # 30 # # # 4 # 0 # 5
♒ # 6 # 30 # # # 2 # 50 # 5
♒ # 6 # 30 # 0 # # 0 # 0 # 4
♒ # 10 # 50 # _Merid._ # # 0 # 50 # 4
♒ # 13 # 40 # # # 4 # 43 # 4
</col>
</tb>
<pb 370>[514.01.402]<rh it>TAEVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♒ # 14 # 50 # # # 4 # 30 # 4
♒ # 14 # 40 # # # 2 # 10 # 3
♒ # 16 # 10 # # # 2 # 0 # 3
♒ # 16 # 40 # 7l’ # # 3 # 0 # 4
♒ # 18 # 30 # 0 # # 7 # 0 # 5
♒ # 17 # 10 # 7l’ # # 2 # 50 # 5
♒ # 18 # 30 # 7l’ # # 4 # 20
 ######## _Aquar{ij}._
♒ # 20 # 10 # 7l’ # # 15 # 45 # 5
♒ # 26 # 10 # # # 11 # 0 # 3
♒ # 25 # 0 # # # 9 # 40 # 5
♒ # 16 # 20 # # # 8 # 50 # 3
♒ # 17 # 10 # # # 6 # 15 # 5
♒ # 7 # 30 # # # 5 # 30 # 3
♒ # 6 # 0 # # # 8 # 0 # 4
♒ # 4 # 30 # # # 8 # 40 # 3
♒ # 29 # 20 # # # 8 # 45 # 3
♓ # 1 # 10 # # # 10 # 45 # 3
♓ # 1 # 50 # # # 9 # 0 # 3
♓ # 3 # 10 # # # 8 # 30 # 3
♒ # 26 # 0 # # # 3 # 0 # 4
♒ # 26 # 50 # # # 3 # 10 # 5
♒ # 28 # 30 # _Merid._ # # 0 # 50 # 4
♒ # 21 # 30 # # # 1 # 40 # 4
♒ # 23 # 0 # 7l’ # # 0 # 15 # 6
♓ # 1 # 30 # _Merid._ # # 7 # 30 # 3
♓ # 1 # 10 # # # 5 # 0 # 4
♒ # 24 # 30 # # # 5 # 40 # 5
♒ # 28 # 10 # # # 10 # 0 # 5
♒ # 27 # 40 # # # 9 # 0
♓ # 4 # 50 # 7l’15 # # # 2 # 0 # 4
♓ # 4 # 40 # # # 0 # 10 # 4
♓ # 7 # 30 # _Merid._ # # 1 # 10 # 4
♓ # 9 # 50 # # # 0 # 30 # 4
♓ # 10 # 20 # # # 1 # 40 # 4
♓ # 8 # 50 # # # 3 # 30 # 4
♓ # 9 # 40 # # # 4 # 10 # 4
♓ # 10 # 40 # # # 8 # 15 # 5
♓ # 12 # 10 # # # 11 # 0 # 5
♓ # 13 # 0 # _Merid._ # # 10 # 50 # 5
♓ # 11 # 30 # # # 14 # 0 # 5
♓ # 12 # 0 # # # 14 # 45 # 5
♓ # 13 # 0 # # # 15 # 20 # 5
♓ # 6 # 50 # # # 14 # 10 # 4
♓ # 7 # 20 # # # 15 # 0 # 4
♓ # 8 # 10 # # # 15 # 45 # 4
♓ # 1 # 40 # # # 14 # 45 # 4
♓ # 2 # 10 # # # 15 # 20 # 4
♓ # 3 # 0 # # # 14 # 0 # 4
♒ # 26 # 50 # _Merid._ # # 23 # 0 # 1
 ## _Extra formam._
♓ # 16 # 30 # _Merid._ # # 15 # 30 # 4
♓ # 19 # 30 # # # 14 # 40 # 4
♓ # 18 # 50 # # # 18 # 15 # 4
 ######## _Pi$cium._
♓ # 11 # 30 # 7l’ # # 9 # 15 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♓ # 14 # 0 # # # 7 # 30 # 4
♓ # 15 # 50 # # # 9 # 20 # 4
♓ # 18 # 0 # # # 9 # 30 # 4
♓ # 20 # 30 # # # 7 # 30 # 4
♓ # 15 # 50 # # # 4 # 30 # 4
♓ # 19 # 30 # # # 3 # 30 # 4
♓ # 25 # 50 # # # 6 # 20 # 4
γ # 0 # 50 # # # 5 # 45 # 6
γ # 2 # 50 # 7l’ # # 3 # 45 # 6
