metadata: dcterms:identifier ECHO:V82APKX9.xml dcterms:creator (GND:118627252) Vitruvius Pollio, Marcus dcterns:contributor (GND:116578920) Rode, August dcterms:title (la) Marci Vitruvii Pollionis De architectura libri decem : ope codicis Guelferbytani, editionis principis, ceterorumque subsidiorum recensuit, et glossario in quo vocabula artis propria Germ. Ital. Gall. et Angl. explicantur dcterms:date 1800 dcterms:language lat text (la) free http://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/ECHOdocuView/ECHOzogiLib?mode=imagepath&url=/mpiwg/online/permanent/library/V82APKX9/pageimg log: unknown: <007> = i or ı (dotless i) (occurs 2 time(s)) <016> = @ variant of ♄ (planet: saturn / alchemy: plumbum) (occurs 1 time(s)) <023> = * or Kalenderzeichen Sextil (similar character: ✶) (occurs 28 time(s)) <181> = *** Greek (image is right) (occurs 1 time(s)) <185> = *** dots ... (occurs 15 time(s)) <225> = *** Punkt und Strich (occurs 1 time(s)) <299> = *** Greek (occurs 11 time(s)) <300> = *** Punkt strich (occurs 1 time(s)) <301> = *** Punkte (occurs 1 time(s)) <302> = *** Punkte und Strich (occurs 9 time(s)) <303> = *** Punkte und Strich (occurs 5 time(s)) <304> = *** Strich (occurs 1 time(s)) replacements: = !später ersetzen = parameters: despecs = 2.0 [0001] [0002] EXLIBRIS ANNO SCHMIEDEN- SCHMIDTGEN _GEBOREN 30. MAI 1910_ _GEFALLEN 9. FUNI 1940_ KUNST [0003] [0004] [0005] MARCI VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM OPE CODICIS GUELFERBYTANI, EDITIONIS PRINCIPIS, CETERORUMQUE SUBSIDIORUM RECENSUIT, ET GLOSSARIO IN QUO VOCABULA ARTIS PROPRIA GERM. ITAL. GALL. ET ANGL. EXPLICANTUR, ILLUSTRAVIT AUGUSTUS RODE DESSAVIENSIS. MAUSOLEUM vide Vite Livii Re et Plinit L. 36 489 BEROLINI, SUMPTIBUS AUGUSTI MYLII 1800 [0006] [0007] AUGUSTUS RODE LECTURIS.

Fontem, e quo elegantioris veterum Architecturae cogni- tionem hauriamus non e$$e praeter Vitruvii libros, notum e$t. Hinc factum, ut ab eo tempore quo primum in lucem illi reducti e$$ent, ab optimis quibusque architectis a$$idua lectione tererentur. Neque nunc, qui hanc artem pro$i- tentur, ex Vitruvii cognitione de$ierunt e$$e ae$timandi. Tamen horum librorum exempla nonni$i raro in literato- rum pariter atque arti$icum penu reperiuntur. Cumque vix $it e cla$$icis Romanorum $criptoribus quisquam, cujus reliquiae non complures minime de$piciendas nactae $int editiones; quanam tam adver$a $ortuna $actum dicam, ut [0008]AUGUSTUS RODE LECTURIS. $olus no$ter ex hoc numero exemtus $it? Quem ab eo tem- pore, cum _Jo. de Laet_ eum edidi$$et (Am$telod. 1649), praeter _Galianum,_ qui ver$ioni $uae Italicae anno 1758 editae latinum contextum comitem addidit, iterum prelo committere dignatus e$t nemo.

Premit autem literas cultiores haec penuria; cui me- deri apud me con$titui: qui non $olum, ex quo _germanice_ ante aliquot annos, eosdem libros edidi, interiorem no$tri architecti cognitionem adeptus e$$e videor; $ed cui prae- terea ad manus e$t _ex Bibliotheca Ducis Guelferbytani_ _codex, qui quondam Marq. Gudii $uit, vetu$ti$$imus op-_ _timae notae manu exaratus necdum collatus;_ nec non _Editio_ quam dicunt principem _Jo. Sulpicii._ Debere igitur hoc me rei publicae literatae credidi, uti horum prae$idio- rum $ructum cum ea communicarem.

Adhibui in hac editione illam quam curavit _Galianus,_ ita tamen ut fundamento uterer editione _Jocundi_ anni 1511. Diver$as porro ab ea $cripturas, veteremque, ubicunque eam de$ererem, varietates item quae alicujus momenti vi$ae $unt _Codicis Guelferbytani_ (hac $ola nota: _Cod. mn._ $ive: [0009]AUGUSTUS RODE LECTURIS. _ms._ a me de$ignati) ut et _Franeckerani,_ cujus pleniorem notitiam _Frie$emannus_ in _Schlichthor$tii_ collectione (Ma- gazin für Philologen) dedit, nec non Editionis _Sulpicii_ et aliarum, in inferiori paginarum margine indicavi. Criticas praeterea notas, ne pretium libri augerem, non adjeci, prae- $ertim cum de cau$is praelatae a me lectionis, in notis ver- $ioni meae germanicae adjectis, plerumque monui$$em.

Commentarii vero vices _Glo$$arium Vitruvianum_ (quod ver$ioni meae olim additum, emendatum hic artis- que vocabulis _Gallicis, Italicis,_ et _Anglicis_ auctum textui $ubjeci) quantum valet $u$tineat; cum, quod maxime doleo, per librarios no$tros, $umptus perdere timentes, non liceat mihi icones adjungere, quae oculum qua$i alloquentes opti- mam prae$tarent explanationem. Interim _tabulae,_ magno $tudio _ad ip$a antiqua monumenta maximam partem_ _delineatae,_ magnoque $umptu paratae, apud me $unt; qua- rum editionem feliciora forta$$e aliquando tempora adjuva- bunt. Quare delere non $u$tinui notulas in ip$o editionis meae textu hic illic po$itas, quae ad illas lectorem ablegant, quasque tum in$erueram, cum jucunda adhuc nullaque timi- [0010]AUGUSTUS RODE LECTURIS. ditate depre$$a $pes $uppeditaret, ab$olutum quodammodo, neque Germano nomine indignum opus edendi.

Quae de Vitruvii vita pauca admondum ex ip$is decem ejus voluminibus di$cimus ea collecta operi praepo$ui; in- dicem hi$toricum coronidis loco adjeci. Dabam De$$aviae men$e Martio anni MDCCC.

[0011] NOTITIA LITERARIA DE M. VITRUVIO POLLIONE EX JO. ALB. FABRICII BIBLIOTHECA LATINA A JO. AUG. ERNESTI AUCTIUS EDITA TOM. I. C. 17; ADDITIS QUIBUSDAM SUPPLEMENTIS. Vitruvii nomen et aetas.

M. _Vitruvius_ _Pollio,_ patria _Veronen$is,_ ut multis et probabilibus argumentis demon$trat _Scipio Ma$$aeus_ in _Verona illu$trata_ P. II. $criptor non artis $uae tantum- modo in primis peritus, $ed, quod ip$e in architecto requirit, alias quoque $cientias et di$ciplinas doctus, et in Graecis $criptoribus diligenter ver$atus, et$i in dictione ejus plebeji quid notarunt eruditi. Julio Cae$ari $e architecturae $cientia innotui$$e te$ta- tur prae$atione libri I. Militavit in ca$tris Julii Cae$aris, machinis bellicis prae$ectus, ut ex lib. 7. cap. 4. et lib. 10. cap. 16. colligit in Almage$to Ricciolus. Alius fuit _Vi-_ _truvius Vaccius Fundanus,_ cujus mentio apud Livium 8, 19. $eq. Alius _Vitruvius_ _Secundus_ apud Lampridium in Commodo, ubi male Ca$aubonus Victorini nomen re- ponit. Vide Reine$ium p. 340. Var. lect. _Alciatus_ 8, 5. parergon juris, profert ex Veronen$i lapide hanc in$criptionem: L. VICTRUVIUS L. L. CERDO AR- Praenomen in ed. pr. et ed. Flor. 1496. etc. Lucius e$t: in quibusdam Italicis M. L. Repertum e$t etiam A. $ed M. $requenti$$ime, unde prae$ert etiam Polenus. Scribitur et _Vic-_ _truvius_, ut mittam In$criptionem paullo po$t allatam, in edd. pr. Sulpicii et Flor. Mentio- nem ejus $ecere e veteribus Plinius, Servius, Sidonius Apollinaris, ac, $i vera e$t Reine$ii emendatio pag. 118. Var. Lect. ut pro Βτγ{ae}τδíω Βτ{ae}ουíον legamus, I$aacus Tzetza ad Lycophro- nem p. 164. Videtur etiam illo u$us fui$$e Palladius in uno itemque altero loco librorum de re ru$tica. Veronae inter eruditos Veronen$es in $umma Curiae fronte primum locum obtinet Vitruvius te$te Onu$rio Panvinio antiquitatt. Veronen$. lib. VI. p. 147. qui tamen Veronen$em architectum hunc L. Vitruvium Cerdonem Lucii libertum non di$$itetur $e diver$um exi$ti- mare a $criptore M. Vitruvio Pollione Romano ingenuo. [0012]NOTITIA LITERARIA CHITECTUS. Idem autem, inquit, e$t _Cerdo_ quod _Pellio._ Sed ille Vitruvius Pellio, quem pro Pollione Alciatus obtrudit, recte a Philandro, a Barthio lib. I. Adver$ar. c. 10. et Petro Burmanno prae$. ad T. IX. part. 6. the$auri rerum Italicarum exploditur. Maffaeo in Verona illu$tr. probabile videtur, hunc Vitruvium Cerdonem fui$$e libertum Vitruvii Architecti. De M. Vitruvii Epitaphio, quod prope _Formias_ in$pexit, ut ajunt, Alphon$us Rex, mentio etiam e Panormitano de doctis Alph. I, 47. apud Aeneam Sylvium p. 476. Opp. Ex $acris literis Vitruvium pro$eci$$e, atque ex Mo$e architecturae praecepta, licet di$$imulet, hau$i$$e (quod velit Villalpandus T. 2. in Ezechielem p. 45.) non magis veri$imile mihi videtur, quam ex Vitruvii praecep- tionibus veram templi Hiero$olymitani imaginem, pulcherrima licet ac $plendidi$$ima illa $it, a Villalpando nobis explicari, quam aliam longe exhibent nobis Hebraeorum $ilii. De plebitate $ermonis latini, quam in Vitruvio viri eruditi ob$ervarunt, notata nonnulla ex$tant in Pihlmanni Romano bilingui $ive di$$. edita Up$aliae in 8. de di$$erentia linguae plebejae et ru$ticae tempore Augu$ti a $ermone hone$tiore hominum urbanorum. Vide memorias Trevoltinas a. 1711. p. 914. nec non Jo. Nicolaum Func- cium de aetate virili Latinae linguae parte altera p. 299. $eq. Vitam Vitruvii $crip$ere olim Polenus addidit libro de Vitruvii edd. cum eruditis notis $uis. Diligenti$$ime vitam Polenus addidit libro de Vitruvii edd. cum eruditis notis $uis. Diligenti$$ime illu$travit res Vitruvii Ma$$aeus in Verona illu$trata P.II.

Libri X. de architectura.

Ex$tant ejus _de architectura_ ad Imp. Augu$tum libri X. ab aetate jam pro- vecto $cripti. _Formae_ $ive σχήματα, quae $ubinde ad calcem $ingulorum librorum $ubjeci$$e $e Vitruvius innuit, ut VIII. 6., cum magna lectorum jactura interciderunt, et$i ab editoribus et Philandro partem ex ingenio utcunque re$tituta. Di$tributionem vero capitum in editione Florentina, quam aliae $equuntur, multis in locis inepti$$i- mam e$$e, et Vitruvium perpetua oratione libros $uos $crip$i$$e, probe notavit idem Philander. E latinis veteribus ante Vitruvium de eodem argumento $crip$erant Fu$$i- tius, Terentius Varro, et Publius Septimius. In Labbei Bibl. nova MSS. p. 384. me- morantur e Catalogo auctiore Scipionis Tettii Vitruvii Ru$i et Epaphroditi Architectonica. Non integrum nos Vitruvium, $ed tantummodo librorum ejus Epitomen habere putabat Barthius XXX, 7. Adver$ar. $ed ne$cio quomodo vir ille doctus pronus $uit ad Epitomas in veterum monumentis $ine magna cau$a $ubodo- randas. In praef. libri I. ait $e Vitruvius M. Aurelio et P. Minidio (MS. Numidio) et Cn. Cornelio ad apparationem balli$tarum et $corpionum, reliquorumque tor- Vitruvius lib 2. praef. Mihi autem, Imperator, $taturam non tribuit natura, faciern de$ormavit aetas, valetudo detraxit vires. Libro VIII. cap. 4. re$ert ho$pitio $uo u$um C. Julium Ma$ini$$ae F. qui cum Patre Cae$are Julio militavit. [0013]DE M. VITRUVIO POLLIONE. mentorum per$ectionem prae$to $ui$$e. Aedilitatem Varronis et Murenae memo- rat II, 8. Divum Cae$arem II, 9. C. Julius Ma$ini$$ae $ilius cum patre Cae$are mili- tavit, is ho$pitio meo e$t u$us, VIII, 4. Cum ob$erva$$et, plures de architectura praecepta voluminaque non ordinata $ed incepta, uti particulas errabundas, reliqui$$e, praefat. 4., corpus Architecturae $cribere $e pro$e$$us lib. 2. cap. 1. primo volumine de artis officio tradit, atque omnium paene $cientiarum peritum vult e$$e architectum perinde ut coquum Sicon apud Athenaeum IX. p. 378. 381. $q. 404 $q.: $ecundo de naturalibus materiae rebus, quem habeant u$um: tertio et quarto de aedibus $acris, et de Doricis columnis Corinthiisque et Tu$canis atque loniis: quinto de locis publicis, foro, aerario, carcere, curia, theatro, porticibus, balneis, palae$tris, xy$tis, portubus: $exto de privatis aedi$iciis urbanis ru$ticisque, ex more et u$u tum Romanorum tum Graecorum: $eptimo de expolitionibus ad $irmitatem et ornatum, ubi multa etiam de coloribus: octavo de aquis et aquae ductibus: nono de gnomonicis rationibus , cu- jus libri prae$atio in editis ju$to citius abrumpitur; ejus enim pars $unt adhuc integra tria capita priora: decimo denique de machinationibus.

Cardani de Vitruvii ingenio judicium.

_Hieronymus Cardanus_ lib. 16. de $ubtilitate, Vitruvium annumerat duodecim viris, quos prae ceteris ingenii et inveniendi $acultate valui$$e exi$timat, qui $unt _Archimedes, Ari$toteles, Euclides, Scotus, Johannes Sui$$et_ cognomento _Calcu-_ _lator, Apollonius Pergaeus, Archytas Tarentiuus, Mahometus Ibn Mo$es,_ Algebrai- cae inventor, _Alchindus, Heber Hi$panus, Galenus,_ et _Vitruvius_. Hunc vero po- $tremum ait non ultimo, $ed primo loco ponendum, $i propria, non aliena inventa con$crip$i$$et. Idem Cardanus in libro de $criptis propriis a$$irmat, $e commentarium $cribere coepi$$e in Vitruvium, po$tea res potius $ectatum, non pauca Vitruviana ex- plica$$e in libris de rerum varietate et $ubtilitate.

Editiones.

Vitruvii libri primum reperti $unt a _Poggio_ in mona$terio _S. Galli_, ut ip$e me- morat Epi$t. p. 346. Hujus codicis mentio nulla e$t apud Polenum, nec, is quo abie- rit, reperi traditum. Nec vere judicare audeo, an ex eo cetera $cripta exemplaria $lu- xerint omnia, cum eorum varietates et con$en$us nondum $atis cognita $int.

De editionibus Operis Vitruviani et editoribus, unus $atis diligenter $crip$it Jo. Polenus proprio Commentario, Patavii a. 1739. 4. edito. Nam ip$e in animo habebat, novam editionem curare Hunc igitur in recen$endis iis $equemur.

Princeps igitur editio e$t _Jo. Sulpicii_ Verulani, adjuncto _Frontino_ de Aquaed, Con$er Vo$$ium de $cientiis Math. c. 47. §. 1. p. 279. [0014]NOTITIA LITERARIA quae loci et snni notam non habet, $ed Romae $acta videtur, in $ocietatem laboris vocato _Pomponio Laeto_. Verba Graeca $ingula latinis literis expre$$a $unt, ubi plura erant aut ver$us Graeci, vacuum $patium relictum e$t; item ubi $iguras additas dicit Vitruvius, omnino una tantum $igura ine$t L. I. c. extr. Eam cum MSS. magis quam ceteras, notat Polenus, qui et lectiones ejus ceteris prae$ert. Ceterum haec editio ita rara e$t, ut de ea dubitaret Card. Quirinus, in Brixia literata, T. I. p. 122. Ejus exem- plum e$t in Bibliotheca Senatus Lip$. habemusque et ip$i. Contra editio, quae Hieron, Advocato tribuitur ab eodom Card. Quirino I. c. p. 120. ex loco epi$tolae Jo. Britannici, nulli usquam vi$a, e$t commentitia.

Secuta e$t editio _Florentina_ a. 1496. $ol. $acta, addito _Frontino_ et opu$culis quibusdam Politiani, non con$tat, a quo. In orthographia e$t accuratior Sulpiciana, in ceteris $ere con$entit: $iguras duas habet. Anno po$t Venetiis editus e$t Vitruvius apud Sim. Papien$em Bivilaguam, repetita et Florentina, $ed mutato tamen inter- dum textu, et additis duabus aliis $iguris. Iterum _Venetiis_ a. 1511. $ol. apud Joan. de Tridino. Operi prae$uit _Jucundus Veronen$is_, qui textum in multis mutavit, in quibusdam e MSS. $ed pluribus ex ingenio, ut ip$e indicat, additis etiam $iguris: bene ceterum de Vitruvio meritus. Ex hac ducta e$t editio _Florent_. 1513. 8. apud _Juntam_, $ed ca$tigata iterum a Jucundo: $ed tamen $erme ubique cumVeneta con$entit: unde patet $ru$tra hanc editionem a plerisque pro praecipua haberi. Ea repetita e$t a. 1522. item a. 1523. 8. Anno autem 1521. _Comi_ in $ol. prodiit cum ver$ione Italica et Commentario auctore _Cae$are Cae$ariano_, de quo videndus Polenus, juvante Bono Mauro et Bened. Jovio, ut de ip$a hac ver$ione, quam Critico non negligendam judi- cat: alia $imilis _Venetiis_ 1524. $ol. cum epi$tola _Fr. Lucii Durantini_, repetita e Cae- $ariana. Figurae $unt ex ed. Jucundi. Sed _Italice_ $aepius po$t editus e$t Vitruvius, de quibus videndus Polenus: nos latinas edd. curamus.

Sequitur editio _Argentor_. 1543. 4. adjuncto Frontino cum Indice copio$o, in qua nihil e MSS. novi boni acce$$it. Anno po$t 1544. _Romae_ primum prodiere _Phi-_ _landri_ Commentarii in Vitruvium, repetiti anno po$t _Pari$iis_ 8. $ed $ine textu Vitru- vii. Ii primum cum textu Vitruvii prodiere _Argent_. 1550. 4. textus e$t idem qui anni 1543. Sed a. 1552. cum iisdem prodiit Vitruvius _Lugd_. apud _Tornae$ios_, 4. cui editione ip$e Philander prae$uit, $ecutus textum ed 1513. a quo tamen interdum rece$- $it, ex ingenio nonnullis mutatis. Additae $unt V. L. ed. Argent. Commentarius e$t ca$tigatior et tertia parte auctior, ut titulus indicat. Figurae $unt diligenter, nec in- eleganter $actae; $ed tamen aliquot locis nullae $unt, ubi Vitruvius $e figuram addi- di$$e dicit. Hanc editionem deligendam e$$e, $i quis unam deligere ex omnibus velit, judicat Polenus. Ea repetita e$t a. 1586.

Po$t Lugdunen$em nulla $acta e$t editio ante a. 1567. quo prodiit Vitruvius _Ve-_ _netiis_, cum _Dan. Barbari_ Commentariis copio$is, $iguris multis et Indicibus. Textus e$t e Tornae$iana maxime, $ed quibusdam tamen lectionibus, ex ingenio, ut videtur, [0015]DE M. VITRUVIO POLLIONE. mutatis, non admonito lectore. In commentariis omnia explicare $tuduit, u$us etiam Philandri quibusdam notis, ut ip$e $ingulis locis indicat, cum Philander di$$iciliora modo explicare in$tituerit. Ultima, po$t longum intervallum, $acta e$t editio Am$tel. 1649. $ol. per _Jo. de Laet_, Antverpien$em, quam vulgo optimam vocant, $cil. prop- ter $plendorem chartarum. Textum $e dicit Laetus $ecutum a. 1552; $ed id non e$t diligenter $actum, $icut nec Philandri Notae integrae $unt, ut promittitur in titulo. Omnino ille parum diligenter in tota re, in excerpendis aliorum $criptis, ut Barbari, Salma$ii, ver$atus e$t. Acce$$ere Elementa Architecturae collecta ab Henr. Wottono, _Baldi Lexicon Vitruvianum_ (interdum decurtatum), ejusdem Scamilli impares Vitru- viani, de Pictura L. III. _Leonis Bapti$tae de Albertis_: de Sculptura Excerpta e Pomp. Gaurici Dialogo: Ludov. _Demontio$i_ Comm. de Sculptura et Pictura, et In- dices Varii: quae pleraque poterant omitti, cum ad Vitruvii opus nil pro$int.

Quo magis erat optandum, ut _Jo. Polenus_, qui po$t ab$olutum Frontinum edere Vitruvium cogitabat, ab$olveret opus in$titutum: ad quod quam paratus a doc- trina nece$$aria $uerit, Frontini editio docet, quam ab libris @@r. et edd. iisque dili- genter excu$$is, commentarius de edd. demon$trat, in quo et de Codd. $criptis, quo- rum notitiam habebat, etiam excerpta, agit inde a pag. 130. Nam vere queritur P. We$$eling Ob$. I, 15. nondum $atis diligenter curatum e$$e textnm Vitruvii: et $up- petunt in Bibliothecis adhuc multi Codices nondum ad emendandum collati, ut e Po- leni Commentario patet: et re$tant alii non ab eo memorati, ut in Bibl. Franequerana; ex quo quidam viri docti loca quaedam textus Vitruviani emendarunt, de quibus mox. Ex Italicis MSS. $umtae videntur multae lectiones, quae $unt in exemplo Vitruviano Laeti, quod ex Italia allatum e$t in Daniam, et nunc e$t in Bibliotheca Scholae Ripen- $is. _(Addenda e$t editio librorum Vitruvii, quam curavit Berardus Galiani,_ _adjectis $chematibus cum ver$ione Italica, Neapoli, 1758. $ol.)_

Commentarii et Interpretationes.

Fuerunt et alii, qui hoc $axum volverent, vel Commentariis $cribendis, vel nova recen$ione tentanda, $ed rem ad $inem non perducerent, aut in lucem pro$erre $ua non po$$ent.

De Bernardini _Merulae_ commentariis in Vitruvium, quos per plagium $ibi vindicare voluit Gaudentius Merula, meminit Antonius Majoragius in Apologia con- tra Gaudentium edita Ultrajecti 1666. 4. p 29. et 44. De _Adriani Auzuti_ $ive _Azovii_ commentariis in Vitruvium et Frontinum vulgandis Romae a _Franci$co Nazario_, qui et ip$e notas $uas $uit additurus, $pes $acta $uit in Tentzelii dialogis men$truis a. 1692. pag. 825. 1010. in Diario eruditorum Mutinen$i a. 1692. p. 297. et in Mu$eo Minervae Venetae (Galleria di Minerva) a. 1695. pag. 236. _Joannis Norchiati_ Florentini circa a, C, 1550. clari commentarium affectum in Vitruvium memorat Julius Niger p. 291. [0016]NOTITIA LITERARIA hi$toriae $criptorum Florentinorum, add. Polenum p. 69. Idem de _Leone Bapti$ta_ _Alberti_, quem Vitruvium Florentinum $unt qui dicant, et de ejus decem libris de Ar- chitectura videndus p. 349. $eq. qui po$t primam editionem Pari$ien$em Latinam a. 1512. 4. $aepius vulgati $unt non Latine modo, verum _Co$mo Bartoli_ interprete Ita- lice quoque, et _Johanne Martino_ Gallice. Commentarios _Italice_ editos in decem libros Vitruvii Venet. 1495. a _Sylvano Mauroceno_ Veneto memorat Cel$us Ro$inus T. 2. Lycei Lateranen$is. p. 294.

Sed etiam $uere, qui loca quaedam et partes operis Vitruviani vel corrige- rent, vel illu$trarent. Huc pertinent _Claudii Plolemaei_ Epi$tolae $eptem Venetiis 1547. 4. editae Italice, in quibus e$t una ad Augu$tinum Comitem de Landis, in qua ratio il- lu$trandi libros Vitruvii accurate et per$picue explicatur; de quo libro videndus Pole- nus p. 50. $eq. Porro Mantuae 1558. $. prodiit liber _Gli ob$curi e di$$icili pa$$i di Vi-_ _truvio_ alla chiara intelligenza tradotti per _Givanni Bertano_, in quo libro et res et verba plura ob$cura, in primisque _$camilli impares_ explicat $uo modo, re$utatus in his quidem a Baldo, $ed a$perius quam erat aequum, v. Polenus pag. 85. Et pertinet huc etiam ille ip$e _Baldus_, partim propter _Lexicon Vitruvianum_, in quo e$t egregi- um adjumentum Vitruvianae orationis intelligendae, quod primum prodiit Augu$tae Vindel. 1612. 4. addita Vitruvii vita; partim propter libellum de _Scamillis imparibus_, nova ratione explicatis, qui ibidem eodemque anno prodiit. Egregie etiam meritus e$t de Vitruvio Salma$ius in Exercitationibus Plin. in quibus non modo Vitruvio $aepe utitur ad lucem affundendam Plinio, $ed etiam quadragies emendat: unde illa loca excerpta et addita $unt editioni ultimae Am$telodamen$i. Commemorare etiam h. I. juvat P. We$$elingium, qui in Ob$ervationum L. I. 18. et L. II. pluribus capitibus, prae$ertim e MS. Franequerano emendat, atque explicat: itemque Heringam V. C. qui in Ob$ervationum eleganti$$imarum libro c. 16. aliquot loca L. IX. c. 6. 7. corrupti$$ima ex eodem Codice et ex ingenio correxit; ut alios mittam. qui $ingula loca aut obiter aut ex in$tituto tractavere, ut Morgagni locum, qui ad rem medicam pertinet. (Nec oblivi$cendus hic e$t _C. L. Stieglitz_, Lip$iae, qui in $ua Cncljfllpädie der börgerlichen Caukun$t pluribus locis egregie de Vitruvio e$t meritus, praecipue vero tomo V. art. Citrud).

Huc etiam re$erendi, qui _$iguras_ operi adjunxere, quos $upra indicavimus, cum editiones recen$eremus; quod eae plurimum pro$unt ad intelligendum iis, qui artis ar- chitectonicae periti non $unt. Eae figurae, ut _Jucundi_, $unt interdum ab aliis artis pe- ritis reprehen$ae: quod non e$t mirandum. Omnino enim intelligi debet, non $acile oratione opera architectonica ita accurate et per$picue de$cribi po$$e, ut $iguris exprimi po$$int accurate, id quod etiam ex aliorum $criptorum talibus de$criptionibus, ut Cae- $aris, Plinii jun. etc. patet, ip$ius adeo Scripturae facrae. Itaque hic $acilius e$t repre- hendere et vitia deprehendere, quam ip$um $acere, quod $ine vitio $it, et in quo reprehendi nihil po$$it.

[0017]DE M. VITRUVIO POLLIONE. Ver$iones.

Ver$iones Vitruvii factae $unt pluribus linguis, primum Italica; cujus generis $upra memorata $unt exempla quaedam, ubi de edd. Vitruvii diximus. Prima $uit _Cae$aris Cae$ariani_, quae primum 1521. cum Comment. prodiit, et aliquoties po$t e$t repetita, ut 1534. Venetiis, fal$o pro nova jactata ab editore in prae$. Fr. Lucii. Secuta e$t ver$io _Jo. Bapt. Corporali_ Peru$iae 1536. $ol. tum _Dan. Barb_. cum Comm. Venet. 1556. $. 1567. 4. 1584. 4. 1629. $ol. porro Ant. _Ru$coni_, Venet. 1590. $ol. et 1660. _Chri$tophori Wa$e_ Anglica Vitruvii ver$io promittitur in Philo$ophicis tran$ac- tionibus Anglicanis num. LXXII. p. 2190. Novae Anglicae Vitruvii ver$ioni praelu$it _Rob. Ca$tellus_ architectus opere $plendido Lond. 1728. $ol. edito de Villis veterum, _the_ _Villas of the ancients illu$trated_. Acta Erud. 1731. p. 109. Deinde Vitruvius prelis Londinen$ibus $ubjectus Latine cum Anglica ver$ione et variorum commentariis tam editis, quam _Inigo Jones_ et aliorum inediris, multisque $iguris et iconibus aere affabre de$criptis, eodem Rob. Ca$tello curante 1730. fol. 2. Voluminibus. Quod autem Vitru- vii _Britannici_ nomine ex$tat opus $plendidum, nec Anglicam Vitruvii ver$ionem, ne- que opus de Architectura continet, quale ab Henrico Wottono et aliis habemus, $ed perpulchras delineationes aedi$iciorum et palatiorum illu$trium magnae Britanniae, lu- culenter aere de$criptas curante _Coleno Campello_, Lond. 1717. 1724. $ol. majore. _Gal-_ _lice_ Vitruvium vertit _Abel Foullonius_ (a. C. 1563. aetat. 50. de$unctus) $ed, te$te _Cruci-_ _manio_ P. I. Bibliothecae Gallicae, amici Foullonii, minime amici, ver$ionem, quam cum iis communicaverat, $uo ip$orum nomine ediderunt, Foullonii di$$imularunt. Memimit iterum Crucimanius p. 530. et p. 230. $eq. et 243. di$$erit de _Johannis Mar-_ _tinii_ et _Jo. Govionii_ Vitruvio, qui junctis operis, ille humaniorum Iiterarum, hic artis aedi$icatoriae $cientia in$ignis, et Franci$ci atque Henrici II. architectus, hunc $criptorem verterunt Gallice, Pari$. 1572. $. et po$tea Genev. 1618. 4. Novi$$nne illu$tris Colberti ju$$u Vitruvium Gallica ver$ione donavit, adjunctis egregiis commentariis et delinea- tionibus accuratis, vir non minus cetera eruditione, quam Architecturae in$igni peritia clarus _Claudius Peraltus_, Caroli $rater Pari$. 1673. $. et ex $ecunda recognitione 1684. $ol. Idem praeterea Epitomen Vitruvii edidit, quam $ua etiam lingua ex Gallico donarunt Angli, et librum cui titulus: _Ordonnance de cing e$pèces de colomnes $elon la méthode_ _des anciens. Germanice_ per _D. Gualterum Hermenium Rivium_, Medicum et Mathe- maticum, cum non contemnendis commentariis et iconibus, prodiit Vitruvius No- rimb. apud Jo. Petreium 1548. et Ba$il. 1575. $ol. apud Seba$t. Henr. Petri, atque alio- rum nova cura perpolitus 1614. $ol. Ejusdem Rivii _Bericht von der Architectur zu_ _rechten Ver$tand der Lehren dos Vitruvii_ prodiit Nürnb. 1558. $ol. 1582. $ol.

Hi$toire des ouvrages des $avans a. 1688. Novembr. p. 311. Journal des Savans 1674. 17. Decembr. p. 169. Nazarii Giornale di Roma 1676. pag. 89. Philo$ophical transactions n. 112. p. 279. [0018]NOT. LIT. DE M. VITR. POLL (Addendae Ver$iones.)

1) The Architecture of M. Vitruvius Pollio. Translated from the original Latin by _W. Newton_, Architect. London $ol. maj. Vol. I. 1771. Vol. II. 1791.

2) Los diez Libros de Architectura de M. Vitruvio Pollion, traducidos del Latin y commentados por _Don Jo$eph Ortiz y Sanz_, Presbitero. Madrid. 1797. $ol. maj.

3) Des Marcus Vitravius Pollio Baukun$t. aus der Römi$chen Ur$chri$t über- $etzt von _Augu$t Rode_. II Bände. 4. Leipzig, 1796.)

Epitome.

Epitome Vitruvii alia latine Pari$iis edita jam pridem´e$t curante _Guil. Po$tello_ 1540. 4. ap. Va$co$anum, incerti $ed $orta$$e antiqui $criptoris, ut ait Vo$$ius p. 463. libri de $cientiis Mathematicis; quam voluit editioni $uae $ubjicere Polenus. Ab$olvi- tur capitibus XXX. atque incipit: _De artis architectonicae peritia multa oratione_ _Vitruvius Pollio aliique auctores $crip$ere, verum ne longa eorum di$er<016>aque’ facun-_ _dia humilioribus ingeniis alienum $aceret $tudium_ etc. Videndum, $itne _Epitome_ Vitruvii a Po$tello edita eadem cum illa _Petri Diaconi_, de qua@in continuatione Chro- nici Ca$inen$is lib. IV. c. 68. „_Petrus Diaconus Solinum de mundi mirabilibus abbre-_ _viavit. Notarum librum ex parvo ampliavit, et Conrado Imp. dedicavit. Vitru-_ _vium de Architectura breviavit. Itinerarium ex omnibus veteribus libris collegit.“_ Volaterranus Comm. Rer. Urb. IV. extr. ait in mona$terio Bobien$i 1494. repertum e$$e Codicem, in quo e$$et libellus hoc titulo: _Vitruvius de hexagonis, octagonis et_ _id genus_, inter medios rei agrimen$oriae $criptores, quorum bonam partem (inerant etiam Grammatici et alii libelli) ait a Thom. Phaedro in urbem advectam. Vitruvii Epitome Gallice per _Joan. Gardetum_, et _Dominicum Bertinum_, Tolo$. 1559. et Pari$. 1565. 4. _Peraltus_ quoque Epitomen Vitruvii dedit Pari$. 1674. 12. 1681. 12. quae in Anglicam linguam e Gallico translata vidit lucem Lond. 1703. et in Italicam Venet. 1711. 8. _Chri$tiani Gueintzii σηταγζαφία Vitruvii, Halae Sax. 1648. prodiit.

Galleria di Minerva Tom. VII. p. III. [0019] NOTITIA DE M. VITRUVIO POLLIONE, EX LIBERIS EJUS.

Cum vero neque moribus neque in$titutis $criptorum prae$tantibus tribuantur hono- res, ip$ae autem per $e mentes, aëris altiora pro$picientes, memoriarum gradibus ad coelum elatae, aevo immortali non modo $ententias, $ed etiam $iguras eorum po$teris cogunt e$$e notas. Itaque qui literarum jucunditatibus in$tinctas habent mentes non po$$unt non in $uis pectoribus dedicatum habere, $icuti deorum, $ic et _Ennii_ poetae $imulacrum. _Accii_ autem carminibus qui $tudio$e delectantur, non modo verborum virtutes, $ed etiam $iguram ejus videntur $ecum habere prae$entem. Item plures, po$t no$tram memoriam na$centes, cum _Lucretio_ videbuntur velut coram _de rerum_ _natura_ di$putare: de _arte_ vero _rhetorica_ cum _Ciceroue_: multi po$terorum cum _Var-_ _rone_ con$erent $ermonem _de Lingua Latina. Lib. IX. Praef_.

Sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam ego $ic accepi: _C. Ju-_ _lius_, Ma$inthae $ilius, cujus erant totius oppidi agrorum po$$e$$iones, cum patre Cae- $are militavit. Is ho$pitio meo e$t u$us; ita quotidiano convictu nece$$e $uerat de phi- lologia di$putare. etc. _Lib. VIII. c._ 4.

Mihi autem, Imperator, $taturam non tribuit natura, faciem de$ormavit aetas, valetudo detraxit vires. Itaque quum ab his prae$idiis $um de$ertus, per auxilia $cien- tiae, $criptaque (ut $pero) perveniam ad commendationem. _Lib. II. Praef_.

Alexis Athenien$es, ait, ideo oportere laudari, quod omnium Graecorum leges cogunt parentes ali a liberis, Athenien$ium non omnes, ni$i eos, qui liberos artibus erudi$$ent. Omnia enim munera $ortunae cum dantur, ab ea $acillime adimuntur; di$ciplinae vero conjunctae cum animis nullo tempore de$iciunt, $ed permanent $tabi- liter ad $ummum exitum vitae. Itaque ego maximas in$initasque parentibus ago at- que habeo gratias, quod Athenien$ium legem probantes me arte erudiendum curave- [0020]NOT. DE M. VITRUVIO POLLIONE runt, et ea, quae non pote$t e$$e probata $ine literatura encyclioque doctrinarum omnium di$ciplina. Cum ergo et parentum cura et praeceptorum doctrinis auctas haberem copias di$ciplinarum, phiologis et philotechnis rebus commentariorumque $cripturis me delectans, eas po$$e$$iones animo paravi, e quibus haec e$t $ructuum $umma: nullam plus habendi nece$$itatem eamque e$$e proprietatem divitiarum ma- xime, nihil de$iderare. Sed $orte nonnulli haec levia judicantes, putant eos e$$e tan- tum $apientes, qui pecunia $unt copio$i: itaque plerique ad id propo$itum contenden- tes, audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam $unt con$ecuti. Ego autem, Cae$ar, non ad pecuniam parandam ex arte dedi $tudium; $ed potius tenuitatem cum bona $ama, quam abundantiam cum in$amia $equendam probavi: ideo notities parum e$t a$$ecuta; $ed tamen his voluminibus editis (ut $pero) po$teris etiam ero notus. Neque e$t mirandum, quod ita pluribus $im ignotus. Ceteri architecti rogant et ambiunt, ut architectentur; mihi autem a praeceptorbus e$t traditum, rogatum non rogantem oportere $u$cipere curam, quod ingenuus color movetur pudore, petendo rem $u$pi- cio$am. Nam bene$icium dantes non accipientes ambiuntur. Quid enim putemus $u$picari, qui rogetur de patrimonio $umptus $aciendos committere gratiae petentis, ni$i quod praedae compendiique ejus cau$a judicet $aciendum? _Lib. VI. Praef._

Non minus $ummam dignitatem et venu$tatem po$$unt habere comparationes Ba$ilicarum, quo genere Coloniae Juliae Fane$tri collocavi, curavique $aciendam. _Lib. V. c. i._

Nec tamen e$t admirandum, $i propter ignorantiam artis virtutes ob$curantur; $ed maxime indignandum, cum et $aepe blandiatur gratia conviviorum a veris judiciis ad $al$am probationem. Ergo (uti Socrati placuit) $i ita $en$us et $ententiae $cientiae- que di$ciplinis auctae per$picuae et perlucidae $ui$$ent, non gratia neque ambitio vale- ret; $ed $i qui veris certisque laboribus doctrinarum perveni$$ent ad $cientiam $um- mam, eis ultro opera traderentur. Cum autem ea non $unt illu$tria neque apparen- tia in a$pectu, ut putamus oportui$$e; et animadverto potius indoctos quam doctos gratia $uperare: non e$$e certandum judicans cum indoctis ambitione, potius his prae- ceptis editis o$tendam no$trae $cientiae virtutem. _Lib. III. Praef._

Ego vero, Cae$ar, neque alienis indicibus mutatis, interpo$ito nomine meo, id pro$ero corpus, neque ullius cogitata vituperans, in$titui ex eo me approbare. Sed omnibus $criptoribus in$initas ago gratias, quod egregiis ingeniorum $olertiis ex aevo collatis abundantes aliis alio genere copias praeparaverunt, unde nos uti $ontibus hau- rientes aquam, et ad propria propo$ita traducentes, $ecundiores et expeditiores habe- mus ad $cribendum $acultates, talibusque con$identes auctoribus audemus in$titutio- nes novas comparare. Igitur tales ingre$$us eorum habens, quos ad propo$iti mei rationes animadverti praeparatos, inde $umendo progredi coepi. _Lib. VII. Praef._

Cum – – officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat e$$e exerci- tatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat, non juxta nece$$itatem $ummas, [0021]EX LIBRIS EIUS. $ed etiam mediocres $cientias habere di$ciplinarum: peto, Cae$ar, et a te, et ab his qui mea volumina $unt lecturi, ut $i quid parum ad artis grammaticae regulam fuerit explicatum, igno$catur. Namque non uti $ummus philo$ophus, nec rhetor di$ertus, nec grammaticus $ummis rationibus artis exercitatus, $ed ut architectus, his literis imbutus, haec ni$us $um $cribere. De artis vero pote$tate quaeque in- $unt in ea ratiocinationes, polliceor, (uti $pero) his voluminibus, non modo aedi$i- can@ibus, $ed etiam omnibus $apientibus, cum maxima auctoritate, me $ine dubio prae$taturum. _Lib I. c. 1._

Non enim de architectura $ic $cribitur, ut hi$toriae aut poemata. Hi$toriae per $e tenent lectores; habent enim novarum rerum varias expectationes. Poema- tum vero carminum metra et pedes ac verborum elegans di$po$itio, et $ententiarum inter per$onas et ver$uum di$tincta pronunciatio, prolectando $en$us legentium per- ducit $ine offen$a ad $ummam $criptorum terminationem. Id autem in architecturac con$criptionibus non pote$t $ieri, quod vocabula, ex artis propria nece$$itate con- cepta, incon$ueto $ermone objiciunt $en$ibus ob$curitatem. Cum ea ergo per $e non $int aperta, nec pateant eorum in con$uetudine nomina, tum etiam praecepto- rum late vagantes $cripturae $i non contrahantur, et paucis et perlucidis $ententiis explicentur, $requentia multitudineque $ermonis impediente, incertas legentium e$- $icient cogitationes. Itaque occultas nominationes commen$usque e membris ope- rum pronuncians ut memoriae tradantur, breviter exponam. Sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animadverti$$em di$tentam occupa- tionibus civitatem publicis et privatis negotiis, paucis judicavi $cribendum, uti an- gu$to $patio vacuitatis ea legentes breviter percipere po$$ent. _Lib. V. Prae$._

Cum divina mens tua et numen, Imperator Cae$ar, imperio potiretur orbis terrarum, invictaque virtute cunctis ho$tibus $tratis, triumpho victoriaque tua cives gloriarentur, et gentes omnes $ubactae tuum $pectarent nutum, Populusque Roma- nus et Senatus liberatus timore, ampli$$imis tuis cogitationibus con$iliisque gubernare- tur: non audebam tantis occupationibus de architectura $cripta, et magnis cogita- tionibus explicata edere; metuens ne non apto tempore interpellans, $ubirem tui animi o$fen$ionem. Cum vero attenderem, te non $olum de vita communi omnium curam publicaeque rei con$titutione habere; $ed etiam de opportunitate publicorum aedi$iciorum, ut civitas per te non $olum provinciis e$$et aucta, verum etiam ut maje$tas imperii publicorum aedi$iciorum egregias haberet auctoritates: non putavi praetermittendum, quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem. Ideo quod primum parenti tuo de eo fueram notus, et ejus virtutis $tudio$us; cum au- tem concilium coele$tium in $edibus immortalitatis eum dedicavi$$et, et imperium parentis in tuam pote$tatem transtuli$$et, idem $tudium meum in ejus memoria per- manens, in te contulit $avorem. Itaque cum _M. Aurelio_, et _P. Numi$io_, et _Cn_. _Cornelio_, ad apparationem bali$tarum et $corpionum, reliquorumque tormentorum [0022]NOT. DE M. VITRUVIO POLLIONE ETC. per$ectionem, $ui prae$to, et cum eis commoda accepi, quae cum primo mihi tri- bui$ti, recognitionem per $ororis commendationem $erva$ti. Cum ergo eo bene$icio e$$em obligatus, ut ad exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi $cribere coepi; quod animadverti, multa te aedi$icavi$$e, et nunc aedi$icare; reliquo quoque tempore, et publicorum, et privatorum aedi$iciorum, pro amplitudine rerum ge$ta- rum, ut po$teris memoriae traderentur, curam habiturum. Con$crip$i per$criptiones terminatas, ut eas attendens, et ante $acta et $utura qualia $int opera, per te nota po$$es habere; namque his voluminibus aperui omnes di$ciplinae rationes. _Lib. I._ _Prae$._

[0023] BREVIARIUM CAPITUM. ### _Liber primus._ Praefatio. Quid $it architectura et de architectis in$tituendis. # Caput # I. Ex quibus rebus architectura con$tet # – # II. De partibus et terminationibus architecturae # – # III. De electione locorum $alubrium # – # IV. De $undamentis murorum et turrium # – # V. De divi$ione et di$po$itione operum, quae intra muros $unt # – # VI. De electione locorum ad u$um communem civitatis # – # VII. ### _Liber $ecundus._ Prae$atio. De pri$corum hominum vita, et de initiis humanitatis atque tect@r@@ et incre- \\ mentis eorum # – # I. De principiis rerum $ecundum philo$ophorum opiniones # – # II. De lateribus # – # III. De arena # – # IV. De calce # – # V. De pulvere puteolano # – # VI. De lapicidinis # – # VII. De generibus $tructurae # – # VIII. De materia # – # IX. De abiete $upernate et in$ernate, cum Apennini de$cription@ # – # X. ### _Liber tertius._ Prae$atio. De $acrarum aedium compo$itione, et $ymmetriis # – # I. De quinque aedium $peciebus # – # II. De $undationibus et columnis Ionicis atque earum ornatu # – # III. ### _Liber quartus._ Prae$atio. De tribus generibus columnarum earumque inventione item de capituli Corinthii \\ $ymmetria # – # I. [0024] De ornamentis columnarum # Caput # II. De ratione dorica # – # III. De interiore cellarum et pronai di$tributione # – # IV. De aedibus con$tituendis $ecundum regiones # – # V. De o$tiorum $acrarum aedium rationibus # – # VI. De ratione Tu$canica, de aedibus rotundis, aliisque generibus aedium $acrarum # – # VII. De aris deorum ordinandis # – # VIII. ### _Liber quintus._ Prae$atio. De $oro ba$ilicisque # – # I. De aerario, carcere, et curia # – # II. De theatro, ejusque $alubri con$titutione # – # III. De harmonia # – # IV. De theatri va$is # – # V. De con$ormatione theatri $acienda # – # VI. De porticu, et reliquis partibus theatri # – # VII. De tribus $cenarum generibus, et theatris Graecorum # – # VIII. De porticibus po$t $cenam et ambulationibus # – # IX. De balnearum di$po$itionibus et partibus # – # X. De palae$trarum aedi$icatione # – # XI. De portubus et $trueturis in aqua $aciendis # – # XII. ### _Liber $extus._ Prae$atio. De aedi$iciis di$ponendis $ecundum locorum proprietates # – # I. De aedi$iciorum privatorum proportionibus et men$uris $ecundum naturam locorum # – # II. De cavis aedium $ive atriis; de alis, tablino et peri$tylio # – # III.(IV.) De atriis et tablinis, et eorum dimen$ionibus, et $ymmetriis. De tricliniis, oecis, exedris, pinacothecis et eorum dimen$ionibus # – # V. De oecis more graeco # – # VI. Ad quas coeli regiones quaeque aedi$iciorum genera $pectare debeant, ut u$ui et \\ $alubritati $int idonea # – # VII. De aedi$iciorum propriis locis, et generibus ad quascunque per$onarum qualitates \\ convenientibus # – # VIII. De ru$ticorum aedi$iciorum rationibus # – # IX. De graecorum aedi$iciorum eorumque partium di$po$itione # – # X. De $irmitate aedi$iciorum, hypogeis, aedi$iciis quae pilatim aguntur, et $ub$truc- \\ tionibus # – # XI. ### _Liber $eptimus._ Prae$atio. De ruderatione # – # I. [0025] De maceratione calcis ad albaria opera per$icienda. # Caput # II. De camerarum di$po$itione, trulli$atione, et tectorio opere # – # III. De politionibus in humidis locis; de ornatu politionis, et pavimento graecorum \\ hibernaculorum # – # IV. De ratione pingendi in aedi$iciis # – # V. De marmore quomodo paretur ad tectoria # – # VI. De coloribus nativis # – # VII. De minio et argento vivo # – # VIII. De minii temperatura # – # IX. De coloribus qui arte $iunt; de atramento # – # X. De caeruleo et u$ta # – # XI. De ceru$$a, aerugine et $andaraca # – # XII. De o$tro # – # XIII. De in$ectivis # – # XIV. ### _Liber octavus._ Prae$atio. De aquae inventionibus # – # I. De aqua imbrium # – # II. De aquis calidis, et de variorum $ontium, $luminum, lacuumque natura # – # III. De proprietate item nonnullorum locorum et $ontium # – # IV. De aquarum experimentis # – # V. De perdnctionibus et librationibus aquarum et in$trumentis ad hunc n$um # – # VI. De ductionibus aquarum, de puteorum $o$$ionibus, de ci$ternis, et de Signinis \\ operibus # – # VII. ### _Liber nonus._ Prae$atio. # (Caput I.) # (Caput II.) # (Caput III.) De gnomonicis rationibus ex radiis $olis per umbram in ventis et mundo atque \\ planetis # – # (IV.) I. De $olis cur$n per duodecim $igna # – # (V.) II. De $ideribus quae $unt a zodiaco ad $eptentrionem # – # (VI.) III. De $ideribus quae $unt a zodiaco ad meridiem # – # (VII.) IV. De horologiorum rationibus et umbris gnomonnm aequinoctiali tempore Romae, \\ et nonnullis aliis locis # – # (VIII.) V. De quorundam horologiorum ratione et inventoribus # – # (IX.) VI. _Liber decimus._ ### Prae$atio. De machina et ejus ab organo di$$erentia # – # I. De machinis tractoriis # – # II. [0026] De alia machina tractoria. # Caput # III. Similis $uperiori machina, cui collo$$icotera tutius committi po$$unt, immutata \\ duntaxat $ucula in tympanum # – # IV. Aliud machinae tractoriae genus–Poly$pa$tos # – # V. Ingenio$a Cte$iphontis ratio ad gravia onera ducenda # – # VI. De inventione lapicidinae qua templum Dianae Ephe$iae con$tructum e$t # – # VII. De porrecto et rotundatione machinarum ad onerum levationes # – # VIII. De organorum ad aquam hauriendam generibus, et primum de tympano # – # IX. De alio tympano et hydromylis # – # X. De cochlea quae magnam copiam extollit aquae, $ed non sam alte # – # XI. De Cte$ibica machina quae alti$$ime extollit aquam # – # XII. De hydraulicis # – # XIII. Qua ratione rheda vel navi vecti peractum iter dimetiamur # – # XIV. De catapultarum et $corpionum rationibus # – # XV. De bali$tarum rationibus # – # XVI. De bali$tarum proportionibus # – # XVII. De catapultarum bali$tarumque contentionibus et temperaturis # – # XVIII. De oppugnatoriis rebus # – # XIX. De te$tndine ad conge$tionem $o$$arum paranda # – # XX. De aliis te$tudinibus # – # XXI. De repugnatoriis; et @otius operis peroratio # – # XXII. [0027] M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER PRIMUS. PRAEFATIO.

Cum divina mens tua et numen, _Imperator Cae$ar,_ imperio potiretur orbis terrarum, invictaque virtute cunctis ho$tibus $tratis, triumpho vi- ctoriaque tua cives gloriarentur, et gentes omnes $ubactae tuum $pecta- rent nutum, Populusque Romanus et Senatus liberatus timore, ampli$$i- mis tuis cogitationibus con$iliisque gubernaretur: non audebam tantis occupationibus de architectura $cripta, et magnis cogitationibus explicata edere; metuens ne non apto tempore interpellans, $ubirem tui animi o$$en$ionem. Cum vero attenderem te non $olum de vita communi omnium curam, publicaeque rei con$titutione habere, $ed etiam de opportunitate publicorum aedi$iciorum, ut civitas per te non $olum pro- Sic Codices Guelf. et Scholae Ripen$is. Alias _con$titutionem._ [0028]M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. PRAEFAT. vinciis e$$et aucta, verum etiam ut maje$tas imperii publicorum aedi$i- ciorum egregias haberet auctoritates: non putavi praetermittendum, quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem. Ideo quod primum parenti tuo de eo $ueram notus, et ejus virtutis $tudio$us, cum autem concilium coele$tium in $edibus immortalitatis eum dedicavi$$et, et impe- rium parentis in tuam pote$tatem transtuli$$et, idem $tudium meum in ejus memoria permanens, in te contulit $avorem. Itaque cum _M. Au-_ _relio,_ et _P. Numi$io_ , et _Cn. Cornelio,_ ad apparationem bali$tarum et $corpionum, reliquorumque tormentorum perfectionem , fui prae$to, et cum eis commoda accepi; quae cum primo mihi tribui$ti, recognitio- nem per $ororis commendationem $erva$ti. Cum ergo eo bene$icio e$$em obligatus, ut ad exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi $cribere coepi, quod animadverti, multa te aedi$icavi$$e, et nunc aedi$i- care, reliquo quoque tempore, et publicorum, et privatorum aedi$icio- rum, pro amplitudine rerum ge$tarum, ut po$teris memoriae traderen- tur, curam habiturum. Con$erip$i per$eriptiones terminatas, vt eas at- tendens, et ante $acta et $utura qualia $int opera, per te nota po$$es ha- bere; namque his voluminibus aperui omnes di$ciplinae rationes.

Ita re$cribo cum _Venuti, Ignarra_ et _Fea_. Alias _Minidio_ $. _Numidio_. Sic Cod. Scholae Ripen$is. Alias _re$ectionem_. [0029] _CAPUT I._ Quid $it architectura et de architectis in$tituendis.

Architectura e$t $cientia pluribus di$ciplinis, et variis eruditionibus or- nata, cujus judieio probantur omnia quae ab ceteris artibus per$iciuntur opera. Ea na$citur ex $abrica, et ratiocinatione. Fabrica e$t continuata ac trita u$us meditatio, quae manibus per$icitur e materia, cujuscunque generis opus e$t, ad propo$itum de$ormationis. Ratiocinatio autem e$t, quae res $abricatas $olertia ac ratione proportionis, demon$trare atque ex- plicare pote$t. Itaque architecti qui $ine literis contenderant ut ma- nibus e$$ent exercitati, non potuerunt e$$icere, ut haberent pro laboribus auctoritatem. Qui autem ratiocinationibus et literis $olis con$i$i $uerant, umbram, non rem per$ecuti videntur. At qui utrumque perdidicerunt, (uti omnibus armis ornati) citius cum auctoritate quod $uit propo$itum, $unt a$$ecuti. Cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam in ar- chitectura haec duo in$unt, quod $igni$icatur, et quod $igni$icat. Signi$i- catur propo$ita res de qua dicitur. Hanc autem $igni$icat demon$tratio rationibus doctrinarum explicata. Quare videtur utraque parte exercita- tum e$$e debere, qui $e architectum pro$iteatur. Itaque eum et inge- nio$um e$$e oportet, et ad di$eiplinas docilem (neque enim ingenium $ine di$ciplina aut di$ciplina $ine ingenio per$ectum arti$icem pote$t e$$i- cere): et ut literatus $it, peritus gra@hidos, eruditus geometria, et opti- ces non ignarus, in$tructus arithmetica, hi$torias complures noverit, phi- lo$ophos diligenter audiverit, mu$icam $civerit, medicinae non $it ignarus, Sic codices Guel$. et Fran. et Ed. Sulp. vulgo _contenderunt_. Sic. Cod. mn.; alias _di$ciplinam_. [0030]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA re$pon$a juris con$ultorum noverit, a$trologiam coelique rationes cognitas habeat. Quae cur ita $int, hae $unt cau$ae. Literas architectum $cire oportet, uti commentariis memoriam $irmiorem e$$icere po$$it. Deinde Graphidos $cientiam habere, quo $acilius exemplaribus pictis, quam velit operis $peciem, de$ormare valeat. Geometria autem plura prae$idia prae- $tat architecturae: et primum euthygrammi et circini tradit u$um, e quo maxime $acilius aedi$iciorum in areis expediuntur de$criptiones: norma- rumque et librationum et linearum directiones. Item per Opticen in aedi$iciis, ab certis regionibus coeli, lumina recte ducuntur. Per Arith- meticen vero, $umptus aedi$iciorum con$ummantur: men$urarum rationes explicantur: di$$icilesque $ymmetriarum quae$tiones geometricis rationibus et methodis inveniuntur. Hi$torias autem plures novi$$e oportet, quod multa ornamenta $aepe in operibus architecti de$ignant, de quibus orna- mentis rationem, cur $ecerint, quaerentibus reddere debent. Quem- admodum $iquis $tatuas marmoreas muliebres $tolatas, et quae _Caryatides_ dicuntur, pro columnis in opere $tatuerit, et in$uper mutulos et coronas collocaverit, percontantibus ita reddet rationem. _Carya_ civitas _Pelopon-_ _ne$i_ cum Per$is ho$tibus contra Graeciam con$en$it: po$tea Graeci per victoriam glorio$e bello liberati, communi con$ilio Caryatibus bellum in- dixerunt. Itaque oppido capto, viris inter$ectis, civitate deleta, matronas eorum in $ervitutem abduxerunt. Nec $unt pa$$i $tolas, neque ornatus matronales deponere: uti non uno triumpho ducerentur, $ed aeterno $er- vitutis exemplo gravi contumelia pre$$ae, poenas pendere viderentur pro civitate. Ideo qui tunc architecti $uerunt, aedi$iciis publicis de$ignave- runt earum imagines oneri $erundo collocatas; ut etiam po$teris nota poena peccati Caryatium, memoriae traderetur. Non minus _Lacones,_ Sic M$. $cholae Ripen$is; alias _argumentis._ [0031]LIBER I. CAPUT I. _Pau$ania Cleombroti _ $ilio duce, _Plataeeo _praelio pauca manu in- $initum numerum exercitus _Per$arum_ cum $uperavi$$ent, acto cum glo- ria triumpho $poliorum et praedae, _porticum Per$icam_ ex manubiis laudis et virtutis civium, indicem victoriae, po$teris pro tropaeo con$tituerunt, ibique captivorum $imulacra barbarico ve$tis ornatu, $uperbia meritis contumeliis punita, $u$tinentia tectum collocaverunt: uti et ho$tes hor- rescerent timore eorum $ortitudinis a$$ecti , et cives id exemplum vir- tutis a$picientes, gloria erecti, ad de$endendam libertatem e$$ent parati. Itaque ex eo multi $tatuas Per$icas, $u$tinentes epi$tylia et ornamenta eo- rum, collocaverunt: et ita ex eo argumento varietates egregias auxerunt operibus. Item $unt aliae ejusdem generis hi$toriae, quarum notitiam architectos tenere oportet.

Philo$ophia vero per$icit architectum animo magno, et uti non $it arrogans, $ed potius $acilis, aequus, et $idelis, $ine avaritia, quod e$t maximum; nullum enim opus vere $ine $ide et ca$titate $ieri pote$t: ne $it cupidus, neque in muneribus accipiendis habeat animum occupatum; $ed cum gravitate $uam tueatur dignitatem, bonam $amam habendo. Haec enim philo$ophia prae$cribit. Praeterea de rerum natura, quae graece φυσιολογία dicitur, philo$ophia explicat: quam nece$$e e$t $tudio$ius no- vi$$e, quod habet multas et varias naturales quae$tiones: ut etiam in aquarum ductionibus; in cur$ibus enim et circuitionibus, et librata pla- nitie expre$$ionibus, $piritus naturales aliter atque aliter $iunt, quorum o$$en$ionibus mederi nemo poterit ni$i qui ex philo$ophia principia rerum naturae noverit. Item qui _Cte$ibii_ aut _Archimedis_ libros, et cete- _hage$tillae polidos._ Codices Guel$. et Fran. et Ed. Sulp. _Agae$ipolidos._ Jocundus. _pitalco._ Cod. mn. et Ed. Sulp. Al. _e$$ectus._ Cod. Fran. _Ctthesbiae._ Alii _Thesbiae_. [0032]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rorum qui ejusmodi generis praecepta con$crip$erunt, leget, cum iis $en- tire non poterit, ni$i his rebus a philo$ophis $uerit in$titutus. Mu$icen autem $ciat oportet, uti canonicam rationem, et mathematicam, notam habeat: praeterea bali$tarum, catapultarum, $corpionum temperaturas po$$it recte $acere. In capitulis enim dextra ac $ini$tra, $unt $oramina homotonorum , per quae tenduntur ergatis aut $uculis et vectibus e nervo torti $unes, qui non praecluduntur nec praeligantur, ni$i $onitus ad arti$icis aures certos et aequales $ecerint. Brachia enim quae in eas ten- $iones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter utraque pla- gam emittere debent. Quod $i non homotona $uerint, impedient dire- ctam telorum mi$$ionem. Item in theatris va$a aerea (quae in cellis $ub gradibus mathematica ratione collocantur, et $onituum di$crimine) quae Graeci ήχεῖα vocant, ad $ymphonias mu$icas, $ive concentus, com- ponuntur, divi$a circinatione in diate$$aron et diapente et diapa$on; uti vox $cenici $onitus conveniens in di$po$itionibus, tactu cum o$$enderit, aucta cum incremento, clarior et $uavior ad $pectatorum perveniat aures. Hydraulicas quoque machinas et cetera quae $unt $imilia his organis, $ine mu$icis rationibus e$$icere nemo poterit. Di$ciplinam vero Medicinae novi$$e oportet, propter inclinationes coeli, quae graeci χλίματα dicunt, et aëres locorum, qui $unt $alubres aut pe$tilentes, aquarumque u$us. Sine his enim rationibus nulla $alubris habitatio $ieri pote$t. Jura quoque nota habeat oportet ea, quae nece$$aria $unt aedi$iciis communibus parie- tum, ad ambitum $tillicidiorum et cloacarum et luminum. Item aqua- rum ductiones et cetera quae ejusmodi $unt, nota oportet $int archite- ctis; uti ante caveant, quam in$tituant aedi$icia, ne controver$iae, $actis operibus, patribus $amiliarum relinquantur: et ut legibus $cribendis pru- dentia caveri po$$it et locatori et conductori; namque $i lex perite $uerit Al. _hemitoniorum_. [0033]LIBER I. CAPUT I. $cripta, erit ut $ine captione uterque ab utroque liberetur. Ex A$trolo- gia autem cogno$citur oriens, occidens, meridies, $eptentrio: et coeli ratio, aequinoctium, $ol$titium, a$trorum cur$us: quorum notitiam $i quis non habuerit, horologiorum rationem omnino $cire non poterit.

Cum ergo tanta haec di$ciplina $it condecorata et abundans eru- ditionibus variis ac pluribus, non puto po$$e ju$te repente $e pro$iteri architectos, ni$i qui ab aetate puerili his gradibus disciplinarum $canden- do, $cientia plurium literarum et artium nutriti, pervenerint ad $um- mum templum architecturae.

At $orta$$e mirum videbitur imperitis hominibus, po$$e naturam tantum numerum doctrinarum perdi$cere et memoria continere. Cum autem animadverterint, omnes di$ciplinas inter $e conjunctionem rerum et communicationem babere, $ieri po$$e $aciliter credetur. Encyclios enim di$ciplina, uti corpus unum ex his membris e$t compo$ita. Itaque, qui a teneris aetatibus eruditionibus variis in$truuntur, omnibus literis, agno$cunt easdem notas, communicationemque omnium di$ciplinarum, et ea re $acilius omnia cogno$cunt. Ideoque de veteribus architectis _Pythius_ qui _Prienae_ aedem _Minervae_ nobiliter e$t architectatus, ait in $uis com- mentariis, architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere po$$e $a- cere, quam qui $ingulas res $uis indu$triis et exercitationibus ad $ummam claritatem perduxerunt. Id autem re non expeditur. Non enim debet nec pote$t e$$e architectus grammaticus, uti $uerit _Ari$tarchus_, $ed non agramma- tos: nec mu$icus, ut _Ari$toxenus_, $ed non amu$os: nec pictor ut _Apelles,_ $ed graphidos non imperitus: nec pla$tes quemadmodum _Myron,_ $eu _Polycletus_, $ed rationis pla$ticae non ignarus: nec denuo medicus ut _IIppocrates,_ $ed non aniatrologetos : nec in ceteris doctrinis $ingulariter excellens, $ed Alias _aniatrologicos_. [0034]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA in his non imperitus. Non enim in tantis rerum varietatibus, elegantias $ingulares quisquam con$equi pote$t, quod earum ratiocinationes cogno$- cere et percipere vix cadit in pote$tatem. Nec tamen non tantum archi- tecti non po$$unt in omnibus rebus habere $ummum e$$ectum, $ed etiam ip$i qui privatim proprietates tenent artium, non e$$iciunt, ut habeant omnes $ummum laudis principatum. Ergo $i in $ingulis doctrinis $inguli arti$ices, neque omnes, $ed pauci, aevo perpetuo nobilitatem vix $unt con- $ecuti; quemadmodum pote$t architectus, qui pluribus artibus debet e$$e peritus, non id ip$um mirum et magnum $acere, nequid ex his indigeat; $ed etiam ut omnes arti$ices $uperet, qui $ingulis doctrinis a$$iduitatem cum indu$tria $umma prae$titerunt? Igitur in hac re _Pythius_ erra$$e vi- detur, quod non animadverterit ex duabus rebus $ingulas artes e$$e com- po$itas: ex opere, et ejus ratiocinatione. Ex his autem unum proprium e$$e eorum, qui $ingulis rebus $unt exercitati, id e$t operis e$$ectus: alterum commune cum omnibus doctis, id e$t ratiocinatio: uti medicis et mu$icis et de venarum rhythmo, et de pedum motu. At $i vulnus mederi, aut aegrum eripere de periculo oportuerit, non accedet mu$icus, $ed id opus pro- prium erit medici. Item in organo non medicus, $ed mu$icus modulabi- tur, ut aures $uam cantionibus recipiant jucunditatem. Similiter cum a$trologis et mu$icis e$t disputatio communis de $ympathia $tellarum et $ymphoniarum, in quadratis et trigonis, diate$$aron et diapente: cum geometris de vi$u, qui graece λόγος ὀπτιχὸς appellatur: ceterisque omni- bus doctrinis multae res, vel omnes, communes $unt duntaxat ad dispu- tandum. Operum vero ingre$$us, qui manu ac tractationibus ad elegan- tiam perducuntur, ip$orum $unt, qui proprie una arte ad $aciendum $unt in$tituti. Ergo $atis abunde is videtur $eci$$e, qui ex $ingulis doctrinis partes et rationes earum mediocriter habet notas, easque quae nece$$a- riae $unt ad architecturam: uti $iquid de his rebus et artibus judicare et probare opus $uerit, ne de$tituatur vel de$iciat. Quibus vero natura tan- [0035]LIBER I. CAPUT II. turn tribuit $olertiae, acuminis, memoriae, ut po$$int geometriam, a$tro- logiam, mu$icen, ceterasque di$ciplinas penitus habere notas, praetereunt o$$icia architectorum, et e$$iciuntur mathematici. Itaque $aciliter contra eas disciplinas disputare po$$unt, quod pluribus telis disciplinarum $unt armati. Hi autem inveniuntur raro, ut aliquando $uerunt _Ari$tarchus_ _Samius, Philolaus_ et _Archytas Tarentini, Apollonius Pergaeus, Erato$the-_ _nes Cyrenaeus, Archimedes_ et _Scopinas ab Syracu$is_, qui multas res or- ganicas et gnomonicas, numero, naturalibusque rationibus inventas atque explicatas, po$teris reliquerunt. Cum ergo talia ingenia a naturali $oler- tia non pa$$im cunctis gentibus, $ed paucis viris habere concedatur; o$$i- cium vero architecti omnibus eruditionibus debeat e$$e exercitatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat, non juxta nece$$itatem $ummas, $ed etiam mediocres $cientias habere disciplinarum; peto, _Cae$ar_, et a te, et ab his qui mea volumina $unt lecturi, ut $iquid parum ad artis gram- maticae regulam $uerit explicatum, igno$catur. Namque non uti $ummus philo$ophus, nec rhetor di$ertus, nec grammaticus $ummis rationibus artis exercitatus, $ed ut architectus, his literis imbutus, haec ni$us $um $cri- bere. De artis vero pote$tate, quaeque in$unt in ea ratiocinationes, pol- liceor, (uti $pero) his voluminibus, non modo aedi$icantibus, $ed etiam omnibus $apientibus, cum maxima auctoritate, me $ine dubio prae$tatu- rum.

CAPUT II. _Ex quibus rebus architectura con$tet._

Architectura autem con$tat ex _ordinatione,_ quae Graece τάξις dicitur, et ex _dispo$itione_, hanc autem Graeci διάθεσιν vocant, et _eurhythmia_ et _$ym-_ _metria_ et _decore_ et _di$tributione_, quae Graece οἲηονομία dicitur. Ordinatio e$t modica membrorum operis commoditas $eparatim, univer$aeque pro- [0036]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA portionis ad $ymmetriam comparatio. Haec componitur ex quantitate, quae Graece ποσότης dicitur. Quantitas autem e$t modulorum, ex ip$ius operis $umptione, e $ingulisque membrorum partibus, univer$i operis, con- veniens effectus. Di$po$itio autem e$t rerum apta collocatio, elegansque in compo$itionibus e$$ectus operis cum qualitate. Species dispo$itionis, quae Graece dicuntur ἲδέαι, hae $unt: ichnographia, orthographia, $ceno- graphia.

Ichnographia e$t circini regulaeque modice continens u$us, ex qua capiuntur $ormarum, in $olis arearum, de$criptiones.

Orthographia autem e$t erecta frontis imago, imago, modiceque picta ra- tionibus operis futuri figura.

Item $cenographia e$t $rontis et laterum ab$cedentium adumbra- tio, ad circinique centrum omnium linearum re$pon$us.

Hae na$cuntur ex cogitatione, et inventione. Cogitatio e$t cura $tudii plena, et indu$triae vigilantiaeque effectus propo$iti cum voluptate. Inventio autem e$t quae$tionum ob$curarum explicatio, ratioque novae rei vigore mobili reperta. Hae $unt terminationes dispo$itionum. Eu- rhythmia e$t venu$ta $pecies commodusque in compo$itionibus membro- rum a$pectus. Haec efficitur, cum membra operis convenientia $unt, alti- tudinis ad latitudinem, latitudinis ad longitudinem, et ad $ummam omnia re$pondeant $uae $ymmetriae. Item $ymmetria e$t ex ip$ius operis mem- bris conveniens con$en$us, ex partibusque $eparatis, ad univer$ae $igurae $peciem, ratae partis re$pon$us: ut in hominis corpore e cubito, pede, palmo, digito, ceterisque partibus $ymmetros e$t, $ic e$t in operum per- fectionibus. Et primum in aedibus $acris aut e columnarum cra$$itu- dinibus, aut e triglypho, embates; in bali$ta autem e $oramine, quod Sic Codices Guelf. et Fran. pro _ut_. Sic legere malui, pro _aut etiam embatere bali$tae._ [0037]LIBER I. CAPUT II. Graeci περίτρητον vocitant; in navibus inter$calmio, quod θιπηχαϊχή dici- tur; item ceterorum operum e membris, invenitur $ymmetriarum ratio- cinatio. Decor autem e$t emendatus operis a$pectus, probatis rebus com- po$iti cum auctoritate. Is per$icitur $tatione, qui Graece θεματισμὸς di- citur, $eu con$uetudine, aut natura. Statione, cum _Jovi, Fulguri,_ et _Coe-_ _lo_, et _Soli_, et _Lunae_, aedificia $ub divo, hypaethraque con$tituentur. Ho- rum enim deorum et $pecies et effectus, in aperto mundo atque lucenti, prae$entes videmus. _Minervae_, et _Marti_, et _Herculi_, aedes Doricae $ient; his enim diis propter virtutem, $ine deliciis aedi$icia con$titui decet. _Veneri, Florae, Pro$erpinae_, fontium _Nymphis_, Corinthio genere con$ti- tutae, aptas videbuntur habere proprietates; quod his diis propter tene- ritatem, graciliora et $lorida, foliisque et volutis ornata opera facta, au- gere videbuntur ju$tum decorem. _Junoni, dianae, Libero patri_, ceteris- que diis qui eadem $unt $imilitudine, $i aedes Ionicae con$truentur, ha- bita erit ratio mediocritatis; quod et ab $evero more Doricorum, et a teneritate Corinthiorum, temperabitur earum in$titutio proprietatis. Ad con$uetudinem autem decor $ic exprimitur, cum aedi$iciis interioribus magnificis, item ve$tibula convenientia et elegantia erunt $acta. Si enim interiora pro$pectus habuerint elegantes, aditus autem humiles et in- hone$tos, non erunt cum decore. Item $i Doricis epi$tyliis in coronis denticuli $culpentur, aut in pulvinatis capitulis, et Ionicis epi$tyliis exprimentur triglyphi, translatis ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis, offendetur a$pectus, aliis ante ordinis con$uetudinibus in$ti- tutis. Naturalis autem decor $ic erit: $i primum omnibus templis $alu- berrimae regiones, aquarumque fontes in his Iocis idonei eligentur, in Sic M$. Scholae Ripen$is; alias _per$ectus_. Codices Guelf. et Fran. legunt: _columnis et Ionicis epi$tyliis capitulis exprimentu_ _triglyphis._ [0038]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA quibus $ana con$tituantur: deinde maxime _Aesculapio, Saluti,_ et eorum deorum, quorum plurimi medicinis aegri curari videntur. Cum enim ex pe$tilenti in $alubrem locum corpora aegra translata fuerint, et e fonti- bus $alubribus aquarum u$us $ubmini$trabuntur, celerius convale$cent. Ita e$$icietur, uti ex natura loci, majores auctasque cum dignitate divini- tas excipiat opiniones. Item naturae decor erit, $i cubiculis et biblio- thecis, ab oriente lumina capientur: balneis et hibernaculis, ab occi- dente hiberno: pinacothecis, et quibus certis luminibus opus e$t parti- bus , a $eptentrione; quod ea coeli regio neque exclaratur, neque ob- $curatur $olis cur$u, $ed e$t certa et immutabilis die perpetuo. Di$tribu- tio autem e$t copiarum locique commoda dispen$atio, parcaque in operi- bus $umptus cum ratione temperatio. Haec ita ob$ervabitur, $i primum architectus ea non quaeret, quae non poterunt inveniri aut parari, ni$i magno. Namque non omnibus locis arenae $o$$itiae, nec caementorum, nec abietis, nec $appinorum, nec marmoris copia e$t: $ed aliud alio loco na$citur, quorum comportationes di$$iciles $unt et $umptuo$ae. Utendum autem e$t, ubi non e$t arena $o$$itia, $luviatica aut marina lota. Inopiae quoque abietis aut $appinorum vitabuntur, utendo cupre$$o, populo, ulmo, pinu. Reliqua quoque his $imilia erunt explicanda. Alter gradus erit di$tributionis, cum ad u$um patrum $amiliarum, aut ad pecuniae copiam, aut ad elegantiae dignitatem, aedi$icia aliter di$ponentur. Namque aliter urbanas domos oportere con$titui videtur: aliter quibus ex po$$e$$ionibus ru$ticis in$luunt $ructus: non idem foeneratoribus: aliter beatis et delica- tis: potentibus vero, quorum cogitationibus res publica gubernatur, ad u$um collocabuntur: et omnino $aciendae $unt aptae omnibus per$onis aedi$iciorum di$tributiones.

Sic Codices Guelf. et Fran. pro _paribus_ [0039]LIBER I. CAPUT III. CAPUT III. _De partibus et terminationibus architecturae._

Partes ip$ius architecturae $unt tres, aedi$icatio, gnomonice, machinatio. Aedi$icatio autem divi$a e$t bipartito, e quibus una e$t moenium et com- munium operum in publicis locis collocatio: altera e$t privatorum aedi$i- ciorum explicatio. Publicorum autem di$tributiones $unt tres, e quibus una e$t de$en$ionis, altera religionis, tertia opportunitatis. De$en$ionis, e$t murorum turriumque et portarum ratio, ad ho$tium impetus perpetuo repellendos excogitata. Religionis, deorum immortalium $anorum, aedium- que $acrarum collocatio. Opportunitatis, omnium locorum ad u$um pu- blicum dispo$itio: uti portus, $ora, porticus, balnea, theatra, inambulatio- nes, ceteraque, quae iisdem rationibus in publicis de$ignantur locis. Haec autem ita $ieri debent, ut habeatur ratio $irmitatis, utilitatis, venu$tatis. Firmitatis erit habita ratio, cum $uerit $undamentorum ad $olidum de- pre$$io, et ex quaque materia copiarum $ine avaritia diligens electio. Utilitatis autem, emendata et $ine impeditione, u$u locorum, dispo$itio, et ad regiones $ui cujusque generis apta et commoda di$tributio. Venu- $tatis vero, cum $uerit operis $pecies grata et elegans, membrorumque commen$us ju$tas habeat $ymmetriarum ratiocinationes .

M$. Scholae Ripen$is legit _atque e materia_. Sic Cod. Guelf. et Fran. al. _rationes_. [0040]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA CAPUT IV. _De electione locorum $alubrium._

In ip$is vero moenibus ea erunt principia. Primum electio loci $aluber- rimi. Is autem erit excel$us et non nebulo$us, non pruino$us , regio- nesque coeli $pectans, neque ae$tuo$as neque frigidas, $ed temperatas. Deinde $i evitabitur palu$tris vicinitas. Cum enim aurae matutinae cum $ole oriente ad oppidum pervenient, et iis ortae nebulae adjungentur, $piritusque be$tiarum palu$trium venenatos cum nebula mixtos in habita- torum corpora $latus $pargent, e$$icient locum pe$tilentem. Item $i $ecun- dum mare erunt moenia, $pectabuntque ad meridiem, aut ad occidentem, non erunt $alubria; quia per ae$tatem coelum meridianum $ole exoriente cale$cit, meridie ardet. Item, quod $pectat ad occidentem, $ole exorto tepe$cit, meridie calet, vespere $ervet. Igitur mutationibus caloris et re- $rigerationis, corpora quae in iis locis $unt, vitiantur. Hoc autem licet animadvertere etiam ex iis, quae non $unt animalia. In cellis enim vina- riis tectis, lumina nemo capit a meridie, nec ab occidente, $ed a $epten- trione; quod ea regio nullo tempore mutationes recipit, $ed e$t $irma per- petuo, et immutabilis. Ideo etiam et granaria, quae ad $olis cur$um $pe- ctant, bonitatem cito mutant, ob$oniaque, et poma, quae non in ea coeli parte ponuntur, quae e$t aver$a a $olis cur$u, non diu $ervantur. Nam $emper calor cum excoquit, a rebus $irmitatem eripit, et vaporibus $er- vidis exugendo naturales virtutes, di$$olvit eas, et $ervore mollescentes e$$icit imbecillas: ut etiam in $erro animadvertimus, quod quamvis natura $it durum, in $ornacibus ab ignis vapore percale$actum ita mollescit, uti in omne genus $ormae $aciliter $abricetur: et idem cum molle et candens M$. Sch. Rip. _pluvio$us_. Sic M$. Sch. Rip. Alias _aëribus_. [0041]LIBER I. CAPUT IV. e$t, $i refrigeretur tinctum frigida, redurescit, et re$tituitur in antiquam proprietatem. Licet etiam con$iderare haec ita e$$e, ex eo, quod ae$tate, non $olum in pe$tilentibus locis, $ed etiam in $alubribus, omnia corpora calore $iant imbecilla: et per hiemem, etiam quae $int pe$tilenti$$imae re- giones, efficiantur $alubres, ideo quod a re$rigerationibus $olidantur. Non minus etiam quae a frigidis regionibus corpora traducuntur in calidas, non po$$unt durare, $ed di$$olvuntur: quae autem ex calidis locis, $ub $eptentrionum regiones frigidas, non modo non laborant immutatione loci valetudinibus, $ed etiam con$irmantur. Quare cavendum e$$e videtur in moenibus collocandis ab iis regionibus, quae caloribus $latus ad corpora hominum po$$unt $pargere. Namque ex principiis, quae Graeci ςοιχεῖα appellant, ut omnia corpora $unt compo$ita, id e$t ex calore, et humo- re, et terreno, et aëre, ita his mixtionibus naturali temperatura $iguran- tur omnium animalium in mundo generatim qualitates. Ergo in quibus corporibus cum exuberat e principiis calor, tunc inter$icit, di$$olvitque cetera $ervore. Haec autem vitia efficit $ervidum ab certis partibus coe- lum, cum in$idit in apertas venas, plus quam patitur e mixtionibus natu- rali temperatura corpus. Item $i humor occupavit corporum venas, im- paresque eas $ecit, cetera principia, ut a liquido corrupta, diluuntur, et di$$olvuntur compo$itionis virtutes. Item e vefrigerationibus humoris, ventorum, et aurarum, infunduntur vitia corporibus. Non minus aëris etiamque terreni, in corpore naturalis compo$itio, augendo aut minuendo, in$irmat cetera principia: terrena, cibi plenitate: aëria, gravitate coeli. Sed $iquis voluerit diligentius haec $en$u percipere, animadvertat, atten- datque naturas avium, et pi$cium, et terre$trium animalium, et ita con$i- derabit discrimina temperaturae. Aliam enim mixtionem habet genus avium, aliam pi$cium, longe aliam terre$trium natura. Volucres minus Sic M$. Sch. Rip.; in aliis _ut_ non legitur, et mox _et_ pro _ita_. [0042]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA habent terreni, minus humoris, caloris temperate, et aëris multum. Igi- tur levioribus principiis compo$itae, facilius in aëris impetum nituntur. Aquatiles autem pi$cium naturae, quod temperatae $unt a calido, pluri- mumque ex aëre et terreno $unt compo$itae, $ed humoris habent oppido quam paulum, quo minus habent e principiis humoris in corpore, $acilius in humore perdurant. Itaque cum ad terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt. Item terre$tria, quod e principiis ab aëre caloreque $unt temperata, minusque habent terreni, plurimumque humoris, quod abundant humidae partes, non diu po$$unt in aqua vitam tueri. Ergo $i haec ita videntur, quemadmodum propo$uimus, et ex iis principiis ani- malium corpora compo$ita $en$u percipimus, et exuberationibus aut de- fectionibus ea laborare di$$olvique indicavimus: non dubitamus quin di- ligentius quaeri oporteat, uti temperati$$imas coeli regiones eligamus, cum quaerenda $uerit in moenium collocationibus $alubritas. Itaque etiam atque etiam veterum revocandam cen$eo rationem. Majores enim e pe- coribus immolatis, quae pa$cebantur in iis locis, quibus aut oppida aut ca$tra $tativa con$tituebantur, in$piciebant jecinora, et $i erant livida et vitio$a prima, alia immolabant, dubitantes utrum morbo, an pabuli vitio lae$a e$$ent. Cum pluribus experti erant, et probaverant integram et $olidam naturam jecinorum ex aqua et pabulo, ibi con$tituebant munitio- nes. Si autem vitio$a inveniebant indicio, trans$erebant. Idem in hu- manis corporibus pe$tilentem futuram nascentem in iis locis aquae cibi- que copiam: et ita transmigrabant, et mutabant regiones, quaerentes omnibus rebus $alubritatem. Hoc autem $ieri, uti pabulo ciboque $alu- bres proprietates terrae videantur, licet animadvertere et cognoscere ex agris _Creten$ium_, qui $unt circa _Pothereum_ $lumen, quod e$t _Cretae_ inter duas civitates _Gno$on_ et _Gortynam_. Dextra enim et $ini$tra ejus $luminis, pascuntur pecora: $ed ex iis, quae pascuntur proxime _Gno$on_, $plenem habent: quae autem ex altera parte, proxime _Gortynam_, non habent [0043]LIBER I. CAPUT IV. apparentem $plenem. Unde etiam medici quaerentes de ea re, invene- runt in iis locis herbam, quam pecora rodendo, imminuerant lienes, ita eam herbam colligendo, curant lieno$os hoc medicamento, quod etiam ἄπληυου Creten$es vocitant. Ex eo licet $cire, cibo atque aqua, proprie- tates locorum naturaliter pe$tilentes aut $alubres e$$e. Item $i in palu- dibus moenia con$tituta erunt, quae paludes $ecundum mare $uerint, $pectabuntque ad $eptentrionem, aut inter $eptentrionem et orientem, eaeque paludes excel$iores $uerint quam littus marinum, ratione videbun- tur e$$e con$tituta. Fo$$is enim ductis, $it aquae exitus ad littus, et ex mari tempe$tatibus aucto, in paludes redundantia motionibus concitatur, amarisque mixtionibus non patitur be$tiarum palu$trium genera ibi nasci: quaeque de $uperioribus locis natando proxime littus perveniunt, incon- $ueta $al$itudine necantur. Exemplar autem hujus rei _Gallicae_ paludes po$$unt e$$e, quae circum _Altinum, Ravennam, Aquilegiam_, aliaque quae in ejusmodi locis municipia $unt proxima paludibus; quod his rationibus habent incredibilem $alubritatem. Quibus autem in$identes $unt palu- des, et non habent exitus pro$luentes, neque per $lumina, neque per $o$- $as, uti _Pomtinae_ , $tando putrescunt, et humores graves et pe$tilentes in his locis emittunt. Item in _Apulia_ oppidum _Satpia_ vetus, quod _Diomedes_ ab _Troja_ rediens con$tituit, $ive (quemadmodum nonnulli $cri- p$erunt) _Elphias Rhodius_, in ejusmodi locis fuerat collocatum; ex quo incolae quotannis aegrotando laborantes, aliquando pervenerunt ad _M_. _IIo$tilium_, ab eoque publice petentes impetraverunt, uti his idoneum lo- cum ad moenia transferenda conquireret eligeretque. Tunc is moratus non e$t, $ed $tatim rationibus docti$$ime quae$itis, $ecundum mare mer- catus e$t po$$e$$ionem loco $alubri: ab $enatuque populoque Romano pe- Sic Cod. Guelf. – Cod. Fran. _Pomptinae_. E. S. et alii _Pontinae_. Sic Codices Guelf. et Fran. legunt. Editio vero Sulpicii _Salapia_. [0044]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiit, ut liceret transferre oppidum, con$tituitque moenia, et areas divi$it, nummoque $e$tertio $ingulis municipibus mancipio dedit. His confectis lacum aperuit in mare, et portum e lacu, municipio per$ecit. Itaque nunc _Salpini_ quatuor millibus pa$$ibus progre$$i ab oppido vetere, habi- tant in $alubri loco.

_CAPUT V._ De $undamentis murorum et turrium.

Cum ergo his rationibus erit $alubritatis in moenibus collocandis ex- plicatio, regionesque electae fuerint $ructibus ad alendam civitatem co- pio$ae, et viarum munitiones, aut opportunitates $luminum, $eu per por- tus marinae $ubvectiones habuerint ad moenia comportationes expeditas: tunc turrium murorumque fundamenta $ic $unt $acienda, uti $odiantur ($i queant inveniri) ad $olidum, et in $olido (quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur) cra$$itudine ampliore quam parietum qui $upra terram $unt $uturi, et ea impleantur quam $olidi$$ima $tructura. Item turres $unt projiciendae in exteriorem partem: uti cum ad murum ho$tis impetu velit appropinquare, a turribus dextra ac $ini$tra lateribus apertis, telis vulneretur. Curandumque maxime videtur, ut non $acilis $it aditus ad oppugnandum murum: $ed ita circumdandum ad loca prae- cipitia, et excogitandum, uti portarum itinera non $int directa, $ed σχαιά. Namque cum ita $actum $uerit, tunc dextrum Iatus accedentibus, quod $cuto non erit tectum, proximum erit muro. Collocanda autem oppida $unt non quadrata, nec procurrentibus angulis, $ed circuitionibus, uti ho$tis ex pluribus locis con$piciatur. In quibus enim anguli procurrunt, difficiliter de$enditur, quod angulus magis ho$tem tueatur quam civem.

Sic M$. Schol. Rip. Alias _moenium collocandorum._ Sic Cod. Guelf. Al. _tuetur._ Forma I. [0045]LIBER I. CAPUT V.

Cra$$itudinem autem muri (aa) ita faciendam cen$eo, uti armati homines, $upra obviam venientes, alius alium $ine impeditione praeterire po$$int: tum in cra$$itudine perpetuae taleae oleagineae u$tulatae quam creberrime in$truantur, uti utraeque muri $rontes inter $e (quemadmo- dum $ibulis) his taleis colligatae, aeternam habeant $irmitatem; namque ei materiae, nec tempe$tas, nec caries, nec vetu$tas pote$t nocere, $ed ea et in terra obruta, et in aqua collocata, permanet $ine vitiis utilis $em- piterno. Itaque non $olum in muro, $ed etiam in $ub$tructionibus, qui- que parietes murali cra$$itudine erunt $aciendi, hac ratione religati, non cito vitiabuntur. Intervalla autem turrium (DD) ita $unt facienda, ut ne longius $it alia ab alia, $agittae mi$$ionis : uti $i qua oppugnetur, tum a turribus quae erunt dextra ac $ini$tra, $corpionibus, reliquisque telorum mi$$ionibus, ho$tes rejiciantur. Etiamque contra in$eriora tur- rium (EE) dividendus e$t murus, intervallis tam magnis quam erunt turres; ut itinera $int interioribus partibus turrium contignata (FF); ne- que ea $erro $ixa.

Ho$tis enim $i quam partem muri occupaverit, qui repugnabunt, re$cindent: et $i celeriter admini$traverint, non patientur reliquas partes turrium murique ho$tem penetrare, ni$i $e voluerit praecipitare. Turres itaque rotundae, aut polygoniae $unt faciendae; quadratas enim machinae celerius di$$ipant, quod angulos arietes tundendo $rangunt: in rotundatio- nibus autem (uti cuneos) ad centrum adigendo, laedere non po$$unt. Item munitiones muri turriumque aggeribus conjunctae, maxime tutiores $unt: quod neque arietes, neque $uffo$$iones, neque machinae ceterae eis M$. Scholae Rip. _tabulae_. Sic Cod. mn. Guelf. Vulgo _emi$$ione_. Sic Codex Franequeranus. Cod. Guelf. _inferiores_. ed. vulgata _interior_. M$. Sch. Rip. _rotunditatibus_. Forma II. [0046]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA valent nocere. Sed non in omnibus locis e$t aggeris ratio $acienda, ni$i quibus extra murum, ex alto loco, plano pede acce$$us fuerit ad moenia oppugnanda. Itaque in ejusmodi locis primum $o$$ae $unt faciendae, latitudinibus et altitudinibus quam ampli$$imis: deinde fundamentum muri deprimendum e$t intra alveum $o$$ae, et id ex$truendum e$t ea cra$- $itudine, ut opus terrenum $acile $u$tineatur.

Item interiore parte $ub$tructions, fundamentum (GG) di$tans ab exteriore intror$us amplo $patio con$tituendum e$t, ita uti cohortes po$- $int, quemadmodum in acie in$tructae, ad de$endendum $upra latitudinem aggeris con$i$tere. Cum autem fundamenta ita di$tantia inter $e $uerint con$tituta, tunc inter ea alia transver$a (HH) conjuncta exteriori et inte- riori $undamento, pectinatim dispo$ita, quemadmodum $errae dentes $olent e$$e , collocentur.

Cum enim $ic erit $actum, tunc ita oneris terreni magnitudo di- $tributa in parvas partes, neque univer$a pondere premens, non po- terit ulla ratione extrudere muri $ub$tructiones. De ip$o autem muro e qua materia $truatur aut per$iciatur, ideo non e$t prae$iniendum, quod in omnibus locis, quas optamus copias, eas non po$$umus habere. Sed ubi $unt $axa quadrata, $ive $ilex, $ive caementum, aut coctus later, $ive cru- dus, his erit utendum. Non enim uti _Babylone_ abundantes liquido bitu- mine, pro calce et arena et cocto latere, $actum habent murum, $ic item po$$unt omnes regiones, $eu locorum proprietates, habere tantas ejus- dem generis utilitates, uti ex his comparationibus, ad aeternitatem, per- $ectus habeatur $ine vitio murus.

Sic Cod. Guelf. - E. S. _$olventes $e_. Sic M$. Sch. Rip. vulgo exulat _non_. M$. Sch. Rip. _$ed_. Forma III. [0047]LIBER I. CAPUT VI. _CAPUT VI._ De divi$ione et dispo$itione operum, quae intra muros $unt.

Moenibus circumdatis, $equuntur intra murum arearum divi$iones, pla- tearumque, et angiportuum, ad coeli regionem directiones. Dirigentur haec autem recte, $i exclu$i erunt ex angiportis venti prudenter: qui $i $rigidi $unt, laedunt, $i calidi, vitiant, $i humidi, nocent. Quare vitan- dum videtur hoc vitium, et advertendum ne $iat, quod in multis civita- tibus u$u $olet evenire: quemadmodum in in$ula _Lesbo_ oppidum _Mity-_ _lene_ magni$icenter e$t aedi$icatum et eleganter, $ed po$itum non pruden- ter. In qua civitate Au$ter cum $lat, homines aegrotant; cum Corus, tu$$iunt; cum Septentrio, re$tituuntur in $anitatem, $ed in angiportis et plateis non po$$unt con$i$tere, propter vehementiam $rigoris. Ventus au- tem e$t aëris $luens unda, cum incerta motus redundantia. Na$citur cum $ervor o$$endit humorem, et impetus $ervoris exprimit vim $piritus $lan- tis. Id autem verum e$$e ex aeolipilis aereis licet a$picere, et de latenti- bus coeli rationibus, arti$icio$is rerum inventionibus, divinitatis exprimere veritatem. Fiunt enim aeolipilae aereae, cavae: hae habent punctum an- gu$ti$$imum, quo aquae in$unduntur, collocanturque ad ignem, et ante- quam calescant, non habent ullum $piritum; $imulac autem $ervere coe- perint, e$$iciunt ad ignem vehementem $latum. Ita $cire et judicare licet, e parvo brevi$$imoque $pectaculo, de magnis et immanibus coeli vento- rumque naturae rationibus. Venti enim, $i exclu$i $uerint, non $olum e$$icient corporibus valentibus locum $alubrem, $ed etiam, $i qui morbi ex aliis vitiis $orte nascentur, qui in ceteris $alubribus locis habent cura- tiones medicinae contrariae, in his, propter temperaturam exclu$ionis ven- torum, expeditius curabuntur. Vitia autem $unt, quae di$$iculter curantur, in regionibus quae $unt $upra $criptae, haec, gravitudo, arthritis, tu$$is, [0048]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pleuritis, phthi$is, $anguinis ejectio, et cetera, quae non detractionibus, $ed adjectionibus curantur. Haec ideo difficulter medicantur, primum quod ex $rigoribus concipiuntur: deinde quod de$ectis morbo viribus eo- rum, aër agitatus, ex ventorum agitationibus extenuatur, unaque a vitio- $is corporibus detrahit $uccum, et e$$icit ea exiliora. Contra vero lenis et cra$$us aër, qui per$latus non habet, neque crebras redundantias, prop- ter immotam $tabilitatem, adjiciendo ad membra eorum, alit eos et re$i- cit, qui in his $unt impliciti morbis. Nonnullis placuit e$$e ventos qua- tuor, ab oriente aequinoctiali Solanum, a meridie Au$trum, ab occidente aequinoctiali Favonium, a $eptentrionali Septentrionem. Sed qui diligen- tius perqui$iverunt, tradiderunt eos e$$e octo, maxime quidem _Andronicus_ _Cyrrhe$tes_: quietiam exemplum collocavit _Athenis_ turrim marmoream octo- gonon, et in $ingulis lateribus octogoni, $ingulorum ventorum imagines ex$calptas contra $uos cujusque $latus de$ignavit: $upraque eam turrim metam marmoream per$ecit, et in$uper _Tritonem_ aereum collocavit dex- tra manu virgam porrigentem: et ita e$t machinatus, uti vento circum- ageretur et $emper contra $latum con$i$teret, $upraque imaginem $lantis venti indicem virgam teneret. Itaque $unt collocati inter Solanum et Au$trum ab oriente hiberno, Eurus: Inter Au$trum et Favonium ab oc- cidente hiberno, A$ricus: Inter Favonium et Septentrionem, Caurus, quem plures vocant Corum: Inter Septentrionem et Solanum, Aquilo.

Hoc modo videtur e$$e expre$$um, uti capiatur numerus, et no- mina, et partes, unde $latus ventorum certi $pirent. Quod cum ita exploratum habeatur, ut inveniantur regiones et ortus eorum, $ic erit ratiocinandum. Collocetur ad libellam marmoreum amu$$ium mediis moenibus; aut locus ita expoliatur ad regulam et libellam, ut amu$$ium Sic Cod. ms. alias _ex$culptas_. Cod. ms. _hamu$ium_. Forma IV. Forma V. [0049]LIBER I. CAPUT VI. non de$ideretur: $upraque ejus loci centrum medium, collocetur aeneus gnomon, indagator umbrae, qui Graece σκιαθήρας dicitur. Hujus ante- meridianam circiter horam quintam, $umenda e$t extrema gnomonis um- bra, et puncto $ignanda: deinde circino diducto ad punctum, quod e$t gno- monis umbrae longitudinis $ignum, ex eoque a centro circumagenda linea rotundationis. Itemque ob$ervanda po$tmeridiana i$tius gnomonis cres- cens umbra, et cum tetigerit circinationis lineam, et $ecerit parem ante- meridianae umbrae po$tmeridianam, $ignanda puncto. Ex his duobus $ignis circino decu$$atim de$cribendum: et per decu$$ationem, et medium centrum linea perducenda ad extremum, ut habeatur meridiana et $ep- tentrionalis regio. Tunc po$tea $umenda e$t $extadecima pars circinatio- nis lineae totius rotundationis, centrumque collocandum in meridiana linea, quae tangit circinationem, et $ignandum dextra ac $ini$tra in circi- natione, et meridiana, et $eptentrionali parte. Tunc ex $ignis his qua- tuor, per centrum medium decu$$atim lineae ab extremis, ad extremas circinationes perducendae. Ita au$tri et $eptentrionis habebitur octavae partis de$ignatio. Reliquae partes, dextra tres, et $ini$tra tres his aequa- les, di$tribuendae $unt in tota rotundatione, ut aequales divi$iones octo ventorum de$ignatae $int in de$criptione: tum per angulos inter duas ventorum regiones, et platearum, et angiportorum, videntur debere di- rigi de$criptiones. His enim rationibus, et ea divi$ione, exclu$a erit ex habitationibus et vicis, ventorum vis mole$ta. Cum enim plateae contra directos ventos erunt con$ormatae, ex aperto coeli $patio impetus ac $latus $requens, conclu$us in $aucibus angiportorum, vehementioribus viribus pervagabitur. Quas ob res convertendae $unt ab regionibus ventorum, directiones vicorum, uti advenientes ad angulos in$ularum, $rangantur, repul$ique di$$ipentur. Forta$$e mirabuntur ii, qui multa ventorum no- mina noverunt, quod a nobis expo$itum $it tantummodo octo e$$e ventos. Si autem animadverterint, orbis terrae circuitionem per $olis cur$um et [0050]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gnomonis aequinoctialis umbras, ex inclinatione coeli, ab _Erato$thene Cy-_ _renaeo_, rationibus mathematiois, et geometricis methodis e$$e inventam ducentorum quinquaginta duum millium $tadiorum, quae $aciunt pa$$us $emel et tricies millies mille et quingenties mille ; hujus autem octava pars quam ventus tenere videtur, e$t ter millies mille et noningenties trige$ies $epties mille et pa$$us quingenti: non debebunt mirari, $i in tam magno $patio unus ventus vagando, inclinationibus et rece$$ionibus varietates, mutatione $latus, faciat. Itaque dextra et $ini$tra circa Au$trum, Euronotus et Altanus $lare $olet. Circa A$ricum, Libonotus et Subves- perus. Circa Favonium, Arge$tes et certis temporibus, Ete$iae: ad latera Cauri, Circius et Corus. Circa Septentrionem, Thrascias et Gallicus. Dextra ac $ini$tra circa Aquilonem, Supernas et Boreas. Circa Solanum. Carbas et certo tempore, Ornithiae. Euri vero medias partes tenentis in extremis, Caecias et Volturnus. Sunt autem et alia plura nomina, $latusque ventorum, a locis, aut $luminibus, aut montium procellis tracta. Praeterea aurae matutinae, quas $ol, cum emergit de $ubterranea parte, ver$ando pul$at aëris humorem, et impetum $candendo trudens , expri- mit aurarum antelucano $piritu $latus, qui cum exorto $ole perman$erint, Euri venti tenent partes. Et ea re quod ex auris procreatur, a Graecis εὖρος videtur e$$e appellatus. Cra$tinus quoque dies, propter auras matu- tinas, αϋριου $ertur e$$e vocitatus. Sunt autem nonnulli, qui negant _Era-_ _to$thenem_ veram men$uram orbis terrae potui$$e colligere: quae $ive e$t certa, $ive non vera, non pote$t no$tra $criptura non veras habere termi- nationes regionum, unde ventorum $piritus oriuntur. Ergo $i ita e$t, tantum erit, uti non certam men$urae rationem, $ed aut majores impe- Cod. ms. _trecenties et decies quinquaginta milia._ Cod. ms. et Edit. Sulp. _tricies nongenta triginta $eptem milia._ Ms. Schol. Rip. _procedens_. Forma IV. [0051]LIBER I. CAPUT VI. tus, aut minores habeant $inguli venti. Quoniam haec a nobis $unt breviter expo$ita, ut $acilius intelligantur, vi$um e$t mihi in extremo volumine formas, $ive uti Graeci σχήματα dicunt, duo explicare: unum ita de$or- matum, ut appareat unde certi ventorum $piritus oriantur; alterum quemadmodum ab impetu eorum, adver$is directionibus vicorum et pla- tearum, evitentur nocentes $latus. Erit autem in exaequata planitie cen- trum, ubi e$t litera A, gnomonis autem antemeridiana umbra, ubi e$t B, et ab centro ubi e$t A, diducto circino ad id $ignum umbrae, ubi e$t B, circumagatur linea rotundationis: repo$ito autem gnomone ubi antea $uerat, ex$pectanda e$t dum decrescat, $aciatque iterum crescendo parem antemeridianae umbrae po$tmeridianam, tangatque lineam rotundationis, ubi erit litera C. Tunc a $igno ubi e$t B, et ab $igno ubi e$t C, circino decu$$atim de$cribatur ubi erit D, deinde per decu$$ationem ubi e$t D, et centrum, perducatur linea ad extremum, in qua erunt literae E et F. Haec linea erit index meridianae, et $eptentrionalis regionis. Tunc cir- cino totius rotundationis $umenda e$t pars $extadecima, circinique centrum ponendum in meridiana linea, quae tangit rotundationem ubi e$t litera E, et $ignandum dextra ac $ini$tra, ubi erunt literae G, H. Item in $ep- tentrionali parte centrum circini ponendum in rotundationis $eptentrio- nali linea, ubi e$t litera F, et $ignandum dextra ac $ini$tra, ubi $unt li- terae I et K, et ab G ad K, et ab H ad I, per centrum lineae perdu- cendae. Ita quod erit $patium ab G ad H, erit $patium venti Au$tri, et partis meridianae. Item quod erit $patium ab I ad K, erit Septen- trionis. Reliquae partes, dextra tres, ac $ini$tra tres, dividendae $unt aequaliter, quae $unt ad orientem, in quibus literae L et M ab occi- dente, in quibus $unt literae N et O: ab M ad O, ct ab L ad N, per- Forma V. et I. [0052]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ducendae $unt lineae decu$$atim, et ita erunt aequaliter ventorum octo $patia in circuitionem.

Quae cum ita de$cripta erunt in $ingulis angulis octogoni, cum a meridie incipiemus, inter Eurum et Au$trum in angulo, erit linea G, in- ter Au$trum et A$ricum H, inter A$ricum et Favonium N, inter Fa- vonium et Caurum O, inter Caurum et Septentrionem K, inter Septen- trionem et Aquilonem I, inter Aquilonem et Solanum L, inter Solanum et Eurum M.

Ita his con$ectis, contra angulos octogoni gnomon ponatur (OAII, KAN), et ita dirigantur plateae et angiportorum divi$iones IIX. .

_CAPUT VII._ De electione locorum ad u$um communem civitatis.

Divi$is angiportis et plateis con$titutis, arearum electio ad opportunita- tem et u$um communem civitatis e$t explicanda, aedibus $acris, foro, re- liquisque locis communibus. Et $i erunt moenia $ecundum mare, area ubi $orum con$tituatur, eligenda proxime portum; $in autem mediterra- nea, in oppido medio. Aedibus vero $acris, quorum deorum maxime in tutela civitas videtur e$$e, et _Jovi_ et _Junoni_ et _Minervae_, in excel$i$$imo loco, unde moenium maxima pars con$piciatur, areae di$tribuantur. _Mercurio_ autem in $oro, aut etiam uti _I$idi_ et _Serapi_, in emporio. _Apollini_, _Patrique Libero_, $ecundum theatrum. _Herculi_, in quibus civitatibus non $unt gymna$ia neque amphitheatra, ad circum. _Marti_, extra urbem, $ed ad campum. Itemque _Veneri_ ad portam. Id autem etiam _Hetru$cis_ aru$pi- cibus, disciplinarum $criptis, ita e$t dedicatum: Extra murum, _Veneris_, Edit. vulg. _inter_. Edit. vulg. XII. [0053]LIBER I. CAPUT VII. _Vulcani, Martis_, $ana ideo collecari, uti non in$ue$cat in urbe adolescen- tibus $eu matribus $amiliarum Venerea libido: _Vulcani_que vi e moeni- bus, religionibus et $acri$iciis evocata, ab timore incendiorum aedi$icia videantur liberari: _Martis_ vero divinitas cum $it extra moenia dedicata, non erit inter cives armigera di$$en$io; $ed ab ho$tibus ea de$en$a, et belli periculo, con$ervabit. Item _Cereri_ extra urbem loco, quo non $em- per homines, ni$i per $acri$icium, nece$$e habeant adire: cum religione ca$te $anctisque moribus is locus debet tueri. Ceterisque diis ad $acri$i- ciorum rationcs aptae templis areae $unt di$tribuendae. De ip$is autem aedibus $acris $aciendis, et de earum $ymmetriis, in tertio et quarto volumine reddam rationes; quia in $ecundo vi$um e$t mihi, primum de materiae copiis, quae in aedi$iciis $unt parandae, quibus $int virtutibus, et quem habeant u$um, exponere; commen$us aedi$iciorum, et ordines, et genera $ingula $ymmetriarum peragere, et in $ingulis voluminibus expli- care.

Sic cum Philandro. Vulgo _arearum_. [0054]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTUR A LIBER SECUNDUS. PRAEFATIO.

_Dinocrates_ architectus cogitationibus et $olertia $retus, cum _Alexander_ rerum potiretur, pro$ectus e$t a _Macedonia_ ad exercitum, regiae cupidus commendationis. Is e patria a propinquis et amicis tulit ad primos or- dines et purpuratos literas, ut aditus haberet $aciliores: ad eisque ex- ceptus humane, petiit uti quam primum ad _Alexandrum_ perduceretur. Cum polliciti e$$ent, tardiores $uerunt, idoneum tempus ex$pectantes. Ita- que _Dinocrates_ ab iis $e exi$timans illudi, ab $e petiit prae$idium. Fue- rat enim ampli$$ima $tatura, $acie grata, $orma dignitateque $umma. His igitur naturae muneribus con$i$us, ve$timenta po$uit in hospitio, et oleo corpus perunxit, caputque coronavit populea $ronde, laevum humerum pelle leonina texit, dextraque clavam tenens ince$$it contra tribunal regis jus dicentis. Novitas populum cum averti$$et, con$pexit eum _Alexan-_ _der_, et admirans, ju$$it ei locum dari, ut accederet, interrogavitque qusi [0055]LIBER II. PRAEFATIO. e$$et? At ille, _Dinocrates_, inquit, architectus Macedo, qui ad te cogita- tiones et formas affero dignas tua claritate. Namque _Athon_ montem $or- mavi in $tatuae virilis figuram, cujus manu laeva de$ignavi civitatis am- pli$$imae moenia, dextera pateram, quae exciperet omnium $luminum, quae $unt in eo monte, aquam, ut inde in mare perfunderetur. Delectatus _Alexander_ ratione $ormae, $tatim quae$ivit $i e$$ent agri circa, qui po$$ent $rumentaria ratione eam civitatem tueri. Cum inveni$$et, non po$$e ni$i transmarinis $ubvectionibus; _Dinocrates_, inquit, attendo egregiam $ormae compo$itionem, et ea delector; $ed animadverto, $i quis deduxerit eo loco coloniam, $ore ut judicium ejus vituperetur. Ut enim natus infans $ine nutricis lacte non pote$t ali, neque ad vitae crescentis gradus perdu- ci, $ic civitas $ine agris et eorum $ructibus in moenibus a$$luentibus, non pote$t crescere, nec $ine abundantia cibi, $requentiam habere, populumque $ine copia tueri. Itaque quemadmodum $ormationem puto probandam, $ic judico locum improbandum: teque volo e$$e mecum, quod tua opera $um u$urus. Ex eo _Dinocrates_ ab rege non disce$$it, et in _Aegyptum_ e$t eum pro$ecutus. Ibi _Alexander cum animadverti$$et portum natura- liter tutum, emporium egregium, campos circa totam _Aegyptum_ $rumen- tarios, immanis $luminis _Nili_ magnas utilitates, ju$$it eum $uo nomine ci- vitatem _Alexandriam_ con$tituere. Itaque Dinocrates a $acie dignitateque corporis commendatus, ad eam nobilitatem pervenit. Mihi autem, im- perator, $taturam non tribuit natura, $aciem de$ormavit aetas, valetudo detraxit vires. Itaque quoniam ab his prae$idiis $um de$ertus, per auxilia $cientiae, $criptaque (ut $pero) perveniam ad commendationem. Cum autem in primo volumine de o$$icio architecturae, terminationibusque artis per$crip$erim, item de moenibus, et intra moenia arearum divi$ioni- bus, in$equaturque ordo de aedibus $acris et publicis aedi$iciis, itemque Sic Cod. ms. Alias: _ut $i quis eduxerit._ [0056]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA privatis, quibus proportionibus et $ymmetriis debeant e$$e, uti explice- tur, non putavi anteponendum, ni$i prius de materiae copiis, e quibus collatis aedi$icia $tructuris et materiae rationibus per$iciuntur, quas ha- beant in u$u virtutes, expo$ui$$em, quibusque rerum natura principiis e$$et temperata, dixi$$em. Sed ante quam naturales res incipiam explica- re, de aedi$iciorum rationibus, unde initia coeperint, et uti creverint eo- rum inventiones, anteponam: et in$equar ingre$$us antiquitatis rerum na- turae, et eorum qui initia humanitatis et inventiones perqui$itas, $cripto- rum praeceptis dedicaverunt. Itaque, quemadmodum ab his $um in$titu- tus, exponam.

_CAPUT I._ De priscorum hominum vita, et de initiis humanitatis atque tectorum, et incrementis eorum.

Homines veteri more, ut ferae, in $ilvis et $peluncis et nemoribus nas- cebantur, ciboque agre$ti ve$cendo, vitam exigebant. Interea quodam in loco ab tempe$tatibus et ventis de$ae crebritatibus arbores agitatae, et inter $e terentes ramos, ignem excitaverunt: et eo, $lamma vehementi perterriti, qui circa eum locum $uerunt, $unt $ugati. Po$tea re quieta propius accedentes, cum animadverti$$ent commoditatem e$$e magnam corporibus, ad ignis teporem ligna adjicientes et eum con$ervantes, alios adducebant: et nutu monltrantes, o$tendebant quas haberent ex eo utili- tates. In eo hominum congre$$u eum pro$undebantur aliter e $piritu voces, quotidiana con$uetudine vocabula, ut obtigerant, con$tituerunt: deinde $igni$icando res $aepius in u$u, ex eventu $ari $ortuito coeperunt: et ita $ermones inter $e procreaverunt.

