Mercurial > hg > mpdl-xml-content
view texts/archimedesOldCVSRepository/archimedes/raw/carda_subti_01_la_1663.raw @ 29:90b1eda1b0a9
Some new special instructions
| author | Klaus Thoden <kthoden@mpiwg-berlin.mpg.de> |
|---|---|
| date | Fri, 02 Dec 2016 14:37:22 +0100 |
| parents | 22d6a63640c6 |
| children |
line wrap: on
line source
<PB N=357> <FIG> <C>DE SVBTILITATE.</C> <C>LIBER PRIMVS.</C> <C>DE PRINCIPIIS, MATERIA, FORMA, VACVO,</C> <C>corporum repugnantia, motu Naturali, & Loco.</C> <CB><P>PROPOSITVM no$tri ne- <MARG>Subtilitatis definitio.</MARG> gotij in hoc Opere e$t, de Subtilitate tractare. E$t au- tem $ubtilitas ratio quædam, qua $en$ibilia à $en$ibus, in- telligibilia ab intellectu, dif- <MARG>Difficultas in opere $cribendo.</MARG> ficilè compræhenduntur. Ergo $i $ingula, qu&ecedil; $ubtilitate con$tant, magnum etiam per $e exhibent negotium, $untque difficillima, quid rogo de ea tractatione dicendum erit, in qua omnis $ubtilitatis ratio explicanda e$t? Idque $olùm apertum & facilè videri pote$t, quod in vnaquaque di$ciplina e$t ob$curi$$imum. Maiu$que nobis negotium $upere$t in ip$ius rei tractatione, quàm in ip$a re. Cum enim $cribentes in quatuor laborent generibus, rerum ob$curitate, in- certorum dubitatione, cau$arum inuentio- ne, rectaque earum explicatione, omnia hæc hoc in libro cumulatiùs habentur. Si ob$curitas difficultatem parit, hic liber $o- lùm ob$curi$$ima $eligit. Si certò $cire $em- per laborio$um fuit: quid hoc argumento laborio$ius? vbi habeam quos fugiam, vt Plinium & Albertum, quibus nulla in hoc genere, quòd palàm mentiantur, fides ha- betur, quos $equar non habeam. Et tamen $i non omnia mihi ad vnguem fuerint ex- plorata, operam ( vt dici $olet ) & oleum perdam. Quid de cau$is dicam? quos omni- bus intactas, velut tamen ex Oraculo quo- dam acceptas, depromere oportet. At Ora- culis fides ab$que demon$tratione habeba- tur: nobis, $i eam non addiderimus, nulla dabitur. Intentata pror$us tot $eculis vel res ip$as $cientibus Philo$ophis, quæ nunc à me vno $unt explicanda. Quædam etiam cùm de$ierint, aut nuper $int inuenta, nomi- nibus aut carent, aut nomina rebus ip$is. Porrò nomina inuenire nouis rebus, & $e- ne$cente lingua difficillimum e$t. Et $i inue- nero, vt calumniam non $ubeam eorum, qui nuper de his $crip$erunt, iudicium ad- iicere cogor. In reliquo, ne Oedipus ip$e Lectori $atisfaciat. Itaque cùm rem ad- modum laborio$am aggre$$i $imus, non ta- men pro laboris magnitudine, operi ip$i præmij vice vtilitatis & gloriæ tantundem acceder. Erant & quædam præter hæc ab antiquis non rectè tractata. Sed in his non laboro, cùm nulla $it authoritas aduer$us ex- perimenta $cribentibus. Ergo tot & tanta <CB>$unt difficultatis argumenta in hac tracta- tione. Sed vt ad rem ip$am reuertar, quan- quam ob$cura tenuia $int plerunque, & exi- lia $ubtilia, non tamen omnia neque $em- per. Quæ enim verborum vitio potiùs quàm arte vlla ob$cura $unt atque implicata, ve- lut nodi fortuitò in $eip$os redeuntes, tum quæ $en$u tenuia videntur, haud tamen den- $a, hæc $ubtilitatis nomen non merentur. Talia $unt gracilia hominum crura ab ini- tio praua nutritione, aliove ca$u oblæ$a. <P>Con$tat ergo $ubtilitas in tribus $ub$tan- <MARG>Subtilitas in quib. $it. Quæ tractã- da $int in his libris.</MARG> tiis, accidentibus, ac repræ$entationibus. Eorum enim quorum e$t $cientia aliqua, quædam $unt, quædam autem non, $ed $o- lùm e$$e videntur. Quæ videntur, alia qui- dem nobis dormientibus, alia autem vigi- lantibus alia per interiores $en$us, alia verò per externos. Externi $en$us, quorum e$t ratio habenda, quatuor $unt: tactus, vi$us, olfactus, auditus. Nam gu$tus qua$i con- temnendus e$$e videtur. Horum $ingulis quadrifariam repræ$entatio contingit: vel quia non percipiunt quæ percipere debent, velut cùm caro acu citra dolorem perfora- tur: vel quia percipiunt, quod non e$t, vt ec$ta$i ac $omniis: vel aliter quàm $int, vt magnitudines aut colores: aut non $imili ratione, vt in imagine. Videntur rur$us $ub hoc genere plura e$$e, $ed non $unt. Nam oratio, auditus: pictura, $culptura, vi$us, $pe- cies imaginantis virtutis: $criptura autem vi$u & auditu con$tare videtur: vtraque au- tem, tam $criptura quàm oratio, auxilio in- terioris $en$us con$tant. Quæ autem $unt, alia quidem $ub$tantiæ, alia accidentia. Sub- $tantiarum aliæ quidem corporeæ, aliæ cor- pore carent: atque hæ omnes immortales atque incorruptibiles: carent enim contra- rio, & in $eip$is $ub$i$tunt. Quæ igitur incor- poreæ, aliæ quidem à nullis pendent, $ed aliorum $unt cau$æ, aliæ ab aliis. Quæ à nullis pendeat, vna tantùm e$t, Deus opti- mus atque immen$us, cuius fabrica e$t vniuer$um ip$um. De illius intellectu, $a- pientia ac pote$tate bonitatéque, inde de vniuer$i ortu, extremo loco tanquam de <MARG>Ordo li- brorum.</MARG> perfecti$$imo dicendum erit. Ad de vniuer$i ordine etiam ibidem erit con$iderandum. Nam vniuer$um ordine con$tat: ip$um verò in tempore, aut in illo tempus. Septem igi- tur hæc vltimo in libro tractanda erunt. <PB N=358> <CB>Quæ autem pendent ab aliis, & corpore ca- rent, alia aliorum $unt cau$æ, alia nullius. Et quæ aliorum $unt cau$æ, vt perpetuò cau$æ $int corporibus etiam immortalibus annectuntur, vocantúrque $ub$tantiæ pri- mæ. Quatuor igitur in his $pectanda erunt, vt intelligunt, vt producunt, vt manent (in æuo enim e$$e videntur<I>)</I> vt mouent, at- que corpori a$$i$tunt. Plurima verò in hoc genere & in vltima tractatione ad libros de æternitatis arcanis reiecta $unt, quòd cùm omnia hæc $upra humanam mentem $int clariora, & quæ apertiùs demon$trari pote- rant, tùm generalia, tantùm huic negotio pertinebant. Quæ verò immortalia & in- corporea nullius erant cau$a: mortali cor- pori annexa fuêre. Alia igitur horum ma- nife$ta, alia de quibus e$t dubitatio. Atque illa $i $int præclara magis, dæmonas quidam vocant, de quibus ante intelligentias tra- ctabimus. Tum verò ante illud de xxiv. ge- neribus repræ$entationum dictis, ob rei affi- nitatem: plerique enim mirabilia $unt, ad hos veluti cau$as referunt. Verùm cùm an $int, nondum liqueat naturam $pectantibus, de his tantùm, velut de probabilibus loque- mur, initium ab effectibus, $olúmque id cum dubitatione $umentes. At de intelle- ctus immortalitate, illiú$que $eparatione, aliàs dictum e$t. Reliquum e$t igitur, vt de propriis illius affectus loquamur. Sunt au- tem artes, de quibus ante illa tractabimus, tùm de rebus, quæ artibus ip$is con$tant. Ante artes, de $cientiis atque intellectu di- cendum erit. Nam de Prudentia, in libris de Sapientia di$putauimus. At priùs de Ani- ma & Intellectu dicendum erit, quoniam non e$t $cientia, neque principiorum cogni- tio ab$que illis. Atque po$t hæc de leuioris cuiu$dam generis $ubtilitatibus $eu inutili- bus, quæ nec ad artem, quòd non confe- rant: nec ad $cientiam, quòd non demon- $trentur, referri queunt. Rur$us, vt anima corpori mortali annectitur, $en$us fiunt: atque inde cùm $en$us non $int, ni$i etiam $en$ibilia, tum verò $en$u $en$ibilia perci- piente voluptas $it, antea de his tribus di- cendum erit, $cilicet de $en$u, $en$ibilibus, ac voluptate. Colores tamen ad luminis tra- ctationem ob commodum reiicimus. Cor- porearum verò $ub$tantiarum aliæ quidem immortales, vt cœlum: aliæ corruptioni obnoxiæ. Horum etiam quædam $implices, aliæ mixtæ. Atque omnium horum $unt principia quædam, velut locus & motus, & corporum repugnantia, & certa men$u- ra $ub$tantiæ: neque enim di$$olui pote$t corpus in incorporea, neque vacuum admit- titur. Tum etiam forma e$t principium, at- que communis cum aliis tam generabilibus, quàm ingenerabilibus corporibus. Igitur de omnibus his quinque, tum de materia, pri- mo loco, atque in primo libro tractandum erit. Po$t hæc de quatuor elementis <I>(</I> tot enim exi$timantur <I>)</I> inde de cœlo, pò$t de luce, lumine atque coloribus. Inde ad com- po$ita corpora de$cendendum. Horum quæ- dam perfecta, quædam imperfecta, de qui- bus primò dicendum erit. Con$tant hæc mi- $tione. De mi$tione igitur quinto loco di- <CB>cendum erit. Perfectorum autem corporum & quæ viuunt, quædam vitam in $eip$is habent, atque horum alia aqueæ $ub$tan- tiæ, quæ Metalla vocantur: quædam ter- reæ, quæ Lapides dicuntur: Cùm verò hæc generatione & corruptione, & mutatione qualitatum fiant, imprimis de metallis: de mutatione qualitatum, quam barbari vo- cant Altercationem, dicendum erit: pò$t de Lapidibus. Eorum autem quæ vitam aliundè trahunt, quædam motu carent, vt arbores, & herbæ, de quibus octauo loco dicendum e$t: pò$t de his quæ motu prædi- ta $unt, non tamen $emine generantur. At de generatione tali dicendum erit: $icut in decimo de Generatione, quæ $emine in ani- malibus fit. Atque hæc animalia intellectu carent. De corpore verò, quod $ummam perfectionem con$ecutum e$t, <I>(</I> illud autem e$t homo ) cur factum $it, & de illius for- ma atque actionibus dicendum erit. Duode- cimus verò ea tractat de illo, quæ ad cor- pus pertinent, atque hæc quatuor $unt ge- nerum: quædam enim aliis $unt communia animalibus, quædam propria: quædam $unt actiones ex $ub$tantiæ propria quadam na- tura, quædam verò quæ ad illius manife- $tam $tructuram referuntur. Iam verò & quædam $unt accidentia, de quibus dicen- dum e$t, velut grauitas, leuitas: hæc au- tem in elementis, den$itas, raritas, a$pe- ritas, lenitas, durities, mollities: atque hæc in mi$tis, communiáque, velut genitis nitor, per$picuitas, figuráque genitis $o- lùm. Quædam verò de aliis tantùm dicun- tur, vt generatio, corruptio, nutritio, mu- tatio, auctio, attractio, retentio, conco- ctio, expul$io. Subtilitas verò in omnibus his, quorum genera numerauimus. Quod igitur tot $int, de quibus tractandum e$t, & quòd plura e$$e non po$$int, tùm verò quæ de illis demon$tranda, & quo ordine, abun- dè me explica$$e reor. Vnde non leuis vti- <MARG>Vtilitas.</MARG> litas ex tanto labore, $ed quanta vnquam alia ex tractatione po$$it haberi, $eu ad vnum tantùm genus, $eu ad plurima refe- ratur. Primùm enim ad omnem naturæ co- gnitionem confert, & ad difficilium rerum $cientiam, & ob$curarum inuentionem, li- bris quoque interpretandis omnibus aliqua in parte auxiliatur. Artium vires docet, ac noua quædam $citu iucunda common$trat, tum ex his etiam, quæ ad comparandas di- uitias, & opes non parùm momenti afferunt. Decernit & circa antiquas, & non leues du- bitationes, quid verum $it, velut in chymi- cis. O$tendit & prodigio$a opera tùm natu- ræ, tùm artis. Reuocat & antiqua in v$um inuenta, quæ vetu$tate, vel bellis gra- ui$$imis excoluerunt. Et quæ $en$ibus ad- miranda videntur, cur fiant, in omni- bus edocet. Iam verò propo$itum rem ag- grediamur. <P>Hylen e$$e, o$tendit rerum ip$arum per- <MARG>Materiam primam e$$e.</MARG> petua generatio, quæ $emper ex aliquo fit alio. Etenim frumenta ex terra & humore, & animalia ex $emine, & $anguine, vel ouis, & cinis ex lignis: nec quicquam tam pu$illum e$t, quòd ex nullo fiat. Nec $uffi- cit, vt aliquid præ$it, cùm non ex arundi- <PB N=359> <CB>ne, aut $tipula multus cinis fieri po$$it, ex multa verò quercu paucus nunquam cinis euadet. Itaque aliquid in generatione om- ni commune manet, quod materiam pri- mam dicimus aut hylen. Cùm enim aliquid generatur ex alio, $i forma perit (aliter enim e$$et idem ac non e$$et) manente aliquo ma- teriam illud e$$e, nece$$e e$t. O$tendit idem corruptio, cùm nihil pror$us dum corrum- pitur, pereat. Nam malum putre$cit, & in vermes tran$it: & ligna dum vruntur, in cineres: & aquam in vapores calore ignis, aut $olis, vel fumum permutatur. E$t au- tem vapor & fumus aliquid: nam & homi- nem $uffocat, & $i colligatur, denuò tran- $it in guttas aquæ. Manife$tum e$t igitur aliquid e$$e in rerum natura $ub forma lati- tans, quod nec per generationem fit, nec corruptione ip$a interit: atque hoc ip$um vt primum quoddam, & quod multis $ub- iicitur formis, materiam primam vocare $olemus ingenitam, & nunquam interitu- ram. Manet autem atque e$t: quod enim manet e$t. Materia igitur actu e$t talis, qua- lem de$crip$imus: verùm formis compara- ta, potentia e$t: illas enim $u$cipere pote$t. Ad formam igitur comparata materia, po- tentia e$t, in $eip$a verò actu. Quemadmo- dum fœtus cùm nondum perfectus e$t, in- fans potentia e$t, $ed talis, qualis fœtus actu e$t: e$t enim hoc quidem $ic delineatum com- mi$tum, ac tale quale videtur. Cùm autem ad formam infantis comparatur, potentia e$$e dicitur: nam $i actu e$$et, e$$et infans <MARG>Materiam primam actu e$$e.</MARG> iam, non autem fœtus. Materia igitur pri- ma actu e$t, atque ( vt ita dicam ) imminu- to: ad formas comparata, potentia e$t: nam ni$i potentia ad illas e$$et, eas nunquam $u$ciperet: neque enim ex lapide homo fit, quia lapis ad hominis formam $u$cipiendam potentiam non habet. Complexa verò à for- ma, cui tunc $ubiacet, actum con$equitur perfectiorem, non tamen perfectum: actus enim perfectus e$t, qui potentia omninò caret. Dicemus igitur ficus materiam per $e con$ideratam actu e$$e, $ed tenui admo- dum: vt verò ad alienas formas compara- tur, potentia quidem ad illas: vt autem pro- priè ficus formæ $ubiacet, actu con$i$tere. Sed nec materia prima omnibus e$t $poliata rebus: cùm enim <I>(</I>vt dixi ) neque ex pugil- lo paleæ, ferri pugillus ob materiæ paucita- tem, nec rur$us ex ferri pugillo, paleæ pu- gillus ob illius redundantiam, $equitur vt materia prima quantitatem quandam retineat, quam indefinitam vocamus. Nam- <MARG>Materiam primam quandam retinere.</MARG> que non $ibi certos de$cribit limites, cùm modò $ub forma maius complendo $pa- tium, modò minùs latitet. Nam $i ex terra ignis fiat, ampliorem occupat locum: qua- re materia illa prior, quæ minori $ubiicie- batur quantitati, mutatione formæ maio- rem locum impleuit. Circum$criptos tamen habet limites magnitudinis ac paruitatis, intra quos ceu quidam Proteus infinitos ma- gnitudinis tèrminos $ubit. Quúmque hæc quantitatis certa determinatio illi actu in- hæreat, quid mirum e$t ip$am materiam pri- mam, propter quam magnitudo ip$a e$t con$tituta, actu e$$e, ac $ub$i$tere? ob$cu- <CB>riùs hæc quidem ab aliis dicta $unt, non $o- lùm ob rei ip$ius $ubtilitatem, $ed quòd ple- rique dum quæ non perfectè a$$equebantur, $cribere vellent, $ermonibus non tantùm ob$curius, $ed etiam ambiguis tractationem ip$am inuoluunt. Porrò ad materiæ $cien- tiam, imò e$$entiam $equitur, vt cùm for- mas ip$as aduenientes impedimus, prior re- maneat: atque eo modo aqua frigida in $an- guineis temperantiam con$eruat, bilis pro- hibendo generationem. Etenim cùm nece$- $e $it materiam primam $emper $ub aliqua iacere forma, $i $ub$equens impediatur ar- <MARG>Præ$eruandi methodus vnde ortum habuerit.</MARG> te, vel ca$u, priorem formam manere ne- ce$$e e$t. Inde igitur tota præ$eruandi me- thodus ortum habuit. Similiter & in tran$- mutationibus par materiæ quantitas requi- renda fuit, cùm maior aut minor oportuna e$$e non po$$it. Atq; ea ratione ex con$imili- bus con$imilia magis fiunt, quàm ex di$$imi- libus. Rur$us rari ac den$i ratio à materiæ multitudine, aut paucitate $umpta e$t: ve- rùm de his inferiùs dicemus. Cùm itaque materia ab initio tota fui$$et, imple$$étque hoc concauum orbis, nec po$$et finiri, va- cuum e$$e non poterat: nam vacuo aucto, <MARG>Vacuum non e$$e.</MARG> materiam tolli nece$$e erat. Multa etiam erant, quæ vacuum e$$e non po$$e demon- $trabant, et$i Heron in $piritualibus illud e$$e o$tendere nitatur: verùm non e$t $a- pientis omnia ab$urda refellere: nec no$tri multò minùs in$tituti, quæ ab euidentibus rationibus po$$unt demon$trari, ob$curiori- bus argumentis pro$equi. Quòd igitur va- cuum non $it, folles o$tendunt occlu$i, qui $i nimium di$tendantur ac violenter fran- guntur: nam locus capacior factus, cùm nec aëre impleri po$$it, tantam tenuitatem non admittente, nec vacuum dari queat, $u- pere$t tertium vt folles ip$i di$rumpantur. Huius igitur vacui nece$$itate aqua a$cen- dit, dum per canalem $ugimus, pronáque de- $cendit, hauriens $itulam ex vrceolo. Hæc autem infrà demon$trabuntur. <P>Hac ratione lucerna mirabilis excogitata <MARG>Lucerna mi- rabilis.</MARG> e$t, turris formâ vndequaque conclu$a, $o- lóque foramine D, contenta, per quod oleum ip$um infunditur, donec tota implea- tur. Solida e$t ex $tanno, cúmque conuer- titur, vt nunc iacet, oleum effundi per D, non pote$t. Nam $i effunderetur, quod e$t in C, de$cenderet grauis & vacui ratione ad D: & quod e$$et in B, ad C: & quod e$$et in A: ad B: igitur vacuum in A, relinque- retur. Ne igitur vacuum in A, relinquatur, <FIG> manet: quare etiam in B, oleum, & in C & in D: nihil ergo effunditur. Sed quonam pacto igitur dum accen$o ellychnio in F, oleum con$umitur, per E, canalem ex ip$o D, exire pote$t, itaque ad vacui rationem <PB N=360> <CB>rur$us peruenire videtur nece$$arium? Siue enim trahatur caloris vi, $eu $pontè de$cen- dat oleum, quantum ad vacui rationem at- tinet, nihil intere$$e videtur. Attamen ex- perimentum edocet, ardere quidem lucer- nam, & $ic $en$im vacuam reddi: $pontè autem oleum nequaquam de$cendere. Cau- $a igitur e$t, quòd ignis calefaciendo rariùs ac tenuiùs efficit oleum: id rarius factum intume$cit, & per D, foramen exuberat, leui$$imáque eius pars interim a$cendit ad $ummum lucernæ, vbi A, $crip$imus: quæ cum multo aëre referta $it, locum aëre com- plet, ac $ic $en$im augetur, dum oleũ effundi- tur. Quamobrem & illud diligenter cauere nece$$arium e$t, ne canalis D E F, iu$to bre- <MARG>Lucernatoto anno ard&etilde;s.</MARG> uior $it, aut ellychnium in F, maius: nam vtroque modo oleum nimio calore celeriùs intume$cit, adeò vt effundatur. Hac ratione excogitarunt Athenien$es lucernam ante Mineruæ $imulachrum, quæ toto anno ar- deret. Nam A B C D, $patium auctum erat iuxta multitudinem dierum anni: commo- diùs for$an fuerit, $i $ubere craticulæ ferreæ $u$tententur. Ideóque in va$e maximo oleum effu$um, per$euerante flamma el- lychnij $ufficiet in totum annum. Vt verò per$eueret flamma, ellychnium comburi non debet. Tale fit è ligno Carpa$io, hoc enim non vritur: aut, vt inferiùs docebimus, è la- pidum cru$tarum filis. <MARG>Vbique tria $unt, mate- ria, forma & anima.</MARG> <P>Materia igitur vbique e$t, illa verò $ine forma e$$e non pote$t, quare & formam vbi- que e$$e nece$$e e$t: $ed & animam quan- dam, $eu quòd vbique fiat generatio, $eu quod magis ad præ$entem attinet tractatio- nem, in quocunque corpore, cùm extra lo- cum $uum fuerit, motus principium e$$e vi- deatur. At motus non ab anima, $ed à na- tura e$t. Mea nihil intere$t, modò ( quod ad præ$entem mihi $olùm tractationem nece$- $arium e$t ) fatearis principium e$$e quod- dam motus: nam de anima, an omnis natu- ra anima $it po$teriùs con$iderandum. Nunc $atis $it, cùm mi$ta omnia $int corporea aut $implicia, quædam ex his vt leuia $ursùm, alia deorsùm ferri vt grauia: neque verò impelluntur: nam violenter ad propria re- mearent: nec trahuntur: locus enim acci- dens e$t, & elementum ip$um non trahit vbique: vt cùm aqua $ursùm fuerit. Inti- mum igitur e$t, quo mouetur elementum, aut ab elemento mixtum. Dico etenim mix- tum, vt lapidem, à terra, quæ in ip$o e$t deorsùm moueri, aut aqua. Siquidem mix- ta & ip$a ab elemento, aut elementis, quæ in ip$is dominantur, moueri $olent. Cùm verò corpora ip$a eiu$dem non fuerint ge- neris, eodem in loco e$$e non po$$unt: nam <MARG>Duo corpora in eodem loco e$$e non po$- $unt.</MARG> materia illa duas haberet $imul formas. Plus verò e$$e ac minùs de eodem corpore, o$ten- dunt oua vitrea, quæ cùm exuguntur, ex par- uulo foramine aquam trahunt: nam aër ille rarior factus ob attractionem denuò cogi- tur, occupátque minorem locum quàm priùs, atque $ic ne vacuum detur, aquam ad $e trahit. Igitur aër ip$e cogi pote$t, ac $eip- $um $ubingredi, eadémque ratione rarior euadere: vtque e$t terminus quidam in rari- tate, qui vacui rationem habet atque $ic <CB>mouet, ita den$itatis alius, quem $i quis præterire nitatur, motum excitat, qui vo- catur impul$us. Fit igitur impul$us, vel cùm corpus locum alterius $ubingreditur, vel cùm idem corpus adeò cra$$e$cit, vt tantam cra$$i- tiem ferre non queat: tunc enim locum alium atque ampliorem quærens, motum impul$us excitat: vtque à vacuo & raritate nimia attra- ctio fit, $ic à den$itate maiore aut corporum coïtione in vnum, impul$io, quæ attractioni contraria e$t. <P>Igitur quòd corpora $imilia coëant & ra- <MARG>Corporum vnitio quo- modo fiat.</MARG> re$cant, ab experimento acceptum e$t: $ed ratio non adeò clara. Alexander putat ma- teriam habere potentiam ad formas diuer- $as, quarum quantitates materiæ diuer$æ $unt: veluti $i ex aqua fiat aër, quòd aër minorem po$tulet materiam, materia illa rare$cit, quod in igne dum è puluere fit, ma- nife$tè videmus. At conden$ari & rare$ce- cere, e$t formam ex parte mutare. Cúm enim aër cogitur, ad aquæ naturam tran$it. Vn- de in cucurbitulis lintea madefacta cogunt aërem, atque ideò magis trahunt. Igitur quæ rare$cunt vel conden$antur, formam partim mutant. At forma corporis, formam elementi $equitur. Repugnat igitur, duo corpora $imul e$$e, non ob materiam, quæ potentia tantùm in loco e$t, & locum occu- pat, & decernit $ibi quantitatem pote$tate quidem $ola, non actu, $ed ob formarum di- uer$itatem. Conden$ari igitur corpus po- te$t, quod $imiles habet partes, non autem corpora $e penetrare po$$unt. Porrò in con- den$atione videtur difflari aliquid tenuius, aut exprimi. Sed $i ita e$t, videbitur quod rare$cit, aut conden$at generari. Verùm ele- mentorum mutatio adeò facilis e$t in con- iuncta & $imilia, vt non omninò vera generatio videatur. Nam ex aqua in le- bete aër fit ob ignis calorem: ignis au- tem nihil generat. Non igitur e$t hæc ge- neratio elementorum, $ed tran$mutatio quæ- dam ad affinia. Dicemus autem de hoc in- feriùs. <P>Ergo in vniuer$umtres erunt motus nà- <MARG>Tres e$$e mo- tus natura- les à princi- pio.</MARG> turales. Primus quidem ac validi$$imus à va- cui fuga, $ed veriùs à forma elementi, cùm maiorem raritatem non admittat, nec ma- teriæ partes $eparari vnquam queant. Cùm igitur in follibus apertio maior fit, quàm paucus ille aër ferre po$$it, primùm rarior redditus, cùm materia prima $eperationem non admittat, aër ille non $u$tinens maio- rem raritatem, aut aliquid ad $e trahit, aut folles omninò di$rumpit. Non igitur à va- cuo motus vllus, $ed à formis ip$is maximè aëris, dum ampliùs diuelli nequit, nec $e- parari, fieri con$ueuit. E$$e autem hunc mo- tum naturalem, o$tendit con$en$us in hoc vniuer$i, & obedientia omnium corporum, quæ relictis propriis motibus, vt huic $a- tisfaciant, a$cendunt $pontè grauia, de$cen- dúntque leuia. Secundus ( vt dixi ) è directo huic contrarius, $pecie quidem vt primus à vacuo fit. Hic ne corpora $e mutuò pene- trent factus videtur, $ed veriùs oppo$itam priori ob rationem, ne $cilicet forma plus iu$to, quàm debeat materiæ primæ con$e- quatur, $icut in priore ne iu$to minùs. Hunc <PB N=361> <CB>igitur ei$dem rationibus quibus priorem, na- turalem e$$e demon$trauimus à natura pro- fici$ci, quamvis apud quo$dam ob$curius certè con$tat. Neque $atis liquet ex his mo- tibus, qui $it validior. Illud tamen clarum e$t, ambos motibus omnibus violentis, tum etiam elementorum naturalibus potentiores multò e$$e, neque vbi impul$us huius ge- neris, aut attractionis ratio habenda $it, <MARG>Bellicæ ma- chinæ impel- lunt ordine vniuer$i.</MARG> grauis aut leuis penè vllam e$$e curam. At- que ea ratione, quam $uo loco pro$eque- mur, tanta vi tormenta bellica pilas illas fer- reas emittunt, cùm nulla vis alia impellen- do quicquam $imile po$$it efficere. Quòd ni$i machinæ periculum fracturæ ob$ta- ret, nihil prohiberet ex Germaniis in In- diam, quoniam ex ordine e$t vniuer$i, im- pelli. <P>Tertius autem motus grauium e$t ad in- ferna, leuium ad $uperna: quem planè om- nes naturalem e$$e fatentur, quò minùs de eo laboro. Sed nec $i concedatur nobis alios motus naturales dici debere, modò $emper his, vt dixi, contingant rationibus, quic- quam ad ea, quæ declarare propo$ueramus oberit. Erat & quartum genus naturalis mo- tus, quo quædam ad alia mouentur: quod quia generale non e$t, ad locum $uum trans- feretur, velut de Herculeo vocato lapide, & ferro, electro atque fe$tuca. His igitur de- mon$tratis tanquam principiis ratio con$ur- git machinæ Cte$ibicæ, quæ $ic con$tat. <MARG>Machina Ctc$iaica.</MARG> <FIG> <P>Catinus A, æ- reus, cuius $um- mum os per quod effundi aqua de- bet B. In imo eius duo foramina C, & D, $uper qui- bus axes aut coria ita collocentur vt in follibus: quæ ex inferiore par- te eleuentur ver- sùs A, $ed $i com- primantur, occludant ob$cula illa: hæreánt- que catino ex o$culis C, & D, fi$tulæ duæ, dextra ac $ini$tra producantur E, & F, & modiolis in$erantur in G, & in H. Modioli inanes $unt, & in aqua mer$i, in imo haben- tes foramina K, & L, in medio: $upra quæ axes cum corio vt in catino, qui eleuari po$- $int ad $uperiùs: cùm verò premuntur o$cula, ad vnguem concludant. In modiolis autem emboli ma$culi M, & N, torno politi, & oleo <MARG>Vitruuius lib. 10. 6. 12.</MARG> $ubacti, vt modiolos ad amu$$im impleant: inde vectibus & tegulis ita $int aptati, vt vl- trò, citróque permeantes, cùm M, a$cendit, exinanitúrque $ubiectum vas, alterna vice N, de$cendat, & impleat embolum, expri- mátque quicquid in eo continetur. Hac ra- tione parata cùm ex O, trahitur M, embo- lus ma$culus, locus Q, modioli exinanitur: quare eleuatur axis & corium $uprà K, aquá- que a$cendit donec impleatur modiolus ex primi motus ratione: interim verò cùm N, pre$$us $it, incipiat ex imo trahi alterno mo- tu, de$cendétq; M, embolus cúmq; aqua, quæ in $patio Q, continebatur non po$$it effluere, M, concludente $uperiùs modioli capacita- <CB>tem ad vnguem: nec de$cendere per K, quo- niam axis foramen premit, & quò magis vr- getur pondere & impetu ex $uperiore loco ab aqua, ita magis exqui$itè hæret K, fora- mini: $equitur vt aqua per G, exeat, qua $o- lùm exitus patet, a$cendén$que per fi$tulam E, ingreditur eleuans operculum in catinum per C, foram&etilde;, donec catinus impleatur: pò$t ce$$ante impul$u ex E, $ub$idet corium, & axis in C, vá$que A, plenum manet. Interim verò dnm M, ad K, de$cendit, N, ad $ummum modioli a$c&etilde;dit, modiolú$que impletur aqua eadem ratione: vnde cum rur$us premitur, exprimit aquam per H, in F, & per D, eadem ratione in modiolum, qui cùm iam plenus $it aqua, nec illa per C, regredi po$$it, cùm axis & corium eò magis hæreant foramini, quò magis ab aqua ex $uperiore parte premun- tur, $equitur vt ex $ecundi motus naturalis ratione, quo etiam grauia $ursùm feruntur, vt aqua per A, in B, a$cendens effundatur, at- que ita alternante motu ac pleno $emper ca- tino, vt effluere ex imo K, & L, in altum a$- cendens, quantumlibet per B, nunquam de- $inat. <P>Eiu$dem argumenti e$t tuba nauium, qua $olent naues aqua periclitantes euacuare. Cuius exemplo con$tructa e$t machina Bar- tholomæi Brambillæ, quam nos vidimus Mediolani, nulla ex parte antiquis artificio inferior. <FIG> <CAP>Machina Brambilica.</CAP> <P>BD, tuba, inanis in- tus, lignea, rotunda, ve- ctibus & regulis fixa, latior parte $uperiore tota DM, inferiore ar- ctior: qua parte exci- pitur C, va$e aquæ im- mer$o, & vndique à la- teribus perforato, vt aqua ingredi po$$it: la- pilli autem & arena minimè, fundo va$is C, $olido. Sic fiet vt tuba aquam ex va$e puram, cùm opus fuerit, non lapillos aut arenam, quibus machina impe- diretur, hauriat. In loco M, vbi arctior pars la- tiori committitur, co- rium $uperiùs ex parte M, annectitur, cui $u- perimminet lamina te- nuis plumbea, vt cùm eleuetur ex parte Q, pondere $uo denuò cadat, & integat canalem L, exqui$ite. Embolus autem ma$culus AE, minor tubæ latitudine, $ed tam&etilde; in $upremo, vbi e$t D, ad amu$$im ob$truat tubæ foram&etilde;. Inane autem $it OP. Ex imo emboli tres vir- gæ ferreæ $olidæ prodeant, ad latera tubæ in- tus pertingentes, quas corio circumue$ties, ne contactu tubam exulcerent. Hæ tripodis imaginem referunt, inferiùs latiores ac ma- gis di$tantes, vbi F, quàm $uperiùs vbi E. Manife$tum e$t igitur, totum $patium iuxta N, e$$e inane, nec præter virgulas aliquid e$$e in eo: quo fit vt peruia $it vita ex O, & P, in N, atque vici$$im ex N, in O, & P: totũ <PB N=362> <CB>enim $patium $upra F, inane e$t, nec in eo aliquid continetur præter embolum & vir- gulas. In imo harum virgularum circulus F, câpitibus earum annexus con$tituatur, nec totus inanis, $ed in medio tantùm, & vbi foramen relinquitur, corio $upernè, ac $u- per corium plumbi lamina tenui, vt in M, dictum e$t, integatur, $ic vt cùm integitur, ne aër po$$it tran$ire, & corium tamen cum plumbo eleuari po$$it ver$us N, & foramen ip$um detegere. Hoc itaque fiet, $i corium media qua$i parte annexum fuerit circulo, capita virgarum continente: reliqua parte di$iunctum, ac $olùm ad amu$$im foramen illud, cùm hæret, occludens. Ex ip$is rur$us virgarum capitibus tres aliæ virgæ rectà prodeant, lateribus intror$um tubæ hæren- tes. Has corium circumambit vndequaque ab F, $uprema parte v$que in G, hærens ad amu$$im lateribus tubæ intror$um, ne vel aër ex K, in N, po$$it permeare. Ita fiet in H, mo- diolum, $ed inuer$um, videatur: e$t enim fun- dus F, & corio circumue$titus vndequaque tereti forma, & in G, apertus ac patens. Quo peracto ita aptetur A, embolus, vt citrò, vl- tróque commeare modò de$cendendo v$que ad M, parte G, ima modioli inuer$i, modò $ursùm vbi nunc pingitur, retrahi po$$it. His itaque $ic di$po$itis, iaceat G, $uper M Q, & incipiat eleuari, tunc aër contentus in $patio H, rarior factus demùm trahit Q, & eleuat: cuius $ucce$$u a$cendit aër ex L, in K, $pa- tium, huius $ucce$$u aqua a$cendit ex B, in L. Cùm autem embolus de$cendit aëris im- pul$u, & plumbi grauitate, illicò Q, de$cen- dit: quare aqua, quæ e$t in L, nece$$ariò ma- net: nam reclu$o operculo MQ, $i aqua de$- cenderet, conuelleretur modicus ille aër, qui e$$et in $uprema parte L, $upra aquam, cùm non po$$it alium haurire aërem ex K, pro- pter periculum MQ: aër verò qui in K, con- tinebatur, dum de$cendit per G, eleuans operculum F, effugit $patium O, & per P, foramen exit foràs: ita $æpiùs repetito a$cen- $u, de$cen$úque G, & emboli, impletur lo- cus L, aqua, pò$t rur$us eleuato G, & ob motus primi rationem, ne aër in K, nimis conuellatur, eleuato Q M, operculo aqua ingreditur, $patium K, donec impleatur, & $imul cum eo $patium H, quod (vt dixi) com- mune e$t cum K, quia G, e$t medioli os pa- tens, & nulla ex parte conclu$um. Sic igitur iam plenum, & rur$us embolus de$cendat: aqua igitur quæ in H, e$t, eleuabit opercu- lum F, & implebit $patia N, & O. Cùm au- tem $ursùm trahitur embolus, ne aqua, quæ in O. a$cenderat, rursùm de$cendat, prohibet operculum in F, quod grauitate tum propria, tum aquæ $uperincumbentis, cadens obturat foramen. Itaque con$tat hac machina aquam $emper a$cendere, & nunquam po$$e de$- cendere: vnde cùm peruenerit ad P, effun- ditur per P, os tubæ in locum, quem volue- ris, tuncque minimo labore quantum voles aquæ ex B, exhauries: nam plena iam tuba <MARG>Tubæ hauri&etilde;- tes aquas.</MARG> facilior fit motus emboli A. Tubæ verò qui- bus $iccantur naues, tum fontes & $caturigi- nes aquarum, $impliciore con$tructione con- $tant. Manente ratione B, & C, ne lapides machinam impediant, embolus quatuor <CB>habet corij fru$ta in imo, & totidem iuxtà, duorum tamen cubitorum, aut paulò plus $patio di$tincta, quæ $upernè alligantur. Pal- mi longitudo e$t eorum: & vt trahuntur, aqua ingreditur vacui ratione: cùm de$cen- dunt, dilatantur propter aëris impul$um, $ed & ob celeritatem aliquid rur$us permeat aquæ $uperiùs. Itaque non $olùm trahen- do, $ed & premendo aqua a$cendit. Iam igi- tur declarauimus exemplum quietis, quæ fit per vacui fugam, hanc tamen docui- mus potiùs debere dici raritatis violentiam: <FIG> <CAP>Horologij mola.</CAP> fit enim à forma elementi fu- gientis maiorem, quam ei con- uenire po$$it, raritatem. Sic ea- dem ratione appellabimus im- pul$um, $eu $it motus, $eu quies, à den$itate, $icut tertium ele- menti motum, $eu grauis $it, $eu leuis. Exemplo igitur lucernæ quies olei in $uprema parte o$ten$a e$t. Secundo autem exmplo motus attractionis ob raritatem, & impul$us ob den- $itatem, in machina Cte$ibica demon$tratur. Hoc tertio $imi- liter vtriu$q; motus exemplar, ac quietis etiam grauis præter naturam. Supere$t modò, vt motum à $ola raritate, $eu à va- cuo quarto exemplo doceamus: verùm id inferiùs exponere oportet, ratione quadam $in- gulari, cùm motus elemento- rum docebimus. Nunc verò motum qui ob $olam fit den$i- tatem aggrediemur, cuius exemplum in tormentis bellicis patuit, in quibus impul$us mo- tus $olum apparet. <P>Eiu$dem planè generis e$t motus, qui fit in molis horologiorum, $i- cut bali$tarum ex raritate, tum $corpio- num, ac eiu$cemodi generis tormentorum: nam cùm nimium tenditur neruus, vt $e contrahat, impul$u mouetur acriore, ac impo$itum lapidem, aut $agittam impel- lit. Itaque ad motum raritatis hæc ratio re- ducitur. Contraria igitur ( vr dixi ) ratio- ne, mola torquetur in horologio: nam chalybs mollis redditus, in tenuem bra- cteam prolongam & $trictam, vt in figu- ra vides, redigitur; inde per vim in or- bem arcti$$ime colligitur, cap$ulæque in- cluditur. Funis autem tenuis, $ed validior, circumuoluitur cap$ulæ, cuius extremum axi rotæ latiori nectitur. Ita fit, vt dum chalybs den$itate nimia pre$$us tenditur, cap$ulam circumuoluat, quæ trahit funem: inde axis $en$im circumuolutus, rota à qua denticulis implicatis aliæ circumaguntur, $ecum agit. Sextum exemplum e$t, quónam <MARG>Situla aqua plena circũ- uoluta cur non effunda- tur.</MARG> pacto quies ex impul$u po$$it contingere. Huius generis e$t vrceus aqua plenus fi$tu- lam inanem habens: cùm enim fi$tula ver- titur inferiùs, aqua ip$a pendere vide- tur. Simili ratione lapides $uper aquam iacti re$iliunt: & $itula aqua plena cir- cumuelociter acta, non effundit aquam: quia cùm tempus de$it aëris diui$ioni, ne <PB N=363> <CB>nimium comprimatur, aqua $ub$i$tit. Ea- <MARG>Plumbea, la- mina lata $i æqualiter aqua in$i- $tat, mergi cur non po$- $it.</MARG> dem ratione plumbea lamina lata aquæ $u- pernatat: nam de$cendendo partes, quæ in medio $unt, non habentes, quò diffugiant, nimium comprimerentur: vel $i antè di- labantur, vacuum relinqui in medio ne- ce$$e e$t: non pote$t igitur vllo pacto de$- cendere, ni$i ad vnam partem priùs incli- netur. <P>Quòd igitur à raritate fiant hæc, & quo- modo, o$ten$um e$t. Operæpretium autem erit, vt demon$tremus, hos motus à vacuo nulla ratione fieri po$$e. Hoc autem infrà per exqui$itas rationes declarabitur. Nunc autem $ufficiat tantum declara$$e $en$ibili quodam experimento, quantum ad rationem in$tru- mentorum docendam $ufficiat. Nam $i fati$- cant rimis machinæ, iam nullus vacui metus e$t, & tamen trahunt, $ed tantò debilius, & maiore difficultate, quantò hiant magis. Hócque fundamento machinæ omnes con- $tant, quæ alioquin ab indiui$ibili quadam ratione pendêrent, e$$étque ob id omnes $ta- tim inutiles, vel $altem non diuturnæ. In non exactis ergo operibus atque vetu$tis manet etiam v$us: fru$tatio verò pro erroris magni- tudine. Attractio igitur à forma fit, quæ dũ metuit aliam con$equi raritatem, ne pereat, quantum pote$t, re$i$tit. O$tendimut enim $uperiùs, mutata $ub$tantia atque den$itate, mutari quoque formam. Quòd $i metu vacui fieret attractio, qua$i con$entiente vniuer$o, e$$et hæc attractio infinita, $ed non e$t, ve- rùm pro quantitate formæ, & elementi ac in$trumenti continentis. Nam canalis paruus aquam modicam haurit, nec trahit plumbi magnam molem. Indicio igitur hoc e$t, à forma fieri hãc attractionem, & pro viribus <MARG>Plana iun- cta quomodo di$iungi po$- $int.</MARG> eius atque magnitudine. E$t & tertia conie- ctura, quòd plana quæ non fati$cunt, attam&etilde; di$iunguntur. At hoc fieri nequiret, ni$i ad- mi$$o vacuo. Inter plana igitur quæcunque dum clauduntur, aër intercipitur, qui vetat plana di$iungi quoad licet. Sed cum (vt dixi) pro $ui robore $olùm impediat, maiore nixu vincitur. Solùm illud obiicies, quòd à minore aëre minùs hæc di$iunctio impediretur, at magis tamen impeditur. Vt enim magis pla- na ad vnguem coierint, eò minùs aëris inter- cipitur, & tamen eò difficilius diuelluntur. Sed cau$a e$t, quia magis nece$$e e$t aërem illum à propria forma recedere, quò magis rare$cit. Cõ$equitur enim, vt dictum e$t, alia $ub$tantia quædam, & noua generatio, quæ vt à priore magis recedit, eò maiore labore cõficitur. At dices: Aëre rarefacto, quid aliud pote$t generari quàm ignis? Ignis autem ca- lidi$$imus: at inter plana nulla e$t manife$ta caliditas, imò frigus. Sed non e$t ignis $eu æther calidus: hoc enim inferiùs declarabi- tur. Quod enim humidum e$t, $i attenuetur, non in ignem, $ed in ætheris tran$it natu- ram: aër autem humidus, & æther minimè calidus e$t. Confe$tim verò alio in ingredien- te aëre, fit mixtio. <P>Hæc $atis $int de his motibus duobus prio- ribus, tum quiete, quæ ab eis fit, exempla, cùm hîc non $it præ$entis in$tituti de ma- chinis loqui, $ed in duodecimo libro de Rerũ varietate. His ad vnguem tot exempla ex- <CB>plica$$e $ufficiat, quot etiam modos: $ex enim modis $ena $ufficiunt exempla. Ergo grauia deor$um moueri, leuia $ursùm, palàm e$t. Sed $uperaddunt quidam ne hoc contenti, leuia grauibus velle $upere$$e, vnde etiam aër $i $ub aqua exi$tat, quamvis in propria regione, $uperiùs tamen emergere nititur: vt in vrceis manife$tum e$t, cum $emipleni ver- tuntur: & in ve$ica aëre plena, quæ aquæ im- mer$a e$t. Sed non e$t hic motus alius à pri- mo: nam aqua ip$a cum $it in $ublimi, cona- tur, de$cendere, & ad illius de$cen$um aër ne nimium con$tringatur, a$cendit. Sed in ve- $ica, quæ in flumine e$t, cum aër $it in loco aquæ, a$cendere nititur: igitur $ufficiet vna ratio motus in elementis ad locum $num. Quòd autem aqua ve$icam impellat $ursùm, non aër a$cendat, patet, quoniam ve$ica $ub terra po$ita non a$cendit. <P>Quod verò dubitatione magis dignum e$t, id e$t: Quomodo aqua tantùm a$cendat, quantùm de$cendere pote$t, dum à motu ra- ritatis adiuuatur: id ip$um plenius exemplo patebit. <FIG> <MARG>Quomodo aqua tantũ a$cendat, quantum pote$t de$- cendere.</MARG> <P>Vas $it aqua plenum, cuius $upremum E, imum F, in quo canalis A B C. Sit autem CD, linea æqualiter à finitore di$tans, $ecun- dùm quem libella ducitur. Impleatur autem canalis ABC, aqua, & emittetur aqua per C, dico, quòd exhauriet quicquid e$t aquæ $upra C D, lineam: nihil autem eius quod e$t infra C D, lineam, $ed canalis plenus pendebit, & vas v$que ad CD, aqua plenum con$picietur. Hoc itaque $ic e$$e, declarat exemplum. For$an quis dicat, hæc ad aquæ tractationem debui$$e transferri: $ed non oportuit, quandoquidem $eu aqua, $eu vino, oleo, lactéve vas plenum fuerit, nihil inter- $it. Itaque huius experimenti potiùs ratio reddenda e$t. Aqua igitur quæ $upra C D, e$t, quum tanta ad vnguem $it, quæ a$cendit, quanta e$t illa, quæ ex C, effunditur, $eu ca- nalis latior $it in C, quàm in A, $eu arctior, quia $emper totus canalis ad vnguem ple- nus e$t, leuior e$t aqua, quæ effunditur per C. Quòd verò leuior $it aqua in parte $upra C D, quàm in C, cau$a e$t, quia aqua $upra C D, de$cendere appetit, vt $it inferior illa, quæ e$t in C, igitur compri- mit aquam, & in canalem impellit. Quæ autem e$t infra C D, non appetit e$$e in C, altiùs e$t loco eius, ideo non vult a$cende- re. Sed aqua, quæ effluit ex C, non præ- bet con$iderandi cau$am, cùm tamen $it hu- milior ip$a aqua, quæ in va$e continetur: quia attractio illa non fit, ni$i continuita- tis ratione: continuitas pendet ex ratione ra- ritatis, quæ nulla e$$e pote$t, aqua iam egrediente os canalis C. Denique tota hæc contemplatio ab$oluitur hoc argumento, <PB N=364> <CB>quòd aqua, quæ debet trahere aliam aquam $ecum, oportet vt va$e contineatur, quoniam $ine illo conuelli nequit, $ed ab aëre iuuatur adueniente, & vt corpus continuum ad &ecedil;qui- librium perueniat. Cùm igitur humilius e$t o$culum C, ad illud perueniet: tùm autem $ublimius, non de$cendet: quia quæ è directo e$t loci inferioris, vt in A, a$cendere cogetur ad C, quod e$t in directo D. Si autem aqua de$cendat primò, deinde a$cendat, vt in figu- ra $equente, ex A, in B, inde in E, & po$tmo- <MARG>Ratio duc&etilde;- dæ aquæ.</MARG> <FIG> dum in C, & in D: tunc peruenire poterit, $i D, minùs di$tet à linea B C, quàm A, locus, ex quo de$cendit. Sed oportet in $ingulis $pa- tiis certam e$$e differentiam altitudinis A, & D. Quantò enim lengior via fuerit, eò maior differentia A, & D, iuxta altitudinis men$u- ram e$$e debet. Hinc errores quorundam, qui ad libramentum, quum conati e$$ent aquas deducere, maximas iacturas impen$arum $u$- ceperunt. In $ingulis igitur millibus pa$$uum, A, altius palmo e$$e debet quàm D, vt in de- cem millibus pa$$uum decem palmis. Cau$a huius e$t, aqu&ecedil; rotunditas euidens, quæ etiam in vrceorum $uperficie apparet. Vnde ad li- bramentum licet A, $it altius quàm D, non tamen erit altius quandoque loco medio in- ter A & D. Indiget etiam impetu quodam. Sed hæc nunc præter intentum qua$i $unt: voluit tamen ob magnitudinem periculi, & erroris frequentiam, hæc $ubieci$$e. <P>Sed iam ad elementorum motum $impli- cem veniamus exemplis explicandum. Igitur grauis motus exemplum præbent ponderum horologia, quæ $en$im trahendo rotas ver- tunt. Huiu$ce autem generis infinita facilè e$$et inuenire exempla. At motus leuis hoc vnum $ubiiciatur exemplum. <MARG>Modus quo naues demer- $æ gurgitibus recuperãtur.</MARG> <P>Cùm naues freto merguntur, quas eruere con$ilium e$t, cymbæ onu$tæ $axis per funes alligantur nauigio ab vrinatoribus, $ic vt funes quantum fieri pote$t, tendatur, inde totidem cymbis vacuis lapides ex prioribus detracti excipiuntur: quo fit vt alleuatæ cymbæ nauigium paululùm ex profundo $e- cum trahant. Nam aër cymbas, quæ pondere lapidum fermè mergebantur, cùm aquæ $ub- e$$e nolit, in $uperficiem aquæ attollit, vnde nauigium fermè pro cymbæ altitudine $upe- riùs trahitur. Trahatur igitur ex A, in B, tunc cymbæ, quæ plenæ $unt lapidibus illi anne- ctantur funibus, transfu$i$que lapidibus na- nigium trahetur in C. Rur$us priores cym- bæ, in quas lapides transfudi$ti, nectuntur ten$is funibus nauigio in C, trahéntque de- ductis lapidibus ip$um in D, atque perpetua tran$mutatione ad aquæ $uperficiem tandem deducetur. Sed dices, plurimis cymbis opus erit ad triremem educendam. Verum e$t, $ed ratio $ic con$tat: quælibet nauis aut cymba tantùm ferre pote$t ponderis, quantum e$t pondus aquæ, quam continere pote$t. Velut <CB>$i triremis capiat in flumine mille amphoras aquæ, quarum pondus $it decem millium ta- lentorum, triremis illa in flumine decem millia talenta feret. Quòd $i eadem in mari capiat ( vt dixi ) ea$dem mille amphoras, quarum pondus $it duodecim millium talen- torum (nam aqua maris grauior e$t aqua flu- minis ) eadem in mari duodecim millia ta- lenta ponderis feret. Atque ea ratione mani- <FIG> fe$tum e$t, cur nauigia appellare $oleamus à men$ura, vt nauem mille, vel quingentarum amphorarum: idem enim e$t ac $i dicas, quæ ferre pote$t mille aut quingenta ponderis ta- lenta. Nam qualis e$t capacitas, vt dixi, nauis ratione aquæ, tantùm e$t pondus, quod ferre pote$t, $cilicet quantum e$t pondus aquæ quam capit. Manife$tum e$t igitur ex hoc, quòd diuer$a pondera eadem nauis in diuer- $is aquis feret, quoniam & aquarum ip$arum diuer$a $unt pondera. Iuxta verò hanc ratio- nem liquet ponderis magnitudinem e$$e pro ratione impellentis aquæ. Nam $i ( vt gratia exempli dicam) cymba viginti amphoras $u- $tinet, hoc e$t, quia aër inclu$us ab aquæ am- phoris viginti $uperiùs impellitur, vt aqua illa $cilicet, quæ in naui contineretur, locum $uum recipiat. Bellè igitur conuenit hoc ex- perimentum cum ratione, quæ $uperiùs dicta e$t, $cilicet ve$icam aëre plenam ab aqua $ur- sùm pelli, quòd ve$ica aquæ locum occupet: quare pondus pro magnitudine aquæ, quam ve$ica continere pote$t, in aëre $u$tinebit: id e$t, ita ve$icæ pondere $uperimpo$ito, vt ip- $um pondus totum in aëre $it, non in aqua. Verùm pondus, quod in aqua e$t ( vt ad na- <MARG>Nauigia fa- ciliùs ex ma- ri, extrahi, quàm flumi- nibus vel la- cubus.</MARG> uigium eruendum rur$us veniam ) tantò le- uius redditur, quantò aqua ip$a grauior ex- titerit: vnde paucioribus cymbis opus erit, quàm quæ pondus demer$i nauigij ferre po$- $ent. Duplici verò ratione nauigia ex gra- uioribus aquis faciliùs extrahuntur, quàm <PB N=365> <CB>ex leuioribus: atque ideò ex mari, quàm ex fluminibus, vel lacubus. Altera quòd cymbæ in mari plus $u$tinent ponderis: reliqua, quòd nauigium in ea aqua minùs graue e$t. Opor- tet hãc aut&etilde; ob cau$am animaduertere, cùm, vt dictum e$t, nauigium grauius reddatur in aquæ $uperficie <I>(</I> quia partim e$t in aëre) quàm in imo, vt quantò magis eleuatur à cymbis, eò plures ac maiores cymbæ alligen- tur, ne decepti hac ratione non $olùm denuò mergatur, $ed & impetu adiecto omnes $ecũ cymbas in profundum trahat. Dubitabit au- tem aliquis, cur exoneratis cymbis B, imple- tis autem aliis, per A, $ignificantur, non de$- cendat nauis, quæ eleuata fuit ab A, cymbis vacuis? Non enim plenæ po$$unt $u$tinere pondus. Cau$a e$t, quia factis iam funibus æqualibus cymbarum A, & B, cùm iam va- cuum $eu inane, vel aër, qui in cymbis con- tinetur potentior $it nauis pondere, plus tra- het inane cymbarum B, quàm remittet gra- uitas aucti poderis cymbarum A. Itaque hac ratione perpetuò nauis a$cendet: hoc dunta- xat ob$eruato, vt plenarum cymbarum funes eò $int vacuarum cymbarum funibus breuio- res, quantò pondus lapidum eas cymbas de- primit. Sed de $implici leuis motu $ur$um $a- tis, nunc de motu, qui ex graui & leui com- ponitur, dicendum erit. Pro cuius exemplo mirificè $e offert Heronis machina, quam nos $æpè tractauimus. Ea $ic $e habet: A, la- <MARG>Machina Heronis.</MARG> <FIG> brum aqua plenum: $ub quo vas B, & ip$um aqua plenum, $it iunctum A, vt ex altero in alterum aqua permeare non po$$it. Sub B, vas aliud, quod vocetur C, inane. Fi$tula D, fera- tur ex B, in C, cuius $ummum os fermè ad labrum perueniat. Fi$tula alia E, quæ $uper labrum non parùm a$cendat, & in$erta labro, in medio penetret v$que ad imum primi va- $is, non tamen ip$i imo iungatur. Alia fi$tula F, cuius $upremum in imo labri o$culum $itũ $it, inferiùs os in ip$o $epto inter duo va$a fi- niatur, ita tam&etilde; vt aqua ex labro per $uperius os in vas C, deferatur. Tunc verò videmus aquã, qu&ecedil; e$t in B, va$e, per E, fi$tulam emitti, ac eò donec finiatur labri aqua v$que per$e- uerare. Id quomodo fiat ex duobus motibus compo$itis demon$trandum. Aqua de$cen- dens per F, fi$tulam, cùm aër in C, non po$$it $ub$i$tere, a$cendit per D, fi$tulam in vas B, $uperiùs. At verò cum ibi locus aqua plenus $it, cogitur aqua a$cendere per E, fi$tulam pre$$a ab aëre, atque $ic effunditur. Manife- $tum e$t igitur hîc duos e$$e motus: vnum $e- cundum naturam aquæ de$cendentis ex labro in C, vas per F, fi$tulam, alterum aëris a$cen- <MARG>De motu al- lernante.</MARG> dentis ex va$e C, in vas B, quod <I>(</I>vt dictum e$t) ab aqua $ursùm impellatur. Ab his igitur duobus motibus naturalibus violentius im- petus fit quo aqua ex va$e B, per fi$tulam <CB>a$cendit. Verùm motus grauis dum repetit alternatim folles mouet, aut alias machinas, quòd in machina Cte$ibica demon$trare oportunum erat, vt emboli ma$culi vici$$im in modiolis a$cendere, de$cenderétque po$- $ent. Id autem $ic fit: Rota cum pinnis iux- ta aquæ delabentis ca$um ( vt $olet fieri) $ta- tuatur, vt ex aquæ perpetuo defluxu $uper pinnas rota circumuoluatur, in qua $it axis A, quem palàm e$t nece$$e fore, vt & ip$e circumagatur. Rotæ de$criptionem, vt rem noti$$imam ac in molis omnibus con$pi- cuam, prætermitto. <FIG> <P>Trabs $uperiacens tignis atque inclu$a fo- raminibus rotundis vocetur B, ita vt mobilis $it, ac vt in cardinibus circumuolui po$$it. Iuxta huius extremum E, annulus infixus, cui alter annulus cum ferrea virga F: hæ rur$us in annulum finiatur, quem excipiat alter an- nulus G, virga H, annexus: in extrtmo H, an- nulus iunctus e$t, qui vnco ita annectitur in $ummitate axis A, vt $ecum moueatur, $ed redeunte axe, redit & annulus ad pri$tinum locum ac $itum. Ex altera trabis parte duo annuli ex aduer$o collocantur C, & D. Licet & bis duos & tria paria $ic ex aduer$o collo- care. Si igitur emboli aut folles alter C, fune iungatur, alter D, circumuoluto axe, trahitur primum trabs ver$us D, túncque eleuatur follium alter ex C, altero cadente D. Quum verò rota dimidium axis circumuertit, annu- lus in imo H, redit ad locum $uperiorem & impellit E, propter virgas, & trabs flectitur ver$us C, atque $ic mutata vice folles mo- uentur. Nutat enim trabs dextra ac $ini$tra vici$$im, $ed non circumuoluitur. Ergo licet multa paria follium annulis multis in trabe ex aduer$o collocatis mouere, $ed robu$ta vi aquæ opus e$t. Licet & eidem axi alteram trabem, quod fabri facere $olent à $ini$tra iungere, atq; $ic numerus folliũ duplicabitur. Nec alio opus e$t auxilio, aliáve quã quæ in vno patefacta e$t indu$tria, $ed $ola maiore vi. <P>Sed motuum tran$latio, quæ $olet in v$u e$$e, tùm in molendinis, tum horologiis, quamvis vulgata, tamen $ubtiliori con$tat ratione. <FIG> <MARG>Motuum tra$latio.</MARG> <P>Sit igitur rota AB, quæ circumagi po$$it <PB N=366> <CB>alia rota cum paxillis, vt in molendinis fieri $olet aut manubrio C, dentes verò in eius exteriore $uperficie re$picientes cylindrum $eu columnam FG, erectam ad perpendicu- lum plani F H. In quo plano etiam rota $u- per$tans fixum habet palum, cui axis infi- gigitur. In FG, autem columna, DE, cur- riculum dentatum e$t. Itaque quum rota A B, circumuertitur $uper axe CK, motu ex A, in B, $eu A, $ur$um deor$um, F G, cylindrus circumuertitur ex D E, ver$us K, $eu ex dextro in $ini$trum, quare con- tingit tran$latio motus, quæ erit eò velo- cior, quò numerus dentium A B, rotæ, plures continebit dentes circuli D E. His autem vtemur ad machinæ Augu$tanæ in- tellectum. <P>His modò vi$is, po$tquam $ermonem de motibus omnibus generalibus fermè ab$ol- uimus, quarto exemplo in libramento aqua- rum declarato, Heronis autem machina in compo$itis elementorum motibus $atisfa- ciente, vt in vniuer$um pro decem modis decem exempla $ubiecerim, colligere illa in vnum breuiter operæ pretium erit. Quieti ob raritatem lucernæ exemplum appo$ui- mus. Motui à raritate fi$tulam in va$e col- locatam, vbi de aquæ de$cen$u egimus. Quieti ob den$itatem plumbi laminam, tum coria $uper aquam $par$a. Motui ob den$i- tatem impul$um bellicarum machinarum. Motui attractionis ob raritatem, & impul- $us ob den$itatem, in Cte$ibica machina. Vtriu$que verò motus, tum etiam quietis ob raritatem, Brambilica machina exem- plum erit. Motus leuis elementi, nauigij re- cuperationem: grauis verò, $implicis horo- logiorum motum $ubiecimus. Grauis, $ed $æpiùs repetiti, follium alternam iactatio- nem. Grauis ac leuis $imul ad vnum finem tendentium, Heronis machinam. <P>Ergo $ic poterat videri tractatio hæc ab- $oluta: $ed non omnia $ump$imus genera. Decem enim hæc exempla duobus conti- nentur generibus: altero, quòd vnum tan- tùm habet motorem, vt Heronis machina: reliquo, quod duos, $ed diuer$os habet mo- tores, vt Brambilica. Supere$t tertium ge- nus, in quo illæ continentur machinæ, quæ plures habent motores, $ed non diuer$os: quod quidem videtur e$$e nobili$$imum, quia motui principali, $eu <G>au)tokine/tw|</G> magis a$$i- milatur. Contingit is motus, quum aqua, gratia exempli, rotam, qua aqua effunditur <MARG>Coclhea Ar- chimedis.</MARG> vertetit. Atque hoc in genere primum e$t Archimedis inuentum Cochlea appellata, cuius meminit Diodorus Siculus in antiqua hi$toria bis, dicens Ægyptum $iccatam beneficio cochleæ ab Archimede inuentæ. Quod $i ita e$t, cùm Archimedes $ecundi belli Punici temporibus floruerit, ne$cio quo pacto antiquo tempore bene potuerit Ægyptus habitari. Vtcunque tamen res $e habeat, in$trumentum id nobili$$imum pro- culdubio e$t, atque tali artifice haud indi- gnum. Meminit huius Vitruuius in fine $ui operis. Sed Galeaz de Rubeis ciuis no$ter, fabérque ferrarius, cuius infrà mentionem facturi $umus, cùm iam olim inuentam ip- $e, qua$i primus auctor exi$timaret reperi$$e, <CB>præ lætitia in$aniuit. Vidimus illum ver$an- tem tru$atilem machinam, ac paulò pò$t mente excu$$um. Erat autem machina talis: <FIG> <P>Lignum A H, $olidum, rectum, rotun- dum, æqualéque, ac tam longum vt incli- natum ad $uper$iciem aquæ, infixúmque alueo quantum opus e$t, $upraip$am aquam promineat, canali ( vt vides ) metallico $implici, ad cochleæ imaginem fabricato, circumtegatur. Sunt qui multiplici vtantur: tres mihi nece$$arij e$$e videntur, quique adeò $en$im a$cendant, vt omnia $patia com- pleantur. Duo ora habet canalis, inferius quidem latius, angu$tius quod $uperius e$t. Vocetur autem illud K. Demon$trandum e$t igitur, quòd vbi terminis A & H ti- gnum claudatur, ita vt circumuerti po$$it, quod motu aquæ circumuertetur. Secundò, quòd vbi circumagatur aqua a$cendet, ef- fundeturque per K. Nam pinnæ quæ additæ $unt B C D E F G, $eu inter $patia alter- utrinque, $eu in coniunctionibus tigni cum canali, occurrentes aquæ, nece$$ariò ver- tent illud in$trumentum: quia augeri po$$unt longitudine ac latitudine: pondus verò AH, paruum e$t, & longè minus etiam factum ob inclinationem, & axes in annulis po$i- tos, ita vt circumagi po$$int. O$tendunt id etiam molæ in fluminibus Pado atque Tici- no, vbi quanquam leni$$imè fluant aquæ, hoc tamen ingenio lapides molares circum- acti terunt, ac molunt triticum. Sed quòd aqua ip$a a$cendat ex L, in K, patet: quum enim L, eleuatur, pars quæ $uccedit fit humi- lior, igitur aqua de$cendet, qua a$cendente iterum pars $uccedens de$cendit: eadémque ratio $emper o$tendit aquã ver$us K, tendere: hócque experimento pulcherrimè congruit, & nos non $emel periculum de hoc fecimus. Conuer$o igitur axe $eu tigno in fœmineis cardinibus A, & H, in quibus intruditur, donec aqua canalis impletus fuerit, effun- <MARG>Aliquid per- petuò de$c&etilde;- dit, quod in fine erit al- tius.</MARG> deretur per K, $uper planum ripæ. Ex quo non videtur hæc ratio concludere, aqua perpetuò de$cendit, igitur in fine erit in hu- miliore loco, quàm in initio. Sed tamen non $emper de$cendit, verùm pars quæ de$cen- dit maior, impellit minorem, cogitque a$- cendere. At cùm effundi cœperit, tunc tam machina faciliùs vertetur, & aqua qua$i $ponte effluet, propter ea, quæ de aquæ de$- cen$u iam demon$trauimus. Sunt qui canali tabulas affigant, nectántque omnia $imul, vt machina robu$tior ac firmior euadat, pa- xillos tabulis, non tigno, ob commodita- tem maiorem in$erentes. Dubitabit autem meritò aliquis, cur a$cendente parte canalis iuxta B, cùm tam L, quàm C, de$cendant, aqua non non redeat in L, & rur$us effun- datur ( nam L, humilior e$t quàm C, ) & ex eadem parte. Duplex huius ratio e$t: al- tera, quòd aqua quæ e$t in B, impellitur <PB N=367> <CB>ab ea, quæ e$t e$t in L, ideo tran$it ad C, & non redit: reliqua Geometrica, o$tendens partem mediam inter L, & B, in conuer- $ione altiorem e$$e, quàm $it pars media in- ter B, & O. Indicio etiam e$t, quòd plum- bea $phærula impo$ita, cùm à nulla alia re prematur, a$cendit tamen in K. Et demon- $tratio hæc e$t: Sit tignum A B, in plano A C, eleuatio partis A D, tigni $it D C, eius partis cochleæ pars corre$pondens AE, & altitudo DE, $it gratia exempli $e$quial- tera DC, & ducatur recta AE, erunt igitur omnes lineæ inter A D, & A C, minores lineis è directo con$titutis inter AD, & AE, ex demon$tratis in $exto elementorum Eu- clidis: <FIG> <MARG>Demon$tratio o$tendens quod cochlea ver$a graue a$cendit.</MARG> <P>Circumuertatur igitur AB, ita vt quando E, erit in humillimo loco, pondus rotun- dum in A, po$itum $it in directo D. Quia igitur D E, longior e$t D C, igitur $i E, erit in oppo$ito $ui loci, erit infrà C: $ed C, e$t in directo A, igitur pondus erit in- feriùs quàm ab initio: $ed omnes lineæ $er- uant eandem rationem, & $unt longiores etiam in circumferentia A E, quàm in re- cta A E, à linea A D, quia pars e$t minor toto: igitur conuer$o A B, pondus de$cen- det in AE. Sed omne graue liberum in mo- tu de$cendit, igitur pondus perueniet ad E. Sed quum erit in E, circumactum de$cen- det ver$us F, non ver$us A, tum ob impe- tum, tum quia pars quæ e$t inter A, & E, a$cendit, nam in priore motu de$cenderat: pars autem E F, adhuc de$cendit, igitur pondus perueniet ex H, in A, quare ex A, in B, multis conuer$ionibus eadem ratione fa- ctis. Facilè autem ligula circumdata calamo hoc, quod tibi perdifficile for$an videtur, ex- perieris. <P>Sed ad rem reuertor. Cochlea quam Vi- truuius docet, alieno indiget auxilio, hæc autem no$tra $eip$am circunducit: $ed eò faciliùs, quò $piræ canalis frequentiores fuerint, & machina mollius a$cenderit. Quò verò faciliùs circumagetur, eò $erius: hoc enim fermè generale e$t in omnibus machi- nis. Ita contrariis rationibus celeriter aquam tran$mittet, $ed difficiliùs reuertetur. Por- rò difficultas facit vt machinæ magis atte- rantur, & aquarum multitudine ac impetu indigeamus. Verùm celeritatem cum diffi- culate eligemus, vbi torrens fuerit, & ripa- rum altitudo immodica. Nam $i in$trumen- ti a$cen$us mollis fuerit, reddetur in$trumen- tum ob longitudinem graui$$imum. Eadem in magnitudine & prauitate ratio. Nam par- uum facilè circumagitur, $ed $erò irrigat. V$us eius vbi modica terra e$t irriganda, & flumen profundum, & leniter currit, & ripæ altiores. In contrariis cau$is magnis vtemur machinis. <MARG>Machina Augu$tana.</MARG> <P>E$t & alius machinæ modus ( vt intelli- go ) Augu$tæ, qui tamen $ub hoc genere comprehenditur. Columna ver$atilis A B, <CB>rota cum paxillis vertitur à flumine, iuxta <FIG> rationem à nobis $uperiùs declaratam, dum de motuum tran$latione ageremus. In ea curriculi pro numero cochlearum, gratia exempli, CDEFGHK, & cochleæ pro nu- mero va$orum, & va$a pro altitudine: va$a autem LMNOPQR, fixa in columna ST. Ver$a A B, vertuntur in curriculis cochleæ omnes, quarum infima C, haurit aquam ex $ubiecto flumine, & transfundit eam in vas L, à quo haurit cochlea D, transfun- dens aquam in vas M, atque ita vno motu columnæ A B, C in L, D in M, E in N, F in O, G in P, H in Q, K in R, aquam fundunt, haurientes è $ubiectis va$is. R, au- tem transfert aquam per os V, in locum de- $tinatum. Contingit rur$us dubitatio: quia cochleæ ore $uperiore a$cendente, aquam mittere haud debent. Quamobrem primam triplicem fecimus. Sed videntur $ub$ultem effundere dum a$cendunt: quia ( vt demon- $tratum e$t) partes de$cendunt, & aqua tota de$cendit, quam ob cau$am compre$$a exi- lit: $ed non quemadmodum ore cochleæ de$cendente, $ed pluribus circa eundem axem cochleis po$itis, fit continua non $olùm, $ed æqualis aquarum effu$io. Atque hæc de machinis iuxta prima genera, & $pecies di- cta $int. Sed po$tquàm de motibus natura- libus $ermonem habuimus, qui in loco fiunt, par e$t vt quid $it locus intelligamus. Nam & hoc e$$e quintum naturalium rerum principium $uppo$itum e$t: $uppo$iiones au- tem hæ, $ecundùm $en$um demon$trationi- bus ip$is $unt firmiores. Quid igitur $it locus, $ciendum e$t. E$t igitur locus, vltima corpo- <MARG>Locus quid $it.</MARG> ris $uperficies, corpus contentum ambiens. Manet autem recedente corpore, quia ad cœ- li ambitum comparata e$t. Manife$tum e$t igitur, locum quemlibet æqualem e$$e cor- pori in eo contento ad vnguem: & quòd om- ne corpus e$t in loco, & quòd in omni loco aliquod corpus e$t. Nam omne corpus $uam habet extre mam $uperficiem, & illa vbi nul- lum aliud $it corpus à quo contineatur vt vl- timum, cœlum e$t ei locus: alia autem cor- <PB N=368> <CB>pora ab alio continentur. Sed locus e$$e non pote$t eadem ratione $ine corpore, $i omnis locus e$t vltima $uperficies continens cor- pus. E$t etiam locus ip$e æternus, quia or- bis cœle$tis $uperficies extrema immota e$t, vt corpus ip$um continet atque vniuer$um. Locus igitur vt in vniuer$o, æternus e$t & immobilis, acimmutabilis: vt autem cor- poris certi $uperficies, mutatur corporum mutatione, nec manet. Locus igitur vbi Alexander $edit in Babylonica, vel Su$is, adhuc manet, $ed nunc in aëre erat in ciui- tate atque domo, nunc autem for$an in agro, atque etiam $ub terra. E$t vbi in Ro$tris facundi$$imus Cicero perorauit, locus manet, at tunc propter terram in aëre fuit, nunc autem cre$cente for$itan terra, $ub ip$a terra. Et in quolibet loco nunc vici$$itudinibus temporum id agenti- bus infiniti erunt homines, aliá$que fuêre, $i vera e$t opinio Ari$totelis de mundi æter- nitate. Tria igitur $unt $emper nobi$cum æterna, mens, hyle, & locus. Sed men- tem mutare, aut materiam non licet, locum mutare licet, & alium adipi$ci. Quocun- que igitur perrexerimus, ad rem æternam imus. Et nunc locus in quo $cribo æternus e$t, atque in eo complures for$an fuêre re- <MARG>Principiorũ naturalium diui$io.