γ # 7 # 0 # # # 2 # 15 # 4
γ # 10 # 0 # # # 1 # 10 # 4
γ # 12 # 20 # _Merid._ # # 1 # 20 # 4
γ # 12 # 20 # # # 2 # 0 # 6
γ # 13 # 10 # # # 5 # 0 # 6
γ # 16 # 20 # # # 2 # 20 # 4
γ # 18 # 10 # # # 4 # 40 # 4
γ # 20 # 30 # 7l’ # # 7 # 45 # 4
γ # 22 # 20 # # # 8 # 30 # 5
γ # 20 # 20 # # # 1 # 40 # 4
γ # 20 # 0 # # # 1 # 50 # 5
γ # 20 # 30 # # # 5 # 20 # 3
γ # 20 # 20 # # # 9 # 0 # 4
γ # 21 # 50 # # # 21 # 45 # 5
γ # 21 # 30 # # # 21 # 40 # 5
γ # 18 # 30 # # # 20 # 0 # 6
γ # 17 # 30 # # # 19 # 50 # 6
γ # 16 # 50 # # # 23 # 0 # 6
γ # 15 # 30 # # # 14 # 20 # 4
γ # 16 # 30 # # # 13 # 0 # 4
γ # 17 # 30 # # # 12 # 0 # 4
γ # 22 # 30 # # # 17 # 0 # 4
γ # 19 # 40 # # # 15 # 20 # 4
γ # 19 # 50 # # # 11 # 45 # 4
 ######## _Extra formam._
♓ # 21 # 0 # _Merid._ # # 2 # 40 # 4
♓ # 22 # 5 # # # 2 # 30 # 4
♓ # 20 # 30 # _Merid._ # # 5 # 30 # 4
♓ # 22 # 10 # _Ceti._ # # 5 # 30 # 4
♉ # 7 # 30 # _Merid._ # # 7 # 45 # 4
♉ # 7 # 30 # # # 12 # 20 # 3
♉ # 2 # 30 # # # 14 # 30 # 3
♉ # 0 # 20 # # # 14 # 0 # 3
♉ # 0 # 30 # # # 8 # 10 # 4
♉ # 2 # 30 # # # 6 # 20 # 4
γ # 27 # 10 # # # 4 # 10 # 4
γ # 23 # 10 # # # 24 # 30 # 4
γ # 23 # 10 # # # 28 # 0 # 4
γ # 26 # 30 # _Merid._ # # 25 # 10 # 4
γ # 26 # 50 # # # 27 # 30 # 3
γ # 11 # 50 # # # 25 # 20 # 3
γ # 12 # 50 # # # 30 # 50 # 4
γ # 14 # 50 # # # 20 # 0 # 3
γ # 9 # 30 # # # 15 # 40 # 3
γ # 4 # 50 # # # 15 # 40 # 3
γ # 0 # 50 # # # 13 # 40 # 5
</col>
</tb>
<pb 371>[514.01.403]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
γ # 0 # 30 # # # 14 # 40 # 5
♓ # 29 # 10 # # # 13 # 0 # 5
♓ # 28 # 50 # # # 14 # 0 # 5
♓ # 24 # 30 # # # 9 # 40 # 3
♓ # 24 # 50 # _Merid._ # # 20 # 20 # 3
 ######## _Orionis._
♊ # 16 # 50 # # # 13 # 30 # _Neb._
♊ # 21 # 50 # # # 17 # 0 # 1
♊ # 13 # 50 # _Merid._ # # 17 # 30 # 2
♊ # 14 # 50 # # # 18 # 0 # 4
♊ # 24 # 10 # # # 14 # 30 # 4
♊ # 26 # 10 # # # 14 # 50 # 6
♊ # 26 # 20 # # # 10 # 0 # 4
♊ # 25 # 50 # # # 9 # 45 # 4
♊ # 27 # 10 # # # 8 # 15 # 6
♊ # 26 # 30 # # # 8 # 15 # 6
♊ # 21 # 30 # # # 3 # 45 # 5
♊ # 24 # 30 # # # 4 # 15 # 5
♊ # 17 # 40 # # # 19 # 40 # 4
♊ # 16 # 10 # _Merid._ # # 20 # 0 # 6
♊ # 15 # 10 # # # 20 # 20 # 6
♊ # 14 # 0 # # # 20 # 40 # 5
♊ # 10 # 20 # # # 8 # 0 # 4
♊ # 9 # 10 # # # 8 # 10 # 4
♊ # 7 # 50 # # # 10 # 15 # 4