Ergo cum propter ignis inventionem, conventus initio apud ho- mines et concilium et convictus e$$et natus, et in unum locum plures [0057]LIBER II. CAPUT I. convenirent, habentes ab natura praemium praeter reliqua animalia, ut non proni $ed erecti ambularent, mundique et a$trorum magni$icen- tiam a$picerent; item manibus et articulis, quam vellent rem $aciliter tractarent: coeperunt in eo coetu alii de $ronde $acere tecta, alii $pelun- cas $odere $ub montibus, nonnulli hirundinum nidos et aedi$icationes ea- rum imitantes, de luto et virgultis $acere loca, quae $ubirent. Tune ob$er- vantes aliena tecta, et adjicientes $uis cogitationibus res novas, e$$iciebant in dies meliora genera ca$arum. Cum e$$ent autem homines imitabili docilique natura, quotidie inventionibus gloriantes, aliis alii o$tendebant aedi$iciorum e$$ectus: et ita exercentes ingenia certationibus, in dies me- lioribus judiciis e$$iciebantur. Primumque $urcis erectis, et virgultis in- terpo$itis, luto parietes texerunt. Alii luteas glebas are$acientes, $truebant parietes, materia eos jugumentantes: vitandoque imbres et ae$tus, tege- bant arundinibus et $ronde: po$tea quoniam per hibernas tempe$tates tecta non poterant imbres $u$tinere, $a$tigia $acientes, luto inducto, proclinatis tectis $tillicidia deducebant. Haec autem ex iis, quae $upra $criptae $unt, originibus in$tituta e$$e, po$$umus $ic animadvertere, quod ad hunc diem nationibus exteris ex his rebus aedi$icia con$tituuntur, ut in _Gallia, Hi-_ _$pania, Lu$itania, Aquitania_, $candulis robu$teis, ant $tramentis. Apud nationem _Colchorum_ in _Ponto_ propter $ilvarum abundantiam arboribus perpetuis, planis dextra ac $ini$tra in terra po$itis, $patio inter eas relicto, quanto arborum longitudines patiuntur, collocantur: in extremis partibus earum $upra alterae transver$ae, quae circumcludunt medium $patium habitationis: tunc in$uper alternis trabibus ex quatuor partibus angulos jugumentantes, et ita parietes ex arboribus $tatuentes ad perpendiculum imarum, educunt ad altitudinem turres, intervallaque quae relinquuntur propter cra$$itudinem materiae $chidiis et luto ob$truunt. Item tecta re- Sic Codices Guelf. et Fran. Vulgo _primum_ legitur. [0058]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA cidentes ad extremos angulos tran$tra trajiciunt, gradatim contrahentes. Ita ex quatuor partibus ad altitudinem educunt medio metas: quas et $ronde et luto tegentes, e$$iciunt barbarico more te$tudinata turrium tecta. _Phryges_ vero, qui campe$tribus locis $unt habitantes, propter inopiam $ilvarum egentes materia, eligunt tumulos naturales, eosque medios $o$$u- ra exinanientes et itinera perfodientes, dilatant $patia, quantum na- tura loci patitur. In$uper autem $tipites inter $e religantes, metas e$$i- ciunt, quas arundinibus et $tramentis tegentes, exaggerant $upra habi- tationes maximos grumos e terra. Ita hiemes calidi$$imas, ae$tates $ri- gidi$$imas e$$iciunt, tectorum ratione. Nonnulli ex ulva palu$tri compo- nunt tuguria tecta. Apud ceteras quoque gentes, et nonnulla loca, pari $imilique ratione, ca$arum per$iciuntur con$titutiones. Non minus etiam _Ma$$iliae_ animadvertere po$$umus $ine tegulis $ubacta cum paleis terra tecta. _Athenis Areopagi_ antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto tectum. Item in Capitolio commonefacere pote$t et $igni$icare mores ve- tu$tatis _Romuli_ ca$a in arce $acrorum $tramentis tecta. Ita his $ignis, de antiquis inventionibus aedi$iciorum, $ic ea $ui$$e ratiocinantes po$$umus judicare. Cum autem quotidie $aciendo tritiores manus ad aedi$icandum per$eci$$ent, et $olertia ingenia exercendo per con$uetudinem ad artes perveni$$ent, tum etiam indu$tria in animis eorum adjecta per$ecit, ut qui $uerunt in his $tudio$iores, _$abros_ e$$e $e pro$iterentur. Cum ergo haec ita $uerint primo con$tituta, et natura non $olum $en$ibus ornavi$$et gentes, quemadmodum reliqua animalia; $ed etiam cogitationibus et con$iliis armavi$$et mentes, et $ubjeci$$et cetera animalia $ub pote$tate: tunc vero e $abricationibus aedi$iciorum gradatim progre$$i ad ceteras artes et di- $ciplinas, e $era agre$tique vita ad man$uetam perduxerunt humanitatem. Cod. ms. et Ed. Sulp. _detinentes_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _$armentis_. [0059]LIBER II. CAPUT I. Tum autem in$truentes animo$e et pro$picientes, majoribus cogitationibus ex varietate artium natis, non ca$as, $ed etiam domos fundatas ex lateri- tiis parietibus, aut e lapide $tructas, materiaque et tegula tectas, per$icere coeperunt: deinde ob$ervationibus $tudiorum evagantibus judiciis, ex in- certis ad certas $ymmetriarum rationes perduxerunt: po$teaquam anim- adverterunt pro$u$os e$$e partus ab natura materiae, et abundantem co- piam ad aedi$icationes ab ea comparatam, tractando nutriverunt, et au- ctam per artes ornaverunt voluptatibus ad elegantiam vitae. Igitur de his rebus quae $unt in aedi$iciis ad u$um idoneae, quibusque $int quali- tatibus, et quas habeant virtutes, ut potero, dicam. Sed $i quis de ordine hujus libri disputare voluerit, quod putaverit eum primum in$titui opor- tui$$e, ne putet me erravi$$e, $ic reddam rationem. Cum corpus archite- cturae $criberem primo volumine, putavi, quibus eruditionibus et disci- plinis e$$et ornata exponere, $inireque terminationibus ejus $pecies, et e quibus rebus e$$et nata dicere: itaque quid oporteat e$$e in architec- to, ibi pronuntiavi. Ergo in primo de artis o$$icio, in hoc de naturalibus materiae rebus, quem habeant u$um disputabo. Namque hoc liber non pro$itetur, unde architectura nascatur, $ed unde origines aedi$iciorum $int in$titutae: et quibus rationibus enutritae et progre$$ae $int gradatim ad hanc $initionem. Ergo ita $uo ordine et loco hujus erit voluminis con$titutio. Nunc revertar ad propo$itum, et de copiis, quae aptae $unt aedi$iciorum per$ectionibus, quemadmodum videantur e$$e ab natura rerum procreatae, quibusque mixtionibus principiorum congre$$us temperentur, ne ob$cura $ed per$picua legentibus $int, ratiocinabor. Nam- que nulla materiarum genera, neque corpora, neque res $ine principio- rum coetu na$ci, neque $ubjici intellectui po$$unt, neque aliter natura rerum praeceptis phy$icorum veras patitur habere explicationes: ni$i cau- [0060]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $ae, quae $unt in his rebus, quemadmodum, et quid ita $int, $ubtilibus rationibus habeant demon$trationes.

_CAPUT II._ De principiis rerum $ecundum phy$icorum opiniones.

Thales quidem primum aquam putavit omnium rerum e$$e principium. _Heraclitus Ephe$ius_, qui propter ob$curitatem $criptorum a Graecis σχο- τεινὸς e$t appellatus, ignem. _Democritus_, quique eum $ecutus e$t, _Epi-_ _curus_, atomos; quas no$tri in$ecabilia corpora, nonnulli individua vocita- verunt. _Pythagoreorum_ vero di$ciplina adjecit ad aquam et ignem, aëra et terrenum. Ergo _Democritus_, et$i non proprie res nominavit, $ed tantum individua corpora propo$uit, ideo ea ip$a dixi$$e videtur, quod ea cum $unt disjuncta, nec laeduntur , nec internecionem recipiunt, nec $ectio- nibus dividuntur, $ed $empiterno aevo perpetuo in$initam retinent in $e $oliditatem. Ex his ergo congruentibus cum res omnes coire na$cique videantur, et eae in in$initis generibus rerum natura e$$ent di$paratae, pu- tavi oportere de varietatibus et di$criminibus u$us earum, qua$que habe- rent in aedi$iciis qualitates, exponere; uti, cum $uerint notae, non habe- ant qui aedi$icare cogitant, errorem, $ed aptas ad u$um copias aedi$iciis comparent.

CAPUT III. De Iateribus.

Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos oporteat dicam. Non enim de areno$o, neque calculo$o, neque $abulo$o luto $unt ducendi; quod Vulgo _leguntur_. [0061]LIBER II. CAPUT III. ex his generibus cum $unt ducti, primum fiunt graves; deinde cum ab imbribus in parietibus a$perguntur, dilabuntur et di$$olvuntur; paleae- que, quae in his ponuntur, non cohaere$cunt propter a$peritatem. Facien- di autem $unt ex terra albida creto$a, $ive de rubrica, aut etiam ma$culo $a- bulone. Haec enim genera propter levitatem habent firmitatem, et non $unt in opere pondero$a, et faciliter aggeruntur. Ducendi autem $unt per vernum tempus et autumnale, ut uno tenore $icce$cant. Qui enim per $ol$titium parantur, ideo vitio$i $unt, quod $ummum corium $ol acriter cum percoquit, e$$icit ut videantur aridi, interius autem $int non $icci et cum po$tea $icce$cendo $e contrahunt, perrumpunt ea, quae erant arida, ita rimo$i $acti e$$iciuntur imbecilli. Maxime autem utiliores erunt, $i ante biennium fuerint ducti; namque non ante po$$unt penitus $icce$$ere. Itaque cum recentes et non aridi $unt $tructi, tectorio inducto rigideque ob$olidato permanente, ip$i $identes non po$$unt eandem altitudinem, qua e$t tectorium, tenere: contraotioneque moti non hearent cum eo, $ed a conjunctione ejus di$parantur. Igitur tectoria ab $tructura $ejuncta, propter tenuitatem per $e $tare non po$$unt; $ed franguntur, ip$ique pa- rietes fortuito $identes, vitiantur. Ideoque etiam _Uticen$es_ latere, $i $it aridus et ante quinquennium ductus, cum arbitrio magi$tratus $uerit ita probatus, tunc utuntur in parietum $tructuris. Fiunt autem laterum genera tria: unum quod Graece Lydium appellatur, id e$t quo no$tri utuntur, longum $e$quipede, latum pede : ceteris duobus Graecorum aedi$icia $truuntur: ex his unum pentadoron: alterum tetradoron dicitur. Doron autem Graeci appellant palmum, quod munerum datio Graece δῶρου appella- tur: Id autem $emper geritur per manus palmum. Ita quod e$t quoquo- Sic Cod. ms. At Ed. Sulp. _Lichum_. Vulgo _Didoron_. Cod. Franequeranus: _Lybium_. Sic Cod. ms. cum Edit. Sulp.; at vulgata editio: _longum pede, latum $emipede._ [0062]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ver$us quinque palmorum, pentadoron, quod quatuor, tetradoron dicitur: et quae $unt publica opera, pentadoro, quae privata, tetradoro $truuntur.

Fiunt autem cum his lateribus $emilateres; qui cum $truuntur, una parte lateribus ordines, altera $emilateres ponuntur: ergo ex utraque par- te ad lineam cum $truuntur, alternis coriis parietes alligantur: et medii lateres $upra coagmenta collocati, et firmitatem et $peciem faciunt utraque parte non invenu$tam. E$t autem in _Hi$pania ulteriore Calentum_, et _Ma-_ _χilua_ , et in _A$ia Pitane_, ubi lateres cum $unt ducti et arefacti, pro- jecti natant in aqua. Natare autem eos po$$e ideo videtur, quod terra e$t, de qua ducuntur, pumico$a: ita cum e$t levis aëre $olidata, non recipit in $e nec combibit liquorem. Igitur levi raraque cum $it proprietate, nec patiatur penetrare in corpus humidam pote$tatem, quocunque pondere fuerit, cogitur ab rerum natura (quemadmodum pumex) uti ab aqua $u$tineatur. Sic autem magnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus $unt onero$i, et cum ducuntur, a tempe$tatibus non di$- $olvuntur.

CAPUT IV. _De Arena._

In caementitiis autem $tructuris primum e$t de arena quaerendum, ut ea $it idonea ad materiem mi$cendam, neque habeat terram commixtam, Genera autem arenae $o$$itiae $unt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. Ex his quae in manu confricata $ecerit $tridorem, erit optima: quae autem ter- ro$a $uerit, et non habebit a$peritatem, item $i in ve$timentum candi- dum ea conjecta $uerit, po$tea excu$$a vel icta, id non inquinaverit, ne- que ibi terra $ub$iderit, erit idonea. Sin autem non erunt arenaria, un- Ita lego cum Harduino; vulgo et _in Galliis Ma$$ilia._ [0063]LIBER II. CAPUT IV. de $odiatur, tum de $luminibus aut e glarea erit excernenda. Non mi- nus etiam de littore marino; $ed ea in $tructuris haec habet vitia, quod difficulter $icce$cit: neque, ubi $it, onerari $e continenter paries patitur, ni$i intermi$$ionibus requie$cat: neque concamerationes recipit. Marina autem hoc amplius, quod etiam parietes, cum in his tectoria $acta $ue- rint, remittentes $al$uginem, ea di$$olvunt. Fo$$itiae vero celeriter in $tructuris $icce$cunt, et tectoria permanent, et concamerationes patiuntur; $ed hae, quae $unt de arenariis recentes. Si enim exemptae diutius jace- ant, ab $ole et luna et pruina concoctae re$olvuntur, et $iunt terro$ae. Ita cum in $tructuram conjiciuntur, non po$$unt continere caementa, $ed ea ruunt et labuntur, oneraque parietes non po$$unt $u$tinere. Recentes autem $o$$itiae cum in $tructuris tantas habeant virtutes, eae in tectoriis ideo non $unt utiles, quod pinguitudini ejus calx, palea commixta, prop- ter vehementiam non pote$t $ine rimis inare$cere: $luviatica vero prop- ter macritatem (uti _Signinum_) bacillorum $ubactionibus in tectorio re- cipit $oliditatem.

CAPUT V. _De Calce._

De arenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam de calce diligen- tia e$t adhibenda, uti de albo $axo aut $ilice coquatur; et quae erit ex $pi$$o et duriore, erit utilior in $tructura: quae autem ex $i$tulo$o, in tectoriis. Cum ea erit extincta, tunc materia ita mi$ceatur, ut $i erit fo$- $itia, tres arenae et una calcis con$undantur. Si autem $luviatica aut ma- rina, duae arenae in unam calcis conjiciantur: ita enim erit ju$ta ratio Cod. ms. _remittentes $e $al$uginem eorum di$$olvuntur._ Cod. ms. _jaculorum_. [0064]M. VITRUVII P. DE ARCIIITECTURA mixtionis temperaturae. Etiam in $luviatica aut marina, $i quis te$tam tu$am et $uccretam ex tertia parte adjecerit, e$$iciet materiae temperatu- ram ad u$um meliorem. Quare autem, cum recipit aquam et arenam calx, tunc confirmat $tructuram, haec e$$e cau$a videtur: quod e princi- piis uti cetera corpora ita et $axa $unt temperata: et quae plus habent aëris, $unt tenera: quae aquae, lenta $unt ab humore: quae terrae, du- ra: quae ignis, fragiliora. Itaque ex his $axa $i, antequam coquantur, con- tu$a minute mixtaque arenae conjiciantur in $tructuram, nec $olide$cunt, nec eam poterunt continere: cum vero conjecta in $ornacem, ignis ve- hementi $ervore correpta ami$erint pri$tinae $oliditatis virtutem, tunc exu$tis atque exhau$tis eorum viribus, relinqauntur patentibus foramini- bus et inanibus. Ergo liquor, qui e$t in ejus lapidis corpore, et aër cum exu$tus et ereptus fuerit, habueritque in $e re$iduum calorem la- tentem, intinctus in aqua priusquam exeat ignis, vim recipit, et hu- more penetrante in foraminum raritates conferve$cit, et ita refrigeratus rejicit ex calcis corpore $ervorem. Ideo autem, quo pondere $axa con- jiciuntur in $ornacem, cum eximuntur, non po$$unt ad id re$pondere; $ed cum expenduntur, eadem magnitudine permanente, excocto liquore circiter tertia parte ponderis imminuta e$$e inveniuntur. Igitur cum pa- tent foramina eorum et raritates, arenae mixtionem in $e corripiunt, et ita cohaere$cunt, $icce$cendoque cum caementis coeunt, et efficiunt $truc- turarum $oliditatem.

CAPUT VI. _De pulvere Puteolano._

E$t etiam genus pulveris, quod effioit naturaliter res admirandas. Na$- citur in regionibus _Bajanis_ et in agris municipiorum, quae $unt circa Sic Cod. ms. vulgo _eχhau$tus_. [0065]LIBER II. CAPUT VI. _Ve$uvium_ montem, quod commixtum cum calce et caemento, non mo- do ceteris aedificiis prae$tat $irmitates, $ed etiam moles quae con$truun- tur in mari, $ub aqua $olide$cunt. Hoc autem $ieri hac ratione videtur, quod $ub his montibus et terra, ferventes $unt $ontes crebri, qui non e$$ent, $i non in imo haberent aut de $ul$ure aut alumine aut bitumine ardentes maximos ignes. Igitur penitus ignis et flammae vapor per in- tervenia permanans et ardens, efficit levem eam terram, et ibi qui na$- citur tophus exugens e$t, et $ine liquore. Ergo cum tres res con$imili ratione, ignis vehementia formatae, in unam pervenerint mixtionem, re- pente recepto liquore una cohaere$cunt, et celeriter humore duratae $o- lidantur, neque eas $luctus, neque vis aquae pote$t di$$olvere. Ardores autem e$$e in his locis, etiam haec res pote$t indicare, quod in montibus _Cumanorum_ et _Bajanis_ $unt loca $udationibus excavata, in quibus vapor $ervidus ab imo na$cens ignis vehementia perforat eam terram, per eam- que manando in his locis oritur, et ita $udationum egregias e$$icit utilita- tes. Non minus etiam memoratur, antiquitus crevi$$e ardores et abun- davi$$e $ub _Ve$uυio_ monte, et inde evomui$$e circa agros flammam. Ideo- que nunc qui $pongia $ive pumex _Pompejanus_ vocatur, excoctus ex a- lio genere lapidis, in hanc redactus e$$e videtur generis qualitatem. Id autem genus $pongiae, quod inde eximitur, non in omnibus locis na$ci- tur, ni$i circum _Aetnam_ et collibus _My$iae_, qui a Graecis χαταχεχαυμένοι nominantur, et $i quae eju$cemodi $unt locorum proprietates. Si ergo in his locis aquarum ferventes inveniuntur fontes, et in montibus excava- tis calidi vapores, ip$aque loca ab antiquis memorantur pervagantes in agris habui$$e ardores, videtur e$$e certum, ab ignis vehementia ex topho terraque, quemadmodum in $ornacibus et a calce, ita ex his ereptum e$$e liquorem. Igitur di$$imilibus et di$paribus rebus correptis et in unam pote- $tatem collatis, calida humoris jejunitas aqua repente $atiata, communibus corporibus latenti calore conferve$cit, et vehementer efficit ea coire, cele- [0066]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA riterqueuna $oliditatis percipere virtutem. Relinquetur de$ideratio, quoniam ita $unt in _Hetruria_ ex aqua calida crebri $ontes, quid ita non etiam ibi na$eitur pulvis, e quo eadem ratione $ub aqua $tructura $olide$eat? Ita- que vi$um e$t, antequam de$ideraretur, de his rebus, quemadmodum e$$e videantur, exponere. Omnibus locis et regionibus non eadem genera ter- rae, nec lapides na$cuntur, $ed nonnulla $unt terro$a, alia $abulo$a, item- que glareo$a, aliis locis areno$a, nec minus aliis diver$a et omnino di$$i- mili di$parique genere, ut in regionum varietatibus qualitates in$unt in terra. Maxime autem id licet con$iderare, quod qua mons _Apenninus_ regiones _Italiae Hetruriaeque_ circumcingit, prope omnibus locis non de- $unt $o$$itia arenaria: trans Apenninum vero, quae pars e$t ad _Adriaticum_ mare, nulla inveniuntur: item _Achaja, A$ia_ et omnino trans mare, ne no- minantur quidem. Igitur non in omnibus locis, quibus e$$ervent aquae calidae crebri fontes, eaedem opportunitates po$$unt $imiliter concurrere: $ed omnia uti natura rerum con$tituit, non ad voluntatem hominum $ed fortuito di$parata procreantur. Ergo quibus locis non $unt terro$i mon- tes, $ed lapideo genere materiae qualitatem habentes, ignis vis per ejus ve- nas egrediens adurit eam, et quod molle e$t et tenerum exurit: quod au- tem a$perum, relinquit; itaque uti in _Campania_ exu$ta terra pulvis , $ic in _Hetruria_ excocta materia e$$icitur carbunculus. Utraque autem $unt egregia in $tructuris; $ed alia in terrenis aedificiis, alia etiam in mariti- mis molibus habent virtutem. E$t autem materiae pote$tas mollior quam tophus, $olidior, quam terra, qua penitus ab imo vehementia vaporis adu$ta nonnullis locis procreatur id genus arenae, quod dicitur carbun- culus.

Cod. ms. et Ed. Sulp. _cinis_. Sic malui legere pro: _quo - adu$to._ [0067]LIBER II. CAPUT VII. CAPUT VII. _De lapicidinis._

De calce et arena quibus varietatibus $int et quas habeant virtutes di- xi; $equitur ordo de lapicidinis explicare, de quibus et quadrata $axa et caementorum ad aedificia eximuntur copiae et comparantur. Hae autem inveniuntur e$$e di$paribus et di$$imilibus virtutibus. Sunt enim aliae molles, uti $unt circa _Urbem_ rubrae, _Allien$es_ , _Fidenates, Albanae:_ a- liae temperatae, uti _Tiburtinae, Amiterninae, Soractinae,_ et quae $unt his regionibus : nonnullae durae, uti _Sciliceae_ . Sunt etiam alia gene- ra plura, uti in _Campania_ ruber et niger tophus, in _Umbria_ et _Piceno_ et _Venetia_ albus, qui etiam $erra dentata, uti lignum, $ecatur. Sed haec omnia, quae mollia $unt, hanc habent utilitatem, quod ex his $axa cum $unt exempta, in opere facillime tractantur: et $i $int in locis tectis, $u$- tinent laborem; $in autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruinis conge$ta, friantur et di$$olvuntur: item $ecundum oras maritimas ab $al- $ugine exe$a diffluunt, neque perferunt ae$tus. _Tiburtina_ vero et quae eodem genere $unt omnia, $ufferunt et ab oneribus et a tempe$tati- bus injurias; $ed ab igni non po$$unt e$$e tuta, $imulque ut $unt ab eo tacta, di$$iliunt et di$$ipantur, ideo quod temperatura naturali parvo $unt humore; item quod non multum habent terreni, $ed aëris plurimum et ignis. Igitur cum et humor et terrenum in his minus ine$t, tum etiam ignis, tactu et vi vaporis ex his aëre fugato, penitus in$equens, et inter- Sic lego cum _Fea_. Cod. ms. _Pallen$es_. Item Edit. Sulp. Vulgo, _Pallien$is_. Sic Cod. Franek.; al. _generibus_. Cod. ms. cum Ed. Sulp. _$iliceae_. [0068]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA veniorum vacuitates occupans, ferve$cit et e$$icit ea $uis ardentia corpori- bus $imilia. Sunt vero item lapicidinae complures in $inibus _Tarquinien-_ _$ium_, quae dicuntur _Anitianae_, colore quidem, quemadmodum _Albanae_, qua- rum officinae maxime $unt circa lacum _Vul$inien$em_, item praefectura _Statonien$i_. Eae autem habent in$initas virtutes: neque enim his gelici- diorum tempe$tas, neque tactus ignis pote$t nocere; $ed $unt $irmae et ad vetu$tatem ideo permanentes; quod parum habent e naturae mixtio- ne aëris et ignis, humoris autem temperate, plurimumque terreni: ita $pi$$is compactionibus $olidatae neque ab tempe$tatibus neque ab ignis vehementia nocentur. Id autem maxime judicare licet e monumentis, quae $unt circa municipium _Ferentis_ ex his facta lapicidinis; namque ha- bent et $tatuas amplas $actas egregie, et minora $igilla, $lore$que et a- canthos eleganter $calptos, quae cum $int vetu$ta, $ic apparent recentia, uti $i $int modo facta. Non minus etiam fabri aerarii de his lapicidinis in aeris $latura $ormas habent comparatas, et ex his ad aes $undendum maximas utilitates, quae $i prope _Urbem_ e$$ent, dignum e$$et, ut ex his officinis omnia opera perficerentur. Cum ergo propter propinquitatem nece$$itas cogat ex rubris lapicidinis, et _Allien$ibus_, et quae $unt _Urbi_ pro- ximae, copiis uti, $i qui voluerint $ine vitiis perficere, ita erit praeparan- dum. Cum aedificandum fuerit, ante biennium ea $axa non hieme, $ed ae$tate eximantur, et jacentia permaneant in locis patentibus: quae autem a tempe$tatibus eo biennio tacta lae$a fuerint, ea in $undamenta conjiciantur: cetera quae non erunt vitiata, ab natura rerum probata, du- rare poterunt $upra terram aedificata: nec $olum ea in quadratis lapidi- bus $unt ob$ervanda, $ed etiam in caementitiis $tructuris.

[0069]LIBER II. CAPUT VIII. CAPUT VIII. _De generibus $tructurae._

Structurarum genera $unt haec: reticulatum , quo nunc omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. Ex his venu$tius e$t reticula- tum; $ed ad rimas faciendas ideo paratum, quod in omnes partes di$$oluta habet cubilia et coagmenta. Incerta vero caementa alia $uper alia $eden- tia inter $eque implicata non $pecio$am, $ed firmiorem quam reticu- lata, prae$tant $tructuram.

Utraque autem ex minuti$$imis $unt in$truenda, uti materia ex calce et arena crebriter parietes $atiati, diutius contineantur. Molli enim et rara pote$tate cum $int, ex$iccant $ugendo e materia $uccum: cum au- tem $uperarit et abundarit copia calcis et arenae, paries plus habens hu- moris, non cito fiet evanidus, $ed ab his continebitur. Simul autem hu- mida pote$tas e materia per caementorum raritatem fuerit exucta, tum calx ab arena di$cedens di$$olvitur: itemque caementa non po$$unt cum his cohaere$cere, $ed in vetu$tatem parietes efficiunt ruino$os. Id autem licet animadvertere etiam de nonnullis monumentis, quae circa _Urbem_ facta $unt e marmore $eu lapidibus quadratis, intrin$ecu$que medio cal- cata farturis; vetu$tate evanida $acta materia; caementorumque exucta raritate proruunt, et coagmentorum ab ruina di$$olutis juncturis di$$ipan- tur. Quod$i quis noluerit in id vitium incidere, medio cavo $ervato $ecundum ortho$tatas intrin$ecus, ex rubro $axo quadrato, aut ex te$ta, aut $ilicibus ordinariis, $truat bipedales parietes, et cum an$is ferreis et plumbo frontes vinctae $int. Ita enim non acervatim $ed ordine $truc- Sic cum Baldo. Al. _imbricata_. Alii _exacta_. Forma II. Formá I. [0070]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum opus poterit e$$e $ine vitio $empiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter $e $edentia et juncturis alligata non protrudent opus, neque ortho$tatas inter $e religatos labi patientur.

Itaque non e$t contemnenda _Graecorum_ $tructura. Non enim u- tuntur e molli caemento $tructura polita; $ed cum di$ce$$erunt a quadra- to, ponunt de $ilice $eu de lapide duro ordinariam, et ita (uti lateritia $truentes) alligant eorum alternis coriis coagmenta, et $ic maxime ad ae- ternitatem firmas perficiunt virtutes. Haec autem duobus generibus $tru- untur: ex his unum i$odomum alterum p$eudi$odomum appellatur. I$odomum dicitur, cum omnia coria aequa cra$$itudine $uerint $tructa; p$eudi$odomum cum impares et inaequales ordines coriorum diriguntur. Ea utraque $unt ideo $irma, primum quod ip$a caementa $unt $pi$$a et $olida proprietate, neque de materia po$$unt exugere liquorem, $ed con$ervant eam in $uo humore ad $ummam vetu$tatem: ip$aque eorum cubilia primum plana et librata po$ita, non patíuntur ruere materiam; $ed perpetua parietum cra$$itudine religata continent ad $ummam vetu$ta- tem. Altera e$t, quam 7956μπλεκτον appellant, qua etiam no$tri ru$ti- ci utuntur. Quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti $unt nata, cum materia collocata alternis alligant coagmentis. Sed no$tri, celeritati $tu- dentes, erecta eoria locantes, $rontibus $erviunt, et in medio farciunt frac- tis $eparati@ cum materia caementis: ita tres $u$citantur in ea $tructura cru$tae, duae $rontium et una media farturae. Graeci vero non ita, $ed plana collocantes, et longitudines coriorum alternis coagmentis in cra$$i- tudinem in$truentes, non media farciunt, $ed e $uis $rontatis perpetuum et in unam cra$$itudinem parietem con$olidant; praeter cetera interponunt $ingulos perpetua cra$$itudine utraque parte frontatos, quos διατόνους (a) ap- pellant, qui maxime religando confirmant parietum $oliditatem.

Forma III. Forma IV. Forma V. Forma VI. [0071]LIBER II. CAPUT VIII.

Itaque $i quis voluerit ex his commentariis animadvertere et eli- gere genus $tructurae, perpetuitatis poterit rationem habere. Non enim quae $unt e molli caemento $ubtili facie venu$tatis, non eae po$$unt e$$e in vetu$tate non ruino$ae. Itaque cum arbitria communium parietum $umuntur, non ae$timant eos quanti facti fuerint; $ed cum ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretio praeteritorum annorum $ingulorum deducunt octoge$imas, et ita ex reliqua $umma partem reddi jubent pro his parietibus, $ententiamque pronuntiant, eos non po$$e plus quam annos oc- toginta durare. De lateritiis vero, dummodo ad perpendiculum $int $tantes, nihil deducitur; $ed quanti fuerint olim facti, tanti e$$e $emper ae$timantur. Itaque nonnullis civitatibus et publica opera et privatas domos, etiam regias, e latere $tructas licet videre. Et primum _Athenis_ murum, qui $pectat ad _Hymettum_ montem et _Pentelen$em_. Item Paris- tes in aede _Jovis_, et _Herculis_ lateritias cellas, cum circa lapidea in aede epi$tylia $int et columnae. In _Italia Aretii_ vetu$tum egregie factum mu- rum. _Trallibus_, domum regibus _Attalicis_ factam, quae ad habitandum $emper datur ei, qui civitatis gerit $acerdotium. Item Lacedaemone e qui- busdam parietibus etiam picturae exci$ae inter$ectis lateribus inclu$ae $unt in ligneis $ormis, et in comitium, ad ornatum aedilitatis _Varronis_ et _Muraenae_, $uerunt allatae. _Croe$i_ domus, quam Sardiani civibus ad re- quie$cendum aetatis otio, $eniortun collegio _Geru$iam_ dedicaverunt. Item _Halicarna$$i_ potenti$$imi regis _Mau$oli_ domus cum _Proconne$io_ marmore omnia haberet ornata, parietes habet latere $tructos, qui ad hoc tempus egregiam praeftant firmitatem, ita tectoriis operibus expoliti, ut vitri per- luciditatem videantur habere. Neque is rex ab inopia id fecit; infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat Cariae toti. Acumen au- tem ejus et $olertiam ad aedificia paranda $ic licet con$iderare. Cum e$$et enim natus _Myla$is_, et animadverti$$et Halicarna$$i locum naturaliter mu- nitum, emporiumque idoneum, portum utilem, ibi $ibi domum con$tituit. [0072]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Is autem locus e$t theatri curvaturae $imilis. Itaque in imo $ecundum portum, forum e$t con$titutum, per mediam autem altitudinis curvaturam praecinctionemque platea ampla latitudine facta, in qua media _Mau$ole-_ _um_ ita egregiis operibus e$t factum, ut in $eptem $pectaculis numere- tur. In $umma arce media, _Martis_ fanum habens $tatuam colo$$i, quam α’χρόλιθου dicunt, nobili manu _Leocharis_ factam. Hanc autem $tatu- am alii _Leocharis_, alii _Timothei_ putant e$$e. In cornu autem $ummo dextro _Veneris_ et _Mercurii_ fanuni ad ip$um _Salmacidis_ fontem. (Is au- tem fal$a opinione putatur Venereo morbo implicare eos, qui ex eo bi- berint. Sed haec opinio, quare per orbem terrarum fal$o rumore $it- pervagata, non pigebit exponere. Non enim quod dicitur molles et im- pudicos ex ea aqua $ieri, id pote$t e$$e: $ed e$t ejus fontis pote$tas perlu- oida, $aporque egregius. Cum autem _Melas_ et _Areuanias_ ab _Argis_ et _Troezene_ coloniam communem eo loci deduxerunt, barbaros _Caras_ et _Lelegas_ ejecerunt. Hi autem ad montes fugati $e congregantes di$cur- rebant, et ibi latrocinia facientes crudeliter eos va$tabant. Po$tea de co- lonis unus ad eum fontem, propter bonitatem aquae, quae$tus cau$a taber- nam omnibus copiis in$truxit, eamque exercendo eos barbaros allectabat. Ita $ingulatim decurrentes et ad coetus convenientes e duro froque mo- re, commutati in _Graecorum_ con$uetudinem et $uavitatem, $ua voluntate reducebantur. Ergo ea aqua non impudico morbi vitio, $ed humanitatis dulcedine mollitis animis barbarorum, eam famam e$t adepta.) Relinqui- tur nunc, quoniam ad explicationem moenium eorum $um invectus, tota uti $unt definiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum e$t _Ve-_ _neris_, et fons $upra$criptus, ita in $ini$tro cornu regia domus, quam rex Mau$olus ad $uam rationem collocavit. Cori$picitur enim ex ea ad dex- Cod. ms. _nominetur._ Al. _Telocharis;_ $ie et paulo po$t. [0073]LIBER II. CAPUT VIII. tram partem $orum et portus, moeniumque tota $initio; $ub $ini$tra $e- cretus $ub montibus latens portus, ita, ut nemo po$$it quid in eo geratur a$picere nec $cire; ut rex ip$e de $ua domo remigibus et militibus $ine ullo $ciente, quae opus e$$ent, imperaret. Itaque po$t mortem _Mau$oli_ _Artemi$ia_ uxore ejus regnante, Rhodii indignantes mulierem imperare ci- vitatibus _Cariae_ totius, armata cla$$e profecti $unt, ut id regnum occupa- rent. Tunc _Artemi$iae_ cum e$$et id renuntiatum, in eo portu ab$tru$am cla$$em, celatis remigibus et epibatis comparatis, reliquos autem cives in muro e$$e ju$$it. Cum autem _Rhodii_ ornatam cla$$em in portum majo- rem expo$ui$$ent, plau$um ju$$it ab muro his dare, pollicerique $e oppi- dum tradituros: qui cum penetra$$ent intra murum, relictis navibus ina- nibus, _Artemi$ia_ repente fo$$a fracta in pelagus eduxit cla$$em ex por- tu minore, et ita invecta e$t in majorem. Expo$itis autem militibus et remigibus, cla$$em _Rhodioruin_ inanem abduxit in altum. Ita _Rhodii_ non habentes quo $e reciperent, in medio conclu$i, in ip$o foro $unt trucidati. Ita _Arteini$ia_, in navibus _Rhodiorum_ $uis militibus et remigibus impo$i- tis, _Rhodum_ e$t profecta. _Rhodii_ autem cum pro$pexi$$ent $uas naves laureatas venire, opinantes cives victores reverti, ho$tes receperunt. Tunc _Artemi$ia Rhodo_ capta, principibus occi$is, tropaeum in urbe Rhodo $uae victoriae con$tituit, aeneasque duas $tatuas fecit, unam Rhodiorum civita- tis, alteram $uae imaginis, et i$tam $iguravit Rhodiorum civitati $tigmata imponentem. Po$tea autem _Rhodii_ religione impediti (quod ne$as e$t tropaea dedicata removeri) circa eum locum aedificium $truxerunt, et id erecta graja $tatione texeiunt, ne quis po$$et a$picere, et id ά’βατου vocitari ju$$erunt. Cum ergo tam magna potentia reges non contemp$erint lateritio- rum parietum $tructuras, quibus et vectigalibus et praeda $aepius licitum fuerat, non modo caementitio aut quadrato $axo, $ed etiam marmoreo Sic legere malui pro _facta._ [0074]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA habere: non puto oportere improbare, quae e lateritia $unt $tructura facta aedificia, dummodo recte $int perfecta. Sed id genus quid ita a po- pulo _Romano_ in _Urbe_ fieri non oporteat exponam, quaeque $int ejus rei cau$ae et rationes non praetermittam. Leges publicae non patiuntur majores cra$$itudines quam $e$quipedales con$titui loco communi; ceteri au- tem parietes, ne $patia angu$tiora fierent, eadem cra$$itudine collocantur. Lateritii vero (ni$i diplinthii aut triplinthii fuerint) $e$quipedali cra$$itu- dine non po$$unt plus quam unam $u$tinere contignationem. In ea au- tem maje$tate _Urbis_ et civium infinita frequentia, innumerabiles habitatio- nes opus fuit explicare. Ergo cum recipere non po$$et area plana tan- tam multitudinem ad habitandum in _Urbe,_ ad auxilium altitudinis aedi- ficiorum res ip$a coegit devenire. Itaque pilis lapideis, $tructuris te$ta- ceis, parietibus caementitiis altitudines extructae, et contignationibus cre- bris coaxatae, coenaculorum ad $ummas utilitates perficiunt di$paratio- nes. Ergo moenibus e contignationibus variis alto $patio multi- plicatis, populus _Romanus_ egregias habet $ine impeditione habitationes. Quoniam ergo explicata ratio e$t, quid ita in _Urbe_ propter nece$$itatem angu$tiarum non patiuntur e$$e lateritios parietes; cum extra _Urbem_ opus erit his uti $ine vitiis ad vetu$tatem, $ic erit faciendum. Summis parie- tibus $tructura te$tacea $ub tegula $ubjiciatur altitudine circiter $e$quipe- dali, habeatque projecturas coronarum; ita vitari poterunt quae $olent in his $ieri vitia. Cum enim in tecto tegulae fuerint fractae aut a ventis dejectae, qua po$$it ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica te- $tacea laedi laterem, $ed projectura coronarum rejiciet extra perpendicu- lum $tillas, et ea ratione $ervaverit integras lateritiorum parietum $truc- Cod. mss. _po$$unt areae planatae._ Edit Sulp. et vulgo, _non po$$et area planata._ Sic Fea. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. At vulgo, _menianis et_. [0075]LIBER II. CAPUT VIII. turas. De ip$a autem te$ta, $i $it optima $eu vitio$a ad $tructuram, $ta- tim nemo pote$t judicare, quod in tempe$tatibus et ae$tate in tecto cum e$t collocata, tunc $i firma e$t, probatur. Nam quae non fuerit ex cre- ta bona, aut parum erit cocta, ibi $e o$tendet e$$e vitio$am gelicidiis et pruina tacta. Ergo quae non in tectis poterit pati laborem, ea non pot- e$t in $tructura oneri ferendo e$$e firma. Quare maxime ex veteribus tegulis tecti $tructi parietes firmitatem poterunt habere. Cratitii vero velim quidem ne inventi e$$ent. Quantum enim celeritate et loci laxa- mento pro$unt, tanto majori et communi $unt calamitati, quod ad incendia (uti faces) $unt parati. Itaque $atius e$$e videtur, impen$a te$taceorum in $umptu, quam compendio cratitiorum e$$e in periculo. Etiam qui $unt in tectoriis operibus rimas in iis faciunt arrectariorum et tran$ver$ario- rum di$po$itione. Cum enim liniuntur, recipientes humorem turge$cunt, deinde $icce$cendo contrahuntur, et ita extenuati di$rumpunt tectorio- rum $oliditatem. Sed quoniam nonnullos celeritas, aut inopia, aut im- pendentis loci di$$eptio cogit, $ic erit faciendum. Solum $ub$truatur alte, ut $int intacti ab rudere et pavimento. Obruti enim in his cum $unt, vetu$tate marcidi fiunt; deinde $ub$identes proclinantur et di$rum- punt $peciem tectoriorum. De parietibus et apparatione generatim ma- teriae eorum, quibus $int virtutibus et vitiis, quemadmodum potui, ex- po$ui. De contignationibus autem et copiis earum, quibus comparentur rationibus, ut ad vetu$tatem non $int in$irmae, uti natura rerum mon$trat, explicabo.

CAPUT IX. _De Materia._

Materies caedenda e$t a primo autumno ad id tempus, quod erit ante- quam flare incipiat Favonius. Vere enim omnes arbores $iunt praegnan- Sic Cod. ms. cum ed. Sulp. [0076]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes, et omnes $uae proprietatis virtutem efferunt in frondes, anniver$ari- osque fructus. Cum ergo inanes et humidae temporum nece$$itate fue- rint, vanae fiunt et raritatibus imbecillae: uti etiam corpora muliebria cum conceperint, a foetu ad partum non judicantur integra, neque in vena- libus ea, cum $unt praegnantia, prae$tantur $ana; ideo quod in corpore prae$eminatio cre$cens, ex omnibus cibi pote$tatibus detrahit alimenta in $e, et quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus patitur e$$e $olidum id ip$um, ex quo procreatur. Itaque edito foetu, quod prius in aliud genus incrementi detrahebatur, cum ad di$parationem procreatio- nis e$t liberatum, inanibus et patentibus venis in $e recipit, et lamben- do $uccum etiam $olide$cit, et redit in pri$tinam naturae $irmitatem. Ea- dem ratione autumnali tempore maturitate fructuum flacce$cente fronde, ex terra recipientes radices arborum in $e $uccum recuperantur et re$ti- tuuntur in antiquam $oliditatem. At vero aëris hiberni vis comprimit et con$olidat eas per id (ut $upra $criptum e$t) tempus. Ergo $i ea ra- tione et eo tempore, quod $upra $criptum e$t, caeditur materies, erit tem- pe$tiva. Caedi autem ita oportet, ut incidatur arboris cra$$itudo ad me- diam medullam, et relinquatur, uti per eam ex$icce$cat $tillando $uccus. Ita qui ine$t in his inutilis liquor effluens per torulum, non patietur emori in eo $aniem, nec corrumpi materiae qualitatem. Tunc autem cum $icca et $ine $tillis erit arbor, dejiciatur, et ita erit optima in u$u. Hoc autem ita e$$e, licet animadvertertere etiam de arbu$tis. Ea enim cum $uo quaeque tempore ad imum perforata ca$trantur, profundunt e me- dullis quem habent in $e $uperantem et vitio$um per foramina liquorem, et ita $icce$cendo recipiunt in $e diuturnitatem. Qui autem non habent ex arboribus exitus, humores, intra concre$centes putre$cunt, et e$$iciunt inanes eas et vitio$as. Ergo $i $tantes et vivae $icce$cendo non $ene$cunt, $ine dubio cum eaedem ad materiam dejiciuntur, cum ea ratione cura- tae fuerint, habere poterunt magnas in aedificiis ad vetu$tatent utilitates. [0077]LIBER II. CAPUT IX. Eae autem inter $e di$crepantes et di$$imiles habent virtutes, uti robur, ulmus, populus, cupre$$us, abies, et ceterae, quae maxime in aedificiis $unt idoneae. Namque non pote$t id robur, quod abies; nec cupre$- $us, quod ulmus; nec ceterae ea$dem habent inter $e natura rerum $imi- litates; $ed $ingula genera, principiorum proprietatibus comparata, alios alii generis prae$tant in operibus effectus. Et primum abies aëris habens plurimum et ignis, minimumque humoris et terreni, levioribus rerum naturae pote$tatibus comparata, non e$t pondero$a. Itaque rigore natu- rali contenta, non cito flectitur ab onere, $ed directa permanet in con- tignatione. Sed ea quod habet in $e plus caloris, procreat et alit ter- mitem, ab eoque vitiatur. Etiamque ideo celeriter accenditur, quod quae ine$t in eo corpore raritas aëris patens, accipit ignem, et ita vehe- mentem ex $e mittit $lammam. Ex ea autem, antequam e$t exci$a, quae pars e$t proxima terrae, per radices excipiens ex proximitate humorem, enodis et liquida efficitur: quae vero e$t $uperior, vehementia caloris e- ductis in aëra per nodos ramis, praeci$a alte circiter pedes XX et per- dolata propter nodationis duritiem dicitur e$$e fu$terna. Ima autem cum exci$a quadrifluviis di$paratur, ejecto torulo ex eadem arbore ad inte$ti- na opera comparatur, et $appinea vocatur. Contra vero quercus terre- nis principiorum $atietatibus abundans, parumque habens humoris et aë- ris et ignis, cum in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeterni- tatem; ex eo quod cum tangitur humore, non habens foraminum rarita- tes, propter $pi$$itatem non pote$t in corpore recipere liquorem, $ed fu- giens ab humore re$i$tit, et torquetur, et efficit, in quibus e$t operibus, ea rimo$a. E$culus vero, quod e$t omnibus principiis temperata, habet in aedificiis magnas utilitates; $ed ea cum in humore collocatur, reci- piens penitus per foramina liquorem ejecto aëre et igni operatione hu- Cod. ms. _intima fu$ternea $aprinea._ [0078]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA midae pote$tatis vitiatur. Cerrus, $uber, fagus, quod parvam habent mix- tionem humoris et ignis et terreni, aëris plurimum, pervia raritate hu- mores penitus recipiendo, celeriter marce$cunt. Populus alba et nigra, item $alix, tilia, vitex, ignis et aëris $atiatae, atque humoris temperatae, parum terreni habentes, leviori temperatura comparatae, egregiam habe- re videntur in u$u rigiditatem. Ergo cum non $int durae terreni mixtio- ne, propter raritatem $unt candidae, et in $culpturis commodam prae$tant tractabilitatem. Alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur, et minime materies utilis videtur, habet in $e egregias rationes: etenim aëre e$t et igni plurimo temperata, non multum terreno, humore paulo. Itaque quia non nimis habet in corpore humoris, in palu$tribus locis infra fundamenta aedificiorum, palationibus crebre fixa, recipiens in $e quod minus habet in corpore liquoris, permanet immortalis ad ae- ternitatem, et $u$tinet immania pondera $tructurae, et $ine vitiis con$er- vat. Ita quae non pote$t extra terram paulum tempus durare, ea in hu- more obruta permanet ad diuturnitatem. E$t autem maxime id con$ide- rare _Ravennae_, quod ibi omnia opera et publica et privata $ub funda- mentis ejus generis habeant palos. Ulmus vero et fraxinus maximos ha- bent humores, minimumque aëris et ignis; $ed terreni temperata mix- tione comparatae. Sunt in operibus, cum fabricantur, lentae, et $ub pondere, propter humoris abundantiam, non habent rigorem, $ed celeriter pandant: $imul autem vetu$tate $unt aridae factae, aut in agro per$ectae , qui ine$t eis liquor $tantibus, emoritur, $iuntque duriores, et in commi$$uris et in coagmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt catenationes. Item Carpinus, quod e$t minima ignis et terreni mixtione, aëris autem et humoris $umma continetur temperatura, non e$t fragilis, Cod. ms. et Ed. Sulp. _et ab pondere humoris non habent._ Cod. ms. et Ed. Sulp. _perfecto - $tantes emoriuntur._ [0079]LIBER II. CAPUT IX. $ed habet utili$$imam tractabilitatem. Itaque Graeci, quod ex ea materia juga jumentis comparant, quod apud eos juga ζυγὰ vocitantur, item et eam ζυγείαυ appellant. Non minus e$t admirandum de cupre$$u et pi- nu, quod eae habentes humoris abundantiam, aequamque ceterorum mixtionem, propter humoris $atietatem in operibus $olent e$$e pandae; $ed in vetu$tatem $ine vitiis con$ervantur, quod is liquor, qui ine$t pe- nitus in corporibus earum, habet amarum $aporem, qui propter acritu- dinem non patitur penetrare cariem, neque eas be$tiolas, quae $unt no- centes. Ideoque quae ex his generibus opera con$tituuntur, permanent ad aeternam diuturnitatem. Item cedrus et juniperus easdem habent virtutes et utilitates; $ed quemadmodum ex cupre$$u et pinu re$ina, $ic ex cedro oleum, quod cedreum dicitur, na$citur, quo reliquae res cum $unt unctae, (uti etiam libri) a tineis et a carie non laeduntur. Arboris autem ejus $unt $imiles, cupre$$eae foliaturae, materies vena directa. _Ephe$i_ in aede, $imulacrum _Dianae_ et etiam lacunaria ex ea, et ibi et in ceteris nobilibus fanis, propter aeternitatem $unt facta. Na$cuntur au- tem hae arbores maxime _Cretae_ et _Africae_ et nonnullis _Syriae_ re- gionibus. Larix vero, qui non e$t notus ni$i his municipibus, qui $unt circa ripam fluminis _Padi_ et littora maris _Adriatici_, non $olum ob $uc- ci vehementem amaritatem ab carie aut a tinea non nocetur; $ed etiam $lammam ex igni non recipit, nec ip$e per $e pote$t ardere, ni$i (uti $a- xum in fornace ad calcem coquendam) aliis lignis uratur: nec tamen tunc flammam recipit, nec carbonem remittit; $ed longo $patio tarde com- buritur; quod e$t minima ignis et aëris e principiis temperatura; hu- more autem et terreno e$t materia $pi$$e $olidata, et non habens $pa- tia foraminum, quo po$$it ignis penetrare, rejicitque ejus vim, nec pati- Al. _arbores._ Sic Cod. ms. [0080]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur ab eo $ibi cito noceri; propterque pondus ab aqua non $u$tinetur, $ed cum portatur, aut in navibus, aut $upra abiegnas rates collocatur. Ea autem materies quemadmodum $it inventa, e$t cau$a cogno$cere. _Di-_ _vus Cae$ar_ cum exercitum habui$$et circa _Alpes_, imperavi$$etque muni- cipiis prae$tare commeatus, ibique e$$et ca$tellum munitum, quod voca- retur _Larignum_, tunc qui in eo fuerunt, naturali munitione confi$i, no- luerunt imperio parere. Itaque imperator copias ju$$it admoveri. Erat autem ante ejus ca$telli portam turris ex hac materia, alternis trabibus transver$is (uti pyra) inter $e compo$ita alte, ut po$$et de $ummo $udi- bus et lapidibus accedentes repellere. Tunc vero cum animadver$um e$t alia eos tela, praeter $udes, non habere, neque po$$e longius a muro propter pondus jaculari, imperatum e$t fa$ciculos ex virgis alligatos et faces ardentes ad eam munitionem accedentes mittere. Itaque celeriter milites congo$$erunt. Po$tquam flamma circa illam materiam virgas com- prehendi$$et, ad coelum $ublata effecit opinionem, uti videretur jam tota moles concidi$$e. Cum autem ea per $e extincta e$$et et requieta, tur- ri$que intacta apparui$$et, admirans _Cae$ar_ ju$$it extra telorum mi$$io- nem eos circumvallari. Itaque timore coacti oppidani cum $e dedidi$- $ent, quae$itum unde e$$ent ea ligna, quae ab igni non laederentur? Tunc ei demon$traverunt eas arbores, quarum in his locis maximae $unt co- piae, et ideo id ca$tellum Larignum, item materies larigna e$t appellata. Haec autem per _Padum Ravennam_ deportatur, in colonia _Fane$tri, Pi-_ _$auri, Anconae_, reliqui$que, quae $unt in ea regione, municipiis praebe- tur, cujus materiei $i e$$et facultas apportationibus ad _Urbem_, maximae haberentur in aedi$iciis utilitates; et $i non in omnibus, certe tabulae in $ubgrundiis circum in$ulas $i e$$ent ex ea collocatae, ab trajectionibus incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod eae nec flammam nec carbonem po$$unt recipere, nec facere per $e. Sunt autem eae arbores foliis $imilibus pini, materies earum prolixa, tractabilis ad inte$tinum [0081]LIBER II. CAPUT IX. opus, non minus quam $appinea; habetque re$inam liquidam mellis _At-_ _tici_ colore, quae etiam medetur phthi$icis. De $ingulis generibus, quibus proprietatibus e natura rerum videantur e$$e comparatae, quibu$que pro- creantur rationibus, expo$ui. In$equitur animadver$io, quid ita, quod quae in _Urbe_ $upernas dicitur abies, deterior e$t, quam quae infernas, quae egregios in aedi$iciis ad diuturnitatem prae$tat u$us; et de his rebus, quemadmodam videantur e locorum proprietatibus habere vitia aut vir- tutes, uti $int con$iderantibus apertiora exponam.

_CAPUT X._ De abiete $upernate et in$ernate, cum Apennini de$criptione.

Montis _Apennini_ primae radices ab _Tyrrheno_ mari inter _Alpes_ et ex- tremas _Hetruriae_que regiones oriuntur. Ejus vero montis jugum $e cir- cumagens, et media curvatura prope tangens oras maris _Adriatici_, per- tingit circuitionibus contra fretum. Itaque citerior ejus curvatura, quae vergit ad _Hetruriae Campaniaeque_ qregiones, apricis e$t pote$tatibus; nam- que impetus habet perpetuos a $olis cur$u . Ulterior autem, quae e$t proclinata ad $uperum mare, $eptentrionali regioni $ubjecta, contine- tur umbro$is et opacis perpetuitatibus. Itaque quae in ea par- te na$cuntur arbores, humida pote$tate nutritae, non $olum ip$ae augen- tur ampli$$imis magnitudinibus; $ed earum quoque venae humoris copia repletae turgentes Iiquoris abundantia $aturantur. Cum autem exci$ae et dolatae vitalem pote$tatem ami$erint, venarum rigorem permutantes $icce$cendo, propter raritatem $iunt inanes et evanidae, ideoque in aedi- $iciis non po$$unt habere diuturnitatem. Quae autem ad $olis cur$um Sic legere malui. Vnlgo _in Alpes ct in_ Cod. ms. cum Edit. Salp. _ad $olis cur$anv._ [0082]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $pectantibus locis procreantur, non habentes interveniorum raritates, $iccitatibus exuctae $olidantur; quia $ol non modo ex terra lambendo, $ed etiam ex arboribus educit humores. Itaque quae $unt in apricis re- gionibus $pi$$is venarum crebritatibus $olidatae, non habentes ex humo- re raritatem, cum in materiam perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetu$tatem. Ideo in$ernates, quae ex apricis locis apportantur, meli- ores $unt, quam quae ab opacis de $upernatibus advehuntur. Quantum animo con$iderare potui, de copiis, quae $unt nece$$ariae in aedificiorum comparationibus, et quibus temperaturis e rerum natura principiorum habere videantur mixtionem, quaeque in$unt in $ingulis generibus vir- tutes et vitia, uti non $int ignota aedi$icantibus, expo$ui. Itaque qui po- tuerint eorum praeceptorum $equi prae$criptiones, erunt prudentiores, $ingulorumque generum u$um eligere poterunt in operibus. Ergo quoniam de apparationibus e$t explicatum, in ceteris voluminibus de ip$is aedifi- ciis exponetur, et primum de deorum immortalium aedibus $acris, et de earum $ymmetriis et proportionibus (uti ordo po$tulat) in $equenti per$cribam.

Cod. ms. cum Edit. Sulp. _intervenarum._ [0083]LIBER III. PRAEFATIO. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER TERTIUS. PRAEFATIO.

_Delphicus Apollo Socratem_ omnium $apienti$$imum _Pythiae_ re$pon$is e$t profe$$us. Is autem memoratur prudenter docti$$imeque dixi$$e: oportu- i$$e hominum pectora fene$trata et aperta e$$e, uti non occultos habe- rent $en$us $ed patentes ad con$iderandum. Utinam vero rerum natura $ententiam ejus $ecuta, explicata et apparentia ea con$titui$$et! Si enim ita fui$$et, non $olum laudes aut vitia animorum ad manum a$picerentur, $ed etiam di$ciplinarum $cientiae, $ub oculorum con$iderationem $ubjec- tae, non incertis judiciis probarentur, $ed et doctis et $cientibus auctoritas egregia et $tabilis adderetur. Igitur quoniam haec non ita, $ed uti natu- ra rerum voluit, $unt con$tituta, non efficitur, ut po$$int homines ob$cu- ratis $ub pectoribus ingeniis, $cientias artificiorum penitus latentes, quem- admodum $int, judicare. Ip$i autem arti$ices etiam$i polliceantur $uam [0084]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA prudentiam, $i non pecunia $int copio$i, $eu vetu$tate officinarum ha- buerint notitiam, aut etiam gratia et foren$i eloquentia non fuerint prae- diti, pro indu$tria $tudiorum auctoritates non po$$unt habere, ut eis, quod pro$itentur, $cire id credatur. Maxime autem id animadvertere po$$umus ab antiquis $tatuariis et pictoribus, quod ex his, qui dignitatis notas et commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria ad po$teritatem $unt permanentes, uti _Myron, Polycletus, Phidias, Ly$ippus_ ceterique, qui nobilitatem ex arte $unt con$ecuti. Namque uti civitatibus magnis, aut regibus, aut civibus nobilibus opera fecerunt, ita id $unt adepti. At qui non minori $tudio et ingenio $olertiaque fuerunt, ignobilibus et humili fortuna civibus non minus egregie perfecta fecerunt opera, nullam memoriam $unt a$$ecuti, quod hi non ab indu$tria neque artis $olertia, $ed a felicitate $uerunt de$erti, ut _Hellas Athenien$is, Chion Corinthius_ _Myagrus Phocaeus, Pharax Ephe$ius, Bedas Byzantius_, etiamque alii plures. Non minus item pictores, uti _Ari$tomenes Tha$ius, Polycles Adramyte-_ _nus , Nicomachus _ ceterique, quos neque indu$tria neque artis $tu- dium neque $olertia de$ecit, $ed aut rei familiaris exiguitas, aut imbecil- litas fortunae, $eu in ambitione certationis contrariorum $uperatio ob$ti- tit eorum dignitati. Nec tamen e$t admirandum, $i propter ignoranti- am artis virtutes ob$curantur; $ed maxime indignandum, cum etiam $ae- pe blandiatur gratia conviviorum a veris judiciis ad $al$am probationem. Ergo (uti _Socrati_ placuit) $i ita $en $us et $ententiae $cientiaeque di$cipli- nis auctae per$picuae et perlucidae fui$$ent, non gratia neque ambitio va- leret; $ed $i qui veris certi$que laboribus doctrinarum perveni$$ent ad Cod. ms. cum Ed. Sulp. _$ed._ Vulgo, _nobilibus._ Cod. ms. et Ed. Sulp. Andramites: vulgo _Atramisenus._ Cod. ms. _nitheo magnis._ Ed. Sul. _Nitconagius._ [0085]LIBER III. CAPUT I. $cientiam $ummam, eis ultro opera traderentur. Quoniam autem ea non $unt illu$tria neque apparentia in a$pectu, ut putamus oportui$$e, et animadverto potius indoctos quam doctos gratia $uperare, non e$$e certandum judicans cum indoctis ambitione, potius his praeceptis editis o$tendam no$trae $cientiae virtutem. Itaque, Imperator, in primo volu- mine tibi de arte et quas habeat ea virtutes quibu$que di$ciplinis o- porteat e$$e auctum architectum expo$ui; et $ubjeci cau$as, quid ita ea- rum oporteat eum e$$e peritum; ratione$que $ummae architecturae par- titione di$tribui, $initionibu$que terminavi. Deinde quod erat primum et nece$$arium, de moenibus quemadmodum eligantur loci $alubres ratio- cinationibus explicui; ventique qui $int et e quibus regionibus $inguli $pirent, deformationibus grammicis o$tendi; platearumque et vicorum uti emendatae $iant di$tributiones in moenibus docui; et ita finitionem pri- mo volumine con$titui. Item in $ecundo de materia quas habeat in operibus utilitates, et quibus virtutibus e natura rerum e$t comparata peregi. Nunc in tertio de deorum immortalium aedibus $acris dicam, et uti oporteat per$criptas e$$e exponam.

_CAPUT I._ De $acrarum aedium compo$itione et $ymmetriis.

Aedium compo$itio con$tat ex $ymmetria, cujus rationem diligenti$$ime architecti tenere debent. Ea autem paritur a proportione, quae graece ἀναλογία dicitur. Proportio e$t ratae partis membrorum in omni opere totiusque commodulatio, ex qua ratio efficitur $ymmetriarum. Nam- que non pote$t aedes ulla $ine $ymmetria atque proportione rationem habere compo$itionis, ni$i uti ad hominis bene figurati membrorum ha- buerit exactam rationem. Corpus enim hominis ita natura compo$uit, Cod. ms et Ed. Sulp. _totaque._ [0086]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA uti os capitis a mento ad frontem $ummam et radices imas capilli e$$et decimae partis. Item manus palma ab articulo ad extremum medium digitum tantundem. Caput a mento ad $ummum verticem octavae; tan- tundem ab cervicibus imis. Ab $ummo pectore ad imas radices capillo- rum $extae; ad $ummum verticem, quartae. Ip$ius autem oris altitudi- nis tertia pars e$t ab imo mento ad imas nares; na$us ab imis naribus ad finem medium $uperciliorum tantundem; ab ea $ine ad imas radices capilli, ubi frons efficitur, item tertiae partis. Pes vero altitudinis corporis $extae. Cubitus quartae. Pectus item quartae. Reliqua quo- que membra $uos habent commen$us proportionis, quibus etiam antiqui pictores et $tatuarii nobiles u$i magnas et in$initas laudes $unt a$$ecuti. Similiter vero $acrarum aedium membra ad univer$am totius magnitudi- nis $ummam ex partibus $ingulis convenienti$$imum debent habere com- men$uum re$pon$um. Item corporis centrum medium naturaliter e$t um- bilicus. Namque $i homo collocatus fuerit $upinus, manibus et pedibus pan$is, circinique collocatum centrum in umbilico ejus, circumagendo ro- tundationem utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur. Non minus quemadmodum $chema rotundationis in corpore efficitur, item quadrata de$ignatio in eo invenitur. Nam $i a pedibus imis ad $ummum caput men$um erit, eaque men$ura relata fuerit ad manus pan$as, inve- nietur eadem latitudo, uti altitudo, quemadmodum areae, quae ad nor- mam $unt quadratae. Ergo $i ita natura compo$uit corpus hominis, uti proportionibus membra ad $ummam $igurationem ejus re$pondeant, cum cau$a con$titui$$e videntur antiqui, ut etiam in operum per$ectionibus $in- gulorum membrorum ad univer$am figurae $peciem habeant commen$us exactionem. Igitur cum in omnibus operibus ordines traderent, id ma- xime in aedibus deorum, in quibus operum laudes et culpae aeternae $olent permanere. Nec minus men$urarum rationes quae in omnibus operibus videntur nece$$ariae e$$e, ex corporis membris collegerunt, uti [0087]LIBER III. CAPUT I. digitum, palmum, pedem, cubitum, et eas di$tribuerunt in perfectum nu- merum, quem Graeci τέλειον dicunt. Perfectum autem antiqui in$titue- runt numerum, qui decem dicitur. Namque ex manibus denarius digito- rum numerus; ex digitis vero palmus, et ab palmo pes e$t inventus. Sicut autem in utri$que palmis ex articulis ab natura decem $unt per- fecti, ita etiam Platoni placuit e$$e eum numerum ea re per$ectum, quod ex $ingularibus rebus, quae μονάδες apud Graecos dicuntur, perficitur de- cu$$is; quae $imulac undecim aut duodecim $unt factae, quod $uperaverint, non po$$unt e$$e perfectae, donec ad alterum decu$$im pervenerint. Sin- gulares enim res particulae $unt ejus numeri. Mathematici vero contra di$putantes, ea re perfectum e$$e dixerunt numerum, qui $ex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus $ex numero conve- nientes, $ic $extantem unum, trientem duo, $emi$$em tria, be$$em, quem δίμοι<299>ον dicunt, quatuor, quintarium, quem πεντάμοι<299>ον dicunt, quinque, perfectum $ex, Cum ad $upputationem cre$cat, $upra $ex adjecto a$$e 7956φεχτον, cum facta $unt octo, quod e$t tertia adjecta, trientem alterum, qui 7952πίτ<299>ιτος dicitur, dimidia adjecta cum facta $unt novem, $e$quialte- rum qui ἠμιόλιος appellatur, duabus partibus additis et decu$$i facto, bes alterum, quem 7952πιδίμοι<299>ον vocitant, in undecim numero quod adjecti $unt quinque quintarium alterum , quem 7952πιπενπάμοι<299>ον dicunt; duodecim autem quod ex duobus $implicibus numeris e$t effectus διπλασίωνα. Non minus etiam quod pes hominis altitudinis $extam habet partem, ita etiam ex eo quod per$icitur pedum numero, corpus his $ex altitudinis termi- nando, eum perfectum con$tituerunt; cubitumque animadverterunt ex $ex palmis con$tare, digitisque viginti quatuor. Ex eo etiam videntur civita- tes Graecorum feci$$e, uti quemadmodum cubitus e$t $ex palmorum, ita Al. _tertiarium._ Al. _quintarium._ [0088]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA in drachma quoque eo numero uterentur; illae enim aereos $ignatos (uti a$$es) ex aequo $ex quos obolos appellant, quadrante$que obolorum, quae alii dichalca, nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quatuor in drachma con$tituerunt. No$tri autem primo decem fecerunt antiquum numerum, et in denario denos aereos a$$es con$tituerunt, et ea re com- po$itio nummi ad hodiernum diem denarii nomen retinet; etiamque quartam ejus partem, quod efficiebatur ex duobus a$$ibus et tertio $emi$$e, $e$tertium vocitaverunt. Po$tea, quoniam animadverterunt utrosque nu- meros e$$e perfectos, et $ex et decem, utrosque in unum conjecerunt, et fecerunt perfecti$$imum decu$$i$$exis. Hujus autem rei auctorem inve- nerunt pedem. E cubito enim cum dempti $unt palmi duo, relinquitur pes quatuor palmorum. Palmus autem habet quatuor digitos; ita effici- tur, uti habeat pes $exdecim digitos, et totidem a$$es aereos denarius. Ergo $i convenit, ex articulis hominis numerum inventum e$$e, et ex membris $eparatis ad univer$am corporis $peciem ratae partis commen$us fieri re$pon$um, relinquitur ut $u$cipiamus eos, qui etiam aedes deorum immortalium con$tituentes ita membra operum ordinaverunt, ut propor- tionibus et $ymmetriis $eparatae atque univer$ae convenientes efficeren- tur eorum di$tributiones. Aedium autem principia $unt, e quibus con- $tat $igurarum a$pectus. Primum _In antis_ quod graece _νεὼς 7956ν πα<299>αςάσει_ dicitur; deinde _Pro$tylos, Amphipro$tylos, Peripteros, P$eudodipteros,_ _Dipteros, Hypaethros._ Horum exprimuntur formationes his rationibus. _In antis_ erit aedes, cum habebit in fronte antas (a) parietum, qui cellam (b) circumcludunt, et inter antas in medio columnas duas (c) $upraque fa$tigium (d) $ymmetria ea collocatum, quae in hoc libro fuerit per- Cod. ms. _aeracius_. Ed. Sulp. _aereus._ Sic Cod. ms. Al. _et primum._ Forma II. Forma I. [0089]LIBER III. CAPUT I. $cripta. Hujus autem exemplar erit ad tres _Fortunas_, ex tribus, quod e$t proxime _portam Collinam._

_Pro$tylos_ omnia habet, quemadmodum _In antis_, columnas au- tem contra antas angulares duas (b), $upraque epi$tylia, quemadmodum et _In antis_, et dextra ac $ini$tra in ver$uris $ingula (c). Hujus exemplar e$t in in$ula, _Tiberina_ in aede _Jovis_ et _Fauni._

_Amphipro$tylos_ omnia habet ea, quae _Pro$tylos_, praetereaque habet in po$tico (a) ad eundem modum columnas et fa$tigium.

_Peripteros_ autem erit, quae habebit in fronte et po$tico $enas columnas, in lateribus cum angularibus undenas; ita ut $int hae colum- nae collocatae, ut intercolumnii latitudinis intervallum $it a parietibus circum ad extremos ordines columnarum, habeatque ambulationem circa cellam aedis, (a) quemadmodum e$t in porticu _Metelli, Jovis Statoris_ _Hermodi;_ et _Marcelli Honoris_ et _Virtutis_ $ine po$tico a _Mutio_ facta.

_P$eudodipteros_ †) autem $ic collocatur, ut in fronte et po$tico $int columnae octonae, in lateribus cum angularibus quindenae. Sunt autem parietes cellae contra quaternas columnas medianas in fronte et po$tico. Ita duorum intercolumniorum et imae cra$$itudinis columnae $patium erit a parietibus circa ad extremos ordines columnarum. Hujus exemplar _Romae_ non e$t, $ed _Magne$iae Dianae Hermogenis Alabandi,_ et _Apolli-_ _nis_ a _Mne$te_ facta.

_Dipteros_ ††) autem octa$tylos et pronao et po$tico; $ed circa ae- dem duplices habet ordines columnarum, uti e$t aedes _Quirini Dorica_, et _Ephe$iae Dianae Ionica_ a _Cte$iphonte_ con$tituta.

Forma III. IV. Forma V. VI. VII. Forma VIII. IX. Sic cum F. Pirane$i Al. _ad Mariana._ Forma X. Forma XI. Cod. ms. _ther$iphone_, Ed. Sulp. _Cte$iphone._ [0090]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA

_Hypaethros_ vero deca$tylos e$t in pronao et po$tico. Reliqua omnia eadem habet, quae _Dipteros_, $ed interiore parte (b) columnas in altitudine duplices (c) remotas a parietibus ad circuitionem ut porticus peri$tyliorum. Medium autem $ub divo e$t $ine tecto, (e) aditusque val- varum ex utraque parte in pronao (f) et po$tico. (g) Hujus autem exem- plar _Romae_ non e$t, $ed _Athenis_ octa$tylos et in templo _Jovis O-_ _lympii_.

CAPUT II. _De quinque aedium $peciebus._

Species autem aedium $unt quinque, quarum ea $unt vocabula: Pycno- $tylos, id e$t crebris columnis: Sy$tylos, paulo remi$$ioribus: Dia$tylos , amplius patentibus: rarius quam oportet inter $e diductis, Araeo$tylos: Eu- $tylos intervallorum ju$ta di$tributione. Ergo Pycno$tylos e$t, cujus inter- columnio unius et dimidiatae columnae cra$$itudo interponi pote$t; quem- admodum e$t _divi Julii_ et in _Cae$aris foro Veneris_, et $i quae aliae $ic $unt compo$itae. Item Sy$tylos e$t, in qua duarum columnarum cra$$itudo in intercolumnio poterit collocari, et $pirarum plinthides aeque magnae $int eo $patio, quod fuerit inter duas plinthides; quemadmodum e$t _Fortunae_ _Eque$tris_ ad theatrum lapideum, et reliquae, quae ei$dem rationibus $unt compo$itae.

Haec utraque genera vitio$um habent u$um. Matres enim famili- arum cum ad $upplicationem gradibus a$cendunt, non po$$unt per inter- columnia amplexae adire, ni$i ordines fecerint. Item valvarum a$pectus ob$truitur columnarum crebritate, ip$aque $igna ob$curantur. Item circa Forma XII. XIII. Forma XIV Cod. ms. _et templo olympio._ Ed. Sulp. _et in templo olympio._ Cod. ms. cum Ed. Sulp. _Inter$tilos._ [0091]LIBER III. CAPUT II. aedem propter angu$tias impediuntur ambulationes. Dia$tyli autem haec erit compo$itio, cum trium columnarum cra$$itudinem intercolumnio in- terponere po$$umus, tanquam e$t _Apollinis_ et _Dianae_ aedis. Haec di$po$i- tio hanc habet di$$icultatem, quod epi$tylia propter intervallorum mag- nitudinem franguntur.

In Araeo$tylis autem nec lapideis nec marmoreis epi$tyliis uti da- tur, $ed imponendae de materia trabes perpetuae, et ip$arum aedium $pe- cies $unt barycae, barycephalae , humiles, latae, ornanturque $ignis fic- tilibus aut aereis inauratis earum fa$tigia Tu$canico more; uti e$t ad _Circum Maximum Cereris_ et _Herculis Pompejani_, item _Capitolii_.

Reddenda nunc e$t Eu$tyli ratio, quae maxime probabilis et ad u- $um et ad $peciem et ad firmitatem rationes habet explicatas; namque facienda $unt in intervallis $patia duarum columnarum et quartae partis columnae cra$$itudinis, mediumque intercolumnium, unum quod erit in fronte, alterum quod erit in po$tico, trium columnarum cra$$itudine. Sic enim habebit et figurationis a$pectum venu$tum et aditus u$um $ine im- peditionibus, et circa cellam ambulatio auctoritatem.

Hujus autem rei ratio explicabitur $ic. Frons loci, quae in aede con$tituta fuerit, $i tetra$tylos facienda $uerit, dividatur in partes unde- cim $emis praeter crepidines et projecturas $pirarum: $i $ex erit co- lumnarum, in partes decem et octo : $i octa$tylos con$tituetur, divi- datur in XXIIII et $emi$$em. Item ex his partibus, $ive tetra$tyli, $i- ve hexa$tyli, $ive octa$tyli, una pars $umatur, eaque erit modulus, cu- jus moduli unius erit cra$$itudo columnarum. Intercolumnia $ingula Cod. ms. et Ed. Sulp. _Parycephalae_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _decu$$as $emis_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _dccem novem_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _in XXV. et $emi$$em_. [0092]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA. praeter mediana modulorum duorum et moduli quartae partis; mediana in fronte et po$tico, $ingula ternum modulorum. Ip$arum columnarum altitudo erit modulorum octo et dimidiae moduli partis. Ita ex ea di- vi$ione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt ju$tam ratio- nem. Hujus exemplar Romae nullum habemus; $ed in A$ia Teo hexa- $tylon Liberi patris. Eas autem $ymmetrias con$tituit Hermogenes, qui etiam primus octa$tylum P$eudodipterive rationem invenit. Ex Dipte- ri enim aedis $ymmetria $u$tulit interiores ordines columnarum XXXVIII eaque ratione $umptus operi$que compendia fecit. Is in medio ambula- tioni laxamentum egregie circa cellam fecit, de a$pectuque nihil immi- nuit, $ed $ine de$iderio $upervacuorum con$ervavit auctoritatem totius o- peris di$tributione. Pteromatos enim ratio et columnarum circum ae- dem di$po$itio ideo e$t inventa, ut a$pectus propter a$peritatem interco- lumniorum haberet auctoritatem; praeterea $i et imbrium aquae vis oc- cupaverit, et interclu$erit hominum multitudinem, ut habeat in aede cir- caque cellam cum laxamento liberam moram. Haec autem ita explican- tur in P$eudodipteris aedium di$po$itionibus; quare videtur acuta magna- que $olertia effectus operum Hermogenes feci$$e, reliqui$$eque fontes, un- de po$teri po$$ent haurire di$ciplinarum rationes. Aedibus Araeo$tylis co- lumnae $ic $unt faciendae, uti cra$$itudines earum $int partis octavae ad altitudines. Item in Dia$tylo dimetienda e$t altitudo columnae in partes octo et dimidiam, et unius partis columnae cra$$itudo collocetur. In Sy- $tylo altitudo dividatur in novem et dimidiam partem, et ex eis una ad cra$$itudinem columnae detur. Item in Pycno$tylo dividenda e$t altitudo in partes decem, et ejus una pars facienda e$t columnae cra$$itudo. Eu- $tyli autem aedis columnae (ut Dia$tyli in octo partes altitudo divi- Cod. ms. et Ed. Sulp. $ic legunt; at vulgo _octa$tylon_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _Sy$tyli in novem partibus_. [0093]LIBER III. CAPUT II. datur et dimidiam, et ejus una pars con$tituatur in cra$$itudine imi $ca- pi; ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio. Quemadmodum enim cre$cunt $patia inter columnas, proportionibus adaugendae $unt cra$- $itudines $caporum. Namque $i in Araeo$tylo nona aut decima pars cra$- $itudinis fuerit, tenuis et exilis apparebit; ideo quod per latitudinem in- tercolumniorum aer con$umit, et imminuit a$pectus $caporum cra$$itudi- nem. Contra vero Pycno$tylis $i octava pars cra$$itudinis fuerit, propter crebritatem et angu$tias intercolumniorum, tumidam et invenu$tam effi- ciet $peciem. Itaque generis operis oportet per$equi $ymmetrias. Etiam- que angulares columnae cra$$iores faciendae $unt ex $ua diametro quin- quage$ima parte, quod eae ab aere circumciduntur, et graciliores e$$e vi- dentur a$picientibus. Ergo quod oculos fallit, ratiocinatione e$t exaequan- dum. Contracturae autem in $ummis columnarum hypotracheliis ita fa- ciendae videntur, uti $i columna $it ab minimo ad pedes quinosdenos, ima cra$$itudo dividatur in partes $ex, et earum partium quinque $umma con$tituatur. Item quae erit ab quindecim pedibus ad pedes viginti, $ca- pus imus in partes $ex et $emi$$em dividatur ex earumque partium quin- que et $emi$$e $uperior cra$$itudo columnae fiat. Item quae erunt a pedi- bus viginti ad pedes triginta $capus imus dividatur in partes $eptem, ea- rumque $ex $umma contractura per$iciatur; quae autem ab triginta pe- dibus ad quadraginta alta erit, ima cra$$itudo dividatur in partes $eptem et dimidiam, ex his $ex et dimidiam in $ummo habeat contracturae ra- tione. Quae erunt a quadraginta pedibus ad quinquaginta, item divi- dendae $unt in octo partes, et earum $eptem in $ummo $capi hypo- trachelio contrahantur. Item $i quae altiores erunt his, eadem ratione pro rata con$tituantur contracturae. Hae autem propter altitudinis interval- Cod. ms. et Ed. Sulp. _rationem_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _$capo $ub capitulo_. [0094]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lum $candentis oculi $peciem fallunt, quamobrem adjiciuntur cra$$itudi- nibus temperaturae. Venu$tatem enim per$equitur vi$us, cujus $i non blandimur voluptati proportione et modulorum adjectionibus, uti id in quo fallitur, temperatione adaugeatur, va$tus et invenu$tus con$picienti- bus remittetur a$pectus. De adjectione quae adjicitur in mediis colum- nis, quae apud Graecos ἔυτασις appellatur, in extremo libro erit formata ratio ejus, quemadmodum mollis et conveniens e$$iciatur, $ub$cripta.

CAPUT III. _De fundationibus et columnis Ionicis atque earum ornatu._

Fundationes eorum operum fodiantur ($i queat inveniri) ad $olidum, et in $olido , quantum ex amplitudine operis pro ratione videbitur; ex$truaturque $tructura totum $olum quam $olidi$$ima . Supraque ter- ram parietes ex$truantur $ub columnis dimidio cra$$iores, quam columnae $unt futurae, uti firmiora $int inferiora $uperioribus, quae $tereobatae ap- pellantur, nam excipiunt onera. Spirarumque projecturae non procedant extra $olidum. Item $upra, parietis ad eundem modum cra$$itudo $ervan- da e$t. Intervalla autem concameranda aut $olidanda $i$tucationibus, uti di$tineantur. Sin autem $olidum non invenietur, $ed locus erit conge$ti- tius ad imum aut palu$ter; tunc is locus fodiatur, exinaniaturque, et pa- lis alneis aut oleagineis aut robu$teis u$tulatis configatur, $ubliga- Forma XV. XVI. Sic Cod. ms. cum Edit. Sulp. Sic Cod. ms. cum Ed. Sulp. Al. _$ub$tructionis fundationes_. Sic lego cum _Fea_. Al. _ab folido et in $olidum_. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. Al. _ex$truantur, quae $tructura per totum $olum quam $oli_. _di$$ima fiat._ Cod. ms. _$aligneis_. [0095]LIBER III. CAPUT III. que machinis adigatur quam creberrime, carbonibusque expleantur in- tervalla palorum, et tunc $tructuris $olidi$$imis fundamenta impleantur. Ex$tructis autem fundamentis ad libramentum $tylobatae $unt collocan- dae. Supra $tylobatas columnae di$ponendae, quemadmodum $upra $crip- tum e$t, $ive in Pycno$tylo quemadmodum Pycno$tyla, $ive Sy$tylo aut Dia$tylo aut Eu$tylo, quemadmodum $upra $cripta $unt et con$tituta. In Araeo$tylis enim libertas e$t quantum cuique libet, con$tituendi; $ed ita columnae in Peripteris collocentur, uti quot intercolumnia $unt in fron- te, totidem bis intercolumnia fiant in lateribus: ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem, Namque qui columnarum duplicatio- nes $ecerunt, erravi$$e videntur, quod unum intercolumnium in longitu- dine plus quam oporteat, procurrere videtur. Gradus in fronte ita con- $tituendi $unt, uti $int $emper impares. Namque cum dextro pede pri- mus gradus a$cendatur, item in $ummo templo primus erit ponendus. Cra$$itudines autem eorum graduum ita $iniendas cen$eo, ut neque cra$- $iores dextante, neque tenuiores dodrante $int collocatae; $ic enim durus non erit a$cen$us. Retractiones autem graduum nec minus quam $e$qui- pedales, nec plus quam bipedales, faciendae videntur. Item $i circa aedem gradus futuri $unt, ad eundem modum fieri debent. Sin autem circa aedem ex tribus lateribus podium (b) faciendum erit, ad id con$titua- tur, uti quadrae, (c) $pirae, (d) trunci, (e) coronae, ly$is ad ip$am $tylo- batam quae erit $ub columnarum $piris, conveniant. Stylobaten ita oportet exaequari, uti habeat per medium adjectionem per $camillos im- Sic Cod. ms. cum E. S. et Codice Vatic. Al. _$ublica@ – adigantur – creberrimae_. Forma XVII. XVIII. XIX. Cod. ms. _lapis_. E. S. _le$is_. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. Al. _ip$um_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _$tylobatan_. [0096]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pares. (a) Si enim ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur. Hoc autem uti $camilli ad id convenientes fiant, item in extremo libro $orma et demon$tratio erit de$cripta. His perfectis in $uis locis $pirae (a) collocentur, eaeque ad $ymmetriam $ic perficiantur, uti cra$$itudo cum plintho $it columnae ex dimidia cra$$itudine, projecturamque quam Graeci ἐχφορὰυ vocitant, habeant quadrantem. Ita tum lata et longa erit columnae cra$$itudinis unius et dimidiae. Altitudo ejus $i atticurges erit, ita dividatur, ut $uperior pars tertia parte $it cra$$itudinis columnae, reli- quum plintho (b) relinquatur. Dempta plintho reliquum dividatur in partes quatuor, fiatque $uperior torus quartae, reliquae tres aequaliter di- vidantur, et una $it inferior torus, (c) altera pars cum $uis quadris $cotia quam Graeci τρόχιλου dicunt. Sin autem Ionciae erunt faciendae, $ym- metriae earum $ic erunt con$tituendae, uti latitudo $pirae quoquover$us $it columnae cra$$itudinis adjecta cra$$itudine quarta et octava; altitudo uti atticurgis, ita et ejus plinthos: (a) reliquumque praeter plinthon, quod erit tertia pars cra$$itudinis columnae dividatur in partes $eptem: inde trium partium torus, qui e$t in $ummo, (b) reliquae quatuor partes di- videndae $unt aequaliter, et una pars $iat cum $uis a$tragalis (d) et $uper- cilio (e) $uperior trochilus, (c) altera pars inferiori trochilo (f) relinqua- tur, $ed inferior major apparebit ideo, quod habebit ad extremam plin- thum projecturam. A$tragali faciendi $unt octavae partis trochili, pro- jectura erit $pirae pars octava et $extadecima cra$$itudinis columnae. spiris perfectis et collocatis, columnae $unt medianae in pronao et po$tico ad perpendiculum medii centri collocandae. Angulares autem, quaeque e regione earum $uturae $unt in lateribus aedis dextra ac $ini- $tra, uti partes interiores, quae ad parietes cellae $pectant, ad perpendi- Forma XX. Cod. ms. et Ed. Sulp. _$extantem._ Forma XXI. [0097]LIBER III. CAPUT III. culum Iatus habeant colloctum. Exteriores autem partes uti dictum de earum contractura. Sic enim erunt figurae compo$itionis aedium contracturae ju$ta ratione exactae. Scapis columnarum $tatutis, capitulo- rum ratio, $i pulvinata erunt, his $ymmetriis conformabuntur; uti quam cra$$us imus $capus fuerit addita octavadecima parte $capi, abacus habeat longitudinem et latitudinem, (a b) cra$$itudinem (d c) cum volutis ejus dimidiam. Recedendum autem e$t ab extremo (a) abaco in interio- rem partem frontibus volutarum parte duodevige$ima, et ejus dimidia: (a d) et $ecundum abacum in quatuor partibus volutarum $ecundum ex- tremi abaci quadram lineae demittendae, quae catheti (d e) dicuntur. Tunc cra$$itudo (d c) dividenda e$t in partes novem et dimidiam, ex no- vem partibus et dimidia, una pars et dimidia abaci cra$$itudini (d f) re- linquatur, et ex reliquis octo volutae (o) con$tituantur. Tunc ab linea (a e) quae $ecundum abaci extremam partem demi$$a erit, in interiorem partem alia (d c) recedat unius et dimidiatae partis latitudine. De- inde eae lineae dividantur ita, ut quatuor partes et dimidia $ub abaco relinquantur. Tunc in eo loco qui locus dividit quatuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum oculi (i) $ignetur, ducaturque ex eo centro rotunda circinatio tam magna in diametro, quam una pars ex octo partibus e$t: ea erit oculi magnitudo, et in ea catheto re$pondens diame- tros agatur. Tunc ab $ummo $ub abaco inceptum in $ingulis tetranto- rum actionibus dimidiatum oculi $patium minuatur, donicum in eundem tetrantem, qui e$t $ub abaco, veniat. Capituli autem cra$$itudo $ic e$t fa- cienda, ut ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant infra Sic Philander; at Cod. ms. et E. S. _dicant $e._ Forma XXII. XXIII. XXIV. Cod. ms. _nova decima_. Sic Cod. ms. Ed. Sulpicii vero legit _exteriorem_. Cod. ms. _denique._ [0098]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA a$tragalum $ummi $capi. Cymatio adempto abaco et canali reliqua $it pars. Projectura autem cymatii (n) habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. Pulvinorum (z z) baltei (x) ab abaco hanc habeant pro- jecturam, uti circini centrum unum cum $it po$itum in capituli tetran- te, et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum balteo- rum extremas partes tangat. Axes volutarum (y) ne cra$$iores $int, quam oculi magnitudo; volutaeque ip$ae $ic caedantur, uti altitudinis habeant latitudinis $uae duodecimam partem. Hae erunt $ymmetriae capitulorum, quae columnae futurae $unt ab minimo ad pedes XV. Quae $upra erunt, reliquas habebunt ad eundem modum $ymmetrias; abacus autem erit longus et latus, quam cra$$a columna e$t ima, adjecta parte nona, uti quo minus habuerit altior columna contractum, eo ne minus habeat capitulum $uae $ymmetriae projecturam et in altitudine ratae partis adjectionem. De volutarum de$criptionibus, uti ad circinum $int recte involutae, que- madmodum de$cribantur, in extremo libro forma et ratio earum erit $ub- $cripta . Capitulis perfectis, denique in $ummis columnarum $capis, non ad libellam $ed ita exaequata per medium collocanda, uti cum ad- jectio, quae in $tylobatis, facta fuerit, (x) in $uperioribus membris re$pondeat $ymmetria epi$tyliorum. Epi$tyliorum ratio $ic e$t habenda: ut $i columnae fuerint a minimo XII. pedum ad XV. pedes, epi$tylii (E) $it altitudo dimidia cra$$itudinis imae columnae. Item ab XV. pedibus ad viginti, columnae altitudo dimetiatur in partes tre$decim, et unius partis altitudo epi$tylii fiat. Item $i a XX. ad XXV. pedes, dividatur al- Al. _reliqua_. Forma XXIII. Forma XXIV. Cod. ms. _deinde columnarum_. Sic legere malui, pro _ad aequalem modulum collocatis, uti quae adjectio in $tylobatis_ _facta fuerit, etc_. [0099]LIBER III. CAPUT III. ιitudo in partes duodecim et $emi$$em, et ejus una pars epi$tylium in al- titudine fiat. Item $i a XXV pedibus ad XXX, dividatur in partes XII, et ejus una pars altitudo $iat. Item $ecundum ratam partem ad eundem modum ex altitudine columnarum expediendae $unt altitudines epi$tyliorum. Quo enim altius oculi $candit acies, non facile per$ecat aeris crebritatem; dilap$a itaque altitudinis $patio, et viribus extrita, in- certam modulorum renuntiat $en$ibus quantitatem; quare $emper adjici- endum e$t rationis $upplementum in $ymmetriarum membris, ut cum fu- erint in altioribus locis opera, aut etiam ip$a colo$$icotera certam habe- ant magnitudinum rationem. Epi$tylii latitudo in imo $upra capi- tulum erit, quanta cra$$itudo $ummae columnae $ub capitulo erit, tanta $iat, $ummum quantum imus $capus. Cymatium epi$tylii (D) $eptima parte $uae altitudinis e$t faciendum, et in projectura tantunde; reliqua pars praeter cymatium dividenda e$t in partes XII, et earum trium pri- ma fa$cia _(A)_ e$t facienda, $ecunda (B) quatuor, $umma (C) quinque. Item Zophorus (Z) $upra epi$tylium quarta parte minus, quam epi$tyli- um. Sin autem $igilla de$ignari oportuerit, quarta parte altiorem, quam epi$tylium, uti auctoritatem habeant $calpturae. Cymatium (d) $uae al- titudinis partis $eptimae; projectura cymatii, quanta ejus cra$$itudo. Su- pra zophorum denticulus (I) e$t faciendus tam altus, quam epi$tylii me- dia fa$cia; projectura ejus, quantum altitudo. Inter$ectio, (t) quae graece μετοχὴ dicitur, $ic e$t dividenda, uti denticulus altitudinis $uae dimidiam partem habeat in fronte, cavus autem inter$ectionis hujus frontis e tri- bus duas latitudinis partes habeat, hujus cymatium altitudinis ejus $ex- tam partem. Corona cum $uo cymatio (L) praeter $imam, (M) quantum media fa$cia epi$tylii. Projectura coronae cum denticulo facienda e$t, quantum erit altitudo a Zophoro ad $ummum coronae cymatium: et om- nino omnes ecphorae venu$tiorem habent $peciem, quae quantum altitu- [0100]M. VITRUVII P. DE ARCHITECHTURA dinis, tantundem habeant projecturae. Tympani (B) autem quod e$t in faftigio, (A) altitudo $ic e$t facienda, ut frons coronae (C) ab extremis cymatiis (d e) tota dimetiatur in partes novem, et ex eis una pars in me- dio cacumine (f) tympani con$tituatur; dum contra epi$tylia columna- rumque hypotrachelia ad perpendiculum re$pondeant. Coronae quae $u- pra tympanum $iunt, (h) aequaliter imis praeter $imas $unt collocandae; in$uper coronas $imae quas Graeci ἐπιτιθίδας (i) dicunt, faciendae $unt alti- ores octava parte coronarum altitudinis. Acroteria angularia (l) tam al- ta, quantum e$t tympanum medium; mediana (m) altiora octava parte, quam angularia. Membra omnia quae $upra capitula columnarum $unt $utura, id e$t epi$tylia, zophori, coronae, tympana, fa$tigia, acroteria, incli- nanda $unt in frontis $uae cujusque altitudinis parte XII; ideo quod cum $teterimus contra frontes, ab oculo lineae duae $i exten$ae $uerint, et una tetigerit imam operis partem, altera $ummam, quae $ummam tetigerit, longior $iet. Ita quo longior vi$us lineae in $uperiorem partem proce- dit, re$upinatam facit ejus $peciem. Cum autem (uti $upra $criptum e$t) in fronte inclinata fuerint, tunc in a$pectu videbuntur e$$e ad perpendicu- lum et normam. Columnarum $triges faciendae $unt XXIV ita ex- cavatae, uti norma in cavo $trigis cum fuerit conjecta, circumacta, ita anconibus $triarum dextra ac $ini$tra angulos tangat, ut acumen normae circum rotundatione tangendo pervagari po$$it. Cra$$itudines $triarum fa- ciendae $unt, quantum adjectio in media columna ex de$criptione inve- nietur. In $imis quae $upra coronam in lateribus $unt aedium, capita leonina $unt $culpenda ita po$ita, uti contra columnas $ingulas ea pri- mum $int de$ignata, cetera vero aequali modo di$po$ita, uti $ingula $in- Forma XXV. Cod. ms. et E. S. _$triae_. Cod. ms. et E. S. _$triae_. Forma XXIV. N. [0101]LIBER III. CAPUT III. gulis mediis tegulis re$pondeant. Haec autem, quae erunt contra colum- nas, perterebrata $int ad canalem, qui excipit e tegulis aquam coele$tem. Mediana autem $int $olida; uti quae cadit vis aquae per tegulas in cana- lem, ne dejiciatur per intercolumnia, neque transeuntes per$undat; $ed quae $unt contra columnas, videantur emittere vomentia ructus aquarum ex ore. Aedium Ionicarum, quam apti$$ime potui di$pofitiones hoc volumine de$crip$i Doricarum autem et Corinthiarum quae $int propor- tiones in $equenti libro explicabo.

Cod. ms. _aperti$$ime_. [0102]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER QUARTUS. PRAEFATIO.

Cum animadverti$$em, _Imperator_, plures de architectura praecepta vo- luminaque commentariorum non ordinata, $ed incepta, uti particulas er- rabundas reliqui$$e, dignam et utili$$imam rem putavi, antea di$ciplinae corpus ad perfectam ordinationem perducere, et prae$criptas in $ingulis voluminibus $ingulorum generum qualitates explicare. Itaque, _Cae$ar_, primo volumine tibi de officio ejus et quibus eruditum e$$e rebus archi- tectum oporteat, expo$ui. Secundo de copiis materiae e quibus aedificia con$tituuntur, di$putavi. Tertio autem de aedium $acrarum di$po$itioni- bus et de earum generum varietate quasque et quot habeant $pecies; ea- rumque, quae $int in $ingulis generibus, di$tributiones; ex tribusque ge- neribus quae $ubtili$$imas haberent, proportionibus modulorum qualitates, Ionici generis mores docui. Nunc hoc volumine de Doricis Corinthiis- [0103]LIBER IV. CAPUT I. que in$titutis et omnibus dicam, eorumque di$crimina et proprietates explicabo.

CAPUT I. _De tribus generibus columnarum earumque inventione, et de capituli_ _Corinthii $ymmetria._

Columnae Corinthiae praeter capitula omnes $ymmetrias habent, uti Io- nicae; $ed capitulorum altitudines efficiunt eas pro rata excel$iores et gra- ciliores, quod Ionici capituli altitudo tertia pars e$t cra$$itudinis colum- nae, Corinthii tota cra$$itudo $capi. Igitur, quod duae partes e cra$$itu- dine columnarum capitulis Corinthiorum adjiciuntur, efficiunt excel$itate $peciem earum graciliorem. Cetera membra, quae $upra columnas im- ponuntur, aut e Doricis $ymmetriis, aut Ionicis moribus, in Corinthiis columnis collocantur; quod ip$um Corinthium genus propriam corona- rum reliquorumque ornamentorum non habuerit in$titutionem, $ed aut e triglyphorum rationibus mutili in coronis et in epi$tyliis guttae Dorico more di$ponuntur, aut ex Ionicis in$titutis zophori $calpturis ornati cum denticulis et coronis di$tribuuntur. Ita e generibus duobus capitulo in- terpo$ito, tertium genus in operibus e$t procreatum. E columnarum e- nim $ormationibus trium generum factae $unt nominationes, Dorica, Io- nica, Corinthia, e quibus prima et antiquitus Dorica e$t nata. Namque _Achaja Peloponne$oque_ tota _Dorus, Hellenis_ et _Opticos_ nymphae $ili- us, regnavit; isque _Argis_, vetu$ta civitate, _Junonis_ templo aedi$icavit Cod. ms. et Ed. Sulp. _con$titutis_. Cod. ms. _Hellenidos_ et _Expetidos_. E. S. – _Optichos_. Sic lego cum _Galiani_. Al. _templum_. [0104]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ejus generis $ortuito $ormae fanum; deinde isdem generibus in cete- ris _Achajae_ civitatibus, cum etiamnum non e$$et $ymmetriarum ratio nata. Po$tea autem quam _Athenien$es_ ex re$pon$is _Apollinis Delphici_ communi con$ilio totius _Hellados_ tredecim colonias uno tempore in A$i- am deduxerunt, ducesque in $ingulis coloniis con$tituerunt, et $ummam imperii partem _Ioni, Xuthi_ et _Creu$ae_ $ilio, dederunt; quem etiam _Apol-_ _lo Delphis_ $uum $ilium in re$pon$is e$t profe$$us; isque eas colonias in A$iam deduxit, et Cariae fines occupavit, ibique civitates ampli$$imas con- $tituit, _Ephe$um, Miletum, Myunta_ (quae olim ab aqua e$t devorate, cu- jus $acra et $uffragium _Mile$iis Iones_ attribuerunt), _Prienen, Samum, Te-_ _on, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas,_ _Lebedun, Me-_ _liten_. Haec _Melite_ propter civium arrogantiam ab his civitatibus bello indicto communi con$ilio e$t $ublata; cujus loco po$tea regis _Attali_ et _Ar$inoes_ bene$icio _Smyrnaeorum_ civitas inter _Ionas_ e$t recepla. Hae civi- tates, cum Caras et _Lelegas_ ejeci$$ent, eam terrae regionem a duce $no _Ione_ appellaverunt _Ioniam_. Ibique templa deorum immortalium con$ti- tuentes coeperunt $ana aedi$icare, et primum _Neptuno Panionio_ ae- dem, uti viderant in Achaja, con$tituerunt, et eam Doricam appellave- runt, quod in _Dorieon_ civitatibus primum factam eo genere viderunt. In ea aede cum volui$$ent columnas collocare non habentes $ymmetrias earum et quaerentes quibus rationibus efficere po$$ent, uti et ad onus ferendum e$$ent idoneae, et in a$pectu probatam haberent venu$tatem, dimen$i $unt virilis pedis ve$tigium, et cum invei$$ent pedem $extam partem e$$e altitudinis in homine, ita in columnam tran$iulerunt, et qua Cod. ms. _Glazomenum._ E. S. _Clazomenium_. Cod. ms. _Apollini pandionio_. E. S. - _pandioni_. Cod. ms. et E. S. _Doricon_. Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck.: _et id retulerunt in altitudinem_. [0105]LIBER IV. CAPUTI. cra$$itudine $ecerunt ba$im $capi, tantum eam $exies cum capitulo in al- titudinem extulerunt. Ita Dorica columna virilis corporis proportionem et $irmitatem et venu$tatem in aedi$iciis prae$tare coepit. Item po$tea _Di-_ _anae_ con$tituere aedem. Quaerentes novi generis $peciem, iisdem ve$ti- giis, ad muliebrem tran$tulerunt gracilitatem, et fecerunt primum co- lumnae cra$$itudinem altitudinis octava parte, ut haberent $peciem ex- cel$iorem. Ba$i $piram $uppo$uerunt pro calceo: capitulo volutas, uti capillamento concri$patos cincinnos praependentes dextra ac $ini$tra, col- locaverunt; et cymatiis et encarpis pro crinibus di$po$itis frontes orna- verunt truncoque toto $trias, uti $tolarum rugas matronali more, demi- $erunt. Ita duobus di$criminibus columnarum inventionem, unam virili $ine ornatu nudam $pecie, alteram muliebri $ubtilitate et ornatu $ymme- triaque $unt mutuati Po$teri vero elegantia $ubtilitateque judiciorum progre$$i et gracilioribus modulis delectati, $eptem cra$$itudinis diametros in altitudinem columnae Doricae, Ionicae octo $emis con$tituerunt. Id autem genus , quod _Iones_ fecerunt primo, Ionicum e$t nominatum. Tertium vero quod Corinthium dicitur, virginalis habet gracilitatis imi- tationem; quod virgines propter aetatis teneritatem gracilioribus mem- bris $iguratae effectus recipiunt in ornatu venu$tiores. Ejus autem ca- pituli prima inventio $ic memoratur e$$e facta. Virgo civis _Corinthia_ jam matura nuptiis implicita morbo dece$$it. Po$t $epulturam ejus, quibus ea viva poculis delectabatur, nutrix collecta et compo$ita in calatho pertulit ad monumentum, et in $ummo collocavit, et uti ea permanerent diutius $ub divo, tegula texit. Is calathus fortuito $upra acanthi radicem fuerat collocatus. Interim pondere pre$$a radix acanthi media folia et caulicu- Sic Cod. ms. al. _imitati_. Cod. ms. cum Ed. Sulp. et Cod. Franeck. _novem_. In Cod. ms. et E. S. et Cod. Fran. non legitur _genus_. [0106]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA los circa vernum tempus profudit, cujus cauliculi, $ecundum calathi late- ra cre$centes et ab angulis tegulae ponderis nece$$itate expre$$i, $lexuras in extremas partes volutarum $acere $unt coacti. Tunc _Callimachus_ qui propter elegantiam et $ubtilitatem artis marmoreae ab _Athenien$ibus Ca-_ _tatechnos_ fuerat nominatus, praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum et circa foliorum na$centem teneritatem, delectatusque ge- nere et formae novitate ad id exemplar columnas apud _Corinthios_ fecit, $ymmetriasque con$tituit, ex eoque in operum perfectionibus Corinthii generis di$tribuit rationes. Ejus autem capituli $ymmetria $ic e$t facienda: uti quanta fuerit cra$$itudo imae columnae, tanta $it altitudo capituli cum abaco (a c). Abaci latitudo ita habeat rationem, ut quanta fuerit altitudo, bis tanta $it diagonios ab angulo ad angulum (d d). Spatia enim ita ju$tas habebunt frontes quoquover$us. Latitudinis fron- tes $inuentur intror$us (g) ab extremis angulis abaci (d f), $uae frontis la- titudinis nona. Ad imum capituli tantam habeant cra$$itudinem quantam habet $umma columna (h), praeter apothe$in (n) et a$tragalum (o). Aba- ci cra$$itudo $eptima capituli altitudinis. Dempta abaci cra$$itudine (a m) dividatur reliqua pars in partes tres, ex quibus una imo folio detur: $e- cundum folium mediam altitudinem teneat: cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus folia na$cuntur projecta, uti abacum excipiant. Quae ex cauliculorum foliis natae procurrunt ad extremos angulos volu- tae, minoresque helices (k) $loribus (qui intra medium frontium a- baci $unt) $ubjecti $calpantur. Flores in quatuor partibus quanta erit a- Forma I. II. Cod. ms. et Ed. Sulp. _tanta duo $int diagonia_. Non legitur in Cod. ms. neque in Edit. Sulp. Sic Philander. At Cod. ms. cum E. S. _intra $uum medium, qui $unt in abaco, flori-_ _bus $ubjecti $calpantur._ [0107]LIBER IV. CAPUT II. baci cra$$itudo, tam magni formentur. Ita his $ymmetriis Corinthia ca- pitula $uas habebunt exactiones. Sunt autem quae iisdem columnis im- ponuntur capitulorum genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates $ymmetriarum, nec columnarum genus aliud nominare po$- $umus: $ed ip$orum vocabula traducta et commutata ex Corinthiis et pulvinatis et Doricis videmus, quorum $ymmetriae $unt in no- varum $calpturarum translatae $ubtilitatem.

CAPUT II. _De ornamentis columnarum._

Quoniam autem de generibus columnarum origines et inventiones $u- pra $unt $criptae, non alienum mihi videtur iisdem rationibus de orna- mentis eorum, quemadmodum $unt prognata, et quibus principiis et ori- ginibus inventa, dicere. In aedificiis omnibus in$uper collocatur materi- atio variis vocabulis nominata. Ea autem uti in nominationibus ita in re varias habet utilitates. Trabes (b) enim $upra columnas et para$ta- tas et antas ponuntur: in contignationibus tigna (c) et axes (x), $ub tec- tis; $i majora $patia $unt , culmen (d) in $ummo fa$tigio columinis (a), unde et columnae dicuntur, et tran$tra (e) et capreoli (f); $i commoda, columen et cantherii (h) prominentes ad extremam $ubgrundationem. Supra cantherios, templa (o); deinde in$uper $ub tegulas a$$eres (g) ita prominentes, uti parietes projecturis eorum tegantur. Ita unaquaeque res et locum et genus et ordinem proprium tuetur, e quibus rebus et a Forma III. IV. Forma V. Forma VI. Forma VII. VIII. Cod. ms. et ed. Sulp. _para$taticas_. Non leguntur in Cod. ms. nec in Franeckeriano verba $equentia usque ad _et tran$-_ _tra_. At E. S. legit: _columnae $umma fa$tigia culminis unde et columnae dicuntur_. Edit. Sulp. _columelli_. [0108]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA materiatura fabrili in lapideis et marmoreis aedium $acrarum aedi$icatio- nibus arti$ices di$po$itiones eorum $calpturis $unt imitati, et eas inventi- ones per$equendas putaverunt. Ideo quod antiqui fabri quodam in loco aedi$icantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna prominentia habui$$ent collocata, intertignia $truxerunt, $upraque coro- nas et fa$tigia venu$tiore $pecie $abrilibus operibus ornaverunt; tum projecturas tignorum quantum eminebant, ad lineam et perpendiculum pa- rietum per$ecuerunt, quae $pecies cum invenu$ta iis vi$a e$$et, tabellas ita $ormatas uti nunc $iunt triglyphi, contra tignorum praeci$iones in fronte $ixerunt, et eas cera caerulea depinxerunt, uti praeci$iones tigno- rum tectae non offenderent vi$um: ita divi$iones tignorum tectae trigly- phorum di$po$itione intertignium locum habere in Doricis operibus coeperunt. Po$tea alii in aliis operibus ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes projecerunt, eorumque projecturas $imaverunt. Ex eo uti e tignorum di$po$itionibus triglyphi, ita e cantheriorum pro- jecturis mutnlorum $ub coronis ratio e$t inventa. Ita fere in operibus lapideis et marmoreis, mutuli inclinati $calpturis deformantur, quod imi- tatio e$t cantheriorum. Etenim nece$$ario propter $tillicidia proclinati collocantur. Ergo et triglyphorum et mutulorum in Doricis operibus ratio ex ea imitatione inventa e$t. Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt fene$trarum imagines e$$e triglyphos, ita pote$t e$$e, quod in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi con$tituuntur, quibus in locis omnino non patitur res fene$tras $ieri. Di$$olvuntur enim angulorum in aedi$iciis juncturae, $i in his fuerint fene$trarum lumina relicta. Etiamque ubi nunc triglyphi con$tituuntur, $i ibi luminum $pa- tia fui$$e judicabuntur, iisdem rationibus denticuli in Ionicis fene$trarum Cod. ms. _et apharum_, et E. S. _et oparum_, vulgata _et opa_. Sic Cod. ms. et Franecker. At E. S. et vulgata _$inuaverunt_. [0109]LIBER IV. CAPUT II. occupavi$$e loca videbuntur. Utraque enim et inter denticulos et inter triglyphos quae $unt intervalla, metopae nominantur, ӧπας enim Graeci tignorum cubilia et a$$erum appellant, uti no$tri ea cava, columbaria; ita quod inter duas opas e$t intertignium, id metopa e$t apud eos nomi- natum. Ita uti ante in Doricis triglyphorum et mutulorum e$t inventa ratio; item in Ionicis denticulorum con$titutio propriam in operibus ha- bet rationem: et quemadmodum mutuli cantheriorum projecturae ferunt imaginem, $ic in Ionicis denticuli ex projecturis a$$erum habent imita- tionem. Itaque in graecis operibus, nemo $ub mutulo denticulos con$ti- tuit. Non enim po$$unt $ubtus cantherios a$$eres e$$e. Quod ergo $u- pra cantherios et templa in veritate debet e$$e collocatum, id in imagi- nibus, $i infra con$titutum fuerit, mendo$am habebit operis rationem. Etiamque antiqui non probaverunt neque in$tituerunt, in fa$tigiis denti- culos $ieri $ed puras coronas; ideo quod nec cantherii nec a$$eres contra fa$tigiorum frontes di$tribuuntur, nec po$$unt prominere, $ed ad $tillici- dia proclinati collocantur. Ita quod non pote$t in veritate $ieri, id non putaverunt, in imaginibus factum, po$$e certam rationem habere. Om- nia enim certa proprietate et a veris naturae deductis moribus traduxe- runt in operum perfectiones, et ea probaverunt, quorum explicationes in di$putationibus rationem po$$unt habere veritatis. Itaque ex eis ori- ginibus $ymmetrias et proportiones uniuscujusque generis con$titutas re- liquerunt: quorum ingre$$us per$ecutus de Ionicis et Corinthiis in$titu- tionibus $upra dixi; nunc vero Doricam rationem $ummamque ejus $pe- ciem breviter exponam.