</MARG> ges, aut $apientes. Cùm enim principia rerum naturalium $int quinque, materia $eu hyle, forma, anima, locus, motus: tempus autem non e$t principium, $ed mo- tum $equitur: proximum autem videtur e$$e principio, quia nihil $ine ip$o fit: de hoc au- tem po$teriùs dicemus. Quies quoquè non e$t principium, $ed principij priuatio, vt mors, frigus, $iccitas. Repugnantia item corporum atque inane $eu vacuum, non $unt principia, à forma enim pendêre hæc, de- mon$trauimus, & aliàs etiam demon$trabi- mus. Horum igitur principiorum nul- lum non e$t $ecundùm genus æternum & primum, aliter non po$$ent e$$e princi- pia. Sed per $e æterna $unt mens, hyle & locus. Forma & motus parte æterna in cœ- le$tibus, parte mortalia in his, quæ $u lunæ cælo $unt con$tituta. Anima verò parte qua- dam, qua intelligit, æterna, reliqua mor- talis e$t. Expers corporis e$t mens, locus & motus. Sed mens ab$oluitur omninò à cor- pore, motus $ine corpore non e$t. Anima autem, hyle & forma, cum corpore nece$$a- riò $unt. Anima tamen non videtur pars il- lius. Quòd verò plura e$$e non po$$int princi- pia, ex hoc demon$tratur. Nam quæ $unt, quædam viuunt, quædam non. Reguntur autem omnia atque fiunt, tum manet. Cor- pus igitur in loco manet. Fiunt autem ex materia atque forma. Reguntur autem ab anima, quæ in nobilioribus mens e$t, & à corpore $eparata: in corporibus autem, vitæ principium. Sed cau$a qua manent e$t motus, item generationis, & reliquorum. Omnia hæc cùm $int quidam motus, & vt fiunt, & vt manent, igitur motus principium e$t. De principiis $ecundùm $en$um, & vt ad hanc pertinebat tractationem, hæc docui$$e hacte- nus $ufficiat: non enim hoc modo priuatio principium e$t. Supere$t nunc, vt declaremus, vacuum non dari, præter rationes tres $en$i- <CB>biles $uperiùs adductas, hoc diligentiùs nunc demon$trantes. O$ten$um erit & pari ratio- ne de corporum repugnantia, quicquid $upe- riùs $uppo$uimus: nam neque in eodem loco duo corpora, nec corpus vnum in duobus locis, nec corpore locum e$$e po$$e diximus. Nunc igitur hoc vltimo denuò demon$tru- to, reliqua etiam erunt manife$ta: neque enim in hoc libro $ingula demon$trare, $ed res per capita tractare propo$itum e$t. Pri- múm igitur vacuum non e$t: quomodo igi- tur quod non e$t, efficere quicquam po- terit? Deinde $i e$$e ponatur, $ub$tantia non e$t vacuum, neque à $ub$tantia profi- <MARG>Demon$tra- tio, quia nul- lus motus e$t à vacuo.</MARG> ci$citur, & vt vno verbo ab$oluam, nihil e$t, atque ideo nullam poterit habere ope- rationem. <P>For$an dicet qui$piam, naturam metu vacui, $eu vt illud euitet, motum ciere. Sed neque i$tud: nam quum aër rarior aqua $it, oportuit primò antequàm fiat attractio va- cui ratione, quum aqua a$cendit aquæ con- $ecutione, priorem aquam in aërem verti, húncque rur$us in ignem, qui aëre rarior e$t: deinde ip$um ignem attenuari, demum fieri hanc attractionem. Sed nos videmus, aquam non verti in aërem, $ed trahere: $imiliter aërem, antequam in ignem tran$eat: non igi- tur metu vacui, quum adhuc $uper$int tot intermedia, $ed metu raritatis natura moli- tur eam attractionem, quam à vacuo appel- lant. Nec e$t vt eam cum Auerroë, violen- <MARG>Motus at- tractionis à raritate, non e$t viol&etilde;tus.</MARG> tam dicam: nam ip$a pror$us e$t naturalis, $icut & motus aquæ, quum in aëre fuerit & de$cendit: violenter enim quie$cit, & ideo naturaliter mouetur. Sic elementum, quod raritatis cau$a trahit, violentiam patitur, à qua motu illo $e liberat. Quòd verò eo motu graue $ur$um trahatur, contingit ca$u, e$t que ei quod trahitur, quandoque violentum, & quandoque non, velut $i leue $ur$um traha- tur. Satis e$t motum ex principio ip$o e$$e naturalem. <P>Vt inuito, vel $altem non iuuante pa$$o fit? Imò quod mouetur ad locum, $pontè mouetur, vt elementum aut mixtum, non vt graue, aut leue. Obliui$citur enim propriæ naturæ, quòd $ic mouetur con$en$u alterius. Velut qui filium hortatur ad vitæ pericu- lum, dum muri vrbis ab ho$te oppugnan- tur, pietatem exercet: vbi communis cau- $a non impelleret, id agens crudelis habe- retur. <P>Sed iam ad motus grauium veniamus. Hic <MARG>Quomode pondera fa- cile mouean- tur.</MARG> autem liber e$t, aut fit pondere alligato, vt in libra & $tatera. Quæri $olet, cur pondera ponderibus magis agitantur? nam manu- brio A, agitetur $uper furculam C, pondus B. Con$tat quòd $i addatur pondus ip$i ma- nubrio, vtpote plumbum v$que ad certam metam, faciliùs de$cendere à lateribus ad medium adiuuante pondere: at contrà diffi- cilius moueri à medio ad latera. Ob id, pon- deris meta quædam habenda e$t, v$que ad quam motus facilitas augetur. Hanc tamen $i tran$cendas, motus redditur difficilior. Hac ratione capulos en$ibus grauiores ad- dunt, vt en$es videantur leuiores, faciliú$- que tractentur. Sed & hîc modus $eruan- dus e$t. <PB N=369> <CB><FIG> <P>Adiecimus hoc, quia pleraque in$trumen- <MARG>Quomodo aqua $eipsã impellat $ur- $um.</MARG> ta hauriendis aquis idonea, hominum aut iumentorum viribus aguntur. Sed et$i ip$a- rum aquarum rapido impetu agitentur ma- chinæ, rur$us addita manubriis pondera fa- ciliorum efficiunt motum. Licet itaque $olo impetu aquarum defluentium, aquas ip$as in $uprema loca impellere, atque ægros humi- lioribus aquis irrigare. Sed hoc tantùm in his quæ decurrunt, & impetum labendo ha- bent. Aptetur enim à latere vno Cte$ibica, aut Brambilica, aut alterius generis machi- na: nam ( vt dixi ) innumeri po$$unt e$$e modi earum, quanquam hæ omnibus aliis, coclea excepta, $int elegantiores: & ( vtiam docuimus ) alternus manubrij motus rota cum pinnis agitata perficiatur, $ic fiet vt $pontè aqua $eip$am $ur$um impellat: nam- que ars contra $ua in$tituta eam facere co- git. Quod exemplum nonnullæ ciuitates quæ editioribus à flumine locis po$itæ $unt, $e- quuntur. <MARG>De libra & illius ratio- ne.</MARG> <P>Po$t hæc videndum e$t de ponderibus quæ in libra con$tituuntur. Sit igitur libra, cuius trutina $it appen$a in A, & finis vbi iunguntur latera lancis B, & lanx CD, & manife$tum e$t quòd CD mouetur circa B, velut centrum quoddam, quia CD non po- te$t $eparari ab ip$o B: & $it angulus ABC, & ABD rectus. Dico quòd pondus in C con$titutum erit grauius, quàm $i lanx collo- cetur in quocunque alio loco, vtpute quòd <FIG> con$titueretur lanx in F. Vt autem cogno$- camus quòd C $it grauius in eo $itu, quam in F, nece$$arium e$t vt in æquali tempore moueatur per maius $patium ver$us cen- trum. Videmus enim grauiora pari ratione in reliquis, velociùs ad centrum ferri. Quòd autem hoc contingat magis pondere & li- bra in C collocata quàm in F, o$tendo dua- bus rationibus. Prima, quòd $i in aliquo tempore moueatur ex C in E, & $it arcus CE æqualis FG, quod tardius de$cendet ex F in G, quàm ex C in E, & ita erit leuiùs in F, quàm in C. Secundò, quòd po$ito quòd in æquali $patio temporis moueretur ex C in E, ex & F in G, adhuc per arcum CE æqualem FG, magis appropinquaret centro quàm per motum factum in arcu <CB>FG. Ideò ergo duplici ratione magis gra- uabit pondus lance po$ita ad perpendicu- lum cum trutina, quàm in quoque alio loco. <P>Primùm igitur $ic declaratur. Manife- $tum e$t in $tateris, & in his, qui pondera eleuant, quòd quantò magis pondus à tru- tina, eò magis graue videtur: $ed pondus in G di$tat à trutina quantitate BC lineæ, & in F quantitate FP, $ed CB e$t maior FP, ex decimaquinta, tertij elementorum Eu- clidis: igitur lance po$ita in C, grauius pon- dus videbitur quàm in F, quod erat primum. Ex hac etiam demon$tratione manife$tum e$t, libram quantò magis di$cendit ver$us C ex A, tantò grauiùs pondus reddere, & eò velociùs moueri: at ex C ver$us Q, contra- ria ratione pondus reddi leuius, & motum $egniorem, quod & experimentum docet. Secundum verò $ic demon$tratur. Quia enim CE e$t æqualis FG, $umatur CH æqualis CE, eritque æqualis CH ip$i FG, quare re- cta $ubten$a CH, æqualis rectæ $ubten$æ FG. Igitur ex octaua primi elementorum angulus BFG, æqualis erit angulo BCH. Igi- tur ductis ad perpendiculum rectis FL & HK, minor e$t angulus FGL. qui & ip$e e$$et pars coæqualis BFG, ex quinta primi elementorum, angulo KCH. Igitur latus HK, maius latere FL: nam rectæ FG & HC æquales fuerunt, & trigoni orthogonij $eu rectanguli: igitur BN maior OF, & ideo BM maior OP. Dum igitur libra mouetur ex C in E pondus de$cendit per BM lineam, $eu propinquius centro redditur quàm e$$et in C, & dum mouetur per $patium arcus FG, de$cenditque per OP, & BM, maior e$t OP. Igitur $uppo$ito etiam quod in æquali tem- pore tran$iret ex C in K, & ex F in G, adhuc velociùs de$cendit ex C, quam ex F. Igitur grauius e$t in C, quàm in F. Ex hoc autem demon$tratur quod dicit Philo$ophus, quòd $i æqualia $int pondera in F & R, libra ta- men $pontè redit ad $itum CD, vbi trutina $it AB. Nec hoc demon$trat Iordanus, nec intellexit. Similiter cur trutina QB po$ita, atque infrà libram ip$am, velut accidit con- uer$a libra, vt manu trutinam teneas $uper- <MARG>Cur libra vacua redit $pontè ad $i- tum rectum, vel $i pon dera æqua- lia fuerint.</MARG> incumbente libra pondus quod iam de$cen- derat tractum ad R, vbi æquale aliud ad con$titutum in F, vel lances omninò vacuæ $int, non $olùm non reuertuntur ad $itum CD, $eu perpendiculi, imò magis R de$cen- dit ver$us Q & F a$cendit ver$us A. vt expe- rimento patet. Hoc etiam Iordanus non de- mon$trauit. Ari$toteles dicit hoc contingere, quum trutina e$t $upra libram, quia angu- lus QBF metæ, maior e$t angulo QBR, Et $i- militer quum trutina fuerit QB, erit meta AB, & tunc angulus RBA, maior erit angu- lo FBA, $ed maior angulus reddit grauius pondus: igitur dum trutina $uperius e$t F, erit grauius R, ideo F trahet libram ver$us C, & dum fuerit inferius R, erit grauius quàm F, ideo trahet libram ver$us Q. Quòd $i quis obiiciat, igitur pondus in F, erit gra- uius quàm in C, trutina in A appen$a cuius tamen oppo$itum iam e$t demon$tratum. Re$pondemus, quòd latior angulus à meta, facit pondus grauius, quum rectæ fuerint <PB N=370> <CB>æquales: $ed vt demon$tratum e$t, pondus in C, plus di$tat tam à meta, quàm à trutina, quam in E, ideo ratio anguli ibi non tenet: $ed quum comparamus pondera in F & R, iam illa æqualiter di$tant tam à trutina, quod à meta: ideo tanc anguli ratio $pectan- da e$t. Generalis igitur ratio hæc $it: pon- dera quò plus di$tant à meta $eu linea de$- cen$us per rectam, aut obliquum, id e$t, per angulum, eò $unt grauiora. Sed primò rectæ lineæ magnitudo $pectanda e$t: vbi rectæ li- neæ æquales $int, tunc angulus quòd maior erit, eò pondus reddetur grauius. Si igitur BC $inuetur ver$us QC, eleuabitur, & mi- <MARG>Vt aurei iu- $ti ponderis leuiores vi- deantur, & leues iu$ti. Cur pondera ver$us me- dium mo- uentur.</MARG> nus di$tabit à B puncto, ideoque reddet pon- dera leuiora, aureu$que iu$ti ponderis defi- cere videbitur, & ex aduer$a parte po$itus qui deficit, bonus videbitur. Sed vacua libe- ra delegitur fraus, aur commutatis vici$$im numo & indice. Sed cur pondera quærunt ver$us medium moueri? Hoc facilè di$$olui- tur, $i quis, quæ diximus mente teneat. Nam pondus in F, dum peruenit ad C, propin- quius redditur mundi centro ad quod natu- ra fertur linea PB: & dum ex C in Q linea BQ & ita intentum ponderis e$t rectà ferri ad centrum quia vinculo prohibetur, moue- tur eo modo, quo moueri pote$t, atque ita à dextra, vel $ini$tra ver$us perpendiculum, & medium. Sed dices, cur igitur libra vacua C, non mouetur ver$us Q? Re$pondeo, quòd tunc D moueretur ver$us A: $ed vt vi$um e$t ratione rectæ linæ po$ito C in Q & D in A, adhuc tantum e$$et ami$$um ex parte D, quantum acqui$itum ip$i C: $ed quod e$$et ami$$um ex parte D, e$$et magis contra na- turam quam illud quod e$$et acqui$itum ip$i C $ecundum naturam: igitur maius e$$et de- trimentum quam iuuamentum. Quare pari- bus ponderibus in C & D, non $olum non remouebuntur ab eo $itu $pontè, $ed vi amo- ta redibunt. His rationibus con$ideratis, po$- $umus facere libram quæ vacua ponderibus æqua videbitur, iu$ti$que notis ponderum maius rerum ip$arum pondus repræ$entet. Sic enim vt Ari$toteles refert, purpuram vendentes imponebant emptoribus. Cuius ratio $ic con$tat: <MARG>Modus fa- ciendi librã, quæ pondera rerum maio- ra quàm $int o$tendat.</MARG> <FIG> <P>Volenti libram quæ pro vndecim vnciis duodecim præ$eferat, virga AB $umatur metallica, quæ in partes viginti tres æquas ( nam totidem con$urgunt iunctis vndecim ac duodecim ) diuidatur. In fine vndecimæ & initio duodecimæ partis figatur lingua li- bramenti & agina. Con$tat igitur DC vnde- cima parte maiorem e$$e AD: quumque CD paulò maior $it AD & grauior, leuiorem li- ma vel terebratione reddemus, aut lancem leuiorem adiiciemus ip$i C quàm A, adeò vt dum lances vacuæ $unt longitudinis AC, te- <CB>nuitatis pen$ata ratione, trutina $ub agina iaceat, nullam in partem libra pendente: cui tamen cùm ex parte C pondus vnciarum vndecim adiunxerimus, & nota duodecim vnciarum in lance A, libra æquilibrium de- mon$trabit. Quum ergo nec adulterinæ $int ponderum notæ, nec lancibus vacuis libra videatur vitio$a, fraus mutatis mercibus ac notis hincinde, vt notæ $unt in C, merces in A, manife$tè depræhenditur. Nam C latus infrà de$cendet duplici cau$a, & quia maius lanci $uæ pondus ine$t, & quia CD, ip$a DA longior e$t. Difficilior ac ob$curior e$t $tate- ræ ratio, de qua in Arithmeticis diximus. Nunc autem quum affinis $it huic con$ide- rationi, quantum nece$$arium e$t huic pro- po$ito, adiicere optimum erit. Ergo tota in tribus con$tat, quorum primum e$t Archi- medis in Parabolis: & e$t vbi regula $tate- ræ, nullius ponderis cen$eatur. <FIG> <P>Stantium in æquilibrio ponderum ratio <MARG>Stateræ ra- tio.</MARG> e$t, vt di$tantiarum à trutina mutua. Velut $i D appen$um ex lancula in C faciat æquili- brium cum G appen$o in F, & proportio FB ad BC $it quadrupla, erit etiam D quadru- plum ad G Secundum, cùm in parte breuiore fuerit $olùm appen$um pondus, & regula fue- rit pondero$a, æqualis in magnitudine & pondere, & fiat æquilibrium, erit proportio ponderis appen$i ad pondus totius regulæ, vt differentiæ partium regulæ ad duplum ponderis minoris. Exemplum: D pondus in C appen$um faciat æquilibrium cũ BL virga ab$q; alio pondere, & $ic BL & BC, vt aixi, fiat æqualis BK ip$i BC, tunc dico quòd pro- portio D ad pondus CL, e$t veluti ponderis LK ad pondus KC. Sed ex hoc habetur re- gula: cognito pondere CL & CK ha- bendi pondus D, ducemus KL, quæ $it 40, gratia exempli in $e, fit 1600, diuide per pon- dus CK, quod $it 16, exit 100, huic adde põ- dus KL, quod e$t 40, fit põdus D, 140. Et ita poterimus ad quancunq; men$uram volueri- mus $cire quantũ põderis refert $tatera. Ter- tium habetur ex his duobus & e$t, $i virgula $ine pondere cen$eatur, à parte aut&etilde; qu&ecedil; dif- ferentia e$t longitudinũ ab agina, pondus æ- quale extendatur per totã virgã, æqual&etilde; gra- uitat&etilde; habebit cum eod&etilde; pondere appen$o in puncto di$tante à librili per medietat&etilde; totius virg&ecedil;. Sit vt virga CL nullius $it ponderis, & $it BC æqualis BK, & coexten$um põdus æ- qualiter, vt $ub forma tetragoni faciat æqui- libriũ cũ D app&etilde;$o in C, & $umatur G &ecedil;qui- pondiũ &ecedil;quale põderi coext&etilde;$o, & $it BM di- midiũ totius CL, dico quòd G $u$pensũ in M faciet æquilibriũ cũ D, & ita æqualiter gra- uabit vt coextensũ toti KL. Sit igitur vt in M faciat &ecedil;quilibriũ cũ D, igitur per primã harũ proportio MB ad BC, vt D ad G. It&etilde; quia facit <PB N=371> <CB>æquilibriũ D cum G coëxten$o K L, $i igitur adderetur æquè graue per totam CK adhuc faceret æquilibrium, quia in BC & BK æ- quales $unt, & tunc e$$et proportio ponde- ris D ad pondus KL, $icut ponderis LC, ad pondus CK, ex $ecunda proportione permu- tata, igitur vt longitudinis LC ad CK, quia pondus e$t æqualiter di$tributum. Sed $icut ponderis D ad pondus LK, $ic D ad G, quia $uppo$itum e$t G & LK æqualia e$$e, igitur vt LC a<*> CK, $ic MB ad BC: quare permu- tando vt CK ad CB, $ic LC ad MB: $ed CB e$t dimidium CK: igitur BM e$t dimdium LC, quod crat demon$trandum. Quia verò CB e$t dimidium CK, & BM dimidium CL, $equitur vt MK $it dimidium KL, & ita e$t ac $i $u$pen$um e$$et in medio loci cui coextenditur. Vnumquodque igitur pondus, iuxta Archimedem, quantumvis inæquale, <MARG>Parabola quinta.</MARG> vt triangulum tantum affert grauitatis, coex- ten$um virgulæ, quantum $i $u$pendatur ex centro in loco vbi centrum grauitatis $e- <MARG>Parabola octaua.</MARG> cundum perpendiculum $itum e$t. Hoc au- tem generaliter $upponit, etiam$i pondus nõ extendatur v$que ad aginam, $ed coex-ten- <MARG>Statera quomodo perfecta e$$e po$$it.</MARG> datur, gratia exempli per L F, & centrum eius $it in directo E, tunc dicit, e$t ac $i $u$- penderetur in ip$o E. Ex his, vt in Arithme- ticis docuimus, colligitur ratio conficien- di $tateras. <P>Nunc $olum demon$trare oportet, quo- modo $tatera perfecta e$$e po$$it: et$i in pre- cio$is mercibus mercatores libra vtantur. Sit igitur $tatera diui$a tuo modo cum pondere auxiliari, quod mobile e$t G, & æquiponi- deret G in F ip$i D, quia itaque D æqui- ponderat G in F, & etiam regulæ KL. Po- nantur enim N pars D, quæ facit æquilibriũ cũ LK, & O pars reliqua D, quæ facit æqui- libriũ cum G. Igitur iuxta primã regulã pro- portio O ad G, vt FB ad BC. Proportio ve- rò N ad LK, & e$t vt LK $u$pen$a in M, ex tertia regula, vt L C ad CK ex $ecunda re- gula. Igitur $tatuemus pondus N primò in directo D, deinde facto æquilibrio additio O $emper e$t $ecundum proportionem ad G, vt partis LB ad BC. Secundum igitur æqua- lia incrementa BL cre$cet O, $ed N manet idem $emper: igitur $ecundum æqualia in- crementa partium B L cre$cet D pondus. Æqua igitur $tatera fieret, $i ad Capponãtur pondus faciens equilibrũ cũ LK: inde diuida- mus $patia ab agina ad L per æqualia. Sed quia ip$i nõ apponũt pondus in C, nece$$ariũ e$t vt prima nota, puta P, o$tendat etiam pondus LK: vt $i LK ponderis libras duas, & D pondus duas libras æquet, nota primi ponderis e$$et in K, exempli gratia: $ed quia G po$itum in K, grauaret quantum quatuor libræ, & præter id etiam LK grauitatem efficit duarum librarum, igitur oporteret vt D e$$et librarum $ex, igitur pondus e$$et li- brarum $ex, & o$tenderet tantùm quatuor. Ob id faciemus primam notam quatuor li- brarum in P, nam & ibi C grauitatem effi- cit duarum librarum, & LK duarum alia- rum, igitur pondus D erit quatuor librarum, quod faciet æquilibrium: igitur nota qua- tuor librarum primarum erit in P, & multò minus ab agina di$tans, quàm reliquæ inter- <CB>$e. At verò reliquæ inter $e æquidi$tabunt, vt $i $ecunda fit in Q, tertia erit in H, & quarta in M, & quinta in R, & $exta in E: ideoque po$ito G in E, o$tendet libras vigin- tiquatuor. Manife$tum e$t autem ex hoc, <MARG>Media pon- derum quo- modo ha- beantur.</MARG> quod commodum affert non leue, quò G $it pondus per $e notum, id e$t, libra, vel bi- libra, vel trilibra. <P>Centra autem ponderum in circulis & rectangulis $unt in communi $ectione di- metientium duarum. In omnibus autem figuris æquilateris, quæ circulo po$$unt in$cribi, centrum grauitatis idem e$t cum centro circuli circum$cribentis. Supponitur autem in omnibus, quòd pondero$a hæc æ- qualem vbique habeant cra$$itudinem, & quòd ex materia quæ vbique æqualem $or- tiatur grauitatem, con$tituantur. In trigonis autem omnibus in communi $ectione trium linearum, quarum $ingulæ ad $ingula latera ex angulis oppo$itis venientes, ea per æqua- lia diuidunt. Has verò in vnum punctum $ecando $e inuicem concurrere nece$$e e$t: et$i id Archimedes non demon$trauerit. Nos autem in Geometricis elementis illud o$tendimus generaliter, nunc autem pro ne- ce$$itate declarabitur. <P>Nam diui$is per æqualia lateribus AB & AC in D & E, & ducta CD, BE, & per communem $ectionem AGH & DE, quæ erit æquidi$tans lateri tertio, vnde BEC & CDB erunt æquales, quia in eadem ba$i BC, $ubducto BCG, communi erit CEG æ- qualis DBC, ip$i autem $unt æquales AGE & AGD, quia in æquis ba$ibus & inter æ- quidi$tantes, quare AGE & AGD æquales. <FIG> Quumque $int $uper eandem lineam AG, erunt æqualis altitudinis, qui altitudo e$t tri- gonorum etiam FGD, & FGE, qui con$i$tũt in eadem ba$i FG, igitur etiam ip$i inter $e $unt æquales, Quia verò BC æquidi$tat DE, erunt ex 29 primi elementorum & 25. eiu$- dem, DGE & BGC æquianguli, & propor- tio BG ad GE, vt CG ad GD. ex ei$dem etiam BGH & GEF $imiles, itemque GCH & DGF. quare proportio trigoni BGH ad EFG, vt BG ad GE dupla, & CGH ad DFG, vt CG ad GD dupla, e$t autem ( vt dictum fuit ) CG ad GD, vt BG, ad GE, quare BGH ad EFG, yt HCG ad DFG: quare cum DFG & EFG æquales $int, erunt BGH & CGH æquales: quumque $int inter æquidi$tantes, erunt in ba$ibus æqualibus BH & HC, igi- turtrigoni omnes ABH, ACH, CDB, CDA, BEC, BEA, erunt, medietas ABC, quare ap- pen$us trigonus in G, in nullam poterit par- tem inclinari. Centrum autem $ectionis pa- rabol&ecedil; $eu coni rectanguli e$t in eius dime- tiente, quæ à $ummo ad medium ba$is in eo puncto qui à $ummitate coni dimidio plus di$tat quàm à ba$i, quæ e$t recta linea $up- <PB N=372> <CB>po$ita angulo coni. Cum itaque fuerit po$ita virga æqualis CL ponderis vnciarum 7, & librile in B, ita quod KL $it 10. & KC, 4. & G libra vna, $ic con$tituemus $tateram. Ducam pondus LK, quod e$t 5, in $e, fit 25, diuido per pondus KC, quod e$t 2, fit 12 1/2, cui ad- do vncias 5, LK, fit 17 1/2: ponam igitur CD vinculum ferreum vncias 5 1/2, & relinque- tur pondus LK vniuslibræ. Cùm igitur po- $uerimus G in K &ecedil;quabitur libr&ecedil;, & aliam libram oportebit addere in D propter LK, igitur in K o$tendemus duas libras, & $ic $cri- bemus, deinde S 3, in T 4, in F 5. in V 6, in L, quis $patiis. Ex hoc patet quòd omnia hæc $patia per vncias di$tribui poterunt, præter primum BK. Po$$emus tamen & ip$um di- uidere, vt in B libra intelligatur, & AB in K vnci&ecedil; per æqua $patia addit&ecedil; $ignificabũt, <MARG>Cur libræ $unt plerum- que exactio- ves $tateris.</MARG> prima 13. $ecunda 14. tertia 15. & ita de aliis. <P>Patet autem cau$a ex his, quare libr&ecedil; tri- bus cau$is $tateris $int exactiores. Hoc au- tem ab initio propo$itum fuit. Nam in $ta- tera difficile e$t virgulam adeò exactam in magnitudine con$tituere: & $i etiam $it in magnitudine, non erit in pondere: vix enim hoc a$$equi po$$umus. Secundò difficillimum e$t per æqualia interualla omninò ad amu$- $im diuidere LB. Tertiò pondus rarò in ex- <CB>tremo C appendi $olet, quod cùm citra appenditur, confu$ionem parit. <P>Sũt & additamenta multa quæ vitiãt $tate- ram, horum nullum in libra e$t. Ob id præ- cio$a non in $tatera $ed libra $olent exami- nari. Multum autem refert ad exactam $ta- ter&ecedil; $tructuram, vt G leue $it, tum etiam LC, & quod LB tripla $it BC. nam $ic LK æqualis erit KC, & quòd vincula CD in ex- tremo $int LC, & &ecedil;qualis ponderis cum LK. <MARG>Vtres quan- tum ponderis in aqua $u- $tineant. Quomodo homo aquæ immobilis ac $upinus $u- per$tet.</MARG> Hoc enim $tater&ecedil; genus, libr&ecedil; proximũ erit. <P>Quantum verò ponderis vtres in aqua $u$tineant pro pontibus con$truendis, expe- rimentum docet. Nam ve$ica plena aëre, qu&ecedil; capax fuit quinque librarum aqu&ecedil; & vnci&ecedil;, pondus librarum quatuordecim ac $e- mis laterum $u$tinebat: quo fit vt in flumi- num aqua triplum fermè ponderis aquæ, cuius $unt capaces vtres, continere po$$int. Illud etiam non pr&ecedil;termittendum, ex den$i- tatis ratione oriri, vt homines cùm ita $e continuerint $upini in aqua, vt velut iacula- tores in funibus nullam penitùs in partem flectantur immobiles, tum nequaquam mer- gi. Hoc tamen cùm per $e $it difficillimum, ob motum etiam & aquæ in&ecedil;qualitatem etiam redditur difficiliùs. Atque hacte- nus de rerum mortalium principiis di- ctum $it. <FIG> <C>LIBER SECVNDVS.</C> <C>De Elementis & eorum motibus & actionibus.</C> <CB><MARG>De elemen- torum nu.</MARG> <P>NVNC verò de Elementis aga- mus, quæ forma & materia prima con$tant, & animata qua$i videntur: ea Græcis <G>soix<*>_a</G> vocant. Perdi$cere au- tem primum oportet, quot & quænam $int. Ari$toteles quatuor exiftimat, terram, aquã, aërem, atque ignem. Primùm enim quatuor qualitates primæ $unt. Hæ $olæ non con$ti- tuunt elementum, quia vim non haberent agendi ac patiendi: nec plu$quam duæ $i- mul e$$e po$$unt, quin contraria $imul $int. Nam calidi, frigidi, $icci atque humidi, $i tria quomodolibet acceperis, contraria ac- cipere nece$$e e$t. Sed nec calidum cum fri- gido, nec $iccum cum humido iungi pote$t. Igitur binis iunctis qualitatibus neque con- trariis, $imul tantùm quatuor fient coniu- gationes, quæ quatuor elementa con$ti- tuent. Inter imum etiam locum atque $u- premum, $impliciter duo loca intercidere nece$$e e$t, imum non exqui$itè, atque $u- premum: atque eo totidem $implicia cor- pora. Videmus etiam, & $i quid probabilia argumenta faciunt, in mi$tis ip$is quatuor elementa: nam de terra, aëre & aqua, nemo dubitare pote$t ob magnitudinem, & maxi- <CB>mas moles, vt mare aquarum, aëris & terræ in vniuer$o: ignis verò incrementa, & po- tentiam, ac $implicitatem, cuius etiam fons in Lunæ concauo e$$e creditur. Plures etiam exi$timant in di$tilationibus hæc quatuor videri: & humores totidem in animalibus $en$us depræhendi. Quinetiam multi arbi- trantur ob hoc Cometes fieri, quòd $ub cœ- lo ab ignis elemento vapores accendantur. Sed certè $ub cœlo Lunæ nullus e$t ignis: nam quum cœlum puri$$ima res $it, non decuit $ub omnis qualitatis experte re, ar- denti$$imam colloca$$e. Natura enim $em- per extrema mediis iungit. Inter carnem enim & os, membranam: inter os & liga- menta, cartilagines: inter os & cerebrum, quòd carne cerebrum e$$et mollius, dupli- cem membranam, ac duriorem o$$i pro- pinquiorem collocauit. Nec motus veloci- tas, caloris aut cau$a, aut argumentum e$$e pote$t. Nanque ea quæ con$tant, et$i motu accendantur, vt lapides, plumbum & anima- lia, quæ tamen di$$ipantur, quò celerius mo- uentur, eò fiunt frigidiora, vt aqua & aër: venti enim validi omnes frigidi, & flumina celeriter fluentia frigidi$$imas habent aquas. E$t etiam aliud non leue argumentum huius <PB N=373> <CB>rei, quòd Cometes, aut faces calores his ac- cendunt intolerabiles: quid igitur fiet $i tan- ta regio & vniuer$us orbe igne ambiatur? Quid enim prohibebit, ne aërem ip$um ac- cendat, inde hæc omnia reliqua, tum maxi- mè quòd calor $iderum adiuuabit. Omnem enim lucem Auerroës calidam e$$e exi$timat. Aërem etiam calidum maximè e$$e volunt: humida autem qualitas omnium minimè re- $i$tit. Quomodo igitur violenti$$imo & ma- ximo, & acerrimo elementorum aër ip$e re- pugnabit? Itaque Auerroës ip$e hoc videns <MARG>Primo Can- ticæ com- mente 15.</MARG> dixit, aliquando ignem nõ e$$e calidum actu: $ed $i calidus non e$t actu, quæ potentia hæc e$t: Potentia dicimus medicamenta talia, quòd deuorata calefaciunt: an verò hic ignis ab aliquo ing&etilde;ti animali deuorabitur? Dein- de, $i ignis calidus non e$t, nec aqua pari ra- tione frigida (hoc autem e$t confundere or- dinem vniuer$i <I>)</I> quid etiam prohibet ne lu- ceat? quanquam hoc eludant vt leue argu- mentum. Si etiam ibi ignis e$t, cur quantò altius a$cendimus, cuncta frigidiora appa- rent, vt etiam $ub torrida zona in montium cacuminibus niues abundare affirm&etilde;t? Quod minus mirum e$t, $i quis con$ideret non $o- lùm hyeme niues, $ed media etiam æ$tate fri- gidi$$imas grandines generari. Sed dicunt abe$$e ea loca à radiorum repercu$$u: $ed hoc minoris caliditatis argumentum e$$e pote$t, non autem frigiditatis. Denique $i ibi e$$et, maximè ob generationem e$$et: verùm non ob hoc e$$e pote$t, cùm calor cœle$tis $it qui generet, vel ip$o te$te philo$opho, & leui$$i- ma res tam procul de$cendere haud queat. For$an quis ignem ferri hunc $ur$um dicet, atque ex eo coniectabitur ibi locum illius e$$e. Sed primùm argumenta hæc rhetorica, indigna $unt vt in rebus $eriis adducantur: neque hic ignis illius naturæ e$t, cuius $u- periorem e$$e ferunt, cùm hic vrat, $plen- deat, corrumpat, quorum nullum illi ine$$e ferunt. Dicemus etiam po$t hæc, cur id con- tingat: & quòd non $emper eriam contin- gat docebimus. Necillud argumenta probãt, imò potius oppo$itum. Nam inter duo ex- trema, non duo, $ed tantùm vnum $olet a$$i- gnari medium. Quòd $i $tatuatur, non qua- tuor, $ed tria tantùm erunt elementa. Quòd $i hoc non demon$trat, multò minus quatuor e$$e demon$trabit. Nec faces aut cometes nobis in$inuant e$$e ibi ignem, cùm ip$e Philo$ophus $ub igne aciuxta terram in aë- re fieri affirmet hæc ip$a, vt ignis penitùs in- digna non $int. Sed neque in mi$tis videtur ignis. Nam $i modò e$$et, in euforbio & pi- pere potius e$$et, quorum vis calida e$t, ac $icca non mediocriter, quàm in frigidi$$imis lapidibus. De$tillationes etiam, tres $ub$tan- tias tantùm docent, aquam pro aqua, oleum vice aëris, & terram quæ in imo $ub$idet. Quòd $i dicas, olei partem rubicundiorem ignem referre quòd acuti$$ima $it, re$ponde- mus & $erò, hanc acuitatem, acremque $apo- rem ex ignis vi acriote profici$ci. Indicio e$t, quòd metallicorum olei nulla e$t pars expers acerrimi $aporis. Quare $i hoc totum quod acerrimum e$t ignem refert, acris ni- hil omninò ine$$e oportet. Quate etiam ad tria tantùm redimus elementa. Humores <CB>in animalibus quatuor $unt: $ed quid hoc ad elementa? quid $i tantùm tria cum Thru$iano expo$itore artis medicæ Galeni e$$e dicam? Sed tamen $en$us o$tendit e$$e quatuor? Nequaquam: nam nec ip$i faten- tur hunc ignem elementum e$$<*>. Quare po- tius tria declarat nobis $en$us, quàm qua- tuor. Neque quod celeriter exedat omnia, ideo dicendum elementum: nam $ic etiam motus elementum e$$et: nec quia celeriter cre$cat, nam mures & ip$i elementum e$- $ent. Sed horum neutrum terræ ine$t, quam tamen omnes vno ore elementum e$$e fa- tentur. Omnia igitur ad hæc, ad demon- $trandum quatuor e$$e elementa, tum etiam ignem elementum e$$e, parum habent fidei: quinimò vt ab initio propo$uimus, oppo$i- tum potius o$tendunt. Supererat illud ma- ximum à qualitatum coniugationibus at non vident hoc in mi$tis o$tendere: calida enim quædam $unt & humida, alia calida & $icca, atque $ic deinceps. At in elemen- tis quoniam calor & $iccitas tam immodica ad interitum omnia erant traductura, pro elemento cœle$tem calorem ac bene tem- peratum $ub$tituit, ex quo omnia genera- rentur. Hoc quidem ac putredine tum motu generari $olet materia, quam ignem vocant. Ignis itaq; $it, $ed elementorum nequaquã. <P>Iam $cio quid dicturi $int nonnulli. Quis tu es tam audax, qui aduer$us Philo$ophum $entire audes? præ$ertim in tam confirmata, atque antiqua rerum $ententia. Deinde, quo- nam pacto grandinum & niuis generatio o$tendet ignem ibi non e$$e, quum etiam$i nullus ad$it ignis, attamen non par e$t regio- nem illam e$$e $rigidi$$imam, cùm radiis $y- derum illu$tretur, & nihilominus aërip$e, in quo $ita ea e$t regio, calidi$$imus $it? Ignem quoque cùm dicimus atque elementum, rem pror$us calidi$$imam ac $icci$$imam intelli- gimus: hic no$ter ignis calidi$$imus e$t ac $icci$$imus, quo fit vt immi$tus etiam $it: nam $i mi$tus e$$et, talis e$$e non po$$et, quare hic ignis elementum e$t. <P>Hæc $unt qu&ecedil; tamet$i non mihi obiiciãtur, obiici tamen po$$e $entio. Ergo vt ad Ari$to- tel&etilde; deueniã, homoille fuit, & in di$$ectione ac $ingularibus in multis aberrauit. Quin- etiã illo po$teriores & Theophra$tus, & Ga- lenus plura perperàm $cripsêre, itaq; $i licuit illi Platonem ob veritatem relinquere, cur etiam ob eand&etilde; illum nobis de$erere non li- cebit? Propo$itiones qua$dam conatus e$t ge- nerales a$truere, quas experimentum fal$as e$$e docet: vt, quòd nullũ animal bene oleat, quodque graue non po$$it, vtrinque promi- nere, atque ideo terra non ex vtraque parte aquis promineat, quæ tamen experimento fal$a e$$e depræhenduntur. Itaq; $i inter mil- le propo$itiones, in duabus, aut tribus aber- ra$$e illum fateamur, haud rem homine indi- gnam etiam $apienti$$imo feci$$e illum di- cemus. Nam & ab Auerroë ip$o in paucis de$eritur, in nonnullis coarguitur, in pluri- bus verò $en$u tran$po$ito defenditur. Hoc autem verè e$t etiam ip$um confutare, non tueri. Sed neq; in hoc di$$entimus ab Ari$to- tele: nã in cõcauo orbis Lunæ, nec ign&etilde; e$$e vult, nec rem calidi$$imã. Quod ad regionem <PB N=374> <CB>aëris attinet, palàm e$t illam e$$e frigidi$$i- <MARG>1. Meteoro rum c.4.</MARG> mam: quia (vt o$tendemus) omnia elemen- ta talia $unt. Nam quod de vaporibus dici- tur, & vocata anti$pa$i, fabulæ $imilius e$t, quàm hi$toriæ rei naturalis. Quamobrem $i ignis in concauo Lunæ ponatur, ac ocy$- $imè ibi circumuolui, erit hic frigidi$$imus. Ergo nos illud oppugnamus, non experi- mentum de$erimus. Quippe luce manife$tius e$t aërem illic e$$e frigidi$$imum, tum verò magis eum qui in concauo Lunæ e$t: $ed temperatur propinquitate $yderum, & ma- ximè Lunæ. Et quanquam Luna tantum vni parti paruæ è directo $it, quia tamen totum mi$cetur $imul ac tenui$$imæ e$t $ub$tantiæ, ideo aër ille e$t temperati$$imus, idem etiam puri$$imus ac limpidi$$imus, ac totus $ynce- rus: qua de cau$a æthera ip$um antiqui, & re- ctè, imò & philo$ophus ip$e quandoque ap- pellauit. Congruit hic belli$$imè loco ac cœ- li naturæ, vt qui tenuitate & qualitatis tem- <MARG>Ætber quid $it, & vbi.</MARG> peramento fermè $it $imilis. Neque enim æ- ther ideò temperatus e$t, quia æqualiter commi$tus ex calido & frigido, $ed quia vtriu$ que $it expers qualitatis. Similiter nec $iccus dici pote$t, qui fluit: nee humidus, quia non madefacit: $ed purus ( vt dixi ) ac limpidus, atque hic ad generationem apti$$i- mus, de quo inferiùs dicemus. <MARG>Aër frigidus e$t natura, non calidus.</MARG> <P>Quòd verò aër calidi$$imus $it, hoc nullum experimentum dolet, nulla ratio cogit, imò $pontè quidem frigidi$$imus: atque hæc om- nia experimentis quidem con$entiunt. Chi- mærica illa Ari$totelicorum, ne illum accu- $are videar, cõmenta in inexplicabiles quæ- $tiones, quæ adhuc $ub iudice $unt, terminã- tur. Itaque melius e$t paucis immutatis tue- ri veritatem atque experimenta ip$a, quàm in perpetuum cum illis nugantes de rerum natura nihil $cire. Quis enim ni$i amens au- diat di$$erentem atque affirmantem, aërem e$$e calidum in extremo ac $ummo, deinde ob $olum motum, aut vapores ab$que motu, vt $ub $eptentrione, adeò fieri frigidum, vt glaciem, niuem ac grandinem gignat, nemo- que citra Solis vim de aëris calore conque- $tus $it, de frigore omnes quærantur, & ta- men audeant aëri non aliam fermè quam igni tribuere caliditatem. Cur ignis cùm te- nuiore $it $ub$tantia quàm aër, nunquam à $uo immen$o calore de$tituitur, aut illius na- tura ac feruor mite$cit? non dicam vt frigi- dus euadat. Quòd $i dicant, aërem hunc non e$$e aërem qui mouetur, aut qui vapores ex- cipiat, impo$$ibile enim e$t tanta facta tran$- mutatione ex calidi$$imo in frigidi$$imum, vel Ari$totele iudice, manere $ub$tantiam: palàm e$t, cùm totus aër frigidus $it, qui nos ambit, aut $altem temperatus, vt qui iuxta cœlum Lunæ $itus e$t: nam vniuer$a aëris moles vt ex æthereis flammis $æpius depre- hen$um e$t, motus cœli in viginti quatuor horis circumfertur, quod etiam admittit ip$e Ari$toteles vniuer$am aëris machinam hanc frigidam e$$e, aut temperatam: quæ $i non $it aër, alius nobis quærendus aër, for$an $upra cœlum, aut in imo terræ. <MARG>Elemento- rum nume- rus.</MARG> <P>Tria igitur $unt elementa: terra, quæ den- $i$$ima e$t atque graui$$ima, in imoque po$i- ta: aër, qui rari$$imus, leui$$imus, in $uprema <CB>parte collocatur: & aqua, quæ medium in omnibus his inter hæc po$$idet. Communia omnibus $unt, quòd expertia $int imnatæ ca- liditatis, nullus enim calor ni$i à cœlo, atque ideo ab anima vel luce. Terra quòd nimis cra$$a, aër quòd nimis tenuis, minus frigida <MARG>Demon$tra- tio o$tendens quòd omnia elementa $unt frigi- di$$ima.</MARG> e$$e videntur: $ed aqua cum media $it $ub- $tantia, frigidi$$ima apparet. Aër igitur cum ingraue$cit, frigidior videtur. Sed $i non af- ficiatur, ob tenuitatem qua$i temperatus exi- $timatur. Porrò frigida iam $pontè cùm den- $antur, frigidiora fiunt, veluti glacies. Terra autem ob raritatem calorem admittit, atq; ideò minus frigida e$$e creditur: ob id $axa $unt ip$a longè frigidiora. Aër autem ob lu- cem qua$i temperatus, & ob raritatem faci- lè mutatus, non $olùm minimè frigidus, $ed & calidus iudicatur, cum omnia elementa ex æquo natura propria $int frigidi$$ima. Indicio $unt regiones $ub Vr$a, & noctes & montium cacumina: $ed & ratio id o$tendit. Omnis enim calor ab a$tris e$t. Elem&etilde;ta au- tem cũ pura $int, caloris ab a$tris $unt exper- tia. Calor enim a$trorum illicò mutat: & quod mutatur, di$$imile e$t ei ex quo muta- tum e$t: quare mi$tum erit elementum ex puro atque mutato, non autem $implex. Om- nia igitur elementa $unt frigidi$$ima, id e$t, caloris omnis expertia. Siquidem nihil aliud e$t frigiditas, quam caloris priuatio. In hu- mido etiam di$$ident: nã terra e$t $icci$$ima, vt aër humidi$$imus, & aqua in medio collo- catur. Siccum dico humido priuatum, atque ideo graue, quia nõ e$t exten$um. Cùm enim materia prima $eu hyle non extenditur, mul- <MARG>Sidera om- nia calida. e$$e.</MARG> ta e$t, & ideo formæ multum & grauitatis. Ideò aqua media in omnibus etiam his e$t. Con$tat igitur ex hoc $ydera omnia e$$e ca- lida: nam $i omnia $ydera habent lucem, om- nia etiam mi$cent. Elementa autem natura $ua expertia $unt omnis caloris ac lucis: ni- hil autem minus e$$e pote$t eo quòd nihil e$t. Omnis igitur lux calida e$t & mi$cet, & omne a$trum ob id calidum. Dicitur autem Saturnus frigidus tãtum comparatione, quia non tantum mi$cet vt generationem in ho- nibus iuuet, $ed impedit, velut aqua tepida feruenti mi$ta, minus efficit calidam. Ob id $atis magis cõducit Saturnus quàm Iupiter, quia $ata moderatiore calore indig&etilde;t, qualis e$t in Saturno, non in Ioue. Non tamen mo- deratus e$t pro hominum propagatione. Om- nia igitur a$tra calida, omnia elementa fri- gida. Rur$us cœlum neq; calidum, neque fri- gidum. Decipiuntur plurimi in elementis ob calorem violentum, aut impre$$um. Nam ex actione a$trorum elementorum partes ad mi$tionem veniunt, fiuntque potentia tales, vt piper calidũ: $ed hoc non e$t elementũ, $ed mi$tũ. Ignis etiã qui lapidũ colli$ione accen- ditur, e$t caliditas a$trorũ in corpore rarefa- cto. Violenta igitur caliditate mi$ta profundi po$$unt, alia corrupta, vt in putridis: alia po- tentia, vt in $atis & $eminibus maximè: alia impre$$a, vt in aëre æ$tatis tempore: alia na- turali, vt in animalibus. Manife$tum e$t igi- tur cur vita in montium iugis $it perennis, <MARG>Aër vitæ $a- lubrior.</MARG> ob puritatem aëris: non autem in Æthiopia, ob calorem: neque in vallibus, quia aër $im- plex non e$t, $ed calidus ac mi$tus e$$e po$$it. <PB N=375> <CB>In temperata igitur regione vbi venti orien- tales $pirant, vita $alubris ac diuturna. Sed de his aliàs. Nunc $olum $cire $ufficiat, quòd duæ tantùm $int qualitates, calor cœli, & humidum elementorum: $iccum autem & frigus horum $unt priuationes. Sed & de his po$teriùs agemus. Vt verò ad in$titutum re- <MARG>Ignem hunc non e$$e ele- mentum.</MARG> uertar, elementum non voco rem calidi$$i- mam, vel frigidi$$imam, quandoquidem vix eam liceat reperire: $ed illud elemen- tum nunc dico, quod nec pabulo indiget, nec $pontè corrumpitur, nec vagatur, $ed certam tenet $edem, maximam habens mo- lem, eamque $ecundum naturam, ac ad gene- rationem paratum e$t. Cumque nullum ho- rum igni conueniat, hunc, elementum haud quaquam appellabimus. Mouetur autem hic, impotens, viuere ab$que alimento, aëremque proximum adurit: hicque ardens flamma <MARG>Flamma quid $it. Cur flamma nunquam quie$cat. Ignis quo- modo vrat. Flamma non eadem ma- net. Cur flamma plerunque a$cendat.</MARG> vocatur. E$t enim flamma nihil aliud, quam aër accen$us. Hæc autem perpetuò moue- tur, nec vnquam quie$cit. Ignis enim $ub- $tantia cum tenui$$ima $it, & quod $ubie- ctum e$t illi $emper vrat, perpetuò etiam mouetur. Ob $ubtilitatem igitur per angu- $ti$$ima foramina ingreditur, ob motum ve- rò diuidit ac $cindit, di$ci$$a calore immen- $o vrit, ac in propriam conuertit $ub$tan- tiam. Ergo flamma non eadem vnquam manet, $ed perpetua generatione altera al- teri $uccedit, & ob id moueri eam $emper videri nece$$arium e$t. Nam quæ genita iam e$t, aëris proximam partem inuadit, humidumque eius depa$citur, & moriendo aliam nouam excitat flammam. Cum igitur humidum quod prius erat in flammam ver- titur, aucta ex hac mutatione in immen$um quantitate, nec po$$it quod illi $ubiectum e$t pabulum ob duritiem pellere, nece$$a- riò in $uperiorem partem vehementer a$- cendit, & eam quæ iam $uprà ip$am erat accen$a impellit: vnde $it vt $ur$um ple- rumque magno impetu flamma feratur ac feriat. Si tamen tigna vrantur $upernè, flam- mam eadem ratione deor$um ferri nece$$e <MARG>Cur cerei conuer$i ex- tinguæntur.</MARG> e$t. Non igitur flamma $emper $ur$um fer- tur, $ed ob id plerunque, quòd pabulum in imo po$itum e$t. Cùm tamen in imum fer- tur, adeò vrit, vt $i humidum e$t quod vri- tur, repentè colliquatum $uffocet ignem: ob idque cerei conuer$a flamma inferius $pontè extinguuntur. Ligna autem non $ic, quòd humidum colliquari non queat. Extinguun- <MARG>Fumus quo- modo geue- retur.</MARG> tur etiam ob aliam rationem, quòd <I>(</I> vt di- xi) $emper $uperior pars flammæ ab inferio- re, quæ nutrimento proximior e$t, propelli- tur: vnde $uprema flammæ pars continuò tran$itu extincta in fumum vertitur. E$t <MARG>Fumus du- plex.</MARG> enim fumus medium inter flammam & aë- rem, atque ideò duplex. Quidam qui flam- mæ $uccedit, & hic tenuis ac nece$$arius. Omnis enim flamma in fumum vertitur: $ed hic cum tenui$$imus $it, in aërem celeriter tran$it, atque ob id nec $uffocat, nec oculos vrit, $ed $olum calefacit ac $iccat. Alter e$t fumus qui flammæ præit generationem, at- que humidior e$t, ac oculos vrit & $uffocat, quòd in aërem non facilè conuertatur. Idem plærunque ex carbonibus prauis ac humi- dioribus lignis excitari $olet. Primus igitur <CB>cùm flamma de$cendit in cereis conuer$is, dum a$cendere nititur, flammæ ip$i occurrit, eamque celerrimè $uffocat. Declarauimus enim quòd huius quantitas gignatur im- men$a, cùm fingulis momentis flamma quæ maximè à nutrimento remota e$t, & in am- bitu aëri vicina, in fumum tran$eat, cuius copia nihil mirum e$t ignem illi occurren- tem celerrimè $uffocari. Huius igitur motus <MARG>Cau$æ cur cubicula fu- mo replean- tur. Caminus fu- mum non re- mittens.</MARG> tam rapidi cau$a, flamma cuncta corrumpit, non $olius immen$æ caliditatis ratione. Sed tamen motus hic in flamma interior, quia $en$im fit, nos latet. Nec flamma tota illicò perit, $ed quæ $olùm e$t in ambitu: nam quæ in medio e$t, tandiu manet, donec ad extre- mum in contactu aëris perueniat, aliter in flammæ medio non e$$et. Sed fumus retrò quandoque agitur, vel ob impetum, vel re- pul$us, vel prohibitus. Impetus fit vel ob multitudinem, vel ob celeritatem motus. Li- gna igitur viridia & multitudo flammæ, re- plent cubicula fumo. Venti quoque repel- lunt fumum, & angu$tia camini prohibet exitum, vel $i angu$tior $it in vno, vt non re- cipiat. Maxima autem cau$a e$t à ventis. Nam fumus altius $emper a$cendit, tum ob impe- tum à flamma conceptum, tum ob leuita- tem. Vbi ventis occurrat, maximè vbi copia <FIG> viridium lignorum ad$it, retrogreditur: & qui ex quatuor partibus foramina habet, ab omni vento impeditur: nam vndique patet. Auxilium à nobis ratione excogitatum. In quatuor partibus, oriente, occidente, meri- die, $eptentrione binos colloca canales ficti- les ex aduer$o po$itos, ita vt alter $ur$um fe- ratur, reliquus deor$um: nam impo$$ibile e$t octo ventos, quatuor inferius t&etilde;dentes, qua- tuor autem $uperiùs, à quatuor cœli princi- palibus regionibus $pirare. Quod ni fiat, fu- mus minimè pote$t retrò pelli: atque id etiam experimento ad amu$$im comproba- tum e$t. Adiuuat autem non parum latitudo faucium in imo. Plerunque etiam tutiores canales decliues tantum. Sed tutior omnibus e$t qui vagina circumcingitur, quæ inferiùs non cohæret tecto. <P>Cùm igitur ad hoc vt ignis vrat tria $int <MARG>Flamma cur igne alio vi- uacior.</MARG> nece$$aria, pabulum, motus, & quod pene- tret, cùm in flamma motus maior $it ac ma- nife$tior, atque ideò etiam introitus qui ad motum con$equitur maior, minimè ob$cu- rum e$t cur flamma reliquo igne $it viua- tior: ideoque cerei dum flamma viget tan- <MARG>Cau$æ ma- gnarum flã- marum.</MARG> diu ardent donec $uppetit alimentum: cùm flamma de$init, $pontè vel momento peni- tus extinguuntur. Quia tamen flamma <PB N=376> <CB>multum ab$umit alimenti, ideò per$æpe mi- nus durat prunis: $ed hoc non merito $ui e$t, $ed quia celerius alimentum finitur. His de cau$is & à pingui humido flammæ diu- turnæ, & à tenui atque $icca $ub$tantia im- men$æ creantur. Nam in tenui & arida $ub$tantia celeriter flamma flammæ $ucce- dit, atque ob id in maximam molem cre$cit. Quòd $i hæc ambo iungantur, & arida, te- nui$que $ub$tantia, & pingue ac plurimum humidum, velut in bitumine, tunc flam- mæ maximæ, & diuturnæ excitantur. Ob <MARG>Cur aqua quandoque ignes exci- tet.</MARG> id verò manife$tum $it, cur bitumini ar- denti aqua iniecta maiores excitet flam- mas, quod etiam Georgius Agricola, vir no$træ tempe$tatis memoria dignus, narrat: e$$e $cilicet in I$landia in$ula montem, no- mine Heclam, ex quo ignis emi$$us $iccis extinguatur, aqua verò alitur. Id autem fer- mè commune e$t omnibus validioribus flammis: vnde etiam fabri in$per$a aqua ignes excitare $olent: cùm enim ardentior fuerit ignis, à frigido incitatur, & ab hu- mido alitur, quorum vtrunque aquæ ine$t. <MARG>Folles cur accendant ignem, & vbi magis nece$$arij.</MARG> Ea de cau$a etiam ignis qui follibus accen- ditur, cùm validus $it, aqua modica non extinguitur, $ed robu$tior euadit. Folles namque ignes accendunt, quoniam mo- tum concitant: inde ex motu penetrat vis & exurit. Nece$$arij autem $unt in me- tallis, quoniam à paruo igne non lique$- cunt, $ed $erò, ideò prius exuruntur quàm lique$cant. Sed à follibus ignis accen$us mouetur & penetrat, ac colliquat metalla. Vnde non paruum compendium in celeri exitu, & quòd minus impen$æ perit, & metalli portio minor vritur. Folles igi- tur ad accendendum ignem atque mollien- dum ac liquandum apti$$imi $unt. <P>Itaque vt ad in$titutum reuertar, aqua <MARG>Ignes qui aqua non ex tinguuntur artificio$i.</MARG> $olet vehementes accendere ignes, quoniam humidum ip$um quod exhalat, pinguius redditur, nec à circumfu$o fumo ab$umi- tur, $ed totum ignis ip$e depa$citur, quo purior inde factus, & $imul collectus à frigido alacrior in$urgit. Vnde etiam ignes qui aqua excitantur & accenduntur: con$tat autem pice nauali & Græca, $ulphure, vini fæce, quàm vocant tartarum, $arcocolla, ha- linitro, bituminis $pecie, illa quam vocant petroleum. Relatum hoc ad Marcum Grac- cum. Additur igitur calx viua duplo pon- dere, & cum ouorum luteis pariter mi$cen- tur omnia, & in fimo equino $epeliuntur. Aliud: Sulphurei olei, petrolei, iuniperini olei, & halinitri æquales $ingulorum par- tes: nigræ picis, pinguedinum an$eris, & anatis, $tercoris columini, eius liquoris, quam vocant liquidam vernicem con$tant autem oleo $eminis lini, rur$us $ingulorum tantundem: a$phalti partes quinque: exci- pe ardente aqua, & in fimo equino $epeli. Aliud etiam: Vernicis liquidæ, $ulphurei olei, & iuniperini, & eius quod fit ex lini $emine, & petrolei, & lachrymæ lariginæ partes æquas $ingulorum; aquæ ardentis tres ac mediam, tum halinitri, ligni lau- rini $icci vi puluerem redactorum quan- tum $ufficit, vt omnia $imul mi$ta, luti $pi$$itudinem recipiant. Hæc omnia vitreo <CB>va$e excipe, & in fimo equino tribus men- $ibus $epeli. Si igitur ex his pilæ lignis h&ecedil;- reant, $pontè imbribus accenduntur: $ed hoc non omninò $emper euenit. Illud au- tem $emper euenit, vt iam accen$us nul- lis aquis extinguatur. Puluis autem qui fa- cillimè ardet, & cuius flamma vehementer exurit, con$tat pyrio puluere, & tertia $ul- phuris ac Græcæ picis parte. Porrò plu- ra his in libris de rerum Varietate $crip- $imus: hi autem exercitationem omnium continent locupletem, quæ hîe ratione <MARG>Libri de re- rum Varie- tate $unt praxis hu- ius.</MARG> explicantur. Quonam pacto verò aquâ non extinguantur hi ignes, facilè patet con$i- deranti, quòd motum adeò vehementem ciunt, vt flamma flammæ follium loco $it. Ob id igitur paruam flammam facilè e$t extinguere, magnam autem difficillimum. <MARG>Magna flã- ma tribus cau$is diffi- cile extin- guitur.</MARG> Non $olùm enim quòd maior $it, diffici- liùs extinguitur parua, $ed quòd motum excitet vehementem, à quo ( vt dixi ) flamma fouetur. Ab magnitudine autem motus & flammæ procul abe$$e coguntur <MARG>Auxilia ex- tinguendi magna in- cendia.</MARG> homines: vnde etiam auxilium primò dee$t, inde fumo abundante $ubit de$peratio. In his ca$ibus tria auxilia $olùm $uper$unt: vt detrahatur materia ardere apta, vel vt murus ex lapidibus erigatur, lapide$que $u- per incendium proiiciantur, quo quidam amici no$tri vicinam $uam domum ab in- cendio $eruauerunt: vel quo vti $olemus dum luci ardent, aut $egetes, vt pars in quam ignis fertur accendatur. Nam $ic extincto eo igne, vel etiam nondum ex- tincto, maiori $ubtracta materia, peri- culo$o, $ed vtili tamen inuento, $erua- mus reliquum. Hoc autem auxilij gene- re $eruati $unt luci no$tri in Nouarien$i agro, non multum ab$imili, quo loci dominus $æpe $eip$um à periculo libe- rauit. <P>Sunt igitur bitumine loca abundantia, <MARG>Loca quæ ardent.</MARG> vel $ulphure, quæ $pontè ardent, & aqua minimè extinguuntur. Ætnæ in Sicilia montis famo$i$$imum e$t incendium. Cra- teres duo, inferior in putei formam an- gu$tus, angu$to labro lapideo circumcin- gente: $uperior verò ab imo ( vt referunt) fundæ iactu di$tat, quatuor habens in am- bitu $tadia ad centum M. pa$$uum: cineres circumquaque effundit, $umma caligine cuncta biduo offu$cans, quod etiam Pli- nius affirmat. Sed no$tris temporibus re- mi$$um videtur. Puteolis verò parum an- tequàm hæc $criberemus (XX. M. pa$$uum, vt audio, à Neapoli di$tant ) maxima ex incendio iactura contigit. Fiunt igitur hi ignes vbi $ulphur aut bitumen gignitur, plerunque autem iuxta mare, quòd bitu- men, & $ulphur à marinis $ordibus ac ca- lore fomentum accipiant. <P>Quomodo autem accendatur parata mate- <MARG>Ignis inno- xius plan- tis.</MARG> ria, inferius dicemus. Ignis autem qui inter- diu latet, & $olùm noctu videtur, quemadmo- dum in Apennini Mugellano videmus, inno- xius e$t arboribus atq; etiam herbis. Duplex hic: alius ignis verè, $ed à vaporibus qui $uc- ce$$u t&etilde;poris cùm materiã $ube$$e $ignificet, iacturã affert. Alius e$t omninò innoxius, qu<*> non verè ignis, $ed velut materia putrida li- <PB N=377> <CB>gnorũ ignem noctu $olo $plendore, $ed ab$q; <MARG>Helenæ $idus quòd $ub- mer$ionem nauium nunciat.</MARG> calore refert. Eiu$d&etilde; fermè generis ignis ve- ri e$t Helenæ $idus circa malum nauis, quod cadens etiam ænea va$a colliquat, certus $ubmer$ionis nuncius. Nam $olùm in gra- uibus accidit tempe$tatibus, nec ni$i cra$$i$- $imo $piritu & magna ventorum vi vapor ille cogi pote$t in naui, & ardere $imul vn- de etiam imminentem nunciat perniciem. Velut è diuer$o Ca$toris olim ac Pollucis, nunc Petri & Nicolai diuorum numina, $eu potiùs lumina gemina. Nonnunquã in Ocea no terna, imò ibi frequentius quàm gemina, ob maioremc oncu$$ion&etilde;. Vocant tunc ea, Diui Nicolai, Helenæ, & Claræ, fignificato deducto à claritate, ab antiqua $uper$titione $ideris Helenæ, & quòd Nicolaus ex qua- dam hi$toria nauigantibus præe$$e credatur. In mediterraneo autem mari $olùm gemi- na, & plerunque in rudentibus, ex vnoque in alterum, velut aues cum quodam $ono $alientia, finem tempe$tatis, nec non $e- curitatem o$tendunt. Sunt enim vapores rudentibus hærentes, qui $ucce$$u temporis, igne ex altero in alterum tran$eunte, $pe- ciem cerei accen$i præbent. Indicant autem $alutem, quòd parui $int, quòd minimè len- ti, in vnum enim coi$$ent, quodque breui ab$umantur $inguli: quanquam fal$a ima- gine $aliendi, qui plures $unt, plerun- que duos referant, cùm $ucce$$u multi continuò $peciem vnius diuturnioris effi- ciant. <MARG>Folium mo- tus quomo- do.</MARG> <P>Diximus hucu$que de igne, folliumque interim vtilitatem adiunximus: par verò videtur vt etiam motus rationem adiicia- mus: $iquidem, vt diximus, nihil egregium fit ab igne qui follibus non iuuetur. Du- plures illos e$$e oportet, $eu duo $int, $eu quatuor, $eu plures, vt opera nunquam in- termittatur. Horum motus alternis vicibus variatur, ac mi$tus planè e$t, ex violento, quo aperiuntur, & aërem trahunt: & na- turali, quo $pontè decidentes conceptum iam aërem exprimunt. Manife$tum e$t au- tem, quòd quò celerius expre$$erint, eò acrius ignem impellere: ob hoc ponderi- bus ea onerant. Sed quia quæ grauia $unt non facilè nec celeriter attolluntur, ideò <MARG>Ignis cur magis calore lædat, quàm glacies fri- gore.</MARG> magnis rotis & magno aquarum impetu machina illorum voluenda e$t. His igitur cau$is manife$tum e$t, non po$$e glaciem, et$i frigidi$$ima $it, tantùm lædere frigidita- te, quantum ignis calore. Nam vt ignis mo- tu omnia penetrat, introituque prius di$$i- pat ip$a, quàm vrat, $ic glacies quiete qua- dam con$tat & cra$$a $ub$tantia, quibus fit, ne omninò po$$it penetrare quicquam. Quòd enim glacies non minus frigida $it quàm calidus ignis, o$tendit experimen- tum. Nam $i ligno aut lateri ardenti, glaciei tantundem imponas, non celeriùs glacies di$$oluetur, quàm extinguatur ex toto ignis. Nam vt ignis motu & tenuitate magis pe- netrat, ac facilius corrumpit & depa$citur quàm glacies: indicioque e$t, introitum & $ubtilitatem horum effectuum mirabilium e$$e cau$as, quòd quæ penetrabilia non $unt, vt aurum & adamas, ab igni non ab$umun- tur neque vtuntur, nec omninò verè ignea <CB>dici po$$unt: ita glacies den$itate $ua & quiete magis re$i$tit, & diutius permanet. <MARG>Ignis & glacies pe- nitùs con- traria.</MARG> Vt enim ignis $emper fit, $ic glacies eadem manet, & multis annis quandoque durat in gelidis $ub Vr$a montibus, $icut & nix. Ergo glacies ac ignis penitus contraria $unt. Ignis enim calidi$$imus, tenui$$imus, celerrimi mo- tus, ac qui facilè omnia inuadat, & momen- to maneat $olùm: at glacies frigidi$$ima, den$i$$ima, quieta omninò, lenti progre$$us, & maximè diuturna. <P>Ergo magnæ quæ$tionis iam $olutio ex <MARG>Ignis quid $it.</MARG> his emergit, $cilicet, an ignis hic no$ter $ub- $tantia $it, an accidens. Si enim $ub$tantia foret, videbatur durum, quonam pacto in candenti ferro duæ e$$ent $imul $ub$tantiæ mutuò penetrabiles, ignea atque ferrea: tum verò $i altera di$$oluatur, vtpote ferrea $ub- $tantia, dum ignem concipit, fiet corruptio, dum extinguitur ignis generatio fieri dice- tur, quod perab$urdum e$t. Si verò aerem $olùm qui intus e$t ardere latere ardente di- cas, non di$$olueretur $ub$tantia ligni in cineres, nec $errum deterius adeò euaderet: igitur humidum proprium ferri, dum later ferreus accen$us e$t, ardet. Quòd $i omni- nò ignis accidens e$t, quomodo $ub$tan- tiam immutat lignorum in cinerem, ac fer- rum omniaque fermè ab$umit? Itaque ( vt dixi ) hic ignis nihil aliud e$t, quàm $um- ma caliditas cum $iccitate iuncta. Nec $ub- $tantia dici pote$t, ni$i vt glacies, $i pro re, qu&ecedil; gelu cõcreta e$t intelligatur, ita ignis pro re ip$a quæ ardet. Ignis igitur accidens om- nino e$t, atque caliditas cum $iccitate $um- ma, inhæretque $ub$tantiæ $emper quemad- modum reliqua accidentia: non igitur ele- mentum e$$e pote$t, quod & $uperius de- mon$trauimus. Nam naturæ principium ca- $u quodam con$taret, ac pabulo incerto cir- cumferri oporteret, imò eadem ratione gla- cies aliud e$$et elementum. Quòd $i elemen- tum aliud e$t ignis, $iquidem æqualiter cali- dus e$t ac hic, aut magis, igitur & ille pa- bulò indigebit, quoniam pa$ci nece$$e erit: vnde igitur tantæ moli pabulum? Si verò minus calidus e$t, ce$$at ratio ob quam $ta- tuebatur elementum. Siquidem ob hoc ele- mentum ignis po$itus fuit, quòd e$$et $ub- $tantia calidi$$ima quædam ac $icci$$ima, vtranque habens harum qualitatum, vel al- teram $altem perfectam: at non habebit, cùm iam con$tet hunc ignem illo e$$o longè calidiorem, $icciorem, ardentiorem, ac ma- gis penetrabilem. <P>Sed & alterius dubitationis clara $olutio <MARG>Ignis igne calidior e$t.</MARG> emergit, an $cilicet ignis igne calidior $it? Con$tat autem, quòd non ob $olam mate- riam ignis calidior euadit, vt qui in ferro e$t, eo qui in palea, & qui in quercus lignis, eo qui in $alíginis, $ed velut in glacie quæ- dam vix coacta e$t, alia dura, alia prædura, ita ignis quidam vix e$t ignis, vt cùm cande- re ferrum incipit: alius candidor, alius $plen- didi$$imus. Cùm enim accidens $it, augeri ac minui pote$t. Itaque ignis igne validior <MARG>Ignis $ex modis vali- dior euadit.</MARG> euadit $ex modis. Natura, vt diximus: ardentior enim celerius exurit ac ma- gis. Materia, vt qui in ferro $edem ha- bet, eo qui in $tipulis. Motu, nam magis <PB N=378> <CB>fit penetrabilis: Magnitudine, $eu propria, $eu diuturnitate temporis: hoc enim nemini ob$curum e$$e pote$t. Denique re$pirationis <MARG>Modus co- quendi cum modico igne.</MARG> impedimento: non ignorant hoc nautæ, qui exiguo foculo ollam $uperponentes oll&ecedil;, om- nes feruere cogunt, vnde paupertati con- $ultum. Sed oportet <I>(</I> vt dixi ) ne proprio <MARG>Cur calx aqua accen- datur.</MARG> fumo extinguatur igniculus, paululum illum re$pirare. Ob id qui impen$æ con$ulunt, fur- nos exiguos ollæ in modum ex ære confi- ciunt, clatratos in imo $trictè ex ferro, vt cinis excidere po$$it. Vltimus modus e$t, cum cogitur ignis, atque ob id calx aqua ac- cenditur: nam calor in fornace acqui$itus ac latitans, cùm (vt dixi) ex genere ignis $it, exiguæ aquæ frigore intus concluditur, tum motu, tum coitione ip$a in ignem euadit. <MARG>Calx quæ optima.</MARG> <P>Optima igitur calx e$t, quæ $uperfu$a aqua maximos edit $trepitus, & ignem concipit, ligna accendens proxima. E$t h&ecedil;c plerunque coloris cinerei: nam in candida iam ignis exhalauit, quia aër ingre$$us e$t: candor enim fit ingrediente nece$$ariò aë- re. Talis autem ex $olidioribus lapidibus fit: nam lapides, vt $olidiores extiterint, maio- rem & diuturniorem calorem retinent. Quo- modo verò calor in his quæ ardent relin- quatur, & motu ac coitione ignis accen- datur, inferius o$tendemus. Verùm motus non $olùm penetrare magis cogit, $ed & ca- <MARG>Fulmen cur tantam ha- beat vim.</MARG> lorem ip$um accendit, atque ( vt dixi ignem igne calidiorem reddit. Nihil mirum igitur e$t fulmini tantam ine$$e vim, ac ignem illum, qua$i ab aliorum ignium natura alie- num miracula quædam efficere. Namque ob motum celerem non $olùm magis penetrat, $ed ignis ille multò calidior reliquo omni igne exi$tit. Itaque omnia animalia præter hominem $olo contactu occidit, hominem verò vix vnquam euadere licet. Eua$it tamen <MARG>Fulm&etilde; quo- modo cru mena illæ$a pecunias li- quet.</MARG> Ioannes Maria Cardanus, & $uperuixit raro miraculo. Quis verò e$t alius ignis, qui $olo contactu occidat ( hoc igitur ei <I>)</I> proprium e$t, quòd calidi$$imus $it calidi$$imorum, at- que ( vt ita dicere liceat <I>)</I> ignis ignium. Quamobrem & multum refert, an procul, & & ex alto veniat, aut prope. Itaque illæ$a quandoque crumena pecunias colliquat: ne- que e$t enim hoc aut fabulo$um, aut mirum. Namque quod lædit, aut mole, aut mora corrumpit: hic cùm tenui$$imus $it, crume- nam non di$cerpit: cùm verò veloci$$imè moueatur, non hæret, atque ob id crumenæ innoxium. Tran$ire autem nec hærere ob $ubtilitatem in crumenam docet aër, qui & ip$e vacua diducta crumena ingreditur, at- que illam implet: quod fieri non po$$et, ni per abditos meatus ingrederetur, quando- <MARG>Ignis lateres vrens.