♊ # 6 # 10 # # # 12 # 50 # 4
♊ # 5 # 0 # # # 14 # 15 # 4
♊ # 4 # 40 # # # 15 # 50 # 3
♊ # 4 # 40 # # # 17 # 10 # 3
♊ # 5 # 10 # # # 20 # 20 # 3
♊ # 6 # 10 # # # 21 # 30 # 3
♊ # 15 # 10 # # # 24 # 10 # 1
♊ # 17 # 0 # # # 24 # 50 # 2
♊ # 18 # 0 # # # 25 # 40 # 2
♊ # 13 # 40 # _Merid._ # # 25 # 50 # 3
♊ # 16 # 20 # # # 28 # 20 # 4
♊ # 16 # 30 # _Merid._ # # 29 # 10 # 3
♊ # 27 # 30 # # # 29 # 50 # 3
♊ # 17 # 30 # # # 30 # 40 # 4
♊ # 16 # 20 # # # 30 # 50 # 4
♊ # 9 # 40 # # # 31 # 30 # 1
♊ # 10 # 50 # # # 30 # 15 # 4
♊ # 12 # 10 # # # 31 # 10 # 4
♊ # 20 # 0 # _Merid._ # # 33 # 30 # 3
 ######## _Fluu{ij}._
♊ # 8 # 10 # # # 31 # 50 # 4
♊ # 8 # 40 # # # 28 # 15 # 4
♊ # 7 # 50 # # # 29 # 50 # 4
♊ # 4 # 30 # # # 28 # 15 # 4
♊ # 3 # 0 # # # 25 # 50 # 4
♊ # 0 # 0 # # # 25 # 20 # 4
♉ # 26 # 10 # # # 26 # 0 # 5
♉ # 25 # 20 # # # 27 # 0 # 4
♉ # 22 # 40 # # # 27 # 50 # 4
♉ # 16 # 50 # # # 32 # 50 # 3
♉ # 14 # 10 # # # 31 # 0 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♉ # 14 # 0 # # # 28 # 50 # 3
♉ # 11 # 50 # # # 28 # 0 # 3
♉ # 7 # 0 # # # 25 # 30 # 3
♉ # 4 # 40 # # # 23 # 50 # 4
♉ # 2 # 0 # # # 23 # 30 # 3
♉ # 0 # 20 # # # 23 # 15 # 4
γ # 25 # 0 # # # 32 # 10 # 4
γ # 25 # 40 # _Merid._ # # 34 # 50 # 4
γ # 28 # 40 # _Merid._ # # 38 # 30 # 4
♉ # 3 # 40 # # # 38 # 10 # 4
♉ # 7 # 20 # # # 39 # 0 # 4
♉ # 11 # 10 # # # 41 # 20 # 4
♉ # 11 # 20 # # # 42 # 30 # 5
♉ # 12 # 0 # # # 43 # 15 # 4
♉ # 14 # 30 # # # 43 # 20 # 4
♉ # 24 # 0 # # # 53 # 20 # 4
♉ # 24 # 50 # # # 51 # 45 # 4
♉ # 18 # 0 # # # 53 # 50 # 4
♉ # 15 # 40 # # # 53 # 10 # 4
♉ # 7 # 40 # # # 53 # 0 # 4
♉ # 4 # 40 # # # 53 # 30 # 4
♉ # 1 # 40 # # # 52 # 0 # 4
γ # 20 # 0 # _Merid._ # # 53 # 30 # 1
 ######## _Leporis._
♊ # 9 # 30 # _Merid._ # # 35 # 0 # 5
♊ # 9 # 40 # # # 36 # 30 # 5
♊ # 11 # 10 # # # 35 # 40 # 5
♊ # 11 # 10 # # # 36 # 40 # 5
♊ # 9 # 0 # # # 39 # 15 # 4
♊ # 6 # 0 # # # 45 # 15 # 4
♊ # 15 # 10 # # # 41 # 30 # 3
♊ # 14 # 40 # # # 44 # 20 # 3
♊ # 20 # 50 # # # 44 # 0 # 4
♊ # 18 # 50 # # # 45 # 50 # 4
♊ # 19 # 50 # # # 38 # 20 # 4
♊ # 22 # 30 # _Merid._ # # 38 # 10 # 4
 ######## _Canis._
♋ # 7 # 30 # _Merid._ # # 39 # 10 # 1
♋ # 9 # 30 # # # 35 # 0 # 4
♋ # 11 # 10 # # # 63 # 30 # 5
♋ # 13 # 10 # # # 37 # 45 # 4
♋ # 15 # 10 # # # 40 # 0 # 4