CAPUT III. _De ratione Dorica._

Nonnulli antiqui architecti negaverunt, Dorico genere aedes $acras opor- tere $ieri, quod mendo$ae et inconvenientes in his $ymmetriae con$icie- [0110]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA bantur. Itaque negavit _Tarche$ius_, item _Pytheus_, non minus _Hermoge-_ _nes._ Nam is, cum paratam habui$$et marmoris copiam, in Doricae aedis perfectionem commutavit, et ex eadem copia eam Ionicam _Libero Patri_ fecit. Sed tamen non quod invenu$ta e$t $pecies, aut genus, aut formae dignitas; $ed quod impedita e$t di$tributio et incommoda in opere tri- glyphorum et lacunariorum di$tributione. Namque nece$$e e$t trigly- phos con$titui contra medios tetrantes columnarum, metopasque, quae inter triglyphos $ient, aeque longas e$$e, quam altas; contraque in an- gulares columnas triglyphi in extremis partibus con$tituuntur, et non contra medios tetrantes. Ita metopae quae proxime ad angulares tri- glyphos $iunt, non exeunt quadratae, $ed oblongiores triglyphi dimidia latitudine. At qui metopas aequales volunt facere, intercolumnia ex- trema contrahunt triglyphi dimidia latitudine. Hoc autem $ive in me- toparum longitudinibus $ive in intercolumniorum contractionibus efficia- tur, e$t mendo$um. Quapropter antiqui evitare vi$i $unt in aedibus $a- cris Doricae $ymmetriae rationem. Nos autem exponimus uti ordo po- $tulat, quemadmodum a praeceptoribus accepimus ; uti $i quis volue- rit his rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas, quibus emendatas et $ine vitiis efficere po$$it aedium $acrarum Dorico more perfectiones. Frons aedis Doricae in loco quo columnae con$titu- untur, dividatur $i tetra$tylos erit, in partes XXVIII, $i hexa$tylos, XLIV; ex his pars una erit modulus, qui graece ἐμβάτης dicitur, cujus mo- duli con$titutione ratiocinationibus efficiuntur omnis operis di$tributio- nes. Cra$$itudo columnarum erit duorum modulorum: altitudo cum ca- Forma IX. Sic Philander; Cod. ms. autem cum E. S. et pa$$im hic et paulo po$t legunt _altitudine_. Forma XI. XII. Cod. ms. et E. S. _XXXII_. [0111]LIBER IV. CAPUT III. pitulo XIV. Capituli cra$$itudo (a c) unius moduli; latitudo (a b) duo- rum et moduli $extae partis. Cra$$itudo capituli dividatur in partes tres, e quibus una plinthus cum cymatio (d) fiat; altera echinus cum anulis (e); tertia hypotrachelion. (f) Contrahatur columna, ita uti in tertio li- bro de Ionicis e$t $criptum. Epi$tylii (g) altitudo unius moduli cum tae- nia (h) et guttis (i); taenia moduli $eptima; guttarum longitudo $ub taenia contra triglyphos (k) alta cum regula (I) parte $exta moduli praepende- at. Item epi$tylii latitudo ima re$pondeat hypotrachelio $ummae colum- nae. Supra epi$tylium collocandi $unt triglyphi cum $uis metopis (m) alti unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli; ita divi$i, ut in angularibus columnis et in mediis contra tetrantes medios $int collo- cati, et intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao et po$tico terni. Ita relaxatis mediis intervallis $ine impeditionibus aditus accedentibus e- rit ad deorum $imulacra. Triglyphorum latitudo dividatur in partes $ex, ex quibus quinque partes in medio duae dimidiae dextra ac $ini$tra de- $ignentur: regula una in medio de$ormetur femur: (n) quod graece μη- ξòς dicitur; $ecundum eam canaliculi (o) ad normae cacumen impriman- tur. Ex ordine eorum dextra ac $ini$tra altera femora con$tituantur, in extremis partibus $emicanaliculi (p) intervertantur. Triglyphis ita col- locatis, metopae quae $unt inter triglyphos, aeque altae $int, quam lon- gae. Item in extremis angulis $emimetopia (r) $int impre$$a dimidia mo- duli latitudine. Ita enim erit ut omnia vitia et metoparum et interco- lumniorum et lacunariorum (w), quod aequales divi$iones factae erunt, emendentur. Triglyphi capitula (q) $exta parte moduli $unt facienda. Supra triglyphorum capitula corona (s) e$t collocanda, in projectura di- midia et $exta parte habens cymatium doricum (t) in imo, alterum in $ummo: item cum cymatiis corona cra$$a ex dimidia moduli. Dividen- Forma XII. [0112]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dae autem $unt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum et ad medias metopas viarum (u) directiones et guttarum (i) di$tributiones, ita uti guttae $ex in longitudinem, tres in latitudinem pateant: reliqua $patia, quod latiores $unt metopae, quam triglyphi, pura reliquantur, aut fulmina (x) $calpantur: ad ip$umque mentum (z) coronae incidatur li- nea, quae $eotia (y) dicitur. Beliqua omnia, tympana, $imae (φ), coro- nae, quemadmodum $criptum e$t in Ionicis, ita per$iciantur. Haec ratio in operibus dia$tylis erit con$tituta. Si vero $y$tylon et monotriglyphon opus erit faciendum, frons aedis $i tetra$tylos erit, dividatur in partes XXIII; $i hexa$tylos erit, dividatur in partes XXXV: ex his pars una erit modulus, ad quem (uti $upra $criptum e$t) opera di$tribuentur. Ita $upra $ingula epi$tylia et metopae duae et triglyphi bini erunt collocan- di. In angularibus non amplius, quam quantum e$t $patium hemitri- glyphi. Accedet id in mediano contra $a$tigium trium triglyphorum et trium metoparum $patium, ut latius medium intercolumnium accedenti- bus ad aedem habeat laxamentum, et adver$us $imulacra deorum a$pec- tus dignitatem. In$uper triglyphorum capitula corona e$t collocanda ha- bens (uti $upra $criptum e$t) cymatium doricum in imo, alterum in $um- mo. Item cum cymatiis corona cra$$a ex dimidia moduli. Dividendae autem $unt in corona ima, ad perpendiculum triglyphorum et ad medias metopas, viarum directiones et guttarum di$tributiones et reliqua quo- que, quemadmodum dictum e$t in dia$tylis. Columnas autem $triari XX Forma XII. _Flumina_ Cod. ms. Cod. ms. et Edit. Sulp. _XVIII_. Cod. ms. et Edit. Sulp. _XXVIIII_. Alii _XXXII_. Sic cum _Philandro_ lego; at Cod. ms. et E. S. et _Jocundus legunt; hoc amplius, dimidiatum_ _quantum_. [0113]LIBER IV. CAPUT III. $triis (a) oportet, quae $i planae erunt, angulos habeant XX de$ignatos; $in autem excavabuntur, $ic e$t forma facienda: Ita uti quam magnum e$t intervallum $triae, tam magnis $triaturae paribus lateribus quadratum de$cribatur: in medio antem quadrato circini centrum collocetur, et a- gatur linea rotundationis, quae quadrationis angulos tangat, et quantum erit curvaturae inter rotundationem et quadratam de$criptionem, tantum ad $ormam excaventur. Ita Dorica columna $ui generis $triaturae habe- bit per$ectionem. De adjectione ejus quae media adaugetur, (uti in ter- tio volumine de Ionicis e$t per$cripta) ita et in his transferatur. Quo- niam exterior $pecies $ymmetriarum et Corinthiorum et Doricorum et Ionicorum e$t per$cripta, nece$$e e$t etiam interiores cellarum pronaique di$tributiones explicare.

CAPUT IV. _De interiore cellarum et pronai di$tributione._

Di$tribuitur autem longitudo aedis (g h), uti latitudo $it longitudinis dimidiae partis, ip$aque cella (b) parte quarta longior $it, quam e$t lati- tudo cum pariete, qui paries valvarum habuerit collocationem (f). Re- liquae tres partes pronai (i) ad antas (a) parietum procurrant, quae an- tae columnarum cra$$itudinem habere debent. Et $i aedes erit latitudine major quam pedes XX, duae columnae (c c) inter duas antas interponan- tur, quae disjungant pteromatos et pronai $patium. Item intercolum- nia tria quae erunt inter antas et columnas, pluteis marmoreis (e), $ive ex inte$tino opere $actis, intercludantur, ita uti fores habeant, per quas itinera pronao fiant. Item $i major erit latitudo, quam pedes XL, co- lumnae contra regiones columnarum, quae inter antas $unt, intror$us col- Forma II libri III. Forma I. 1. 3. Cod. ms. et Ed. Sulp. _altitudo_. [0114]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA locentur, et eae altitudinem habeant aeque, quam quae $unt in fronte: cra$$itudines autem earum extenuentur his rationibus, uti $i octava parte erunt, quae $unt in fronte, hae $iant novem partes; $in autem nona aut decima, pro rata parte $iant. In conclu$o enim aere $i quae extenuatae erunt, non di$cernentur; $in autem videbuntur graciliores, cum exteriori- bus fuerint $triae viginti quatuor, in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. Ita quod detrahitur de corpore $capi, $triarum numero adjecto adaugebitur ratione quo minus videbitur: et ita exaequabitur di$pari ra- tione columnarum cra$$itudo. Hoc autem efficit ea ratio, quod oculus plura et crebriora $igna tangendo majore vi$us circuitione pervagatur. Namque $i duae columnae aeque cra$$ae lineis circummetientur, e quibus una $it non $triata et altera $triata: et circa $trigium cava et angulos $tri- arum linea corpora tangat, tamet$i columnae aeque cra$$ae fuerint, lineae quae circumdatae erunt, non erunt aequales; quod $triarum et $trigium circuitus majorem e$$iciet lineae longitudinem. Sin autem hoc ita vide- bitur, non e$t alienum in angu$tis locis et in conclu$o $patio graciliores columnarum $ymmetrias in opere con$tituere, cum habeamus adjutricem $triarum temperaturam. Ip$ius autem cellae parietum cra$$itudinem pro rata parte magnitudinis $ieri oportet, dum antae eorum cra$$itudinibus columnarum $int aequales, et $i ex$tructi $uturi $int, quam minuti$$imis caementis recte $truantur. Sin autem quadrato $axo aut marmore maxi- me modicis paribusque videtur e$$e $aciendum, quod media coagmenta medii lapides continentes $irmiorem facient omnis operis per$ectionem. Item circum coagmenta et cubilia eminentes expre$$iones graphicoteram efficient in a$pectu delectationem.

Cod. ms. et Ed. Sulp. _decem_. [0115]LIBER IV. CAPUT V. CAPUT V. _De aedibus con$tituendis $ecundum regiones._

Aedes autem $acrae deorum immortalium ad regiones quas $pectare de- bent, $ic erunt con$tituendae, uti $i nulla ratio impedierit, liberaque $u- erit pote$tas aedis, $ignum quod erit in cella collocatum, $pectet ad ve$- pertinam coeli regionem; uti qui adierint ad aram imolantes aut $acri$i- cia facientes, $pectent ad partem coeli orientis, et $imulacrum quod erit in aede, et ita vota $u$cipientes contueantur aedem et orientem coeli, ip- $aque $imulacra videantur exorientia contueri $upplicantes et $acri$ican- tes; quod aras omnes deorum nece$$e e$$e videatur ad orientem $pectare. Sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae $unt earum ae- dium con$titutiones, uti quam plurima pars moenium e templis deorum con$piciatur. Item $i $ecundum flumina aedes $acrae fient, ita uti _Ae-_ _gypto_ circa _Nilum,_ ad fluminis ripas videntur $pectare debere. Similiter $i circum vias publicas erunt aedi$icia deorum, ita con$tituantur, uti prae- tereuntes po$$int re$picere et in con$pectu $alutationes $acere.

CAPUT VI. _De o$tiorum $acrarum aedium rationibus._

O$tiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus hae $unt ratio- nes; uti primum con$tituantur, quo genere $int futurae. Genera $unt enim thyromaton haec Doricum, Ionicum, Atticurges. Horum $ymme- triae Dorici generis con$piciuntur his rationibus; uti corona $um- ma (A), quae $upra antepagmentum $uperius imponitur, aeque librata $it capitulis $ummis columnarum, quae in pronao $uerint. Lumen autem hy- _Dorici generis_ non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp. Forma XIII. [0116]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA pothyri con$tituatur $ic, uti quae altitudo aedis a pavimento ad lacunaria (BC) fuerit, dividatur in partes tres $emis, et ex eis duae $emis partes lumini valvarum altitudine con$tituantur. Haec autem dividatur in par- tes duodecim, et ex eis quinque et dimidia latitudo luminis $iat in imo: et in $ummo contrahatur, $i erit lumen ab imo ad $exdecim pedes an- tepagmenti tertia parte. Sexdecim pedum ad vigintiquinque, $uperior pars luminis contrahatur antepagmenti parte quarta. Si a pedibus vi- gintiquinque ad triginta, $umma pars contrahatur antepagmenti parte c@- tava. Reliqua quo altiora erunt ad perpendiculum videntur oportere collocari. Ip$a autem antepagmenta (E) cra$$a fiant in fronte altitudine luminis parte duodecima, contrahanturque in $ummo $uae cra$$itudinis quarta decima parte. Supercilii (D) altitudo , quanta antepagmento- rum in $umma parte erit cra$$itudo. Cymatium (F) faciendum e$t ante- pagmenti parte $exta. Projectura autem quanta e$t ejus cra$$itudo. Scul- pendum e$t cymatium Le$bio cum a$tragalo (g). Supra cymatium quod erit in $upercilio collocandum e$t hyperthyrum (G) cra$$itudine $u- percilii, et in eo $calpendum e$t cymatium Doricum, a$tragalum Lesbium $ima $calptura. Corona (A) deinde plana $iat cum cymatio: projectura autem ejus erit, quanta altitudo $upercilii, quod $upra antepagmenta im- ponitur. Dextra ac $ini$tra, projecturae $ic $unt $aciendae, uti crepidines excurrant et in ungue ip$a cymatia conjungantur. Sin autem Ionico genere $uturae erunt, lumen altum ad eundem modum quemadmo- dum in Doricis $ieri videtur: latitudo con$tituatur, ut altitudo dividatur Sic lego cum Newton. _ra$$a – diodecima_ non leguntur in Cod. ms. et Ed. Sulp. Cod. ms. et Ed. Sulp. _cra$$itudo_. Vulgo _Lesbium_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _ip$o cymatio_. Forma XIV. [0117]LIBER IV. CAPUT IV. in partes duas et dimidiam, ejusque partis unius $emis ima luminis fiat latitudo: contracturae ita ut in Doricis. Cra$$itudo antepagmentorum (E) altitudine luminis in fronte quartadecima parte. Cymatium hujus cra$$i- tudinis $exta: reliqua pars praeter cymatium dividatur in partes duode- cim, harum trium prima cor$a (a) fiat cum a$tragalo, $ecunda (b) quatu- or, tertia (c) quinque; eaeque cor$ae cum a$tragalis circumcurrant. Hy- perthyra autem ad eundem modum componantur, quemadmodum in Do- ricis hyperthyridibus. Ancones, $ive prothyrides vocentur, ex$culptae dextra ac $ini$tra praependeant ad imi $upercilii libramentum praeter $o- lium. Eae habeant in fronte cra$$itudinem ex antepagmenti tribus parti- bus unam, in imo quarta parte graciliores, quam $uperiora. Fores ita compingantur: uti $càpi cardinales (d) $int ex altitudine luminis totius duodecima parte. Inter duos $capos tympana (e) ex duodecim partibus habeant ternas partes. Impagibus (f) di$tributiones ita $ient, uti divi$is altitudinibus in partes quinque, duae $uperiori, tres inferiori de$ignentur. Super medium medii impages collocentur: ex reliquis alii in $ummo alii in imo compingantur. Latitudo impagis $iat tympani tertia parte, cyma- tium (g) $exta parte impagis. Scaporum (h) Iatitudines impagis dimidia par- te. Item replum (i) de impage dimidia et $exta parte. Scapi qui $unt $e- cundum antepagmenta (k) dimidium impagis con$tituantur. Sin au- tem valvatae erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adjiciatur amplius, foris latitudo; $i quadri$oris $utura e$t altitudo adjiciatur. At- ticurges autem iisdem rationibus per$iciuntur, quibus Dorica: praeterea In Cod. ms. _$emis_ non legitur. Cod. ms. _protis pedibus._ Ed. Sulp. _porris pedibus_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _protides_. _Altitudo_. Cod. ms. et E. S. Sic legere malui. Vulgo, _ante $ecundum pagmenturn_. Forma XV. [0118]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA cor$ae (a) $ub cymatiis in antepagmentis circumdantur, quae ita di$tribui debent, uti in antepagmentis praeter cymatium ex partibus $eptem ha- beant duas partes. Ip$aque $orium ornamenta non $iunt cero$trota neque bi$ora $ed valvata (b), et aperturas habent in exteriores partes. Quas rationes aedium $acrarum in formationibus oporteat fieri Doricis, Ionicis, Corinthiisque operibus, quoad potui attingere, veluti legitimis moribus expo$ui: Nunc de Tu$canicis di$po$itionibus quemadmodum in- $titui oporteat dicam.

CAPUT VII. _De ratione Tu$canica; de aedibus rotundis, aliisque generibus_ _aedium $acrarum._

Locus in quo aedis con$tituetur (a x), cum habuerit in longitudine $ex partes, una dempta, reliquum quod erit, latitudini (b b) detur. Lon- gitudo autem dividatur bipartito, et quae pars erit interior (a c), cella- rum $patiis de$ignetur: quae erit proxima fronti (c x), columnarum di$po- $itioni relinquatur. Item latitudo dividatur in partes decem; ex his ter- nae partes dextra ac $ini$tra cellis minoribus (d d), $ive ubi alae (f f) fu- turae $int, dentur, reliquae quatuor mediae aedi (e) attribuantur. Spatium, quod erit ante cellas in pronao, ita columnis de$ignetur, ut angulares (g g) contra antas, parietum extremorum (h h) e regione, collocentur. Duae me- diae (i i) e regione parietum, qui inter antas et mediam aedem fuerint, ita di$tribuantur, ut inter antas (hh) et columnas priores (giig) per medium iis- dem regionibus alterae (kkkk) di$ponantur : eaeque $intima cra$$itudine _Forium ornamenta_, de$unt in Cod. ms. et Ed. Sulp. Cod. ms. et Ed. Sulp. _celo$trata_. Forma XX. XXI. Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck. legunt: _altera aedis ponatur_. Forma XXII. [0119]LIBER IV. CAPUT VII. altitudinis parte $eptima, altitudo tertia parte latitudinis templi, $umma- que columna quarta parte cra$$itudinis imae contrahatur. Spirae earum altae dimidia parte cra$$itudinis $iant. Habeant $pirae (1. o. m.) earum plinthum (m) ad circinum altam $uae cra$$itudinis dimidia parte: torum (o) in$uper cum apophygi (1) cra$$um, quantum plinthus. Capituli alti- tudo dimidia cra$$itudinis. Abaci latitudo, quanta ima cra$$itudo colum- nae. Capitulique cra$$itudo dividatur in partes tres, e quibus una plin- tho quae e$t pro abaco, detur, altera echino, tertia hypotrachelio cum apophygi. Supra columnas trabes compactiles (s) imponantur, uti $int al- titudinis modulis iis, qui a magnitudine operis po$tulabuntur. Eaeque trabes compactiles ponantur, ut tantam habeant cra$$itudinem, quanta $ummae columnae erit hypotrachelium, et ita $int compactae $ub$cudi- bus et $ecuriclis (t), ut compactura duorum digitorum habeat laxationem. Cum enim inter $e tangunt et non $piramentum et per$latum venti reci- piunt, concalefaciuntur, et celeriter putre$cunt. Supra trabes et $upra parietes trajecturae mutulorum (u) parte quarta altitudinis columnae projiciantur. Item in eorum frontibus antepagmenta (v) figantur, $upra- que ea tympanum fa$tigii (w) ex $tructura $eu de materia collocetur. Su- praque id fa$tigium, culmen cantherii, templa ita $unt collocanda, ut $tillicidium (a) tecti ab$oluti (y.z) tertiario re$pondeat.

Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae _Monopterae_, $ine cella columnatae, con$tituuntur, aliae _Peripterae_ dicuntur. Quae $ine cella $i- unt, tribunal (a) habent et a$cen$um (b) ex $uae diametri tertia parte: in- $uper $tylobatas (c) columnae con$tituuntur tam altae, quanta ab extremis ftylobatarum parietibus e$t diametros, cra$$ae altitudinis $uae cum capi- tulis et $piris decumae partis. Epi$tylium altum columnae cra$$itudinis Jocundus, Cod. ms. et E. S. _in abaco_. Alias _columen_. Forma XXIV. et XXV. [0120]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dimidia parte. Zophorus et reliqua quae in$uper imponuntur, ita uti in tertio volumine de $ymmetriis $crip$i. Sin autem _Peripteros ea aedes con$tituetur, duo gradus (a a) et $tylobatae (b) ab imo co$tituantur: de- inde cellae paries collocetur cum rece$$u ejus a $tylobata circa partem la- titudinis quintam, medioque valvarum locus ad a$cen$um (e) relinqua- tur. Eaque cella (f) tantam habeat diametrum praeter parietes et circui- tionem (g), quantam altitudinem columna $upra $tylobatam. Columnae circum cellam iisdem proportionibus $ymmetriisque di$ponantur. In me- dio tecti ratio ita habeatur, uti quanta diametros totius operis erit futura, dimidia altitudo fiat tholi (h) praeter florem. Flos (1) autem tantam ha- beat magnitudinem, quantam habuerit in $ummo columnae capitulum praeter pyramidem (m). Reliqua, uti $upra $cripta $unt ea, proportioni- bus atque $ymmetriis facienda videntur. Item generibus aliis con$tituun- tur aedes ex iisdem $ymmetriis ordinatae, et alio genere di$po$itiones habentes, uti e$t _Ca$toris_ in _Circo Flaminio_ et inter duos lucos _Vejovis._ Item _Aricino _ nemori _Dianae_ columnis adjectis dextra ac $ini$tra ad humeros pronai. Hoc autem genere primo facta aedes, uti e$t _Ca$toris_ in _Circo, Athenis _ in arce , et in _Attica Sunio, Palladis Minervae_. Earum non aliae $ed eaedem $unt proportiones. Cellae enim longitudi- nes duplices $unt ad latitudines, et uti reliqua ex his; omnia quae $olent e$$e in $rontibus, ad latera $unt translata. (d) Nonnulli etiam Cod. ms. et E. S. _quarto_. Forma XXVI. Alias _aditus_. Alias _argutius_. Sic Cod. ms. et E. S. A1. _in arce Minervae et in Attica Sunio Palladis_. Forma XXVIII. XXIX. XXX. Sic _Turnebus_. Edit. vulgatae et Cod. ms. cum E. S.: _uti reliqua exi$ona. Stuart_ autem vult legi: _uti re liquet_ εισοδοι etc. [0121]LIBER IV. CAPUT VII. de Tu$canicis generibus $umentes columnarum di$po$itiones transferunt in Corinthiorum et Ionicorum operum ordinationes. Quibus enim locis pronao procurrunt antae, in iisdem e regione cellae parietum columnas binas collocantes efficiunt Tu$canicorum et Graecorum operum commu- nem ratiocinationem. Alii vero removentes parietes aedis et applican- tes ad intercolumnia pteromatos, $patio parietis $ublati efficiunt am- plum laxamentum cellae. Reliqua autem proportionibus et $ymmetriis iisdem con$ervantes aliud genus figurae nominisque videntur _P$eudope-_ _ripterum_ procreavi$$e. Haec autem genera propter u$um $acrificiorum convertuntur. Non enim omnibus diis iisdem rationibus aedes $unt fa- ciendae, quod alius alios, varietate $acrorum , religionum habet effec- tus. Omnes aedium $acrarum ratiocinationes uti mihi traditae $unt, ex- po$ui, ordinesque et $ymmetrias earum partitionibus di$tinxi, et quarum di$pares $unt $igurae, et quibus di$criminibus inter $e $unt di$paratae, quoad potui $igni$icare $criptis curavi. Nunc de aris deorum immorta- lium, uti aptam con$titutionem habeant ad $acri$iciorum rationem, dicam.

CAPUT VIII. _De aris deorum ordinandis._

Arae $pectent ad orientem, et $emper in$eriores $int collocatae, quam $i- mulacra, quae fuerint in aede; uti $u$picientes divinitatem qui $uppli cant et $acri$icant, di$paribus altitudinibus ad $ui cujusque dei decorem componantur. Altitudines autem earum $ic $unt explicandae, uti _Jovi_ Forma XXIX. XXX. e. e. Forma XXXI. Cod. ms. et E. S. _$patii $ublati._ Sic cum Fea; vulgo _alia -- $acrarum._ [0122]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA omnibusque coele$tibus quam excel$i$$imae con$tituantur: _Ve$tae, Terrae_, _Marique_ humiles collocentur: ita idoneae his in$titutionibus explicabun- tur in mediis aedibus ararum de$ormationes. Explicatis aedium $acrarum compo$itionibus in hoc libro, in $equenti de communium operum redde- mus di$tributionibus explicationes.

[0123]LIBER V. PRAEFATIO. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER QUINTUS. PRAEFATIO.

Qui amplioribus voluminibus, _Imperator_; ingenii cogitationes praecepta- que explicaverunt, maximas et egregias adjecerunt $uis $criptis auctorita- tes: quod etiam vel in no$tris quoque $tudiis res pateretur, ut ampli$ica- tionibus auctoritas et in his praeceptis augeretur, $ed id non e$t, quemad- modum putatur, expeditum. Non enim de architectura $ic $cribitur, ut hi$toriae aut poemata. Hi$toriae per $e tenent lectores; habent enim novarum rerum varias expectationes: poematum vero, carminum metra et pedes, ac verborum elegans di$po$itio, et $ententiarum inter per$onas, et ver$uum di$tincta pronunciatio, prolectando $en$us legentium perducit $ine offen$a ad $ummam $criptorum terminationem. Id autem in archi- tecturae con$criptionibus non pote$t $ieri, quod vocabula, ex artis pro- pria nece$$itate concepta, incon$ueto $ermone objiciunt $en$ibus ob$curita- tem. Cum ea ergo per $e non $int aperta, nec pateant eorum in con- [0124]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA. $uetudine nomina, tum etiam praeceptorum Iate vagantes $cripturae $i non contrahantur, et paucis et perlucidis $ententiis explicentur, frequentia mul- titudineque $ermonis impediente, incertas legentium efficient cogitatio- nes. Itaque occultas nominationes commen$usque e membris operum pro- nuncians ut memoriae tradantur, breviter exponam. Sic enim expediti- us ea recipere poterunt mentes. Non minus cum animadverti$$em di$- tentam occupationibus civitatem publicis et privatis negotiis, paucis judi- cavi $cribendum, uti angu$to $patio vacuitatis ea legentes breviter perci- pere po$$ent. Etiamque _Pythagorae_, hisque qui ejus haere$im fuerunt $e- cuti, placuit cubicis rationibus praecepta in voluminibus $cribere con$titue- runtque cubum CCXVI ver$uum eosque non plus quam tres in una con$criptione oportere e$$e putaverunt. Cubus autem e$t corpus ex VI Iateribus aequali latitudine planitierum perquadratum. Is cum e$t jac- tus, quam in partem incubuit, dum e$t intactus, immotam habet $tabilita- tem: uti $unt etiam te$$erae, quas in alveo ludentes jaciunt. Hanc autem $imilitudinem ex eo $ump$i$$e videntur, quod is numerus ver$u- um uti cubus, in quemcunque $en$um in$ederit, immotam efficiat ibi me- moriae $tabilitatem. Graeci quoque poetae comici interponentes e choro canticum, divi$erunt $patia fabularum; ita partes cubica ratione facientes, intercapedinibus Ievant actorum pronunciationes. Cum ergo haec natu- rali modo $int a majoribus ob$ervata, animoque advertam inu$itatas et ob$curas multis res e$$e mihi $cribendas, quo facilius ad $en$us legentium pervenire po$$int, brevibus voluminibus judicavi $cribere. Ita enim ex- pedita erunt ad intelligendum, eorumque ordinationes in$titui, uti non $int quaerentibus $eparatim colligenda, $ed e corpore uno, et in $ingulis voluminibus generum haberent explicationes. Itaque, _Caefar_, tertio et quarto volumine aedium $acrarum rationes expo$ui. Hoc libro publico- Cod. ms. et Ed. Sulp. CCVL. [0125]LIBER V. CAPUT I. rum locorum expediam di$po$itiones. Primumque forum uti oportent con$titui dicam: quod in eo et publicarum et privatarum rerum rationes per magi$tratus gubernantur.

CAPUT I. _De foro, ba$ilicisque._

_Graeci_ in quadrato ampli$$imis et duplicibus porticibus (a) fora con$titu- unt, crebri$que columnis et lapideis aut marmoreis epi$tyliis adornant, et $upra ambulationes in contignationibus faciunt. _Italiae_ vero urbibus non eadem e$t ratione faciendum, ideo quod a majoribus con$uetudo tradita e$t, gladiatoria munera in foro dari. Igitur circum $pectacula $patio- $iora intercolumnia di$tribuantur, circaque in porticibus (b) argentariae tabernae, (a) moenianaque (c) $uperioribus coaxationibus (d) collocentur, quae et ad u$um et ad vectigalia publica recte erunt di$po$ita. Magni- tudines autem ad copiam hominum oportet $ieri; ne parvum $patium $it ad u$um, aut ne propter inopiam populi va$tum forum videatur. Lati- tudo autem ita $iniatur, uti longitudo in tres partes cum divi$a fuerit, ex his duae partes ei dentur. Ita enim oblonga erit ejus formatio, et ad $pectaculorum rationem utilis di$po$itio. Columnae $uperiores quarta parte minores quam inferiores $unt con$tituendae; propterea quod oneri ferendo quae $unt inferiora, firmiora debent e$$e, quam $uperiora. Non minus quod etiam na$centium oportet imitari naturam, ut in arboribus teretibus, abiete, cupre$$o, pinu, e quibus nulla non cra$$ior e$t ab radi- cibus, deinde cre$cendo progreditur in altitudinem, naturali contractura peraequata na$cens ad cacumen. Ergo $i natura na$centium ita po$tulat, Forma I et II. Forma III et IV. [0126]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA recte e$t con$titutum et altitudinibus et cra$$itudinibus $uperiora inferio- rum fieri contractiora. Ba$ilicarum loca adjuncta foris quam calidi$$i- mis partibus oportet con$titui, ut per hiemem $ine mole$tia tempe$tatum $e conferre in eas negotiatores po$$int. Earumque latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus quam ex dimidia longitudinis parte con$tituan- tur, ni$i loci natura impedierit, et aliter coegerit $ymmetriam commuta- ri. Sin autem locus erit amplior in longitudine, Chalcidica (D) in ex- tremis con$tituantur, uti $unt in _Julia Aquiliana_. Columnae ba$ilicarum tam altae, quam porticus (B B) latae fuerint, faciendae videntur. Porti- cus, quam medium $patium (E) futurum e$t, ex tertia $iniatur. Colum- nae $uperiores minores quam inferiores (uti $upra $criptum e$t) con$titu- antur. Pluteum quod fuerit inter $uperiores columnas, item quarta parte minus quam $uperiores columnae fuerint, oportere $ieri videtur; uti $upra ba$ilicae contignationem ambulantes ab negotiatioribus ne con- $piciantur. Epi$tylia, zophori, coronae, ex $ymmetriis columnarum, u@i in tertio libro diximus, explicentur. Non minus $ummam dignitatem et venu$tatem po$$unt habere comparationes ba$ilicarum, quo genere _Colo-_ _niae Juliae Fane$tri_ collocavi, curavique faciendam; cujus proportio- nes et $ymmetriae $ic $unt con$titutae. Mediana te$tudo (a) inter co- lumnas e$t longa pedes CXX, lata pedes $exaginta. Porticus ejus circa te- $tudinem (b) inter parietes et columnas lata pedes viginti. Columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum quinquaginta, cra$$itudinibus quinum; habentes po$t $e para$tatas (c) altas pedes viginti, latas pedes du- os $emis, cra$$as pedem unum $emis, quae $u$tinent trabes, in quibus inve- huntur porticuum contignationes (r r). Supraque eas aliae para$tatae (d) pedum decem et octo, Iatae binum, cra$$ae pedem, quae excipiunt item Forma V. VI. Cod. ms. et Ed. Sulp. _et inferiores_. Forma VII. VIII. et IX. [0127]LIBER V. CAPUT I. trabes (e) fu$tinentes cantherium (p p) et porticus quae $unt $ubmi$- $a infra te$tudinem tecta (q q). Reliqua $patia inter para$tatarum et columnarum trabes per intercolumnia luminibus (f) $unt relicta. Co- lumnae $unt in latitudine te$tudinis cum angularibus (g) dextra ac $ini- $tra, quaternae; in longitudine, quae e$t foro proxima, cum iisdem angu- laribus octo; ex altera parte cum angularibus $ex, ideo quod mediae duae in ea parte non $unt po$itae, ne impediant a$pectus pronai aedis _Augu$ti_ (h), quae e$t in medio latere parietis ba$ilicae collocata $pec- tans medium forum et aedem _Jovis_. Item tribunal (i) e$t in ea aede hemicycli $chematis, minore curvatura formatum. Ejus autem hemicy- cli in fronte e$t intervallum pedum quadraginta $ex, intro$us curvatura pedum quindecim, uti eos qui apud magi$tratus $tarent, negotiantes in ba$ilica ne impedirent. Supra columnas ex tribus tignis bipedalibus com- pactis trabes (k) $unt circa collocatae, eaeque ab tertiis columnis (l l) qui $unt in interiori parte revertuntur ad antas (m m), qui@a pronao pro- currunt, dextraque et $ini$tra hemicyclum tangunt. Supra trabes contra capitula ex fulmentis di$po$itae pilae (n) $unt collocatae, altae pedibus tribus, latae quoquover$us quaternis. Supra eas ex duobus tignis bipe- dalibus trabes everganeae (o) circa $unt collocatae, quibus in$uper tran$- tra (s s) cum capreolis columnarum contra corpora et antas et pa- rietes pronai collocata $u$tinent unum culmen (v) perpetuae ba$ilicae, al- terum a medio $upra pronaum aedis. Ita fa$tigiorum duplex nata di$- po$itio, extrin$ecus tecti, et interioris altae te$tudinis, prae$tat $peciem Cod. ms. et Ed. Sulp. vulgoque _porticum_. Cod. ms. et Ed. Snlp. _quod_. Sic Cod. ms. et Ed. Sulpicii. Cod. ms. _corpora_. vulgo _Zophoros_. _tecti_. Cod. ms. et Ed. Sulp. Sic Cod. ms. et Ed. S. at vnlgo, _prae$tant_. [0128]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA venu$tam. Item $ublata epi$tyliorum ornamenta, et pluteorum colum- narumque $uperiorum di$tributio opero$am detrahit mole$tiam, $umptus- que imminuit ex magna parte $ummam. Ip$ae vero columnae in altitu- dine perpetua $ub trabe te$tudinis perductae, et magni$icentiam impen$ae, et auctoritatem operi adaugere videntur.

CAPUT II. _De aerario, carcere et curia._

Aerarium, carcer, curia, foro $unt conjungenda, $ed ita uti magnitudo $ymmetriae eorum foro re$pondeat. Maxime quidem curia inprimis e$t facienda ad dignitatem municipii $ive civitatis. Et $i quadrata erit, quan- tum habuerit latitudinis, dimidia addita con$tituatur altitudo: $in autem oblonga fuerit, longitudo et latitudo componantur, et $umma compo$ita ejus dimidia pars $ub lacunariis altitudini detur. Praeterea praecingendi $unt parietes medii coronis ex inte$tino opere, aut albario, ad dimidiam par- tem altitudinis. Quae $i non erunt, vox ibi di$putantium elata in alti- tudinem, intellectui non poterit e$$e audientibus. Cum autem coronis praecincti parietes erunt, vox ab iis morata, prius quam in aere elata di$$ipetur, auribus erit intellecta.

CAPUT III. _De theatro ejusque $alubri con$titutione._

Cum forum con$titutum fuerit, tum deorum immortalium diebus fe$tis ludorum $pectationibus eligendus e$t locus theatro quam $aluberrimus, uti in primo libro de $alubritatibus in moenium collocationibus e$t $criptum. Per ludos enim cum conjugibus et liberis per$edentes delec- tationibus detinentur, et corpora propter voluptatem immota patentes habent venas, in quas in$idunt aurarum flatus: qui $i a regionibus palu- [0129]LIBER V. CAPUT III. $tribus aut aliis regionibus vitio$is advenient, nocentes $piritus corporibus infundent. Itaque $i curio$ius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia. Etiamque providendum e$t ne impetus habeat a meridie. Sol enim cum implet ejus rotunditatem, aer conclu$us curvatura, neque habens pote$ta- tem vagandi, ver$ando conferve$cit, et candens adurit excoquitque et im- minuit e corporibus humores. Ideo maxime vitandae $unt his rebus vi- tio$ae regiones, et eligendae $alubres. Fundamentorum autem, $i in mon- tibus fuerit, facilior erit ratio: $ed $i nece$$itas coegerit in plano aut pa- lu$tri loco ea con$titui, $olidationes $ub$tructionesque ita erunt faciendae, quemadmodum de fundationibus aedium $acrarum in tertio libro e$t. $criptum. In$uper fundamenta lapideis et marmoreis copiis gradationes ab $ub$tructione fieri debent. Praecinctiones (b) ad altitudines thea- trorum pro rata parte faciendae videntur, neque altiores (f g), quam quanta praecinctionis itineris $it latitudo (b f). Si enim excel$iores fue- rint, repellent et ejicient in $uperiorem partem vocem, nec patientur in $edibus (a) $ummis, quae $unt $upra praecinctiones, verborum ca$us cer- ta $ignificatione ad aures pervenire. Et ad $ummam ita e$t gubernan- dum, uti linea (c d) cum ad imum gradum (a) et ad $ummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat; ita vox non impe- dietur. Aditus complures et $patio$os oportet di$ponere, nec conjunctos $uperiores inferioribus, $ed ex omnibus locis perpetuos, et directos $ine inver$uris faciendos, uti cum populus dimittitur de $pectaculis, ne com- primatur, $ed habeat ex omnibus locis exitus $eparatos $ine impeditione. Etiam diligenter e$t animadvertendum ne $it locus $urdus, $ed ut in eo vox quam clari$$ime vagari po$$it. Hoc vero $ieri ita poterit, $i locus Forma X. Cod. ms. _e $uperiore parte_. [0130]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA electus $uerit, ubi impediatur re$onantia. Vox autem e$t $piritus $luens, et aeris ictu $en$ibilis auditui. Ea movetur circulorum rotun- dationibus infinitis: uti $i in $tantem aquam lapide immi$$o na$cantur in- numerabiles undarum circuli cre$centes a centro, et quam lati$$ime po$- $int vagantes, ni$i angu$tia loci interpellaverit, aut aliqua offen$io, quae non patitur de$ignationes earum undarum ad exitus pervenire. Itaque cum interpellentur offen$ionibus, primae redundantes in$equentium di$- turbant de$ignationes. Eadem ratione vox ita ad circinum efficit motio- nes. Sed in aqua circuli aequa planitie in latitudinem moventur; vox et in latitudinem progreditur, et altitudinem gradatim $candit. Igitur ut in aqua undarum de$ignationibus, ita in voce cum offen$io nulla primam undam interpellaverit, non di$turbat $ecundam, nec in$equentes, $ed omnes $ine re$onantia perveniunt ad imorum et $ummorum aures. Ergo veteres architecti, naturae ve$tigia per$ecuti indagationibus vocis, $canden- tes theatrorum perfecerunt gradationes, et quae$iverunt per canonicam mathematicorum et mu$icam rationem, ut quaecunque vox e$$et in $cena, clarior et $uavior ad $pectatorum perveniret aures. Uti enim organa in aeneis laminis aut corneis, die$i, ad chordarum $onituum claritatem per$i- ciuntur: $ic theatrorum per harmonicen ad augendam vocem ratiocina- tiones ab antiquis $unt con$titutae.

Cod. ms. Ed. Sulp. et vulgatae legunt: _non impediatur_. mihi vero negatio expungen- da vi$a e$t. Cod. ms. _ut_. Cod. ms. _actu_. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. [0131]LIBER V. CAPUT IV. CAPUT IV. _De harmonia._

Harmonia autem e$t mu$ica literatura ob$cura et difficilis, maxime qui- dem, quibus Graecae literae non $unt notae, quam $i volumus explicare, nece$$e e$t etiam Graecis verbis uti, quod nonnulla eorum Latinas non habent appellationes. Itaque (ut potero) quam aperti$$ime ex _Ari$toxeni_ $cripturis interpretabor, et ejus diagramma $ub$cribam, $initionesque $oni- tuum de$ignabo; uti, qui diligentius attenderit, facilius percipere po$$it. Vox enim mutationibus cum flectitur, alias fit acuta, alias gravis: duo- busque modis movetur; e quibus unus habet effectus continuatos, alter di$tantes. Continua vox neque in finitionibus con$i$tit, neque in loco ullo, efficitque terminationes non apparentes, intervalla autem media pa- tentia, uti $ermone cum dicimus, $ol, lux, flos, nox. Nunc enim nec unde incipit, nec ubi de$init intelligitur, $ed neque ex acuta facta e$t gravis, nec ex gravi acuta apparet auribus. Per di$tantiam autem e contrario. Namque cum flectitur in mutatione vox, $tatuit $e in alicu- jus $onitus $initionem; deinde in alterius; et id ultro citroque crebro fa- ciendo incon$tans apparet $en$ibus, uti in cantionibus cum flectentes voces varietatem facimus modulationis. Itaque intervallis ea cum ver$a- tur, et unde initium fecit, et ubi de$iit, apparet in $onorum patentibus finitionibus. Mediana autem carentia intervallis ob$curantur. Genera vero modulationum $unt tria. Primum quod Graeci nominant ὰρμονίαν $ecundum, χρῶμα tertium, διάτονον. E$t autem harmoniae modulatio ab Cod. ms. et Ed. Sulp. _quod_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _et_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _con$tans_. Sic Philander. Al. _patentia_. [0132]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA arte concepta, et ea re cantio ejus maxime gravem et egregiam habet auctoritatem. Chroma $ubtili $olertia ac crebritate modulorum $uavio- rem habet delectationem. Diatoni vero, quod naturalis e$t, facilior e$t intervallorum di$tantia. In his tribus generibus di$$imiles $unt tetrachor- dorum di$po$itiones, quod harmonia tetrachordorum et tonos et die$es habet binas. Die$is autem e$t toni pars quarta; ita in hemitonio duae die$es $unt collocatae. Chromati duo hemitonia in ordine $unt compo$i- ta; tertium trium hemitoniorum e$t intervallum. Diatoni duo $unt con- tinuati toni; tertium hemitonium finit tetrachordi magnitudinem. Ita in tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis et hemitonio $unt perae- quata. Sed ip$a cum $eparatim uniuscujusque generis finibus con$iderantur, di$$imilem habent intervallorum de$ignationem. Igitur intervalla to- norum et hemitoniorum et tetrachordorum in voce divi$it natura, $ini- vitque terminationes eorum men$uris intervallorum quantitate, modisque certis di$tantibus con$tituit qualitates: quibus etiam artifices qui organa $abricant ex natura con$titutis utendo, comparant ad concentus conveni- entes eorum perfectiones. Sonitus qui graece φθόγγοι dicuntur, in uno- quoque genere $unt decem et octo: e quibus octo $unt in tribus generi- bus perpetui et $tantes, reliqui decem cum communiter modulantur, $unt vagantes. Stantes autem $unt, qui inter mobiles interpo$iti continent tetra- chordi conjunctionem, et e generum di$criminibus $uis $inibus $unt per- manentes. Appellantur autem $ic: proslambanomenos, hypatehypaton, bypateme$on, me$e, nete$ynemmenon, parame$e, netediezeugmenon, nete- hyperbolaeon. Mobiles autem $unt, qui in tetrachordo inter immotos di$po$iti, in generibus et locis loca mutant. Vocabula autem habent haec: Parhypatehypaton, lichanoshypaton, parhypateme$on, lichanosme- $on, trite$ynemmenon, parańete$ynemmenon, tritediezeugmenon, paranete- Cod. ms. _intervallo_. [0133]LIBER V. CAPUT IV. diezeugmenon, tritehyperbolaeon, paranetehyperbolaeon. Ei autem qui moventur, recipiunt virtutes alias. Intervalla enim et di$tantias habent cre$centes. Itaque parhypate quae in harmonia di$tat ab hy- pate die$i , in chromate mutata habet hemitonium, in diatonao vero tonum . Qui lichanos in harmonia dicitur ab hypate di$tat hemitonium, in chroma translatus progreditur duo hemitonia, in dia- tono di$tat ab hypate tria hemitonia. Ita decem $onitus propter translationes in generibus efficiunt triplicem modulationum varieta- tem. Tetrachorda autem $unt quinque: Primum gravi$$imum quod graece dicitur {οῦ}πατον: $ecundum medianum quod appellatur μέσον: Ter- tium conjunctum, quod συνημμένον dicitur: Quartum disjunctum, quod διεζευγμένον nominatur: Quintum quod e$t acuti$$imum graece ύπερβόλαιον dicitur. Concentus quos natura hominis modulari pote$t, graeceque συμ- φω\’ναι dicuntur, $unt $ex, diate$$aron, diapente, diapa$on, diapa$on cum diate$$aron, diapa$on cum diapente, disdiapa$on. Ideoque et a numero nomina receperunt, quod cum vox con$titerit in una $onorum finitione, ab eaque $e $lectens mutaverit et pervenerit in quartam terminationem, appellatur diate$$aron, in quintam diapente, in octavam diapa$on, in oc- tavam et dimidiam diapa$on et diate$$aron, in nonam et dimidiam diapa- $on et diapente, in quintamdecimam disdiapa$on. Non enim inter duo in- tervalla cum chordarum $onitus aut vocis cantus factus fuerit, nec in ter- tia aut $exta aut $eptima po$$unt con$onantiae fieri. Sed (ut $upra $crip- tum e$t) diate$$aron et diapente, et ex ordine ad disdiapa$on convenien- Cod. ms. et E. S. _hemitonium_. Verba _in diatono vero tonum_, in Codic. ms., in Cod. Fran. et in Edit. Sulp. non leguntur. Meibomius mavult _hemitonium_. Cod. ms. et E. S. _disdiate$$aron_ et _disdiapente_. [0134]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes ex natura vocis congruentis habent $initiones, et ei concentus procre- antur ex conjunctione $onituum, qui graece φθόγγοι dicuntur.

CAPUT V. _De theatri va$is_.

Ita ex his indagationibus, mathematicis rationibus $iunt va$a aerea pro ratione magnitudinis theatri: eaque ita fabricentur, ut cum tanguntur, $o- nitum facere po$$int inter $e, diate$$aron, diapente, ex ordine ad disdiapa- $on. Po$tea inter $edes theatri con$titutis cellis ratione mu$ica ibi col- locentur, ita uti nullum parietem tangant, circaque habeant locum va- cuum et a $ummo capite $patium: ponanturque inver$a, et habeant in parte, quae $pectat ad $cenam, $uppo$itos cuneos, ne minus altos $emipe- de: contraque eas cellas relinquantur aperturae inferiorum graduum cu- bilibus, longae pedes duos, altae $emipedem. Defignationes autem earum quibus in locis con$tituantur $ic explicentur. Si non erit ampla magni- tudine theatrum, media altitudinis transver$a regio de$ignetur, et in ea tredecim cellae duodecim aequalibus intervallis di$tantes confornicentur; uti ea echea, quae $upra$cripta $unt, ad neten hyperbolaeon $onantia, in cellis, quae $unt in cornibus extremis, utraque parte prima collocen- tur: $ecunda ab extremis diate$$aron ad neten diezeugmenon: tertia dia- te$$aron ad neten parame$on: quarta diate$$aron ad neten $ynemmenon: quinta diate$$aron ad me$en: $exta diate$$aron ad hypatenme$on: in me- dio unum diate$$aron ad hypatenhypaton. Ita hac ratiocinatione vox ab $cena uti ab centro profu$a $e circumagens tactuque feriens $ingulorum va$orum cava, excitaverit auctam claritatem, et concentu convenientem $ibi con$onantiam. Sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc alti- Cod. ms. et Ed. Sulp. et Cod. Franeck. _echo_. [0135]LIBER V. CAPUT V. tudo dividatur in partes quatuor; uti tres efficiantur regiones cellarum transver$ae de$ignatae, una harmoniae, altera chromatos, tertia diatoni: et ab imo, quae erit prima, ea ex harmonia collocetur, ita uti in minore theatro $upra $criptum e$t. In mediana autem parte, prima in extremis cornibus ad chromaticen hyperbolaeon habentia $onitum, ponantur: in $ecundis ab his diate$$aron, ad chromaticen diezeugmenon: in tertiis dia- te$$aron, ad chromaticen $ynemmenon: in quartis diate$$aron ad chroma- ticenme$on; quintis diate$$aron ad chromaticenhypaton: $extis ad parame- $en, quod et in chromaticen hyperbolaeon, diapente, et ad chromaticen- me$on, diate$$aron, habeant con$onantiae communitatem. In medio nihil e$t collocandum; ideo quod $onituum nulla alia qualitas in chromatico genere $ymphoniae con$onantiam pote$t habere. In $umma vero divi$io- ne et regione cellarum, in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon, fa- bricata va$a $onitu ponantur: in $ecundis diate$$aron ad diatonondiezeug- menon; tertiis diate$$aron, ad diatonon $ynemmenon; quartis diate$$aron, ad diatononme$on: quintis diate$$aron, ad diatononhypaton: $extis diate$- $aron, ad proslambanomenon: in medio ad me$en, quod ea et ad pros- lambanomenon, diapa$on, et diatonon hypaton, diapente habet $ymphoni- arum communitates. Haec autem $i quis voluerit ad per$ectum facile perducere, animadvertat in extremo libro diagramma mu$ica ratione de- $ignatum, quod _Ari$toxenus_ magno vigore et indu$tria generatim divi$is modulationibus con$titutum reliquit: de quo $i quis ratiocinationibus his attenderit, et ad naturam vocis et ad audientium delectationes facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones. Dicet aliquis forte, multa the- atra _Romae_ quotannis facta e$$e, neque ullam rationem harum rerum in his fui$$e. Sed erravit in eo, quod omnia publica lignea theatra tabula- tiones habent complures, quas nece$$e e$t $onare. Hoc vero licet anim- advertere etiam a citharoedis, qui $uperiore tono cum volunt canere, ad- vertunt $e ad $cenae valvas, et ita recipiunt ab earum auxilio con$onan- [0136]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiam vocis. Cum autem ex $olidis rebus theatra con$tituuntur, id e$t ex $tructura caementorum, lapide, marmore, quae $onare non po$$unt, tunc ex his hac ratione $unt explicanda. Sin autem quaeritur in quo theatro ea $int facta, _Romae_ non po$$umus o$tendere; $ed in _Italiae_ regionibus et in pluribus _Graecorum_ civitatibus. Etiamque auctorem habemus _L._ _Mummium_, qui diruto theatro Corinthiorum ejus aenea _Romam_ depor- tavit, et de manubiis ad aedem _Lunae_ dedicavit. Multi etiam $olertes architecti, qui in oppidis non magnis theatra con$tituerunt, propter ino- piam $ictilibus doliis ita $onantibus electis, hac ratiocinatione compo$itis perfecerunt utili$$imos effectus.

CAPUT VI. _De conformatione theatri facienda._

Ip$ius autem theatri conformatio $ic e$t $acienda, uti quam magna fu- tura e$t perimetros imi, centro medio collocato circumagatur linea rotun- dationis : in eaque quatuor $cribantur trigona paribus lateribus et inter- vallis, quae extremam lineam circinationis tangant: quibus etiam in duo- decim $ignorum coele$tium de$criptione a$trologi ex mu$ica convenientia a$trorum ratiocinantur. Ex his trigonis cujus latus fuerit proximum $ce- nae ea regione qua praecidit curvaturam circinationis, ibi finiatur $cenae frons, (C d) et ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae dis- jungat pro$cenii pulpitum et orche$trae regionem (E P). Ita latius factum fuerit pulpitum, quam Graecorum, quod omnes artifices in $cena dant operam. In orche$tra (A) autem $enatorum $unt $edibus loca de$ignata: et ejus pulpiti altitudo $it ne plus pedum quinque, uti qui in orche$tra Forma XI. Sic Cod. ms.; vulgo autem _$cenam_. [0137]LIBER V. CAPUT VI. $ederint, $pectare po$$int omnium agentium ge$tus. Cunei $pectaculorum in theatro ita dividantur, uti anguli trigonorum, qui currunt circum cur- vaturam circinationis, dirigant a$cen$us (a) $calasque inter cuneos ad pri- mam praecinctionem. Supra autem alternis itineribus $uperiores cunei medii dirigantur. Hi autem qui $unt in imo, et dirigunt $calaria, erunt numero $eptem: reliqui quinque $cenae de$ignabunt compo$itionem, et unus medius contra $e valvas regias (R) habere debet: et qui erunt dex- tra ae $ini$tra, ho$pitalium (H) de$ignabunt compo$itionem: extremi duo $pectabunt itinera ver$urarum (V). Gradus $pectaculorum, ubi $ub$ellia componantur, ne minus alti $int palmopede, ne plus pede et digitis $ex. Latitudines eorum ne plus pedes duo $emis, ne minus pedes duo con$ti- tuantur.

CAPUT VII. _De porticu et reliquis partibus theatri._

Tectum porticus, quod $uturum e$t in $umma gradatione, cum $cenae altitudine libratum per$iciatur : Ideo quod vox cre$cens aequaliter ad $ummas gradationes, et tectum perveniet. Namque $i non erit aequa- le, quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam altitudinem, ad quam perveniet primo. Orche$tra inter gradus imos, quam diametron habue- rit, ejus $exta pars $umatur, et in cornibus utrinque aditus, ad ejus men$urae perpendiculum inferiores $edes praecidantur, et quae praeci$io fuerit, ibi con$tituantur itinerum $upercilia; ita enim $atis altitudinem ha- bebunt eorum con$ormationes. Scenae longitudo ad orche$trae diame- tron duplex $ieri debet: Podii altitudo ab libramento pulpiti cum coro- na et ly$i, duodecima orche$trae diametri: Supra podium columnae cum Cod. ms. et. E. S. _per$piciatur_. Sic legere malui. Cod. ms. et E. S. et Cod. Franeck. _utrumque_. Vulgo _circumque_. [0138]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA capitulis et $piris altae quarta parte ejusdem diametri: Epi$tylia et orna- menta earum columnarum altitudinis quinta parte: Pluteum in$uper cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte, $upra id pluteum colum- nae quarta parte minore altitudine $int, quam inferiores: Epi$tylia et or- namenta earum columnarum quinta parte. Item $i tertia epi$cenos futu- ra erit, mediani plutei, $ummum $it dimidia parte: Columnae $ummae medianarum minus altae $int, quarta parte: Epi$tylia cum coronis earum columnarum, item habeant altitudinis quintam partem. Nec tamen in om- nibus theatris $ymmetriae ad omnes rationes et effectus po$$unt re$pondere, $ed oportet architectum animadvertere, quibus proportionibus nece$$e $it $equi $ymmetriam, et quibus rationibus ad loci naturam aut magnitudi- nem operis debeat temperari. Sunt enim res quas et in pu$illo et in magno theatro nece$$e e$t eadem magnitudine fieri propter u$um: uti gradus, diazomata, pluteos, itinera, a$cen$us, pulpita, tribunalia, et $i qua alia intercurrunt, ex quibus nece$$itas cogit di$cedere ab $ymmetria ne im- pediatur u$us. Non minus, $i qua exiguitas copiarum, id e$t, marmoris, ma- teriae, reliquarumque rerum, quae parantur in opere, defuerint, paululum demere aut adjicere, dum id ne nimium improbe $iat, $ed cum $en$u, non erit alienum. Hoc autem erit $i architectus erit u$u peritus, praeterea in- genio mobili $olertiaque non fuerit viduatus. Ip$ae autem $cenae $uas habeant rationes explicatas, ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra ac $ini$tra ho$pitalia. Secundum autem ea $patia ad orna- tus comparata (quae loca Graeci περιάκτους dicunt ab eo, quod machinae $unt in iis locis ver$atiles trigonos habentes; in $ingula tres $int $pecies ornationis, quae cum aut fabularum mutationes $unt futurae, $eu deorum adventus cum tonitribus repentinis, ver$entur, mutentque $peciem orna- tionis in frontes); $ecundum ea loca ver$urae $unt procurrentes, quae effciunt, una a foro, altera a peregre, aditus in $cenam.

Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. vulgo _magnitudine opus_. [0139]LIBER V. CAPUT VIII. CAPUT VIII. _De tribus $cenarum generibus, et theatris Graecorum._

Genera autem $unt $cenarum tria: unum quod dicitur tragicum; alte- rum comicum; tertium $atyricum. Horum autem ornatus $unt inter $e- di$$imili di$parique ratione: quod tragicae deformantur columnis et fa$ti- giis et $ignis, reliquisque regalibus rebus: Comicae autem aedificiorum privatorum et menianorum habent $peciem, perfectusque fene$tris di$po- $itos imitatione communium aedificiorum rationibus: Satyricae vero or- nantur arboribus, $peluncis, montibus, reliquisque agre$tibus rebus, in to- piarii operis $peciem deformatis. In _Graecorum_ theatris non om- nia iisdem rationibus $unt facienda: quod primum in ima circinatione, ut in _Latino_ trigonorum quatuor, in eo quadratorum trium anguli circi- nationis lineam tangunt: Et cujus quadrati latus e$t proximum $cenae praeciditque curvaturam circinationis, ea regione de$ignatur $initio pro- $cenii (Cd): et ab ea regione ad extremam circinationem curvaturae paral- lelos linea de$ignatur, in qua con$tituitur frons $cenae (f g): per cen- trumque orche$trae (A) pro$cenii regione parallelos linea de$cribitur, et qua $ecat circinationis lineas dextra ac $ini$tra in cornibus hemicycli, cen- tra (D. E) de$ignantur: et circino collocato in dextra (D) ab intervallo $ini$tro (D. a) circumagatur circinatio (H C) ad pro$cenii dextram partem: Item centro collocato in $ini$tro cornu (E) ab intervallo dextro (E A) cir- cumagatur ad pro$cenii $ini$tram partem (i.d). Ita tribus centris (D.A.E) hac de$criptione, ampliorem habent orche$tram Graeci, et $cenam rece$$i- orem, minoreque latitudine pulpitum, quod λογεῖον appellant. Ideo- Cod. ms. et Ed. Sulp. cum Cod. Fran. _in topeodi $peciem._ Forma XII. et XVI. Cod. ms et E. S. _Longion_. [0140]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA que apud eos tragici et comici actores in $cena peragunt: reliqui autem artifices $uas per orche$tram prae$tant actiones. Itaque ex eo $cenici et thymelici graece $eparatim nominantur. Ejus logei altitudo non mi- nus debet e$$e pedum decem, non plus duodecim. Gradationes $calarum (a) inter cuneos et $edes contra quadratorum angulos dirigantur ad primam praecinctionem: ab ea praecinctione inter eas iterum mediae dirigantur, et ad $ummam quotiens praecinguntur, altero tanto $emper ampli$ican- tur. Cum haec omnia $umma cura $olertiaque explicata $int, tunc e- tiam diligentius e$t animadvertendum uti $it electus locus, in quo leniter applicet $e vox, neque repul$a re$iliens incertas auribus referat $ignifica- tiones. Sunt enim nonnulli loci naturaliter impedientes vocis motus: uti di$$onantes qui graece dicuntur χατηχοῦντεζ: circum$onantes, qui apud eos nominantur, πεζιηχοῦντεζ: item re$onantes, qui dicuntur ’ντηχοῦντεζ: con- $onantesque quos appellant συνηχοῦντεζ. Di$$onantes $unt in quibus vox prima, cum e$t elata in altitudinem, offen$a $uperioribus $olidis corpori- bus, repul$aque re$iliens in imum, opprimit in$equentis vocis elationem. Circum$onantes autem $unt, in quibus circumvagando coacta vox $e $ol- vens in medio $ine extremis ca$ibus $onans, ibi extinguitur incerta ver- borum $igni$icatione. Re$onantes vero, in quibus, cum in $olido tactu percu$$a re$iliat , imagines exprimendo, novi$$imos ca$us duplices fa- ciunt auditu. Item con$onantes $unt, in quibus ab imis auxiliata cum in- cremento $candens , ingreditur ad aures di$creta verborum claritate. Ita $i in locorum electione fuerit diligens animadver$io, emendatus erit prudentia ad utilitatem in theatris vocis effectus. Formarum autem de- Cod. ms. et Edit. Sulp. cum Cod. Fran. _loci_. Cod. ms. _amplificabuntur_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _re$iliant_. Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _egrediatur;_ et po$tea _di$erta claritate._ [0141]LIBER V. CAPUT IX. $criptiones inter $e di$criminibus his erunt notatae, uti quae ex quadratis de$ignantur, _Graecorum_, quae ex paribus trigonorum lateribus, _Latino_- _rum_ habeant u$us. Ita his prae$criptionibus qui voluerit uti, emendatas e$$iciet theatrorum perfectiones.

CAPUT IX. _De porticibus po$t $cenam et ambulationibus._

Po$t $cenam porticus $unt con$tituendae, uti cum imbres repentini ludos interpellaverint, habea\’t populus, quo $e recipiat ex theatro, choragiaque laxamentum habeant ad chorum parandum : uti $unt _porticus Pom_- _pejanae,_ itemque _Athenis porticus Eumenici, Patrisque Liberi_ fanum: Et exeuntibus e theatro $ini$tra parte _Odeum_ quod _Athenis Pericles_ colum- nis lapideis di$po$itis , navium malis et antennis e $poliis _Per$icis_ per- texit; idem autem etiam incen$um _Mithridatico_ bello rex _Ariobarzanes_ re$tituit; _Smyrnae Strategeum_ : _Trallibus_ porticus ex utraque parte (ut $cenae) $upra $tadium: ceterisque civitatibus, quae diligentiores ha- buerunt architectos, circa theatra $unt porticus et ambulationes, quae vi- dentur ita oportere collocari, uti duplices $int, habeantque exteriores co- lumnas Doricas cum epi$tyliis et ornamentis ex ratione modulationis Do- ricae per$ectas. Latitudines autem earum ita oportere $ieri videntur, uti quanta altitudine columnae fuerint exteriores, tantam latitudinem ha- beant ab inferiore parte columnarum extremarum ad medias, et a me- dianis ad parietes (g), qui circumcludunt porticus ambulationes; media- Cod. ms. et Ed. Sulp. _ad comparandum_. Forma XV. et XVI. Sic Cod. ms. Cod. ms. _Strationiceum,_ E. S. _Syratoiceum._ Fea, _Stratoniceum._ _doricae_ non legitur in Cod. ms. nec in Edit. Sulp. [0142]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nae autem columnae quinta parte altiores $int, quam exteriores, $ed aut Ionico aut Corinthio genere deformentur. Columnarum autem pro- portiones et $ymmetriae non erunt iisdem rationibus, quibus in aedibus $acris $crip$i. Aliam enim in deorum templis debent habere gravitatem, aliam in porticibus et ceteris operibus $ubtilitatem. Itaque $i Dorici generis erunt columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis in partes quindecim, et ex eis partibus nna con$tituatur, et $iat modulus: ad cujus moduli rationem omnis operis erit explicatio, et in imo colum- nae cra$$itudo $iat duorum modulorum: Intercolumnium quinque et mo- duli dimidia parte: Altitudo columnae praeter capitulum quatuordecim modulorum: Capituli altitudo moduli unius, latitudo modulorum duo- rum et moduli $extae partis. Ceteri operis modulationes, uti in aedi- bus $acris in libro quarto $criptum e$t, ita per$iciantur. Sin au- tem Ionicae columnae fient, $capus praeter $piram et capitulum in octo partes et dimidiam dividatur, et ex his una cra$$itudini columnae detur: Spira cum plintho dimidia cra$$itudine con$tituatur: Capituli ratio ita fiat, uti in tertio libro e$t demon$tratum. Si Corinthia erit, $capus et $pira, uti in Ionica: Capitulum autem quemadmodum in quarto libro e$t $criptum, ita habeat rationem: Stylobatisque adjectio, quae fit per $ca- millos impares, ex de$criptione, quae $upra $cripta e$t in libro tertio, $umatur. Epi$tylia, coronae, ceteraque omnia, ad columnarum rationem ex $criptis voluminum $uperiorum explicentur. Media vero $patia, quae erunt $ub divo inter porticus adornanda viridibus videntur, quod hypae- thrae ambulationes habent magnam $alubritatem, et primum oculorum, quod ex viridibus $ubtilis et extenuatus aer propter motionem corporis influens perlimat $peciem, et ita auferens ex oculis humorem cra$$um, aciem tenuem et acutam $peciem relinquit. Praeterea cum corpus moti- onibus in ambulatione cale$cat, humores ex membris aer exugendo immi- nuit plenitates, extenuatque di$$ipando, quod plus ine$t, quam corpus [0143]LIBER V. CAPUT IX. pote$t $u$tinere. Hoc autem ita e$$e ex eo licet animadvertere, quod $ub tectis cum $int aquarum fontes, aut etiam $ub terra palu$tris abun- dantia, ex his nullus $urgit humor nebulo$us, $ed in apertis hypaethris- que locis, cum $ol oriens vapore tangit mundum, ex humidis et abun- dantibus excitat humores, et etiam conglobatos in altitudinem tollit. Ergo $i ita videtur, uti in hypaethris locis ab aere humores ex corpori- bus exugantur mole$tiores, quemadmodum ex terra per nebulas viden- tur, non puto dubium e$$e quin ampli$$imas et ornati$$imas $ub divo hy- paethrisque collocari oporteat in civitatibus ambulationes. Eae autem uti $int $emper $iccae et non luto$ae, $ic erit faciendum. Fodiantur et exinaniantur quam alti$$ime, et dextra atque $ini$tra $tructiles cloacae $iant, inque earum parietibus qui ad ambulationem $pectaverint, tubuli in$truantur inclinati fa$tigio in cloacis. His perfectis compleantur ea loca carbonibus; deinde in$uper $abulone eae ambulationes $ternantur, et exaequentur: ita propter carbonum naturalem raritatem et tubulorum in cloacas in$tructionem, excipientur aquarum abundantiae, et ita $iccae et $ine humore perfectae $uerint ambulationes. Praeterea in his operi- bus the$auri $unt civitatibus in nece$$ariis rebus a majoribus con$tituti. In conclu$ionibus enim reliqui omnes faciliores $unt apparatus quam li- gnorum; Sal enim facile ante importatur, frumenta publice privatim- que expeditius congeruntur, et $i de$int, oleribus, carne, $eu legumini- bus defenditur; Aquae fo$$uris puteorum et de coelo repentinis tempe- ftatibus ex tegulis excipiuntur: De lignatione quae maxime nece$$aria e$t ad cibum excoquendum, difficilis et mole$ta e$t apparatio; quod et tarde comportatur, et plus con$umitur. In ejusmodi temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur, et men$urae tributim $ingulis capitibus de- $ignantur. Ita duas res egregias hypaethrae ambulationes prae$tant, unam in pace $alubritatis, alteram in bello $alutis. Ergo his rationibus ambu- lationum explicationes non $olum po$t $cenam theatri, $ed etiam omnium [0144]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA deorum templis effectae, magnas civitatibus prae$tare poterunt utilitates, Quoniam haec a nobis $atis videntur e$$e expo$ita, nunc in$equentur bal- nearum di$po$itionum demon$trationes.

CAPUT X. _De balnearum di$po$itionibus et partibus._

Primum eligendus locus e$t quam calidi$$imus, id e$t, aver$us a $epten- trione, et aquilone. Ip$a autem caldaria tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno; $in autem natura loci impedierit, utique a meridie: quod maxime tempus lavandi a meridiano ad ve$perum e$t con$titutum. Et item e$t animadvertendum, uti caldaria muliebria viriliaque conjuncta, et in iisdem regionibus $int collocata; $ic enim efficietur, ut in va$a- riis et hypocau$tis communis $it u$us eorum utrisque. Ahena $upra hypocau$tum tria $unt componenda, unum caldarium, alterum tepida- rium, tertium frigidarium, et ita collocanda, uti ex tepidario in calda- rium, quantum aquae caldae exierit, influat: de frigidario in tepidarium ad eundem modum: te$tudinesque alveolorum ex communi hypocau$i ca- lefacientur. Su$pen$urae caldariorum ita $unt faciendae, uti primum $e$- quipedalibus tegulis $olum $ternatur inclinatum, ad hypocau$im uti pila cum mittatur, non po$$it intro re$i$tere, $ed rur$us redeat ad praefurnium; ip$a per $e ita $lamma facilius pervagabitur $ub $u$pen$ione, $upraque la- terculis be$$alibus pilae $truantur ita di$po$itae, uti bipedales tegulae po$- $int $upra e$$e collocatae. Altitudinem autem pilae habeant pedum duo- rum, eaeque $truantur argilla cum capillo $ubacta, $upraque collocentur tegulae bipedales, quae $u$tineant pavimentum. Concamerationes vero $i Sic Ed. Sulpicii. vulgo _va$aria ex hypocau$to._ Formae XVII. et XVIII. Cod. ms. _hypocau$im._ [0145]LIBER V. CAPUT IX. ex $tructura $actae $uerint, erunt utiliores. Sin autem contignationes fue- rint, figlinum opus $ubjiciatur. Sed hoc ita erit faciendum. Regulae ferreae aut arcus fiant, eaeque uncinis ferreis ad contignationem $u$pen- dantur quam creberrimis; eaeque regulae $ive arcus ita di$ponantur, ut tegulae $ine marginibus $edere in duabus invehique po$$int, et ita totae concamerationes in $erro nitentes $int per$ectae: earumque camerarum $uperiora coagmenta ex argilla cum capillo $ubacta liniantur. Inferior autem pars, quae ad pavimentum $pectat, primum te$ta cum calce trul- li$$etur; deinde opere albario $ive tectorio poliatur; eaeque camerae in caldariis $i duplices $actae $uerint, meliorem habebunt u$um. Non enim a vapore humor corrumpere poterit materiem contignationis; $ed inter duas cameras vagabitur. Magnitudines autem balnearum videntur fieri pro copia hominum. Sint autem ita compo$itae: Quanta longitudo fue- rit, tertia dempta latitudo $it praeter $cholam labri et alvei. Labrum utique $ub lumine faciendum videtur, ne $tantes circum, $uis umbris ob- $curent lucem. Scholas autem labrorum ita $ieri oportet $patio$as, ut cum priores occupaverint loca, circum$pectantes reliqui recte $tare po$- $int. Alvei autem latitudo inter parietem et pluteum ne minus $it pedes $enos, ut gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. Laconi- cum $udationesque $unt conjungendae tepidario, eaeque quam latae fue- rint, tantam altitudinem habeant ad imam curvaturam hemi$phaerii, me- diumque lumen in hemi$phaerio relinquatur, ex eoque clypeum aeneum catenis pendeat, per cujus reductiones et demi$$iones per$icietur $udatio- nis temperatura; ip$umque ad circinum fieri oportere videtur, ut aequa- liter a medio, $lammae vaporisque vis per curvaturae rotundationes per- vagetur.

[0146]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA CAPUT XI. _De palae$trarum aedi$icatione._

Nunc mihi videtur (tamet$i non $int _Italicae_ con$uetudinis) palae$trarum aedificationes tradere explicate, et quemadmodum apud Graecos con$ti- tuantur mon$trare. In palae$tris peri$tylia (b) quadrata $ive oblonga ita $unt facienda, uti duorum $tadiorum habeant ambulationis circuitionem, quod Graeci vocant δίαυλον; ex quibus tres porticus $implices di$ponan- tur, quartaque, quae ad meridianas regiones e$t conver$a, duplex, (n) uti cum tempe$tates vento$ae $unt, non po$$it a$pergo in interiorem partem pervenire. Con$tituantur autem in tribus porticibus exedrae $patio$ae (a) habentes $edes, in quibus philo$ophi, rhetores, reliquique qui $tudiis de- lectantur $edentes di$putare po$$int. In duplici autem porticu collocen- tur haec membra: Ephebeum (i) in medio (hoc autem e$t exedra am- pli$$ima cum $edibus, quae tertia parte longior $it quam lata): $ub dex- tro coriceum (k), deinde proxime coni$terium (l): a coni$terio in ver$u- ra porticus frigida lavatio (m), quam Graeci λοῦτςον vocitant: ad $ini$tram ephebei elaeothe$ium (h): proxime autem elaeothe$ium, frigidarium (g), ab eoque iter in propnigeum (f) in ver$ura porticus: proxime autem in- tror$us e regione frigidarii collocetur concamerata $udatio (c), longitudine duplex, quam latitudine, quae habeat in ver$uris ex una parte laconicum (d) ad eundem modum (uti $upra $criptum e$t) compo$itum: ex adver$o laconici, caldam lavationem (e). In palae$tra peri$tylia, quemadmodum $upra $criptum e$t, ita debent e$$e per$ecte di$tributa.

Extra autem di$ponantur porticus tres, una ex peri$tylio exeunti- bus, duae dextra atque $ini$tra $tadiatae; (p.q.r.) ex quibus una quae Forma XIX. Cum Galiani hanc periodum po$tpo$ui antecedenti, $en$u ita exigente. [0147]LIBER V. CAPUT XII. $pectaverit ad $eptentrionem, per$iciatur duplex (n) ampli$$ima latitudine, alterae $implices ita $actae uti in partibus, quae $uerint circa parietes, et quae erunt ad columnas, margines habeant uti $emitas, non minus pe- dum denum, mediumque excavatum, uti gradus bini $int in de$cen$u $e$quipedali a marginibus ad planitiem: Quae planities $it ne minus lata pedum duodecim. Ita qui ve$titi ambulaverint circum in marginibus, non impedientur ab unctis $e exercentibus. Haec autem porticus ξυςὸς apud Graecos vocitatur, quod athletae per hiberna tempora in tectis $tadiis exercentur. Faciunda autem xy$ta $ic videntur, ut $int inter duas porticus $ylvae aut platanones (u), et in his perficiantur inter ar- bores ambulationes (t), ibique ex opere $ignino $tationes (s). Proxime autem xy$tum et duplicem porticum de$ignentur hypaethrae ambulatio- nes (o), quas Graeci περιδρόμιδας, no$tri xy$tos appellant, in quas per hiemem ex xy$to $ereno coelo athletae prodeuntes exercentur. Po$t xy$tum autem $tadium (r) ita figuratum, ut po$$int hominum copiae cum laxamento athletas certantes $pectare. Quae in moenibus nece$$aria vi- debantur e$$e, ut apte di$ponantur, per$crip$i.

CAPUT XII. _De portubus et $tructuris in aqua faciendis._

De opportunitate autem portuum non e$t praetermittendum, $ed quibus rationibus tueantur naves in his ab tempe$tatibus, explicandum. Hi au- tem naturaliter $i $int bene po$iti , habeantque acroteria $ive promon- Sic lego, propter $equens _habeant_. Alias _altera $implex ita facta._ _Bini_ legitur etiam in Cod. ms. et Ed. Sulp. Sic Salma$ius. Alias _cunctis_. Alias _xy$ta_. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. [0148]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA toria procurrentia, ex quibus intror$us curvaturae $ive ver$urae ex loci natura fuerint conformatae, maximas utilitates videntur habere. Circum enim porticus $ive navalia $unt facienda, $ive ex porticibus aditus ad emporia, turresque ex utraque parte collocandae, ex quibus catenae tra- duci per machinas po$$int. Sin autem non naturalem locum neque ido- neum ad tuendas ab tempe$tatibus naves habuerimus, ita videtur e$$e fa- ciendum, uti $i nullum flumen in his locis impedierit, $ed erit ex una parte $tatio, tunc ex altera parte $tructuris $ive aggeribus expediantur progre$$us, et ita conformandae portuum conclu$iones. Eae autem $truc- turae, quae in aqua $unt $uturae, videntur $ic e$$e faciendae: uti portetur pulvis a regionibus, quae $unt a _Cumis_ continuatae ad _promontorium Mi_- _nervae,_ isque mi$ceatur uti in mortario duo ad unum re$pondeant. De- inde tunc in eo loco, qui definitus erit, arcae $tipitibus robu$teis et ca- tenis inclu$ae in aquam demittendae di$tinendaeque $irmiter. Deinde inter eas ex tran$tillis in$erior pars $ub aqua exaequanda et purganda, et caementis ex mortario materia mixta (quemadmodum $upra $criptum e$t) ibi congerendum, donicum compleatur $tructurae $patium, quod fuerit in- ter arcas. Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi de$ti- natae arcae non potuerint contineri, tunc ab ip$a terra $ive crepidine pulvinus quam firmi$$ime $truatur: Isque pulvinus exaequata $truatur planitie minus, quam dimidiae partis; reliquum, quod e$t proxime littus, proclinatum latus habeat. Deinde ad ip$am aquam et latera pulvino cir- citer $esquipedales margines $truantur aequilibres ei planitiae, quae $upra $eripta e$t. Tunc proclinatio ea impleatur arena, et exaequetur cum margine et planitia pulvini. Deinde in$uper eam exaequationem pila Non legitur in Cod. ms. et Ed. Sulp. Alias hic leguntur verba: _Hoc autem munus naturale habent ea loca, ’quae $upra $cripta_ _$unt._ — quae transtuli ad periodum incipientem: _In quibus autem locis._ — quoniam, quem hic interrumpunt $en$um, ibi ligant. [0149]LIBER V. CAPUT XII. quam magna con$tituta fuerit, ibi $truatur, eaque, cum erit extructa, re- linquatur ne minus quam duo men$es, ut $icce$cat: tunc autem $uccidatur margo, quae $u$tinet arenam: Ita arena $luctibus $ubruta e$$iciet in mare pilae praecipitationem. Hac ratione quotiescunque opus fuerit, in aquam poterit e$$e progre$$us. Hoc autem munus naturale habent ea loca, quae $upra $cripta $unt. In quibus autem locis pulvis non na$citur, his ratio- nibus erit $aciendum: uti arcae duplices relatis tabulis et catenis colli- gatae in eo loco, qui $initus erit, con$tituantur, et inter de$tinatas creta heronibus ex ulva palu$tri factis calcetur. Cum ita bene calcatum et quam den$i$$ime fuerit, tunc cochleis, rotis, tympanis collocatis, locus qui in ea $eptione $initus fuerit, exinaniatur $icceturque, et ibi inter $eptio- nes fundamenta fodiantur. Si terrena erunt, usque ad $olidum cra$$iora quam murus, qui $upra futurus erit, exinaniatur, $icceturque et tunc $tructura ex caementis calce et arena compleatur. Sin autem mollis lo- cus erit, palis n$tculatis alneis, aut oleagineis, aut robu$teis con$igatur, et carbonibus compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri $unda- tionibus e$t $criptum. Deinde tunc quadrato $axo murus ducatur jun- cturis quam longi$$imis, uti maxime medii lapides coagmentis continean- tur. Tunc qui locus erit inter murum, ruderatione $ive $tructura com- pleatur. Ita erit uti po$$it turris in$uper aedi$icari. His per$ectis, na- valiorum ea erit ratio, ut con$tituantur $pectantia maxime ad $eptentrio- nem; nam meridianae regiones propter ae$tus cariem, tineam, teredines, reliquaque be$tiarum nocentium genera procreant, alendoque con$er- vant: eaque aedi$icia minime $unt materianda propter incendia. De magnitudinibus autem $initio nulla debet e$$e, $ed faciunda ad maxi- mum navium modum, uti et$i majores naves $ubductae fuerint, habeant Sic cum Cujacio; alii _meronibus_, $. _peronibus._ Non legitur in Cod. ms. et Ed. Sulp. [0150]M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. LIB. V. CAP. XII. cum laxamento ibi collocationem. Quae nece$$aria ad utilitatem in ci- vitatibus publicorum locorum $uccurrere mihi potuerunt, quemadmo- dum con$tituantur et perficiantur, in hoc volumine $crip$i. Privato- rum autem aedificiorum utilitates et eorum $ymmetrias in $equenti vo- lumine ratiocinabor.

[0151] M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER SEXTUS. PRAEFATIO.

_Ari$tippus_, philo$ophus _Socraticus_, naufragio cum ejectus ad _Rhodien$ium_ littus animadverti$$et geometrica $chemata de$cripta, exclamavi$$e ad co- mites ita dicitur: Bene $peremus! hominum enim ve$tigia video; $ta- timque in oppidum _Rhodum_ contendit, et recta gymna$ium devenit, ibi- que de philo$ophia di$putans muneribus e$t donatus, ut non tantum $e ornaret, $ed etiam eis, qui una $uerant, ve$titum et cetera, quae opus e$$ent ad victum, prae$taret. Cum autem ejus comites in patriam reverti volui$$ent, interrogarentque eum, quidnam vellet domum renunciari: tunc ita mandavit dicere: ejusmodi po$$e$$iones et viatica liberis opor- tere parari, quae etiam e naufragio una po$$ent enatare. Namque ea vera prae$idia $unt vitae, quibus neque fortunae tempe$tas iniqua, neque publicarum rerum mutatio, neque belli va$tatio pote$t nocere. Non mi- [0152]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nus eam $ententiam augendo _Theophra$tus_, hortandos doctos potius e$$e quam pecuniae confidentes, ita ponit: Doctum ex omnibus $olum, neque in alienis locis peregrinum, neque ami$$is familiaribus et nece$$a- riis inopem amicorum, $ed in omni civitate e$$e civem, difficilesque for- tunae $ine timore po$$e de$picere ca$us; at qui non doctrinarum, $ed felicitatis prae$idiis putaret $e e$$e vallatum, labidis itineribus vadentem, non $tabili $ed in$irma conflictari vita. _Epicurus_ vero non di$$imiliter ait: Pauca $apientibus fortunam tribuere, quae autem maxima et nece$- $aria $unt, animi mentisque cogitationibus gubernari. Haec ita e$$e plu- res philo$ophi dixerunt. Non minus etiam poetae, qui antiquas comoe- dias graece $crip$erunt, easdem $ententias ver$ibus in $cena pronunciave- runt; ut _Eucrates, Chionides, Ari$tophanes_, maxime etiam cum his _Alexis_, qui _Athenien$es_ ait ideo oportere laudari, quod omnium _Graeco-_ _rum_ leges cogunt parentes ali a liberis, _Athenien$ium_ non omnes, ni$i eos, qui liberos artibus erudi$$ent. Omnia enim munera fortunae cum dantur, ab ea facillime adimuntur; di$ciplinae vero conjunctae cum ani- mis nullo tempore de$iciunt, $ed permanent $tabiliter ad $ummum ex- itum vitae.

Itaque ego maximas in$initasque parentibus ago atque habeo gra- tias, quod _Athenien$ium_ legem probantes me arte erudiendum curave- runt, et ea, quae non pote$t e$$e probata $ine literatura encyclioque doctrinarum omnium di$ciplina. Cum ergo et parentum cura et prae- cepiorum doctrinis auctas haberem copias di$ciplinarum, philologis et philotechnis rebus commentariorumque $cripturis me delectans, eas po$- $e$$iones animo paravi, e quibus haec e$t fructuum $umma: nullam plus habendi nece$$itatem eamque e$$e proprietatem divitiarum maxime, nihil de$iderare. Sed forte nonnulli haec levia judicantes, putant eos e$$e Cod. ms. et E. S. _hortando_. [0153]LIBER VI. PRAEFATIO. tantum $apientes, qui pecunia $unt copio$i: Itaque plerique ad id pro- po$itum contendentes, audacia adhibita cum divitiis etiam notitiam $unt con$ecuti. Ego autem, _Cae$ar_, non ad pecuniam parandam ex arte dedi $tudium; $ed potius tenuitatem cum bona fama, quam abundantiam cum infamia $equendam probavi; ideo notities parum e$t a$$ecuta; $ed tamen his voluminibus editis (ut $pero) po$teris etiam ero notus. Neque e$t mirandum, quid ita pluribus $im ignotus. Ceteri architecti rogant et ambiunt, ut architectentur; mihi autem a praeceptoribus e$t traditum, rogatum non rogantem oportere $u$cipere curam, quod ingenuus color movetur pudore, petendo rem $u$picio$am. Nam bene$icium dantes, non accipientes, ambiuntur. Quid enim putemus $u$picari, qui rogetur de patrimonio $umptus faciendos committere gratiae petentis, ni$i quod praedae compendiique ejus cau$a judicet faciendum? Itaque majores primum a genere probatis, opera tradebant architectis. Deinde quae- rebant $i hone$te e$$ent educati: ingenuo pudori, non audaciae protervi- tatis committendum judicantes. Ip$i autem arti$ices non erudiebant ni$i $uos liberos aut cognatos, et eos viros bonos in$tituebant, quorum fidei tantarum rerum pecuniae $ine dubitatione permitterentur. Cum autem animadverto ab indoctis et imperitis tantae di$ciplinae magnitudinem ja- ctari, et ab his qui non modo architecturae, $ed omnino ne fabricae quidem notitiam habent; non po$$um non laudare patresfamilias eos, qui literaturae fiducia confirmati per $e aedificantes, ita judicant; $i imperi- tis $it committendum, ip$os potius digniores e$$e ad $uam voluntatem quam ad alienam pecuniae con$umere $ummam. Itaque nemo artem ullam aliam conatur domi facere, uti $utrinam, vel $ullonicam, aut ex ceteris quae $unt faciliores, ni$i architecturam; ideo quod qui profiten- Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _operam_. Alias: _quibus tantarum rerum fidei_. [0154]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur non arte vera, $ed fal$o nominantur architecti. Quas ob res corpus architecturae, rationesque ejus putavi diligenti$$ime con$cribendas, opi- nans id munus omnibus gentibus non ingratum futurum. Igitur quo- niam in quinto de opportunitate communium operum per$crip$i, in hoc volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes et commen$us $ymme- triarum explicabo.

CAPUT I. _De aedi$iciis disponendis $ecundum locorum proprietates._

Haec autem ita erunt recte di$po$ita, $i primo animadver$um fuerit: Quibus regionibus aut quibus inclinationibus mundi con$tituantur. Nam- que aliter _Aegypto_, aliter _Hi$pania_, non eodem modo _Ponto_, di$$imili- ter _Romae_, item ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere videntur con$titui genera aedi$iciorum; quod alia parte $olis cur$u pre- mitur tellus, alia longe ab eo di$tat, alia per medium temperatur. Igi- tur uti con$titutio mundi ad terrae $patium inclinatione $igniferi circuli, et $olis cur$u, di$paribus qualitatibus naturaliter e$t collocata, ad eun- dem modum etiam ad regionum rationes coelique varietates, videntur aedi$iciorum debere dirigi collocationes. Sub $eptentrione aedi$icia te- $tudinata et maxime conclu$a et non patentia, $ed conver$a ad calidas partes oportere fieri videntur. Contra autem $ub impetu $olis, meridia- nis regionibus quod premuntur a calore, patentiora conver$aque ad $ep- tentrionem et aquilonem $unt faciunda. Ita quod ultro natura laedit, arte erit emendandum. Item reliquis regionibus ad eundem modum temperari quemadmodum coelum e$t ad inclinationem mundi collocatum. Haec autem ex natura rerum $unt animadvertenda et con$ideranda, at- que etiam ex membris corporibusque gentium ob$ervanda. Namque $ol quibus locis mediocriter pro$undit vapores, in his con$ervat corpora [0155]LIBER VI. CAPUT I. temperata: quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exugendo tempe- raturam humoris. Contra vero refrigeratis regionibus, quod ab$unt a meridie longe, non exhauritur a caloribus humor, $ed ex coelo ro$cidus aer in corpora fundens humorem, efficit ampliores corporaturas, vocis- que $onitus graviores. Ex eo quoque $ub $eptentrionibus nutriuntur gentes immanibus corporibus, candidis coloribus, directo capillo et rufo, oculis cae$iis, $anguine multo, quoniam ab humoris plenitate, coelique re$rigerationibus $unt con$ormati. Qui autem $unt proximi ad axem meridianum $ubjectique $olis cur$ui, brevioribus corporibus, colore $u$co, cri$po capillo, oculis nigris, cruribus invalidis, $anguine exiguo, $olis impetu perficiuntur. Itaque etiam propter $anguinis exiguitatem timi- diores $unt ferro re$i$tere; $ed ardores ac $ebres $ufferunt $ine timore, quod nutrita $unt eorum membra cum fervore. Itaque corpora quae na$cuntur $ub $eptentrione, a febri $unt timidiora et imbecilla; $anguinis autem abundantia, ferro re$i$tunt $ine timore. Non minus $onus vocis in generibus gentium di$pares et varias habet qualitates; ideo quod ter- minatio orientis et occidentis circa terrae librationem (C), qua dividitur pars $uperior et inferior mundi, habere videtur libratam naturali modo circuitionem, quam etiam mathematici horizonta (A.G.B.H.) dicunt. Igi- tur quoniam id habemus, certum animo $u$tinentes, a labro, quod e$t in regione $eptentrionali, linea trajecta, (A.B.) ad id quod e$t $uper meri- dianum axem, (P.) ab eoque alteram obliquam in altitudinem ad $um- mum cardinem (B.N.) qui e$t po$t $tellas $eptentrionum, $ine dubitatione animadvertemus ex eo e$$e $chema trigoni (A.B.N.) mundo, uti organi, quam σαμβύΚην Graeci dicunt. Itaque quod e$t $patium proximum imo cardini ab axis linea in meridianis $inibus, $ub eo loco quae $unt Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _validis_. $orma I. Forma II. [0156]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nationes, propter brevitatem altitudinis ad mundum, $onitum vocis faciunt tenuem et acuti$$imum, uti in organo chorda, quae e$t proxima angulo. Secundum eam autem reliquae ad mediam Graeciam remi$$iores effi- ciunt in nationibus $onorum $ean$iones . Item a medio in ordinem cre$cendo ad extremos $eptentriones $ub altitudine coeli nationum $piri- tus $onitibus gravioribus ab natura rerum exprimuntur. Ita videtur mundi conceptio tota propter inclinationem con$onanti$$ime per $olis temperaturam ad harmoniam e$$e compo$ita. Igitur quae nationes $unt inter axis meridiani cardinem et $eptentrionalis medio po$itae, uti in diagrammate mu$ico, medianae vocis habent $onitum in $ermone: quae- que progredientes ad $eptentrionem $unt nationes, quod altiores ha- bent di$tantias ad mundum, $piritus vocis habentes humore repul$os ad hypatas et proslambanomenon, a natura rerum $onitu graviore cogun- tur uti . Eadem ratione e medio progredientes ad meridiem gentes, paranetarum netarumque acuti$$imam $onitu vocis perficiunt tenuitatem. Hoc autem verum e$$e, ex humidis naturae locis graviora $ieri, et ex fer- vidis acutiora, licet ita experiendo animadvertere. Calices duo in una fornace aeque cocti aequoque pondere, ad crepitumque uno $onitu $u- mantur: ex his unus in aquam demittatur, po$tea ex aqua eximatur: tunc utrique tangantur. Cum enim ita factum fuerit, largiter inter eos $oni- tus di$crepabit, aequoque pondere non poterunt e$$e. Ita et hominum corpora uno genere $igurationis, et una mundi conjunctione concepta, alia propter regionis ardorem acutum $piritum aeris exprimunt tactu, alia Cod. ms. _remi$$ionibus_. Cod. Fran. et E. S. _remi$$ioribus_. Cod. ms. _ca$$iones_. Cod. Fran. et E. S. _cantiones_. Sic cum _Fea_. Alias _progredientibus_. Sic Cod. ms. et E. S. alias _repletos_. Sic lego cum, _$ea_. Alias _coguntur. Uti_ [0157]LIBER VI. CAPUT I. propter humoris abundantiam gravi$$imas effundunt $onorum qualitates. Item propter tenuitatem coeli, meridianae nationes ex acuto fervore, mente expeditius celeriusque moventur ad con$iliorum cogitationes. Sep- tentrionales autem gentes in$u$ae cra$$itudine coeli propter ob$tantiam aeris humore refrigeratae, $tupentes habent mentes. Hoc autem ita e$$e, a $erpentibus licet a$picere, quae per calorem cum exhau$tam habent humoris refrigerationem, tunc acerrime moventur; per brumalia autem et hiberna tempora mutatione coeli refrigeratae, immotae $unt $tupore. Ita non e$t mirandum, $i acutiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigeratus autem contra tardiores. Cum $int autem meridianae nationes animis acuti$$imis in$initaque $olertia con$iliorum, $imulac ad $ortitu- dinem ingrediuntur, ibi $uccumbunt, quod habent exu$tas ab $ole animo- rum virtutes. Qui vero re$rigeratis na$cuntur regionibus, ad armorum vehementiam paratiores $unt, magnisque viribus ruunt $ine timore, $ed tarditate animi $ine con$iderantia irruentes, $ine $olertia, $uis con$iliis re- fringuntur . Cum ergo ab natura rerum liaec ita $int in mundo col- locata, ut omnes nationes immoderatis mixtionibus $int di$paratae, placuit ut inter $patia totius orbis terrarum regionumque medio mundi _Populus_ _Romanus_ po$$ideret $ines. Namque temperati$$imae ad utramque partem, et corporum membris, animorumque vigoribus, pro fortitudine $unt in _Italia_ gentes. Quemadmodum enim _Jovis_ $tella, inter _Martis_ ferventi$$i- mam et _Saturni_ frigidi$$imam media currens temperatur, eadem ratione _Italia_ inter $eptentrionalem meridianamque ab utraque parte mixtioni- bus temperatas et invictas habet laudes. Itaque refringit barbarorum Cod. ms. in$erit _ab_. Sic Cod. ms. Cod. ms. _υirturlbus $unt_. Sic Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. _refragantnr_. [0158]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA vires forti manu, con$iliis, meridianorum cogitationes. Ita divina mens civitatem _Populi Romani_ egregia temperataque regione collocavit, uti orbis terrarum imperio potiretur. Quod $i ita e$t uti di$$imiles re- giones ab inclinationibus coeli variis generibus $int comparatae, et ut etiam naturae gentium di$paribus animis et corporum $iguris qualitati- busque na$cerentur, non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad nationum gentiumque proprietates apte di$tribui debere, cum habeamus ab ip$a rerum natura $olertem et expeditam mon$trationem. Quoad po- tui $umma ratione proprietates locorum ab natura rerum di$po$itas ani- madvertere, expo$ui, et quemadmodum ad $olis cur$um, et inclinationes coeli oporteat ad gentium figuras con$tituere aedificiorum qualitates dixi. Itaque nunc $ingulorum generum in aedi$iciis commen$us $ymmetriarum, et univer$os et $eparatos, breviter explicabo.

CAPUT II. _De aedificiorum priυatorum proportionibus et men$uris $ecundum_ _naturam locorum._

Nulla architecto major cura e$$e debet, ni$i uti proportionibus ratae partis habeant aedi$icia rationum exactiones. Cum ergo con$tituta $ym- metriarum ratio fuerit et commen$us ratiocinationibus explicati,tunc etiam acuminis e$t proprium providere ad naturam loci, aut u$um, aut $peciem, et detractionibus vel adjectionibus temperaturas efficere, uti cum de $ymmetria $it detractum aut adjectum, id videatur recte e$$e for Cod. ms. et E. S. virtutes. Sic Cod. ms. et E. S. Alias: _con$iliis refringit barbarorum_ ete. Sic Cod. ms. et E. S. _et detractionibus υel_ non leguntur in Cod. ms. et E. S. [0159]LIBER VI. CAPUT II. matum, in a$pectuque nihil de$ideretur. Alia enim ad manum $pe- cies e$$e videtur, alia in excel$o; non eadem in conclu$o, di$$imilis in aperto: in quibus magni judicii e$t opera quid tandem faciendum $it. Non enim veros videtur habere vi$us effectus, $ed fallitur $aepe ab ejus judicio mens. Quemadmodum etiam in $cenis pictis videntur columna- rum projecturae, mutulorum ecphorae, $ignorum $igurae, prominentes, cum $it tabula $ine dubio ad regulam plana. Similiter in navibus remi, cum $int $ub aqua directi, lamen oculis infracti videntur, et quatenus eorum partes tangunt $ummam planitiem liquoris apparent (uti $unt) directi; cum vero $ub aqua $unt demi$$i, per naturae perlucidam raritatem, re- mittunt enatantes ab $uis corporibus $luentes imagines ad $ummam aquae planitiem atque hae ibi commotae efficere videntur infractum remorum oculis a$pectum. Hoc autem, $ive $imulacrorum impul$u, $eu radiorum ex oculis effu$ionibus (uti phy$icis placet) videamus utraque ratione, vi- detur ita e$$e, uti fal$a judicia oculorum habeat a$pectus. Cum ergo quae $unt vera fal$a videantur, et nonnulla aliter quam $unt oculis pro- bentur, non puto oportere e$$e dubium, quin ad locorum naturas aut ne- ce$$itates, detractiones, aut adjectiones fieri debeant; $ed ita ut nihil in his operibus de$ideretur. Haec autem etiam ingeniorum acuminibus, non $olum doctrinis e$$iciuntur. Igitur $tatuenda e$t primum ratio $ymme- triarum, a qua $umatur $ine dubitatione commutatio. Deinde explicetur operis futuri et locorum imum $patium longitudinis et latitudinis, cujus cum $emel fuerit con$tituta magnitudo, $equatur eam proportionis ad de- corem apparatio, uti non $it con$iderantibus a$pectus eurythmiae dubius, de qua quibus rationibus efficiatur, e$t mihi pronunciandum. Primumque de cavis aedium uti fieri debeant, dicam.

Sic Cod. ms. et E. S. Al. _$ic ut in a$pectu_. [0160]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA CAPUT III. _De caυis aedium $iυe atriis, de alis, tablina et peri$tylio_.

Cava aedium quinque generibus $unt di$tincta, quorum ita $igurae no- minantur: _Tu$canicum, Corinthium, Tetra$tylon, Di$pluviatum, Te$tudi-_ _natum._ Tu$canica $unt in quibus trabes in atrii latitudine trajectae (a) habeant interpen$iva (b) et colliquias ab angulis parietum ad angulos tignorum intercurrentes: Item a$$eribus $tillicidiorum in medium com- pluvium (e) dejectus (d) . In Corinthiis iisdem rationibus trabes et compluvia collocantur, $ed a parietibus trabes recedentes in circuitione circa colummas componuntur. Tetra$tyla $unt, quae $ubjectis $ub tra- bibus angularibus columnis, et utilitatem trabibus et $irmitatem prae$tant, quod neque ip$ae magnum impetum coguntur habere, neque ab inter- pen$ivis onerantur. Di$pluviata autem $unt, in quibus deliquiae (d) ar- cam (a) $u$tinentes $tillicidia rejiciunt. Haec hibernaculis maximas prae- $tant utilitates, quod compluvia eorum erecta (e) non ob$tant luminibus tricliniorum. Sed ea habent in refectionibus mole$tiam magnam, quod circa parietes (c) $tillicidia de$luentia continent $i$tulae (b), quae non celeriter recipiunt ex canalibus aquam de$luentem. Itaque redundantes re$tagnant, et inte$tinum opus, et parietes in eis generibus aedificio- rum corrumpunt. Te$tudinata vero ibi fiunt, ubi non $unt impetus magni, et in contignationibus $upra $patio$ae redduntur habitationes .

Forma III. Cod. ms. et Ed. Sulp. _collitias_. Cod. ms. et Ed. Sulp. _dejectis_. Forma IV. _Opus_ non legitur in Cod. ms. in Ed. nec in Cod. Fran. Forma V. Sic Cod. ms. et Ed. Sulp. At vulgo:_$patio$a redduntur habitationibus_. [0161]LIBER VI. CAPUT III. (IV.) (IV.)

Atriorum vero longitudines et latitudines tribus generibus for- mantur: et primum genus di$tribuitur, uti longitudo cum in quinque partes divi$a fuerit, tres partes latitudini dentur. Alterum cum in tres partes dividatur, duae partes latitudini tribuantur. Tertium uti latitudo in quadrato paribus lateribus de$cribatur, inque eo quadrato diagonii li- nea ducatur, et quantum $patium habuerit ea linea diagonii, tanta longi- tudo atrio detur. Altitudo eorum quanta longitudo fuerit quarta dem- pta $ub trabes extollatur, reliquum lacunariorum et arcae $upra trabes ratio habeatur. Alis (ee) dextra ac $ini$tra latitudo, cum $it atrii lon- gitudo ab triginta pedibus ad pedes quadraginta, ex tertia parte ejus con$tituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquaginta longitudo dividatur in partes tres et dimidiam . Ex his una pars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad $exaginta, pars quarta longitu- dinis alis tribuatur. Ab pedibus $exaginta ad octoginta, longitudo divi- datur in partes quatuor et dimidiam, ex his una pars $iat alarum latitudo. Ab pedibus octoginta ad pedes centum, in quinque partes divi$a longitu- do, ju$tam con$tituerit latitudinem alarum. Trabes earum liminares ita alte ponantur, ut altitudines latitudinibus $int aequales. Tablinum (d), $i latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia, ejus $patio reliquum tribuatur. Si erit ab pedibus triginta ad quadraginta, ex atrii latitudine, tablino dimidium tribuatur. Cum autem ab quadraginta ad $exaginta, latitudo dividatur in partes quinque, et ex his duae tablino contribuan- tur . Non enim atria minora cum majoribus easdem po$$unt habere

In Sulpicii et in vulgatis editionibus hic novum caput incipit; in Cod. ms. meo tex- tus in capita omnino non e$t di$pertitus. Forma VI. _et dimidiam_ non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp. Cod. ms. _altitudine._ _con$tituantur, Cod. ms. et Ed. Sulp. [0162]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA

$ymmetriarum rationes. Si enim minorum $ymmetriis utemur in ma- joribus , neque tablina neque alae utilitatem poterunt habere, $in au- tem majorum in minoribus utemur, va$ta et immania in his ea erunt membra. Itaque generatim magnitudinum rationes exqui$itas, et utilitati et a$pectui con$cribendas putavi. Altitudo tablini ad trabem adjecta la- titudinis octava con$tituatur. Lacunaria ejus tertia latitudinis ad altitu- dinem adjecta extollantur. Fauces (b) minoribus atriis e tablini latitu- dine dempta tertia, majoribus dimidia con$tituantur. Imagines item alte cum $uis ornamentis ad latitudinem alarum $int con$titutae. Latitu- dines o$tiorum ad altitudinem, $i Dorica erunt, uti Dorica, $i Ionica erunt, uti Ionica per$iciantur, quemadmodum de thyromatis; in quibus quarto libro rationes $ymmetriarum $unt expo$itae. Impluvii (x) lumen latum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur; lon- gitudo uti atrii pro rata parte $iat. Peri$tylia (g) autem in transver$o tertia parte longiora $int, quam intror$us. Columnae tam altae, quam porticus (f) latae fuerint. Peri$tyliorum intercolumnia ne minus trium, ne plus quatuor columnarum cra$$itudine inter $e di$tent. Sin autem Dorico more in peri$tylio columnae erunt faciundae, uti in quarto libro de Doricis $crip$i, ita moduli $umantur, et ad eos modulos triglypho- rumque rationes di$ponantur.

CAPUT V. _De tricliniis, oecis, exedris, pinacothecis et eorum dimen$ionibus._

Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo fieri debebit. Altitudines omnium conclaviorum quae oblonga fuerint, $ic habere de- Cod. ms. et Ed. Sulp. _majoribus._ _minoribus,_ et panlo po$t: _minorum in majoribus_ Cod. ms. et Edit. Sulp. Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _ita;_ et paulo po$t _eorum._ Cod. ms. et Ed. Sulp. _Compluvii._ Sic Cod. ms. et E. S. Al. _ut._ [0163]LIBER VI. CAPUT VI. bent rationem, uti longitudinis et latitudinis men$ura componatur, et ex ea $umma dimidium $umatur, et quantum fuerit, tantum altitudini detur. Sin autem exedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis dimidia addita, altitudines educantur. Pinacothecae, uti exedrae, amplis magnitudinibus $unt con$tituendae; oeci _Corinthii,_ tetra$tylique, quique _Aegyptii_ vocan- tur, latitudinis et longitudinis, uti $upra tricliniorum $ymmetriae $criptae $unt, ita habeant rationem; $ed propter columnarum interpo$itiones, $pa- tio$iores con$tituantur . Inter _Corinthios_ autem et _Aegyptios,_ hoc erit di$crimen: _Corinthii_ $implices habent columnas aut in podio po$itas, aut in imo, $upraque habent epi$tylia et coronas, aut ex inte$tino opere, aut albario; praeterea $upra coronas curva lacunaria ad circinum delumba- ta (a) . In _Aegyptiis_ autem $upra columnas epi$tylia, et ab epi$tyliis ad parietes qui $unt circa, imponenda e$t contignatio, $upra eam coaxatio et pavimentum , $ub dio ut $it circuitus (a). Deinde $upra epi$tylium ad perpendiculum inferiorum columnarum, imponendae $unt minores quarta parte columnae. Supra earum epi$tylia et ornamenta, lacunariis (c) ornantur, et inter columnas $uperiores fene$trae (b) collocantur; ita ba$ilicarum ea $imilitudo, non _Corinthiorum_ tricliniorum videtur e$$e.

CAPUT VI. _De oecis more Graeco._

Fiunt autem etiam non _Italicae_ con$uetudinis oeci, quos _Graeci_ κυζικη- νοùς appellant . Hi collocantur $pectantes ad $eptentrionem, et maxime viridia pro$picientes, valvasque habentes in medio. Ip$i autem $int Forma VII. Forma VIII. Forma IX. Cod. ms. _Supra coaxationem pavimentum._ Sic Cod. ms. al. _habent._ [0164]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ita longi et lati, uti duo triclinia cum circuitionibus inter $e $pectantia po$$int e$$e collocata, habeantque dextra ac $ini$tra lumina fene$trarum valvata, uti viridia de lectis per $patia fene$trarum pro$piciantur. Al- titudines eorum dimidia latitudinis addita con$tituantur. In his aedifi- ciorum generibus omnes $unt faciendae earum $ymmetriarum rationes, quae $ine impeditione loci $ieri poterunt. Luminaque parietum altitudi- nibus $i non ob$curabuntur, faciliter erunt explicata. Sin autem impe- dientur ab angu$tiis, aut aliis nece$$itatibus, tum opus erit, ut ingenio et acumine de $ymmetriis detractiones, aut adjectiones $iant, uti non di$$imi- les veris $ymmetriis per$iciantur venu$tates.

CAPUT VII. _Ad quas coeli regiones, quaeque aedi$iciorum genera $pectare debeant,_ _ut u$ui et $alubritati $int idonea._

Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum ad u$um et coeli regiones apte debeant $pectare. Hiberna triclinia et balnearia occidentem hibernum $pectent. Ideo quod ve$pertino lumine opus e$t uti; praeterea quod etiam $ol occidens adver$um habens $plendorem, ca- lorem remittens, efficit ve$pertino tempore regionem tepidiorem. Cubicu- la (m) et bibliothecae (1) ad orientem $pectare debent; u$us enim ma- tutinum po$tulat lumen. Item in bibliothecis libri non putre$cent. Nam in his quae ad meridiem et occidentem $pectant, a tineis et humore vitiantur, quod venti humidi advenientes procreant eas et alunt, infun- dentesque humidos $piritus pallore volumina corrumpunt. Triclinia Sic cum Philandro. Alias _tectis._ Forma. VI. Cod. ms. _Nam quaecunque ad meridiem. Cod. ms. in$erit _libri._ [0165]LIBER VI. CAPUT VIII. verna et autumnalia ad orientem; cum enim praetenta luminibus, adver- $us $olis impetus progrediens ad occidentem, efficit ea temperata ad id tempus, quo opus $olitum e$t uti. Ae$tiva ad $eptentrionem, quod ea regio (non ut reliquae, quae per $ol$titium propter calorem efficiuntur ae$tuo$ae) eo quod e$t aver$a a $olis cur$u, $emper refrigerata, et $alubri- tatem et voluptatem in u$u prae$tat. Non minus pinacothecae (k), et plumariorum textrinae, pictorumque officinae, uti colores eorum in opere, propter con$tantiam luminis immutata permaneant qualitate.

CAPUT VIII. _De aedi$iciorum propriis locis, et generibus ad quascunque per$onarum qualitates convenientibus

Cum ad regiones coeli ita ea fuerint di$po$ita, tunc etiam animadverten- dum e$t, quibus rationibus privatis aedificiis propria loca patribus fami- liarum, et quemadmodum communia cum extraneis aedificari debeant. Namque ex his quae propria $unt, in ea non e$t pote$tas omnibus intro- eundi,ni$i invitatis, quemadmodum $unt cubicula, triclinia, balneae, cete- raque, quae easdem habent u$us rationes. Communia autem $unt, quibus etiam invocati $uo jure de populo po$$unt venire, id e$t ve$tibula (a), cava aedium (c), peri$tylia (g), quaeque eundem habere po$$unt u$um. Igitur his qui communi $unt fortuna, non nece$$aria magni$ica ve$tibula, nec tablina (d), neque atria (c), quod hi aliis officia prae$tant ambiun- do , quae ab aliis ambiuntur. Qui autem fructibus ru$ticis $erviunt, in eorum ve$tibulis $tabula, tabernae; in aedibus cryptae’ horrea, apothecae, Ed. Sulp. _pulvinariorum textrina._ Forma. VI. _quod in aliis,_ Cod. ms. et Ed. Sulp. _ambiunda._ Ed. Sulp. [0166]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ceteraque, quae ad fructus fervandos magis quam ad elegantiae decorem po$$unt e$$e, ita $unt facienda. Item feneratoribus et publicanis commo- diora, et $pecio$iora, et ab in$idiis tuta: Foren$ibus autem, et di$ertis elegantiora et $patio$iora ad conventus excipiundos: Nobilibus vero qui honores magi$tratusque gerendo prae$tare debent officia civibus, facienda $unt ve$tibula regalia (a), alta atria (c), et peri$tylia ampli$$ima (g), $il- vae (n), ambulationesque laxiores, ad decorem maje$tatis perfectae. Prae- terea bibliothecas (l), pinacothecas (k), ba$ilicas, non di$$imili modo quam publicorum operum magni$icentia comparatas, quod in domibus eorum $aepius et publica con$ilia, et privata judicia, arbitriaque conficiuntur . Ergo $i his rationibus ad $ingulorum generum per$onas, uti in libro pri- mo de decore e$t $criptum, ita di$po$ita erunt aedificia, non erit quod reprehendatur. Habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas explicationes. Earum autem rerum non $olum erunt in urbe aedificio- rum rationes, $ed etiam ruri, praeterquam quod in urbe atria proxima januis $olent e$$e, ruri vero p$eudourbanis $tatim peri$tylia, deinde tunc atria habentia circum porticus pavimentatas $pectantes ad palae$tras et ambulationes. Quoad potui urbanas rationes aedificiorum $ummatim per$crip$i ut propo$ui.

CAPUT IX. _De ru$ticorum aedi$iciorum rationibus._

Nunc ru$ticarum expeditionum, ut $int ad u$um commodae, quibusque rationibus collocare oporteat eas, dicam. Primum de $alubritatibus, uti Cod. ms. _conficiunt._ _ab_ Cod. ms. — a Ed. Sulp. Cod. ms. _pavimenta._ E. S. _pavimenta $pectantia._ [0167]LIBER VI. CAPUT IX. in primo volumine de moenibus collocandis $criptum e$t, regiones a$pi- ciantur, et ita villae collocentur. Magnitudines earum ad modum agri, copiasque fructuum comparentur. Cortes magnitudinesque earum ad pecorum numerum, atque quot juga boum opus fuerit ibi ver$ari, ita finiantur. In corte culina quam calidi$$imo loco de$ignetur. Conjuncta autem habeat bubilia, quorum prae$epia ad focum et orientis coeli re- gionem $pectent; ideo quod boves lumen et ignem $pectando, horridi non fiunt. Item agricolae regionum imperiti, non putant oportere aliam re- gionem coeli boves $pectare, ni$i ortum $olis. Bubilium autem debent e$$e latitudines, nec minores pedum denum nec majores quindenum: Longitudo uti $ingula juga, ne minus occupent pedes $eptenos. Balnearia item conjuncta $int culinae, ita enim lavationis ru$ticae mini$tratio non erit longe. Torcular item proximum $it culinae; ita enim ad olearios fructus commoda erit mini$tratio: habeatque conjunctam vinariam cellam habentem ad $eptentrionem lumina fene$trarum; cum enim alia parte ha- buerit qua $ol calefacere po$$it, vinum quod erit in ea cella confu$um ab calore, efficietur imbecillum. Olearia autem ita e$t collocanda, ut ha- beat a meridie calidisque regionibus lumen; non enim debet oleum con- gelari, $ed tepore caloris extenuari. Magnitudines autem earum ad fru- ctuum rationem, et numerum doliorum $unt faciendae, quae cum $int cullearia, per medium occupare debent pedes quaternos. Ip$um autem torcular, $i non cochleis torquetur, $ed vectibus et prelo premitur, ne minus longum pedes quadraginta con$tituatur; ita enim erit vectiario $pa- tium expeditum: Latitudo ejus ne minus pedum $enumdenum; nam $ic erit ad plenum opus facientibus libera ver$atio et expedita. Sin autem duobus prelis loco opus fuerit, quatuor et viginti pedes latitudini den- tur. Ovilia et caprilia ita magna $unt $acienda, ut $ingula pecora areae ne minus pedes quaternos et $emipedem, ne plus $enos po$$int habere. Granaria $ublimata et ad $eptentrionem aut aquilonem $pectantia di$po- [0168]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA nantur; ita enim frumenta non poterunt cito concale$cere, $ed afflatu refrigerata diu $ervantur; namque ceterae regiones procreant curculionem, et reliquas be$tiolas, quae frumentis $olent nocere. Equilibus, quae maxime in villa loca calidi$$ima fuerint, con$tituantur, dum ne ad focum $pectent; cum enim jumenta proxime ignem $tabulantur, horrida $iunt. Item non $unt inutilia prae$epia, quae collocantur extra culinam in aper- to contra orientem; cum enim in hieme anni $ereno coelo in ea tradu- cuntur, matutino boves ad $olem pabulum capientes, fiunt nitidiores. Horrea, foenilia, farraria, pi$trina extra villam facienda videntur, ut ab ignis periculo $int villae tutiores.