</MARG> quidem ip$ius os diligenter ob$tructum $it. Ergo ignis $cintilla, fulmini$que pars aëre ip$o longè tenuior, po$tquàm ingre$$a fue- rit, metallo infigitur, ac præ$tanti$$ima illa vi, tum impetu, ip$um repentè liquat. Hanc tam excellentem caloris ac $iccitatis ïmmo- dicæ vim, velut raram, & ob raritatem oc- cultam, quidam turpiter proprietatem ap- pellarunt, cùm con$tet immodicum e$$e ca- lorem, ac ( vt dixi ) ignis ignium. Mirum autem minimè e$$e debet, ignem hunc, aut <CB>alium quempiam, lapides accendere po$$e. Nam ferrum haud candens, tamen accen- dit lignum & ardere facit, & lignum $ul- phur, quamvis lignum non ardeat & $ul- phur vitæ aquam vocatam: quod enim $o- lidius e$t, quod potentia tenuius e$t euincit. In $olidi$$ima igitur materia ignis feruen- tior lapides accendere poterit. Latet autem hoc, quod magno v$ui e$$e pote$t ad vr- bium expugnationem. Oportet autem cùm magno motu hoc ignium genus nece$$ariò coniunctum e$$e, & ( vt dixi) in $olidi$$ima materia. Sed cur fulmen columnas non fe- <MARG>Fulmen ra- rò columnas ferit, & cur.</MARG> rit, non carinas? Rarò quidem hæc ferit, non tamen nunquam: nam Florentiæ in æde maxima, $eu potius in ædis ambitu, vidi- mus columnam fulgure percu$$am ac viola- tam: non tamen ferit frequunter, nec adeò di$iicit, quòd ob rotunditatem ictus labatur. Carinas non ferit eadem ratione, ni$i rarò: <MARG>Aduer$us fulgura cautio.</MARG> nam vltra quinque cubitos $ub terra de$cen- dere negatur. Humilis autem e$t carina na- uis, ac cel$a maius, quam frequenter tangit. Ergo certum e$t contra fulgura auxilium, profundis $pecubus $e abdere: tutiùs enim hoc quàm vel lauro coronari, aut vituli ma- rini pelle tegi, aut æquilæ, aut hyacinthum lapidem ge$tare: nam negant hæc fulmine tangi. Quidam ficum pro lauro $crip$erunt: laurum cohibere comitiales & dæmonas, id e$t, per$ua$ionem illam meticulo$am. At de hyacintho inferius di$putabimus: nam non leues $unt autores, qui hoc affirmant. Fulmi- <MARG>Machinarũ ignearum vis.</MARG> nis admiranda vis olim fuit, $ed de$iit e$$e, bellicorum tormentorum nunc effectibus & copia: parum enim abe$$e videntur à fulmi- nis violentia. Illud vnde veniat, & quam procul, ne$cimus, neque quantum $ecum ponderis ferat. Sunt etiam qui affirment $olum ignem e$$e cum impetu, lapidem nul- lum. Hoc $olùm certò $cimus, turres inte- gras quandoque vno ictu di$iici. Cardani è turre vnica, quæ $ola $upere$t, $ed antiqua tamen, laterum plu$quàm 12000. vno ictu excu$$it, ac di$iecit. At machinæ hæ 60. pleræque pondo ferri per 5000. pa$$uum ( mirabile certè dictu, ni dicto experientia fidem faceret ) ferunt: eædem muros qua- tiunt, excutiuntque turritas vrbes, nec vlla vis tanto malo re$i$tere pote$t. Leui$$ima ære ex Cyprio factitio tubæ in modum ca- nalis efficitur. Neque arctiores, aut latiores in imo e$$e decet, quippe latiores à pila non exactè cluduntur, & ideò minus habent im- petus. Quòd $i cludantur, periculum fracturæ <MARG>Modus ma- chinas igneas faciendi.</MARG> $ubeunt, ob pulueris multitudinem: Arctio- res autem ni longiores efficiantur, quantum oportet pulueris minimè $u$cipiunt. Si lon- giores in imo fiant, breuiores euadunt $upe- riùs, ob idque multum virium. Quòd $i non quantum oportet pila de$cendat ferrea, reli- cto vacuo debiliorem ictum reddunt, & ma- chinam agitant, ac etiam quandoque fran- gunt. Et tamen artifices, magno Principum malo, ne aperti$$ima ratio vilior videatur, men$uras qua$dam fingunt arctiores, alij in imo, alij latiores facientes perperam, cùm vna $it ratio, vt vndique æquales $int, optima & $ecuri$$ima. Machinæ ad $phærulam ponderis ratio centupla, vt <PB N=379> <CB>$i $phæra quam emittere debet, $it pon- do XX. erit machina pondo MM. Cra$$itu- do in imo, vbi pulueris locus e$t, dodrans dimetientis $phærulæ. Licet autem & pon- dus, & men$uram cum eo machinæ augere; $ed minuere citra periculum fracturæ haud licet. In $ummo cra$$itudo labri machinæ non minor triente dimetientis $phærulæ. Canalis dimetientis ( vt dixi ) æqualis dime- tienti $phærulæ & pulueris pyrij pondus põ- deri ip$ius $phærulæ. In minoribus tam&etilde; tor- mentis machinæ pondus ac cra$$itudo maio- rem ad $phærulam proportionem habere de- bet ob $ecuritatem, atque eadem ratione pulueris pondus minus e$$e quàm $pærulæ. Patet ex hoc ratio quantum $patij imum debeat capere, nempe quantum $atis e$t ad continendum puluerem, qui pondus $phæ- rulæ æquet. Foramen vbi ignis accenditur, fundi partem etiam obtineat: nam machi- na non adeò retrò agitur, cùm ignis $olùm pror$um accendatur: ob id rectius collima- re ictu licet, & minore periculo. Nam cùm multum retrò aguntur, paruæ lædunt mili- tes, qui eis vtuntur: magnæ, $i non conti- neantur, incertos edunt ictus, & labefa- <MARG>Signa machi- næ quæ fra- <*>uræ obno- xia $it.</MARG> ctant currus quibus in$ident: $i vi con$i$tere cogantur, fracturæ periculum $ubetint. E$t igitur hoc vnum fracturæ $ignum, vt vehe- menter retrò agatur: aliud, $i men$ura non conueniat, vt cùm tenuior fuerit, aut ar- ctior quàm oporteat, vel inæqualis vel obli- qua, quo nil fermè e$t deterius. Tertium $i- gnum e$t, cum materia ip$a fuerit $quamo- $a aut minimè tenax, aut ve$icis plena, aut rimam obduxerit. Quartum, cùm æruginem contraxerit, aut aqua maduerit: quo errore dum pompa Papiæ, anno M. D. X L V I. $olemnis corporis Chri$ti ageretur, quin- que aut $ex viri ex his qui pompam $eque- bantur, fractis tormentis perierunt. Quin- tum e$t, $i plus pulueris, aut tenuiorem pro cra$$iore immi$eris. Nimis enim aucto ig- ne, nec moram ad exitum inueniente, fran- <MARG>Auxilium machinarum ne frangan- tur.</MARG> gitur machina. Accidit & fractura, dum $phærula nimis violenter intruditur. Auxi- lium præ$tat ne frangatur $u$pecta iam ma- china, $i dum excutere $phærulam debet, in terra iacet: nam ea libertate in eam par- tem agitur, ad quam ignis impellit: $ed tum valde incerto ictu & exitu. Ob id ma- gnas machinas in curribus mobilibus ita collocant, vt $olo ac finitori æquidi$tan- tes $int: atque $ic dum ignem concepe- rint, recta retrò, citráque periculum agantur. <MARG>Machinarũ bellicarum duo genera noua.</MARG> <P>E$t & aliud genus ignei tormenti nouum, cubiti & $emis longitudine, pondere libra- rum LXX. v$que ad LXXX. Canalis capit $phæram pilæ paruæ magnitudine. Ferreo baculo dum exoneratur, $u$tinetur, caudá- que continetur: vnius hominis onus ac ma- china: cæterùm ob cra$$itudinem mirum in modum valida, nec minus tuta. Aliud, in quo cauitas ampla iuxta foramen: varij mo- dioli cauitati imponuntur, omnes eiu$dem magnitudinis, quorum canales canalibus machinæ è directo corre$pondent, vt muta- tis modiolis non concale$cat machina. Vi- <MARG>Machinæ bebbicæ è qua materia fiãt.</MARG> dimus hæc Papi&ecedil; Principis Saxoniæ inuen- ta. Fiunt <I>(</I> vt dixi) è Cyprio ære maiores, $ed <CB>tuti$$imæ è ferro, vnde nunc minores om- nes: maiores tamen ex ferro efficere opero- $um e$t, ob id pleræque è Cyprio ære. Tor- no minores, maiores liquato metallo pla- $tices opera: inde etiam torno. Fiunt au- tem typi pro fingendis machinis plerunque è tribus fru$tis, quoniam ex vno fingere ni- mis e$$et difficile, quando vel $ic etiam gra- ue $it. Pars vna canalis, $ecunda embolus ma$culus, tertia $edes. Ip$a verò machina plerunque ex vno con$tat fru$to. Vidi etiam ex duobus con$tantem, ac tornatili vitæ al- teram altera ab imo alligatam. Materia (vt dixi) æs Cyprium factitium. Con$tat ære ip$o, & $eptima fermè parte plumbi nigri vel candidi, vel aurichalco. Sed impetus <MARG>Pyrij pulue- ris compo$i- tio.</MARG> tanti ratio in pyrio puluere e$t. Hic con$tat ex tribus partibus halinitri, & duabus $ali- gnei carbonis, atque vna $ulphuris: conue- nitque magnis machinis. Sed mediocribus halinitri partes decem, $alignei carboni tres, $ulphuris duæ. Paruis verò halinitri partes decem, carbonis lignorum nucis auellanæ ab$que nodis, tum $ulphuris, par- tem vnam $ingulorum. Contundantur hæc ligneo malleo, madefacta priùs aqua putei, ne ignem dum tunduntur concipiant. Sunt qui acetum addant, qui ardentem aquam, ac $iccent in $ole, $ed non tundunt tunc: fa- cilè enim ignem po$$ent concipere. Verùm tota cura e$t, vt omnia $ic à terrena parte expurgata $int, maximè halinitrum, vt to- tum ardeat, nec quicquam $uper$it. Dein- de, vt ad tenui$$imas partes redigatur, $ic enim partes partibus optimè hærebunt: hoc fiet, $i $æpiùs contundatur, made$cat, $ic- cetúrque. Tertiò, vt cùm perfectus fuerit, in $ole $iccetur: nam iuxta ignem apponere periculo$i$$imum e$t. Ergo iam ta <*>ti effectus <MARG>Cur puluis pyrius à ma- china tanto impetu $phe- rulã mittat.</MARG> cau$a quæratur. Impo$itus hic p<*>is in ma- chinam, $phæruláque obducta, adiecto ab imo machinæ extrin$ecus igne illicò fermè totus àccenditur, ac maius quàm centuplum $patium occupare nititur: quòd enim exi- guus puluis in vola manus non minus quàm centuplum $patij occupet, experimentum o$tendet, cùm $i quantum e$t granum milij, ex hoc puluere accendatur, locum nucis ig- ne compleat. O$tendit & ratio: nam ignis rara materia ac tenuis magnis limitibus continetur, cùm terra & puluis $olida $int ac den$a. Itaque accen$us iam puluis cùm in arcto $it, violenter excutit machinam vndique, nec aliubi faciliorem exitum in- ueniens, quàm vbi $phærula vi inclu$a fuit, eam magno conatu elidit, primò per canalis $patium, inde ea $eruata vehementia foràs expellit, & continuato inde impetu $patia terrarum longa $uperat, & obuia quæque euertit ac diruit. Par e$t etiam cum magno $trepitu hæc fieri, cùm ignis ille affatim & tanto impetu exeat, & aërem repentè con- cutiat. Ip$a quoque $phærula $tridulum <MARG>Cau$a $oni- tus magni machinarum dum exone- rantur.</MARG> quendam $onum, dum aërem velox diuidit, excitat. Tum verò halinitrum, & omne $a- lis genus, $pontè etiam in libero igne po- $itum non leuem crepitum excitat. His tri- bus cau$is, $ed prima præcipuè, dum exo- neratur machina, fragor tantus, ac tonitru non ab$imilis excitatur. Sed $i puluis non <PB N=380> <CB>confertim ardeat, aut quia lentus, aut im- purus, vel non elaboratus, vel quia parum habeat halinitri, lentè emittit, debiliter, & paruo cum $onitu. At $i iu$to tenuior fue- rit, tota $imul ardens frangit machinam. Manife$tum e$t igitur, quòd cùm celeritas tran$itus in ignem ex proportione pendeat, caloris ad pulueris repugnantiam attenuato autem puluere repugnantia minuatur, quòd in infinitum hæc perfectio pulueris progre- di pote$t, $ic vt momento tota accendatur. Tunc verò cum repentè non inuenire exi- tum po$$it, quippe cùm motus omnis tem- pus po$tulet, machinam franget. Igitur non $olùm puluerem licebit conficere, qui om- nes machinas effringet, $ed tenuiore impo- $ito maioribus machinis illæ peribunt: & rur$us cra$$iore tenuibus ac paruis, vix $phæ- rulam excutere poterunt. Igitur intra limites certos atque angu$tos po$ita hæc e$t ra- tio, quæ cum tractantium machinas peri- culo cnniuncta e$t. Ille autem tutò & ma- ximo cum impetu tractabit eas, & ictus di- riget, qui qualem oportebit pro machinarũ ratione puluerem efficiet & admini$trabit. <P>Porrò eadem quæ machinarum, $ed ad- <MARG>Cuniculo- rum igneo- rum quos minas vo- cant, ratio.</MARG> mirabilior cuniculorum ratio e$t. Huius tam atrocis inuenti auctor fuit Franci$cus Geor- gius Senen$is. Docuit hic Hi$panos arcem Lucullianam iuxta Neapolim, quam Galli tuebantur, nunc Ouum vocatam, euerte- re, æde illius $acra cum Gallis, qui intus erant, etiam in mare ex monte tran$lata. Ergo cùm arx maximè in monte iacet, vi- detúrque ob $itum inexpugnabilis, cu- niculum effodiunt obliquum, altitudi- nis quatuor cubitorum, latitudinis duo- rum: nec multum refert obliquitas, dum procul fueris: $ed cùm ad locum quem $u- bruere de$tinas perueneris, obliquum $pe- cum e$$e oportet, vt iuxta A, tum verò ibi etiam $olidam montis $ub$tantiam, ne vis <FIG> ignis conclu$i raritate loci euane$cat: inde locus ille puluere totus fermè completur py- rio, eóque tenui$$imo. Funis verò deduci- tur ex A, v$que ad $pecus o$tium B, hic iux- ta A, vbi puluis e$t, cra$$us ac latus in mo- dum flocci. Totus autem funis aceto, $ul- phure & halinitro incoquitur: inde intectus pyrio puluere, $iccatur in $ole: denuò $icca- to in$pergitur tenui$$imus puluis pyrius, & arundine circumueftitur ab A, v$que ad B: inde cuneis, lapidibú$que C, o$tium, & v$que ad D, clauditur adeò diligenter, vt $olius arundinis locus relinquatur. Igitur accen$o B, funis initio, celerrimè ob pul- uerem pyrium ignis v$que ad A, permeat, accenditque puluerem totum: cúmque cu- neis & lapidibus ob$tructus locus $it, nec $i extrudantur vllus pateat exitus, quia E, noo e$t in directo A, nec D, in directo C, nec <CB>B, in directo ED, nece$$arium e$t vt di$ru- pto monte, quicquid $uperius e$t euertat, totam montis molem concutiens. Ob id viam BA, nõ breuem e$$e oportet: nec locum A, aliqua ex tenui montis parte, ne qua tenue e$$et ob$taculum ignis erumperet, $u- periorémque locum illæ$um permittere. Obliquitas igitur $pecustanti miraculi cau- $a e$t, vt etiam montes euertantur. Refe- runt hæc cuniculorum antiquam rationem omnibus tunc notam: cùm & pari modo obuiam tuti$$imè itur effo$$a è regione ter- ra, vt cuniculis occurrentes ignem exhala- re cogamus, & irritum illius impetum red- damus. Vt verò rectè cuniculis occurramus, docet $onus fodientium, qui va$is æneis cir- cum circa iuxta aggerem intus di$po$itis, per noctis $ilentium excipitur. Et quamvis in- fatigabili opere illum ob$curare inconditis $trepitibus ho$tes nitantur: $i tamen ob$e$$i accuratius atque diligentius rei incumbant indu$tria atque $olertia, faba in auctorem cudetur: ip$i$que doli auctoribus inuentum damno$ius erit, quàm his aduer$us quos do- lus hic excogitatus e$t. Perilai boui $imilem exitum habens. Adde quòd per$æpe, vt in Cunnei præ$enti ob$idione parum peritis Ducibus ab eli$a murorum, & terræ mole acies militum obruuntur, vt quaqua ver- $um, & quam longè ca$ura $it præ$cire opor- teat. Porrò quomodo hæc docere conue- niat, in libris de Æternitatis arcanis defini- tum e$t. Sed cui nondum ratio ex libris illis tradendi, vtendique non in bonorum perni- ciem per$pecta fuerit, nepharij propo$iti e$t etiam vulgata, nedum abdita, huius generis tradere. <P>Sed his relictis, rur$us ad ignis vim re- <MARG>Cur ignis $ub cineri- bus $eru<*>ur<*></MARG> deamus, ex qua non leues dubitationes or- tum habent. Nam cùm dixerimus motu il- lum con$eruari, cur, dicet aliquis, melius $ub cineribus pruna $eruatur quam detecta, cùm cineres omnem prohibeant motum <*> Hæc facilis e$t dubitatio, atque ad hunc li- brum minimè pertinens, in quo propo$itum e$t, $olum magna & difficillima ac pulcher- rima per$equi. Quamobrem in po$terum <*> talibus ab$tinebo, qualis e$t hæc propo$ita dubitatio. Itaque illi re$pondere $atis e$t, ignem $emper motum habere aliquem, $ed prunas admodum tenuem, qui etiam $ub ci- neribus maneat. Cùm igitur prunæ detectæ $unt, aër corrumpit ignem illum circum- $tans: mauult enim corrumpere quam cor- rumpi: nec tam tenuis motus illum $eruare pote$t, verum contectus cinere, ab aëris offen$a tutus e$t. Itaque tribus modis ignis $eruatur: vel cum motum ex $eip$o excitat, vt in cereis, & generaliter vbi flamma mo- tu $uo $eip$am tuetur: vel cùm aliunde mo- tu fouetur, vt flante vento, vel follibus, vnde magna incendia fermè omnia dum venti validi flarent, facta $unt. Tertiò, cùm tutus e$t ab aëre, $ic tamen vt re$pirare po$- $it, velut $ub cineribus. Nec refert an cine- res alieni $int, an vt in quibu$dam lignis <MARG>Cur ignem magis $ub- $tantiam e$$e<*> dicamus quã glaciem.</MARG> contingit, illos $ibi circumcirca paret. Alia e$t etiam dubitatio cur ignem magis $olea- mus dicere $ub$tantiam quam glaciem: nam nemo glaciem $ub$tantiam dixit, ignem <PB N=381> <CB>autem plerique non $olum dixerunt, $ed etiam exi$timauerunt, cùm tamen ambo ac- cidentia $int. Cau$a e$t in promptu. Acciden- tia $olemus appellare, quæ ad$unt non cor- rupto $ubiecto: talis autem videtur glacies. Nam gelu concreta aqua, lac, vinum, $o- luto gelu eadem con$piciuntur. At igne ple- raque corrumpuntur, & quæ manent, vt lapides & metalla, læ$a vehementer vi- dentur, præter aurum & argentum, & pau- culas gemmas: ob id ignem arbitrabantur maius aliquid e$$e quàm calorem. Huius tamen differentiæ cau$am $uperius docui- mus. <MARG>An aliquis ignis non $plendeat.</MARG> <P>Erat & aliud dubitatione dignum: quo- niam ignis quiddam à quocunque calore $e- paratum videbatur, non tamen e$t, licet co- lorem mutet, & $ibi $imilem facilè gignat. Sed non omnis ignis $plendet: etenim fer- rum igneum $ulphur accendit & vrit, ex quo patet ip$um ignis iam formam conce- <MARG>Aqua ard&etilde;s vritur illæ$o linteo quòd ea madet.</MARG> pi$$e, nec tamen $plendere. Ita diuer$a ra- tione ignis quem ardens aqua emittit, non $olùm ob $ub$tantiæ raritatem, $ed quia mi- nus calidus e$t: ob id et$i con$umatur & $plendeat, vix dicam illum ignem, qui lin- teum cui inhæret, & quod aqua ip$a maduit, <MARG>Manus vt ardeat ho- mine non $entiente.</MARG> non vrat, ignem dici debere. Eadem ratio- $ie $i diutiùs di$tilletur, attenuetúrque ma- gis, magno miraculo manus ardebit, neque $entiet. Itaque $i quis rectè in$piciat, po$t- quàm calor certam metam attigit, ignis di- ci meretur: hæc autem meta non vna e$t, $ed quum aërem vincere pote$t. Quum verò eò iam peruenerit, $plendoris & lucis ac ro- boris tantùm acquirit, quantum etiam ca- lor ip$e, ip$éque ignis augetur. Vim verò iuxta $ub$tantiæ, cui ine$t, den$itatem: nam pruna calidior ob id flamma e$t, adeò vt py- rius puluis à pruna $tatim à flamma vix ac- cendatur: atque id qui cau$am ignorant, tanquam rem magnam admirantur. Ergo vt ab initio dixi, ignis nihil aliud e$t, quàm calor valde magnus cum $iccitate iunctus: <MARG>Ignis ratio non minus con$tat $ic- citate quam calore.</MARG> nam ab$que $iccitate ignis e$$e non pote$t, aliter aqua feruens ignis e$$e po$$et. Non minus igitur ignis e$$entia à $iccitate ip$a pendet, quàm à calore. Hac igitur de cau- $a faces è quocunque ligno facere edocti $umus: $ed $i ex den$iore ac $olidiore, diu- <MARG>Faces quo- modo è quo- cunque ligno fiant.</MARG> turniores. Stolonem querneum, cubi cra$- $itudine à vertice ad imum diuides in pluri- ma fru$ta, velut duodecim, aut $exdecim, pluráve, ita vt imum integrum maneat, in- de $iccetur in furno duobus, tribú$ve die- bus: exclu$o itaque humido aqueo quum remaneat quod pingue e$t, ardet vt tœda: & $i longitudine hominem æquat, durat alacris flamma per horæ ac dimidiæ $patium lumine $plendidi$$imo. Ergo, vt iam dixi, <MARG>Ignis ab aqua triplici ratione ex- tinguitur.</MARG> tam frigidis ignis extinguitur, quàm humi- dis obruitur: ab humidis quidem duabus cau- $is, tum vt contrariis, tum quòd re$pirare ac moueri illum prohibeant: à frigidis autem, $olùm vt contrariis. Ab aqua igitur, triplici ratione extinguitur. <MARG>Modi quibus ignis genera- tur.</MARG> <P>Nunc tandem $upere$t, vt cau$as gene- rationis illius o$tendamus, neque leuem habent in $e ob$curitatem. Igitur primò, quot modis fiat con$ideremus. Fit autem <CB>propagatione, anti$pa$i percu$$ione, fri- ctione, putredine, coïtione. Nam qui vel $peculis concauis, vel $phærulis per$picuis generantur, ad coïtionem manife$tè perti- net. Sed coïtionis o$cura ratio non e$t, nam- que $i denis viris nummos denos di$tri- buas, $inguli habebunt nummum: $ed $i in quinque, binos. Si igitur calor qui per ma- gnum $patium di$per$us e$t, in vnum con- trahatur, quicquid magnæ illi quantitati inerat, & modicæ illi ine$t: quamobrem magnus calor in paruo $patio contentus, magnos effectus producet, magnú$que ob id dici merebitur, atque ob id ignis. Hoc enim adeò planè expo$itum e$t, vt repetere haud $it nece$$arium. Sed qui anti$pa$i fit, ad coïtionem reducitur. Non enim ob aliud anti$pa$is accedit, quàm quòd in vnum co- git: ergo & huius cau$a cognita e$t. Propa- gatione autem o$tendimus quomodo gene- retur $uperius. Vnumquódque enim natura con$tantium atque mortalium $ibi $imile ge- nerare aptum e$t, itaque nihil mirum ex ig- ne ignem accendi: verùm frictio & percu$- $io à motu initium habent: putredo autem non $ufficit ignem accendere, $ed vel alio calore confirmatur, aut motu, aut anti$pa- $i, atque coïtione. Itaque $i quo modo mo- <MARG>Motus quo- modo calor&etilde; & ignem ge- neret.</MARG> tu ignis accendatur docuerimus, modos om- nes $imul quibus ignis accendi po$$it de- mon$trabimus: & quòd tantùm tres verè $int, coïtio, propagationem motus, quan- quam longè plures e$$e videantur. O$tende- re autem quomodo ignis à motu generetur, non aliud e$t, quàm quomodo motus $it cau$a caloris demon$trare: nam $i motus e$t cau$a caloris, erit & augmenti illius. Ignis autem ( vt diximus ) nihil aliud e$t, quàm color in immen$um auctus. Ergo quónam pacto motus calefacit, inquirunt Ari$tote- lici, ac multa nugantur: tandem verò ad id redeunt, vt calor $it effectus motus: e$tque hoc ac $i dicerent, Ne$cimus. Idem enim per idem o$tendere, certum nugacis atque imperiti argumentum e$t. Quid tandem ob$- <MARG>Auerroës in paraphra$i Metaphy. tract. 2. col. 2.</MARG> curè & $uo more dixerunt quidam, quòd calor hic in aëre iam e$t, $ed per motum ad formam illam deducitur, e$$éque hunc ca- lorem illum qui à de$ideribus prouenerit? O egregium hominem: calida non cen$ent a$tra, inde calorem illum a$trorum ignem e$$e volunt. Quòd et$i caliditatem efficere $idera, quæ calida e$$e negant concedatur, rur$us dubitatio emergit, quomodo calo- rem illum motus augeat. Certum enim e$t, conceptam caliditatem antè à $yderibus ab$- que motu nondum e$$e igneam. Alexander <MARG>Quomodo <*> lapidibus ig- nis excutia- tur.</MARG> rectè $entit in hoc, quòd non ex lapidibus excutitur ignis, $ed aër qui ibi continetur, attritu repentino vertitur in ignem. Sed $i ita e$t, cur non è $olidi$$imis lapidibus, vt porphyrite, ac duri$$imis magis excutitur, quàm à mollioribus, vt chry$tallo & chal- cedonio? Rur$us, cur non è duobus lapidi- bus eiu$dem generis magis, vt chry$tallinis, quàm è chry$tallo & chalybe ignis proue- nit? Deinde, cur ( quod maximum e$t ) $i $olus aër accenditur, $cintillæ illæ magna ex parte, ac veluti graues, lento proce$$u de$cendunt? Nam purus ignis, aut non de$- <PB N=382> <CB>cendit, aut $i impetu cogatur, celeriter de$- cendit. Cùm igitur lentè de$cendant quæ- dam, non ex $olo aëre illæ con$tant. Ergo quòd non $it in lapide ignis conceptus, re- ctè dixit Alexander: vret enim ignis lapi- dem, & rur$us lapis tangentis manum, & facilè accenderetur, & alimento indige- ret, & duobus lapidibus concu$$is $imul fa- cilè elideretur, vt duobus chalcedoniis, at- tritus enim $ufficeret ad elidendum ignem: quorum nullum cum verum $it, liquidò con- $tat ignem in lapide non contineri. Sed nec rur$us ( vt dixi <I>)</I> ex aëre generantur: nam lapides vt duriores $unt, indigent maiore percu$$ione vt ignis generetur. Ergo $i $o- lùm $ufficeret aërem repentè concuti ex tali ictu, qualis e$t is quo è chalybe, & chry- $tallo ignis excutitur, ex duobus chalybis fru$tis po$$et ignis generari: at non e$t $ic, $ed, ( vt dixi <I>)</I> duriora vehementiores ictus expo$cunt, ignémque creant $olidiorem ac viuaciorem, vt cuius quandoque $cintilla non paruo maneat tempore. Quinetiam qui- dam $unt lapides vitrei ac molles, qui leui$- $imis ictibus, vel $olùm tacti, ignem, $ed minimè viuacem, edunt. Indicium verò certum e$t ex lapidis $ub$tantia ignem ge- nerari, quòd $ine illius attritione nunquam eliditur: aër etiam <I>(</I> vt diximus) in flam- mam, non $cintillas, vertitur. Quinetiam molæ circumactæ, cùm aqua non aëre ob- ductæ $int, ignem tamen emittunt: lapides etiam ip$i non ni$i ex angulis. Itaque non in lapidibus abditus latet ignis, nec concu$- $o aëre ex aëre generantur. Sed nec quòd in illis potentia $it ignis, vllum certum e$t in- dicium: vix enim in ignem proiecti accen- duntur, nec à frigido vnquam inflamman- tur, & epoti $trenuè refrigerant. Quare ma- nife$tum e$t, ex attritione lapidis ad tenui$- $imas partes illius $ub$tantia redacta, ignem generari, e$$éque huius materiam, vel il- lius ad hoc aptiorem. Namque puriores ac non parum duri, ac tenui $ub$tantia con- $tantes, vt chalcedonij, chry$talli, atque huiu$cemodi, apti$$imi $unt: contrà fragi- les, aut præduri, aut cra$$a con$tantes $ub- $tantia, minimè apti. Sic etiam ex $agittæ motu plumbum lique$cit: quoniam extre- mæ partes, minimè angulorum, quæ tenui$- $imæ $unt, atteruntur. Idem contingit in longo motu, quòd in pluribus exiguis repe- titis: velut cùm tabulæ gladium affricamus: $ed hic eo vehementior attritio, quo id quod $uppo$itum e$t, etiam duritie $ua re$i$tit, vt aër in medio compre$$us dum attenuatur at- tenuat. Sed ad id vnde digre$$us eram, de motu accendente calorem, reuerti opus e$t: nam ex hoc omnia fermè pendêre videntur. Itaque ex aqua ignem vnquam accendi vi- demus, ex aëre autem non ni$i propagatio- ne, non motu: & $i humidorum aliquod accenditur, vt oleum ac vinum, ab igne, non non motu, inflammatur. Ergo quod motu acceenditur, $iccum e$$e oportet, non humidum: quod verò ab alio igne, etiam humidum e$$e pote$t. Quòd igitur $iccum e$t ac vehementer, iam ex dimidio ignis e$t. E$t enim ( vt dixi ) ignis vehemens cali- ditas ac $iccitas. Indiget igitur hoc quod <CB>$iccum e$t, vt tantum incale$cat: verùm partis & totius eadem ratio e$t. Si enim in- cale$cit motu vehementi, etiam vehemen- ter incale$cet. Cùm igitur $iccum motu col- liditur, vt rarum euadat ac tenuè nece$$e e$t: at tenuis $ub$tantia & $icca, ignea e$t. Vnaquæque enim materia $ub certa quan- titate formam ad $e rapit. Hoc $olùm e$t igi- tur bene dictum, quòd calor ille qui è $yde- bus mi$tis ine$t $iccæ iunctus materiæ, dum motu nimis attenuatur non repugnante hu- mido, quippe cùm $iccam eam iam $uppo- $uerimus, nec formà priore vt pote lapidis, adeò ob tenuitatem debilitatæ, ne $imul qualitates lapidis ade$$ent, abe$$et verò $ub- $tantia, ignis formam $u$cipiunt calore agente. Ergo hic modus coïtioni, qua$i con- trarius e$t: in illo con$tante materia calor cogitur, hîc $ub eodem calore materia ip- $a attenuatur. Indicio e$t hanc e$$e cau- $am, quòd aqua motu in aërem verti- tur, vt qui$que vbi illæ cadunt magno im- petu pote$t videre. Nam attenuata $ub$tan- tia cùm humido iuncta $it, aëris formam induit. <MARG>Frigus nihil e$t actu, $ed $ola caloris priuatio.</MARG> <P>Verùm dubitabis, in frigido aëre ac ma- teria, in qua iam frigus $uperat, vt in lapi- de, cur calor in$urgit, cùm frigus $it poten- tius? Re$pondeo, frigus $i pro actu intelli- gatur, nihil e$$e ni$i calorem illum exiguum: quod autem non e$t, nullas habet opera- tiones. Ob id frigus non in$urgit, cùm $ola priuatio quædam $it, $ed calor, qui tamen ad paucitatem $ubiectæ materiæ compara- tus, magnus e$t. Indicio e$t frigus nihil om- ninò e$$e præter caloris priuationem, ter- tianarum rigor, in quo cùm nulla $it mate- ria frigida, $ed $olius caloris fuga, frigus tamen non leue $entitur. Vbi ergo calor exi- guus in materia pauca fuerit, $eruatur. Ea- dem ratione nec $iccitas aliud e$t, quam hu- midi priuatio. Quamobrem $icca humectari <MARG>Siccitas non e$t ni$i hu- midi priua- tio.</MARG> impo$$ibile e$t, cum non $it reditus ad ha- bitum ex priuatione. Sed difficilius e$t hu- mectare, quia humidum principium e$t ex elemento, calor ex cœlo, quod $emper dif- fundit. Re$taurantur igitur $olis adiectis ma- teriis. At infrigidare, aut $iccare, faciliùs conceditur, cùm impedimento con$tent hæ mutationes. Iu$tè ætherem, & aquam prin- cipium naturalium rerum antiqui po$uêre, quòd in altero calor dominari exi$timatur in reliquo abundet humidum. Iu$tius aërem, $i ille calidus e$$et & humidus. Terram ne- mo: nam ip$a frigida, $iccáque e$t. Sed ca- lida præter naturam difficilè refrigerantur, motus enim con$eruat. Ergo difficilius quæ natura talia $unt, motus enim eo- rum perpetuus. Verùm in aëre frigido $cintilla ignis illicò, ni $uccurratur, extin- guitur. Sed aër non pote$t prohibere gene- rationem quæ intus fit, illo tantùm circum- ambiente. <P>Verùm rur$us dices: $i frigus nihil e$t actu, $ed $ola caloris priuatio, quomodo frigida refrigerant, vt calida calefaciunt? Frigus $emper e$t cùm multa maria, im- po$$ibile verò tenui$$imum aliquid e$$e fri- gidum: multa materia impedit, nec ca- lo penetrare po$$it neque moueri, quare hoc <PB N=383> <CB>modo refrigerat. Ergo quod calefacit, per $e calefacit: quòd refrigerat, $olùm ex ac- cidenti. Repugnabis for$an, quoniam re- frigerari $entimus nos, non aliter à frigidis tum repentè, vt à calidis calefieri, vt pro- ducta frigoris quædam $pecies videatur. Equidem ( vt dixi ) nihil aliud e$t frigidum, quàm caloris priuatio: & quæ mouentur nec con$i$tunt, refrigerantur, vt aqua, & ventorum validorum aër. Porrò cùm conta- ctu re$rigeratur, $olùm $uperficies refrigera- tur, fugiente intus palàm calore: nec po$$ibi- le e$t ob hoc $ubitò quippiam refrigerari, mora autem ducta refrigerantur etiam pe- niti$$imæ partes. <P>Atque hæc vera $unt rerum naturalium fundamenta, in quibus nihil e$t repugnans. Qui verò eas qualitates $ub$tantiis affixas imaginantur, & frigiditatem aliquod e$$e naturæ principium, in difficillimas perue- niunt quæ$tiones, rerúmque quæ videntur cau$as dicere non po$$unt, omniáque $ilen- tio ac verbis ob$curis inuoluere, tum etiam ambiguis, nituntur. Igitur calor ip$e propria qualitas e$t cœle$tis, hæc agitans corpora, quæ motu adiuta ignem creat. Si à materia obruatur ac impediatur, frigus gignit. Quæ- cunque autem motu non eadem manent, frigidiora euadunt, vt aqua & aër. Aëris verò temperiem facit radiorum multitu- do Solis, tum $yderum, quos excipit, qui illum calefaciunt. Terra verò non adeò e$$e frigida pote$t vt aqua, quoniam non mouetur. <P>His itaque con$titutis, quibus non pauca quæ iamdiu latuerunt, o$tendemus naturæ $ecreta, ad ignis rur$us hi$toriam reuertan- tur. Verùm de $ub$tantiarum $ubtilitate ali- <MARG>Subtilitatis in $ub$tantia genera.</MARG> qua priùs præponere oportet. Quædam igi- tui dicuntur tenues per $e, vt aër: quædam quantitate, vt capilli: quædam quia fluunt, vt $anguis: quædam quia in partes tenui$$i- mas diuidi po$$unt, vt aurum: aliæ quia plu- ra ex his habent, vt $pititus, qui no$tra- <MARG>Subtilitates ab arte, na- tura, & igne in quibus differant. Plumbum quomodo in puluerem tran$eat. Ignis quo- modo atte- nuet.</MARG> rum $unt operationum in$trumenta. Fiunt autem ab arte pleraque tenuia, velut plum- bum, quòd adeò attenuatur arte, vt in pul- uerem redigatur, ex quo horologia fieri $o- lent. Liquefactum enim agitatur celerrimè in mortario: ideò cum cogi non po$$it, tran- $it in puluerem. Et quamvis ars in tenui$$i- ma redigat ligna, aut lapides, aut metalla, non tamen ip$a mi$cet, nec attenuat $ub- $tantiam, $ed $olùm quantitatem. Ignis ve- rò $i attenuat, $eparat: aut $i mi$cet, non attenuat. Separando enim quæ cra$$a $unt, attenuantis $peciem præbet. Sola natura $i- mul mi$cere atque attenuare $ub$tantiam pote$t. Cùm enim ( vt dixi <I>)</I> nunc vocem $ubtilia quæ duci po$$unt, atque ea ductilia, vel humida e$$e nece$$e $it, ignis verò $ic- cet, attenuare non pote$t, ni$i $eparet. At- tenuat ergo vel comminuendo $icca, vt cùm arenam in puluerem redigit, aut col- liquando, vt metallica: tenues partes $e- parando, vt in di$tillationibus. Verùm dum $icca comminuat, colliquet humida, etiam <MARG>Di$tillatio- nis v$us & genera.</MARG> attenuat. Contigit tamen in di$tillationibus aliquid attenuari ac alteri mi$ceri, cùm à calido humido, non ab igne fiunt. Calor <CB>enim mi$cet, & cum humido attenuat. Fit autem hoc va$es in aquam feruentem im- mi$$is, vocátque Mariæ balneum. Proximum bonitate di$tillationis genus huic in equino fimo: inde quod per cineres præ$tanti$$imum in oleum detractum e$t. Nam cùm calida $it ac humida $ub$tantia, per multos men- $es calorem $eruare pote$t, atque eò longio- re temporis $patio quàm vuarum acini, quo oliuarum $ub$tantia den$ior e$t, ac pinguior. At nullum horum metalla liquare pote$t, $ed illa igne indigent. Sed vt ardenti$$ima di$tillatio fit per ignes, ita mi$tioni ac veræ attenuationi inepta: cui fermè $imilis e$t, quæ fit per cineres. Nam $i igne di$tillata fæcibus $uis mi$cueris, fiet totum pro mo- lis ratione grauiùs quàm antea, tum etiam <MARG>Ignis nõ ve- rè attenuat.</MARG> $iccius. Non igitur verè attenuat ignis, $ed natura ip$a, quæ totam $ub$tantiam conco- quit ac mi$cet. Vnde ob $ubtilitatem omnia in vnum conueniunt, mi$túmque den$ius, fit, & tamen ex $ubtili$$imis compo$itum partibus. Ergo in naturali coctione, vt quæ in liquido duri$$ima, etiam vim ignis obti- neat, & mollis balnei in attenuando, partes cra$$iores comminuuntur, quod ab igne im- petrari non pote$t. <MARG>Aquæ diflil- latæ an vires habeant.</MARG> <P>Sed ex his non leuis emergit dubitatio. Nam $i ignis cuncta calefacit, $iccátque, omnes aquæ, quæ di$tillatione habentur, calidæ ac $iccæ e$$e deberent. Nec repugnat $ub$tantia, quòd aquea $it: talis enim cùm fit ardens, & vritur, & corpora humana egregiè excalefacit, ac $iccat. Rur$us aquæ omnes frigidæ $unt ac humidæ, vincente $ub$tantia. At neutrum $emper verum e$t, imò aliquæ ex his $imiliores $unt his, à quibus excipiuntur: vt ro$àcea, odore, $a- pore, viribus. Vrceus aquæ plantaginis fluentem vndequaque $anguinem $i$tere po- te$t. Non idem facit lactucæ aqua, et$i $it frigidior. Quidam nuper dum memoriam augere niteretur, meli$$am triduo albo vino infundit, inde leuiter expre$$o vino, aquam di$tillando collegit, cuius potu memoriam recuperare vi$us e$t. Sed cùm calidi e$$et ie- coris, bonam valetudinem penè funditus euertit. Atque hunc modum Chymi$tæ vo- cant, $tellas cœlo infigere. <P>Quæri igitur $olet, an aquæ hæ proprias vires retineant? Diximus olim, dum de malo medendi v$u loqueremur, nullas e$$e vires, quòd odore, & $apore de$tituãtur. Ab$ynthij enim aqua, nec ab$ynthiũ redolet nec amara e$t: imò quod mirum e$t, $ubdulcis. Ard&etilde;s ta- men, vt ro$aceam præteream, fid&etilde; facit ine$$e vim aquis. Nam $i talem ob ignem e$$e di- cas, qui e$t quòd nulla aliarum talis $it? Nam hæc egregiè calefacit, $iccat, pene- trat, acutum olet, ardet. Itaque vires aquis iam ine$$e certum e$t, $ed nec omnibus, nec æquas. Quæcunque enim res tenuem $ub- $tantiam habent frigidæque iunctam, aquam emittunt $ibi non ab$imilem, vt ro$a. Quæ verò tenuem & calidam $imilem $ed vren- tem emittunt, vt vinum, & metallicorum quædam. Quæ cra$$am & calidam, di$$imilem & prauam, vt ab$ynthium. quæ cra$$am ac frigidam, di$$imilem, $ed non prauam, vt cu- curbitæ. Iuxta hanc rationem vires aqua- <PB N=384> <CB>rum, quæ leui excipiuntur igne facilè perdi$- ces. Nam quæ vehementi igne indigent, om- nes $iccant vehementer, plerunque etiam excalefaciunt. <MARG>An $it po$$i- bile facere aquam quæ in multa $e- cula vitam pror<*>et.</MARG> <P>Ergo hîc rur$us dubitatio alia oritur, an aquam liceat facere temperatam, quam quintam vocant e$$entiam? Erit autem hæc ( vt docebo <I>)</I> æther, id e$t, $ub$tantia te- nui$$ima mobilis, & quæ motu calorem temperatum retinet, & tamen plurimum. Hæc igitur vires omnes con$eruare pote$t, & vitam producere. Nam cum tenui$$ima $it, mi$cet $e humido primo, penetrans $o- lida, ac excrementa $eparat, quæ in illo continentur. Qui verò calidi plurimum ha- bet, eiicit impurum quicquid e$t, natura- lémque ob id calorem in$taurat. Nihil enim aliud e$t $enectus, quam naturalis caloris imminutio: imminuitur verò, quia motus prohibetur, vt de igne dixi: $imilis e$t enim huius ad illum ratio. Motus verò prohibe- tur ob terræ $ub$tantiæ abundantiam: quo- niam $ola terra plurimam habet materiam, & motu omninò caret. Ergo aqua illa calo- re cùm $it temperato, nec cor vexabit, nec iecori infe$ta erit. Itaque $ola hæc, i$ta quæ diximus præ$tare pote$t. Referunt in Bonic- ca in$ula, quæ ab Hi$paniola orbis noui M. C C. pa$$uum millibus di$tat, fontem in vertice montis e$$e qui $enes re$tituat, non tamen canos mutet, nec tollat iam contra- ctas rugas. Cuius rei præter per$euerantem famam, locuples te$tis Petrus Martyr An- gerius Mediolanen$is, à $ecretis Regis olim Hi$paniarum, in $uis decadibus orbis nuper inuenti. Sed Ouiedus con$tanter negat. Nos e$$e po$$e non dubitamus, e$$e haud fatemur. Tum minus id credendum, quòd breui, & paucis diebus id fieri dicunt. At homo an- norum multitudine $ene$cit, non igitur iu- uene$cere pote$t, ni$i annorum $patio: quamobrem id tentare atque experiri diffi- cillimum. In a&cuml;re bono, aqua optima e$$e debet: aër autem optimus (vt dixi) in mon- tium iugis: ibi autem incommoda multa hominibus, quare paucis v$u euenit vt à natura auxilium hoc a$$equantur. Ergo vt ad rem reuertar, ne tam longè petatur, cùm ardens aqua diuturno circulationis motu te- nuitatem retinens, caliditatem, acumén- que $aporis ác odoris exuerit, æther e$t. At- tamen primùm fragrat. E$t enim nil aliud odor frangans, quam acutus, cum modera- tus extiterit. Indicio e$t, quòd piper non fragrat, nec zingiber, quia immodicè $int acuta, parua tamen quantitas benè olet. At quæ bene olent contraria ratione, cinamo- mum, amomum, crocus, garyophyli, li- lia, mo$chus; moderatè acuta $unt: & $i plurimum ex his naribus $uppo$ueris, vt piper, cerebrum feriunt, nec bene olere videntur. Allia & cepæ, quòd humorem habeant putredinis haud expertem, et$i acu- ta $int, tamen etiam quia moderata non $unt, fœtent. Igitur ardentem aquam, $i ad temperamentum redierit, tenuitate re- tenta nece$$e e$t fragrantem fieri: & $i fra- grans fiat, nece$$e e$t vici$$im in æthera e$$e conuer$am. Fit & quæ iuuentutem in- $tauret aqua cum ty<*> carne, fit & cum hel- <CB>leboro, qualem apud patrem meum vidi: $ed hæ diuexant corpora, & iuuentutis ima- ginem fucatam redimunt, non præ$tant iu- uentutem. Æther verò veram præ$tat, cùm eam retineat diu quam habent, & exornet. Sed nunquid $emper? Non, $ed cùm non fue- rit prohibens: prohibens autem materia multa. <P>Rur$us ne igne, qui calidi$$imus e$t, te- <MARG>Ignis an æthere te- nuior.</MARG> nuior æther? Certè $ic, nam cœlo conti- guus, ideóque leui$$imus: impre$$am enim ab a$tris caliditatem circulatione modera- tur tenuitate retenta? atque eodem modo hæc aqua calore ignis ad $ummam redacta tenuitatem, motu ip$o refrigeratur, ac tem- periem acquirit. Itaque & hæc, & æther, medium qua$i $unt inter mortalia, immor- taliáque. Locum enim cùm habeat ac tem- periem, tum $ub$tantiam cœlo proximam, corrumpi nequit. Dum verò infrà impelli- tur, refrigeratur, atque $ic po$t multa $ecu- la corrumpitur. Itaque medium e$t qua$i mortalis, ac immortalis, cuius generis Stoi- ci animam humanam e$$e credunt. Sed quòd hîc ex ardente aqua æther elaboratur, cùm à calore attenuetur, à motu non cogatur, non parum tenuius euadit. Itaque $imili ra- tione vtrunque afficitur. Sic verò quæcun- que calore ignis permutantur, euidentem ca- liditatem & $iccitatem acquirunt: vt calx & cinis. Sed differunt, quia in calce calor <MARG>De differen- tia calcis <*> cinere.</MARG> non finitur, in cinere iam exhau$tus fermè totus e$t. Ob id qui e$charotica componunt ex calce & cinere medicamenta, à calce præ- cipuè caliditatem quærunt, à cinere $iccita- tem. Sic qui aquam qua metalla $eparantur, educunt. Fit autem hoc modo: Halinitri <MARG>Aqua quæ aurum ab ar- gento $epea- rat.</MARG> partem vnam, liquidi aluminis, quod ro- chæ vocant, partes tres, arenæ mediam, $iccata diligenter, & purgata igne di$tillan- tur vitreis va$is. Colligitur autem $eor$um quod priùs effluit, cùm crocea demum vi- detur va$is facies: actis ignibus alia $ucce- dit, quæ priore excipitur plerunque: & ta- men $i aquam fontis excipias, adhuc adeò acris e$t, vt nihilominus argentum di$$ol- uat, & ip$um ab auro $eparet. Separatur autem $ic: Aqua extractæ partem modicam accipe, cui argenti puri$$imi pondus oboli, id e$t, XII. granorum impone, ac impo$i- tam cineribus tamdiu permitte, donec di$- $oluatur argentum. Hæc purgamenta calci tenui $imilia in imum va$is demittet, qui- bus $ublatis quod reliquum e$t aquæ purio- ris, toti aquæ à qua iam detraxeras addes, quæ $imili exemplo & ip$a purgamenta illis $imilia in imum demittet, quibus $ublatis a quam totam puri$$imam, ac magis habe- bis ad argentum ac cætera metalla, præter aurum, di$$oluendum efficacem. Cùm verò facilè euane$cat, va$e vitreo diligenter oc- clu$a tenetur. Vires autem æ$timanti quan- tas habeat, quæ excepta ( vt dixi ) aqua pu- tei, etiam $ine igne in horis 24. argentum in aquam redigat, modico autem cinerum calore in duabus aut tribus horis, non e$t qui miram vim vaporibus illis extremis, ac aquæ in quam vertuntur, imò incredibi- lem non tribuat. Eiu$dem generis e$t, quæ <MARG>Aqua pote<*> ti$$ima.</MARG> fit $alibus ammoniaco, nitróque, tum cal- <PB N=385> <CB>chanto & alumine liquido, æquis partibus, addita illis demum æruginis parte quarta: hæc eadem arte facta, nec ip$is parcit la- pidibus. Si tamen aliquid O$tracitis lapi- dis Smiridis vocati, quo gemmas expo- liunt, addideris, copio$iorem aquam & me- liorem habebis, quia non vritur. His igi- tur experimento acceptis, videamus cur aqua hæc adeò potens euadat: namque ma- nife$tum edocet experimentum, $icciorem partem vi ignis attenuatam, vim igneam ac <MARG>Aquarum ardentis & $eparationis comparatio.</MARG> erodentem $u$cipere. Sed cur non ardet aqua $eparationis, vt ardens? quia ardens cali- dior e$t ac tenuior, & etiam minus $icca: ideò ardere pote$t, & egregiè calefacere, non tamen erodere. Illa verò erodere pote$t, non ardere, parúmque calefacere. Simili igitur ratione quod ex calchanto oleum vi ignis excipitur, quum $icci$$imam partem in humorem vertat, acuti$$imum e$t, atque <MARG>Aqua quæ ve$icæ lapi- dem pote$t confringere.</MARG> linguam vt ignis ferit. Con$t at igitur & hac ratione aquam fieri po$$e, quæ lapidem ve$i- cæ per catheteram immi$$a, illicò confringet. Nam còm duo $int nece$$aria, & quod lapi- dem atterat, & quòd ve$icæ $it innoxia, pri- mùm præ$tabit modus ac materia: nam ex- tremos vapores è $corpionum cinere, vel Macedonici petro$ilij, vel tecolitho, aut lapidibus cancrorum excipiemus: $ic enim aqua fiet quæ etiam porphyritem commi- nuat. Porrò innocentiam præ$tat, $i materia ex qua aqua excipitur, omnis $al$edinis ex- pers fuerit. Non igitur è $alis genere aliquo, aut alumine, vel calchanto, aut vini fæce, $ed ex aliquo eorum, quæ nuper retulimus aquam excipere oportebit. Opus autem $em- per e$t diligenti experientia, in confirman- da $ubtili ratione, vt ea quæ adeò $ubtiliter explorauimus, $ecurè per experientiam con- firmata, in v$um hominum po$$imus dedu- cere. Equidem $cio $tercus columbinum ac parietariam, vel illud hac arte in aquam deductum, lapides ve$icæ duri$$imos fran- gere po$$e. Quodnam autem illud $it, quòd id facturum $it, & ab$que noxa, experien- tia declarari oportet. Nam & hircinus $an- guis, & leporis pellis, & vitrum, multum probantur ratione: $ed tamen nihil horum for$itan $eor$um, $ed ex his aliqua $imul iuncta, atque certa men$ura. Metallicum certè $it tale oportet, aut ad metalli naturam mutatum. Audiui quondam inuentam à quo- dam Ianuen$e, $ed denuò ami$$am morte il- lius, qui eam notam nemini facere vo- luit. Hoc certum $anè e$t, inueniri po$$e, at- que hanc e$$e illius artem. Dubitatur autem an tenuia magis acuta $int, & an magis <MARG>Tenuia an era$$a magis erodant.</MARG> erodant. Andreas Lacuna Segobien$is me- dicus, medicamentum recitat Philippi Lu- $itani, quòd con$tat alumine, ærugine, au- ripigmento, atque chalcitide, paribus por- tionibus, quæ perfu$a aceto acerrimo per dies octo, atque in $ole trita ac $iccata, vt diutiùs teruntur, perfunduntur, $iccantur, vtque $ol magis excalefacit, ita celerius car- nes in collo ve$icæ, & pudendo natas aufert, atque minore cum dolore: ad hoc enim me- dicamentum paratur. A $ole igitur, & ace- to acri videntur, quæ cra$$a $unt commi- nui, ab attritione autem in pollinem redigi. <CB>Quia verò minùs afficit dolore, id contin- git, quia partes exu$tæ re$oluuntur. Videtur igitur medicamentum fieri tenuius quanti- tate, cra$$ius autem, & magis æquale $ub- $tantia. Hoc autem minùs mutat corpus ex calefaciendo, aut $iccando. Tenui$$ima igi- tur tàm quantitate, quàm $ub$tantia cele- riùs erodunt: $ed $ub$tantia moderata, minùs afficiunt dolore. Cra$$a igitur quantitate, & tenuia $ub$tantia, dolorem inferunt, & $eriùs erodunt: $ub$tantia cra$$a, & quanti- tate, $erò & $ine dolore: vt calx, & $apo te- ner, de quo aliàs dictum e$t: $ubtilia vtro- que modo, celeriter, & magno cum dolo- re. Cra$$a $ub$tantia, & tenuia quantitate, erodunt celeriter, & paruo cum dolore, atque ea optima $unt. Sed de his, quæ ad hominum curationem pertinent, alio loco tracta- bitur. <P>Cæterùm vt ad rem redeam dubltatio <MARG>Quomodo ignis affectus ab$que igne appareant.</MARG> emergit: Si magnus calor efficit has aquas, ardentem puta ac $eparationis, quomodo ta- ctu frigidæ $unt? aut $i iam refrigeratæ $unt, cur metalla colliquant? vel $i aliquid reman$it caloris, cur vel $ine motu penitùs non extinguitur? vel $i motu iuuatur ali- quo, cur materiam adeò paratam non accen- dit? Horum autem nullum experientia do- cet. Eadem verò ratio & in naturalibus mi- $tis e$t. Nam $ulphur facillimè accenditur, & tamen per $e friget. Piper exurit linguam, & corpus vehementer, $i edatur, accendit, & tamen tactu frigidum e$t, & igni admo- tum, vix ignem concipit. Decebat Philo- $ophos hæc quærere, quæ $en$u con$tant, & quotidie tractamus, quæque cùm inuenta fuerint, magnam vtilitatem afferunt, & non his relictis, quæ præ manibus (vt dici $olet) habemus, nouas nouas nominibus excogita- re quæ$tiones, in quibus non minùs incertum habeas, quid $it de quo quæritur, quàm quo- modo id quod quærimus, $it determinan- dum: deinde, etiam$i millies rectè, quod ta- men vix vnquam accidit, quæ$tio di$$olua- tur, nihil humano generi afferat vtilitatis. Cuius $ignum e$t manife$tum, in tot $ecu- lis hos egregios viros nihil vnquam ad vitæ v$um inueni$$e, quòd fal$is principiis inni- tantur, & nugari ac ob$trepere $olùm his $ufficiat. Igitur ne illos repræhendendo eis $imilis euadam, quæ$tionem hanc valdè ne- ce$$ariam di$$oluere aggrediar. Primùm igi- <MARG>Tria tantum verè in mi- $tis, terra & aqua pro ma- teria, & ca- lor cœle$tis agens.</MARG> tur illud proponendum e$t, mi$ta ex ele- mentis credi compo$ita, quòd in mi$tis ele- mentorum qualitates $int manife$tæ, atque ob id etiam tot elementa credita $unt in eis e$$e, quot combinationes qualitatum, non concludente argumento. Aliud $ync&ecedil;rius indicium e$t, quòd in quibu$dam terra, vt in metallicis ac lapidibus in aliis aqua, ve- <MARG>2. de Part. animal. C<*> 1. in initio.</MARG> luti in herbis, manife$tè videantur. Illud quoque $upponendum, quod oculis vide- mus, terram & aquam $olas e$$e mi$torum materias, & quod & Philo$ophus qua$i di- uinando dixit, calorem verò ip$um e$$e, qui hæc mi$cendo concoquat. Si igitur terr&ecedil; plu- rimùm & caloris igneũ efficitur, vt in aquis iam prædictis. Si cum plurima terra modicus calor extiterit, terreum dicitur. Primi exem- plum e$t piper, $ecundi lapides. Si aqua <PB N=386> <CB>exuperet, terræ parùm $it, calor autem ma- gnus, fit aëreum, quod pingue omne e$t, ac facilè flagrat: cuiu$modi $unt omnia olea, pinguedines. $ulphur, bitumen: $i paruus ca- lor, aquea, vt olera pleraque. Cur igitur piper non accenditur facilè? quia cum attenuata parte multum e$t terrei. Docuimus autem quòd terreum, quod multum contineat ma- teriæ, & motum prohibeat, ignis generationi repugnet. At dices, leue piper e$t. Re$pon- deo, hoc e$t quia inane, $ub$tantia verò ip$a grauis: & $i contundantur optimè, haud leue e$t. Sulphur verò cùm humidum $it, linguam non exurit: ardet tamen, quia calidum e$t vehementer. <P>His igitur vt in principiis acceptis, ad quæ- $tionis di$$olutionem accedamus. In mi$tis ip$is tria tantùm apparent, terra, & aqua, & calor, qui ea mi$cet. Nam terram, & aquam $pontè mi$ceri palàm e$t: aër mi$tionem refu- git, nec mi$cere vnquam poteris illum his, nec $i quid aliud eo tenuius e$$et. De igne ve- rò non e$t dubitandum, cùm neque $it elem&etilde;- tum, nec quicquam generet. Ergo $i mi$ta <MARG>Ignem non generare de- mon$tratio.</MARG> his con$tarent, violenter mi$cerentur. Ignem autem non generare palàm e$t, quia exteriùs euocat: at quod generat, intùs reuocat omnia. Siccat etiam ignis, & quæ generantur, hu- mido indigent, quod qua$i glutinum partes vnum cohærere faciat. Rur$us ignis $eparat ac diuidit: generatio autem cra$i non $olùm mi$tione indiget. Qualitates etiam ad $um- mum ignis deducit: at quæ ad generationem conueniunt, quæque mi$centur, qualitates mutuò frangunt. Denique proprium munus e$t cœle$tis caloris, generare, non autem ig- <MARG>Ignis vires in mi$cendo.</MARG> nei: neque enim ignis vita potentia e$t. Mi$- cet autem ignis corpora, $ed tamen $ub$tãtias ip$as diuidit, ac $eparat. Propterea panis igne conficitur, caro verò corrumpitur: verùm quia v$us non admittit, vt carnes crudas <MARG>Cruda ad vitam, & $a- lubritatem corporis vti- liora.</MARG> edamus, igne eas coquimus. Quòd $i car- nes, & oua cruda comedere con$uetum e$$et, ad vitæ diuturnitatem non parùm con- duceret. Verùm quia hæc edere haud licet, quæ cruda po$$unt, lac, mel, oleum, bu- tyrum, $accarum, olera plæraque tenuioris $ub$tantiæ, $i edantur, vtiliora erunt tàm vitæ, quàm valetudini. Nam et$i ( vt dixi) ignis corpora mi$ceat, & ex $ulphure, ar- gentóque v<*>uo conficiat cinnabarim, $ub- $tantias tamen alimentorum $eparat, & tenue à cra$$o $eiungendo deterius reddit. Itaque ni fa$tidium ob$taret, oua, o$trea, oblongáque conchylia cruda edere melius e$$et, quàm cocta. Atque in vniuer$um $i vires validæ fuerint, & fa$tidium homines non vexet, ig- nis propè pro cibis nulla e$$et nece$$itas aut vtilitas. Sed maluerunt hoc modo lautè, pa- rúmque viuere, quàm diu ferarum, aut ru- $ticorum ritu. Ob id tamen non parùm his, qui in <G>e)re/mw|</G> habitarunt, ad vitæ longitudi- nem conduxi$$e arbitror crudorum cibo- rum e$um. Nam cruda quum coquun- tur, meliora $unt coctis, quæ non ignis vitio carent. Sed à pueritia a$$ue$cere oportet. <MARG>Calor qua- druplex, quæ- $tioni$que di$$olutio.</MARG> <P>Calor igitur quadruplex: alius vt in prin- cipali agente, id e$t, radiis $iderum: alius & ip$e in actu, $ed $icco iunctus: tertius, <CB>humido: quartus autem ve$tigium e$t calo- ris, non calor. Primùm igitur cœle$tem vo- care $olemus, e$tque aliorum origo & fons: hic vt talis e$t, cale$acit, nondum tamen generat, quia materiæ coniunctus non e$t. Hunc Ari$totelici, qui audacter in his, in quibus coargui non po$$unt, litigant, non e$$e calorem dicerent. Nullum enim e$$e calidum $itus, quòd cœlum omnis $it ex- pers qualitatis. Secundus igneus e$t, & vo- catur, qui nihil generat, qui iunctus $ic- citati in$trumentum e$t potiùs corruptio- nis, & $eparationis, quàm mi$tionis, aut cra$is, $ine quibus non fit generatio. Nec $olùm ignis, $ed omnis calor ex illius gene- re corrumpit, & generationi repugnat. Ob id nec cineribus oua excepta pullos edunt. Tertiò nomen e$t naturalis calor, qui & ip$e motu indiget: nam omnis calor dum viget, motu indiget, & depa$citur $ubie- ctam materiam. Hic verò duplex, alius qui- dem manife$tum habens motum, re$olu- tionémque, qualis in animalibus perfe- ctis maximè, atque magis in $anguineis: aut ob$curum motum, qualis in plantis, multóque magis in $eminibus earum, atque metallicis: in his enim motum calor habet ob$curum, & tamen humidum di$$oluit. Indicio e$t, quòd $eruata $emina are$cunt, etiam$i inungantur, anni $patio vel bien- nij, $ene$cúntque non $ecùs ac homines ru- gis contractis, leuioráque infœcunda etiam facta. Calor is autem facultas dicitur, velut in pipere, cùm à tota planta deriuatur in $e- men, & à toto monte in metallum, vel à ma- gna parte, nimis concoquens, quòd conco- qui debet, terream maximè partem: túncque igneum redditur, $i multus calor extiterit: $i paucus, lapis: $i in aqueam $ub$tantiam multus agat, fit pingue: $in paucus, aqueum. <P>Quæres for$itan, an calor actu maneat? Manet quidem, $ed ille quum $it naturalis in humida $ub$tantia, vtpote piperis, funda- tus e$t, quamobrem exurere non pote$t, eó- que magis quòd auul$o $emine ab arbore perexiguus relinquitur. Neque igitur ob naturalem calorem piper calidum e$$e po- te$t, cùm ille $it valdè tenuis: nec propter $ub$tantiam exu$tam, quum illa caloris ve- $tigium, non calorem retineat. Sic & ar- dens aqua ve$tigium caloris retinet, non ca- lorem, & cinis rcfrigeratus. Calx verò ali- quandiu calorem retinet, illúmque in $ic- co: ideo tangenti calida, & maximè intùs: exteriùs enim ab aëre perfrigeratur. Ita- que pauca aqua $i con$pergatur, accendi $o- let. Sed dices, calor igneus in humido e$$e videtur, vt cum ardet candela. Sed non e$t, alitur enim ex humido, $ed in humido nõ e$t. Vt neque homo licet pomis ve$catur, pomea non e$t $ub$tantia, $ed carnea: ita ignis te- nuibus tàm humidis, quàm $iccis alitur, $ed in $olo $icco, eóque tenui$$imo funda- tur. Atque ea de cau$a inuentum e$t, quónam pacto non $ecùs quàm in $artagine pi$ces co- <MARG>Quomodo in charta pi$ces velut in $ar- tagine friga- <*>us.</MARG> quantur in charta: Chartam $eligito, quã vo- camus papyrum, $implicem, erecti$que $pon- dis in modum lucernæ ex omni latere oleum infunde, & antequam exudet $uper puras <PB N=387> <CB>prunas ab$que flamma impone: nec pene- trat oleum refugiens ignem, nec ardet char- ta, quia non pote$t $iccari, oleo repugnan- te: ignis verò non $ine extrema $iccitate, nec flamma, nec motus attenuare po$$unt, vt ignis accendatur, incale$cit tamen $en- $im mutatis prunis atque ita feruet, quod mirum videtur, adeò vt impo$iti pi$ces co- quantur. Sed cur filum ouo circundatum, non $olùm in prunis, $ed nec in flamma ardet? quia non fit ignis, ni$i calor ad $ummum deducatur, at $emper prohibetur ab ouo ne ad $ummum deducatur, quia ouum comburi non pote$t: at quod non comburitur, aliquo modo $emper refrigerat, quod e$t maximè calidum. Eadem ratione linteum chry$tallo polito $uperpo$itum non ardet $ub pruna, <MARG>Ouo filum circumdu- ctum in igne non ardet.</MARG> etiam$i folle $ufflaueris. Sed $i calor in humido generat, cur non in aqua feruente generatio? quia calor ille aut non e$t in $ub- $tantia aquæ, vel e$t etiam in alio quod $ic- cum e$t. Indicio e$t, quòd aqua feruens vt ignis vrit. Quòd verò in illius $ub$tantia non $it, indicat, quòd igne amoto aqua $pontè refrigeratur. Sed calor $i in humido $it, generat: vt cùm caro $oli exponitur, vermiculi generantur, & in fimo vermes, & in Ægypto oua fimo contecta pullos edunt. Fertur & olim Liuiam Augu$tam cùm ouum foui$$et in $inu, alternantibus per vices an- cillis, eduxi$$e cri$tatum gallum. Calor ve- rò putridus è genere e$t ignei, quia $iccus: $ed $imilis e$t naturali, quia cum generatio- ne e$t. Differt ab igneo, quia motum non ha- bet manife$tum: igneus autem habet, ideò <MARG>Colorum in- uicem tran$- mutationes.</MARG> ex altero in alterum tran$itus. Nam igneus moderatus putrefacit, putridus auctus vrit, ardet, & accendit. Ob hoc putridæ febres cũ tanto $unt æ$tu. Cur igitur igneus calor in naturalem non po$$it tran$mutari, cau$æ $unt manife$tæ. Nam igneus $iccus e$t, & humi- dior fieri nequit, qualis e$t naturalis. Igneus etiam euocat, & $eparat, naturalis intrò tra- <MARG>Ignis cur aliqua deal- bet, aliqua denigret.</MARG> hit, & mi$cet. Omnis enim calor humidus mi$cet. At naturalis in putridum, & igneum tran$ire pote$t, quia humidum à calore $ic- catur. Ob hoc igitur ignis humida denigrare $olet, quia humidum exterius euocat, aërém- que expellit, $icca dealbat: quia quod erat hu- midi, ab$umit. <P>Rur$us dubitabis, $i ignis agit in aquam, aërem generat, cur non igitur humidum pin- gue? Re$pondeo, pingue fit ob mi$tionem, ignis autem $eparat. Separat autem propriæ vtilitatis cau$a, quia aqueum propellit, quod vri nequit, velut in lignis viridibus, quæ cùm accenduntur, aquam exudant. Depa$citur autem pingue humidum, in quod olim dum viueret, calor naturalis fun- datus erat. Ergo quod ardet, tenui$$imum & $icci$$imum e$$e nece$$e e$t, vt palea, aqua ardens, pyrius puluis. Sed in hoc ali- quid e$t terreum proptcr halinitrum, ideó- que $trepitum edit. Conati $unt ob id qui- dam detracto halinitro puluerem compone- re, qui $ine $trepitu $phærulam emitteret. Quòd $i lentè, & $ine magna vi fieri pote$t. Atque hunc Bra$auolus refert Ferrariæ Du- cem inueni$$e, $ed qui $ine impetu, ac ad XII. fermè tantum pa$$us extenderet ictum: <CB>cum magna autem vi <I>(</I> vt dixi ) penitùs e$t impo$$ibile. Detracto enim halinitro, ad- <MARG>Puluis pyrius ab$que $tre- pitu $phæru- lam eiiciens è machinis.</MARG> huc adeò elaborari poterit puluis pyrius, vt $phærulam emittat, & $ine $trepitu. Sed in vniuer$um, quantùm è ftrepitu, tantùm ex impetu detraxeris. Ergo $ubiecta mate- ria ignem variare $olet, atque illius vires: <MARG>Ignis offen- dens vi$um.</MARG> adeò vt ignis è carbonibus vel lignis $oli- dioribus, vt quercu, vel lapidibus, aut in metallis fixus, vi$um non leuiter offendat, cùm ex $aligneis ac $tipulis innoxiùs penè $it. Vt enim $olidior e$t materia, ita ignis den$ior e$t. Omnis enim calor talis e$t, quale alimentum. Vnde $olidiora alimen- menta robu$tiorem calorem efficiunt. In- de $plendor maior ac viuacior, qui $piritus in oculo hebetat, & tenui$$imum illud hu- midum, in quo videndi vis $ita e$t, $iccat, & con$umit. Eadem ratione, quod tamen <MARG>Ignis qui mollia red- dit metalla, vel dura. Varia igniũ vis ex appli- catione.</MARG> magis mirum e$t, metalla igne liquata è li- gnis mollibus tenaciora redduntur, & mol- liora: è validioribus autem dura, & fragi- lia, tantùm pote$t materiæ varietas. Su$cipit & varietatem à natura propria & modo ap- plicandi. Imbecillis e$t cùm $upponitur, vt cùm carnes coquimus, applicatur $ub, vt ve- hementiùs agat: nam (vt diximus) ignis na- turâ $ursùm tendit. Proximus huic e$t: quem vocant reflexum: fit cùm $uprà & infrà ap- plicatur, vel à latere, oppo$ito latere vim ig- nis reddente: hoc mollia metalla eruuntur ex lapidibus, quibus iuncta $unt, & argen- tum ab ære $eparatur. Tertium genus e$t ig- nis ambientis, cùm vndique res, quam vre- re tentamus, aut colliquare, ab igne $ine follibus circumambitur. Extremus modus <MARG>Manicæ me- tallicæ.</MARG> e$t, quo nullus violentior, cùm difficilli- mas materias duri$$imis lapidibus mi$tas col- liquare volumus. Fit autem hoc modo: Va- $a longitudinis cubitorum quatuor, aut $al- tem trium, latitudinis dodrantis, cra$$itu- dinis digitorum trium, in imo flexa, ac ad cubiti figuram fermè formata, $ine fundo, ex $ilice nigro maculis albis in$per$o fiunt: in medio longitudinis foramen, atque in eo canalis ad vnguem collocatus, per quem $piritus follium intùs feratur: in imo fora- men, per quod liquata materia de$cendat. Ima pars va$is ob$truitur, eo ( vt dixi) reli- cto o$culo, argilla & carbonibus tritis $imul tu$is, & in formam cæmenti ac tenaciorem redactis. Hæc $ic di$po$ita, à $imilitudine Manicæ metallicæ dicuntur. Implentur in- tùs materia, quam liquare propo$itum e$t, atque carbonibus alternatim conclu$us hic ignis $ummam habet vim, cunctáque ne- ce$$e e$t, $i non colliquantur, vri. Non vul- <MARG>Vtilitas fol- lium in li- quandis me- tallis.</MARG> garis vtilitas e$t $piritus, qui per canal&etilde; ex follibus intùs immittitur: hic primò, quòd palàm e$t, ignem accendit, & flammam $u$- citat, ip$úmque ignem cogit vehementiùs penetrare. Secundò, cùm frigidus $it, conce- ptum a metallo calorem cogit, ac intrò pel- lit, atque $ic materiam in qua e$t, di$$oluit. Tertiò $i quid liquatum e$t, ne vratur, pro- hibet, calorémque mitigat. <P>Supere$t his vi$is, vt dubitationes ali- <MARG>Elementa quomodo in mi$ta.</MARG> quas di$$oluamus, quarum prima e$t, $i ca- lidum in humido concoquit, atque aërem etiam, $eu calidam & humidam matetiam <PB N=388> <CB>generat, quid prohibet, ne in mi$tis aërem etiam e$$e ponamus? Nam vt frigida & $ic- ca materia ibi e$t, non pura terra, & frigi- da, & humida, non autem aqua: $ic cali- da & humida materia illa aër dici poterit, & calida ac $icca ignis: atque $ic res hæc ad opinionem Ari$totelicorum denuò redibit. Sed differentia non parua e$t. Primò, quia aër ibi nullus e$t: fit enim aër à calido igneo non naturali: quòd & $i fiat, extruditur. Palam e$t hoc, quòd homines, qui vali- dum habent calorem naturalem, expertes flatus $unt: $unt qui verò bile abundant & calidi $unt naturâ, modicum tamen ha- bent naturalis caloris, flatu abundant. Deinde quòd aliud $it dicere, ab initio ge- nerationis quatuor elementa mi$ceri, aliud quòd in mi$tis po$tquam mi$ta $unt, inue- niantur partes his elementis con$imiles. Ac- cedit, quòd pars illa, quæ igni $imilis vide- tur, huic no$tro $imilis e$t, quod elemen- tum nullum e$$e con$tat. Denique quod ma- ius e$t, terreæ & aqueæ partes cùm $eparan- tur, non $ola qualitate, $ed etiam $ub$tan- tiis terram & aquam referunt: igneæ autem & aëreæ non $ub$tantiis, $ed $ola qualitate. Itaque, vt dictum antè fuit, terra, aqua, & calorin humido cuncta generant, è quibus tamen $ecundum $imilitudinem qualitatum quatuor $ub$tantiæ fieri videntur. Nam quã- vis ( vt dixi ) aër naturâ $it frigidi$$imus, in mi$tis tamen quatuor $unt partes, $ub$tantia & viribus differentes. Terra enim, quæ ca- lore euicta non e$t, frigida & $icca manens, naturam, cùm ac $ub$tantiam, & nomen priùs ei inditum retinet, tamet$i minimè ter- ra $it. Pars autem eius: quæ à calore $upe- ratur, $icca manens, euadit calidior, voca- túrque ignis vel quia igni no$tro $imilis $e, licet inferior viribus: vel quia de igne talem veteres opinionem habuerint. Simili ratione aqua, quam calor euincere nequiuit, aqua vocatur, nec tamen aqua e$t. Pars autem, quam calor $uperauit, dicitur aër, quia ca- lida e$t, & humida $ub$tantia: talem enim aërem e$$e veteres exi$timauerunt, quum tamen ( vt dixi ) aër velut cætera omnia ele- menta $it frigidi$$imus. Atque hæc de mi$to- rum partibus quæ$tio clara e$t. Alia huic difficilior $ucccedit quæ$tio. Nam $i calor putridus e$t in $icco, quomodo generat? Po- $uimus enim ip$um igneæ naturæ, & tamen animalia generare palàm e$t. Si autem in <MARG>Calor putri- dus quomodo animalia generet.