♋ # 10 # 20 # # # 42 # 40 # 5
♋ # 6 # 0 # # # 41 # 15 # 6
♋ # 5 # 50 # # # 42 # 30 # 5
♋ # 0 # 50 # # # 41 # 20 # 3
♋ # 4 # 30 # # # 46 # 30 # 5
♋ # 6 # 0 # # # 45 # 50 # 5
♋ # 14 # 30 # # # 46 # 10 # 4
♋ # 11 # 30 # # # 47 # 0 # 5
♋ # 16 # 30 # # # 48 # 45 # 3
♋ # 13 # 30 # # # 51 # 30 # 3
♋ # 12 # 50 # # # 55 # 10 # 4
♊ # 29 # 30 # # # 53 # 45 # 3
♋ # 22 # 0 # _Merid._ # # 50 # 40 # 3
 ######## _Extra formam._
</col>
</tb>
<pb 372>[514.01.404]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♋ # 9 # 20 # _Merid._ # # 25 # 15 # 4
♊ # 29 # 50 # # # 61 # 30 # 4
♋ # 1 # 10 # # # 58 # 45 # 4
♋ # 2 # 50 # # # 57 # 0 # 4
♋ # 4 # 0 # # # 56 # 0 # 4
♊ # 17 # 50 # # # 55 # 30 # 4
♊ # 20 # 10 # # # 57 # 40 # 4
♊ # 22 # 10 # # # 59 # 50 # 4
♊ # 18 # 50 # # # 59 # 40 # 2
♊ # 15 # 50 # _Merid._ # # 57 # 40 # 2
♊ # 12 # 0 # # # 59 # 30 # 4
 ######## _Canis minoris._
♋ # 14 # 50 # # # 14 # 0 # 4
♋ # 19 # 20 # # # 16 # 10 # 1
 ######## _Nauis._
♌ # 0 # 10 # _Merid._ # # 42 # 30 # 5
♌ # 4 # 10 # # # 43 # 20 # 3
♋ # 28 # 40 # # # 44 # 0 # 4
♋ # 28 # 30 # # # 46 # 0 # 4
♋ # 25 # 10 # # # 45 # 30 # 4
♋ # 26 # 10 # # # 47 # 15 # 4
♋ # 25 # 10 # # # 49 # 15 # 4
♋ # 29 # 10 # # # 49 # 50 # 4
♋ # 28 # 20 # # # 49 # 15 # 4
♌ # 3 # 50 # # # 49 # 50 # 4
♋ # 23 # 50 # # # 53 # 0 # 4
♋ # 23 # 50 # # # 58 # 40 # 3
♌ # 0 # 0 # # # 55 # 30 # 5
♌ # 2 # 0 # # # 58 # 40 # 5
♌ # 3 # 30 # # # 57 # 15 # 4
♌ # 6 # 20 # # # 57 # 45 # 4
♌ # 11 # 0 # # # 58 # 40 # 2
♌ # 8 # 0 # # # 60 # 0 # 5
♌ # 10 # 50 # # # 59 # 20 # 5
♌ # 12 # 50 # # # 56 # 20 # 5
♌ # 14 # 0 # # # 57 # 40 # 5
♌ # 25 # 30 # # # 51 # 30 # 4
♌ # 26 # 0 # _Merid._ # # 55 # 40 # 4
♌ # 23 # 50 # # # 57 # 30 # 4
♌ # 29 # 0 # # # 60 # 0 # 4
♌ # 28 # 50 # # # 61 # 15 # 4
♌ # 20 # 0 # # # 51 # 45 # 4
♌ # 19 # 10 # # # 49 # 0 # 4
♌ # 17 # 50 # # # 43 # 20 # 4
♌ # 18 # 50 # # # 43 # 30 # 4
♍ # 4 # 0 # # # 51 # 30 # 2
♍ # 7 # 20 # # # 51 # 15 # 2
♌ # 1 # 0 # # # 63 # 0 # 4
♌ # 8 # 50 # # # 64 # 30 # 6
♌ # 19 # 50 # # # 63 # 50 # 2
♌ # 28 # 20 # # # 69 # 4 # 2
♍ # 5 # 0 # # # 65 # 40 # 3
♍ # 11 # 10 # _Merid._ # # 65 # 50 # 3
♍ # 15 # 50 # # # 67 # 20 # 2
♍ # 20 # 50 # # # 62 # 50 # 3
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