Si quid delicatius in villis faciendum fuerit, ex $ymmetriis quae in urbanis $upra$cripta $unt con$tituta, ita $truantur, ut $ine impeditione ru$ticae utilitatis aedificentur.

Omnia aedificia ut lumino$a $int oportet curari, $ed quae $unt ad villas faciliora videntur e$$e, ideo quod paries nullius vicini pote$t ob$ta- re. In urbe autem, aut communium parietum altitudines, aut angu$tiae loci impediundo faciunt ob$curitates. Itaque de ea re $ic erit experiun- dum. Ex qua parte lumen oporteat $umere, linea tendatur ab altitudine parietis, qui videtur ob$tare ad eum locum, cui lumen oporteat immitte- re; et $i ab ea linea in altitudinem cum pro$piciatur poterit $patium puri coeli amplum videri, in eo loco lumen erit $ine impeditione. Sin autem officient trabes, $eu limina , aut contignationes, de $uperioribus partibus aperiatur, et ita immittatur. Et ad $ummam ita e$t gubernan- dum, ut, e quibuscunque partibus coelum pro$pici poterit, per eas fene- $trarum loca relinquantur; $ic enim lucida erunt aedificia. Cum autem in tricliniis ceterisque conclavibus maximus e$t u$us luminum, tum etiam Sic Cod. ms. et E. S. Al. _equilia quam — — ubi._ Cod. ms. _lumina._ [0169]LIBER VI. CAPUT X. in itineribus, clivis, $calisque, quod in his $aepius alii aliis obviam ve- nientes ferentes $arcinas $olent incurrere. Quoad potui di$tributiones operum no$tratium, uti $int aedi$icatoribus non ob$curae, explicui. Nunc etiam quemadmodum Graecorum con$uetudinibus aedificia di$tribuantur, uti non $int ignota, $ummatim exponam.

CAPUT X. _De Graecorum aedificiorum eorumque partium di$po$itione._

Atriis _Graeci_ quia non utuntur, neque no$tris moribus aedificant, $ed ab janua 1) introeuntibus, itinera 2) faciunt latitudinibus non $patio$is, et ex una parte equilia 4), et ex altera o$tiariis cellas ,$tatimque januae interiores 5) finiuntur. Hic autem locus inter duas januas graece θυρωρεῖον appellatur. Deinde e$t introitus 0) in peri$tylon 6). Id peri- $tylum in tribus partibus habet porticus: in ea parte quae $pectat ad me- ridiem duas antas inter $e $patio amplo di$tantes, in quibus trabes inve- huntur, et quantum inter antas di$tat ex eo tertia dempta $patium datur intror$us. Hic locus apud nonnullos πρστὰς 7), apud alios παραστὰς no- minatur. In his locis intror$us con$tituuntur oeci magni 8),in quibus matres familiarum cum lanificiis habent $e$$iones. In pro$tadis autem dextra ac $ini$tra cubicula $unt collocata, quorum unum thalamus, alte- rum amphithalamus dicitur. Circum autem in porticibus triclinia quo- tidiana, cubicula etiam et cellae familiaricae con$tituuntur. Haec pars aedi$icii _Gynaeconitis_ appellatur. Conjunguntur autem his domus am- pliores habentes latiora peri$tylia, in quibus pares $unt quatuor porticus altitudinibus, aut una quae ad meridiem $pectat excel$ioribus columnis con$tituitur. Id autem peri$tylium, quod unam altiorem habet porticum Cod. ms. et Cod. Franeck. _Aequalia._ [0170]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA _Rhodiacum (c) appellatur. Habent autem eae domus ve$tibula egregia b), et januas proprias cum dignitate, porticusque peri$tyliorum, albariis, et tectoriis, et ex inte$tino opere lacunariis ornatas, et in porticibus quae ad $eptentrionem $pectant triclinia _Cyzicena_ (d), et pinacothecas (e); ad orientem autem bibliothecas (g); exedras (h) ad occidentem; ad meri- diem vero $pectantes oecos quadratos (f) tam ampla magnitudine, uti fa- ciliter in eis, tricliniis quatuor $tratis, mini$trationum, ludorumque ope- ris, locus po$$it e$$e $patio$us. In his oecis $iunt virilia convivia; non enim fuerat in$titutum matres familiarum eorum moribus accumbere. Haec autem peri$tylia domus, andronitides dicuntur, quod in his viri $ine interpellationibus mulierum ver$antur. Praeterea dextra ac $ini$tra do- munculae (i) con$tituuntur habentes proprias januas, triclinia, et cubicula commoda, uti ho$pites advenientes non in peri$tylia, $ed in ea ho$pitalia recipiantur. Nam cum fuerunt Graeci delicatiores, et ab fortuna opu- lentiores, ho$pitibus advenientibus in$truebant triclinia, cubicula, cum pe- nu cellas, primoque die ad coenam invitabant, po$tero mittebant pullos, ova, olera, poma, reliquasque res agre$tes. Ideo pictores ea quae mitte- bantur ho$pitibus picturis imitantes xenia appellaverunt. Ita patres fa- miliarum in ho$pitio non videbantur e$$e peregre, habentes $ecretam in his ho$pitalibus libertatem. Inter haec autem peri$tylia et ho$pitalia itinera $unt, quae me$aulae dicuntur, quod inter duas aulas media $unt interpo$ita. No$tri autem eas andronas appellant. Sed hoc valde e$t mi- randum, nec enim graece nec latine pote$t id convenire. Graeci enim ὰνδρῶννας appellant oecos, ubi convivia virilia $olent e$$e, quod eo mulie- res non accedant. Item aliae res $unt $imiles, uti xy$tus, prothyrum, te- lamones , et nonnulla alia ejusmodi; ξνστὸς enim graeca appellatione e$t

_Ab_ non legitur in Cod. ms. Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _duo._ Cod. ms. et Cod. Fran. _thalamones._ [0171]LIBER VI. CAPUT X.

porticus ampla latitudine, in qua athletae per hiberna tempora exer- centur. No$tri autem hypaethras ambulationes, xy$tos appellant, quas _Graeci_ περιδομίδας dicunt. Item prothyra graece dicuntur quae $unt ante in januis ve$tibula; nos autem appellamus prothyra, quae graece dicun- tur διάθυρα. Item $i qua virili figura $igna mutulos aut coronas $u$ti- nent, no$tri _Telamones_ appellant, cujus rationes, quid ita aut quare di- cantur , ex hi$toriis non inveniuntur, Graeci vero eos 7940τλαυτας vocitant; _Atlas_ enim hi$toria formatur $u$tinens mundum, ideo quod is primum, cur$um $olis et lunae, $iderumque omnium ortus, et occa$us, mundique ver$ationum rationes, vigore animi, $olertiaque curavit hominibus traden- das, eaque re a pictoribus et $tatuariis de$ormatur pro eo bene$icio $u$ti- nens mundum; filiaeque ejus _Atlantides_ (quas nos _Vergilias_, Graeci au- tem πλειάδ@ς nominant) cum $ideribus in mundo $unt dedicatae. Nec tamen ego ut mutetur con$uetudo nominationum aut $ermonis, ideo haec propo$ui; $ed ut ea non $int ignota philologis, exponenda judicavi. Qui- bus con$uetudinibus aedi$icia _Italico_ more et _Graecorum_ in$titutis confor- mantur expo$ui, et de $ymmetriis $ingulorum generum proportiones per- $erip$i. Ergo quoniam de venu$tate decoreque ante e$t $criptum, nunc exponemus de $irmitate, quemadmodum ea $ine vitiis permaneat et ad vetu$tatem collocetur.

CAPUT XI. _De $irmitate aedi$iciorum, hypogeis, aedi$iciis quae pilatim aguntur,_ _et $ub$tructionibus._

Aedi$icia quae plano pede in$tituuntur, $i fundamenta eorum $acta $ue- rint, ita uti in prioribus libris de muro et theatris a nobis e$t expo$i- Sic Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _ortus et occa$us mundique_ non legnntur in Cod. ms. neque in Ed. Sulp. _permanentia ad vetu$tatem collocentur._ Cod. ms. et Ed. Sulp. [0172]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum, ad vetu$tatem ea erunt $ine dubitatione firma. Sin autem hypogea concamerationesque in$tituentur, $undationes eorum fieri debent cra$$iores, quam quae in $uperioribus aedificiis $tructurae $unt $uturae, eorumque parietes, pilae, columnae ad perpendiculum in$eriorum medio collocen- tur, uti $olido re$pondeant. Nam $i in pendentibus onera $uerint parietum aut columnarum, non poterunt habere perpetuam $irmitatem: praeterea inter limina $ecundum pilas et antas, po$tes $i $upponentur, erunt non vitio$ae. Limina enim et trabes $tructuris cum $int oneratae medio $pa- tio pandantes, $rangunt $ua ly$i $tructuras. Cum autem $ubjecti $uerint et $ubcuneati po$tes, non patiuntur in$idere trabes, neque eas laedere. Item admini$trandum e$t, uti levent onus parietum fornicationes, cuneo- rum divi$ionibus et ad centrum re$pondentes earum conclu$urae. Cum enim extra trabes, aut liminum capita arcus cuneis erunt conclu$i; pri- mum non pandabit materies levata onere; deinde $i quod e vetu$tate vi- tium coeperit, $ine molitione $ulturarum $aciliter mutabitur. Itemque quae pilatim aguntur aedi$icia, et cuneorum divi$ionibus, coagmentis ad centrum re$pondentibus, $ornices concluduntur. Extremae pilae in his latiores $patio $unt $aciundae, uti vires eae habentes re$i$tere po$$int, cum cunei ab oneribus parietum pre$$i, per coagmenta ad centrum $e premen- tes extruderint incumbas, Itaque $i angulares pilae erunt $patio$is ma- gnitudinibus, continendo cuneos $irmitatem operibus prae$tabunt. Cum in his rebus animadver$um fuerit, uti ea diligentia in his adhibeatur, non minus etiam ob$ervandum e$t uti omnes $tructurae perpendiculo re- $pondeant, neque habeant in ulla parte proclinationes. Maxima autem e$$e debet cura $ub$tructionum, quod in his infinita vitia $olet facere terrae conge$tio. Ea enim non pote$t e$$e $emper uno pondere, quo $o- let e$$e per ae$tatem, $ed hibernis temporibus, recipiendo ex imbribus aquae multitudinem, cre$cens et pondere, et amplitudine, disrumpit et extrudit $tructurarum $eptiones. Itaque ut huic vitio medeatur, $ic erit [0173]LIBER VI. CAPUT XI. $aciundum: uti primum pro amplitudine conge$tionis cra$$itudo $tructurae con$tituatur; deinde in $rontibus anterides $ive eri$mae A) $int una $truantur, eaeque inter $e di$tent tanto $patio, quanta altitudo $ub$tructio- nis e$t $utura, cra$$itudine eadem qua $ub$tructio. Procurrant autem ab imo per quam cra$$itudo con$tituta $uerit $ub$tructionis, deinde contra- hantur gradatim ita, uti $ummam habeant prominentiam quanta operis e$t cra$$itudo. Praeterea intror$us contra terrenum uti dentes B) con- juncti muro $erratim $truantur uti $inguli dentes ab muro tantum di$- cedant quanta altitudo futura erit $ub$tructionis. Cra$$itudinis autem habeant dentium $tructurae uti muri. Item in extremis angulis (C) cum rece$$um $uerit ab interiore angulo, $patio altitudinis $ub$tructionis (C D) in utramque partem $ignetur; et ab his $ignis diagonios (D D) $tructura collocetur; et ab ea media, altera (E C) conjuncta cum angulo muri: Ita dentes et diagoniae $tructurae non patientur tota vi premere mu- rum; $ed di$$ipabunt retinendo impetum conge$tionis. Quemadmodum opera $ine vitiis oporteat con$titui, et uti caveatur incipientibus expo$ui; namque de tegulis aut tignis aut a$$eribus immutandis, non eadem e$t cura, quemadmodum de his, quod ea quamvis $int vitio$a $aciliter mu- tantur. Ita quae nec $olida quidem putantur e$$e, quibus rationibus haec poterunt e$$e $irma, et quemadmodum in$tituantur, expo$ui. Quibus au- tem copiarum generibus oporteat uti, non e$t architecti pote$tas, ideo quod non in omnibus locis omnia genera copiarum na$cuntur, uti in pro- ximo volumine e$t expo$itum. Praeterea in domini e$t pote$tate, utrum lateritio, an caementitio, an $axo quadrato velit aedi$icare. Itaque om- Forma XI. _Uti dentes_ legitur neque in Cod. ms. neque in E. S. nec in Cod. Fran. _Conjuncta,_ Cod. ms. et Fran. et Ed. Sulp. _di$tent._ Cod. ms. Ed. Sulp. et Cod. Fran. [0174]M. VITRUVII P. DE ARCHITECT. LIB. VI. CAP. XI. nium operum probationes tripartito con$iderantur; id e$t, $abrili $ubtili- tate, magni$icentia, et di$po$itione. Cum magni$icenter opus perfectum a$picietur, ab omni pote$tate, impen$ae laudabuntur: Cum $ubtiliter, of- $icinatoris probabitur exactio: cum vero venu$tate, proportionibus et $ymmetriis habuerit auctoritatem, tunc $uerit gloria architecti. Haec au- tem recte con$tituuntur, cum is et a $abris et ab idiotis patiatur accipere $e con$ilia. Namque omnes homines, non $olum architecti, quod e$t bo- num po$$unt probare; $ed inter idiotas et eos hoc e$t di$crimen, quod idiota ni$i $actum viderit non pote$t $cire quid $uturum $it; architectus autem, $imul animo con$tituerit, antequam inceperit, et venu$tate, et u$u, et decore, quale $it futurum habet de$imitum. Quas res privatis aedi$iciis utiles putavi, et quemadmodum $int $aciundae , quam aperti$$ime po- tui, per$crip$i. De expolitionibus autem eorum, ut $int elegantes, et $ine vitiis ad vetu$tatem, in $equenti volumine exponam.

Sic Cod. ms. AI. _$it $aciundam._ [0175] M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER SEPTIMUS. PRAEFATIO.

Majores cum $apienter tum etiam utiliter in$tituerunt, per commenta- riorum relationes cogitata tradere po$teris, uti ea non interirent, $ed $in- gulis aetatibus cre$centia voluminibus edita, gradatim pervenirent vetu- $tatibus ad $ummam doctrinarum $ubtilitatem. Itaque non mediocres, $ed in$initae $unt his agendae gratiae, quod non invidio$e $ilentes prae- termi$erunt, $ed omnium generum $en$us con$criptionibus memoriae tra- dendos curaverunt. Namque $i non ita $eci$$ent, non potui$$emus $cire, quae res in _Troja_ $ui$$ent ge$tae: nec quid _Thales, Democritus, Anaxa-_ _goras, Xenophanes_, reliquique phy$ici $en$i$$ent de rerum natura: quas- que _Socrates, Plato, Ari$toteles, Zenon, Epicurus,_ aliique philo$ophi ho- minibus agendae vitae terminationes $inivi$$ent: $eu _Croe$us, Alexander,_ _Darius_ ceterique reges quas res aut quibus rationibus ge$$i$$ent, $ui$$ent notae, ni$i majores praeceptorum comparationibus omnium memoriae ad [0176]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA po$teritatem commentariis extuli$$ent. Itaque quemadmodum his gratiae $unt agendae, $ic contra, qui eorum $cripta $urantes, pro $uis praedicant, $unt vituperandi: quique non propriis cogitationibus nituntur $criptorum, $ed invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo $unt reprehen- dendi, $ed etiam quia impio more vixerunt, poena condemnandi. Nec tamen hae res non vindicatae curio$ius ab antiquis e$$e memorantur, quo- rum exitus judiciorum qui $uerint, non e$t alienum, quemadmodum $int nobis traditi, explicare. _Reges Attalici_ magnis philologiae dulcedinibus inducti, cum egregiam bibliothecam _Pergami_ ad communem delectatio- nem in$titui$$ent; tunc item _Ptolemaeus,_ in$inito zelo cupiditatisque inci- tatus $tudio, non minoribus indu$triis ad eundem modum contenderat _Alexandriae_ comparare. Cum autem $umma diligentia per$eci$$et, non putavit id $atis e$$e ni$i propagationibus in $eminando curaret augendam. Itaque _Mu$is_ et _Apollini_ ludos dedicavit, et quemadmodum athletarum, $ic communium $criptorum victoribus praemia et honores con$tituit. His ita in$titutis, cum ludi ade$$ent, judices literati, qui ea probarent, erant legendi. Rex cum jam ex civitate $ex lectos habui$$et, nec tam cito $eptimum idoneum inveniret, retulit ad eos qui $upra bibliothecam $ue- rant, et quae$iit, $i quem novi$$ent ad id expeditum. Tunc ei dixerunt, e$$e quendam _Ari$tophanem_, qui $ummo $tudio $ummaque diligentia quo- tidie omnes libros ex ordine perlegeret. Itaque in conventu ludorum cum $ecretae $edes judicibus e$$ent di$tributae, cum ceteris _Ari$tophanes_ citatus, quemadmodum $uerat locus ei de$ignatus, $edit. Primo poetarum ordine ad certationem inducto cum recitarentur $cripta, populus cunctus $igni$icando monebat judices quod probarent. Itaque cum ab $ingulis $ententiae $unt rogatae, $ex una dixerunt, et quem maxime animadverte- runt multitudini placui$$e, ei primum praemium, in$equenti $ecundum tribuerunt. _Ari$tophanes_ vero cum ab eo $ententia rogaretur, eum pri- mum pronunciari ju$$it, qui minime populo placui$$et. Cum autem rex [0177]LIBER VII. PRAEFATIO. et univer$i vehementer indignarentur, $urrexit, et rogando impetravit ut paterentur $e dicere. Itaque $ilentio $acto docuit unum ex his eum e$$e poetam, ceteros aliena recitavi$$e: oportere autem judicantes non $urta, $ed $cripta probare. Admirante populo, et rege dubitante, $retus memo- ria e certis armariis in$inita volumina eduxit, et ea cum recitatis con$e- rendo coegit ip$os $uratos de $e con$iteri. Itaque rex ju$$it cum his agi $urti, condemnatosque cum ignominia dimi$it. _Ari$tophanem_ vero am- pli$$imis muneribus ornavit, et $upra bibliothecam con$tituit. In$equen- tibus annis a _Macedonia Zoilus,_ qui adoptavit cognomen ut _Homeroma$tix_ vocitaretur, _Alexandriam_ venit, $uaque $cripta contra _Iliadem_ et _Ody$$eam_ comparata regi recitavit. _Ptolemaeus_ vero cum animadverti$$et poetarum parentem philologiaeque omnis ducem ab$entem vexari, et cujus ab cun- ctis gentibus $cripta $u$picerentur, ab eo vituperari, indignatus nullum ei dedit re$pon$um. _Zoilus_ autem cum diutius in regno $ui$$et inopia pre$- $us, $ummi$it ad regem po$tulans ut aliquid $ibi tribueretur. Rex vero re$pondi$$e dicitur: _Homerum_ qui ante annos mille dece$$i$$et aevo per- petuo multa millia hominum pa$cere; item debere, qui meliori ingenio $e pro$iteretur, non modo $e unum, $ed etiam plures alere po$$e. Et ad $ummam mors ejus, ut parricidii damnati, varie memoratur. Alii eum $crip$erunt a _Philadelpho_ e$$e in crucem $ixum: nonnulli _Chii_ in eum lapides e$$e conjectos: alii _Smyrnae_ vivum in pyram conjectum. Quo- rum utrum ei acciderit, merenti digna con$titit poena; non enim aliter videtur promereri, qui citat eos, quorum re$pon$um, quid $en$erint $cri- bentes, non pote$t coram indicari. Ego vero, _Cae$ar_, neque alienis indi- cibus mutatis, interpo$ito nomine meo id pro$ero corpus, neque ullius cogitata vituperans, in$titui ex eo me approbare. Sed omnibus $cripto- Cod. ms. _enim._ Sic Cod. ms. [0178]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ribus in$initas ago gratias, quod egregiis ingeniorum $olertiis ex aevo col- latis abundantes aliis alio genere copias praeparaverunt, unde nos uti $ontibus haurientes aquam, et ad propria propo$ita traducentes, $oecun- diores et expeditiores habemus ad $cribendum $acultates, talibusque con- $identes auctoribus audemus in$titutiones novas comparare. Igitur tales ingre$$us eorum habens, quos ad propo$iti mei rationes animadverti prae- paratos, inde $umendo progredi coepi. Namque primum _Agatharchus_ _Athenis, Ae$chylo_ docente tragoediam, $cenam $ecit, et de ea commenta- rium reliquit. Ex eo moniti _Democritus,_ et _Anaxagoras_ de eadem re $erip$erunt: quemadmodum oporteat ad aciem oculorum radiorumque ex- ten$ionem, certo loco centro con$tituto, ad lineas ratione naturali re$pon- dere; uti de incerta re certae imagines aedi$iciorum in $cenarum pictu- ris redderent $peciem, et quae in directis planisque $nontibus $int $igura- tae, alia ab$cedentia, alia prominentia e$$e videantur. Po$tea _Silenus_ de $ymmetriis Doricorum edidit volumen: De aede _Junonis_, quae e$t _Sami,_ Dorica _Theodorus:_ Ionica _Ephe$i,_ quae e$t _Dianae, Cte$iphon_ et _Metage-_ _nes:_ De $ano _Minervae_, quod e$t _Prienae_, Ionicum, _Philcos_ : Item de aede _Minervae_ Dorica, quae e$t _Athenis_ in arce, _Ictinus_ et _Car-_ _pion: Theodorus Phocaeus_ de tholo, qui e$t _Delpl@is: Philo_ de aedium $acrarum $ymmetriis, et de armamentario quod $uerat _Pyraeci_ portu: _Her-_ _mogenes_ de aede _Dianae_ Ionica, quae e$t _Magne$iae_ P$eudodipteros, et _Liberi Patris Teo_ Monopteros: Item _Argelius_ de $ymmetriis Corinthiis, et Ionico _Trallibus Ae$culapio,_ quod etiam ip$e $ua manu dicitur $eci$$e. De _Mau$oleo Satyrus_ et _Phiteus_; quibus vere $elicitas $ummum maxi- mumque contulit munus. Quorum enim artes aevo perpetuo nobili$$i- mas laudes, et $empiterno $torentes habere judicantur, et cogitatis egre- Lib. I. c. i. dicitur _Pythius._ Cod. ms. et E. S. _Ictionos._ [0179]LIBER VII. PRAEFATIO. _gias_ operas prae$titerunt. Namque $ingulis $rontibus $inguli arti$ices: $ump$erunt certatim partes ad ornandum et probandum, _Leochares, Brya-_ _xes, Scopas, Praxiteles;_ nonnulli etiam putant _Timotheum;_ quorum a@tis eminens excellentia coegit ad $eptem $pectaculorum ejus operis pervenire $amam. Praeterea minus nobiles multi praecepta $ymmetriarum con- $crip$erunt, ut _Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis, Leonidas, Silanion._ _Melampus, Sarnacus, Euphranor._ Non minus de machinationibus, uti _Cliades, Archytas, Archimedes, Cte$ibios, Nymphodorus, Philo Byzantius,_ _Diphilos, Democles, Charitas, Polyidos, Phyros, Age$i$tratos._ Quorum ex commentariis quae utilia e$$e his rebus animadverti, collecta in unum coegi corpus, et ideo maxime, quod animadverti in ea re ab _Graecis_ vo- lumina plura edita, ab no$tris oppido quam pauca. _Fu$$itius_ enim mi- rum de his rebus primus in$tituit edere volumen. Item _Terentius Varro_ de novem di$ciplinis, unum de architectura. _Publius Septimius_ duo- Amplius vero in id genus $cripturae adhuc nemo incubui$$e videtur, cum $ui$$ent et antiqui cives magni architecti, qui potui$$ent non minus ele- ganter $cripta comparare. Namque _Athenis Anti$tates,_ et _Callae$chros,_ et _Antimachides,_ et _Porinos,_ architecti, _Pi$i$trato_ aedem _Jovi Olympio_ $a- cienti $undamenta con$tituerunt. Po$t mortem autem ejus propter inter- pellationem reipub. incepta reliquerunt. Itaque circiter annis quadrin- gentis po$t _Antiochus_ rex cum in id opus impen$am e$$et pollicitus, cellae magnitudinem, et columnarum circa dipteron collocationem, epi- $tyliorum et ceterorum ornamentorum ad $ymmetriarum di$tributionem, magna $olertia $cientiaque $umma civis _Romanus Co$$utius_ nobiliter e$t architectatus. Id autem opus non modo vulgo, $ed etiam in paucis a magni$icentia nominatur. Nam quatuor locis $unt aedium $acrarum mar- moreis operibus ornatae di$po$itiones, e quibus proprie de his nomina- Sic cum Meur$io. Al. _ducentis._ [0180]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tiones clari$$ima $ama nominantur. Quorum excellentiae prudentesque cogitationum apparatus $u$pectus habent in deorum $e$$imonio . Pri- mumque aedes _Ephe$i Dianae_ Ionico genere ab _Cte$iphonte Gno$io_, et $ilio ejus _Metagene_ e$t in$tituta, quam po$tea _Demetrius,_ ip$ius _Dianae_ $ervus, et _Paeonius_ _Ephe$ius_ dicuntur per$eci$$e. _Mileti Apollini_ item Ionicis $ymmetriis idem _Paeonius Daphnisque Mile$ius_ in$tituerunt. _Eleu-_ _$inae Cereris_ et _Pro$erpinae_ cellam immani magnitudine _Ictinus_ Dori- co more, $ine exterioribus columnis ad laxamentum u$us $acri$iciorum pertexit. Eam autem po$tea, cum _Demetrius Phalereus Athenis_ rerum potiretur, _Phylon_ ante templum in $ronte columnis con$titutis pro$tylon $ecit. Ita aucto ve$tibulo laxamentum initiantibus, operique $ummam ad- jecit auctoritatem. In _A$ty_ vero _Jovem Olympium_ amplo modulorum comparatu, Corinthiis $ymmetriis et proportionibus (uti $upra $criptum e$t) architectandum _Co$$utius_ $u$cepi$$e memoratur. Cujus commentarium nullum e$t inventum: nec tamen a _Co$$utio_ $olum de his rebus $cripta $unt de$ideranda, $ed etiam a _C. Mutio,_ qui magna $cientia con$i$us aedes _Honoris_ et _Virtutis Marcellianae_ cellae, columnarumque et epi$tylio- rum $ymmetrias legitimis artis in$titutis per$ecit. Id vero $i marmoreum $ui$$et, ut haberet, quemadmodum ab arte $ubtilitatem, $ic ab magni$i- centia et impen$is auctoritatem, in primis et $ummis operibus nominare- tur. Cum ergo et antiqui no$tri inveniantur non minus quam _Graeci_ $ui$$e magni architecti, et no$trae memoriae $atis multi, et ex his pauci praecepta edidi$$ent, non putavi $ilendum, $ed di$po$ite $ingulis volumini- bus de $ingulis exponendum. Itaque quoniam $exto volumine privato- Cod. ms. et E. S. _$e$emanio._ Cod. ms. _Poconius._ Forma I. Sic cum F. Pirane$i. Cod. ms. _Marimianae_. Cod. Fran. _Malinianae_. Vulgo _Ma-_ _rianae._ [0181]LIBER VII. CAPUT I. rum aedi$iciorum rationes per$crip$i, in hoc qui $eptimum tenet nume- rum de expolitionibus, quibus rationibus et venu$tatem et $irmitatem ha- bere po$$int, exponam.

CAPUT I. _Deruderatione._

Primumque incipiam de rederatione, quae principia tenet expolitionum, uti curio$ius $ummaque providentia $olidationis ratio habeatur. Et $i plano pede erit ruderandum , quaeratur $olum $i $it perpetuo $olidum, et ita exaequetur et inducatur cum $tatumine rudus. Si aut omnis aut ex parte conge$titius locus fuerit, $i$tucationibus cum magna cura $olide- tur. In contignationibus vero diligenter e$t animadvertendum, ne quis paries, qui exeat ad $ummum, $it extructus $ub pavimentum, $ed po- tius relaxatus $upra $e pendentem habeat coaxationem. Cum enim $oli- dus exit, contignationibus are$centibus, aut pandatione $identibus, perma- nente $tructurae $oliditate, dextra ac $ini$tra $ecundum $e facit in pavi- mentis nece$$ario rimas. Item danda e$t opera ne commi$ceantur axes ae$culini quernis, quod querni $imul humorem perceperunt $e torquentes rimas faciunt in pavimentis. Sin autem ae$culus non erit, et nece$$itas coegerit propter inopiam uti quernis, $ic videtur e$$e faciundum, ut $e- centur tenuiores; quo minus enim valuerint, eo facilius clavis $ixi conti- nebuntur. Deinde in $ingulis tignis extremis partibus axis bini clavi $igantur, uti nulla ex parte po$$int $e torquendo anguli excitare. Nam- que de cerro, aut fago, $eu farno, nullus ad vetu$tatem pote$t permanere. Coaxationibus factis, $i erit, $ilex, $i non, palea $ub$ternatur, uti materies ab calcis vitiis defendatur. Tunc in$uper $tatuminetur ne minore $axo Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. _eruderandum_. Alias in$eritur _non_. [0182]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA quam quod po$$it manum implere. Statuminationibus inductis ruderetur. Rudus $i novum erit, ad tres partes una calcis mi$ceatur; $i redivivum fuerit, quinque ad duum mixtiones habeant re$pon$um. Deinde rudus inducatur, et vectibus ligneis decuriis inductis crebriter pin$atione $oli- detur, et id non minus pin$um ab$olutum cra$$itudine $it dodrantis. In- $uper ex te$ta nucleus inducatur, mixtionem habens ad tres partes unam calcis, uti ne minore $it cra$$itudine pavimentum digitorum $enum. Supra nucleum, ad regulam et libellam exacta pavimenta $truantur, $ive $ectili- bus (2.3.4.5.) $eu te$$eris. Cum ea extructa fuerint et fa$tigia $ua extructiones habuerint, ita fricentur, uti $i $ectilia $int, nulli gradus in $cutulis (5.), aut trigonis (3.) aut quadratis (4), $eu favis (2) extent; $ed coagmentorum compo$itio planam habeat inter $e directionem. Si te$$e- ris $tructum erit, ut eae omnes angulos habeant aequales nullibique a fricatura extantes. Cum enim anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta ut oportet fricatura. Item te$tacea $picata _Tiburti-_ _na_ (3.) $unt diligenter exigenda, ut non habeant lacunas nec extantes tumulos, $ed $int extenta et ad regulam perfricata. Super fricaturam (levigationibus et polituris cum $uerint perfecta) incernatur marmor, et fupra loricae ex calce et arena inducantur. Sub dio vero maxime ido- nea faciunda $unt pavimenta, quod contignationes humore cre$centes, aut $ic citate decre$centes, $eu pandationibus $identes, movendo $e faciunt vi- tia pavimentis. Praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur ea integra permanere. Itaque $i nece$$itas coegerit, ut minime vitio$a $iant, $ic erit faciundum. Cum coaxatum $uerit, $uper altera coaxatio transver$a $ter- natur, clavisque $ixa duplicem praebeat contignationi loricationem; de- Forma II. Sic Cod. ms. Haec non leguntur in Cod. ms. nec in E. S. at in Cod. Fran. [0183]LIBER VII. CAPUT II. inde ruderi novo tertia pars te$tae tun$ae admi$ceatur, calcisque duae partes ad quinque mortarii mixtionibus prae$tent re$pon$um. Statumina- tione facta, rudus inducatur; idque pin$um ab$olutum ne minus pede $it cra$$um. Tunc autem nucleo inducto (uti $upra $criptum e$t) pavi- mentum e te$$era grandi circiter binum digitum cae$a $truatur, fa$tigium habens in pedes denos, digitos binos; quod, $i bene temperabitur et recte fricatum fuerit, ab omnibus vitiis erit tutum. Uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fracibus quotannis ante hie- mem $aturetur; ita non patietur in $e recipere gelicidii pruinam. Sin autem curio$ius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter $e coag- mentatae $upra rudus $ub$trata materia collocentur, habentes $ingulis co- agmentorum frontibus exci$os canaliculos digitales; quibus junctis im- pleantur calce ex oleo $ubacta, confricenturque inter $e coagmenta com- pre$$a. Ita calx quae erit haerens in canalibus dure$cendo, non patietur aquam, neque aliam rem per coagmenta tran$ire. Cum ergo fuerit hoc ita per$tratum, $upra nucleus inducatur, et virgis caedendo $ubigatur. Supra autem $ive ex te$$era grandi, $ive ex $pica te$tacea $truantur, fa$ti- giis, quibus e$t $upra $criptum; et cum $ic erunt facta, non cito vitia- buntur.

_CAPUT II._ De maceratione calcis ad albaria opera per$icienda.

Cum a pavimentorum cura di$ce$$um fuerit, tunc de albariis operibus e$t explicandum. Id autem erit recte, $i glebae calcis optimae ante multo tempore, quam opus fuerit, macerabuntur; uti $i qua gleba parum fuerit in fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere coacta, uno tenore concoquatur. Namque cum non penitus macerata, $ed Cod. ms. _tempore._ [0184]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA recens $umitur, cum fuerit inducta habens latentes crudos calculos, pu- $tulas emittit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerantur, di$- $olvunt et di$$ipant tectorii politiones. Cum autem habita erit ratio macerationis, et id curio$ius opere praeparatum erit, $umatur a$cia, et quemadmodum materia dolatur, $ic calx in lacu macerata a$cietur. Si ad a$ciam offenderint calculi, non erit temperata; cumque $iccum et pu- rum ferrum educetur indicabit eam evanidam et $iticulo$am; cum vero pinguis fuerit et recte macerata circa id ferramentum, uti glutinum hae- rens, omni ratione probabit $e e$$e temperatam. Tunc autem machinis comparatis, camerarum di$po$itiones in conclavibus expediantur, ni$i la- cunaribus ea fuerint ornata.

_CAPUT III._ De camerarum di$po$itione, trulli$$atione, et tectorio opere.

Cum ergo camerarum po$tulabitur ratio $ic erunt faciundae. A$$eres di- recti di$ponantur inter $e ne plus $patium habentes pedes binos: et hi maxime cupre$$ini, quod abiegni ab carie et ab vetu$tate celeriter vitian- tur: hique a$$eres cum ad formam circinationis fuerint di$tributi, catenis di$po$itis, ad contignationes ($ive tecta erunt) crebriter clavis ferreis fixi, religentur: eaeque catenae ex ea materia comparentur, cui nec caries, nec vetu$tas, nec humor po$$it nocere, id e$t, e buxo, junipero, olea, ro- bore, cupre$$o, ceterisque $imilibus, praeter quercum, quod ea $e tor- quendo rimas faciat, quibus ine$t operibus. A$$eribus di$po$itis, tum to- mice ex $parto Hi$panico, arundines Graecae tun$ae ad eos (uti forma po$tulat) religentur. Item $upra cameram materies ex calce et arena mixta $ubinde inducatur, ut, $i quae $tillae ex contignationibus aut Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. _lacunariis_. Cod. ms. _a$tulae_. [0185]LIBER VII. CAPUT III. tectis ceciderint, $u$tineantur. Sin autem arundinis Graecae copia non erit, de paludibus tenues colligantur, et mataxae tomice ad ju$tam longi- tudinem una cra$$itudine alligationibus temperentur, dum ne plus inter duos nodos alligationibus binos pedes di$tent, et hae ad a$$eres (uti $u- pra $criptum e$t) tomice religentur, cultellique lignei in eas configantur. Cetera omnia, uti $upra $criptum e$t, expediantur. Cameris di$po$itis et intextis, imum coelum earum trulli$$etur; deinde arena dirigatur; po$tea aut creta, aut marmore poliatur. Cum camerae politae fuerint, $ub eas coronae $unt $ubjiciendae, eaeque quam maxime tenues et $ubtiles opor- tere $ieri videntur; cum enim grandes $unt, pondere deducuntur, nec po$$unt $e $u$tinere: in hisque minime gyp$um debet admi$ceri; $ed ex- creto marmore uno tenore perduci, uti ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inare$cere. Etiamque cavendae $unt in cameris pri$co- rum di$po$itiones, quod earum planitiae coronarum gravi pondere im- pendentes, $unt periculo$ae. Coronarum autem aliae $unt purae, aliae caelatae. Conclavibus, aut ubi ignis aut plura lumina $unt ponenda, pu- rae $ieri debent, ut eae facilius extergeantur: In ae$tivis et exedris, ubi minime fumus e$t, nec fuligo pote$t nocere, ibi caelatae $unt faciendae; $emper enim album opus propter $uperbiam candoris non modo ex pro- priis $ed etiam ex alienis aedi$iciis concipit fumum. Coronis explicatis parietes quam a$perrime trulli$$entur; po$tea autem $upra trulli$$atione $ubare$cente deformentur directiones arenati, ut longitudines ad regulam et lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam re$ponden- tes exigantur; namque $ic emendata tectoriorum in picturis erit $pe- cies: Subare$cente iterum, ac tertio inducatur. Ita quo fundatior erit ex arenato directura, eo firmior erit ad vetu$tatem $oliditas tectorii. Cum ab arena praeter trulli$$ationem non minus tribus coriis fuerit de$orma- Cod. ms. et E. S. _excepto_. [0186]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tum, tunc e marmoreo grano directiones $unt $ubigendae, dum ita materies temperetur, uti cum $ubigitur non haereat ad rutrum, $ed pu- rum ferrum e mortario liberetur. Grano inducto et inare$cente, alterum corium mediocre dirigatur. Id cum $ubactum fuerit, et bene fricatum, $ubtilius inducatur. Ita cum tribus coriis arenae, et item marmoris, $o- lidati parietes fuerint, neque rimas, neque aliud vitium in $e recipere poterunt. Sed et baculorum $ubactionibus fundatae $oliditates, marmo- risque grano firmo levigatae, coloribus cum politionibus inductis ni- tidos expriment $plendores. Colores autem, udo tectorio cum diligenter $unt inducti, ideo non remittunt, $ed $unt perpetuo permanentes, quod calx, in fornacibus excocto liquore, et facta raritatibus evanida, jejunitate coacta corripit in $e, quae res forte eam contigerunt, mixtionibusque ex aliis pote$tatibus collatis $eminibus $eu principiis, una $olide$cendo in quibuscunque membris e$t formata, cum fit arida, redigitur, uti $ui gene- ris proprias videatur habere qualitates. Itaque tectoria quae recte $unt facta, neque vetu$tatibus fiunt horrida, neque cum extergentur, remittunt colores; ni$i $i parum diligenter, et in arido fuerint inducti. Cum ergo ita in parietibus tectoria facta fuerint (uti $upra $criptum e$t) et $irmita- tem, et $plendorem, et ad vetu$tatem permanentem virtutem poterunt habere. Cum vero unum corium arenae, et unum minuti marmoris erit inductum, tenuitas ejus minus valendo faciliter rumpitur, nec $plendo- rem politionibus propter imbecillitatem cra$$itudinis proprium obtinebit. Quemadmodum enim $peculum argenteum tenui lamella ductum incer- tos, et $ine viribus habet remi$$iores $plendores, quod autem e $olida tem- peratura fuerit factum, recipiens in $e firmis viribus politionem, fulgen- Cod. ms. et E. S. _e marmore grandi_. Cod. ms. et E. S. _grandi_. Alias _candore_. [0187]LIBER VII. CAPUT IV. tes in a$pectu, certasque con$iderantibus imagines reddit. Sic tectoria, quae ex tenui $unt ducta materia, non modo fiunt rimo$a, $ed etiam ce- leriter evane$cunt. Quae autem fundata arenationis et marmoris $olidi- tate $unt cra$$itudine $pi$$a, cum $unt politionibus crebris $ubacta, non modo $iunt nitentia, $ed etiam imagines expre$$as a$picientibus ex eo opere remittunt. Graecorum vero tectores non $olum his rationibus utendo faciunt opera $irma, $ed etiam mortario collocato, calce et arena ibi confu$a, decuria hominum inducta ligneis vectibus pin$ant materiam, et ita ad certamen $ubacta tunc utuntur. Itaque veteribus parietibus nonnulli cru$tas excidentes pro abacis utuntur; ip$aque tectoria abaco- rum, et $peculorum divi$ionibus, circa $e prominentes habent expre$$io- nes. Sin autem in cratitiis tectoria erunt facienda, quibus nece$$e e$t in arrectariis et transver$ariis rimas fieri (ideo quod luto cum liniuntur nece$$ario turge$cunt recipientes humorem; cum autem are$cunt exte- nuati in tectoriis faciunt rimas) id ut non fiat, haec erit ratio. Cum paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in eo opere cannae clavis mu$ca- riis perpetuae figantur: deinde iterum luto inducto $i priores transver$a- riis arundinibus fixae $unt, $ecundae erectis figantur, et ita (uti $upra $criptum e$t) arenatum, et marmor, et omne tectorium inducatur. Ita cannarum duplex in parietibus ordinibus transver$is, fixa perpetuitas, nec $egmina, nec rimam ullam fieri patietur.

_CAPUT IV._ De politionibus in humidis locis; de ornatu politionis, et pavimento Graecorum hibernaculorum.

Quibus rationibus $iccis locis tectoria oporteat fieri, dixi, nunc quemad- modum humidis locis politiones expediantur, ut permanere po$$int $ine Al. _nece$$ario recipiunt_. _harundinibus_, Cod. ms. Cod. Fran. et E. S. [0188]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA vitiis, exponam. Et primum conclavibus, quae plano pede fuerint, ab imo pavimento alte circiter pedibus tribus pro arenato te$ta trulli$$etur, et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab humore ne vitientur. Sin autem aliquis paries perpetuos habuerit humores, paulum ab eo receda- tur, et $truatur alter tenuis di$tans ab eo, quantum res patietur, et inter duos parietes canalis ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit, habens nares ad locum patentem. Item cum in altitudinem per$tructus fuerit, relinquantur $piramenta; $i enim non per nares humor et in imo, et in $ummo habuerit exitus, non minus in nova $tructura $e di$$ipabit. His perfectis paries te$ta trulli$$etur, et dirigatur, et tunc tectorio poliatur. Si autem locus non patietur $tructuram fieri, canales $iant et nares ex- eant ad locum patentem. Deinde tegulae bipedales ex una parte $upra marginem canalis imponantur, ex altera parte be$$alibus laterculis pilae $ub$truantur, in quibus duarum tegularum anguli $edere po$$int; et ita a pariete eae di$tent, ut ne plus pateant palmum; deinde in$uper erectae hamatae tegulae ab imo ad $ummum parietem $igantur, quarum interio- res partes curio$ius picentur, ut ab $e re$puant liquorem; item in imo et in $ummo $upra cameram habeant $piramenta. Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, uti trulli$$ationem te$taceam non re$puant; nam- que propter jejunitatem, quae e$t a $ornacibus excocta, trulli$$ationem non po$$unt recipere, nec $u$tinere, ni$i calx $ubjecta utrasque res inter $e conglutinet, et cogat coire. Trulli$$atione inducta pro arenato te$ta dirigatur, et cetera omnia (uti $upra $cripta $unt in tectoriorum rationi- bus) per$iciantur. Ip$i autem politionis eorum ornatus proprias debent habere decoris rationes, uti et ex locis aptas, et ex generum di$crimini- bus non alienas habeant dignitates. Tricliniis hibernis non e$t utilis Cod. ms. et E. S. _in imo_. Sic Cod. ms. et E. S. Vnlgo in$eur _haec_. [0189]LIBER VII. CAPUT V. compo$itio, nec megalographia , nec camerarum coronario opere $ubti- lis ornatus, quod ea et ab ignis fumo, et ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur. In his vero $upra podia, abaci ex atramento $unt $ubi- gendi et poliendi cuneis $ilaceis, $eu miniaceis interpo$itis. Cum expli- catae fuerint camerae purae, et politae, etiam pavimentorum non erit di$plicens ($i quis animadvertere voluerit) Graecorum hibernaculorum u$us, qui minime $umptuo$us e$t, $ed utilis apparatus. Foditur enim in- tra libramentum triclinii altitudo circiter pedum binum, et $olo fi$tucato inducitur aut rudus, aut te$taceum pavimentum ita fa$tigatum, ut in ca- nali habeat nares. Deinde conge$tis, et $pi$$e calcatis carbonibus indu- citur ex $abulone, et calce, et favilla mixta materies, cra$$itudine $emi- pedali ad regulam et libellam, et $ummo libramento cote de$pumato red- ditur $pecies nigri pavimenti. Ita conviviis eorum et quod poculis et $puti$matis effunditur, $imul atque cadit, $icce$cit, quique ver$antur ibi mini$trantes, et $i nudis pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab ejusmo- di genere pavimenti.

_CAPUT V_. De ratione pingendi in aedi$iciis.

Ceteris conclavibus, id e$t vernis, autumnalibus, ae$tivis, etiam atriis, et peri$tyliis, con$titutae $unt ab antiquis ex certis rebus certae rationes pi- cturarum. Namque pictura imago fit ejus quod e$t, $eu pote$t e$$e, uti hominis, aedificii, navis, reliquarumque rerum, e quarum formis cer- tisque corporum finibus $igurata $imilitudine $umuntur exempla. Ex eo antiqui, qui initia expolitionibus in$tituerunt, imitati $unt primum cru$ta- Cod. ms. et E. S. _melographia_. Cod. Fran. _melophia_. Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _e quibus $ormis certisque corporibus $igurata. — [0190]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rum marmorearum varietates, et collocationes: deinde coronarum, et $ila- ceorum , miniaceorumque cuneorum inter $e varias di$tributiones: po$t- ea ingre$$i $unt, ut etiam aedi$iciorum $iguras, columnarumque et fa$ti- giorum eminentes projecturas imitarentur: patentibus autem locis, uti exedris, propter amplitudinem parietum, $cenarum frontes tragico more, aut comico, $eu $atyrico de$ignarent: ambulationes vero propter $patia longitudinis, varietatibus topiorum ornarent ab certis locorum proprieta- tibus imagines exprimentes; pinguntur enim portus, promontoria, littora, flumina, fontes, euripi, fana, luci, montes, pecora, pa$tores; nonnullis locis item $ignorum megalographiam habentem deorum $imulacra, $eu fabula- rum di$po$itas explicationes, non minus _Trojanas_ pugnas, $eu _Uly$$is_ er- rationes, per topia ceteraque, quae $unt eorum $imilibus rationibus, ab rerum natura procreata. Sed haec quae a veteribus ex veris rebus exem- pla $umebantur, nunc iniquis moribus improbantur. Nam pinguntur te- ctoriis mon$tra potius, quam ex rebus finitis imagines certae. Pro co- lumnis enim $tatuuntur calami, pro fa$tigiis harpaginetuli $triati cum cri$- pis foliis, et volutis; Item candelabra aedicularum $u$tinentia $iguras, $upra fa$tigia earum $urgentes ex radicibus cum volutis coliculi teneri plures, habentes in $e $ine ratione $edentia $igilla: non minus etiam ex coliculis flores dimidiata habentes ex $e exeuntia $igilla, alia humanis, alia be$tiarum capitibus $imilia. Haec autem nec $unt, nec fieri po$$unt, nec $uerunt. Ergo ita novi mores coegerunt, uti inertia mali judices conniveant artium virtutes. Quemadmodum enim pote$t calamus vere $u$tinere tectum, aut candelabrum aediculas et ornamenta fa$tigii, $eu coliculus tam tenuis et mollis, $u$tinere $edens $igillum, aut de radicibus, Cod. ms. et E. S. _$iliculorum cuneorum._ Forma III. IV. V. _aediculas_ non legitur in Cod. ms., nec in E. S. [0191]LIBER VII. CAPUT V. et coliculis ex parte flores dimidiataque $igilla procreari? At haec fal$a videntes homines non reprehendunt, $ed delectantur, neque animadver- tunt $i quid eorum $ieri pote$t nec ne. Judiciis autem in$irmis ob$curatae mentes non valent probare, quod pote$t e$$e cum auctoritate, et ratione decoris. Neque enim picturae probari debent, quae non $unt $imiles ve- ritati: nec $i factae $unt elegantes ab arte, ideo de his $tatim debent re- pente judicari, ni$i argumentationis certas habuerint rationes $ine offen- $ionibus explicatas. Etenim etiam _Trallibus_ cum _Apaturius Alabandeus_ eleganti manu $inxi$$et $cenam in minu$culo theatro, quod έχχλησιαςήήιον apud eos vocitatur, in eaque feci$$et pro columnis $igna, Gentaurosque $u$tinentes epi$tylia, tholorum rotunda tecta, fa$tigiorum prominentes ver$uras, coronasque capitibus leoninis ornatas, quae omnia $tillicidiorum e tectis habent rationem; praeterea $upra eam nihilominus epi$cenium in qua, tholi, pronai, $emifa$tigia, omnisque tecti varius picturis fuerat ornatus: itaque cum a$pectus ejus $cenae propter a$peritatem eblandire- tur omnium vi$us, et jam id opus probare fui$$ent parati, tum _Licinius_ mathematicus prodiit, et ait: _Alabandeos_ $atis acutos ad omnes res civi- les haberi, $ed propter non magnum vitium indecentiae in$ipientes eos e$$e judicatos, quod in gymna$io eorum quae $unt $tatuae, omnes $unt cau$as agentes, in $oro autem di$cos tenentes, aut currentes, $eu pila lu- dentes. Ita indecens inter locorum proprietates $tatus $ignorum, publice civitati vitium exi$timationis adjecit. Videamus item nunc ne _Apaturii_ $cena efficiat et nos _Alabandeos_, aut _Abderitas_. Quis enim ve$trum do- mos $upra tegularum tecta pote$t habere, aut columnas, $eu fa$tigiorum explicationes? Haec enim $upra contignationes ponuntur non $upra te- gularum tecta. Si ergo quae non po$$unt in veritate rationem habere facti, in picturis probaverimus, accedemus et nos his civitatibus, quae Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. _pholumorum_; [0192]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA propter haec vitia in$ipientes $unt judicatae. Itaque _Apaturius_ contra re- $pondere non e$t au$us; $ed $u$tulit $cenam, et ad rationem veritatis com- mutatam, po$tea correctam approbavit. Utinam dii immortales feci$$ent, ut _Licinius_ revivi$ceret, et corrigeret hanc amentiam, tectoriorumque er- rantia in$tituta! Sed quare vincat veritatem ratio fal$a, non erit alienum exponere. Quod enim antiqui in$umentes laborem, et indu$triam probare contendebant artibus, id nunc coloribus, et eorum eleganti $pecie con$e- quuntur, et quam $ubtilitas artificis adjiciebat operibus auctoritatem, nunc dominicus $umptus efficit ne de$ideretur. Quis enim antiquorum non uti medicamento minio parce videtur u$us e$$e? At nunc pa$$im plerum- que toti parietes inducuntur. Accedit huc chry$ocolla, o$trum, armenium; haec vero cum inducuntur, et$i non ab arte $unt po$ita, fulgentes tamen oculorum reddunt vi$us: et ideo quod pretio$a $unt, legibus excipiuntur, ut ab domino, non a redemptore reprae$ententur. Quae commonefacere potui; ut ab errore di$cedatur, in opere tectorio $atis expo$ui. Nunc de apparationibus, ut $uccurrere potuerint, dicam, et primum, quoniam de calce initio e$t dictum, nunc de marmore dicendum re$tat.

CAPUT VI. _De marmore quomodo paretur ad tectoria._

Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur; $ed quibus- dam locis glebae (ut $alis) micas perlucidas habentes, na$cuntur, quae contu$ae et molitae prae$tant tectoriis et coronariis operibus utilita- tem. Quibus autem locis hae copiae non $unt caementa marmorea, $ive a$$ilae dicuntur, quae marmorarii ex operibus dejiciunt, pilis ferreis Cod. ms. _ponam_. In Cod. ms. et E. S. _tectoriis et coronariis_ non leguntur. _Pilis ferreis_ in Cod. ms., Cod. Fran. et in E. S. non leguntur. [0193]LIBER VII. CAPUT VII. contunduntur, cribrisque excernuntur. Eae autem excretae tribus ge- neribus $eponuntur, et quae pars grandior fuerit, quemadmodum $upra $criptum e$t, arenato primum cum calce inducitur, deinde $equens ac tertia, quae $ubtilior fuerit. Quibus inductis et diligenti tectoriorum fricatione levigatis, de coloribus ratio habeatur, uti in his perlucentes ex- primant $plendores, quorum haec erit differentia et apparatio.

CAPUT VII. _De nativis coloribus._

Colores alii $unt qui per $e certis locis procreantur, et inde fodiuntur: nonnulli ex aliis rebus tractationibus aut mixtionibus $eu temperaturis compo$iti per$iciuntur, uti prae$tent eandem in operibus utilitatem. Pri- mum autem exponemus quae per $e na$centia fodiuntur. Uti quod graece {ῶ’}χρα dicitur. Haec vero multis locis (ut etiam in _Italia_) invenitur, $ed quae fuerat optima _Attica_, ideo nunc non habetur, quod _Athenis_ argenti fodinae cum habuerint familias, tunc $pecus $ub terra fodiebantur ad ar- gentum inveniendum, cum ibi vena $orte inveniretur, nihilominus uti ar- gentum per$equebantur. Itaque antiqui egregia copia $ilis ad politionem operum $unt u$i.

Item rubricae copio$e multis locis eximuntur, $ed optimae pau- cis, uti _Ponto Sinope_, et _Aegypto_, in _Hi$pania Balearibus_, non minus etiam _Lemno_, cujus in$ulae vectigalia Athenien$ibus, $enatus populusque _Romanus_ conce$$it fruenda.

Paraetonium vero ex ip$is locis unde foditur habet nomen. Eadem ratione Melinum, quod ejus vis metalli in$ulae _Cycladi Melo_ dicitur e$$e.

Reliqua hujus capitis verba de$iderantur et in Codicibus Guelf. et Fran. et in E. S. qui libri omnino usque ad $inem capitis noni con$u$ione repleti $unt. [0194]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA

Creta viridis item pluribus locis na$citur, $ed optima _Smyrnae_. Hanc autem _Graeci_ ρεσδότιον vocant, quod _Theodotus_ nomine fuerat, cujus in fundo id genus cretae primum e$t inventum.

Auripigmentum quod {μ’}ρσὲνιχον graece dicitur foditur _Ponto_. San- daraca item pluribus locis, $ed optima _Ponto_, proxime flumen _Hypanim_ habet metallum. Aliis locis, ut inter _Magne$iae_ et _Ephe$i_ $ines, $unt loca unde effoditur parata, quam nec molere, nec cernere opus e$t, $ed $ic e$t $ubtilis, quemadmodum $i qua e$t manu contu$a et $ubcreta.

CAPUT VIII. _De Minio et Argento vivo._

Ingrediar nunc minii rationes explicare. Id autem _agris Ephe$iorum_ _Cilbianis_ primum memoratur e$$e inventum, cujus et res et ratio $atis magnas habet admirationes. Foditur enim gleba, (quae anthrax dicitur an- tequam tractationibus ad minium perveniat), vena uti ferreo magis $ub- rufo colore, habens circa $e rubrum pulverem. Cum id foditur, ex pla- gis ferramentorum crebras emittit lacrimas argenti vivi, quae a fo$$oribus $tatim colliguntur. Hae glebae cum collectae $unt in officinam propter humoris plenitatem cojiciuntur in fornacem, ut interare$cant: et is qui ex his ab ignis vapore fumus $u$citatur, cum re$edit in $olum furni, in- venitur e$$e argentum vivum. Exemptis glebis guttae eae quae re$ide- bunt, propter brevitates non po$$unt colligi, $ed in vas aquae converrun- tur, et ibi inter $e congruunt, et una confunduntur. Eae autem, cum $int quatuor $extariorum men$urae, cum expenduntur inveniuntur e$$e pondo centum. Cum in aliquo va$e e$t confu$um, $i $upra id lapidis centenarii pondus imponatur, natat in $ummo neque eum liquorem pote$t onere $uo premere nec elidere, nec di$$ipare: centenario $ublato $i ibi auri $crupu- Pa$$im _Clivianis_. [0195]LIBER VII. CAPUT IX. lum imponatur non natabit, $ed ad imum per $e deprimetur. Ita non amplitudine ponderis, $ed genere $ingularum rerum gravitatem e$$e non e$t negandum. Id autem multis rebus e$t ad u$um expeditum. Neque enim argentum, neque aes $ine eo pote$t recte inaurari. Cumque in ve$te in- textum e$t aurum, eaque ve$tis contrita propter vetu$tatem u$um non ha- beat hone$tum, panni in $ictilibus va$is impo$iti $upra ignem comburun- tur: Is cinis conjicitur in aquam, et additur ei argentum vivum: Id autem omnes micas auri corripit in $e, et cogit $ecum coire, aqua defu$a cum id in pannum infunditur, et ibi manibus premitur, argentum per panni raritates propter liquorem extra labitur, aurum compre$$ione co- actum intra purum invenitur.

CAPUT IX. _De Minii temperatura._

Revertar nunc ad Minii temperaturam. Ip$ae enim glebae cum $unt aridae pilis ferreis contunduntur et moluntur, et lotionibus et cocturis crebris relictis $tercoribus , efficitur ut adveniant colores. Cum ergo haec emi$$a erunt, tunc minium propter argenti vivi relictionem, quas in $e naturales habuerat virtutes relinquit et efficitur tenera natura et viri- bus imbecilla. Itaque cum e$t in expolitionibus conclavium tectoriis in- ductum, permanet $ine vitiis $uo colore. Apertis vero, id e$t peri$tyliis, aut exedris, aut ceteris ejusmodi locis, quo $ol et luna po$$it $plendores et radios immittere, cum ab iis locus tangitur, vitiatur, et ami$$a virtute coloris, denigratur. Itaque cum et alii multi, tum etiam _Faberius_ $criba cum in _Aventino_ volui$$et habere domum eleganter expolitam, peri$ty- liis parietes omnes induxit minio, qui po$t dies triginta facti $unt in- Sic Cod. ms. et E. S. alibi verba _relictis $tercoribus_ non leguntur. Sic Cod. ms. et E. S. Al. _peri$tylis._ [0196]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA venu$to varioque colore. Itaque primo locavit inducendos alios colores. At $i quis $ubtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam $uum colo- rem retinere: cum paries expolitus et aridus fuerit, tunc ceram _Punicam_ igni liquefactam, paulo oleo temperatam, $eta inducat: Deinde po$tea carbonibus in ferreo va$e compo$itis eam ceram apprime cum pariete ca- lefaciundo $udare cogat, fiatque ut peraequetur: Deinde cum candela linteisque puris $ubigat, uti $igna marmorea nuda curantur. Haec autem χα{ῦ}σις Graece dicitur. Ita ob$tans cerae _Punicae_ lorica non patitur nec lunae $plendorem, nec $olis radios lambendo eripere ex his politioni- bus colorem. Quae autem in _Ephe$iorum_ metallis fuerunt officinae, nunc trajectae $unt ideo _Romam_, quod id genus venae po$tea e$t inventum _Hi$-_ _paniae_ regionibus, ex quarum metallis glebae portantur, et per publica- nos _Romae_ curantur. Eae autem officinae $unt inter aedem _Florae_ et _Quirini_. Vitiatur minium admixta calce. Itaque $i quis velit experiri id $ine vitio e$$e, $ic erit faciundum. Ferrea lamna $umatur, in ea mi- nium imponatur, ad ignem collocetur donec lamna cande$cat: cum e can- dore color immutatus fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igne, et $i refrigeratum re$tituatur in pri$tinum colorem, $ine vitio $e e$$e probabit. Sin autem perman$erit nigro colore $igni$icabit $e e$$e vitiatum. Quae $uccurrere potuerunt mihi de Minio, dixi.

Chry$ocolla apportatur a _Macedonia_, foditur autem ex his locis qui $unt proximi aerariis metallis. Minium et Indicum, nominibus ip$is indicatur, quibus in locis procreantur.

CAPUT X. _De coloribus qui arte fiunt; de atramento._

Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum temperaturis commutata recipiunt colorum proprietates. Et primum exponam de atra- Cod. ms. E. S. et Cod. Fran. _Gno$is_. [0197]LIBER VII. CAPUT XI. mento, cujus u$us in operibus magnas habet nece$$itates, ut $int notae quemadmodum praeparentur certis rationibus arti$iciorum ad id tempe- raturae. Namque aedificatur locus, uti laconicum, et expolitur marmore $ubtiliter, et levigatur. Ante id fit fornacula habens in laconicum nares, et ejus praefurnium magna diligentia comprimitur, ne flamma extra di$$i- petur. In fornace re$ina collocatur. Hanc autem ignis pote$tas urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem. Quae circa parie- tem et camerae curvaturam adhaere$cit, inde collecta partim componitur ex gummi $ubacto ad u$um atramenti librarii, reliqua tectores glutinum admi$centes in parietibus utuntur. Si autem hae copiae non fuerint pa- ratae, ita nece$$itatibus erit admini$trandum, ne expectatione morae res re- tineantur. Sarmenta aut taedae $chidiae, comburantur; cum erunt carbo- nes extinguantur. Deinde in mortario cum glutino terantur: ita erit atra- mentum tectoribus non invenu$tum. Non minus $i fex vini arefacta et cocta in fornace fuerit, et ea contrita cum glutino in opere inducetur, perquam atramenti $uavem efficiet colorem; et quo magis ex meliore vino parabitur, non modo atramenti, $ed etiam indici colorem dabit imitari.

CAPUT XI. _De caeruleo et u$ta._

Caerulei temperationes _Alexandriae_ primum $unt inventae; po$tea item _Ve$torius Puteolis_ in$tituit faciundum. Ratio autem ejus cum iis rebus, e quibus e$t inventa, $atis habet admirationis. Arena enim cum nitri flore conteritur adeo $ubtiliter, ut efficiatur quemadmodum farina, et aeri cyprio limis cra$$is (ut $cobis) facto immixta con$pergitur, ut conglome- retur. Deinde pilae manibus ver$ando efficiuntur, et ita colligantur ut inare$cant. Eae aridae componuntur in urceo fictili, urceus in fornace Cod. ms. E. S. et Cod. Fr. _$uperque_. [0198]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA ponitur; ita aes, et ea arena ab ignis vehementia conferve$cendo cum co- aruerint, inter fe dando, et accipiendo $udores, a proprietatibus di$cedunt, $uisque rebus per ignis vehementiam con$ectis caeruleo rediguntur colore.

U$ta vero, quae $atis habet utilitatis in operibus tectoriis, $ic tem- peratur. Gleba $ilis boni coquitur, ut $it in igne candens, ea autem ace- to extinguitur, et efficitur purpureo colore.

CAPUT XII. _De ceru$$a, aerugine et $andaraca._

De ceru$$a, aerugineque, quam no$tri aerucam vocant, non e$t alienum quemadmodum comparetur dicere; _Rhodii_ enim in doliis $armenta com- ponentes acetum $uffundunt, et $upra $armenta plumbeas ma$$as collocant; deinde dolia operculis obturant ne $piramentum obturatum emittat ; po$t certum tempus aperientes inveniunt e ma$$is plumbeis ceru$$am. Ea- dem ratione lamellas aereas collocantes efficiunt aeruginem quae aeruca appellatur.

Ceru$$a vero cum in fornace coquitur, mutato colore ad ignis in- cendium efficitur $andaraca. Id autem incendio facto ex ca$u didicerunt homines, et ea multo meliorem u$um prae$tat quam quae de metallis per $e nata foditur.

CAPUT XIII. _De o$tro.

Incipiam nunc de o$tro dicere, quod et cari$$imam, et excellenti$$imam habet praeter hos colores a$pectus $uavitatem. Id autem excipitur ex conchylio marino, e quo purpura inficitur cujus non minores $unt quam Sic Cod. Guelf. et Fran. Al. _obturata emittant._ [0199]LIBER VII. CAPUT XIV. celerarum naturae rerum con$iderantibus admirationes; quod habet non in omnibus locis quibus na$citur unius generis colorem, $ed $olis cur$u naturaliter temperatur. Itaque quod legitur _Ponto_ et _Galatia_ , quod hae regiones $unt proximae ad $eptentrionem, e$t atrum: progredientibus inter $eptentrionem et occidentem invenitur lividum: quod autem legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur violaceo colore: quod vero meridianis regionibus excipitur, rubra procreatur pote$tate; et ideo hoc rubrum _Rhodo_ etiam in$ula creatur, ceterisque ejusmodi re- gionibus, quae proximae $unt $olis cur$ui. Ea conchylia cum $unt lecta, ferramentis circa $cinduntur, e quibus plagis purpurea $anies, uti lacrima profluens excu$$a in mortariis, terendo comparatur: et quod ex concha- rum marinarum te$tis eximitur ideo o$trum e$t vocitatum. Id autem propter $al$uginem cito fit $iticulo$um, ni$i mel habeat circumfu$um.

CAPUT XIV. _De infectivis._

Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice, et hy$gino, non minus et ex floribus alii colores. Itaque tinctores cum volunt $il _Atticum_ imitari, violam aridam conjicientes in vas cum aqua conferve$- cere faciunt ad ignem; deinde cum e$t temperatum conjiciunt in linte- um, et inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex vio- lis coloratam, et ex ea eretriam infundentes et eam terentes, efficiunt $ilis _Attici_ colorem. Eadem ratione vaccinium temperantes, et lac mi$- centes, purpuram faciunt elegantem. Item qui non po$$unt chry$ocolla propter caritatem uti, herba quae lutea appellatur caeruleum in$iciunt, Sic Iego cum Fea. Al. _Gallia_. Cod. ms. et E. S. _eretam_. Al. _luteum_. [0200]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA L. VII. C. XIV. et utuntur viridi$$imo colore, Haec autem infectiva appellantur. Item propter inopiam coloris Indici, cretam Selinu$iam , aut anulariam, vi- trumque quod Graeci i$atin appellant inficientes, imitationem faciunt Indici coloris. Quibus rationibus et rebus expolitionum firmitates , quibusque decoras oporteat fieri picturas; item quas habeant omnes co- lores in $e pote$tates, ut mihi $uccurrere potuit in hoc libro per$crip$i. Itaque omnes aedificationum perfectiones, quam habere debeant opportu- nitatem ratiocinationibus $eptem voluminibus $unt finitae. In $equenti autem de aqua, $i quibus locis non fuerit, quemadmodum inveniatur, et qua ratione ducatur , quibusque rebus, $i erit $alubris et idonea pro- betur, explicabo.

Cod. ms. _$ini$iam._ Cod. Fran. _$yni$iam._ E. S. _$imi$iam_. Sic cum Ortiz. Al. _hyalon._ Codices Guelf. et Fran. _in$allim._ E. S. _in$alim._ Al. _ad di$po$itionem firmitatis._ Cod. ms. et E. S. _inducatur._ [0201] M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER OCTAVUS. PRAEFATIO.

De $eptem $apientibus _Thales Mile$ius_ omnium rerum principium aquam e$t profe$$us; _Heraclitus_ ignem; _Magorum $acerdotes_ aquam et ignem; _Euripides_ auditor _Anaxagorae_, quem philo$ophum _Athenien$es_ $cenicum appellaverunt, aera et terram, eamque ex coele$tium imbrium conceptionibus in$eminatam, $etus gentium et omnium animalium in mundo procreavi$$e, et quae ex ea e$$ent prognata cum di$$olverentur, temporum nece$$itate, coacta, in eandem redire, quaeque de aere na$ce- rentur item in coeli regiones reverti neque interitiones recipere, $ed di$- $olutione mutata, in eandem recidere, in qua aute $uerant, proprietatem, _Pythagoras_ vero, _Empedocles, Epicharmus,_ aliique phy$ici et philo$ophi haec principia quatuor e$$e propo$uerunt, aerem, ignem, aquam, terram, eorumque inter $e cohaerentiam naturali $iguratione ex generum di$- Sic cum Galiani. Al. _cohaerentes_. Cod. ms. _cohaerentia_. [0202]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA criminibus e$$icere qualitates. Animadvertimus vero non $olum na$centia ex his e$$e procreata, $ed etiam res omnes non ali $ine eorum pote$tate neque cre$cere, nec tueri. Namque corpora $ine $piritu redundanti non po$$unt habere vitam, ni$i aer in$luens cum incremento $ecerit auctus et remi$$iones continenter. Caloris vero $i non $uerit in corpore ju$ta com- paratio, non erit $piritus animalis, neque erectio $irma, cibique vires non poterunt habere concoctionis temperaturam. Item $i non terre$tri cibo membra corporis alantur, de$icientur, et ita a terreni principii mixtione erunt de$erta. Animalia vero $i $uerint $ine humoris pote$tate ex$angui- nata et exucta a principiorum liquore interare$cent. Igitur divina mens, quae proprie nece$$aria e$$ent gentibus non con$tituit difficilia et cara, uti $unt margaritae, aurum, argentum, ceteraque, quae nec corpus nec natura de$iderat: $ed $ine quibus mortalium vita non pote$t e$$e tuta, ef- fudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his $i quid $orte de$it in corpore $piritus, ad re$tituendum aer a$$ignatus, id prae$tat: Ap- paratus autem ad auxilia caloris, $olis impetus et ignis inventus, tutiorem e$$icit vitam: Item terrenus fructus e$carum prae$tans copias, $uperva- cuis de$iderationibus alit et nutrit animalia pa$cendo continenter: Aqua vero non $olum potus, $ed in$initas u$ui praebendo nece$$itates, gratas (quod e$t gratuita) prae$tat utilitates. Ex eo etiam qui $acerdotia gerunt moribus _Aegyptiorum_, o$tendunt omnes res e liquoris pote$tate con$i$te- re: itaque cum hydriam tegunt , quae ad templum aedemque ca$ta re- ligione refertur, tunc in terra procumbentes, manibus ad coelum $ubla- tis, de inventione ejus gratias agunt divinae benignitati .

Sio cum Fea. _tegunt_ non legitur in Cod. ms., nec in Ed. Sulp. Legitur omnino $ic: _Itaque cum hydria quae ad templum — — $ublatis inventionibus gratias agunt divinae_ _benignitati_. Vulgo: _inventionibus etc. benignitatis._ [0203]LIBER VIII. CAPUT I. CAPUT I. _De aquae inventionibus._

Cum ergo et a phy$icis et a philo$ophis et ab $acerdotibus judicetur ex pote$tate aquae omnes res con$tare, putavi, quoniam in prioribus $eptem voluminibus rationes _aedi$iciorum $unt expo$itae, in hoc oportere de in_- ventionibus aquae, quasque habeat in locorum proprietatibus virtutes, quibusque rationibus ducatur et quemadmodum item ea probetur, $cri- bere. E$t enim maxime nece$$aria et ad vitam, et ad delectationes, et ad u$um quotidianum. Ea autem facilior erit, $i $ontes erunt aperti et $lu- entes. Sin autem non pro$luent quaerenda $ub terra $unt capita et col- ligenda, quae $ic erunt experiunda: uti procumbatur in dentes, antequam $ol exortus $uerit, in locis quibus erit quaerendum, et in terra mento collocato et $ulto pro$piciantur eae regiones. Sic enim non errabit ex- cel$ius quam oporteat vi$us, cum erit immotum mentum; $ed libratam altitudinem in regionibus certa $initione de$ignabit. Tunc in quibus lo- cis videbuntur humores $e concri$pantes et in aera $urgentes, ibi $odia- tur; non enim in $icco loco hoc $ignum pote$t $ieri. Item animadver- tendum e$t quaerentibus aquam, quo genere $int loca; certa enim $unt in quibus na$citur. In creta tenuis et exilis et non alta e$t copia; ea erit non optimo $apore. Item $abulone $oluto tenuis, $ed $i in$erioribus locis invenietur; ea erit limo$a et in$uavis. In terra autem nigra $udores et $tillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis tempe$tatibus collectae in $pi$$is et $olidis locis $ub$idunt; eae habent optimum $aporem. Glarea vero mediocres et non certae venae reperiuntur; eae quoque egregia $unt $uavitate. Item $abulone ma$culo, arenaque et carbunculo certiores, et Cod. ms. et E. S. _inter ea._ Vulgo in$eritur _ad_. [0204]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $tabiliores $unt copiae; eaeque $unt bono $apore Rubro $axo et copio$ae et bonae, $i non per intervenia dilabantur et lique$cant. Sub radicibus autem montium et in $axis $ilicibus, uberiores et a$$uentiores; eaeque $rigidiores $unt et $alubriores. Campe$tribus autem $ontibus $al$ae, gra- ves, tepidae, non $uaves, ni$i quae ex montibus $ub terra $ubmanantes erumpunt in medios campos, ibique arborum umbris contectae, prae- $tant montanorum $ontium $uavitatem. Signa autem quibus terrarum ge- neribus $uberunt aquae, praeter quod $upra $criptum e$t, haec erunt: $i invenientur na$centia, tenuis juncus, $alix erratica, alnus, vitex, arundo, hedera, aliaque quae ejusmodi $unt, quae non po$$unt na$ci nec ali per $e $ine humore. Solent autem eadem in lacunis nata e$$e, quae $identes praeter reliquum agrum excipiunt aquam ex imbribus, et agris per hie- mem, diutiusque propter capacitatem con$ervant humorem, quibus non e$t credendum. Sed quibus regionibus et terris, non lacunis, ea $igna na$cun- tur non $ata, $ed naturaliter per $e creata, ibi e$t quaerenda. In quibus locis eae non $ignificabuntur inventiones, $ic erunt experiundae: Fodiatur quoquover$us locus latus pedes tres, altus ne minus pedes quinque, in eoque collocetur, circiter $olis occa$um, $caphium aereum, aut plumbeum, aut pelvis, ex his quod erit paratum, idque intrin$ecus oleo ungatur, ponatur- que inver$um, et $umma $o$$ura operiatur arundinibus aut $ronde, $upra terra obruatur; tum po$tero die aperiatur, et $i in va$e $tillae $udoresque erunt, is locus habebit aquam. Item $i vas ex creta factum non coctum in ea $o$$ione, eadem ratione opertum, po$itum $uerit, $i is locus aquam habuerit, cum apertum $uerit, vas humidum erit, et etiam di$$olvetur ab humore. Vellusque lanae $i collocatum erit in ea $o$$ura, in $equenti autem die de eo aqua expre$$a erit, $igni$icabit eum locum habere co- piam. Non minus $i lucerna concinnata, oleique plena, et accen$a, in eo Sic Cod. ms. et E. S. item Cod. Fran. Al. _et ubi $unt._ [0205]LIBER VIII. CAPUT II. loco operta $uerit collocata, et po$tero die non erit exu$ta, $ed habuerit reliquias olei et ellychnii, ip$aque humida invenietur, indicabit eum lo- cum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad $e ducit humores. Item in eo loco ignis $i $actus $uerit, et percale$acta terra et adu$ta vaporem nebulo$um ex $e $u$citaverit, is locus habebit aquam. Cum haec ita erunt pertentata, et quae $upra $cripta $unt $igna inventa, tum deprimendus e$t puteus in eo loco, et $i caput erit aquae inventum, plures $unt circa $o- diendi, et per $pecus in unum locum omnes conducendi. Haec autem maxime in montibus et regionibus $eptentrionalibus $unt quaerenda, eo quod in his et $uaviora et $alubriora, et copio$iora inveniuntur; aver$i enim $unt $olis cur$ui, et in his locis primum crebrae $unt arbores et $ilvo$ae, ip$ique montes $uas habent umbras ob$tantes, ut radii $olis non directi perveniant ad terram, nec po$$int humores exugere . Inter- valla quoque montium maxime recipiunt imbres, et propter $ilvarum crebritatem, nives ibi ab umbris arborum et montium diutius con$ervan- tur; deinde liquatae per terrae venas percolantur, et ita perveniunt ad in$imas montium radices, ex quibus pro$luentes $ontium erumpunt $luctus. Campe$tribus autem locis contrario non po$$unt haberi copiae, quae et $i $int non po$$unt habere $alubritatem, quod $olis vehemens impetus, prop- ter nullam ob$tantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens ex planitie camporum humorem: et $i quae ibi $unt aquae apparentes, ex his, quod e$t levi$$imum tenui$$imumque, et $ubtili $alubritate aer avocans di$$ipat in impetum coeli, quaeque gravi$$imae duraeque et in$uaves $unt partes, eae in fontibus campe$tribus relinquuntur.

Cod. ms. _exurere_. [0206]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA CAPUT II. _De aqua imbrium_.

Itaque quae ex imbribus aqua colligitur $alubriores habet virtutes, eo quod eligitur ex omnibus fontibus levi$$imis $ubtilibusque tenuitatibus: deinde per aeris exercitationem percolata tempe$tatibus lique$cendo per- venit ad terram. Etiamque non crebriter in campis con$luunt imbres, $ed in montibus aut ad ip$os montes, ideo quod humores ex terra matu- tino $olis ortu moti, cum $unt egre$$i in quamcunque partem coeli, $unt proclinati, trudunt aera, deinde cum $unt moti propter vacuitatem loci, po$t $e recipiunt aeris ruentes undas. Aer autem cum ruit trudens quo- cunque humorem praevium, $piritus et impetus et undas cre$centes $acit ventorum. A ventis autem quocunque $eruntur, humores conglobati ex fontibus et $luminibus et paludibus et pelago, cum tepore $olis contin- guntur , exhauriuntur, et ita tolluntur in altitudinem nubes: eae de- inde cum aeris unda nitentes, cum perveniunt ad montes, ab eorum of- fen$a, et procellis propter plenitatem et gravitatem, lique$cendo di$per- guntur, et ita di$$unduntur in terras. Vaporem autem et nebulas et hu- mores ex terra na$ci, haec videtur e$$icere ratio. quod ea habet in $e et calores $ervidos et $piritus immanes, re$rigerationesque et aquarum mag- nam multitudinem. Ex eo cum refrigeratur noctu ventorum $latus ori- untur per tenebras, et ab humidis locis egrediuntur in altitudinem nu- bes, $ol oriens impetu tangit orbem terrae, tum aer ab $ole percale$ac- tus cum roribus ex terra tollit humores. Licet et ex balneis exem- plum capere: nullae enim camerae, quae $unt caldariorum, $upra $e po$- $unt habere $ontes, $ed coelum quod e$t ibi, ex prae$urniis ab ignis va- pore percalefactum, corripit ex pavimentis aquam, et aufert $ecum in Cod. ms. E. S. et Cod. Fran. _colligunt et exhauriunt et ita tollunt._ [0207]LIBER VIII. CAPUT II. camerarum curvaturas et eam $u$tinet; ideo quod $emper vapor calidus in altitudinem $e trudit, et primo non remittitur propter levitatem , $i- mul autem plus humoris habet conge$tum, non pote$t $u$tineri propter gravitatem, $ed $tillat $upra lavantium capita. Ita quoque eadem ratio- ne coele$tis aer cum ab $ole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit humores et congregat ad nubes. Ita enim terra fervore tacta ejicit humores, ut corpus hominis ex calore emittit $udores. Indices autem $unt ejus rei venti, ex quibus qui a frigidi$$imis partibus veniuut procre- ati $eptentrio et aquilo, extenuatos $iccitatibus in aere $latus $pirant: Au- $ter vero et reliqui, qui a $olis cur$u impetum $aciunt, $unt humidi$$imi, et $emper apportant imbres, quod percale$acti ab regionibus $ervidis ad- veniunt, et ex omnibus terris lambentes eripiunt humores, et ita eos pro$undunt ad $eptentrionales regiones. Haec autem $ic $ieri te$timo- nio po$$unt e$$e capita $luminum, quae orbe terrarum chorographiis pic- ta, itemque $cripta plurima maximaque inveniuntur egre$$a ab $eptentri- one. Primumque in _India Ganges_ et _Indus_ a _Cauca$o_ monte oriuntur: _Syria, Tigris_ et _Euphrates; A$ia_, item _Ponto Bory$thenes, Hypanis,_ _Tanais: Colchis, Pha$is: Gallia, Rhodanus: Belgica, Rhenus:_ citra _Alpes_, _Timavus_ et _Padus: Italia Tybris: Mauru$ia,_ quam no$tri _Mauritaniam_ appellant, ex monte _Atlante Dyris,_ qui ortus ex $eptentrionali regione progreditur per occidentem ad lacum _Heptabolum_, et mutato nomine di- citur _Nigir_, deinde ex lacu _Heptabolo_ $ub montes de$ertos $ubterfluens per meridiana loca manat et in$luit in paludem _Coloe_, quae circumcingit _Meroen_, quae e$t _Aethiopum_ meridianorum regnum. Ab hisque paludi- bus $e circumagens per $lumina _A$tabo$am_, et _A$taboram_, et alia plu- ra pervenit per montes ad catarrhactam, ab eaque $e praecipitans per $ep- Al. _brevitatem_. CC. Guelf. et Fran. _A$tan$oban_ et _A$toboam_. E.S. _Ba$ean Soban_ et _A$toban_. [0208]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tentrionalem pervenit inter _Elephantida_ et _Syenem Thebaicosque_ in _Ae_- _gyptum_ campos: et ibi _Nilus_ appellatur. Ex _Mauritania_ autem caput _Nili_ pro$luere ex eo maxime cogno$citur, quod ex altera parte montis _Atlantis_ $unt alia capita item pro$luentia ad occidentis oceanum, ibique na$cuntur ichneumones, crocodili, et aliae $imiles be$tiarum pi$ciumque naturae praeter hippopotamos. Ergo cum omnia maxima $lumina in or- bis terrarum de$criptionibus ab $eptentrione videantur pro$luere _A$rique_ campi, qui $unt in meridianis partibus $ubjecti $olis cur$ui, latentes pe- nitus habeant humores, nec $ontes crebros amnesque raros, relinquitur: uti multo meliora inveniantur capita $ontium, quae ad $eptentrionem aquilonemve $pectant: ni$i $i inciderint in $ulphuro$um locum, aut alu- mino$um, $eu bitumino$um; tunc enim permutantur, et aut calidae aquae aut $rigidae odore malo et $apore per$undunt $ontes. Neque enim calidae aquae e$t ulla proprietas, $ed $rigida aqua cum incidit percurrens in ardentem locum e$$erve$cit, et percale$acta egreditur per venas extra terram, ideo diutius non pote$t permanere, $ed brevi $patio $it $rigida. Namque $i naturaliter e$$et calida, non re$rigeraretur calor ejus. Sapor autem et odor, et color ejus non re$tituitur, quod intinctus et commix- tus e$t propter naturae raritatem.

CAPUT III. _De aquis calidis, et de variorum $ontium, $luminum, lacuumque natura._

Sunt autem etiam nonnlli $ontes calidi, ex quibus pro$luit aqua $apore optimo, quae in potione ita e$t $uavis, uti nec $ontanalis ab _Camoenis_, nec _Marcia_ $aliens de$ideretur. Haec autem a natura per$iciuntur his rationibus. Cum in imo per alumen, aut bitumen, $eu $ulphur ignis ex- citatur, ardore percande$acit terram, quae e$t circa $e. Supra $e autem fervidum emittit in $uperiora loca vaporem, et ita $i qui in his locis qui [0209]LIBER VIII. CAPUT III. $unt $upra, $ontes dulcis aquae na$cuntur, offen$i eo vapore efferve$cunt inter venas, et ita pro$luunt incorrupto $apore. Sunt etiam odore et $a- pore non bono $rigidi $ontes, qui ab in$erioribus locis penitus orti, per loca ardentia tran$eunt et ab his per longum $patium terrae percurren- tes re$rigerati perveniunt $upra terram, $apore, odore, coloreque corrup- to uti in _Tiburtina_ via $lumen _Albula_, et in _Ardeatino_ fontes frigidi eo- dem odore, qui $ulphurati dicuntur, et reliquis locis $imilibus. Hi autem cum $int $rigidi, ideo, videntur a$pectu $ervere, quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt, humore et igni inter $e congruentibus of- $en$i vehementi $ragore, validos in $e recipiunt $piritus, et ita in$lati vi venti coacti bullientes crebro per $ontes egrediuntur. Ex his autem qui non $unt aperti, $ed aut $axis aut alia vi detinentur, per angu$tas venas vehementia $piritus extruduntur ad $ummos grumorum tumulos. Itaque qui putant tanta $e altitudine, qua $unt grumi, capita $ontium po$$e habere, cum aperiunt $o$$uras latius, decipiuntur; namque uti aeneum vas non in $ummis labris plenum, $ed aquae men$uram $uae capacitatis habens e tri- bus duas partes, operculumque in eo collocatum cum ignis vehementi $ervore tangatur percale$ieri cogit aquam: Ea autem propter naturalem raritatem in $e recipiens fervoris validam in$lationem, non modo implet vas, $ed $piritibus extollens operculum et cre$cens abundat: $ublato au- tem operculo, emi$$is in$lationibus in aere patenti, rur$us ad $uum locum re$idet. Ad eundem modum ea capita $ontium cum $unt angu$tiis com- pre$$a ruunt in $ummo $piritus aquae bullitus. Simul autem latius $unt aperti exinaniti per raritates liquidae pote$tatis re$idunt, et re$tituuntur in libramenti $ui proprietatem. Omnis autem aqua calida, ideo quidem e$t medicamento$a, quod in praeviis rebus percocta aliam virtutem reci- pit ad u$um. Namque $ulphuro$i $ontes nervorum labores re$iciunt, per- cale$aciendo, exugendoque caloribus e corporibus humores vitio$os: Cod. ms. _exurendo_. [0210]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Alumino$i autem, cum di$$oluta membra corporum paraly$i aut aliqua vi morbi receperunt, $ervendo per patentes venas re$rigerationem contraria caloris vi re$iciunt, et ex hoc continenter re$tituuntur in antiquam mem- brorum curationem: Bitumino$i autem interioris corporis vitia potioni- bus purgando, $olent mederi. E$t autem aquae $rigidae genus nitro$um uti _Pinnae Ve$tinae, Cutiliis_, aliisque locis $imilibus, quod potionibus de- purgat, per alvumque tran$eundo etiam $trumarum minuit tumores. Ubi vero aurum, argentum, $errum, aes, plumbum, reliquaeque res earum $i- miles $odiuntur, $ontes inveniuntur copio$i; $ed hi maxime $unt vitio$i. Habent enim vitia contraria aquae calidae, quam $ulphur, alumen, bitu- men emittit; qui per potiones, cum in corpus ineunt, et per venas per- manando nervos attingunt et artus, eos durant in$lando. Igitur nervi in$latione turgentes, ex longitudine contrahuntur, et ita aut neuricos aut podagricos e$$iciunt homines; ideo quod ex duri$$imis et $pi$$ioribus $ri- gidi$$imisque rebus intinctas habent venarum raritates. Aquae autem $pecies e$t, quae cum habeat non $atis perlucidas venas, $puma uti $los, natat in $ummo, colore $imilis vitri purpurei. Haec maxime con$ideran- tur _Athenis_, ibi enim ex ejusmodi locis et $ontibus, et in _A$ty_ et ad portum _Piraeeum_, ducti $unt $alientes, e quibus bibit nemo propter eam cau$am, $ed lavationibus et reliquis rebus utuntur. Bibunt autem ex pu- teis, et ita vitant eorum vitia. _Troezeni_ non pote$t id vitari, quod om- nino aliud genus aquae non reperitur, ni$i quod cibdeli habent. Itaque in ea civitate aut omnes aut maxima parte $unt pedibus vitio$i. _Ciliciae_ vero civitate _Tar$o_ $lumen e$t nomine _Cydnos_, in quo podagrici crura macerantes levantur dolore. Sunt autem et alia multa genera quae $uas habent proprietates, uti in Sicilia $lumen e$t _Hiunera_, quod a $onte cum e$t progre$$um dividitur in duas partes; quae pars pro$luit contra _Hetruriam_ , Sic Codices Guel$. et Fran. Al. _Aetnam_. [0211]LIBER VIII. CAPUT III. quod per terrae dulcem $uccum percurrit e$t in$inita dulcedine, altera pars, quae per eam terram currit unde $al foditur, $al$um habet $aporem. Item _Paraetonio_ et quo e$t iter ad _Hammonem_, et _Ca$io_ ad _Aegyptum_, lacus $unt palu$tres, qui ita $unt $al$i, ut habeant in$uper $e $alem con- gelatum. Sunt autem et aliis pluribus locis et fontes et flumina et la- cus, qui per $ali$odinas percurrentes nece$$ario $al$i per$iciuntur. Alii autem per pingues terrae venas pro$luentes, uncti oleo erumpunt, uti _Solis_ (quod oppidum e$t _Ciliciae_) flumen nomine _Liparis_, in quo natan- tes aut lavantes, ab ip$a aqua unguntur. Similiter _Aethiopiae_ lacus e$t, qui unctos homines efficit, qui in eo nataverint, et in _India_, qui $ereno coelo emittit olei magnam multitudinem. Item _Carthagini_ fons e$t, in quo natat in$uper oleum odore, uti $cobe citreo, quo oleo etiam pecora $olent ungi. _Zacyntho_ et circa _Dyrrhachium_ et _Apolloniam_ fontes $unt, qui picis magnam multitudinem cum aqua vomunt. Sub _Babylone_ lacus ampli$$ima magnitudine qui _Limne a$phaltitis_ appellatur, habet $upra natans liquidum bitumen, quo bitumine et latere te$taceo $tructo muro _Semiramis_ circumdedit _Babylonem_. Item _Ioppe_ in _Syria_, _Arabiaque Nu-_ midarum lacus $unt immani magnitudine, qui emittunt bituminis maxi- mas moles, quas diripiunt, qui habitant circa. Id autem non e$t miran- dum; nam crebrae $unt ibi lapicidinae bituminis duri. Cum ergo per bitumino$am terram vis erumpit aquae, $ecum extrahit, et cum $it egre$$a, extra terram $ecernitur, et ita rejicit ab $e bitumen. Etiamque e$t in _Cappadocia_ in itinere, quod e$t inter _Mazaca_ et _Tuana_ lacus amplus, in quem lacum pars $ive arundinis $ive alii generis $i demi$$a fuerit, et po- $tero die exempta, ea pars, quae fuerit exempta, invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam man$erit permanet in $ua proprietate. Ad eun- dem modum _Hierapoli Phrygiae_ effervet aquae calidae multitudo, ex Sic E. S. Alias _Babylone omi$$o $ub_. [0212]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA qua circum hortos et vineas fo$$is ductis immittitur. Haec autem effici- tur po$t annum cru$ta lapidea, et ita quotannis dextra ac $ini$tra margi- nes ex terra faciendo inducunt eam, et efficiunt his cru$tis in agris $epta. Hoc autem ita videtur naturaliter $ieri, quod in his locis et ea terra, quibus is na$citur $uccus, $ube$t coaguli naturae $imilis: Deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram, a $olis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in areis $alinariis videtur. Item $unt ex amaro $ucco terrae fontes exeuntes vehementer amari; ut in _Ponto_ e$t flumen _Hypanis_ qui a capite pro$luit circiter millia quadraginta $apore dulci$$imo; deinde cum pervenit ad locum, qui e$t ab o$tio ad millia cen- tum $exaginta, admi$cetur ei fonticulus oppido quam parvulus: Is cum in eum in$luit, tunc tantam magnitudinem fluminis $acit amaram. Ideo quod per id genus terrae et venas, unde $andaraca foditur, ea aqua ma- nando perficitur amara. Haec autem di$$imilibus $aporibus a terrae pro- prietate per$iciuntur, uti etiam in fructibus videtur. Si enim radices ar- borum aut vitium aut reliquorum $eminum non ex terrae proprietatibus $uccum capiendo ederent $ructus, uno genere e$$ent in omnibus locis et regionibus omnium $apores. Sed animadvertimus in$ulam _Lesbon_ vinum _Protyrum, Maloniam Catacecaumenen_; item _Lydiain Meliton, Siciliam_ _Mamertinum, Campaniam Falernum,_ in _Terracina_ et _Fundis Caecubum_, reliquisque locis pluribus innumerabili multitudine genera vini virtutes- que procreari, quae non aliter po$$unt $ieri, ni$i cum terrenus humor $uis proprietatibus $aporum in radicibus infu$us, enutrit materiam per quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et generis $ui fru- ctus $aporem. Quod $i terra generibus humorum non e$$et di$$imilis et di$parata, non tantum in _Syria_ et _Arabia_ in arundinibus et juncis her- bisque omnibus e$$ent odores, neque arbores turiferae, neque piperis da- rent baccas, nec myrrhae glebulas, nec _Cyrenis_ in ferulis la$er na$cere- tur; $ed in omnibus terrae regionibus et locis eodem genere omnia pro- [0213]LIBER VIII. CAPUT III. crearentur. IIas autem varietates regionibus et locis, inclinatio mundi et $olis impetus propius aut longius cur$um faciendo tales efficit terrae humores: quae qualitates non $olum in his rebus, $ed etiam in pecoribus et armentis di$cernuntur. Haec non ita di$$imiliter efficerentur, ni$i pro- prietates $ingularum terrarum in regionibus ad $olis pote$tatem tempe- rarentur. Sunt enim _Boeotiae_ flumina _Cephi$os_ et _Melas, Lucaniae Cra-_ tis, _Trojae Xanthus_, inque agris _Clazomeniorum_, et _Erythraeorum_, et _Lao-_ _dicen$ium_, fontes ac $lumina, cum pecora $uis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus adiguntur eo quotidie potum, ex eoque quamvis $int alba, procreant aliis locis leucophaea, aliis locis pulla, aliis coracino colore. Ita proprietas liquoris cum init in corpus pro$e- minat intinctam $ui cujusque generis qualitatem. Igitur quoniam in campis _Trojanis_ proxime flumen armenta rufa, et pecora leucophaea na$- cuntur, ideo id $lumen _Ilien$es Xantlum_ appellavi$$e dicuntur. Etiam- que inveniuntur aquae genera mortifera, quae per male$icum $uccum terrae percurrentia recipiunt in $e vim venenatam, uti fui$$e dicitur _Ter-_ _racinae_ fons, qui vocabatur _Neptunius_, ex quo qui biberant imprudentes vita privabantur; quapropter antiqui eum ob$truxi$$e dicuntur: et apud _Cychros_ in _Thracia_ lacus, ex quo non $olum qui biberint moriuntur, $ed etiam qui laverint: item in _The$$alia_ fons e$t profluens, ex quo fon- te, nec pecus ullum gu$tat, nec be$tiarum genus ullum propius accedit; ad quem fontem proxime e$t arbor florens purpureo colore. Non minus in _Macedonia_, quo loci $epultus e$t _Euripides,_ dextra ac $ini$tra monu- menti advenientes duo rivi concurrunt in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores pran$itare $olent, propter aquae bonitatem; ad ri- vum autem qui e$t ex altera parte monumenti, nemo accedit, quod mor- tiferam aquam dicitur habere. Item e$t in _Arcadia Nonacris_ nominata Sic Cod. ms. Al. _concurrunt, in unum accumbentes._ [0214]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA terrae regio, quae habet in montibus e $axo $tillantes frigidi$$imos hu- mores. Haec autem aqua _Stygos hydor_ nominatur quam neque argen- teum, neque aeneum, neque ferreum vas pote$t $u$tinere , $ed di$$ilit et di$$ipatur. Con$ervare autem eam, et continere nihil aliud pote$t, ni$i mulina ungula, quae etiam memoratur ab _Antipatro_ in provinciam, ubi erat _Alexander_, per _Iollam_ filium perlatam e$$e, et ab eo ea aqua regem e$$e necatum. Item _Alpibus_ in _Cotti_ regno e$t aqua, quam qui gu$tant, $tatim concidunt. Agro autem _Fali$co_ via _Campana_ in campo _Corneto_ e$t lucus, in quo fons oritur, ubi anguium et lacertarum reliquarumque $erpentium o$$a jacentia apparent. Item $unt nonnullae acidae venae fontium uti _Lynce$to_, et in _Italia Virena_ , _Campania Theano_, aliisque locis pluribus quae hanc habent virtutem, uti calculos in ve$icis qui na$- cuntur in corporibus hominum potionibus di$cutiant; fieri autem hoc naturaliter ideo videtur, quod acer et acidus $uccus $ube$t in ea terra, per quam egredientes venae intinguntur acritudine, et ita cum in corpus inierunt, di$$ipant quae ex aquarum $ub$identia in corporibus, et concre$- centia offenderunt. Quare autem di$cutiantur ex acidis eae res, $ic po$- $umus animadvertere. Ovum in aceto $i diutius po$itum fuerit, cor- tex ejus molle$cet et di$$olvetur. Item plumbum, quod e$t lenti$$imum et gravi$$imum, $i in va$e collocatum fuerit, et in eo acetum $uffu$um, id autem opertum et oblitum $i erit, efficietur uti plumbum di$$olvatur, et $iat ceru$$a. Eisdem rationibus aes, quod etiam $olidiore e$t natura, $imiliter curatum $i fuerit, di$$ipabitur, et fiet aerugo. Item margarita, non minus $axa $ilicea, quae neque ferrum neque ignis pote$t per $e di$- Sic Cod. ms. Al. _$ub$i$tere_. Cod. ms. E. S. et Cod. Fr. _Crobi._ Codices Guelf. et Fr. et E. S. _Vienna_. Galiani _Velina_. Sic Cod. ms. Al. _impo$itum_ al. _appo$itum_. [0215]LIBER VIII. CAPUT III. $olvere, cum ab igni $unt percalefacta aceto $par$o di$$iliunt et di$$olvun- tur. Ergo cum has res ante oculos ita fieri videamus, ratiocinemur iis- dem rationibus ex acidis, propter acritudinem $ucci, etiam calculo$os e natura rerum $imiliter po$$e curari. Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum e$t unus _Paphlagoniae_, ex quo, etiam $ine vino potantes, $iunt temulenti. _Aequiculis_ autem in _Italia_ et in _Alpibus_ natio- ne _Medullorum_, e$t genus aquae, quam qui bibunt, efficiuntur turgidis gutturibus. In _Arcadia_ vero civitas e$t non ignota _Clitori_, in cujus agris e$t $pelunca pro$luens aquae, quam qui biberint fiunt ab$temii. Ad eum autem fontem epigramma e$t in lapide, in$criptum hac $ententia ver$ibus _Graecis_, eam non e$$e idoneam ad lavandum, $ed etiam inimicam vitibus, quod apud eum fontem _Melampus_ $acrificiis purgavi$$et rabiem _Proeti_ $iliarum, re$titui$$etque earum virginum mentes in pri$tinam $anitatem. Epigramma autem e$t id quod e$t $ub$criptum : Αγξότα σὺν ποίμναις τὸ μεσημβξινὸν ήν σε βχξùνη Δίψος, ὰ\‘ν ὲσχατις Κλείτοξος ὲξχὸμενον, Τής μὲν ὰπὸ Κξηνης ὰξμσαι πόμα, ηαὶ παξὰ νύμφχις Γδξιάσι ςῆσον πᾶν τὸ σὸν αὶπὸλιον. 'Αλλὰ σὺ μή\’τ επὶ λουτξὰ βάλης χρόα, μή σε κχὶ αύξη Πημήνη δεξμῆς ὲντὸς ὲότα μέθης. Φεῦγε \’δ ὲυὴν πηγὴν μισάμπελον, ένδα Μελάμπ{ου}ς Λουσάμενος λύσσης Προιτίδας ὰξγαγέης Π\’χντα καθαξμὸν ὲκὸψεν ὰπόμφυφον, εὺ\‘τ ὰν ὰπ᾿ Áξγ{ου}ς Ούξεα τρηχειης ήλυθεν Αξκαδίης.

Item e$t in in$ula _Chio_ fons, e quo qui imprudenter biberint fiunt in$i- pientes, et ibi e$t epigramma in$culptum ea $ententia: jucundam e$$e Non leguntar epigrammata $equentia in Ed. Sulp.; at in Codicibus Guelf. et Fran. [0216]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA potionem fontis ejus, $ed qui biberit $axeos habiturum $en$us. Sunt au- tem ver$us hi: Ηδεῖα ψμχξοῖο ποτ{ου} λιβὰς ὴν ὰναβάλλη, Πηγὴν, ὰλλὰ νόω τρος ὸ τῆσδε πιών.

_Su$is_ autem, in qua civitate e$t regnum _Per$arum_, fonticulus e$t, ex quo qui biberint amittunt dentes. Item in eo e$t $criptum epigramma, quod $ignificat hanc $ententiam: Egregiam e$$e aquam ad lavandum, $ed eam $i bibatur excutere e radicibus dentes, et hujus enigrammatos $unt ver$us graece,

Υδατα τχυτα βλέπεις φοβεξὰ, βένε, τῶν ὰπό χεξσὶ Λ{ου}τξὰ μὲν ὰνδξώποις ὰβλαβῆ ὲςιν έλειν. Ην δὲ βάλης κοίλης ποτὶ νηδύος ὰγλαὸν ύδωξ, Ἀκξα μόνον δολιχ{όυ} χεὶλδος ὰψάμενος, Αυτῆμαξ πξιςηρες ὲπὶ χθὸνι δὰιτὸς ὸδόντες Πίπτ{ου}σι, γεύω ὸξφὰνὰ θὲντες έδη.

CAPUT IV. _De proprietate item nonnullorum locorum et fontiun_.

Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates, quae procreant, qui ibi na$cuntur egregiis vocibus ad cantandum, uti _Tar$o, Magne$iae,_ aliis- que ejusmodi regionibus. Etiamque _Zama_ e$t civitas _A$roruin_, cujus moenia rex Juba duplici muro $ep$it, ibique regiam domum $ibi con$ti- tuit. Ab ea millia pa$$uum viginti e$t oppidum I$muc, cujus agrorum regiones incredibili finitae $unt terminatione. Cum e$$et enim _Africa_ parens et nutrix ferarum be$tiarum, maxime $erpentium, in ejus agris op- pidi nulla na$citur, et $i quando allata ibi ponatur, $tatim moritur; neque id $olum ibi, $ed etiam terra ex his locis $i alio translata fuerit $imiliter [0217]LIBER VIII. CAPUT IV. efficit. Id genus terrae etiam _Balearibus _dicitur e$$e; $ed aliam mirabili- orem virtutem ea habet terra, quam ego $ic accepi. _C. Julius, Ma$un-_ _thae_ filius, cujus erant totius oppidi agrorum po$$e$$iones, cum patre _Cae$are_ militavit. Is ho$pitio meo e$t u$us; ita quotidiano convictu ne- ce$$e fuerat de philologia di$putare. Interim cum e$$et inter nos de a- quae pote$tate et ejus virtutibus $ermo, expo$uit e$$e in ea terra ejus- modi fontes, ut qui ibi procrearentur voces ad cantandum egregias ha- berent. Ideoque $emper transmarinos cata$tos emere formo$os et puel- las maturas, eosque conjungere, ut qui na$cerentur ex his, non $olum egregia voce, $ed etiam forma e$$ent non invenu$ta. Cum haec tanta va- rietas $it paribus rebus natura di$tributa, quod humanum corpus e$t ex aliqua parte terrenum, in eo autem multa genera $unt humorum, uti $anguinis, lactis, $udoris, urinae, lacrimarum. Ergo $i in parva parti- cula terreni tanta di$crepantia invenitur $aporum, non e$t mirandum $i in tanta magnitudine terrae innumerabiles $uccorum reperiantur varietates, per quarum venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium egre$- $us, et ita ex eo di$pares variique per$iciuntur in propriis generibus fon- tes propter locorum di$crepantiam, et regionum qualitates, terrarumque di$$imiles proprietates. Ex his autem rebus $unt nonnulla, quae ego per me per$pexi; cetera in libris _Graecis_ $cripta inveni, quorum $cripto- rum hi $unt auctores; _Theophra$tus, Timacus, Po$idonius, Hege$ias, He-_ _rodotus, Ari$tides, Metrodorus_, qui magna vigilantia et infinito $tudio locorum proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione coeli, regionum qualitates ita di$tributas e$$e $criptis declaraverunt: quorum $ecutus ingre$- $us in hoc libro per$crip$i quae $atis e$$e putavi de aquae varietatibus; Sic cum Galiani. Al. _Ma$ini$$ae_. Cod. Guelf. _Catla$tros_. Cod. Fran. _cataba$tros_. E. S. _cala$tros_. Sic legere malui. Al. _di$paribus_. [0218]M. VITRUVIIP. DE ARCHITECTURA quo $acilius ex his per$criptionibus eligant homines aquae fontes, qui- bus ad u$um $alientes po$$int ad civitates municipiaque perducere. Nul- la enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad u$um nece$$itates, quantas aqua. Ideo quod omnium animalium natura $i frumenti fructu privata fuerit, arbu$tisve, aut carne, aut pi$catu, aut etiam qualibet ex his reliquis rebus e$carum utendo poterit tueri vitam; $ine aqua vero nec corpus animalium, nec ulla cibi virtus pote$t na$ci, nec tueri, nec parari; quare magna diligentia indu$triaque quaerendi $unt et eligendi fontes ad humanae vitae $alubritatem.

CAPUT V. _De aquarum experimentis_.

Expertiones autem et probationes eorum $ic $unt providendae. Si erunt pro$luentes et aperti, antequam duci incipiantur, a$piciantur, animoque advertantur qua membratura $int qui circa eos fonte habitant homines. Et $i erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus non vitio$is, non lippis oculis, erunt probati$$imi. Item $i fons novus fuerit fo$$us et in vas _Corinthium_ $ive alterius generis, quod erit ex aere bono, ea a- qua $par$a, maculam non fecerit, optima erit. Itemque in aheno $i ea aqua defervefacta et po$tea requieta et defu$a fuerit, neque in ejus ahe- ni fundo arena aut limus invenietur, ea aqua erit item probata. Item $i legumina in vas cum ea aqua conjecta ad ignem po$ita, celeriter per- cocta fuerint, indicabunt eam aquam e$$e bonam et $alubrem. Non etiam minus ip$a aqua, quae erit in fonte, $i fuerit limpida et perlucida, et quocumque pervenerit aut perfluxerit, $i mu$cus non na$cetur, neque juncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus fuerit, $ed pu- ram habuerit $peciem, innuetur his $ignis e$$e tenuis et in $umma $alu- britate.

[0219]LIBER VIII. CAPUT VI. CAPUT VI. _De librationibus aquarum et in$trumentis ad hunc u$um_.

Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut fieri oporteat ex- plicabo: cujus ratio e$t prima perlibratio. Libratur autem dioptris, aut libris aquariis, aut chorobate, $ed diligentius efficitur per chorobatem, quod dioptrae libraeque fallunt. Chorobates autem e$t regula (A) lon- ga circiter pedum viginti, ea habet ancones (B) in capitibus extremis aequali modo perfectos, inque regulae capitibus ad normam coagmenta- tos, et inter regulam et ancones a cardinibus compacta transver$aria (C), quae habent lineas ad perpendiculum recte de$criptas, pendentiaque ex regula perpendicula (D) in $ingulis partibus $ingula: quae, cum regula fuerit collocata, eaque tangent aeque ac pariter lineas de$criptionis, indica- bunt libratam collocationem. Sin autem ventus interpellaverit, et motioni- bus lineae non potuerint certam $igni$icationem facere; tunc habeat in $upe- riore parte canalem longum pedes quinque, latum digitum, altum $e$qui- digitum, eoque aqua infundatur; et $i aequaliter aqua canalis $umma la- bra tanget, $cietur e$$e libratum. Ita eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, $cietur quantum habuerit fa$tigii. Forta$$e qui _Archimedis_ libros legit, dicet non po$$e fieri veram ex aqua librationem quod ei placet, aquam non e$$e libratam, $ed $phaeroides habere $chema, et ibi habere cen- trum quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem ($ive plana e$t aqua, $eu $phaeroides) nece$$e e$t, extrema capita canalis regulae dextra ac $ini- $tra, cum librata regula erit , pariter $u$tinere aquam. Sin autem pro- clinatus erit ex una parte, quae erit altior non habebit regulae canalis in $ummis labris aquam. Nece$$e enim e$t quocunque aqua $it infu$a in Forma I. Sic Cod. Guelf. Alias verba inter _regulae et pariter_ non leguntur. [0220]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA medio in$lationem curvaturamque habere, $ed capita dextra ac $ini$tra in- ter $e librata e$$e. Exemplar autem chorobatis erit in extremo volumi- ne de$criptum. Et $i erit fa$tigium magnum, facilior erit decur$us aquae. Sin autem intervalla erunt lacuno$a, $ub$tructionibus erit $uccurrendum.

CAPUT VII. _De ductionibus aquarum; de puteorum $o$$ionibus; de ci$ternis, etε de Signinis operibus_.

Ductus autem aquae fiunt generibus tribus: rivis per canales $tructiles, aut $i$tulis plumbeis, $eu tubulis $ictilibus, quorum hae $unt rationes . Si canalibus, ut $tructura $iat quam $olidi$$ima, $olumque rivi libramen- ta habeat fa$tigiata ne minus in centenos pedes $emipede: eaeque $tructu- rae confornicentur, ut minime $ol aquam tangat. Cumque venerit ad moenia, e$$iciatur ca$tellum (A), et ca$tello conjunctum ad recipien- dum aquam triplex immi$$arium: (C. B. D.) collocenturque in ca$tello tres fi$tulae (1. 2. 3.) aequaliter divi$ae intra receptacula conjuncta, uti cum abundaverit ab extremis in medium receptaculum redundet. (E. F.) Ita in medio (4) ponentur fi$tulae in omnes lacus et $alientes: ex altero (5) in balneas ut vectigal quotannis populo prae$tent: ex quibus tertio (6) in domos privatas. Ita ne de$it in publico; non enim poterunt a- vertere cum habuerint a capitibus proprias ductiones. Haec autem qua- re divi$a con$tituerim, hae $unt cau$ae: uti qui privatim ducent, in do- mos, vectigalibus tueantur per publicanos, aquarum ductus. Sin autem medii montes erunt inter moenia et caput fontis, $ic erit faciendum: uti $pecus fodiantur $ub terra, librenturque ad fa$tigium, quod $upra $criptum e$t, et $i tophus erit aut $axum in $uo $ibi canalis excidatur: Sic Cod. ms. et E. S. Forma II. Forma III. [0221]LIBER VIII. CAPUT VII. $in autem terrenum, aut areno$um erit $olum, et parietes cum camera in $pecu $truantur, et ita peducatur. Puteique ita $int $acti uti inter duos $it actus. Sin autem $i$tulis plumbeis ducetur, primum ca$tel- lum ad caput $truatur , deinde ad copiam aquae lamnae $i$tularum con$tituantur, eaeque $i$tulae ab eo ca$tello collocentur ad ca$tellum, quod erit in moenibus. Fi$tulae ne minus longe pedum denum fundan- tur, quae $i centenariae erunt pondus habeant in $ingulas pondo MCC, $i o@togenariae pondo DCCCCLX, $i quinquagenariae pondo DC, quadragena- riae pondo CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX, vicenariae pondo CCXL. Quinumdenum pondo CLXXX, denum pondo CXX, octonum pon- do XCVI, quinariae pondo LX. Ex latitudine autem lamnarum quot di- gitos habuerint antequam in rotundationem $lectantur, magnitudinum ita nomina concipiunt $i$tulae. Namque quae lamna fuerit digitorum quin- quaginta cum fi$tula per$icietur ex ea lamna, vocabitur quinquagenaria, $imiliterque reliquae.

Ea autem ductio quae per $i$tulas plumbeas e$t futura, hanc habe- bit expeditionem: quod$i caput habeat libramenta ad moenia, montesque medii non fuerint altiores, ut po$$int interpellare, $ic nece$$e e$t eorum intervalla $ub$truere ad libramenta, quemadmodum in rivis et canali- bus dictum e$t : $in autem non longa erit circumitio, circumductioni- bus. Sin autem valles erunt perpetuae, in declinato loco cur$us dirigen- tur, cum venerit ad imum, non alte $ub$truitur, ut $it libramentum quam longi$$imum, (hoc autem erit venter, quod Graeci appellant χοιλαν): deinde cum venerit ad adver$um clivum, quia ex longo $patio ventris Sic Codices Guelf. et Fran. et E. S. Alias et non legitur. Legitur $it in Cod. Guelf. et Fran. et in Ed. Sulp. Alii legunt _$int_. Forma IV. Cod. ms. et E. S.: C. Forma V. Forma II. [0222]M. VITR UVII P. DE ARCHITECTURA leniter tume$cit, tunc exprimatur in altitudinem $ummi clivi: quod$i non venter in vallibus factus fuerit, nec $ub$tructum ad libram factum, $ed geniculus erit, erumpet et di$$olvet fi$tularum commi$$uras. Etiam in ventre columnaria $unt facienda, per quae vis $piritus relaxetur. Ita per $i$tulas plumbeas aquam qui ducent, his rationibus belli$$ime po- terunt efficere et decur$us et circumductiones et ventres et expre$$us. Item hac ratione cum habebunt a capitibus ad moenia fa$tigii libramen- ta, inter actus ducentos non e$t inutile ca$tella collocari, ut $i quando vi- tium aliquis locus fecerit, non totum omneque opus contundatur, et in quibus locis $it factum, facilius inveniatur: $ed ea ca$tella neque in de- cur$u, neque in ventris planitie, neque in expre$$ionibus, neque omnino in vallibus, $ed in perpetua fiant aequalitate.