</MARG> humido, quomodo corrumpit? Verùm ob id generat, quia à naturali $ub$tantia non dif- fert. Etenim quum in humido $itus $it, natu- ralis dicitur his, quibus conuenit: his au- tem quibus e$t di$$imilis ac noxius, non na- turalis ac putridus appellatur. Cùm enim ca- ro corrumpitur, calor qui intus e$t carni quidem putridus, vermi autem generando naturalis e$$e videtur. Ob hoc igitur ca- lor omnis putridus aliquid generat, & ali- quid etiam corrumpit. Quia enim elemen- ta omnia ( vt dixi ) frigidi$$ima $unt, $uper- ueniente calore nece$$ariò agitantur atque mi$centur, & aliquid generant, pro caloris ac materiæ natura: hudum primò, inde fun- <MARG>Anima quid $it.</MARG> gos, pò$t herbarum genera quædam, tum vermes atque $erpentes. Vnde animæ $ub- <CB>$t antia ip$a manife$ta e$t, quia calore quo- dam cœle$ti con$tat. Neque ergo putredo vlla fit, quæ non $it generatio. Et calor idem $emper hoc generat, illud corrumpit. Et quum ex pomo homo nutritur, humanus ille calor pomo quidem putridus e$t, homi- ni autem naturalis. Dicitur tamen magis naturalis is, qui e$t in $emine, quia tran$- mutatio fit ad nobilius. Putridus autem vo- catur, quum generantur animalia, quæ vi- liora $unt his, ex quibus generantur. Vt igitur in $emine actio omnis, ni$i impedia- rur, ad generationem e$t, ita etiam in pu- trefactione: nam & illa opus naturæ fru$tra- ri contingit. Omnis ergo calor $imilis na- turalis dicitur, & con$eruat: di$$imilis au- tem putridus appellatur, & corrumpit. In hypydemiis enim ouis calor gallinæ cor- rumpit, & aliud generat, non pullum: quia calor ille non e$t ei naturalis. In ouis au- tem, quæ $emine galli fœcunda facta $unt, naturalis fit, & pullos generat. Vnus igi- tur, idémque calor & naturalis e$t, & pu- trefaciens. Ergo $i calor omnis, qui corrum- pit quod iam e$t, putridus dicitur, etiam qui in $emine e$t, putridus meritò dici pote$t: corrumpit enim $emen plantæ vt plantam, & a$ini vt a$inum, & hominis vt hominem generet. Quamobrem omnis calor generans, putridus erit. Sed naturalis dicitur, cùm $i- mile generat his, à quibus deciditur, & no- bilius ip$a materia. Sed omnis putridus ge- nerat aliquid, & ideò naturalis e$t. Calor igitur naturalis, & putridus $olùm compa- ratione differunt, re autem idem $unt. Namque omnis calor cœle$tis generat, & corrumpit, e$tque anima, vel animæ in$tru- mentum, aut cau$a: in$trumentum autem non e$t, quia anima prior e$t: neque cau$a, manet enim: $ed anima. Propter quod non malè di- xit Anaxagoras, omnia e$$e mi$ta, atque ani- mâ prædita. Nam quæcunque mi$ta $unt, ge- nerantur, & corrumpuntur: quod autem ge- nerat, & corrumpit, calor e$t naturalis: calor autem naturalis, aut anima, aut non $ine ani- ma. Mi$ta igitur omnia calida, & calidum omne viuit, aut ad vitam properat. Calor enim ille cœle$tis nunquam ce$$at, donec aliquid generauerit, & quod generat, iuxta $ui potentiam, & magnitudinem generat. Vnde in Ægypto cùm magnus $it, anima- lia etiam perfecta generat, vt lepores, & ca. preolos, ab$que $emine vllo Seminum au- tem calores à coloribus putredinum diffe- runt, quia materiam magis paratam habent. Ideò in $eminis propagatione minùs fit fœ- toris, quia minùs inutilis partis continetur. Attamen dùm ex $emine an imalia generan- tur, putredo magna fit, quam men$es indi- cant, qui à partu fluunt fœtidi atque corru- pti. Verùm calor, qui non generat, humido caret proprio, $ed vel nimis mouetur, vel fa- ti$cit, quia pingue humidum non e$t. Princi- pia enim generationis calor cœle$tis, & ele- mentorum humidum: ob hoc neque in gla- cie, quoniam nullus calor, neque in arena quicquam generatur, quia humido omni ca- ret. Altera enim harum qualitatum agens, altera patiens e$t: nam nulla alia qualitas (vt dixi) inuenitur, $ed humidi priuatio $iccitas, <PB N=389> <CB>velut caloris frigus. Sed dices: Si anima $o- lum e$t calor cœle$tis, non erit $ub$tantia, $ed accidens. Et $i $olum lumen, corruptibilis e$t enim lumen, quia lux, & $ublata luce, lumen & corrumpitur: quare nec genera- bit. nec genita $eruabit. Et $i calor ille cor- pus e$t, erit in corpore corpus, quod e$$e non po$$e $uperiùs demon$tratum e$t. Et $i ab$- que corpore atque $ub$tantia, erit in corpore incorporea $ub$tantia. Talibus difficultati- bus premi videntur, qui calorem hunc ani- mam e$$e contendunt. Sed calor hic, de quo agitur, corpus non e$t, neque impre$$io quæ- dam: ob id neque accidens, nec corpus pe- netrabile à corpore: $ed corporeus dicitur, quia $ine corpore e$$e non pote$t. Manife- $tum e$t igitur, quod à principio propo$ue- ramus, quinque vbique e$$e principia, ma- teriam, formam, motum, locum, & ani- mam. Sed anima forma e$t quædam, non au- tem quæ primò cum hyle iungitur. Forma igitur e$t anima, $ed non eiu$dem generis: quatuor enim e$$ent principia. Forma etiam altera fit, raliqua perficitur. Omnis igitur anima eodem modo perennis e$t, nec vt Pla- to ait, perfectorum animalium tantùm: e$$et enim ac $i diceremus, quòd hominum cæcorum, aut mutorum aliæ $int animæ, quàm perfectorum hominum. Con$entiunt autem hæc dictis in libro de Animi immor- talitate, & demon$trata $unt in libris de Æternitatis arcanis. Nunc verò eou$que declara$$e $ufficiat, quoniam calores i$ti eiu$dem $unt generis; & animæ: differunt autem vt contraria. Nec $olùm quæ $ine $emine generantur, his quæ cum $emine, $ed & $emine genita inuicem contraria $unt, vt bobus & hominibus viperæ, $corpij, araneæ: nam dentibus, & aculeo, & forci- pe $i $auciauerint hominem, corpus illius putrefaciunt atque corrumpunt, nonnun- quam etiam occidentes. Quum igitur terra, & aqua parum concocta $unt, prouenit ge- neratio animalium viliorum, vt vermium. Si autem mi$tio vehemens fuerit, & calor potens $eu multus, temperatus tamen, ge- nerabuntur $tirpes, aut animalia perfectio- ra, præ$ertim autem adiuuante alieno $emi- ne, aut ex aliorum cadaueribus ac corpori- bus: hæc enim magis refracta, & minus ex- cedunt qualitatibus impre$$is, aut proprio frigore vim generantis caloris, ob id obtem- perat materia melius illi, & fiunt, mures, $erpentes, lepores, fibri, lupi fluuiatiles, quos nemo $anæ mentis nouis pi$cinis $pontè ad- dat, & tamen breui coale$cunt. Ergo quum vnus $it calor, plures $unt illius modi tùm $pecies. Sic quædam nobis conueniunt, alia autem aduer$antur. Hoc autem contingit, quia eorum calor, et$i in humido $it $itus, non tamen humido hominis conuenit: nam ab aliquo obruitur, ab aliquo di$$ipatur: ita ver$a vice cogit humidum calor naturalis exiguus, alius exurit. Vt igitur omnis ig- neus calor exurit, non ita quicunque exurit humidum aliquod, igneus e$t, $ed illi tantùm igneus. <MARG>Putredo pin- guium</MARG> <P>Non putre$cunt igitur $icca: putre$cunt quæ humido aqueo prædita $unt celerrimè ac maximè: medio modo quæ pinguia $unt, <CB>vt laridum, oleum, nuces, amygdalæ, farci- mina. Malè olent, quæ $ic putre$cunt, atta- men eduntur, præ$ertim à minùs delicati palati hominibus. Sic etiam $aliti pi$ces, vt nihil magis. Dubitatur autem, quia magis putre$cere deberent aqueis, quæ ca- loris $unt expertia: calor autem putrefacit omnia, vt diximus. Sed cau$a quare non putre$cunt talia, nec celeriter, nec perfe- ctè, vt caro & $tans aqua, e$t, quia cùm putredo à calore contrario naturali fiat, quæ plurimum caloris innati retinent, vt pinguia, $eriùs putre$cunt, dum verò ran- cida fiunt, amara euadunt. Nam calor putre- faciens cùm pingue putre$cat, in amarorem tran$it, vel ex dulci, vel ex pingui $apore. In- <MARG>Saporum na- tura.</MARG> $ipida ergo non putre$cunt $ic, $ed $al$a, pin- guia, amara, acuta: calidorum enim hæc pa$$io e$t, vt diximus. Frigidi autem $apores $unt, au$terus, acidus, acerbus, a$tringens, atque in$ipidus: reliqui autem calidi, vt pin- guis, dulcis, $al$us, amarus, acutus qui om- nium e$t calidi$$imus. Ob hoc igitur oleum glandis vnguentariæ, quam Myrobalanum rectè vocant (non hæc e$t myrobalanus, nec ei conuenit hoc nomen, cùm odore, ac $a- pore penè vacet ) qua$i temperatum non marce$cit. Optimè igitur odores illi ab vn- guentariis excipiuntur. Quia ergo quod ran- cidum euadit, amare$cit, & $iccatur, idque vetu$tate contingit: quæ oleo merguntur, non rance$cunt, $icque $eruantur farcimina, minú$que in libero aëre, quia non cale$cunt. Oleum autem ip$um cùm multùm fuerit, non corrumpitur: quia ambiens aër e$t cau- $a corruptionis, multùm autem re$i$tit. Sic vinum multum, aqua, oleum, atque omnia quantitate diutiùs $eruantur. Quoniam verò omnia vetu$tate exeduntur, quæ putre$cere perfectè nequeunt, tempore talia fiunt om- nia, vt farcimina, nuces, pi$tacia, pineæ, & quæcunque oleum continent. Nam & pi$- ces $aliti oleum habent, tùm ratione $alis, tùm ratione carnis: atque etiam pinguia (vt dixi) omnia. Humida verò valdè dum talia $unt non putre$cunt $ic, $ed $i benè pinguia, $eruantur: aut $i minùs, $itum contrahunt, alia putre$cunt. Vt verò à calore debili fiunt hæc tria, $itus, rancor, & putredo: ita vbi calor viget, $eruantur plurimum. Commu- ne e$t autem omni putredinis generi, odor prauus, in $itu quidem grauis, in rancore rancens, in putredine perfecta fœtidus. Sed in carie (nam & xoc genus quoddam putre- dinis) odor minimus, quia in terreo. Quatuor <MARG>Quatuor e$$e genera pu- tred nis de- mon$tratur.</MARG> enim e$$e genera putredinis, neque plura, ne- que pauciora, facilè e$t demon$trare. Quæ enim putre$cunt, aut integrè corrumpuntur, & dicuntur putrida: aut non perfectè, & tunc vel ob frigus non perfectè corrumpun- tur, & vocatur $itus: aut ob calorem, & voca- tur rancor: vel ob $iccitatem, & dicitur caries. Ob humidum autem non pote$t impediri putredo: $ed humidum cùm $it putredinis $ubiectum, aut omninò prohibet putredin&etilde;, aut omninò putre$cit, quod humidum e$t. Humidum enim non ex $e, $ed vel ob calidi- tatem, vel ob frigiditatem remoratur putre- dinem. Hac de cau$a facilè e$t prohibere putredinem in $itu, & vera putredine, amota <PB N=390> <CB>aquea parte. Hæc autem vel ignibus, vt in pane: & pinguedine, quæ cocta non putre$- cit: vel $i humidum paucum $it, vt in $ali- ta carne, frigido, & $icco $eruatur, qua- lis e$t aër dum mouetur. Nam aër cùm mo- uetur, frigidus e$t, & $iccus: frigidus qui- dem ob naturam, $iccus ob motum: motus <MARG>Aer cur cor- rumpat quæ- dam, alia $eruet.</MARG> enim exciccat. Ob hoc igitur aër immotus corrumpit, quia humectat, nec tanrùm, quantum nece$$e e$t refrigerat: dum autem mouetur, con$eruat, exccicans ob motum, & vehementer refrigerans. Multa ergo cùm aër exponuntur, corrumpuntur, quæ aliter incorrupta manebant: alia $eruantur, quæ ab$que aëris auxilio corrumperentur. Itaque non $olùm hæc, $ed alia, quæ inferiùs di- centur, à putredine $eruantur. A rancore au- tem & carie humida tuentur, & quæ aëris motum prohibent: nam ab hoc $iccantur. Sed talia cùm $int immodicè calida, vel $ic- ca, licet à putredine ignis auxilio præ$erua- rentur, corrumperentur tamen ab$que pu- tredine. De putredinis igitur cau$is ac gene- ribus, & auxiliis $atis dictum e$t. Reliquum e$t igitur vt doceamus, ip$i Sacro liquori, <MARG>Elixir com- po$itio.</MARG> de quo $uprà diximus, nihil Elixir propin- quius e$$e, quod pater meus con$truxit. O- dorata pleraque ligna, & herbæ ardente aqua excipiuntur, & in fimo $epulta $emi- putre$cunt, vnde <I>(</I> vt dictum e$t ) tenuior pars à terrea $eparatur, inde di$tillatione optimum quicquid e$t fæce $ola relicta de- trahimus. Dentes hoc firmant, & canos retardat, concoctionem, memoriam, & $en$us iuuat, Sacro liquore, tamet$i plures in mediam prouehat $enectam, longè in- feriùs. <MARG>Putridi, & ignei caloris differentia.</MARG> <P>At dices, $i putridus calor corrumpit, cur etiam non igneus, cùm eiu$dem $it ge- neris? Hoc e$t, quia igneus exterior e$t, putridus autem intimus: ob hoc igneus cùm ad $e trahat, & $iccando, trahendo $iccat interiora, & putredinem prohibet. Putri- dus quamvis $iccet, cùm intimus $it, & ad $e trahat <I>(</I> omnis enim calor ad $e trahit <I>)</I> interiora humectat, & putrefacit. Putridus igitur cum igneo conuenit, quòd & ip$e $ic- cet, & generet: & cum naturali, quòd in penetralibus iaceat, & corrumpat. Ob id putridus calor, medius rectè dictus à qui- bu$dam inter igneum, & naturalem. Nam $ub$tantia $imilis e$t igneo, $itu in compa- ratione ad alimentum naturali: nam $emper igneus extra alimentum po$itus e$t. Sed di- ces, cur putridus calor veneni auctor e$t, <MARG>Ignis omni veneno re$i- $tit.</MARG> igneus omnibus re$i$tit venenis<I>?</I> Nam vul- nera ex venenatis animalibus profecta, $i cã- denti ferro vrantur, expertia fiunt: & me- dicamenta quælibet cùm vruntur, & in ci- nerem rediguntur, venenum e$$e de$inunt: $ublimata autem ( $ic enim nunc quæ anti- quo tempore cocta vocabantur ) vt $æpiùs cocta fuerint, eò fiunt pernicio$iora, & ma- gis præ$entanea ad mortem. Ratio eadem e$t in putrcdine, & his quæ $ublimantur: nam vbi calor augetur, & humidum non finitur, vt in his, quæ coquuntur, aut pu- tre$cunt, veneni vis exacerbatur: vbi verò vruntur, quum omnis humida pars pereat, & $imul finiatur caliditas, vt in cinere, ne- <CB>ce$$e e$t, & veneni vim totam ab$cedere. Non ab$urdè igitur quidam argento viuo <MARG>Pe$tis cura cum argento $ublimato.</MARG> $ublimato pe$tem curabat, nam vi ignea omne venenum finitur. Sic apud Au$onium rectè: <Q><I>Toxica zelotypo dedit vxor mœcha marito,<LB> Nec $atis ad m<*>tem credidit e$$e datũ<LB> Mi$cuit argenti lethalia pondera viui,<LB> Cogeret vt celerem vis geminata necem.<LB></I></Q> <P>Inde po$t pauca $ubiicit: <Q><I>Ergo inter $e$e, dum noxia pocula certant,<LB> Ce$$it lethalis noxa $alutiferæ.<LB></I></Q> <P>Nam ( vt dixi ) argentum viuum $ubli- matum, ignis habet rationem. Verunta- men qui pe$tem $ic curabat, plures medica- mento occidebat, quàm $anaret. Si igitur innoxium, & igneum medicamentum pa- retur, curare poterit. Illud tamen quale- <MARG>Confirmãtia calorem in- natum ven- triculi.</MARG> cunque fuerit, vt etiam calida lintea exte- riùs appo$ita, calorem debilitat naturalem. At contraria ratione puellus, aut catulus pinguis ventriculo applicatus, iuuat mul- tùm concoctionem, & calorem auget natu- ralem, quamvis non $it idem calor, imò à catuli calore etiam $pecie differt. Ma- nife$tum e$t igitur naturalem calorem, cùm non offenditur ab alio naturali ca- lore, motu, vt igneum ab igneo confir- mari. <P>His explicatis ad elementorum hi$toriam <MARG>Aer cur fa- ctus $it.</MARG> redeamus, quæ tria e$$e docuimus, aërem, aquam, terram. Nec nece$$e fuit aërem mi$ceri in generatione, quoniam calor ad patiendum minimè aptus e$t: concurrunt elementa vt materia, ideò terra & aqua $uf- ficiebant. Sed nec vt calefacerent, quando- quidem alius calor fuit nece$$arius origine cœle$tis, & ille etiam operi $ufficiebat, cum duobus caloribus, veluti duobus principi- bus deteriùs res proce$$ura fui$$et, nec ele- menta frigida alieno calori, elementique contrarij parui$$ent. Quinimò pugna quæ- dam hæc fui$$et, non generatio. Admirabi- tur for$an aliquis, quòd in contradicen- tium libris aliter $en$erim. Sed vbi opinio- nes antiquorum $equi propo$itum fuit, hîc verò docere veritatem. Cuius igitur cau$a elementum aëris factum e$t? Vt $ubiicere- tur radiis $iderum, illorúmque vires excipe- ret: adeò excipit, vt in repentinis mutatio- nibus non $olùm animalia, $ed etiam plan- tas occidat, velut hoc anno M. D. XLIX. <MARG>Aer infrigi- datus rep&etilde;tè cur tantum noxæ afferat.</MARG> triduò citrangula omnia Liguriæ $iccauit, prodigio non leui. Cau$a e$t, quòd calori $u- perueniens corpora tàm plantarum, quàm animalium aperta offendit, & calorem, qui intùs e$t, extinguit: non ita diuturnum frigus, quod $en$im obrepit, licet maius longè fuerit. Hoc verò contingere non po$- $et, $i ( vt ferunt) $pontè e$$et calidi$$imus. Ob id verò & per$picuus factus e$t, & fri- gidi$$imus, vt animalibus e$$et $alubris, & commodus, non vt nugantur, calidi$$imus & humidi$$imus. Quod verò ad confirmatio- <MARG>Cur &etilde;x$uf- flando aper- tis labiis ca- lefaciamus, con$trictis infrigida. mus.</MARG> nem huius $ententiæ e$t, arduámque di$$ol- uit quæ$tionem, e$t, quòd exhalantes toto ore aërem excalefaciunt: quòd $i con$trictis labiis ex$ufflent, infrigidant. Cau$am enim hanc non aliam e$$e con$picuum e$t, quàm quòd cùm $pontè $it frigidus, cum impetu <PB N=391> <CB>delatus, po$t $e cogitur calidos vapores re- linquere: & ip$e etiam $olus vi impetus in- greditur cutis o$cula: atque ob hæc duo im- pensè refrigerat, quorum neutrum accidit, $i toto ore ex$uffles, ac lentè. Quòd $i vel cele- riter patenti ore, vel con$tricto, ac propè ad- mota manu, excalefacies quidem parùm, aut vix refrigerabis. Excalefacit etiam $piri- tus quali$cunque, etiam $i vi impellatur, cõ- clu$am manum: quia vapor calidus e$t, nec pote$t exhalare. Calidus quidem vapor, quia ab ore erit, non pote$t exhalare manu con- clu$a: $ed motu in patenti loco refrigeratur, & ad propriam redit naturam. Aër enim qui au$tralibus ventis ad nos defertur, tamet$i calidus $it, ob vapores e$t talis: vnde in iu- gis montium $emper refrigerat. Indicio $unt grandines, quæ & media æ$tate, & ab au- $tro, & non altiùs montium cacuminibus de- cidunt. Grando enim frigidi$$ima e$t. Sed vt $eruaretur aër, atque peregrinam omnem qualitatem exueret, perpetuò moueri nece$- $e fuit. Indicio e$t autem aërem $emper mo- ueri, quòd in angu$tis locis aura $emper $pi- <MARG>Aer $emper mouetur.</MARG> rat. Cùm enim altiùs $emper moueatur, at- que a$$iduè agitetur, inferiùs hic leuiter $em- per flat: qui cùm è rima exitum habuerit, coacto toto impetu propter loci angu$tiam vehementer imprimit, exemplo aquarum in <MARG>Cur in an- gu$tis locis $emper au- ram $entia- mus.</MARG> fluminibus magnis, quæ cùm vix fluere vi- deantur, per angu$ta loca, aut vocatas con- chas deductæ, conatu magno ac $trepitu, tùm fragore immen$o coguntur erumpere. Motus enim, & cætera, quæ $ub$tantiis con- <MARG>Cryptæ fri- gidiores quomodo fiant.</MARG> tinuis adueniunt, in vnum cogunt: vbi etiam ampla moles in exiguam aliquam partem concluditur. Inde ex hoc crypto porticus fri- gidi$$imas con$truere docemur, plures atque angu$tas rece$$us in illas dirigendo. Et in Ægypto aër nimio æ$tu ferueat, excogitata ratio turrium alti$$imarum, in quibus anfra- ctus angu$tiores è $ummo vertice obliqui aërem deducunt frigidi$$imum: quia à locis exceptus purioribus frigidior e$t, & ob $pa- tij longitudinem fertur magno impetu, at- que ideò frigidi$$imus euadit, & vehemen- tiùs imprimit. Externus verò calor à muri cra$$itudine arcetur. Et loci obliquitas ra- dios $olis impedit, admi$$a luce, ne ingre- diantur. His quatuor con$iliis in calidi$$ima quacunque regione amœni$$imos receptus atque $aluberrimos fabricare licet: $unt enim $alubres, quia perflati. At dices: Vide- mus in turrium cacuminibus po$itis flabel- lis ex tenui$$imis, leui$$imi$que laminis me- tallicis volubilibus, ventos $olùm eas moue- re, aliter autem quie$cunt: non igitur $em- <MARG>Ventorum dignotio vn- do $piret.</MARG> per aër mouetur. Cùm enim $cire cupimus vnde $pirent venti, flabelli aciem ad quam partem re$piciat atque con$ideat in$pici- mus, ventumque ex aduer$a regione flare cogno$cimus. Quòd $i in pluribus locis acies con$ideat flabelli, totidem flant venti ex ad- uer$is regionibus quot fuerint loci, in qui- bus con$iderint: vt $i ad Boream re$piciat flabellum, ex au$tro ventus flat: $i ad Orien- tem, ex Occidente: $i modò ad Boream, mò- dò ad Orientem, vterque ventus $pirat. Ea- demque ratio, & in aliis, & in pluribus ob- $eruanda. Vnde Tritonem illum Vitruuia- <CB>num collocare docemur. Verùm cùm venti non $pirant, aër ad partem vnam leuiter tendit, inclinaturque eò perpetuò flabel- lum: ob id non agitatur, & tamen $emper $pirat. E$t autem cùm <G>gal<*>/e</G> viget, aëris <MARG>Aër quò fe- ratur mot<*> naturali.</MARG> motus ex Oriente, tendunt enim flabella ad Occidentem: atque hic motus naturalis e$t aëris. Aër igitur frigidi$$imus e$t, ac $emper mouetur. Factus e$t etiam natura tenui$$i- mus. Ergo aër tenui$$imus e$t etiam, vt ictus omnes exciperet. Nam in terra ob $olidita- tem motus non fiunt, ni$i ob$curi: in aqua <MARG>Motus $im- plices $ep- tem.</MARG> verò etiam lenti: $olus aër ictibus excipien- dis apti$$imus, & ob ip$am tenuitatem e$$e videtur. Sunt autem motus $implices alij præter tres $uperiùs dictos, quatuor. Cœle- $tis, qui maximè e$t naturalis & alius rur$us naturalis, qui à quadam obedientia rerum fit, vt aquæ ob Lunam, & ferri ad Hercu- leum lapidem: & voluntarius, qui animali- bus conuenit: quartus ex his e$t violentus, de quo nunc $ermonem habere propo$itum <MARG>De motu violento quomode fiat.</MARG> e$t: nam de aliis $uo loco dicemus. Vniuer$i igitur motus $implices $eptem $unt, compo- $iti verò ex his $iunt. Itaque cùm hæc pro- po$itio à Philo$opho accepta e$$et, quòd ni- hil mouetur ab$que motore, & quòd illud, quod mouetur motu violento, non habet principium in $e: quia motus eius e$t purè violentus, quare principium e$t extrà, $equi- tur vt violenter mota ab aliquo extra mo- tam rem moueantur. Hoc autem non po- te$t e$$e ni$i aër, igitur mota violenter ab aëre mouentur. Et quia cadebat dubitatio eadem in aëre, propter vnam propo$itionem, quæ e$t vera: quod omne corpus mouens mouetur, & ideò $i aër mouet lapidem pro- iectum, mouetur: igitur ab aliquo mouetur aër: & ideò hæremus $icut de lapide. Dicunt quòd aër cùm $it leuis, à $ua forma mouetur: & ideò iuxta hanc $ententiam quatuor ortæ $unt opiniones, quas nullus expo$itorum in- tellexit, & maximè Ari$totelis ( quem adeò iactant ) opinionem. Prima igitur e$t, quòd motum, vtpote lapis A, moueatur vi acqui- $ita à proiiciente: $icut cùm calefactum ab igne, calefacit po$tmodum caliditate acqui- $ita alia, & ip$um calidum diu manet: ita motum recipit vim illam à mouente, per quam fertur, donec quie$cat. Sen$ibilis e$t h&ecedil;c opinio, quæ Antiquorum e$t argumento ab Ari$totele adducto reiecta. Sed & quòd ab aëre moueatur inditio e$$e pote$t, quòd non tangens fulmen, arbores tamen etiam pro$ternit. Secunda Platonis fuit, quòd O motum, gratia exempli, à mouente tran$- fertur v$que ad B: inde cum relinquitur à mouente, aër interim qui erat in loco mobi- lis, id e$t, in A, implet locum inter A & B, & <MARG> 4. Phy. 68 & 8. Phy.82. O A . B . C . D . E . F O G. </MARG> ita tangit A mobile cum motu, & hoc modo $emper implet locum, quem A mobile de$e- rit, cum eo impetu cum quo Aiam mouetur: hoc enim nece$$e e$t ob raritatis motum, $eu ne detur vacuum. Sic igitur Plato pote$t ar- gumentari: Moto à quocunque impetu aër $ub$equitur, eodem impotu implendo lo- cum, & tangit A motum, igitur mouebit A ip$e aër eodem impetu, quo priùs motum continuum faciendo: vocatque hunc modum antiperi$ta$in, id e$t, locorum $ucce$$ione <PB N=392> <CB>permutationem. Ari$toteles dicit, quòd hoc modo motus non fit: quia et$i antiperi$ta$is fiat, non tamen per illam mobile impelli pote$t. Ratio $ua $ic $e habet: quæ antipe- ri$ta$i mouent, etiam mouentur: igitur, dum non mouentur, non mouent: $ed quando aer in A fuerit in B, tunc à nullo mouetur, po$$edit enim locum, quem occupare debue- rat: igitur non pote$t mouere A, dum e$t in B, è loco $uo. Patet, quia corpus non mouet corpus, ni$i cùm ip$um mouens mouetur. Et hæc demon$tratio non fuit intellecta ab ex- po$itoribus, & tamen o$tendit clarè opinio- nem Platonis fal$am e$$e. Tertia fuit quo- rundam antiquorum, quòd aër antecedens ante mobile, puta in C, dum mobile e$t in B, moueatur ver$us D, & $ucce$$ione ne va- cuum detur, transferatur B in C ad locum aëris moti: & ita idem aër mouetur ex D in E, & mobile $equatur eodem impetu: $icut $i bos habeat locum $eu vicem $ubeat aeris antecedentis, & currus ponderis $eu mobi- lis, & vinculum, quo bos trahit currum, e$t raritas, vel vacui nece$$itas: & $ic quantum- cunque mouebitur bos, & quantacunque velocitate, eadem & tantùm mouebitur cur- rus, & ita quantumcunque, & qualicunque velocitate aër ante mobile A mouebitur, ea- dem $ub$equetur A mobile, & ita fiet motus continuus. Et hæc fuit opinio quorundam antiquorum, quam quidam falsò Philo$ophi e$$e crediderunt, quum tamen ab ip$o relin- quatur, eadem ratione aduer$us eam, quæ contra primam opinionem adducta e$t mili- tante, $cilicet, quòd $i C aër transfertur in D, quæritur à quo? $i à mobili, igitur $e mo- uebunt vici$$im, quod e$t impo$$ibile, nam mobile propelleret aerem ex C in D: & iam $upponitur, quòd aër tran$latus ex C in D, trahat mobile ex C in D, igitur idem erit cau$a, & effectus comparatum ad idem. Si dicas, quòd aër transfert $eip$um, dicit, cur igitur etiam mobile hoc non pote$t facere? & redit prima opinio. Si dicas, quòd aër, quia habet principium motus, hoc pote$t facere, $equitur, quòd i$te motus erit perpe- tuus, quia aër ille $emper manebit idem, & mouetur à forma $ua, igitur $emper æquali velocitate. Horum autem vtrunque experi- mento repugnat: nam $ic lapis proiectus manu tran$iret per totum orbem, & æquali impetu: patet, quia $uus aër præcedens æ- quali impetu $emper moueretur, & non po$- $et o$tendere qui$quam rationem cur impe- tus ille remitti debeat. Quarta opinio e$t Ari$totelis, quòd aër, qui e$t in B, motus ab eo, qui lapidem iacit, ante mobile mouetur, & propellit eum, qui e$t in C: & ille, qui e$t in C, eum, qui e$t in D, & ille qui e$t in D, eum qui e$t in E, & ita donec perueniat ad G, qui non po$$it mouere H, eò quòd e$t nimis debilis, & tunc quum H non mouea- tur, non trahet pondus, & $ic quie$cet in G. Dicit igitur hoc modo: motus violentus fit debilior, quia F mouetur ab E, igitur minore impetu, quàm E, & E quàm D, & ita $emper violentus motus debilitatur, vt apparet etiã experimento. Hîc etiam non e$t motus $ine motus $ine motore, quia quælibet pars mo- uetur à $ua præcedente, vt F, & E ab ip$o <CB>D.Tertiò patet ratio dicti, quòd priùs ce$$at quælibet pars aëris moueri, quam mouere: nam cùm D mouetur à C, mouet E, quia mouetur à C: igitur dum quie$cit iam D in E, mouet D ip$um E ex loco $uo, igitur ce$$at priùs moueri, quàm mouere, quia D ce$$at moueri dum D e$t in B, nam tunc C e$t in D, quod mouebat D: igitur cùm C e$t in D, D quie$cit in E, & tunc C mouetur ad F, & non mouetur, ni$i ab aliquo, & il- lud e$t D, igitur D priùs de$init moueri, quàm mouere: quia dum e$t D in C, non mouetur, $ed quie$cit, & tamen mouet E ver$us F. Et $i opponas, quòd corpus non mouet, ni$i moueatur, dico quòd e$t verum, $ed tamen finis motus primi, id e$t, mouen- tis, e$t coniunctus fini motus $ecundi, non idem: $ed priùs ce$$at motor à motu, quàm id quod mouetur, & hoc e$t, quia $altem natura motor priùs mouetur, quàm moueat: ideò patet quartum, quòd motus rei, quæ proijcitur, componitur ex infinitis motibus $ibi inuicem $uccedentibus, & e$t continuus per accidens: fit enim tra$lato aëre B in C, & aëre C interim in D, & eo qui erat in D in E, & ita de aliis. Et ideò talis motus e$t etiam velox, quia fines adeò vnius, initiis alterius iunguntur, quod videtur vt debeant $imul transferri, & non e$t ita. Sed finga- mus decem boues vnum ante alium, & om- nes ante currum, & quilibet habeat $timu- lum in fronte, quo tangat alium bouem in crure po$teriore, tunc moto primo currus $uccedet, & ille idem mouebit $ecundum, & $ecũdus tertium, & $emper vides, quòd qui- libet bos priùs mouetur ab altero, quàm mo- ueat, & tamen vltimus $imul fermè cum primo mouebitur: & hoc e$t, quia talis $uc- ce$$io $olùm componitur ex decem partibus, $unt enim decem boues tantùm: $ed aëris $ucce$$io ex in finitis partibus componitur, ideò refert tempus $en$ibile ab initio motus lapidis v$que ad finem. Sed ad infinitum tol- lendum iuuat conden$atio aëris, vt rectè di- cebat Auerroës: & ip$a e$t cau$a, vt celerius e$$et motus, & vt non $it nece$$arium pone- re motus infinitos, $ed $olum innumerabiles. Et hæc e$t opinio Ari$totelis, à nullis v$que ad hanc diem intellecta, de motu rerum, quæ violenter mouentur. Sed nos magis indige- mus prima, quæ e$t $implici$$ima, & etiam non tantas difficultates patirur: & cum $up- ponitur, quòd omne quod mouetur, ab ali- quo mouetur veri$$imum e$t: $ed illud quod mouet, e$t impetus acqui$itus, $icut calor in aqua, qui e$t ibi præter naturam ab igne inductus, & tamen igne $ublato, manum tangentis exurit, & ideò etiam accidens vio- lens adhærens vim $uam retinet. <P>Dicamus igitur primò ea, quæ $unt ma- <MARG>Quatuor cau$æ celeri- tatis, & diu- turnitatis motus vi<*>- lenti.</MARG> nife$ta, & $unt, quòd quatuor $unt cau$æ motus violenti, diuturni & celeris. Prima e$t, quòd cau$a mouens celeriter ab initio moueat. Secunda, quòd per magnum $pa- tium? ideò machinæ bellicæ, quò longio- res, eò procul magis eiaculantur: & ita ar- cus, quò magis tenditur ob ambas cau$as, eò longiùs emittit $agittam. Nam $i tenda- tur ad B v$que, mouebitur cum chorda $olùm $agitta ex B in D: & $i tendatur <PB N=393> <CB>v$que ad C, mouebitur ex C in D: igitur $i tendatur v$que ad C, procul magis emit- <FIG> tetur iuxta proportionem CD ad BD. Item chorda tracta v$que ad C, maiore impetu redibit ad D, quàm ex B in D. Igitur cele- riùs mouebitur $agitta à chorda, quare etiam po$tquàm emi$$a fuerit. Nec oportet adii- cere, vt valida $it virtus, quæ mouet, nam nobis $ufficit vt celeriter moueat: quòd $i celeriter mouere pote$t, valida e$t cau$a, <MARG>Nihil lentè & procul emitti po- te$t.</MARG> quæ mouet. Nam & $i valida e$$et cau$a, moueret tamen lentè, quod po$$et procul emirtere. Nihil enim lentè, & procul ali- quid mouere pote$t: nam quod lentè moue- tur, multum temporis con$umit in motu: in quo etiam maximam vim, quum contra na- turam nitatur, debilitari nece$$e e$t. Tertia cau$a e$t raritas medij per quod mouetur: nam in aëre velociter, in aqua lentè, in ter- ra vix e$t impellere quicquam. Atque ob id, <MARG>Gubernato- res nauium cauent ne bellica tor- menta $ub aquam mer- gant $phæ- <*>ulas, quas <*>n ho$tium cla$$em im- mittunt.</MARG> qui naues ho$tium machinis petunt, ma- ximè cauent, ne ictus fiat in parte nauis, quæ $ub aqua iacet, quamvis pernicio$ior e$$et: $ed quia $phæræ ictus occur$u aquæ debilitatur, malunt nauim $upra aquam fe- rire, $ed tamen humiliore quàm po$$unt par- te. Quarta cau$a celeris & diuturni ictus e$t acuitas teli, quæ minorem quantitatem aëris obuiam habens, minùs impeditur. Vn- de videtur, quòd prima opinio verior $it, quàm illa, quæ e$t Ari$totelis de cau$a mo- tus violenti. Nam non tam manife$tè appa- ret, cur violenter mota, vt acutiora $unt, eò celeriùs & longiore $patio ferantur. Si qua etiam proxima $int chordæ, non tamen tan- gant eam, quamvis aër moueatur, nihilo $e- cius quàm ille, qui $agittam antecedit: non tamen mouetur res illa proxima, nedum vt per longum $patium feratur. Prætereà aër cùm mollis $it, nec adeò vehementer mo- ueri pote$t, nec in vnum cogi, quare nec $phærulam ferream mouere. Neque in aqua minùs mouebitur id, quod vi impellitur, quam in aëre, cùm tamen non $olum len- tius, $ed longè lentiùs in aqua, quàm aëre moueatur. Et in aëre etiam ip$o grauia non lentius ferri debent leuibus, $i vacui ratione <MARG>Teli confi- <*>iendi ratio, quod $emper infigitur.</MARG> $ub$equantur. Sed rationes hæ non o$ten- dunt, quoniam acuta celerius ob id ferun- tur, quòd maiore impetu primus aër moue- tur, à quo partes reliquæ iuxta eandem cau- $am impelluntur. Fit ob id telum, quod pro- iectum $emper infigitur. Cu$pis A, alæ qua- tuor magnæ ac tenues ad rectos angulos po- $itæ ha$ta BA. Cùm igitur telum fertur, non pote$t inclinari, quia alarum aliqua, vel plures aëri occurret ex aduer$o: rectà igitur cùm feratur BA telum nece$$ariò infigetur. Quòd $i vis deficiat, adhuc rectè cadet, & fi- getur. Atque eadem fuit in $agittis cau$a <CB>inuentionis alarum. Reliquæ igitur rationes præter vltimam contra Platonis opinionem de antiperi$ta$i demon$tant, non autem de aëre antecedente. Vltima autem euidens habet contra $e ex- perimentum: nam & in motu à raritate difficilior e$t a$cen$us gra- uis, quàm leuis, & ideò etiam tardior. Verùm quòd fidem facit pro Ari$totelis opinione, illud e$t quòd motum naturalem in fine <FIG> violentum, in principio, vehementem, in medio fieri validiorem. Auerroës Simpli- <MARG>Ratio de- mon$tratiua pro Ari$tote- le. 2. cœli.t. c. 35. & in diui$ione Simplicij. t. cap. 20.</MARG> cium $ecutus, & quum deprauatam habe- ret literam textus, proiectorum, anima- lium legit. Simplicius quum textum habe- ret bonum, Ari$totelem non intelligens, per proiecta, animalia expo$uit, quòd in latus, vt proiecta mouerentur, ab$urdi$$ima com- paratione, & interpretatione. Mouit hoc il- lum, quòd dixi$$et iam, violenta ab initio vehementiùs moueri, naturalia in fine: ex horum altero genere proiecta e$$e oportuit. Sed non intellexit Philo$ophum. Cùm enim proiecta aëris antecedentis motu moueren- tur, aër autem per $e $it mobilis, motus pro- iectorum ex naturali quodammodo, & vio- <MARG>Cur ictus $corpionum, & machina- rum, & te- lorum in certa di$tan- tia, quam ni- mis propè, $it validior.</MARG> lento con$tat, naturalis in fine augetur, vio- lentus in principio: quamobrem mi$tus ex his, qui e$t proiectorum, in medio e$t va- lidi$$imus. Con$tans hæc ratio e$t, & pul- cherrimè dubitationis $olutionem docet. Vi- demus enim machinas, $corpiones, tela etiam manu emi$$a, in quadam di$tantia vehementiores ictus, quàm nimis propè, & ( vt ita dicam ) $ub ip$is telis, aut $corpio- nibus, aut machinis, inferre. Cau$a e$t, quam nemo alius afferre pote$t, quàm qui ab hoc principio, quòd Ari$toteles propo$uit, mo- tum factum putat: nam aër ille $ub ini- tio motus motum non iuuat, ni$i parùm, $uccedente tempore aëris motus naturalis vt mouetur validior fit, vt autem mouet, pa- rùm dehi$cit: quare eodem motus celeri- tatem augeri nece$$e e$t, quoad plus mouere minùs incipit, quàm moueri natura $it aptum. <P>Ergo cognita motus violenti ratione, <MARG>Ratio motus grauium cũ violenter mouentur.</MARG> quomodo ferantur, quæ non $ponte $ua fe- runtur, o$tendamus, hoc initio $umpto, quòd quæ mouentur grauia ictu aliquo, nec $e- cundum naturam, tria habent, ex quibus <FIG> conficitur motus: propriam grauitatem, qua deor$um feruntur, medij naturalem vim, vt mouetur, & vim acqui$itam, qua partem aliam aëris mouet, iam igitur fit AB æquidi$tans finitori linea, quam $ecet ex angulo recto CD, vt CA, $it æqualis BC, & diuidatur AC per æqualia in E: quod verò moueri debet in F, & manife$tum e$t <PB N=394> <CB>per $e, quòd validi$$imo ictu excutietur ver$us D, quia $imul impetu iacientis, & natura feretur in D. Par autem erat, quòd debili$$imus ictus e$$et illi contrarius, id e$t, ver$us C, validi$$imus autem $uperio- rum ver$us D, quorum neutrum experi- mento con$tat: $ed validi$$imus e$t $upe- riorum FE, mediocris FC, & debili$$i- mus FA. Cur ita? Sanè quoniam aër rectà magis, quàm ad latera fertur, igitur debi- li$$imus e$t ictus ex F in A. Debuerat iuxta hanc rationem validi$$imus e$$e ex F in C, $ed quia tota grauitas ob$tat ponderis, ideò vbi aër maximè mouetur, & pondus mi- nus grauitatis habet, hoc autem e$t in linea FE, ibi validi$$imè torquetur pila. Reli- quum e$t igitur vt mediocriter ex F in C feratur, id e$t, rectà in $ublime. Ne tamen erres in $agittis, quæ ob longitudinem & alas velociùs quandoque feruntur ex F in A, quàm in C, nunquam autem magis, quàm in E: ob id qui muros quatiunt, ma- chinas ad $emiorthon, id e$t, ad libellam FE collocant: nam tertia fermè parte ictus augetur. Cùm verò pila ad $upremum re- ctà peruenerit, non per circulum, nec rectà $ur$um illicò de$cendit, $ed media <MARG>Modus quo grauia po$t ictum de$- cendunt.</MARG> qua$i linea, quæ parabolæ fermè imita- tur circum ambientem lineam, vt BC e$t, demùm ex C in D motu grauis rectà ad vn- guem. <FIG> <MARG>Cur vix vl- lus $eriatur à plumbeis pilulis, quæ maximo nu- mero in al- tum mit- tuntur.</MARG> <P>Quæ igitur proiiciuntur, tribus ex moti- bus con$tant, primo violento, vltimo ex- qui$itè naturali, & medio ex vtroque mi- $to: propter tam multiplicem motus ratio- nem metiri ad vnguem talia planè e$t im- po$$ibile, coniectura tamen a$$equi licet. Debili$$imi planè motus ex B in C: vnde plumbeæ pilæ calore di$$ipatæ, ob hoc etiam minùs lædunt, vt vix vnum aut alterum, ob ictus in $ublime de$tinatos, quum tamen frequenter aut auium cau$a, aut exoneran- dæ machinæ, emitti $oleant pilæ $emiuncia <MARG>De motu annuli.</MARG> grauiores, vulneratos aut grauiter percu$$os videas inter tot millia. Sed quum per æqui- di$tantem finitori lineam tam difficulter grauia moueantur, cur e$t quòd $u$pen$a facilè adeò impelluntur, vt annulus filo $u$- pen$us $pontè videatur moueri, atque ob id etiam præcantationis præ$e fert imaginem? Cau$a e$t, quòd tota vis integra impellen- ti relinquitur: qui verò proiicit, duo facit, $u$tinet & impellit: at appen$o pondere, quum ab alio iam $u$tineatur: quicquid virium e$t ad impul$um integrum manet. At vero quum impellitur, tanta fermè vi redit ad medium, quanta ab illo, depul- $um e$t: igitur quum ea vi iam depul$um fit à medio, gratia exempli per cubiti $pa- tium, tantundem di$cedere in contrariam partem nece$$arium erit, atque ita conti- nuo ac alternato reditu tardi$$imè con- <CB>quie$cere. Cùm igitur in annulo motus hic vel occculta $pirituum motione paululùm iuuatur, adeò $pontè augetur, vt verbis vim fui$$e credas. Quamobrem cùm pau- lò concitatior e$t annuli motus, ip$o iam ( vt dixi ) $eip$um mouente, videtur annu- lo dæmon ine$$e, qui annulum moueat. E$t autem motus hic etiam in filo longiore fa- cilior, euidenti demon$tratione. Sit enim annulus in F, & moueatur per BC, $u$- pen$us in A, & rur$us $u$pen$us in A po- natur in G, & moueatur per DHE, quæ $it æqualis BFC, & L centrum terræ: con- $tat igitur, quod dum e$t in F, mouebitur contra naturalem motum per FG: & dum e$t in H, per HK, $ed HK e$t breuior FG, vt in primo de Circulis demon$trauimus. Igitur cùm potentia mouens eadem $it, & quod mouetur idem, & maius tran$eat $patium in F quàm in H, à centro, $eu ma- gis a$cendat, tran$ibit illud in longiori tem- pore: igitur $i in æquali tempore debent moueri, minore impetu indiget H, quàm F, & ideò quantò altiùs $u$penditur, eò faci- <FIG> liùs mouetur mobile, & minori labore. Cùm igitur filum longum fuerit, initium motus ducet, vel ab incauto manuum mo- tu, vel ab aëre, vel à $piritibus ip$is, quo- rum vis etiam per filum de$cendit. Ita adeò facili motu illius, & tot cau$is mouenti- bus, nil mirùm immotis digitis, & fili ini- tio annulum moueri, quo moto vix ce$$a- tionis, cùm graue ( vt dixi ) appen$um tam pertinaciter $eip$um moueat, initium pote- rit inuenire: atque hoc modo præcantatio- ne moueri videtur. <P>Sed po$tquam hæc clara $unt: dubitabit aliquis, cur tenuia corpora non $olum mo- tum velocem admittunt, quòd rationi con- $onum e$t, $ed etiam faciunt, quod di$$onum e$t? Nam impul$us aquæ minùs violentus e$t, cum alicui rei intruditur, quàm aëris, & aëris, quàm ignis, Indicio fuit in$trumen- tum, quod ( vt audio ) nam non vidi, Ger- manus attulit, vlnas longum 20. ex cupre$- $o, cuius foramen adeò angu$tum erat, vt <MARG>Machina quæ $ine igne ferit.</MARG> cicerem etiam$i rotundus fui$$et, non e$$et admi$$urum. Cra$$itudo vlna minor. Impel- <PB N=395> <CB>lebat plumbeam pilam admodum exiguam, quæ tamen foramini conueniret, tanto impetu, vt tabulam tran$uerberaret. Secu- ra res, $ine $trepitu, & pulueris di$pendio tria habens hæc commoda: $ed totidem in- commoda, grauitatem, magnitudinem, & pro magnitudine imbecillitatem. Quòd $i igne ictus moliamur, breuiore longè ac mi- nore in$trumento indigebimus: igitur plus ignis quàm aër, & plus aër quàm aqua im- pellunt. Cau$a duplex e$t, quòd in impul- $u non $olum mouere, $ed etiam moueri nece$$e e$t: at rariora facillimè moueri, & ob hoc maximo cum impetu, demon$traui- mus, itaque ictum edent magnum. Alte- ra, quòd quæ rara $unt, maximè cogi po$- $unt, quòd multum di$tent ab extrema den- $itate: aqua autem cum den$itatem terræ $ubierit, vlteriùs tranferri minimè pote$t. Machina igitur omnis aut magna nece$$a- riò e$t, vel debilem ictum edit, aut magno cum $trepitu: nam quæ cum igne, $trepi- tum dictam ob rationem faciunt: quæ au- tem cum aëre, aut magnæ $unt, vt catapultæ, bali$tæ aut paruos edunt ictus. Sed $olent $a- gittas $corpionibus, non pilas imponere, non $olum quòd leuiores $int, $ed etiam quòd acie ictus magnitudinem $uppleant. Certum e$t Brixelen$em fabrum, $corpio- nem palmi magnitudine totum ex chalybe $ic tempera$$e, vt mœchum vxoris $uæ oc- cultato $ub mantello in$trumento occiderit. <MARG>Scorpio mi- rus.</MARG> Sic tutò & $ine $trepitu ac $u$picione (nam plerunque puluis odore prodit in$idias<I>)</I> ma- ximam iniuriam vlci$ci meditatus e$t. Idem horologium in annulli gemma con$tituit, quod mala circumagebatur, & horas indi- cabat, non $olùm $agitta, $ed ictu. Hic idem nauim miro con$truxit artificio, in qua mu- lier te$tudinem pul$abat, & motu remo- rum viri rotis $uppo$itis, qua$i ad con- centum agitantes remos, nauim impelle- bant. <MARG>In$trumen- tum mirabi- le ad cribrã dum farinã.</MARG> <P>Et$i hæc qua$i parerga dicta videri po$- $int, vt tamen artificio$am hominum inuen- tionem edoceam, quæ ab aëris natura ortum $ump$it, pulcherrimum in$trumentum quo farina cribratur, à triennio citra inuentum, edocere $tatui, vt $imul intelligant homi- nes, quàm leuibus rebus, modò $int ingenio- $æ, opes liceat comparare. Nam nunc cùm pi$tores omnes ob vtilitatem habeant, ille verò priuilegium con$ecutus $it à Cæ$are, ne quis habere po$$it præter eius con$en- $um, vitam ex hac agit indu$tria, & adeò breui tempore $ibi domum ædificauit. Ne- que enim pi$tores $oli, $ed collegia $acerdo- tum, & virginum Deo $acrarum, & nobiles quicunque familiam magnam alunt, ob egregiam vtilitatem ( ne dicam nece$$ita- tem ) habent: plures etiam alij, quos non tam vtilitas, quam ip$a rei admiratio inci- tauit, facere curauere. Ip$ius autem $tructura $equitur. <P>Rota e$t B parua, in cuius extremo ambi- tu A manubrium quo circumagi po$$it: hæc duo extra machinam protenduntur. In rotæ mediæ bacillum C, quod motu ro- tæ circumuertitur, cui in C duo denticuli li- gnei ex aduer$o po$iti, aliique proximi duo, <CB>& ip$i ex aduer$o po$iti, verum qua$i inter- medio loco priorum, vt cum $emel rota cir- <FIG> cumagitur, quater tangat lignum latum, imò tabellam DE vtrinque $u$pen$am cap$ulæ: vt rota vertente, tabella tremulo motu dum denticulis tangitur perpetuo agitetur. Por- rò lignum C, & tabulæ pars parua cap$ula circum teguntur: ligno $eu tabellæ DE $u- per$tat cribrum pollinarium FG obliquè pendens, & ex G appen$um in H ne exci- dat: hoc tenuibus tabulis imò tenui$$imis, ac leui$$imis vndequaque con$tat, præter- quam in medio vbi cribro farina excutitur: nam vt $olet pars ea tela linea con$tat. Cap- $a hæc omnia vndequaque conclu$a conti- nentur: in cuius $upremo cap$ula K iacet, atque in ea quadrata qua$i lignea patina leui$$ima, in qua farina iacet: hæc $ic $u$- pen$a e$t, vt facilè concuti po$$it: concuti- tur autem funiculo ei annexo altera rotæ parte, dextra $cilicet iuxta B. Memineris etiam cribrum FG vtroque ex capite pa- tere $upremo, vt farinam excipiat à patina: infimo, vt furfur eiiciat ex G. Tota autem cap$a trifarlam diuiditur in LMN, erectis $eptis ex tenuibus tabulis firmis ac omninò immobilibus. Pote$t & $i libet quadrifariam diuidi. Hoc igitur con$tituto, cum circum- agitur B rota, funiculus concutit patellam, & denticuli tabellam: patella excutit fari- nam in cribrum F G, tabella cribrum con- cutit: ac fit vt tenui$$imus flos farinæ pri- mò excutiatur, cadatque in NM, parte cap- $ulæ: de$cendens verò cum vehementius agitetur, pars inferior excutitur alia minus $yncera in LM, inde vltimò de$cendit per os cribri infernum & $ur$um totius in LO: atque ita tria $eor$um colliguntur, flos fa- rinæ in MN, farina cra$$a in ML, furfur in LO: Quæ verò circumuolat farina tota, ne- ce$$ariò iterum redit ad locum $uum, vt ni- hil penitus pereat, quoniam cap$ula nullibi tran$pirat. Oportet autem ( quod ip$a ra- tione facilè percipis ) FG cribrum non ni- mis e$$e accliue: nam farina v$que ad G per- ueniret, & cum furfure eiiceretur. Quamo- brem $i $eptum Lu$que ad os cribri tran$tu- leris, vel aliud $eptum, vt in P, adieceris, $i- mul etiam paululum, vt vides, os ip$um G $uperius recuraueris, ne vel oboli iacturam feceris farinæ. <P>Nunc quanta ex hoc $equantur in$trum&etilde;- to cõmoda, intellige. Primum, vnius hominis labore, qui rotam ver$at & farinam impo- nit patellæ, & cum loci pleni fuerint, cribra- tam colligit ac furfur, trium operariorum vices $upplet. Secundum e$t, quod ad hoc opus cum neque adeò $it laborio$um, nec noxium, quilibet $ufficere pote$t vtile$que geruli habentur, qui longè minore pretio operariis conducuntur. Tertium, quòd tota farina colligitur, nec quicquam perit, cum <PB N=396> <CB>dum cribratur nece$$e $it ob manuum mo- tum ac brachiorum patere foramina, quan- tum diduci brachia valent, eaque cau$a fa- rinæ non paruam partem partem perire. Ac- cedit, quòd lineum cribrum cum $olum tre- mat, non adeò atteritur, imò longè minus qui dum farina ab hominibus cribratur: nam illos concutere, vt $olent, cribrum ve- hementer e$t nece$$arium. Facit & ad com- pendium, quòd farina exqui$itius excutitur, vt furfur omninò purum $it. Hæcque omnia citra domus fœditatem, & hominum iactu- ram atque incommoda. Natura etiam in- $trumenti duplicem, aut triplicem farinam di$tinguente, guod ab operariis ni$i conie- ctura incerta primò, deinde etiam in$tabili, fieri non pote$t <MARG>Aër cur non $entiatur.</MARG> <P>Sed ad aëris tractationem reuertamur, motuum omnium violentorum iam ah$olu- ta narratione. Itaque aërem v$que ad cœ- lum extendi iam docuimus, purioremque illius partem æthera vocari: $ed neque æ- ther, nec aër ob $ub$tantiæ puritatem $enti- ri pote$t. Cau$a factum e$t hoc animantium, nam $i colores haberet, quæ viderentur, ta- lia apparerent. Vt enim per viridia con$pi- cilia in$picienti omnia videntur viridia: ita $i aër coloris particeps e$$et omnia eiu$dem coloris e$$e viderentur. Similiter $i odorem haberet, omnia eodem odore infecta vide- rentur. Similiter $i acrem $aporem, aut dul- cem præ $e ferret, dulcia omnia aut acria viderentur. Eodem modo calidus $i quan- doque euadat, vt in æ$tate, omnia vt cali- da videantur, efficit. Ea ratione nox $onos & $trepitus leui$$imos etiam detegit: quoniam die aër non e$t omninò expers $oni. Ergo omnia vt po$$et $u$cipere, $apores, odores, $onos, colores, & calidum ac frigidum, ea- que vt decet $en$ibus repræ$entare, omnium natura expers factus e$t. Qualitatibus au- tem cùm $ubiacet primis, alteram oppo$i- tam refugit: atque hoc indicium e$t eorum quæ iam diximus, qualitates ip$as per $eip- $as agere. Hyeme enim aër qui efflatur cùm calidus $it, in rotundam cogitur figuram, ab ip$o calore $iquidem, non ab aëris natu- ra: etiam aër frigidus non cogitur, nec ca- lidus in calidum locum in$piratus. Sed cur in <MARG>Cur aër hye- me in rotun- dam figurã cogitur.</MARG> rotundam figuram? quòd ea cùm $it capa- ci$$ima, etiam $it robu$ti$$ima, & etiam quo- niam $olo puncto læ$uræ cau$æ $e exponat: ob id pugnaturi, ictumque excepturi, ac pondus $ubituri, in rotundam figuram $e totos colligunt, Vibrata enim procul maio- re impetu colliduntur: at quæ extra rotun- ditatem $unt, procul magis vibrantur: plus enim à centro di$tant, quod hypomochlij vice habetur. Hic interclu$us corrumpit ani- mata anima carentia con$eruat: liber autem, quæ anima carent, corrumpit: quæ anima- ta $unt, con$eruat. Exedit enim anima carentia motu, ideoque perflato loco illa corrumpit, animalium calorem repurgat <MARG>Aëris con- trariæ vires.</MARG> ac refrigerat. Sed reclu$us dum non moue- tur, quæ à putredine ab$unt illæ$a con$er- uat, quia motu carens non exedit. Sed ani- malia, & quæ putre$cere po$$unt, immotus manens, atque ideo putre$ce$cens, corrum- pit, occidit, putrefacit. Adeò verò corrum- <CB>pitur aër conclu$us ac immotus, vt cum M. Antonini Imperatoris milites Auidij Ca$- $ij in Seleucia Babyloniæ arculam in Apol- linis templo inuentam aperui$$ent, aurum $perantes inuenire, aër exiens adeò com- putruerat, vt totam regionem pe$te affece- rit. Inde ventis delatus in Græciam, at- <MARG>Pe$tis ex ar- cula aperta.</MARG> que inde etiam Romam, pe$tilentiam eam excitauit, quæ humani totius generis par- tem fermè tertiam ab$ump$it. Inficitur & metallicis exhalationibus, vnde in fodina- rum puteis perpetuò flabellis agitatur: ali- ter & lumina extingueret, & eos qui in- tus $unt $uffocaret. Motu igitur aër pur- gatur, & ad propriam ac puram redit na- turam. <P>Simili ratione frumenta $ub terra reclu- <MARG>Cau$æ pu- tredinis aë- ris & pe$tis.</MARG> $a, aërem vitiant, indeque vici$$im ab illo vitiantur. Et licet $erius in Germania, ob aëris frigiditatem, attamen & ibi po$t aliquot annos corrumpuntur. Seruantur & diutiùs eadem cau$a $ub terra quam $upra. In Gallia verò etiam in multos annos $eptis in medio ari$tis, & circumpo$itis den$ata congerie $tipulis, ita vt latioris columnis $peciem referant, inde $uperinducto tugu- riolo den$ite tuta manent ab animalibus aë- reque ip$o, tugurio ab aqua, geminareque prohibentur ip$is $tipulis annexis: omnia enim $emina ea parte pullulant, quæ exorta $unt, indicio $unt fabæ. Sed & quædam petflatis locis videntur tutiora, non quia aër con$eruet, $ed quia frigidior quum $it, adeò non corrumpit. Pleraque enim perflata, maximè edito loco, $unt con- clu$is frigidiora. Fiunt & aëris corruptio- nes ob terræmotus. Re$eratus enim aër, qui multis latuerat $eculis, dum emergit, pe$tem magnam afferre $olet: ob id ma- gnos terræmotus, pe$tilentiæ graues $ub$e- qui $olent. Fiunt & ob putredines, velut po$t magnas clades, po$t inundationes, & locu$tarum interitum. Hæ quidem pe$tilen- tiæ ab aëre. Quæ autem fiunt po$t famem, <MARG>Pe$tis mira.</MARG> alterius $unt generis. Mira tamen pe$tis va- rietas: nam referunt autores fide non in- digni, Con$tantinopoli ( olim Byzantium dicebatur ) pe$tem obortam, qui huius erat generis, vt qui laborarent, aut quibus mor- bus imminebat, viderentur ab alio homine cædi: perturbatique hoc errore morieban- tur. Interim nec videbant, nec audiebant, $ed velut attoniti, aut lymphati $en$ibus ac mente excutiebantur. Febreque ac tu$$i cum laborarent, calor tamen & color haud mu- tabatur. Tubercula variis in locis pro ho- minum natura apparebant. Tandem veterno alij, alij inedia conficiebantur. Quidam etiam ob $itim in puteos $e præcipitabant. Cer- tum e$t, fui$$e genus certum ab$ce$$us in cerebro, quandoquidem contagio non pro- pagaretur. Certum e$t, tot fermè e$$e modos pe$tis, quot tempora. Nulla tamen pe$tis vl- tra triennium $æuit. Cau$a multiplex e$t. Prima, quia $i tamdiu $æuiat, non habet fer- <MARG>Cur pe$tis triennium non excedat.</MARG> mè in quos $æuiat. Deinde, aër ip$e cùm le- ui$$imæ ( vt dictum e$t ) $it $ub$tantiæ, vlte- riorem putredinem pati non pote$t. O$ten- $um e$t enim $uperius, quæ computrue- tint, non amplius e$$e putrida. Accedit, <PB N=397> <CB>quòd vix fieri pote$t, ne in tanto tempore aër moueatur, & in ventos transferat quod corrumpitur. Videtur etiam omnibus pe$$i- mis rebus Dei beneficio modus quidam im- po$itus. Nam nec $erpentes multiplicari vi- dentur vltra metam quandam, nec acuti morbi vltra quartum decimum diem per$e- uerant, nec vllum vehemens malum e$$e po- te$t diuturnum. In pe$tis autem genere diu- turno ac lento, nullum e$t inuenire termi- num præfixum: vt in Gallica lue, quam con- $tatiam quinquage$imum ab ortu $uo an- num exce$$i$$e. Et quanquam $it hic mor- bus Indis Endemius, nobis tamen contagio pe$tifer e$t. Scrip$imus autem de hoc multos libros. <MARG>Venenorum ratio triplex.</MARG> <P>Genera pe$tis ex aëre, veneni habent ra- tionem. Venena etenim quædam natura, vt quæ na$cuntur, & anguium pe$$imi: quædam putredine, è quorum numero pe$tis ip$a e$t, & quæ arte conficiuntur, cocta olim, nunc $ublimata vocantur. Acerrima & maximè præ$entanea à natura fiunt, illa artem vnde- qua que $uperante: $ed tamen rara, frequen- ti$$ima ab arte, quum in malis excogitandis longè deterius humanum genus $it quã na- tura. Ergo rarò exemplo, non turpe illa duxit $ibi in his ab hominibus $uperari, modò ta- men magnitudinis rei palma apud illam ma- <MARG>Venenum quod $tatim occidit.</MARG> neat. In Nubia tamen referunt (hæc Marma- rica à Ptolemæo appellatur) e$$e venenum, cuius pondus triticei grani vnius, illicò ho- minem occidit: dec&etilde; autem homines in quar- ta horæ parte. Tanta vis lethalis, venditur in $ingulas vncias centenis aureis. Tantundem impenditur pro vectigalibus quanti emitur. Iurat emptor non v$urum eo in prouincia, qua$i homines aliarum regionum $i quis oc- cidat, nõ $it veneficus, vel minus $it homines occidere, quã peierare. Periuriũ timebit, qui veneficio v$urus e$t? Hæc calamita$ne maior, an $tultitia mortalium? Deterior in mora cõ- ditio quam in celeritate: hæc enim vitam aufert, illa $pem & fructum omnem vitæ. <MARG>Venena quæ ad tempus occidunt.</MARG> Theophra$tus refert, aconitũ præparari $oli- tum quod bime$tri, trime$tri, $eme$tri, anno- ve vel etiam biennio occidat, e$$éq; mortes collectionis medicamenti temporibus com- pares. Nam à $eniore plãta protrahitur mors diutiùs: $erebant enim herbam, colligebántq; Vel quia collecta verno t&etilde;pore, celeriùs oc- cidat quã hyeme, vt etiam de herbarum vi- ribus tum radicũ con$tat. Et quantumuis me- dicamenti tempus protraheretur, mors tam&etilde; certa atq; irreparabilis, cuiq; $uo t&etilde;pore, quod mirum e$t, imminebat. Simili ratione quædã licet non vitam tollant, membrorum tameu <MARG>Fontis mira proprietas.</MARG> quorundam vitium afferunt. Fons fuit vltra Rhenum iuxta littus maris, cuius aqua ex- cu$$it dentes omnibus, quotquot è Germani- ci exercitu ex eo biberant. Nec inuentũ au- xilium, ni$i herbæ Britannicæ. Et Cæ$ari Ta- bernæ patritio no$tro, quum diu cruciatus v&etilde;triculi doloribus di$$ectus fui$$et po$t mor- tem, inuentus lapis in ventriculo oui magni- tudine. Venena enim quæ ad t&etilde;pus occidunt, neq; cor, neq; cerebrũ, neq; ve$icã petere po$- $unt. Nam $i cor petãt, nõ tandiu differre po$- $unt mort&etilde;: $i cerebrũ, cùm longè ab$int, non occident, imò vix attingere po$$unt. Ve$icam <CB>non ni$i acuta medicamenta lædunt: ea au- tem celeriter occidunt. Po$$unt tamen cele- riter nocere, & tandem interficere. Sed quæ venena clam occidunt & $erò, vt fraus la- teat, pulmones aut iecur, aut ventriculum vexant. Ventriculum quæ vexant, dolore iu- gi & pleraque vomitu: quæ pulmones pe- tierunt tabe ac iu$$i: quæ iecur, $anguinem corrumpendo alia regium morbum, non- nulla hydropem, pleraque febres virulentas generando occidunt. Aliàs $crip$i vno pran- dio exceptos è tredecim viris in oppido Gallarate vndecim, qui venenum biberint omnes interii$$e diuer$is temporibus, cum quidam etiam Romam interim iui$$ent ac redii$$ent. Delatum ex ea vrbe tam pul- chrum inuentum fuerat. Aliàs dicam $igna quædam, quibus hominem venenum, licet non $entiat, hau$i$$e deprehendemus: nunc tamen potiora $ubiiciam. Ea $unt quinque. Primum, cùm odor fœdus in cibo $entitur: <MARG>Hau$ti tem- poranei ve- neni indicia.</MARG> vel $i non præ$ente re fœtida, odor qua$i $ecum rem deferat fœtidam, fœdus $entia- tur. Eadem ratio in horribilibus $aporibus. Dolores quoque ab$que manife$ta cau$a vel in ventriculo, vel iecore, vel ve$icæ ero$iores vel $anguinis $puta repentina, atque $pon- tanea. E$t etiam tabes quædam lenta ac exi- tialis $ignum hau$ti veneni: & coloris totius corporis magna mutatio, & immedicabilis. Cæterùm non e$t hîc locus de morbis tra- ctandi, $ed $olùm illud quòd $ubtilius e$t hac in di$putatione docendum, quomodo $cili- cet odore non præ$ente, aut $apore, vtrunq; $entire contingat, hócq; veneni $it indicium. Cau$a e$t, quòd humor melancholicus tales $pecies loco obiecti refert: vt etiam in his, qui à cane rabido mor$i $unt, circa vi$um er- rare contingit. At venena præ$ertim tempo- ranea humorem hunc atrum generare $o- lent. Subit autem dum hæc con$idero dubi- tatio nõ leuis, quòd cùm multa $int <I>(</I> vt dixi) quæ mortem differre po$$unt in annos, & ta- men $int venena, ne non aliqua $int, quibus vtamur pro cibis, & tamen mortem afferãt, licet adeò $erò vt nõ pro venenis habeãtur. Quòd $i talia $int, erunt velut è fungorũ ge- nerib. Quòd cùm tot $int atq; diuer$is modis affecti, in tam diuer$is ætatibus, t&etilde;peraturis viuendi in$titutis, artibus, virium robore, oc- ca$ionibus, varióq; adeò exitu pereuntiũ, quis po$$it animaduertere hanc noxam? Simili ra- tione olera quædã agre$tia, quæ fortuitò edi- mus: lat&etilde;t enim quàm multa: & quæ inficiũ- tur $alamandra ac rubetis, ac $erpentib. Cha- mæleon herba $uibus, lupis & murib præs&etilde;s venenum, quis nouit an hominibus $it tem- poraneum? Nam quæ noc&etilde;t, temporis $patio interficere $olent. Vi$cus certè qui in illius radice oritur, mort&etilde; hominibus affert. Quæ- cunq; autem mortem præ$ent&etilde; afferunt, ea $i temperata fuerint, veneni temporanei loco habenda $unt. Sunt verò ex his quæ $olo ta- <MARG>Venena e$$e quæ actu $o- lo occidant.</MARG> ctu etiam occidant: nam canis rabidi $puma $i in locum aliquo modo vulneratum inci- dat, vel à quo $ola detracta $it cuticula, occi- dere $olet: & $cilla cuti illita vexat carnes: & cantharides manu retentæ, $anguinis mi- ctum prouocant: quidquid mirum e$t igitur venenum e$$e quod $olo contactu occidat, tũ <PB N=398> <CB>præ$ertim cum videamus pe$tem quæ ephip- piis aut tabulæ hæ$erit, hominem occidere, qui alteri eorum in$ederit. Quædam igitur vmbra $ola, vt oleander & taxus: quædam venenum extinctum olim $u$citant, vt virg&ecedil; corni, aut $anguinariæ, quæ cùm in manu ca- le$cunt, rabiem in mor$is à cane atq; liberatis periculo reuocant. Sanguinariæ quoq; virgis cæ$i, tum etiam iumenta, magno incommodo affici creduntur. Feruntur & $erpentes quidã occidere, etiam medio contactu ha$tæ, vt Matthiolus refert. Alius cum $uxi$$et vulnus à $erpente diui$o illatum, $tatim expirauit. Alij odore $olo intereunt, vt qui Senis pu- plicè à riuali odore $olo oblato occidit. Mira hæc videntur potius quam $int, $eu ad huma- nam quis re$piciat imbecillitatem, $eu ad in- genij malefici indu$triam, $eu ad rerum ip- $arum vim, aut ad modi $ubtilitatem. Cúm- que hoc $it præ$entis negotij propo$itum, in tribus admirabilioribus exemplis illud nunc explicomus. Occîdunt quædam (vt diximus) deuorata $tatim, alia $olo contactu, alia olfa- ctu: quid mirabilius $it ex his, incertum e$t: $ed audi cau$am horum, & perdi$ces. Si ignis $cintilla cor introëat, nonne credis $tatim hominem interiturum? At venenum fiet acu- tius igne, vt declarabimus, dũ de aquis acer- rimis $ermonem habebimus. Tale autem po- tentia, dum in corpore e$t tale actu fit: occi- dit ergo, inquam, & erit minus decima grani triticei parte: nam $cintilla ignis, & pondere, & magnitudine, & $ub$tantia minor e$t eius grani parte decima. En vides rem admodum miram, quam breui euadat non ob$cura, vel dubia, quòd olfactu $olo interimit in cerebri penetralia vapor receptus? cum $ine repagulo $it cerebrum, trahátq; aërem vt cor, illicò $pi- ritum in cerebri ventriculis contentum peri- mit atq; de$truit. Nece$$e e$t autem tale ve- nenum acutum e$$e. Memini me quorundam olfactu adeò perterritum, vt pœniteret odo- ra$$e, aberántq; tamen plurimum talia à na- tura veneni. Contingit hoc in omnib. quæ ignis de$tillatione colliguntur, $i iam $pontè calida fuerint. Quæ verò putrida, periculo nõ vacant. O$ten$um e$t enim, quæ putrida $int naturæ no$træ aduer$ari: quæ verò de$tillan- tur, participem habere vim tum ignis, tum $ub$tantiæ, & caloris qui in re qu&ecedil; de$tillatur viget. Quid mirum e$t igitur, hominem $olo olfactu repentè occidi? E$t tactus etiam expe- rimentum, atq; non tactus, $ed contactus per ha$tam, atq; hoc, vt verè fatear, difficiliùs ac mirabiliùs. Sed $i quis hæc tria $ibi proponat, Metum in plurib. (neq; enim omnes æquali- ter afficiuntur<I>)</I> & vim torpedinis, quæ retis medio hominis manum etiam $tupefacit, & $piritum qui ex ore $erpentis exhalat, cum in pe$te hoc $olo cernamus multos interire: col- ligátq; hæc omnia $imul: Multi $olo $piritu pernicio$o interiere, multi $olo metu, multi contactu retis manuum $tuporem $en$erunt: vulnerato $erpente, & metum, & $piritũ exi- tialem, & contactum, mortem repentinã af- ferre quid mirum? quod tamen tam mirũ e$t, quam adeò rarũ. Ergo quæ natura $põtè fert, ars in malis fingendis $olertior atq; fœlicior perficere pote$t. Sed dices: Cur igitur pauci $ic pereunt, non paucæ $unt cau$æ. Primum <CB>pauci hoc nolunt: Principes enim odio hab&etilde;t ea, quib. & alij in ip$os vti po$$ent. Pauciores etiam $unt, qui $ciant hæc: nec $api&etilde;tes pe$$i- mo ex&etilde;plo vti volunt, nec imperiti $ufficiũt. Adde, quòd tam violentam belluam quis $a- nus libenter tractet? Ea etiã nocere nõ po$- $unt, ni$i copiosè admini$tr&etilde;tur, omniáq; h&ecedil;- reant: at aduer$us hæc Principũ cautio maxi- ma e$t. Imminet etiã periculum adeò ingens proditoribus $i pateat non $olùm ab his in quos moliuntur, $ed & ab his propter quos, ne po$t $celus pactum $celeris habeant te$t&etilde;. Deniq; qui vel natura, vel arte bene $unt in- $tituti, hac $cientia, quæ $olùm e$t ad hominũ perniciem, carere volunt. Ego cùm admodũ curio$us fuerim omnium quæ mortali $cire liceret, hanc $olam ignorantiã optimæ $ci&etilde;- tiæ e$$e loco duxi: nec quæ$iui vnquam, nec $i quis $pontè obtuli$$et, habere volui$$em. Quin potius $i quid excogitandum fuerat, ad <MARG>Precatio ad- uer$us vene- na.