♍ # 27 # 50 # # # 62 # 15 # 3
♊ # 23 # 50 # # # 65 # 50 # 4
♋ # 16 # 0 # # # 65 # 40 # 3
♋ # 7 # 0 # # # 75 # 0 # 1
♋ # 18 # 50 # _Merid._ # # 71 # 45 # 3
 ######## _Hydræ_
♌ # 3 # 50 # _Merid._ # # 15 # 0 # 4
♌ # 3 # 10 # # # 13 # 10 # 4
♌ # 5 # 0 # # # 11 # 30 # 4
♌ # 5 # 20 # # # 14 # 15 # 4
♌ # 7 # 20 # _Merid._ # # 12 # 15 # 4
♌ # 10 # 10 # # # 11 # 50 # 5
♌ # 13 # 10 # # # 13 # 40 # 4
♌ # 18 # 40 # # # 15 # 20 # 4
♌ # 20 # 30 # # # 14 # 50 # 4
♌ # 18 # 20 # # # 17 # 10 # 4
♌ # 19 # 0 # # # 19 # 45 # 6
♌ # 19 # 50 # # # 20 # 30 # 2
♌ # 20 # 0 # # # 26 # 30 # 4
♌ # 28 # 30 # # # 26 # 0 # 4
♍ # 1 # 0 # # # 26 # 15 # 4
♍ # 7 # 50 # # # 24 # 40 # 3
♍ # 9 # 50 # _Merid._ # # 23 # 0 # 4
♍ # 12 # 50 # # # 22 # 10 # 3
♍ # 21 # 20 # # # 25 # 45 # 4
♍ # 24 # 10 # # # 30 # 10 # 4
♎ # 2 # 0 # # # 31 # 20 # 4
♎ # 4 # 20 # # # 33 # 10 # 4
♎ # 6 # 0 # # # 31 # 20 # 3
♎ # 19 # 50 # # # 13 # 40 # 4
♎ # 23 # 20 # _Merid._ # # 17 # 40 # 4
 ######## _Extra formam._
♌ # 2 # 20 # _Merid._ # # 23 # 15 # 3
♍ # 0 # 50 # 1 # # 16 # 0 # 3
 ######## _Crateris._
♍ # 16 # 10 # _Merid._ # # 23 # 0 # 4
♍ # 22 # 20 # # # 19 # 30 # 4
♍ # 19 # 50 # # # 18 # 0 # 4
♍ # 26 # 50 # _Merid._ # # 18 # 30 # 4
♍ # 19 # 10 # # # 13 # 40 # 4
♍ # 29 # 0 # # # 16 # 10 # 4
♍ # 21 # 30 # _Merid._ # # 11 # 50 # 4
 ######## _Corui._
♎ # 5 # 10 # _Merid._ # # 21 # 40 # 3
♎ # 4 # 10 # # # 19 # 40 # 3
♎ # 6 # 30 # # # 18 # 10 # 5
♎ # 3 # 20 # # # 14 # 50 # 3
♎ # 6 # 30 # # # 12 # 30 # 3
♎ # 6 # 50 # # # 11 # 45 # 4
♎ # 10 # 20 # _Merid._ # # 18 # 10 # 3
 ######## _Centauri._
<201> # 0 # 20 # _Merid._ # # 21 # 40 # 5
♎ # 29 # 50 # # # 18 # 50 # 5
♎ # 29 # 0 # # # 20 # 30 # 4
♎ # 29 # 50 # # # 20 # 0 # 5
♎ # 26 # 0 # # # 25 # 40 # 3
</col>
</tb>
<pb 373>[514.01.405]<rh it>TABVLA</rh>
<tb>
<col 1>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<201> # 5 # 30 # # # 22 # 30 # 3
♎ # 29 # 0 # # # 27 # 30 # 4
<201> # 8 # 0 # # # 27 # 30 # 4
<201> # 9 # 0 # # # 23 # 45 # 4
<201> # 11 # 50 # # # 18 # 15 # 4
<201> # 12 # 20 # # # 20 # 50 # 4
<201> # 3 # 10 # # # 28 # 20 # 4
<201> # 3 # 50 # # # 29 # 20 # 4
<201> # 5 # 0 # # # 28 # 0 # 4
<201> # 6 # 10 # # # 26 # 30 # 4
<201> # 12 # 40 # _Merid._ # # 25 # 15 # 3
<201> # 17 # 20 # # # 24 # 0 # 4