Sin autem minore $umptu voluerimus aquam ducere, $ic erit fa- ciendum. Tubuli cra$$o corio ne minus digitorum duorum fiant ex te$ta, $ed ita ut hi tubuli ex una parte $int lingulati, ut alius in alium inire convenireque po$$int. Tum coagmenta eorum calce viva ex oleo $ubacta $unt illinenda, et in declinationibus libramenti ventris, lapis e$t ex $axo rubro in ip$o geniculo collocandus, isque perterebratus, uti ex decur$u tubulus novi$$imus in lapide coagmentetur, et primus $imiliter librati ventris: ad eundem modum in adver$um clivum, novi$$imus libra- ti ventris in cavo $axi rubri haereat, et primus expre$$ionis ad eundem modum coagmentetur. Ita librata planitia tubulorum ac decur$us et ex- pre$$ionis, non extolletur. Namque vehemens $piritus in aquae ductione $olet na$ci, ita ut etiam $axa perrumpat, ni$i primum leniter et parce a capite aqua immittatur, et in geniculis aut ver$uris alligationibus, aut pondere $aburrae contineatur: reliqua omnia uti $i$tulis plumbeis ita Codices Guelf. et Fran. Iegunt _colliviaria_. E. S. _colluviaria_. Non legitur in codicibus Guelf. et Fran. neque in E. S. [0223]LIBER VIII. CAPUT VII. $unt collocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur ante favilla immittetur, uti coagmenta $i qua $unt non $atis oblita, $avilla oblinan- tur. Habent autem tubulorum ductiones ea commoda: Primum in opere quod$i quod vitium factum $uerit, quilibet id pote$t reficere: etiamque multo $alubrior e$t ex tubulis aqua quam per $i$tulas; quod per plum- bum videtur e$$e ideo vitio$a, quod ex eo ceru$$a na$citur, haec autem dicitur e$$e nocens corporibus humanis; ita $i quod ex eo procreatur id $te vitio$um, non e$t dubium quin ip$um quoque non $it $alubre .Ex- emplar autem ab arti$icibus plumbariis po$$umus accipere, quod pallo- ribus occupatos habent corporis colores; namque cum fundendo plum- bum $latur, vapor ex eo in$idens corporis artus, et in dies exurens, eri- pit ex membris eorum $anguinis virtutes. Itaque minime $i$tulis plum- beis aqua duci videtur, $i volumus eam habere $alubrem: $aporem quo- que meliorem ex tubulis e$$e, quotidianus pote$t indicare victus, quod omnes extructas cum habeant va$orum argenteorum men$as, tamen prop- ter $aporis integritatem $ictilibus utuntur. Sin autem $ontes non $unt, unde ductiones aquarum faciamus, nece$$e e$t puteos fodere. In puteo- rum autem $o$$ionibus non e$t contemnenda ratio, $ed acuminibus $oler- tiaque magna naturales rerum rationes con$iderandae, quod habet multa variaque terra in $e genera. E$t enim uti reliquae res ex quatuor prin- cipiis compo$ita, et primum e$t ip$a terrena, habetque ex humore aquae fontes: Item calores unde etiam $ulphur, alumen, bitumen na$citur: ae- risque $piritus immanes, qui cum graves per intervenia $i$tulo$a terrae perveniunt ad fo$$ionem puteorum, et ibi homines offendunt fodientes, naturali vapore obturant in eorum naribus $piritus animales; ita qui non celerius inde effugiunt, ibi interimuntur. Hoc autem quibus rationibus caveatur, $ic erit $aciendum. Lucerna accen$a demittatur, quae $i per- Sic Cod. ms. et E. S. Vulgo _in$alubre_. [0224]M. VITRUVLI P. DE ARCHITECTURA man$erit ardens, $ine periculo de$cendetur. Sin autem eripietur lumen vi vaporis, tunc $ecundum puteum dextra ac $ini$tra defodiantur ae$tua- ria, ita (quemadmodum per nares) $piritus ex ae$tuariis di$$ipabuntur. Cum haec $ic explicata $uerint et ad aquam erit perventum, tunc puteus ita $epiatur $tructura, ne obturentur venae. Sin autem loca dura erunt, aut in imum venae penitus non $uerint; tunc $igninis operibus ex tectis, aut a $uperioribus locis excipiendae $unt copiae. In _Signinis_ autem operibus haec $unt facienda: uti arena primum puri$$ima a$perrimaque paretur: caementum de $ilice frangatur ne gravius quam librarium: calx quam vehementi$$ima mortario mi$ceatur, ita ut quinque partes arenae ad duas calcis re$pondeant: mortario caementum addatur: ex eo parietes in fo$$a ad libramentum altitudinis $uturae depre$$a, calcentur vectibus ligneis ferratis. Parietibus calcatis in medio quod erit terrenum exina- niatur ad libramentum imum parietum, et exaequato $olo ex eodem mortario calcetur pavimentum ad cra$$itudinem, quae con$tituta fuerit. Ea autem loca $i duplicia aut triplicia facta fuerint, uti percolationi- bus aquae transmutari po$$int, multo $alubriorem ejus u$um efficient. Li- mus enim cum habuerit quo $ub$idat, limpidior aqua fiet, et $ine odori- bus con$ervabit $aporem, $i non, $alem addi nece$$e erit, et extenuari. Quae potui de aquae virtute et varietate, quasque habeat utilitates, qui- busque rationibus ducatur et probetur, in hoc volumine po$ui: de gno- monicis vero rebus et horologiorum rationibus in $equenti per$cribam.

God. ms. _ex te$tis a $uperioribus etc._ Loca non legitur in codicibus Guelf. et Fran. nec in E. S. [0225]LIBER IX. PRAEFATIO. M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER NONUS. PRAEFATIO.

Nobilibus athletis, qui _Olympia, Pythia, I$thmia, Nemea_ vici$$ent, Graecorum majores ita magnos honores con$tituerunt, uti non modo in conventu $tantes cum palma et corona ferant laudes, $ed etiam cum re- vertantur in $uas civitates cum victoria, triumphantes quadrigis in moe- nia et in patrias invehantur, e reque publica perpetua vita con$titutis vectigalibus fruantur. Cum ergo id animadvertam, admiror, quid ita non $criptoribus iidem honores, etiamque majores, $int tributi, qui infinitas utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus prae$tant. Id enim magis erat in$titui dignum, quod athletae $ua corpora exercitationibus ef$1iciunt $or- tiora: $criptores non $olum $uos $en$us per$iciunt, $ed etiam omnium, li- bris ad di$cendum et animos exacuendos praeparantes praecepta. Quid enim _Milo Crotoniates,_ quod fuit invictus, prode$t hominibus? aut ce- teri qui eo genere fuerunt victores? ni$i quod dum vixerunt ip$i inter [0226]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $uos cives habuerunt nobilitatem. _Pythagorae_ vero praecepta, _Democriti_, _Platonis, Ari$totelis_, ceterorumque $apientum quotidiana perpetuis indu- $triis culta, non $olum $uis civibus, $ed etiam omnibus gentibus recentes et $loridos edunt $ructus: e quibus qui a teneris aetatibus doctrinarum a- bundantia $atiantur, optimos habent $apientiae $en$us, in$titituuntque civi- tatibus humanitatis mores, aequa jura, leges, quibus ab$entibus nulla po- te$t e$$e civitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab $criptorum pru- dentia privatim publiceque $uerint hominibus praeparata, non $olum ar- bitror palmas et coronas his tribui oportere, $ed etiam decerni trium- phos, et inter deorum $edes eos dedicandos, judicari. Eorum autem co- gitata utiliter hominibus ad vitam explicandam, e pluribus $ingula pau- corum uti exempla ponam; quae recogno$centes nece$$ario his tribui ho- nores oportere homines con$itebuntur. Et primum Platonis e multis ra- tiocinationibus utili$$imis unam, quemadmodum ab eo explicata $it, po- nam.

(CAPUT I.)

Locus aut ager paribus lateribus $i erit quadratus, eumque oportuerit iterum ex paribus lateribus duplicare , quia id genere numeri ac multiplicationibus non invenitur, ex de$criptionibus linearum emendatis reperitur. E$t autem ejus rei haec demon$tratio. Quadratus locus, qui Incipit hic vulgo caput primum hujus libri; at $umma tenorque orationis, itemque $inis _capitis tertii vulgo $ic dicti_ affatim demon$trant, _prae$ationem_ eo usque extendi. Quam ob rem capitum novam in$titui di$tributionem, mihique caput _primum_, quod vulgo _quartum_, dicitur. Attamen uncis inclu$i vulgarium capitum nu- meros. _Iterum ex paribus lateribus,_ non leguntur in Codic. Guelf. et Fran. neque in E. S. Codices Guelf. et Fran. cum E. S. legunt: _quod opus fuerit genere._ [0227]LIBER IX. (CAPUT I.) erit longus et latus pedes denos, efficit areae pedes centum. Si ergo opus fuerit eum duplicare, et aream pedum ducentorum item ex paribus lateribus facere, quaerendum erit, quam magnum latus ejus quadrati fiat, ut ex eo ducenti pedes duplicationibus areae re$pondeant. Id autem nu- mero nemo pote$t invenire: namque $i XIIII. con$tituentur, erunt multi- plicati pedes CXCVI. Si XV pedes CCXXV. Ergo quoniam id non ex- plicatur numero in eo quadrato longo et lato pedes decem (a b c d), quae fuerit linea ab angulo (b) ad angulum (d) diagonios (b d) perducatur, uti dividatur in duo trigona aequa magnitudine (b a d et b c d), $ingula areae pedum quinquagenum: ad ejus lineae diagonalis longitudinem locus quadratus (b e f d) paribus lateribus de$cribatur. Ita quam magna duo trigona in minore quadrato quinquagenum pedum linea diagonia fuerint de$ignata, eadem magnitudine, et eodem pedum numero quaturo in ma- jore erunt effecta. Hac ratione duplicatio grammicis rationibus a Plato- ne, uti e$t $chema $ub$criptum, fuit explicata.

(CAPUT II.)

Item _Pythagoras_ normam $ine arti$icis fabricationibus inventam o$tendit, et quam magno labore fabri normam facientes vix ad verum perducere po$$unt, id rationibus et methodis emendatum ex ejus praeceptis expli- catur. Namque $i $umantur regulae tres, e quibus una $it pedes tres, (A B) altera pedes quatuor, (A C) tertia pedes quinque (C B): haeque regulae inter $e compo$itae tangant alia aliam $uis cacuminibus extremis, $chema habentes trigoni (A B C), deformabunt normam emendatam. Ad eas autem regularum $ingularum longitudines, $i $ingula quadrata paribus lateribus de$cribantur, quod erit pedum trium latus, (A B D E) areae ha- bebit pedes novem: quod erit quatuor (A C F G), $exdecim: quod quin- Forma I. Forma II. [0228]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA que erit, (C B H I) vigintiquinque. Ita quantum areae pedum numerum duo quadrata ex tribus pedibus longitudinis laterum, et quatuor efficiunt, aeque tantum numerum reddit unum ex quinque de$criptum. Id _Py-_ _thagoras_ cum inveni$$et, non dubitans a Mu$is $e in ea inventione moni- tum, maximas gratias agens, ho$tias dicitur iis immolavi$$e. Ea autem ra- tio quemadmodum in multis rebus et men$uris e$t utilis, etiam in aedi- $iciis $calarum aedi$icationibus, uti temperatas habeant graduum libra- tiones, e$t expedita. Si enim altitudo contignationis (A B) ab $umma coaxatione ad imum libramentum divi$a fuerit in partes tres, erit earum quinque in $calis $caporum ju$ta longitudine inclinatio. (A C) Nam quam magnae fuerint inter contignationem et imum libramentum al- titudinis partes tres, quatuor a perpendiculo recedant, et ibi collocentur inferiores calces $caporum. (B C) Ita enim erunt temperatae graduum et ip$arum $calarum collocationes. Item ejus rei erit $ub$cripta forma.

(CAPUT III.)

_Archimedis_ vero cum multa miranda inventa et varia $uerint, ex omni- bus etiam infinita $olertia, id quod exponam, videtur e$$e expre$$um ni- mium. _Hiero_ enim _Syracu$is_ auctus regia pote$tate, rebus bene ge$tis, cum auream coronam votivam diis immortalibus in quodam fano con$ti- tui$$et ponendam, immani pretio locavit $aciendam, et aurum ad $aco- ma appendit redemptori. Is ad tempus opus manu factum $ubtiliter regi approbavit et ad $acoma pondus coronae vi$us e$t prae$titi$$e. Po$tea- quam indicium e$t factum, dempto auro tantundem argenti in id coro- narium opus admixtum e$$e; indignatus _Hiero_ $e contemptum, neque Cod. Guelf. _juxta longitudinem._ Forma III. Sic cum Galiani; alias _interiores_. Codices Guelf. et Fran. _ad $acomam_. Sic et mox E. S. _ad $aconiam._ [0229]LIBER IX. (CAPUT III.) inveniens, qua ratione id $urtum reprehenderet, rogavit _Archimedem_ uti in $e $umeret $ibi de eo cogitationem. Tunc is, cum haberet ejus rei curam, ca$u venit in balneum, ibique cum in $olium de$cenderet, anim- advertit quantum corporis $ui in eo in$ideret, tantum aquae extra $olium e$$luere. Itaque cum ejus rei rationem explicationis offendi$$et, non e$t moratus; $ed exilivit gaudio motus de $olio, et nudus vadens domum ver$us, $igni$icabat clara voce inveni$$e quod quaereret. Nam currens identidem graece clamabat εύξηχα εύρχα. Tum vero ex eo inventionis ingre$$u duas dicitur feci$$e ma$$as aequo pondere, quo etiam $uerat coro- na, unam ex auro, alteram ex argento. Cum ita feci$$et, vas amplum ad $umma labra implevit aqua, in quo demi$it argenteam ma$$am. Cujus quanta magnitudo in va$e depre$$a e$t, tantum aquae e$$luxit. Ita exemp- ta ma$$a, quanto minus factum fuerat refudit, $extario men$us, ut eodem modo quo prius fuerat, ad labra aequaretur. Ita ex eo invenit, quan- tum ad certum pondus argenti certa aquae men$ura re$ponderet. Cum id expertus e$$et, tum auream ma$$am $imiliter pleno va$e demi$it, et ea exempta, eadem ratione men$ura addita, invenit ex aqua non tantum de- fluxi$$e, $ed tantum minus, quanto minus magno corpore eodem pondere auri ma$$a e$$et, quam argenti. Po$tea vero repleto va$e in eadem aqua ip$a corona demi$$a, invenit plus aquae de$luxi$$e in coronam, quam in auream eodem pondere ma$$am: et ita ex eo quod plus de$luxerat aquae in corona, quam in ma$$a, ratiocinatus, deprehendit argenti in auro mix- tionem, et manife$tum $urtum redemptoris. Transferatur mens ad _Ar-_ _chytae Tarentini_ et _Erato$thenis Cyrenaei_ cogitata; hi enim multa et grata a mathematicis rebus hominibus invenerunt. Itaque cum in cete- ris inventionibus $uerint grati, in ejus rei concertationibus maxime $unt $u$pecti. Alius enim alia ratione explicare curavit, quod _Delo_ impera- verat re$pon$is _Apollo_, uti arae ejus quantum haberent pedum qua Sic Cod. Guelf. et E. S. Alias _haberet_. [0230]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dratorum, id duplicaretur, et ita fore, ut hi qui e$$ent in ea in$ula tunc religione liberarentur. Itaque _Archytas_ hemicy lindrorum de$criptio- nibus, _Erato$thenes_ organica me$olabi ratione idem explicaverunt. Cum haec $int tam magnis doctrinarum jucunditatibus animadver$a, et coga- mur naturaliter inventionibus, $ingularum rerum con$iderantes effectus, moveri; multas res attendens admiror etiam _Democriti_ de rerum natura volumina, et ejus commentarium, quod in$cribitur χειδοτόνητον, in quo etiam utebatur anulo, $ignans cera ex milto , quae e$$et expertus. Ergo eorum virorum cogitata, non $olum ad mores corrigendos, $ed etiam ad omnium utilitatem perpetuo $unt preaparata. Athletarum autem nobili- tates brevi $patio cum $uis corporibus $ene$cunt. Itaque neque cum ma- xime $unt florentes, neque po$teritati neque in$titutis hi, quemadmo- dum $apientum cogitata hominum vitae, prode$$e po$$unt. Cum vero ne- que moribus, neque in$titutis $criptorum prae$tantibus tribuantur hono- res, ip$ae autem per $e mentes, aëris altiora pro$picientes, memoriarum gradibus ad coelum elatae, aevo immortali non modo $ententias, $ed etiam figuras eorum po$teris cogunt e$$e notas. Itaque qui litera- rum jucunditatibus in$tinctas habent mentes non po$$unt non in $uis pectoribus dedicatum habere, $icuti deorum, $ic et _Ennii_ poetae $imula- crum. _Accii_ autem carminibus qui $tudio$e delectantur, non modo ver- borum virtutes, $ed etiam $iguram ejus videntur $ecum habere prae$en- tem. Item plures, po$t no$tram memoriam na$centes, cum _Lucretio_ vide- buntur velut coram _de rerum natura_ di$putare; de arte vero _rhetorica_ cum _Cicerone_: multi po$terorum cum _Varrone_ con$erent $ermonem _de_ Codices Guelf. et Fran. cum E. S. _cylindvorum_. Codic. Guelf. et Fran. et E. S. _amolcie_. Sic Cod. Guelf. Alii _po$teritate_. Sic Codices G. et F. At E. S. et vulgatae _in$tructas_. [0231]LIBER IX. (CAPUT III.) _lingua latina._ Non minus etiam plures philologi, cum _Graecorum_ $a- pientibus multa deliberantes, $ecretos cum his videbuntur habere $ermo- nes. Et ad $ummam $apientium $criptorum $ententiae, corporibus ab$en- tibus, vetu$tate florentes; cum in$unt inter con$ilia et di$putationes, ma- jores habent quam prae$entium $unt auctoritates omnes. Itaque, _Cae$ar_, his auctoribus fretus, $en$ibus eorum adhibitis et con$iliis ea volumina con$crip$i: et prioribus $eptem de aedi$iciis: octavo de aquis: in hoc de gnomonicis rationibus, quemadmodum de radiis $olis in mundo $unt per umbram gnomonis inventae, quibusque rationibus dilatentur, aut contrahantur, explicabo.

_CAPUT I. (IV.)_ De gnomonicis rationibus ex radiis $olis per umbram inventis, et mundo atque planetis.

Ea autem $unt divina mente comparata, habentque admirationem ma- gnam con$iderantibus, quod umbra gnomonis aequinoctialis alia magnitu- dine e$t _Athenis_, alia _Alexandriae_, alia _Romae_, non eadem _Placentiae_, ceterisque orbis terrarum locis. Itaque longe aliter di$tant de$criptiones horologiorum, locorum mutationibus. Umbrarum enim aequinoctialium magnitudinibus de$ignantur analemmatorum formae, ex quibus per$iciun- tur ad rationem locorum et umbrae gnomonum horarum de$criptiones. Analemma, e$t ratio conqui$ita $olis cur$u, et umbrae cre$centis a bruma, ob$ervatione inventa, e qua per rationes architectonicas, circinique de- $criptiones, e$t inventus e$fectus in mundo. Mundus autem e$t omnium naturae rerum conceptio $umma, coelumque $ideribus con$ormatum. Id volvitur continenter circum terram atque mare, per axis cardines extre- Sic Codices Guelf. et Fran. cum E. S.; vulgo _eae_. [0232]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA mos. Namque in his locis naturalis pote$tas ita architectata e$t, colloca- vitque cardines, tanquam centra, unum a terra et a mari in $ummo mun- do; ac po$t ip$as $tellas Septentrionum. Alterum trans contra $ub terra in meridianis partibus, ibique circum eos cardines orbiculos, tanquam circum centra, ut in torno per$ecit, qui Graece πόλοτ nominantur, per quos pervolitat $empiterno coelum. Ita media terra cum mari, centri loco naturaliter e$t collocata. His natura di$po$itis, ita uti $eptentrionali parte a terra excel$ius habeat altitudine centrum, in meridiana autem parte inferioribus locis $ubjectum a terra ob$curetur. Tunc etiam per medium transver$a, et inclinata in meridiem, circuli data zona duode- cim $ignis e$t conformata, quae eorum $pecies $tellis di$po$itis, duodecim partibus peraequatis, exprimit depictam a natura $igurationem. Itaque lucentia cum mundo reliquoque $iderum ornatu circum terram mareque pervolantia, cur$us per$iciunt ad coeli rotunditatem. Omnia autem vi$i- tata et invi$itata temporum nece$$itudine $unt con$tituta: ex quibus $ex $igna numero $upra terram cum coelo pervagantur: cetera $ub terram $ubeuntia, ab ejus umbra ob$curantur. Sex autem ex his $emper $upra terram nituntur. Quanta pars enim novi$$imi $igni depre$$ione coacta ver$atione $ubiens $ub terram occultatur, tantumdem ejus contrariae ver- $ationis nece$$itate $uppre$$a rotatione circumacta trans e locis non paten- tibus et ob$curis egreditur ad lucem. Namque vis una et nece$$itas utrumque $imul orientem et occidentem per$icit. Ea autem $igna cum $int numero XII, partesque duodecimas $ingula po$$ideant mundi, ver$en- turque ab oriente ad occidentem continenter, tunc per ea $igna contrario cur$u _Luna_, $tella _Mercurii, Veneris_, ip$e _Sol_, itemque _Martis_, et _Jovis_ et _Saturni_: ut per graduum a$cen$ionem percurrentes, alius alia circuitio- Sic Cod. Guelf. et E. S. Alii _eorum cardinum_. Al. _delata_. [0233]LIBER IX. CAPUT I. (IV.) nis magnitudine ab occidente ad orientem in mundo pervagantur. _Luna_ die octavo et vige$imo et amplius circiter hora, coeli circuitionem per- currens, ex quo coeperit $igno ire, ad id $ignum revertendo per$icit luna- rem men$em. _Sol_ autem $igni $patium, quod e$t duodecima pars mundi, men$e vertente vadens tran$it: ita duodecim men$ibus duodecim $ignorum intervalla pervagando, cum redit ad id $ignum unde coeperit, per$icit $pa- tium vertentis anni. Ex eo, quem circulum _Luna_ terdecies in duodecim men$ibus percnrrit, eum _Sol_ iisdem men$ibus $emel permetitur. _Mercu-_ _rii_ autem et _Veneris_ $tellae, circum _Solis_ radios, _Solem_ ip$um, uti cen- trum, itineribus coronantes, regre$$us retror$um et retardationes faciunt. Etiam $tationibus, propter eam circinationem, morantur in $patiis $igno- rum. Id autem ita e$$e maxime cogno$citur ex _Veneris_ $tella, quod ea cum _Solem_ $equatur, po$t occa$um ejus apparens in coelo, clari$$imeque lucens _Ve$perugo_ vocitatur; aliis autem temporibus eum antecurrens, et oriens ante lucem, _Luci$er_ appellatur. Ex eoque nonnunquam plures dies in uno $igno commorantur, alias celerius ingrediuntur in alterum $ignum. Itaque quod non aeque peragunt numerum dierum in $ingulis $ignis, quantum $unt moratac prius, tran$iliendo celerioribus itineribus, per$iciunt ju$tum cur$um. Ita e$$icitur, uti quod demorentur in nonnullis $ignis, nihilominus cum eripiunt $e a nece$$itate morae, celeriter con$equantur ju$tam circuitionem. Iter autem in mundo _Mercurii_ $tella ita pervolitat, uti trecente$imo et $exage$imo die per $ignorum $patia currens perveniat ad id $ignum, ex quo priore circulatione coepit facere cur$um: et ita per- aequatur ejus iter, ut circiter tricenos dies in $ingulis $ignis habeat nu- meri ration@m. _Veneris_ autem cum e$t liberata ab impeditione radiorum $olis XXXX, diebus percurrit $igni $patium: quod minus quadragenos Vulgo _XXX_. Ex emendatione Martini. Alias _quo_. [0234]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA dies in $ingulis $ignis patitur, cum $tationem fecerit, re$tituit eam $um- mam numeri in uno $igno morata. Ergo totam circuitionem in coelo quadringente$imo et octoge$imo et quinto die permen$a, iterum in id $ignum redit, ex quo $igno prius iter facere coepit. _Martis_ vero circiter $excente$imo octoge$imo tertio die $iderum $patia pervagando pervenit eo, ex quo initium faciendo cur$um $ecerat ante: et in quibus $ignis ce- lerius percurrit cum $tationem $ecit, explet dierum numeri rationem. _Jovis_ autem placidioribus gradibus $candens contra mundi ver$ationem, circiter tricentis $exaginta quinque diebus $ingula $igna permetitur, et con$i$tit per annos undecim et dies trecentos $exaginta tres , et redit in id $ignum, in quo ante duodecim annos fuerat. _Saturni_ vero men$i- bus undetriginta et amplius paucis diebus pervadens per $igni $patium, anno nono et vige$imo circiter diebus CLX, in quo ante trice$imo fuerat anno in id re$tituitur, ex eoque quo minus ab extremo di$tat mundo, tanto majorem circinationem rotae percurrendo, tardior videtur e$$e. Hi autem qui $upra $olis iter circinationes peragunt, maxime cum in trigo- no fuerint, quod is inierit, tum non progrediuntur, $ed regre$$us $acientes morantur, donicum idem $ol de eo trigono in aliud $ignum tran$itionem fecerit. Id autem nonnullis $ic $ieri placet: quod ajunt, $olem cum lon- gius ab$it ab$tantia quadam, non lucidis itineribus errantia per ea $idera ob$curatis morationibus impediri. Nobis vero id non videtur. _Solis_ enim $plendor per$picibilis et patens $ine ullis ob$curationibus e$t per omnem mundum, ut etiam nobis apparet cum faciunt eae $tellae regre$- $us et morationes. Ergo $i tantis intervallis no$tra $pecies pote$t id ani- madvertere, quid ita divinitatibus $plendoribusque a$trorum judicamus ob$curitates objici po$$e? Ergo potius ea ratio nobis con$tabit, quod Cod. Guelf. _CCCXL_. Cod. Guelf. _CCCXXIII_. [0235]LIBER IX. CAPUT I. (IV.) fervor quemadmodum omnes res evocat, et ad $e ducit (ut etiam $ructus ex terra $urgentes in altitudinem per calorem videmus, non minus aqua vapores a $ontibus ad nubes per arcus excitari) eadem ratione $olis im- petus vehemens radiis trigoni forma porrectus, in$equentes $tellas ad $e perducit, et ante currentes veluti refrenando retinendoque non patitur progredi, $ed ad $e cogit regredi, et in alterius trigoni $ignum e$$e. For- ta$$e de$iderabitur, quid ita $ol quinto a $e $igno potius quam $ecundo aut tertio, quae $unt propiora, faciat in his fervoribus retentiones? ego, quemadmodum id $ieri videatur, exponam. Ejus radii in mundo, uti tri. goni paribus lateribus forma, lineationibus extenduntur: Id autem nec plus nec minus e$t ad quintum ab eo $igno. Igitur $i radii per omnem mundum fu$i circinationibus vagarentur, neque extentionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, propiora $lagrarent. Id autem etiam _Euripi-_ _des_ Graecorum poeta animadverti$$e videtur; ait enim: Quae longius a $ole e$$ent, haec vehementius ardere, propiora vero contemperata habe- re: itaque $cribit in $abula _Phaëthonte_ $ic, καίει τὰ πόρρω, τάδ έγγὺς εϋχ έχει. Si ergo res et ratio et te$timonium poetae veteris id o$tendit, non puto aliter oportere judicari, ni$i quemadmodum de ea re $upra $criptum habemus. _Jovis_ autem inter _Martis_ et _Saturni_ circinationem currens, majorem quam _Mars_, minorem quam _Saturnus_ pervolat cur$um. Item reliquae $tellae, quo majore ab$unt $patio ab extremo coelo, proximam- que habent terrae circinationem, celerius percurrere videntur; quod quae- cunque earum minorem circinationem peragens, $aepius $ubiens, praeterit $uperiorem. Quemadmodum $i in rota, qua $iguli utuntur, impo$itae $ue- rint $eptem formicae, canalesque totidem in rota facti $int circum cen- trum in imo, accre$centes ad extremum, in quibus hae cogantur circi- nationem facere, ver$eturque rota in alteram partem, nece$$e erit eas con- tra rotae ver$ationem nihil minus adver$us itinera per$icere, et quae pro- ximum centrum habuerit celerius pervagari, quaeque extremum orbem [0236]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA rotae peraget, etiam$i aeque celeriter ambulet, propter magnitudinem circinationis, multo tardius per$icere cur$um. Similiter a$tra nitentia contra mundi cur$um $uis itineribus per$iciunt circuitum; $ed coeli ver- $atione redundationibus referuntur quotidiana temporis circulatione. E$$e autem alias $tellas temperatas, alias ferventes, etiamque frigidas, haec e$$e cau$a videtur: quod omnis ignis in $uperiora loca habet $candentem $lam- mam. Ergo _Sol_ aethera, qui e$t $upra $e, radiis exurens e$$icit canden- tem, in quibus locis habet cur$um _Martis_ $tella, itaque fervens ab ardore $olis e$$icitur. _Saturni_ autem, quod e$t proxima extremo mundo tangit- que congelatas coeli regiones, vehementer e$t frigida. Ex eo _Jovis_, cum inter utriusque circuitiones habeat cur$um, a re$rigeratione caloreque eo- rum medio, convenientes temperati$$imosque habere videtur e$$ectus. De zona XII $ignorum et $eptem a$trorum, contrarioque eorum opere ac cur$u, quibus rationibus et numeris tran$eant ex $ignis in $igna et circui- tum $uum per$iciant, uti a praeceptoribus accepi, expo$ui: nunc de cre$- centi lumine _Lunae_ diminutioneque, uti traditum e$t nobis a majoribus, dicam. _Bero$us_, qui a _Chaldaeorum_ civitate $ive natione progre$$us in _A$iam_, et di$ciplinam patecfecit, ita e$t profe$$us: pilam e$$e ex dimidia parte candentem, reliqua habere caeruleo colore. Cum autem cur$um itineris $ui peragens $ubiret orbem Solis, tunc eam radiis et impetu ca- loris corripi convertique candentem, propter ejus proprietatem luminis ad lumen. Cum autem ea evocata ad $olis orbes $uperiora $pectet, tunc in$eriorem partem ejus, quod candens non $it, propter aeris $imilitudinem ob$curam videri; cum ad perpendiculum extet ad ejus radios, totum lu- men ad $uperiorem $peciem retineri, et tunc eam vocari primam. Cum praeteriens vadit ad orientis coeli partes, relaxari ab impetu $olis, extre- mamque ejus partem candentiae oppido quam tenui linea ad terram mit- tere $plendorem; et ita ex eo eam $ecundam vocari. Quotidiana autem ver$ationis remi$$one, tertiam, quartam, in dies numerari: $eptimo die [0237]LIBER IX. CAPUT IV. _Sol_ cum $it ad occidentem, _Luna_ autem inter orientem et occidentem medias coeli teneat regiones, quod dimidia parte coeli $patio di$tet a _So-_ _le,_ item dimidiam candentiae conver$am habere ad _Terram_. Inter _Solem_ vero et _Lunam_ cum di$tet totum mundi $patium, et _Lunae_ orientis or- bem $ol retro$piciens, cum tran$it ad occidentem: eam, quod longius ab- $it a radiis remi$$am, quartadecima die plena rota totius orbis mittere $plendorem: reliquosque dies decre$centia quotidiana ad perfectionem lu- nar is men$is, ver$ationibus et cur$u, a $ole revocationibus $ubire rotam, radiosque ejus etiam men$truas dierum e$$icere rationes. Uti autem _Ari-_ _$tarchus Samius,_ mathematicus, vigore magno rationes varietatis di$cipli- nis de eadem reliquit, exponam. Non enim latet _Lunam_ $uum propri- umque non habere lumen; $ed e$$e uti $peculum, et a _Solis_ impetu reci- pere $plendorem. Namque _Luna_ de $eptem a$tris circulum proximum terrae in cur$ibus minimum pervagatur. Itaque quot men$ibus $ub rotam _Solis_ radiosque primo die antequam praeterit latens ob$curatur, et quo- niam e$t cum _Sole_, nova vocatur: po$tero autem die, quo numeratur $e- cunda, praeteriens a _Sole_, vi$itationem $acit tenuem extremae rotundatio- nis. Cum triduum rece$$it a _Sole_, cre$cit, et plus illuminatur: quotidie vero di$cedens, cum pervenit ad diem $eptimum, di$tans a _Sole_ occidente circtier medias coeli regiones, dimidia lucet, et ejus quae ad _Solem_ pars $pectat, ea e$t illuminata. Quarto autem decimo die cum in diametro $patio totius mundi ab$it a _Sole_, per$icitur plena, et oritur cum _Sol_ $it ad occidentem; ideo quod totum $patium mundi di$tans con$i$tit contra, et impetu _Solis_ totius orbis in $e recipit $plendorem. Septimodecimo die cum _Sol_ oritur, ea pre$$a e$t ad occidentem. Vige$imo et altero die cum _Sol_ e$t exortus _Luna_ tenet circiter medias coeli regiones, et id quod $pectat ad _Solem_ habet lucidum; in reliquis ob$cura. Item quotidie cur- $um faciendo, circiter octavo et vige$imo die $ubit radios _Solis_, et ita [0238]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA men$truas per$icit rationes. Nunc ut in $ingulis men$ibus _Sol_ $igna per- vadens, auget et minuit dierum et horarum $patia, dicam.

_CAPUT (V.) II._ De Solis cur$u per duodecim $igna.

Is namque cum Arietis $ignum init, et partem octavam pervagatur, per- $icit aequinoctium vernum: cum progreditur ad caudam Tauri $idusque Vergiliarum, e quibus eminet dimidia pars prior Tauri, in majus $patium mundi, quam dimidium procurrit, procedens ad $eptentrionalem partem. E Tauro cum ingreditur in Geminos, exorientibus Vergiliis magis cre$cit $upra terram, et auget $patia dierum: deinde e Geminis cum init ad Can- crum, qui brevi$$imum tenet coeli $patium, cum pervenit in partem oc- tavam, per$icit $ol$titiale tempus: et pergens pervenit ad caput et pectus Leonis, quod eae partes Cancro $unt attributae. Ex pectore autem Leo- nis et $inibus Cancri, Solis exitus, percurrens reliquas partes Leonis, im- minuit diei magnitudinem et circinationis, reditque in Geminorum aequa- lem our$um. Tunc vero a Leone tran$iens in Virginem, progrediensque ad $inum ve$tis ejus, contrahit circinationem et aequat eam, quam Tau- rus habet, cur$us rationem. E Virgine autem progrediens per $inum, qui finus Librae partes habet primas, in Librae parte octava per$icit aequi- noctium autumnale, qui cur$us aequat eam circinationem, quae fuerat in Arietis $igno. Scorpionem autem cum Sol ingre$$us fuerit occidentibus Vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes longitudines dierum. E Scorpione cum percurrendo init in Sagittarium ad femina ejus, con- tractiorem diurnum pervolat cur$um. Cum autem incipit a feminibus Sagittarii, quae pars e$t attributa Capricorno, ad partem octavam, brevi$- $imum coeli percurrit $patium. Ex eo a brevitate diurna, bruma, ac dies brumales appellantur. E Capricorno autem tran$iens in Aquarium [0239]LIBER IX. CAPUT III. (VI.) adauget, et exaequat Sagittarii longitudine diei $patium. Ab Aquario cum ingre$$us e$t in Pi$ces, Favonio $lante, Scorpionis comparat aequa- lem cur$um. Ita Sol ea $igna pervagando, certis temporibus auget aut minuit dierum et horarum $patia. Nunc de ceteris $ideribus, quae $unt dextra ac $ini$tra zonam $ignorum, meridiana, $eptentrionalique parte mundi, $tellis di$po$ita $igurataque, dicam.

_CAPUT III. (VI.)_ De $ideribus quae $unt a zodiaco ad $eptentrionem.

Namque Septentrio, quem Graeci nominant ἄδκτν, $ive ελίκην, habet po$t $e collocatum Cu$todem. Ab eo non longe conformata e$t Virgo, cujus $upra humerum dextrum lucidi$$ima $tella nititur, quam no$tri Pro- vindemiam majorem, Graeci προτ ύγετον vocitant; candens autem magis Spica e$t colorata. Item alia contra e$t $tella media genuorum Cu$to- dis Arcti, qui Arcturus dicitur. E$t ibi dedicatus e regione capitis Sep- tentrionis transver$us ad pedes Geminorum, Auriga, $tatque in $ummo cornu Tauri. Itemque in $ummo cornu laevo ad Aurigae pedes una te- net parte $tellam, et appellatur Aurigae manus. Hoedi, capra laevo hu- mero Tauri quidem et Arietis: in$uper Per$eus dexterioribus $ubtercur- rens ba$im Vergiliarum, $ini$terioribus caput Arietis et manu dextra inni- tens Ca$$iopeae $imulacro, laeva $upra Aurigam tenet Gorgoneum ad $ummum caput, $ubjiciensque Andromedae pedibus. Item pi$ces $upra Andromedam et ejus ventrem et Equi, quae $unt $upra $pinam Equi, cujus ventris lucidi$$ima $tella finit ventrem Equi et caput Andro- Sic Cod. Guelf. et Fran. Al. _$corpinibus_. Sic cum Philandro. Al. _$pecies ejus_. Hic locus integer e$$e non videtur; nec $atis mihi con$tat, quomodo $it emendandus. [0240]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA medae. Manus Andromedae dextra, $upra Ca$$iopeae $imulacrum e$t con- $tituta, laeva $ub aquilonarem pi$cem. Item Aquarius $upra equi ca- put. Equi auriculae attingunt Aquarii genua. Aquarii media e$t dedicata Capricorno. Supra in altitudinem Aquila et Delphinus: $ecun- dum eos e$t Sagitta. Ab ea autem Volucris, cujus penna dextra Cephei manum attingit et $ceptrum, laeva $upra Ca$$iopeam innititur: $ub Avis cauda pedes Equi $unt $ubtecti, inde Sagittarii, Scorpionis, Librae: in- $uper Serpens $ummo ro$tro Coronam tangit: ad eum medium Ophiuchus in manibus tenet Serpentem, laevo pede calcans mediam frontem Scorpi- onis: ad mediam partem Ophiuchi capitis non longe po$itum e$t caput ejus qui dicitur Nixus in genibus. Eorum autem $aciliores $unt capi- tum vertices ad cogno$cendum, quod non ob$curis $tellis $unt con$orma- ti. Pes Ingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpentis, qui e$t in- ter Arctos, qui Septentriones dicuntur, implicatus: parve per eos flectitur Delphinus: contra Volucris ro$trum e$t propo$ita Lyra. Inter humeros Cu$todis et Geniculati Corona e$t ornata. In $eptentrionali vero circulo, duae po$itae $unt Arcti, $capularum dor$is inter $e compo$itae, et pecto- ribus aver$ae, e quibus minor κυνοσούζα, major έλίκη a Graecis appellatur, earumque capita inter $e de$picientia $unt con$tituta: caudae capitibus earum adver$ae contraque di$po$itae figurantur. Utrorumque enim $upe- rando eminent in $ummo : e qua $tella, quae dicitur polus, plus elucet circum caudam minoris Septentrionis: per caudas eorum, uti dictum e$t, Serpens e$t porrecta; namque quae e$t proxima Draconem circum caput ejus involvitur; una vero circum Cyno$uraec aput injecta e$t $luxu, porrec- Sic cum Galiani. Al. _ungulae_. Sic cum Galiani. Al. _Ca$$iopeae_. Sic cum Galiani. Vulgo legitur: _eminent, in $ummo per caudas eorum e$$e dicitur._ _Item Serpens e$t porrecta, e qua $tella, quae dicitur polus, plus clucet circum ca-_ _put majoris Septentrionis_. [0241]LIBER IX. CAPUT III. (VI.) taque proxime ejus pedes. Haec autem intorta replicataque $e attollens re$lectitur a capite minoris ad majorem, contra ro$trum et capitis tem- pus dextrum. Item $upra caudam minoris pedes $unt Cephei, ibique ad $ummum cacumen in$uper Arietis $ignum facientes $tellae $unt trigo- num paribus lateribus. Septentrionis autem minoris, et Cephei $imu- lacri, complures $unt $tellae confu$ae. Quae $unt ad dextram orientis in- ter zonam $ignorum et $eptentrionum $idera in coelo di$po$ita, dixi. Nunc explicabo quae ad $ini$tram orientis meridianisque partibus ab na- tura $unt di$tributa.

CAPUT IV. (VII.) _De $ideribus quae $unt a zodiaco ad meridiem._

Primum $ub Capricorno $ubjectus Pi$cis au$trinus cauda pro$piciens Ce- phea: ab eo ad Sagittarium locus e$t inanis. Turibulum $ub Scorpionis aculeo. Centauri priores partes proximae $unt Librae, et Scorpionem te- nent in manibus. Simulacrum id, quod Be$tiam a$trorum periti nomina- verunt, ad Virginem, et Leonem, et Cancrum. Anguis porrigens agmen $tellarum intortus, $uccingit regionem Cancri, erigens ro$trum ad Leo- nem, medioque corpore $u$tinens Craterem, ad manumque Virginis caudam $ubjiciens, in qua ine$t Corvus. Quae autem $unt $upra $capulas peraeque $unt lucentia. Ad anguis interius ventris, $ub caudam $ubjectus e$t Cen- taurus. Juxta Craterem et Leonem Navis e$t, quae nominatur Argo, cu- jus prora ob$curatur; $ed malus et quae $unt circa gubernacula emi- nentia videntur; ip$aque navicula et puppis per $ummam caudam Cani jungitur. Geminos autem minu$culus Canis $equitur contra Anguis caput, major item $equitur minorem. Orion vero transver$us e$t Sic cum Barbaro. Sic cum Galiani pro _Ca$$iopeae_. [0242]M.VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $ubjectus pre$$us ungula Tauri , manu laeva tenens clipeum, cla- vam altera ad Geminos tollens: apud vero ejus ba$im Canis parvo intervallo in$equens Leporem. Arieti et Pi$cibus Cetus e$t $ubjectus, a cujus cri$ta ordinate utrisque Pi$cibus di$po$ita e$t tenuis $u$io $tella- rum, quae graece vocitatur ἐρμηδόνη: magnoque intervallo intror$us pre$- $us nodus Pi$cium attingit $ummam Ceti cri$tam. Eridani per $peci- em $tellarum flumen profluit, initium fontis capiens a laevo pede Orio- nis. Quae vero ab Aquario fundi memoratur aqua, pro$luit inter Pi$cis au$trini caput et caudam Ceti. Quae $igurata formataque $unt $iderum in mundo $imulacra, natura divinaque mente de$ignata, ut _Democrito_ phy$ico placuit, expo$ui; $ed ea tantum quorum ortus et occa$us po$$u- mus animadvertere et oculis contueri. Namque uti Septentriones cir- cum axis cardinem ver$antes non occidunt, neque $ub terram $ubeunt: $ic et circa meridianum cardinem, qui e$t propter inclinationem mundi $ubjectus terrae, $idera ver$abunda latentiaque non habent egre$$us orien- tes $upra terram. Itaque eorum $igurationes propter ob$tantiam terrae, non $unt notae. Hujus autem rei index e$t $tella Canopi, quae his regi- onibus e$t ignota, renumciantibus negociatoribus, qui ad extremas _Aegypti_ regiones, proximasque ultimis $inibus terrae terminationes, $uerunt. De mundi circa terram pervolitantia duodecimque $ignorum, et $eptentriona- li meridianaque parte $iderum di$po$itione, ut $it perfectus docui. Namque ex ea mundi ver$atione et contrario $olis per $igna cur$u, gno- monumque aequinoctialibus umbris, analemmatorum inveniuntur de$crip- tiones. Cetera ex a$trologia, quos e$$ectus habeant $igna duodecim, $tel- lae quinque, Sol, Luna, ad humanae vitae rationem, _Chaldaeorum_ ratioci- Sic cum Galiani. Al. _Centauri, manu laeva tenens clavam, alteram._ Sic cum Philandro. Vulgo _$erpentium_. Cod. Guelf. _per$pectus_. [0243]LIBER IX. CAPUT IV. (VII.) nationibus e$t concedendum: quod propria e$t corum genethliologiae ra- tio, uti po$$int ante facta, et $utura, ex ratiocinationibus a$trorum explica- re. Eorum autem inventiones, quas $criptis reliquerunt, qua $olertia, quibusque acuminibus, et quam magni $uerint, qui ab ip$a natione _Chal-_ _daeorum_ pro$luxerunt, o$tendunt. Primusque _Bero$us_, in in$ula et civi- tate _Coo_ con$edit, ibique aperuit di$ciplinam. Po$tea $tudens _Antipater_, itemque _Achinapolus_, qui etiam non e na$centia, $ed ex conceptione genethliologiae rationes explicatas reliquit. De naturalibus autem rebus _Thales Mile$ius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenopha-_ _nes Colophonius, Democritus Abderites,_ rationes quibus natura rerum gubernaretur, quemadmodum quosque e$$ectus habeant excogitatas reli- querunt. Quorum inventa $ecuti, $iderum ortus et occa$us tempe$tatum- que $igni$icatus _Eudoxus, Euctemon, Callippus_ , _Meto, Philippus, Hip-_ _parchus, Aratus,_ ceterique ex a$trologia parapegmatorum di$ciplinas inve- nerunt et eas po$teris explicatas reliquerunt. Quorum $cientiae $unt ho- minibus $u$piciendae, quod tanta cura fuerunt, ut etiam videantur divina mente tempe$tatum $igni$icatus po$t $uturos, ante pronunciare: quas ob res haec eorum curis $tudiisque $unt concedenda.

_CAPUT V. (VIII.)_ De horologiorum rationibus et umbris gnomonum aequinoctiali tempore Romae, et nonnullis aliis locis.

Nobis autem ab his $eparandae $unt horologiorum rationes, et explican- dae men$truae dierum brevitates, itemque depalationes. Namque Sol aequinoctiali tempore Ariete Libraque ver$ando, quas ex gnomone par- Vulgo _quibus c rebus._ Al. _Calli$tus_. [0244]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tes habet novem, eas umbrae facit octo in declinatione coeli, quae e$t Romae. Itemque _Athenis_ quam magnae $unt gnomonis partes quatuor, umbrae $unt tres. Ad $eptem _Rhodo_ quinque . At _Tarenti_ novem ad undecim. _Alexandriae_ tres ad quinque: ceterisque omnibus locis aliae alio modo umbrae gnomonum aequinoctiales ab natura rerum inveniun- tur di$paratae. Itaque in quibuscunque locis horologia erunt de$criben- da, eo loci $umenda e$t aequinoctialis umbra. Et $i erunt (quemadmo- dum Romae) gnomonis partes novem, umbrae octonae, de$cribatur linea in planitia, et ex media πρὸς ὀρθὰς erigatur, uti $it ad normam, quae di- citur gnomon: et a linea quae erit planities, in $inem gnomonis circino novem $patia dimetiantur; et quo loco nonae partis $ignum fuerit, cen- trum con$tituatur, ubi erit litera A; et diducto circino ab eo centro ad lineam planitiae, ubi erit litera B, circinatio circuli de$cribatur, quae di- citur meridiana. Deinde ex novem partibus, quae $unt a planitia ad gnomonis centrum, octo $umantur, et $ignentur in linea quae e$t in pla- nitia, ubi erit litera C. Haec autem erit gnomonis aequinoctialis um- bra; et ab eo $igno et litera C, per centrum ubi e$t litera A, linea per- ducatur, ubi erit Solis aequinoctialis radius. Tunc ab centro diducto circino ad lineam planitiae aequilatatio $ignetur, ubi erit litera E $ini$te- riore parte, et I dexteriore in extremis lineis circinationis, et per cen- trum perducenda linea, ut aequa duo hemicyclia $int divi$a. Haec au- tem linea a mathematicis dicitur horizon. Deinde circinationis totius $u- menda pars e$t quintadecima, et circini centrum collocandum in linea circinationis, quo loci $ecat eam lineam aequinoctialis radius, ubi erit li- tera F, et $ignandum dextra ac $ini$tra ubi $unt literae G, H. Deinde ab his et per centrum, lineae usque ad lineam planitiae perducendae $unt, ubi erunt literae T, R; ita erit Solis radius, unus hibernus, alter Cod. Guelf. _quindecim_. Forma IV. 1, 2. [0245]LIBER IX. CAPUT V. (VIII.) ae$tivus. Contra autem E, litera I erit, ubi $ecat circinationem linea, quae e$t trajecta per centrum: et contra G et H, literae erunt K et L, et contra C et F et A, erit litera N. Tunc perducendae $unt diametri ab G ad L, et ab H ad K. Quae erit inferior, partis erit ae$tivae, $u- perior hibernae. Quae diametri $unt aeque mediae dividendae, ubi e- runt literae M et O, ibique centra $ignanda, et per ea $igna et centrum A linea ad extremas lineas circinationis e$t perducenda, ubi erunt lite- rae P, Q. Haec erit linea πρὸς ὀρθὰς radio aequinoctiali. Vocabitur au- tem haec linea mathematicis rationibus Axon: et ab eisdem centris di- ducto circino ad extremas diametros, de$cribantur hemicyclia duo, quo- rum unum erit ae$tivum, alterum hibernum. Deinde in quibus locis $e- cant lineae parallelae lineam eam, quae dicitur horizon, in dexteriore par- te erit litera S, in $ini$teriore V; et ab extremo hemicyclio, ubi e$t li- tera G, ducatur linea parallelos Axoni ad $ini$trum hemicy clium, ubi e$t litera H. Haec autem parallelos linea vocitatur lacotomus: et tum cir- cini centrum collocandum e$t eo loci, quo $ecat eam lineam aequinocti- alis radius, ubi erit litera X, et deducendum ad eum locum, quo $ecat circinationem ae$tivus radius, ubi e$t litera H, et centro aequinoctiali intervallo ae$tivo circinatio circuli men$trui agatur, quod manacus dici- tur. Ita habebitur analemmatos deformatio. Cum hoc ita $it de$cripum et explicatum $ive per hibernas lineas, $ive per ae$tivas, $ive per aequi- noctiales, aut etiam per men$truas, in $ubjectionibus rationes horarum erunt ex analemmatis de$cribendae, $ubjicienturque in eo multae varie- tates et genera horologiorum, et de$cribentur rationibus his arti$icio$is. Omnium autem $igurarum de$criptionumque earum effectus unus, uti dies aequinoctialis, brumalisque, itemque $ol$titialis in duodecim partes aequaliter $it divi$us. Quas res non pigritia deterritus, praetermi$i, $ed ne multa $cribendo offendam. A quibusque inventa $unt genera de$criptio- nesque horologiorum exponam; neque nunc nova genera invenire po$- [0246]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $um, nec aliena pro meis praedicanda videntur. Itaque quae nobis tra- dita $unt, et a quibus $int inventa, dicam.

_CAPUT VI. (IX.)_ De quorundam horologiorum ratione, et inventoribus.

Hemicyclium excavatum ex quadrato, ad enclimaque $ucci$um _Bero$us_ _Chaldaeus_ dicitur inveni$$e. Scaphen $ive hemi$phaerium, _Ari$tarchus_ _Samius:_ idem etiam di$cum in planitia. Arachnen, _Eudoxus_ a$trologus, nonnulli dicunt _Apollonium_. Plinthium $ive lacunar (quod etiam in _Cir-_ _co Flaminio_ e$t po$itum) _Scopinas_ _Syracu$ius_. Pros ta hi$torumena, _Parmenion_. Pros pan clima, _Theodo$ius_ et _Andrias_ . _Patrocles_, pele- cinon. _Diony$odorus_ , conum. _Apollonius_ pharetram. Aliaque ge- nera et qui $upra $cripti $unt, et alii plures inventa reliquerunt: uti go- narchen , engonaton , antiboreum. Item ex his generibus viatoria pen$ilia uti $ierent, plures $cripta reliquerunt. Ex quorum libris $i quis velit $ubjectiones invenire, poterit, dummodo $ciat analemmatos de$crip- tiones.

Item $unt ex aqua conqui$itae ab eisdem $criptoribus horologio- rum rationes. Primumque a _Cte$ibio Alexandrino_, qui etiam $piritus na- turales, pneumaticasque res invenit. Sed uti fuerunt ea exqui$ita, dig- num $tudio$is e$t agno$cere. _Cte$ibius_ enim fuerat _Alexandriae_ natus pa- Forma V. 1., 2., Sic Cod. Guelf. et Fran. cum E. S. Al. _Scopas_. Sic Cod. Guelf. et E. S. Al. _Andreas_. Al. _Diony$iodorus_. Cod. Guelf. et E. S. _Conatum_. Cod. Guelf. et Fran. cum E. S. _plinthium antiboraeum._ [0247]LIBER IX. CAPUT VI. (IX.) tre ton$ore. Is ingenio et indu$tria magna praeter reliquos excellens, di- ctus e$t arti$icio$is rebus $e delectare. Namque cum volui$$et in taberna $ui patris $peculum ita pendere, ut cum educeretur, $ur$umque reducere- tur, linea latens pondus deduceret, ita collocavit machinationem. Cana- lem ligneum $ub tigno $ixit, ibique trochleas collocavit: per canalem li- neam in angulum deduxit, ibique tubulos $truxit, in eos pilam plumbe- am per lineam demittendam curavit. Ita pondus cum decurrendo in an- gu$tias tubulorum premeret coeli crebritatem, vehementi decur$u per fauces $requentiam coeli compre$$ione $olidatam extrudens in aerem, pa- tentem o$$en$ione et tactu $onitus expre$$erat claritatem. Ergo _Cte$ibius_ cum animadverti$$et, ex tactu coeli et expre$$ionibus $piritus vocesque na$ci, his principiis u$us, hydraulicas machinas primus in$tituit. Item a- quarum expre$$iones, automata, porrecti rotundationisque machinas, mul- taque deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua comparati- ones, explicuit. Primumque con$tituit cavum ex auro per$ectum, aut ex gemma terebrata; ea enim nec teruntur percu$$u aquae, nec $ordes reci- piunt, ut obturentur. Namque aequaliter per id cavum in$luens aqua $ublevat $caphum inver$um (quod ab arti$icibus phellos $ive tympanum dicitur): in quo collocata regula, ver$atile tympanum denticulis aequali- bus $unt per$ecta: qui denticuli alius alium impellentes, ver$ationes mo- dicas faciunt et motiones. Item aliae regulae aliaque tympana ad eun- dem modum dentata, quae una motione coacta, ver$ando $aciunt effectus varietatesque motionum, in quibus moventur $igilla, vertuntur metae, calculi aut ova projiciuntur, buccinae canunt, reliquaque parerga. In his etiam aut in columna aut para$tatica horae de$cribuntur, quas $igillum egrediens ab imo virgula $igni$icat in diem totum, quarum brevitates Sic Cod. Guelf. et Fran. pro _tona_. Sic Cod. G. et F. pro _ab ima virgula_, aut _ab imo virgulae. [0248]M. VITR UVII P. DE ARCHITECTURA aut cre$centias cuneorum adjectus aut exceptus in $ingulis diebus et men- $ibus, per$icere cogit. Praeclu$iones aquarum ad temperandum ita $unt con$titutae. Metae $iunt duae, una $olida altera cava, ex torno ita per- $ectae, ut alia in aliam inire convenireque po$$it: et eadem regula laxatio earum aut coartatio efficiat aut vehementem aut lenem in ea va$a aquae in$luentem cur$um. Ita his rationibus et machinatione ex aqua compo- nuntur horologiorum ad hibernum u$um collocationes. Sin autem cu- neorum adjectionibus et detractionibus correptiones dierum, aut cre$cen- tiae non probabuntur; quod cunei $aepi$$ime vitia $aciunt; $ic erit expli- candum. In columella horae ex analemmatis transver$e de$cribantur, men$truaeque lineae in columella $ignentur, eaque columella ver$atilis per$iciatur; uti ad $igillum virgulamque (qua virgula egrediens $igil- lum o$tendit horas) columna ver$ando continenter, $uis cujusque men$ibus brevitates et cre$centias faciat horarum.

Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae anaporica dicun- tur, per$iciunturque rationibus his. Horae di$ponuntur ex virgulis aene- is, ex analemmatos de$criptione, ab centro di$po$itae in $ronte. In ea circuli $unt circumdati, men$trua $patia $inientes. Po$t has virgulas tym- panum collocetur, in quo de$criptus et depictus $it mundus $igniferque circulus, de$criptioque duodecim coele$tium $ignorum $it $igurata, cujus e centro deformatur cujuslibet $igni $patium, unum majus, alterum mi- nus. Po$teriori autem parti tympano medio, axis ver$atilis e$t inclu$us, inque eo axi aenea mollis catena e$t involuta, ex qua pendet ex una par- te phellos $ive tympanum, quod ab aqua $ublevatur, ex altera aequo pondere phelli $acoma $aburrale. Ita quantum ab aqua phellos $ubleva- tur, tantum $aburrae pondus infra deducens ver$at axem, axis autem tym- panum; cujus tympani ver$atio, alias efficit uti major pars circuli $ignife- Sic Cod. G. et F. pro _cujus virgulae._ [0249]LIBER IX. CAPUT VI. (IX.) ri, alias minor in ver$ationibus, $uis temporibus de$ignet horarum pro- prietates. Namque in $ingulis $ignis $ui cujusque men$is dierum numeri cava $unt perfecta, cujus bulla, quae $olis imaginem horologiis tenere vi- detur, $igni$icat horarum $patia: ea translata ex terebratione in terebra- tionem men$is vertentis per$icit cur$um $uum. Itaque quemadmodum $ol per $iderum $patia vadens, dilatat contrahitque dies et horas, $ic bulla in horologiis ingrediens per puncta contra centri tympani ver$ationem, quotidie cum transfertur aliis temporibus per latiora, aliis per angu$tiora $patia, men$truis $initionibus imagines efficit horarum et dierum. De ad- mini$tratione autem aquae, quemadmodum $e temperet ad rationem, $ic erit faciendum. Po$t frontem horologii, intra collocetur ca$tellum, in idque per $i$tulam $aliat aqua, et in imo habeat cavum. Ad id autem affixum $it ex aere tympanum habens $oramen, per quod ex ca$tello in id aqua in$luat. In eo autem minus tympanum includatur cardinibus ex torno, ma$culo et $emina inter $e coartatis, ita uti minus tympanum, quemadmodum epi$tomium, in majore circumagendo arte leniterque ver- $etur. Majoris autem tympani labrum aequis intervallis CCCLXV punc- ta habeat $ignata: minor vero orbiculus in extrema circinatione $ixam ha- beat lingulam, cujus cacumen dirigat ad punctorum regiones. Inque eo orbiculo temperatum $it foramen, quia in tympanum aqua in$luit per id, ut $erviat admini$trationi . Cum autem in majoris tympani labro fuerint $ignorum coele$tium deformationes, id autem $it immotum, et in $ummo habeat deformatum Cancri $ignum, ad perpendiculum ejus in imo Capricorni, ad dextram $pectantis Librae, ad $ini$tram Arietis. Signa quo- que cetera inter eorum $patia de$ignata $int, uti in coelo videntur. Igitur cum Sol fuerit in Capricorni orbiculo, lingula in majoris tympani parte Sic E. S. pro _qua_. Alias _et $ervat admini$trationem._ [0250]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Capricorni quotidie $ingula puncta tangens, ad perpendiculum habens a- quae currentis vehemens pondus, celeriter per orbiculi foramen id ex- trudit ad vas, tum excipiens eam (quoniam brevi $patio impletur) corripit et contrahit dierum minora $patia et horarum. Cum autem quotidiana ver$atione minoris tympani lingula ingreditur in Aquario, di$cedit tum foramen a perpendiculo, et aquae minus vehementi cur$u co- gitur tardius emittere $alientem. Ita quo minus celeri cur$u vas excipit aquam, dilatat horarum $patia. Aquarii vero pi$ciumque punctis, uti gradibus $candens, orbiculi foramen in Ariete tangendo octavam partem, aquae temperate $alienti prae$tat aequinoctiales horas. Ab Ariete per Tauri et Geminorum $patia ad $umma Cancri puncta, partis octavae fora- men $eu tympanum ver$ationibus peragens, et in altitudinem eo rediens, viribus extenuatur, et ita tardius $luendo dilatat morando $patia, et effi- cit horas in Cancri $igno $ol$titiales. A Cancro cum proclinat et peragit per Leonem et Virginem, ad Librae partis octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo $patia, contrahit horas, et ita perveniens ad puncta Librae, aequinoctiales rur$us reddit horas. Per Scorpionis vero $patia et Sagittarii, proclivius deprimens $e$e foramen rediensque circumactione ad Capricorni partem octavam, re$tituitur celeritate $alientis ad brumales horarum brevitates. Quae $unt in horologiorum de$eriptionibus rationes et apparatus, uti $int ad u$um expeditiores, quam apti$$ime potui per- $crip$i. Re$tat nunc de machinationibus, et de earum principiis ratioci- nari. Itaque de his, ut corpus emendatum architecturae per$iciatur, in $equenti volumine incipiam $cribere.

Sic Cod. Fran. pro _majoris_. Sic cum Philandro, pro _cuncta de$cendunt foramina - aquam vehementi._ [0251] M. VITRUVII POLLIONIS DE ARCHITECTURA LIBER DECIMUS. PRAEFATIO.

Nobili _Graecorum_ et ampla civitate, _Ephe$i_, lex vetu$ta dicitur a ma- joribus, dura conditione, $ed jure e$$e non iniquo con$tituta. Nam archi- tectus cum publicum opus curandum recipit, pollicetur quanto $umptu id $it $uturum; tradita ae$timatione magi$tratui bona ejus obligantur, do- nec opus $it per$ectum. Eo autem ab$oluto, cum ad dictum impen$a re- $pondet, decretis et honoribus ornatur. Item $i non amplius quam quar- ta in opere con$umitur, ad ae$timationem e$t adjicienda et de publico prae$tatur, neque ulla poena tenetur. Cum vero amplius quam quarta in opere con$umitur, ex ejus bonis ad per$iciendum pecunia exigitur. Uti- nam dii immortales $eci$$ent, quod ea lex etiam populo _Romano_, non modo publicis, $ed etiam privatis aedi$iciis e$$et con$tituta: namque non $ine poena gra$$arentur imperiti; $ed qui $umma doctrinarum $ubtilitate e$$ent prudentes, $ine dubitatione pro$iterentur architecturam: neque pa- tres $amiliarum inducerentur ad in$initas $umptuum pro$u$iones, et ut ex [0252]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA bonis ejicerentur: ip$ique architecti, poenae timore coacti, diligentius mo- dum impen$arum ratiocinantes explicarent, uti patres $amiliarum ad id, quod praeparavi$$ent, $eu paulo amplius adjicientes, aedi$icia expedirent. Nam qui quadringenta ad opus po$$unt parare, $i adjiciant centum, haben- do $pem perfectionis, delectationibus tenentur. Qui autem adjectione di- midia, aut ampliore $umptu onerantur, ami$$a $pe, et impen$a abjecta, fractis rebus et animis, de$i$tere coguntur. Nec $olum id vitium in aedi- $iciis, $ed etiam in muneribus, quae a magi$tratibus foro gladiatorum $ce- nisque ludorum dantur; quibus nec mora, neque expectatio conceditur, $ed nece$$itas $inito tempore per$icere cogit: uti $unt $edes $pectaculorum, velorumque inductiones, et ea omnia, quae $cenicis moribus per machi- nationem ad $pectationes populo comparantur. In his vero opus e$t prudentia diligenti et ingenii docti$$imi cogitatu, quod nihil eorum per$i- citur $ine machinatione, $tudiorumque vario ac $olerti vigore. Igitur quo- niam haec ita $unt tradita et con$tituta, non videtur e$$e alienum, uti caute $ummaque diligentia, antequam in$tituantur opera, eorum expedi- antur rationes. Ergo quoniam neque lex neque morum in$titutio id po- te$t cogere, et quotannis et praetores et aediles ludorum cau$a machina- tiones praeparare debent; vi$um mihi e$t, Imperator, non e$$e alienum, quoniam de aedi$iciis in prioribus voluminibus expo$ui, in hoc, qui $ini- tionem $ummam corporis habet con$titutam, quae $int principia machi- narum ordinata praeceptis explicare.

_CAPUT I._ De machina et ejus ab organo di$ferentia.

Machina e$t continens ex materia conjunctio, maximas ad onerum mo- tus habens virtutes. Ea movetur ex arte circulorum rotundationibus quam Graeci κυχλικὴρ χίνὴσιν appellant. E$t autem unum genus $can$ori- [0253]LIBER X. CAPUT II. um, quod graece ὰχροβατιχὸν dicitur: alterum $pi<007>itale, quod apud eos πνευματικὸν appellatur: tertium tractorium, id autem Graeci βάναυσον vo- citant. Scan$orium autem e$t, cum machinae ita fuerint collocatae, ut ad altitudinem tignis $tatutis et transver$ariis colligatis, $ine periculo $can- datur ad apparatus $pectationem. Spiritale e$t, cum $piritus expre$$ioni- bus impul$us, et plagae vocesque organicῶs exprimuntur. Tractorium vero, cum onera machinis pertrahuntur, aut ad altitudinem $ublata col- locantur. Scan$oria ratio non arte $ed audacia gloriatur. Ea catenatio- nibus et transver$ariis et plexis colligationibus et eri$matum fulturis continetur. Quae autem $piritus pote$tate a$$umit ingre$$us, elegantes ar- tis $ubtilitatibus con$equitur effectus. Tractoria autem majores, et ma- gni$icentia plenas habet ad utilitatem opportunitates, et in agendo cum prudentia $ummas virtutes. Ex his $unt alia quae mechanicῶs, alia quae organicῶs moventur. Inter machinas et organa id videtur e$$e di$crimen, quod machinae pluribus operibus, aut vi majore, coguntur effectus habe- re, uti bali$tae torculariumque prela. Organa autem unius opere, pru- denti tactu per$iciunt, quod propo$itum e$t, uti $corpionis, $eu ani$ocyclo- rum ver$ationes. Ergo et organa et machinarum ratio ad u$um $unt nece$$aria, $ine quibus nulla res pote$t e$$e non impedita. Omnis autem machinatio e$t a rerum natura procreata, ac a praeceptrice et magi$tra mundi ver$atione in$tituta. Namque animadvertamus primum et a$picia- mus continentem, Solis, Lunae, quinque etiam $tellarum naturam, quae ni machinata ver$arentur, non habui$$emus in terra lucem, nec $ructuum maturitates. Cum ergo majores haec ita e$$e animadverti$$ent, e rerum natura $ump$erunt exempla, et ea imitantes inducti rebus divinis, com- modas vitae perfecerunt explicationes. Itaque comparaverunt, ut e$$ent Cod. Guelf. et E. S. _Chri$matorum_. At Cod. Fran. _chri$inatum_. Cod. Guelf. et Fran. _latmi$o$ciclorum_. [0254]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA expeditiora,, alia machinis et earnm ver$ationibus, nonnulla organis. Et ita quae animadverterunt ad u$um utilia e$$e $tudiis, artibus, in$titutis, gradatim augenda doctrinis curaverunt. Attendamus enim primum in- ventum de nece$$itate, ut ve$titus; quemadmodum telarum organicis ad- mini$trationibus connexus $taminis ad $ubtegmen, non modo corpora te- gendo tueantur, $ed etiam ornatus adjiciant hone$tatem. Cibi vero non habui$$emus abundantiam, ni$i juga, et aratra bobus jumentisque omnibus e$$ent inventa. Sucularumque et prelorum et vectium $i non $ui$$et tor- cularis praeparatio; neque olei nitorem, neque vitium fructum habere po- tui$$emus ad jucunditatem. Portationesque eorum non e$$ent, ni$i plau- $trorum aut $arracorum per terram, navicularum per aquam, inventae e$- $ent machinationes. Trutinarum vero librarumque ponderibus examina- tio reperta, vindicat ab iniquitate ju$tis moribus vitam. Non minusque $unt innumerabiles moderationes machinationum, de quibus non nece$$e videtur di$putare, quoniam $unt ad manum quotidianae, ut $unt rotae, $ol- les $abrorum, rhedae, ci$ia, torni, ceteraque quae communes ad u$um con$uetudinibus habent opportunitates. Itaque incipiemus de his quae raro veniunt ad manus, ut nota $int, explicare.

_CAPUT II._ De machinis tractoriis.

Primumque in$tituemus de his, quae aedibus $acris ad operumque pu- blicorum per$ectionem nece$$itate comparantur: quae $iunt ita. Tigna (A) tria ad onerum magnitudinem ratione expediuntur, et a capite $ibu- la (B) conjuncta, et in imo divaricata, eriguntur funibus in capitibus col- locatis, et iis item circa di$po$itis erecta retinentur. Alligatur in $um- Codices Guelf. et Fran. E. S. _duo_. Cod. Guelf. et Fran. et E. S. _alligantur — trochleae_. [0255]LIBER X. CAPUT II. mo trochlea (C), quam etiam nonnulli rechamum dicunt. In trochleam induntur orbiculi (o) duo, per axiculos ver$ationes habentes, per cujus orbiculum $ummum trajicitur ductarius funis. (D) Deinde demittitur et traducitur circa orbiculi imum trochleae inferioris (E); refertur autem ad orbiculum imum trochleae $uperioris, et ita de$cendit ad inferiorem, et in foramine (F) ejus caput $unis religatur. Altera pars funis refertur inter imas machinae partes. In quadris autem tignorum po$terioribus, quo loci $unt divaricata, $iguntur chelonia (G G), in quae conjiciuntur $u- cularum capita, ut faciliter axes ver$entur. Eae $uculae proxime capita habent foramina bina (I I) ita temperata, ut vectes (K) in ea convenire po$$int. Ad rechamum autem imum ferrei forcipes (L) religantur, quorum dentes (l. l.) in $axa forata accommodantur. Cum autem funis ha- bet caput ad $uculam religatum, et vectes ducentes eam ver$ant, funis $e involvendo circa $uculam extenditur, et ita $ublevat onera ad altitudi- nem et operum collocationes,

_CAPUT III._ De alia machina tractoria.

Haec autem ratio machinationis, quod per tres orbiculos circumvol- vitur, tri$pa$tos (3) appellatur. Cum vero in ima trochlea duo orbiculi, in $uperiori tres ver$antur, id penta$pa$ton (4) dicitur. Sin autem majo- ribus oneribus erunt machinae comparandae, amplioribus tignorum lon- gitudinibus et cra$$itudinibus erit utendum: et eadem ratione in $ummo $ibulationibus, in imo $ucularum ver$ationibus expediundum. His expli- catis, antarii funes (D) ante laxi collocentur, retinacula (M) $upra $capu- las machinae longe di$ponantur: et $i non erit ubi religentur, pali re$u- pinati (N) defodiantur, et circum $i$tucatione $olidentur, quo funes alli- Sic cum Philandro, pro _$or$ices_. Forma I. [0256]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gentur. Trochlea in $ummo capite (X) machinae rudenti contineatur, et ex eo funis perducatur ad palum, et quae e$t in palo trochlea (O) illiga- ta circa ejus orbiculum $unis indatur, et re$eratur ad eam trochleam, quae erit ad caput machinae religata. Circum autem orbiculum ab $ummo trajectus $unis de$cendat et redeat ad $uculam, quae e$t in ima machina, ibique religetur. Vectibus autem eoacta $ucula ver$abitur, et eriget per $e machinam $ine periculo: ita circa di$po$itis $unibus, et retinaculis in palis haerentibus, ampliore modo machina collocabitur. Trochleae et duc- tarii funes uti $upra $criptum e$t, expediuntur.

_CAPUT IV._ Similis $uperiori machina, cui colo$$icotera tutius committi po$$unt, im- mutata duntaxat $ucula in tympanum.

Sin autem collo$$icotera amplitudinibus et ponderibus onera in operibus fuerint, non erit $uculae committendum, $ed quemadmodum $ucula che- loniis retinetur, ita axis (T) includatur, habens in medio tympanum (P) amplum, quod nonnulli rotam appellant, Graeci autem ἀμφίρευσιν , alii περίτροχον vocitant. In his autem machinis trochleae non eodem, $ed alio modo comparantur. Habent enim et in imo et in $ummo duplices ordi- nes orbiculorum (5): ita funis ductarius trajicitur in in$erioris trochleae $oramen, uti aequalia duo capita $int, funis cum erit exten$us; ibique $e- cundum inferiorem trochleam re$ticula circumdata et connexa , utrae- que partes funis continentur, ut neque in dextram, neque in $ini$tram partem po$$int prodire. Deinde capita. funis referuntur in $umma troch- lea ab exteriore parte, et dejiciuntur circa orbiculos imos, et redeunt ad imum, conjiciunturque in$imae trochleae ad orbiculos ex interiore parte, Codices Guelf. et Fran. cum E. S. _amphre$en - perithecium_. Codices G. et F. et E. S. _contenta_. [0257]LIBER X. CAPUT IV. et re$eruntur dextra ac $ini$tra ad caput $ummae trochleae , circa or- biculos $ummos. Trajecti autem ab exteriori parte re$eruntur dextra ac $ini$tra tympanum in axe, ibique ut haereant colligantur. Tum autem circa tympanum involutus alter $unis re$ertur ad ergatam (R): et is cir- cumactum tympanum et axem involvendo, funes qui in axe religati $unt pariter $e extendunt, et ita leniter levant onera $ine periculo. Quod$i majus tympanum, collocatum aut in medio, aut in una parte extrema, habuerit $ine ergata calcantes homines, expeditiores habere poterit operis e$fectus.

_CAPUT V._ Aliud machinae tractoriae genus, Poly$pa$tos.

E$t autem aliud genus machinae $atis arti$icio$um et ad u$um celeritatis expeditum; $ed in eo dare operam non po$$unt ni$i periti. E$t enim ti- gnum (a), quod erigitur et di$tinetur retinaculis (b) quadrifariam: $ub retinaculis chelonia (e) duo $iguntur, trochlea funibus $upra chelonia re- ligatur. Sub trochlea regula (d) longa circiter pedes duos, lata digitos $ex, cra$$a quatuor, $upponitur. Trochleae (e e) ternos ordines orbiculo- rum in latitudinem habentes collocantur: ita tres ductarii funes in $um- mo machinae religantur. Deinde referuntur ad imam trochleam, et tra- jiciuntur ex interiore parte per ejus orbiculos $ummos. Deinde referun- tur ad $uperiorem trochleam, et trajiciuntur a dexteriore parte in inte- riorem per orbiculos imos. Cum de$cenderint ad imum, ex interiore parte, et per $ecundos orbiculos tradueuntur in exteriorem , et re$erun- _Summae trochleae_ non leguntur in Codic. Guelf. et Fran. nec in E. S. At mox; _eirca_ _orbiculos $nmmos redeunt._ Cod. G. et Fr. et E. S. _di$tenditur_. Cod. G. et F. _extremum_. [0258]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tur in $ummum ad orbiculos $ecundos, trajecti redeunt ad imum: ex imo referuntur ad caput, et trajecti per $ummos redeunt ad machinam imam. In radice autem machinae collocatur tertia trochlea. Eam autem Graeci ἐπάγοντα, no$tri artemonem (f) appellant. Ea trochlea religatur ad ma- chinae radicem habens orbiculos tres, per quos trajecti funes (g) tradun- tur hominibus ad ducendum. Ita tres ordines hominum ducentes, $ine ergata, celeriter onus ad $ummum perducunt. Hoc genus machinae po- ly$pa$ton appellatur, quod multis orbiculorum circuitionibus et facilita- tem $ummam prae$tat et celeritatem. Una autem $tatutio tigni hanc ha- bet utilitatem; quod ante, quantum velit a dextra ac $ini$tra, ad latera declinando onus deponere pote$t. Harum machinationum omnium, quae $upra $unt $criptae, rationes non modo ad has res, $ed etiam ad o- nerandas et exonerandas naves $unt paratae, aliae erectae, aliae planae in carche$iis ver$atilibus collocatae. Non minus $ine tignorum erectioni- bus, in plano etiam eadem ratione et temperatis funibus et trochleis, $ubductiones navium efficiuntur.

_CAPUT VI._ Ingenio$a Cte$iphontis ratio ad gravia onera ducenda.

Non e$t alienum, etiam _Cte$iphontis_ ingenio$am rationem exponere. Is enim $capos columnarum ex lapicidinis cum deportare vellet _Ephe$um_ ad _Dianae_ fanum, propter magnitudinem onerum, et viarum campe$trem mollitudinem, non con$i$us carris, ne rotae devorarentur, $ic e$t conatus. De materia trientali $capos quatuor, duos transver$arios (a) interpo$itos duobus longis (d), quanta longitudo $capi fuerat, complectit et compe- Cod. G. et F. _proclinando_. Sic Codices Guelf. et Fran. at E. S. _inventionem_. Forma III. _Duobus longis_ non leguntur in Codicibus G. et F. nec in E. S. [0259]LIBER X. CAPUT VI. git, et ferreos chodaces (b) uti $ub$cudes in capitibus $caporum implum- bavit, et armillas in materia ad chodaces circumdandos in$ixit, item bacu- lis iligneis (c) capita religavit. Chodaces autem in armillis inclu$i, libe- ram habuerunt ver$ationem tantam, uti cum boves ducerent $ubjuncti, $capi ver$ando in chodacibus et armillis $ine $ine volverentur. Cum au- tem fcapos omnes ita vexi$$ent, et in$tarent epi$tyliorum vecturae, $ilius _Cte$iphontis Metagenes_ tran$tulit eam rationem e $caporum vectura etiam in epi$tyliorum deductione. Fecit enim rotas circiter pedum duode- num, et epi$tyliorum capita in medias rotas eadem ratione cum chodaci- bus et armillis inclu$it. Ita cum trientes a bubus ducerentur, in armil- lis inclu$i chodaces ver$abant rotas. Epi$tylia vero inclu$a uti axes in ro- tis, eadem ratione qua $capi, $ine mora ad opus pervenerunt. Exemplar autem erit ejus, quemadmodum in palae$tris cylindri exaequant ambulati- ones. Neque hoc potui$$et $ieri, ni$i primum propinquitas e$$et. Non enim plus $unt ab lapicidinis ad fanum, quam millia pedum octo, nec ullus e$t clivus, $ed perpetuus campus. No$tra vero memoria, cum _colo$$ici_ _Apollinis_ in fano ba$is e$$et a vetu$tate difracta, et metuentes ne caderet ea $tatua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapicidinis ba$im exciden- dam. Conduxit quidam _Paeonius_. Haec autem ba$is erat longa pedes duodecim, lata pedes octo, alta pedes $ex. Quam Paeonius, gloria fre- tus, non uti _Metagenes_ apportavit; $ed eadem ratione alio genere con$ti- tuit machinam facere. Rotas enim circiter pedum quindecim fecit, et his rotis capita lapidis inclu$it: deinde circa lapidem fu$os $extantales ab rota ad rotam ad circinum compegit, ita uti fu$us a fu$o non di$taret pe- dem unum. Deinde circa fu$os funem involvit, et bubus junctis funem ducebat; ita cum explicaretur volvebat rotas: $ed non poterat ad lineam Forma IV. Sic cum _Chandlero_ pro _pa$$uum_. Forma V. Sic _Wolfius_ e cod. Vulgo _Paconius_. [0260]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA via recta ducere, $ed exibat in unam vel alteram partem. Ita nece$$e e- rat rur$us retroducere. Sic _Paeonius_ ducendo et reducendo pecuniam contrivit, ut ad $olvendum non e$$et.

_CAPUT VII._ De inventione lapicidinae qua templum Dianae Ephe$iae con$tructum e$t.

Pu$illum extra progrediar et de his lapicidinis, quemadmodum $int in- ventae, exponam. _Pixodarus_ fuerat pa$tor. Is in his locis ver$abatur. Cum autem cives _Ephe$iorum_ cogitarent fanum _Dianae_ ex marmore face- re, decernerentque a _Paro, Proconne$o, Heraclea, Tha$o_, uti marmore; per id tempus perpul$is ovibus _Pixodarus_ in eodem loco pecus pa$cebat, ibi- que duo arietes inter fe concurrentes alius alium praeterierunt, et impe- tu facto unus cornibus percu$$it $axum, ex quo cru$tam quae candidi$- $umo marmore fuerat dejecit. Ita _Pixodarus_ dicitur oves in montibus reliqui$$e. et cru$tam cur$im _Ephe$um_, cum maxime de ea re ageretur, detuli$$e. Ita $tatim honores ei decreverunt et nomen mutaverunt, ut pro _Pixodaro, Evangelus_, nominaretur: hodieque quot men$ibus magi- $tratus in eum locum pro$ici$citur, et ei $acri$icium facit, et $i non fece- rit poena tenetur.

_CAPUT VIII._ De porrecto et rotundatione machinarum ad onerum levationes.

De tractoriis rationibus, quae nece$$aria putavi, breviter expo$ui. Qua- rum motus et virtutes, duae res diver$ae et inter $e di$$imiles, uti con- gruentes, ita principia pariunt ad duos perfectus: unum porrecti, quem Al. _Pyxodorus_. Sic Cod. G. et F. Al. _colore._ [0261]LIBER X. CAPUT VII. Graeci ευ’θείαν vocitant: alterum rotunditatis, quam κυκλωτὴν appellant: $ed vere neque $ine rotundatione motus porrecti, nec $ine porrecto rota- tionis ver$ationes onerum po$$unt facere levationes. Id autem ut intel- ligatur exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos, et in troch- leis collocantur, per quos orbiculos funis circumactus directis ductioni- bus, et in $ucula collocatus vectium ver$ationibus onerum facit egre$$us in altum: cujus $uculae cardines, uti centra, porrecti in cheloniis, fora- minibusque ejus vectes conclu$i, capitibus ad circinum circumactis, torni ratione ver$ando faciunt onerum elationes. Quemadmodum etiam ferreus vectis, cum e$t admotus ad onus, quod manuum multitudo non pote$t movere, $uppo$ita uti centro cito porrecta pre$$ione, quod Graeci ὐπομόχ- λιον appellant, et vectis lingua $ub onus $ubdita, caput ejus unius homi- nis viribus pre$$um, id onus extollit. Id autem fit, quod brevior pars prior vectis ab ea pre$$ione, quod e$t centrum, $ubit $ub onus: et quod longius ab eo centro di$tans caput ejus, per id cum ducitur, faciundo motus circinationis, cogit pre$$ionibus examinare paucis manibus oneris maximi pondus. Item $i $ub onus vectis ferrei lingula $ubjecta fuerit, neque ejus caput pre$$ione in imum, $ed adver$us in altitudinem extolle- tur, lingula $ulta in areae $olo habebit eam pro onere: oneris autem ip$ius angulum pro pre$$ione: ita non tam faciliter, quam per pre$$ionem, $ed adver$us nihilominus in pondus oneris erit excitatum. Igitur $i plus lingula vectis $upra hypomochlion po$ita $ub onus $ubierit, et caput ejus propius centrum pre$$iones habuerit, non poterit onus elevare, ni$i (quem- admodum $upra $criptum e$t) examinatio vectis longius per caput, neque juxta onus fuerit facta. Id autem ex trutinis, quae $taterae dicuntur, li- cet con$iderare. Cum enim an$a propius caput, unde lancula pendet, ubi ut centrum e$t collocata, et aequipondium in alteram partem $capi per puncta vagando, quo longius, aut etiam ad extremum perducitur pau- [0262]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lo, et impari pondere ampli$$imam pen$ionem parem perficit: Per $capi librationem et examinationem longius a centro recedentem, ita im- becillior aequipondii brevitas majorem vim ponderis momento deducens, $ine vehementia, molliter ab imo $ur$um ver$um egredi cogit. Quemad- modum etiam navis onerariae maximae gubernator an$am gubernaculi te- nens, qui οἴαξ a Graecis appellatur, una manu momento per centri ra- tionem pre$$ionibus artis agitans, ver$at eam ampli$$imis et immanibus mercis et penus ponderis oneratam, ejusque vela cum $unt per altitudi- nem mediam mali pendentia, non pote$t habere navis celerem cur$um: cum autem in $ummo cacumine antennae $ubductae $unt, tunc vehemen- tiori progreditur impetu, quod non proxime calcem mali, quod e$t loco centri, $ed in $ummo longius, et ab eo progre$$a recipiunt in $e vela ven- tum. Itaque uti vectis $ub onere $ubjectus, $i per medium premitur, du- rior e$t, neque incumbit; cum autem caput ejus $ummum deducitur, fa- ciliter onus extollit: $imiliter vela, cum $unt per medium temperata, mi- norem habent virtutem. Quae autem in capite mali $ummo collocantur di$cedentia longius a centro, non acriore, $ed eodem $latu pre$$ione cacu- minis, vehementius cogunt progredi navem. Etiam remi circa $calmos $trophis religati, cum manibus impelluntur et reducuntur, extremis pro- gredientibus a centro palmis in maris undis, $ummam impul$u vehementi protrudunt porrectam navem, $ecante prora liquoris raritatem. Onerum vero maxima pondera, cum feruntur a phalangariis hexaphoris, et tetra phoris, examinantur per ip$a media centra phalangarum, uti indivi$i one- ris $olido pondere, certa quadam divi$ionis ratione aequas partes collis $inguli $erant operarii. Mediae enim partes phalangarum, quibus lora tetraphororum invehuntur, clavis $unt finitae, ne labantur in unam vel al- teram partem. Cum enim extra finem centri promoventur, premunt e- Sic $en$us exigit. AI. _etiam pari_. [0263]LIBER X. CAPUT VIII. jus collum, ad quem propius acce$$erunt: quemadmodum in $tatera aequi- pondium cum examine progreditur ad fines ponderationum. Eadem ra- tione jumenta, cum juga eorum $ubjugiorum loris per medium tempe- rantur, aequaliter trahunt onera; cum autem impares $unt eorum virtu- tes, et unum plus valendo premit alterum, loro trajecto $it una pars ju- gi longior, quae imbecilliori auxiliatur jumento. Ita in phalangis ut in jugis, cum in medio lora non $unt collocata, $ed eam partem, qua pro- greditur lorum a medio centro, breviorem efficit, et alteram longiorem, ea ratione, $i per id centrum, quo loci perductum e$t lorum, utraque ca- pita circumagentur, longior pars ampliorem, brevior minorem aget circi- nationem. Et quemadmodum minores rotae duriores et difficiliores ha- bent motus: $ic phalangae, et juga in quibus partibus habent minora ab centro ad capita intervalla, premunt duriter colla. Quae autem longio- ra habent ab eodem centro $patia, levant, oneribus extrahentes et ferentes. Cum haec ita ad centrum porrectionibus et circinationibus receperint motus, tum vero etiam plo$tra, rhedae, tympana, rotae, cochleae, $corpiones, bali$tae, prela, ceteraeque machinae, iisdem ratio- nibus per porrectum centrum et rotationem circini ver$atae, faciunt ad propo$itum effectus.

CAPUT IX. _De organorum ad aquam hauriendam generibus et primum de tympano._

Nunc de organis, quae ad hauriendum aquam inventa $unt, quemadmo- dum variis generibus comparentur, exponam. Et primum dicam de tym- pano. Id autem non alte tollit aquam, $ed exhaurit expediti$$ime mul- titudinem magnam. Fit axis (a) ad tornum aut circinum fabricatus, Forma VI. [0264]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA capitibus lamina ferratis, habens in medio circa $e tympanum (b) ex ta- bulis inter $e coagmentatis: collocaturque in $tipitibus (c) habentibus in $e $ub capite axis ferreas laminas. In ejus tympani cavo interponuntur octo tabulae (d) transver$ae, tangentes axem, et extremam tympani cir- cumitionem, quae dividunt aequalia in tympano $patia. Circa frontem ejus figuntur tabulae, relictis $emipedalibus aperturis (e) ad aquam intra concipiendam. Item $ecundum axem columbaria (f) fiunt excavata in $ingulis $patiis ex una parte. Id autem cum e$t navali ratione picatum, hominibus calcantibus ver$atur, et hauriendo aquam per aperturas, quae $unt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria $ecundum axem. Ita $uppo$ito labro ligneo habente una $ecum conjunctum canalem, et hortis ad irrigandum, et $alinis ad temperandum praebetur aquae multi- tudo. Cum autem altius extollendum erit, eadem ratio commutabitur $ic. Rota $iet circum axem eadem magnitudine, ut ad altitudinem, qua opus $uerit, convenire po$$it. Circum extremum latus rotae $igentur mo- dioli (a) quadrati, pice et cera $olidati. Ita cum rota a calcantibus ver- $abitur, modioli pleni ad $ummum elati, rur$us ad imum revertentes in- fundent in ca$tellum (b) ip$i per $e, quod extulerunt. Sin autem magis altis locis erit praebendum, in ejusdem rotae axe involuta duplex fer- rea catena (a), demi$$aque ad imum libramentum collocabitur, habens $i- tulos (b) pendentes aereos congiales. Ita ver$atio rotae catenam in axem involvendo, effert $itulos in $ummum, qui cum $uper axem pervehentur, cogentur inverti, et infundere in ca$tellum id aquae, quod extulerunt.

CAPUT X. _De alio tympano, et hydromylis._

Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus, quibus $upra $crip- tum e$t. Circa earum frontes affiguntur pinnae, (a) quae cum percu- Forma VII. Forma VIII. Forma IX. [0265]LIBER X. CAPUT X. tiuntur ab impetu fluminis, cogunt progredientes ver$ari rotam: et ita modiolis (b) aquam haurientes, et in $ummum referentes, $ine operarum calcatura, ip$ius fluminis impul$u ver$atae, prae$tant quod opus e$t ad u- $um. Eadem ratione etiam ver$antur hydromylae in quibus eadem $unt omnia, praeterquam quod in uno capite axis, habent tympanum den- tatum (b) et inclu$um. Id autem ad perpendiculum collocatum in cul- trum, ver$atur cum rota pariter. Secundum id tympanum, majus item dentatum planum (c) e$t collocatum, quo continetur axis , (d) habens in $ummo capite $ub$cudem (e) ferream, qua mola (f) continetur. Ita dentes ejus tympani, (b) quod e$t in axe inclu$um, impellendo dentes tympani plani, (c) cogunt fieri molarum circinationem, in qua machina impendens infundibulum, (g) $ubmini$trat molis frumentum, et eadem ver$atione $ubigitur farina.

CAPUT XI. _De cochlea quae magnam copiam extollit aquae, $ed non tam alte._

E$t autem etiam cochleae ratio, quae magnam vim haurit aquae; $ed non tam alte tollit, quam rota. Ejus autem ratio $ic expeditur. Tignum (A) $umitur, cujus tigni quanta fuerit pedum longitudo, tanta digitorum expeditur cra$$itudo: Id ad circinum rotundatur. In capitibus circino di- viduntur circinationes eorum tetrantibus in partes quatuor, vel octan- Forma X. Sic lego cum Turnebo, Salma$io et Perrault etc. alias _Hydraulae_. In Ms. Cod. et in Edit. Sulp. de$unt verba ab _axis_ usque ad finem periodi Forma XI. et XII. _Cod. ms. et E. S. legunt $ic_: tetrantibus et octantibus in pedes octo, haeque lineae ita collocentur ut plano po$ito tigno utriusque capitis ad libellam lineae inter $e re$pon- deant et quam magna pars $it octavae circinationis tigni tam magna $patia decidantur (dividantur) in longitudinem. Item (in) tigno plano collocato lineae ab capite ad al- terum caput perducantur ad libellam convenientes, $ic et in rotundatione et in longitu- dine aequalia $patia fient. Ita quo loci de$cribuntur lineae quae $unt in longitudine $pectantes facient decu$$ationes et in decu$$ationibus finita puncta. [0266]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA tibus in partes octo, ductis lineis: eaeque lineae ita collocentur, ut in plano po$ito tigno ad libellam, utriusque capitis lineae inter $e re$ponde- ant ad perpendiculum: ab his deinde a capite ad alterum caput lineae per- ducantur convenientes, uti quam magna erit pars octava circinationis tig- ni, tam magnis $patiis di$tent $ecundum latitudinem. Sic et in rotunda- tione et in longitudine aequalia $patia fient. Ita quo loci de$cribuntur lineae, quae $unt in longitudine $pectantes, faciendae decu$$ationes, et in decu$$ationibus $inita puncta. His ita emendate de$criptis, $umitur $ali- gnea tenuis, aut de vitice $ecta regula, (c) quae uncta liquida pice figitur in primo decu$$is puncto: deinde trajicitur oblique ad in$equentes longi- tudines et circuitiones decu$$ium . Et ita ex ordine progrediens, $in- gula puncta praetereundo et circuminvolvendo, collocatur in $ingulis de- cu$$ationibus: et ita pervenit et figitur ad eam lineam, recedens a primo in octavum punctum, in qua prima pars ejus e$t fixa. Eo modo quan- tum progreditur oblique per $patium et per octo puncta, tantundem in longitudine procedit ad octavum punctum. Eadem ratione per omne $patium longitudinis et rotunditatis $ingulis decu$$ationibus oblique fixae regulae, per octo cra$$itudinis divi$iones involutos faciunt canales (b), et ju$tam cochleae naturalemque imitationem. Ita per id ve$tigium aliae $uper alias figuntur unctae pice liquida, et exaggerantur ad id, ut longi- tudinis octava pars fiat $umma cra$$itudo. Supra eas circumdantur et fi- guntur tabulae (G), quae pertegant eam involutionem: tunc eae tabulae pice $aturantur, et laminis (h) ferreis colligantur, ut ab aquae v ne di$- $olvantur. Capita tigni ferreis clavis et laminis continentur, iisque in- figuntur $tili (i) ferrei. Dextra autem et $ini$tra cochleam tigna (k) col- locantur, in capitibus utraque parte habentia transver$aria (l) confixa. In _Decu$$is_ Cod. mn. Verba $equentia non leguntur in Cod. mn. et in Edit. Sulp. [0267]LIBER X. CAPUT XI. his foramina ferrea $unt inclu$a, inque ea inducuntur $tili, et ita cochlea hominibus calcantibus facit ver$ationes. Erectio autem ejus ad inclina- tionem $ic erit collocanda, uti quemadmodum Pythagoricum trigonum orthogonium de$cribitur, $ic id habeat re$pon$um: id e$t uti dividatur lon- gitudo in partes quinque: earum trium extollatur caput cochleae: (m) ita erit a perpendiculo ad imas nares ejus $patium partes quatuor. Qua ratione autem oporteat id e$$e, in extremo libro ejus forma de$cripta e$t. Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam, et quibus rationi- bus perficiantur, quibusque rebus motus recipientia prae$tent ver$ationi- bus in$initas utilitates, ut e$$ent notiora, quam aperti$$ime potui, per$crip$i.

CAPUT XII. _De Cte$ibica machina, quae alti$$ime extollit aquam._

In$equitur nunc de _Cte$ibica_ _machina_, quae in altitudinem aquam edu- cit, mon$trare. Ea fit ex aere, cujus in radicibus modioli fiunt gemelli H. H. paulum di$tantes, habentes fi$tulas (y y) (furcillae $unt figura) $i- militer cohaerentes, in medium catinum (I) concurrentes: in quo catino fiant axes, (o. o.) in $uperioribus naribus fi$tularum coagmentatione $ubti- li collocati: qui praeobturantes foramina narium, non patiuntur exire id quod spiritu in catinum fuerit expre$$um. Supra catinum penula (L), ut infundibulum inver$um, e$t attemperata, quae etiam per fibulam cum catino cuneo trajecto, continetur et coagmentatur, ne vis inflationis aquae eam cogat elevare. In$uper fi$tula, quae tuba (M) dicitur, coagmentata, in altitudine $it erecta. Modioli autem habent infra nares inferiores fi- $tularum axes interpo$itos $upra foramina earum, quae $unt in fundis. Ita E. S. _Ethe$ibica_. Forma XIII. et XIV. _exire_ non legitur in Cod. ms. nec in E. S. _et per_, Cod. ms. et E. S. [0268]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA de $upernis in modiolis emboli ma$culi, (E E) torno politi et oleo $ubac- ti, conclu$ique regulis (G G) et vectibus convolvuntur, qui ultro ci- troque $requenti motu prementes aerem, qui erit ibi , cum aqua axibus obturantibus foramina, cogunt et extrudunt inflando pre$$ionibus per fi$tularum nares aquam in catinum, e quo recipiens penula $piritus exprimit per $i$tulam in altitudinem: et ita ex inferiore loco ca$tello collocato, ad $aliendum aqua $ubmini$tratur. Nec tamen haec $ola ra- tio _Cte$ibii_ fertur exqui$ita; $ed etiam plures et variis generibus aliae, quae ab eo liquore pre$$ionibus coacto $piritu, efferre a natura mutuatos effectus o$tenduntur: uti merularum, quae motu voces edunt , atque engibata , quae bibentia tandem movent $igilla, ceteraque quae delec- tationibus oculorum et aurium $en$us eblandiuntur: e quibus quae maxi- me utilia et nece$$aria judicavi, $elegi, et in priore volumine de horo- logiis, in hoc de expre$$ionibus aquae dicendum putavi. Reliqua, quae non $unt ad nece$$itatem, $ed ad deliciarum voluptatem , qui cupidio- res erunt ejus $ubtilitatis, ex ip$ius _Cte$ibii_ commentariis poterunt invenire.

CAPUT XIII. _De Hydraulicis._

De Hydraulicis autem quas habeant ratiocinationes, quam brevi$$ime pro- ximeque attingere potero, et $criptura con$equi, non praetermittam. De materia compaota ba$i, (a) arca (B) in ea ex aere fabricata collocatur. Su- pra ba$im eriguntur regulae (c) dextra ac $ini$tra $calari forma compac- _Convolvuntur, qui erit aer_ etc. Cod. ms. et Ed. Sulp. _Interiore._ Cod. ms. et Ed. Sulp. _edunt_, non legitur in Cod. ms. nec in Ed. Sulp. _angabatae_, Cod. ms. et Ed. Sulp. _voluntatem_, Cod. ms. et Ed. Sulp. Forma XV. [0269]LIBER X. CAPUT XIII. tae, quibus includuntur aerei modioli (D) fundulis ambulatilibus (E) ex torno $ubtiliter $ubactis, habentibus fixos in medio ferreos ancones (F), et verticulis cum vectibus (G) conjunctos, pellibusque lanatis involutos. Item in $umma planitia foramina (P) circiter digitorum ternum, quibus foraminibus proxime in verticulis collocati aerei delphini, (H) pendentia habentes catenis cymbala (i) ex ore, infra foramina modiolorum chalata intra arcam, quo loci aqua $u$tinetur. Ine$t in id genus uti infundibu- lum inver$um, (K) quod $ubter taxilli (L) alti circiter digitorum ternum $uppo$iti librant $patium imum, ima inter labra pnigeos et arcae fundum. Supra autem cerviculam ejus coagmentata arcula (M) $u$tinet caput ma- chinae, quae Graece χανὼν μουσιχὸς appellatur: in cujus longitudine cana- les, (N) $i tetrachordos e$t, fiunt quatuor: $i hexachordos, $ex: $i octo- chordos, octo. Singulis autem canalibus $ingula epi$tomia (p) $unt, inclu- $a manubriis ferreis, collocata: quae manubria cum torquentur, ex arca patefaciunt nares (o) in canales. Ex canalibus autem canon habet ordina- ta in transver$o foramina, (R) re$pondentia in naribus, (S) quae $unt in tabula $umma, quae tabula graece πίναξ dicitur. Inter tabulam et cano- na regulae (T) $unt interpo$itae, ad eundem modum foratae et oleo $ub- actae, ut faciliter impellantur, et rur$us intror$us reducantur, quae ob- turant ea foramina, pleuritidesque appellantur; quarum itus et reditus, alias obturat, alias aperit terebrationes. Hae regulae habent ferrea cho- ragia (u) fixa et juncta cum pinnis, (w v x) quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum. Continentur $upra tabulam foramina, quae ex canalibus habent egre$$um $piritus. Regulis $unt anuli agglutina- ti, quibus lingulae omnium includuntur organorum. (y) E modiolis au- tem fi$tulae (z) $unt continenter conjunctae pnigei cervicibus, pertin- Al. _Plinthides_. _regulis_, non legitur Cod. ms. nec in Ed. Sulp. Alias _ligneis_. [0270]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA gentesque ad nares, quae $unt in arcula, in quibus axes $unt ex torno $ubacti et ibi collocati, qui, cum recipit arcula animam, $piritum non pa- tientur obturantes foramina rur$us redire. Ita cum vectes extolluntur, ancones deducunt fundos modiolorum ad imum. Delphinique qui $unt in verticulis inclu$i, chalantes in eos cymbala, aëre implent $patia mo- diolorum, atque ancones, extollentes fundos intra modiolos vehementi pul$us crebritate, et obturantes foramina cymbalis $uperiora, aëra qui e$t ibi clau$us, pre$$ionibus coactum, in $i$tulas cogunt, per quas in pnigea concurrit, et per ejus cervices in arcam: motione vero vectium vehemen- tiore $piritus frequens compre$$us epi$tomiorum aperturis influit, et re- plet anima canales. Itaque cum pinnae manibus tactae propellunt et re- ducunt continenter regulas, alternis obturando foramina, alternis aperiun- do, ex mu$icis artibus multiplicibus modulorum varietatibus $onantes ex- citant voces. Quantum potui niti, ut ob$cura res per $cripturam diluci- de pronunciaretur, contendi. Sed haec non e$t facilis ratio, neque omni- bus expedita ad intelligendum, praeter eos, qui in his generibus habent exercitationem. Quod $i qui parum intellexerint e $criptis, cum ip$am rem cogno$cent, pro$ecto invenient curio$e et $ubtiliter omnia ordinata.

CAPUT XIV. _Qua ratione rheda vel navi vecti, peractum iter dimetiamur._

Transferatur nunc cogitatus $cripturae ad rationem non inutilem , $ed $umma $olertia a majoribus traditam: qua in via rheda $edentes vel ma- ri navigantes, $cire po$$imus quot millia numero itineris fecerimus. Hoc autem erit $ic. Rotae, (a) quae erunt in rheda, $int latae per mediam di- Sic codices Vaticani a Galiani collati. Alii _in os cymbala replent_. Sic cum Perrault, pro _lignea_. Codices: _transfertur nunc cogitatio_. Forma XVI. [0271]LIBER X. CAPUT XIV. ametron pedum quaternum : ut cum $initum locum habeat in $e rota, ab eoque incipiat progrediens in $olo viae $acere ver$ationem, perveniendo ad eam $initionem, a qua coeperit ver$ari, certum modum $patii habeat peractum pedum XII S. His ita praeparatis, tunc in rotae modiolo ad partem interiorem , tympanum $tabiliter includatur, habens extra fron- tem $uae rotundationis extantem denticulum unum (b). In$uper autem ad cap$um rhedae loculamentum firmiter figatur, habens tympanum ver- fatile in cultro collocatum (C), et in axiculo conclu$um. In cujus tym- pani $rontem denticuli per$iciantur aequaliter divi$i, numero quadringen- ti, convenientes denticulo tympani inferioris. Praeterea $uperiori tym- pano ad latus figatur alter denticulus (c) prominens extra dentes. Super autem tertium tympanum planum eadem ratione dentatum inclu$um in alterum loculamentum (e) collocetur, convenientibus dentibus denticulo, qui in $ecundi tympani latere fuerit fixus: in eoque tympano foramina (i i) fiant, quantum diurni itineris milliariorum numero cum rheda po$$it exiri; minus plusve rem nihil impedit: et in his foraminibus omnibus calculi rotundi (h) collocentur, inque ejus tympani theca ($ive id locu- lamentum e$t) fiat foramen, unum habens canaliculum, qua calculi qui in eo tympano impo$iti fuerint cum ad eum locum venerint, in rhedae cap$um et vas aeneum, quod erit $uppo$itum, $inguli cadere po$$int. Ita cum rota progrediens $ecum agat tympanum imum, et denticulum ejus $ingulis ver$ationibus, tympani $uperioris denticulos impul$u cogat prae- terire, efficiet, ut cum quatercenties imum ver$atum fuerit, $uperius tym- panum $emel circumagatur, et denticulus, qui e$t ad latus ejus $ixus, u- num denticulum tympani plani producat. Cum ergo quadringentenis ver- Sic cum Perrault et Galiani; _alias quaternum et $extantis._ Sic Cod. G. et F. cum E. S. Alii legunt XII. Codices cum E. S. _in$eriorem_. [0272]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA $ationibus imi tympani, $emel $uperius ver$abitur, progre$$us e$$iciet $pa- tia pedum millia quinque, id e$t pa$$us mille. Ex eo quot calculi decide- rint, $onando $ingula millia exi$$e, monebunt. Numerus vero calculorum ex imo collectus, $umma diurni milliariorum itineris numerum indicabit. Navigationibus vero, $imiliter paucis rebus commutatis, eadem ratione efficiuntur. Namque trajicitur per latera parietum axis, habens extra navem prominentia capita, in quae includuntur rotae (a) diametro pedum quaternum habentes circa frontes affixas pinnas aquam tangentes. Item medius axis in media navi habet tympanum (B) cum uno denticulo (b) extanti extra $uam rotunditatem. Ad eum locum collocatur loculamen- tum, habens inclu$um in $e tympanum, (C) peraequatis dentibus quadrin- gentis convenientibus denticulo tympani, quod e$t in axe inclu$um: prae- terea ad latus affixum extantem extra rotunditatem alterum dentem. (c) Unum in$uper in altero loculamento (e) cum eo con$ixo, inclu$um tym- panum planum (D) ad eundem modum dentatum, quibus dentibus, den- ticulus qui e$t ad latus fixus tympano, quod e$t in cultro collocatum, in eos dentes qui $unt plani tympani, $ingulis ver$ationibus $ingulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum ver$et. In plano autem tym- pano foramina (i. i.) fiant, in quibus foraminibus collocabuntur calculi ro- tundi. (h) In theca ejus tympani ($ive loculamentum e$t) unum foramen excavetur, habens canaliculum, (f) qua calculus liberatus ab ob$tantia, cum ceciderit in vas aereum (g), $onitum $igni$icet. Ita navis cum ha- buerit impetum aut remorum, aut ventorum flatu, pinnae, quae erunt in rotis, tangentes aquam adver$am, vehementi retror$us impul$u coactae, ver$abunt rotas. Eae autem involvendo $e agent axem, axis vero tym- panum: cujus dens circumactus, $ingulis ver$ationibus $ingulos $ecundi tympani dentes impellendo, modicas efficit circuitiones. Ita cum quater- Forma XVII. Alias _et $extantis_. [0273]LIBER X. CAPUT XIV. centies ab pinnis rotae fuerint ver$atae, $emel tympanum planum circum- agent impul$u dentis, qui ad latus e$t fixus tympani in cultro. Igitur oircuitio tympani plani, quotienscunque ad foramen perducet calculos, emittet per canaliculum. Ita et $onitu et numero indicabit milliaria $pa- tia navigationis. Quae pacatis et $ine metu temporibus, ad utilitatem et delectationem paranda, quemadmodum debeant fieri, peregi$$e videor.

CAPUT XV. _De catapultarum et $corpionum rationibus._

Nunc vero quae ad prae$idia periculi, et nece$$itatem $alutis $unt inven- ta, id e$t, $corpionum, catapultarum, et bali$tarum rationes, quibus $ym- metriis, comparari po$$int, exponam. Omnes proportiones eorum or- ganorum ratiocinantur, ex propo$ita $agittae longitudine, quam id or- ganum mittere debet: ejusque nonae partis fit foraminum in capitulis magnitudo, per quae tenduntur nervi torti, qui brachia continere cata- pultarum debent. Eorum autem foraminum capituli $ic deformatur alti- tudo et latitudo. Tabulae, quae $unt in $ummo et in imo capituli, paral- lelique vocantur, $iant cra$$itudine unius foraminis, latitudine unius et ejus dodrantis: in extremis, foraminis unius et s. Para$tatae dextra ac $ini$tra, praeter cardines, altae foraminum quatuor, cra$$ae foraminum quinum: cardines foraminis s 9. A foramine ad medianam para$tatam item foraminis s 9. Latitudo para$tados mediae unius foraminis et ejus Hoc non legitur in Cod. Guelf. et Fran. nec in Ed. Sulp. Forma XVIII. I-6. _Et primum de catapultis et $corpionibus._ Non leguntur in Cod. G. et F. nec in E. S. Sic Cod. G. et E.S. alias: _Omni igitur proportione eorum ratiocinata._ Cod. mn. et Ed. Sulp. _foraminis_. Cod. mn. et E. S. _foraminibus_. Cod. mn. et E. S. _dimidia para$tatica_, ad foramen $patium foraminis.

    S
.
    7
.
[0274]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA I. L. cra$$itudo foraminis unius. Intervallum ubi $agitta collocatur in media para$tade foraminis partis quartae. Anguli quatuor, qui $unt circa in lateribus et frontibus, laminis ferreis aut $tilis aereis et clavis con$i- gantur. Canaliculi (qui graece ςρὶξ dicitur) longitudo foraminum XIX. Regularum, quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac $ini$tra cana- lem figuntur, foraminum XVIIII altitudo, foraminis unius, et cra$$itudo: Et affiguntur regulae duae, in quas inditur $ucula, habens longitudinem foraminum trium, latitudinem dimidium foraminis: cra$$itudo bucculae quae affigitur, vocitatur camillum, $eu quemadmodum nonnulli, locula- mentum $ecuriclatis cardinibus fixum foraminis I. Altitudo foraminis S. bucculae longitudo <023>. foraminum ∷ cra$$itudo bucculae forami- num VIIII. Epitoxidos longitudo foraminum S <303> cra$$itudo. <225> Item chelo ($ive manucla dicitur) longitudo foraminum III. latitudo et cra$$i- tudo S <302> Canalis fundi longitudo foraminum XVI. cra$$itudo foraminis <023> latitudo S <302> Columella et ba$is in $olo foraminum octo. latitudo in plinthide, in quam $tatuitur columella, foraminis S <303> cra$$itudo FZ. colu- mellae longitudo ad cardinem, foraminum XII. <023>. latitudo, foraminis S <302> cra$$itudo U 9. Ejus capreoli tres, quorum longitudo foraminum VIIII. latitudo dimidium foraminis <185> cra$$itudo z. cardinis longitudinis forami- nis <023> columellae capitis longitudo I. S. K. antefixa latitudo foraminis a. S. <023> 9. cra$$itudo 1. po$terior minor columna, quae graece dicitur α’υτί- βασις foraminum octo, latitudo foraminis S. I. cra$$itudinis. F. Z. $ubjecto foraminum XII. latitudinis et cra$$itudinis ejusdem, cujus minor colum- na illa. Supra minorem columnam chelonium $ive pulvinus dicitur, fora- Alii I. K. Vulgo _$ucculae_. Vulgo _$cutulae_. Cod. mn. _item geloni_. [0275]LIBER X. CAPUT XV. foraminum IIS <023>. altitudinis IIS <023>. latitudinis S I <303> carchebi $ucularum foraminum IIS. I <023>. cra$$itudo foraminis SII <023>. latitudo I. S. transver$a- riis cum cardinibus longitudo foraminum x <023>. latitudo I. S. <023>. de- cem et cra$$itudo, brachii longitudo I S. foraminum VII. cra$$itudo ab radice foraminis F Z. in $ummo foraminis UZ. curvaturae foraminum octo. Haec iis proportionibus aut adjectionibus aut detractionibus comparan- tur. Nam $i capitula altiora, quam erit latitudo, facta fuerint (quae ana- tona dicuntur) de brachiis demetur, ut quo mollior e$t tonus, propter alti- tudinem capituli, brachii brevitas faciat plagam vehementiorem. Si mi- nus altum capitulum fuerit (quod catatonum dicitur) propter vehemen- tiam, brachia paulo longiora con$tituentur, uti facile ducantur. Namque quemadmodum vectis, cum e$t longitudine pedum quatuor quod onus quatuor hominibus extollitur, is $i e$t pedum octo, a duobus ele- vatur: eodem modo brachia, quo longiora $unt, mollius, quo breviora, durius ducuntur.