</MARG> auxilia, & cautionem traduxi. Auxilium igi- tur e$t, non hærere loco cuiquam, donec in- cale$cat manus: lotio frequens partium cum aqua tepida: olei quoq; rutacei, nõ illius vul- garis, $ed eius quod eod&etilde; modo factũ $it, quo & $picatũ, & garyophylatũ apud pigmenta- rios fieri $olet, inunctio. Dixi etiã, ign&etilde; loco adhibitum omne venenum extinguere: $iqui- dem ignis venena aliqua extinguit, alia exa- cuit. Extinguit $emper, dum loco adhibetur, quoniam virtus eius omne humidum tollit. Omne aut&etilde; $iccum in aliquo humido e$t: vi- demus enim planè $icca nullas habere vires. Sunt aut&etilde; planè $icca expertia naturæ mi$to- rum atq; elementorum. Elementa enim om- nia (vt dixi) humida. Mi$tum aut&etilde; mi$cetur, quia humidum e$t. Ignis igitur exteriùs, & quod calidi$$imum e$t intus, omnia venena finit. Sed intus calidi$$ima ip$a venena $unt. Quædã aut&etilde; exacuit: nã Locu$tam opificem veneni verberauit Nero, quòd non protinus occidi$$et. Illa iterum coxit (coqui dixerunt, quod nunc $ublimari, $eu de$tillari.) Ignis er- go, $i mi$ceantur, vires tollit, exhalante te- nuior humido, in quo veneni vis $ita e$t. Sed $i pura de$tillentur, aut venena venenis mi$- ceantur, exacuit venenum: velut in medica- mentis additur aliquid quod penetret: & cùm minuere vim debeat, auget. Sed ad auxilia tran$eamus. Primum e$t potus the- riacæ, quæ $i probè confecta $it nemo e$t, qui ne$ciat quantum conferat. Secundum, <MARG>Mus & mu$- cæ napelli fera.</MARG> mus quem Moy$is appellant: referunt enim ve$ci radice napelli, $eu napellus $it acco- nitum, $eu aliud quippiam: at de hoc $uo loco dicetur. Quidam non indigni fide, vidi$$e $e referunt. At operæ pretium fue- rat eos docui$$e, quonam pacto tam paruus cùm $it, queat effodere terram: & quàm mirabili affectu feratur in eum cibum in tanta copia, facilioréq; alim&etilde;ti: & cùm omnia animalia illicò e$u acconiti pereant, mus in- firmior cæteris, paruitate, mollitie, breuitate vitæ, & moderatione, a$$ue$cere potuerit tam acri veneno. Si tamen hoc contingat, de- mõ$tratum e$t, omne quod veneno ve$citur, e$$e alexipharmacum, $eu illi re$i$tere: opti- ma erit medicina pro venenis Vnum Affir- mant deprehen$um e$$e, mu$cas magnas il- lum edere: quod $i ita e$t, foliis, vel floribus <PB N=399> <CB>vtuntur, quorum nullum veneno$um e$t adeò vt radix. Deinde mu$cæ parum habent, nec firmiter. Mi$cent tam&etilde; Lemniæ terræ, & lau- ri baccis & mithridato mu$cas has 24. nu- mero, & $alutare conficiunt medicamentum pari pondere omnibus $umptis. Quòd $i non aliud commodũ ferat mithridatum, & Lem- nia terra & baccæ lauri, venenis aduer$antur: mu$cæ verò vomitum ciunt. Sed in mure, $i verũ $it ve$cico, magna vis erit. Nihil autem prohibet arte parari mures $en$im ad hoc perductos cum ca$eo & farina, iuniperíq; ac lauris baccis. Tertium e$t medicam&etilde;tũ è $an- guinibus, maximè ciconiæ. Demõ$trandũ e$t autem, hoc e$$e $upremum aduer$us venena <MARG>Ciconiæ $an- guinem ve- neno ad ver- $ari vehe- menter de- mon$tratur.</MARG> præ$idiũ. Omne enim quod ve$citur alim&etilde;to, dum integrum e$t alimentũ, propriã retinet vim atq; perfectam: cùm verò in nutrimentũ tran$iuit, naturã acquirit eius quod nutritur. Verùm vel $ic aliquid retinet prioris natur&ecedil;. Nam calidiora $unt corpora, quæ ve$cuntur auibus, quàm pi$cibus, & aliis quàm lactucis. Sed cùm alimentum nutrire debet, in $angui- nem tran$it medio itinere maior enim muta- tio e$t à $anguine in $ub$tantiam membrorũ, quàm ex alimento in $anguinem, $eu t&etilde;pus, $eu differentiam, $eu media con$ideraueris. Si igitur in perfecta mutatione, nec tota vis prior aboletur, in dimidio tum $patij, tum actionis dimidium virium retinebit. Sanguis igitur gallinæ $erpentium carnibus nutritæ, & longè melius ciconiæ ac gruis, quoniam natura his aluntur, & ab$q; corruptione mu- tantur, medius e$t inter veneni ciconiæ que naturam. Quod verò medium e$t inter vene- num & naturam no$tram, quæ cum ciconiæ narura ideo conuenit, quòd vtraq; anima e$t, $anguineum atq; perfectum, alexipharma- cum e$t. Igitur medicamentũ ex $anguinib. promptè venenis auxiliatur. Accipere autem præ$tat non $olùm ciconias, $ed & anates: nã h&ecedil; deuorant $corpios ac rubetas. Accedit alia ratio, quòd in ciconiis $anguis talis iam e$t, vt non à venenis patiatur: atq; ideo $imilem in corpore no$tro retinens vim, vt ab illis minus patiatur efficit. Dicemus autem & de lapide, & de aliis inferius: $ed quod maxi- mum e$t, oleum e$t, quod arteriis illitum, ve- nena curat. Nec hoc e$t, de quo nuper dixi- mus, $ed e$t alterius generis. <P>At po$tquam in hos $ermones incidimus, haud abs re e$$e puto illud quærere: quonam pacto oleum parari po$$it, quod illitum arte- <MARG>Oleum quod illitum ve- nena propul- lus.</MARG> riis cogat venenum extrudi vomitu, aut pur- gatione, vel $udore, vel vrina. Certum e$t me, tallicum e$$e oportere, quod validi$$imũ e$$e debet. Vidi ego quandoq; tale, & $olo pon- dere quod e$$et metallicum haud dubiè con- iectaui. Oportet & ex veneni natura illud e$$e: nam immodica caliditate, vt dictum e$t, delet prius conceptam malam vim: & $imili- tudine auocat exteriùs quod nocet, & con- trarietate pellit. Oportet & di$cutientem illi non paruam ine$$e vim, & rur$us aduer$us venena ip$a contrarietatem quandam, quæ duo la$eris $ucco conueniunt. Igitur qu&ecedil; pro- pellere venenum debent, metallica e$$e vene- na nece$$e e$t: non in acerbi$$ima & calidi$$i- ma & di$cutientia, & venenis quodammodo contraria. Horum igitur materia his cõ$tare <CB>pote$t, My$i & auripigmento, & la$eris $uc- co, & gentiana, & pinguedine $erpentũ ve- neno$orum, & aconito: quòd $i cuipiam terr&ecedil; ex his plura in$int, detractum oleum vi ignis omnium erit pr&ecedil;$tanti$$imum, $ecuri$$imum, & quod vomitu eiicit. In vniuer$um autem metallica e$$e oportet, quæ valida sũt & qu&ecedil; illinuntur. Indicio verò terra e$t illa, quam circulatores deferũt ex Melitea in$ula, aduer- $us $erpentum mor$us ictu$ve: licet quidam experto: dicant $e oleum quod fit è $corpioni- bus & $ulphuræ, necnon chamælea hyperi- cóq; liberare à venenis illitum, ac pe$te. Ac- cipiunt aut&etilde; $corpios viuaces prægrandé$q;, Caniculæ t&etilde;pore: nã tunc hoc animal e$t $ic- ci$$imum, vt reliqua etiam omnia. Siccitate aut&etilde; venenum, vt docebimus, in $erpentibus cõ$tat Excalefaciunt igitur illos in $artagine igni $uperpo$ita donec $udent, atq; $ic oleum $uperfu$um $udore illorum cõbibit. Sed & in hoc oleo $ulphur metallicum e$t. Si igitur ex Melitea illa terra oleũ excipiatur, abundè vi- detur aduer$us pleraq; venena $ufficere: quo- niam metallica oportet e$$e & veneno præ- dita, quæ venenis aduer$antur. Quod enim <MARG>Explicatio $ententiæ difficillim<*> 5.de $implic<*> medie.c.18.</MARG> purgat venenũ, venenũ qua$i $ub$tantia e$$e oportet: vt rhabarbarũ cùm bil&etilde; non purgat, in illam vertitur. Hoc autem e$t $ub$tantia tale e$te, quòd in id pote$t conuerti. <P>At verò dubitabit aliquis, quonam pacto $ola arteriarum illitione liceat venenum ex- trudere? & an hoc $it præ$tanti$$imum? Her- cules non dixerim præ$tanti$$imũ hoc $en$u, vt etiam$i præter id des in potu aut theria- cam, aut lac, aut $iccũ vomicæ nucis igne de- cerptum (hic aquam colore, non odore vel $a- pore imitatur) vel aliud $i quid habes me- lius, vt quod for$an quidam circulator aduer- $us venena vendebat antidotum dum hæc emendarem, quinetiam melius proficeret. Illud benè au$im dicere, illitionem arteria- <MARG>Quomodo il- lita arteriis curent vene- na, & $ca- biem ac t<*> lia.</MARG> rum & admota exterius, e$$e his quæ bibun- tur præ$tantiora ac validiora: hoc vno dun- taxat excepto, quòd venenum adhuc in ven- triculo maneat. Nam his quæ vomitum va- lidum prouocant, lac, lixiuium, oleum, aqua nucis vomicæ, quam modò $uccum diximus, præ$tanti$$ima $unt. Igitur in mor$ibus ve- nenatis, in aculeorum ictibus, in vnguentis veneno$is, in potu veneni, quod ita ad præ- cordia penetrauerit, exterius adhibita auxi- lia validiora $unt. Itaq; $olent nonnulli exen- teratis mulis viuentibus $e immittere: calor enim ille auocat exterius venenum, ac illius malitiam frangit. Occîdit etiam venenum vi eius ad cor penetrante: at quæ illinuntur, ad cor integris fermè facultatibus perueniunt ac celerrimè: quæ verò bibuntur, præter id quòd $erò penetrant, morámq; trahunt plu- rimam, in ventriculo primùm, inde in ve- nis qu&ecedil; ad iecur, pò$t in iecore, vltimò etiam in dextro cordis $inu, adeò retunduntur vi- ribus, vt vix ve$tigium eo tempore quo ma- ximas e$$e oportebat, relinquatur. Er- <MARG>Lib.4.c.1.</MARG> go vt in argento viuo, & quo in tracta- tione de Indica lue actum e$t, $cabies, p$o- ra, & lues Indica expellitur (quoniam $ub- tilitate penetrat, caliditate attenuat & expellit (praua & noxia caliditate, eadem in venenis ratione illita deferuntur per arte- <PB N=400> <CB>rias in $ini$trum promptè cordis ventriculũ. Quòd autem vel $ic totum corpus immutare po$$int, humoré$que omnes mouere, mutare, eiicere, experimentum in Indica lue o$tendit, vbi etiam o$$a $i expediat propellit. At $erò tamen dices: hoc quidem, quia non in tenuis olei formam redactum e$t, $ed ip$a argenti viui $ub$tantia adhibetur, nec etiam præ- cordiis vt in venenis admouemus. Quonam pacto autem arteriis illita tam promptè in cor ferantur, hæc fermè verborum $erie ex- <MARG>S. de doctri- na Hipp. & Plat.cap.20.</MARG> plicuit Galenus: Aer qui no$trum corpus cir- cumambit, intrò per corporis raritatem pe- netrat. Dum enim per os $piritus exhalat ex corde, circunfu$us aër ab arteriarum o$culis illius loco rapitur, fitque, licet non eodem tempore, gemina in $piratio, altera ex ore, altera ex arteriarum o$culis, qua$i alterna vi- ci$$itudine. Conftat igitur, quod $imili impe- tu hauriuntur à corde, inhæréntque firmiter, quæ arteriis illinuntur, $eu venena $int, $eu venenorum auxilia, $eu quæ venena propul- $ant. Verùm adeò vehementi vi hydrargy- rium $orbetur ab humanis cordibus vt ex vl- ceribus capitis ex ore guttatim, tanquam è pyxide decidens emanet: quamuis interitum extinctúmque $olis arteriis manuum ac pe- dum illitum fuerit. <P>Tran$tulit nimis nos longè à propo$ito orationis cõtinuitas, $iquidem quòd moueri $emper aërem in his locis vbi liber e$t, atq; ideo in $uperiore regione, ea hoc o$tendere conabamur, quòd quie$cens putre$cat: ex hoc inde in pe$tis narrationem prolap$i, nec re- uocati, quin potius ex illa in venenorum hi- $toriam delap$i, quanquam non inutilem, lõ- gè tamen (vt dixi) à propo$ito aberrauimus. <MARG>Montes to- tius orbis al- ti$$imi.</MARG> Igitur reuocandus e$t $tylus ad aëris motum, ac quietem. Refert Solinus, Olympũ The$- $aliæ montem adeò in $ublime ferri, vt pera- ctis anniuer$ario die $acrificiis, cineres im- moti maneãt v$q; in $equens $acrificiũ, quòd toto anno montis vertex ob altitudinem v&etilde;- torum expers $it. Quòd $i hæc cau$a e$t, cur non Cauca$o idem eueniet monti, qui Alba- nos & Colchidem à Sarmatia di$terminat? <MARG><*>Meteor 13.</MARG> quem refert Ari$toteles tantæ e$$e altitudi- nis, vt videatur ex o$tio Mæotidis paludis, & Solem in vertice v$q; ad tertiam noctis part&etilde; radiis illũ illu$trantibus o$tendat: quod $ph&ecedil;- ræ ratio quanquam non patiatur, haud ne- gauerim tamen alti$$imum hunc e$$e mont&etilde;, cuíq; hoc eadem ratione quod de Olympo dictum e$t, debeat conuenire. Idem eueniet monti qui in Teneriffa e$t. In$ula hæc e$t vna è $eptem quas Fortunatas Ptolemæus appel- lat, vltra Herculis colũnas. Nam $i fas e$t cre- dere, ad 6000. pa$$uum attolli affirmant, cu$- pide etiam in adamantis formam. In Beregua etiam 50000. pa$$. & in Gaira niuibus tegi montium cacumnia, cum tamen partib. tan- tùm 10. ab æquatore di$tet. Vtraq; Prouincia iuxta Pariam po$ita e$t. E$t & mons alius in Mauritania Tingitana, Africæ prouincia, qui olim ob altitudinem Solis, nunc autem ab incolis Hanteta dicitur. Et rur$us in An- gote Æthiopiæ regione mons alti$$imus e$t: eadem igitur his omnibus contingerent. Ego verò moueri aërem illic certò $cio ra- tione dicta. Sed $i modò cineres non euertit, <CB>id fieri pote$t, quòd tenui$$imus $it aër, atq; etiam ob id $aluberrimus: conuenítq; hoc his quæ de Atho monte, $i modò Solino vlla po- te$t adhiberi fides, ille idem narrat. Quòd $i fabulo$a illa exi$timas, iam nihil habes ad- uer$um nos. Itaque $crip$it ille, Athon mon- tem Macedoniæ, qui inter $ex altiores mundi montes adnumerari debet: nec $atis can$tat quo ordine inter illos $it cen$endus, arcem Acroathon in vertice habere, cuius incolæ dimidio plus cæteris mortalibus vi- uunt, nec ibi cineres aut aquis dilui, aut v&etilde;- tis euolui: cui etiam $ententiæ de vitæ diu- turnitate qua$i Mela Pomponius $ub$cribit. Idem & de cineribus eadem affirmat: quare <MARG>Lib.2.c.2.</MARG> non immotum aerem, $ed $i ita e$t, leniter motum purum ac tenui$$imum e$$e oportet. Nam i$tud $atis con$tat, aërem cum quie$cit putre$cere: velut & terram, cum concutitur, conteri. Concutitur autem terra trib. modis, inclinatione, $ucce$$ione, vibratione. Vibra- tio periculo vacat, $ucce$$io nunquam, $ed ra- rò etiam ruina vacat. Inclinatio verò, ruinæ comes e$t: vidi tam&etilde; & inclination&etilde; ab$que ruina. Contingunt autem præter hæc, $ed ex his, mira quædam quæ diuinitùs procedere <MARG>Terræmotuũ differentiæ.</MARG> fru$trà creduntur, velut & pleraq; alia: qualia $unt ortus lacuum, & frequentius fontium, recur$us fluminũ ad $uperiora: nã hic fit par- te illorũ $uperiore in terræmotu inclinata, vel tota alueo vibrata: & mugitus quidã vel boa- <MARG>Terræmotus miracula.</MARG> tus horrendi, incõditæq; voces qua$i gemitus in prælio cadentiũ, & malorũ $unitus $pontè. Referuntur aut&etilde; hæc inter prodigia, vt an. 1224. quo propter terræmotũ omnia hæc cõ- tigerunt. Sed nullum fuit prodigium, ni$i hoc vnum, terram tam vehementer tremui$$e, vt omnia hæc fuerint $ub$ecuta. Nam cùm hoc euenerit, contingent & illa. At hoc for$an nõ pote$t ab$q; prodigio euenire, quãuis con$tet hæc naturalib. cau$is fieri. Fit auté cũ mate- <MARG>Terræmotus cau$æ.</MARG> ria quæ vri apta e$t: vritur $ulphur, $al, nitrũ, $eu halinitrũ, & bitum&etilde;. Cùm enim hæc ac- cenduntur, nec exitum inueniunt, vt in cuni- culis, machini$ve, terram mouent & qua- tiunt, pe$$imè quidem halinitro, mediocriter bituminc, tenuiter $ulphure. <P>Vnde hîc rur$us quæ$tio oritur: cur halini- <MARG>Cur halini- trum maio- rem $trepitum $ulphuræ fa- cit.</MARG> trum cùm difficiliùs vratur ac $egnius quam $ulphur, attam&etilde; magis cõcutit & quatit ma- chinas, & maiorem facit $trepitũ. Cau$a e$t, quoniam halinitrũ $iccius e$t, ideo etiam cùm purum fuerit, celerius ardet: nec $egnius vri- tur, ni$i quia e$t impurũ. Sed dum purum e$t, cùm $iccum $it, momento ardet. Non $ic $ul- phur, pingue enim cùm $it, mora vt ardeat indiget. A $ia cau$a e$t, quòd cùm terreum $it, maius dum in flammam conuertitur occupat $patium: ideo duplici cau$a, & quòd celerius ardet, & quòd terreum ac den$um e$t, atque ob id maius occupat $patium, maiorem $ul- phuræ impetum facit. Nam $ulphur, vt infrà o$tendemus, pingue e$t & aëreum, & mini- mè terreum. Con$tat halinitrum den$a ac <MARG>Halinitrire. purgatio.</MARG> tenui$$ima $ub$tantia. Purgatur autem hoc modo, vt Vannotius Biringutius docet. Cineris, o$$ium oliuarum partes tres, cal- cis viuæ vnam, aluminis liquidi partem mediam & quartam, aqùæ partes 120. fer- ueant & coquantur, donec dimidium fermè <PB N=401> <CB>decre$cat: huius po$tmodum aquæ percolat&ecedil;, libræ duæ vel quatuor halinitro dum cogi- tur aqua feruente adduntur, eo tempore quo vehementi æ$tu $puma è cacabo exilire vi- detur. Alius nobilior modus, $ed damno$ior. Va$e ferreo halinitrum excipitur, va$a fer- reo etiam tegitur: admotis prunis adeò tor- retur, donec lique$cat: $i non perfectè liqua- tum fuerit, quod deprehenditur $emoto teg- mine adhuc repo$ito tandin ignibus vrgea- tur, donec lique$cat perfectè: pò$t tenui$$imo $ulphuris pulueris in$pergatur, qui $i non $pontè accenditur, accendatur. Permittatur igitur quidquid e$t pingue exurere, hoc enim $upernatat: inde amotum ab igne, fæce terrea in fundo relicta, totum cogitur in candidi marmoris $peciem. Palam igitur e$t, quic- quid pingue e$t, celeri v$tioni re$i$tere: bitu- <MARG>Tremuli mo- tus effectus.</MARG> men $alis aliquid continet, ob id magis $uc- cutit quam $ulphur purum. Succu$$io omnis aliquid habet maius $implici ictu, vnde fit vt quæ tremulo ictu percutiuntur, faciliùs frangantur. <P>Iam primum hoc experimenta docent. Nã $i gladium per$ico infigas, & illud $u$pendas manu, baculóq; percutias gladium, nõ $olùm per$icum, $ed & nucleum leui ictu diuides: hoc enim $æpius expertus $um. Quinetiam fe- runt, crure bouis (o$$e $cilicet) paleæ cumulo $uperimpo$ito: inde o$$i $uperpo$ita $ecuri: icta $ecuri fa$ciculo paleæ os ip$um confrin- gi: quod verum e$$e et$i mirum $it, con$tat tamen tremulo ictu validi$$imam vim ine$$e. Quærendum igitur quam ob cau$am Ratio, vt mihi videtur, altera harum e$t, vel ambæ. Prima, quod $i tabulæ $olidæ $uper$tet quod percutitur, re$i$tente tabula den$ius redditur quod percutitur, & pars ip$a quæ ictum ex- cipit: quare ictui minimè cedit, den$um enim quò den$ius e$t, eò difficilius diuiditur: at $i molli $trato, vt lectulo, aut paleæ, aut nulli rei penitus incũbat, non den$ari pote$t, $ed de- hi$cit atq; fati$cit. Ob hoc quæ $icca $unt, $ic faciliùs diuiduntur. Cau$a alia e$t, quòd in tremulo ictu redit quod percutitur, nondum finito priore ictu: quare $i redire debet altero ictu man&etilde;te, quod percutitur omninò diuidi nece$$e e$t. Ob id $i longus $it gladius, vehe- <MARG>Gladij ar- ma diuiden- tis con$tru- ctio.</MARG> m&etilde;tius repercutitur & cõgeminabitur ictus, quare faciliùs diuidetur. Quòd $i latior $it gladius artificiosè formatus, & ictus in extre- mo, vehementer repercutietur, quia multum excipit aëre, ideóque duri$$ima diuidet. Alia ratione barbari gladios incuruos fingunt, in quorum dor$o cauitas e$t, in quam argentum viuum imponunt, quod dum iuxta capulum $ub$idet, leui$$imum en$em reddit: cum de$- c&etilde;dit, grauitate ac celeritate adeò ictus adau- <MARG><FIG></MARG> get, vt $i acies firma $it, arma diuidat. Neque hoc cn$is genere, $i modò robur vtenti ad$it, & chalybs durus ac tenax, violentius quic- quam ad hominum v$um pote$t excogitari. Inde $erræ ratio deducta. Fit hæc, vt cuiq; no- tum e$t, alternatis dentibus. Diuidit aut&etilde; hac ratione: nã produci po$$unt atq; extendi quæ- cunque rationem cognitam habent. In illa igitur partes duæ $unt, inanis & $olida. Solida inflecti $olet. Duo igitur dubitatione digna videntur: alterum, cur inane impetum addat: reliquum, cur obliquitas ad celeritatem $cin- <CB>dendi multum conferat. Inde videbimus, cur & quam longiores & tenuiores dentes, ac ra- riores fiant: quandoq; autem cra$$iores, $pi$- $iores, & breuiores, vt in lima: nam lima e$t $erra, breuibus frequentibus & obtu$ioribus dentibus prædita: vt $erra lima e$t, longis, ra- ris & acutis dentibus elaborata. Atq; in vtro- que genere e$t di$crimen: nam $erra $erra e$t <MARG>Serræ ratio</MARG> rarior & acutior, & lima lima dentes habet magis obtu$os, frequentiores & breuiores. Simul etiam illud con$iderandum, an hæc $e con$equantur, $cilicet gratia exempli, breues & frequentes, & obtu$i dentes, an verò alia alium finem habeant. Videntur igitur primũ inanitatis illius tria e$$e commoda Primum, quòd impetum acquirat ca$u: nam aër (vt do- cuimus(motum cit & adiuuat: fit enim ca$us per inane, & impetus augetur. Secundum, quòd ferrum refrigeretur. Nam ferrum $i vndique claudatur, incale$cit, dum incale$- cit, molle redditur & flectitur, vímq; totam amittit. Tertium, quòd ea diui$ione dentes obliqui fieri po$$unt. Quòd $i integrum ma- neat, nec obliquitas illa admitti poterit: nec $i admittatur, ad vsũ perduci: & $i perducatur, manere nequeat. Obliquitatis verò duo $unt commoda: alterum, vt $cobi puteat exitus, re- liquum vt dentes faciliùs diducantur latiore $ci$$ura. Nam $i $ci$$ura latior $it ob dentium magnitudinem, attamen difficulter $erra mo- uebitur, $ci$$ura arctè dentes amplectente. E$t & aliud commodum, quòd non adeò $er- ra cale$cat. Vbi igitur molle e$t quod $cindi- tur, raris dentibus & acutis longioribú$q; ac obliquis mult vtemur. Vbi prædurum lignũ, $erra breues habebit dentes, minú$q; acutos tum frequentiores & minus obliquos. Si ve- rò ferrum $ecare expediat, dentibus opus erit cra$$ioribus ne rumpantur, atq; breuioribus tum rectioribus. Sed quia tales exiguum opus <MARG>Limæ ratio.</MARG> ac $erò perficiunt, frequentes efficimus. Et hoc (vt dixi) genus $erræ, lima vocatur. Magis autem in chalybe hæc ob$eruanda erunt. Grauitas etiam in his magis nece$$aria e$t. Leuitas in $erra, nam in ea celeritatem quæ- rimus. Quæcunq; igitur rara, longa, acuta, obliqua, leuia, in mollibus meliora. Tot igi- <MARG><FIG></MARG> tur tantáq; $unt inanitatis & obliquitatis in $erris commoda. Sed in lima, cùm (vt dixi) paruo labore ducatur, dentes $ecundum lati- tudinem multiplices fecerunt. Sæpius enim repetitum e$t, quæ breui finem a$$equuntur, viribus maioribus indigere: quæ viribus in- digent exiguis longius tempus expo$cere. Fiunt & in hoc genere limæ $urdæ, quoniam tenui$$imæ, & aqua $eparationis imbuuntur. Aqua $ectionem iuuat, & $trepitum minuit. Verùm optimæ ex his forcipis formam refe- runt: vix enim fieri pote$t, vt quæ liberè $u- perducitur $trepitum non edat. A$tricta verò hoc modo cum non $ub$iliat vel rodendo, vel incidendo ab$q; $trepitu $ecat. <P>Sed iam ad terræmotus $igna redeo, <MARG>Terræmotus $igna.</MARG> quandoquidem cáu$as & $pecies explica$- $e memini. Cum aquæ puteorum $ulphur metallicumve aliud quid redolent, aut titu- bant, aut turbantur, aut incale$cunt<*>aut $ic- cantur præter rationem, terræmotum im- minere prænuntiat. Sic feruntur Ana- ximander ac Pherecydes motum terræ <PB N=402> <CB>imminentem $uis qui$que temporibus præ- dixi$$e. Nec ab$q; ratione: nam halitus terræ <MARG>Quæ nun- quam terræ- motu infe- $tentur.</MARG> facilius longè, atque ideo etiam celerius aquas inficere po$$unt, quam tam immen- $um pondus concutere. Nec tamen totam quati terram exi$times: nam referunt, nun- quam Ægyptum tremui$$e. Nam nec $olida, quod aërem non concipiant: nec limo$a, qualis Ægyptus, quòd armis careant: nec areno$a, quòd per$pirent, terræmotu concu- tiuntur tamen quædam ex his, quòd profun- da terræ $uperficiei non $unt $imilia. Ex ter- ræ motibus montes quandoque fiunt: nan- <MARG>Montes quo- modo orian- tur.</MARG> que illorum triplex origo: aut enim tumet terra motibus crebris agitata, ac velut ve$i- cis è corpore na$centibus montes parit, vt iuxta Auernum lacum mons nomine Mo- dernus in Campania: aut conge$ta humo à <MARG>Cur montes ex lapidibus con$tent.</MARG> ventis, vt $æpe in Africa: aut, quod proprium qua$i e$t ac frequenti$$imum, cum aquis cur- rentibus, aut etiam mari terra demolitur, la- pidibus relictis: nam aqua fluminis in val- lem de$cendit, & mons ip$e lapideus exur- git à valle, ideóque montes omnes qua$i $a- xei $unt. Illorum autem $ublimitas à reliquo $olo e$t, quoniam agri indies à pluuiis exe- duntur, & terra ip$a fati$cit: lapides verò præterquam quòd non fati$cunt, etiam ple- runque cre$cunt, vt inferius o$tendemus. Ve- rùm valles aquis ac torrentibus excauantur, atque ideo humiliores $unt etiam agris ac planis. <MARG>Scopuli quo- modo fiant. In$ularum ortus.</MARG> <P>In mari verò $copuli eadem ratione con- $tant: atque ex in$ulis exe$a terra à fluctibus oriuntur: iidem accedente terra, aut intume$- cente, in in$ulas euadunt. Ob id pleræque in$ulæ montibus abundant: quod $i mare $ic- cetur, $copuli in montes euadunt. Ob id ni- hil mirum in montibus iuxta mare inueniri nauium partes, & o$trea, atque conchylia. <MARG>Montes quo- modo orian- tur.</MARG> Quid enim hoc aliud e$t, quam montes illos olim fui$$e maris $copulos, aut aliquanto inundationem aliquam grauem præce$$i$$e? Et quanquam montes aquarum iniuriis $æpè re$i$tant, cadunt tamen quandoque, aqua il- lorum radices erodiente: $ed hoc rarum, ac paruis montibus $olum contingit: ruunt ta- men terræmotu, & terra dehi$cente, ob gra- uitatem in ima de$cendunt: alij mari $en$im corripiuntur. Franguntur & ventis validis ac frigoribus, vt non tutum $it iuxta rupes & $ub eis e$$e. Colles etiam humana $edulitas quandoque æquat. Ferunt Annibalem Al- pium iuga aceto calido di$$ipa$$e. Sed mini- ma res hæc fuit, $i ad montes re$picimus: $i ad commodum, magna. Montibus qua$i $pe- <MARG>Specus cau- $æ.</MARG> cus ip$i opponuntur. Fiunt terræmotu in ari- do facto dehi$cente terra, item aquis per montium occulta decurrentibus vnde in ali- quibus flumina $unt. Fiunt & exhalatione ignea: quæ lapides tum vrit, tum excedit, <MARG>Specus vi- res.</MARG> tum expellit. Vnde plures $pecus $unt mor- tiferum exhalantes, velut Plutonium os, quod iuxta Hierapolim Phrygiæ in monto- $a quadam agri parte po$itum e$t. Os eius in colle quodam $itum, qui iugeri magnitudi- nem æquat, $eptí$que cingitur quadratis: quæ adeò terra calligine obducuntur, vt vix cerni queant. Ip$um os hominem capere po- te$t, in quod $i taurus immittatur ilicóque <CB>extrahatur, mortuus inuenitur. Cum Strabo pa$$erculos immi$i$$et, mortuos $tatim ex- traxit. Solis Magnæ matris $acerdotibus, quòd remedio ip$is duntaxat cognito vte- rentur, innoxius: nec aërem dum in$picerent, in$pirant hi. Quidam quod erecti e$$ent, to- <MARG>Specus in- trantib. præ- $idia aduer- $us aërem.</MARG> lerare po$$e crediderunt $acerdotes. Sunt ta- men aduer$us hanc iniuriam & auxilia & cautiones. Nam $i <I>(</I> vt $uperius diximus) fla- bella adhibeantur, duplici commodo nos af- ficiet. Primum, quòd aërem à vaporibus mo- tu ip$o repurgabunt. Secundum, quòd faces ardere cogent, nec permittent extingui: qui- bus nullus e$t aër tam noxius, qui non repur- getur. Cautio autem e$t, quoniam cum faces ab$que vento extinguuntur, $atius e$t non ingredi: extialis enim loci hoc firmi$$imum e$t $ignum. Sed nullibi plures tales $pecus quam in Italia inueniuntur. Vnus inter Nea- polim & Puteolos, vbi via ad paludem Agna- ni inflectitur. Lædunt hi caput maximè, tum quia imbecillius $it corde, tum quia $epto careat quod arcet prauos vapores: nam pul- monis $ub$tantiam tran$ire cogitur aër qui coringreditur O$tendit autem hoc & mor- borum genus: nam quia immittuntur, prius tremunt, inde $&etilde;n$um & motum amittunt, pò$t attoniti expirant, & qui eua$erint tu- ment, tument etiam qui moriuntur. Nec $o- lum pe$tiferi $unt $pecus, $ed quidam etiam $alutares, quibus $i quis rectè vtatur, ad de- ploratos morbos viam mudelæ quandoque inuenire poterit, vt in Baianis, Cumaní$que montibus Salueatæ $udarium, in monte quod vulgus vocat Tritulum. Sunt & qui fatidi- cum in$pirent, vt olim de Delphico $crip$i$- $e ex $ententia Philo$ophorum meminimus. In vniuer$um plerunque $pecuum vis huma- <MARG>Specuum co- gnitio.</MARG> no generi aduer$atur, & veneni vicem po$$i- det. Nam que $i halitus ille lapides & duri$$i- ma $axa exedere potuit, quam vim in mor- tales ip$os obtinebit? Indicium tamen $ecuri- <MARG>Antrum Go- rycium.</MARG> tatis e$t, aquarũ dulcium ac $alutarium per illos decur$us, herbarúmque ac arborum fa- miliarium in labro luxuria. Sed hi quoque ferarum & $erpentum $unt ho$pitia. Præfer- tur omnium con$en$u Corycium antrum, magnitudine primò, inde commoditate: nam ad illud muli onu$ti perueniunt: vmbra den- $i$$ima, aquis irtiguum, amœnitate $ingula- ri, vt quòd perpetuò vireat. Iuxta id na$ci- tur crocus toto orbe celeberrimus. In Cilicia e$t iuxta Corycum oppidum. Videntur au- tem $pecus amœni$$ini e$$e, vmbra, aura, fontibus, rece$$u, viriditate: hic cùm inter alios amœni$$imus $it, totius orbis partem <MARG>Quid $ub terra.</MARG> eleganti$$imam e$$e con$tat. Sub innoxiis $pecubus atque profundis quid iaceat, for$i- tan qui$piam $cire cupiat. Referunt Philip- pum olim regem, cùm metallica magni pretij quæ iam de$ierant, quæri iu$$i$$et diligenter, immi$$is per montis aditum hominibus, cum cibo atque luminibus, renuncia$$e inuenta ibi flumina, tum aquarum $tantium lacus, qui terra non premerentur, $ed aëre caligi- no$o atque ob$curo. Atque eadem fermè e$t $ententia Ioannis Leonis geographi. <P>Sed quid ego ima nunc atque abdita $cru- tor? locus dabitur in quo hæc tractare con- ueniet, nunc quæ toti propria $unt con$i- <PB N=403> <CB>deremus. Terra toto $tabilis e$t, rotunda at- <MARG>Terræ toti quæ propria.</MARG> que in medio mundi: hæc autem à Mathe- maticis demon$trantur. Nec enim plus tota terra loco moueri pote$t, quam cœlum quie$- cere: nec montes terræ rotunditatem vllo mo- do vitiant. Nam nullus mons, et$i multa $cri- ptores fabulentur, totius dimentientis terræ mille$imam partem altitudine $ua obtinet. Sic aut&etilde; Mathematici terræ totius ambitũ ac di- <MARG>Terræ totius ambitus.</MARG> metient&etilde; inuenerũt. Vel enim per Lunæ defe- ctushorarũ diftantiam in eodem circulo æqui- noctiali æquidi$tanti cognouerũt: qua habita terreno itinere differentiam locorum $unt a$- $ecuti: eam per horas 24. vnius diei multi- plicando, & per horas di$tantiæ defectus lu- naris diuidendo, ambitum circuli illius inue- nerunt: inde demon$tratione Geometrica am- bitum æquinoctij circuli, maximíque ac to- tius terræ, quem per $eptem multiplicando, & per 22. diuidendo, dimetientem terræ $a- tis exqui$ita ratione $unt con$ecuti. Vel pro- cedendo ab au$tro rectà ad boream, altitudi- nem poli vna parte auxerunt. Metiti autem viam 2000. pa$$. 87. ac 500. inuenêre Italica. His enim nunc di$tantias locorum metimur, non pa$$ibus Ptolomæi. Ergo ducti 87000. pa$$uum & 500. per partes cœli 360. nam in totidem diuiditur, pa$$. 1000. habebimus 31000. & 500. in$uper. Terræ totius ambi- tum hunc $i per $eptem multiplicamus, & per 22. diui$erimus, erit terræ dimetientis pa$$. MXMXXII. Sed in his velle ad amu$- $im certam quærere $ubductis 22. e$$e 1000. pa$$. decies mille. At qui nauigant multis er- roribus acti, $inuo$umque non rectum agen- tes iter etiam $pontè, tum incerto ventorum impetu decepti, multò maiorem ambitum terræ $crip$erunt. Sed hæc ratio vt veri$$ima e$t, ita etiam maximè certo con$entit experi- mento: iuuitque multum. Hi$panos, qui cum <MARG>Scire verita- tem quan- tum pro$it.</MARG> tam diuturnum iter ac longum terræ magni- tudini repugnare intelligerent, diligenti ra- tione metiti errorem, illud fermè ad tertiam partem tum $patij, tum temporis contra- xêre. <MARG>Terrarum genera.</MARG> <P>Atque hæc $unt $ubtilitatis beneficia. Ip$a verò terra non vnius generis e$$e videtur quamobrem Ari$toteles rectè in duo diui$it: primò <G>o)rukta/ ki\ metall enta\</G>, id e$t, fo$$ilem ac tran$mutabilem. Fo$$ilis eadem manet, & verè terra e$t. Tran$mutabilis $pecie $olum & vi$u: nam ea in metalla, vel $uccos, aut alia eiu$cemodi tran$it: de hac $uo loco dice- mus. Veræ autem terræ $pecies duæ: altera quidem $yncera: pullo colori hæc e$t, aut ei proximo: altera quam non e$t $yncera, nec tamen quicquam continet meta licum, alte- <MARG>Cau$æ varie- tatis calo- rum terræ.</MARG> rius e$t coloris. Omnis enim terra quæ alie- no colore prædita e$t, exhalatione permutata fuit, iuxta Ari$totelis $ententiam. At Theo- phra$tus putat caloris varietatem e$$e. Sed vtrumque verum e$t: nam modò $ub ea me- tallica inueniuntur, & hæc exhalatione tin- gitur: modò nihil, & hæc à $olo calore: Ve- rum quæ ab exhalatione tingitur, qua$i $plen- det: quæ $olo calore, non $plendet, & calo- rem habet ob$curum, aut ferreum, aut ni- grum. Terræ etenim colores totidem $unt, <MARG>Terræ colo- res.</MARG> quot colorum genera: <G>w)xra\</G> quæ candida e$t: alia lutea, vt argillæ quoddam genus à Lati- <CB>nis Sil vocatum: viridis vt chry$ocolla, ru- bea vt $andaracha, cærulea vt <G>ku/anos</G>: nigra vt pnigitis, quæ metalli nihil continet: & quan- quam alia exemplo metallicorum declaratæ $int, non tamen de his intelligimus, quando- quidem $ynceræ à metallis inueniantur, quæ hos colores exqui$iti$$imè referunt. Sunt & terræ croceæ ( vt dixi ) & pullæ, & quæ tin- guntur, vt Erethria æri confricata, fit viola- cea. Strato Lamp$acenus albam terram cine- ris argumento exi$timabat. Sunt qui Ari$to- teli tribuant, quòd terram nullius e$$e coloris exi$timauerit. Nos hîc doctrinam trad mus quæ $en$uum confirmatur te$timonio, has nu- gas nihil curantes: atque ideo pullam dixi- mus, quòd $yncera plerunque talis $it: & quæ <MARG>Terra opti- ma.</MARG> talis e$t, plerunque etiam $it optima. Optima igitur terra non $emper vnius e$t coloris, quanquam ( vt dixi) pulla $it plerunque: ve- rùm & quædam nigra optima e$t, argillofa qua$i & quæ nulla labe corrupta. Labes $unt, arida, $cabra, exe$a, cane$cens, pumico$a, fi- $tulo$a. Sterilis e$t & in qua herbæ nudis fpi- nis longis & acutis, aut geni$tæ, aut erica na$cuntur: hæc autem $i quid aliud improbi- tatis $oli certum e$t indicium. Nec $olùm hæc $ed cùm frequens e$t genus vnum herbæ quod in pratis non vides, $ed tantum locis incultis & aridis. Quæ igitur tenui$$ima e$t, argillo- $a, mollis, aquas optimè $u<*>cipiens, ac colo- res reddens, quæ vitiis caret, quæ cum $ic- catur, imbréque in$pergitur, odorem emittit $uaui$$imum, ea optima arboribus ac frugi- bus erit. Sed cur hæc terra bene olet po$t lon- <MARG>Cur terræ optima im- bre con$per$a bene olet.</MARG> gas $iccitates imbre madefacta tenui? Id pror- $us accidit, quoniam per $iccitates humor modicus qui in terra continetur, à moderato calore ac naturali concoquitur, inde imbre $uperuenie nte mi$cetur aquæ atque exhalat, atque ideo fragrat optimè, quòd etiam opti- mè concoctum e$t: igitur odoris $uauitas temperati caloris, atque ideo feracitatis ma- ximæ indicium e$t. Licet & ab opere ip$o fa- cilè coniectari: nam cùm in ea herbæ atque arbores luxuriant, maximè quæ pingue $olum expo$cunt, certum $oli bonitatis argumentum habes. <P>At terræ ex $ub$tantia triplex e$t genus, <MARG>Terræ $pecie à $ub$tantia</MARG> cra$$um, & vocatur arena: tenue, & e$t ar- gillaceum: & mediocre, quòd commune e$t. En iam vides etiam in ip$is terris $ubtilitatis præ$tantiam: nam vt arena $terilis e$t, ita etiam omni fermè operi figulino inepta: at argilla & fœcunda plantis, & figulis apti$$i- ma e$t. Argillo$a etenim quæcunque trifo- lium fert optima, quæ gramen, proxima pro pa$cuis. Quæ rutam caprariam, frugefera e$t: quæ vitem bene alit, optima e$t omnibus ar- <MARG>Signa cogno- $cendæ terræ.</MARG> boribus tamet$i olea vitem refugiat. Cùm igitur terra alia frugibus alia pa$cuis, alia ar- boribus maximè apta $it, vnumquodque ge- nus à proprio $igno cogno$ces. Verum in lo- <MARG>Muri è ter- ra.</MARG> cis vbi medica prouenit, nullum e$t pro pa$- cuis certius $ignum illius herbæ copia. Ex ar- gillaceo etiam genere fuit terra illa candida, quam Ta$conium olim vocabant, ex qua in montium iugis $peculas faciebant in Hi$pa- nia, & nunc ( vt Georgius Agricola medicus, vir in$ignis refert) apud Coruerium Saxoniæ oppidum turris: nam ea $ecurios e$t ignibus, <PB N=404> <CB>ventis, imbribus quam quæ cæmento & la- pidibus con$tat: à ventis ob grauitatem tuta e$t: ab ignibus magis dure$cit: ab aquis, quòd non recipiat, tuta e$t. Pinguem ac prætenuem & den$am eam e$$e oportet, atque ob id etiam raram. Quædam etiam frigore tenuior redditur, vt Go$$elaria, quæ cùm in fru$tis $it, <MARG>Arenæ gene- ra.</MARG> frigore fit minuti$$ima. Arena verò trium e$t generum, fluuiatilis, marina, & fo$$itia. Sed & in hac $ubtilitas non paruum di$crimen af- fert: quæ enim tenui$$ima fuerit, cæmenta fa- cit ad æterna murorum fundamenta, modò pura $it tam parua $ubtilitate vita $tructuris multis $eculis aut adiicitur, aut perit: melior tamen fluuiatilis, $it nulla arte iuuetur, quod <MARG>Terræ $pe- cies ab v$u.</MARG> $al$edine careat, & purior $it fo$$itia. Sunt & terrarum di$crimina ab v$ibus vt communis, quæ probatur ab agricolis, à figulis argilla, à lignariis fabris rubrica, fullonibus cimolia, pictoribus cærulea, Lemnia medicis, argen- taria fabris argentariis. Hæc omnia aquis & calore variantur & perficiuntur. Vnde nihil melius e$t quàm terras habere irriguas, nam in omne frugum, arborum, & herbarum genus luxuriant. <MARG>Quomodo terra aquis $uperemi- neant, $ept&etilde; opiniones.</MARG> <P>Sed quomodo terræ aquis $upereminere po$$int rectè dubitatum e$t. Dixêre nonnulli, quoniam Deo id placuit. Hi magis vitupe- rant, quòd rationem inuenire nequiuerit, quam Deum laudent, quod ab$que ratione po- tuerit. Qui dicunt hoc animalium cau$a fa- ctum e$$e, finem quidem docent cur factum $it: $ed ad a$$equendum finem aliis opus e$t cau$is, quas illi minimè docent. Sunt qui di- cant à $ideribus ip$am $u$tineri: primum hoc violentum e$t: deinde $ydera fixa & immobi- lia fui$$e oportuit, atque (quod maius e$t è re- gione oppo$ita, vt quædam $ub arctico Euro- pam, alia $ub au$tro Bra$iliam, quæ Europæ opponitur, $u$tinerent. Si duo $tatuas centra, alterum aquæ, alterum terræ: primum, alte- rum aliud erit à mundi centro: duóque gra- uitatis media, nec poterunt ex oppo$iti re- gionibus partes terræ prominere, cùm tamen promineant, vt Bra$ilia & Europa: nec erunt Antipodes. Qui volunt terram ab aëre $u$ti- neri in $peciebus conclu$o, violenter vtrum- que $tatuat, & terram in $ublimi aëre $u$ten- tatam, & aërem vi in $pecubus retentum: oportet etiam ingentes e$$e $pecus, qui A$iã, Africam, & Europam, Bra$iliam, tótque in- $ulas $u$tinerent, & $i rectè con$iderant, tota terra $pecus vnus erit, mirúmque nec mini- mo hiatu patêre tantum molem, vt $i pateat, orbis corruat vniuer$us: nec in illum pul$o aëre tantam aquarum molem de$cendere. Ari- $toteles in Meteoris cen$et, ob polum, quod altior ibi $it terra, aquam non admittere. Sed non $ic terra rotunda foret, nec $ub æquino- ctiali terra, nec altitudo illa comparationem haberet ad differentiam loci terræ & aquæ. Finge, enim quod haud verum e$$e pote$t, ter- ram M. milibus pa$$uum altiorem e$$e, $i lo- cus aquæ circa terram $it, i$que pro magnitu- dinis ratione terra altior bis mille pa$$ibus adhuc $ub arctico ip$o, terra erit $ub aquis M. millibus pa$$. multóque magis vbique lo- corum aliorum. Putet me plus ob viri auto- ritatem illum hæc dixi$$e, quam reprehen$io- nis, in quam veritatis amore me tractum vi <CB>omnes intelligunt. Igitur hoc verum non e$t, aquam adeò magnam e$$e, nec totius terræ partem e$$e notatu dignam: quia tamen ob leuitatem terræ $uper$tat parua aqua, quicquid e$t humile ac inæquale in terræ $uperficie complet. Hacque ratione dum tot maria fa- cit, ampli$$imumque oceanum tot flumina, maior terra exi$timata e$t. Quòd $i ad ambi- tum $olum re$piciamus, for$an res vera e$$e po$$et: at cùm ad profunditatem, nullam ha- bet comparationem. Indicio e$t, quod nullibi præterquam in gurgitibus aqua maris pro- funditatem habet effatu dignam, $ed alibi pa$- $us 1000. aut 500. aut 200. vel 300. quæ al- titudo $i ad terræ magnitudinem comparetur, e$t vt $udoris ad hominem. In gurgitibus ali- quanto profundior e$t aqua, quòd par $it lo- cum eum potius aqua quam leui$$imo aëre compleri. Solida igitur e$t $ubtus terra, in parte modicum aquæ ob cauitatem infu$um $it: alicubi parum aëris, non multum, paucis annis, non perpetuò, continetur. Quòd $i aqua elementum e$$et ac adeò grande, opor. teret vt etiam in terra, $ic maximam maris partem fundo carere. Nam certum e$t, $i pro 1000. pa$$. 1000. pa$$uum millia obtine- ret, aut duplum huius quod par e$$et magni- tudinem, $i tantam quantam exi$timant ha- beret, nullum fundi ve$tigium $uperfuturum. Quòd cùm vbique præter quam in gurgitibus (vt dixi ) appareat: gurges autem omnis an- gu$tus $it manife$tum e$t aquæ elementum non admodum magnum e$$e. <P>Itaque tria elementa $unt, quorum leui$$i- <MARG>Elemento- rum magni- tudo.</MARG> mum & maximum aër, proximum magnitu- dine terra, ambo hæc per $e nece$$aria: quo- rum aër in $ublimi, terra in imo: minimum ac qua$i non nece$$arium aqua in medio ho- rum. Nam $i homines $ine cibo viuere po$- $ent, vt gratia exempli lapides, aqua non e$$et nece$$aria. Verùm quia non $olùm vi- uere, $ed ali ac generari, cre$ceréque nece$- $arium fuit, aqua creata e$t. Cùm igitur lo- cus aquæ capacior $it elemento aquæ, e$t enim quicquid humile e$t in terra, ob hoc terra vndique extuberat continente, in$uli$que, & hominibus ac cæteris animalibus habitatio- nem præbet. <P>Igitur ex hoc manife$tum e$t, quonam pa- <MARG>Diluuiorum cau$a.</MARG> cto facilè fiant inundationes, quas diluuia $olent appellare. Nam cum aqua modica $it natura, atque in terræ $uperficie con$tituta, $i paululum incre$cat, humilia loca obruit, ac breui etiam reuocatur, quia parua e$t etiam cum aucta fuerit. At $i tanta quanta exi$ti- mabatur foret, maximo indigeret incremen- to ad inundationes. Quamobrem nunquam accidi$$ent inundationes: & $i modò accidi$- $ent, vix vnquam, ni$i extincto penitùs hu- mano genere, potui$$ent renocari: pluribu$- que annis, non men$ibus $ub aqua terra la- tui$$et. At vt Plato recitat, non $emel fuêre, $ed pluries, hæ inundationes: & rur$us paucis men$ibus de$iêre. Pauca facta e$t igitur, vt <MARG>In Timæo. Cau$a par- nitatis a quæ.</MARG> locus habitationi relinqueretur, vt $ua frigi- ditate temperaret, non de$trueret vitam ani- mantium. Et quoniam hæc mini$trorum ge- neratio $olùm in terræ $uperficie erat nece$$a- ria, ob id igitur vt $uperficiem $olam occu- paret, in qua metalla, plantæ, animalia, pi$ces <PB N=405> <CB>ali oportebat ac generari, pauca, & in $uper- <MARG>Cau$a mo- tus aqua- rum ver$us meridiem.</MARG> ficie terræ facta e$t. At quia periculum non leue erat, ne ab aëre ac Solis radiis nimium con$umeretur, motus perpetuus illi adiun- ctus e$t: ob idque, quia non mouentur aquæ <I>(</I> vt dixi) celeriter computre$cunt, & multum re$oluuntur. Cautum e$t etiam il- lius generationi $ub polis & immotibus cumque terra $ub torrida nimium exurere- tur, cauit natura, vt locus ille humillimus e$$et, atque ob id aquæ omnes fluunt ver$us meridiem. Sib & Nilus quanquam ex Lunæ montibus oriatur iuxta Capricorni circu- lum, attamen tran$gre$$us æquinoctij circu- lum totam penetrat zonam torridam eodem impetu in no$trum mare delatus iuxta Ale- xandriam. Oportuit igitur ibi frigidi & hu- midi elementi maximam partem con$i$tere vbi maior illius erat nece$$itas ob Solis ca- lorem. Simul verò cautum e$t $ecuritati in- termediorum locorum nam fluente aqua in eandem $emper partem, regiones $ubmergi non poterant: quod & cauent qui agros liberant ab inundatione, & qui paludes $ic- cant: ergo $i non e$$et aquarum ad decli- uia lap$us, iam tota terra palus e$$et. Vt verò decliuior e$$et locus ver$us meridiem, & paulò altior iuxta polos, calor Solis con- $umens effecit, & frigus iuxta polos montes alti$$imos $eruans: iam enim docuimus quòd calor con$umit & exedit, frigus con- $eruat. Ob hæc alti$$ima e$t, fuit, eritque $emper plaga iuxta polos, & in medio hu- <MARG>Cur $ol non accedat ad polos. Cur aqua tantum a$- cendat quã- tum de$cen- dit.</MARG> millima. Quare $olem non oportuit vnde- quaque circumferri, nec ad polos: nam $i $ingulis annis per totum orbem feratur, ne- ce$$e e$t vt terra æqualis euadat, atque ea de cau$a vel tota $iccetur, vel tota aquis obrua- tur. Sed cum hoc non $ufficeret ad flumi- num liberum cur$um $æpius occurrentibus locis in via altiorum proueni$$et, hoc natu- ra $agax aquæ dedit, vt tantùm po$$it a$- cendere, quantum e$t quod de$cendit, vt $ic $uperatis montibus ac collibus in mare tandem feratur. Ergo aqua parua e$t, atque <MARG>De elemen- torum ma- gnitudinis cau$a & $i- gno.</MARG> in $uperficie $ita terræ. Quòd $i tanta foret quanta fertur, laterétque $ub terra, vel mota perpetuum motum terræ excitaret, vel quie$cens putre$ceret. Horum neutrum cum videamus, impo$$ibile e$t aquam magnitu- dinem obtinere in comparatione ad terram effatu dignam, lateréque in imo terræ: at nec in $uperficie multam fore, $en$um docere o$tendimus. Parua igitur ad modum e$t aqua verum terra cum e$$et animalium $edes, & mundi centrum circa quod a$tra mouentur, & omnium fundamentum, $atis conuenien- tem a$$ecuta e$t magnitudinem, quamuis ad cœli ambitum comparata puncti vicem obtineat. Sunt aurem aquarum genera plu- rima, $ed $itus & magnitudinis ratione $ic <MARG>Aquarum genera à $itu & magni- tudine $um- pta.</MARG> di$tinguuntur. Quæ in vnum collecta e$t, fal$a, mare vocatur: $i dulcis, lacus: $i non mouetur pror$us, palus e$t. Nece$$e e$t au- tem in his limum generari. Si verò profun- da non e$t, $tagnum. Si fluit flumen vel fiuuius, à fluendo dictus. Si $caturiat, fons. Si ex pluuiis, vel niuibus colliga- tur, torrens. Torrentes autem ob id mani- <CB>fe$tum e$t non $emper fluere. Riuulus au- tem, cum exiguus decurrit. Omnium alti$- $ima palus Alcyonia in Corinthiaco agro, <MARG>Palus Al- cyonia pro- fundi$$ima.</MARG> quæ cum minus tribus $tadiis in ambitu habeat. Nero multorum $tadiorum funibus iunctis fundum non potuit plumbo explora- re, adeò profundis gurgitibus continebatur. Huic $imilem e$$e referunt lacum in$ula re- giæ Daniæ, $eu Cimbriæ Cher$one$i, cui nomen e$t Bornholm: neque enim illius imum percipit, quamuis exiguus. Gene- raliter autem in littoribus. Noruagiæ pro- fundi$$imi $unt $pecus, atque ideò gurgi- tes. Cum enim inter alti$$imas rupes, pa- rúmque di$tantes, atque eò magis $i in val- le $pecus profundi $int, aqua permeat, obruitque $ummè nece$$e e$t lacum e$$e an- gu$tum profundi$$imo vortice. Sal$a palus Mæotica e$t, atque ob id & va$titatem ce- lebrata. At fluminum $atis rectè, meo iu- <MARG>De ortu flu- minum.</MARG> dicio, cau$as & modum defluxus explica- uimus: $ed vnde oriantur, $æpè dubitatum e$t, tam perenni ac multiplici aquarum decur$u. Ergo generari illas exi$timat Phi- lo$ophus. Salomon ex mari per circuitum deriuari, alij ex pluuiis ac niuibus coacer- uari, alij emergere ex fontibus $ub terra latentibus. Non gigni in montibus, nec ex aëre, palàm e$t omnem aquam, cùm Tanais in Mo$couiæ campis $caturiat: ve- rùm cùm aqua non a$cendat, ni$i de$cen- dat è montibus altioribus, illam eò deri- uari nece$$e e$t. Nec ex mari ip$o ad tan- tam altitudinem, quanta e$t montium ver- tex pote$t a$cendere: & antequam ad mon- tes perueniat, nulla e$t ratio quin vbique erumpat: nec vnquam flumina minueren- tur, maréque ip$um non tot fluminibus $ufficeret, verùm quandóque $iccaretur, cùm maxima pars aquarum Solis calore euane$cat: motus etiam ille $ub terra, il- lam ( vt dixi ) concuteret: neque ratio e$t, cur ab illo monte fluat, ab alio non. Quòd etiam tam pura reddatur ab omni $al$edine & amaritudine, vix e$t veri$i- mile. Nec ex niuibus $olis, cùm è monti- bus aqua etiam fluat cùm nullis teguntur niuibus, nulli$que imbribus made$cunt: generari verò tantam aquarum molem, ac tam perennem, omninò incredibile e$t. Quid igitur dicendum? ex omnibus his cau$is fieri: verùm origo maxima e$t, quia aër in aquam tran$it, pò$t etiam nix & imbres a$$idui ad hoc non parum condu- cunt. Quàm etiam cau$am putat Herodo- <MARG>Libro. 2.</MARG> tus, inundationis eius quam Nilus facit in Ægypto. Siquidem illius $ententia ta- lis e$t, quod Nilus æ$tiuo $ol$titio intu- me$cere incipiat, & v$que ad 45. dies $equentes cre$cat, atque Ægyptum inun- det, totidem verò fermè diebus decre$cat. Antiquo tempore, Herodoti $cilicet, ad 14. cubitum incrementum maximam afferebat vbertatem, ad octo $terilitatem: pò$t Stra- bonis temporibusminus cre$cebat, nec octo cubitorum incrementum attulit. Sed præ- <MARG>Nili inun- datio.</MARG> $enti ætate, $eu depræhen$o errore, $eu mu- tato ritu, cùm ad 15. brachia exundat, ma- xima fit vbertas. A 15. ad 18. detrimenta <PB N=406> <CB>affert leuia, & pericula grandia: $uprà au- tem Ægyptius mergitur, & detrimenta ma- gna patitur, cum $ubmer$ionis euidenti di$- crimine, $i modò euadat. A 15. infrà v$que ad 12. annonæ caritatem, $ed leuem in- fert: à 12. ad 10. grauem. Infrà autem nun- quam $ub$i$tere videtur. Hæc e$t recens rei huius hi$toria omni fide digna. Sed ad He- redotum venio, cuius de Nili incremento $ententiam malè conuer$am, deteriú$que in- tellectam, nuper ego emendaui explicaui- <MARG>15. & 17. li- bro Geogra phiæ.</MARG> que. Hanc etiam Strabo confirmauit. Ne- que tamen cuiquam mirum videri debet, quòd quum Nilus habeat ortum vbi Sol, dum Sol e$t facit nobis hyemem in no$tra ætate, quæ illis initium e$t hyemis, niues imbré$que genitos incrementum flumini, at- que ex eo inundationis occa$ionem præ$ta- re: at nunc longè maior tempore facta e$t inundatio: temporibus namque Strabonis iam $exaginta diebus campi $iccabantur. Inundationis cau$a e$t fluminis magnitudo. Maximus enim fluuiorum, vt Arianus $cri- <MARG>Qui maxi- mi fluuij.</MARG> bit, Ganges pò$t quem Indus, pò$t Nilus. Ergo Gangete primo, Indoque $ecundo, tertio Nilo, Hi$ter quarto loco adnumera- bitur. Quintus in Libya, Niger à Ptolo- mæo vocatus, Nilo haud minor, na$citur è Thala monte: nunc à Lu$itantis Senega vocatur in fluuius. In Nilum nullum om- ninò flumen influit. Ace$inem, qui in In- dum influit, quatuor penè Millia pa$$uum latitudinis habere, autor e$t Arrianus. Sed Ganges vbi e$t angu$ti$$imus, 12000. pa$- $uum patet, ac in$uper quingentis: vbi latè patet, nulli videntur termini. Alios incredibilis va$titatis, $i vera referunt, in Bra$ilia amnes inuenêre Hi$pani, velut Platam, qui o$tio 30000. pa$$uum in mare deuoluebatur. E$t & Maragnonus, qui cum ingreditur mare, pa$$ibus 80000. patet: Dabaida verò, & $anctæ Marthæ, 30000. atque hi tres ( vt ferunt ) in littore boreali <MARG>Flumina $iccant ma- ria.</MARG> iuxta Pariam. Sed mutatur ratio magnitu- dinis per tempora. Omnium, enim morta- lium quidam e$t vici$$itudo: namque fluuij influentes non $olum amnes alios in quos influunt, $ed etiam mari $iccare con$ueue- runt. Narrat Herodotus, Acheloum mare profluentem, tantum arenarum aduexi$$e (hoc enim modo $iccant maria ) vt Echina- nadum in$ulas media iam ex parte conti- <MARG>Libro 2.</MARG> nenti adiecerit. Author e$t. Polybius, Tanaim & cæteros fluuios $ic mare $uo tempore Eu- xinum implere, ac Mæotim paludem, vt iam ip$a non amplius habeat altitudinis aquæ quàm $eptem vlnas, & pro $al$a dulcis illa <MARG>10. Geo- graph.</MARG> facta e$t. De Ehinadibus qua$dam iam con- tinenti iunctas refert Strabo, indié$que re- liquas iungi, cùm quæ plurimum abe$t, $o- lùm 15. $tadiis ab o$tio Acheloi fluminis di$tet. <MARG>Nilus cur <*>ura careat.</MARG> <P>Sed po$tquam in fluminum narrationem incidimus, non abs re erit con$iderare cur $olus Nilus aura careat, vel $altem caruit: nam Herodotus hoc con$tanter affirmat. Nobis id curæ maximé e$$e debet, vt cau$am rerum inueniamus, ne $i cur$u temporis in aliis adueniant, quam in aliis ce$$auerunt <CB>po$t perplexi hæreamus. Ergo aura maximè fit vbi aqua teporem à Sole conceperit. Indicio e$t, quod $ub ortu & occa$u, non media die, circa flumina æ$tate oritur. Cùm enim Sol eleuat, nec attrahit ad $uperiora aquæ motu aër impellitur: qui ab aqua re- frigeratus, auram $uauem efficit, quam iux- ta exortum Solis & occa$um æ$tate circa flumina $entire $olemus. At Nili initium proculdubio cùm citra circulum brumalem $it & totus per torridam feratur regionem, auram nunquam concipere poterit: nam et$i creetur aliqua, $tatim immodico Solis calo- <MARG>Flumen cur nullum $al- $um.</MARG> re con$umitur. Flumen verò eodem cur$u quo aërem refrigerat, purgatur ab omni ter- rena $orde: ideoque nullum $al$um: po$$et tamen e$$e, vbi è loco proximo materia $al- $a in illud influeret: verum et$i contingere po$$it, haud tamen facilè, ob dictam cau$am huius exemplum inuenias. Sic Nilus cùm è longi$$imis veniat regionibus, & calore Solis torreatur, aquas $ecum defert $aluber- rimas. At maria omnia $al$a $unt, atque etiam amara: cuius rationem vbi expo$uero prius, propo$itam quæ$tionem $ubiiciam. Quòd igitur aqua ex imbre flumina augere po$$it, apud nos videmus per$æpe, dum po$t pluuias extenuati iam antè fluuij, adeò cre$- cunt vt agros inundent: quidam etiam tor- rentes, quorum $olùm fo$$a lapillis plena $u- pererat, adeò per plures dies aqua copio$a decurrunt, quam vel Solis imbribus conce- perunt, aut niuibus liquatis, vt magni flu- minis vicem ac $peciem $ubeant. Nec differt torrens à flumine, ni$i quòd non perennis e$t: nam nec illius cau$a talis e$t. Igitur $i montes mane inui$as, hudos inuenies. Sen- $im igitur intra extráque riuuli coacta aqua effluunt, atque multi in vnum coeuntes flu- men efficiunt: hoc ni$i pluuiis, aut niuium liquefactione adiuuetur, extenuatum $em- per videbis. Quo tempore parua aqua $uffi- cit, non $olùm quòd parum aquæ illius al- ueus contineat, $ed quòd dum lentè fluit ea- dem aqua pluribus in locis $atisfacit. Hac <MARG>Cur flumina matutinò maximè cre$cunt.</MARG> verò cau$a haud dubium relinquitur, cur flu- uij matutinò $oleant excre$cere, tum maxi- mè ea parte qua fonti $uo fuerint proximi: nempe nocte multum roris æ$tate, multum nebulæ hyeme decidit: quò fit vt $equenti Solis exortu cre$cere multum incipiant, & maximè temporibus mediis Autumno & Ve- rè, cùm pruina cadens Solis tempore di$$ol- uitur. Igitur aqua quæ intra montem lapi- dum frigore, & quæ extra noctis auxilio creatur, intrò $en$im labitur. Pars etiam ex- trà in riuulos cogitur, inde è multis riuulis flumen exiguum plerunque creatur, è pluri- bus exiguis magnum, vt Padus, Hi$ter, In- dus, Euphrates. Hæcque e$t cau$a perpetui- tatis fluminum, $icut incrementi pluuiæ, & niues. Tanais verò & fontes omnes qui è locis planis $caturiunt, non ibi creantur, $ed in montibus, inde ad locum illum delati, ea ratione quã diximus nuper, quòd aqua cum præmitur è locis altioribus tantum a$cendit quantum de$cenderat, emergunt è terra. Mare autem non mittit fontes ni$i $al$os: nam quidam proximi na$cuntur, $ed $al$i <PB N=407> <CB>$unt. Non negauerim, quòd tamen ob æ$tum illius e$t diffieillimum, decurrientibus aquis maris $ub terra magno impetu, ac procul, aquæ dulcis fontem po$$e $caturire. Indicio e$t, $al$edinem minui $pacij longitudine, quòd putei effo$$i quò magis à mari di$tant, eò minus $unt $al$i. Verùm hoc for$itan non tam fiet $eparatione $alis ex di$tantia, quàm admi$tione aliarum dulcium aquarum. Exi- $timandum tamen aquam puteorum, quam Hau$um vocant Mediolanen$es, è mari de- riuari. Siquidem non tam impetu, quàm $pacij longitudine, nec tam admi$tione dul- cium aliarum aquarum, quàm $alis grauita- te, aqua ip$a dulce$cit. Nam $al in aqua cùm quieuerit, de$cendit ad imum grauita- te $ui: currente autem aqua repurgatur à terra. Sed ob id mare, neque quie$cit, nec currit, $ed æ$tu agitatur, vt $al$um maneat. Tribus igitur modis aqua maris fontibus $caturiens procul dulcis euadit: permi$tio- ne aliorum dulcium cur$u, atque ob id pur- gatione à limo atque arena, & falis $pontè de$cendentis grauitate. Atque hoc etiam commodum dulcis aquæ mare ip$um præ- bet. Sed de fluminum ortu rectè videtur Ari$toteles $en$i$$e: vbi verò in cauum am- plumque locum influxerint, lacus creant. Igitur fluminum, ac fontium, torrentium- que ac lacuum cau$am diximus. <MARG>Mare cur $al$um.</MARG> <P>Reliquum e$t, vt doceamus, quænam $it cau$a, cur mare $it $al$um. Iuxta Ari$tote- lis $ententiam, quæ à paucis intellecta e$t, ca e$t a$$iduus imbrium in ip$um ca$us, iam ab æterno per$euerans. Quanquam enim non hoc in mare loco, quo nunc iacet, æter- num $it, cum tamen è mari mare fiat, æter- num e$$e ac fui$$e nece$$arium e$t continui- tate aquarum. Inditio e$t, quòd omnia ab vno deriuantur, Mediterraneum, Rubrum, Euxinum, Ca$pium, Magalianum, Hyper- boreum, Germanicum, Herculeum, Canta- bricum, Britannicum, Sarmaticum. Indicum Africum, Balthicum, Glaciale: tum $inus, vt Barbaricus, Atlanticus, Magnus, Arabi- cus, Per$icus, Mæotí$que palus, Oceani par- tes $unt, aut germina. Neque ignoro Pto- lomæum de Ca$pij maris ortu aliud $entire, ip$umque ab Oceano $eparare: at non ex $ententia Plinij, nec Strabonis, aut Solini, vel Pri$ciani. Sec hoc parum refert, neque enim repugnat, et$i non $it, mare tamen e$$e quòd cum aliis non conueniat, vt Mortuum mare, & Galilææ, quæ cum inuicem con- ueniant, non tamen Oceani $unt membra $unt tamen ambo $al$a, & quòd magis mi- rum e$t, Mortuum etiam amarum, inde hi- $toriæ cau$am dedit, & tamen plus abe$t à Syriaco, quòd e$t Mediteranei pars, quàm Galilæum. Quòd igitur nullum præter hoc, & Mortuum, quòd olmi Alphaltis lacus vo- cabatur, ab Oceano $it $eparatum, $atis aperrum e$t: nec prohibet quicquam, & hæc per $ubterraneos $pecus cum illo com- municare, atque ob id æternum dicere om- ne mare, aquarum non loci continuo $ta- tu, $empérque $al$um. Tria enim ad $al$ugi- nem $eruandam $ufficere videntur: Solis ca- lor, quo terra vritur, putre$cuntque aquæ: <CB>quòd non decurrat, vt flumina, imbré$que excipiat. Omnis enim imbrifera aqua, quòd Sole torreatur, & mora putre$cat, $ub$al$a e$t. At lacus geniti $unt verè, quoniam flu- mina à quibus fiunt initium habuerunt. Quamobrem et$i excipiant imbres, $al$um tamen $aporem concipere nequeunt. Nec e$$e po$$unt $al$i lacus, ni$i terra ip$a vbi $unt $alem præferat, ob id nec magni qui- dem. Ind cio e$$e pote$t Acronius lacus, quem nunc vocant Con$tantien$em, qui tamet$i magnitudine mari $imilis fermè cui- piam videatur, aquis tamen dulcibus, non $al$is, plonus e$t, quòd illius initium ex Rheno flumine fuerit. Adiuuat tamen ad maris $al$uginem illius immen$a va$titas, in qua velut & in amplo terræ $pacio $alis montes non paucos contineri nece$$e e$t. Ergo $ale di$$oluto, adiuuante præcipuè illo quotidiano æ$tu, $al$um fieri mare totum <MARG>Maris æ$t<*> cur fiat.