<201> # 7 # 50 # # # 33 # 30 # 3
<201> # 7 # 30 # # # 31 # 0 # 5
<201> # 6 # 40 # # # 33 # 0 # 5
<201> # 2 # 0 # # # 34 # 50 # 5
♎ # 28 # 50 # # # 37 # 40 # 5
♎ # 25 # 40 # # # 40 # 0 # 3
♎ # 24 # 50 # # # 40 # 20 # 4
♎ # 22 # 30 # # # 40 # 0 # 5
♎ # 22 # 30 # # # 46 # 10 # 3
♎ # 23 # 20 # # # 46 # 45 # 4
<201> # 8 # 10 # # # 40 # 45 # 4
<201> # 6 # 10 # # # 43 # 0 # 2
<201> # 7 # 30 # # # 43 # 45 # 3
♎ # 29 # 50 # # # 51 # 10 # 2
<201> # 5 # 10 # # # 51 # 40 # 2
♎ # 26 # 10 # # # 55 # 10 # 4
<201> # 1 # 0 # # # 55 # 20 # 2
<201> # 28 # 10 # # # 44 # 10 # 1
<201> # 14 # 0 # # # 45 # 20 # 2
<201> # 4 # 30 # _Merid._ # # 49 # 10 # 4
 ######## _Be$tiolæ._
<201> # 17 # 50 # # # 24 # 50 # 3
<201> # 15 # 40 # # # 29 # 10 # 3
<201> # 20 # 50 # # # 21 # 15 # 4
<201> # 24 # 0 # # # 21 # 0 # 4
<201> # 22 # 50 # # # 25 # 10 # 4
<201> # 20 # 0 # _Merid._ # # 27 # 0 # 5
<201> # 20 # 30 # # # 29 # 0 # 5
<201> # 24 # 30 # # # 28 # 30 # 5
<201> # 23 # 30 # # # 30 # 10 # 5
<201> # 25 # 30 # # # 33 # 10 # 5
<201> # 11 # 50 # # # 31 # 20 # 5
<201> # 11 # 40 # # # 30 # 30 # 4
<201> # 12 # 50 # # # 29 # 20 # 4
<201> # 28 # 40 # # # 17 # 0 # 4
</col>
<col 2>
 ### _Longitudo. Pars._ # # ## _Latitudo._ # # _Magnitudo_
# # # _Lati._
S # G # M # # S # G # M
<201> # 29 # 10 # # # 15 # 20 # 4
<201> # 25 # 30 # # # 13 # 20 # 4
<201> # 26 # 30 # # # 11 # 50 # 4
<201> # 17 # 0 # # # 11 # 50 # 4
<201> # 16 # 20 # _Merid._ # # 10 # 0 # 4
 ######## _Aræ._
<083> # 17 # 30 # _Merid._ # # 22 # 40 # 5
<083> # 23 # 0 # # # 25 # 45 # 4
<083> # 16 # 10 # # # 26 # 30 # 4
<083> # 10 # 30 # # # 31 # 20 # 5
<083> # 15 # 0 # # # 34 # 10 # 4
<083> # 14 # 50 # # # 33 # 20 # 4
<083> # 10 # 40 # _Merid._ # # 34 # 15 # 4
 ######## _Coronæ au$tralis._
<083> # 29 # 0 # _Merid._ # # 24 # 45 # 4
<043> # 1 # 30 # # # 21 # 0 # 5
<043> # 3 # 0 # # # 23 # 0 # 5
<043> # 4 # 40 # # # 20 # 0 # 1
<043> # 6 # 0 # # # 18 # 30 # 5
<043> # 6 # 50 # _Merid._ # # 17 # 10 # 4
<043> # 6 # 4 # # # 16 # 0 # 4
<043> # 6 # 20 # # # 15 # 10 # 4
<043> # 5 # 0 # # # 15 # 20 # 6
<043> # 4 # 30 # # # 14 # 50 # 6
<043> # 1 # 40 # # # 14 # 40 # 5
<083> # 29 # 10 # # # 15 # 50 # 5
<083> # 29 # 0 # # # 18 # 30 # 5
 ######## ♓ _Merid._
♒ # 26 # 50 # _Merid._ # # 23 # 0 # 1