CAPUT XVI. _De bali$tarum rationibus._

Catapultarum rationes ex quibus membris et portionibus componantur, dixi. Bali$tarum autem rationes variae $unt et differentes unius effectus cau$a comparatae. Aliae enim vectibus et $uculis, nonnullae poly$pas- tis, aliae ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. Sed tamen nulla bali$ta per$icitur, ni$i ad propo$itam magnitudinem ponderis $axi, quod id organum mittere debet. Igitur de ratione earum non e$t Non legitur in Cod. G. et F. nec in E. S. Non legitur in Cod. G. et F. Alii _quinque_. _Pedum octo_, non leguntur in Cod. mn. nec in E. S. Forma XVIII. 7 [0276]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA omnibus expeditum, ni$i qui arithmeticis rationibus numeros et mul- tiplicationes habent notas. Namque fiunt in capitibus foramina, per quo- rum $patia contenduntur, capillo maxime muliebri, vel nervo, funes, qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea bali$ta mittere, ex ratione gravitatis proportione $umuntur, quemadmodum catapultis de lon- gitudinibus $agittarum. Itaque ut etiam qui geometriae arithmeticaeque rationes non noverint, habeant expeditum, ne in periculo bellico co- gitationibus detineantur, quae ip$e faciendo certa cognovi, quaeque ex parte accepi a praeceptoribus finita, exponam: et quibus rebus Graeco- rum pen$iones ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam no$tris ponderibus re$pondeant, tradam explicata.

CAPUT XVII. _De bali$tarum proportionibus._

Nam quae bali$ta duapondo $axum mittere debet, foramen erit in ejus capitulo digitorum V. $i pondo quatuor digitorum VI. et digitorum VII. <023>. decempondo, digitorum VIII <023>. viginti pondo, digitorum X <023>. quadragin- ta pondo, digitorum XII. S. K. $exaginta pondo, digitorum XIII. et di- giti octava parte <023> octuaginta pondo, digitorum XV <023>. centum viginti pondo, pedis I S. et $e$qui digiti <023> centum et $exaginta pondo, pedum II <023>. centum et octuaginta pondo, pedum II. et digitorum V. ducenta pondo, pedum II. et digitorum VI. ducenta decem pondo, pedum II. et digitorum VII. <185>. CCL pondo XIS. Cum ergo foraminis, quod graece Alii _geometricis_. _arithmeticaeque rationes_ de$unt in Cod. mn. et in E. S. Forma XVIII. T. _Pedes I

    S
. et digitorum VI. <301> CCCLX. pedes I.
    S
. Cod. mn. [0277]LIBER X. CAPUT XVII. περίτρητος appellatur, magnitudo fuerit in$tituta, de$cribatur $cutula, cujus longitudo foraminum II. F. Z. latitudo duo et $extae partis. Divi- datur dimidium lineae de$criptae, et cum divi$um erit, contrahantur ex- tremae partes ejus formae, ut obliquam deformationem habeat longitudi- nis $extam partem, latitudinis, ubi e$t ver$ura, quartam partem. In qua parte autem e$t curvatura, in quibus procurrunt cacumina angulorum, et foramina convertuntur, et contractura latitudinis redeant intror$us $exta parte. Foramen autem oblongius $it tanto, quantam epi$chis habet cra$$itudinem. Cum deformatum fuerit, circum levigentur extrema , ut ha- beat curvaturammolliter circumactam <023> cra$$itudo ejus foraminis S Γ, con$ti- tuantur modioli foraminum II <303> latitudo I S 9 <185>. cra$$itudo praeter quam quod in foramine inditur foraminis S I. ad extremum autem latitudo fo- raminis I Γ. para$tatarum longitudo foraminum VSΓ. curvatura foraminis pars dimidia, cra$$itudo foraminis U. et partis LX. Adjicitur autem ad mediam latitudinem, quantum e$t prope foramen factum in de$criptione, latitudine et cra$$itudine foraminis V. altitudo parte IIII. regulae, quae e$t in men$a longitudo foraminum VIII. Latitudo et cra$$itudo dimidium foraminis cardines II Z <185>. cra$$itudo foraminis 1 9 9 * curvatura regu- lae Γ 5 K exterioris regulae latitudo et cra$$itudo tantundem, longitudo quam dederit ip$a ver$ura de$ormationis et para$tatae latitudo, ad $uam curvaturam K. Superiores autem regulae aequales erunt inferioribus K. men$ae transver$arii foraminis U U K. climacidos $capi longitudo fo- Sic cum Philandro. Alii _epizygis_. Alii _circum dividatur extremam_. Cod. mn. S Γ. Ed. Sulp. _s. g. r_. Alii et. Ed. Sulp. _CCC. K_. [0278]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA raminum XIII <185> cra$$itudo IIIK. Intervallum medium, latitudo forami- nis ex parte quarta <023> cra$$itudo pars octava K. climacidos fuperioris pars, quae e$t proxima brachiis, quae conjuncta e$t men$ae, tota longitudine dividatur in partes quinque. Ex his dentur duae partes ei membro, quod Graeci χηλὸυ vocant <023> latitudo F. cra$$itudo 9 <023>. longitudo foraminum III. et $emis K. extantia cheles foraminis S. plinthigomatos forami- nis ξ et $icilicus. Quod autem e$t ad axona, quod appellatur frons trans- ver$arius, foraminum trium <023> interiorum regularum latitudo foraminis Γ cra$$itudo ξ K. cheloni replum, quod e$t operimentum, $ecuriculae in- cluditur K. $capos climacidos latitudo Z 5. cra$$itudo foraminum XIIK. cra$$itudo quadrati, quod e$t ad climacida foraminis F 5. in extremis K. rotundi autem axis diametros aequaliter erit cheles. Ad claviculas au- tem S. minus parte $exta decima K. Anteridion longitudo foraminum F III 9. latitudo in imo foraminis Γ <023>. in $ummo cra$$itudo Z K. Ba$is quae appellatur e$chara longitudo $oraminum <185> anteba$is foraminum IIII <185>. utriusque cra$$itudo et latitudo, foraminis <185>. Compingitur autem di- midia altitudinis K. columna, latitudo et cra$$itudo I S, altitudo autem non habet foraminis proportionem, $ed erit quod opus erit ad u$um bra- chii <185>. longitudo foraminum VI <185>. cra$$itudo in radice foraminis in ex- tremis F. De bali$tis et catapultis $ymmetrias, quas maxime expeditas putavi, expo$ui. Quemadmodum autem contentionibus eae temperentur, e nervo capilloque tortis rudentibus, quantum comprehendere $criptis po- tuero, non praetermittam.

CAPUT XVIII. _De catapultarum bali$tarumque contentionibus et temperaturis._

Sumuntur tigna ampli$$ima longitudine, $upra $iguntur cheloniae, in qui- bus includuntur $uculae. Per media autem $patia tignorum in$ecantur Alii _plinthigonatos, pterigomatos_. Forma XVIII. 1 — 6. [0279]LIBER X. CAPUT XVIII. et exciduntur $orniae, in quibus exci$ionibus includuntur capitula cata- pultarum, cuneisque di$tinentur, ne in contentionibus moveantur. Tum vero modioli aerei in ea capitula includuntur, et in eos cuneoli ferrei, quos ε’πιχίδας Graeci vocant, collocantur. Deinde an$ae rudentum indun- tur per foramina capitulorum, et in alteram partem trajiciuntur: deinde in $uculas conjiciuntur, involvunturque vectibus, uti per eas extenti ru- dentes, cum manibus $unt tacti, aequalem in utroque $onitus habeant re- $pon$um. Tune autem cuneis ad foramina concluduntur, ut non po$$int $e remittere. Ita trajecti in alteram partem, eadem ratione, vectibus per $uculas extenduntur, donec aequaliter $onent. Ita cuneorum conclu$ioni- bus ad $onitum mu$icis auditionibus catapultae temperantur.

CAPUT XIX. _De oppugnatorüs rebus._

De his rebus quae potui dixi: re$tat mihi de oppugnatoriis rebus, quem- admodum machinationibus et duces victores, et civitates de$enfae e$$e po$- $int. Primum ad oppugnationes Aries $ic inventus memoratur e$$e. _Car-_ _thaginien$es_ ad _Gades_ oppugnandas ca$tra po$uerunt: cum autem ca$tel- lum ante cepi$$ent, id demoliri $unt conati: po$teaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, $ump$erunt tignum, idque manibus $u$tinen- tes, capiteque ejus $ummum murum continenter pul$antes, $ummos lapi- dum ordines dejiciebant, et ita gradatim ex ordine totam communitionem di$$ipaverunt. Po$tea quidam faber _Tyrius_, nomine _Pepha$menos_, hac ratione et inventione inductus, malo $tatuto, ex eo alterum transver$um nti trutinam $u$pendit: et in reducendo et impellendo vehementibus pla- gis dejecit Gaditanorum murum. _Cetras_ autem _Chalcedonius_, de materia primum ba$im $ubjectis rotis fecit, $upraque compegit arrectariis et jugis varas: et in his $u$pendit arietem, coriisque bubulis texit, uti tutiores e$$ent, qui in ea machinatione ad pul$andum murum e$$ent collocati. [0280]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA Id autem, quod tardos conatus habuerat, te$tudinem arietariam appellare coepit. His tunc primis gradibus po$itis ad id genus machinationis, po$t- ea cum _Philippus Amyntae_ filius _Byzantium_ oppugnaret, _Polydus The$-_ _$alus_ pluribus generibus et facilioribus explicavit, a quo receperunt doc- trinam _Diades_ et _Chaereas_ , qui cum _Alexandro_ militaverunt. Ita- que Diades $criptis $uis o$tendit $e inveni$$e turres ambulatorias, quas etiam di$$olutas in exercitu circumferre $olebat: praeterea terebram, et a$cendentem machinam, qua ad murum plano pede tran$itus e$$e po$$et, et etiam corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. Non minus utebatur ariete $ubrotato cujus rationes $criptas reliquit. Turrem autem mi- nimam ait oportere fieri ne minus altam cubitorum LX. latitudinem XVII. Contracturam autem $ummam imae partis quintam. Arrectaria in turris imo dodrantalia, in $ummo $emipedalia. Fieri autem ait oportere eam tur- rem tabulatorum decem, $ingulis partibus in ea fene$tratis. Majorem ve- ro turrem altam cubitorum CXX latam cubitorum XXIII S <023> con- tracturam item $ummam quinta parte <023>. arrectaria pedalia in imo, in $um- mo $emipedalia. Hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX. cum haberent $ingula tabulata circuitionem cubitorum ternum: tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga e$$ent tutae. Te$tudinis arietariae comparatio eadem ratione perficiebatur. Habuerat autem intervallum cu- bitorum XXX. altitudinem praeter fa$tigium XVI. Fa$tigii autem altitu- do ab $trato ad $ummum cubita VII. Exibat autem in altum, et $upra medium tecti fa$tigium turricula lata non minus cubita XII et $upra ex- tollebatur altitudine quatuor tabulatorum: in qua tabulato $ummo $tatue- bantur $corpiones et catapultae, in inferioribus congerebatur magna aquae Ed. Sulp. _Demades_. Cod. mn. _Carias_. Cod. mu. _CXXX_. [0281]LIBER X. CAPUT XIX. multitudo, ad extinguendum, $i qua vis ignis immitteretur. Con$titueba- tur autem in ea arietaria machina, quae graece χ<299>ιοδόχη dicitur, in qua collocabatur torus perfectus in torno, in quo in$uper con$titutus aries, rudentium ductionibus et reductionibus, e$$iciebat magnos operis e$$ectus: tegebatur autem is coriis crudis quemadmodum turris. De terebra has explicuit $criptis rationes. Ip$am machinam uti te$tudinem in medio ha- bentem collocatum in ortho$tatis canalem faciebat, quemadmodum in cata- pultis aut bali$tis fieri $olet, longitudine cubitorum L. altitudine cubiti, in quo con$tituebatur transver$a $ucula. In capite autem dextra ac $ini$tra trochleae duae, per quas movebatur quod erat in eo canali capite ferra- to tignum. Sub eo autem ip$o canali inclu$i tori crebriter celeriores et vehementiores efficiebant ejus motus. Supra autem id tignum, quod inibi erat, arcus agebantur ad tegendum canalem, uti $u$tinerent corium crudum, quo ea machina erat involuta. De Corace nihil putavit $criben- dum, quod animadverteret eam machinam nullam habere virtutem. De a$cen$u qui 7952πιβάθ<299>α graece dicitur, et de marinis machinationibus, quae per navim aditus habere po$$ent, $cribere $e tantum pollicitum e$$e ve- hementer animadverti, neque rationes earum eum explicui$$e. Quae $unt ab _Diade_ de machinis $cripta, quibus $int comparationibus, expo$ui. Nunc, quemadmodum a praeceptoribus accepi, et utilia mihi videntur, exponam.

CAPUT XX. _De te$tudine ad conge$tionem fo$$arum paranda._

Te$tudo, quae ad conge$tionem fo$$arum paratur, eaque etiam acce$$us ad murum pote$t habere, $ic erit facienda. Ba$is compingatur, quae graece 7952σχά<299>α dicitur quadrata, habens quoquover$us latera $ingula pedum Vulgo _tuti_. Vulgo _acce$$u_. Cod. mn. et E. S. _thera_. [0282]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA XXV. et transver$aria quatuor. Haec autem contineaneantur ab alteris duo- bus cra$$is F. S. latis S. di$tent autem transver$aria inter $e circiter pede et _S._ $upponanturque in $ingulis intervallis eorum arbu$culae, quae graece ἀμαεόποδες dicuntur, in quibus ver$antur rotarum axes conclu$i laminis fer- reis. Eaeque arbu$culae ita $int temperatae, ut habeant cardines et fora- mina, quo vectes trajecti ver$ationes earum expediant, uti ante et po$t, et ad dextrum $eu $ini$trum latus, $ive oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbu$culas ver$ati progredi po$$int. Collocentur autem in$u- per ba$im tigna duo, in utramque partem projecta pedes $enos, quorum circa projecturas $igantur altera projecta duo tigna ante frontes pedes VII. cra$$a et lata, uti in ba$i $unt $cripta. In$uper hanc compactionem erigantur po$tes compactiles, praeter cardines pedum IX. cra$$itudine quo- quover$us palmipedales, intervalla habentes inter $e $e$quipedis. Eae con- cludantur $uperne inter cardinatis trabibus. Supra trabes collocentur ca- preoli cardinibus alius in alium conclu$i, in altitudine excitati pedes IX. Supra capreolos collocetur quadratum tignum, quo capreoli conjungan- tur. Ip$i autem laterariis circa fixis contineantur, teganturque tabulis maxime palmeis , $i non, ex cetera materia, quae maxime habere po- te$t virtutem, praeter pinum aut alnum. Haec enim $unt fragilia, et fa- ciliter recipiunt ignem. Circum tabulata collocentur crates ex tenuibus virgis creberrime textis, maximeque recentibus percrudis coriis duplici- bus con$utis, fartis alga, aut paleis in aceto maceratis: circa tegatur ma- china tota. Ita ab his rejicientur plagae bali$tarum, et impetus incendi- orum.

CAPUT XXI. _De aliis te$tudinibus._

E$t autem et aliud genus te$tudinis, quod reliqua omnia habet quemad- modum quae $upra $cripta $unt, praeter capreolos: $ed habet circa plute- Cod. mn. et Ed. Sulp. _primis_. [0283]LIBER X. CAPUT XXI. um et pinnas ex tabulis, et $uperne $ubgrundas proclinatas, $upraque tabulis et coriis firmiter $ixis continentur. In$uper vero argilla cum ca- pillo $ubacta, ad eam cra$$itudinem inducatur, ut ignis omnino non po$- $it ei machinae nocere. Po$$unt autem, $i opus fuerit, eae machinae ex octo rotis e$$e, $i ad loci naturam ita opus fuerit temperare. Quae autem te$tudines ad fodiendum comparantur, ὄ <299>υγες Graece dicuntur. Cetera omnia habent, uti $upra $criptum e$t. Frontes autem earum $iunt, quem- admodum anguli trigonorum, uti a muro tela, cum in eas mittantur, non planis frontibus excipiant plagas, $ed ab lateribus labentes, $ine periculo fodientes, qui intus $unt tueantur. Non mihi etiam videtur e$$e alienum de te$tudine, quam Agetor Byzantius fecit, quibus rationibus $it facta, ex- ponere. Fuerat enim ejus ba$is longitudo pedum LX, latitudo XVIII. Arrectaria, quae $upra compactionem erant quatuor collocata, ex binis ti- gnis fuerant compacta, in altitudinibus $ingulorum, pedum XXXVI, cra$- $itudine palmipedali, latitudine $e$quipedali. Ba$is ejus habuerat rotas octo, quibus agebatur. Fuerat autem earum altitudo pedum VIS <302>, cra$- $itudo pedum trium, ita fabricatae triplici materia, alternis $e contra $ub- $cudibus inter $e coagmentatae, laminisque ferreis ex frigido ductis alli- gatae. Hae in arbu$culis, $ive hamaxopodes dicantur, habuerant ver$atio- nes. Ita $upra tran$trorum planitiem, quae $upra ba$im $uerat, po$tes e- rant erecti pedum XVIII <302>, latitudinis _S_ <302>, cra$$itudinis F. Z. di$tan- tes inter $e I _S_. : , $upra eos trabes circumclu$ae continebant totam com- pactionem <185> latae pedem I. <302>. cra$$ae S. <302>, $upra eam capreoli extol- lebantur altitudine pedum XII. Supra capreolos tignum collocatum con- jungebat capreolorum compactiones. Item fixa habuerant lateraria in transver$o, quibus in$uper contabulatio circumdata contegebat inferiora.

Cod. mn. et E. S. _Hector_. Cod. mn. et E. S. _XIII_. Cod. mn. et Ed. Sulp. _XXVIII_. [0284]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA

Habuerat autem mediam contabulationem $upra trabiculas, ubi $corpio- nes et catapultae collocabantur. Erigebantur et arrectaria duo compacta pedum XXXV <023>. cra$$itudine $e$quipedali <023> latitudine pedum II. con- juncta capitibus transver$ario cardinato tigno, et altero mediano inter du- os $capos cardinato, et Iaminis ferreis religato: quo in$uper collocata e- rat alternis materies inter $capos et transver$arium trajecta, cheloniis et anconibus firmiter inclu$a. In ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant arietem. Supra caput eorum, qui continebant arietem, collocatum erat pluteum, turriculae $imilitudine or- natum, uti $ine periculo duo milites tuto $tantes pro$picere po$$ent, et renunciare, quas res adver$arii conarentur. Aries autem ejus habuerat longitudinem pedum CIV. <185> latitudine in imo palmipedali <185>. cra$$itudi- ne pedali <185> contractum a capite in latitudine pes in <185> <304> cra$$itudine _S_. <303> Is autem aries habuerat de $erro duro ro$trum, ita uti naves lon- gae $olent habere: et ex ip$o ro$tro laminae ferreae quatuor circiter pe- dum XV fixae fuerant in materia. A capite autem ad imam calcem ti- gni, contenti fuerunt $unes quatuor, cra$$itudine digitorum octo, ita re- ligati quemadmodum navis malus a puppi ad proram continetur; eique funes praecinctoriis transver$is erant religati, habentes inter $e palmipe- dalia $patia. In$uper coriis crudis totus aries erat involutus. Ex quibus autem funibus pendebant eorum capita, fuerant ex ferro factae quadru- plices catenae, et ip$ae coriis crudis erant involutae. Item habuerat pro- jecturam ex tabulis arte compactam et confixam rudentibus majori- bus extentis, per quarum a$peritates non labentibus pedibus facilitr ade murum perveniebatur. Atque ea machina $ex modis movebatur, progre$- $u, item latere dextra ac $ini$tra; porrectione non minus in altitudinem extollebatur, et in imum inclinatione demittebatur. Erigebatur autem machina in altitudinem ad disjiciendum murum circiter pedes C. Item Vulgo _projectura ejus — arcam_. [0285]LIBER X. CAPUT XXII. a latere dextra ac $ini$tra procurrendo, per$tringebat non minus pedes C. Gubernabant eam homines C habentem pondus talentum quatuor millium, quod fit CCCCLXXX pondo.

CAPUT XXII. _De repugnatoriis._

De $corpionibus et catapultis et bali$tis, etiamque te$tudinibus et turri- bus, quae maxime mihi videbantur idonea, et a quibus e$$ent inventa et quemadmodum $ieri deberent, explicui. Scalarum autem et carche$iorum, et eorum, quorum rationes $unt imbecilliores, non nece$$e habui $cribere. Haec etiam milites per $e $olent facere, neque ea ip$a omnibus locis, ne- que eisdem rationibus po$$unt utilia e$$e, quod di$$erentes $unt munitio- nes munitionibus, nationumque fortitudines. Namque alia ratione ad au- daces et temerarios, alia ad diligentes, aliter ad timidos machinationes debent comparari. Itaque his prae$criptionibus $i quis attendere volue- rit, ex varietate eorum eligendo, et in unam comparationem conferendo, non indigebit auxiliis, $ed quascunque res, aut rationibus aut locis, $i opus fuerit, $ine dubitatione poterit explicare. De repugnatoriis vero non e$t $criptis explicandum. Non enim ad no$tra $cripta ho$tes comparant res oppugnatorias, $ed machinationes eorum ex tempore $olerti con$iliorum ce- leritate $ine machinis $aepius evertuntur. Quod etiam _Rhodien$ibus_ me- moratur u$u veni$$e. _Diognetus_ enim fuerat _Rhodius_ architectus, et ei de publico quotannis certa merces pro artis dignitate tribuebatur ad ho- norem. Eo tempore quidam architectus ab _Arado,_ nomine _Callias, Rho-_ _dum_ cum veni$$et, acroa$in $ecit, exemplarque protulit muri, et $upra id machinam in carche$io ver$atili con$tituit, qua helepolim ad moenia accedentem corripuit et tran$tulit intra murum. Hoc exemplar _Rhodii_ cum vidi$$ent, admirati ademerunt _Diogneto_ quod $uerat ei quotannis Sic Cod. Guelf. pro _pro arte_. Sic Cod. _Guelf_. [0286]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA con$titutum, et eum honorem ad _Calliam_ tran$tulerunt. Interea rex _De-_ _metrius_, qui propter animi pertinaciam _Poliorcetes_ eft appellatus, contra _Rhodum_ bellum comparando, _Epimachum Athenien$em_ nobilem architec- tum $ecum adduxit. Is autem comparavit helepolim $umptibus immani- bus, indu$tria laboreque $ummo, cujus altitudo $uerat pedum CXXV, la- titudo pedum LX. Ita eam ciliciis et coriis crudis confirmavit, ut po$- $et pati plagam lapidis bali$ta immi$$i pondo CCCLX. Ip$a autem machi- na fuerat millia pondo CCCLX. Cum autem _Callias_ rogaretur a _Rhodiis_, ut contra eam helepolim machinam pararet, et illam (uti pollicitus erat) transferret intra murum, negavit po$$e. Non enim omnia eisdem rationi- bus agi po$$unt: $ed $unt aliqua, quae exemplaribus non magnis, $imi- liter magna $acta habent effectus: alia autem exemplaria non po$$unt ha- bere, $ed per $e con$tituuntur. Nonnulla vero $unt, quae in exemplari- bus videntur veri$imilia, cum autem cre$cere coeperunt, dilabuntur, ut etiam po$$umus hinc animum advertere. Terebratur terebra foramen $e- midigitale, digitale, $e$quidigitale: $i eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet explicationem; $emipedale autem majus, ne cogitandum quidem videtur omnino. Sic item quemadmodum in nonnullis parvis exemplaribus $actum apparet, in non valde magnis fieri po$$e videtur, non tamen eodem modo in majoribus id con$equi pote$t. Haec cum anim- adverti$$ent Rhodii eadem ratione decepti, qui injuriam cum contume- lia _Diogneto_ $ecerant, po$teaquam viderunt ho$tem pertinaciter infe$tum, et machinationem ad capiendam urbem comparatam, periculum $ervitutis metuentes, et nil ni$i civitatis va$titatem expectandam, procubuerunt, _Dio- _gnetum_ rogantes, ut auxiliaretur patriae. Is primo negavit $e factu- rum: $ed po$tea quam ingenuae virgines et ephebi cum $acerdotibus ve- nerunt ad deprecandum, tunc e$t pollicitus his legibus, uti $i eam ma- _Sic item in nonnullis exemplaribus videntur quemadmodum in minimis $ieri videntur_ _atque eodem modo in majoribus id eodem modo Rhodii_ etc. Cod. Guelf. et E. S. [0287]LIBER X. CAPUT XXII. chinam cepi$$et, $ua e$$et. His ita con$titutis, qua machina acce$$ura erat, ea regione murum pertudit, et ju$$it omnes publice et privatim, quod quisque habui$$et aquae, $tercoris, luti, per eam fene$tram per ca- nales progredientes effundere ante murum. Cum ibi magna vis aquae, luti, $tercoris, nocte profu$a fui$$et, po$tero die helepolis accedens ante- quam appropinquaret ad murum, in humida voragine acta con$edit, nee progredi, nec regredi po$tea potuit. Itaque _Demetrius_ cum vidi$$et $a- pientia _Diogneti_ $e deceptum e$$e, cum cla$$e $ua di$ce$$it. Tunc Rhodii Diogneti $olertia liberati bello, publice gratias egerunt, honoribusque omnibus eum et ornamentis exornaverunt. _Diognetus_ autem eam hele- polim reduxit in urbem, et in publico collocavit, et in$crip$it: _Diogne- _tus e manubiis id populo dedit munus. Ita in repugnatoriis re-_ bus, non tantum machinae, $ed etiam maxime con$ilia $unt comparanda. Non minus _Chio_, cum $upra naves $ambucarum machinas ho$tes compa- ravi$$ent, noctu _Chii_ terram, arenam, lapides projecerunt in mare ante murum. Ita illi po$tero die cum accedere volui$$ent, naves $upra aggera- tionem, quae fuerat $ub aqua, $ederunt, nec ad murum accedere, nec re- tror$us $e recipere potuerunt: $ed ibi malleolis confixae incendio $unt conflagratae. _Apollonia_ quoque cum circum$ideretur, et $pecus ho$tes fodiendo cogitarent $ine $u$picione intra moenia penetrare; id autem cum a $peculatoribus e$$et _Apolloniatibus_ renunciatum, perturbati nuntio, prop- ter timorem con$iliis indigentes, animis de$iciebant, quod neque tempus, neque certum locum $cire poterant, quo emer$um facturi $ui$$ent ho$tes. Tum vero _Trypho Alexandrinus_, qui ibi fuerat architectus, intra mu- rum plures $pecus de$ignavit, et fodiendo terram progrediebatur extra murum, duntaxat citra $agittae emi$$ionem, et in omnibus va$a aenea $u$- pendit. Ex his in una fo$$ura, quae contra ho$tium $pecus fuerat, va$a pendentia ad plagas ferramentorum $onare coeperunt. Ita ex eo intel- Sic Cod. mn. et Ed. Sulp. Codex Fran. _egredientes._ [0288]M. VITRUVII P. DE ARCHITECTURA lectum e$t, qua regione adver$arii $pecus agentes intra penetrare cogi- tabant. Sic limitatione cognita, temperavit ahena aquae ferventis et picis de $uperne contra capita ho$tium, et $tercoris humani et arenae coctae candentis: dein noctu pertudit crebra foramina, et per ea repente perfun- dendo, qui in eo opere fuerunt ho$tes, omnes necavit. Item _Ma$$ilia_ cum oppugnaretur, et numero $upra XXX $pecus tum agerent, _Ma$$ili_- _tani_ $u$picati, totam quae fuerat ante murum fo$$am altiore fo$$ura de- pre$$erunt; ita $pecus omnes exitus in fo$$am habuerunt. Quibus autem locis fo$$a non potuerat $ieri intra murum, barathrum ampli$$ima longitudine et amplitudine, uti pi$cinam, fecerunt contra eum locum, qua $pecus agebantur, eamque e puteis et e portu impleverunt. Itaque cum $pecus e$$ent repente naribus apertis, vehemens aquae vis immi$$a $upplantavit fulturas, quique intra fuerunt, et ab aquae multitudine, et ab ruina $pecus, omnes $unt oppre$$i. Etiam cum agger ad murum contra eos com- pararetur, et arboribus exci$is, eoque collocatis, locus operibus exaggera- retur, bali$tis vectes ferreos candentes in id mittendo, totam munitionem coegerunt conflagrare. Te$tudo autem arietaria cum ad murum pul$an- dum acce$$i$$et, demi$erunt laqueum, et eo ariete con$tricto, per tympa- num ergata circumagentes, $u$pen$o capite ejus, non $unt pa$$i tangi mu- rum. Denique totam machinam candentibus malleolis et bali$tarum pla- gis di$$ipaverunt. Ita hae victoria civitates, non machinis, $ed contra machinarum rationem, architectorum $olertia $unt liberatae.

Peroratio.

Quas potui de machinis expedire rationes pacis bellique tempori- bus, et utili$$imas putavi, in hoc volumine perfeci. In prioribus vero novem de $ingulis generibus et partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae membra in decem voluminibus haberet explicata.

[0289] (G. Gallice. I. Italice. A. Anglice.)

_Abacus._ III. 3. IV. 1. 7. Der Abacus, die Platte einer Säule, d. i. der Deckel oben auf dem Kapitäle. G. Tailloir. I. Abaco. A. Abacus. VII. 3 4. Ein Feld, Com- partiment eine Abtheilung, an den Wän- den der Zimmer. G. Compartiment. I. Compartimento A. Pannel.

_Abaton_ II. 8. Ein unzugänglicher Ort. G. Où l'on ne va point. I. A. Abaton.

_Abies._ II. 9. Tanne. G. Sapin. I. Abete. A. Fir.

_Ab$cedens._ VII. _Praef._ Zurückwei- chend. G. Ce qui recule. I. Allontanan- do$i. A. Receding.

_Ab$tantia._ IX. 4. Ab$tand. G. Dis- tance. I. Di$tanza. A. Di$tance.

_Acanthus._ IV. 1. Bärenklau. G. Acan- the. I. Acanto. A. Acanthus.

_Acce$$us._ X. 19. Griechi$ch έπιβὰ- σθ<299>α die Steigma$chine. Ich le$e lieber _a$cen$us_; weil dem Vitruv die$e Ma$chine kurz zuvor _a$cendens machina hei$st_. G. Machine montante. I. Macchina per $alire. A. A$cending machine.

_Aceruatim._ II. 8. Ohne Ordnung, unordentlich. G. Péle-méle, confuse- ment. I. Alla rinfu$a. A. Promi$cuously.

_Acidae venae fontium._ VIII. 3. Sauerbrunnen. G. Fontaines dont l'eau estaigre. I. Vene d'acque aceto$e. A Springs of an acid ta$te.

_Acritudo._ II. 9. Schärfe. G. Amertu- me. I. Sapore amaro. A. Acrimony.

_Acroa$is._ X. 22. Eine öffentliche Vorle$ung. G. Audience. I. Udienza. A. Audience. Lecture.

_Acrobaticou._ X. 1. _i. a. $can$orium;_ eine Steige, eine Leiter, Treppe. G. Ma- chine pour monter. I. Salitoja. A. Machine for $caling.

_Acrolithos._ II. 8. Statua, cujus caput manus et pedes tantum e lapide (marmo- re, ebore), reliqua omnia e ligno erant $culpta.

_Acroteria._ III. 3. Giebelzinnen, d. i. kleine Po$temente an den Ecken (_angula_- _ria_), und auf der Spitze eines Giebels (_me_- _diana_), Statüen, Tropäen, Va$en u. s. f. darauf zu $etzen, Giebel-Bild$tühle. G. Acrotères. I. Acroterii. A. Acroteria, little pede$tals placed on the pediment, to bear the $tatues. V. 12. Hervorragende Land- $pitze, Vorgebirge. G. Promontoire. I. Promontorio. A. Promontory Cape.

[0290]LEXICON

_Actor. V. Praef._ Schau$pieler, Acteur. G. Acteur. G. Attore. A. Actor.

_Actus._ VIII. 7. Actus longitudinis ha- bet pedes centum et viginti.

_Acumen normae._ III. 3. Spitze des Winkelmaa$ses. G. Pointe de l'équerre. I. Punta della $quadra. A. Point of the $quare.

_Adjectio._ I. 6. Ein an$etzendes, an- legendes Arzneymittel. G. Remplage. I. Aggiunzione. A. Augmentation. III. 2. Bauchung, _i. a. enta$is_. G. Renflement. I. Aggiunta. A. Swell in the middle of co- lumns. — _per $camillos impares._ III. 3. V. 9. Erhöhung vermittel$t ungleicher Bänkchen. G. Rehaussement dans le mi- lieu par des degrés inégaux. I. Aggiunta per lo mezzo a gui$a di gradi ineguali. A. Small ri$ings or adjections in the middle like inequal $teps.

_Aditus._ I. 2. V. 3. Der Zugang. G. En- trée. I. Ingre$$o. A. Entrance.

_Admini$tratio aquae._ IX. 6. (IX.) Die Oekonomie des Wa$$ers. G. Di$tribu- tion de l'eau. I. Di$tribuzione dell acqua. A. Management of the water.

_Adumbratio._ I. 2. Schattirte Zeich- nung. G. Dessein ombré. I. Di$egno om- breggiato. A. Shadow'd de$ign.

_Aedes $acrae._ III IV. 5. Plur. Tem- pel. G. Temples. I. Tempi. A. Temples.

_Aedifieatio._ I. 3. Die Baukun$t ins- be$ondere. G. Con$truction des batimens. I. Fabbricazione. A. Building.

_Aedificia publica et privata._ I. _Praef._ Oe$$entliche nnd Privat-Gebäu- de. G. Edifices publics et privés. I. Edi$icj publici e privati. A. Public and private buildings.

_Aeolipila._ I. 6. Windkugel. G. Eoli- pyle. I. Eolipila. A. Eolipile.

_Aequilatatio._ IX. 5. (VIII.) Gleiche Entfernung zweyer Parallellinien von ein- ander. G. Distance égale. I. Equidi$tanza. A. Equal di$tance.

_Aequipondium._ X. 8. Gegengewicht. G. Contre-Poids. I Contrappe$o. A. Equi- poi$e. Counterpoi$e.

_Aerarium._ V. 2. Schatzhaus. G. Tre- for public. I. Erario. A. Trea$ury.

_Aerarium metallum._ VII. 9. Kup- ferbergwerk. G. Mines de cuivre. I. Mi- niera di rame. A. Copper mine.

_Aeruca._ VII. 12. VIII. 3. Kupferrost. Grün$pan. G. Vert de gris. I. Verderame. A. Verdigri$e, copperru$t.

_Ae$culus, vide E$culus._ Speiseiche.

_Ae$timatio._ X. _Praef._ Bauanschlag. Schätzung der Ko$ten. G. Devis. I. Ap- prezzo. A. E$timate.

_Ae$tiva._ VII. 3. 5. Sommerzimmer. G. Appartemens d'été. I. Stanze di $tate. A. Summer rooms.

_Ae$tuarium._ VIII. 7. Zugloch, Wetter- $chacht. G. Soupirail. I. S$iatatojo. A. Ventpipe.

_A$ricus._ I. 6. Nordo$twind.

_Agger._ I. 5. X. 22. Wall G. Terrasse, rempart. I. Terrapieno A. Bulwark, ram- part. V. 12. Damm im Hafen, Seedamm, Molo. G. Mole. I. Molo. A. Wall.

_Aggeri._ II. 3. Sich kneten la$$en. _e. g._ _terrae quae facile aggeruntur._ G. Se cor- royer. I. Maneggiar$i. A. To be kneaded.

_Agre$tes res._ VI. 10. Hausmannsko$t; ländliche Ko$t, Spei$en, $o wie $ie der [0291] LEXICON VITRUVIANUM. [0292] [0293]VITRUVIANUM. avolta a $pira. A. Machine of a $piral form.

_Annularia creta_. VII. 14. Ringkrei- de. Sie wurde aus Kreide gemacht, wor- unter glä$erne Gemmen, dergleichen das gemeine Volk in Ringen zu tragen p$leg- te, gemi$cht wurden. G. Craye annulaire. I. Creta annularia. A. Anularian chalk.

_Annuli_. IV. 3. Ringe am Wul$te der Dori$chen Säule. G. Annelets. I. Anelli. A. Annules.

_An$a_. II. 8. Klammer. G. Crampon. I. Rampone. A. Cramp. X. 8. Scheere, worin der bewegliche Wagebalken $chwebt. G. An$e. I. Manica. A. Handle. X. 8. Kol- ler$tock des Steuers, d. i. das Holz, wel- ches $enkrecht auf dem horizontalen Bal- ken des Steuerruders $teht, vermittel$t de$$en der$elbe bewegt wird (ο<181>χξ). G. Bar- re du gouvernail. I. Manico del timone. A. Handle of the rudder. X. 18. _an$a ru-_ _dentis_, das Ende eines Seils. G. Bout du cable. I. Capi delle funi. A. Ends of the ropes.

_Antae_. III. 1. VI. 10. 11. Anten, Eck- wandpfeiler. G. Antes, pila$tres. I. Pila$tri nell’ extremità delle mura. A. Antae, a $pecies of pila$ters, placed on the extremi- ty of a wall. III. 1. _In antis aedes_, ein Tempel _in antis_, i$t derjenige, der in der Fronte zwi$chen den beiden hervor- tretenden Eckwandpfeilern der Zellen- mauern zwey Säulen hat; und de$$en Gie- bel über die$en Eckwandp$eilern und Säu- len errichtet i$t. G. Temple avec des an- tes. I. In antis. A. In antis.

_Antarii $unes_. X. 3. Idem atque _ductarii $unes_, d. i. Zug$eile. G. Cables. I. Menali. A. Drawing ropes.

_Antechuntes_. V. 8. Wiederschallen- de, wiedertönende Orte. G. Lieux ré$on- nans. I. Luoghi re$onanti. A. Re$onant places.

_Ante$ixum_. X. 15. Vor$tecker. G. Pie- ce de bois plantée devant. I. Antefi$$a. A. Antefixa.

_Antepagmentum_. IV. 7. Alles was zum Zierrathe vorgenagelt wird, wahr- $cheinlich, Verkleidung; $iehe die An- merk. G. Chambranle, aix. I. A$$e, impo- $ta. A. Mouldings a$$ixed to the $ronts of the mutules. IV. 6. Die Einfa$$ung, Be- kleidung der Oefnung der Thüren und Fen$ter. G. Chambranle. I. Stipiti. A. Architrave and jambs of the door ca$e. _antepagmentum $uperius, i. a. $upercilium,_ der Sturz. G. Chambranle qui traver$e le haut de la porte, Linteau. I. Limitare. A. Architrave of the door ca$e.

_Anterides_. X. 17. Strebepfeiler, Ge- genstützen. _i. a. erismae_. Stützen, die zu mehrerer Haltung an eine Mauer ange- bracht und mit $elbiger verbunden wer- den, und öfters unten $tärker, als oben $ind. G. Eperons, arcsboutans, contreforts. I. Barbacani, $peroni. A. Buttre$$es.

_Anteridion_. X. 17. Kleiner Strebe- pfeiler.

_Anthrax_. VII. 8. Bergzinnober, d. i. Queck$ilbererz, woraus Zinnober bereitet wird. G. Motte de terre que l’on fait de- venir Minium en la préparant. I. Zolla che colla manipolazzione $i riduce a cina- bro. A. Red ma$s before wrought in mi- nium.

_Antiba$is_. X. 15. 17. Die Gegenba- sis, die hinter$te kleine Säule am Fu$s- ge$telle der Katapulten und Bali$ten. [0294]LEXICON G. Arcboutant. I. Contraforto. A. But- tre$s.

_Antiboreum_. IX. 6. (IX.) eine unbe- kannte Gattung von Sonnenuhren;

_Antiquus numerus_. III. 1. _i. e. nu-_ _merus perfectus._

_Apophygis_. IV. 1. 7. Der Anlauf des Säulen$tammes; nehmlich de$$en Einbeu- gung von $einem unter$ten Ende herauf, wodurch er dünner wird, als er am Fu$se i$t. IV. 7. Der Ablauf, d. i. die Aus- beugung des Säulen$tammes von $einem ober$ten Ende nach unten zu, wo- durch er dünner wird, als er oben i$t. G. Congé. I. Li$tello. A. Scape of the column.

_Apotheca_. VI. 8. Jede Art Vorraths- Behältni$s, Magazin, Speicher oder Waa- renlager. (_Glo$$arium manuale I. p_. 298.) Aus _apotheca_ i$t das Italiäni$che _boteca_, und daraus das Franz. _boutique_ ent$tan- den. G. Magazin. I. Magazzino. A. Sto- re-room.

_Apothesis_. IV. 1. Der Ablauf ei- ner Säule. G. Congé. I. Li$tello. A. Small $quare, or fillet at the top of the column.

_Apparationes_. VII. 5. Zubereitun- gen; d. i. die Handlungen des ge$chickt machen zu einem gewi$$en Zwecke. G. Préparation. I. Ammanimento. A. Prepa- ration.

_Aquarius_. IX. 2. Wa$$ermann. G. Verseau. I. Aquario. A. Aquarius.

_Aquilo_. I. 6. Nordo$twind.

_Ara_. IV. 8. Altar. G. Autel. I. Altare. A. Altar.

_Arachne_. IX. 6. (IX.) Spinne, Art einer Sonnenuhr.

_Araeostylos_. III. 2. 3. Fernsäulig. G. à colonnes rares. I. A colonne di$tanti piu del dovere. A. With columns more di$tant than is proper.

_Arbu$culae_. X. 20. siehe _Hamaxo-_ _podes._

_Arca_. V. 12. Krippe, Wa$$erka$ten. G. Coffre. I. Chiu$a. A. Fenco. VI. 3. Sam- melka$ten, Wa$$erfang. G. Reservoir d’eau. I. Arca. A. Inclo$ure of the gutters. X. 13. Die Lade in der Wa$$erorgel; Wa$$erlade. G. Coffre. I. Ca$$a. A. Ci$tern. X. 21. le$e ich an$tatt _habuerat projectura ejus ex_ _tabulis arcam, compactam etc. — ha-_ _buerat projecturam ex tabulis arcte_ _compactam etc._

_Architectari_. VII. _Praef_. IX. 1. (IV.) Bauen, errichten, aufführen, anordnen. G. Bâtir. I. Fabbricare. A. To build.

_Architectura_. I. 2. 3. 4.

_Architectus_. I. 1. VI. 11. Baukün$t- ler. G. Architecte. I. Architetto. A. Ar- chitect.

_Arcula_. X. 13. Windlade. G. Petit coffre. I. Ca$$etta. A. Little ci$tern.

_Arcus ferreus_. V. 10. Ei$erner Spriegel. G. Verge de fer. I. La$tra, arco di ferro. A. Iron arc.

_Area_. I. 6. 7. Bau$tätte, Platz. G. Pla- ce d’un édifice. I. Suolo. A. Place. IX. _Praef_. Inhalt einer mathemati$chen Fi- gur, Flächen-Inhalt. G. Aire. I. Area. A. Area. _area plana_. II. 8. Grundfläche. _area_ _$alinaria_. VIII. 3. Salzbucht. G. Saline. I. Salina. A. Saltpit.

_Arefacere_. II. 1. Trocknen, trocken machen. G. Sécher. I. Seccare. A. to Dry.

_Arena_. VII. 3. _i. a. arenatum opus_. _arena fo$$itia_. II. 4. Gruben$and, gegra- [0295]VITRUVIANUM. Landmann täglich in $einer Haushaltung zubereiten lä$st. G. Choses qui viennent de la campagne. I. Co$e di campagna. A. Productions of the country.

_Ahennum_. V. 10. Ke$$el. G. Chaudron. I. Caldajo. A. Caldron.

_Alae_ VI. 4. Alle Zimmer, die auf den Flügeln, d. i. Seiten des Hofes lagen. G. Aîles J. Ale. A. Wings. IV. 7. Seitenhal- len. G. Aîles, rang de colonnes aux cotés d’un temple. I. Ale. A. Wings.

_Album_ oder

_Albarium opus_. V. 2. 10. VII. 2. 3. Wei$s$tuck, ein Mörtel, der aus Kalk, etwas Gips, und ein wenig $charfen Flie$s$and be$teht, womit die Wände bewor$en, (be- rappt) und auch angewei$set werden. G. Stuc. I Stucco. A. White plai$ter.

_Albidus_. Wei$slich.

_Alias_ — _alias_. IX. 6. (IX.) hier — dort. G. Tantôt — tantôt. I. In un tempo — in un altro. A. Sometimes — at other times.

_Alligare_. II. 3. G. Enlier. I. Collega- re. A. to Bind.

_Alligatio_. VIII. 7. ein Band. G. Lien. I. Legatura. A. Ligature.

_Alnus_. II. 9. die Erle. G. Aune. I. Al- no. A Alder.

_Altanus_. I. 6. Süd. Drittel - Südwe$t- wind.

_Alternis_. X 21. Wech$elswei$e. G. Tour à tour. I. A vicenda. A. Alterna- tely.

_Alveus_. V. _Praef_. Bret$piel. G. Ta- blier. I. Tavolino. A. Tablet. V. 10. die Badewanne, das Behältni$s, worin man $ich badete. G. Ba$$in. I. Alveo. A. Ba- $on.

_Alveolatus_. III. 3. Ausgehöhlt, ver- tie$t. G. Re$$emblant a un canal. I. Acca- nalato. A. Channelled.

_Alumen_. II. 6. VIII. 3. Alaun. G. Alun. I. Allume. A. Alum.

_Alumino$i fontes_. VIII. 3. Alaun- haltige Quellen. G. Fontaines alumineu- $es. I. Acque alumino$e. A. Aluminous $prings.

Amaxopodes v. Hamaxopodes.

_Ambulatio_. VII. 5. Spaziergang, ein zum Spazieren be$timmter Ort. G. Pro- menoir. I. Pa$$eggio. A. Ambulatory. — _inter arbores_. V. 11. eine Allee. G. Allée. I. Viale. A. Alley. — _hypaethra_. V. 9. Un- bedeckter Spaziergang, Offen$tück. _Xy$tus_.

_Ambulatoria turris_. X. 19. ein be- weglicher Thurm. G. Tour roulante. I. Torre ambulatoria. A. Moving tower.

_Amphipro$tylos_. III. 1. Ein Tem- pel, der in der Vorder- und Hinteran$icht, aber nicht auf den Seiten, Säulen hatte. In An$ehung de$$en ferneren Be$chaffen- heit i$t zu beobachten, da$s er in der Vor- derfronte noch mit hervor tretenden Eck- wandpfeilern oder Anten, neb$t einer Thüre ver$ehen war, in der Hinterfronte aber nicht. G. Amphiprostyle, temple qui a des colonnes aux deux faces. I. An$ipro- $tilo. A. Amphipro$tylos, viz. temple with columns in the $ront and in the po$ticum, but not in the flanks.

_Amphirrheu$is_. X. 4. _i. a. peritro-_ _chium_, Rad an der Welle. G. Roue. I. Ro- ta. A. Axis having in the middle a tym- pan.

_Amphithalamus_, oder _antitha-_ _lamus_. VI. 10. Zimmer dem Schlafge- mach gegenüber, neben der Flur mit Eck- [0296]LEXICON wandpfeilern. G. Cabinet vis à vis de la chambre à coucher. I. Gabinetto di rim- petto al talamo. A. Room over again$t the Thalamus.

_Amphitheatrum_. (I. 7.) erat, ubi arena undique circumdata e$$et $ub$elliis; _theatrum_ contra altera tantum parte $ub- $ellia habebat $emicircularia, altera $ce- nam.

_Amu$$ium_. I. 6. eine waagrechte Scheibe zu Bezeichnung der Wind$triche. G. Table à niveau, I. Piano livellato. A. Compa$s levelled.

_Analemma_. IX. 1. (IV.) 5. (VIII.) Ma- themati$che Figur, welche eines Orts auf- genommene Polhöhe und Mittagslinie anzeigt. G. Cadran qui, par la grandeur de l’ombre du gnomon, montre la hauteur que le $oleil a tous les jours à midi.

_Analogia_. III. 1. _i. a. proportio_.

_Anaporica_. IX. 6. (IX.) d. i. die Zu- rückgehenden; eine Art von Winterwa$- $eruhren, welche am angeführten Orte näher be$chrieben wird.

_Anatonum capitulum_. X. 15. ein hoch$pannend Kapitäl einer Katapulte; d. i. wann die Seile, worin die Arme ge- klemmt, lang $ind. G. Qui bande vers le haut. I. Capitello più alto che non è la larghezza. A. Capitule higher than the breadth.

_Ancones_. III. 3. VIII 6. _normae_, des Winkelmaa$ses Schenkel. G. Branches de l’équerre. I. Gambe della $quadra. A. Arms of the $quare. IV. 6. _i. a. prothyrides_, Krag$teine, Con$olen, Seitenrollen, d. i. ein aus einer Mauer oben mehr als unten vor$tehender Stein, der etwas tragen mu$s. G. Con$oles. I. Cartelle, men$ole. A. Tru$- $es, con$oles. X. 13. Kolben$tangen. G. Barres. I. Spranghe. A. Irons. X. 21. Klam- mern. G. Equerres, crampons. I. Angoli. A. Ancons, cramps.

_Andron_. VI. 10. Durchgang, Zwi$chen- hof, Gang zwi$chen zwey Gebäuden oder Wänden. _i. a. Me$aula_. G. Passage. I. An- dito. A. Pa$$age. Die Griechen aber ver- $tanden darunter den Männer-Spei$e$aal. G. Salles de festins pour les hommes. I. Sale per i conviti degli uomini. A. Saloon, where the men u$ually dine.

_Andronitis_. VI. 10. Männerwoh- nung; der Theil des Hau$es bey den Grie- chen, wo die Mannsper$onen wohnten. G. Appartement des hommes. I. Abitazio- ne per gli uomini. A. Apartments for the men.

_Angiportus_. I. 6. eine Ga$$e, enge Stra$se. G. Ruelle. I. Vicolo. A. Lane.

_Anguis_. VIII. 3. Unke, Schlange. G. Serpent. I. Bi$cia. A. Adder. IX. 4. (VII.) Wa$$er$chlange, Sternbild.

_Angulares pilae_. VI. 11. Die Eck- pfeiler einer Bogen$tellung. G. Piles des extrémités. I. Pila$tri dei cantoni. A. An- gular piers.

_Aniatrologicos_, oder _aniatrolo-_ _getos_. I. 1. Der Arzeneikunst ganz und gar unkundig. G. Ignorant en medeci- ne. I. Digiuno di medicina. A. Ignorant of medicine.

_Anima_. X. 13. Wind. G. Vent. I. Ven- to. A. Air.

_Ani$ocycla_. X. 1. Springfedern, krie- geri$che Werkzeuge aus ungleichen Zir- keln be$tehend, um Pfeile oder Steine u. $. f. damit abzu$chie$sen. G. Instrument composé de cercles inégaux. I. Molla [0297]VITRUVIANUM bener Sand, Erd$and. G. Sable de cave. I. Arena di cava. A. Pit $and. _arena ma-_ _rina_. II. 4. See$and, Meer$and. _arena $lu- _viatica_. II. 4. Flu$s$and. G. Sable de ri- viere. I. Arena di fiume. A. River-$and.

_Arenarium_. II. 4. Sandgrube. G. Sa- blonniere. I. Cava d’arena. A. Sand-pit.

_Arenatum opus_. VII. 3. 4. 6. Auf- trag von feinem Kalkmörtel; hei$st auch _arena_ $chlechtweg. VII. 3. G. Enduit, mortier de chaux et de sable. I. Intonaco colla calce. A. Morter compo$ed of $and mixed with lime.

_Areno$us_. II. 6. Sandig.

_Argentariae tabernae_. V. 1. Wechslerläden. G. Boutiques de chan- geurs. I. Botteghe di banchieri. A. Shops of the bankers.

_Argentum vivum_. VII. 8. Queck$il- ber. G. Vif argent. I. Argento vivo. A. Quick$ilver.

_Arge$tes_. I. 6. We$t-Drittel-Süd- we$twind.

_In Arido (i. e. tectorio) colores in-_ _ducere_. VII. 3. Eine Bekleidung an$trei- chen, wann $ie $chon trocken i$t. Irrig wähnt man gewöhnlich, es $ey hier von der Malerei _al $ecco_, welche der Ma- lerei _al fre$co_ entgegen ge$etzt i$t, die Rede. G. Donner la couleur à l’enduit quand il e$t $ec. I. Colorire gli intonachi $ecchi. A. To give a colour to the $tucco, when dry.

_Aries_. I. 5. X. 19. Sturmbock, Mauer- brecher. G. Belier. I. Ariete. A. Batte- ring ram.

_Armamentarium_. VII. _Praef_. Zeug- haus. G. Arsenal. I. A@$enal. A. Ar- $enal.

_Armenium_. VII. 5. Ultramarin. G. A- zur. I. Azzurro. A. Azure.

_Armillae_. X. 6. Pinnenlöcher. G. An- neaux. I. Anelli. a. Gudgeons, goujons.

_Arrectarii_. II. 8. VII. 8. Ständer, bei hölzernen Gebäuden oder Wänden, das $enkrecht $tehende Bauholz. G. Montans. I. Travicelli dritti, A. Perpendicular pie- ces.

_Ar$enicum_. VII. 7. _i. a. auripigmen-_ _tum_. G. Orpin. I. Orpimento. A. Orpi- ment.

_Artemon_. X. 5. Leit$la$che, d. i. der dritte Kloben, der zu den, bei dem He- bezeuge gewöhnlichen, beiden Kloben am Polypa$t hinzuge$ügt wird, ἐπάγων. G. Troi- $ième mouffle attachée au pié de la machi- ne. I. Terza $aglia legata alla radice della machina. A. Third block, or $heaf, placed at the root of the machine.

_Arthritis_. I. 5. Gicht.

_Arundines_. II. 1. Schilf. G. Cannes. I. Canne. A. Reeds.

_Arx_. II. 8. Gipfel, Spitze. G. Sommet. I. Cima. A. Top.

_As_. III. 1. Die Einheit. G. Unité. I. Uni- tà. A. Unity.

_A$cendens machina_. X. 18. Steig- ma$chine. $. _acce$$us_.

_A$cen$us_. IV. 7. V. 6. Au$gang, Trep- pe. G. Escalier. I. Scalinata. A. Steps. X. 19. Steigma$chine; $iehe _acce$$us_.

_A$cia_. VII. 2. Mauerkelle. G. Truelle. I. Carruola, Pala. A. Trowel.

_A$ciare_. VII. 2. mit einer Mauerkelle behauen. G. Couper. I. A$ciare. A. to Hew.

_A$peritas_. III. 2. VII. 5. Der Kon- tra$t, Gegen$atz, das Ab$techende. G. Con- traste. I. Contra$to, varietà. A. Contra$t.

[0298]LEXICON

_A$peritas luti_. II. 3. Magerkeit, Trockenheit des Lehms. G. Apreté. I. A$- prezza. A. Roughne$s.

_A$plenon_. I. 4. Milzverzehrend; der Name eines Krauts, Milzkraut, Hir$ch- zunge. G. Herbe qui consume la ratte. I. Erba ch’ a$$ottiglia la milza. A. Herb di- mini$hing the milt.

_A$$eres_. IV. 2. VII. 3. Latten. G. Lat- tes, membrures. I. A$$icelle. A. Laths, a$- $ers.

_A$$ulae marmoreae_. VII. 6. Mar- morabgänge. G. Eclats. I. Schegge. A. Chips.

_A$tragalus_. III. 3. Der Reif, Ring, — ein erhabener halbrunder Ring, wel- cher oben die Säule umgiebt; bei andern hei$st er das Stäblein. G. A$tragale, ba- guette. I. A$tragalo. A. A$tragal.

_A$tragalus Lesbius_. IV. 6. Perl- $chnur, Frucht$chnur, Paterno$ter, Stab mit Samenkörnern oder Oliven. G. Ba- guette avec des grains ou olives, chapelet. I. Fu$aruole, fu$ajuolo. A. Chaplet, viz. a$tragal with grains.

_A$trologia_. I. 1. IX. 4. (VII.) Stern- kunde, A$tronomie. Der Unter$chied zwi$chen Sterndeutekun$t und Sternkun- de ist neu. G. Astronomie. I. A$tronomia. A. A$tronomy.

_Atlantes_. VI. 10. _i. a. Telamones,_ männliche Bild$äulen, welche Sparrenkö- p$e oder das Karnie$s tragen.

_Atramentum_. VII. 4. 10. Schwarze Farbe, Schwarz. G. Noir. I. Nero. A. Black. — _librarium_. VII. 10. Schreibetinte. G. Encre à écrire. I. Inchio$tro da $crivere. A. Ink.

_Atrium_. VI. 3. (IV.) _i. a. cavaedium_, der Hof. G. Cour. I. Cortile. A. Court, yard. Die Römi$chen Schri$t$teller ge- brauchen es auch $ür _Peribolus_, z. B. _atrium libertatis,_ d. i. Vorhof der Frei- heit.

_Atticurges_. i. e. Attico opere et mo- re factus. III. 3. IV. 6. Atti$ch. G. Attique. I. Atticurga. A. In the Attic mode.

_Aularegia_. V. 7. ein königlicher Pal- la$t. G. Palais royal. I. Palazzo reale. A. Royal palace.

_Auripigmentum_. VII. 7. Operment, Auripigment; ein Ar$enikerz, welchesaus Ar$enik, Schwefel und Erde be$teht, ein blätteriges Gewebe und eine gelbe glän- zende Farbe hat. G. Orpin. I. Orpimento. A. Orpiment.

_Au$ter_. I. 6. Südwind.

_Autumnalia_. VII. 5. Herb$tzimmer. G. Appartemens pour l’automne. I. Stan- ze d’autunno. A. Apartments for au- tumn.

_Axis_. IV. 2. VII. 1. _i. a. a$$is_, Diele, Bret. G. aix. planche. I. A$$e, tavola. A. plank. _axes $ecare_, Breter schneiden. III. 3. _axes volutarum,_ Säume der Schnek- ken. G. Bord de la volute. I. A$$i. A. Axes of the volutes. — IX. 1. (IV.) Ach$e, z. B. der Säule u. s. w. X. 4. _axis habens in_ _medio tympanum_. X. 6. _axis in rota in-_ _clu$us_, Rad an der Welle, Radwinde. IX. 6. (IX.) Welle, Wellbaum. G. E$$ieu. I. A$$e. A. Axis. VI. 1. _axis meridianus,_ südliche Weltach$e. G. Axe meridienne. I. A$$e meridiano. A. Meridian axis. — X. 12. Ventil, Klappenventil. G. Soupape. I. Val- vola, linguetta, animella. A. Valve.

_Axon_. IX. 5. (VIII.) die Ach$e. G. Axe. I. A$$e. A. Axis.

[0299]VITRUVIANUM.

_Baccae piperis_. VIII. 3. P$e$$erkör- ner. G. Poivre. I. Pepe. A. Pepper.

_Bacillorum $ubactio_. II. 4. das Schlagen mit kleinen Stöcken. G. L’action de corroyer. I. ll battere co mazzapicchi. A. Beating with $taves.

_Balli$ta_. I. 1. X. 16. 17. 18. eine Ba- lista, eine gro$se Kriegsmaschine zum Steinwer$en. G. Machine de guerre pour lancer des pierres etc. I. Machina di guerra da lanciar pietre etc. A. Great military engine di$charging $tones.

_Balneae_, und _balnea_. V. 10. Bad, Badehaus, Badezimmer. G. Bains. I. Ba- gni. A. Baths.

_Balnearia_. VI. 9. Bad. G. Bains. I. Bagui. A. Baths.

_Baltei pulvinorum_. III. 3. Pol- $tergurte am loni$chen Kapitäle; d. i. das breite Band, womit die Kü$$en oder Pol- $ter in der Mitte gleich$am enger zu$am- men gebunden werden. G. Ceinture du ballustre. I. Cingoli del piumaccio. A. Bands or girdles of the bol$ters.

_Banauson_. X. 1. _i. a. tractorium,_ Zieh- oder Hebemaschine. G. Machine pour tirer. I. Trattoja. A. Tractorial ma- chine.

_Barathrum_. X. 22. ein Schlund, tie- fes Loch. G. Gouffre. I. Baratro. A. Great pit.

_Barycephalus_. III. 2. Plattköpfig. G. à tête large et pesante. I. Tozzo. A. Flat - headed.

_Barycus_. III. 2. Gedrückt. G. Bas. I. Ba$$o. A. Low.

_Ba$ilica_. V. 1. eine Ba$ilika, ein öf- fentliches Gebäude, welches zugleich zu einem Gerichtshau$e und zu einer Kauf- mannsbör$e diente. G. Ba$ilique. I. Ba$i- lica. A. Ba$ica.

_Basis_. IV. 1. der untere Theil des Säu- len$chafts. Das, was wir Base, oder Säu- lenfu$s nennen, hei$st dem Vitruv _$pirae_. G. Le bas de la tige de la colonne. I. Il ba$$o della colonna. A. The lower end of the $haft of the column. X. 6. 13. 15. Fu$s- ge$tell, Po$tement. G. Piedestal. I. Pie- de$tilo. A. Ba$e of a $tatue etc.

_Bes_. III. 1. δίμο@ρον {2/3}. Zweidrittel. _be$-_ _$alis laterculus_, ein {2/3} Fu$s gro$ser Ziegel.

_Be$alterum_. III. 1. ἐπιδίμοιρον, das Ganze und zwei Drittel. 1 {2/3}

_Biforus_. IV. 6. Zweiflüglig. G. Avec une porte à deux battans. I. con una Porta a due pezzi. A. With a two leaf door.

_Bitumen_. II. 6. Harz. G. Re$ine. I. Re$ina. A. Re$in.

_Boreas_. I. 6. Nordo$t - Drittel - O$t- wind.

_Brachia_. I. 1. X. 15. u. f. Die Arme der Katapulten und Bali$ten. G. Bras de la catapulte. I. Bracciuoli, bi$cheri della catapulta. A. Arms of the catapulta.

_Bruma_. IX. 2. (V.) Der kürze$te Tag, die Winter$onnenwende. _brumales dies_. IX. 2. (V.) die kürze$ten Tage im Win- ter. G. Les jours les plus courts. I. I gior- ni più brevi. A. The $horte$t days. _bru-_ _malia tempora_. VI. 1. zur Zeit, wann die Tage am kürze$ten sind.

_Bubilia_. VI. 9. Och$en$tälle. G. Eta- bles des boeufs. I. Stalle per gli buoi. A. Ox - hou$e.

_Bucculae_. X. 15. Die Wangen, d i. zwei Richt$cheite zur Rechten und Linken der Rinne, worin der Pfeil auf der Katapulta liegt. G. Les levres. I. Buccule. A. Bucculae.

[0300]LEXICON

_Bulla_. IX. 6. (IX.) Knopf eines Stif- tes, Nagels. G. Tête d’un clou. I. Capo d’un chiodo.

_Buxus_. VII. 3. Buchsbaum. G. Buis. I. Bu$$o. A. Box tree.

_Caecias_. I. 6. Südo$t - Drittel - O$t- wind.

_Caedere volutas_. III. 3. Die Säu- len$chnecken aushölen. G. Creuser les vo- lutes. I. Incavare le volute. A. to Inchase the volutes.

_Caelatus_. VII. 3. Mit erhobener Ar- beit ge$chmückt. G. Taillé de $culptures. I. Intagliato. A. Enriched.

_Caementa_. I. 2. 5. II. 4. 7. 8. Bruch- $teine, rauhe, unbearbeitete Steine, $o wie $ie aus den Steinbrüchen kommen. G. Moellon. I. Pjetra molta, cementi. A. Quarry-$tones. VII. 6. 7. - _marmorea_, Marmorbrocken; Stücke, die vom Mar- mor beim Bearbeiten ab$pringen. G. Eclats I. Schegge. A. Marble chips.

_Caeruleum_. VII. 11. IX. 1. (IV.) Blaufarbe, Schmalte. G. Smalte. I. Smal- tino. A. Smalt.

_Calamus_. VII. 5. Rohr$tängel. G. Ro- $eaux. I. Canne. A. Reeds.,

_Calathus_. IV. 1. ein Korb. G. Cor- beille. I. Ce$to. A. Ba$ket.

_Calces $caporum_. IX. 1. (II.) die Grund$tücke der Treppen-Wangen G. Pa- tin de l’échiffre. I. Zocco delle $cale. A. The under$ootings of the $ha$ts.

_Calculi_. IX. 6. (IX.) X. 14. _i. a. ova_ Ovale Steinchen G. Pierres en forme d’oeu$s. I. Pietruzze in $orma d’ova; paliotte. A. Small $tones of an oval form.

_Calculi calcis_. VII. 2. Klümper im Kalke. G. P tites pierres moins cuites. I. Pietruzze crude. A. Crude par- ticles.

_Calculo$us_. II. 3. Steinig. G. Plein de cailloux. I. Pietro$o. A. Stony.

_Caldarium_. VIII. 2. V. 10. War- mes Badezimmer. G. Etuve. I. Bagno caldo. A. Hot bath; und gleich darauf, Ke$$el mit hei$sem Wa$$er. G. Va- se pour l’eau chaude. I. Va$o per l’acqua calda. A. Ve$$el containing the hot water. — _Calda lavatio_, warmes Bad. G. Bain d’eau chaude. I. Bagno caldo. A. Hot bath.

_Calx_. II. 5. Kalk$tein, Kalk. G. Chaux. I. Calcina. A Lime-$tone. - _extincta_, gelö$chter Kalk. G. Chaux éteinte. I. Cal- cina $penta. A. Slaked, or killed lime. - _cocta_, gebrannter, lebendiger Kalk. G. Chaux culte, vive. I. Calcina viva. A. Quick lime.

_Camera_. VII. 2. VIII. 7. Gewölbe, ge- wölbte Decke. _i. a. concameratio_. G. Plan- cher en voute. I. Volta. A. Vault, arched ceiling. _Camerae coelum_. VII. 3. Der Himmel, die innere Seite des Gewölbes. G. Le dessous du plancher en voute. I. Parte di $otto le volte. A. Under - $ur$ace of the arches.

_Camillum_. X. 15. Ich le$e dafür _Sca-_ _millum_, Bänkchen.

_Canaliculi_. IV. 3. Schlitze, Aushöh- lung, oder Rinnen des Triglyphen. VII. 1. Wa$$errinne. X. 15. Rinne der katapulta, Griechi$ch Syrinx. G. Canaux. I. Canali. A. Channels.

_Canalis_. VII. 4. Kanal, Rinne. III. 3. Kanal, Rinne, Aushöhlung des Ioni$chen [0301]VITRUVIANUM. Knaufs, $o zwi$chen dem Wnl$te und der Platte befindlich i$t. G. Canal. I. Canale. A. Channel. IX. 1, (IV.) Hohlkehle. X. 15. — _fundi_. Kolbenrinne an der Katapulta. X. 19. _i. a. Syrinx_.

_Candelabrum_. VII. 5. Leuchter. G. Candelabre. I. Candelabro. A. Candle $tick.

_Candens_. IX. 1. (IV.) Hell, lichte. G. Lumineux. I. Lumino$o. A. Lumi- nous.

_Canon_. X. 13. Kanzelle einer Wa$$er- orgel. _i. a. caput_. Kanal von hölzernen Bretern, der über die Windlade für jeden Klavis angebracht wird. G. Partie supé- rieure de la machine hydraulique. I. Capo del organo ad acqua. A. Head of the hy- draulic organ.

_Canonica ratio_. I. 1. V. 3. i. a. _Har-_ _monia_, das kanoni$che Verhältni$s d. i, die Theorie des Klanges. Siehe _A. Gellii Noc-_ _tes Att. Lib. XVI cap. 18_.

_Cantherii_. IV. 2. Die Sparren, d. i. $tarke Hölzer, welche auf den Enden der ober$ten Balken eines Hau$es ruhen, $chrä- ge hinan gehn, und die äu$sere Decke ei- Daches tragen. G. Chevrons. I. Pancon- cetti. A. Commo?n rafters.

_Canticum V Praef_. Zwi$chenge$ang in der Komödie. G. Choeurs. I. Inter- mezzi. A. Songs of the chorus.

_Capitulum_. I. 1. X. 17. Kapitäl der Kriegsma$chinen. IV. 3. Kapitäl der Tri- glyphen. III. 3. Kapitäl der Säule, der Knauf. G. Chapiteau. I. Capitello. A. Ca- pital.

_Capreoli_. IV. 2. V. 1. X. 15. 20. 21. Kurze, $chief$tehende Bauhölzer, eine La$t tragen zu helfen, Träger, Tragebän- der; welche, $o ferne $ie zugleich $tützen, auch Stützbänder, Stützen; und, $o fern ihre Wirkung in einem Streben be- $teht, Strebebänder und Streben hei$sen. G. Contre$iches. I. Razze. A. Bra- ces, $truts.

_Caprilia_. VI. 9. Ziegen$tälle, G. Eta- bles pour les chevres. I. Stalle per le capre. A. Goat-hou$e.

_Cap$um rhedae_. X. 14. Wagenka- $ten, Kut$chenka$ten. G. Le corps du ca- ro$$e. I. Ventre del cocchio. A. Seat of the chariot.

_Caput $ontis_. VIII. 1. Ur$prung einer Quelle. X. 8. _caput vectis_, der Kopf, oder der lange Theil des Hebels. G. Le man- che de la pince. I. Capo della $tanga. A. Head of the lever. X. 13. _caput hydrau-_ _licae_, Griechi$ch _canon mu$icus_, die Kan- zelle an der Wa$$erorgel. III. 3. _capitaleo-_ _nina_, Löwenköpfe. G. Tetes de lion. I. Ma$caroni. A. Lions heads.

_Carbas_. I. 6. O$t-Drittel_Nordo$t- Wind.

_Carbunculus_. II. 4. 6. VIII. 1. Car- bunkel, eine Sandart, welche aus einer Ma$$e be$teht, die weicher als Tof$tein und härter als Erde, durch unterirdi$ches Feuer verkohlt wird. Sie hat den Namen von _carbo_, Kohle. G. Carbuncle. I. Incarbon- chiata. A. Carbuncle.

_Carcer_ V. 2. Gefängni$s. G. Pri$ons. I. Carceri. A. Pri$on.

_Carche$ium ver$atile_. X. 5. 22. Beweglicher Krahn$tänder. X. 15. Ständer. X. 22. Krahn. G. Grue. I. Altaleno. A. Crane.

_Cardinatus_. X. 20. 21. Verzapft. G. A tenons. I. $nca$trato. A. Morti$ed.

[0302]LEXICON

_Cardines (axis)_ VI. 1. IX. 1. (IV.) X. 20. Endpunkte (der Weltach$e.) G. Extre- mités de I'e$$ieu. I. Punti? e$tremi dell' a$$e, A. Extremities of the axes.

_Cardo ma$culus et foemina_. IX. 6. (IX.) Zapfen und Pfanne. G. Pivots. I. Perni, ma$chio e feminina. A. Joins, ma$culine and feminine.

_Caries_. II. 9. V. 12. Fäulni$s, Wurm- $tich. G. Vermoulure, Moississure. I. Tar- 10. A. Worms, moths.

_Carpinus_. II. 9. Hagebuche, Hain- buche. G. Charme I. Carpino. A. Sort of beech.

_Caryatides_. I. 1. Karyatiden, d. i. weibliche Statüen, welche an$tatt der Säu- len das Gebälk tragen. G. Caryatides. I. Ca- riatidi. A. Caryatides.

_Ca$a_. II. 1. Hütte. Bauerhütte. G. Ca- bani. I. Capanna. A. Hut.

_Ca$tellum_. VIII 7. IX. 6. (IX.) X. 12. Wa$$er$chlo$s, Wa$$erhälter; Behältni$s, Wa$$er darin zu $ammlen, _i. a. dividicu-_ _lum_. Es i$t ein Gebäude, worin die Wa$- $er eines Aqueducts ge$ammelt, und von hier wieder be$onders vermittel$t Röhren ausgetheilt werden. G. Regard. I. Ca$tel- 10. A. Receptacle, re$ervoir. II. 9. _ca-_ _$tellum munitum_. Ka$tell. Burg. G. Fort, château. I. Ca$tello fortificato. A. a for- tified ca$tle.

_Ca$tra $tativa_. I. 4. Standlager, Standquartier. G. Quartier. I. Quartieri. A. to Perfore a $hrub at bottom, that it may pour out the $uperfluous juice.

_Catacecaumenoi_. II. 6. die Unter- brannten; Hügel in My$ien unweit von Philadelphia.

_Catapulta_. I. 1. X. 15. 16. Katapulta, d. i. Gro$se Kriegsma$chine, Pfeile damit abzu$chie$sen. G. Grande machine de guerre pour lancer des traits. I. Grande machina diguerra da lanciar $aette. A Great military engine di$charging arrows.

_Catatonum capitulum_. X. 15. Tief$pannendes Kapitäl einer Katapulta, d. i. wann die Seile, welche die Arme halten, kurz $ind. G. Capiteau moins haus- sé. I. Capitello meno alto. A. Capitale le$s high.

_Catechuntes_. V. 8. _i. a. di$$onantes_ _loci_.

_Catena_. V. 12. Anker. VII. 3. Band, Klammerholz, d. i. Holz, welches zwey andere Hölzer mit einander derge$talt ver- bindet, da$s $ie in ihrem Stand und Lage bleiben mü$$en, und weder wanken noch weichen können. Daher das Band mit zwey Schwalben$chwänzen in die anderen Hölzer eingreift, oder an die$elben mit Nägeln befe$tiget oder eingezap$t i$t. G. Lien. I. Legame. A. Tie.

_Catenationes_. II. 9. X. 1. Pflöcke zum Befe$tigen. G. Chevilles. I. Cavic- chj. A. Pegs.

_Cathetus_. III. 3. Perpendicularlinie, $enkrechte Linie. G. Cathete, ligne à plomb. I. Cateti. A. Catheti. _Cathetum demit-_ _tere_, eine Schwerlinie herabfallen la$$en; eine Linie $enkrecht ziehen. G. Faire de- $cendre une ligne à plomb. I. Calare. A. To draw downward.

_Catinum_. X. 13. der Windke$$el an ei- nem Druckwerke. G. Bassin. I. Scodello. A. Ba$in.

[0303]VITRUVIANUM.

_Cava aedium_ oder _Cavaedium_. VI. 3. _i. a. atrium_, der Hof. G. Cour. I. Cortile. A. Yard, Court.

_Cavus inter$ectionis_. III. 3. Zwi- $chentiefe zwi$chen zwey Zähnen. G. Ca- vité de la coupure. I. Cavo dello $parti- mento. A. Void of the inter$ection.

_Cauliculi_ oder _coliculi_. IV. 1. VII. 5. Stängel. G. Caulicoles. I. Gambi. A. Cau- licoles, or Stalks.

_Caurus_. I. 6. Nordwe$twind.

_Cau$is_. VII. 9. das Brennen; al$o nannten die Griechen das Verfahren, wenn einem bereits verfertigten Gemälde oder Farbenan$trich überge$trichenes ge$chmol- zenes Wachs vermittel$t Kohlfeuer einver- leibt wurde. Enkau$ti$che Malerey $cheint davon unter$chieden gewe$en zu $eyn. G. Brúlure. I. II bruciare. A. The burning.

_Cedreum_. II. 9. Cedernöl. G. Huile de cedre. I. Olio cedrino. A. Oil of cedar.

_Cedrus_. II. 9. die Ceder. G. Cedre. I. Cedro. A. Cedar.

_Cella_. III. 1. IV. 4. Zelle, Inneres des Tempels. G. Cellule, milieu du temple. I. Cella. A. Cell of the temple. VI. 9. _cella vinaria_ Weinkeller, G. Cellier. I. Cantina. A. Wine-cellar. VI. 9. _olearia_, Oelkeller. VI. 9. _cella cum penu_, Vorraths- kammer. VI. 10. _cella o$tiarii_, des P$ört- ners Wohnung. G. Loge du portier. I. Stanza del portinajo. A. The porter’s; room. VI. 10. _cella familiarica_, Ge$indezimmer. G. Chambres des dome$tiques, I. Abitazio- ne della famiglia. A. Servantrooms.

_Centenaria fi$tula_. VIII. 7. hun- dertzollige Röhre. G. Tuyau de cent doits en circonférence. I. Canna cento dita in circonferenza. A. Pipe of hundred digits in compa$s.

_Centrum_. I. 2. VII. _Prf_. Augenpunkt, Ge$ichtspunkt, Hauptpunkt. G. Point de vue. I. Punto di veduta. A. Point of $ight. III. 1. IX. 5. (VIII) _centrum circini_, Schen- kel des Zirkelin$truments, der bey Be$chrei- bung eines Krei$es in die Mitte ge$tellt wird und $tehen bleibt, während da$s der andere $ich rings herum drehet. G. Pié du compas. I. Punta del compa$$o. A. Central foot of the compa$s. III. 1. IX. 1. (IV.) Mittelpunkt. IX. 1. (IV.) X. 8. Ruhepunkt. Bewegungspunkt. G. Centre. I. Centro. A. Center.

_Cera punica_. VII. 9. Puni$ches Wachs. G. Cire Punique. I. Cera Punica. A. Punic wax.

_Ad Certamen._ VII. 3. Um die Wette. G. A l'envi. I. A gara. A. Vying.

_Cero$trata_. IV. 6. Mit Horn einge- legt. G. Orné de Marqueterie. I. Intar$iato. A. Inlaid. Be$$er wird wohl _clathrata_, mit einem Gitter ver$ehen, gele- $en. G. Treilli$$ée. I. Cancellata. A. With a grate.

_Cerrus_. II. 8. eine Zirneiche. G. Cer- rus. I. Cerro. A. Holm.

_Ceru$$a_. VII. 12. VIII. 3. Bleywei$s. G. Céruse. I. Biacca. A. Ceru$e.

_Chalare_. X. 13. Niederla$$en. G. De- $cendre. I. Calare. A. to Set down.

_Chalcidica_. V. 1. Die Zimmer auf der Ecke einer Ba$ilika, zu beyden Seiten des Tribunals. G. Chalcidiques. I. Calci- $eparated by a partition at the ends of the ba$ilica.

_Chele_ oder _cheira_. X. 15. 17. Der [0304]LEXICON Drücker an einer Katapulta oder Bali$ta, _i. a. manucla_.

_Chelonia_. X. 2. 4. 8. 15. 18. 21. Schild- krampen d. i. Krampen mit Schildpatten- förmigem An$atze zur Befe$tigung mit- tel$t Klammern. Sie $cheinen von der Form des An$atzes den Namen Schild- patten _(chelonia)_ erhalten zu haben. G. Amarres. I. Anelli. A. Sockets, collars.

_Chodax_ oder _cnodax_. X. 6. Pinnen, Kegelzapfen. G. Pivôt. Boulons. I. Per- no. A. Pivot.

_Choragi_. V. 9. Chordirectoren, Schau- $pieldirectoren, Balletmei$ter. G. Directeurs de Choeurs. I. Direttori del coro. A. Ma- nagers of the chorus.

_Choragia ferrea_. X. 13. Ei$erne Federn, Springfedern. (Andere le$en _cno-_ _daces_, Bolzen, Nagel, Stifte.) G. Re$$orts de fer. I. Salterelli di $erro. A. Springs.

_Chorobates_. VIII. 6. Grundwage, eine Art von Wa$$erwage. G. Chorobate, niveau. I. Corobate. A. Chorobates.

_Chorographiae_. VIII. 2. Landkar- ten. G. Cartes géographiques. I. Carte geo- grafiche. A. Maps.

_Chors_. $. Cors.

_Chroma_. V. 4. Die Chromati$che Ton- leiter.

_Chry$ocolla_. VII. 5. 9. Berggrün. G. Chrysocolle, borax. I. Cri$ocolla= A. Chry$ocolla.

_Cibdelus, a, um_. Fal$ch, unächt, das von au$sen zwar gut $cheint, von innen aber nichts taugt. G. Faux. I. Fal$o. A. Fal$e. VIII. 3. _cibdeli fontes_. Ungesunde Quellen. G. Fontaines malsaines. I. Acque mal$ane. A. Unwhole$om $prings.

_Cilicium_. X. 22. Matra?ze; weil der- gleichen be$onders in Cilicien aus langen Bockshaaren verfertiget wurden. G. Mate- las. I. Matera$$o. A. Mattre$s.

_Circinationis linea_. I. 6. Zirkel- linie. Kreislinie. G. Cercle. I. Cerchio. A. Circle.

_Circinus_. Zirkel, das Werkzeug eine Zirkellinie zu be$chreiben. G. Compas. I. Compa$$o. A. Compa$s.

_Circius_. I. 6. Nordwe$t-Drittel-We$t- wind.

_Circuitio_. IV. 4. VI. 3. X. 19. Um- gang, Gang auf welchem man um ein Ge- bäude oder Stockwerk herum gehen kann, Corridor. G. Corridor. I. Corridojo. A. Circuition. I. 5. _In circuitionibus_, in der Runde, in der Krümme. G. En rond. I. Circolare. A. Circuitously.

_Circum$onantes loci_. V. 8. Dum- pfe Orte, dem Schalle nach. G. Lieux cir- cumsonans. I. Luoghi circon$onanti. A. Circum$onant places.

_Circus_. I. 7. III. 2. IV. 7. Rennbahn. G. Cirque. I. Circo. A. Circus.

_Ci$ium_. X. 1. Zweyräderiger, halber Wagen. G. Chai$e roulante. I. Cale$$e. A. Sort of vehicles or chariots with two wheels.

_Clathratae fores_. IV. 6. Eine mit einem Gitter gezierte Thür. G. Porte grillée. I. Porta con inferriata. A. Door with a grate.

_Claviculae_. X. 17. Zapfen. G. Tenons. I. Arpioni. A. Bolt.

_Clavi mu$carii_. VII. 3. Nägel mit breiten Kopfe. G. Cloux à têtes. I. Mos- cardini. A. Fly headed nails.

_Clima_. I. 1. _i. a. inclinatio coeli_, das [0305]VITRUVIANUM. Klima, die Himmelsgegend in An$ehung der Witterung.

_Climacis_. X. 17. Treppe, Stiege. G. Escalier. I. Scala. A. Stairca$e.

_Clivus_. VI. 9. Rampe, Lehne, Abda- chung. G. Rampe. I. Calata. A. A$cent.

_Cloaca_. I. 1. Kloak, Ort wo $ich die Unreinigkeiten aus den Häu$ern $ammeln. V. 9. _cloacae $tructiles_, gemauerte Schleu- $en, Kanäle zur Ableitung der Unreinigkei- ten. G. Egoût, cloaque. I Fogna. A. Drain.

_Clypeus_. V. 10. Ein Deckel im Lako- ni$chen Schwitzbade, wodurch die Oef- nung des Gewölbes ver$chlo$$en oder geöf- net wird. G. Bouclier. I. Scudo. A. Shield.

_Cuodaces_. X. 6. Siehe _chodax_.

_Coagmentum_. II. 3. 8. IV. 4. VI. 11. Fuge, Ort wo zwey Körper an einander gefügt sind. Die $tehende Fu?ge. G. Joint montant. I. Ligatura, comme$$ura. A. Up- right-joint.

_Coagmentatio_. II. 9. Verbindung des Holzwerkes. G. Assemblage. I. Inca- $tro. A. Joining.

_Coarescere_. VII. 11. Sich vergla$en.

_Coaxatio_. VI. 1. Breterner Boden. G. Plancher. I. Tavolato, palco. A. Floor.

_Cochlea_. V. 12. X. 8. 11. Wa$$er$chnek- ke, Wa$$er$chraube — Schöp$ma$chine. G. Limace. I. Coclea, chiocciola. A. Co- chlea. VI. 9. Schraube au einer Pre$$e. _cochlea torquere_.

_Coelias_. VIII. 7. _i. a. venter_, Bauch einer Wa$$erleitung.

_Coelum_. VIII. 2. die Luft. VIII. _Prf_. _coeli regio_, Luftkreis. G. Atmosphère. I. Atmosfera. A. Atmo$phere.

_Coelum camerae_. VII. 3. S. _camera_.

_Coenacula_. II. 8. Ober$tes Ge$tock eines Hau$es. Superioris domus univer$a $ic dicta $unt, po$teaquam in $uperiore parte coenitare coeperunt. Varro de L. L. lib. IV. p. 45. edit. Bipont.

_Cohors_. VI. 9. vide Cors.

_Colligere_. I. 6. Berechnen. G. Calcu- ler. I. Computare. A. to Compute.

_Colliquiae_. VI. 3. Einkehlen. Kehl- rinnen, eine hohle Rinne, be$onders die- jenige Rinne welche zwey Dächer, die nach einem Winkel an einander treten, an dem Orte der Zu$ammentretung verur$achen, worin bey Regenwetter das Wa$$er zu$am- men $lie$st und herunter läuft. G. Noue, corniere. I. Cantonièra. A. Channel.

_Coliculi_. VII. 3. Dünne Stängel. G. Branches délicates. I. Gambi teneri. A. Tender $talks.

_Colo$$icoteros_. IV. 3. X. 4. i$t der griechi$che Comparativus von _collo$$icus_, kolo$$ali$ch. G. D’une grandeur énorme. I. Gigante$co. A. Colo$$al.

_Columbaria_. IV. 1. _i. a. opae, cubi-_ _lia_, das Lager, die Löcher, worin die Bal- ken und Latten liegen. G. Trous qui de- meurent dans la muraille après en avoir ôté les $olives. I. Letti delle travi. A. Groo- ves, or channels, in which the timbers lie. X. 9. Loch, nahe an der Welle eines Schöpf- rades. G. Trous. I. Apertura. A. Grooves.

_Columella_. X. 15. _i. a. ba$is catapul-_ _tae_. Kleine Säule, das Fu$sge$telle der Ka- tapulta.

_Columen_. IV. 2. Giebel$äule, Giebel- $pie$s, Giebel$pitze, Dach$pitze — eine $enk- rechte Stütze, Säule oder $enkrechter Stän- der, worauf der Fir$tbalken ruhet. G. Pointal, poincon. I. Monaco, colmello. A. Kingpo$t. IV. 7. $teht es für _culmen_, der Fir$tbalken; [0306]LEXICON wahr$cheinlich blo$s durch Ver$ehen des Ab$chreibers.

_Columna_. IV. 2. eine Säule. G. Colon- ne. I. Colonna. A. Column. — _angularis_. III. 3. Eck$äule. G. — des coins. I. — de- gli angoli. A. - at the angles. — _media-_ _na_, mittlere Säule. G. — du milieu. I. — del mezzo. A. — Middle column.

_Columnarium_. VIII. 7. Lu$tloch; ein $tehendes Rohr bey Wa$$erleitungen, wo- durch die beym Mundloche mit einge- $chöpfte Luft wieder ausfahren kann. Es hat den Namen von seiner Aehnlichkeit mit einer Säule. G. Ventou$e. I. Sfiata- tojo. A. Ventpipe.

_Comitium_. II. 8. Das Comitium zu Rom, ein Ver$ammlungsort des Volks. G. Lieu de I’a$$emblée à Rome. I. Comizio. A. Comitium.

_Commen$us_. I. 3. VI. _Praef_. VI. 2. _i. a. proportio_, das gehörige Verhältni$s.

_Commentarii_. I. 1. II. 8. VII. _Praef_. Schriftliche Auf$ätze, Memories. G. Mé- moires. I. Memorie. A. Memoirs.

_Commi$$ura_. II. 9. Zu$ammenfü- gung des Holzwerks. G. Assemblage. I. Comme$$ura. A. Joining.

_Commoda_. I. _Prae$_. Be$oldung. So $agt auch Frontin _art_. 118. _ex $i$co ac-_ _cipit commoda_, wird be$oldet. G. Appoin- temens. I. Soldo. A. Appointment.

_Commodulatio_. III. 1. Ueberein$tim- mung. G. Convenance de me$ure. I. Cor- ri$pondenza di mi$ura. A. Corre$pondence of the mea$ures.

_Communia loca_. VI. 8. Gemeinorte, d. i. Orte, wohin es einem jeden, wer es auch $ey, auch ungebeten zu gehen frey $teht. Dergleichen waren z. B. Vorplatz, Hof, Peri$tyl, etc. G. Lieux publics. I. Luoghi comuni. A. Common-places in private hou$es. _communia opera_. IV. 8. Oeffentliche Gebäude. G. Edifices publics. I. Opere pubbliche. A. Public buildings. _communes parietes_. I. 1. II. 8. VI 9. Ge- mein$chaftliche Wände, d. i. die äu$se- ren Wände, Umfa$$ungswände, eines Gebäudes; $owohl diejenigen welche an der Ga$$e liegen, als die, welche an des Nachbars Be$itzungen $to$sen; weil man die Einen mit dem Publico, die andern aber mit dem Nachbar gemein hat. So kommt die$er Ausdruck auch in den Pan- decten vor: _Quidam Hibernus nomine_, _qui habet po$t horrea mea in$ulam, bal-_ _nearia fecit $ecundum parietem com-_ _munem; non licet autem tubulos habere_ _admotos ad parietem communem_. _De tubulis eo amplius hoc juris e$t, quod_ _per eos $lamma torretur paries. Dige$tor_. _lib. 8. tit. 2, 13_. Auch _Fe$tus_ $agt: _In$u-_ _lae dictae proprie, quae non junguntur_ _communibus parietibus cum vicinis_. Der Engli$che Ueber$etzer Vitruvs _Newton_ giebt _parietes communes_ fäl$chlich durch _common buildings_. G. Enceinte d’un édi- fice. I. Muri e$teriori. A Inclo$ing walls.

_Compactio_. X. 21. Schlu$s.

_Compactura_. IV. 7. Fuge. G. A$$em- blage. I. Comme$$ura. A. Joining. IV. 7. _trabes compactiles_, zu$ammengedobbelte Balken. G. Poutres jointes. I. Travi accop- piati. A. Compacted beams. X. 20. _po$tes_.

_Compendium_. VI. _Praef_. Gewinn, Profit. G. Profit. I Pro$itto. A. Profit.

_Compluvium_. VI. 3. Dachrinne. G. Goutière. I. Gronda. A. Gutter.

_Componere_. VI. 5. Zu$ammenrech- [0307]VITRUVIANUM. nen, addiren. G. Sommer. I. Sommare A. to Sum up.

_Comportatio_. I. 5. Zufuhr. G. Transport de vivres. I. Trasporto dei vi- veri. A. Carriage of provi$ions.

_Compo$itio_. III. 1. Einrichtung. G. Ordonnance. I. Compo$izione. A. Compo- $ition.

_Concameratio_. II 4. V. 10. Gewöl- be, gewölbte Decke. G. Voute. I. Coper- tura a volta. A. Vault. V. 11. _concamerata_ _$udatio_. Das gewölbte Schwitzbad, Dampf- bad. G. Etuve voutée. I. Sudatorio a vol- ta. A. Vaulted $udatory.

_Conceptio_ IX. 1. (IV.) Inbegrif. G. Contenu, Assemblage. I. Comple$$o. A. A$- $emblage — _mundi_. VI. 1. Das Weltgebäu- de. G. tout le Monde. I. Tutta la macchi- na del mondo. A. the whole world.

_Conclave_. VI. 5. VII. 7. Zimmer, Ge- mach. G. Chambre. I. Stanza. A. Room.

_Conchylium marinum_. VII. 13. Meer$chnecke. G. Limaçon de mer. I. Con- chiglia marina. A. Sea $hell$i$h.

_Conclu$urae fornicationis_. VI. 11. Fugen eines Schwibbogens. _i. a. coag-_ _menta_.

_Couclu$io cuneorum_ X. 18. Ver- keilung.

_Conductor_. I. 1. Entrepreneur; der- jenige, welcher einen Bau für ein gewis- $es Geld zu verfertigen übernimmt. _i. a._ _redemptor_. G. Entrepreneur. I. Chi’ pren- de in affitto. A. Enterpri$er.

_Confornicare_. V. 5. VIII. 7. Wöl- ben. Ueberwölben. G. Vouter. I. Fabricar a volta. A. to Vault.

_Conge$tio terrae_. VI. 11. das zwi- $chen den Grundmauern einge$chlo$$ene Erdreich; die Erdma$$e, Erdwerk. _i a. ter-_ _renum_. G. Terre. I. Terra-pieno. A. In- ternal ma$s of earth III. 3. VII. 1. _locus_ _conge$titius_ ein lockerer Boden, der aus- ge$üllt worden, oder aus lo$en Steinen, oder beweglichem Sande be$teht. X. 20. _conge$tio fo$$arum_, das Grabenausfüllen. G. Comblement d’un fo$$é. I Riempimen- to d’un fo$$o. A. Filling of ditches.

_Congelari_. VIII. 3. Be$tehen, ge$te- hen; von flü$$igen Körpern, wann $ie ihre Flü$$igkeit verlieren. G. Coaguler. I. Con- gelare. A. to Concrete.

_Conglomerari_. VII. 11. Sich klüm- pern. G. Se lier. I. Appicchar$i. A. to Ad- here together.

_Coni$terium_. V. 11. Sandbehälter, Ort in der Palä$tra, wo der Sand lag, wo- mit $ich die Kämpfer be$treueten, nach- dem $ie $ich mit Oele ge$albt hatten. G. Magazin de poussière. I. Coni$terio. A. Apartment which contained the powder or $and with which they rubbed their bo- dies.

_Connivere_. VII. 5. Mit halb ge$chlo$- $enen Augen $ehen. i. a. niventibus oculis videre. _Inertia mali judices connivent ar-_ _tium virtutes_, $ie $ehen das wahre Schöone in der Kun$t nur mit (vor Trägheit) halb ge$chlo$$enen Augen an.

_Con$eptum templi. i. a. Peribolus_. Ein mit einer Ringmauer eingefa$ster Raum oder Platz um einen Tempel, Vor- hof. _i. a. atrium e. g. atrium libertatis_.

_Con$onantes loci_. V. 8. _i. a_. συν- ηχοῦντες. Ein$timmende Orte, d i $olche, worin die Stimme ver$tärkt und deutlich wird. G. Lieux con$onans. I. Luoghi con- $onanti. A. Con$onant places.

[0308]LEXICON.

_Con$ummare $umptus aedifi-_ _cii_. einen Bauan$chlag machen. G. Sup- puter les frais etc. I. Computare le$pe$e etc. A. to Ca$t up an account of etc.

_Con$uetudo_. I. 2. Gewohnheit, Sitte, Mode. G. Mode. I. Moda. A. Fa$hion.

_Contabulatio_. X. 21. eine Breter- decke.

_Contignatio_. II. 9. IV. 2. Boden, Gebälke, Stockwerk, d. i. Verbindung meh- rerer Stöcke, Balken. G. Plancher, étage. I. Palco. A. Flooring, floor. _contignatus_, mit Balken belegt.

_Contra_. III. 3. V. 1. IX. 3. X. 22. Ge- rade darüber. G. Au droit des. I. A piom- bo di. A. Perpendicularly to. — IV. 3. Ge- rade darunter. G. Sous. I. Sotto. A. Under.

_Contracturae_. III. 2. IV. 6. Einzie- hung, Verjüngung. _contrahere_, verjün- gen, einziehen. G. Retrécissement. I. Ri- $tringimento. A. Contracture or diminu- tion.

_Contrario_. VIII. 1. Hingegen. G. Au contraire. I. Al contrario. A. On the con- trary.

_Converrere_. VII. 8. Zu$ammenkeh- ren. G. Balayer. I. Raunare colla $copa. A. to Gather with a broom.

_Conus_. IX. 6. (IX) Kegel; Art einer Sonnenuhr.

_Coquere_. II. 3. Ziegel brennen. G. Cuire des briques. I. Cuocere mattoni. A. To burn bricks. VII. 2. 10. II. 5. Kalk brennen. G. Faire de la chaux. I. Far la calcina. A. To burn lime.

_Copiae_. II. _Praef_. VI. 10. Baumate- rialien, d. i. alle Sachen, die zu Auffüh- rung der Gebäude nöthig $ind. G. Mate- riaux. I. Materiali. A. Materials.

_Corax. i. a. corvus_, oder _grus_. X. 19. der Rabe oder Kranich, ein Mauer- rei$ser.

_Coracinus εolor_. VIII. 3. Raben- $chwarz. G. Noir. I. Nero. A. Black.

_Coriceum_. V. 11. _i. a. $phaeri$terium_. Ball$aal, d. i. Saal, der zum Ball$piele be- $timmt war. G. Jeu de paume. I. Coriceo. A. Place where the youth exerci$ed with the ball; or undre$$ing room.

_Corium_. II. 3. 8. Lage, Schicht, Reihe, VII. 3. Auftrag auf die Mauer. G. Couche de mortier. I. Cro$ta. A. Coat.

_Corona_. II. 8. III. 3. IV. 3. Kranzlei$te, abhangende Platte, oder Kranzlei$ten; gro$ses plattes Glied am Kranze oder bey einem jeden Hauptge$im$e, als unterm Da- che u. $. f., welches verhindert, da$s der Regen nicht an den untern Theilen der Ordnung herunter lau$en könne, $ondern von da abträufeln mü$$e. G. Larmier, mou- chette. I. Gocciolatojo. A. Corona. V. 2. VII. 3. Ge$ims, Einfa$$ung, welche in den Zimmern zu ober$t an den Wänden um- her läuft. I. 1. III. 3. der Kranz, der obere Theil des Hauptge$im$es, des Gebälkes. G. Corniche. I. Cornice. A. Cornice. VII. Kranz, der an Wänden Felder einfa$st.

_Coronarium opus_. VII. 4. 6. Stuka- turarbeit, d. i $igürliche Verziorung von erhabener Arbeit, die von Gips, Kalk und Sand verfertiget, d. i. bo$$irt wird. G. Ou- vrages de $tuc. Ornemens de corniches. I. Ornato di $tucco. A. Stucco work.

_Cors_. VI. 9. Wirth$chaftshof. G. Cour de métairie. I. Corte. A. Farm-yard.

_Cor$ae_. IV. 6. Die Binden, d. i. äu$- $er$te Streifen an Thüreinfa$$ungen. G. Plattebandes. I. Fa$ce. A. Fa$cia.

[0309]VITRUVIANUM.

_Corus_. I. 6. Nordwe$t-Drittel-Nord- wind.

_Corυus_ oder _corax_, auch _grus_. X. 19. der Rabe, oder Kranich, ein Mauer- rei$ser.

_Cra$$itudo coriorum_. II. 8. Höhe der Steinlagen. G. Epaisseur des assises. I. Gro$$ezza de’ $ilari. A. Thickne$s of the cour$es. — _capituli_. III. 3. Höhe des Ka- pitäls. G. Hauteur etc. I. Gro$$ezza. A. Thickne$s etc. — _graduum_. III. 3. Höhe der Stufen. G. L’épai$$eur des degrés. I. Altezza del grado. A. Thickne$s of the $teps.

_Cos_. VII. 4. Schlei$$tein, Wetz$tein. G. Pierre à aiguiser. I. Pietra da aguzzare. A. Whet-$tone. _cote de$pumare_, ab$chleifen. G. Polir. I. Pulire. A. to Rub with $tones.

_Crates_. X. 20. Hürden. G. Claies. I. Graticcj. A. Hurdles.

_Cratitii $c. parietes_. II. 8. VII. 3. Stockwerkswände, Bundwände, Fachwerk, d. i. Wände, die nicht ma$$iv von Steinen, $ondern nur von Holz aufgeführt $ind. Sie waren aus hölzernen Schwellen, Stie- len oder Säulen, Riegeln, Bändern und Rahm$tücken zu$ammenge$etzt. Die Oeff- nungen zwi$chen die$en Hölzern, oder die Fächer, werden mit Back$teinen ausge- mauert, oder mit Fachholz und Lehm aus- gefüllt. G. Murailles faites de bois entre- lacé. Cloi$ons. Cloi$onnages. I. Intelajati. A. Hurdle walls, viz. wooden partitions.

_Crepidines_. III. 2. IV. 6. i. e. Mem- brum quodque in corona aliave re emi- nens. Glieder, die vor anderen hervor- ragen. Anwach$ungen. Auslaufungen. Vor- $techung. G. Empatements. I. Spiccature. A. Footings. V. 12. i. a. margo, extremi- tas, projectura.

_Criodoche_. X. 19. _i. a. arietaria ma-_ _china_, Sturmbocksma$chine; ein Ge$telle für den Sturmbock.

_Cru$ta_. II. 8. Kru$te, Rinde, Schale, Lage. G. Croûte. I. Cro$ta. A. Coat.

_Cryptae_. VI. 8. Gewölbe zur Aufbe- wahrung allerley Waaren. G. Caves. I. Grotte. A. Vaults.

_Cubiculum_. II. 8. Lager, liegende Fuge eines Steins. G. Lit. I. Letto. A. Cour- $e. Bed. VI. 7. Zimmer. G. Chambre. I. Stanza. A. Room.

_Cubile_. IV. 2. Lager, Loch, worin ein Balken liegt. IV. 4. Liegende Fuge. G. Lit. I. Letto. A. Bed.

_Cubitus_. III. 1. Elle, Maa$s vom Ell- bogen bis zur Spitze des Mittelfingers. Sie be$tand aus $echs Querhänden oder vier und zwanzig Zoll. G. Coudée. I. Cubito. A. Cubit.

_Cullearis_ oder _culliaris_. VI. 9. von dem Maa$se eines _culleus_.

_Culleus_, ein Maa$s von zwanzig Am- phoren. G. 1600 pintes. I. 20 anfore. A. Ve$$el containing 108 gallons, or according to $ome, 143 gallons and 3 pints.

_Culina_. VI. 9. Küche. G. Cui$ine. I. Cucina. A. Kitchen.

_Culmen_. VI. 2. V. 1. Fir$tbalken, d. i. der ober$te Balken in einem Dache, in der Fir$te. G. Faîte. I. Colmo. A$inello. A. Ridge piece.

_Cultelli lignei_. VII. 3. Hölzerne Pflöcke. G. Chevilles de bois. I. Cavicchi di legno. A. Wooden pegs.

_In Cultrum collocare_. X. 10. oder _in cultro_ X. 14. Auf die hohe Kante, auf die $chmale Seite legen, $etzen. G. En cou- teau. I. a coltello. A. on the $ide, or edge.

[0310]LEXICON

_Cunei_. V. 6. Keil$örmige Abtheilun- gen der Sitzreihen im Theater. G. Les amas de degrés. I. Cunei, quartieri di $e- dili. A. Seats between the $teps directed in radial lines. VII. 4. 5. Raum zwi$chen den Feldern, womit die Wände verziert $ind. Die Ge$talt de$$elben hängt von der Ge$talt der Felder ab.

_Cupre$$us_. II. 9. Cypre$$e. G. Cy- près. I. Cipre$$o. A. Cypre$s.

_Curare_. I. 6. Heilen, kuriren. G. Gué- rir. I. Guarire. A. to Cure.

_Curculio_. VI. 9. Der braune oder $chwarze Kornwurm. G. Chalan. I. Ton- co. A. Blackworm.

_Curia_. V. 2. Rathhaus. Ver$ammlungs- ort zu Berathschlagungen. G. Hôtel de Vil- le. I. Curia. A. Senate - hou$e.

_In Cur$ibus_. I. 1. VIII. 7. (vielleicht _in decur$ibus)_ Bergabwärts.

_Curυatura camerae_. VII. 3. Ge- wölbe - Bogen, gewölbte Decke. G. Plan- cher en voute. I. Volta. A. Arched ceiling.

_Cu$tos_. IX. 3. (VI.) Bärenhüter, Boo- tes. G. Gardien. I. Cu$tode. A. Keeper.

_Cylindrus_. X. 6. eine Wegwalze. G. Cylindre. I. Cilindro. A. Cylinder.

_Cymatium_. III. 3. IV. 1. Wul$t der Ioni$chen Säule. G. Ove. Echine. Quart de rond. I. Ovolo. A. Echinus, ovolo. III. 1. IV. 3. Kehllei$te, bey den Ti$chlern Kehl- $to$s, d. i. eine Lei$te, die aus einem aus- wärts und einem einwärts gehenden Zir- kel$tücke zu$ammenge$etzt i$t; derge$talt, da$s das auswärts gehende Zirkel$tück das vordere, und das einwärtsgehende das in- nere der Lei$te abgebe. G. Cymai$e. I. Gola diritta, cima$a A. Cymatium. — _Do-_ _ricum_. IV. 3. 6. Dori$che Lei$te. Hohllei$te. Glied der Baukun$t, das in $einer Breite und Tiefe nach einem halben Zirkel oder auch nach einem Quadranten ausgehöhlt i$t. G. Cavet. I. Cavetto. A. Doric cy- matium.

_Cymbalum_. X. 13. Becken. Glocke. G. Cymbale. I. Cembalo. A. Cymbal.

_Cyziceni oeci_. VI. 6. Cyzicener- Saal, mit langen bis auf die Erde gehen- den Thürfen$tern; gegen Mitternacht ge- legen; die Aus$ichtin den Garten. G. Gran- des $alles Cyzicènes. I. Salotti Ciziceni. A. Cyzicenian $aloons.

_Dealbare_. VII. 4. Wei$sen, eine Wand oder Decke mit wei$ser Tünche überzie- hen, und wei$s an$treichen, übertünchen. G. Blanchir. I. Imbiancare. A. to Whiten.

_Deca$tylos_. III. 1. Zehn$äulig. G. à dix colonnes. I. A dieci colonne. A. With ten columns.

_Declinatio poli_ IX. 5. (VIII.) Pol- höhe. G. Elevation du pôle. I. Elevazione del polo. A. Elevation of the pole.

_Decor_. I. 2. Das Schickliche. G. Bien- $éance. I. Decoro. A. Decor.

_Decuria_. VII. 1. _hominum_, ihrer zehn. Anzahl von zehn Leuten. G. Dix hommes. I. Dieci uomini. A. Ten men.

_Decur$us_. VIII. 7. Bergabwärts ge- hende Wa$$erleitung. G. Pente. I. Calata. A. Decur$ion.

_Decu$$atim_. I. 6. Ueberzwerch, kreuzweis. _Decu$$atio_. I. 6. X. 11. Kreuz- wei$er Durchfchnitt zweyer Linien. G. In- ter$ection. I. Inter$ezzione. A. Inter$e- ction. _Decu$$is_. III. 1. ein Zehner. G. Di- xaine. I. Numero di dieci. A. Number of [0311]VITRUVIANUM. ten. _Decu$$is $exis._ III. 1. Die Zahl Sech- zehn 16.

_Deformare._ I. 1. Abrei$sen, durch Zeichnen abbilden, G. De$$iner. I. De$ig- nare. A. To draw. _Deformatio._ I. 1. Ab- ri$s, Zeichnung. G. Dessein. I. Di$egno. A. Draught.

_Dejectus._ VI. 3. Ableiter der Traufe. G. Cheneau. I. Gorno. A. Eaves.

_Deliquiae._ VI. 3. Wa$$errinnen. G. Cheneaux. I. Gronda. Gorno. A. Eaves.

_Delphinus._ X. 13. An der Wa$$eror- gel, eine Art von Hebel in Ge$talt der Del- phine.

_Delumbare ad circinum._ VI. 5. Nach einem gedrückten Bogen wölben. G Faire une voute surbaissée. I. Inarcare. A. To form an elliptical ceiling.

_Demolitor._ X. 19. Mauerrei$ser. G. Démoli$$eur. I. Demolitore. A. Demoli- $her.

_Denarius._ III. 1. Zehner. Münze, welche Anfangs zehn, nachmals aber $ech- zehn eherne As galt. _Denaria $i$tula._ VIII. 7. Zehnzöllige Röhre, im Umfange. G. Tuyau de dix doigts en circonférence. I. Canna dieci dita in circonferenza. A. Pi- pe ten digits in compa$s.

_Dentatum tympanum._ IX. 6. (IX) X. 10. Bezahntes Rad, d. i. ein Rad, wel- ches mit Zähnen, oder kurzen Stäben, Kämme genannt; entweder auf seiner Sei- ten- oder Stirnfläche ver$ehen i$t. G. Roue dentelée. I. Ruota dentata. A. Touthed wheel.

_Dentes $errae._ I. 5. Sägezähne. G. Dentelure en forme de $cie. I. Denti a gui- $a di $eghe. A. Teeth formed like tho$e of a $aw.

_Dentes forcipis._ X. 2. Die Kneipen einer Zange. G. Crochets de tenailles. I. Punte di tenaglia. A. Teeth of the pincer. VIII. 1 _in dentes procumbere_. Vorwärts niederfallen, mit dem Ange$icht zurErde. VI. 11. _muri._ Beym Grundbaue, Mauern die in der Ge$talt der Zähne einer Säge die beyden Stirnmauern verbinden. G. Den- telure. I. Denti. A. Teeth.

_Denticuli._ I. 2. IV. 2. III. 3. Zahn- $chnitte. Kleine Zierrathen an dem Ban- de, der $ich in Ioni$chen und Korinthi- $chen Gebälken zwi$chen dem Frie$e und dem Kranzlei$ten be$indet. G. Denticule. I. Dentelli. A. Dentils. IX. 6. (IX.) Zähne, Kämme, an den Rädern. G. Dents. I. Denti. A. Teeth.

_Depalatio._ IX. 5. (VIII.) Die Ver- längerung und Verkürzung des Schattens des Stifts oder Zeigers auf der Sonnenuhr. G. Proportion de l’ombre équinoxiale. I. L’accorciamento ed allungamento dei gior- ni. A. Methode of $inding the increa$e and decrea$e of the $hadow of the gnomon.

_Deprimere puteum._ VIII. 1. einen Brunnen graben, ab$enken. G. Creu$er un puits. I. Profondare un pozzo. A. To $ink a well.

_De$criptio._ I. 6. III. 3. Abri$s, Ab- bildung. _de$criptio aedi$iciorum in areis._ Grundri$s. — VIII. 2. _orbisterrarum._ Land- karte. G. Carte géographique. I. Carte geo- gra$iche. A. Map of the earth.— I. 6. _ven-_ _torum._ Windro$e. G. Ro$e des vents. I. Sfera dei venti. A. Compa$s.

_De$ignatio._ I. 6. Abbildung. _de$i-_ _gnare._ I. 6. Abbilden. G. Dessiner. I. Di- $egnare. A. to Draw.

_De$pumare cote._ VII. 4. Abzie- [0312]LEXICON hen. Ab$chleifen. G. Polir. I. Pulire. A. to Rub.

_De$tinare._ V. 12. befe$tigen. G. At- tacher. I. Ficcare. A. To $ettle.

_Detractio._ I. 6. ein zehrendes, ab- nehmendes Arzneymittel. G. Evacuation. I. Evacuazione. A. Evacuation.

_Devorantur rotae._ X. 6. die Rä- der ver$inken. G. Enfoncer. I. Affondare. A. to Sink.

_Dextans._ III. 3. Zehn Theile von zwölfen, worin ein Ganzes getheilt wird. {10/12}.

_Diagonios._ IV. 1. IX. _Praef._ (1) _Dia-_ _gonii linea._ VI. 4. Diagonallinie, d. i. Li- nie, die von einem Winkel einer Figur quer durch sie hindurch bis zum gegen- über $tehenden Winkel geht. _Diagoualis_ _linea_ auch _diagonica_. IX. _Praef._ (1.) VI. 5. _linea diagoni._ G. Diagonale. I. Diago- nale. A. Diagonal.