</MARG> contingit. Ob id ex dubitatione, dubitatio alia non leuior oritur, cur $cilicet mare æ$tum illum, atque non $emel $ingulis die- bus patiatur, nec tamen omne, nec æquali- ter. Oceanus namque palam, & Mediterra- nei paucæ quædam partes, vt Adriaticus $i- nus, vbi Venetiæ conditæ $unt, fluunt ac refluunt bis fermè in die vna. Sed mare iux- ta Æthiopiam, quod Gineghæ vocatur, qua- tuor horis fluere, octo refluere Aloi$ius Ca- demu$tus memoriæ prodidit, cum cætera $enis, ac $enis fluant, ac refluant. Cau$a ob quam maria fluant, redeantque præcipua e$t, quòd cum $al$a $int, non tamen $uffice- re poterat hoc ad aquarum & aëris con$er- uationem. Nam $i aqua maris non mouea- tur, putre$cit in va$is, Ari$totele te$te. At quæ in Mediterraneo e$t ventis conolu$a, magis agitatur, nec ob id putre$cit. Quo- nam pacto verò à $yderibus ac Luna mo- ueatur, in A$tronomicis edocuimus. Mouen- tur igitur ab Oriente in Occidentem maria omnia, quæ totius habent rationem, vt Oceanus, quoniam elementum qua$i vnum e$t, atque hoc à $yderibus agitur. Quæcun- que igitur directè iacent ad Oceanum, & ip$a mouentur eo motu: quæ verò à latere, nequaquam, vt Mediterraneum & Rubrum, quæ à Boreali latere $unt: nam $ic di$po$i- tis locis frangi nece$le e$t impetum ab Oriente & Occidente currentium aquarum. Quòd et$i Mediterraneum ab Oriente vi- deatur po$itum, quum Oceanus ad Occiden- tem $it, $olum in reflexu ingreditur in Me- diterraneum: quum iam non à $yderibus, $ed grauitate ip$a vrgeatur, vnde motum $eruare non pote$t. Aliud huius e$t rei indi- cium, quòd in Mediterraneo ip$o, in Afri- cæ littore iuxta Zygrim quòd litus id rectà ab Oriente in Occidentem exporrigatur, $i- tu littoris leuem, Lunæ vim adiuuante, fit æ$tus. Mare verò Norticum, quòd iuxta æquinoctij circulum e$t, è Boreali latere, iuxta Pariam: celerrimè ex Oriente in Oc- cidentem fertui, quoniam Sol ibi robu$tior aquas agit. Sed in Au$trali Sureno, è regio- ne Beraguæ vehementi$$imus æ$tus fit: vbi verò Norticum à Boreali latere iacet, penè nullus. Moueri igitur aquas in æ$tu à Luna <PB N=408> <CB>o$tendit æ$tus magnitudo in pleniluniis no- uilunii$que, paruitas in quadratis: a$cen$ú$- que earum, de$cen$ú$que cum Luna v$que ad cœli medium, tumorque illarum è $yde- ris directo & reuolutionis tempus, quòd horarum e$t fermè vigintiquinque. Quò in $patio, Luna ad Orient&etilde; ex oriente redit. Quũ verò terram $ic a$trum $equens circumambi- re mare $ingulis diebus videatur, cur naues vix $ex millia pa$$uum, ni ventis vrgeantur, <MARG>Cur in ma- ris æ$tu na- ues non ce- lerrimè mo- ueantur.</MARG> horâ vnâ $uperant? Cau$a e$t, quòd non tota aqua, nec vna pars Lunam $equatur, $ed proximæ in proximas transferuntur: ve- lut $i quis carnem comprimens tumorem eleuet, caro quidem parum loco mouebitur, celerrimè tamen tumor per totum crus transferetur. At in Nortiro, vbi diximus penè nullum e$$e æ$tum, decur$um tamen trium men$ium diuturnum, velut in flumi- ne naues celeriter moueri nece$$e e$t, quòd eadem pars aquæ $emper procedat. <P>Sed po$tquam in hos $ermones incidi- mus, non $ilebo Philo$ophi rationem, quâ mundum æternum e$$e probat ex maris $al- $ugine. E$t autem hæc: Si mare initium ha- buit, ab initio dulce, aut $al$um, erat non $al- $um cùm tantum $alis non potuerit immi$- ceri quodaquam corrumperet, $yncera enim omnia facta e$$e exi$timandum e$t. Nam quæ na$cuntur, vt lacus, & flumina, $apo- re carent. Hoc tamen aduer$us Platonem $o- lùm dirigitut, qui ( vt in Timæo habetur) mundum per $eparationem genitum exi$ti- mauit. Ideóque Na$o dixit: <Q><I>Hanc Deus & melior litem natura diremit.<LB> Nam cœlo terras, & terris ab$cidit vndas,<LB> Et liquidum $pi$$o $e<*>reuit ab æthere cœlum.<LB> Quæ po$tquàm euoluit, cæcóque exemit aceruo,<LB> Di$$ociata locis, concordi pace ligauit.<LB></I></Q> Par igitur fuit nullum fui$$e mare terra, & aqua immi$tis, cùm $al$um $olùm mi$tione fiat. Quòd $i $apore caruit ab initio, $uc- ce$$u verò temporis factum e$t $al$um, $al- $ugo ætates habet. At non habet: neque enim nunc $al$ius quam olim fuit, nunquam igitur mare factum e$t, itaque nec mundus. <MARG>Flumina $ub terra & ex illa erumpentia. Specus $ub terra.</MARG> Cæterum etiam $ub terra aquarum conge- ries $unt lacuum $pecie: vnde Tanais in Mo$couia, Lycus in A$ia, Tygris in Me$o- potamia perpetuò decur$u erumpunt. Refe- runt & Timaum in agro Aquilien$i, & in Atinate incerti nominis fontem oriri. Cum enim $int $ub terra $pecus, nec profundi vt olim in Gabien$i agro ad primum lapidem à Roma, vnde currus & equi, cùm præteri- rent, $olùm tremebat: nihil mirum e$t, aut aquis impleri, aut dehi$cere $ponte terram, aut hiantibus aërem corrumpi. Et$i parua $it hæc profunditas ad terræ magnitudinem comparata, pote$t tamen vrbes $ubruere, lacus admittere, montes relinquere inæqua- li $pecu, cùm non quicquid è directo e$t, <MARG>Aqua pu- teorum cur byome cali- dæ.</MARG> dehi$cit. At puteorum aquæ, cum $int $ca- turigines quædam, quaternis pedibus, aut paulò plus plerunque conduntur: nam $i con- tinua e$$et aqua, terra fati$ceret, & puteis eadem e$$et profunditas. Nec illorum aqua <CB>hyeme calidior e$t, quàm æ$tate, $ed talis videtur, quoniam aër hyeme frigidus, æ$ta- te calidus, cuius comparatione eadem aqua ver$a vice calidior hyeme, quàm æ$tate ap- paret: comparatione enim no$tri corporis omnia tum ambientis diiudicantur. Itaque fit, vt dum calidi $umus, quæ tangimus, fri- gida: dum frigidi, calida iudicemus. Vnde in balneo meientibus vrina frigidior vide- tur. Paululum & incale$cit aqua contracto calore ad intima, quia exire non pote$t, nec in terræ $uperficie expandi: ob id etiam ni- ues, quæ non admodum $unt diuturnæ, fœ- cunditatem $emper afferre $olent, nonnun- quam etiam diuturnæ. Accedit quòd tota terra in parte ea ad quam aqua pote$t per- uenire, bitumino$a, aut $al$a, aut denique metallica e$t, quo fit vt halitus conclu$i aquam calefaciant. Et ob id etiam contin- git, quòd tamen rarum e$t, aliquos fontes calidiores hyeme e$$e, miraculi $pecie qua- dam, quàm æ$tate. Sunt autem hæ aquæ ob id odoratæ, aut grauiter olentes, $apori$- que haud in$ipidi, quos cum $catent, agno$- cere promptum e$t, atque ab his, aut caue- re, aut vti. Sed $i lateant, an $ub$int in ari- do loco, & quales $int, hac arte deprehen- duntur. Vas plumbeum, vel figulinam ollam <MARG>Quomodo in aridis locis aqua an $ub$it, & qualis $it, exploremus.</MARG> nouam, $i illius copia non $it, oleo prius in- tus illitam, lana $icca candida, quæ lapil- lum in medio contineat, fundo eius anne- xa cum cera, $ub terra per quatuor pa$$us $ub $olis occa$u, ore va$is inferius ver$o, defodi- to diligenter ne lana excidat, ege$táque ter- ra $en$im obruito Sub$equenti luce effo$$o va$e lanam con$idera: quæ $i non procul ab$it, lapilli & noctis frigore, tum humido illiti olei conceptos halitus terræ in aquæ guttulas vertet: expre$$am igitur collige, quæ $i pauca e$t, plurimum adhuc abe$$e aquam coniicito: $i multa, parum. Qualis verò $it, de ore ac gu$tu facilè intelliges. Sunt enim quædam harum, tum etiam extã- tium in $uperficie, quæ non $olum $al, bitu- tumenue oleant, $ed etiam ferueant, vt Apo- ni iuxta Paduam: adeóque frequentes, vt nulla propemodum prouincia his careat, cùm in pluribus etiam multis in locis fon- tes erumpant. Gallia abundat illis, multò plus Germania, & longè magis omnium bo- norum parens Italia. Cau$am huius e$$e ne- <MARG>Fontium feruentium cau$a.</MARG> ce$$e e$t ignem, aut putredinem, aut calo- rem naturalem, vel cœle$tem. Cœle$tis haud tantus e$$e pote$t, præ$ertim hyeme, noctú- que, vt eo aquæ ferueant. Naturalis actu non e$t, ni$i in animalibus, quoniam animam & $en$um habent. Putridus tantus e$$e ne- quit, nec verò $imile e$t materiam $imul ge- nerari ac putre$cere. Diuturnitas enim hu- ius miraculi declarat generationis ip$ius ma- teriæ nece$$itatem. Relinquitur igitur cau- $am potiùs in igne e$$e: nam calor ni$i ad $ummum peruenerit, motum habet leuem, & ob id $ponte extinguitur. Sed ignis duæ $unt $pecies, pruna & flamma. Flammam e$$e ibi, non e$t rationi con$entaneum: nam re$piratione manife$ta indiget, plurimum- que ab$umit materiæ, vt integri montes bi- tuminis, vel m&etilde;$e toto arderent. Terræmotus <PB N=409> <CB>etiam frequens ob exhalationem $equere- tur: aqua verò adhuc longè e$$et feruidior, aliquandoque vi$a foret, erumperetque per interualla his in locis, cum tamen nunquam vi$a $it. Indicio e$t flammam $ub terra non po$$e e$$e perpetuam, quòd vbi erumpit, nunquam ni$i per interualla id contigit. <MARG>Incendia montium cur & quando fiant.</MARG> Contingit autem, vt ob$eruatum e$t, hoc ob ventos. Nam quum venti $æuiunt iux- ta loca, è quibus flamma erumpere $olet, tunc po$tridie, aut perendie, expectanda e$t. Hoc autem fit calore intimo, velut in calce ab externo frigore intus coacto, in- de accen$o $ulphure bitumineve, velut à follibus flamma augetur. Hoc autem e$t quòd $uprà demon$trare polliciti $umus, dum de Ætnæ crateribus $ermonem habe- remus. Auctus igitur erumpit ea ratione, quæ de cuniculis demon$trata e$t. Hæc omnia ergo $i conferantur inuicem, prunam $ube$$e certò concludemus. Sed vnde alitur, vnde motus, vnde re$piratio? his enim tri- bus ignem indigere $uperiùs e$t demon$tra- tum. Re$pirationem probet lapis aridus, ac fungo$us, ignem fouens non aliter ad vn- guem quam calidus cinis. Motum exhihet materia noua quæ perpetuo accenditur, atque ita ignis $edem mutans mouetur. Sic enim in fuligine apud nos, quamdiu $upere$t ignis $erpens, $eruatur. Nec idcircò conci- pit flammam, quòd bitumen illud impu- rum e$t, atque terræ mi$tum. In omnibus igitur fuligini per$imilis e$t materia il- la quæ $ub terra ardet, vnde fuliginem bituminis $peciem e$$e haud dubium e$t. Cur igitur in flammam non erum- pat, cau$æ due $unt: altera, quòd bitu- men impurum $it: reliqua, quòd non re$- pirat. Itaque fit vt tenuior quandoque pars illius aecendatur, flammamque emittat, tuncque terræ motus & $onitus exauditur. Sed materia non $uppetente, quòd $axo mi$ta $it, nec benè re$piret, non erumpit, $ed $pontè mouetur. Sed quonam pacto ignis conclu$us non extinguitur, aut $altem dum materiam depa$citur, $edem non mu- tat? Cur non extinguatur cau$æ duæ $unt, bitumen & frigus aquæ, à quo cogitur calor intus, nec $ecus quam in calce ignem accen- dit. Illud idem frigus ignem in loco eodem retinet, qua $emper $ub aqua. Sed longo $patio aqua feruet, angu$to erumpit. Verum quòd paruus ignis tanto feruori $ufficiat, quatuor $unt cau$æ. Prima, quæ non re$pi- rat, vt in æ$tuariis. Secunda lapidis natura quæ tophus e$t per $e calidus, multum con- cipiens caloris, ac $tabilem redden$que af- fatim. Tertia cinis, quæ relictus e$t calidus, ac plurimus & $uapte natura $iccior: vnde etiam infu$a aqua hic no$ter quæ longè imbecillior e$t, illam excalefacit. Accedit vltimò quòd aqua illa diui$a e$t per riuu- los, facileque ob id calorem concipiens ac retinens, quæ $i in vnum coacta e$$et, vix totius montis incendio incale$ceret, & ca- lefacta celerrimè etiam rediret ad propriam naturam: ob id nullum mare, nullus la- cus, nullum flumen feruere pote$t ob aqua- rum abundantiam. Fontes, atque vt eò minores, $ic acrius $ole eb<*>lliunt. Sed cur <CB>non maior pars accenditur bituminis? quo- niam $olum id accendi pote$t, quod ab aqueo humido $poliatur. Cùm verò totum $cateat hoc humido bitumen, atque hoc ip- $o à $ulphure differat, priu$que accendatur, $iccari nece$$e e$t, diuque ob id proximo igni etiam reluctari: ita fit vt valde $en- $im ignis adiunctam $ibi materiam depa$ca- tur. Cum igitur nec cre$cere multum, nec penitus extingui ignis ob dictas cau$as queat, multa verò $it materia illi parata, paucu$que ad feruorem $eruandum calor $u$- <MARG>Optimæ a- quæ.</MARG> ficiat, nece$$e e$t ip$um feruorem multis $eculis manere. Manife$tum e$t igitur, quod omnes aqua, quæ feruent, natura le- ues $unt, & medica præditæ facultate. Sed non talis e$t, quæ v$ui apta e$t ad $eruan- dam valetudinem. Optima enim aqua co- lore, odore, $aporeque caret, pellucidaque exi$tit, atque epota non moratur in ventre: talis Eulæi fluminis qui per Su$ianam è Zagro monte profluit, nam eam Per$arum Reges $ecum in expeditionibus deferebant: tantum fuit illis diligentiæ ad vitam tuen- dam. Nam in eius con$eruatione proxima e$t aëri aqua, vt in Commentariis $uper tractatu de Temperamentis Auicennæ de- mon$trauimus. Neque mirum videri debet quòd Artaxerxes Longimanus tamdiu vi- xerit, cum Per$arum reges tantam curam in aëre & aqua deligendis impenderent. Sed lo- co Eulæi apud Ælianum Choa$pem inue- nio. Inueni & flumen e$$e iucundi$$imi $a- poris inter Gangem & Indum, ex quo quæ non po$$unt regionis accolæ bibere, percur- $ores tran$latis aquis bibunt. Sed Coa$pes in Mediæ regione e$$e creditur, Stabone ta- men aliter $entiente: $ed $i in India e$$et, Per$epolim vix transferri potuit. Coa$pis igitur aqua optima $it: Eulæi verò iucunda, & ip$a, atque in v$u Per$arum regibus In- diam optimas & iucundi$$imas aquas habe- re certum e$t. His proxima bonitate Niloti- ca, reliquorum maiorum fluminum vix vlla probatur. Sed de his $pecialiter alibi tracta- uimus. Sunt aliæ frigiditate celebres, olim ex Corinthio agro è montis vertice fluens, ni- <MARG>Aquæ frigi- di$$imæ.</MARG> ue frigidior. Refert Georg. Agricola intra primum à Culma lapidem, In$anam, voca- tam, quæ cum feruere videatur, e$$e frigi- <MARG>Aquæ maxi- mum edentes $trepitum.</MARG> di$$imam. In Bohemia rur$us iuxta flumen Egrã, Furio$a, appellata, quæ & ip$a ampul- lis feruens non frigore, $ed tonitru potiùs edito in$ignis: $ic auribus cadendo ob$trepit. Simili modo po$tquam Con$tantien$em la- <MARG>Cau$a $tre- pitus aqua- rum. Cau$a fri- giditatis aquarum.</MARG> cum iuxta Scaphu$iam exiuit è rupib. Rhe- nus adeò altis præcipitatur, vt procul multis pa$$uum millibus audiatur, propè verò to- nitrui $imilis fragor videatur. Nam $trepi- tus aquarum cau$a e$t ca$us ab alto, aut exi- tus cum impetu ex angu$tis locis: $icut frigo- ris niues, marmora, metalla, cœlum rigens, motu$que rapidus, tum ca$us ab alto, & quod maximum e$t, permi$tio halinitri: nam hoc inferius demon$trabitur. Sed frigiditas hæc in quibu$dam fontibus perpetua non e$t: ve- lut in Hi$paniæ agro quodam oppidi Pe$- queræ de Duero, iuxta magnum flumen Du- rium, à Fortunatis di$tat 11. partibus, ab æ- quinoctij circulo 42. fons qui ab initio veris <PB N=410> <CB>aquam profert, inde æ$tate copio$i$$imam: autumni autem principio $iccari incipit, $iccu$que hyeme manet. Bla$ius de Villa Franca Hi$panus medicus cau$am e$$e pu- tat (nãm is hoc $crip$it tanquam ei comper- tum) profunditatem aluei, ob quam æ$tate non $iccatur, hyeme à calidis vi$ceribus ter- ræ ab$umitur. Sed nos o$tendimus hyeme terræ intima non $impliciter e$$e calidiora quam æ$tate, $ed comparatione ad aërem habita. Quoniam igitur frigidi$$ima e$t, ha- linitro participat. Æ$tate autem fluit deriua- tis riuulis à montibus, cum niues liquari in- cipiunt. Autumno $iccatur, cum qu&ecedil; è mon- tibus fluere de$ierint $ub terra, ob idque hyeme $iccus manet: neque enim niues $ol- uuntur ob gelu. Videtur autem hoc qua$i generale e$$e, vt vere & æ$tate, magis tur- geant fluuij, quam autumno, multò autem minus hyeme. Di$tet hic fons à Vagliadolit Pintia, olim famo$i$$ima vrbe, pa$$ibus XX. M. Referunt etiam in Elbogano, aquam $trepere non leuiter, acidique e$$e $aporis. Meminit Ari$toteles aquam fui$$e olim in <MARG>Aquarum $apores.</MARG> Sicanio agro Siciliæ, qua incolæ, pro aceto vterentur. Quid mirum? Accepi, iuxta Ro- mam in Villa Cardinalis Triultij inuentam $aporis au$teri aquam, atque eam $aluberri- mam, ob id $olitam a$portari longius vt vi- no mi$ceatur ad conciliandam gratiam. Con$tat autem alumine concocto, atque be- ne temperato humido, fieri au$trum: nam $ponte a$trigens e$t. Cum tamen vino mi$cetur alumen, creditur dy$enterias excitare. Sic referunt in Cardia iuxta lacum Da$cyli, in loco qui vocatur Campus al- bus, aquam e$$e lacte dulciorem: aliam quo- que iuxta pontem qua itur Valdeburgum. <MARG>Hydromel tran$it in vinum ve- tu$tate. Cau$a $apo- ris aquarũ.</MARG> Sunt & quæ vinum referant, vt olim in Na- xo in$ula vna ex Cycladibus Ægei pelagi: vnde in 3. Eleg. <Q><I>En tibi per mediam bene olentia flumina.<LB> Naxon, (</I>Propertius.<LB> <I>Vnde tuum potat Naxia turba merum:<LB></I></Q> <P>Quid mirum, cum referant Plin. & Dio$- <MARG>Fontes oleũ $tillantes. Cur fontes oleum $till&etilde;t.</MARG> cerides hydromel vetu$tate tran$ire in vi- num. Ari$toteles cau$am $aporum aquæ in calorem retulit. Terra enim excocta mutat & probet $aporem aquæ. Sic etiam oleo per- fu$i fontes quidam videntur, vt in Saxonia iuxta nobile Brunonis oppidum, & in Sue- uia iuxta cœnobium, cui Deger$e lacus no- men e$t: & rur$us in valle montis Iura$$i. Cau$a e$t bitumen valde pingue: nam bitu- men oleum continere haud dubium e$t. Ita- que cum aqua eluitur oleo aqua innatanti, fontem olei probet. Verum totum ex oleo con$tare haud credendum e$t. Quid mirum igitur Alexandri iuxta tabernaculum fon- tem olei $caturi$$e, vt Arianus omnium Græcorum hi$toricorum maximè verax re- fert: Aut Romæ temporibus Augu$ti At non natus e$t: non contendo, in his nihil refert, quandoquidem o$tendimus fieri po$$e, & quomodo: nam rarò hæc eueniunt, & paucis in locis, vnde prodigij loco habentur, cum euenerint. Alij ad Deum talia referunt. Vnde in Elide Peloponen$i regione aqua Alphei cineres $acrificiorum Olympicorum in Mal- tam cum tran$irent, in $uper$tirionem ver- <CB>$um, quæ ob aqua pinguedinem fiebat. Sunt & acres aquæ qua$i pinguibus oppo$i- tæ, vt Golnicij. Eadem e$t ratio calorum: <MARG>Aquarum colores.</MARG> nam candida ad $ecundum lapidem à Clau- ca Mi$enæ oppido: rubea, vt in Radera Mi$enæ fluuio iuxta Radeburgum, & olim in Iudæa iuxta Ioppen: viridis in Carpato monte iuxta Neu$olam: cærulea, vt Blaua inter Feltrium ac Tarui$ium, & in Ther- mopylis etiam talem fui$$e referunt: ni- <MARG>Cau$æ colo- rum aquæ.</MARG> gerrima in Alera fluuio Saxoniæ, vbi in Vi$urgim $e exonerat. Cau$æ $unt argillæ calores, $ed tenuioris, nam cra$$a non hæ- ret aqua ideò neque tingit. Quædam etiam calorem mutant, vt Nilus cum $iccitatibus <MARG>Aquarum odores.</MARG> are$cit, autore Theophra$to. Quædam ma- nent incorruptæ, vt Tyberis. Similis ratio differentiæ e$t in odoribus. Plerunque tamen aquarum odores iniucundi $unt, quòd ( vt dictum e$t ) rarò terra benè oleat. Pe$$imè olim fœtebat in Elide Anigri fluminis aqua, v$que ad perniciem non $olùm pi$- cium, $ed hominum. Et iuxta Methonem in Me$$ana in puteo quodam optimè olens haurirebatur aqua: odor enim referebat Cyzicenum empla$trum. Porrò Cyzicenum empla$trum croco, myrrha, thure, & iride radice, redolentibus $uauiter con$tabat. Ma- nife$tum e$t igitur, quòd contrariorum con- trariæ $unt cau$æ: & quòd $alubres quæ be- ne olent, & prauæ quæ fœtent. Habent & vim aliæ aquæ alias progignendi plantas, atque illud perpetua ratione ob$eruatum e$t. Nam Mæander fluuius myricas, A$opus <MARG>Aquæ arbo- res diuer$as nutrientes.</MARG> Bœotius inncos altis cum radicibus, Nilus Per$iam arborem nutrit. Atque ex his etiam vires aquarum coniectari licebit. Sunt au- tem aliæ graues, aliæ leues. Leuior e$t omnis <MARG>Aquarum à pondere dif- ferentiæ. Lib. 15. in fi- ne. Lib. 21. cap. vlt. Aquæ qua lapide$cunt. & arbores mutant.</MARG> aqua, Ari$totele te$te, non $olum in flumini- bus, $ed fontibus ac puteis, quæ $uperna- tat: $icut graui$$ima, quæ in imo: eadem ratio partium, quæ totius. De$cendunt enim quæque grauia: quæ autem leuia, $upernatant. Refer Strabo, Eulæi aquam aliis drachma, $ub acetabuli men$ura fui$- $e leuiorem. E$t autem hoc iuxta Plinij doctrinam, parte quintadecima. Sed ab his ad aquarum miracula tran$eamus. Sunt enim aquæ maximarum virium, vt etiam ligna in lapides vertere $oleant. Refert Albertus Magnus, in Danico mari iux- ta Lubecen$em vrbem, $ua ætate inuen- tum arboris ramum cum nido & pullis; qui cùm in lapidem cum arbore & ni- do e$$ent conuer$i, purpureum tamen ad- huc colorem $uum retinebant. Et Ceor- gius Agricola in Elbogano tractu iuxta oppidum à Falconibus cognominatum, in- tegras cum cortice abietes in lapidem ver- $as e$$e: atque quod maius e$t, in rimis etiam pyritidem lapidem continere. Et Domitius Bru$onius in Sylare amne, qui radices montis eius, qui e$t in agro vrbis Vr$entinorum olim, nunc Contur$ij, lam- bit, folia & arborum ramos in lapides tran- $ire, non fide aliorum, $ed propria, vt qui incola $it regionis. Cortices autem lapidum annos numero o$ten dere. Sic guttæ Gottici fontis (hoc enim nomen à vulgo inditum e$t) $par$æ lapide$cunt. Et in Dacia, Cepu$ij <PB N=411> <CB>aqua in vrceos transfu$a lapide$cit. Non <MARG>Ratio corum quæ lapide$- cunt.</MARG> tamen horum omnium eadem ratio: nam quæ calore mutant alia in lapides, tutò bi- bi po$$unt, quoniam circa omnes calidas aquas fungo$i lapides generantur: at qui fontes concre$cunt, frigore gyp$ei $unt, ac non veneni expertes: nam fri- gus omnia durat, & cogit in lapides. Ob id in fluminum alueis, & ob perennem motum, qui terram aufert, lapidum copia $emper fermè ade$t, ni lento motu fluant. In mari tamen lapides ( Ari$totele te$te) $ic generantur. Ex collu$ione enim fluctuum $puma gignitur, quæ ab aliis rur$us flucti- bus cogitur, demum à $al$ugine $iccata, addi- taque arena tenuiore, concre$cit in lapidem. Et quamvis h&ecedil;c de lapidibus tantum dicta $int, qui in mati generantur. De omnibus tamen erunt intelligenda, qui in aquis or- tum habent. Sed in fluminibus & torrenti- bus ac frontibus frigiditas e$t loco $al$ugi- nis, quæ cogit. Hæc autem calor e$t qui- dam: nam calorum quidam di$$oluendo, quidam cogendo, vtrique autem concoqu&etilde;- do generant. Qui autem cogendo, frigidi- tas ob id dicitur, quia Galeno te$te, nihil in homine frigido coactum e$t. Minor ita- que e$t, hic calor humano quamobrem fri- giditatem appellamus. Communia igitur $unt, à tenuiore terra & à $puma generari. In torrentibus igitur plures generantur la- pides & in fluuis currrentibus, quoniam arena tenuior, & frigiditas maior, & $puma copio$ior. Manife$tum e$t autem quòd $pu- ma con$tat pinguiore aquæ parte: at- que $ic lapides viuunt, nam & $ic plan- tæ oriuntur. Ari$toteli igitur hoc debe- mus, qui nobis tot bonorum $emina re- <MARG>Aqua Sty- gia.</MARG> liquit. <P>Sunt & alia aquarum miracula. Nam ru- pe alti$$ima iuxta Cyllenem montem olim oriebatur aqua, quæ omnia va$a terrebra- bat, $olaque equi vngula licebat eam de- ferre. Hanc Stygiam vocabant, credo quòd ad manes homines mitteret. Referunt ea $ublatum Alexandrum Magnum. Mi$cetur hæc aqua po$tquàm pet riuulos de$cenderit Crathin fluuio. Io$ephus quoque Iudæus <CB>refert, fui$$e iuxta Syriam in Iudæa inter Arcas & Raphanas vrbes Agrippæ $ubie- ctas regi, fluuium nomine Sabbaticum, qui diebus $ingulis flueret præterquam Sabba- to, vnde ob hoc Sabbaticum nuncupatum. Relatum ad religionem à rudi & credula plebe, quòd cau$a naturali con$tat. Nam tantum aquarum cogebatur, vt in $ex dies $ufficeret, $eptimæ non $ufficeret. Ea- dem enim cau$a in circuitibus febrium hominibus. Mundus autem homo ma- gnus. <P>Communia autem $unt aquis & aëri, <MARG>Aether & aqua in qui- bus conue- niant ac di$$ideant.</MARG> &ecedil;theri ac cœlo, motus ac per$picuitas. Æthe- ri propria leuitas, puritas, tenuitas, motus celerrimus, & quod $it qualitatum expers, non tamen magis, quàm cœlum. Aquæ verò quoniam multæ $unt $pecies, ideò nihil fer- mè pote$t habere commune. Sunt enim <MARG>Aquarum à locis differ&etilde; tiæ. Aquarum naturæ ac vires.</MARG> aquæ maris, lacus, fluminum, paludum, $ta- gnorum, torrentium, fontium, puteorum, nimbo$æ, procello$&ecedil;, niuo$&ecedil;, glaciales, ca- lidæ, & quæ ci$terna colliguntur, & lacuna- les, vt ita dicam. Optimæ fontium: glacia- lis ventriculum & artus debilitat, vt niuo- $a, ac procello$a, ex alto enim & frigido lo- co illa de$cendit: minus tamen mala quàm niuo$a, vt illa glaciali: marina medicinæ ap ta. Torrentium & rapidorum fluuiorum, & lacuum aqua, $ed hæc minus, hydropis genus creat quod vocant a$citem. Mollium fluuiorum aquæ, vt Nili, Eridani, Tyberis, proximæ fontanis: paludum mala, $tagno- rum deterior, pe$$ima lacunæ: nam pr&ecedil;ter hydropem, gulu herniam gignit: malum ha- bitum creat corporis, & morbum regium, febres, ac breuem vitam. Calidarum non vna vis: $ed de his in medicis tractationibus di- ctum e$t, $icut & de collectis in ci$terna: Nimbo$æ fal$um ( vt dixi) ac $emiputridum continent. Leui$$imæ in omni genere tutio- <MARG>Cur leui$$s- mæ aquæ tardè putre- $cant.</MARG> res, & $eriùs putre$cunt: $unt enim minus humidæ, & magis concoctæ à cœle$ti calo- re: quo fit, vt quò $unt $icciores, & minus etiam frigefaciant ( proximiores enim aëris $ub$tantiæ $unt ) eò leuiores $int, diffici- liu$que putre$cant, vnde longè etiã $alu- briores. <FIG> <C>LIBER TERTIVS.</C> <C>De Cœlo.</C> <CB><P>DICTVM e$t $atis de Elemen- <MARG>Sul $t<*>tia cœlt inæ- qualis & varia.</MARG> tis, nunc de Cœlo tractandum e$t, $eu illud æternum $it, vt putat Ari$toteles: $eu genitum, vt Plato: $eu factum, vt Theo- logi, variam $ub$tantiam videtur habere. Iam primùm, quòd Albericus Ve$putius in $ua tertia ad Indos nauigatione diligen- ter hæc de $tellarum magnitudine tradidit, e$$e $cilicet Canopos tres magnos, $ed haud <CB>claros: primum $cilicet, partibus nouem cum dimidio ab au$trali polo: $ecundum, duodecim: tertium, qui triginta duabus partibus ab eodem polo di$tat, maximum <MARG>Iu$ta Au- $tralem po- lum $ydera maxima.</MARG> $ed $ubnigrum. Conciliator refert, & ip$e aliorum tum narrationi innitens, a$tra ibi quædam magna e$$e ac parum $plendi- da, qualia $uprà retulimus. Ptolemæus etiam Canopi mentionem facit vt præ- clari $yderis, haud tamen magnitudinem <PB N=412> <CB>de$cribit. Sed & hunc tum vltimum e$$e reor de$criptorum à Ve$putio. Ille quidem noti$$imus, & e$t in temone nauis. Verùm duo illi proximiores au$trali polo ignoti quondam, nebulis a$$imilantur, in quarum medio $tella iacet, vt nebulæ illæ den$iorem cœli partem eam e$$e doceant, & $tellarum chorum paruarum. Cæterùm vt Cor$alus Florentinus, refert, crux illa viginti par- tibus à polo au$trali di$tans, more Vr$æ no- bis, aut Currus circumuertitur illi, $ed lon- gè $plendidior. Sunt & $ex $tellæ $plendi- di$$imæ, litui formam referentes, è quibus vna Canopus e$t, ex his qui dicti $unt. Stel- larum etiam colores diuer$i, tum magni- tudines, ac $plendores tum Lunæ macula, o$tendunt variam e$$e cœli $ub$tantiam, at- que in meridionali plaga maiores longè, & qua$dam claritate non inferiores his fixas. Nam maior Canis e$t vltra æquinoctialem circulum, qui quantum luceat, omnes vi- dere po$$unt. Canopum verò magnum e$- $e con$tat, & minus ab Antarctico polo di- $tare part. 38. Sed & in Alexandria totum cælum, partibus $olum 41. exceptis, vide- tur. Longè enim plus de cœlo quàm terra cognitum e$t, quòd cœlum in $ublimi po- $itum $it, & perpetuò moueatur. His dua- bus cau$is penè totum cognitum e$t: nam $olùm XXXI. partes circa polum au$tralem cognitæ non fuêre Ptolemæo. Itaque ex <MARG>Lib. 1. de Sph. & cy- lin. prepo$. 40. & 41. vel li. 2. pro po$. 3.</MARG> Archimedis demon$tratione, fermè vna parte ex tredecim, vel paulò minus inco- guitum cogniti e$t: totius igitur cœli quartadecima $olùm pars Ptolemæo ignota fuit. <P>Quæret for$an qui$piam de Luna, an il- lius vniuer$um lumen à $ole pondeat? Non equidem, at multò minus $yderum reliquo- rum. Con$tat enim in deliquiis maximis eam rubere, vt ignis prunam quandam, & hoc iam illi lumen proprium e$t: verum cùm nocte nihil igne ob$curius procul vi- deatur, & flamma rubra appareat, cum Luna tam procul in deliquiis nobis $it, manife$tum e$t Lunam quacunque flam- ma, & candela lumen clarius proprium habere. Finge igitur maximæ flammæ at- que clari$$imæ, Lunam $pontè & nullis radiis Solis adiutam e$$e per$imilem: dein- de cogita, quantò Luna Solis adiuta lumi- nibus, vt in plenilunio, $eip$a clarior e$t, in deliquio po$ita: facilè intelliges Lunam ra- diis Solis illu$tratam, Sole ip$o e$$e $plen- didorem ac clariorem, ita vt nec aquilæ oculus, quam ferunt $ecurè Solem in$pi- cere, eam audeat intueri. Huius rur$us comparationem ad Solis iubar facias, haud dubi&ecedil; con$tat non fal$um e$$e Prophetæ di- ctum, Solem & Lunam, ac $tellas ea die $eptuplum luminis habituras, cùm nunc in cœlo longè maius $eptuplo quàm hic cernatur, clarum obtineant, atque fœcun- dum lumen. Ergo $upra &ecedil;thera adeò om- nia $plendent ac coru$cant, vt $i etiam tempore deliquij Lunam in ip$o po$iti in- $piceremus, non $ecus ac innumeris cereis $plendidi$$imis accen$is, atque in eos ocu- <MARG>Cur a$tra $cintillare videntur.</MARG> lis defixis, ob $plendorem cæcutiremus. Sed cur $cintillare videntur a$tra? Quoniam cœ- <CB>li $ub$tantia cùm $it rari$$imà, radij ad nos venientes $&ecedil;piùs, $ed tamen $emper ad per- pendicularem franguntur: ob id cùm aër moueatur, $icut lapilli in imo fontis treme- re videntur ob motum fluentis aque, ita il- l&ecedil; titubare videntur. Hoc autem in lumini- bus dicitur $cintillare. Stellæ autem erran- tes & Luna non $cintillant, quia robu$tis <MARG>Signum v<*>- ti futuri.</MARG> viribus radij ad nos perueniunt: $unt enim longè nobis fixis propiores. Indicio e$t $io e$$e, quòd cùm magis $cintillant, & plane- t&ecedil; etiam non $cintillare, $oliti, ventum fu- turum pr&ecedil;dicunt. Nam medius aër qui e$t in $ublimi dum vehementius agitatur, effi- cit vt frequentius, & magis $cintillare vi- deantur. Mars verò cùm $ubob$curus $it, ac rubens, & ip$e $cintillat, apud eos ma- ximè qui debiliter cernunt. Nam & hoc iuxta rationem conuenit, quòd qui debi- lius cernunt, $cintillare plus $tellas $ibi per- $uadent. Eadem verò ratione quæ vltra æquinoctialem $unt $tellæ plus $cintillant, $unt enim remotiores. Vnde etiam Canis maior, quæ minus ob $plendorem $cintil- lare deberet, & ob magnitudinem plus $cin- tillat, abe$t enim plurimum. Et $tellas vide- bis vna in parte cœli plus $cintillare, in alia minus, parum in vertice, & quæ mul- tum $plendent, & magnæ & qu&ecedil; iuxta po- los, nam ibi minus aër mouetur, & ibi nul- li $unt venti. Scintillant autem maximè qu&ecedil; longè di$tant iuxta æquinoctialem ( nam ibi æther celerrimè fertur ) & paruæ, & maximè $i ea parte ventus in $ublimi per- $tet. Ei$dem verò rationibus etiam lon- gè minores videntur, & altiores quàm $int. Contraria verò ratione lapilli in qua & pi$- ces, maiores videntur quàm $int: & aqua <MARG>Stellæ longè minores & altiores quam $int, videntur.</MARG> omnis minor cùm à latere in$picitur, & mi- nus profunda iudicatur. Ideoque non ani- maduertentes quidam, deceptique pericu- lum $ubmer$ionis incurrerunt. <FIG> <FIG> <P>Huius itaque cau$am o$tendamus, & alio- <MARG>Res quæ vi- detur vbi $emper appa- ret.</MARG> rum quæ dicenda $unt, res quæ videntur, quo in loco e$$e videantur. Itaque omnis res quæ videtur, ibi e$$e apparet, vbi e$t concur- $us perpendicularis rei vi$æ, ducta ex ea $u- per medium quod e$t cau$a videndi, & li- neæ per quam res vi$a videtur, quæ $emper à re vi$a ad oculum tendit. Sit igitur pri- mò oculus in A, & res in B, in eodem me- dio tunc videbitur B, in loco $uo, quia linea perpendicularis e$t eadem lineæ ad oculum <PB N=413> <CB>tendenti. Sit rur$us A oculus in aëre, B res vi$a in aqua, perpendicularis ad aë- rem BE, rectà BFA, inflectatur à perpen- diculari ad oculum ex, F, vt fiat BFC, pro- ducatur CF, in D, & B, videbitur in C, igitur aquæ altitudo videbitur $olùm DE, Rur$us $tella in cœlo D cœlum quic- quid e$t $upra EF, perpendicularis DE, ra- dius qui directè procedit DFC, cùm per- uenit ad F, medium den$ius, id e$t, ad aërem, inflectitur ver$us cathetum, $itque DFA, per quem oculus A, videt D, $tel- lam: producatur ergo AF, directè, & vi- debitur D in B, vbi $cilicet concurrunt ca- thetus DE, ex re vi$a ad medium, & li- nea B F A, cùm dirigitur à parte illa quæ ad oculum pertingit, id e$t, pars AF, ocu- lum tangens. <MARG>Cur $tellæ multò minus $ublimes iu- dicentur quàm $int. Sydera om- ma cur in oriente & oc- cidente, ma- iora videan- tur.</MARG> <P>At dices, $tellæ multò propriùs videntur e$$e quàm $int, $i vera $unt quæ A$trologi de illarum referunt altitudine: non igitur altiores e$$e videntur quàm $int. Fateor lon- gè eas propius exi$timari: $ed alia cau$a, ea $cilicet quòd medium $patium inter nos & illas non compræhenditur: ob id contra- ria ratione a$tra omnia dum oriuntur & occidunt, maiora videntur, quàm in cœ- li medio, quoniam terræ magnitudo in- termedia facit, vt oculus ea plus di$tare exi$timet, & ob id e$$e maiora: nam & turris vlna maior iudicatur ab oculo illius di$tantiam compræhendente, tamet$i mino- rem angulum in oculo faciat vlna ip$a. Ob id igitur a$tra propinqua videntur quòd nullum e$t medium corpus inter ip$a & oculum, cuius longitudinem oculus depræ- hendere po$$it, atque ob id ip$a exi$ti- mare procul abe$$e, quamvis ( vt dixi ) medij ratio ea altiora o$tendat. Sed quòd $tellæ in Oriente, & Occidente maiores videantur, facit & den$itas aëris, non in qua nos $umus, $ed quæ procul à nobis e$t. Argumento id e$$e debet, quòd nebu- lo$o tempore a$tra etiam longè maiora vi- dentur. Hoc autem e$$e non po$$et, $i ob $o- lam di$tantiam id contingeret. <P>Sed ad narrationem loci in quo res e$$e videtur, exemplis peruenio. Sit oculus A, res vi$a B, $peculum CD, ducatur BF, per- <FIG> pendicularis ad $uperficiem $peculi intelli- gendo exten$am, non enim nece$$arium e$t, vt tangat, & ducatur BE, reflexa ad A, ita quòd angulus BEC $it æqualis AED, hoc enim nece$$arium e$t in omni radij re- flexione à $peculo cuiu$cunque generis: du- cta igitur parte reflexa AE, concurrat in <CB>F, & ibi videbitur e$$e B, cui con$entit experimentum. In cauo etiam $peculo CD, cuius centrum E, res quæ videtur primò <MARG>In cauis $pe- culis res ma- gis latere videntur, quàm $int plerumque.</MARG> ponatur B, per radium reflexum BCA ad oculum, & manife$tum e$t, quòd perpen- dicularis erit BF, cui occurrat AC, reflexa in puncto F, & hîc erit locus vbi videbi- tur ab oculo A e$$e B, res quæ videtur, quò fit vt non quemadmodum in priore figura B appareat in F, in directo $ui. Hîc enim <FIG> plerunque videbitur non in directo F, ip- <MARG>Quomodo r<*> imago è $pe- culo in aëre videatur.</MARG> $ius B, eò quòd oculus iudicat ad compa- rationem plani cuiu$dam D K, $uperiacen- tis $peculo, & tamen punctus F, & ca- thetus $umitur à puncto E, quem oculus nec videt, nec comprehendit. Sit rur$us G, quod videtur in cauo $peculo, & per- pendicularis GEF, nece$$ariò erit, & per GDA, reflexum radium videatur ab A ocu- lo, igitur radius A D, occurret catheto in H: igitur res videbitur in H, & ita in aëre <FIG> extra $peculum: & e$t mirabile, $ed con- $entit tamen experimento. Verùm longè meliùs in magnis $peculis hæc fieri vidi- mus, vt pror$us $it res miraculo $imilis. Sed fit etiam in aliis $peculorum $peciebus velut conuexis, rotundis, ac columnari- bus. Additur miraculo maius miraculum, <MARG>Lib. 7. cap. vlt.</MARG> cùm res quæ non e$t in aëre videtur, dæ- monum imitatione propo$ita, vt Vi- tellio docuit: cuius rationem inferius, dum de luce & lumine loquemur, expo- nemus. <P>Igitur vt ad vltimum genus perueniam, po$ito rur$us conuexo $peculo CD, & ocu- lo A, & B, re vi$a, cathetus ad centrum $pe- <MARG>Tria quæ ne- ce$$aria $unt ad vi$us ra- tionem a$$e- quendam.</MARG> culi BD GE, & illi occurrit radius refle- xus AFC, in G, videbitur B. Eadem ratio in colùmnaribus & conicis locum rei vi$æ o$tendit. Iam ergo tria $unt, quæ nece$$a- ria $unt ad vi$um: locus rei vi$æ, & vt res non $it minor ea quæ minima e$t, quæ $ub ea di$tantia videre pote$t: eam enim in qua- cunque di$tantia inueniri e$t nece$$arium, $cilicet minimam, & quòd omnis res mini- ma minor, e$t ac $i non e$$et. <PB N=414> <CB><P>Hoc enim modo haud difficile e$t cau- $am cogno$cere, cur a$tra, cùm plana videã- tur, $int tamen rotunda: nam linea quæ à puncto D ad A oculum dirigitnr, non e$t minor linea BA, nec CA, ni$i in vna linea, quæ minor e$t DE: eò fit vt cùm linea DE, nullam habeat comparationem ad DA, propter nimiam a$trorum altitudinem, igi- tur non percipitur differentia vlla inter AB, & AC, & AD, quare omnes vi- debuntur ab eodem plano erigi, igitur B DC videbitur plana, omnia igitur rotunda procul plana videbuntur. <FIG> <FIG> <P>E$$e autem a$tara maxima, generaliter nunc o$tendatur, & quòd maximè di$tent <MARG>Cau$a cur a$tra rotun- da, videan- tur plana. A$tra, maxi- ma e$$e, & maximè di- $tare.</MARG> primò, inde quòd $int maxima. Cùm igi- tur duæ lineæ AB, & AC, producuntur ab eodem puncto A, & ip$æ $unt æquales, & $ecantur duæ æquales FB, & FD, & duæ il- lis etiam æquales GE, & GC, & ductæ fuerint BC & FG, & perpendiculares DH, EK, FL, & GM, erunt anguli L & H æquales, quia recti, item BFL, & FDH, eò quòd D H & FL, æquidi$tant, & linea DF, recto oppo$ita æqualis FB, oppo$itæ recto, quare BL, æqualis FH, & MC, æqualis KG eadem ratione. Sic igitur cùm BD $it maior FG, vt palam e$t ex quarta $exti ele- mentorum Euclidis, erit vt BC po$$it augeri tantùm, vt BL, & MC, quæ $emper æqua- les manent, $int minores in comparatione di$tantiæ, data minima quantitate: igitur tunc ex tertio $uppo$ito latente differentia FB, & GC, vt æquidi$tantes habebuntur. Hanc conatus e$t Vitellio o$tendere, quàm non declarauit, multi$que tandem erroribus admi$$is, quòd fal$um o$tendere conatus e$t, $cilicet quòd BL e$$et minor FH: hoc au- tem fal$um e$t: e$t enim, vt demon$traui, æ- qualis, & ex hac æqualitate minorem ha- bet rationem ad BC ip$a BL, quàm FH ad FG. Et hoc $ufficit ad propo$itum demon- $trandum. Cùm igitur Sol aut Luna, aut a$trum aliud vmbram faciat fermè æqua- lem in terra rei quæ videtur, aut ligno quod radiis illius opponitur, $eu ex vno <CB>puncto radij procedant, $eu ex toto corpo- re, permutata hac demon$tratione, con$tat altitudinis ad FG proportionem e$$e in- comparabilem. Cùm hoc igitur contingat etiam in turribus & montibus maximis, ne- ce$$e e$t, vt lineæ FB & GC $int æquidi- $tantes: quare altitudo A a$tri maxima, <MARG>Solis & Lu- næ, & terræ magnitudi- nis compara- tio.</MARG> maximum igitur etiam a$trum quod tam procul $ub illa magnitudine, quam videmus, cernitur. E$t autem deducta ratione ex vm- bra terræ in deliquiis Solis, dimetiens ex his partibus, quibus rerræ dimetiens e$t duo, vndecim: quare cùm terræ dimetiens $it bis quinque millia pa$$uum, erit Solis dime- tiens vndecies quinque millia pa$$uum, id e$t, pa$$us millies quinquagintaquinque millia. Solis autem corpus ad terram pro- portionem habet, quam quæ 166. & tres ex octo partibus ad vnum, ambitus maioris circuli M. pa$$uum 173000. in$uperque 250. Terræ dimetiens ad Lunæ dimetientem, qu&ecedil; e$t 17. ad 5. ratio: itaque terræ corpus Lu- næ corpus continet fermè trige$ies nouies, ac in$uper duas tertias. Lunæ dimetiens pa$- $uum millia 2941. ambitus maioris circuli pa$$uũ milia, 9000. & in$uper 264. Altitudo <MARG>Altitudo eorundem à terra.</MARG> etiam horum ex Ptolemæi demon$tratione habita talis e$t. Solis quidem à terræ cen- tro M. pa$$uum $exies mille M. & in$uper quingenta. Lunæ verò ab eodem centro M. pa$$uum trecenta viginti M. & in$uper 833. Coni autem vmbræ ab eodem M. pa$- $uum millies trecenties quadraginta M. Vn- de deductis M. pa$$uum quinquies mille pro $emidiametro terræ à $ingulis harum di- $tantiarum <*> relinquentur di$tantiæ Solis ac Lunæ, necnon coni vmbræ à fuperficie ter- ræ, $eu ab oculis no$tris. Di$tantia etiam Solis à Luna, quando Sol deliquium pati- tur, $eu meliùs orbis $olaris à Lunari orbe, erit mille pa$$uum Italicorum <I>(</I> nam de his $ermo e$t) quinquies mille $excenties octua- ginta quatuor millia atque in$uper 167. Il- lud verò mirum quod Philippus Melanthon animaduerti$$e videtur: quòd cùm eccentri Solis centrum Ptolemæi atque Hipparchi ætate di$taret à terræ centro diametris terræ 24. cùm quinta parte, $eu M. pa$$uum 242000. nunc $olùm di$tet diametris terræ <MARG>Solis altitu- do minor, quam olim fuerit.</MARG> decem & octo, duabu$que partibus ex quin- que $eu mille pa$$uum centum octuaginta quatuor millia ab eodem terræ centro. Ar- gumentum qua$i $ene$centis mundi. Sed ratio deduci pote$t, vel ab in$trumento- rum varietate, vel cœli $olaris di$po$itio- ne, vel æquinoctiorum ob$eruatione, quæ varietatem $u$cipit & à locis, & à Solis magnitudine, propter quam æquino- ctium aliquanto cleriùs fit, quàm exi$ti- metur. Hoc autem cùm ob$eruatum e$$et à multis, in Solis magnitudinem rela- tum e$t. Sol igitur A B, centrum eius <MARG>Demon$tra- tio, <*>$tendens quòd æqui- noctij tempo- re dies e$t, maior no- cte, & ita $ub æquino- ctiali.</MARG> C, terra DE, centrum eius F, linea CHM, contingens Solem & terram, co- nus M. Quoniam igitur GH contingit So- lem & terram, erunt anguli G & H recti, quare GC, æquidi$tans FH, & ideò portio GB, $imilis portioni HE. Si igitur CG, ad FH, proportio cognita e$t: erit & GM, ad MH, qualis CM, ad MF. Et quia CM, <PB N=415> <CB>$upponitur cognita in comparatione ad F H, & C G, & H, rectus, erunt G H, <FIG> & G F, cognitæ, & angulus G C F, co- gnitus, ideóque G C B, atque ideò arcus E H, con$imilis G B: ideóque exce$$us diei tempore æquinoctij $upra duodecim horas: duplicato enim E N, propter D L, fit ar- cus L D E H, cognitus. Iuxta hoc igitur po$ita G C, quinque cum dimidio, & F H, vnum erunt F C, 1200. & C M, 1468. quare C M, erit partium 1467. minut. 59. $ecundorum 23. M H, igitur erit partium 267. minut. 59. $ecund. 53. Re$iduum igi- igitur G H, erit partium 1199. minut. 59. $ecund. 30. igitur G F, partum 1199. mi- nut. 59. $ecund. 31. tertiorum 30. Ideò tri- gonus C F G, habet vnum latus quod e$t C F, partium 1200. Secundum latus quod e$t F G, part. 1199. minut. 59. $ecund. 31. tertiorum 30. Tertium latus quod e$t C G, partium 5. minut. 30. Manife$tum e$t igi- tur quòd F C, & F G, $unt fermè æqua- les, & quòd proportio vtri$que ad C G, e$t, vt 218. & duarum vndecimarum ad vnum. Statuatur igitur circulus circa tri- gonum C G F, & manife$tum e$t quòd diameter F N, cadet in medio, & $ecabit C G, per æqualia in O, propter æquali- tatem F C, & F G. Igitur detracto qua- drato C O, quòd e$t 7 9/16. ex quadrato FG, relinquetur quadratum F O. Quod e$t igi- tur latus eius? e$t F O, partium $cilicet 1199. minut. 59. $ecund. 49. Cum hoc di- ui$o quadrato C O, quod e$t ( vt dixi ) 7 9/16. prodibit O N, minut. o. $ec. 23. qua- re F N, tota e$t part. 1200. minut. o. $e- cund. 22. Hæc detrahemus ex omnibus propter differentiam in$en$ibilem, relin- quetur F E, partium 1199. minut. 59. $e- cundorum 37. & C G, partium 5. mi- nut. 30. Deducta igitur F N, ad partes 120. & e$t dini$o numero per decem, fiet F C, partium 119. minut. 59. $ecundo- rum 58. Arcus igitur F C, e$t partium <CB>179. minut. 36. $ecundorum o. C N, igi- tur part. o. minut. 24. $ecundorum o. Qua- <FIG> re C G, part. o. minut. 48. $ecundorum o. Igitur duo arcus D L, & E H, huic æquales, $eu $imiles: quia illi $unt dupli arcui B G, cui etiam e$t duplum C G, hîc, quia in circumferentia. Totus igitur ar- cus L D E H, e$t, partium 180. minut. 48. $ecundorum o. & ideò dies in æquino- ctio horarum 12. minut. 3. $ecundorum 12. & nox horarum 11. minut. 56. $ecun- dorum 48. Et ita $ub æquinoctio $emper. Et æquinoctium nobis erit pridie quàm Sol initium Arietis ingrediatur, imò perendie & po$t tertiam diem in qua Sol ingreditur initium Libræ, id e$t, die 8. Martij, & 15. Septembris. Re$pondet hoc perpulchrè experimentis. Quòd $i paulò elatior $it re- gio, vt in alti$$imis montibus, adeò ante- cedit Solis ingre$$um in Arietis initium, vt ratio A$tronomica fal$a videatur. Lon- gior etiam e$t duplo dies, quàm nox, 12. Iunij. Primus dies æquinoctij ætate no$tra e$t 10. Martij, hæc erit minut. 6. maior nocte. Accedit præter hæc colli$io luminis, de qua po$teriùs dicemus. Illud non præte- ribo, quod etiam admiratione dignum e$t: Solem quantò altiùs a$cendit, eóque plus à nobis abe$t, eò magis nos calefacere, quòd anguli rectis $int propiores. Ob id- que hyemem e$$e longè frigidiorem, quòd Sol terræ propinquior $it. Sed cur $ola Lu- <MARG>Cur $ola lu- na figuram mutet.</MARG> na varias $u$cipit figuras, reliqua a$tra om- nia perpetuò rotunda $unt? An eò figuram mutat, quòd opaca e$t, & lumen quod ha- bet proprium, lumine Solis adeò e$t imbe- cillius, vt qua parte à Sole non illumina- tur, lateat, & pars illa dee$$e videatur? E$t etiam Lunæ peculiare maculam habe- <MARG>De lunæ ma- cula.</MARG> re: vnde maxima apud antiquos quæ$tio orta e$t, exi$timantibus non paucis Lunam participem e$$e elementaris naturæ, & ob id affici. Ali<*> imaginem e$$e putant, vel Oceani, vel orbis terræ, qua$i è $peculo re- lucentis. Nos verò illam, $i corpus æter- num $it, participem e$$e mortalitatis nega- mus. Nec tam procul imago $eu $pecies ali- qua in $peculo videri pote$t. Aut igitur ea parte peruia maculam o$tendit, $icut in $pe- culis vbi plumbum abra$um fuerit, aut om- ninò illa eft terminus a$pectus: eadem enim in parte cum videatur, peruia e$$e non po- te$t ibi Luna, ni$i aliquo motu circumfe- ratur, ita vt redeat aduer$o parui circuli, & eccentrici motu ad eandem faciem. Quòd $i terminus $it vi$us, cur non in alia par- te? Videtur igitur nihil mirum, hanc du- bitationem alios quidem fatiga$$e, alios <PB N=416> <CB>verecundiores deterrui$$e. Ergo $i $ine par- uis circulis atque eccentricis motus Lunæ, quemadmodum Calippo & Eudoxo placuit, ab$oluatur, erit maculæ Lunæ comperta ra- tio, $cilicet ob$curitas à per$picuitate or- ta. Qua enim parte lumen $olis non refle- ctitur, ob$cura videtur. At ex per$picuo <MARG>Luna in ple- nilunio our maiorem æ$tum maris faciat.</MARG> non reflectitur, tran$it enim. Varietas au- tem den$i, & rari manife$tè in cœlo e$t, vt etiam in lacteo circulo videmus. E$t & alia quæ$tio de Luna magis $en$ibus con$picua, cur apud nos plena luminibus maiorem æ$tum maris, apud Indos vacua faciat. Vi- detur autem cau$a e$$e æ$tus, calor tempe- ratus, & propinquitas Lunæ. In coniun- ctione autem, & plenilunio eodem loco. Luna e$t, $cilicet Soli propinquior: in qua- dratis autem radiis cum Sole terræ: tempe- ratior autem in no$tris regionibus plena lu- na luminibus, ob aëris minorem calidita- tem, apud Indos autem vacua ob regionis eius feruorem, attollit autem: cùm elatior fuerit: elatior autem (vt dixi) in pleniluniis ac nouiluniis. Et hîc temperata magis in ple- nilunio, apud Indos autem in nouilunio. Tunc verò mutat faciem ex Solis propin- quitate, lumen ac vim, non $olum luminis cau$a, $ed etiam propinquitatis ad terras. Nihil autem refert, & $i non eleuetur, cum ad $imilitudinem res referatur. Sed dices, cur $i luna mutat faciem ex acce$$u ad $olem, a$tra omnia reliqua rotunda $unt? Hoc ideò con- tingit, quia vel lumen proprium adeò cla- rum e$t, vt Solis lumen, $ed imbecillius: vel quia vndequaque peruia $unt. Ergo a$tra plu- rimum (vt dixi) a vobis di$tant compræhen$a ratione: $ed quia di$tantia $en$um latet, par- ua ob id exi$timantur. Turrium verò di$tan- tia cum comprehendatur, & memoria etiam magnitudinem teneamus, cum etiam angu- lus maior $it quàm a$trorum, turres a$tris maiores iudicamus. Ob id turres, $i ab imo videamus, latiores apparebunt, quàm $i $o- lam liceat $upremam partem in$picere, quòd dum radicem videmus, videamus etiam di- <MARG>An cœlorum $e tangentiũ, $it vna $u- perficies.</MARG> $tantiam. Sed quomodo cœli hi iuncti $unt? nam $i vna e$t $uperficies caua $uperioris, & conuexa inferioris, quomodo in diuer$as partes $uperiùs, & inferiùs cœlum moueri poterunt? Si duæ $unt, indiui$ibile ab indi- ui$ibili tangitur. Sed duas e$$e nece$$e, non tamen quantitatem con$tituunt: hoc autem $ufficit Ari$toteli, ne continuum ex non con- tinuis componatur. <FIG> <P>Id quoque inqui$itione dignum e$t, an <CB>po$itis iuxta eorum, quæ apparent exqui- $itam veritatis rationem orbibus æquatio- nis, contingat eos, vt in Mercurio refe- runt geminari? Et $i contingit, quomodo $eorsùm moueri po$$int? Sit igitur orbis æquationis exterior A, interior B, inferio- rum intimus C, extimus D, extra centrum E, centrum mundi F, & orbis extra cen- trum G, in quorum medio H, centrum concauæ exterioris, & conuexæ intimi. Ma- nife$tum e$t igitur, quòd $i duo $uperiores orbes e$$ent $imul iuncti, & duo inferiores $imiliter, quòd po$$ent moueri $uper cen- tro F: & ita orbem extra centrum, eleua- rent. Et $i mouerentur $uper centro G, frangerent cœlum Veneris, & Lunæ, in- ter quos cœlum Mercurij po$itum e$t. Om- nis enim $uperficies orbis mota $uper cen- tro $uo, non violat orbem, quem tangit: quia in eodem $itu remanet. Sed $uperfi- cies, quæ mouetur $uper alieno centro $i tum mutat, & orbem, quem tangit, rum- pit. His cognitis, $i A, & C, mouentur ex dictis, $uper centro F, nece$$ariò mouen- tur: quare vel $ecum rapiant orbes B D, quare diui$i erunt fru$trà, vel BCD, orbes erunt tanquam vnus orbis, cuius centrum e$t H, quare tota hæc machina eleuabitur, ac $ub$idebit iuxta partium $itum, vt in Sole: orbes autem B, & D, nigri $eor$um, præ- tereà moti $uper centro H, moti ab$idem E, orbis deferunt: nam $i $eorsùm non mo- uerentur, fru$trà e$$ent ab E, di$iuncti. Si verò mouerentur $uper G, frangerent or- bes A, & C, igitur $uper centro G, mouetur orbis E. <P>Iam verò illud maximè mirum, a$tris quæ tam procul ab$unt, maria & terras, quæ coram oculis iacent innote$cere, omit- to quòd antiqui illis ducibus $ulcarent ma- <MARG>Regiones in- cognitæ, di$- per$æque t&etilde;- pe$tatibus naues, quo pacto vbi $int, digno$ci po$$int.</MARG> ria. Illud magis admiratione dignum, quòd tempe$tate acti in incognitas maris aut ter- ræ partes, a$trorum auxilio vbi $int agno$- cere queant. Po$tulauit hoc à nobis Ioan. Bapti$ta de Ponte Vigo. Ratio $ic con$tat: Sereno iam facto cœlo Solis de die, aut al- terius planetæ de nocte, collige altitudinem cum plani$phærio, aut armillis dum a$trum meridiat, & ab hac detrahe declinationem loci Solis, $i Sol fuerit ab initio Arietis ad initium Libræ: adde declinationem loci Solis, $i fuerit ab initio Libræ ad Arietis initium, & quod fit detrahe ex 90. & ha- bebis latitudinem loci, quam & qui Indiam nuper colunt, norunt inuenire. Sed pro longitudine cum altitudine Solis, aut alte- rius $tellæ cognitæ habita latitudine per plani$phærium, horam diei inuenies. Inde per armillas cum loci latitudine locum Lu- næ qualis videtur, quæres: cui addes, aut detrahes, quantum e$t differentiæ ex a$pe- ctus diuer$itate, & habebis verum locum Lunæ ea hora, iuxta quam ex tabulis Al- phon$i habebis locum Lunæ & motum, $ecundùm $ingulos dies præ$entes. Diffe- rentiam ergo locorum Lunæ in$trumento, & tabulis inuentorum con$idera, & cum ea diuide motum diei, exibunt horæ, & minuta, differentiæ pro $ingulis igitur ho- ris partes 15. pro $ingulis minutis quartam <PB N=417> <CB>partem vnius a$$ume, quas addes di$tantiæ a Fortunatis loci tabularum Alphon$i, $i lo- cus Lunæ in$trumento inuentus po$terior fuerit, id e$t, magis ab initio Arietis de- $titerit loco inuento per tabulas: aut mi- nues ab eodem, vbilocus tabularum partes & minuta, eo qui per in$trumentum inuen- tus e$t, plura obtineat, & quod relinquitur aut cogitur, e$t longitudo a Fortunatis loci incogniti, quàm in $phæra regionum $imul cum latitudine quæres, no$cé$que vbi lo- corum $is, quibú$que ventis in patriam re- gredi liceat: quod cùm ignorent, qui hi$to- <CB>riam Indicarum rerum $cribunt, latitudine appo$ita longitudines locorum omittunt. Nam quòd declinatione cur$us Solis, qui- cunque Indiam vtramque petunt, multùm adiuuentur, nec non & $tellarum, omnibus qui cum Lu$itanis ac H<*>panis ver$antur eius nauigationis gnaris, compertum e$t. Iam ve- rò an vnus $it mundus, an plures, an infini- ti, an infinitus vnus, & an aliquid extra ip- $um, & an æternus, vel genitus, dictum e$t in libris de Æternitatis arcanis: nunc verò de Luce & Lumine, quæ ab a$tris pro- fluunt, dicemus. <FIG> <C>LIBER QVARTVS,</C> <C>De Luce & Lumine.</C> <CB><MARG>A$tra omnia habere lum&etilde;, & vmbram.</MARG> <P>HABENT omnia $ydera lumen, motum, ac magnitudinem propriam: & vt lumen minùs à maiore tegitur, $ic vmbra latet. Luna in die vmbram non facit, noctu fecit. Si Luna luceat, a$trorum reliquorum vmbras non videbis: vbi illa delituerit, quorundam quandoque adeò vmbram videbis exqui$itam, vt Ve- neris ego lumen per fene$tram ingrediens, Lunæ e$$e arbitrarer. Vnaquæque igitur $tella proprium habet lumen, cùm propriam <MARG>Lacteæ viæ cau$a.</MARG> habeat lucem: quo $it vt ex frequentibus $yderibus lumen mi$centibus, lacteus cir- culus ab oculo æ$timetur. Adiuuat hoc cœ- li $ub$tantia den$a, & $yderum rara, velut in Cometa, qui caudam, aut crines habet: nam cùm nunquam mutetur, con$tat ip$um in cœlo e$$e, non infra. Sed quomodo radij per inane tran$euntes refracti videntur, cùm Solis radij in aëre vi$ui nõ $ubiiciantur. <MARG>Cur radij re- flexi videan- tur, & calo- rë augeant.</MARG> Hæc eadem e$t cau$a, cur etiam vbi refle- xio radiorum in terra e$t, vt in vallibus, longè maior $it calor: nam $i radius pene- trat, vnus tantùm e$t: cùm reflectitur, duo: cùm iterùm reflectitur, tres radij in eodem $unt loco, quare calor magnus hîc procrea- tur: in lactea autem via non his, aut ter, $ed tum ob propinquitatem $tellarum, tum ob den$itatem millies reflectuntur, cùm etiam plurimæ $int: igitur in medio cando- rem, vt lactis fieri nece$$e e$t, quod ego etiam multis cum candelis ca$u imitari pul- cherrimè vidi, vt euidenti rationi etiam <MARG>Ignis eur ex cauis $pecu- lis accenda- tur, & non in alba mate- ria.</MARG> experimentum $ub$cribat. Atque eadem ra- tione ignis in cauis $peculis accenditur, quoniam in paruum $patium radij plurimi coëunt, non tamen in candida materia, quia rationem tollit, qua accendere po$$unt: po$$unt enim, quia coëunt, ac candidum di$$ipat, & $eparat. Ob hoc ab igne candi- da tela facilè vritur, imò à $cintilla, à $pe- culi concaui $olaribus radiis non vritur. Eadem ratio ad vnguem e$t in $phærula cry$talli, & rotunda amphora vitrea aqua plena. Sed vt in his radij ex aduer$o coëunt, <CB>ita in cauis $peculis antè: verùm vrendi, & <MARG>Ignis cur à $phærulis cry$tallinis in $ole po$itis accendatur.</MARG> non vrendi par ratio in vtri$que. Cùm enim rem candidam $ubieceris, conus ille mani- fe$tè dilatatur, & ideò vrere non pote$t. Hoc autem quòd dilatetur, oculo etiam de- præhenditur. Sed cur lumen coactum hæc inferiora maximè Solis calefacit, cùm Sol <MARG>Sol quomodo calefaciat.</MARG> calidus non exi$timetur? Verùm ego cali- dum e$$e Solem ponere non vererer, cùm nihil calidum aliud eo caloris genere exi- $timem: hoc enim $uperiùs o$ten$um e$t. Nam putridus calor, & igneus non gene- rat, $ed corrumpit: Solis calor, & $yde- rum generat. Calor autem rerum, quæ vita carent nullus actu e$t, nec $en$u tactus per- cipi pote$t. Solis calor tactui $ubiicitur. Sed nec animantium calor talis e$t, cùm pabulo indigeat, $yderum calor minimè. Sed $i velis placita Ari$totelis tueri, dices quòd aër & aqua dum lumen illud excipe- re conantur naturali quadam facultate, qua grauia de$cendunt, leuia a$cendunt, mo- uentur ac di$$ipantur. Calor quoque, qui in eis iam potentia erat, $u$citatur, & ad actum perducitur. Aqua verò ab aëre inca- le$cit, qui e$t $eip$a calorem non habet: proptereà $uperficies $umma, aut $olùm calida e$t, aut maximè. Motum hunc ra- ritas con$equitur, raritatem calor: hoc enim $uperiùs, quomodo fiat, o$ten$um e$t. Ca- <MARG>Subtilitas, calor, ac mo- tus, cau$æ vici$$im.</MARG> lor enim, motus, ac tenuitas circulo quo- dam mutuò $ibi cau$æ $unt: nam $ubtilitas, caloris cau$a e$t: calor dum depa$citur, mo- tus: at motus ip$e $ubtilitatis rur$us cau$a e$t: motus enim collidendo partes attenuat. Sub$tantia tenuis, quia magnam vim exci- pit radij, calida euadit, calidum verò at- trahendo, & di$cutiendo motum cit: quæ vici$$itudo in animalibus vitam præbet, & manife$ti$$ima e$t. Suprà enim docuimus, frigidum nihil aliud e$$e, quàm quòd calo- re caret, nec recipit: rarum igitur admo- dum frigidum e$$e, e$t impo$$ibile, videtur igitur ip$e radius, $eu lumen caloris $ub$tan- tia, hocque nobis $ufficeret, qui eatenùs $o- lùm rationes $ectamur rerum, quatenus iu- <PB N=418> <CB>uant ad experimentorum veritatem a$$e- quendam. Seu igitur $olis ac $yderum radios per $e calidos dixeris, $eu ip$os non calidos, $ed calefacere, nobis ex æquo $atisfactum erit. Mihi autem videtur, calorem e$$e $ub- $tantiam radij $ideris: nec tamen calorem hunc, cùm à lumine $it in$eparabilis, qua- litatem e$$e, quæ corrumpatur. Nec enim calor, qui in elementis aut mi$tis excipitur, e$t cœle$tis, $ed cœle$tis imago $olùm: igi- tur vt lux propria e$t $ideribus, ita calor, cui nullum e$t frigus contrarium, $ed frigus $o- <MARG>Cur in lecto magis ca- leamus.</MARG> la caloris priuatio e$t. Verùm dices: Si mo- tus, caloris cau$a e$t, cur in lecto, & dum maximè quie$cimus, maximè calemus? Ve- rùm motus calorem excitat, refrigerat au- tem dum locum mutando nos aëri frigidio- ri exponit. Itaque in hyeme magnus mo- tus excalefacit, exiguus refrigerat. Sed di- ces: Cur autem frigent, qui quie$cunt, in lecto autem calent? Videtur autem aliquid conferre pluma, aut cottum, vel lana, quæ in lectis habentur. Verùm cau$a præcipua e$t, quia non mutatur aër, qui nos tangit $ub culcitra collectus: extra autem lectum quie$centibus aër mouetur. Ex motu autem bifariam refrigeratur homo, tum quia aër calefactus circum nos manens recedit, tum quia motus (vt dictum e$t) refrigerat aërem. <MARG>Lux quid $it, & lum&etilde;.</MARG> Sed ad lucis ac luminis hi$toriam redeo. Lu- men igitur e$t lucis $imilitudo, quæ clari- tas in $e, & caloris $ub$tantiam adeò habet annexam, vt propè nihil $it aliud. Ob hoc clari$$ima $ydera etiam calidi$$ima, vt Sol, Canis vterque, & Iupiter: non igitur lu- men, & claritas, & calor tres $unt res, $ed vna, diuer$orum comparatione, diuer$a nomina, & etiam diuer$am imaginem re- <MARG>Ambulantes per prata, fa- cies virides habere vi- dentur.</MARG> præ$entationem $u$cipiens. Lux verò à qua lumen profluit, claritas e$t ex illius tertio genere: vtque in per$picuo corpore à luce fit lumen, ita in opaco color: & ip$a hæc omnia $ui $peciem producunt: nam per pra- ta ambulantes, virides facies habere viden- tur. Potens igitur color cum hæc faciat in aëre libero, quid in ob$curo faciet? vbi hæc $ola lux $it vitio$a, atque alieno colore in- <MARG>Modus re- præ$entandi facies homi- num $ub di- uer$is colori- bus.</MARG> fecta. Sic igitur lucerna ex aqua ardente $o- la, & $ale repræ$entat ( dum omnis alia ab- $it lux ) facies pallidas, vt mortuorum: hoc enim expertus $um. Et eadem ratione, $i in lampades virides oleum viride accendatur (quod referunt fieri vna immatura in oleo tandiu contenta, vt mature$cat $ub Sole) vi- ridia omnia apparebunt. Quid amplius, lu- cerna vitrea conclu$a vndique colorem trãs- fert validum, lumine in ea accen$o ad obie- ctas res. Sunt autem validi colores, niger, vi- ridis, albus, rubeus, cyaneus $eu cœle$tis. Ignis autem expre$$iùs hoc facere pote$t, & longè maiora, vt $erpentum imagines re- præ$entare. Oportet autem vt potentia talis $it, & à fumo proprio ad rerum imagines repræ$entandas adiuuetur. Ergo lumen colo- rem, & magnitudinem, & formam mutare pote$t, vt trabes $erpentes videantur, alienam tamen figuram recipere nequeunt. Neque enim <I>(</I>vt dicunt) homines ab$que capitibus videri po$$unt, aut cum canino capite: $ed $i lumen capita ab$condet, ab$condet & reli- <CB>qua. Neque formam mutare pote$t $ecun- dum luminis naturam, $i pro forma figura intelligatur. Quod verò occulta fit vi, aut omninò non fiet, aut rari$$imè. Videntur au- tem mutari non $olùm propria, $ed etiam communia $en$ibilia: ac quædam eorum ma- gis ac faciliùs, vt magnitudo, numerus, quies, motus, ac figura. Etenim in quadratis fora- minibus quædam rotunda videntur, quia non per $e $entiuntur, nec adeò exqui$itè, nec adeò vehementer in $en$um imprimunt: lumen autem, & calor vi$us $unt propria. Verùm de coloribus $uo loco dicemus, nunc de lumine, & repræ$entationibus tractatio e$t. E$t autem ( vt dictum e$t ) lumen lucis <MARG>Luminis tres $pecies.</MARG> imago in corpore per$picuo. Per$picuum au- tem triplex: quoddam æquale, quoddam inæ- quale, $eu in partibus $uis diuer$um, & quod- dam $ola $uperficie, cuiu$modi $unt $pecula. Hoc autem nitorem dicimus. In per$picuo æquali lumen rectà procedit, in inæquali au- tem frangitur, à tenui reflectitur. Iuxta hoc igitur con$tat, tres tantùm e$$e $pecies lu- minis, rectam, reflexam, & refractam. Re- cta o$tendit res vt $unt, refracta mutatas, re- flexa velut à $peculis debiles. Mi$centur <MARG>Optima $pe- cula quæ.</MARG> quandoque hæc, veluti cùm à cra$$iore vi- tro oppo$ito plumbo lumen $imile refran- gitur, ac reflectitur. Optima igitur è chaly- be, vel argento $pecula, de quibus inferiùs agetur, docebimus, non è vitro, cry$talló- ve: quamvis aliter homines credant. Sed quia quæ è metallo $unt, facilè vitiantur, ob id creditum e$t, meliora e$$e vitrea. Metal- lica igitur exactiora, vitrea diuturniora, ni$i frangantur: leuis enim ille nitor non adeò in vitro extinguitur, quoniam in materia $ic- ciore non tam facilè hæret. Cau$a enim cur hæreat, e$t humidum: in humido enim vin- culum adhærentium. Sed & figura vitiantur, quæ reflectunt, & ea in quibus lu men fran- gitur. Itáque $pecula concaua, & conuexa, item per$picilia non æqualia, fal$as reddunt imagines. Hinc cau$a colligitur, cur non <MARG>Cur à nitidis tã, ùm lum&etilde; reflectatur.</MARG> tam ex $olo, quam è muris, nec tam è muris, quam è $peculis reddantur imagines? Nã non ni$i in per$picuo fit lumen è luce: quæ autem non nitent, non $unt per$picua, ideò lumen perit: omne enim $olidum per$picuum nitet, & omne nitens e$t per$picuum. Quamobrem in vndis etiam effigies relucent. Vnde Vir- gilianum illud: <Q><I>Nec $um adeò deformis, nuper me in littore vidi,<LB> Cùm placidum ventis $taret mare: non ego Daphnim<LB> Iudice te metuam, $i nunquam fallit imago.