♒ # 20 # 30 # # # 23 # 0 # 4
♒ # 24 # 0 # # # 22 # 15 # 4
♒ # 25 # 10 # # # 22 # 30 # 4
♒ # 24 # 10 # # # 16 # 15 # 4
♒ # 15 # 0 # # # 19 # 30 # 5
♒ # 21 # 0 # # # 15 # 10 # 5
♒ # 18 # 40 # # # 14 # 40 # 4
♒ # 15 # 0 # # # 15 # 0 # 4
♒ # 11 # 40 # # # 16 # 30 # 4
♒ # 10 # 50 # # # 18 # 10 # 4
♒ # 10 # 0 # _Merid._ # # 22 # 15 # 4_
_ ######## Extra formam._
<043> # 27 # 50 # _Merid._ # # 22 # 20 # 3
♒ # 1 # 0 # # # 22 # 10 # 3
♒ # 3 # 50 # # # 21 # 10 # 3
♒ # 1 # 50 # # # 20 # 50 # 5
♒ # 3 # 40 # # # 17 # 0 # 4
♒ # 3 # 40 # _Merid._ # # 14 # 50 # 4
</col>
</tb>
<pb 374>[514.01.406]
<h>TABVLA DECLINATIONIS SOLIS.</h>
<tb>
# ### Aries. # ### Taurus. # ### Gemini.
# ### Libra. # ### Scorpio. # ### Sagittarius.
Grad. # ### Grad. Min. Sec. # ### Grad. Min. Sec. # ### Grad. Min. Sec.
0 # 0 # 0 # 0 # 11 # 30 # 1 # 20 # 12 # 1
1 # 0 # 23 # 22 # 11 # 51 # 3 # 20 # 42 # 16
2 # 0 # 47 # 41 # 12 # 11 # 10 # 20 # 36 # 30
3 # 1 # 11 # 8 # 12 # 32 # 19 # 20 # 48 # 30
4 # 1 # 35 # 24 # 12 # 53 # 19 # 21 # 0 # 0
5 # 1 # 55 # 31 # 13 # 1 # 1 # 21 # 11 # 1
6 # 2 # 24 # 7 # 13 # 33 # 10 # 21 # 21 # 16
7 # 2 # 47 # 7 # 13 # 53 # 5 # 21 # 32 # 1
8 # 3 # 10 # 9 # 14 # 12 # 8 # 21 # 41 # 32
9 # 3 # 34 # 21 # 14 # 32 # 0 # 21 # 51 # 16
10 # 3 # 58 # 13 # 14 # 51 # 4 # 22 # 0 # 0
11 # 4 # 21 # 18 # 15 # 9 # 8 # 22 # 8 # 7
12 # 4 # 45 # 15 # 15 # 28 # 14 # 22 # 13 # 3
13 # 5 # 8 # 6 # 15 # 46 # 37 # 22 # 24 # 22
14 # 5 # 32 # 6 # 16 # 5 # 1 # 22 # 32 # 9
15 # 5 # 55 # 24 # 16 # 22 # 14 # 22 # 39 # 9
16 # 6 # 18 # 14 # 16 # 40 # 5 # 22 # 45 # 31
17 # 6 # 41 # 29 # 16 # 57 # 27 # 22 # 51 # 38
18 # 7 # 4 # 3 # 17 # 14 # 3 # 22 # 57 # 29
19 # 7 # 27 # 15 # 17 # 30 # 24 # 22 # 2 # 1
20 # 7 # 50 # 16 # 17 # 47 # 7 # 23 # 7 # 2
21 # 8 # 12 # 11 # 18 # 3 # 0 # 23 # 11 # 6
22 # 8 # 35 # 16 # 18 # 18 # 13 # 23 # 15 # 7
23 # 8 # 57 # 46 # 18 # 34 # 6 # 23 # 18 # 15
24 # 9 # 20 # 1 # 18 # 49 # 9 # 23 # 21 # 16
25 # 9 # 4 # 0 # 19 # 18 # 2 # 23 # 24 # 7
26 # 10 # 42 # 4 # 19 # 3 # 4 # 23 # 26 # 9
27 # 10 # 25 # 20 # 19 # 32 # 7 # 23 # 27 # 25
28 # 10 # 47 # 17 # 19 # 45 # 39 # 23 # 39 # 2
29 # 11 # 8 # 5 # 20 # 59 # 10 # 23 # 29 # 20
30 # 11 # 30 # 1 # 20 # 12 # 1 # 23 # 30 # 0
<?> # ### Airgo. # ### Leo # ### Cancer.