_Diagramma._ V. 4. Tonleiter, Scala. G. Echelle, gamme, clavier. I. Scala, dia- gramma. A. Diagram.

_Diametros, diameter._ X. 14. Durchme$$er. V. 7. G. Diamêtre. I. Dia- metro. A. Diameter.

_Diapa$on._ V. 4. Octave in der Mu- fik.

_Diapente._ V. 4. Quinte in der Mu- $ik.

_Dia$tylos._ III. 2. Weit$äulig. G. à colonnes distantes. I. A. colonne di$tanti. A. With di$tant columns.

_Diate$$aron._ V. 4. Quarte in der Mu$ik.

_Diathe$is._ I. 2. _i. a. di$po$itio_, Ein- richtung.

_Diathyra._ VI. 10. Hei$st bey den Griechen was die Lateiner durch _prothyra_ ausdrücken, nehmlich Schranken, Befrie- digung vor der Thüre, G. Barriéres. Avant- portes. I. Cancello, riparo avanti una por- ta; antiporta. A. Barriers.

_Diatoni._ II. 8. _i. e. utraque parte_ _frontati._ Durchbinder, Binde$teine, d. i. Steine, welche quer durch die Mauer ge- hen, $o da$s sie auf beiden Seiten der Mauer ge$ehen werden können, und bei- de Stirnmauern mit einander verbinden und zu$ammen halten. G. Pierres à deux paremens. I. Diatoni. A. Stones extending from one face of the wall to the other.

_Diatonon._ V. 4. Diediatoni$che Ton- leiter.

_Diaulos._ V. 11. Duorum $tadiorum habens circuitionem.

_Diazomata._ V. 7. Ab$ätze im Thea- ter, _i. a. praecinctiones._

_Dichalcum._ III. 1. Viertel - Obole, eine Münze.

_Didoron._ II. 3. Ich le$e dafür _Ly-_ _dion._

_Diezeugmenon._ V. 4. Das getrenn- te Tetrachord, in der Mu$ik.

_Die$is._ V. 3. Der er$te hörbare Ton eines In$truments. V. 4. ein Viertelton.

_Digitus_. III. 1. Zoll, ein Maa$s; deren 16 einen Fu$s und 24 eine Elle ausmachen. G. Pouce. I. Dito. A. Inch.

_Dimoiron._ III. 1. _i. a. bes,_ Zweydrit- tel. {2/3}.

_Dioptrae._ VIII. 6. Dioptern, Ab$e- hen, Vi$iere, d. i. $enkrecht ge$taltete me$- $ingene Platten oder Bleche, an mathema- ti$chen In$trumenten, wodurch man vi- $irt. G. Dioptres. I. Traguardo. A. Di- optrae.

[0313]VITRUVIANUM

_Dipechaice._ I. 2. _i. a. inter$calmium._ Raum von einem zum andern Ruder.

_Dipla$ion._ III. I. die doppelte Zahl $echs.

_Diplinthii._ II. 8. — _parietes_, Mau- ern, die zwey Ziegel dick $ind. G. Murs à deux rangs de briques de large. I. Muri di mattoni a due ordini. A. Walls containing the length of two bricks in thickne$s.

_Dipteros._ III. 1. VII. _Praef._ Dop- pelflüglicht, d. i. ein Tempel der vorn und hinten 8 Säulen und eine zweyfache Säu- len$tellung auf den Seiten hat. G. Diptère. I. Diptero. A. Dipteros.

_Directio_ oder _directura_. VII. 3. ebener Abputz. G. Egalité. I. Piano. A. Evenne$s.

_Directus._ VII. 3. Eben, geebenet. G. Egalé. I. Appianato. A. Made even.

_Dirigerearena._ VII. 3. Mit feinem Kalkmörtel eben abputzen. G. Egaler. I. Appianare. A. to make even.

_Disdiapa$on._ V. 4. Die Doppel-Oc- tave, Decime Quinte. Sie i$t die Octave von der Octave, und verhält $ich wie 4:1.

_Di$paratio procreationis._ II. 9. Die Entbindung der Leibesfrucht. Geburt des Kindes. G. Accouchement. I. Sepa- razione del feto. A. Delivery.

_Di$pluviatum (cavaedium)_ VI. 3. ein trauflo$er Hof, d. i. wo die Traufe in den Ecken, dicht an der Wand, vom Dache bis zum Erdboden hernieder geleitet wird. G. Découvert. I. Di$pluviato. A. Displuviated.

_Di$po$itio._ I. 2. _i. a. Diathe$is_. Die Einrichtung, d. i. die $chickliche Stel- lung aller Theile, und die dadurch in der Zu$ammen$etzung bewirkte, dem End- zwecke des Gebäudes angeme$$ene, Zier- lichkeit. — Hin und wieder hei$st es auch $o viel, als Anordnung. G. Disposition. I. Di$po$izione. A. Di$po$ition.

_Disrumpere._ VII. 11. Sprengen. G. Rompre, bri$er. I. Rompere. A. to Spring.

_Di$$onantes loci._ V. 8. Mi$stö- nende Orte. G. Lieux di$$onans. I. Luoghi di$$onanti. A. Di$$onant places.

_Di$tributio._ I. 2. _i. a. Oeconomia._ Eintheilung, d. i. Fügliche Vertheilung der Materialien und des Platzes, verknüpft mit einer vernünftigen Wirth$chaftlichkeit beym Bauaufwand. G. Di$tribution. I. Di- $tribuzione. G. Di$tribution.

_Dodrans._ VII. 1. Dreyviertel; neun Theile eines As. {3/4}.

_Dolare arborem, materiam._ II. 9. VII. 2. Holz be$chlagen, behauen. G. Couper. I. A$ciare. A. to Hew.

_Dolium._ VI. 9. einFa$s. G. Tonneau. I. Va$o. A. Ve$$el.

_Dominicus $umtus._ VII. 5. Ko$ten, welche der Bauherr trägt.

_Dominus._ VII. 5. Bauherr; derjenige, welcher ein Haus bauen lä$st, _i. a. pater fa-_ _milias._ G. Maître, celui qui fait bâtir. I. Pa- drone. A. Proprietor. Ma$ter. Employer.

_Domus urbana._ I. 2. VI. 8. Stadtge- bäude. G. Mai$on de ville. I. Ca$a di città. A. City - hou$e.

_Donicum._ IX. 4. fur _donec_, bis.

_Doron._ II. 3. _i. a. Palmus._ Die flache Hand, Querhand. _item_ ein Ge$chenk. G. Don. I. Dono. A. Pre$ent.

_Drachma._ III. 1. Münze, $echs Obo- len an Werth; oder 24 Dichalken oder Trichalken.

_Ducere lateres._ II. 3. Ziegel $trei- chen, verfertigen. G. Faire des briques [0314]LEXICON mouler. I. Formare mattoni. A. to make bricks.

_Ductarius funis._ X. 2. Zug$eil. G. Cables. I. Menale. A. Drawing ropes.

_Ductus,_ oder

_Ductiones aquarum._ VIII. 7. Wa$- $erleitungen. G. Aqueducs. I. Acquedotti. A. Aqueducts.

_Eccle$ia$terium._ VII. 5. Ver$amm- lungsort; ein kleines Theater zu Tral- les; _minu$culum theatrum_, theatridium.

_Echea._ I. 1. V. 5. Schallgefä$se. Thea- terva$en. G. Vases de théatre. I. Va$i del Teatro. A. Va$es of the theatres.

_Echinus._ IV. 3. 7. Der Wul$t; in der Baukun$t, ein Glied das nach einem un- terwärts laufenden Viertelzirkel gebau- chet i$t. Un$re Werkleute nennen les ei- nen Viertel$tab. G. Quart de rond, Ove. Echine. I. Ovalo. A. Echinus, ovalo.

_Ecphora._ III. 3. VI. 2. _i. a. projectu-_ _ra._ Ausladung, Auslauf: Die Weite, um welche ein Glied oder Theil einer Säulen- ordnung vor dem Körper, wovon es ein Glied i$t, vor$pringt. G. Saillie. I. Sporti. A. Projectures.

_Effectus operis._ I. 1. Die Ausü- bung. G. Pratique. I. Pratica. A. Practice.

_Elaeothe$ium._ V. 11. _i. a. unctua-_ _rium._ Salbezimmer im Bade. G. Lieu où l’huile étoit $errée. I. Eleote$io. A. Room where they anointed.

_Ellychnium._ VIII. 1. Dacht. Licht- dacht. G. Mêche. I. Lucignolo. A. Wick.

_Embates._ I. 2. IV. 3. _i a. modulus._ der Model, d. i. die Einheit, nach welcher in der Baukun$t die verhältni$smä$sige Grö$se jedes, zur Verzierung dienenden Theiles, be$timmt wird. G. Module. I. Modulo. A. Module.

_Emboli ma$culi._ X. 12. Ma$$ive Kolben in einem Stiefel. Ein Kolben i$t bey Saug-und Druckwerken ein cylindri- $ches Stück, welches an eine Stange befe- $tiget i$t, und in einer Röhre auf- und ab- geht, wenn das Saug- oder Druckwerk im Gebrauch i$t. Bey er$tern i$t er hohl, und mit einem Ventil ver$ehen; bey letztern aber i$t er voll, und aus runden Scheiben von Leder zu$ammenge$etzt, die oben und unten me$$ingene Scheiben haben, welche das Leder zu$ammen halten. G. Pi$tons. I. Stantuffi. A. Pi$tons.

_Emendate._ X. 11. Mit aller Genauig- keit. G. Avec exactitude. I. Con e$attezza. A. With accuracy.

_Emi$$arium._ VIII. 7. Wa$$erabla$s. Ich behalte mit anderen die gewöhnliche Le$eart _immi$$arium_, d. i. Einfang, — bey, weil es im Text _ad recipiendum aquam_ _immi$$arium_ hei$st.

_Emplecton._ II. 8. Eine Artvon Mau- erwerk, das Gefüllte genannt, weil der Raum zwi$chen zwey Stirnmauern ent- weder, wie bey den Griechen, mit gehö- rig verfertigtem Mauerwerke; oder, wie bey den Römern, mit unordentlich durch einander geworfenen zerbrochenen Stei- nen und Mörtel ausgefüllt wurde. Letz- teres nannten die Griechen _diamicton_. Plin. XXXVI. 51. G. Maçonnerie à rem- plage. I. Fabbrica riempita. A. Wall, which had a core of rubble $tones in the middle; by the Romans, thrown in pro- miscuously; by the Greeks, wrought throughout in the $ame manner as the fronts.

[0315]VITRUVIANUM.

_Emporium._ II. 8. Marktin einem Ha- fen, Stapel, Handelsplatz. i. a. Forum. G. Marché. I. Mercato. A. Market.

_Encarpi._ IV. 1. Frucht$chnüre, Frucht- gehänge, Fruchtband, Fruchtkranz — Zierrath in der Baukun$t. G. Fe$tons. I. Fe$toni, ghirlandi. A. Fe$toons.

_Enclima,_ IX. 6. (IX.) _i. a. inclinatio_ _coeli_, die Polhöhe, Neigung des Aequa- tors gegen den Horizont, welche $ich auf die ver$chiedene Breite der Erde und Oer- ter bezieht. Nach Martini von den Sonnenuhren u. $. w. S. 55. Anm. brauchen die Mathematiker, z. B Pro- klus, die Ausdrücke _clima_ und _enclima_ in Einer Bedeutung.

_Encyclios di$ciplina._ I. 1. — _do-_ _ctrinarum._ VI. _Praef._ Kreis, Umfang, In- begriff, Kette, — Encyklopädie der Wi$- $en$chaften. G. Encyclopédie. I. Enciclo- pedia. A. Encyclopedy.

_Engonaton._ IX. 6. (IX.) eine Art von Sonnenuhr.

_Engibata._ X. 12. In Fla$chen einge- $chlo$$ene Männchen, eine Erfindung des Kte$ibius gleich der, welche wir Carte- $iani$che Teufel nennen. G. Petites figu- res dans des va$es de verre. I. Statuette che $i muovono in un va$e. A. Little figu- res made to move in gla$s va$es, by means of the water, which the va$es have recei- ved.

_Enta$is._ III. 2. 3. _adjectio quae $it in_ _mediis columnis._ Ver$tärkung in der Mitte der Säulen. Aus$chweifung der Säule nach der krummen Linie. G. Renflement au milieu des colonnes. I. Giunta in mezzo della colonna. A. Swell in the middle of columns.

_Epagon._ X. 5. _i. a. artemon_, Leit$la- $che; dritter Kloben am Fu$se eines Poly- $pa$t's.

_Ephebeum._ V. 11. Jünglings$aalin der Palä$tra. G. Lieu pour les jeunes garçons. I. Efebeo. A. Ephebeum. viz. place of exerci$e for the youth.

_Ephecton._ III. 1. Ueber $echs, d. i. $ieben. 7.

_Epibatae._ II. 8. See - oder Schiff$ol- daten. G. Mariniers. I. Marinari. A. Ma- riners.

_Epidimoeros._ III. 1. _i. a. bes alte-_ _rum._

_Epigramma._ VIII. 3. In$chrift, In- $cription. G. Inscription. I. In$crizione. A. In$cription.

_Epipentamoeros._ III. 1. _i. a. quin-_ _tarium alterum._ 1{5/6}.

_Epi$cenos._ V. 7. und _epi$cenium_ VII. 5. Ober$ter Ueber$atz der Scena. G. Troi- $iéme ordre de colonnes $ur la $cène. 1. II terzo ordine. A. Third order of columns.

_Epi$chis._ X. 17. _i. a. cuneolus fer-_ _reus_, ei$erner Zapfen oder P$lock auf dem Loche der Bali$ta und Katapulta, zur Be- fe$tigung des dadurch gezogenen Seils. Ei- nige le$en dafür _epizygis_.

_Epi$tylium._ III. 1. 2. 3. IV. 3. _Praef._ V. 1. X. 6. Unterbalken, Architrave; der unter$te Theil des Gebälks oder der Bal- ken, welcher längs über die Säulen eines Gebäudes gelegt wird. G. Architrave. I. Architrave. A. Architrave. _Epi$tylia._ I. 2. III. 1. das ganze Gebälk. G. Entablement. I. Corniciame. A. Entablature. _Epi$ty-_ _liorum ornamenta._ V. 1. 7. Fries und Kor- ni$che. G. Frise et corniche. I. Cornicia- menti. A. Ornaments of the epi$tylium.

[0316]LEXICON

_Epi$tomium._ IX. 6. (IX.) X. 13. Hahn, Werkzeug, wodurch man eine Röhre u. $. w. öffnen und ver$chlie$sen kann. G. Ro- binet. I. Chiave d’una fontana. A. Stop- per.

_Epithitides._ III. 3. Diejenigen Rinn- lei$ten, welche man auf den Kranz des Giebels zu $etzen pflegte, und welche um ein Achtel höher als der Kranzlei$ten wa- ren. G. Simai$er sur les corniches du tympan. I. Gola che termina la cornice del fronte$pizio. A. Sima over the corona of the pediment.

_Epitoxis._ X. 15. Die Nu$s, d. i. Ker- be, Rinne auf der Katapulta, worin die Sehne ruht und aus welcher $ie herausge- $chnellt wird. G. Epitoxis. I. Epito$$i. A. Epitoxis.

_Epitritos._ III 1. _triens alterum_ (irrig _tertiarium_) d. i. 1{1/3}.

_Epizygis._ X. 16. 17. S. _epi$chis._

_Equilia._ VI. 10. Pferde$tall. G. Ecu- rie. I. Stalla. A. Stable.

_Equus._ IX 3. (VI.) Pega$us, das Stern- bild.

_Erectio firma._ VIII. _Praef._ Steif- heit, Vermögen $ich aufzurichten. Zeu- gungskraft. G. Erection. I. Erezzione. A. Erection.

_Ergata._ I. 1. X. 4. eine Winde, Erd- winde, eine perpendikulär $tehende Win- de, welche von einem Orte zum andern gebracht werden kann. G. Cabertan. Vin- das. I. Argano. A. Cap$tan.

_Erismae._ VI. 11. X. 1. Strebepfeiler, Gegen$tützen. _i. a. anterides._

_E$chara._ X. 17. 20. Fu$sge$telle der Bali$ta, oder des Schirmdachs. G. Ba$e. Grille. I. Ba$e. A. Ba$e.

_E$culus._ II. 9. Die Speiseiche oder kleine Eiche. G. Petit chêne. I. I$chio. A. E$culus.

Et für $ive, _oder: III. 2._ Pleromatos enim ratio et columnarum circum aedem di$po$itio. _VI. 9._ vectibus et prelo. _VII. 1._ Incernatur marmor et $upra loricae ex calce et arena inducantur. _VII. 3._ arena- tum et marmor et omne tectorium indu- catur. _VIII. 7._ de gnomonicis rebus et ho- rologiorum rationibus. _VIII. 7._ quemad- modum in rivis et canalibus dictum e$t. _X. 9._ moduli quadrati pice et cera $olidati.

_Ete$iae._ I. 6. We$t-Drittel-Nordwe$t- wind.

_Euangelus._ X. 7. Guter Bote, der eine frohe Bot$chaft bringt. G. Porteur de bon- nes nouvelles. I. Portatore di buone nuo- ve. A. Bearer of good tidings.

_Evanidus._ II. 8. 10. Wandelbar, bau- fällig, hinfällig. VII. 2. Kraftlos. G. Mai- gre. I. Magro. A. Weak. VII. 3. Matt, $chwach von Glanz.

_Evane$cere._ VII. 3. Den Glanz ver- lieren, matt, blind werden. G. Perdre le lu$tre. I. Smortire. A. to Fade.

_Everganeae trabes._ V. 1. Wohl- verbundene oder eingebundene Balken. G. Poutres jointes. I. Travi concatenati, giunti. A. Beams well wrought.

_Eurhythmia._ I. 2. VI. 2. Ueberein- $timmung, Wohlgereimtheit, d. i. Schön- heit, gefälliges An$ehen der Theile in der Zu$ammen$etzung. G. Eurythmie. I. Eu- ritmia. A. Eurithmy.

_Euripus._ VII. 5. Kanal. G. Canal. I. Canale. A. Canal.

_Euronotus._ I. 6. Süd-Drittel-Südo$t- wind.

[0317]VITRUVIANUM.

_Eurus._ I. 6. Südo$twind.

_Eu$tylos._ III. 2. Schön$äulig, in Rück- $icht der Säulenweiten. G. Eu$tyle, à co- lonnes bien placées. I. Eu$tilo, a giu$to in- tercolumnio. A. Eu$tylos, viz. with ju$t di$tribution of the intercolumns.

_Eutheia._ X. 8. _i. a. porrectum_, die gerade Linie.

_Euthygrammus._ I. 1. _i. a. regula._ Richt$cheid, Lineal, G. Règle. I. Riga. A. Ruler.

_Exactio._ IV. 1. VI. 2. Vollendung. Vollkommenheit. G. Préci$ion. I. Preci- $ione. A. Preci$ion.

_Examen._ X. 9. Die Zunge an der Wa- ge. G. Languette. I. Linguetta. A. Ton- gue.

_Examinare alicui rei._ X. 8. Mit etwas im Gleichgewicht $tehen. G. Etre en équilibre. I. Equilibrare. A. to poi$e, equilibrate.

_Examinatio._ X. 8. _i. a. libratio_, die Abwage, d. i. die Entfernung $owohl der La$t, als der Kraft, von dem Ruhepunkte, der Ab$tand. G. Equilibre. I. Equilibrio. A. Equilibrium.

_Excernere._ II. 4. Aus$ieben. — _cri-_ _bris._ VII. 6. Durch$ieben. G. Sasser. I. Cer- nere. A. to Sift.

_Excidere._ VII. 3. Abhauen. G. Cou- per. I. Tagliare. A. to Cut.

_Excoquere._ II. 6. V. 3. VII. 4. Aus- dörren. G. Sécher. I. Seccare. A. to Dry.

_Excurrere._ IV. 6. Hervortreten. G. Saillir. I. Sportare. A. to Project.

_Exedrae._ V. 11. VI. 5. VII. 5. 9. Hör- $äle, d. i. gro$se offene Säle an Säulengän- gen, mit Sitzen ver$ehen, damit die Phi- lo$ophen u. $. f. darin $itzend Unterricht geben oder $ich unterhalten konnten. G. Grandes salles. Cabinets de conversation. I. Sale. A. Exedrae, viz rooms for con- ver$ation or di$putation. VI. 10. Ge$ell- $chaftszimmer. G. Cabinets de conver$a- tion. I. Stanze da ricevere. A. Parlours.

_Exemplar._ X. 22. Modell. G. Mode- le. I. Modello. A. Model. VIII. 6. Abbil- dung. G. Figure. I. Figura. A. Figure.

_Exemplum._ VII. 5. Vorbild, Mu$ter. G. Modele. I. Modello. A. Model.

_Exi$ona._ IV. 7. Ich le$e mit Turne- bus: _ex his omnia_.

_Exo$tra. Vegetius_ IV. 17. 21. _i. a. pro-_ _jectura._ Schiebebrücke.

_Expeditionum ru$ticarum ae-_ _dificia._ VI. 8. Landwirth$cha$tsgebäude, G. Maisons de campagne. I. Ca$e di cam- pagna. A. Hou$es in the country.

Expertiones. _VIII. 5._ i. a. experi- menta.

_Explicare._ VI. 6. Anordnen, reguli- ren. G. Disposer. I. Di$egnare. A. to Di$- po$e.

_Expolitiones._ VI. 11. VII. _Praef._ 1. 5. Putz, Auszierung. _i. a. politiones._ G. Enduits. I. Pulimenti. A. Pla$tering. Plai- $terwork.

_Expolitus._ VII. 9. Ange$trichen. G. Coloré. I. Colorito. A. Coloured.

_Expre$$iones._ IV. 4. Fugenlei$ten. VII. 3. ein Rahmen, Lei$te. I. 1. VIII. 7. IX. 6. (IX.) X. 12. Das Aufwärtstreiben des Wa$$ers Druckwerk, _i. a. expre$$us._ A. Waterpre$$ers. VIII. 7. G. Endroits où I’eau remonte; montée. I. Salita. A. Ex- pre$$ures.

_Exprimere._ VIII. 8. Das Wa$$er auf- wärts, in die Höhe treiben. G. Faire mon- [0318]LEXICON ter I’eau. I. Far $alire I’acqua. A. To pre$s upward.

_Ex$truere parietem._ eine Mauer aufführen. G. Elever un mur. I. Ergere un muro. A. to rai$e a wall.

_Extinguere calcem._ II. 5. Kalk lö- $chen. G. Eteindre la chaux. I. Spegnere la calcina. A. to $lake, to kill lime.

_Extrema linea circinationis._ IX. 5. (VIII.) Peripherie. Circumferenz eines Zirkels. G. Periphérie. I. Periferia. A. Periphery.

_Extrudere._ I. 5. VI. 11. Herausdrän- gen, heraustreiben. G. Pou$$er. I. Diroc- care. A. to Force out.

_Faber._ II. 1. Mei$ter, Kün$tler von vor- züglicher Ge$chicklichkeit. G. Maître. I. Mae$tro. A. Ma$ter. — _aerarius._ II. 7. Mei- $ter im Gu$s. G. Fondeur en bronze. I. Gettatore. A. Bra$s - worker.

_Fabrica._ I. 1. VI. _Praef._ Ausübung, Praxis. G. Pratique. I. Pratica. A. Practice.

_Factitius color._ VII. 10. gemacht, kün$tlich, durch Kun$t hervor gebracht. G. Couleur arti$icielle. I. Colore arti$iciale. A. Factitious colour.

_Fagus._ II. 9. Buche, Buchbaum. G. Hêtre. I. Faggio. A. Beech.

_Familiaricae cellae._ VI. 10. Ge$in- de$tuben. G. Chambres des dome$tiques. I. Abitazione della famiglia. A. Servant- rooms.

_Fanum._ X. 6. Der zu einem Tempel einer Gottheit geweihete Platz; von _fana-_ _re_, weihen, heiligen. G. Place consacrée et destinée à un temple. I. Luogo con$e- grato e de$tinato ad un tempio. A. Place dedicated to a temple. VI. 1. I. 3. Der Tem- pel, das Gebäude $elb$t. _fana aedi$icare._ i. a. aedes $acras.

Farnus. _VII. 1. eine Ae$che._ Mihi vi- debatur farni vox orta ex corruptione quadam librarii, qui fraxinum cum nollet integre $cribere franum po$uit, e quo deinde levi transpo$itione farnus ortus e$t. Vel quod magis fere placet, labente aevo franum etiam dixere fra- xinum, e quo Gallorum etiam frêne or- tum e$t. Gesner. in Pallad. I. 9. 3.

_Farraria._ VI. 9. Getreideböden. Fut- terböden. G. Grenier. I. Magazini per far- ro. A. Meal-room. Repo$itory for grain.

_Fartura._ II. 8. Fülle, d. i. Bruch$tei- ne und Mörtel, womit der Raum zwi- $chen zwey Futtermauern gefüllt wird. G. Remplage; garni, I. Riempitura. A. Farcture.

_Fa$cia._ III. 3. Der Strei$en; i$t eine der Länge nach gemachte Abtheilung des Unterbalkens. — _prima,_ Unter$treifen. — _$ecunda_ oder _media_, Mittel$treifen — _ter-_ _tia_, Ober$treifen.

_Fa$ciculi ex virgis alligati._ II. 9. Reisbündel, Fa$chinen. G. Fa$cines. I. Fa$cine. A. Fa$cine.

_Fa$tigatus._ VII. 4. Mit einem Ge- fälle ver$ehen, d. i. abhängig. damit die Feuchtigkeit ablaufen könne. G. Qui va en pente. I. Con pendenza, declivio. A. Having an inclination.

_Fa$tigium._ III. 3. Giebel, Fronti$piz, Fronton, d. i., das obere Ende der Mauer eines Tempels u. $. f. welches in ein Drey- eck zuge$pitzt i$t, de$$en Grundlinie das Hauptge$ims ausmacht. G. Fronton. I. Fronte$pizio. A. Pediment. VII. 1. und VIII. 6. Das Gefälle, d. i. die nach und [0319]VITRUVIANUM. nach zunehmende Neigung einer Fläche oder eigentlich eines Strombetts eines flie- $senden Wa$$ers; oder die Höhe um wie viel ein flü$$iger Körper fällt, das hei$st, um wie viel das Strombett eines flie- $senden Wa$$ers $ich in einer gewi$$en Weite dem Mittelpunkt der Erde genä- hert, und von der wahren Horizontallinie des er$ten Orts, wo man das Gefälle an- rechnen will, an den zweyten Ort, bis wohin man das Gefälle zu nehmen hat, abgewichen i$t. S. _libratio aquarum._ G. Pente. I. Pendio. Caduta; pendenza. A. Declination, de$cent.

_Fauces._ VI. 3. (IV.) Der Flur, Haus- flur, der Raum des Hau$es gleich nach der Hausthür. Bey den Römern war der Flur ein Theil des Ho$s, _(atrii)_ weil er keine Hinter- oder Ho$thür hatte. G. Allée. I. Andito. Androne. A. Pa$$age.

_Favi._ VII. 1. Sechseckige Steinplatten im Pfla$ter, gleich den Zellen in den Wachs- $cheiben der Bienen. G. Pieces coupées en hexagone. I. E$agoni. A. Hexangular pa- vement.

_Favilla._ VII. 4. VIII. 7. Lodera$che, glühende A$che. G. Cendre menue. I. Ce- nere. A. A$hes.

_Favonius._ I. 6. We$twind.

_Femina._ IX. 6. (IX.) Die Pfanne, wor- in $ich der Zapfen herumwendet. G. Fe- melle. I. Femmina. A. Feminine joint.

_Femur._ IV. 3. _i. a. merus_, Schenkel der Triglyphen, oder Steg, d. i. die Erhö- hung zwi$chen den Schlitzen. G. Jambe. Cuisse. I. Co$cia, pianuzzo. A. Femur.

_Fene$trarum lumina valvata._ VI. 6. Fen$ter deren Oeffnung mit Fen- $terthüren ver$ehen i$t. Gewöhnlich hei- $sen dergleiehcn Fen$ter Balkonfen$ter. G. Fenétres qui s’ouvrent comme des por- tes. I. Fene$tre a gui$a di porte. A. Val- ved windows.

_Ferramentum._ X. 22. Ei$ernes Werk- zeug jeder Art VII. 2. Mauerkelle. VII. 8. Brechhammer, eine Art von Picken oder Hacken. G. Pic. I. Ferro. A. Iron in$trument.

_Ferula._ VIII. 3. Steckenkraut. G. Plan- te férulacée. I. Ferola. A. Ferula.

_Fibula._ X. 2. 3. 12. Bolzen, gro$ser runder Nagel, der an dem einen Ende ei- nen Kopf, an dem andern aber eine hin- längliche Oeffnung hat, ein Splint vorzu- $tecken. G. Boulon. I. Cavicchio. A. Bolt.

_Fictilis._ VIII. 7. irden, aus Thon.

_Figlinum opus._ V. 10. Aus Thon ge- brannte Platten; Flie$e. G. Poterie. I. Cre- ta. A. Potters-work.

_Figura._ VII. 5. Ri$s, Abri$s, Abbil- dung. G Figure. I. Figura. A. Figure.

_Filex._ VII. 1. Farnkraut. G. Fougere. I. Felci. A. Fern.

_Fines corporum._ V. 5. Umri$$e, Contours. G. Contours. I. Contorni. A. Contour.

_Finitio._ III. _Praef._ Definition. G. Dé- finition. I. De$inizione. A. De$inition.

_Firmitas._ I. 5. VI. 10. 11. Dauerhaf- tigkeit, Fe$tigkeit. G. Solidité. I. Stabili- tà. A. Strength. Stability.

_Fi$tuca._ VII. Ramme. G. Mouton. I. Montone. A. Ram.

_Fi$tucatio._ III. 3. X. 3. das Rammen. — _$olidare $i$tucationibus_. Fe$trammen. G Ficher. I. Con$iccare A. to Ramen.

_Fi$tula._ VI. 3. VIII. 7. Röhre. G. Tuy- aux. I. Condotti, cannelle. A. Pipes. _$i$tu-_ _lae furcillae $igura._ X. 12. Gabel$örmige [0320]LEXICON Kropfröhren, oder Gurgeln am Druckwer- ke. G. Tuyaux qui font une fourche. I. Cannoni a foggia di forchetta. A. Pipes like the $hape of a fork.

_Fi$tulo$us._ II. 5. Löcherig. G. Spon- gieux. I. Poro$o. A. Porous.

_Flos._ IV. 1. Blume am Korinthi$chen Kapitäle im Mittel der Fronte der Platte. IV. 7. eine Blume, welche oben auf die Kup- pel ge$etzt wurde; dergleichen $ieht man auf der $o genannten Laterne des De- mo$thenes zu Athen. VIII. 3. Rahm. G. Fleur. I. Fiore. A. Flower. _$los nitri._ VII. 11. Salpeter$taub oder Blüte, ein zarter Salpeterbe$chlag, der $ich wie der Fro$t an den Wänden anlegt.

_Fodina._ VII. 7. Bergwerk. — _argenti,_ Silberbergwerk. G. Mine d’argent. I. Mi- niera d’argento. A. Silver - mine.

_Folia._ IV. 1. Die Akanthusblätter am Korinthi$chen Kapitäl. G. Feuilles. I. Fo- glie, Frondi. A. Leaves.

_Foliatura._ II. 9. Laub. Blätter.

_Follis._ X. 1. Bla$ebalg. G. Soufflet. I. Mantice. A. Bellows.

_Foramen trochleae._ X. 2. Das Ge- hänge, der Haken oder Ring eines Klo- bens, oder einer Fla$che. G. Trou. I. Bu- co. A. Hole.

_Forcipes ferrei._ X. 2. Ei$erne Zan- gen. G. Ténailles de fer. I. Tenaglia di ferro. A. Iron tongs.

_Fores._ IV. 6. Hölzerne Thür, womit eine Thüröffnung ver$chlo$$en wird. G. Menuisiere de la porte. I. Porta di legno. A. Door. _valvatae._ Thür mit Einem Flü- gel. _bi$ores._ Doppelthür. _quadrifores._ Kreutzweis gebrochene Thür.

_Forma._ I. 6. Figur, Zeichnung, Abbil- dung, Ri$s. _i. a. $chema._ G. Figure. I. Fi- gura. A. Figure. II. _Praef._ Schöner Wuchs. II. 8. Rahmen. G. Encha$$ure. I. Ca$$a. A. Ca$e. _formacei parietes Plin._ _i. XXXV. 48._ Wellerwände, Lehmwän- de, Formenwände. _i. e. luto inter formas_ (Formen) _clau$o. vide Pallad. I. 34._

_Fornacula._ VII. 10. Kleiner Ofen.

_Fornax._ II. 5. Brenno$en. G. Four- neau. I. Fornace. A. Furnace.

_Fornicationes._ VI. 11. Gewölbe. Bo- gen. G. Arcades. I. Archi. A. Arches. — _cuneorum divi$ionibus._ Bogen aus keilför- migen Steinen. G. — de pierres taillées en coin. I. — comme$$i di conj. A. — of wedges.

_Forum._ V. 1. Markt, d. i. Platz zum Verkauf allerley Waaren, ingleichen zum Gerichthalten u. $. w. G. Place publique. I. Foro. A. Forum.

_Fo$$ura._ VIII. 1. Grube. G. Fosse. I. Fo$$o. A. Pit.

_Fo$$or._ VII. 8. Bergmann. G. Mineur. I. Cavatore. A. Miner.

_Fraces._ VII. 1. Oelhefen. G. Lie d’hui- le. I. Feccia d’olio. A. Dregs of oil.

_Fragilis._ II. 9. Spröde, zerbrechlich. G. Fragile. I. Fragile. A. Brittle.

_Fraxinus._ II. 9. Ae$che. G. Frêne. I. Fra$$ino. A. A$h.

_Fricare._ VII. 1. Reiben, abreiben. G. U$er. frotter. I. Levigare, $pianare A. to Rub.

_Fricatura._ VII. 1. Abreibung. G. Frottement. I. Spianatura. A. Rubbing.

_Frigidalavatio._ V. 11. Kaltes Ba- dezimmer, λουτρὸν. G. Bain d’eau froide. I. Bagno freddo. A. Cold bath.

_Frigidarium._ V. 10. Ke$$el mit kal- tem Wa$$er. G. Va$e pour l’eau froide. [0321]VITRUVIANU M. I. Va$o freddo. A. Ve$$el containing cold water. V. 11. Abkühlungszimmer. Kühl- zimmer. _cella frigidaria Plin. Caec_. II. 17. G. Lieu frais. I. Stanza fredda. A. Fri- gidarium.

_Frons aedificii_. Die Fronte, Faça- de, An$icht eines Gebäudes. G. Façade. I. Facciata. A. Fronti$piece. — _denticuli_. die Breite des Zahns. — _rotae_. X. 9 Stirn, d.i. äu$serer Umfang eines Rades. G. Le devant d’une roue. I. Cerchio di fuori. A. Front.

_Frontes_. II. 8. Stirnmauern, die zwey Mauern, welche die Fülle enthalten. G. Paremens. I. Fronti, A. Fronts; facings, faces.

_Frontati utraque parte. i. a._ _Diatoni_. II. 8. Durchbinder, Binde$teine, welche quer durch die Mauer gehen, $o da$s $ie auf beiden Seiten der Mauer ge$e- hen werden können, indem sie beide Stirnmauern mit einander verbinden. G. Pierres à deux paremens. I. Frontati. A. Stones extending from one face to the other.

_Fuligo_. VII. 3. 4. 10. Ru$s. G. Suye. I. Fuligine. A. Soot.

_Fulmina_. IV. 3. Donnerkeile, Aus- zierung, den Strahlen des Blitzes gleich, auf der untern Fläche des Kranzlei$tens. G. Foudres. I. Fulmine. A. Thunderbolts.

_Fulturae_. VI. 11. Stütze. G. Etaye. I. Puntelli. A. Props.

_Fundatio_. III. 3. Grundgraben, d. i. die zu dem Grunde eines Gebäudes in die Erde gegrabene Oeffnung G. Fondemens. I. Fondamenta. A. Foundation.

_Fundamenta_. I. 5. V. 3. Grund, Mau- erwerk in der Erde. G. Fondemens. I Fon- damenta. A. Foundation.

_Fundus_. VII. 7. Grund$tück, Gut. X. 15. Der Kolben an der Katapulta, vermit- tel$t de$$en die Sehne aus der Nu$s gedrückt wird.

_Funduli ambulatiles_. X. 13. Kol- ben, die im Stiefel auf und nieder gehen. G. Petits fonds qui se haussent et qui se baissent. I. Fondi mobili. A. Moveable pi$tons.

_Funes ductarii_. X. 2. 3. Zug$eile, G. Cables. I. Menali. A. Drawing ropes.

_Furca_. II. 1. Gabelholz, Holzmit zwey Armen in Ge$talt einer Gabel. G. Fourche. I. Forca. A. Forked $takes.

_Fu$terna_. II. 9. Knorren$tück, obe- res Stück einer Tanne, ungefähr in der Höhe von 20 Fu$s, woran die Ae$te befind- lich G. Partie d’en haut du sapin. I. Parte $uperiore dell’ abete. A. The upper part of the fir.

_Fu$us_. X. 6. Spro$$e, Stab. G. Fu$eau. I. Bacchetta. A. Spindle.

_Gallicus_. I. 6. Nord - Drittel - Nord- o$twind.

_Gelicidia_. II. 7. VII. 1. Fro$t. G. Ge- lée. I. Gelate A. Fro$t.

_Genera columnarum. i. a. $ymme-_ _triae, mores, rationes, in$tituta_. Säulen- gattung, Säulenart, Säulenordnung. IV. _Prae$_. 1. G. Ordre. I. Ordine. A. Order.

_Genethliologiae ratio_. IX. 4. (VII.) die Nativität$tellerkun$t, d. i. die Kun$t aus jemandes Geburts$tunde de$$en Schick$ale vorher zu $agen. G. Art gé- néthliaque, c’est à dire, l’art de dre$$er l’horoscope. I. L’arte di tirare la figura della na$cità. A. The $cience to dre$s the horo$cope.

[0322]LEXICON

_Geniculus_. VII. 7. eín Knie in der Wa$$erleitung; ein Bug, eine Ecke wo zwey Röhren unter einem Winkel zu$am- men kommen. G. Coude. I. Gomito. A. Bending.

_Genus Iouicum_. IV. _Praef_. Ioni- $che Ordnung. G. Ordre Ionique. I. Or- dine Ionico. A. Ionic order.

— — _Corinthium_. IV. 1. Korinthi- $che Ordnung. G. Ordre Corinthien. I. Or- dine Corintio. A. Corinthian ordre.

— — _Doricum_. IV. 3. Dori$che Ord- nung. G. Ordre Dorique. I. Ordine Do- rico. A. Doric order.

_Geru$ia_. II. 8. Altmännerhaus. Unter die$em Namen haben die Sarder den Palla$t des Crö$us abgelebten Bürgern als einen Zufluchtsort angewie$en. G. Hô pital des vieillards. I. Ospitale de vecchj. A. Ho$pital for the aged.

_Glarea_. II. 4. VIII. 1. Kies, Kies$and. G. Gravier. I. Ghiara. A. Gravel.

_Glebae marmoris_. VII. 6. Marmor- $chollen. VII. 2. _calcis_, Kalk$teine. G. Pier- res de chaux. I. Pietre di calce. A. Lime- $tones. VII 8. Erze; jede Erd- oder Stein- art, welche Metall oder Halbmetall ent- hält. G. Motte de terre. I. Zolla. A. Ma$t.

_Glutinum_. VII. 10. Leim. G. Colle. I. I. Colla. A. Glue.

_Gnomon_. I. 6. X. _pa$$im_. Zeiger, Wei- $er. G. Style. I. Gnomone, $tilo. A. Gno- mon.

_Gnomonice_. I. 3. _i. a. horologiorum_ _ratio_, die Gnomonik, Kun$t Sonnen- und andere Uhren zu machen. G. Gnomoni- que. I. Gnomonica. A. Dialling.

_Gonarche_. IX. 6. (IX.) Eine Art von Sonnenuhr.

_Gradationes_. V. 3. Stufenerhöhung m Theater; die $ich $tufenwei$e über ein- ander erhebenden Sitzreihen. G. Gradins. I. Gradini. A. The ranges of $eats.

_Gradus_. III. 3. Stufen. V. 3. Sitze im Theater. G. Gradins où les spectateurs étoi- ent assis. I. Sedili. A. Degrees, $eats of the theaters. VII. 1. Höcker, empor$tehen- de Erhöhungen, Ungleichheiten auf einem $on$t ebenen Körper. G. Inégalité. Emi- nance. I. Denti. A. Ri$ings.

_Grammatica_. I. 1. Philologie im weitläuftigen Sinn.

Grammaticus. _I 1. Was die Römer_ _damit für einen Begriff verbanden, erhellt_ _aus folgender Stelle Suetons_ (de illu$tr. gramm. IV.) Appellatio Grammatico- rum Graeca con$uetudine invaluit: $ed initio Literati vocabantur. Cornelius quoque Nepos, in libello, quo di$tinguit literatum ab erudito, literatos quidem vulgo appellari, ait, eos, qui ali- quid diligenter, et accurate, $cienterque po$$int, aut dicere, aut $cribere: ceterum proprie $ic appellandos poetarum inter- pretes, qui a Graecis γραμματικοὶ nomi- nentur; eosdem Literatores vocita- tos. Me$$ala Corvinus, in quadam epi- $tola o$tendit, non e$$e $ibi, dicens, rem cum Furio Bibaculo, nec cum Sigida qui- dem, aut Literatore Catone: $igni$icat enim haud dubie Valerium Catonem, poe- tam $imul, grammaticumque noti$$imum. Sunt, qui literatum a literatore di$tin- guant, ut Graeci Grammaticum a Gram- mati$ta, et illum quidem ab$olute, hunc medio riter doctum exi$timent, quorum opinionem Orbilius etiam exemplis con- $irmat. Nam apud majores, ait, cum fa- [0323]VITRUVIANU M. milia alicujus venalis produceretur, non temere quem literatum, in titulo, $ed literatorem in$cribi $olitum e$$e: qua$i non perfectum, $ed imbutum. Veteres Grammatici et Rhetoricam docebant: ac multorum de utraque arte commentarii feruntur, $ecundum quam con$uetudinem po$teriores quoque, exi$timo, quamquam jam di$cretis profe$$ionibus, nihilo minus vel retinui$$e, vel in$titui$$e et ip$os quae- dam genera in$titutionum, ad eloquentiam praeparandam, ut problemata, paraphra- $es, elocutiones, ethologias, atque alia hoc genus, ne $cilicet $icci omnino atque aridi pueri Rhetoribus traderentur: quae quidem omitti jam video, de$idia quorun- dam et infantia: non enim fa$tidio putem. Me quidem adole$centulo, repeto, quen- dam, Principem nomine, alternis diebus declamare, alternis di$putare, nonnullis vero mane di$$erere, po$t meridiem, re- moto pulpito, declamare $olitum. Audie- bam etiam, memoria patrum, quosdam e Grammatici $tatim ludo tran$i$$e in fo- rum, atque in numerum prae$tanti$$imo. rum patronorum receptos. Clari profe$- $ores, et de quibus prodi po$$it aliquid duntaxat a nobis, fere hi fuerunt: etc.

_Grammicus_. IX. _Praef_. (I.) Aus Li- _nien be$tehend. Grammicis rationibus._ IX. _Praef_. (I.) G. En se servant de Li- gnes. I. Coll’ ajuto di linee. A. By the means of lines. Vermittel$t Linien. _de-_ _formatio grammica_, ein Ri$s, eine Zeich- nung. G. Dessein. I. Di$egno. A. Draught.

_Granarium_. VI. 9. Kornbehältni$s, Speicher. G. Grenier. I. Granaro. A. Re- po$itory for grain; granary.

_Granum marmoreum_. VII. 3. Ge- $to$sener Marmor. G. Poudre de marbre. I. Polvere di marmo. A. Marble-powder.

_Graphis_. I. 1. Zeichnen. Zeichenkun$t. G. Dessein. I. Di$egno. A. Drawing.

_Graphicoterus_. IV. 4. Zierlich; fein. G. Gracieux. I. Vago. A. Fine.

_Gravitudo_. I. 6. Der Schnupfen.

_Grumus_. II. 1. Haufen Erde. VIII. 3. Hügel. G. Tertre. I. Poggio. A. Hill.

Grus. _X. 19_. i. a. corvus demolitor.

_Gummi $ubactum_. VII. 10. Gummi- brei. G. Gomme. I. Gomma A. Gum.

_Guttae_. IV. 3. Tropfen. Kleine Zier- rathen der Dori$chen Ordnung. Nehmlich unter jeden Drey$chlitz kommen $echs $olche Tropfen in Form abge$tutzter Ke- gel; auch werden dergleichen an dem Kin- ne der Kranzlei$te angebracht. G. Gouttes. I. Gocce. A. Drops.

Gymna$ium. _1.7. VI_. Praef. _VII. 5_. i. a. palae$tra. _V 11_.

_Gynaeconitis_. VI. 10. Weiberwoh- nung bey den Griechen. G. Appartemens des femmes. I. Abitazione per le donne. A. Apartments for the women.

_Gyp$um_. VII. 3. Gips. G. Plàtre. I. Ge$$o. A. Pla$ter.

_Haere$is_. V. _Praef_. Sekte. G. Secte. I. Setta. A. Sect.

_Hamatae tegulae_. VII. 4. Schlu$s- ziegel, platte Ziegel, auf beiden langen Seiten mit einem erhabnen Rande, der von der Seite ange$ehen die Ge$talt eines Haken _(hama)_ hat. G. Carreaux à rebords. I. Embrici con orlo A. Brimmed tiles.

_Hamaxopodes_. X. 20. 21 _i. a. arbu$cu_- _lae_. Drehgabeln, Axen$cheeren, Zapfen- $cheeren. G. Petits arbres, pivots, piés de [0324]LEXICON chariots. I. Arbo$celli. A. Littletrees. Beym Diodor von Sicilien hei$sen sie _an_- _ti$treptes_.

_Harmonia_. V. 3. 4. VI. 1. _i. a. cano_- _nica ratio_. Harmonik, der Theil der theo- reti$chen Mu$ik, der die brauchbaren Töne und ihr Verhältni$s gegen einander fe$t- $etzt.

_Harpaginetuli_. VII. 5. Häklein, kleine Haken; von _harpago_. G. Crochets. I. Uncinetti. A. Little hooks, $crolls.

_Helepolis_. X. 22. Belagerungsma$chi- ne von er$taunlicher Grö$se.

_Helices_. IV. 1. Schnörkel; die kleine- ren Schnecken am Korinthi$chen Kapitäle. G. Petites volutes. I. Volute minori. A. Le$$er volutes.

_Hemicyclium_. IX. 5. (VIII.) 6. (IX.) Halbzirkel. G. Hémicycle. I. Semicerchio. A. Semicircle.

_Hemicylindrus_. IX. _Praef_. (III.) Halbcylinder. G. Hémicylindre. I. Semi- cilindro. A. Hemicylinder.

Hemiolium. _III. 1_. i. a. $esquialte- rum. 1 {1/2}.

_Hemi$phaerium_. IX. 6. (IX.) Halb- kugel. V. 10. Kugelgewölbe; Ke$$elgewöl- be, Kuppel. G. Voute en demi-rond. I. Emisferio. A. Hemi$phere.

_Hemitonium_. V. 4. ein halber Ton.

_Hemitriglyphus_. IV. 3. Halbtri- glyph, halber Drey$chlitz.

_Hermedone_. IX. 4. (VII.) Das Band, ein Sternbild.

_Herones_. V. 12. Körbe. G. Paniers. I. Paniere. A. Baskets.

_Hexachordos_. X. 13. _i.e. hydrauli_- _ca_, eine $echs$timmige Wa$$erorgel. G. à $ix jeux. I. E$$acordo. A. Hexachordic.

_Hexaphori_. X. 8. Sechsträger, da ih- rer $echs eine La$t tragen. G. Portefaix à $ix. I. Facchini a $ei. A. Six porters.

_Hexa$tylos_. III. 2. Sechs$äulig — ein Tempel der in der Fronte $echs Säulen hat. G. à $ix colonnes. I. E$a$tilo. A. With $ix columns.

_Hibernaculum_. VII. 4. Winterge- mach, Winterwohnung. Winteraufenthalt. G. Apartemens pour l’hiver. I. Stanze di inverno. A. Winterapartments.

_Homotoni_. I. 1. Die Einklänge; Na- me der Seile in der Katapulta, welche die Arme fe$thielten. Sie mu$sten alle gleich $traff ge$pannt $eyn, $o da$s $ie insge$amt, wenn $ie berührt wurden, mit einander im Einklange waren. G. Cordes pa$$ées dans les trous de la catapulte. I. Uni$oni. A. Uni$ons.

_Horizon_. VI. 1. IX. 5. (VIII.) Hori- zont. G. Horison. I. Orizzonte. A. Horizon.

_Horologium_. VIII. 7 IX. _pa$$im_. Stun- denverkünder, Uhr, es $ey Sonnen- oder Wa$$eruhr. G. Horloge. I. Orologio. A. Ho- rology.

_Horreum_. VI. 8. 9. Speicher, Vorraths- haus, Scheuer. G. Grange. I. Granaro. A. Repo$itory for grain, barn.

_Ho$pitalia_. VI. 10. Ga$tgebäude, Fremdenhäu$er. G. Maisons pour les étran- gers. I. Fore$terie. A. Small hou$es for $trangers. V. 7. Die beiden Thüren der Scene, zu Seiten der Hauptthüre. G. En- trées des étrangers. I. Porte delle fore$te- rie. A. Ho$pitalian doors.

_Humeri pronai_. IV. 7. Die Schultern der Vorhalle eines Tempels. G. Côtés du porche. I. Fianchi dell’ antitempio. A. Flanks of the pronaos.

[0325]VITRUVIANUM.

_Hyalon_. VII. 14. Ich le$e da$ür mit Ortiz _i$atin_. Waid. S. d. Anmerk.

_Hydraulae_. X. 10. lies _hydromylae_. G. Moulon à eau. I. Mulino ad acqua. A. Watermill.

_Hydraulicae machinae_. I. 1. IX. 6. (IX.) X. 12. Wa$$erorgel. G. Machines hy- drauliques. I. Organi ad acqua. A. Hydrau- lic organs.

_Hypate_. V. 4. Der obere oder höch$te Ton.

_Hypaethrus_. I. 2. Unbedeckt. G. Dé- couvert. I. Scoperto. A. Uncovered. V. 9. _Hypaethra ambulatio_. Offener Spazier- gang. _i. a. Xy$tus_. ohne Dach. G. Prome- nade à decouvert. I. Spa$$eggio $coperto. A. Uncovered walks. _Hypaethros_. III. 1. Ein Tempel, vorn und hinten zehn$äu- lig; rings umher eine doppelte Säulen$tel- lung; im Innern eine doppelte Reihe Säu- len über einander, (al$o einen Portik un- ten und oben), den mittleren Raum aber unbedeckt; und $owohl in der Vorder- als Hinterfronte eine Thür. G. Hypèthre. I. Ipetro. A. Hypaethros.

_Hyperthyris, Hyperthyrum_. IV. 6. Fries, über der Thür. _hyperthyra_. IV. 6. Alle Verzierungen über der Thür, au$ser dem Sturz; al$o Fries und Kranz. G. De$$us-porte. I. Sopraporta. A. Fri$e to- gether with the bed-mould of the cornice.

_Hypocau$tum, Hypocau$is_. V. 10. Ofen; er befand $ich bey den Alten un- term Fu$sboden der Zimmer. G. Four- neau. I. Fornace. A. Furnace.

_Hypogea_. VI. 11. Gewölbe unter der Erde. Souterrains, Kellerge$cho$s. G. Sou- terrains. Voutes $ous terre. I. Volte $otto terra. A. Vaults under ground.

_Hypomochlium_. X. 8. _i. a. pre$$io_. In der Mechanik, Unterlage; dasjenige was den Ruhepunkt eines Hebels trägt oder hält, $o da$s $ich der Hebel zwar um den- $elben drehen, nicht aber auf und abwärts weichen kann. G. Appui. I. Puntello. A. Fulcrum.

_Hypo$cenium_. S. _Jul. Pollux, Ono_- _ma$ticon_. IV. 19. Unterbühne, welche un- ter der Zocke der Bühne lag, und gegen die Zu$chauer zu mit Säulen und Statüen verziert war.

_Hypothyron_. VI. 6. Thüröffnung, Thür im Lichten. G. Ouverture de la por- te. I. Lume della porta. A. Aperture of the door. — Imgleichen, Sohl$tück oder Unter$chwelle einer Thür.

_Hypotrachelium_. III. 2. 3. Säulen- hals. G. Col, gorge. I. Collo. A. Neck o$ the column.

_Hysginum_. VII. 14. Waid; färbt blau. G. Guède. I. Gla$to, gla$tro. A. Woad.

_Janua_. VI. 8. 10. Hausthür. Hauptthür. G. Premiere porte. Portail. I. Porta mae- $tra. A. Gate of entrance. — _interior_. VI. 10. Hinterthür, Hofthür. G. Porte de der- riere. I. Porta interiore. A. Inner gate.

_Ichneumon_. VIII. 2. Pharaonsratze.

_Ichnographia_. I. 2. Grundri$s, Ri$s, welcher die Eintheilung eines Platzes im Grunde zeigt. G Ichnographie, plan d’un édifice. I. Pianta. A. Plan of a buil- ding.

_Idea_. I. 1. _i. a. $pecies_. Bauri$s. G. Des- sein. I. Di$egno. A. Draught.

_Idoneus_. VII. 1. Angeme$$en, tüchtig. G. Suffisant, $olide. I. Atto, convenevole; $tabile. A. Fit, convenient, $olid.

[0326]LEXICON.

_Jejunitas tegularum_. VII. 4. Trok- kenheit. G. Sécheresse etc. I. Aridità etc. A. Dryne$s —

_Imbecillum vinum_. VI. 9. Schaler Wein. G. In$ipide— I. Svanito— A. Va- pid —

_Imbricata caementa_. II. 8. lies _implicata. Imbrices_ hei$sen übrigens Dop- pel$chlu$s$teine.

_Immi$$arium_. VIII. 7. Einfang, Röhr- ka$ten, _i. a. receptaculum_. Ein bey dem Wa$$er$chlo$$e befindlicher, und damit durch Röhren verbundener Ka$ten, aus welchem das Wa$$er der Wa$$erleitung sei- ner, ver$chiedenen Be$timmung gemä$s vertheilt wurde. G. Re$ervoir. I. Immi$- $ario. A. Immi$$ary.

_Impages_. IV. 6. Lei$ten an der Thüre. G. Traversans. I. Traver$e. A. Rails.

_Imperitus_. X. _Praef_. ein Pfu$cher. G. Ignorant. I. Ignorante. A. Un$kilful.

_Impetus_. VI. 3. Umfang. So $agt Lu- crez, V. 201.: _impetus coeli ingens_, und Creech erklärt es durch _ambitus_.

_Impluvium_. VI 3. (IV.) Der unbe- deckte mittlere Hofraum. G. Partie décou- verte de la cour. I. La parte $coperta del cortile. A. The open part of the court.

_Inambulationes_. 1. 3. Ort zum Spa- zierengehaen, Spaziergang, Promenade. G. Promenoirs. I. Pa$$eggi. A. Ambulatories.

_Inaurare_. VII. 8. Vergolden. G. Do- rer. I. Indorare. A. to Gild.

_Incernere_. VII. 1. Sieben, Durch$ie- ben. G. Sasser. I. Cernare. A. to Sift.

_Incertum_. II. 8. _i. a. antiquum $cil_. _genus $tructurae_. Das ungewi$$e Mauer- werk. Es be$tand aus Bruch$teinen, die $o wie $ie aus dem Bruche kamen über einander gelegt wurden. G. Maçonnerie incertaine ou ancienne. I. Fabbrica incer- ta, antica. A. Incertain, or ancient $ort of walls.

_Inclinationes coeli_. I. 1. VI. 1. Kli- ma. G. Climat. I. Clima. A. Climate. I. 6. Polhöhe. G. Inclination du Pole. I. Incli- nazione della sfera. A. Inclination of the heavens.

_Incumbae_. VI. 11. Kämpfer, d. i. Sims- werk an den Nebenpfeilern einer Bogen- $tellung, worauf der Bogen ruhet, _(incum_- _bit_.) G. Impo$tes. I. Impo$ti. A. Impo$ts.

_Indagator umbrae_. I. 6. _i. e. gno_- _mon_ und σκιαθήρκστ, Schatten$pürer, Son- nenzeiger, Zeiger, Wei$er.

_Indicum_. VII. 9. 10. 14. Indig, Indigo. G. Indigo. I. Indaco. A. Indigo. VII. 10. Chine$i$che Tu$che. G. Encre de la Chi- ne. I. Inchio$tro di China. A. Indian Ink.

_Infectiva_. VII. 14. Tinkturen; d. i. aus Kräutern gezogene Farben. G. Tein- ture. I. Colori fittize. A. Infective co- lours.

_Infernas. i. e. abies_. II. 9. Unter- meer - Tanne; d. i. die am Ge$tade des Tyrrhener-Meers wäch$t. G. Sapin d’en de- ça de l’Apennin. I. Abete di quà dell’ A- pennino. A Fir from this $ide o$ the Ap- pennine mountains.

_Infundibulum_. X. 13. Trichter. G. Entonnoir. I. Imbuto. A. Funnel. X. 10. Rumpf, hölzerner, viereckter Trichter in den Mühlen, wodurch das Getreide auf den Stein fällt. G. Trémie. I. Tramoggia. A. Hopper.

_Ingre$$us operis_. I. 1. X. 1. Praxis, Ausübung. G. Pratique. I. Pratica. A. Pra- ctice.

[0327]VITRUVIANUM.

_In$identes paludes_. Tiefliegende $tehende Sümpfe.

_In$ulae_. I. 6. Mehrere an einander gebauete, frey$tehende, i$olirte Häu$er, d i. die auf allen Seiten an Ga$$en liegen, $o da$s man rings umher gehen kann. Stadtquartiere. G. Isles. I. I$ole delle ca$e. A. A Pile of hou$es $urrounded by $treets.

_In$uper, cum accus_. IV. 7. X. 20. _cum_ _ablat_. V. 1. X. 21. Auf.

_Intercardinatae trabes_. X. 20. Mit einander verzapfte Balken. Siehe _car_- _dinatus_. G. Sablières qui ont des tenons. I. Razze inca$trate. A. Morti$ed beams.

_Intercolumnium_. III. 2. IV. 3. Zwi- $chenweite zwi$chen den Säulen, Säulen- weite. Sie wird von der Mitte oder den Ach$en der Säulen gerechnet. G. Entre- colonnement. I. Intercolunnio. A. Inter- column.

_Interpen$iva_. VI. 3. Wech$el, d. i. Balken, die zwi$chen andern Balken win- kelrecht eingezapft werden. G. Entre- toi$e. Chevêtre. I. Travo trapendente. A. Interpen$ivae, viz. beams between the joi$ts.

_Inter$calmium_. I. 2. Raum von ei- nem zum andern Ruder auf den Schiffen. G. Espace d’une rame à l’autre. I. Inter- $calmio. A. Interval of the oar holes in galleys. _Scalmi_ (X. 8.) waren runde Höl- zer, Nägel, woran die Ruder gingen.

_Inter$ectio. i. a_. μετοχή. III. 3. Aus- $chnitt zwi$chen zwey Zähnen. Zwi$chen- tiefe. G. Coupure des denticules. I. Inter- vallo $partimento. A. Inter$ection, $pace between the dentils.

_Intertignium_. IV. 2. _i. a. metopa_. Zwi$chentiefe, Raum zwi$chen zwey Bal- ken. G. Espace entre deux poutres. I. Spa- zio fra’ travi. A. Interjoi$t.

_Intervenium_. II. 6. 10. VIII. 1. 7. Raum zwi$chen den Adern. G. E$pace en- tre les veines. I. Inter$tizio. A. Inter$tice.

_Intervertere_. IV. 3. Vertheilen.

_Inte$tinum opus_. II. 9. IV. 4. V. 2. VI. 3. Ti$chlerarbeit. G. Menuiserie. I. La- voro di Falegname. A. Joinery.

_Intror$us_. VI. 3. (IV.) der Gegen$atz von _in transver$o;_ al$o in die Länge.

_Inver$urae_. V. 8. Wendungen. G. Détours. I. Svoltate. A. Intricacy.

_Involution_. V. 11. Schraubengewinde. G. Circonvolution. I. Giro. A. Spiral.

_I$atis_. VII. 14. Waid. _i. a. vitrum_.

_I$odomum_. II. 8. Das gleiche Mauer- werk der Griechen, Worin alle Steinlagen von gleicher Höhe. G. Maçonnerie à as- sisses égales. I. Fabbrica i$odoma. A. Wall in which the cour$es are of an equal thick- ne$s.

_Iter_. I. 5. _contignatum_. Steg von Bal- ken. G. Pont de bois. I. Ponte levatojo. A. Pa$$age way made with timber. VI. 9. 10. Gang. G. Corridor. I. Pa$$etto. A. Pa$- $age. II. 1. V. 6. 7. 11. Eingang. Thür. _iti_- _nerum $upercilia_, Ober$chwellen der Thü- ren. _Itinera ver$urarum_. Seiteneingänge, Seitenthüren auf der Bühne.

_Judicium_. II. 1. IV. 1. VII. 5. Ge- $chmack. G. Goût. I. Gu$to. A. Ta$te.

_Jugum_. X. 19. Joch, Querbalken. Joch- träger. G. Traversant. I. Palo traver$o. A. Yoke.

_Jugumentare_. II. 1. Durch Querbal- ken verbinden. G. Poser des pièces de bois en travers. I. Concatenare con legna- mi. A. To bind together with wood.

[0328]LEXICON

_Junctura_. IV. 2. Verbindung. G. Liai- son. I. Unione. A. Union.

_Juniperus_. II. 9. VII. 3. Wachholder- baum. G. Genièvre. I. Ginepro. A. Ju- niper.

_Labrum_. V. 10. Badewanne, Wa$$erbek- ken. X. 9. Wa$$ertrog. G. Bassin. I. Lab- bro. A. Ba$on.

_Laconicum_. V. 10. VII. 10. Schwitz- $tube, dergleichen bey den Lacedämoniern Mode war; trockenes Schwitzbad. G. Etu- ve sèche. I. Laconico. A. Dry-bath.

_Lacotomus_. IX. 5. (VIII.) Sehne ei- nes Zirkelab$chnitts. G. Corde. I. Corda. A. Cord.

_Lacuna_. VII. 1. Lücke. G. Creux. I. Fo$$e. A. Hollow. VIII. 1. eine Lache. G. Marais. I. Laguna. A. Lake.

_Lacunaria_. IV. 3. VII. 2. Felder der untern Fläche des Kranzlei$tens. G. Pla- fond de la Couronne. I. Formelle. A. Co- fers, pannels. VII. 2. Felderdecke, Pla- fond. G. Plafond. I. Soffitta. A. Ceiling.

_Lacus_. VIII. 7. Wa$$erbecken. G. La- voir. I. Lago. A. Ci$tern. VII. 2. Kalkloch. G. Fo$$e. I. Fo$$a. A. Pit.

_Lamna_. V. 3. VII. 9. VIII. 6. Blech. G. Lames. I. Pia$tre. A. Plate.

_Lancula_. X. 8. Wage$chaale. G. Ba$- $in de la balance. I. Gu$cio. A. Scale.

_Lapicidina_. II. 7. Steinbruch. X. 6. 7. Marmorbruch. G. Carriere. I. Cava. A. Quarry.

_Larix_. II. 9. Lärchenbaum. G. Larix. I. Larice. A. Larchtree.

_La$er_. VIII. 3. La$er$aft, vielleicht Teu- felsdreck oder $tinkender A$ant. G. Laser. I. La$erpizi. A. A$a foetida, or el$e Benzoin.

_Later_. II. 3. 8. Ein ungebrannter Zie- gel. G. Brique non cuite. I. Mattone crudo. A. Unburnt brick. _lateres cocti_. Brand- $teine, Back$teine, gebrannte Steine. G. — cuites. I. — cotti. A. Burnt bricks. — _crudi_. ungebrannte Ziegel. _lateritius pa_- _ries_. II. 8. Ziegelmauer, Mauer aus unge- brannten Ziegeln.

_Lateraria_. X. 20. 21. Querriegel. G. Chevrons en travers. I. Panconcelli. A. Rafters.

_Laxamentum_. VII. _Praef_. Raum, Geräumlichkeit. G. Commodité. I. Como- do. A. Commodity.

_Lentus_. VIII. 3. Dehnbar. — _plum_- _bum_. G. Tenace. I. Tenace. A. Tough.

_Lesbius a$tragalus_. IV. 6. Stab mit Saamenkörnern oder Oliven. Pater- no$ter. Perl- oder Frucht$chnur. G. Ba- guette avec des grains, ou olives. Chape- let. I. Fu$arole, Fu$ajuolo. A. Chaplit, viz. A$tragal with grains.

_Leucophaeus color_. VIII. 3. Falb. G. Gris. I. Grigio. A. Fallow.

_Levigatio_. VII. 1. Das Glätten, Schlei- fen. G. Poliment, poli$$ure. I. Pulimento. Politura. A. Levigation.

_Levitas luti_. II. 3. Fettigkeit, Zäh- heit des Lehms. G. Douceur. I. Pa$to$ità. A. Fatne$s.

_Lex_. I. 1. VII. 5. Kontrakt, Vertrag, freywillige Verbindung zu gegen$eitigen Pflichten. G. Contrat. I. Patto. A. The conditions.

_Libonotus_. I. 6. Südwe$t - Drittel- Südwind.

_Libra, libella_. VII. 3. Setzwage. Bleywage. Horizontalwage. Schrotwage. _ad libellam_ wagrecht, horizontal. _libra_ [0329]VITRUVIANU M. _aquaria_. VIII. 6. Wa$$erwage. G. Niveau. I. Livello d’acqua. A. Water-Level.

_Libramentum_. VII. 4. VIII. 7. X. 9. Horizontalebene. G. Niveau. I. Livello. A. Level. _ad libramentum_. V. 7. VIII. 7. Ho- rizontal, wagerecht.

_Librare_. VIII. 6. Wägen, abwägen. Die Abweichung einer Fläche von der wah- ren horizontalen Linie zu be$timmen $u- chen. G. Prendre le niveau. niveler. I. Livellare. A. to Level. _In librata planitie_. VIII. 7. in wagerechter Fläche.

_Librarius_. VIII. 7. Pfündig, von der Schwere emes Pfundes. G. Pesant une li- vre. I. Di una libbra. A. Weighing a pound.

_Libratio aquarum_. VIII. 6. Wa$- $erwägen Nivelliren. Die$en Namen führt jede Operation, durch welche man findet, um wie viel der eine von zwey entlege- nen Punkten über oder unter der verlän- gerten Horizontalebene der andern liegt, oder wie weit die zwey Horizontalebenen, welche durch beide Punkte gehen, loth- recht von einander ab$tehen. Man nennt die$en lothrechten Ab$tand das Gefälle von einem Punkte zum andern. G. Ni- vellement. I. Livellamento. A. Levelling.

_Lichanos_. V. 4. Ton _d_ in der Mu$ik. _Lichanos hypaton enharmonice_ C x — _chromatice Cis_.

_Liminares trabes_. VI. 3. (IV.) Grenzbalken, welche die Decke des Zim- mers ausmachen. G. Poutre liminaire. I. Travi liminari. A. Lintel - beams.

_Linea_. V. 2. Schnur, Richt$chnur. G. Cordeau. I. Linea. A. Line. _ad lineam_. II. 3. nach der Schnur. G, à la ligne. I. A li- vello. A. to a level.

_Lingua vectis_. X. 8. Die Zunge oder das kurze Ende des Hebels. G. Bec de la pince. I. Punta della $tanga. A. Ton- gue o$ the lever.

_Lingulati tubuli_. VIII. 7. Röhren, die an dem Einen Ende enger, als am an- dern $ind, damit $ie in einander gefügt werden mögen. G. Tuyaux plus étroits par un bout. I. Doccioni da una parte più $tretti. A. Tubes $o made that one end is tongued.

_Linire_. II. 8. bekleiben. G. Enduire. I. Intonicare. A. to Plai$ter. VIII. 3. _luto_. — mit Lehm bekleiben.

_Lividum_. VII. 13. Grünlich. G. Livi- de. I. Livido. A. Livid.

_Loca publica_. V. 12. Oeffentliche Gebäude. G. Edifices publics. I. Edificj pu- blici. A. Public buildings. _Locus_. I. 7. Bau$täte. G. Place d’un édifice. I. Suolo. A. Place. _locus communis_. II. 8. Gemein- ort, Ort der dem Publikum zugehört.

_Locator_. I. 1. Verdinger, Bauherr. G. Bailleur. I. Affittatore. A. Employer.

_Loculamentum_. X. 14. 15. Gehäu$e, Kap$el, Büch$e. G. Boète, Etui. I. Ca$_ $etta. A. Box.

Logeum. _V. 8_. i. a. pulpitum.

_Lorica_. II. 8. Schutzmauer. G. Mas- sif. I. Armatura. A. Covering. VII. 1. 9. Ueberzug, Decke, _i. a. loricatio_. G. Cou- che. I. Coperta. A. Coat.

_Lotio_. VII. 9. Das Schwemmen, Wa- $chen der Erze. G. Lotion. I. Lavare. A. Wa$hing.

_Lumen hypothyri_. IV. 6. Thüröff- nung, die Thür im Lichten. G. Ouverture de la porte. I. Lume della porta. A. Aper- ture of the door.

[0330]LEXICON

_Lumina_. V. 1. Beleuchtung. Fen$ter. G. Fenêtres. I. Fine$tre. A. Window.

_Lunaris men$is_. IX. 1. (IV.) Perio- di$cher Monat, d. i. die Zeit binnen wel- cher der Mond den ganzen Umkreis der Ekliptik durchläuft. G. Mois lunaire. I. Me$e Lunare. A. Lunar month.

_Lutea_. VII. 14. Streichkraut, ein gelb- färbendes Kraut. G. Gaude. I. Guado. A. Weld.

_Lutrum_. VII. 11. _i. a. $rigida lavatio_. Kaltes Badezimmer.

_Lutum_. II. 1. Lehm. G. Terre Gra$$e. I. Lota. A. Loam.

_Lydion_. II. 3. Ziegel 1 {1/2} Fu$s lang und 1 Fu$s breit. Gewöhnlich, aber irrig, wird _didoron_ dafür gele$en.

_Ly$is_. III. 3. V. 7. _i. a. cymatium, un-_ _da_. Kehllei$te. VI. 11. Auflö$ung, Bruch. G. Cymaise. I. Gola. A. Ogee; or, as $ome think, the weathering or $lope above the cymatium on the corona.

_Maceratio calcis_. VII. 2. Das Wä$- $ern, Lö$chen des Kalks. _macerare calcem_, VII. 2. wä$$ern, lö$chen. G. Eteindre, Dé- tremper. I. Macerare, $pegnere. A. to ma- cerate, to kill, to $lake.

_Machina_. VII. 2. Das Gerü$te, Bau- gerü$te. X. 1. Ma$chine, Rü$tzeug. G. Ma- chine. I. Machina. A. Machine.

_Machinatio_. IX. 6. (IX.) X. _Prae$. 1_. Das Ma$chinenwe$en. Mechanik. G. Mé- canique I. Meccanica. A. Mechanics.

_Macritas arenae_ II. 4. Magerkeit des Sandes. G. Maigreur. I. Magrezza. A. Meagrene$s.

_Malleoli_. X. 22. Brandpfeile, d. i. Bündlein mit Pech und Schwefel überzo- genen Wergs, welche brennend an einem Pfeile abge$cho$$en wurden, um Schiffe u. $. w. in Brand zu $tecken. G. Brûlots I. Fuochi. A. Arrows having combu$tible compo$itions $ixed to them.

_Manacus_. IX. 5. (VIII.) Monatskreis. _circulus men$truus_.

_Manubrium epi$tomii_. X. 13. Der Schlü$$el, Wirbel, Zapfen eines Hahns. G. La clef du robinet. I. Manico. A. Handel.

_Manucla_. X. 15. _i. a. chele_. Das Händ- chen, die Scheere an einer Katapulta G. Petite main. I. Manucla. A. Manucla.

_Ad manum_. VI. 2. In der Nähe. G. Vu de près. I. Sotto gli occhj. A. Viewed near.

_Marcescere_. II. 9. Ver$tocken. G. Pourrir I. Marcire. A. to Rot.

_Marmorarius_. VII. 6. Arbeiter in Marmor. G. Celui qui travaille en mar- bre. I. Marmorario. A. Seulptor.

_Ma$culus_. IX. 6. (IX.) Der Zapfen einer Welle. G. Pivot mâle. I. Perno ma- $chio. A. Ma$culine joint.

_Ma$$a plumbea_. VII. 12. IX. _Prae$_. (III.) Bleyma$$e.

_Mataxa_. VII. 3. ein Seil, Schnur.

_Materia_. II. 8. Mörtel. G. Mortier. I. Calcina. A. Mortar.

_Materies et Materia_. II. 1. 9. VII. 3. Bauholz. _materiem caedere_. II 9. Bau- holz $chlagen, fällen. G. Bois à bâtir. $. Legname. A. Timber.

_Materiare aedificium_. V. 12. Aus Holz erbauen, Holzwerk in einem Gebäu- de anbringen. G. Employer du bois etc. I. U$ar legname etc. A. to u$e timber etc.

_Materiatio_ IV. 2. Holzwerk, Zim- merwerk. G. Charpenterie. I. Travatura. A. Timbers.

[0331]VITRUVIANUM.

_Materiatura._ IV. 2. Bearbeitung des Bauholzes. G. A$$emblage de pièces de bois. I. Lavoro di legnami. A. Di$po$ition of timbers.

_Mechanicωs._ X. 1. auf eine zu$am- menge$etzte Wei$e. G. Mécaniquement. I. Meccanicamente. A. Mechanically.

_Medicamento$a aqua._ VIII. 3. Ge- $undbrunnen. G. Eaux medicinales. I. Acque medicinali. A. Mineral water.

_Medulla._ II. 9. Mark eines Baums. G. Coeur. I. Midolla. A. Pith.

_Megalographia._ VII. 4. 5. Ge- $chichtmalerey. i. a. pictura magni $ump- tus. G. Hi$toire. I. Quadri di $igure. A. Large paintings of figures.

_Melinum._ VII. 7. Meliner Wei$s. G. Meline. I. Melino. A. White earth from Melus.

_Membra._ V. 11. Theile eines Gebäu- des. G. Pièces. I. Membri. A. Apartments.

_Meniana._ V. 1. Logen, offene Galle- rien. G. Galleries. I. Loggie. A. Galleries. V. 8. Balkone, Austritte von gro$sen Fen- $tern. G. Balcon. I. Balcone. A. Balcony.

_Mentum coronae._ IV. 3. Das Kinn des Kranzlei$ten. G. Bord de la corniche. I. Sotto grandole. A. Edge of the corona.

_Meridiana (circinatio, linea)_ IX. 5. (VIII.) Mittagskreis — Linie. G. Méri- dien. I. Meridiano. A. the Meridian.

_Merus._ IV. 3. _i. a. $emur._ Schenkel eines Drey$chlitzes.

_Merulae._ X. 12. Am$eln. G. Merles. I. Merli.

_Me$aula._ VI. 10. Durchgang, Zwi- $chenhof, Zwi$chengang, $chmaler Gang zwi$chen der Männer- und Ga$twohnung bey den Griechen. _i. a. andron._ G. Passa- ge entre deux palais. I. Andito a mezzo di due abitazioni. A. Pa$$age between two hou$es.

_Me$e._ V. 4. Der mittlere Ton; siehe die Anmerkungen.

_Me$olabium._ IX. _Praef_. (III.) In- $trument, womit man die zwey mittleren Proportionallinien zwi$chen zwey andern gegebenen $inden kann. G. Mêsolabe. I. Me$olabio. A. Me$olabium.

_Meta._ I. 6. II 1. Kegel$äule, Zielkegel. G. Pyramide ronde. I. Piramide tonda. A. Round pyramid.

_Metallum._ VII. 7. 9. Grube, Berg- werk. G. Mine. I. Miniera. A. Mine.

_Metoche._ III. 3. _i.a. inter$ectio._ Aus- $chnitt zwi$chen zwey Zähnen, Zwi$chen- tiefe.

_Metopa._ IV. 2. 3. Raum zwi$chen zwey Drey$chlitzen und zwi$chen zwey Zähnen, Zwi$chentiefe. _i. a. intertignium._ G. Metope. I. Metopa. A. Metope.

_Mica._ VII. 6. Korn, kleiner runder Körper. G. Grain. I. Pezzettino. A. Par- ticle.

_Milton._ IX. _Praef_. Bergzinnober.

_Miniaceus._ VII. 6. Zinnoberroth.

_Mini$tratio._ VI. 9. Herbey$chaffung, Zubereitung.

_Minium._ VII. 8. Zinnober. G. Cinna- bre mineral. I. Cinabro. A. Native cin- nabar.

_Modice._ Nach verjüngtem Ma$s$tabe. G. En petit. I. In piccolo. A. Abridged.

_Modicus._ IX. 6. (IX.) Abgeme$$en. G. Régulier. I. Regolare. A. Regular.

_Modiolus._ X. 9. Ka$ten am Schöpfra- de. G. Cai$$e. I. Ca$$etta. A. Bucket. X. 12. Stiefel, d. i. Kolbenröhre eines Druckwerks. [0332]LEXICON G. Barillets. I. Bariletti. A. Buckets. X. 14. Rad — Nabe. X. 18. G. Moyen. I. Mozzo. A. Nave of the wheel. — Gehäu$e des Seils in der Katapulta. G. Barillet. I. Barilotti. A. Modiols.

_Modulus._ I. 2. IV. 3. Model, d. i. die Einheit nach welcher in der Baukun$t die verhältni$smä$sige Grö$se, jedes zur Ver- zierung dienenden Theils, be$timmt wird. Der Model i$t keine be$timmte Grö$se, wie ein Fu$s oder eine Elle, $ondern un- be$timmt. G. Module. I. Modulo. A. Mo- dule.

_Modulatio._ V. 9. Modelmaa$s. V. 4. Klang. _genera modulationum._ Klangge- $chlechter. G. Genres de chant. I. Generi delle modulazioni. A. Species of modu- lation.

_Moenia._ II. _Praef_. Ringmauer, Stadt- mauer. G. Murs. Murailles de villes. I. Muro. A. Wall. I. 7. VIII. 4. Stadt. G. Ville. I. Città. A. City.

_Mola._ X. 10. Mühl$tein, Läufer. G. Meule. I. Macina. A. Mill$tone.

_Momentum._ X. 8. Moment, d. i. das Produkt einer bewegenden Kra$t am He- bel in ihre Entfernung vom Ruhepunkte. G. Moment. I. Momento. A. Moment.

_Monas. i a $ingularis res._ Einheit.

_Monopteros._ IV. 17. Einflügel; d. i. ein runder Tempel mit Säulen rings um- her, ohne Zelle. G. Monoptère, temple rond qui n'a que l'aile, c'e$t à dire, qui n'a que des colonnes $ans murailles. 1. Tempio rotondo $enza cella, chiu$o $olo da un colon- nato. A. Round temple built with columns without a cell. VII. _Prf. i. a. Peripteros._

_Monotriglyphos._ IV. 3. Einzelner Triglyph.

_Monumentum._ II. 7. Grabmal. G. Mo- nument. I. Monumento. A. Monument.

_Morbus venereus._ II. 8. Liebes- krankheit. G. Maladie d'amour. I. Morbo Venereo. A. Love — fit.

_More Graeco._ Im Griechi$chen Ge- $chmacke; nach Griechi$cher Mode.

_Mortarium._ V. 12. Trog. VII. 1. 3. VII. 10. VIII. 7. Mörtelp$anne. G. Fosse. I. Fo$$o. A. Pit.

_Motio._ IX. 6. (IX.) Bewegung.

_Mundus._ IX. 1. 4. (VII.) u. $. f. Der Himmel. G. Ciel. I. Cielo. A. Heaven.

_Municipium._ VIII. 4. Municipal$tadt, Land$tadt; d. i. die ihre eigenen Ge$etze und Obrigkeit und zugleich das Römi$che Bürgerrecht hatte.

_Munitio._ II. 9. X. 22. Schanze, Befe- $tigung. G. Fortification. I. Fortificazione. A. Fortification.

_Murus._ I. 5. VIII 4. Stadtmauer Ring- mauer. G. Murailles de villes. Murs. I. Muro. A. Wall.

_Mu$carii clavi._ VII. 3. Breitköpfige Nägel. G. Clous à têtes. I. Moscardini. A. Fly — headed nails.

_Mutuli._ I. 1. IV. 1. 2. Sparrenköpfe: ein hervor$tehender Zierrath unter der Kranzlei$te des Dori$chen Gebälks, de$$en Ur$prung Vitruv von den hervor$tehenden Dach$parren herleitet; der aber eher von den hervorragenden Dielen (_axes_) herzu- rühren $cheint, und deswegen auch viel- mehr Dielenköpfe genannt zu werden verdient. G. Corbeaux. Mutules. I. Modi- glioni. A. Modillions, mutules. IV. 7. Haupt- balkenköpfe in der Tuscani$chen Bauart.

_Myrrhae glebulae_ VIII. 3. Myrrhen. G. Myrrhe. I. Mirra. A. Myrrhe.

[0333]VITRUVIANUM

_Naos en Para$ta$in._ III. 1. die Grie- chi$che Benennung eines Tempels _in An-_ _tis_. Siehe _aedes in antis._

_Nares canalis._ VII. 4. X. 11. Mün- dungen, Mundlöcher einer Rinne. G. Ou- vertures. I. Sbocchi. A. Openings. VII. 10. _fornaculae_. — einer Ofenröhre.

_Nativi colores._ VII. 7. Natürliche, ur$prüngliche Farben. G. Couleurs natu- relles. I. Colori naturali. A. Natural co- lours.

_Navalia._ V. 12. Schiff$tellen, Ort wo die Schiffe ihren Stand haben. Locus ubi naves $ubducuntur.

_Neos_ (νεὼς) S. Naos.

_Nervicus_ oder _neuricus._ VIII. 3. contract. G. Perclus. I. Attratto. A. Para- lytick.

_Nete._ V. 4. Der letzte Ton.

_Nitrum._ VII. 11. Salpeter. G. Nitre. I. Nitro. A. Nitre.

_Nodus._ VII. 3. Knoten. G. Noeud. I. Nodo. A. Knot.

_Norma_ IX _Praef_. IX. 11. Winkel- maa$s, Winkelhaken. G. Equerre. I. Squa- dra. A. Square. VII. 3. _ad normam_ Win- kelrecht, im rechten Winkel, nach dem Winkelhaken. G. A l'équerre. I. Ad ango- lo retto. A. At right angles.

_Nucleus._ VII. 1. 2. Der Kern der An- $trichma$$e, d. i. das Fein$te und Rein$te die$er Materie. G. Noyau. I. Anima. A. Nucleus.

_Numerus perfectus._ III. 1. _i. a. an-_ _tiquus_. Vollkommene Zahl.

_Obolus._ III. 1. Eine Griechi$che Kup$er- müze, {1/6} Drachma an Werth.

_Ochra._ VII. 7. _i. a. $il._ Ocher, Berggelb.

_Octa$tylos._ III. 2. Acht$äulig. G. à huit colonnes. I. Otta$tilo. A. With eight columns.

_Octans._ X. 11. ein Octant, abgetheil- ter Bogen eines Zirkelaus$chnitts von 45 Graden.

_Octochordos._ X. 13. Wa$$erorgel von acht Stimmen. G. à huit jeux. I. Ot- tacordo. A. Octachordic.

_Octogenaria fi $tula._ VIII. 7. Acht- zigzöllige Röhre (im Umfange.)

_Octogonum._ I. 6. Achteck. G. Octo- gone. I. Ottangolo. A. Octogon.

_Octonum._ VIII. 8. Achtzöllige Röhre.

_Oculus volutae._ III. 3. Schnecken- auge, i$t in den Schnecken der Ioni$chen Säulen mitten inne eine kleine Zirkelflä- che, woran $ich der umlaufende Saum de<007> Schnecke anfängt. G. Oeil de la volute, le milieu de la volute Ionique. I. Occhio del- la voluta. A. Eye of the volute.

_Odeum._ V. 9 Odeum, ein kleines be- decktes Theater, zu poeti$chen und mu$i- kali$chen Wett$treiten. G. Odeum. I. Odeo. A. Odeum.

_Oeci._ VI 5. 10. Säle, Salons. G. Salons. I. Sale. A. Saloons.

_Oeconomia. i. a di$tributio._

_Offen$io._ V. 3. An$to$s. G. Ob$tacle. I. Intoppo. A Ob$tacle.

_Officina._ III. _Praef_. Werk$täte. VII. 8 Hütte d. i. die zum Bergbaue über der Erde gehörigen Gebäuderte, in welchen das aus der$elben geförderte Erz gepocht, gewa$chen, ge$chmolzen, oder verarbeitet wird. G. Laboratoire. I. Lavoratorio. A. Laboratory. VII. 9. Fabrik. G. Fabrique. I. Fabbrica. A. Fabrick.

[0334]LEXICON

_Officinator._ VI. 11. Werkmei$ter. G. Arti$an I. Artefice. A. Workman.

_Olea._ VII. 3. Oelbaum. G. Olivier. I. Olivo. A. Olive-tree.

_Olearia._ VI. 9. _i. e. cella_. Oelkeller. G. Lieu où l'on $erre les huiles. I. Oliario. A. Oil-room.

_Opa._ IV. 2. _i. a. cubile_. Lager, worin $owohl die Balken als Latten liegen.

_Operculum._ VII. 12. Deckel. G. Cou- vercle. I. Coperchio. A. Cover.

_Opera communia._ IV. 8. Oeffentli- che Gebäude. G. Edifices publics. I. Edi$izj publichi. A. Public buildings.

_Operimentum._ X. 17. Decke. G. Cou- verture. I. Copertura. A. Cover.

_Operis ingre$$us._ I. 1. X.1. — _ef-_ _fectus_. I. 1. Praxis, Ausübung.

_Ophiuchus._ IX. 3. (VI.) Schlangen- träger, Sternbild.

_Optice._ I. 1. Optik. G. Optique. I. Ot- tica. A. Optics.

_Opus albarium._ V. 2. 10. VII. 2. 3. Wei$s$tuck.

— _arenatum._ VII. 3. 4. 6. Auftrag von feinem Kalkmörtel. _i. a. arena_.

— _fabrile._ Zimmerarbeit.

— _figlinum._ V. 10. Flie$en.

— _inte$tinum._ IV. 2. V. 2. VI. 3. Ti$chlerarbeit.

— _marmoratum._ VII. 3. Marmor- $tuck.

— _tectorium._ VII. 3. Bekleidung. V. 10. VII. 6. Marmor$tuck.

— _reticulatum._ II. 8. Netz$örmiges Mauerwerk.

— _$igninum._ II. 4. V. 11. VIII. 7. Signini$ches Werk, eine Art von Tarras, Tra$s oder Tra$s$tein, woraus An$tri- che ver$ertiget wurden.

_Opus topiarium._ V. 8. Land$chafts- gemälde.

_Orbiculi._ IX. 1. (IV.). _i. a. Poli_.

_Orbiculus._ V. 2. 8. Rolle, oder Schei- be in einem Kloben. G. Poulie. I. Girella. A. Pulley.

_Orche$tra._ V.6. Das Orche$ter, der von den Sitz$tufen und der Zocke der Büh- ne einge$chlo$$ene Raum im Theater. G. Orche$tre. I. Orche$tra. A. Orche$tra.

_Ordinatio._ Gr. τάξις. I. 2. Anord- nung. G. Ordonnance. I. Ordinazione. A. Ordination.

_Ordinaria $tructura._ VII. 8. Ge- wöhnliches Mauerwerk. G. Maçonnerie ordinaire. I. Fabbrica ordinaria. A. Ordi- nary ma$onry.

_Ordo._ I. 2. 7. _i. a. ratio, genus operis._ III. 1. IV. 7. _in $ine_. Ordnung. Säulenord- nung. G. Ordre. I. Ordine. A. Order. _ordo_ _columnarum_. III. 1. I. 3. Eine Reihe. G. Rang. I. Fila. A. Row.

_Organicus._ IX. _Praef._ (III.) X. 1. Mechani$ch.

_Organicws. i. a. organice._ X. 1. Auf eine einfache Wei$e. G. D'une façon $imple. I. Organicamente. A. Organically.

_Organon._ X. 1. In$trument, Werk- zeug. G. Instrument. I. I$trumento. A. In- $trument. X. 11. Ma$chine. X. 13. Or- gelpfeife. G. Tuyau. I. Canna. A. Organic- pipe.

_Ornamenta columnarum._ IV. 2. Das Gebälk. G. Entablement, couronne- ment. I. Corniciame. A. Entablature.

— _epi$tyliorum._ V. 1. 7. Kranz, Kor- ni$che. VII. _Praef._ das Gebälk.

[0335]VITRUVIANUM.

_Ornatus._ V. 7. Decoration der Bühne. G. Décorations. I. Decorazioni. A. Scene- ry. VII. 4. — _politionis._ Verzierung der Bekleidung. G. Ornemens des enduits. I. Ornato de’ pulimenti. A. Ornaments of the pla$tering.

_Ornithiae._ I. 6. O$t — Drittel — Süd- o$twind.

_Orthogonius._ X. 11. Rechtwinklicht. G. Rectangle. I. Rettangolo. A. Right-an- gled.

_Orthographia._ I. 2. Aufri$s, Stand- ri$s. Abri$s eines Gebäudes, wie $olches von au$sen, wenn man nahe davor $teht, ge$ehen wird. G. Orthographie, repré$en- tation de lélévation d’un bâtiment. I. Al- zato. A. Elevation.

_Ortho$tatae._ II. 8. X. 19. Strebepfei- ler. G. Arc — boutans. I. Speroni. A. But- tre$$es.

_Oryges._ X. 21. Schirmdächer beym Miniren. G. Pionnière. I. Te$tugini per gli $cavamenti. A. Te$tudos for undermining.

_O$tiarius._ VI. 10. Pförtner, Thür$te- her. G Portier. I. Portinajo. A. Porter.

_O$tium._ VI. 4. Hauptthür, Hausthür. G. Portail. I. Porta. A. Portal.

_O$trum._ VII. 5. 13. Purpur. G. Pour- pre. I. O$tro. A. Purple.

_Ova._ IX 6. (IX.) 9. Andere le$en _to-_ _na_. Ovale Steinchen bey den Wa$$eruhren, welche durch ihr Herabfallen in ein eher- nes Becken die Stunden vermittel$t eines Halls andeuteten. G. Pierres en forme d’oeufs. I. Pietre ovali. A. Stones of an oval form.

_Ovilia._ VI 9. Scha$$tälle. G. Berge- ries. I. Stalle per le pecore. A. Sheep-hou- $es.

_Palae$tra._ V. 11. VI. 8. Kamp$$chule. _i. a. gymna$ium_. G. Pale$tre. I. Pale$tra. A. Pale$tra.

_Palatio._ II. 9. Pfahlwerk unter der Grundlage eines Gebäudes. G. Pilotis. I. Palizzata. A. Piles.

_Paleae._ II. 3. VII. 1. X. 20. Spreu. G. Pailles. I. Paglie. A. Straw.

_Pallor._ VI. 7 Schimmel. G. Moissi. I. Muffa. A. Mouldine$s.

_Palmaremi._ X. 8. die Schaufel des Ruders. G. Extrémité de la rame. I. Pal- letta del remo. A. Blades.

_Palmipedalis._ X. 20. Von der Grö$se eines Fu$ses und einer Querhand. G. D’un pieé et d’un palme. I. D’un piede e d’un pal- mo. A. One foot and a palm.

_Palmus._ II. 3. III. 1. VII. 4. _i. a. do-_ _ron_. Eine Querhand, eine Palme; Maa$s von vier Zoll. Sechs Querhände machten eine Elle. (_cubitus._) G. Palme. I. Palmo. A. Palm.

_Pandare._ II. 9. VI. 11. Sich biegen, wer$en; vom Holze, wenn es $eine Ge$talt in etwas verliert, zu$ammen dorrt, krumm wird, aus den Fugen geht, oder gar Ritzen bekommt. G. Plier, se courber. I. Piega- re. A. to Bend.

_Pandatio._ VII. 1. Das Werfen des Holzes.

_Paraetonium._ VII. 7. Parätoner- Wei$s. G. Blanc Parétonien. I. Bianco Pare- tonio. A. White earth from Paraetonium.

_Paradromides._ V. 11. VI. 10. _i. a._ _Xy$ti._ Offen$tück. _i. a. hypaethrae am-_ _bulationes._

_Parallelos linea._ V 6. IX. 5. (VIII.) Parallel-Linie. G. Parallèle. I. Linea para- lella. A. Parallel line.

[0336]LEXICON

_Parall._ X. 15. _i. a. tabulae_. An der Katapulta, die horizontalen Bretter, welche $ich zu ober$t und zu unter$t der Kapitäle befinden.

_Paraly$is._ VIII. 3. Der Schlag, läh- mende Gicht. G. Paraly$ie. I. Parali$i. A. Pal$y.

_Parame$e._ V. 4. Ton zunäch$t dem mittleren.

_Paranete._ V. 4. Ton zunäch$t dem letzten.

_Parapegmata._ IX. 4. (VII.) A$trono- mi$che Tafeln, worauf der Ge$tirne Auf- und Niedergang, imgleichen die Witterung für eine be$timmte Reihe von Jahren be- merkt war. Ueberhaupt hie$s _parapegma_ eine kupferne Tafel, welche zu allerley Be- kanntmachungen öffentlich a ge$chlagen wurde. G. Tables d’airain $ur lesquelles étoit gravée la $igure du ciel, le lever et le coucher des étoiles et les saisons de l´an- née. I. Tavole di rame con repre$entazio- ne a$tronomiche. A. Bra$s tables contai- ning a$tronomical repre$entations.

_Para$tatae._ V. 1. Pila$ter, d. i. vier- eckige Stützen, P$eiler, welche von den gemeinen P$eilern darin ver$chieden $ind, da$s $ie, nach Be$chaffenheit der Ordnung, wozu $ie gehören, die$elben Verhältni$$e und Verzierungen bekommen, welche die Säulen haben; nur werden $ie nicht ein- gezogen oder verjüngt wie die Säulen. Sehr $elten werden $ie frey$tehend ange- troffen. G. Pila$tre. I. Pila$tro. A. Pila$ter. X. 15. Die aufrecht $tehenden Hölzer in dem Kapitäle der Katapulten und Bali$ten.

_Para$tatica._ IX. 6. (IX.) _idem._

_Parergon._ IX. 6. (IX.) Nebenzierrath. Operis appendix, vel ornatus.

_Parhypate._ V. 4. Ton zunäch$t dem Ober$ten.

_Parietes communes._ I 1. II. 8. VI. 9. Gemein$cha$tliche Wände, d. i. äu$sere Wände eines Gebäudes. Siehe _communis._

— _medii._ V. 2. die inneren Wände, d. i. die Wände innerhalb des Gebäudes. G. Murs en dedans. A. The inner part or $ide of the wall.

_Pa$$us._ X. 14. Schritt, wird zu fünf Fu$s gerechnet. _pedum millia quinque, i. e._ _pa$$us mille._

_Pater$amilias._ VI. _Praef._ 8. Bau- herr, Hausherr. G. Celui qui fait bâtir; bailleur. I. Chi da in a$$itto. A. Employer.

_Pavimentum._ VII. 1. 4. Kün$tlich- ausgelegter Fu$sboden. G. Pavé I. Pavi- mento. A. Pavement.

_Pectinatim._ I. 5. Kammförmig. G. à la maniere des dents d’un peigne. I. A gui$a di pettine. A. Like the teeth of a comb.

_Pelecinon._ IX. 6. (IX.) Art von Son- nenuhr in Ge$talt eines zwey$chneidigen Beils.

_Pendens coaxatio._ VII. 1. Hänge- werk. G. Plancher suspendu. I. Palco $o- $pe$o. A. Su$pended $loor.

_Pen$io._ X. 8. Gewicht, La$t. G. Poids. I. Pe$o. A. Weight.

_Pentadoron._ II. 3. Ein Ziegel, der fünf Querhände ins Geviert hält. G. Bri- que qui a cinq palmes en quarré. I. Matto- ne di cinque palmi. A. Brick which has on every $ide five palms.

_Pentamoiron._ III. 1. _i. a. quintarium_. Fünf$echstel. {5/6}.

_Penta$pa$tos._ X. 2. Penta$pa$t, d. i. Fla$chenzug von fünf Rollen oder Schei- [0337]VITRUVIANUM. ben. Mechani$ches Werkzeng aus zwey Kloben oder Fl $chen zu$ammenge$etzt, deren unter$te zwey Rollen, die ober$te aber ihrer drey enthält. G. Pentaspaste. I. Penta$pa$to. A. Penta$pa$tos.

_Penula._ X. 12. Deckel des Windkessels. G. Chappe. I Cappa. A. Cover.

_Percolare._ VIII. 2. Durchseihen. G. Filtrer. I. Colare. A. to Filter.

_Percolari._ VIII. 1. Durch$intern, durch$iekern. G. Dégoutter. I. Stillare, goc- ciolare. A. Transcolate.

_Periacti._ V.7. _i. a. $patia ad orna-_ _tus_ Drehraum; Ort, wo die dreyeckigen Drehma$chinen auf der Bühne $tanden; Raum zu den Dekorationen. G. Places pour les Décorations. I. Spazj de$tinati per le decorazioni. A. Places allotted for the $cenery.

_Peribolus._ Der mit einer Ringmauer umgebene Vorhof eines Tempels. _con$ep-_ _tum, atrium templi._

_Periechuntes._ V. 8. _i. a. circum$o- _nantes loci._

_Perimetros._ V. 6. Peripherie, Cir- cum$erenz, Umfang. G. Périphérie. I. Pe- riferia. A. Periphery.

_Peripteros._ III. 1. (Ringsumherflü- gel) Ein Tempel, rings umher mit einer einfachen Säulen$tellung, in den Fronten $echs Säulen. G. Périptère. I. Perittera. A. Peripteros. IV. 7. Runder Tempel, der aus einer Zelle, neb$t Säulen$tellung um- her, be$teht. G. Temple rond, dont la cellule est entourée d’une colonnade. I. Tempio rotondo con cella chiu$a da un colonnato. A. Round temple with a co- lumnade round the cell.

_Peri$tylium_ V. 11. VI. 3. (IV.) Ein Peri$tyl, d. i. ein gevierter oder ablanger mit Säulen umgebener Platz. G. Péristyle. I. Peri$tilio, loggiato. A. Pri$tyle, viz. an open area $urrounded by a columnade. VI. 10. — _Rhodiacum_, ein Rhodisches Peri- $tyl wo die gegen Mittag gekehrte Seite höhere Säulen hat, als die drey übrigen Seiten.

_Peritretum._ I. 2. X. 17. Loch in dem Kapitäle der Bali$ta. G. Trou de la Bali$te. I. Buco della bali$ta. A. Hole of the Bali$ta.

_Peritrochium_ X. 4. _i. a. amphireu-_ _$is_ Rad an der Welle.

_Perlibratio aquarum._ VIII. 6. _i. a._ _libratio_. Das Wasserwägen, Nivelliren.

_Perpendiculum._ VIII. 6. Perpendi- kel, beweglicher Faden oder Schnur mit einem Gewichte. G Perpendicule. I. Per- pendicolo. A. Perpendicle. _ad perpendi-_ _culum_ II. 8. Perpendikulär, senkrecht.

_Perpetuitas._ II. 9. Eine Strecke Landes.

_Perones._ V. 12. lies _erones_.

_Pervolitantia mundi circater-_ _ram._ IX. 4. (VII.) Umwälzung des Him- mels um die Erde. G. Le cours des astres autour de la terre. I. Giro del cielo intor- no alla terra. A. Revolution of the hea- vens around the earth.

_Pes._ III. 1. Fu$s, Maa$s von 16 Zoll, oder 4 Querhänden. G. Pié. I. Piede. A. Foot.

_Phalanga_ X 8. Tragebaum, $tarke Stange, eine La$t vermittel$t der$elben zu tragen. G. Bâton. I. Stanga. A. Pole. _Pha-_ _langarii_. X. 8. La$tträger. G. Portefaix. I. Facchini. A. Porters.

_Pharetra._ IX. 6. (IX.) Eine Art von Sonnenuhr in Ge$talt eines Köchers.

[0338]LEXICON

_Phellos._ IX. 6. (IX.) In einer Wa$- $eruhr der Gork, ein umgekehrter Nachen, oder eine Pauke. G. Liège. I. Sovero. A. Cork.

_Philologae res._ VI. _Praef._ Sachen welche den Liebhaber der Wi$$en$chaften intere$$iren. Wi$$en$cha$tliche Gegen$tän- de. G. Choses qui appartiennent aux bel- les lettres. I. Co$e apartenenti alle belle lettere. A. Literary $ubjects.

_Philotechnae res._ VI. _Praef._ Kun$t$achen.

_Phthi$icus._ II. 9. Schwind$üchtiger.

_Phthongos._ V. 4. _i. a. $onitus,_ ein Ton. G. Son. I. Suono. A. Tune.

_Phy$iologia._ I. 1. Die Naturlehre. Phy$ik. G. Physique. I. Fi$ica. A. Natural Philo$ophy.

_Picare._ VII. 4. Auspichen. X. 9. Thee- ren. G. Poisser. I. Impeciare. A. to Pitch.

_Pila._ II 8. V. 1. 11. VI. 11. Pfeiler. G. Pile. I. Pila$trini. A. Pillar. VII. 6. Mör- $er. G. Mortier. I. Mortajo. A. Mortar. V. 10. VII. 11. IX. 1. (IV.) Ball. Kugel. G. Bal- le. I. Palla. A. Ball.

_Pilatim._ VI. 11. Von Pfeiler zu Pfei- ler. _aedificia quae pilatim aguntur etc._ Bogen$tellungen. G. Arcades. I. Portico ad archi. A. Arcades.

_Pinacotheca._ I. 2. VI. 5. Bilder$aal, Bildergallerie. G. Cabinet de tableaux. I. Galleria da quadri. A. Picture — room.

_Pinax. X. 13. Pfeifen$tock einer Wa$- $erorgel. G. Table. I. Tavola. A. Table.

_Pinnae._ X. 10. Schaufeln an einem Wa$$errade, d. i. Bretter, worauf das An- $chlagewa$$er fällt und das Rad in Bewe- gung $etzt. G. Ailerons. I. Palette. A. Lad- les. X 13. Klaves, Ta$ten an der Orgel. G. Touches. I. Ta$ti. A. Keys. X. 21. Zin- nen. G. Créneaux. I. Merli. A. Battle- ments.

_Pin$are._ VII. 3. _Pin$ere._ VII. 1. Sto$sen, $tamp$en. G. Battre. I. Battere. A. to Pound.

_Pin$atio._ VII. 1. Das Sto$sen.

_Pinus._ II. 9. Fichte. G. Pin. I. Pino. A. Pine.

_Pi$cina._ X. 22. Wa$$erhälter. G. Vi- vier. I. Pi$cina. A. Fi$h — pond.

_Pi$trinum._ VI. 9. Mahl- und Back- haus. G. Moulin. I. Mulino. A. Mill.

_Pix._ VIII. 3. Theer. G. Poix. I. Pece. A. Pitch.

_Planitia._ VII. 3. IX. 5. (VIII.) Flä- che, Ebene.

_Plano pede._ I. 5. VI. 11. VII. 1. X. 9. Auf gleichem Boden, auf ebener Erde. G. Sur le rez de chau$$ée. I. Dal pian di terra. A. Level with the ground. _conclavia quae_ _plano pede fuerint_. VII. 4. Zimmer im Unterge$cho$$e. G. Apartemens à rez de chaussée. I. Stanze a pian terreno. A. A- partmens on the ground $tory. X. 19. De plain pié. I. In piano. A. Level.

_Planus._ glatt, flach. G. Uni. I. Li- $cio. A. Plain.

_Pla$tica._ I. 1. Bildnerkun$t.

_Pla$tes._ I. 1. Bildner. G. Sculpteur. I. Scultore. A. Statuary.

_Platanones._ V. 11. Platanenwäld- chen, Lu$tgebü$ch. G. Bois de platanes. I. Boschetto di platani. A. Grove of platanes.

_Platea._ I. 6. Stra$se. G. Grande rue. I. Strada. A. Street.

_Pleuritides._ X. 13. Die Regi$ter in einer Orgel. G. Régîtres. I. Regi$tro d’or- gano. A. Regi$ter.

[0339]VITRUVIANUM.

_Pleuritis._ I. 6. Seiten$techen. G. Pleu- résie. I. Pleurisia. A. Pleuri$y.

_Plinthigonatus._ X. 17. Gebogener Plinthenvor$prung. Alii legunt _Plenthi-_ _gomatos, pterigomatos_.

_Plinthis. Plinthus._ II. 8. _i. a. la-_ _ter_, ein Ziegel III. 2. 3. u. s. w. Plinthe, Tafel, d. i. das unter$te viereckige Glied am Säulenfu$se, welches einem Ziegel gleicht. G. Plinthe. I. Plinto. A. Plinth. IV. 3. Der Dori$che Abacus, oder Platte. IX. 6. (IX.) Art Sonnenuhr.

_Plo$trum._ X. 8. ein Wagen, Karren. G. Charrette. I. Carro. A. Cart.

_Plumarius._ VI. 7. Ein Sticker, ver- muthlich weil die Stickerey an$angs haupt- $ächlich die Pflaumfedern nachahmte. G. Brodeur. I. Ricamatore. A. Embroiderer. So hei$sen _Plumae_ auch: 1) goldene oder purpurne, federförmige Figuren, womit man die Gewänder zierte. 2) Ei$erne, federförmige Bleche, woraus, gleichwie aus $chuppenförmigen Blechen, die _$qua-_ _mae_ hie$sen, Panzer verfertiget wur- den. 3) Lu$t$tücke im Garten. _Plumario-_ _rum textrina_. VI. 7. Stickerwerk$tatt. G. Atelier de brodeur. I. Stanza di ricama- tore. A. Embroidering room.

_Plumbarii artifices._ VIII. 7. Bley- arbeiter. G. Plombiers. I. Artefici dipiom- bo. A. Workers of lead.

_Plumbo vincire._ II. Löthen. G. Joindre avec du plomb. I. Impiobare. A. To fixe with lead.

_Pluteus. Pluteum._ IV. 4. V. 1. 7. 10. Geländer, Bru$tlehne, Balü$trade. G. Ba- lustrade. I. Parapetto, balau$trata. A. Ba- lu$trade. X. 21. Bru$twehr. G. Parapet I. Parapetto. A. Parapet. X. 21. Schirm- dach. G. Guérite. I. Vedetta. A. Shel- ter.

_Pneumticae res._ IX. 6. (IX.) _i. a._ _$piritusnaturales_. Lu$tförmige Stoffe, Gaz.

_Pneumaticon._ X. 1. _i. a. $piritale_. Luftma$chine. G. Pneumatique. I. Spiri- tale. A. Spiritale, in which the pre$$ure of the air gives the impul$e.

_Pnigeus._ X. 13. Dämpfer, ein Werk- zeug in der Wa$$erorgel, gleich einem umgekehrten Trichter. _i. a. in$undibulum_ _inver$um._

_Podium._ III. 3. Unter$atz, fortlaufen- des Po$tament. G. Socle, Piédestail. I Pie- di$tallo. Ba$amento. Zoccolo. A. Socle. V. 7 VII. 4. Zocke, Sokel. _zocco. $ocle_.

Poli. _IX. 1. (IV.)_ i. a. orbiculi. _die Po-_ _larkrei$e._ „Circulos quoque ait (i. e. M. Varro) in coelo circum longitudinem axis $eptem e$$e; e quìs duos minimos, qui axem extremum tangunt, πόλους appella- ri dicit; $ed eos in $phaera, quae κζικώτη vocatur, propter brevitatem non ine$$e.„ _Siehe_ Noctes Attic. A. Gellii _III. 10. Auch_ _$iehe_ Martini _von den Sonnenuhren der_ _Alten, Seite 20. 21._ — Polus. _IX. 3. (VI.)_ _der Polar$tern._

_Polire._ VII. 3. Poliren. Schlei$en. G. Polir. I. Pulire. A. to Poli$h.

_Politiones._ VII. 2. die Politur. G. Po- lissure. I. Liscio. A Smoothne$s. VII. 4. 7. _politiones i. a. tectoria._ die Bekleidung. VII. 7. 9. _politio_, Putzan$trich.

_Politura._ VII. 1. Polierung.

_Politus._ II. 8. glatt gehauen. G. Poli. I. Pulito. A Poli$hed.

_Polygonia turris._ I. 5. Vieleckiger Thurm. G. Tour polygone. I. Torre poli- gona. A. Polygonal tower.

[0340]LEXICON

_Poly$pa$tos._ X. 5. 16. Poly$pa$t, He- bema$chine mit vielen Rollen. G. Poly- spaste, c´est à dire, moufle à poultes mul- tipliées. I. Poli$pa$to. A. Poly$pa$tos.

_Populus alba._ II. 9. Wei$se Pappel. — _nigra_. Schwarze. G. Peuplier. I. Piop- po. A. Poplar.

_Porrectum._ X. 8. Gerade Linie. G. Ligne droite. I. Linea diritta. A. Rectili- nearity.

_Porticus._ I. 1. V. 9. 11. VI. 10. Portik, Säulengang, Säulenlaube, Säulenstellung, Halle. G. Portique. I. Portico. A. Piazza, portico.

_Portus._ II. 8. V. 12. Hafen. G. Port. I. Porto. A. Haven.

_Postes._ VI. 11. Pfo$ten. G. Poteaux. I. Puntelli. A. Po$ts.

_Po$ticum._ III. 1. Hinterthür. G. Porte de derriere. I. Porta di dietra A. Back- door. III. 1. Hinter$ronte, Hintertheil, Hinterhalle eines Tempels. G. Face de der- riere. I. Fronte$picio dalla parte di dietro. A. Back — front.

_Pote$tas._ II. 6. VII. 3. Ma$$e. G. Masse. Substance. I. Potenza. A Ma$s. VIII. _Praef._ Einwirkung. G. Vertu. I. Ajuto. A. Aid.

_Praecinctiones._ V. 3. _i. a. diazoma_. Ab$ätze der Sitzerhöhung in den Theatern. G. Palliers de repos. I. Precinzione, ripia- no. A. Landing — places between the ran- ges of $eats.

_Praeclu$iones aquarum._ IX. 6. (IX.) Wa$$er$topfer in den Wa$$eruhren. I. Serragli dell’ acqua. A. The $toppers of the water.

_Praefurnium._ V. 10. VII. 10. Ofen- loch. G. Bouche du fourneau I. Bocca di fornace. A. Mouth of the furnace.

_Prae$eminatio._ II. 9. Leibes$rucht. G. Fétus. 1. Feto. A. Foetus.

_Prelum._ VI. 9. Pre$sbaum. G. Vis. I. Vite. A. Screw. X. 1. 8. Pre$$e. G. Pres- soir. I. Strettojo. A. Pre$s.

_Pre$$io._ X. 8 _i. a. Hypomochlion._ Un- terlage eines Hebels. G. Appui. I. Puntel- lo. A. Fulcrum. X. 8. Druck.

_Principiarerum._ I. 4. II. 2. Ele- mente Urstoffe. Uranfänge, Grund$toff, erste Be$tandtheile der Dinge. G. Princi- pes. I Elementi. A. Elements — _aedium._ III. 1. _i. a. genera aedium_. IV. _Praef_.