<LB></I></Q> <MARG>Cur aliqua $olida per- $picua.</MARG> <P>Videntur autem ab omnibus reflecti ra- dij, quia aliquis nitor in omni $olido cor- pore e$t. Verùm illud mirum, cur calor, & radij per $olida, cra$$a atque per$picua ma- gis permeent, quàm per opaca, tenuia, ac rariora: non enim meatibus implentur per- $picua, qui aër continuus e$t: & in vitro, & cry$tallo meatus illi directi non po$$unt e$$e, quia non con$i$teret: radij autem re- cti. Nec aqua patitur meatus, cùm tamen $it per$picua. Omne igitur quòd lucis ima- ginem recipit, id autem fæculentum non e$t, $ed clarum, per$picuum dicitur. Non <PB N=419> <CB>enim lumen corpus, $ed imago lucis, quæ meatibus non indiget, velut nec calor: ca- lor autem magis corporeus e$t. Quia ergo in $olido recipiuntur radij, recipitur & ca- <MARG>Sydera an $olida.</MARG> lor. Quomodo autem à $yderibus reflecta- tur, dubitatio non parua e$t: nam $i refle- ctitur lumen à $ydere, $olidum $ydus e$$e oportet: quòd $i $olidum, cur motu non frangitur, & eum à quo mouetur non fa- tigat? Oportet autem quemadmodum & in corpore animalium, animam $pontè moue- re, & alacriter: at in nobis alacritas illa de- ficit, quia ibi $olum e$t vis, quæ a corde transfunditur, vbi anima habitas: at in cœlo cùm vbique anima $it, e$t alacritas $empiterna, ob id nec voluntate anima fa- tigatur, quòd nullo corporeo indigeat au- xilio: nec cor, quòd in eo $it anima: $ed <MARG>Quomodo æther mo- ueatur.</MARG> tamen $peciem habet fatigationis. Cœlum autem cùm nunquam quie$cat, & vbique præ$entem habeat animam, nunquam fati- gari pote$t. Sed de Lunæ circulo, quòd $e- cum æthera rapiat, non adeò clara quæ$tio e$t, fatigari enim deberet: melius verò e$t dicere, toti ætheri hoc ine$$e $pontè, vt vnaquæque pars circumcirca feratur ab O- riente in Occidentem, & $ingulæ cùm $uo loco depul$æ fuerint $pontè ad eam reuer- tantur. Hæc autem quæ$tio pro nobis e$t, qui mundum finem habiturum, habui$$é- que initium, in libris de Æternitatis arca- nis cen$uimus. Aut for$an dicemus, quem- admodum aquam ad Lunæ motum, $ic æthe- ra ad primi cœli $pontè circumferri, non ele- menti natura, $ed obedientia ad $uperiora: vel quòd ad motum con$eruandum hoc $ufficit nullo nixu, initium verò non $ine labore fie- ret. Sed hic motus cùm $it $empiternus, ini- tio caruit. <MARG>Crepu$culo- rum ratio.</MARG> <P>Verùm de his $atis, ad lucis ac luminis hi$toriam reuertamur: vbi meritò for$an quis quæret, cur ante Solis ortum, & po$t oc- ca$um, aër luceat & clariùs $it? quod tempus crepu$culum vocatur. Sed cùm ve$pertinum crepu$culi nomen retinuerit, matutinum in <*>uroræ nomen tran$iit. Cuius meminit Vir- gilius duo decim claris experimentis. Pri- mùm referre $at e$t: <Q><I>Aurora Oceanum croceo velamine fulgens<LB> Liquerat, & biiugis vecta rubebat equis:<LB> Luce polum nitida perfudit candidus orbis,<LB> Et clarum emicuit Sole oriente iubar.<LB></I></Q> <FIG> <P>Ergo Solis radij cùm impediuntur à ter- ra, nullam claritatem afferunt, $i non ali- quo ex loco reflectantur. Etenim cùm me- dia nox e$t, ponatur cœlum Solis ABF, Sol A B, terra C D, ducantur contingentes <CB>ACE: & BDE, concurrentes in E, totum igitur quod continetur $ub cœlo ABF, & $u- pra, à lumine Solis illu$tratur, præter tri- gonum CDE, & tamen partes F, & G, non videntur claræ, quia Solis radij penetrant, nec reflectuntur. Sed neque Sol magnitudi- ne $ua pote$t crepu$culum facere, tum quia radij viderentur, & Solem videremus ip$um tum quia, vt demon$trauimus, ob maximam altitudinem lineæ CE, & DE, fermè redde- rentur æquidi$tantes. Ergo crepu$culum fit, quoniam pars quæ $upra terram e$t, conten- ta $ub E, puncto, id e$t, $ub vmbra, terræ, à vaporibus conden$ata radios Solis excipit. & ad nos reflectit. <P>Ob$eruemus igitur Solem dum e$t $ub <MARG>Demon$tra- tio o$tendens ad quandam altitudinem à terra va- pores a$cen- dere po$$e.</MARG> æquinoctiali circulo, qui crepu$culum in- choat partibus 19. ante ortum, id e$t, ho- ra fermè, & quarta ante Solis ip$ius a$cen- $um, & manife$tum e$t, quòd tunc primum Solis radius, qui aërem illu$trat, terram contingit: nam $i non contingeret, ex $um- mo loco vaporum contingens ad terram du- ctus perueniret ad locum inferiorem priore, atque $ic crepu$culum antea quàm dictum $it, inchoaret. Hoc igitur po$ito, con$ti- tuatur circulus terram referens, cuius cen- trum C, contangens linea AD, $umma pars <FIG> vaporum E, locus radij Soli F, & vbi $ecat AD, ibi G, ponat: quia igitur Solis di$tan- tia maxima e$t ad terræ comparationem, an- gulus FGD, e$t, ac $i e$$et in centro C, terræ, quare e$t 19. partium, igitur & EGA, vt in centro circuli: $ed A, & B, recti $unt, igitur cùm E, communis $it duobus trigonis CBE, & AEG, ip$i erunt $imiles, & ideò ratio late- rum cognita: at BC, e$t millia pa$$uum (vt dictum e$t ) quinquies mille, igitur AE, e$t millia pa$$uum 288. & ad tantam altitudi- nem vapores a$cendunt. <P>En vides humani ingenij $ubtilitatem quou$que perueniat? Vitellionem haud ig- noro deceptum e$$e, qui a$cendere tantùm ad 52. pa$$uum millia tradiderit, cùm quintu- plo plus ac dimidio, quàm dixerit a$cendant: verùm cùm ambitum terræ contrahat, & pa$$us ob id etiam maiores faciat aliquantò, non tamen v$que ad quartam partem debitæ altitudinis deducere eam pote$t. Quòd $i vt ad $ummum deducatur crepu$culum per duas horas ante diem fiat, angulus C, in circumferentia, qui æqualis e$t G, partium 60. & E, 120. quare linea AE, quæ altitudo vaporum, erit pa$$uum millia 772. & hoc e$t maximum ad quod a$cendere vapores po$$int è terra $patium. Vnde Irides, Vir- gæ incendia, hiatus cœli, non altiùs fie- ri po$$unt: vt nec triplicati Soles, geminatæ <PB N=420> <CB>Lunæ, multóque minùs imbres, grandines, niues, pruinæ, & quæcunque à vaporibus ortum habent. Exi$timandum e$t tamen in diuer$is locis variam hanc e$$e altitudinem, quæ tamen præ$criptum numerum pa$$uum minimè excedat. Ponamus igitur, vt nobis, qui à circulo Capricorni di$tamus partibus qua$i 68. oculus $it in B, Mediolani: pun- ctus autem, qui videtur $ub circulo Capri- corni F. Con$tat igitur, quòd proportio CE, ad C B, e$t, vt 8. ad 3. fermè. Cùm igitur CA, $it æqualis CB, erit proportio CB, ad CA, etiam vt 8. ad 3. quare AC, ad AE, vt 5. ad 3. quare AE, e$t millia pa$$uum 8000. & in$uper 333. de quibus non curo. Satis con$tat locum, qui à Mediolani incola vi- deri debet $ub hyemali circulo, à terra di- $tare plus, quàm decies altitudo vaporum <MARG>Comet&etilde; non fieri in re- gione ele- mebtorum.</MARG> pertingat. Sed ibi Cometes videntur à no- bis, igitur non fiunt ex vaporibus. Sed nec $uprà in æthere, cùm ibi non $it materia, quæ accendi po$$it. At $i dicas raptum hu- morem eou$que trahi vi $iderum, quamvis altior $it locus, quàm communis hic vapo- rum primùm quidem ob$tat, quòd plerique Cometes men$em excedunt $ecundum, aliqui etiam nec in tertio finiuntur, huic conflagra- tioni nec tota terræ machina $ufficere. O$t&etilde;- $um e$t enim $uperiùs, quòd ignis nunquam in eadem e$t materia, $ed perpetuò nouam requirit. Hoc autem $idus cum cauda plerun- que e$t, & in æthere, quò fit vt minùs Luna non $it. Ardere autem tantam materiam, & tribus durare men$ibus, omninò impo$$ibile e$t. Accedit quòd aliqui hnmiliores e$$ent, qui ab$conderentur ante occa$um, aut e$$ent immobiles, quorum neutrum adhuc vi$um e$t. Multa præter id $unt, quæ ab$urditatem huius opinionis o$tendunt: à quibus ab$ti- neo: quemadmodum illud Albuma$aris, Co- metem $upra Venerem vi$um fui$$e: e$t au- tem Venus multò altior Luna. Sed depræ- hendere an Cometes in elementorum re- gione $it, an in cœlo fiat: facilè e$t admo- dum. Nam $i maiorem habeat diuer$itatem, quàm Luna, in elementorum e$$e regione nece$$e e$t: $ed $i minorem, in cœlo fiet pro- cul dubio. Vides quàm leuibus artificiis hu- mana $ubtilitas ad detegenda cœli arcana <MARG>Tria quæ $unt cometis omnibus communia.</MARG> progrediatur. Communia $unt omnibus Co- metis, quòd triplici motu moueantur. Vno ab Oriente in Occidentem, velut & $ydera omnia reliqua in horis 24. Altero ab Occi- dente in Orientem, paulò plus, minú$ve par- te vna cœli, ad $imilitudinem fermè Vene- ris. Nam Cometes anni M.D.XXXII. cùm vige$ima $ecunda die Septembris exortus e$$et, & tertia die Decembris occubui$$et, in 71. diebus, ex 5. parte Virginis, in 8. Scor- pij proce$$it: quo factum e$t, vt $olùm 63. partibus, $igniferi, $ecundùm longitudinem in diebus 71. proce$$erit, minus $cilicet parte vna diebus $ingulis. Ex quo patet: $ub Luna eum e$$e non po$$e, nam $ic motu primi orbis velociùs, quàm Luna moueretur. <MARG>Quantum Cometes du- ret. Sect.3.c.23.</MARG> Con$tat enim Lunam in horis 24. retroce- dere iuxta primi motus rationem partibus 13. Plinius exi$timat Cometem non vltra 80. diem apparere, nec celeriùs 7. occulta- ri. Simili ratione refert Hieronymus Fra- <CB>ca$torius, prioris exempli auctor, in $uo de Homocentricis libro, die 8. Septembris, an- ni 1531. Cometem fui$$e paulò Sole Orien- taliorem, id e$t, iuxta 24. partem Virginis iuxta autem initium Octobris, cùm Iupiter e$$et in tertia Scorpij parte, factus e$t illi propinquus. <P>In men$e itaque vno <I>(</I> nam in explicando negligentior fuit) partes circiter 40. Come- tes in longitudine $uperauit, id e$t, à 22. Vir- ginis, ad $ecundam, vel tertiam Scorpij progre$$us, qui motus Veneris motui parùm e$t ab$imilis, aut Mercurij. Tertius e$t mo- tus $ecundùm latitudinem maximus, vt ( ni ille fallatur ) incredibili celeritate modò ad Boream vnus, modò alter ad Au$trum fera- tur: qui tum proce$$us fiunt, cùm Cometes iuxta polos fuerint: nam tunc modica varie- tas loci ad $igniferum comparata, latitudi- nem non parùm mutat. Aliud verò commu- ne Cometis e$t, quòd cauda $emper ad vn- guem, partem Soli oppo$itam re$picit: vt cùm Sol occidit, Cometes caudam habet ad amu$$im Orientem ver$us, vt in ob$cu- ra Lunæ parte nobis $ingulis diebus videre licet. Tertium e$t, quòd plerunque Solem longitudine comitatur $ic, vt in crepu$culis <MARG>Quid $it Co- metes.</MARG> tantùm videatur, non tamen $emper. Quò fit vt clarè pateat Cometem globum e$$e in cœlo con$titutum, qui à Sole illuminatus videtur, & dum radij tran$eunt, barbæ aut caudæ effigiem formant. Hic igitur in cœ- lo, $i ibi e$t generatio fieri pote$t: $i non admittatur, dicere nece$$e e$t, quod & ve- rius e$t, cœlum e$$e $yderibus pluribus, $ed non admodum den$is, plenum: quòd cùm aër $icce$$it, & attenuatur, vel etiam aliis ex cau$is, oculis no$tris $e$ubiicit. Nam & <MARG>Cometarum prodigia.</MARG> quandoque Venus media die videtur, quam de nouo genitam non e$$e $atis con$tat. Inde fit vt ficce$cente aëre maria multùm agiten- tur tempe$tatibus, & ventorum flatus per- fæpè maximi $uccedant, & nobiles ac Prin- cipes, qui curis, vigiliis, odorati$que cibis, tum vinis potentibus $iccantur, mortem op- petant. Contingunt & hac cau$a aquarum imminutio, & pi$cium mors, & $terilitates, & legum mutationes, ac $editiones, & re- gnorum $ubuer$iones: quæ omnia ( vt dixi) ab immodica tenuitate, ac $iccitate aëris fiunt, vt Cometes horum quidem po$$it e$$e $ignum, cau$a autem minimè. <MARG>Iridis colo- ers quomodo fiant.</MARG> <P>De iride verò quòd frequentior fit, & quoniam palàm e$t ip$am in vaporum re- gione fieri, minor e$t dubitatio. Velut enim aquæ gutta, cùm ex aduer$o Solis in- $picitur, multos refert ac omnes $plendidos colores: ita è nube den$a rorida, guttuli$- que $catente fit iris. Omne enim ob$curum e$t, veluti nigrum. Indicio $unt vmbræ, quæ ob id omnes nigræ videntur. Duplicé$que cùm paries $imul radios Soli rectos & ex aqua reflexos receperit, $ic vt eorum pars ab homine intercipiatur. Namque Solis ra- diis illu$tratur $uperior vmbra, ob id non adeò nigra e$t. Cùm verò ob$curum illumi- <MARG>Vmbræ cur nigræ vi- deantur.</MARG> natur, & id politum fuerit, ad colores pro lucis multitudine tran$it. Ob$cura autem e$t nubes, & guttæ aquæ poli- tæ, ideò lucis varietate colores referunt. <PB N=421> <CB>Cùm autem circulus interior proximior <MARG>Ratio ordi- nis colorum in iride.</MARG> $it ob$curitati, cæruleus videtur: medius, qui lumino$ior e$t, viridis: exterior, qui & maximus, ampliori luce illu$tratus, croceus e$t. Purpureus verò atque xanthus, non principales $unt colores: $ed cum varietate luminis ex altero in alterum colorem $it tran$itus, coëuntibus terminis nece$$e e$t in in medio, velut etiam in picturis, te- <MARG>Cur iris ro- tundæ figu- ræ.</MARG> nuiter colores alios apparere. E$t autem centrum Solis & oculi, & iridis in vna li- nea. Sic enim ex caua nebula perpendicu- lares radij reflectuntur: & quanquam ne- bula ip$a non $it rotunda, $oli tamen ra- dij, qui ex parte rotunda reflectuntur, quia $oli perpendiculares $unt, Solis imaginem referunt: quæ quia debilis e$t, & debili- ter reflectitur, colorum $peciem repræ$en- tat: nam lux cùm debilis redditur, in $plendidum colorem tran$it: quæ $i ma- gis debilitetur, in colores nigro propin- quiores mutatur: pò$t $i plus etiam, ad colores $ine luce peruenit: demùm ad ni- grum vbi minimum e$t de luce, vltimo cùm deficit, tran$it in tenebras. Igitur cùm ad centrum ex $ola rotunda, cauá- que parte radij reflectantur, & $i nubes non caua $it, & plures guttæ antè, reli- qua quidem tota nubes con$picitur, $ed à caua, rotundáque reflexio fit perpendicula- ris, quæ iridem, id e$t, Solem repræ$en- tat, non aliter, quam ex aquæ guttis vi- debis, colores $cilicet varios atque $plen- didos. Cùm igitur Sol e$t in finitore, & oculus ( vt dixi ) in recta linea cum centro iridis, centrum iridis in finitore, nece$$a- riò, erit, quare tunc ad vnguem iris $ub $e- micirculi forma apparebit: nam reliqua medietas nece$$ariò tota e$t $ub finitore, <MARG>Cur iris vi- deatur $emi- circuli for- ma, dum $ol e$t in finito- re. Cur iris dum $ol altior e$t, minor videtur.</MARG> $i centrum in illo e$t. Cùm verò Sol al- tior extiterit, manife$tum e$t, quod li- nea ducta à Solis centro per oculum infrà finitorem cadet: igitur tunc centrum iridis erit $ub finitore: & quò Sol extiterit al- tior, linea ducta à Sole per oculum hu- milior erit, quare & centrum iridis, quod in hac linea e$t. Itáque quantò cen- trum iridis magis erit $ub finitore, eò $u- perioris $emicirculi pars maior ab$conde- tur ab oculis no$tris: quare quantò altior Sol, eò minorem portionem vnius circu- li iridem e$$e nece$$e e$t. Liquet autem ex his, tum quòd iridis pars media ab$que ne- bula e$t, <*>um quòd $ub terra latitet, iri- dem nihil e$$e: nam non ex centro nebulæ radij reflectuntur, $ed centrum $olum ima- <MARG>Cur irides tantum duo videri $imul po$$int.</MARG> ginatione con$tat. Quòd etiam vna tantùm videri po$$it, haud dubium e$t. Nam cùm oculus in linea $it, quæ à Sole procedit ad centrum nebulæ, nulla alia, ni$i idem ha- beat centrum iris videri poterit. Sed nec $ub eodem centro, quoniam ex Sole refle- xio fieri nequit: nam oculus habet ratio- nem centri cauitatis: non quia $it centrum, $ed quia ex duobus pu<*>ictis in eadem linea, quæ à centro e$t, duæ lineæ ad eadem pun- cta $ub æquis angulis reflecti non po$$unt. <MARG>Iridis $ecun- dæ colorum ordo.</MARG> Relinquitur igitur, vt ex prima alia refle- ctatur, quare $ecundam maiorem prima e$$e <CB>nece$$e e$t, & debiliorem multò: itaque ex $ecunda tertiam oriri e$t impo$$ibile. Quia igitur ex prima reflexa $ecunda oritur, ne- ce$$e e$t, vt lineæ $eu radij circuli prioris iridis interiores, cùm maiorem angulum faciant, longiùs re$iliant, exteriores pro- piùs: quare cir coeruleus erit exterior circulus $ecundæ iridis, medius viridis, vt primi ex- terior croceus, contraria ad vnguem prio- ri ratione. Planum etiam ex his e$$e exi$ti- <MARG>Cur iris in meridie non fiat.</MARG> mo, quòd cùm Sol e$t in meridie iuxta æ$ti- uum $ol$titium $emicirculi maximam habet altitudinem: quò fit, vt centrum iridis $e- midiametro totius circuli eius $it infra fini- torem vi$us, quare iris non videbitur: $ed cùm iuxta autumni æquinoctium, & per totam hyemem, & po$t æquinoctium ver- num videbitur, $ed eò minor, quò ( vt di- ctum e$t <I>)</I> $ol$titio æ$tiuo, & meridie ma- gis appropinquabit. Cur autem dum iris <MARG>Cur iris quò minorem re- fert circuli portionem, eo maioris cir- culi pars vi- detur.</MARG> modica e$t, & parùm à finitore eleuatur, eò maioris circuli pars e$$e videtur? Cau$a e$t, quòd oculus magis di$tare iridem, quò humilior e$$e iudicat: quoniam di$tantiam intelligit, vt de a$tris diximus. Sed cùm di$tare verticem iridis plus iudicat, latio- rem etiam exi$timat, velut etiam dixi, de Sole, & Luna orientibus, at angulus maior circuli maiorem illum e$$e o$tendit, quod facilè qui$que intelligit, cùm minorem cir- culum maiori ita in$cribit, vt $e tangant: apparet enim maiorem in circumambiente linea e$$e latiorem: ea de cau$a minor por- tio iridis, maioris circuli pars e$$e videtur. <MARG>Iris ex re- mis, & lu- cerna, & guttulis.</MARG> Sed non $olùm irides ex nebulis, verum ex remis dum agitantur in mari lucis reflexio- ne, à guttis aquæ fiunt: & hyeme au$tro $tante circa lucernas, maximè ab his, qui oculos habent humidos: & à guttis in$per- $is parieti, dum à Sole illuminantur, in ob$- curo oculo è directo re$piciente: omnium enim vna e$t cau$a, vt rectè refert Ari$to- <MARG>De corona, pareliis, & virgis.</MARG> teles. Sed Pareliæ, Virgæ, & Corona, quam nos circa Solem vidimus, Halonem vo- cant, coloris cau$am eandem habent, quam diximus: verùm, Pareliæ & ip$æ $olum ex reflexione ad oculum fiunt, nulla pror$us in nubibus imagine: atque ideò ex guttilis <MARG>Iris, & par<*>- liæ quid $i- gnificent.</MARG> tunc nubes con$tat. Iris & igitur Pareliæ plerumque pluuias nunciant leues, quia gut- tulæ ex aqua $unt & diui$æ, radiu$que Solis penetrat. Corona autem $ub$tantiam habet quippe quæ fit ex reflexione Solis, aut Lu- næ, aut $yderis alterius, tanquam ex cen- tro à nube den$a in circuitum, rotunda fi- gura. Itaque non oculus eas fingit vt iridem <MARG>Colores iri- dis veræ, quomodo fiant à cry- $tallo, & vi- tro. Iris quomo- do bene olere faciat arbo- res.</MARG> & Parelias, $ed factas videt, & in nubibus con$i$tentes. Velut etiam$i cry$tallum, tri- gonum, $eu pri$ma, vel hexagonam Soli expo$ueris, in aduer$o pariete colores non fictos, $ed veros iridis videbis: & $imiliter $ub va$e vitreo pleno atque Soli, vel etiam lumini claro expo$i to, eo$dem con$picere licet. Sed ficti erunt, $i cry$tallum in$picias aut vitrum: nam quales tu vides, & vbi vides Sole præ$ente, $ocius non omninò videbit: aut di$$imiles, aut non eodem lo- co, quia veræ non $unt, $ed ab oculi a$pe- ctus ratione tantum profici$cuntur. Quò fit <PB N=422> <CB>vt mirer eos, qui affirmant, iridem vbi in- cubuerit, plantas illas efficere odoratas, tum maximè $i iam naturâ tales $int: vt laurus, iuniperus, myrtus: credo potiùs cau$am e$$e, quam dixi, cur optima terra po$t $icci- tatis imbre $uperueniente benè oleat. Quis enim vnquam irridem vidit arbori incum- bentem? cùm $ola <I>(</I> vt dixi ) vi$us imagi- <MARG>2.Problem.b 3.</MARG> ne con$i$tat. Quod igitur dicere oportet, cum Ari$totele e$t, iridem apparere cum ex guttulis nubes humilis e$t, quæ po$t lon- gas $iccitates arboribus $uperueniens iam natura odoratis concocto protinus humido guttularum tenui, in vapores mirum in modum odoratos euane$cit: nam hoc ego quandoque in æ$tate matutinò vidi, in ro- $æ arbore iam are$cente: tantus enim ex rore citra iridem fragrabat odor, vt vix ei quanquam au$im comparare. Hac de cau$a, qui iridem viderunt iam, & naturam eius ig- norant, odoris cau$am in eam referunt. Ma- tutin&ecedil; imbres, ve$pertinæ $erenitat&etilde; indicare apud nos $olent: quoniam nobis t&etilde;pus quale cœlum plerumque occidente Sole, at $ere- <MARG>Corona, & virgæ quid prænuncient.</MARG> num in iride ve$pertina. At Corona, & Vir- gæ, vel diu manent inconcu$$æ, & nimbos prædicunt, nam nubes e$t den$a, quæ tam- diu immota manet, & radiis $yderis non con$umitur, nec di$$ipatur, quòd $i pars maneat, pars repentè di$$ipatur, aut tota $imul di$$ipetur, ventos prænunciat, ex ea parte, quæ rectè imminet auul$æ parti, vt $it qua$i ventus chorda relicti arcus Halo- nis, vel æquidi$tans parti $upremæ, aut la- teri auul$æ partis Virgæ: at $i $en$im emar- ce$cant, tenuitatis vaporum indicium præ- bent, atque ideò etiam $erenitatis. Diffe- runt autem inter $e Pareliæ, & Virgæ, quan- quam ambæ rectæ $int ( nam inter Iridem <MARG>Virgæ, & pareliæ, in quod diffe- rant, tum iris, & coro- na.</MARG> & Coronam, quum Corona $it circulus completus, haud ob$cura e$t differentia) quòd Virgæ oblongæ $unt, & coloribus Iridis di$tinctæ, vno, per$æpè duobus, plu- ribu$ve, quandoque in $ummo nubium qua- $i imminentes capiti, aliquando qua$i de$- cendentes, iuxta nubium $itum: non val- dè latæ, $ed angu$tæ, vnde nomen $um- p$erunt. At Pareliæ rotundæ qua$i, aut parum oblongæ, Solem aut Lunam gemi- natam o$tendunt: quandoque à lateribus Solis vna $ingulis, $ic vt tres Soles quan- doque referant vt ego $emel vidi: nec $atis noueram oculo, quis e$$et verus, adeò mica- bant, qui à lateribus erant radiis: aderant tunc & Iris vna, & Corona etiam, in cœ- li medio ( dictum mirum<I>)</I> quum nullus Sol ibi e$$et, $ed omnes in Oriente: neque enim fiunt hæc, ni$i Sole occiduo, aut Orien- <MARG>Cur paraliæ, & geminæ lunæ rari$$i- mè contin- gant.</MARG> te, dum nubes caua excipit, ac den$a ra- dios, atque remittit. Igitur quum tres Lu- næ fuerint, media erit vera. Accidit rarò de Luna geminata, rari$$imè de triplici: quòd non fiat, ni$i Luna (vt dixi) in Orien- te, vel Occidente, ob cau$am de Iride a$$i- gnatam: nec ni$i plenilunio fermè, cum alio tempore $it imbecillior: purum etiam aërem & den$i$$imam nubem expo$tulat. Cum verò trigemina futura e$t, manife- <CB>$tum e$t, quòd duas tales nubes, ac lo- cis opportunis con$titutas ade$$e oportet. Frequentior e$t Parelia Solis duplex, quàm Lun&ecedil;$implex. Simplex autem Solis frequens e$t, ac nullis nautis penè, magno etiam cum periculo, non vi$a. Accedit ad Parelia- rum Lunæ raritatem, quod homines no- cte non adeò vigilant, & in locis manent apertis, ac $ub diuo, $icut de die, vt plu- res longè fiant for$an, quæ non videntur. Solis autem imaginem impo$$ibile e$t om- nes latêre, tot $ub dio mortalibus. At- que ( vt reor ) eadem e$t cau$a, cur paucæ irides Lunæ videantur: nam & hæ nocte primum, Luna luminibus $altem fermè <MARG>Cur irides lunæ raræ, & quales.</MARG> plena, non multum circa æquinoctia- lem circulum, & finitori propinqua vi- deri po$$unt. Hanc ferunt in Germania, vbi frequentius videtur ob poli altitu- dinem, & nubium den$itatem, bis vi- <MARG>Iridem in au$tro à no- bis videri non po$$e.</MARG> $am vna ætate, Candida e$t multò ma- gis $olari iride, vt pro cæruleo ob$cura viridi- tas, pro viridi croceus, pro crocea albus fer- mè $ubiiciatur. His rationibus palam e$t, cùm Sol aut Luna nunquam retrò capita no$tra agantur ad Boream, $itque centrum iridis in linea à Sole ad oculum, iridem in Oriente in Occidente, & in Septentrione tantùm $pectari po$$e: in Au$tro nunquam ni$i quantum ex Solis, & finitoris diuer$i- tate contingit, æ$tate parietes in mane ver- $us Boream à primis radiis eius illu$trari, Cùm enim æ$tate Sol oriatur, vbi circulus <MARG>Æ$tate ma- nè, & ve$pe- ri vmbræ qua$i au- $trales.</MARG> Cancri finitorem $ecat, ratio $phæræ edo- cet, vt nobis au$trum in$picientibus, vm- bras adeò obliquas exporrigat, vt ad Au- $trum tendere videantur. Eadémque ratio dum occidit, viget: nam verticis axis cùm ad centrum terræ de$cendat: Sol verò citra centrum terræ in circulo Cancri feratur, nece$$e e$t, vt quantò magis finitori pro- pinquus e$t Sol, eò illum borealiorem no- bis videri, cùm lineæ, quæ ad verticem ten- dit no$trum, partis imæ comparatione ve- rè $it borealis. Sagitta enim ad circulum Cancri perueniens in finitoris $uperficie, breuior e$t, quàm vt nos attingat. <FIG> <P>Sed & ex his di$tantiam iridis vi$æ à no- <MARG>Quomodo di- $tantiam iri- dis à no$tris pedibus de- præhenda mus, & illius quãtitatem.</MARG> $tris pedibus iam metiri di$camus. Sit ar- cus $emicirculi AB tran$euntis per Solem, & oculos no$tros, ac verticem no$trum, & centrum iridis, tum illius verticem A B: & $it centrum mundi C, centrum iridis D, cuius $emidiameter, & $inus ver- $us $eu $agitto E F, medietas ima arcus iridis vi$a E F, Sol K: quia igitur ar- cus K A notus e$t, erit & angulus in C, qua$i e$$et centrum mundi punctus C, ob <PB N=423> <CB>di$tantiam cognitus: quare angulus DCF, & F rectus e$t: igitur trigonus C F D co- gnitus ex tabula de chorda, & arcu. Du- cemus igitur C E H, & erit arcus B H ex plani$phærio illicò notus: nam hæc e$t pri- ma operatio, & facillima illius in$trumen- ti, quæ illicò nobis occurrit. Igitur an- gulus BCH notus: & eodem modo CFE re- ctus: igitur trigonus CFE, & proportio quin- que linearum CD, CE, CF, DE, EF, & quan- ta $it portio $emicirculi EG ex tabula de chor- da, & arcu: nam po$ita DE, 60. duplicabi FG, quam infrà docebo, & arcus illi chordæ è directo $criptus, e$t totius iridis, quæ ap- paret, id e$t, dupli G E. Et ita habes iam quantitatem iridis, quamuis non videas imum illius, id e$t, punctum G, nam vix vnquam pote$t e$$e certus de puncto G, an $it ima pars iridis, propter locorum inæ- qualitatem. Pò$t procedo ad L, & video altitudinem B M per E punctum, igitur angulus M E H e$t cognitus: quia ( vt de- claratum e$t<I>)</I> vapores parum a$cendunt, $ed longè minus nubes: vt Albertus Magnus exi$timat, non plus 15. $tadiis: e$t igitur ac $i angulus HCM e$$et in centro terræ, & ideò CEL cognitus, & F C E fuit co- gnitus igitur C L E & totus trigonus C E L per eandem tabulam: & quia an- gulus F E C cognitus fuit, & LEC, erit angulus FEL cognitus, quare cum F rectus $it, erit trigonus FCL cognitus: quare pro- portio FL ad LE cognita, & iam L E ad LC cognita fuit ex trigono ELC, igitur ratio FL ad L C cognita: $ed L C e$t co- gnita men$ura, e$t enim proce$$us tuus, igi- tur FL cognita, & etiam FC ex ip$is com- po$ita: F G autem cognita fuit & ED: ideò cum duxeris EF in aggregatum ex E D & D E & producti latus quadratum acce- <MARG>Quomo iris maxima po$- $it videri. Quãtum $u- pra finitor&etilde; eleuari po$$it iris.</MARG> peris, habebis G F ex S. $exti, & 31. tertij elementorum Euclidis. Ducta igi- tur C F in $e, & F G in $e, latus ag- gregati, e$t linea C G di$tantia à loco iridis, vbi terram tangit. Con$picuum autem e$t, quòd $i quis $uper montem a$cendat alti$$imum, iridem maiorem $e- micirculo videbit, & eò maiorem, quò mons altior extiterit: quod enim ha- bet ante oculos $patium, vacui habet rationem Neque ignorare decet, maxi- mam iridem non vltra quadraginta duas partes in no$tris regionibus $upra finito- <MARG>in aqua ob $pe- culum.</MARG> rem eleuari. Maxima autem fit iris, quum Sol in occa$u, vel ortu extite- rit, & linea C F fuerit longi$$ima. Con- $tat igitur etiam $ciri po$$e, quanta $it maxima iridis à nobis di$tantia, illius $uppo$ita magnitudine, tum verò ex di- $tantia ip$a magnitudinem, provt defi- nitum e$t, comparata F G linea ad C G <MARG>Cur dum Sol deliquum pa- titur, figura per angulare foramen ra- diorum trã- $euntium na- uis formam referat.</MARG> iam cognitam. Iam verò ex reflexione con$tat, quòd $i $peculum ponatur $ub aqua, imago Solis ab aqua reflectetur, quæ Solem referet alia verò quæ ex a- quæ $uperficie coangu$tatur ob medij den- $itatem, à $peculo reflectetur, & $y- deris exigui imaginem refert, putant- que homines $ydus aliquod e$$e Soli pro- <CB>pinquum, quod eo artificio detegatur, cùm $atis con$tet imaginem e$$e Solis, $ed ab aqua in $peculum refractam, quam plerumque in deliquiis Solis homines, dum deliquium $pectare $tudent, in $peculo vide- re $olent. <MARG>Cur radij per inci$ur<*> angularem tran$euntes <*> in $ubiectum planum ro- tundam fi- guram effin- gant.</MARG> <P>Sed cur dum Sol deliquium pati- tur, illius imago per angulare foramen delata, nauis formam refert? Mira nunc à me ratio radiorum e$t explicanda, $ed $en$im ob difficultatem: nam cur pri- mò radij per inci$uram angularem tran- $euntes, in $ubiectum planum rotundam figuram, non rectam o$tendant, & eò rotundiorem, quò magis procul e$t pla- num ab inci$ura, demon$trandum e$t. Cau$a huius e$t duplex, quæ $uperiùs e$t enarrata. Nam lineæ quæ priùs coi- bant, quantò longiùs procedunt, tan- tò æquidi$tantium magis naturæ appro- pinquant: quò fit, vt ab angulorum na- tura ab$cedentes, rotundæ magis acce- dant. Hoc igitur iam in $uperiore figu- ra demon$trauimus: atque eò magis, quòd radij à toto Sole, non ab vno puncto prodeunt. Altera e$t, quòd cùm figura quò magis ab$cedit, eò magis au- getur: oculus verò obiecti illam partem relinquit, quæ debilior e$t minima par- te rei, quam videre pote$t, vt iam $up- po$uimus ab initio. Cùm rotundior pars, & ampla, lumine $uo angulos obum- bret, nece$$e e$t, vt partes tenuiorum virium, id e$t, angulares, priùs mo- uere vi$um de$inant mediis, in quas co- pio$us emittitur radius: igitur figuræ il- læ rotundæ apparebunt, & eò rotundio- res, quò magis non $olum ab inci$ura ea, per quam radij tran$eunt illam con- $tituentes abfuerint, $ed etiam ab ocu- lis intuentium. Hæc igitur cum $int cla- ri$$ima, & vbi lumen $ub propria qua- $i quantitate excipitur, $i quid $it inter- medium, cum vmbra defertur: imagi- ne igitur Solis qua$i $ub magnitudine redacta, quà $ubiicitur oculis inci$uræ beneficio, cum Luna interpo$ita $it cor- pus den$um atque opacum, nece$$e e$t vmbram etiam Lunæ in figuræ videri. Sed Lunæ vmbra rotunda e$t, quia Lu- na ip$a e$t rotunda, & forma à qua ab- $cinditur rotunda: igitur cum à rotundo rotundum ex vna parte aufertur, relin- quatur nauiculæ $eu vacuæ Lunæ imago, nece$$e e$t in deliquiis formas, quæ in planis de$cribuntur, à radiis per angula- res inci$uras tran$euntibus, nec angula- res nec rotundas e$$e, $ed lunares, $eu ad nauiculæ formam factas. Verum opus e$t diligenti con$pectu, quoniam cum Luna $it peruia, rotunda videbitur eiu$- modi figura. Sed clarior par lunarem for- mam ( vt dixi ) repræ$entat. <P>Hæc volui $ubiicere, quoniam hoc in libro, vt præfatus $um, nihil fal$um, aut dubium $cribere volui. Quòd $i cui ea, quæ proponimus, non $uccedant, $eip$um igno- rantiæ, non me accu$et mendacij. Sed ad rem regredior. Eiu$dem deliquij tempore <PB N=424> <CB>crocea omnia videntur: multis etiam dolor non leuis capitis contingit. Cau$a e$t, quod lumen paucum e$t, & ob id croceum. Indi- cat hoc aurora, quæ & ip$a crocea e$t, vnde illud Virgilij: <Q><I>Tithoni croceum linquens Aurora cubile.<LB></I></Q> <P>Antiqui enim, Seruio te$te, ex Varronis authoritate, diem à prima luce inchoabant: quem & in quatuor partes diuidebant. Ha- rum prima erat manè, quæ & aurora, à Manum, quod e$t bonum: $ic enim $alutare $e antiqui $olebant, tempe$tiuè $urgentes: inde ortum ab ortu. Solis ad quartam horam v$que: quòd Sol perpetuò a$cendere vide- retur, appellabat: à quarta ad octauam v$- que meridiem, qua$i Sol meridiaret: & v$- que ad 22. occa$um, quòd de$cenderet, ac tandem occultaretur. Vnde horæ hæ æqua- les erant, $cilicet 12. pars diei à Solis ortu ad occa$um. Nox verò in quinque, ve$pe- ra, quæ & crepu$culum nocturnum, $eu lux dubia: conticinium cum obtenebraretur aër: hoc $e quieti tradebant: intempe$ta, quæ metas vigilantium excederet, & neque $urgentibus e$$et accommodata: erátque tempus à 4. ad 8. horam inde gallicinium ad 10. fermè, à qua ad auroram lucifer. Sed vt ad propo$itum redeam, eadem ratione in aëre fieri permutationem nece$$e e$t ma- guam, ob quam quibus caput e$t imbecil- le, dolet. Verùm dices, nonne dum Sol ori- tur, parum etiam luminis ad nos peruenit & dum occidit, & tamen illud candidum e$t, $icut & quod paruo foramine per fe- ne$tram in ob$curum cubiculum ingreditur? Sed cau$a huius e$t, quòd dum Sol oritur <MARG>S<*>lemtotum & vnde- quaque ra- dios emitte- re.</MARG> aut occidit, parum temporis ab$umit, ma- net autem diu in deliquio: quòd $i quis primos radios orientis aut vltimos occiden- tis Solis, qui non ex centro veniunt, tum maximè procul in$piciat, croceos ab$que dubio illos e$$e videbit. Ex his igitur duo per$picua $unt: Solem vndequaque non ex $olo centro radios emittere: & tamen ra- dios, qui ex centro emittuntur, e$$e vali- diores: quod et$i non fatearis, modò pri- mum concedas, nihil ad res demon$trandas detrimenti afferet. Verùm (vt dixi ) ex toto Sole tanquam ex igne vndequaque radios prodire claret, quoniam deliquij tempore pars, quæ centro oppo$ita e$t occupatur à Luna, & tamen aër, & parietes illumi- nantur. <FIG> <CAP><I>Speculum.</I></CAP> <MARG>Quomodo $peculum concauum omnes radios in vnum colligat.</MARG> <P>E$t etiàm ratio $peculi concaui hoc <CB>o$tendens, quoniam non aliter in vnum punctum coire po$$ent omnes radij, ni$i à toto Sole procederent. Finge tu ex centro Solis $olum illu$trari $peculum, profectò $olus radius vnus in $peculi centrum reddi- bit. Vnde ergo fit, vt in centro $peculi con- caui ignis $emper accendatur, & omnes ex Sole radij coëant: hoc enim Euclides rectè demon$trauit in $uis $pecularibus. Nam ex ABCDE in F centrum omnes radij inter K & L reflectuntur, non ex vno tantùm cir- culo, vnde in F ignis accenditur. <P>Sed meritò dubitabis: primò, cur radij, qui <MARG>Propo$itio vltima, cur radij perpen- diculares $oli $int va- lidi.</MARG> in $eip$os reflectuntur, hi autem $oli $unt perpendiculares, validi $int? Cau$a e$t mani- fe$ta: qui enim reflectitur à perpendiculo, in $eip$um redit, vt ex E in F, ex K, quare con- duplicatur radius $ecundum longitudinem totus: qui autem ex alio puncto in EK re- flectitur, illum $ecat, & abit: at qui $ecat, in puncto $ecat, igitur nullum præbet vim. Nam punctus cum careat quantitate, caret & viribus: igitur et$i infiniti radij per eun- dem punctum reflectantur, nihilo $unt ro- bu$tiores. Nam quod e$t nihilum, quantum- uis ingemines, nihil producit: igitur radiis, qui non reflectuntur à perpendiculo, nulla pror$us e$t vis, vt $ecent. Proximis tamen ac proximioribus eò maior e$t vis, quoniam radius radio proximus e$t, non quia $ecet in puncto: nam $ectio nihil refert, cùm (vt di- xi) in indiui$ibili fiat, $ed propinquitas: nam iuxta longitudinem, diu & magno $pacio, $i radius radio hæret, vtriu$que vis in vnum coit, ac qua$i ingeminatur. Qua$i dixi, quoniam $olus a perpendiculo cùm in $e re- deat, etiam $olus vim $uam exqui$itè du- plicat. <P>Altera dubitatio erat, $i $peculum $it ma- <MARG>Speculum concauum quò maius, eò faciliùs accendit.</MARG> gnum ex parte KG, reflexi radij cur non il- luminant circum$tantes partes circa F, vt $altem claritas reddatur, verùm omnes hi radij infra F reflectuntur? Nam $i ducatur radius ex E in G, angulus F G K maior e$t recto in angulo F G E, igitur reflectetur infra FG per angulum FGE: quare quantò maius e$t $peculum, & maior etiam $uæ $phæræ portio, eò magis atque celeriùs ac- cendit. Huius tamen generis $peculum non procul ignem accendere pote$t, cum $emper in centro radij cogantur. <P>Supere$t tertia dubitatio non leuis. Quo- <MARG>Cur $pecula caua, cum vbique refle- ctãt radios, non tamen vbique red- dunt imagi- nem. Cau$æ robo- ris radio- rum per $e, & per acci- dens.</MARG> niam radij, qui ex parte E C à puncto K reflectuntur, vt ex K procedens à puncto D ver$us H reflectetur, & $altem illuminabit partes iuxta F, contra experi- mentum. Euidens e$t hoc magis in radiis ex B & C in K deductis. Cau$a huius e$t, quod $parguntur, nullú$que e$t perpendicu- laris radius, luménque in F ingens ob$u$cat proximas partes: debilior enim e$t radius ex concauo $peculo reflexus, quàm ex plano, qui labitur, $i non $it perpendicu- laris. Cau$æ igitur roboris radiorum $unt, per $e coitio à perpendiculari, vt in ca- uis $peculis. Proxima huic e$t reflexio à perpendiculari ab$que coitione, vt in pla- nis $peculis directè Soli expo$itis. Tertia $uc- ccdit, reflexio non à perpendiculari, $ed <PB N=425> <CB>tamen ad angulos æquales, vt à plano $pe- culo non directè Soli expo$ito: nam nec hanc oculus $u$tinet. Quarta reddit imagi- nem $ed $u$tineri pote$t, cùm radij ad æqua- lem angulum reflectuntur, $ed $parguntur vt in cauis $peculis extra pyramidem vtram- que, & quæ à centro $peculi ad $peculum, & à centro $peculi ad rem vi$am: vt ex- tra pyramidem FKL, & FAC. Quinta e$t, cùm à corpore non polito reflectuntur ra- dij, ad vi$um inutiles: non ad calorem: nam & hi perpendiculares ( vt dixi) reflexi ingeminant caliditatem propter coitionem $ed imaginem haud reddunt. Cau$æ autem roboris radiorum per accidens dicuntur, magnitudo & propinquitas lucidi, & quòd radius ille ex centro lucidi profici$catur: tum $ynceritas medij, & radiorum ip$orum. His cau$is accidit, vt lumen aliud alio euadat validius: vnde reflexionem $olarium radio- rum ex Luna & $yderibus ob di$tantiam quanquam puriorem toleramus, à cry$tal- lo, & aqua oculis ferre non po$$umus. <P>Verùm cùm duo videantur e$$e modi ac- cendendi ignem ex $peculo: primus, vt om- nes radij in centrum $peculi incidentes col- ligantur in vno puncto per reflexionem, qui fit ( vt dictum e$t ) cum cauo $peculo $phærico. Secundus e$t, vt omnes æquidi- $tantes colligantur, qui è $ole prodeunt, in punctum vnum, qui etiam fit parabole: ex- tare de hoc libros Archimedis, vbi docet comburentia $pecula parabole con$tare, Franci$cum Maurolycum Me$$anen$em $cri- p$i$$e, apud Conradum Ge$nerum inuenio. Res autem $ic $e habet. Cùm $uperficies conum rectum $ecat, & $uperficiei deme- tiens æquidi$tat lateri trigoni in$cripti $u- perficiei conum per axem ex vertice $ecantis $uperficies illa parabole dicitur, quæ $it A B C. Cuius rectà à vertice B diuidens AC rectam $ubiectam æquis lateribus, cur- uis BA & BC, vocetur dimeti&etilde;s BD. AC au- tem diameter, ba$is coni K, medium B D: dico HKL talem $emper habere portionem <FIG> ad perpendicularem quamcunque ex latere $uper dimetiens venientem, qualis e$t ip- $ius perpendicularis ad partem dimetientis inter verticem, & perpendicularem inter- ceptam. Velut $it perpendicularis F G, ta- lem habebit igitur H L proportionem ad GF qualis FG ad GF, & vocabitur tunc HL latus rectum, & omnes æquidi$tantes BD, $eu radij reflectentur in K. E$t verò HL $em- per quadrupla BK. <MARG>De $peculo, quod combu- rit naues procul ve- nientes 3.de emperamen tis, cap.3.</MARG> <P>Sed $i propo$itum $it facere $peculum, quod procul comburat, qualem feci$$e Ga- lenus narrat Archimedem, qui ho$tium triremes deu$$erit: manife$tum e$t $pecula $eu à parabole $umpta fuerint, $eu à circu- <CB>lo ac $phæra, maxima e$$e oportere, id e$t, proportiones maximarum $phærarum, aut conorum maximorum, parabolis par- tem non tamen maximam. Velut $i ad mil- le pa$$us extendere ignem libeat, circulum de$cribemus, cuius dimetiens $it duo millia pa$$uum, huius tantam a$$umemus portio- nem, vt rotunditas non lateat, partem $ci- licet $exage$imam, cui dimetientem pro al- titudine in termino vno adiiciemus, & di- metiente fixo circumagemus circuli par- tem, quæ nobis portionem $phæræ de$cri- bet: quam cùm expoliuerimus, ignem Soli expo$ita procul & validi$$imum ad pa$$us M. accendet, Nunc autem non adeò vtilis, ob <FIG> <FIG> bellicas machinas: olim verò tuti$$ima. Quæ verò à parabole procedit, conflagratio potentior e$t. Ea autem $ic fit. Sit locus qui comburi debet mille pa$$ibus di$tans. Facio B K pa$$uum mille, cui rectam co- æqualem adiicio K D, ip$i autem B D æqualem ad perpendiculum facio A B, & ex altera parte B C æqualem B A, & du- ctis D A & D C, facio D centrum ba- $is coni, & A D axem, nam angulus ADC rectus e$t, & circumuoluo AC, vt fiat co- nus, & de$cribetur circulus à linea D C tanquam $emidiametro pro coni ba$i, hunc diuido duabus diametris ad rectos angu- los $e $ecantibus C E & F G in centro D. Erit etiam vt B punctus circumferentiam circuli de$cribat circa conum quæ $it H B. Duco igitur à vertice coni rectam ad ex- tremitatem vnius diametri ba$is, puta ad C, & vbi $ecat circuli peripheriam, vt in B, ex illo puncto duco lineas rectas ad extremitates alterius diametri B F, & B C: $uperficies igitur in qua e$t tri- gonus B F C, vbi $ecat $uperficiem co- ni, facit duas obliquas lineas B F & B G, quas ex chalybe optimo, ne flectantur, fieri oportet, a$$umpta tantùm parte, puta BL & BM æqualibus quæ $unt latera paraboles. Inde a$$umes molem ex gyp$o N maiorem <PB N=426> <CB>latitudine L B M in vertice, quam $en$im cotibus atteres, donec impo$ita parabole LBM circumuer$áque vndique tangat, $iné- que impedimento circumuertatur. Quod cùm effeceris, huic moli vitrum candens aptabis, efficié$que parabolem, quæ à tergo $upera$per$o plumbo radios omnes à Sole æquidi$tantes, qui omnium $unt robu$ti$$i- mi, in punctum K, id e$t, pa$$ibus mille di$tantem reflectent, comburéntque $tatim. Hæc autem ab Archimede planè demon- $trata $unt, vt Antonius Gogaua ad nos tran$tulit. <MARG>Speculum quod occul- ta reualet.</MARG> <P>Verùm po$tquam de $peculis res prodi- gio$as narrare aggre$$us $um, $peculi quo occulta videamus, compo$itionem docere propo$ui. Plana igitur duo $pecula ex cry- $tallo factitia, qualia Venetiis fiunt, quia non adeò vt chalybea vitiantur, æqualia ad vnguem iunge, ita vt alterius longitudini reliqui ad amu$$im hæreat, & vt circa axem po$$it, velut integumentum circumuolui, $ic vt $uperficies vnius cum alterius $uper- ficie quandoque vnum planum efficiat: quandoque $olidum, rectum, obtu$um acu- túmque, vt libuerit. Tunc in$ublimi $pecu- lum immobile è directo loci latentis $u$pen- des, ita vt $peculi facies plano tuo ad per- pendiculum immineat, $peculi autem mobi- lis facies longitudinem loco quem de$ide- ras oppo$itam habeat, tunc quicquid gere- tur in cubiculo illo modò lux ad$it, circum- uoluto mobili $peculo, donec æqualem an- gulum faciat, quod oculus tibi declarabit, dum quod quæris vides, $pectabis omnia. Quòd $i locus quem videre de$ideras $ubli- mior $it, quàm ille, in quo es, editiore loco $u$pende. <P>Eadem ratione $i velis quod procul fit, quinque M. pa$$uum videre, & interiectis muris, aut in ho$tili ciuitate, edito loco $peculum ad perpendiculum $eu finitori æquidi$tans quàm maximum $u$pende, aliud verò in manu habens, cuius facies re$pi- ciat <I>(</I> non pror$us $upina, neque ad per- pendiculum exqui$itè erecta) $peculum quod $uperius colloca$ti, $en$im te è directo pri- mi $peculi elongabis, paulatimque ac alter- natim, modò dextra, modò $ini$tra infle- ctens, donec locum plenè con$picias in $peculo tuo, tunc illud vix mouens à $itu, vi- debis quæcunque illic aguntur & fiunt: & quanquam nullum aliud $it huius rei impe- dimentum quàm machinarum ( vt dixi) ig- nearum, nihilominus paucis ex v$u e$$e po- te$t, quòd res magna tam exigua $pecie ex- pre$$a, non ni$i acuti$$imo vi$u deprehendi po$$it. <P>Quòd $i libeat $pectare ea, quæ in via fiunt, Sole $plendente in fene$tra orbem è vitro collocabis, inde occlu$a fene$tra vide- bis imagines per foramen tran$latas in op- po$ito plano $ed tum ob$curis coloribus, $ub- iicies igitur candidi$$imam chartam eo loco quo imagines vides, & intentam rem mira <MARG>Modus vi- dendi loca cum $uis co- loribus oc- culta.</MARG> ratione a$$equêris. Duplices facies & qua- ternos oculos, & ternos, & teip$um mono- culum, & auer$am effigiem, atque alia mira innumera cauum $peculum o$tendet, non $olùm $phæricum, $ed & conicum ac cylin- <CB>dricum. Hoc tamen vltimum longè etiam maiora repræ$entabit, velut quaternas fa- cies, oblongam etiam atque $tricti$$imam, & modò perbreuem atque lati$$imam. Quid <MARG>Specula va- rias res re- præ$entan- tia.</MARG> tandem? omnia fermè præterquam veram, more hominum huius ætatis, qui omnia nouerunt magis quàm benefacere, aut vera dicere. <P>Sunt & $pecula quæ multas facies o$ten- dunt, vt quæ è planis multis con$tant. Sed hæc noti$$ima: illa admiratione digna, quæ vnica $uperficie plures reddunt imagines. Erat mihi $peculum quadratum è vitro pla- num, quod vtramque aurem geminatam re- ferebat, qua$i $ecunda primæ e$$et imago: <MARG>Specula pla- na plures repræ$entã- tia imagi- nes.</MARG> erat & remotior. Id effecit vt crederem, $pe- culum fui$$e in Hi$pania, & ip$um planum quod duplicem referret imaginem faciei al- teram atque propinquiorem $imillimam ve- ræ, reliquam qua$i mortui: nam eadem ra- tio in vtri$que. Demon$tremus autem cau- $am huius, vt rem $ciamus, & conficere do- ceamus. Nam qui vident talia, perterren- tur non $olùm miraculo rei, $ed etiam ima- gine ip$a. Nam & aures illæ po$teriores pal- lidæ admodum videbantur. Quia igitur pal- lidiores hæ figuræ & minus efficaces ac con$picuæ, ac $imiles primis imaginibus, manife$tum e$t quòd velut in iride duplici, po$terior ex priore fit. Sed ex quo reflexio? Videtur etiam non $emper duplex iris, nec ni$i in paucis $peculis duplices imagines. Sit igitur oculus A, quod videtur B, $peculum C, conuer$us ad angulos æquales in C pun- cto, concur$us cum recta ex B ad perpen- diculum $upra $peculum in D, vbi videbi- tur & B. Cùm igitur inclinantur B & A <FIG> valde, quia ABC parum di$tat à $peculi $u- perficie, refrangitur ex C, quia non ad vn- guem planum e$t $peculum, in E. Altius igi- tur E quàm C, igitur F videbitur $upra D. Quòd verò altius videtur & $ub æquali an- gulo, etiam longius e$$e exi$timatur: quare F po$t D etiam e$$e videtur. Id verò Scaliger <MARG>Specula imagines mi- ro modo in aëre repræ- $entantia.</MARG> fieri po$$e affirmat, $i $plendido $peculo, è chalybe clari$$imum vitrum $uperinducatur vt ex eodem opaco, gemina fiat reflexio: at- que ideò etiam gemina imago, vt de duplici vmbra diximus. Verùm $uperficiem à $uper- ficie $eparatam oportet inclinari. <P>Sunt & alia quæ ignem accendunt, quòd è multis con$tent circulis, ac denique com- po$itorum infinita mon$tra, quæ referre e$t $uperuacuum, illa nunc o$tendamus, quæ in aëre imagines repræ$entant. Superius caua retulimus, $unt & conuexa $phærica, <PB N=427> <CB>$ed exqui$iti$$ima cylyndrica connexa. Con- $eruatur rima fene$træ è directo alicuius ta- bulæ pictæ, $ic vt è loco quopiam cubiculi per rimam po$$it in$pici, eo verò in loco cy- lindricum $peculum conuexum $tatuatur $u- per tripodem ad planum perpendiculare: in- de oculum $ic colloca, vt è $peculo videre po$$is tabulam quam extrà po$ui$ti: eam igitur imaginem vt in aere pendentem videbis inter $peculum atque fene$træ ri- mam. <P>Quod ad formam autem attinet: caua ma- iores o$tendunt rerum imagines, rotunda multò minore, plana æqualia paulò, iuxta verò magnitudinem & $itum magna maio- res, & prope parua autem procul. Ergo ro- tunda prope $imilia $unt paruis planis, quo- niam reflexio exigua ex portione in eis fit. Concur$us etiam radiorum cum ea, quæ ad centrum tendit propinquior e$t, quapropter ba$is minor. Procul ergo grande$cunt, etiam vltra ip$ius rei vi$æ magnitudinem. Simili- ter & ob rei $itum obliquum $peculi com- paratione, vt in $ecundo optices pater meus adnotauit. <MARG>$peculũ quod repræ$entat bomines vo- lantes.</MARG> <P>Quòd $i homines volantes videri in $pe- culo libeat, vt volare videantur, quatuor $unt nece$$aria, vt moueantur, vt brachia agitent: hæc duo præ$tabit homo, quem volantem videre de$ideras, $eu ip$ius fueris, $eu alij $int, quanquam & motum a$$imilare po$$is $peculi motu, $ed non leue e$t hoc incommo- dum. Tertium e$t, vt in $ublimi pendeat, ne terræ hærere videantur: quartum, vt pedes velut in volantibus auibus cum capite & brachiis æquidi$tent pauimento: hæc igi- tur duo $peculum præ$tabit pulcherrimè. Duo igitur tigna æqualia ad angulum re- ctum iuncta, vt rectus angulus in $ublimi $it, ac leuia, modum gnominis compones: iuxta angulum intus duo magna $pecula pla- na ex aduer$o æquali altitudine con$titues, quæ pendula e$$e $atis intelligis. Cùm ita- que ab his tantùm ab$cedis, vt in altero cal- caneum ad vnguem a$$equaris, ex motu $e- cundum rectam lineam, & brachiorum ia- ctatione, volantem in$picere videberis. <MARG>Vt imaginem tuam $imul accedentem & receden- tem videas.</MARG> <P>Ei$dem rationibus quas diximus, $i $pecu- la duo $e contangentia, atque in vna $uper- ficie plana, ita collocaueris, vt altero ad te accedente, reliquam ab$cedat: quod fiet $i $u- per ttabe rectè, & ad perpendiculum collo- catis, vinculum quod inuolutum $it $en$im explicetur: videbis imaginem tuam acceden- tem in altero, in reliquo retrocedentem. <MARG>Quomodo dor$um tuum $pectare po$- $is.</MARG> Quòd $i dor$um tuum videre velis, $peculis duobus plane id commodè a$$equêris, quæ quantò maiori fuerint, eò erunt etiam me- liora. Primùm retrò collocabis medio $itu inter $upinum & erectum, alterum, $ublimio- re loco quàm tu $is, medio $itu inter pronum & erectum ante oculos tuos, optiméque quæcunque in tergo habes videre poteris. Memineris etiam $i (gratia exempli annu- lum ex aduer$o $peculo collocaueris, annu- lus verò & ip$e $peculum $it, velut inclu$o $aphiro, videbis in $peculo imaginem annu- li, in cuius gemma imago tua apparebit: hoc autem ex multiplici reflectione continget. Idem in duobus continget $peculis, & mul- <CB>tò maiore miraculo in tribus. At $i profun- da ob$curáque, vt vterum, gulam, cubiculum tenebro$um videre propo$itum $it, ampho- ram magnam aqua plenam vitream colloca è directo loci, & lumen po$t amphoram, vt <MARG>Quæ contin- gant ex duo- bus $peculis. Quomodo v<*>erũ & gu- lam vide- mus.</MARG> amphora media $it in recta linea inter lu- men ac locum quem videre de$ideras: inde omni alio $ublato lumine, oculum tuum col- loca vbi amphoræ lumen non impedias, lo- cum tamen in$picere po$$is, videbí$que cun- cta vt in luce clara. Quòd $i $ub fa$tigio do- mus loca tuto illuminare velis, nec à parie- tibus excipere lumen ip$um liceat, implu- <FIG> uium in tecto è regione oculi con$titue, & locum clatrata obducito, tectúmque ip$um accliue v$que ad medium tegminis impluuij deducito: ita neque fur, neque imber ingre- di poterit. <P>Sunt & qui $pecula finxerunt tot facies <MARG>Speculũ nu- mero facierũ horas o$ten- dens.</MARG> quot horæ diei $unt o$tendentia, cuius rei te$tis e$t Ptolemæus. Sed & pars imaginis partem cuiu$que horæ declarabat. Sit igitur quadrilaterum, rectangulum, tertia parte longius quàm latum, diui$um autem in duo- decim quadrata æqualia ABCDEFGHK LM & N: con$tituatur $peculum iuxta eandem rationem diui$um toti- dem interuallis, atque $uper eo velamen altius in A quàm B, & in B quàm C, & in C quam D, ita vt D $peculum tangat. Eadem $it pro- portio E ad F, & K ad L, <FIG> quæ A ad B, & F ad G, & L ad M, quæ B ad C, atque G ad H, & M ad N, quæ e$t C ad D. Sint verò velaminis partes ita di$tinctæ, vt altiores po$$int $en$im transferri $uper humiliores, ita vt primò ex A in B, inde vtraque velaminis pars ex B in C, inde par- tes omnes in D: quò fit vt cùm grauius fiat pondus, eò breuiore rota circumferatur, vt tempora tran$lationum fiant æqualia. Ad- dantur igitur horologiorum rotæ $ingulis tetramorphis, vt $int tres rotæ, atque in $in- gulis di$crimina æquationum, velut in Pla- netis, vt motus $it eò velocior propter ro- tam breuiorem, quò pondus magis augetur: ita fiet vt cùm po$t primam tetramorphim $ecunda, inde tertia detegatur, atque in $in- gulis facies $ingulæ, vt pro horarum nume- ro ac partium, facies ac partes facierum in $peculo videantur. Hæc autem omnia facilè in horologiis horarum inæqualium, quibus Romani vtebantur, per$piciuntur. Cùm enim rota quæ voluitur, axem habuerit $u- per quo mouetur extra centrum eius, tanto celerius mouebitur in parte propinqua axi, quò axis ab eadem parte à centro rotæ ma- gis remouebitur. <PB N=428> <CB><MARG>De cry$talli- no pri$mate mira.</MARG> <P>Cry$talli pri$ma verò, multas $peculorum vires habet, vt quod multas formas referat, tum etiam auer$as capitibus in imo & pe- dibus $uprà, vt caua $pecula, & tum mono- culos, & quatuor oculis. In eo etiam colores, maximè dum aduer$us Solem $ecundum lon- gitudinem collocatur, pulcherrimos & ini- mitabiles apparent: verùm oculis applica- tum, tum maximè vbi arbores $int & prata, pulchritudinem cœle$tem refert, coronas, irides, tapeta vbique $par$a, colores $plen- didi$$imos, ro$eos, candidos, virides, puni- ceos, cœruleos, aureos, mi$tó$que omnes, ac grati$$imi a$pectus: aliam in $ublimi atque auer$am effigiem rerum o$tendit, qua$i pla- nis in montes a$$urgentibus. Finitorem etiam, ac regiones fingit, cùm di$tantia ma- xima atque iucundi vi$us, vt illum non labe- factet, $ed recreet. Oportet autem ma- gnum e$$e pri$ma, puri$$imúmque cry- $tallum. <MARG>Cur vna res duæ videã- tur.</MARG> <P>At verò vt iam $peculis relictis & cry- $tallo, $inceri vi$us aliquas fal$as imagines referam, $cilicet quomodo res vna duæ vi- deri po$$int, tempus e$$e videtur. Contingit autem hoc, quia vi$us $ic rectè videt, vt ra- dij in pupillam cadant orthogonij, $eu dicas perpendiculares, & qua$i rectà in coniun- ctionem neruorum ferantur. Cùm igitur obliquantur oculi, vt nerui $ur$um ac deor- $um deprimantur, vna res duæ videbuntur. Et generaliter quæcunque loco, forma, ma- gnitudine, aut colore di$tincta videbuntur, duo apparebunt, et$i $it vnum. Hoc autem contingit, $eu loco alter oculorum dimouea- tur, $eu diuer$is mediis videamus: velut $i oculorum alteri con$picilium obiiciatur, re- liquo per purum vidente aërem: vel $i res in aqua partim $it, partim in aëre, nam fracta vel duæ iudicantur: vel $i inter oculos me- dium $it obiectum, quod rem vnam videri prohibeat, quæ $i vel non rectè ad oculorum po$ita $it, $itum qua$i illis æquidi$tans, aut colores varios o$tendat, tunc vna res duæ e$$e <MARG>Diuer$itas impedientiũ vi$um.</MARG> firmius exi$timabuntur. Quædam enim res propè oculum nihil impediunt, quoniam minores $unt di$tantia oculorum: procul & propè rem vi$am eam tegunt. Rur$us aliæ oculis proximæ impediunt, procul autem parum: quia angulus qui ex eis fit, ob di$tan- tiam iuxta oculum coangu$tatur. Situs au- tem, mutatio non $olùm in oculis, $ed in di- gitis, nec $olum in vi$u $ed in tactu, duo pro vno o$tendendo fallere $olet. Indice enim ac medio $e inuicem $uperequitantibus $phæ- rula in vola $ubiecta, pro duobus iudicat, adeò vt nonnulli pignore depo$ito certa- uerint. <MARG>Ratio $olida in plano pin- gendi.</MARG> <P>Verùm & eadem ratione quæ in plano pinguntur, $olida apparent. Hoc autem ma- ximè duabus ex cau$is: altera e$t vmbra, à quo oculus iudicium illud refert: Si vmbra, igitur vmbro$um & $olidum corpus. Adeò enim $en$us a$$ueuêre iudicio ex diuturno v$u contracto, vt referant in in$ulis nuper repertis, nec habitatis vnquam aliàs, aues non refugientes, capi manibus. Altera e$t vt con$ideres quæ pars corporis videatur, velut in cubo $uprema anterior, dextra aut $ini$tra: latent reliquæ $uperficies: inde vm- <CB>bram ad lumen quod ante te finges ad alti- tudinem dimidij recti collocabis, corpus au- tem pro lineis, quæ ab oculo ad cubum $u- per planum extenduntur. Potes & ab angulo intuitum con$tituere, & lumen à latere. Rur- $us alia ratio e$t tabulæ, quæ in pariete pen- det, alia eius quæ $ub oculis ac manibus fi- nitori æquidi$tans iacet: verùm in omnibus hoc commune e$t, vt rem ip$am con$tituas eodem loco, & angulos ac puncta eadem in plano, ad oculos, & ad lumen exprimas, vt terminos rei vi$æ. Cùm enim anguli fuerint æquales, & coloribus, ac vmbris adiuuantur, vt eadem corpora referant nece$$e e$t. Idem <MARG>Ratio men- $urarum in picturis.</MARG> enim idem refert, & $imile $imile. Memento tamen vt locum vi$us æqualis ob$erues, is e$t humanæ figuræ caput, cùm homo in ta- bella pictus fuerit: quæcunque enim infra illud videbuntur, humilia: quæcunque $uprà, $ublimia, non $ecus quàm $i verè tali in $itu forent, oculus iudicabit. Igitur vt $olida re- feras, $unt hæc quatuor ab$oluenda: forma rei ex radiis oculorum $umpta, vmbra ex ra- diis lucis, colos qui non alius e$$e debet quàm eius corporis $ub ea luce, & $ub eo $itu col- locati: ac demum $itus in tabella, ad hominis depicti rationem, cuius vertex in directo $it tuorum oculorum, $tatuendus e$t. Quid enim <MARG>Pictura quid.</MARG> aliud e$t pictura, quàm imitatio affectuum quæ $unt in corporibus, ad luminis compa- rationem ex $olo plano? Nam et$i animi etiam di$po$itione ex pictura liceat conie- ctari, non tamen aliter quàm vt per corpo- reos affectus exprimuntur: Dixi ad luminis comparationem: vnde alia erit natantis fa- cies, alia eius qui e$t $ub radiis Solis, alia ve- rò noctis quadam ob$curitate, alia $ub lu- mine Lunæ, alia candelæ con$tituti, ob id de- cet admota lucerna experiri. <P>Quid miraris de lumine? cùm quædam <MARG>Quædam me- lius à longè videntur quam propè. Auxilium ad rectè pingen- dum. Speculo pi- cturæ pro<*>- dæ.</MARG> procul videantur, quæ propè latent: vt in mar$upio meo chalybeo di$tincta quadratis figura nigris lineis à longè videtur, aliàs in- ui$a. Sic & $tellæ noctæ videntur, quæ die latent: vnde etiam reticulo adiuuant opus. In paruo enim $patio error vel minimus la- tere non pote$t, & ad rectitudinem ma- nuum artificis dirigit. <P>Eadem fermè ratione $peculo picturæ probandæ $unt. Nam $peculum cùm euer$as res o$tendat, multa quæ iam latuerant dete- git. Vt enim ordo multa ab$condis, vnde gemmarij margaritas certo ordine collocant, in medio maculatas con$tituentes, ac pul- cherrimas in extremis terminis, ac $en$im à pulcherrimis ad turpiores de$cendunt, ne comparationes turpes agno$cantur: qua$dam interdum vitiorum mutatione gratiam reti- nentes, iuxta ponunt: ita contraria ratione $peculum detegit mendas, conuer$o ordine priore ob quem placebat pictura. Ita $peculo quod omnia contrario ordine ac præpo$te- ro o$tendat, literas contrario ordine $criptas, rectè illas eo repræ$entante legibus. <P>Cæterùm vt ad picturam reuertar, nec <MARG>Ordo colorum $ibi con- gruentium.</MARG> obiter colores $unt di$ponendi, $ed inter cla- ros ob$curi, inter ob$curos clari $edem $i habeant, decorem & ornamentum picturæ adducunt. Ergo rubens inter cæruleum & viridem, candidus inter cinereum & cro- <PB N=429> <CB><MARG>Candidus color venenũ picturis.</MARG> ceum interponendus erit. Sed cauendum e$t, ne candido multum in picturis vtaris: e$t enim velut illarum venenum: nam $plendo- re $ua venu$tatem primò, ac grauitatem quandam ab artis opere aufert, colores de- inde reliquos ob$curat, & vmbras rerum vitiat. <MARG>Colorum no- mina.</MARG> <P>Sed po$tquam in colorum mentionem in- cidimus, de illorum generatione ac nomini- bus tum $peciebus dicendum e$t: $ed quia res tractare difficile e$t, non intellectis no- minibus, nomina illorum prius exponenda erunt, non equidem nunc antiquorum ex opinione, $ed ita vt quæ tractantur intelli- gantur. Velle enim nunc in tanta illorum confu$ione de colorum nominibus tractare iuxta antiquorum $ententiam, res e$t præter id quòd difficillima & immen$i negotij, ex- tra propo$itum no$trum. Rem igitur hanc tamet$i nouo, non tamen inutili exemplo aggrediemur. Ergo quomodo de coloribus agendum $it, à manife$ti$$imis $umens ini- <MARG>Niueus.</MARG> tium, nunc docebo. Niueus color qualis $yn- ceræ niui in cumulum congregatæ, candore <MARG>Candidus.</MARG> eximio, ac $plendore non leui. Candidus in calce e$t, colore niue non inferior, fed $plen- <MARG>Lacteus.</MARG> dore. Lacteus in lacte, candore minore, $plendore fermè nullo: nam nullus candor <MARG>Albus. Niger.</MARG> ab$q; $plendore. Hi tres, albi nomine intelli- guntur. Huic niger è directo opponitur. Hic talis e$t, qualis in carbonibus qui tamen ex <MARG>Prannius. Argenteus. Plumbeus.</MARG> eo $plendet. Prannius à gemma quæ talis vo- catur. Argenteus ab argento dictus, multum habet $plendoris, candoris parum. Plumbeus verò minus candido eximius: nam ob$curior <MARG>Aqueus.</MARG> e$t, & minus habet lucis. Aqueus aquæ $i- millimus, non quidem maris, $ed fontium atque fluminum: $plendoris habet multum, <MARG>Cinereus.</MARG> candoris parum: è directo contrarius cine- reo, qui colos e$t cinis, in quo candoris plus, <MARG>Liuidus.</MARG> lucis fermè nihil. Plumbeo proximus liuidus, qualis e$t ad vnguem caro puerorum, qui lo- ris vapularunt: e$t enim veluti plumbeus ab$que $plendore vllo, cùm $anguis accurrit, nec exit, $ed $ub cute colligitur. Palearis, <MARG>Palearis.</MARG> qualis tritici paleæ. Splendidior $olùm e$t colos vrinæ bene valentium corporum. <MARG>Flauus. Aureus. Luteus.</MARG> Flauus, qualis maturis a$tris. Aureus parum differt à flauo, e$t tamen longè $plendidior. Inde luteus, qualis ouorum vitellis, quæ lu- tea etiam $olemus vocare. Splendidior e$t eo croceus, ac paulò rubicondior. Quo flam- meus à flamma dictus, vt à croco croceus, longè clarior e$t. E$t purperæ no$træ color <MARG>Croceus. Flammeus. Purpureus. Subrubens.