<?> # Ti$ces. # ### Acquarius. # ### Capricornus.
</tb>
<pb 375>[514.01.407]
<h>TABVLA RECTARVM
ASCENSIONVM.</h>
<tb>
# Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi.
# 5 # 4 # 35 # # # 5 # 32 # 42 # # # 5 # 63 # 3 # # # 5 # 95 # 27 # # # 5 # 127 # 22 # # # 5 # 156 # 51
# # 10 # 9 # 11 # # # 10 # 73 # 35 # # # 10 # 68 # 21 # # # 10 # 100 # 53 # # # 10 # 132 # 27 # # # 10 # 161 # 33
γ # 15 # 13 # 48 # ♉ # 15 # 42 # 35 # ♊ # 15 # 73 # 43 # ♋ # 15 # 106 # 17 # ♌ # 15 # 137 # 29 # ♍ # 15 # 166 # 12
# # 20 # 18 # 27 # # # 20 # 47 # 33 # # # 20 # 79 # 7 # # # 20 # 111 # 39 # # # 20 # 142 # 25 # # # 20 # 170 # 49
# # 25 # 23 # 9 # # # 25 # 52 # 38 # # # 25 # 84 # 33 # # # 25 # 116 # 57 # # # 25 # 147 # 17 # # # 25 # 175 # 25
# # 30 # 27 # 54 # # # 30 # 57 # 48 # # # 30 # 90 # 0 # # # 30 # 122 # 12 # # # 30 # 152 # 6 # # # 30 # 180 # 0
</tb>
<fig/>
<tb>
# # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi. # # # Gr. # Gr. # Mi.
# # 5 # 184 # 35 # # # 5 # 212 # 42 # # # 5 # 243 # 3 # # # 5 # 275 # 3 # # # 5 # 307 # 22 # # # 5 # 336 # 51
# # 10 # 189 # 11 # # # 10 # 217 # 35 # # # 10 # 248 # 21 # # # 10 # 280 # 53 # # # 10 # 312 # 27 # # # 10 # 341 # 33
♎ # 15 # 193 # 48 # <201> # 15 # 222 # 31 # <083> # 15 # 253 # 43 # <043> # 15 # 286 # 17 # ♒ # 15 # 317 # 29 # ♓ # 15 # 346 # 12
# # 20 # 198 # 27 # # # 20 # 227 # 33 # # # 20 # 259 # 7 # # # 20 # 291 # 39 # # # 20 # 322 # 25 # # # 20 # 350 # 49
# # 25 # 203 # 9 # # # 25 # 232 # 38 # # # 25 # 264 # 33 # # # 25 # 296 # 57 # # # 25 # 327 # 18 # # # 25 # 335 # 28
# # 30 # 207 # 55 # # # 30 # 237 # 48 # # # 30 # 270 # 0 # # # 30 # 302 # 12 # # # 30 # 332 # 6 # # # 30 # 360 # 7
</tb>
<h it>SERIES CHARTARVM.</h>
<p>ab. ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ.</p>
<p>AA BB CC DD EE FF GG HH.</p>
<p>_Omnes $unt terniones præter b. duernionem, & HH. quaternionem._</p>
<pb>[514.01.408]
<fig/>
<pb>[514.01.409]
<pb>[514.01.410]
<pb>[514.01.411]
<p>2136 <bf>VITRUVIO</bf>. De Architectura libri decem, cum Commentario Da-
nielis Barbari...</p>
<p>Venezia, Francisci & Crugher, 1567.</p>
<p>Fo., perg., pp. (20) + 375 + (1); moltissime figure in legno n.t., an-
che a piena pagina.</p>
<p>SECONDA PREGEVOLE EDIZIONE COL COMMENTO DEL BARBARO,
le cui figure sono attribuite al Crugher. A pag. 204 una bella VEDUTA
DI VENEZIA “dopo Jacopo de’ Barbari „, che non si trova in pre-
cedenti edizioni.</p>
<pb>[514.01.412]