_Probationes aquarum._ VIII. 5. Bewährung des Wa$$ers, Probe des Wa$- $ers. G. Epreuve —. I. Pruova —. A. Proof of water.

_Proclinatio._ V. 12. Abhang, Bö- $chung, Abdachung. G. Pente. I. Inclina- zione. A. Declivity.

_Projectura._ II. 8. III. 2. 3. IV. 6. Aus- ladung, Auslauf, _i. a ecphora._ G. Saillie. I. Sporti. A. Projectures. X. 21. _i. a. ex-_ _o$tra_ Schiebebrücke.

_Prolixus_ II. 9. Langfädenig. G. à fil long. I. Proli$$o. A. Prolix.

_Prominens._ VII. _Praef._ Heraus$prin- gend. G. Avançant. I. Avvicinando$i. A. Projecting.

_Prominentes expre$$iones._ VII. 4. Erhabene Rahmen, Lei$ten. G. Cadre à rebords. I. Quadro rilevato. A. Prominent divi$ions.

_Pronaos._ IV. 7 V. 1. Vorhalle des Tem- pels. G. Porche. I. Antitempio. A. Ve$ti- bule of a temple, the Pronaos. III. 1. V. 1. Vorderfronte.

_Propnigeum._ V. 11. Einheizeplatz, [0341]VITRUVIANUM. Heizgemach. G. L'avant-$ourneau. I. Propnigeo. A. Propnigeum.

_Proportio_. I. 1. das gute Verhältni$s. G. Proportion. I. Proporzione. A. Propor- tion.

_Proprietas luminis ad lumen._ IX. 1. (IV.) Neigung, Sympathie des Lichts zum Lichte. G. Sympathie de la lumière à la lumière. I. Simpatia de lume a lume. A. Sympathy of light to light.

_Propria loca_. VI 8. Orte, Theile des Hau$es, die blo$s für des Hausherrn eigene Per$on be$timmt $ind. G. Appartemens particuliers I Luoghi particolari. A. Places appropriated to the ma$ter of the Hou$e.

_Pro$cenium_. V. 6 Vor$cenen, Büh- ne; Ort wo die Acteurs $pielten. G. Lieu, où les comédiens jouoient, le devant de la scène. I Pro$cenio, cio è, palco $opra del quale u$civano a repre$entare gli attori. A. The $tage, $pace before the $cena.

_Proslambanomenos_. V. 4. In der Mu$ik der Ton _A_.

_Pro$orthas_. IX. 5. (VIII.) senk- und winkelrecht.

_Prospanclima_. IX. 6. (IX.) Sonnen- uhr für alle Polhöhen.

_Pro$tahi$torumena_. IX. 6. (IX) Sonnenuhr des Parmenion, für die Pol- höhe berühmter Orte.

_Pro$tas_. $. _Para$tas_ VI. 10. Eigent- lich $o viel als _antae_; aber hier, Flur mit Eckwandpfeilern. G. Pièce entre deux Antes dans le péri$tyle. I. Pro$tade. A. Pla- ce between two antae in the Peri$tyle.

_Pro$tylos_. III. 1. Tempel, gleich dem _in antis_, nur noch mit einer davor $tehen- den Reihe Säulen ver$ehen. G. Prostyle. I. Pro$tilo. A. Pro$tylos.

_Prothyra_. VI. 10. _i. a. Diathyra_. Schranken, Befriedigung vor der Thür. Die Griechen aber ver$tehen ein _ve$tibu-_ _lum_ der Römer darunter. G. Barrières, avantportes. I. Cancello, riparo avanti una porta, antiporta. A. Barriers.

_Prothyrides_. IV. 6. _i. a. ancones_. Krag$teine Con$olen, Seitenrollen. G. Con- soles. I. Cartelle, men$ole. A. Tru$$es, or Con$oles.

_Provindemia major_. IX 3. (VI.) Vindemiatrix, Protrygetes, Stern über der rechten Schulter der Jungfrau.

_P$eudi$odomos_. II 8. Das unglei- che Mauerwerk, d. i. worin die Lagen un- gleich hoch gemacht werden. G. Maçon- nerie à assises inégales. I Fabbrica P$eu- doi$odoma. A. Wall in which the cour$es are of an unequal thickne$s.

_P$eudodipteros_. III. 1. Fal$ch dop- pelflüglig; d. i ein Tempel, der gleich dem Dipteros eingerichtet i$t, mit Wegla$$ung der zweyten, zunäch$t den Tempelmauern $tehenden Säulenreihe. G. Pseudodiptère, $aux Diptère. I. P$eudodittero. A P$eudo- dipteros.

_P$eudoperipteros_. IV. 7. ein $al- $cher Peripteros, d. i. ein Tempel, der gleich dem Peripteros eingerichtet i$t, nur da$s die Zellenmauern bis an die Zwi- $chenweiten des Säulenganges (_pteroma_) hinan gerückt $ind, und al$o die Zelle um $o viel erweitert worden i$t als die Mauern hinaus gerückt worden $ind. G. Psendopériptère, $aux Périptère. I. P$eu- doperi@tero. A. P$eudoperipteros.

_P$eudourbana aedificia_ VI. 8. Städti$che Landhäu$er. G. Maison de cam- [0342]LEXICON pagne élégante. I. Villa. A. Elegant coun- tryhou$e, or part of the villa where the ma$ter and his family dwell.

_Pteroma_. III. 2. IV. 4. 7. _i. a. colum-_ _narum circum aedem di$po$itio_. Säulen- $tellung rings um die Zelle her. G. Colon- nade autour du temple. I. Il circuito di porticato. Colonnato attorno il tempio. A. Colonade round the temple.

_Pterigoma_. X. 17. lies _plinthigonatus_.

_Publicani_. VI. 8. Staatspächter. G. Partisans. I. Gabellieri. A. Public farmer.

_Pullus_. VIII. 3. Braun. G. Brun. I. Bruno. A. Brown.

_Pulpitum_. V. 6. Zocke der Vor$cene, der Bühne. Ich würde es durch die vor- dere W and des Pro$ceniums, über- $etzen, wenn es, nach dem Pollux, nicht auch noch eine Unterbühne (_hypo$ce-_ _nium_) gegeben hätte, welche unter der Zocke der Bühne lag, und nach den Zu$chauern zu mit Säulen und Statüen geschmückt war. G. Pupitre, socle du Pro- scenium. I. Zocco, ba$amento del pro$ce- nio. A. Socle of the pro$cenium.

_Pulvinatum capitulum_. I. 2. III. 3. IV. 1. Pol$terkapitäl; das antike loni$che Kapitäl, welches aus zwey parallelen Küs- $en oder Rollen be$teht, die in der Mitte mit einem breiten Bande enger zu$ammen gebunden, und vorn mit Schnecken oder Voluten geziert $ind. G. Chapiteau à bal- lu$tre ou en forme d'oreiller. I. Capitello a piumaccio. A. Capital in the form of bol$ter or cu$hion.

_Pulvinus_. V. 10. Sitz im Bade. G. Coussin. I. Cu$cino. A. Seat at the bot- tom of the bath. V. 12. Grundmauer. G. Massif. I. Letto. A. Buttre$s.

_Pulvis Puteolanus_. II. 6. Puzzo- lanerde. G. Pozzolane. I. Pozzolana. A. Pozzolana $and.

_Pumex (Pompejanus)_ II. 6. Bims- $tein. _i. a. $pongia_. G. Ponces Pompeïanes. I. Pomice Pompejana. A. Pompejanian pumice.

_Puncta. Frontinus_ XXV. 115. _moduli_ _exiles_. Dünne Röhren.

_Purus_. IV. 3. VII. 3. Leer, $chlicht, un- ge$chmückt, glatt. G. Uni. I. Li$cio. A. Plain.

_Pu$tulas emittere_. VII. 2. Blasen treiben. G. Faire des pustules. I. Gettar fuori delle bullette. A. to emit pu$tules.

_Puteus_. VII. 7. Wetter$chacht, Luft- loch einer durch einen Berg gehenden Wa$$erleitung; weil es sich wie ein Brun- nen von der Oberfläche des Berges in die Tiefe hinab $enkt. Denn _Plin_. XXXI. 31. hei$st es _lumen_. d. i. Tage$chacht. G. Puits. I. Pozzo. A. Air - hole.

_Puteum fodere, deprimere_. VIII. 1. einen Brunnen graben, ab$enken. G. Creu$er un puits. I. Profondare un pozzo. A. To $ink a well.

_Pycno$tylos_. III. 2. Eng$äulig, dicht- $äulig. G. Pycnostyle. à colonnes serrées. I. Di colonne $pe$$e. A. With columns very clo$e.

_Pyra_. II. 9. Scheiterhau$en. G. Bûcher. I. Rogo, pira. A. Pyre.

_Quadrae_. III. 3. Grund$tein, das unter- $te vierkantige Stück eines Säulen$tuhls, das Unter$tück, die Platte. G. Socle. I. Zoc- colo. A. Plinth. III. 3. Riem, Riemlein, Plättlein, i$t an Säulenordnungen das klein- ste unter geraden perpendikulären Glie- [0343]VITRUVIANUM. dern, und dient vornehmlich zwey gerun- dete Glieder, auch wohl gro$se gerade von runden Gliedern zu unterscheiden. G. Quarrés. I. Li$telli. A. Squares.

_Quadragenaria fi$tula_. VIII. 7. Vierzigzöllige Röhre.

_Quadrans_. III. 1. Ein Viertel.

Quadratio, quadrata de$crip- @io. _IV. 3_. i. a. quadratum.

_Quadratum $axum_. IV. 4. II. 7. 8. Quader$teine, Werk$tücke. G. Pierre de taille. I. Pietra lavorata. A. Free-$tone.

_Quadratum_. VII. 1. Viereck. IX. _Praef_. (I) Quadrat, gleich$eitiges Viereck.

_Quadrifluviis di$paratus_. II. 9. in vier Klüfte getheilt. G. Fendu en quatre pièces. I. Spaccato in quattro. A. Hewn into four quarters.

_Quadrifore o$tium_. IV. 6. Kreuz- weisgebrochene Thür. G. Porte coupée en quatre. I. Porta a quattropezzi. A. Door quadrifor.

Que, i. a. $ive e. g. _V. 8_. per centrum- que. _V. 10_. Laconicum $udationesque. _VI_. Praef. $ine literatura encyclioque doctri- narum omnium. _VI. II_. Hypogea concame- rationesque. _VIII. 6_. in medio in$lationem @urvatur amque. _IX. 4. (VII.)_ qui ad ex- tremas Aegypti regiones, proximasque ultimis $inibus terrae terminationes fue- runt. _IX. 4. (VII.)_ non occidunt neque $ub terram $ubeunt. _IX. 5. (VIII.)_ $ol aequi- noctiali tempore ariete libraque ver$ando. _IX. 6 (IX.)_ $piritus naturales pneumati- casque res invenit.

_Quercus_. II. 9. die gemeine Eiche. G. Chêne. I. Quercia. A. Oak.

_Quinaria $i$tula_. VIII. 7. fün$zöl- lige Röhre im Umfange.

_Quinquagenaria fi$tula_. VIII. 7. funfzigzöllige Röhre.

Quintarium. _III. 1_. i. a pentamoiron. _Fün$$ech$tel. {5/6}_. quintarium alterum. _1 {5/6}_. i. a. epipentamoeros.

_Quinumdenum_. VIII. 7. funfzehn- zöllige Röhre.

_Quot men$ibus_. IX. 1. (IV.) X. 7. _pro $ingulis men$ibus_. Alle Monate.

_Radius_. VII. _Praef_. Die Entfernung eines Gegen$tandes von dem gegebenen Ge$ichtspunkt. G. Point de distance. I. Punto di di$tanza. A. Point of di$tance. X. Speiche am Rade. G. Rais d'une roue. I. Razzo di rota. A. Spoke of a wheel. _rota_ _radiata_ ein Rad mit Speichen. IX. Zei- ger an der Uhr. _i. a. gnomon_.

_Raritas_. VIII. 2. 3. Poro$ität des Wa$- $ers. G. Subtilité. I. Poro$ità. A. Poro$ity.

_Ratio_. IV. 3. 6. 7. u. $. w. Verhältni$s. IV. _2. i. a. genus_.

_Ratio coeli_. I. 1. Die Kenntni$s des Himmelslaufs, Himmelskunde.

_Ratiocinatio_. I. 1. Theorie. G. Théo- rie. I. Teorica. A. Theory.

_Ratis_. II. 9. ein Flo$s. G. Radeau. I. Zatta. A. Raft.

_Receptaculum_. VIII. 7. Röhrka$ten. Re$ervoir. G. Reservoir. I. Immi$$ario. A. Receptacle.

_Rece$$us parietis_. IV. 7. Aeu$serer Umfang einer Mauer. G. Circonférence extérieure du mur. I. Rice$$o. A. Rece$s of the wall.

_Rechamus_. X. 2. Kloben, Fla$che, d. i. Gehäu$e, welches mehrere um ihre Axe bewegliche Rollen enthält. G. Moufle. I. [0344]LEXICON Carrucuola, taglia. A. Block, $heaf, ca$e containing a $et of pulleys.

_Recognitio_. I. _Praef_. Gnadengehalt. Pen$ion. Gleich$am Dank, Erkenntlich- keit für nicht erhaltene Dien$te. G. Pen- sion. I. Pen$ione. A. Pen$ion.

_Redemptor_. VII. 5. Unternehmer, Entrepreneur, der einen Bau u. $. w. zu @erfertigen dingt, oder für ein gewi$$es Geld zu lie$ern ver$pricht, und nach de$- $en Lei$tung das Bedungene erhält. _i. a_. _conductor._

_Redundans_. I. 6. V. 3. Zurückwo- gend, gleich Wellen, die vom Ufer zu- rückgetrieben werden. G. Redondant. I. Ridondante. A. Redundant.

_Refectio_. VI. 3. Reparatur, Ausbe$$e- rung. G. Réparation. I. Riparazione. A. Reparation.

_Refrigeratio_. VIII. 2. Abkühlung. Starke Kälte. G. Refroidissement. I. Raf- $reddamento. A. Refrigération.

_Regiones ventorum_. I. 6. Wind- $triche, Richtung der Winde. G. Régions. I. Regione. A. Regions.

_Regre$$us retror$um facere._ IX. 1. (IV.) Rückläu$ig $eyn; wird in der Sternkunde von einem Planeten ge$agt, wenn de$$en Bewegung der Ordnung der himmli$chen Zeichen in der Ekliptik ent- gegen gerichtet $cheint. G. Rétrograder. I. Formar retrogradazioni. A. to be retro- grade.

_Regula_. IV. 3. Riemlein. G. Tringle, _règle_. I. Regolano. A. Filler. IV. 3. _i. a_. _femur_. Steg, Schenkel des Triglyphs. VII. 3. u. $. w. G. Règle. I. Regolo. A. Ru- ler. Lineal, Richt$cheit. X. 12. Kolben- $tange.

_Relinquitur_. VIII. 2. Es $olgt. G. II s'en suit. I. Ne $iegue. A. It argues.

_Remittere colorem_. VII. 3. Die Farbe fahren la$$en. G. Décharger. I. Smon- tare. A. to lo$e colour.

_Replum_. IV. 6. Rahmen, Einfa$$ung der Füllung eines Thürflügels. X. 17. Rah- men überhaupt. G. Chassis. I. Telajo. A. Rai$ing, ri$ing part of the pannels.

_Reprae$entare_. VII. 5. Liefern. G. Fournir. I. Fornire. A. to Deliver.

_Repugnatoriae res_. X. 22. Verthei- digungsma$chinen. G. Moyens pour se dé- fendre. I. Di$e$e. A. Things relative to de- fen$e.

_Re$ina_. II. 9. VII. 10. Harz. G. Re$ine. I. Re$ina. A. Re$in.

_Re$onantia_. V. 3. Das Zuruckprallen des Schalles. G. Resonnement. I. Rimbom- bo. A. Ri$onance.

_Re$onantes loci_. V. 8. Wider$chal- lende Orte. G. Lieux resonnans. I. Luoghi re$onanti. A. Re$onant places.

_Re$pondere contra quid_. III. 3. IV. 7. auf etwas treffen. G. Répondre. I. Corri$pondere. A. to An$wer.

_Re$pon$us comm@n$uum_. III. 1. Ueberein$timmung des Verhältni$$es. _i. a_. _Commodulatio._

_Re$ticula_. X. 4. kleiner Strick.

_Reticulatum opus_. II. 8. Netzför- miges Mauerwerk. G. Maillée, mur maillé. I. Fabbrica reticulata. A. Reticulated kind of walls.

_Retinaculum_. X. 3. Halt$eil. G. Echarpe. I. Vente. A. Ropes to $u$tain the machine erect.

_Retractio graduum_. III. 5. Breite oder Tiefe der Stu$en. G. Largeur de la [0345]VITRUVIANUM. marche. I. Piano de' gradi. A. Breadth of the $teps.

_Rheda_. X. 1. Offener Wagen. G. Carosse. I. Cocchio. A. Sort of vehicles, or chariots.

_Rhythmus venarum_. I. 1. G. Pro- portion du mouvement des artères. I. Teo- rica delle battute delle vene. A. Pul$ation of the veins.

_Rigidus_. II. 9. 10. Straff, $teif. G. Roi- de. I. Rigido. A. Stiff.

_Rigor_. II. 9. 10. Straffheit, Steife.

_Rima_. II. 8. Ri$s, Spalt. _rimas facere_. Ri$$e bekommen. G. Crevasse. I. Crepatu- ra. A. Rent.

_Rivus_. VIII. 7. Das Gerinne. G. Ruis- seau. I. Rivo. A. Sink channel.

_Robur_. II. 9. VII. 3. Steineiche. G. Chêne. I. Quercia. A. Oak.

_Robu$teus_. V. 12. Eichen, Steinei- chen.

_Rota_. V. 12. Tretrad. — X. 4. Rad an der Welle, _i. a. tympanum_.

_Rotundatio, rotunditas_. I. 6. X. 8. Zirkel. _rotundationis linea_. Zirkellinie. G. Ligne circulaire. I. Il circolare. A. Cir- cularity.

_Rubiae radix_. VII. 14. Krappwur- zel. G. Garence. I. Radice di robbia. A. Root of madder.

_Rubrica_. VII. 7. Röthel, rothe Erde. G. Rubrique. I. Terra ro$$a. A. Red earth.

_Rudens_. X 3. ein Tau. G. Cable. I. Canapo. A. Cable, rope.

_Ruderare_. VII. 1. Ein Ae$trich ver- fertigen, gie$sen, d. i. einen Fu$sboden mit einem Gemeng$el von grobge$to$senen Brand$teinen und Kalk überziehen. G. Fai- re la ruderation. I. Far lo $malto. A. to lay a p@vement.

_Ruderatio_. VII. 1. Ver$ertigung des Ae$trichs. G. Ruderation. I. Il far lo $mal- to. A. The laying a pavement of plai$ter. V. 12. Die Ae$trichma$$e. G. Mortier fait de chaux et de cailloux. I. Calcinaccio. A. Rubble.

_Rudus_. VII. 1. Ae$trichma$$e. G. Rudus. I. Calcinaccio. A. Rubble. — _redivivum_. VII. 1. Schon einmal gebrauchte Ae$trich- ma$$e. G. Cailloux de vieilles démolitions. I. Smalto rifatto. A. Rubble from mate- rials which have been u$ed in a former building. — _inducere_. VII. 1. ausbreiten.

_Rutrum_. VII. 3. Mörtelkelle, Mauer- kelle. G. Petite truelle. I. Pala. A. Toot.

_Sabulo ma$culus_. II. 3. VIII. 1. Männ- licher Sand, d. i. grober mit Thon ver- mi$chter Sand, der $ich durch Reiben nicht kleiner machen lä$st. G. Sablon mâle. I. Sabbione ma$chio. A. Ma$culine kind of $and. — _$olutus_. VIII. 1. Staub$and. G. Sa- ble mouvant. I. Sabbione $ciolto. A. Loo$e $and.

_Saburra_. VIII. 7. Balla$t, La$t$and. G. Saburre. Lest. I. Savorra. A. Balla$t.

_Saburralis_. IX. 6. (IX.) aus La$t$and be$tehend.

_Sacoma_. IX. _Praef_. (III.) 6. (IX.) Ge- gengewicht. G. Contrepoids. I. Contrape- $o. A. Counter - balance. _ad $acoma ap-_ _pendere quid cui_, jemand etwas zuwägen.

_Saliens_. VIII. 7. IX. 6. (IX.) Spring- brunnen. G. Fontaine jaillissante. I. Fon- tana. A. Fountain.

_Salix erratica_. VIII. 1. Wilde Wei- de, Weide die von $elb$t wäch$t. G. Saule $auvage. I. Salice erratica. A. Wild wil- low.

[0346]LEXICON

_Sal$ugo_. II. 4. VII. 13. Salzwa$$er. G. Salure. I. Sal$edine. A. Saltne$s

_Sambuca_. VI. 1. Dreyeckiges Mu$ikali- $ches In$trument. G. Instrument de musi- que triangulaire. X 22. Schiffs$turmleiter, oben eng und unten weit. Beim _Vegetius_ IV. 21. Zug- oder Fallbrücke. Pont levis.

_Sandaraca_. VII. 7. VIII. 3. Sanda- rach, rothes Operment, rother Ar$enik. G. Sandaraque. I. Orpimento ro$$o. A. San- dara. VII. 12. — (_factitia_) kün$tlicher Sandarach; Mennig. G. Céru$e brulée. I. Biacca cotta. A. Burnt ceru$e.

_Sanguinis ejectio_. I. 6. Blut$peien. G. Crachement de $ang. I. Sputo di $angue. A. Emi$$ion of blood.

_Sappinus_. I. 2. II. 9. Stamm der Tan- ne, ungefähr 20 Fu$s hoch von der Erde, $o weit er ohne Knorren i$t. G. Partie in- férieure du $apin. I. Parte inferiore dell' abete. A. The bottom part of the fir.

_Sarmenta_. VII. 10. Reisholz. G. Sar- ment. I Sermento. A. Twigs.

_Sarracum_. X. 1. Karren, Fuhrwerk, welches von Einem oder mehreren Pfer- den gezogen wird. G. Charrette. I. Car- retta. A. Cart.

_Scaeva portarum itinera_. I. 5. Wege, die nicht gerade zu, $ondern von der linken Seite her nach den Thoren füh- ren. G. Chemins tournans à la gauche de la porte. I. Strade torte a $ini$tra della por- ta. A. Roads turning to the lift of the gates.

_Scalae_. V. 6. IX. _Praef_. (II. III.) Trep- pe. G. Escalier. I. Scale. A Stairca$es.

_Scalaria_. V. 6. Treppen.

_Scalmi_. X. 8. Rudernägel; Hölzer, wor- in die Ruder gehen. G. Chevilles où l'on attache les rames. I. Scalmi. A. Oar pins.

_Scalpturae_. II. 9. III. 3. Schmitzwerk. G. Sculpture. I. Sculture. A. Sonlpture. _Scalptura $ima_. IV. 6. Flaches Schnitz- werk. G. Sculpture peu relevée. I. Rilievo $tiacciato. A. Ba$$o rilievo.

_Scamilli impares_. III. 3. V. 9. Un- gleiche Bänkchen, Erhöhungen, An$ätze. G. Scamilles inégales. I. Gradi ineguali. A. Small ri$ings or adjections.

_Scandulae_. II. 1. Schindeln. G. Bar- deaux. I. A$$icelle. A. Shingles.

_Scan$io_. VI. 1. Das Steigen der Töne. G. Echelle. I. Scala de’ tuoni. A. Scale.

_Scan$orium_. X. 1. Steige, Leiter. _i. a_. _acrobaticon_. G. Machine pour monter. I. Salitoja.

_Scaphe_. IX. 6. (IX.) Nachen, Art einer rund ausgehöhlten Sonnenuhr, die auch Hemi$phäre genannt wird. G. Navire. I. Sca$a. A. Sculler.

_Scaphium_. VIII. 1. ein Ge$chirr. G. Vase. I. Scodella. A. Ba$on.

_Scapulae machinae tractoriae._ X. 3. Die Arme eines Hebezeugs, die bei- den Neben$tützen de$$elben, welche den Haupt$tänder in $einer gehörigen Stellung halten, wenn eine La$t in die Höhe gewun- den werden $oll. G. Le haut de la m chi- ne I. La $chiena de@la machina. A. The $houlders of the machine.

_Scapus_. III. 2. _i. a. truncus_. Schaft, Stamm der Säule. G. Fût, tronc. I. Fusto. A. Shaft of the c@lumn. IV. 6. _$capi $e-_ _cunduni antepagmentum_. Seiten$chwinge. _$capi cardinales_. die Zapfen$chenkel einer Thür. G. Montants où sont les gonds. I. Impo$te. A. Hinge $tiles. IX _Praef_. (II) X. 17. Treppenwangen. G. Limon de l'é- chiffre. I. Fu$to della $cala. A. Sha$ts of the [0347]VITRUVIANUM. $tairs. X. 8. _$capus_. Wagebalken. G. Fléau. I. Stanga. A. Sha$t. Beam.

_Scena_. V. 6. Hintere Wand der Büh- ne, die eigentich so genannte Scena. V. 6. 7. 8. Die Bühne überhaupt, Schau- bühne, Ort auf welchem Schau$piele vor- gestellt werden. G. Théatre. I. Teatro. A. Stage.

_Scenographia_. I. 2. An$icht. Pro- $pekt: Ri$s in welchem ein Gebäude durch maleri$che Kun$t $o vorge$tellt wird, wie es $ich dem Auge in einer gewi$$en Ent- fernung wirklich dar$tellet. G. Scénogra- phie, représentation d’un édi$ice en per- spective. I. Pro$pettiva. A. Per$pective ap- pearance.

_Schema_. I. 6. VI. _Praef. i. a. forma_. Figur, Zeichnung, Abbildung, Ri$s. G. Fi- gure. I. Figura. A. Figure. VIII. 6. Die Ge$talt.

_Schidiae_. II. 1. VII. 10. Späne, Abgän- ge vom Holze. G. Echalas. I. Schegge. A. Chips.

_Schola_. V. 10. Der Raum im Bade- zimmer, welcher die Badewanne umgab; Gang um das Becken, wo man $ich auf- hielt, ehe man in das Bad $tieg, oder wo die Per$onen $tanden, welche die Baden- den bedienten. G. Reposoir. I. Scola. A. Walk around the ba$on.

_Sciather_. I. 6. Schatten$pürer, Zei- ger, Wei$er, _i. e. gnomon_.

_Sciographia_. I. 2. lies _$cenographia_.

_Scobs_. VII. 11. Feil$päne.

_Scobs citreus_. VIII. 3. Geriebene Zitronen$chaale. G. Raclure d’un citron. I. Ra$chiatura di cedro. A. Filings of ci- tron - peels.

_Scorpio_. III. 3. X. 1. 8. 15. Skorpion, Kriegsma$chine zum P$eil$chie$sen; klei- ne Katapulta. Dem Vegetiu@ i$t _$cor-_ _pio eine Armbru$t_, _manubali$ta_. G. Arba- lête. I. Bale$tra a mano. A. Small military engine di$charging arrows.

_Scotia_. III. 3. _i. a. trochilus_. Einzie- hung, i$t bey den Säulenordnungen ein gebogenes aus zwey Quadranten zu$am- menge$etztes Glied, wovon der ober$te Quadrant nur einen halb $o langen Durch- me$$er als der unter$te Quadrant hat. G. Scotie, nacelle. I. Scozia, cavetto. A. Sco- tia, trochilus. IV. 3. Regenrinne am Kin- ne des Kranzlei$ten. G. Scotie, nacelle. I. Scozia, canaletto. A. Scotia, groove.

_Scrupulum_. VII. 8. Skrupel, Gewicht. G. Scrupule. I. Scrupolo. A. Scruple.

_Scutula_. VII. 1. Ein Oval im Pfla$ter, gleich einem kleinen Schilde. G. Pièce ovale. I. Scudetto. A. Oval.

_Sectilia_. VII. 1. _i. a. litho$trota_. Viel- förmige Platten, zur Belegung des Fu$sbo- dens. G. Pièces rapportées. I. Comme$$o. A. Pieces of various $orms.

_Securicula_. IV. 7. X. 17. Schwalben- $chwanz; eine Art von Zapfen, in der Ge- $talt eines Schwalben$chwanzes, womit zwey Stückchen Holz an ihren Enden zu- $ammen vereiniget werden. G. Queue d'a- ronde. I. Traver$o a coda di rondine. A. Dovetails. _Securiculatus_. X. 15. Schwal- ben$chwanzförmig. G. A queue d hirondel- le. I. A coda di rondine. A. With a dove- tail.

_Sedes_. V. 3. X. 1. Sitze. G. Gradins. I. Sedili. A. Seats.

_Segmina facere_. VII. 3. Sich ab- blättern. G. Se peler. I. Far peli. A. to get $craps, chips.

[0348]LEXICON

_Semicanaliculi_. IV. 3. Halb$chlitze des Triglyphen. G. Demi-canaux. I. Mez- zi canali. A. Semi - channels.

_Semilateres_. II. 3. Halbziegel. G. De- mi-briques. I. Mezzo matoni. A. Half bricks.

_Semimetopium_. IV. 3. Halbmetope.

_Semis, Semi$$is_. III. 1. Ein Zwey- tel, die Hälfte. {1/2}.

_Septentrionalia $idera_. IX. 3. (VI.) Nördliche Sternbilder. G. Constel- lations septentrionales. I. Co$tellazioni $et- tentrionali. A. Con$tellations that are on the Nord.

_Septentrio_. IX. 3. (VI.) _i. a. arctos_, _Helice_, der gro$se Bär. G. Ourse. I. Or$a maggiore. A. Great bear.

_Septentriones_. VI. 1. IX. 3. (VI.) Die@ beiden Bären. G. Les our$es. I. Le or$e. A. The great and little bear.

_Serratim_. VI. 11. Säge$örmig, wie ei- ne Säge gezähnt. G. En forme de $cie. I. A gui$a di denti di $eghe. A. Like a $aw.

_Se$quialterum_. III. 1. Anderthalb. 1 {1/2}.

_Se$$imonium deorum_. VII. _Praef_. Götterrath, Götterver$ammlung. G Le con- seil des Dieux. I. Adunanza degli dei. A. A$$embly of the gods.

_Se$tertius_. III. 1. Se$terz, Drittehal- ber; weil er 2 {1/2} As enthielt. Ein Viertel- Denar. In $päteren Zeiten be$tand der Ses- terz aus vier As.

_Seta_. VII. 9. Bor$tpin$el. G. Brosse. I. Pennello. A. Hog's hair bru$h.

_Sextans_. III. 1. Sech$tel. {1/6}.

_Sextarius_. VII. 8. Sech$ter Theil ei- nes grö$seren Maa$ses, der Se$ter.

_Sicilicus_. X. 15. 17. Das Viertel eines Ganzen. {1/4}.

_Sidera_. IX 2. (V.) Sternbilder Ge$tir- ne. G. Constellations. I. Co$tellazioni. A. Con$tellations.

_Sidere_. VII. 1. Sich $etzen. II. 3. $ich $enken. G. Saffaisser. I. Ritirar$i. A. to Shrink. VII. 1. _$identes lateres_.

_Sigilla_. VII. 5. IX. 6. (IX.) Kleine Sta- tüen. G. Figures. I. Figure. A. Figures.

_Signifer circulus_. IX. 6. (IX.) der Thierkreis. G. Zodiaque. I. Zodiaco. A. Zodiac.

_Signinum opus_. II. 4. V. 11. VIII. 7. Signini$ches Werk, Art von Tarras oder Tra$s, woraus Ae$triche verfertiget wur- den. G. Ouvrage avec du ciment. I. Smal- to. A. Signine work, kind of terras.

_Sil_. VII. 7. Ocher, Berggelb. G. Ocre, jaune pale. I. Ocra, terra gialla. A. Ochre.

_Silaceus_. VII. 4. Ochergelb, Berg- gelb.

_Silex_. II. 8. Kie$el. G. Caillou. I. Sel- ce. A. Flint.

_Sima_. III. 3. Rinnlei$ten, dasjenige we- $entliche Glied des Kranzes, welches von $einer Vor$techung (Ausladung) an ausge- höhlt i$t, bis auf die Häl$te der Höhe und durch die übrige ganze Höhe durchaus bauchig i$t Es wird am $chön$ten aus zwey vollen Viertelskrei$en derge$talt gebildet, da$s die Ausladung der Höhe gleich wird. Es hat die Benennung, weil es die Rinne bedeutet, die man dem Dache zu unter- ziehen pflegt, um den Regen von der Mau- er abzuhalten. G. Simaise, sime, grande doucine. I. Gola maggiore. A. Sima.

_Simare_. IV. 2. _i. a. $inium reddere_. Aufstutzen, aufwärts biegen. G. Retrousser, replier. I. Ripiegare. A. to Turn up. _$imus_. Aufwärts gebogen, aufge$tutz@. _$imae na-_ [0349]VITRUVIANUM. _res_. Stutzna$e. _$calptura $ima_. IV. 6. Fla- ches Schnitzwerk.

_Siticulo$us_. VII. 2. 13. Dur$tig.

_Situlus_. X. 9. Eimer. G. Séau. I. Secchia. A. Bucket.

_Solanus_. I. 6. O$twind, der aus der Himmelsgegend wehet, wo die Sonne in der Nachtgleiche au$geht.

_Solidare_. III. 3. VII. 1. Den Boden $e$t machen. G. Rendre solide. I. A$$odare. A. to Con$olidate.

_Solidatio_. V. 3. VII. 1. Fe$tmachung des Bodens.

_Solidum_. I. 5. III. 3. Fe$ter Boden. G. Solide. I. Sodo. A. Solid. III. 3. das Ma$- $ive, der Würfel, das Mittel$te eines fort- laufenden Po$taments. G. Dé. I. Sodo. A. Dye, middle.

_Solium_. IX. _Praef_. (III.) Badewanne. G. Bassin. I. Labbro. A. Ba$on.

_Solum furni_. VII. 8. Ofenherd. G. Aire du fourneau. I. Suolo del forno. A. Floor of the furnace. _Solum_. VIII. 7. Die Sohle, d. i. der Boden oder Grund eines Stollens, Wa$$erlaufs u. $. w. G. Lit. I. Let- to. A. Bed.

_Spartum_ VII. 5. Spartgra$s. G. Genêt. I. Giunco A. Broom.

_Spatium medium Ba$ilicae_. V. 1. Das Schif der Ba$ilica. G. Nef —. l. Va- no del mezzo —. A. The middle part, the nave —. _porticus ba$ilicae_. die Ab$ei- ten —. G. Portique@. I. Portici. A. Porti- cus —.

_Species_ I 2. Bauri$s. _i. a. idea_.

_Spectacula_. V. 1. X. _Praef_. Schau- platz. V. 3. Schau$piel. V. 6. Sitze. G. Gra- dins. I. Sedili. A. Seats.

_Speculum_. VII. 5. Spiegel. VII. 3. Der Aehnlichkeit wegen, eine glatte Fläche auf der Wand, mit einer Einfa$$ung. G. Car- reau. I. Riquadratura. A. Mirror.

_Specus_. VII. 7. Gruben, Oerter u. $. w. d. i. die zur Auf$uchung und Ausförde- rung der Erzein die Erde gegrabenen Höh- lungen. VIII. 7. Aushöhlung zum Wa$$er- leiten. G. Passage $outerrain. I. Speco. A. Sotterraneous pa$$age. X. 22. Mine. — _age-_ _re_. Minen ziehen, führen, graben.

_Sphaeroides $chema_. VIII. 6. Sphä- roid. Ein Sphäroid ent$teht aus der Um- drehung einer halben Ellip$e um ihre Ach$e. G. Sphéroide. I. Sferoide. A. Sphe- roid.

_Spica_. VII. 1. Brand$tein, womit das Aehrenförmige Pfla$ter verfertiget wurde. G. Briques rangées en forme d'épi. I. Mat- toni a $pica. A. Tiles ranged in form of Ears.

_Spicatum pavimentum_. VII. 1. Aehrenförmiges Pfla$ter. G. Pavé en for- me d’épi de blé. I. Ammattonato a $piga. A. Ear - like pavement.

_Spirae_. III. 3. Ba$e, Fu$s, Fu$sge$ims, $owohl einer Säule, als eines Säulen$tuhls und $ortlaufenden Po$taments. G. Base. I. Ba$e. A. Ba$e.

_Spiramenta_. VII. 4. Luftlöcher. G. Soupiraux. I. Sfogation. A. Vent - holes. _$piramentum_. VII. 12. Ausdün$tung. G. Va- peurs. I. Vapori. A. Vapours. — _venti_. IV. 7. Das Wehen des Windes; Zugluft.

_Spiritale_. X. _i. a. pneumaticon_. Lu$t- ma$chine.

_Spiritus_. V. 3. VIII. _Praef_. Lu$t. VIII. 7. Wetter, Luft in der Grube. G. Va- peurs. I. S ffi d'aria. A. Vapours. — _gra-_ _ves_. bö$e Wetter, Schwaden, d. i. von $chädlichen Dün$ten ange$teckte Lu$t.

[0350]LEXICON

_Spiritus animales_. VIII. _Praef_. Le- bensgei$ter. G. Esprits vitaux. I. Spirito animale. A. Vital $pirits. VIII. 7. Athem.

_Spiritus naturales_. I. 1. IX. 6. (IX.) _i. a. pneumaticae res_. Das Gas; luftförmi- ger Stoff, ela$ti$che flü$$ige Materie. Gas kommt wabr$cheinlich von Gä$cht her, welches einen Schaum oder Ausbruch der Luft aus einem Körper bedeutet; und das Wort lä$st $ich, weil es keine ihm eigene Bedeutung hat, bequemer als andere, zur Bezeichnung der luftförmigen Stoffe über- haupt gebrauchen. Siehe Gehlers Phy- $ik. Wörterbuch. Art. Gas.

_Spongia_. II. 6. Bims$tein. _i. a. pu-_ _mex._

_Stadium_. V. 11. Rennbahn. G. Stade. I. Stadio. A. Stadium. — _porticus $tadia-_ _ta_. V. 11. _i. a. xy$tum_. V. 11. _Peri$tylium_ _$tadiatum. i. a. — duorum $tadiorum ha-_ _bens circuitionem; $tadium autem CXXV_ _pa$$us e$$icit_.

_Stamen_. X. 1. Aufzug bey den Webern, dasjenige Garn, welches in die Länge auf dem Weber$tuhle ausge$pannt wird. G. Trème. I. Trama. A. Warp.

_Statera_. X. 8. Schnellwage. G. Sta- tère. I. Stadera. A. Steelyard.

_Statio_. I. 2. _i. a. thematismus_. Das Ko$tum. G. Costume. I. Co$tume. A. Cu- $tom. II. 8. Schilderhaus. G. Guerite. I. Vedetta. A. Centry-box. V. 12. Ruheplatz. I. Ripo$o. V. 12. An$urt Ankerplatz, Rhe- de. G. Plage, Rade. I. Spiaggia. A. Road. IX. 1. (IV.) Scheinbarer Still$tand der Pla- neten in ihrer Bahn. G. Station. I. Stazio- ne. A. Station.

_Statumen_. VII. 1. Unterzug, Unterla- ge eines Ae$trichs. G. Statumen, premiè- re couche. I. Primo $uolo. A. Statumen. _$tatuminare_. VII. 1. die Unterlage, den Grund eines Ae$trichs ver$ertigen. G. Met- tre la premiere couche. I. Stendere il pri- mo $uolo. A. to lay the $tatumen.

_Stellae_. IX 1. (IX) X. 1. Planeten, Irr- $terne. G. Planètes. I. Pianete. A. Planets.

_Stereobata_. III. 3. _i. a. $tylobata_. Unter$atz, Grund$tück, Säulen$tuhl, d. i. $ortlaufendes Po$tament; denn von abge- $onderten Po$tamenten; unter den Säulen wu$ste Vitruv nichts G. Piede$tail conti- nu. I. Zoccolo, piedi$tallo. A. Stereobatae, viz. walls above ground, under the co- lumns.

_Stigmata imponere alicui_, einen brandmalen. G. Stigmati$er. I. Stimattiz- zare. A. to Stigmatize.

_Stillicidium_. IV. 7. VI. 3. VII. 5. Dachtraufe. G. Goutière I. Scolo. A. Eaves.

_Stilus_. X. 11. 15. Bolzen. G. Boulon. I. Perno. A. Pivot.

_Stoechia_. I. 4. _i. a. principia_. Ele- mente. G. Principes. I. Elementi. A. Ele- ments.

_Stramentis tecta ca$a_. II. 1. eine mit Stroh gedeckte Hütte. G. Cabane cou- verte de chaume. I. Ca$a coperta di $trame. A. Hut covered with $traw.

_Strategeum_. V. 9. Ort zur Rathsver- $ammlung der vornehm$ten Officier@.

_Stratum fa$tigii_. X. 19. Die Grundlinie des Giebels. G. Plate-$orme. I. Piano. A. the uppermo$t level part.

_Striae_, und _Striges_. Vitruv ge- braucht beide Wörter gleich für Steg. (d. i. das Glatte des Säulen$tammes zwi- $chen zwey Riefen) G. Entre deux des can- nelures. I. Pianuzzi. A. Fillets or $quares [0351]VITRUVIANUM between the channels; und $ür Rie$en, Streife, Aushölungen, Canneli- rungen. G. Cannelures. I. Strie, canali. A. Flutings, or channelings. III. 3. IV. 1. 3. 4.

_Striare._ IV. 4. Streifen, mit Streifen ver$ehen, canneliren. G. Canneler. I. Sca- nalare. A. to Chan@el.

_Striatura._ IV. 3. Streif, Riefe, Strei- fenform. _i. a Stria._ Cannelirung G. Can- nelure. I. Scanalature. A. Flectings.

_Strophae._ X. 8. Seile, Ruderbande. G. Cordes. I. Funi. A. Thongs.

_Structiles cloacae._ V. 9. VIII. 7. Gemauerte Schleu$en. G. Canaux cou- verts de maçonnerie. I. Condotti di fabri- ca. A. Channels of ma$onry.

_Structura_. I. 5. II. 8. Mauerwerk. G. Maçonnerie. I. Fabbrica. A. Ma$onry.

_Structurarum $eptiones._ VI 11. Umfa$$ungsmauern G. Enceinte. I. Ricin- to delle fabbriche. A. Inclo$ing walls.

_Struma._ VIII. 3. Der Kropf. G. Ecrou- elles. I Scrofole. A. Scropholous tumours.

_Stylobata._ III 3 IV. 7. _i. a. $itereo- _bata._ Säulen$tuhl nehmlich $ortlautendes Po$tament (weil Vitruv die abge$onderten Säulen$tühle, Po$tamente, Piede$tale nicht kennt) worauf die Säulen$tellung $tand. G Soubassement. I. Piedi$tallo Ba$amen- to. A. Stylobatae.

_Subare$cere._ VII. 2. Zu trocknen an$angen.

_Subcuneare._ VI. 11. Verkeilen. _po$tes_ _$ubcuneali._ G. Soulager par des decharges en forme de coin. I. Alleggerire il pe$o delle mura con degli archi $atti a conj. A. Di$charge the weight of the walls by ar- ches of wedges.

_Sub dio._ Unter freyem Himmel. G. à découvert. I. Allo $coperto. A. In the open air.

_Suber._ II. 9. Gorkeiche. G. Liège. I. Sughero. A. Cork.

_Subgrunda._ X. 21. Vordach, vor$to- $endes Dach. G. Auvent. I. Tavolato. A. Declining eaves.

_Subgrundia._ II. 9. Dachrinne. G. Gouttière. I. Gronda. A. Gutter.

_Subgrundatio._ IV. 2. Dachtrau$e. G. Gouttière. I. Gronda. A. Gutter.

_Subjectio._ IX. 5. (VIII.) 6. (IX.) Dar- $tellung. Verzeichnung. X. 15. Unter$atz an einer Katapulta. G. Chevalet. I. Ba$a- mento. A. Ba$e.

_Subjugia._ X 8. ein Ge$pann d. i. an Ein Joch ge$pannte Zugthiere. Einige wol- len hier Jochrieme finden. G. Couple de boeu$s. I. Coppia di bue. A. A yoke of oxen.

_Subigere._ VII. I. 3. Unter einander kneten. G Abbreuver. I. Abbeverare A. to Saturate. — _calcem_ Kalk einmachen.

_Subliga._ III. 3. Ro$t, d. i. Kreuzweis ge$chränkte und $e$t mit einander verbun- dene Schwellen auf einer Pfahl$tellung. G. Grille. I. Camce@lo. A. Grate.

_Sublimatus._ VI. 9. In der Höhe an- gelegt. G. Elevé. I. Fatto in alto. A. Ele- vated from the ground.

_Sub$cudes._ IV. 7. X. 6. Döbel. G. Te- nons. I. Perni, biette. A. Pivots. _$ub$cus _ferrea._ X. 10. Die Haue, d. i ein $tarkes Ei$en, welches zwey in der Mitte zu$am- menge$etzten Schwalben$chwänzen glei- chet, oben auf dem $enkrechten Mühlei$en be$e$tiget i$t, den Läufer trägt, und die- $en Mühl$tein unmittelbar umwälzt. G. [0352]LEXICON Tenon en forme de hache à deux tran- chans. I. Spranga di $erro. A. Dovetail.

_Sub$tructio._ I. 5. V. 3. VI. 11. Grund- bau. Unterbau. VIII. 6. 7. Wa$$erleitungs- brücke. G. Substruction. I. So$truzione. A. Sub$tructure.

_Subtegmen._ X. 1. Eintrag. G. Chaine. I. Intreccio. A. Woof.

_Subve$perus. I. 6. Südwe$t-Drittel- We$twind.

_Sucula._ I, 1. X. 1. 2. 17. Kreuzha$pel, Ha$pel. G. Moulinet. I. Perirocchio. A. Windla$s.

_Sudationes._ II. 6. V. 10. Schwitzbad. Dampfbad. G. Etuve. I. Stu$a. A. Suda- tory.

_Suffo$$io._ I. 5. Untergrabung, Mine. G. Mine. I. Mina. A. Mine.

_Sulphurati $ontes._ VIII. 3. Schwe- felbrunnen.

_Sulphuro$i fontes._ VIII. 3. Schwe- felhaltige Quellen. G. Fontaines sulphu- rées. I. Acque $ulfuree. A. Sulphureous $prings.

_Supercilium._ III. 3. Ueber$chlag, d. i. bey einem jeden Ge$im$e das ober$te gera- de Glied, welches einem breiten Riemen gleicht, und über alle darunter be$indliche Glieder hervor$ticht, oder über$chlägt. G. Filet. Orlet. I. Li$tello. A. Molding, re$t- ing upon the $cotia. IV. 6. Sturz. Ober- $chwelle. G. Linteau. I. Architrave. A. Ar- chitrave.

_Supernas._ I. 6. Nordo$t-Drittel-Nord- wind. — II. 9. _(abies)_ Obermeer-Tanne, d. i. die am Adriati$chen Meere wäch$t. G. Sa- pin d’au de-là des Apennins. I. Abete di là dell’ Apennino. A. Fir from beyond the Apennine mountains.

_Supputare._ zu$ammenrechnen, $um- miren, addiren.

_Surdus._ V. 3. Dumpf. G. Sourd. I. Ot- tu$o. A. Stifling the $ound.

_Su$pen$ura._ V. 10. Schwebender Fu$sboden. G. Plancher suspendu. I. Solo $o$pe$o. A. Su$pen$ures.

_Symmetria._ I. 2. III. 1. Ebenmaa$s, gutes Verhältni$s der Theile eines Gebäu- des gegen einander; und der einzelnen Theile gegen das Ganze, nach Maa$sgabe eines be$timmten Theils, Models. G. Sym- métrie. I. Simmetria. A. Symmetry.

_Sympathia._ I. 1. Sympathie.

_Symphoniae._ I. 1. V. 4. Con$onanzen in der Mu$ik.

Synechuntes. _V. 8._ i. a. con$onantes.

_Syrinx. X. 15. i. a. canaliculus._ Rinne der Katapulta.

_Sy$tylos._ III. 2. Nahe$äulig. G. Sy$ty- le, à colonnes moins pressées. I. Di colon- ne un poco più di$tanti. A. With columns a little more apart.

_Taberna._ II. 8. Wirthshaus, Schenke. G. Cabaret. I. Taverna. A. Tavern. V. 1. Kram, Kaufladen. G. Boutique. I. Bottega. A. Shop.

_Tablinum._ VI. 3. (IV.) Tablin, gro- $ses, mittleres Zimmer, Gemach, dem Ein- gangeldes Hofes gegenüber. G. Cabinet. Archives. Salon. I. Tablino, archivio. A. Tablinum; place for the pre$ervation of the family records.

_Tabulae._ X. 15. _i. a. paralleli,_ an der Katapulta.

_Tabulae locationis._ II. 8. Bau- kontract. G. Bail. I. Scrittura. A. Re- cords.

[0353]VITRUVIANUM.

_Tabulatum._ X. 19. _i. a. contignatio._ Stockwerk. X. 20. G. Toit de planches. I. Tavolato. A. Planking. Bretterne Beda- chung. _tabulatus._ getäfelt.

_Taedae $chidiae._ VII. 10. Kien- $päne. G. Copeaux de pin. I. Schegge di pino. A. Chips of the pine-tree.

_Taenia._ IV. 3. Band, oder Streifen, merklich breiter als ein Riemen, welcher zu einem Ueber$chlag an einem Architrav dient. G. Platte bande. I. Fa$cia. A. Fa$cia.

_Talea._ I. 5. Schwacher Balken zur Ver- bindung zweyer Futtermauern, Anker. G. Pieu. I. Palo. A Pile.

_Taxillus._ X. 13. Kleiner Würfel, klei ner Klotz. G. Billot. I. Ta$$ello. A. Wedge.

_Taxis. i. a ordinatio._ I. 2. Anord- nung.

_Tectores._ VII. 3. 10. Stuckarbeiter. G. Stucateurs. I. Stuccatori. A. Pla$terers.

_Tectorium._ II. 3. VII. 3. Bekleidung der Mauer. G. Enduit. I. Intonaco. A. Plai$ter - work. — _opus._ V. 10. VII. 6. Mar- mor$tuck. G. Stuc. I. Stucco. A. Stucco- work.

_Tectum._ II. 1. Dach. G. Toit. I. Tetto. A. Roof.

_Tegulae._ II. 8. Dachziegel. G. Tuiles. I. Tegole. A. Tiles. III. 3. _aereae._ kup- ferne Dachplatten. — _hamatae._ VII. 4. Schlu$sziegel. $. _hamatae tegulae._

_Telamones._ VI. 10. Männliche Bild- $äulen, welche Sparrenköpfe oder das Kranzge$ims tragen. _i. a. atlantes._

_Teleion._ III. 1. Die vollkommene Zahl.

_Temperare calcem._ VII. 2. 3. Kalk anmachen. G. Eteindre, fu$er, I, Spegnere. A. to Temper.

_Temperatura._ IV. 4. VI. 2. Tempe- rament, Ausweg. G. Remède. I. Rimedio. A. Remedy. — _minii._ VII. 9. Bereitung des Zinnobers. G. Préparation. I. Prepara- zione. A. Preparation. — _catapultarum._ X. 18. Beziehung der Katapulten.

_Temperatus._ VII 14. Gahr genugge- kocht. G. A$$ez cuit. I. Nel $uo punto. A. Ready.

_Templa._ IV. 2. 7. Dachfetten, Quer- hölzer, welche bey den Alten auf den Spar- ren lagen. G. Pannes. I. Parado$$i. A. Cross pieces $erving to $upport the a$$ers.

_Templum._ IV. 1. Ein den Göttern ge- weiheter Platz. G. Place dédiée aux dieux. I. Luogo con$egrato ai dei A. Place dedi- cated to the gods. _templa con$tituentes_ _coeperunt fana aedificare._ IV. 5. u. $. w. — _i. a. fanum, aedes._ Tempelhaus, Tempel. G. Temple. I. Tempio. A. Temple. I. 1. _$ummum templum architecturae._ höch$ter Gipfel u $. w. G. Dernière perfection. I. Ultima perfezione. A. Perfect knowledge.

_Uno tenore._ II. 3. VII. 2. 3. Gleich- mä$sig. G. Egalement. I. Con un mede$i- mo grado. A. Equally.

_Tepidarium._ V. 10. Laues Badezim- mer. A. Warm apartment. V. 10. Ke$$el mit lauem Wa$$er. G. Vase pour l’eau tiè- de. I. Va$o tepido. A. Ve$$el containing warm water.

_Terebra._ X. 19. Mauerbohrer, lange ei$erne Stange mit zuge$pitzten Enden. G. Tarrière. I. Sticchiello. A. Borer.

_Terebratio._ IX. 6. (IX.) X. 13. ein Loch. G. Trou. I. B. co. A. Hole.

_Teredines._ V. 12. Holzbohrer, Holz- wurm. G. Perce-bois. I. Tarlo. A. Timber- low. Woodfretters.

[0354]LEXICON

_Termes._ II. 9. Holzwurm. G. Ver. I. Tarlo. A. Wood - worm.

_Terminatio._ II. 1. Definition, Erklä- rung. VI. 1. Grenzlinie. G. Séparation. I. Termine. A. Limits. VIII. 4. Eigene Be- $chaffenheit. G. Qualité particulière. I. Qualità particolare. A. Propriety.

_Terrenum (opus.)_ I. 5. VI. 11. _i. a._ _conge$tio terrae._ Erdwerk. G. Terre. I. Terrapieno A. Internal ma$s of earth. II. 9. Werke unter der Erde. G. Ouvrages sous terre. I. Opere $otto terra. A. Works in the ground.

_Terro$a arena. II. 4. Erdiger Sand, Erde enthaltender Sand. G. Terreux. I. Terro$o. A. Earthy.

_Tertiarium._ IV. 7. ein Drittel. {1/3}. III. 1. lies _triens alterum._

_Te$$era. V. Praef._ Würfel. VII. 1. Würfelförmiger Stein zum Fu$sboden. G. Dé. I. Dado. A. Die.

_Te$ta. II. 8. VII. 1. 4. Brand$tein, ge- brannter Ziegel. G. Brique. I. Mattone. A. Brick.

_Te$tacea $tructura._ II. 8. Mauer- werk aus Brand$teinen. _te$taceus later._ VIII. 3. _i. a. coctus._ G. Brique. I. Mattone. A. Brick.

_Te$tudo._ V. 1. Gewölb, gleich dem Schilde der Schildkröte. G Voûte. I. Vol- ta. A. Vault. X 20. u. $. w. Schirmdach. G. Tortue. I. Te$tuggine. A. Te$tudo.

_Te$tudo arietaria._ X. 1. Sturm- bock-Schildkröte; ein bedacheter Sturm- bock auf Rädern. G. Tortue à belier. I. Te- $tugine coll’ ariete. A. Ram-tortoi$e.

_Te$tudinatum cavaedium._ VI. 3. Zugewölbter Hof. G. Courvoûtée. I. Te$tu- dinato, o $ia coperto. A. Court te$tudinated.

_Tetrachordos._ X. 13. _(i. e. hydran-_ _lica)_ Wa$$erorgel, die vier Stimmen d. i. vier Reihen gleichartiger Pfeifen hat. G. A quatre jeux. I. Tetracordo. A. Tetra- chordic.

_Tetrachordum._ V. 4. Tetrachord; in der Mu$ik der Alten ein Ton$y$tem von vier Saiten oder Tönen, davon die zwey äu$ser$ten eine Quarte gegen einander klingen. Die Alten theilten ihre Ton$y- $teme nach Tetrachorden ein, $o wie itzt das un$rige nach Octaven eingetheilt wird. G. Tetracorde. I. Tetracordo. A. Tetra- chord.

_Tetradoron._ II. 3. Ziegel der vier Querhände oder Einen Fu$s lang und breit i$t. G Brique qui a quatre palmes en quar- ré. I. Mattone di quattro palmi. A. Brick which has on every $ide four palms.

_Tetrans. III. 3. IV. 2. X. 11. Viertel- zirkel. Quadrant. G. Quartier. I. Quarta di cerchio. A. Quarter IV. 3. _Tetrantes_ _medii._ Das Mittel der vier Viertelzirkel. d i. des vermittel$t eines Kreuzes in 4 Viertel getheilten Zirkels. G. Le milieu des quar- tiers. I Mezzo de’ quarti. A. The middle of the quarters.

_Tetraphori._ X. 8. Vierträger, La$t- träger, die zu vier eine gro$se La$t tragen G. Portefaix à quatre. I. Facchini a quatro. A. Four porters.

_Tetra$tylos._ VI. 3.5. Viersäulig. G. A quatre colonnes. I. Tetra$tilo. A. Te- tra$tyle.

_Textrina._ VI. 7. Ort wo gewebt, ge- wirkt, ge$tickt wird. G. Atelier de bro- deurs. I. Stanza di ricamatore. A. Embroi- dering rooms.

_Thalamus._ VI. 10. Schlafzimmer. [0355]VITRUVIANUM. G. Chambre à coucher. I, Stanza da letto. A. Bed-chamber.

_Theatrum._ V. 3. u. $. w. Schau$piel- haus. G Théatre. I. Teatro. A. Theatre. V. 3. Sitze der Zu$chauer. Aber niemals, wie bey uns, die Schaubühne $elb$t. G. Les gradins où les spectateurs étoient assis. I Sedili. A. The ranges of $eats of the theatre.

_Theca._ X. 14. Futteral, Kap$el, Büch$e, Gehäu$e. G. Etui, boëte. I. Ca$$a, fodera. A. Box.

_Themati$mus._ I. 2. _i. a. $tatio._ das Ko$tum, Uebliche. G. Costume. I. Co$tu- me. A. Cu$tom.

_Theodotium._ VII. 7. Be$te Art der grünen Kreide zu Smyrna, al$o nach dem Theodotus genannt. in de$$en Grund$tücke $ie zuer$t entdeckt worden. G. Terre verte de Smyrne. I. Terra verde di Smirna. A. Green earth from Smyrna.

_Tholus._ IV. 7. VII. _Praef._ und 5. Kup- pel. Kugelgewölbe. Rundes Dach. G. Cou- pole. Dôme. I. Cuppola. A. Dome.

_Thra$cias._ I. 6. Nord-Drittel-Nord- we$twind.

Thuribulum. S. Turibulum.

_Thymelici._ V. 8. Diejenigen Schau- $pieler der Griechen, welche nicht auf der Bühne $elb$t agirten, $ondern im Orche- $ter; dergleichen waren Sänger, Mu$iker und Tänzer. G. Ceux qui dan$oient ou qui chantoient dans 1 Orche$tre. I. I Sona- tori e ballerini nell’ Orche$tra. A. Perfor- mers in the Orche$tra.

_Thyroma._ IV. 6. Die Thür. G. Porte. I. Porta. A. Door.

_Thyrorion._ VI. 10. Hausflur, Gang zwi$chen der Haus- und Hinterthür. G. Al- lée. I. Pa$$etto. A. Pa$$age.

_Tignum._ IV. 2. u. $. w. Balke, ein mit beiden Enden, bisweilen auch in der Mitte aufruhendes horizontal liegendes $tarkes Holz oder Zimmer$tück. G. Poutre. I. Tra- vo. A. Cross beams.

_Tigni $tatuti._ X. 1. Leiterbäume. G. Montans. Branches d’échelle. I. Travi conficcati. A. Erected beams — _transver-_ _$arii._ X. 1. Leiter$pro$$en. G. Echelons. I. Traver$e. A. Stale.

_Tilia._ II. 9. Linde, Lindenbaum. G. Tilleul. I. Tiglia. A. Lime-tree.

_Tinea._ V. 12. Holzwurm. G. Artison. I. Tarlo. A. Timber-$ow. VI. 7. Bücher- wurm. G. Ciron, ver. I. Tignuola. A. Worm.

_Tomica, tomex._ VII. 3. Bindfaden, Hanf$eil. G. Ficelle. I. Spago, funicella. A. Pack-thread.

_Tona._ Siehe _ova._ IX. 9. _i. e. calculi_ _rotundi._

_Tonus._ X. 15. Spannung. (— _mollis._ $chlaff. _vehemens._ $traff.) G. Ton. I. Tuo- no. A. Tonus.

_Tophus._ II. 6. Tof, Tof$tein. G. Tuf. I. Tufo. A. Tuff.

_Topium._ VII. 5. Land$chftsgemälde. VII. 5. _Uly$$is errationes per topia._ Län- der, Orte. G. Paysages. I. Pae$ini. A. Land$cape.

_Topiarium opus._ V. 8. Land$chafts- gemälde. G. Paysages. I. Pae$ini. A. Land- $cape.

_Torcular._ VI. 9. Oelkelter. G. Pres- soir. I. Lo $trettojo da oglio. A. Pre$s-room.

_Tormenta. I. Praef._ Kriegsma$chi- nen. G. Machines de guerre. I. Macchine di guerra. A. Military engines.

_Tornus._ IX. 1. (IV.) X. 1. 8. Drehei$en. [0356]LEXICON _ex torno perfectum._ IX. 6. (IX.) gedrech- $elt. G. Façonné, fait au tour. I. Lavorato a torno. A. Turned.

_Torqueri._ II. 9. VII. 1. $ich werfen, vom Holze. G. Se tourmenter. I. Torcer$i. A. to Warp.

_Torulus._ II. 9. Der Spint oder der Splint des Holzes, der weichere und hel- lere Theil des Holzes an den Bäumen zwi- $chen der Rinde und dem Kerne. G. Au- bour. I. Spugna. A Sap.

_Torus._ III. 3. Der Pfühl, gro$ses, nach einem halben Zirkel gebildetes Glied am Säulenfu$se. G. Thore, membre rond en forme d’un gros anneau. I. Toro. A. To- rus. X. 19. Walze. G. Rouleau. I. Subbio. A. Roller.

_Trabes circumclu$ae._ X. 21. Schlu$sbalken.

_Trabs._ IV. 2. Unterbalken. G. Archi- trave. I. Architrave. A. Architrave.

_Tractabilitas._ II. 9. Bieg$amkeit, das Gegentheil von _fragilitas._ G. Pliabili- té. I. Maneggevolezza. A. Pliability. Ma- nageablene$s.

_Tractorium._ X. 1. u. $. w. _i. a. ba-_ _nau$on._ Zieh- oder Hebema$chine. Hebe- zeug. G. Machine pour tirer. I. Trattoja. A. Tractorial machine.

_Trans contra._ IX. 1. (IV.) Auf der entgegen ge$etzten Seite, gegen über.

_Tran$tilla._ V. 12. Kleine Querbalken. What is meant by _tran$tilla_ is uncertain; but it may be $uppo$ed they were $ome kind of machines in u$e among the an- cients, for the purpo$e of clearing and le- velling the ground under the water. _New-_ _tou’s Vitruvius p. 121._

_Tran$tra._ II. 1. X. 21. Querbalke. IV. 2. V. 1. Spannriegel in den Dach$tühlen. G. Entrait. I. A$ticciuole. A. Principal rafters.

_Transver$arius._ II. 8. VII. 3. VIII. 6. X. 1. 15. 20. Riegel Querholz, Querbalken. G. Travers. I. Travicello traver$o. A. Tra- ver$e piece. — _frons._ X. 17. Querfronte.

_In transver$o._ VI. 3. (IV.) In die Quer, $chräg. G. En travers. I. A traver$o. A. Transver$ely.

_Tribunal._ IV. 7. Erhöhung, erhöhe- ter Platz. Hügel. G. Elévation, tertre. I. Elevazione, poggio, colle. A. Elevation, hill. V. 7. Im Theater, ein auf Stufen er- habener Ort auf der Ecke des Orche$ters, gleich an der Zocke der Bühne, wo des Prätors oder auch des Kai$ers Stuhl $tand. _In podio theatri locus editior, in cujus_ _medio principes, praetores etc. $edebant._ V. 1. Richter$tuhl erhabener Ort mehren- theils in Ge$talt eines Halbzirkels. G. Tri- bunal. I. Tribunale. A. Tribunal.

_Tricenaria fi$tula._ VIII. 7. Drey- $sigzöllige Röhre (im Umfange.)

_Trichalca._ III. 1. Viertelobol.

_Triclinium._ VI. 5. u $. w. Spei$e$aal, Spei$ezimmer. G. Salle à manger. I. Tri- clinio. A Dining-room. VI. 6. Tafella- ger, Spei$e$opha, Tafel$opha. G. Lits $ur lesquels on se couchoit pour manger. I. Letto della tavola da mangiare. A. Couch on which they lay to eat.

_Triens._ III. 1. Drittel. {1/3} _triens alte-_ _rum._ III. 1. (irrig _tertiarium.) i. a. epitri-_ _tos,_ das Ganze und ein Drittel. 1 {1/3}. _trien-_ _talis materia._ vierzölliges Bauholz.

_Triglyphus._ I. 2. IV. 1. u. $. w. Tri- glyph, Drey$chlitz; gro$ses Glied in dem Dori$chen Frie$e, welches mit drey Schlit- zen oder Vertiefungen, nehmlich an bei- [0357]VITRUVIANUM. den Enden mit zwey halben und in der Mitte mit zwey ganzen geziert wird. G. Triglyphe. I. Triglifo. A. Triglyph.

_Trigonus._ I. 1. X. 11. u. $. w. Triangel, Dreyeck. G. Triangle. I. Triangolo. A. Triangle.

_Triplinthius paries._ II. 8. Drey- ziegeldicke Mauer. G. Mur à trois rangs de briques de large. I. Muro di mattoni a tre ordini. A. Wall containing the lenght of the bricks in thickne$s.

_Tri$pa$tos._ X. 2. 3. Fla$chenzug von drey Rollen, Tri$pa$t. G. Tri$pa$te, mou- fle à trois poulies. I. Tri$pa$to. A. Tri$pa- $tos.

_Trite_ V. 4. Die dritte Saite, der dritte Ton, die Terz.

_Trochilus._ III. 3. _i. a. $cotia._ Ein- ziehung. Siehe _$cotia._

_Trochlea._ IX. 6. (IX.) X. 2. _i a. re-_ _chamus_ Kloben, Fla$che, Gehäu$e, wel- ches mehrere um ihre Axe gehende Rol- len enthält. G. Moufle. I. Carrucola, ta- glia. A. Block, $heaf. viz. ca$e containing a $et of pulleys.

_Trochus._ X. 19. Cylinder. (Gewöhn- lich aber irrig _torus_.) G. Cylindre. I. Cilin- dro A. Cylinder.

_Trulli$$are._ VII. 2. 3. Berappen, mit grobem Mörtel bewerfen. G. Enduire. I. Rinzaffare. A. To lay the fir$t rough coat of pla$ter.

_Trulli$$atio._ VII. 3. Berappung. G. Tru lisation. I. Rinzaffo. A. Fir$t rough coat of pla$ter.

_Trunci._ III. 3. Der Würfel, d. i. der zwi$chen Kranz und Fu$s befindliche Theil eines fortlaufenden Po$taments. G. Le Dé. I. Dado. A. Die.

_Trutina._ X. 8. 19. Eine Wage. G. Ba- lance. I. Bilancia. A. Balance.

_Tuba._ X. 12. Steinröhre, oder auch Gu$sröhre eines Druckwerks. G. Trompe. 1. Tromba. A. Tuba.

_Tubulus fictilis._ VIII. 7. Irdene Röhre. G. Tuyau de poterie. I. Doccione di creta, A. Tube of earthen ware.

_Tugurium._ II. 1. Hütte. G. Cabane. I. Capanna. A. Hut.

_Tumulus._ VII. 1. Höcker, empor $te- hende Erhabenheit. G. Bosse. I. Rialto. A. Protuberance.

_Turge$cere._ II. 8. Quellen, von der Feuchtigkeit ausgedehnt werden. G. s’en- fler. I. Gonfiar$i. A. to Swell.

_Turgidus._ Plump. G. Lourd. I. Gra- ve. A. Plump.

_Turibulum._ IX. 4. (VII.) Weihrauch- fa$s, Sternbild, $on$t der Altar. G. L’autel où l’on brûle 1 encens. I. L’Incen$iere. A. the Altar.

_Turris._ I. 5. II. 1. u. $. w. Thurm. G. Tour. I. Torre.

_Tympanum._ III. 3. Giebelfeld; die glatte Mauer, das ebene Feld eines Gie- bels. G. Tympan. I. Tamburo. A. Tym- pan. IV. 6. Füllung eines Thürflügels. 1. Quadri. A. Pannels. IX. 6. (IX.) ein mit Brettern ver$chlagenes Rad X. 4. Scheibe, Rad an der Welle. G. Tympan. I. Tamburro, ruota. A. Tympanum. V. 12. X. 9. Schöpfrad. G. Tympan. I. Timpano A. Tympanum.

_Vaccinium._ VII. 14. Heidelbeere. G. Baie de Mirtille. I. Bacca di mortella. A. Bilberry.

[0358]LEXICON

_Valvaeregiae._ V. 6. Königsthür, Hauptthür im Mittel der Scena. G. Porte royale. I. Porta reale. A. Regal door.

_Valvataefores._ IV. 6. Thür mit Einem Flügel; einflügelige Thür. G. Por- te à un battant. I. Porta ad un pezzo. A. One leaf-door.

_Varae._ X 19. Bolen. G. Planches. I. Tavole. A. Planks.

_Varietas coeli._ VI. 1. Das Klima.

_Va$aria._ V. 10. _i. a. miliaria._ Gro$se bleyerne Wa$$ergefä$se in den Bädern.

_Udo tectorio inducere colores._ VII. 3. Die Farben über die na$$e Beklei- dung ziehen, d. i. den An$trich geben, wenn die Bekleidung noch na$s i$t; aber nicht wie man gewöhnlich wähnt, _al fre$co_ malen. G. Donner la couleur à l’enduit avant qu’il soit sec I. Colorire gli intona- chi ancor $reschi. A. to give à colour to the $tucco while wet.

_Vectiarius._ VI. 9. Ha$peler. G. Ce- lui qui tourne le levier. I. Fattore. A. Pre$- $er.

_Vectigalia. II. 8. Einkünfte. V. 1. _publica._ Zins. G. Deniers publics. I. Ren- dite publiche. A. Public revenue.

_Vectis. VI. 9. Pre$sha$pel. G. Arbre. I. Vette. A. Lever. VII. 1. VIII. 7. Hand- ramme, Stö$sel. G. Hie, demoi$elle. I. Mazzeranga. A. Rammer. X. 8. u $. w. Hebel, Hebebaum. G. Levier. I. Mana- vella. lieva. A. Lever.

_Velum. X. Praef._ Segeltuch, welches bey den Römern über die Theater u. $. w. vor Regen oder Sonne gezogen oder ge- $pannt wurde; Plane. G. Voiles des théa- tres. I. Tenda. A. Vail.

_Venae._ V. 3. VIII. I. 3. Poren, Schwei$s- löcher. G. Pores. I. Pori. A. Pores. VII. 7. 8. Im Bergbaue, Adern, Gänge. G. Veines. I. Vene. A. Veins.

_Venereus morbus._ II. 8. _i. a. Vene-_ _rea libido._ I. 7. Liebeskrankheit; zu gro$se Neigung zur Wollu$t. G. Maladie d’amour. I. Morbo Venereo. A. Love - $it.

_Venter._ VIII. 7. _i. a. coelias._ Bauch einer Wa$$erleitung; d. i. der Theil einer Wa$$erleitung, welcher unten im Thale fa$t horizontal von dem einen Fu$se des Bergs bis zum andern fortge$ührt wird. G. Ventre. I. Ventre. A. Venter.

_Vergiliae._ VI. 10. Die Plejaden. Sie- benge$tirn. G. Pléiades. I. Vergilie. A. Ple- jades.

_Verna conclavia._ VII. 5. Frühlings- zimmer, Frühlingsgemächer. G. Apparte- ments de printems. I. Stanze di primave- ra. A. Apartments $or $pring.

_Ver$us. V. Praef._ Zeile, Reihe. G. Ligne. I. Linea. A. Line.

_Ver$ura._ (Eigentlich die Pflugkeh- re, Pflugwende, der Ort, wo der Acker- mann mit dem Pfluge umwendet; daher die Ecke, und zwar $owohl die äu$sere $char$e Fläche, als auch der innere Win- kel.) III. 1. _in ver$uris,_ um die Ecken. G. En tournant le coin. I. Nelle voltate. A. On the returns. V. 6. _itinera ver$urarum,_ die Eingänge in der Ecke der Bühne, die Seiteneingänge, Seitenthüren. G. Entrées. des retours. I. Pa$$aggi nelle rentonate. A. A Side entrances, ingre$$es of the returns. V. 7. _ver$urae,_ die Seitenwände der Büh- ne, Seiten$cenen. _i. a. Para$cenia._ G. Re- tours. I. Cantonate. A. Returns. V. 11. _in_ _ver$ura porticus_, in der Ecke, im Winkel u. $. w. G. Dans le retour du portique. I. [0359]VITRUVIANUM. Nell’ angolo del portico. A. On the returns of the portico. V. 12 Winkel, Bucht. VII, 5. _fa$tigiorum ver$urae._ Giebelecken. G. Coins des $rontons. I. Fianchi di fronti- $pizj. A. Corners of the pediment. VIII. 7. _i. a. geniculus._ Bug Ort wo die Wa$$erlei- tung $ich biegt — Knie. G. Coude. I. Vol. ta. A. Bending.

_Verticulum._ X. 13. Gelenk. G. Char- niere. I. Ciarniera. A. Bent irons.

_Ve$perugo._ IX. 1. (IV.) Abend$tern. G. Etoile du soir. I. Ve$perugine. A. Eve- ning $tar.

_Ve$tibulum._ VI. 8. 10. Vorplatz vor der Hauptthür, bey den Griechen _prothy- _rum._ G. Vestibule. I. Ve$tibolo. C. Ve$ti- bulnm. VII _Praef i. a. pronaos._

_Viae._ IV. 3. Ga$$en Stra$sen, Stege, d. i. die Zwi$chenräume zwi$chen den drey Reihen Tropfen, am Kinne des Kranzlei- $tens $enkrecht über den Triglyphen; der Aehnlichkeit wegen mit den wirklichen Stra$sen oder Ga$$en. G. Chemins. I. Vie. C. Streets, viz. intervals or $paces between the guttae.

_Viatorium horologium._ IX. 6. (IX.) Rei$euhr G. Cadran pour le voyage. I. Oro- logio da viaggio. A. Watch to travel with.

_Vicenaria fi$tula._ VIII 7. Zwan- zigzöllige Röhre (im Umfange.)

_Vicus._ I. 6. eine Stra$se. G. Rue. I. Strada. A. Street.

_Villa._ VI 9. Villa, Landgut, Landhaus. G Maison de campagne. I. Villa. A. Coun- tryhou$e. — _urbana._ Landhaus, Wohn- haus eines vornehmen Mannes auf dem Lande. G. Campagne. I. Ca$a di campagna. A. The dwelling or ma$ters part of a coun- tryhou$e. — _ru$tica._ Landgut, Hof mit den zum Feldbau nöthigen Grund$tücken. G. Métairie ferme. I. Podere. A. The far- ming, on hu$bandry part.

_Villicus. Varro._ I. 13. Verwalter. G. Fermier. I. Fattore. A. Steward. _Fronti-_ _nus_ 105. Röhrenmei$ter. _villicorum erat_ _calices et fi$tulas collocare._

_Vinaria cella._ VI. 9. Weinkeller. G. Cave. 1. Cantina. A. Wine - cellar.

_Viola._ VII. 14. Lackviole, goldener Lack. G. Giroflée. I. Viola. A. Yellow violet.

_Virgula aenea._ IX. 6. (IX.) Kupfer- drat. G. Fil de métal. I. Filo di rame. A. Wire.

_Virgultae._ II. 1. Rei$er.

_Viridia._ VI. 6. Das Grüne, Ort, wo viel Grünes, als Gewäch$e, Gras — Garten. G. Jardins. I. Giardini. A. Garden.

_Vitex._ II. 9 Keu$chbaum. _Agnus ca-_ _$tus._

_Vitiare._ VII. 9. Verfäl$chen. G. Fal$i- fier. I. Fal$i$icare. A. to Fal$ify.

_Vitrum._ VII. 14. Waid, _i. a. I$atis._ Siehe _Jul. Cae$ar de bello Gall._ V. 14.

_Ulmus._ II. 9. Ulme, Rü$ter. G. Orme. I. Olmo. A. Elm.

_Unctuarium. Plin. Caec._ II. 7. Sal- bezimmer. _i. a. Elaeothe$ium._

_Unda._ V. 17. _i. a. cymatium, ly$is._ Kehllei$ten. G. Cymaise. I. Gola diritta. A. Ogee.

_in Ungue._ IV. 6. In $charfer Kante. G. Exactement. I. Ad unghia. A. In the ungue.

_Volturnus._ I. 6. Südo$t-Drittel Süd- wind.

_Volucris._ IX. 3. (VI.) Schwan, Stern- bild. G. Cygne. I. Cigno. A. Swan.

[0360]LEXICON VITRUVIANUM.

_Voluta._ III. 3. IV. 1. Schnecke, Volute, gro$ses Hauptglied an den vier Ecken des Knaufs der Ioni$chen, Korinthi$chen und Römi$chen Säulen, nach Art einer Schnek- ke gewunden. G. Volute. I. Voluta. A. Vo- lute.

_Vomitoria._ Die$es Wort kommt im Vitruv nicht vor. Aber _Macrobius_ VI. 4. $agt: _Vomit undam — # — unde et nunc_ _vomitoria in $pectaculis dicimus, unde_ _homines glomeratim ingredientes in $edi-_ _lia $e fundunt._ Al$o — die Thüren im Orche$ter und auf den Ab$ätzen, welche zu den Sitzen führten.

_Urbana aedi$icia._ VI. 8. Stadthäu- $er. G. Maisons de ville. I. Fabbriche di città. A. City - hou$es.

_Urceus._ VII. 11. Krug. G. Cruche, pot. I. Pentola. A. Pot.

_U$ta._ VII 11. Gebrannter Ocher. G Ocre brûlée. I. Giallo bruciato. A. Burnt Ochre.

_Utique._ V. 8. Schlechterdings. G. Ab- solument. I. A$$olutamente. A. Ab$olutely.

_Xenia._ VI. 10. Ga$tge$chenk, und auch Gemälde, die Dinge vor$tellen, welche man den Gä$ten zu $chenken p$legte. G. Présens pour les étrangers. I. Doni per gli fore$tieri. A. Gifts to $trangers. — Küchen- $tücke, Ga$tge$chenk$tücke. G. Peintures de ces dons aux hôtes. I. Pitture di que$ti doni ai fore$tieri. A. Pictures of tho$e gifts to $trangers.

_Xy$tum._ V. 11. _i. a. porticus $tadiata._ Bedecktes Stadium, breiter Säulengang, wo $ich die Athleten im Winter übten. G. Xyste. I. Si$to. A. Covered $tadium, xy$tum. Im Griechi$chen i$t die$es Wort $owohl ein _ma$culinum_ als _neutrum._ Nicht al$o im Lateini$chen. Im angeführten Kapitel Vi- truvs i$t mit der Endung de$$elben eine $olche Verwech$elung vorgefallen, da$s $chlechterdings nicht der Buch$tab, $ondern der Sinn ent$cheiden mu$s.

_Xy$ti._ V. 11. VI. 10. _i. a. paradromides,_ _hypaethrae ambulationes._ Oben offener Spaziergang. Siehe _Plin. Caec. ep. 17._ ein Offen$tück, Art von Lu$t$tück.

_Zona._ IX. 1. (IV.). Gürtel. G. Ceinture. I. Fa$cia. A. Zone.

_Zophorus._ III. 3. IV. 1. Der Fries, Bor- ten, der mittlere Theil eines Gebälkes, zwi$chen dem Unterbalken und dem Kranz. Im Griechi$chen Zona, ein Gür- tel. G. Frise. I. Fregio. A. Frieze.

_Zygia._ II. 9. Hagebuche. _i. a. carpinus._ G. Charme. I. Carpino. A. Sort of beechtree.

S. $emi$$is praenominati cujusque integri.

<302>. quarta pars $emi$$is.

<300>. octava pars $emi$$is.

v. duella, praenominati integri pars tertia.

9. $icilicum, praenominati integri pars quarta.

z. drachma, praenominati integri pars octava.

F. duodecima pars praenominati integri.

Γ. $extadecima pars praenominati integri.

Sed quia horum characterum uti et aliorum nonnulli in diver$is exemplaribus varie de- $cripti corruptique inveniuntur, $ingulis certa $ides non e$t habenda. Puncta autem, quae modo circulari modo quadrangulari $orma reperiuntur in decimo maxime no$tri libro, non alicujus $igni$icationis, $ed clau$ularum tantum di$tinctionis gratia facta videntur. Ni$i quis for$an minutius $ui cujusque $olidi $ignificare ea contenderet, $i, uti tradita fuerunt, incorrupta eadem haberemus.

[0361] Index Hi$toricus et Geographicus Abaton. II. 8. Abderitae. VII. 5. Acanthus. IV. 1. Accius. IX. Praef. Achaja. IV. 1. II. 6. Achinapolus. IX. 4. (VII.) Acrolithos. II. 8. Actores comici et tragici. V.8. Actus. VIII. 7. Adoraturi ad orientem conver$i. IV. 5. Adriaticum mare. II. 6. 10. Aedes Apollinis. I. 7. III. 1. — # — # Mileti. VII. Praef. — # — # Panionii. IV. 1. — # — # et Dianae. III. 2. — # Ae$culapii. I. 2. VII. Praef. — # Augu$ti. V. 1. — # Ca$toris in Circo. IV. 7. — # Cereris. I. 7. III. 2. — # — # et Proferpinae Eleu$i. VII. # Praef. — # Coeli. I. 2. IV. 1. — # Dianae. I. 2. IV. 1. — # — # Aricinae. IV. 7. — # — # Ephe$i. III. 1. VII. Praef. # X. 6. 7. — # — # Magne$iae. III. 1. VII. Praef. — # Fauni. III. 1. — # Florae. I. 2. VII. 9. — # ad tres Fortunas. III. 1. — # Fortunae eque$tris. III. 2. — # Herculis. I. 2. 7. III. 2. II. 8. — # Honoris et Virtutis. III. 1. VII. Praef. Aedes Jovis. I. 7. V. 1. II. 8. — # — # Gapitolini. III. 2. — # — # fulguris. I. 2. — # — # Olympii, Athenis. III. 1. VII. # Praef. — # — # Statoris. III. 1. — # — # in in$ula Tiberina. III. 1. — # I$idis et Serapidis. I. 7. — # Divi Julii. III. 2. — # Junonis. I. 2. 7. — # — # Argis. IV. 1. — # — # Sami. VII. Praef. — # Liberi Patris. I. 2. 7. V. 9. — # — # — # Teo III. 2. IV. 3. VII. # Praef. — # — # Lunae. I. 2. V. 5. — # — # Martis. I. 2. 7. — # — # Mercurii. I. 7. — # — # Minervae. I. 2. 7. — # — # — # Athenis. III. 1. IV. 7. — # — # — # Priene. VII. Praef. — # — # — # Sunii IV. 7. — # Neptuni Panionii. IV. 1. — # Nympharum fontium. I. 2. — # Pro$erpinae. I. 2. — # Quirini. III. 1. VII. 9. — # Salutis. I. 2. — # Serapidis. I. 7. — # Solis. I. 2. — # Vejovis in duos lucos. IV. 7. — # Veneris in foro Caefaris. III. 2. — # — # I. 2. 7. — # Ve$tae. IV. 7. [0362]INDEX HISTORICUS Aedes Virtutis et Honoris. III. 1. VII. Praef. — # Vulcani. I. 2. 7. Aedes facrae quae quibus diis. I. 2. 7. Aedes facrae ad quas regiones fpectare de- # beant. IV. 5. Aegyptii oeci. VI. 5. Aegyptiorum $acerdotes. VIII. Praef. Aegyptus. II. Praef. IV. 5. VI. 1. VII. 7. Aerarius faber. II. 7. Aerarium ubi con$titutum. V. 2. Aereus $ignatus. III. 1. Aes Corinthium. VIII. 5. — # Cyprium. VII. 11. Aefchylus. VII. Praef. Ae$culapius. I. 2. VII. Praef. Aethiopiae lacus. VIII. 3. Aethiopes meridiani. VIII. 2. Africa nutrix ferarum beftiarum; VIII. 4. Aequiculi. VIII. 3. Aetna. II. 6. Agatharchus. VII. Praef. Age$i$tratus. VII. Praef. Agetor Byzantius. X. 21. Al@bandei. VII. 5. Albanae lapicidinae. II. 7. Albula. VIII. 3. Alexander. II. Pr. VII. Pr. VIII. 3. Alexandrin. II. Pr. VII. Pr. 11. IX. 5. Alexandriae architectus. II. Pr. — # Bibli@theca. VII. Pr. — # Ludi dedicati Apollini et Mu- # $is. VII. Pr. Alexis, comicus. VI. Praef. Allienfes lapicidinae. II. 7. Alpes. II. 10. VIII. 2. Alpium aquae. VIII 3. Altinum. I. 4. Amiterninae lapicidinae. II. 7. Anaxagoras Clazomenius. IX. 4. Ancona. II. 9. Andrias. IX. 6. Andronicus Cyrrhe$tes. I. 6. Anitianae lapicidinae. II. 7. Antimachides VII. Pr. Antiochus rex. VII. Pr. Antipater. IX. 4. (VII.). VII. Pr. Antiftates. VII Pr. Apaturius Alabandeus. VII. 5. Apelles. I. 1. Apennini defcriptio II. 10. 6. Apollini et Mu$is ludi dedicati a Ptolemaeo # Alexandriae. VII. Pr. Apollo Colo$$icus Ephe$i. X. 6. Apollonia. VIII. 3. X. 22. Apollonius Pergaeus. I. 1. IX. 6. Aqua Stygis. VIII. 3. Aquileja. I. 4. Aquitania. II. 1. Arae deorum quomodo ordinandae. IV. 5. 8. Arabia Numidarum, i. e. Nomadum VIII. 3. Aratus. IX 4. Archimedes. I. 1. VIII. Pr. IX. Pr. (III.) Arcadia. VIII. 3. Archytas. I. 1. VII. Pr. IX. Pr. (III.) Ardeae fontes. VIII. 3. Areopagus. II. 1. Aretium. II. 8. Argelius. VII. Pr. Argentariae tabernae. V. 1. Argentifodinae Athenis. VII. 7. Argenti inauratio. VII. 8. Argos. VIII. 3. IV. 1. Ariobarzanes. V. 9. Aricinum nemus. IV. 7. Ariftarchus Samius. I. 1. IX. 1. 6. (IX.) Ariftides. VIII. 4. Ariftippus. VI. Pr. Ari$tomenes Tha$ius, pictor. III. Pr. [0363]ET GEOGRAPHICUS. Ari$tophanes, comicus. VI. Pr. — gram- # maticus. VII. Pr. Ari$toteles. VII. Pr. IX. Pr. Ari$toxenus, mu$icus. I. 1. V. 4. 5. Ar$inoë. IV. 1. Artemi$ia. II. 8. Arundines graecae. VII. 3. Aru$pices hetru$ci. I. 7. A$ia. II. 6. A$tabora. VIII. 2. A$tafoba. VIII. 2. A$trologi. V. 6. IX. 4. A$tu, $. A$ty. VIII. 3. VII. Pr. Athenae. II. 1. III. 1. IV. 7. VII. Pr. IX. 1. # (IV.). 5. (VIII.). Athenienfes. VI. Pr. Athletae. IX. Pr. Athos mons. II. Pr. Atlas. VI. 10. VIII. 2. Atomi. II. 2. Attalus. IV. 1. Attalici reges. VII. Pr. II. 8. Atticurges. III. 3. IV. 6. Augu$ti aedes. V. 1. M. Aurelius. I. Pr. Automata. IX. 6. (IX.) Babylon. VIII. 3. Babylonis muri. I. 5. VIII. 3. B@janae aquae. II. 6. Baleares infulae. VIII. 4. VII. 7. Bedas Byzantius, $tatuarius. III. Pr. Berofus Chaldaeus. IX. 1. 4. 6. Bibliothecae Alexandriae et Pergami VII. Pr. Bootes. IX. 3. Bory$thenes. VIII. 2. Bryaxes. VII. Pr. Caecubum vinum. VIII. 3. Cae$iis oculis gentes. VI. 1. Cajus Julius. VIII. 4. I. Pr. Cajus Mutius. VII. Pr. Calentum. II. 3. Callae$chros. VII. Praef. Callias Rhodius. X. 22. Callimachus Catatechnos. IV. 1. Callippus. IX. 4. (VII.) Camoenae. VIII. 3. Campania. VIII. 3. Canopus. IX. 4. Capitolium. II. 1. III. 2. Cappadocia. VIII. 3. Carae. VIII. 3. Caria. II. 8. Carpion. VII. Pr. Carthago. VIII. 3. Carya. I. 1. Caryatides. I. 1. Ca$a Romuli. II. 1. Ca$ius, mons, VIII. 3. Caftoris aedes. IV. 7. Catacecaumene. II. 6. et ejus vinum. VIII. 3. Catarrhacta Nili. VIII. 2. Caucafus mons. VIII. 2. Cephifus fluvius. VIII. 3. Cereris aedes. I.7. III. 2. VII. Pr. Cetras Chalcedonius. X. 19. Chaereas. X. 19. Chaldaei. IX. 1. 4. Charides VII. Pr. Chii fons. VIII. 3. Chion Corinthius. III. Pr. Chionides, comicus. VI. Pr. Chius. IV. 1. VII. Pr. Cicero. IX. Pr. Cilbiani agri Ephe$iorum. VII. 8. Cilicia. VIII. 3. Circus maximus. III. 2. Citharoedi. V. 5. Clazomenae. IV. 1. [0364]INDEX HISTORICUS Clazomeniorum agri. VIII. 3. Cliades. VII. Pr. lege Diades. Clitorius fons. VIII. 3. Coeli aedes. I. 2. Colchis. VIII. 2. Colchorum aedificia. II. 1. Collina porta. III. 1. Coloë palus. VIII. 2. Colonia Julia Fane$tri. V. 1. Colophon. IV. 1. Colo$$us Halicarna$$i. II. 8. Comici Graeci poetae. V. Pr. VI. Pr. Comitium. II. 8. Corinthia virgo. IV. 1. Corinthii oeci. VI. 5. Corinthium vas. VIII. 5. Corinthus. V. 5. Cn. Cornelius. I. Pr. Cornetus campus VIII. 3. Cortyna. $. Gortyna. Co$$utius architectus Romanus. VII. Pr. Cottus VIII. 3. Crathis fluvius. VIII. 3. Creta. I. 4. Creu$a. IV. 1. Crocodilus. VIII. 2. Croe$i domus. II. 8. Cte$ibius. I. 1. VII. Pr. IX. 6. X. 12. 13. Cte$iphon Gno$ius. III. 1. VII. Pr. Cte$iphontis machina. X. 6. Cumanorum montes. II. 6. Cutiliae. VIII. 3. Cychri in Thracia. VIII. 3. Cydnus fluvius Ciliciae. VIII. 3, Cyrenae. VIII. 3. Cyziceni oeci. VI. 6. Daphnis Milefius, Architectus, VII. Pr. Darius. VII. Pr. Delphi. VII. Pr. Delphicus Apollo. III. Pr. IV. 1. Demetrius, Architectus Ephe$i, Dianae # fervus. VII. Pr. Demetrius Poliorcetes. X. 22. Democritus Abderites. II. 2. IX. Pr. 4. VII. Pr. Demophilus. VII. Pr. Denarius. III. 1. Diades. VII. Pr. X. 19. Diagramma Ari$toxeni. V. 4. Dianae aedes. I. 2. III. I. IV. 1. 7. VII. Pr. # X. 6. 7. — $imulacrum ex cedro. II. 9. Dinocrates Architectus AlexandriM. II. Pr. Diognetus Rhodius, Architectus, X. 22. Diomedes. I. 4. Diony$iodorus. IX. 6. Diphilus. VII. Pr. Dorus. IV. 1. Drachma. III. 1. Dyris mons et fluvius. VIII. 2. Dyrrhachium. VIII. 3. Eccle$ia$terium. VII. 5. Elephantis urbs et infula. VIII. 2. Eleu$inia Ceres. VII. Pr. Elphias Rhodius. I. 4. Empedocles. VIII. Pr. Ennius poeta. IX. Pr. Ephefus. IV. 1. VII. Pr. X. 7. Ephe$iorum lex de aedificando. X. Pr. Epicharmus. VIII. Pr. Epicurus. II. 2. VI. Pr. VII. Pr. Epimachus, Athenien$is Architectus fub # Demetrio Poliorcete. X. 22. Equiculi. f. Aequiculi. Eratofthenes Cyrenaeus. I. 1. IX. Pr. Erythrae. IV. 1. Evangelus. X. 7. Eucrates. VI. Pr. [0365]ET GEOGRAPHICUS. Eudaemon, IX. 4. Eudoxus, a$trologus. IX. 4. 6. Euphranor. VII. Pr. Euripides. VIII. Pr. 13. IX. 1. Faberius fcriba. VII. 9. Fabri, qui primi II. 1. — aerarii. II. 7. Falernum vinum. VIII. 3. Falifcus ager. VIII. 3. Fane$trum. II. 9. V. 1. Fauni aedes. III. 1. Ferentis municipium. II. 7. Flaminius Circus. IV. 7. Florae aedes. I. 2. VII. 9. Fortunae eque$tris aedes. III. 2. ad tres Fortunas aedes. III. 1. Forum Caefaris. III. 2. Fundi Campaniae urbs. VIII. 3. Fu$$itius. VII. Pr. Gades. X. 19. Galatia. VII. 13. Gallia. VIII. 2. Ganges. VIII. 2. Genethliaci et Genethliologi. IX. 4. Geru$ia. II. 8. Gladiatoria munera. V. 1. Gnofus. VII. Pr. Gortyna. I. 4. Graecorum aedificia. VI. 12. — theatra. V. 8. — # majores. IX. Pr. Gymna$ium. I. 7. VI. Pr. VII. 5. Gynaeconitis. VI. 10. Halicarna$$us. II. 8. Hammon. VIII. 3. Hege$ias. VIII 4. Hellas Athenien$is, $tatuarius. III. Pr. Hellen, Dori pater. IV. 1. Heptabolus lacus. VIII. 2. Heraclitus. II. 2. VIII. Pr. Herculis aedes. 1. 2. 7. 11. 8. III. 2. Hermogenes Alabandeus, Architectus, III. # 1. 2. IV. 3. VII. Pr. Herodotus. VIII. 4. Hetruria. II. 6. VIII. 3. Hetrufci arufpices. I. 7. Hierapolis. VIII. 3. Hiero. IX. Pr. (III.) Himera fluvius. VIII. 3. Hipparchus. IX. 4. (VII.) Hippopotamus. VIII. 2. Hippocrates, medicus. I. 1. Hifpania. VI. 1. VII. 7. 9. Hi$toriae. V. Pr. Homerus. VII. Pr. Homeroma$tix. VII. Pr. Honoris et Virtutis aedes. III. 1. VII. Pr. M. Ho$tilius. 1. 4. Hydria Aegyptiorum $acerdotum. VIII. Pr. Hymettus mons. II. 8. Hypanis fluvius in Ponto. VII. 7. VIII. 3. Ichneumon. VIII. 2. Ictinus architectus. VII. Pr. Ignis inventio. II. 1. Infula Tiberina. III. I. Iollas. VIII. 3. Ion, unde Iones. IV. 1. Ioppe. VIII. 3. Jovis ftella. IX. 1. - ara. IV. 8. Jovis aedes. 1. 2. 7. III. I. V. 1. VII. Pr. I$idis aedes. I. 7. Ismuc oppidum. VIII. 4. I$thmia certamina. IX. Pr. Italiae Iaus. VI. 1. V. 1. Juba. VIII. 4. Julia Aquiliana. V. 1. Junonis aedes. I. 2. 7. IV. 1. VII. Pr. D. Julii aedes. III. 2. [0366]INDEX HISTORICUS Larignum caftellum. II. 9. Lacedaemon. II. 8. Lelegae. II. 8. Lemnos. VII. 7. Leochares. VII. Pr. Leonides. VII. Pr. Lesbos, in$ula. VIII. 3. Lex Romana de aedificando. II. 8. Ephe- # $iorum. IX. Pr. Athenienfium de pa- # rentibus per liberos alendis $i eos ar- # tibus erudi$$ent. VI. Pr. Liberi Patris aedes. I. 2. 7. III. 2. IV. 3. # V. 9. VII. Pr. Licinius, mathematicus. VII. 5. Limne Afphaltitis. VIII. 3. Liparis, flumen Ciliciae. VIII. 3. Lucretius. IX. Pr. (III.) Lunae aedes. I. 2. V. 5. Lynce$ti fons. VIII. 3. Ly$ippus, ftatuarius. III. Pr. Macedonia. VII. 9. Maeonia. VIII. 3. Magi. VIII. Pr. Magne$ia. VII. 7. Mamertinum vinum. VIII. 3. Marcelliana cella. VII. Pr. III. 1. Marcia aqua. VIII. 3. Mare fuperum, inferum. II. 10. Maris ara. IV. 8. Martis aedes. I. 2. 7. Ma$intha. VIII. 4. Ma$$ilia. X. 22. Mauru$ia, Mauritania. VIII. 2. Maxilua. II. 3. Mathematici. III. 1. V. 3. VI. 1. IX. 5. Maufoleum. II. 8. VII. Pr. Maufolus. II. 8. Mazaca, oppidum in Cappadocia, VIII. 3. Medici. I. 4. Megalographia. VII. 4. 5. Medulli. VIII. 3. Melas, fluvius. VIII. 3. Melampus. VII. Pr. Melite. IV. 1. Meliton vinum. VIII. 3. Melo, Philofophus. IX. 4. Melos, insula. VII. 7. Mercurii aedes. I. 7. Meroë. IX. 4. Metagenes, Cte$iphontis $ilius. X. 6. VII. Pr. Metrodorus. VIII. 4. Milo Crotoniates. IX. Pr. Minervae aedes. I. 2. 7. III. 1. IV. 7. VII. # Pr. — promontorium. V. 12. Miracula orbis. VII. Pr. Mitylene oppidum. I. 6. L. Mummius. V. 5. Muraenae aedilitas. II. 8. Mutius, architectus. VII. Pr. Myagrus, Phocaeus ftatuarius. III. Pr. Mylafa, oppidum. II. 8. Myron, pla$tes. I. 1. III. Pr. Myrrhae glebulae. VIII. 3. Nemea certamina. IX. Pr. Nemus Aricinum. IV. 7. Neptuni Panionii aedes. IV. 1. Neptunius fons. VIII. 3. Nexaris. VII. Pr. Nicomachus, pictor. III. Pr. Niger. VIII. 2. Nilus. VIII. 2. II. Pr. IV. 5. Nonacris, \’regio Arcadiae. VIII. 3. P. Numi$ius, (architectus theatri Hercula- # nen$is.) I. Pr. Nymphodorus. VII. Pr. Obolus. III. 1. Odeum. V. 9. Olympia certamina. IX. Pr. [0367]ET GEOGRAPHICUS. Olympius Jupiter. III. 1. VII. Pr. Optice, nympha, mater Dori. IV. 1. Oracula de Socrate. III. Pr. — # de coloniis Graecorum in A$iam # deducendis. IV. 1. Orbis terrae circuitio. I. 6. O$trum. VII. 13. Paconius, Architectus. VII. Pr. X. 6. Padus. VIII. 2. Paeonius Ephefius, architectus. VII. Pr. X. 6. Palae$tra. V. II. VI. 8. Panionii Neptuni aedes. IV. 1. Paphlagoniae fons. VIII. 3. Paraetonium oppidum Aegypti. VIII. 3. Parmenion. IX. 6. Patrocles. IX. 6. Paufanias. I. 1. Peonius, architectus Ephe$ius. VII. Pr. Peloponnefus. IV. 1. Pephafmenus Tyrius faber. X. 19. Pergamus. VII. Pr. Periclis Odeum. V. 9. Perfica porticus. I. 1. Pharax, Ephefius, $tatuarius. III. Pr. Pha$is. VIII. 2. Phidias, $tatuarius. III. Pr. Philadelphus. VII. Pr. Phileos. VII. Pr. Philippus Aftrologus. IX. 4. Philo Byzantius. VII. Pr. Philolaus Tarentinus. I. 1. Phrygia. VIII. 3. Phyros. VII. Pr. Phyteus. VII. Pr. Phyfici. II. 1. VI. 2. VII. Pr. VIII. Pr. 1. Pictores clari III. Pr. Picturae e parietibus excifae. II. 8. Pinna Veftina. VIII. 3. Piraeeus portus. VII. Pr. VIII. 3. Pi$aurum. II. 9. Pi$i$tratus. VII. Pr. Pitana, urbs A$iae. II. 3. Pitheus. I. 1. IV. 3. VII. Pr. Pixodarus. X. 7. Placentia. IX. 1. Plato. III. 1. VII. Pr. IX. Pr. Pollis. VII. Pr. Polycles, Adramyttenus, pictor. III. Pr. Polycletus, pla$tes. I. 1. III. Pr. Polyidus. VII. Pr. X. 19. Pompejus. III. 2. V. 9. Pomtinae paludes. I. 4. Pontus. VIII. 3. VI. 1. VII. 7. Porinos, architectus Athenienfis. VII. Pr. Porticus Eumenici. V.9. — Pompejanae.V.9. Pofidonius. VIII. 4. Pothereus fluvius. I. 4. Praxiteles. VII. Pr. Priene, urbs A$iae. VII. Pr. Proeti filiae. VIII. 3. Promontorium Minervae. V. 12. Proferpinae aedes. I. 2. Ptolemaeus rex. VII. Pr. Puteolanus pulvis. II. 6. Pythagoras Samius. V. Pr. VIII. Pr. 9. IX. # Pr. 4. X. 11. Pythagoreorum di$ciplina. II. 2. Pythius, architectus. I. 1. Pyxodorus. X. 7. Quirini aedes. III. 1. VII. 9. Ravenna. I. 4. II. 9. Rhenus. VIII. 2. Rhodanus. VIII. 2. Rhodiacum Periftylium. VI. 10. Rhodiorum clades. II 8. Rhodos. VI. Pr. VII. 13. IX. 5. X. 22. Romae laus. VI. 1. II. 8. IX. 5. Romuli ca$a. II. 1. [0368]INDEX HISTOR. ET GEOGRAPH. Salmacidis fons. II. 8. Salpia oppidum. I. 4. Salutis aedes. 1. 2. Sambuca. VI. 1. X. 22. Sarnacus. VII. Pr. Satyrus. VII. Pr. Scopas. VII. Pr. IX. 6. Scopinas, Syracu$ius. I. 1. Serapidis aedes. 1. 7. P. Septimius, $criptor. VII. Pr. Se$tertius. III. 1. Sicilia. VIII. 3. Silanion. VII. Pr. Silenus. VII. Pr. Sinope. VII. 7. Smyrnaeorum civitas. IV. 1. V. 9. VII. 7. Socrates. III. Pr. VII. Pr. Soli, oppidum Ciliciae. VIII. 3. Solis aedes. 1. 2. Statonien$is praefectura. II. 7. Statuarii in$ignes. III. Pr. Sunium. IV. 7. Su$ae. VIII. 3. Stygis aqua. VIII. 3. Syene. VIII. 2. Tarche$ius, architectus. IV. 3. Tarentum. IX. 5. (VIII.) Tarquinienfes. II. 7. Tarfos, Ciliciae civitas. VIII. 3. Teanum. VIII. 3. Telamones. VI. 10. Telochares. II. 8. Teos in$ula. III. 2. VII. Pr. Terracina. VIII. 3. Terrae ara. IV. 8. Thales. II. 2. VII. Pr. VIII. Pr. IX. 4. Theocydes. VII. Pr. Theodorus Phocaeus. VII. Pr. Theodorus Phoceus. VII. Pr. Theodorus, Rhoeci filius. VII. Pr. Theodofius. IX. 6. Theophra$tus. VI. Pr. VIII. 4. The$$alia. VIII. 3. Tholus Delphis. VII. Pr. Tiburtina via. VIII. 3. Tigris. VIII. 3. Timaeus. VIII. 4. Timavus. VIII. 3. Timotheus, ftatuarius, II. 8. VII. Pr. Tralles. VII. Pr. Tres Fortanae. III. 1. Troezen. VIII. 3. II. 8. Troja. I. 4. VII. Pr. VIII. 3. Trypho Alexandrinus. X. 22. Tuana. VIII. 3. Tufcanae rationes aedium. IV. 7. Tufcanicum cavaedium. VI. 3. Tybris. VIII. 2. Uly$$is errationes. VII. 5. Umbria. II. 7. Uticenfes. II. 3. Varro, (Ter.) VII. Pr. IX. Pr. (III.). Vas Corinthium. VIII. 5. Vafa aenea in theatris. V. 5. Vectigalia publica. V. 1. Venereus morbus. II. 8. Venerea libido. I. 7. Venetia. II. 7. Vejovis aedes. IV. 7. Veneris aedes. 1. 2. 7. III. 2. Ve$tae aedes. IV. 7. — ara. IV. 8. Ve$torius. VII. II. Ve$uvius mons. II. 6. Virtutis et Honoris aedes. III. 1. VII. Pr. Vini varia genera. VIII. 3. Virena. VIII. 3. Vulcani aedes. 1. 2. 7. Vul$inienfis lacus. II. 7. Xanthus. VIII. 3. Xenia. VI. 10. Xenophanes Colophonius. VII.Pr.IX.4.(VII.) Xuthus. IV. I. Zacynthus. VIII. 3. Zama oppidum. VIII. 4. Zeno. VII. Pr. Zoilus. VII. Pr. [0369]Emendationes et Obfervationes quaedam. Pag. # 2 # lin. # 14. # Pro _reliquo quoque tempore fenfus et aures flagitant reliquoque tempore_. # # # # Buttmann. — # 3 # — # 6. # _quae manibus perficitur_. Legendum _qua_; ni$i mavis _quae perfieit_. Id. — # 4 # — # 13. 14. # Praeferri debuit vulgatum _argumentis_ h. e. enarratione argumentorum. — # 8 # — # 3. # Legendum haud dubie: _Nec tamen architecti tantum non po$$unt_. Buttm. — # 8 # — # ult. # _deficiat_. WOLFIUS : _deficiatur_; ut VIII. Praef. _corpora deficientur_. — # 12 # — # 4. # a fine: Pro _non idem, fenfus requirit non item_. Buttm. — # 16 # — # 21. # Eadem vox hic iterum in mendo cubat; vox enim _Idem_ depravata ex _Iti-_ # # # # _dem_. Sed ne fic quidem integer fenfus, et excidit haud dubie verbum # # # # _rati_, fortaffe poft _futuram_. Id. — # 17 # — # 2. # Poft _lienes_ repone femicolon. — # 19 # — # 16 et 17. # Perperam hic in duo cola disjuncta e$t oratio a typographo. — # 21 # — # 8. # Mitylene; Wolf. _Mytilenae_. — # 24 # — # 16. # poft $ol repone comma. — # — # — # 17. # pro _impetum_ 1. _impetu_. — # 25 # — # 5. # Pro _adver$is_ legendum credo _averfis_ deleta interpunctionis nota. BUTTM. — # 26 # — # 4. # linea 1. litera. — # 28 # — # ult. # qusi 1. quis. — # 33 # — # 4. # Nexus et ratio grammatica $cribere jubent: _po$tea, cum animadverterent_. # # # # BUTTM. — # 35 # — # 18. et p. 40. 1. 16. # Codd. _fortuitu_: (uti et p. 78. 1. 1.) WOLF. — # 41 # — # 14. 15. # _pruinis congefta, friantur_; WOLF. _pruina congefta friantur_. — # 44 # — # 21. # pro feparatis 1. feparatim. — # — # — # 23. # pro _plana_ repofitum volebam _plena_. vid. Verf. m. Germ. — # 45 # — # 13. # pro _parietes_ legendum _Patris_ (urbis nomen) — # 48 # — # 1. # improbare 1. improbari. — # 51 # — # 8. # naturae 1. natura — # 52 # — # 1. # pro _parvam_ legendum _pariter_. — # 62 # — # 20. # παξαςάσετ 1. παζαςὰστ — # 65 # — # 8. # Praeferam vulgatam _ornantque_, homines fcilicet; nam videtur ornatus hic # # # # non neceffarius e$$e in hoc genere. Buttm. — # 72 # — # 1. # pro adempto legendum cum Philandro _addito_. — # 73 # — # 16. 17. # Dedi quod codices praebebant; fed jam piget me nimiae ob$equentiae: # # # # pro verbis enim _minus_ et _altiorem_ ratio grammatiea jubet reponi _minor_ # # # # et _altior_ ($c. faciendus eft Zophorus). — # 78 # — # 1. # isdem 1. iisdem. — # 83 # — # 13. # poft _fa$tigiis_ infere: _mutulos aut_ — # 85 # — # 18. # _femora_; WOLF. _femina_ — # 86 # — # 13. # pro: _non amplius, quam_ legendum: _hoc amplius, dimidiatum et_; nota 6. de- # # # # lenda. (Vid. Verf. m. Germ. p. 172.) Pauculas hasce, quas mecum communicavit Vir Docti$$., emendationes plerasque ductas effe monuit ex Codd. Batavis, Leidd. et Franeck. quorum duo venerandae e$$e antiquitatis. [0370] Pag. # 91 # 1. # penult. # po$t _amplius_ del. comma; po$t _latitudo_ poue femicolon; in fequentibus # # # # parenthefeos $igna demantur, et po$t _e$t_ comma ponatur. — # 101 # — # 14. # qui 1. quae. — # — # — # 15. # qui 1. quae. — # 112 # — # 6. # poft _plutei_ del. comma. — # 113 # — # 5. # pro _perfectus_ legendum _pro$pectus_. — # 115 # — # 12. # po$t _re$tituit_ pone colon. — # 131 # — # 22. # alteram obliquam 1. altera obliqua. — # 133 # — # 19. # Deleatur _partem_ ut glo$$a; in duobus codd. $imilis legitur glo$$a _pote$tatem_, # # # # WOLF. — # 143 # — # 12. # _laυationis_; WOLF. _lavationi_. — # 145 # — # 12. 13. # peri$tylon - lum 1. - lion - lium. — # 148 # — # 15. # coeperit 1. ceperit. — # 149 # — # 18. # _quamυis fint_; duo optimi Codd. dant _$unt_. WOLF. — # 153 # — # 21. # pro _conjectos_ Oudendorpius conj. _conge$tos_. — # 155 # — # 6. # _Leonidas_ I. _Leonides_. — # — # — # 9. # _Charitas_ 1. _Charidas_. — # 163 # — # 13. # _liniuntur_; WOLF. _linuntur_. — # 167 # — # 14. # qua I. quo. — # 179 # — # 20. 21. # poft _tenuis_ comma, et po$t _invenietur_ $emicolon ponatur. — # 182 # — # 8. # Comma po$t _coeli_ retrahe po$t _egre$$i_. — # 183 # — # 2. 3 # _remittitur_ — $u$tineri; WOLF. _remittit — $u$tinere_. — # 194 # — # 14. # verba _eos fontes_ non $atis $unt expre$$a. — # 199 # — # 8. # $te I. e$t. — # 211 # — # 2. # aqua I. aquae. — # — # — # 4. # porrectus 1. porrectis (commate po$ito po$t _vehemens_.) — # 215 # — # 18. # Colon po$t _Arietis_ retrahendum po$t _humero_. — # 216 # — # ult. # 1. Cyno$urae caput. — # 227 # — # 14. # po$t _feci$$ent_ dele _quod, glo$$am_ adeo male latinam. WOLF. — # 236 # — # 3. # _contriυit_. Leg. _contricavit_ h. e. intricavit, et conturbavit ita ut pecuniam # # # # expedire non po$$et.

In Lexico p. 31. v. _Fi$tucatio_: to Ramen 1. to Ram in.

[0371] [0372] [0373] [0374] [0374a]