</MARG> purpureus, rubeo clarior. Nam rubro etiam $ubrubens proximus e$t. Hic qualis vino ru- benti clariori. Manife$tum e$t autem, quòd paulò dilutior & clarior aliquantò $anguinis venalis colore, qui propriè Rubens mere- tur apellari. Ex albo, rubróque mi$tis ro$eus <MARG>Rubeus. Ro$eus. Vino$us.</MARG> componitur, qui in <*>o$is, tum pueris ac puel- lis efflore$cit, ac etiam inter reliqua in cera- $iis fructibus. Vino$us qualis amethy$to gem- mæ, non à vino dictus, $ed ab acinis vuarum <MARG>Puniceus. Viridis.</MARG> originem traxit. Rubens pallidior, qualis floribus mali punici, puniceus vocatur. Viri- dis, qualis in pratis veris tempore antequam floreant: atque $matagdus gemma hunc, cùm nobilis fuerit, pulcherrimè exprimit. <MARG>Citreus.</MARG> Citreus, à citro $eu malo medico non valde <CB>maturo, ex viridi, & palear<*> intermi$tus. Pra$$ius, à pra$$io, quod marrubium vocant, <MARG>Pra$$ius. Ærugino$us.</MARG> deductus, viridi paulò ob$curior. Cui ærugi- no$us aduer$atur, tantò viridi clarior, qua- lis in ærugine purgata videri $olet. Luridus, <MARG>Luridus.</MARG> venenis ac $erpentibus qua$i peculiaris, ex viridi & nigro intermi$tus, addito $plendo- re. Po$t hos $unt ob$curiores: Ceruleus, à <MARG>Ceruleus.</MARG> cera, $imilis tranquillo mari, qui etiam Ve- netus $olet appellari. Et cœruleus à cœlo de- <MARG>Cœruleus.</MARG> ductus, qualis in $aphiris electis: vocabimus hunc & cœle$tem, & cyaneum. E$t & lapis huius nominis quo vtuntur pictores, $apphi- ro in totum $imilis, ni$i quòd nec nitet, nec e$t per$picuus. Ferrugineus à ferrò, quod ru- <MARG>Ferrugineus. Pullus.</MARG> biginem contraxit. Et pullus: hic terræ quàm nuper vomere vertit agricola, $imilis, ferru- gineóque ob$curior: neuter autem eorum nitet. Melongeneus, qualis ad vnguem car- <MARG>Melonge- neus.</MARG> cinomatibus, à fructu herbæ qui eius coloris e$t, $ic appellatus. Sunt igitur colores princi- pales quatuor, albus, rubens, viridis, & ob$- curus. Statuemus autem & $eptem pò$t, iux- ta Ari$totelis $ententiam. Sed iam deillo- <MARG>Colores om- nes ex tribus con$tant.</MARG> rum cau$is dicendum e$t. Generantur colo- res omnes ex tribus: primùm quidem $ub- iecta materia: inde luce, $eu potius lumine, quod ei mi$cetur, & medio. Nam vi$a per vi- ride vitrum, aut in vmbra arborum, viridia per$æpè videntur, cùm tamen non $int. Alia etiam e$t rei $pecies per aquam aut cry$tal- lum vi$a, quàm per aërem. Lumen quoque colorem mutat pro $ui magnitudine, vt co- lumbæ collo, quod diuer$is coloribus pro lu- cis varietate nitet. Res etiam etiam per $e $ubiecta colorem à propria mi$tione expo$- cit: quoniam neque calx nigra vllam ob lu- cem fiet, neque carbones albi. Hoc autem qua$i contingit, quoniam potentia aut actu lucem quandam retinent. Potentia quidem, vt viridis: actu autem, vt niueus. Sunt autem colores qui multum luminis retinent, niueus, argenteus, aureus, candidus, viridis, puni- ceus, purpureus, & vino$us: qui omnes fer- mè in ip$a iride, $i rectè eam con$ideremus, $pectãtur. Facilè aut&etilde; e$t $ingulos colores, qui <MARG>Colores mul- tum lucis $e- cũ habentes.</MARG> multum lucis continent, explorare. Vrceum aqua plenum Soli expone, & quotquot ge- nerantur colores, omnes hi multum lucis continent. Rur$us, qui in rebus nitidis $pe- ctantur, vt auro, argento, & aqua, qui colos communis etiam e$t cry$tallo, vitro ac $pe- culis. Ergo argenteus fit ex cinereo, cùm multum lucis exceperit: $icut niueus ex al- bo multo lumini mi$to: & puniceus ex ni- gro multa luce pleno, vt in pruna. Purpureus, cùm album ob$curum radiis mi$cetur Solis, velut in aurora. Vino$us è puro, nec diluto nigro aëri ac $plendori immi$to. Hic tamen inter lucidos colores minus retinet lucis. Aureus è flauo multa pura luce referto con- $tat. Viridis fit duobus modis, aut humido multo $en$im excocto, vt in arborem foliis: vel cùm humidum nigrum vlterius coqui- tur, vt cùm aquarum $tantium nigra $uper- ficies, aut terra $ub impluuiis nigra facta vire$cunt. Cùm verò vire$cit aliquid, maio- re calore aër & lumen admi$centur. Can- didus ex albo fit puro mediocri luce con- $per$o. Aqueus ex mediocri luce per$picui- <PB N=430> <CB>tate: per$picuum autem actu nullo colore con$tat. Si ob$curitas quædam aqueo adiun- gatur, fit cœle$tis, vel cœruleus color: vt in cœlo. Quidam colores luminis videntur e$$e experteas, quia in rebus $unt nitore ca- rentibus: vt liuidus, ater, & ferrugineus. Ater e$t niger, omni $plendore carens, vt atra- <MARG>Lace<*> co- lor.</MARG> mentum & carbo. Pramnius (vt dixi) cùm $plendet, niger communis e$t illis. E$t colos nomine carens, qualis in lacca rubeus ob- $curus, hunc lacc<*>um vocabis. Quidam co- lores lucem modò admittunt, modò non ha- bent, vt cœruleus & pra$$ius. Albus fit, cùm humida exare$cunt, vt folia: vel $i $itum contrahant, vt panes, & pili in $enibus, & <MARG>Canic<*>i cau$a.</MARG> in morbis, & generaliter in debilibus. Nam & capræ, & boues hoc colore habentur vi- liores atque imbecilliores nigris aut ferru- gineis. Canities enim fit, cùm humidum putre$cit, & ob putredinem rare$cit, & ob raritatem aër ingreditur. Declarauimus au- tem $uprà, putredinem non fieri in $itu per- fectam, $ed quòd à frigido moderetur. Fiunt & alba à $icco nimio, vt in calce, o$$ibú$que combu$tis. Quædam etiam alba fiunt humi- do non concocto, vt o$$a & radices. Item medullæ quædam, vt $pinæ, & cerebrum, & <MARG>Atramentum pro typis.</MARG> o$$a. Niger fit adu$tione aërei, vel terrei hu- midi: aërei quidem, vt atramentum pro typis, quod fiat fumo olei $eminis lini: tum verò carbones & fuligo, terrei. Fit & nigrum exclu$o omni aëre ob terram & aquam mi- <MARG>Cur aliqua animalia na$cuntur cum pilis ni- gris quæ æta- tis $ucce$$u de$inunt e$$e nigra. Cur nulli animali pili virides.</MARG> $tam, vt $ub impluuiis vmbro$is. Hæ igitur $unt colorum cau$æ, quibus facilè e$t intel- ligere, cur animalibus non paucis color pi- lorum nigrior $it ab ortu, quàm ætate pro- cedente: quoniam calor in vtero magis ef- ficax fuerat, & humidum pinguius, quod temporis $ucce$$u dilutum e$t aqueo. Indi- cio e$t quòd ab ortu, nulli animali fiunt pili nigri, inde tempore procedente, rufi aut fla- ui. Nos quidem, vt mater retulit, cum capil- lis cra$$is ac nigris prælongis nati $umus. Sed cur nullis animalibus pili virides, neque capilli non etiam purpurei, aut vino$i? Quo- niam pilus cùm $it den$a & cra$$a $ub$tan- tia minimè lucis e$t capax: hi autem colo- res multa luce indigent, vt demon$tratum e$t. Fiunt tamen aurei capilli, quia rari & flaui $unt, concipiúntque lumen, præ$ertim $i $æpius lauentur. At aureus colos fit flauo illuminato. Sunt autem colores principales, albus, croceus, purpureus, puniceus, viridis, cœruleus, niger. Fiunt autem diuer$is ex ma- <MARG>Colorum materia.</MARG> teriis, $ed metallica diuturniora, $æpius etiam viuaciora: albus ceru$$a, rubeus cin- nabari, cœruleus cyaneo lapide <I>(</I>lazuli vo- cant vulgares) flauus auripigmento, niger <MARG>Purpura qu<*> $it & qualis fue- rit.</MARG> terra eius coloris, viridis ærugine. Olim purpureus fiebat è $anguine muricis pi$- pis. Erat hoc purpuræ genus $plendidum valde, & regibus familiare, longéque aliud à no$tro, quod cum cocco fit. Virgil. <Q><I>Tyrióque ardebat murice læna.<LB></I></Q> <P>Non totus $anguis huius conchæ ap- tior, $ed qui in faucibus tantùm colligeba- tur, & à viuente animali: cum vita enim $plendor, & gratia $ucco peribat. Concha turbinata, intus rubens, exterius qua$i $pi- culis $par$im munita, in mucronem de$init. <CB>Africa cœruleam olim mittebat, Tyrus ru- bentem: nunc periit v$us, nec $atis $cio cur. Bonum e$$et, $i reuocaretur: precio- $ior enim & pulchrior tinctura quam coc- cus. At de cocco dicemus in plantarum hi- <MARG>Cur cum $ol $it maior ter ra, non tam&etilde; radios & vmbras re- ctas vbique mittat.</MARG> $toria, nunc ad $ermonem de lumine redea- mus: illud in dubium vertentes, cur $cili- cet cùm ex toto Sole iam radios procedere dixerimus, Solémque ip$um terra longè maiorem, non vmbræ omnibus rectæ $int, & vndique etiam æ$tas $emper? At cau$a huius e$t, quòd quanquam radij ad perpen- diculum in terram deferantur, vt plana e$t (hoc enim confiteri nece$$arium e$t) haud tamen in centrum hi radij terræ diriguntur: vnde cùm rotunda $it non plana terra, ra- dij qui ad nos veniunt ex $itu rerum, quæ terræ incumbunt, ad perpendiculum non $unt con$tituti: vnde $olùm verticem, qua$i ex puncto Sol à parte Boreali tangit, vm- bras igitur au$trales efficere non pote$t. Facilè i$tud figura effinges, $i duos circu- los, alterum minorem, maiorem alterum, de$cribas. In minore autem à centro ductis lineis, paululum extra circulum ip$um pro- feras, quicquid extra fuerit, homines, plan- tas, turres & montes exi$tima, videbis quàm minimo $patio comprehendatur, quod ex vtraque parte radios à maiore circulo exci- pere pote$t: ergo $olùm hi, qui per dimi- diam partem, id e$t, per $tadia trecenta quin- quaginta, quæ Soli è directo $ubiicitur, vm- bras habebunt rectas. <P>Dubitabit autem aliquis quoniam par- tem Ptolemæus 500. $tadiis definit, alij 700. Hoc autem contigit, quoniam Ptolemæus iter rectà definiuit, Erato$thenes autem, commune. Sed vt ad propo$itum redeam, <MARG>Curnon vbi- que $emper æ$tas.</MARG> quæri etiam $olet, cur non vbique æ$tas $it, cùm vbique $uper planum terris radij ad perpendiculum incidant. At dices, non ad perpendiculum $unt: non enim ad cen- trum terræ tendunt. At id non $ufficere vi- detur, cùm ratio reflexionis ex hoc robur (vt o$tendimus) accipiat, quòd radius in $e redeat: at magnitudo terræ hoc facit: nam & plana $pecula ad perpendiculum refle- ctunt, $i $upina in terram ponantur. Verùm hoc non e$t, imò aliò radij reflexi tendunt ad aduer$am Solis partem. Quomodo igi- <MARG>Quomodo plana $pecu- la vt reddãe radium per- pendicular&etilde;, debeant col- locari in $ol<*>.</MARG> tur à planis $peculis ad perpendiculum fiet reflexio? Cùm $ic Soli fuerit expo$itum, vt illius $uperficies $i protracta quantum ve- lim intelligatur, $emper æquidi$tet $uper- ficiei planæ Solem contingenti in puncto, per quam producta ex centro Solis ad $uper- ficiem $peculi rectà tran$it. Finge igitur ex terræ centro lineas ad illius $uperficiem venientes planis orthogonias incumbere, intelliges ea plana nihil facere, vt radij ex Sole, quamuis maior $it longè terra, in ip$a plana $int orthogonij. Cùm igitur ad nus Solis radij, no$trámque planitiem ve- niant, nec ad perpendiculum centri ratione terræ, cùm in terræ centrum non tendant: nec velut $uper erectam $peculi $uperficiem, cùm planum terræ $it in quod quæ ad per- pendiculum ex centro terræ cadat: nec pla- num hoc plano Solis æquidi$tare illi po$$it, in quod rectà è centro Solis ad perpendiculũ <PB N=431> <CB>venit, neutro modo etiam ad perpendicu- lum ad nos venient: igitur æ$tas non vbi- que erit. <MARG>Ædificia quæ multum excalefacere aër&etilde; po$$unt.</MARG> <P>Liquet autem ex his, ædificia po$$e fieri, quæ etiam hyeme non parum aërem exca- lefacient. Hæc verò non ad terræ centrum erecta rectè e$$ oportet, $ed vt Solem hye- malem ad perpendiculum excipiant. Itaque vt exemplum rei præbeam, $it habitatio no- $tra in A, $uper plano AF, quæ ad perpendi- culum è no$tro vertice ad centrum terræ AB quam con$tat di$tare ab æquinoctij circu- lo partibus 44. & media: ab hyemali igitur <FIG> di$tabit partibus 68. fiat igitur circuli pars quarta BCF, & fiat BC partium 22. ex his quibus BF ex nonaginta, di$tabit igitur pun- ctus C partibus nonaginta ab hyemali tro- pico: quare cùm Sol ibi erit, erecta plana aut caua cylindrica $uperficie A C, in meri- die radios ad perpendiculum excipiet. Fiat etiam arcus CE partium 47. & iuxta decli- nationem cuiu$que diei Solis de$cribantur partes, & moles AC retrò agatur: $icque to- to anno radios ad perpendiculum $tantes excipiet, vt ante tempus olera & fructus habere po$$is, reddatúrque iucunda man$io. <P>Iam his de cau$is intelligis non $olùm duplicem eorum, qui ad perpendiculum $tant radiorum rationem, $ed etiam vmbra- rum di$crimina, quæ qui- dem in omnibus mutantur corporibus ob $itum cor- <MARG>Sola $phæra $ita vmbrã non mutat.</MARG> poris, $ola $phæra exce- pta: nam illa eodem lo- co manens, luce etiam qui- e$cente eandem vmbram facit. At non $ic reliqua corpora, $ed virgæ $i $e- cundum radiorum Solis longitudinem extendantur, null<*> propemodum faciunt vmbram, ni$i quantam <FIG> ip$a virga habuerit cra$$itudinis. Si verò virga $ic $tatuatur, vt vmbra eius ad per- pendiculum $it $uper vmbram erectæ al- terius virgæ in plano, tunc erit hæc vm- bra media, æqualí$que ad vnguem ip$i vir- gæ, ni$i quantum ex elongatione à plano <MARG>Omnis cor- poris vmbra finitur.</MARG> terræ propter Solis magnitudinem illi de- ce$$erit: quod perexiguum tamen e$t: ita tamen perexiguum, quod omne corpus So- li expo$itum hac ratione vmbram finit in <MARG>Ratio cogno- $cendi pro- portionem <*>uiu$cunque $yderis ad $uam altitu- dinem.</MARG> tanta di$tantia, quanta e$t magnitudo di- metientis illius corporis centies ac nouies $umpta: talis enim proportio di$tantiæ So- lis à terra ad $uam, $cilicet Solis diametrum fermè. Ex quo patet, non ob$cura ratio co- gno$cendi proportionem altitudinis, cuiu$- <CB>cunque $yderis ad $uam magnitudinem. Nam cellocata $phæra notæ diametri in $ummo montis, videbis qua in di$tantia finiatur vm- bra, inde colliges eam e$$e proportionem al- titudinis ad diametrum $y- <FIG> deris, quæ e$t rectæ di$tantiæ inter locum finis vmbræ, & diametrum $phæræ. Cum igitur $uper virgam plano æquidi$tantem, quæ vmbram $ibi æqualem faciat, virgam aliam $uper, ad perpendicu- lum con$titues, ita quòd So- lis radius $uper eam rectè cadat, tunc maxima vmbra fiet, quæ à tali magnitudi- ne, & Solis tali $itu po$$it prouenire. Hæc autem non paulò maior erit ip$a virgæ longitudine. Contingítque hoc ob plani terræ inclina- tionem à $itu $uperficiei, in quam ex cen- tro Solis ad perpendiculum ductus radius cadit: reliquæ omnes intra hos terminos con$tituuntur, permi$centúrque magnitudi- nis & paruitatis cau$æ, vt ad hos $impli- ces $itus magis aut minus acce$$erint. Cæ- <MARG>Seu radij ex centro $olis, $eu terminis eius etiam prodeant, vmbræ erunt eædem.</MARG> terum $eu ex centro $olo Solis, $eu ex toto ambitu radij dirigantur quodlibet opacum quantumcunque magnum, æqualem facit vmbram, $i iuxta $itum ad perpendiculum $teterit $uper $uperficiem, <FIG> quæ ex centro Solis ad per- pendiculum $tat $uper pla- num, illud diuidens iuxta totam inclinationem, nam radij ob di$tantiam opacum amplectentes æquidi$tantes, vtroque modo procedunt ex- qui$itè, $i ex centro ob in- finitam proportionem A D & A E ad D E, vel $i ex to- to $ole ob maximam pro- portionem C E & B D ad BC, aliquanto breuior fit in longa di$tantia vmbra opa- co: quoniam radij C E H & BDK minimùm ab æqui- di$tantibus differunt. Ita $eu $tatuas hoc $eu illud in illo $itu, vmbra $emper opaco æqualis e$$e videtur. <P>Verùm, vt ad Solis altitu- <MARG>Cur a$tra nos iter agentes $e- quantur, ri- pæ autem re- trò fugiant.</MARG> dinem, cæterorumque a$tro- rum reuertar, illud demirari contingit, cur a$tra omnia nos iter agentes $equi videantur, ripæ au- tem recedere à nobis ac retrò agi dum præ- teruehimur naui? Cau$a non ob$cura e$t, quoniam cùm a$trorum di$tantia ad to- tam terræ magnitudinem maximam ha- beat proportionem, locum $yderis progre$- $us no$ter mutare non pote$t: quod enim oculus non percipit e$$e, ac $i non foret, iam docuimus. Cum igitur $ydus, gratia exempli, nos præcedit cubiti magnitudine, cum per terna millia pa$$. proce$$erimus, cubiti magnitudine $ydus etiam præcede- re nos oportet videri: quoniam terna millia pa$$. cum $yderis altitudine an- <PB N=432> <CB>gulum nullum $en$ilem faciunt. Proce- dentibus igitur nobis, vt $emper nos videa- tur cubito antecedere, $ydus nece$$e e$t, vt nobi$cum moueri videatur: atque eadem ra- tione quæ po$t terga $unt, vt $equi videan- tur, pariter nece$$e e$t. At $i alium ambulan- tem in$picias, tu autem quie$cas, illa non moueri videbuntur. Verùm $ydera ob a$pe- ctus diuer$itatem, non eundum $itum oculi tui comparatione habebunt: nam aliqua vi- debitur po$t tergum reliqui$$e quæ ante erant, quod cùm in nobis ip$is contingere nequeat, $ed vt videamus $ydera $emper $ub eodem $itu loci, no$tri comparatione $ub quo prius fuerant, nece$$e e$t vt nobi$cum hac de cau$a venire videantur, ac nos perpetuò comitari. At in naui cùm quie$cere nobis vi- deamur, procedente autem naui, quæ ante erant, po$t terga relinquuntur: cùm igitur oculus motum percipiat, nos autem putat quie$cere, quia in naui quie$cimus, nece$$e e$t vt arbitretur ripas & arbores moueri ver$us nos, ac deinde po$t terga, contraria $yderum motus ratione. <MARG>Cur $ol & a$tra cũ cœ- lum in 24- horis <*>ircũ- eant, quie$- cere tamen videantur.</MARG> <P>Eadem de cau$a dubitare, $ed contrario modo, contingit, cur Solis radij, cùm totum terræ ambitum circumeat, & Sol cœlum, neque Sol tamen in cœlo, neque radij in ter- ra moueri videntur, cùm ip$i radij millies millena pa$$uum $ingulis horis, $i non plus, $altem procedant? De Sole cau$a e$t, quia circulus in quo circumfertur, haud magnus oculo videtur, ideo motus videtur: moueri autem non cùm $en$im procedat, & mini- mum $it $patium quod pertran$ire cernitur, & (vt clarius dicam) angulus quem facit $in- gulis momentis ob motum e$t in$en$ilis: igi- tur iuxta no$tra $uppo$ita, quæ antea docui- mus, Sol non videbitut moueri, nec vllum aliud $ydus eadem ratione. Obiicies for$an, quòd luna $i in terræ $uperficie circumfera- tur, celerrimè moueri videretur? at in cœlo velocius, & iuxta eandem proportionem mo- uetur? Sit igitur mota ex A in B, oculus C con$tat magnam e$$e proportionem ad DF. moueatur etiam aliquid eodem tempore ex D in G, $ic vt C $it in linea BF. Dico igitur, velocius motum videri ex D in G, quàm ex A in B. nam angulus ACB, paulò maior e$t <FIG> angulo AFB, quia ángulus CBF, e$t in$en$i- lis fermè, ob paruitatem CF. $i igitur pona- tur AFB, in$en$ilis erit & A C B. primum ergo quod depræhenditur $it angulus ACB, & arcus ACB, antea igitur in$en$ilis fuit motus. At quia C G e$t pror$us in$en$ilis comparata ad BC, & BG, erit angulus BCG qua$i rectus, igitur & angulus DCG per <CB>dicta primo elementorum D G igitur mul- <MARG>Propo$it. <*>3.</MARG> to maior quàm DC eò quòd D rectus e$t: erit enim D G C angulus æqualis fermè an- gulo A C B, quare D manife$tè videbitur motum in G, ac longè velocius quàm ex A in B. Ex hoc $equitur, quòd quanto al- tiora erunt, tantò minus moueri videbun- tur, tamet$i velocius verè & iuxta propor- tionem æqualiter mota videri debeant: nam linea ex C ducta ad punctum in linea F B, quo altius extendetur, minorem faciet an- gulum CBG: quare cùm F $it idem, minor erit ACB: BCG autem non augebitur, quia in$en$ibilis CG: ergo DCG augebitur, & linea D G comparata ad D C. Similiter <FIG> & in plano, quo magis procul mouetur ali- quid, eò tardius moueri videtur. Sint tres lineæ AB, BD, DE æquales, oculus in C, dico quod angulus ACB, maior e$t angulo BCD, & BCD angulo DCE. nam pro- portio D C ad DE, maior e$t quàm B C ad BD, quia BD & DE $unt æquales, & <FIG> CD e$t maior CB, & $imiliter CB e$t maior CA, quia angulus A e$t rectus, & CBD, & CDE obtu$i: igitur CD, maior CB, & CB maior CA. Cùm igitur angulus ABC $it maior BCD & BDC maior DCE, $e- quitur vt angulus ACB, $it maior BCD: & BCD maior DCE: igitur A B videbitur ma- ior BD, & BD quàm DE. Quòd $i motus $it per tran$uer$um, adhuc eadem lex manet: nam angulus ACB maior e$t angulo DCE, igitur linea A B maior videtur linea D E <FIG> Quòd $i eadem di$tantia recta, ac per tran$- uer$um aliqua moueantur, quod rectà mo- uebitur, velocius moueri videbitur: vt ex B in D, quàm ex A in B. nam cum duæ lineæ BC & BD æquales $int duabus lineis BC & BA, & anguli A, & CBD recti, erit ex dictis angulus BCA maior angulo B C D: igitur linea AB maior videbitur, quàm BD: quod propo$uimus. Sed $i motus $it ex puncto eo- dem, puta B rectà in E, tran$uer$im in D: dico quòd BD videbitur maior BE: $uppo$i<*>o quòd $int æquales: nam duæ lineæ BE & BD æqua- les $unt, & BC communis, & CE maio CD, igitur angulus DCB maior e$t BCE: quo- <PB N=433> <CB>niam DBC, e$t rectus, & CBE, obtu$us. Ve- rùm de radiis alia e$t ratio: etenim illi motu <MARG>Cur $olis ra- dij cum in 23. $erie ter- ram circum- <*>ant immo- biles vi- deantur.</MARG> $uo, angulum $en$ilem efficiunt in oculo, ideóque moueri deberent videri. Cur autem non videantur, cau$a hæe e$t, quia po$ita ter- ra, cuius centrum A, & plano eius <I>(</I> vt dixi) quod refert punctum D, $ed nobis ob ma- <FIG> gnitudinem e$t BC, & turris quæ ad perpen- diculum e$t $uper planum DE, & Sole in F, qui producens radium FEC, producit CD, cum autem Sol proce$$erit in G, producto radio GEK, relinquit vmbram KD, igitur cùm motus indicetur ex vmbra, Sol videbi- tur $olum pertran$i$$e ex C, in K, dum moue- tur ex F, in G: $ed $patium CK, e$t paruum, cùm $it comparatum ad altitudinem D E, quæ e$t parua: igitur cum $en$im moueatur, & tran$eat $olùm $patium CK, puta in quar- ta horæ $ingulo momento, nullum $patium tran$ibit quod angulum $en$ilem efficiat. Igi- tur videbitur ex illo $uppo$ito $æpius repe- tito, radius FC, dũ mouebitur $emper quie$- cere. Ponamus exemplum, cum Sol e$t in 7. parte Tauri hora circiter 19. cum quarta, vmbra æquatur gnomoni, 21. detracta quar- ta, dupla e$t: conduplicatur ergo vnius & di- midiæ horæ $patio. Ergo motus e$t iuxta gno- monis longitudinem, non Solis velocitatem. Verum dices, cur non videtur moueri radius? cau$am intelligo: quomodò verò tantum $pa- tij $uperet, nec moueri videatur, cau$am non intelligo. Con$tat enim $ub ortu occa$u vm- bras veloci$$imè maximi$que incrementis, aut decrementis variati. Sit igitur Sol occi- <FIG> dens C, planum GE, corpus erectum AB, fi- nis vmbræ <I>(</I> qui idem e$t cum initio radio- rum) E, corpus aliud erectum EF: in quo mo- tus vmbræ in$en$ilis $it, quoniam $olùm dum Sol occidit radij de$inunt illu$trare. Ip$i verò clari$$imi erunt, quando angulus CEF, rectus e$t. At ex puncto E, nulli dubium e$$e pote$t, quin in plano GAE, tum radij, tum vmbra prope Solis occa$um incredibili velocitate ferantur, quãtum enim punctus in $uperficie terræ è regione centri Solis mouetur, tanto <CB>magis nece$$e e$t vmbras promoueri. Sed quoniam in priore figura, $i F, ponatur in oc- ca$u anguli FAE, FEA, erunt qua$i recti ob paruitatem AE, & rationem trigonorum cir- culis in$criptorum iuxta arcum & chordam, vt vocant, erunt ergo anguli FC, lineæ, cum duabus è centro A, exeuntibus ad illam al- teram, quarum e$t AD, altera velut AK, fer- mè recti: ergo vmbra quæ $ubtenditur quæ- que maxima e$t, minima e$t. Igitur non fiet ille progre$$us maximus, ni$i DE, fuerit lon- gi$$ima, quod e$$e non pote$t in comparatio- ne ad AD. Alia cau$a e$t, quoniam quantò magis cre$cit AE, eò radiorum vis minuitur propter paruitatem anguli AEB: igitur nec vmbra, nec radius digno$citur: quamobrem in dubia luce, neque lux ip$a percipitur, ne- que multo minus vmbra quæ propter lucem digno$citur, nec vmbræ magnitudo etiam minus, nec tandem adhúcque minus vmbræ, vel radiorum motus. Dices rur$us, quomodo vmbra fiet infinita $tatim $i maxima parua e$t? coniungitur illa vmbræ rotunditatis terr&ecedil; quæ maxima e$t, & $ic è parua fit infinita in momento. Cùm verò nullum fuerit corpus in plano, veloci$$ima fit & lucis & vmbrarum diffu$io, $ed quia lux in vtroque crepu$culo (vtita dicam) dubia e$t, & $patium quod ab oculo illuminatum videtur exiguum, $tatim vtraque facta mutatione latet motus, vt in $ecunda cau$a demon$tratum e$t. <P>Dubium quoque e$t, cur hæc illu$tratio <MARG>Cur $olis ii- lu$tratio tre<*> mula videa- tur.</MARG> in terra $emper tremere videatur? & an ab corum quæ dicta $unt aliquid? Cau$a igi- tur e$t, quòd mouetur, nec moueri videtur, vt dictum e$t: medium igitur quippiam per- cipitur. Idem etiã & ex ambigua vi$ione, ter- minus enim vmbræ & luminis, neque vmbra e$t neque lux, tremere autem exi$timantur quæcunque, an moueantur incertum e$t, hoc autem ob cau$as dictas. Sed cur non in horo- logio index? Quoniam non e$t is motus ob tarditatem vllo modo $en$ilis: quæ autem tremere videntur, non adeò tardè moueri oportet, vt omninò quie$cere videantur. <P>His cognitis maius quippiam $uccedit, quo humana $ubtilitas altitudinem omnium $yderum tam facilè metiri docuit, vt nemo tam in promptu domus $uæ partes habeat. Cum enim in figura motus Solis altitudo F, nota fuerit, $eu plani$phærio, $eu armillis, alióve in$trumento, aut tabulis, ea detracta ex 90. partibus habebimus angulum FAD, $ed angulus CED, ratione & men$ura notus e$t, $eu C, terminus $it vmbræ, $eu oculus: igi- <MARG>Lib.1. propo- $itione 23.</MARG> tur angulus FEA, notus, quare ex traditis ab Euclide in elementis, angulus F, & ratio FE, altitudinis ad AE, dimidium dimetientis ter- ræ, quo$t $uperius quantum e$$et, demon$tra- uimus. E$t enim quinquies M. pa$$. millia. Virga autem DE, habere debet circulum in imo chalybèum, cui in$i$tat orthogonia: tum & planum ad vnguem inferna parte circulũ e$$e, vt cùm applicetur plano, intelligas an illud verè planum $it, habeat & $uperius à quatuor lateribus plumbea perpendicula: & notæ $it magnitudinis à $ummo verticis v$q; ad imam chalybei circuli $uperficiem. Cùm igitur virga fixa circulo tenus illóque hæren. te vndequaque plano etiam perpendicula <PB N=434> <CB>adhæ$erint virgæ, tunc planum illud, & verè planum e$t, & tale in quod ducta ex centro terræ linea perpendicularis e$t, & hoc planum ad altitudinem $umendam ido- neum e$t. Quòd $i vel dum hæret circulus pla- no perpendicula non hærent, aut dum hæ- rent perpendicula, circulus ab aliqua parte planum non tangit, planum illud non e$t <MARG>Syderum magnitudo quomodo fa- cilè digno$- catur.</MARG> idoneum. Quare $i velis hac cura carere, virgam tabulæ planæ & leni magnæ ad per- pendiculum infige, & tunc vbicunque tabu- lam collocaueris, vt perpendicula tangant virgam, opportunum tibi planum inueni$$e per$uadeto. Quòd $i magnitudinem po$tmo- dum $yderis etiam $cire libeat, ex vmbræ fine ( vt dixi $uperius ) cùm iam altitudinem noueris potes inuenire. Verum, quia $cire hunc vmbræ finem e$t opero$um, & non omninò leue, tũ maximè in aliis $yderibus à Sole & Luna, hoc alia via facillimè a$$eque- ris. Sume in plani$pherio dimetientem $yde- ris, quem duplica & ei decimamnonam par- <CB>tem adde, & cum hoc diuide $emper $eptem millia & ducenta, & numerus proueniens e$t proportio altitudinis ad dimentientem $y- deris. Cùm igitur altitudinem $yderis iam cognitam habeas, & proportionem altitu- dinis ad dimentientem, palàm e$t dimentien- tem cognitam e$$e. Velut ponamus dime- tientem $yderis minuta nouem cum dimidio, duplicabo hæc, & fient minuta decem & no- uem: quibus addam $emper partem deci- mam nonam, ob magnitudinem dimetien- tis in tabula, & fient minuta viginti: diuido $eptem millia ducenta. & $unt minuta dime- tientis, & exeunt trecenta $exaginta, & ideo manife$tum e$t ex hoc, dimetientem eius $y- deris e$$e $uæ altitudinis partem trecente$i- mam ac $exage$imam. Ergo quantum vtili- tatis præbeat, & quàm $ubtilis $it contem- platio radiorum, ex his omnibus patet: à cæteris autem men$uris, vt de quibus tra- ctauerim in lib. 12. perfecti operis, nunc ab- $tinebo. <FIG> <C>LIBER QVINTVS,</C> <C>De Mi$tione & Mi$tis imperfectè, $eu Metallicis.</C> <CB><P>HACTENVS igitur quinque fermè partes totius operis $unt ab$olutæ, $cilicet de principiis occultioribus, materia, forma, vacuo, corporum vnitione pri- mo. De elementis $ecundo, quoniam prin- cipia e$$ent integra, ab$oluta & manife- $ta. Tertio de cœlo. Quarto de lumine & luce. Quintam partem, quæ e$t de his quæ apparent, non plenè ab$oluimus, cùm mul- ta de$int, quæ ad aures & alios $en$us, tum mentem & etiam ad oculos pertinent. Nunc igitur de mi$tis agendum erit: nam mi$ta primis illis indigent, tum elementis de cœ- lo, & lumine, lucéque, propterea de illis primùm tractauimus. Indigere autem mi$ta ip$a cœlo, & quantum cœli con$titutio in hæc po$$it inferiora, manife$tis argumentis depræhendere licet. Nam farina quæ Augu- $to men$e è frumento in mola confecta e$t, toto anno apud nos $eruari $olet incorrupta. <MARG>Lunæ pro ze- tho confici&etilde;- do, & farina con$eruanda ob$eruatio.</MARG> Et zethum quod Martij luna fit, ferunt du- rare toto anno cum æ$tate diebus 20. hyeme duobus men$ibus maneat incorruptum. Re- ferunt Gedanen$e zethum in decem annos, nonnunquam in viginti perdurare, nec ace$- cere, nec muce$cere, quod aqua Martia con- ficiatur: alia cau$a e$$e pote$t, quòd Martio men$e $emina adhuc viuunt lupi $alictarij, humidum autem tunc planè con$umptum e$t: maximè enim di$tat à tempore, quo collectum fuit $emen illud, ob id efficacem & minimè humidum biriam $eu cerui$iam ( $ic enim vocant Germani zethum ) effi- cere pote$t. Efficax e$t tunc $emen, quo- <CB>niam $oleat eo tempore pullulare. Infini- <MARG>Vergiliarum herbarum mirum. Plin. lib.18 cap.27.</MARG> ta $unt huius rei experimenta: nam Ver- giliæ herbæ cum $tellis eiu$dem nomi- nis oriuntur & occidunt. Sed illud $o- lum repetere cogor, mi$ta hæc omnia, $olo duntaxat homine excepto, terra & aqua, & cœle$ti calore con$tare. Ho- rum pars $ub terra latitat, alia in vndis, alia verò $upra terram: nunc autem de his quæ natura latitant, dicere propo$itum e$t. <P>Quæcunque igitur mi$ta $ub terra, aqui$- <MARG>Genera om- nia eorum quæ $ub ter- ra lat&etilde;t qua- tuor e$$e de- mon$tratur.</MARG> ve $unt motus expertia, in quatuor genera diuidunt, terras, $uccos, lapides, metalla. Non po$$e autem plura e$$e, hoc o$tendi- tur argumento: nam vel lique$cunt, & re- deuntia in propriam formam dura manent, & hæc metalla vocantur. Nihil enim aliud e$t metallum, quàm quod lique$cere pote$t, & cum redit, durum manet. Durum autem duobus modis intelligo, quod non facilè ce- dat, nec facilè frangitur: tale autem omne manife$tum e$t quod duci pote$t: vnde bitu- men ducitur, & non re$i$tit: cry$tallus re$i$tit, & melius $tibium, $ed non ducuntur, ideo percu$$a facilè fraguntur. Quod verò lique$- cit, & dum redit, durum non e$t, $uccus voca- tur. Quod omninò non lique$cit, vel du- rum e$t, & vocatur lapis: vel molle, & facillimè in minima tran$iens, & vocatur terra. <P>Præter hæc tamen quatuor, permi$ta ex <MARG>Compo$ita corpora 11. $unt gene- rum.</MARG> his $unt alia plura genera corporum. Quòd $i rectè qui numerare $ciat, vndecim, nec plura e$$e comperiet. Simplicium exempla <PB N=435> <CB>$unt, $ucci $ulphur, lapidis cry$tallus, terræ Lemnia, metalli argentum. Compo$itorum autem exempla $uo loco referam, ne inuti- liter repetere multa cogar. Simplicium au- tem nece$$aria exempla fuêre, quia non de omnibus primò $um tractaturus: nam quæ- cunque $olida manent, perfecta voco, vt metalla & lapides, de quibus po$teriùs di- cturus $um molliora autem, imperfecta, tum mi$ta, tum $uccos, & terras appel- lo, quæ metallica nuncupabo omnia, ad<*> differentiam lapidum & metallorum. De metallicis igitur nunc primùm dicere aggre- diar, à terrarum generibus initium ducens. <MARG>De terrarum di$crimini- bus.</MARG> <P>Terrarum itaque genera $unt, vel colo- ribus vel odore, vel v$u di$tantia. De his quæ v$u di$tinguuntur generaliter $uperius dixemus. De aliis autem quæ colore di$tin- guuntur, etiam ab$oluta e$t di$putatio: $u- pere$t vt de v$u quarundam dicamus, tum etiam de odore. Odoratæ terræ $unt, quæ <MARG>Terra bene olens.</MARG> malè olent frequentes. Sunt enim omnes quæ olent, metallicis partibus commi$tæ. Refert tamen Agricola, Mariæbergi in Saxonia, dum ex argentaria fodina diuorum Seba$tia- ni & Fabiani, coram Henrico Saxonum Principe erueretur argentum, tam fragran- tem odorem erupi$$e, vt Princeps exclama- uerit, Calecutum ade$$e: e$t enim ea vrbis <MARG>Va$a omnia iucundi odo- ris qui tam&etilde; à cibo $it alienus, cibos reddunt in- $uaues.</MARG> Indiæ, quæ odorata omnia mittit. In Mala- cha quoque orientalis Indiæ portu va$a fiunt è terra odorata valde, quæ tamen vili$$imo venduntur pretio ob copiam. Aut for$an etiam, quia magni omnes odores quantum- cunque boni, rerum tamen quæ e$ui aptæ non $int, cibos reddunt in$uaues, ac qua$i examinant. Cibi enim iucundi $unt proprio odore & moderato: hic ab externo tractus ac euictus exhalat: quò fit vt rem relinquat in$ipidam & in$uauem. Experiri licet hoc torta in cupre$$i va$e recondita, vel $i thus <MARG>Terra malè olens.</MARG> addatur. Alia verò gratiam addunt. At mali odoris frequentiora $unt exempla, adeóque odores hi praui $unt, vt etiam $æuiant. An- næbergi enim in fodina argentea, cui nomen erat Corona ro$acea, vt idem refert, duode- cim homines repentè $unt $uffocati: vnde relicta e$t magno metu, ne dæmones mali illam inhabitarent: hoc enim illis per$ua- $um, cum ex odore terrarum, aut lapidum hoc contingat: nam receptus in cerebro pro- tinus examinat: mirandum, $ube$$e plera- que fœda in terræ vi$ceribus, velut & ani- <MARG>Quid $ub terra.</MARG> malium $tercora. Sed non $olùm fœda, verum & cuiu$cunque generis $unt materiæ $ub illa <MARG>Terra Bri- tannica.</MARG> varij v$us. Vt olim in Britannia ex puteis ter- ra candida effodiebatur, non minus centum pa$$ibus profundis, ex aqua po$tquam argen- tum detraxi$$es, in$per$i agri adeò fœcundi reddebantur, vt $emel in vita in$per$i$$e $uffi- ceret. Itaque omnis terra quæ latet, velut & hominum vi$cera, alicui v$us e$t. Sed nos ha- rum rerum inqui$itionem, partim ob igno- rantiam, partim ob auaritiam negligere $ole- mus. Sunt vbique, dico etiam in vrbibus, ne- dum agris, lapides in terra varij, varijque v$us terrarum genera, tum varij coloris me- tallica pleráque: $ed non in mõtibus tantùm quærimus. Indicio autem e$t $ic e$$e, cum qu&ecedil; olim terræ infœcundæ haberentur, vt Ger- <CB>mania, argenti nunc $it feraci$$ima: aliæ de- $ierunt po$tquam feraces fuerant. Cau$a e$t, <MARG>Dies multa detegit, alia occultat.</MARG> quod cum vbique metalla, & lapides, & $ucci $int, temporum $ucce$$u terra euane$cente deteguntur, alia cre$cente occultantur, vt re- ctè videatur dixi$$e Anaxagoras, qua$i in om- nibus e$$e omnia, verùm in montibus præter copiam, hoc e$t, vtilitatis, quæ aquæ ad hu- miliora loca, $i quæ occurrant, facilè deriuan- tur. In agris autem aquam quæ $ub terra ma- <MARG>De aqua $ub terra.</MARG> nat, cùm exigua $it, exhauriendo $iccabimus prius, inde muro aut $axis loca, ex quibus ma- nat, impediemus atque ob$truemus. Siçque <MARG>Cuniculi $ub aqua.</MARG> cuniculos ad euertenda oppida etiam $ub aqua effodiunt, & fo$$as ip$as fodiendo $ub ip$is $uperant. Alio modo per circuitus dedu- cta aqua, vt etiam apud Herodotum Cyrus docetur à Crœ$o flumina exinanimus, rur$us tamen in priorem alueum inferius deducen- tes: eodem modo etiam $ub terra fluentes ri- uulos aliò auertere licebit, in eo$dem rur$us deducentes, vt $ic effodere infra aquam po$- $imus. Sunt & loca humiliora, in quæ tradu- <MARG>De aqua quæ $ub ter- ra pa$$im, inuenitur.</MARG> cimus quandoq; illam, non amplius reducen- tes: quo præ$idio in montibus maximè vti conceditur, ob loci altitudinem. Nam aqua quæ pa$$im $ub terra inuenitur, neque admo- dũ profunda, nec æqualis, nec continua exi- $tit. Quòd profunda non $it, o$tendunt muro- rum fundamenta & ædium, quæ plerunque ad terram quæ $ub aqua e$t, pertingunt. Quòd non æqualis $it altitudinis, diuer$itas profun- ditatis puteorum declarat. Quòd non conti- nua, $ed frequ&etilde;tibus riuulis deriuetur, facilè e$t intelligere, cùm duorum puteorum aquæ vix $enis pa$$ibus di$tantium admodum $a- pore, & $alubritate di$$ideant. Deducuntur <MARG>Cur riuuli aquarum obliqui.</MARG> autem riuuli non recto tramite, $ed & ple- runque tortuo$i, vel ob alterius aquæ occur- $um, vel ob lapides media in via con$titutos, vel quia cauitatem quandam in quam com- modius confluant aquæ inuenerunt. Ergo $i $ub ea fodere libeat, liceat (vt dixi) tribus mo- dis, tetrá$que diuer$i generis, lapides, metal- la, $uccos, ac reliqua huiu$modi inuenire. <P>Sed ad terrarum rur$us v$um deuenio. In Valdeburgia Germaniæ, argillæ genus e$t den$um ac pingue, tenui$$imæque $ub$tan- tiæ, quod nec ignibus læditur, nec liquo- res $orbet, nec exudat. Videntur enim fi- <MARG>Va$a figuli- na optima.</MARG> gulinorum va$orum e$$e hæ quinque laudes, vt $int leui$$ima, vt non $orbeant, vt non exudent, vt non facilè frangantur, vt ignibus re$i$tant. Mirum quàm parua diuer$itate, quòd va$a $ua ignibus non frangantur, Flo- rentini in condiendis cibis commodi a$$e- quantur: Mediolanen$es non: fiunt tamen vbique, $i quis rationem $ciat conficiendi optima, $cilicet è terra illa quæ ad figulina va$a pro liquandis metallis conficienda in v$u e$t. Terra autem illa è lapide metallicam partem continente fit. Quis enim dubitet, va$a quæ $u$tinent auri & argenti liquati vim, coqu&etilde;dis cibis non $ufficere? Itaque mi- hi ex tali terra lebetem pro v$u paraui, æter- nam propè rem, ni$i concutiatur: nam ab ig- ne nihil patitur. Manife$tum e$t igitur, quòd tenuem oportet e$$e argillam, imò tenui$- $imam, & natura leuem ac pinguem. Hoc genus $i bene $ubigatur, ac diu, va$a efficit <PB N=436> <CB>myrrhinis proxima. Sunt autem myrrhina, ea, quæ hodie vocantur Procellanæ, dicen- <MARG>Lib. 37. na. tur. hi$tor. cap.2.</MARG> te Plinio: Oriens myrrhina mittit: inueniun- tur enim ibi in pluribus locis, nec in$igni- bus, maximè Parthici regni, præcipuè ta- men in Carmama. Humorem e$$e putant, $ub terráque calore den$atum. Amplitudine nu$- quam paruos excedunt abacos, cra$$itudine rarò quanta dictum e$t, nece$$aria va$i po- torio: $plendor his $ine viribus, nitórque ve- rius, quàm $plendor. Sed in pretio varietas colorum, $ubinde circumagentibus $e macu- lis in purpuram, candorémque, & tertium ex vtroque igne$centem, veluti per tran$i- tum coloris purpura rube$cente, aut lacte cande$cente. Sunt qui maximè in his lau- dent extremitates, & quo$dam colorum re- percu$$us, quales in cœle$ti arcu $pectantur. His maculæ pingues placent. Tran$lucere quicquam, aut pallere, vitium e$t. Item $a- les, verrucæque non eminentes, $ed vt in corpore etiam plerunque $e$$iles. Aliqua & in odore commendatio e$t. Ergo quis non videt figulina hæc e$$e, & eius generis, quod (vt dixi) hodie Procellanas $olemus appella- re? con$tant enim & hæc, ex $ucco quo- dam $ub terra den$ato, & ex Orien- te vehuntur. At no$tra pallidiora $unt, & odore carent, & quæ ex his etiam tran$lu- cent, magis probantur, folii$que ac imagini- bus placent, nullúmque purpuræ ve$tigium: quæ omnia videntur ab antiqua myrrhina di$$idere, verùm temporum varietas & opifi- cum, tum v$us, hoc pepererunt. Nam pre- tium fecit copiam, dum multitudinem auge- re $tudent: cùm verò materia dee$$et nobi- lior, aliam $uppo$uêre: inde excogitata pi- ctura, re$arciendæ vtilitatis cau$a, ita honos, ac $ynceritas va$is dece$$it. Aut enim vilior materia, aut non eadem, vel omninò impu- rior, aut non adeò elaborata, aut va$a ip$a ante tempus eruta, ob lucri cupiditatem mo- ræ impatientibus: vtcunque res $e habeat, & pretium, & locus, & materia, & modus quo fiunt, eadem e$$e docet hæc myrrhinis. Nunc longo Indiæ tractu fiunt, maximè apud Chinam: hi olim Seres, vt alibi dictum e$t. Fieri dicuntur ex conchyliorum, atque ouo- rum corticibus, $epeliuntúrque con$tanti fama in 80. vel 100. annos, qua$i hæredi- tatum loco. Inde eruta obducuntur vitro ne combibant. Succi autem quibus cortices ex- cipiuntur, non $atis noti $unt. Pinguntur etiam antequàm vitrum $uperaddatur. In- certum e$t an excoquantur, ob nitorem ac duritiem. Maiora in pretio $unt, $ed multum ab antiquis degenerant. Et quamvis ita $it, non tamen minus e$t $uperbum his cœnare, quàm auratis, atque argenteis va$is, $eu quòd raritas, & labor ea commendauerint: $eu quòd con$tans fama $it, non ferre ve- nenum. Atque huic & Lemniæ maior no- bilitas inter terrarum genera, aut argilla- <MARG>Lemnia terra.</MARG> rum. Lemnos in$ula no$tri maris e$t: mons qui eam gignit, nec lapidem habet, nec arborem, vtilis cruentis fluxibus, & vlce- ribus, $ed magis venenis. Ob id arborem non alit, quoniam $icci$$ima e$t: nec in lapi- dem coit, quoniam adeò e$t tenuis $ub$tan- tiæ, vt non excipiat aquam, $ed potius ab <CB>aqua excipitur. Habet & pinguedinis ali- quid, qua venenis re$i$tat. Manife$tum verò ex his, quoniam arte talem efficere po$$u- mus: vt $i argillam communem diu contun- damus, ac aquâ in aqua $cordion & iunipe- ri $emen incocta $int, a$pergamus, in tu- muló$que formemus, denuò etiam tund&etilde;tes, in$per gentes, ac in tumulos cogentes, ac $ic- cantes. Feret vtique temporis iactura com- modum, & $arciet. Nam Lemniæ $phragidis pretium e$t pro auri pondere, adeò creuit in immen$um res vili$$ima, vbi de$iit ob rarita- tem e$$e communis: intercepta enim ambi- tione principalium medicorum, qui regi O- rientis a$$i$tunt, nobilior haberi cæpit. Nec tamen olet, hoc enim rarum e$t terris, atque aquis omnibus. Nam vt benè oleant, tenui <MARG>Cur terrara. rò benè oleat.</MARG> humido, ac bene concocto opus e$t. Aquæ humidum bene concoctum e$$e non pote$t, quòd plurimùm $it terræ, quòd non $it te- nuis. Odor (vt dixi) $uauis non e$t: admi$tis <MARG>Aquæ cur ce- leriter odor&etilde; bonum amit- tant.</MARG> tamen quibu$dam, contingit terram, aut aquam bene olere. Quamobrem manife$tum e$t, terram & aquam etiam$i bene oleant, breui odorem amittere, vt contingit aquæ ro$aceæ, & magis violaceæ. Terræ igitur, & aquæ maxima pars odore caret, ma- gna e$t etiam quæ grauiter olet, minima quæ bene. <P>Proxima Lemniæ e$t Armenia. Hæc ve- <MARG>Armenia terra.</MARG> rius Samia e$t, quàm Armenia: nam non ex Armenia, $ed propius aduehitur. Nec ta- men Lemnia e$t. Samiæ autem de$criptio- ne Galeni ad vnguem re$pondet: nam $ub- rubra e$t, & egregiè $iccat: ob id pe$tilen- tibus morbis & tabi illi quæ vlcere pulmo- nis prouenit, $alutaris. Nam & ob eandem <MARG>Gemmæ cur in pe$te vti- les.</MARG> cau$am carbunculi, $maragdi, $apphyri, hyacinthi, margaritæ, corallique vtiles $unt in pe$te, quòd vehementer $cilicet $iccent: verùm vt minus Armenio luto id agunt, ita $piritui vitali reparando $unt vtiliores lapides. E$t igitur Armenium lutum $icci$- $imum, ac moderatè frigidum, minimè acre, $ed tamen tenui$$imum. Ob id etiam venenis erodentibus $alutare, vt cantha- ridibus: item putrefacientibus, vt marino lepori. <P>E$t & Apuliæ lutum rubrum, & Armenio viribus non ab$imile, eò tamen longè im- becillis. Quid tamen prohibet, ne meliùs reddatur etiam Armenio? Elue igitur Apuli- <MARG>Modus fa<*> di lutum ar- meniũ artifi- cio$um natu- rali præ$tan- tius.</MARG> cum lutum, repurga ab arena, inde diligen- ter $iccatum aceto accerrimo, & olei par- te $exta excipe, vt in formam pultis redi- gatur. Sepelies autem humido loco in mul- tos annos. Ergo aduer$us venena medicam&etilde;- ta tum vermes hac ratione conficies, terra argillacea puri$$ima, oleo, aceto, $cordio, iuniperi $emine, gentiana, diptamo, con- tundendo diu, inde $epeliendo in multos annos. <P>Quæret for$itan aliquis, quid iuuet ad <MARG>Cur in mon- tibus metal- lica generen- tur.</MARG> vitam tam diuturna $epultura? Eadem pro- fectò quæ in montibus ad metallicorum ge- nerationem cau$a conducit. Sed viuacior in montibus tamen, ob plures cau$as. Nam montes vitæ quandam habent $peciem, cùm $axis con$tent. Saxa autem viuere do- cebimus: vbi autem vita, ibi etiam omnis <PB N=437> <CB>naturalis generatio promptior e$t. Accedit quòd montium vires non exhauriuntur li- gonibus, ra$tris, aratro: nec vllo modo ho- minum indu$tria per$pirate coguntur. E$t etiam montium $olidior $ub$tantia, vnde ca- lor ille melius continetur, qui in agris ob terræ mollitiem difflatur. E$$e autem calo- rem illum cœle$tem, iam docuimus, tum quia igneus, ac putridus parum alter, reli- quus nulla ex parte generationi vtilis e$t, tum etiam, quod videmus, in Oriente, & Me- ridie gemmas nobiliores & aurum perfecti$- $imum magis generari. Quinetiam $i quis eiu$dem generis gemmas conferat in Orien- te, ac Meridie genitas, vt carbunculos & amethy$tos, cum his quos Germania mittit, mirum in modum differre, & duritie, & $plendore animaduertet, atque adeò vehe- menter, vt non eiu$dem generis e$$e putet. <MARG>Cau$a cur aurum & gemmæ in oriente, & meridie ma- gis generen- tur.</MARG> Cau$a e$t, quòd Oriens calidior $it, & humi- dior, pinguiórque. Ergo $i $eminibus hæc generarentur, aut igneus ille calor e$$et, aut putridus, quandoquidem & in I$landia in$u- la $ub Septentrione ardeant montes, quòd prohiberet perfecti$$imas gemmas generari, tum etiam auro abundare? <P>Sunt etiam in montibus niues, & diutur- na glacies, quæ calorem in imo recundunt, & læta omnia ob id faciunt, cùm in campis calor di$$oluatur ab aëris externo calore: quò fit vt ad montes redeam, vt hi metalli- corum generationi $int magis parati, Nec etiam illorum vis arboribus, herbi$ve exina- nitur: $teriles enim magis $unt, montes cam- pis, etiam$i $int fertili$$imi. Aqua etiam & humidum ob accliuem $itum magis defluunt ex montibus, quorum copia in $uperficie agrorum, generatio metallorum impe- ditur. <P>At dices: modò inter cau$as cur campi metallica non gignant, enumera$ti, quòd humidum ab$umitur, modò humidi copiam in eis rur$us metallicorum generationi ob- $tare cen$es. Et hercle vtrunque verum e$t: nam humidum pingue, quò magis abun- dat, eò fertilius redditur $olum, non $o- lùm metallorum, $ed & plantarum: aqueum <MARG>Humidum pingue gene- rationi ido- neum, a- queum in- utile.</MARG> autem impedit. Cau$a huius e$t, quòd humidum generationi aptum, calidum etiam e$$e oportet. Aqueum autem humi- dum, frigidum e$t, & concoctioni con- tumax. Ideò calidæ regiones, vbi abunda- uerint aquis, omnes fertili$$imæ: quoniam aqueum humidum calore Solis celeriter in pingue tran$int: in frigidis verò locis aqua multa $terilitatem parit, & agros re- frigerat. <P>Eadémque ratio fermè e$t in temporibus, Nam Prata æ$tate gaudent aquis: hyeme autem tardiùs pullulare herbas, facit irri- gatio a$$idua: itaque con$tat campos, $i ad montes comparentur, aquei humidi plus ha- bere, & minùs pinguis. Itaque & montes arborum, & vitium feraces, vix metallicis abundare videbis, ni$i in profundo, quòd pingue humidum à plantis ab$umatur: vbi verò lapides maximi & $olidi, humidum diu $axis contentum, ac tenui$$imum di$tillans, concre$cit in nobiles gemmas. Et ob id $plendidiores gemmæ plerũque inter duri$$i- <CB>ma, & maxima $axa inueniuntur. Illud etiam tot montium commodis ad metallicorum ge- nerationem adiicitur, quòd montes vbi du- centis, aut trecentis pa$$ibus effoderis, ad- huc $uper terra e$$e dicere te po$$is: atque inde aquas à latere, & terram iam effo$$am faciliùs deriuare ac transferre, In plano rur$us hic labor duplicatus e$t: nec vt in montibus ruinis locum licet patefacere, nec facilè diuinare potes vbi metallica ia- ceant, nec inuenta per$equi, vt in edito lo- co, quoniam nullis $ignis à lateribus iuuari potes. <P>His tot tanti$que cau$is planis pauci ope- ram dant, et$i vbique $int metallica: mon- tibus plurimi excauandis incumbunt. Nam labor vnus e$t, inueni$$e locum & genus me- talli: alter longè maior, truncum fodinæ $cire. Hoc autem ex editiore loco cognoui$- $e $olùm, laborio$i$$imum e$t. Etenim vt al- <MARG>An $ub aqua prima quæ $ub terra e$t, alia $it aqua.</MARG> tius rem ip$am repetam, quum $ub terra (vt dixi <I>)</I> pa$$im aquæ riuuli fluant, ac rur$us $ub aqua terra, in qua plerunque metallica in planis iacent, rur$us etiam $ub terra il- la aquam plerique e$$e exi$timant, vt etiam $ub imo maris aquas dulces aliqui e$$e crediderint, quamvis difficili experimen- to: aliá$que vt audio fru$tra tentatum Ve- netiis, nondum con$tante quæ$ito, an $ub priore aqua alia $it. Cuius rei argumentum mihi e$$e videtur, quòd homini etiam in imo corporis venæ $int. Et Arethu$am flu- uium referunt ab Elide $ub Alphei nomine venientem emergere in Sicilia iuxta Syracu- $as mari præteruectum. Sunt qui fontem A- rethu$am vocent potius quam fluuium. Aqu&ecedil; etiam in$ulis dulces id per$uadere po$$unt. Denique cùm in montium iugis aquam, tum in imo etiam emergere videamus, quid aliud de terra po$$umus coniectari? cùm mons, $eu terrâ $it $epultus, $eu emineat, eandem habeat rationem, in eóque indicio hoc argumentum demon$trat. Quid autem prohibuerit, ne Venetiis aquam inuenerint dulcem, non $at $cio. <P>Sed $unt qui etiam modicum aquæ dulcis <MARG>2. Meteor. 1. Quomodo aqua dulcis in mari ha- beatur.</MARG> hauriant è mari, auctore Ari$totele, nec fal- $o experimento. Demittitur enim va$culum cereum $atis cra$$um, & vndique occlu$um, quòd vbi diu in mari man$erit, aquam ad- mittit, $al non admittit, inde dulcis aqua, & potui commoda extrahitur: nam aqua dum tenuis e$t, ingreditur: $al quòd terre- $tre $it, prohibetur à cera. Inuentum refe- runt quod $alem trahat velut lactis pinguius à coagulo, magno nauium commodo, $i ve- rum $it, cùm ex $al$a vbique dulcem aquam efficere liceat. Neque valde mirum, $alem trahi ac cogi, cùm attractio in lacte (vt do- cebimus) nõ proprietate, $ed calore fiat. Dul- cis igitur aqua tot modis ex $al$a conficitur, quot modis à $ale aqua purgari pote$t. Pote$t autem tribus modis: $i de$cendat, $i cogatur, $i percoletur. For$an & quartum quendam modum licebit inuenire, $cilicet, $i actis vis $alis obtundatur. Sed in pauco for$an po$$ibile e$t, in multo fieri non pote$t. Di- ximus nunc, tum aliàs, quomodo percole- tur: vt verò imum petat, longa quies facit, $ed antea putre$cit: reliquum e$t igitur, vt <PB N=438> <CB>doceamus quomodo cogatur. Cogitur autem à calido, non quidem di$$ipante, $ed attra- hente. Id autem inferius docebimus. <P>Itaque vt ad rem propo$itam reuertar, $ub aqua, prima fit mi$tio in terra, & ( vt di- xi ) in montibus maximé, & mi$torum di- uer$orum generatio. Mi$tio autem e$t pro- <MARG>Quadruplex mi$tionis ge- nus.</MARG> priè hîc dicta. Nam cùm quatuor modis contingat: alia enim e$t di$$imilium, for- mámque mutantium, & vocatur generatio de qua hîc $ermonem habebimus: alia ve- rò eorum quæ $unt di$$imilia, nec formam mutant omnia, quæ $i liquidorum $it, vo- catur cra$$is, vt cùm aqua & vinum mi$cen- tur: $i autem $it $iccorum, vocatur mi$tio, vt cùm milium, & triticum, & auena $imul iun- guntur: & $i $imilia $int, aceruus vocabi- tur: & hoc e$t quartum mi$tionis genus, vt cùm frumentum $imul cogitur in cu- mulum. <P>Antequàm autem de perfecta loquar mi- $tione, de cra$i, vt $en$ui magis manife$ta, $ermonem $um habiturus. Diximus vinum <MARG>Cra$is quo- modo fiat.</MARG> aquæ mi$tum per cra$im mi$ceri: nam cum neutra $ub$tantia pereat, forma etiam vini remanet. Itaque ne corporum mutuus da- retur ingre$$us, aut diui$io ad minima, ita vt corpora con$tarent ex indiuiduis parti- bus, nece$$e fuit, vt rectè Ari$toteles de augmento cen$et, formam augeri, non au- tem materiam. Nam cùm minimo aliquid adiicitur, totum mi$ceri e$t impo$$ibile. Nam $i formæ corporeæ mi$cerentur, cor- pora $e penetrarent. Sed vt in vino aquæ mi- $to forma vini vbique con$picitur, tamet$i vini corpus vbique non $it, $ic contingit in vera mi$tione: nam ( vt dixi ) aqua non ve- rè vino mi$cetur. Eorum enim quæ verè mi$centur, formas omnes $altem ex parte perire nece$$e e$t. At vini forma nequaquam <MARG>Quomodo aqua à vino $eparetur.</MARG> perit. O$tendit experimentum, aquam vino non perfectè mi$ceri. Quòd $i linteum vino aquæ mi$to imponatur, promineátque extra vrceum, aqua è va$e tota a$cendit per lin- teum, $yncerúmque relinquit in calice vi- num. Quo experimento proditur dilutum à puro: nec po$$et hoc fieri, $i vnum, & aqua mi$cerentur. Rur$us aqua calicis imum petit, ob idque in$ipidus in fundo potus: & <MARG>Quo pacto vinum mi$- cendum.</MARG> meliusl ong è, aquæ vinum, quàm vino aquã $uperinfundere. At$i $en$im vinum aquæ imponas, $upernatabit non $olùm argumen- <MARG>Quomodo aquæ vinum in calce $u- per$tet. Oleum, vi- num, aqua, quod ex his tenuius.</MARG> to dicto, $ed quòd $i aquæ panis cru$tulum priùs $uperimponens $uper cru$tulum $en- $im effundas vinum, videbis non ob$curè etiam detracto cru$tulo vinum aquæ $u- pernatare, nulla pror$us mi$tione inita. Ergo licet hæc tria $eor$um in calice in$pi- cere: atque vinum $ub oleo, & $ub vino aquam. <P>Quamobrem quærere iurè licet, quid ex his tenuius. Nam loci cau$a, $i quòd le- uius e$t $uper$tat, oleum vino, vinum aqua leuius e$t. Suadet & hoc, quòd oleum promptè ardeat, aqua nunquam, vinum medio modo $e habet. Accedit quòd vinum oleo, Galeno te$te, parte nona e$t grauius: cùm enim vas olei libras nouem continens, effu$o oleo vino impleueris, vinum pondus decem librarum æquabit. Itaque nihil oleo <CB>ad vitæ longitudinem præ$tantius, quòd te- nui$$imum $it, pingui$$imum, ac excremen- <MARG>Oleum, pro- ducendæ vi- tæ maximè con<*>ucere.</MARG> torum expers: vnde fit, vt propter pingue- dinem, ac tenuitatem, calorem naturalem maximè accendat: ob $inceritatem autem, calorem ip$um minimè fatiget, & vias non ob$truat. Quæ duo impedimenta, ad vitæ breuitatem multum faciunt. Valeat igitur mul$um, cum oleo, vti licuerit. Optimum enim e$t, nulla pror$us excrementa gigne- re: quòd illi proximum e$t, genita protinus eieci$$e. Tantum enim detrimenti affert ex- <MARG>Lapides ve- $icæ cur ge- nerentur.</MARG> crementa retinui$$e, vt vrina retenta lapi- dem $oleat procreare: ob id ludo, lectioni- bus, $cribendó que a$$ueti, facilè eo morbi genere corripiuntur. Non expellere verò $uperflua, quandoque etiam mortem affert præ$entaneum. Oleum igitur vitæ tot mo- dis conducit. Quartum tenuitatis olei argu- mentum e$t, quòd facilè penetret. Seris ob id imponitur, vt facilè vertantur claues. <MARG>Ocreæ ab aqua immu- nes quomodo fiant.</MARG> Contraria ratione halinitrum ceræ mi$tum liquefactæ prohibet, ne omninò ocreæ tran$- mittant aquam, $i ip$is diu ad ignem ac diligenter imbuantur: oportet autem hali- nitrum tenui$$imè contritum e$$e. At $i ce- ræ pingue aliquid mi$cueris, adhuc melius erit. <P>Sed ad propo$itam di$putationem redeo. Namque tria $unt, quæ aquam & oleo, & vno tenuiorem e$$e o$tendunt. Primùm, quòd $i aqua & oleum mi$ceantur, ignique in va$e $uperponantur, priùs tota ab$umi- tur aqua, quàm olei fermè $tilla, cùm ta- men aqua frigiditate $ua magis repugnet, & in imo po$ita minus recipiat caloris, cùm lebes ibi frigeat, nec vix po$$it exhalare oleo oppre$$a, etiam$i in aërem vertatur. Se- cundum, quòd vt quis aquam ebiberit æ$ta- te, protinus per $udorem prodit: non $ic oleum, vinúmve. Tertium, quòd $it magis per$picua vtri$que. Sed per$picuitatis cau- $a e$t, quòd colore careat: celeris re$olu- tionis, quòd minimè pinguis $it: $udoris, quòd non nutritat, & quòd ob frigus ca- lidum iam di$$olutum humorem foras pro- trudat: neque ip$a exit, $ed tantum mo- do expellit feruentem humoris $ero$am par- tem. <P>At dices Ari$totelem $entire, quòd aqua <MARG>Lib. de $en$u & $en$ili.</MARG> oleo $it tenuior. Sed per tenue, rarum ac minimè vi$cidum, vel etiam non coactum intellexit. Vinum for$an aquæ, quòd $u- pernatet, præferet: id tamen non demon- $trat: nam & pinguedo aquæ $uper$tat, quo- niam coacta e$t: nec enim de$cendit quod tenax e$t, vt nec tenuis plumbea lamina: nam quæ pinguia $unt, non merguntur, etiam $i grauiora e$$ent, non $olùm quòd aë- rem contineant, $ed etiam quòd $imul de$- cendere coguntur. His omnibus $erum e$t longè tenuius, nam $i ferueat, celerri- mè ab$umitur: vnde plus multo a$$umere $olent in decoctis: aut his maximè con- gruit, quæ non diu coqui po$tulant. Ergo talia cùm vix mi$ceantur, cra$im nunquam facient. <P>Eadem ratione nec vino lac mi$cetur. So- <MARG>Vinum cor- ruptum quo- modo emen- detur.</MARG> lent enim corruptum vinum in vas mun- dum transferre, lacti$que partem decimam <PB N=439> <CB>$en$im adiicere, inde po$t dies octo re$erato va$e minutim vendere, cumque clarum & bonum videatur: $i tamen diutiùs moretur in calice, vel va$e, denuò corrumpitur. Re- linquit etiam quòd effu$um e$t in calcis margine butyro$am pinguedinem, ob quam fraus detegitur. E$t tamen lucro$a fraus. Si tamen prohibere potiùs con$ilium e$t an- tequam conturbetur, ne putre$cat, decima pars ardentis aquæ immi$ta, efficit: meliùs longè $ulphur, $ed odore prodit dolum: me- mini me bibi$$e. Idem pote$t alumen: $ed noxia ambo, valetudini vehementer ob- $unt. In vniuer$um autem, vt dicam, cla- rant vinum quæcunque grauia $unt, aut lenta: lenta, vt lac, & oui candidum: ob id liquores omnes illo immi$to repurgantur. Grauia autem dum imum petunt, cuiu$mo- di $unt lapides fluminum cocti, donec $cin- dantur, & in puluerem redacti: quoniam enim mi$centur, $icci $unt, trahunt quic- quid luto$um e$t: ab hoc enim fit turbu- lentum. Cùm verò traxerint, de$cendunt in vino ad fundum, & vinum repurgant. Igi- tur & hoc idem $al efficere poterit, $ed $a- pore prodit fraudem, & vinum in$uauius reddit. Facilè e$t etiam omnia vina adultera- ta metallicis digno$cere. Nam in calice ho- ris relicta 24. fundum ob grauitatem pe- tente metallico, vina in$tar vappæ red- <MARG>Vinum adul- teratum quo modo di- gno$catur. Mel & oleum adul- terata quo- modo de- præhendan- da<*>ur.</MARG> duntur, colore euane$cente. Sed $i melle vi- num adulteratum $it, illicò digno$citur, $u- per candens ferrum con$per$is paucis gut- tulis: re$oluto enim vino mel re$idet. Te- nuior enim cùm $it vini quàm mellis $ub- $tantia, illo re$oluto, hoc manet. Similirer mel $i adulteretur ( id $olet fieri farina mi- lij) decoctum & de$pumatum, in va$que vi- treum coniectum, remanet turbulentum $u- periore parte. Atque ita mihi contigit anno præterito $epla$iam mercatoris Pepiæ de- prehendere. Quòd $i grauiore aliquo pul- uere $it corruptum, in imo $ub$idet quod additum e$t, atque ob id in fundo ob$curum fit. Oleum verò ardendo fallaciam prodit: aut enim crepitat, ac $tridet, aut amurca ma- ior colligitur, quàm pro olei quantitate. Cur <MARG>Vinum quo- modo redda- tur odora- tum.</MARG> igitur lac vinum emendat? quia cra$i qua$i facta pingue $ub$idet, lactis $ecum trahens quod turbulentum e$t, <*>quea lactis in vi- no reltcta parte, quæ vini vitia ob$curet. Inde paruæ vini partes vitia detegunt, quòd ob imbecillitatem celerius ab aëre de- nuò corrumpatur. At odoris vitium in gra- tiam etiam commutat garyophyli citran- gulo vndequaque infixi, ip$o verò $u$pen- $o in va$e, $ic vt vinum non tangat. Ergo quæ natura non $unt $imilia, cra$im non faciunt, vt vinum cum aqua, ni$i imbecil- lem: multo minus cùm lacte vinum, mi- nus adhuc & nullo modo liquida hæc cum <MARG>Elementa actu $unt in omnibus mi- $tis.</MARG> oleo. At lora magis verè mi$ta e$t, quòd efferbuerit: nec tamen planè mi$ta, cùm mi$- cere naturæ $it, non artis opus, nec etiam ignis. Quæcunque igitur verè mi$ta $unt, vnam tantùm elementi formam, $ed non ex- qui$itam, o$tendunt: reliquorum $olùm vi- res. Nam $i non vbique elementa in mi$to e$$ent, aceruus e$$et quod mi$tum e$t, non res genita: $i vbique & $ecundum $ub- <CB>$tantiam, corpora mutuò $e penetra- rent. O$ten$um e$t autem hoc in Medicinæ libris. <P>E$t igitur forma mi$ti victoris elemen- <MARG>2. Contra- dict. tract.1. cont.1.</MARG> ti imperfecta. Atque ea $en$im acquiritur: in elementis quidem palàm, in aliis autem id fieri Melanthon exi$timat. Videtur autem ex his rationi con$onum, cùm forma $it ele- menti dominantis. At hæc $en$im amittitur, $en$im enim acqui$ita e$t. In quibu$dam au- tem nobilioribus Ari$toteles non $en$im quidem omninò, $ed per gradus: quoniam fœtus in vtero primò viuit, inde $entit, pò$t autem fit mentis capax. Anima autem, in qua mens, po$terius perficitur. Mens au- <MARG>Mi$tura in quo ab aug- mento, & nutricatio- ne differat</MARG> tem exterius aduenit. Atque hæc $en$ui pro- piora. Omnia autem mi$ta, aut terrea $unt, vt lapides & plantæ: vel aquea, vt lac & oleum: vel planè mi$ta, vt animalium cor- pora. Nam igitur eodem modo fit mi$tura, quo nutricatio, vel augmentum. Nam in mi$tione aliquid alicui additur, in illis quòd potentia e$t, ei quod e$t actu, & $ecun- dum quamlibet formæ partem fit augmen- tum, non autem materiæ: quoniam materia $ine fine diuidi pote$t. Atque idem de nu- tricatione. Igitur augmentum & nutricatio $ecundum formam verè fiunt: $ecundum ma- teriam autem e$t $ola additio, quoniam vn- dique aliquid iuxtà apponitur. Minima ergo pars carnis, accedente nutrimento augetur tota $ecundum formam, $ed $ecundum ma- teriam non, verùm tantùm in circuitu. Sed neque hoc modo propriè: verum ( vt dixi) augmenti & nutricationis fermè eadem e$t ratio, imò & generationis: hæc enim fiunt ab anima: $olius enim animæ opus e$t, eo modo po$$e attenuare, tum vnire ac tran$- mutare. Etenim $i quid aliud vita carens hoc po$$et, illud maximè po$$et ignis: e$t enim eorum omnium quæ non viuunt ro- bu$ti$$imum, at non pote$t: vt enim iam do- cuimus, quòd accedit iuxtà apponitur ei quod comburitur, non autem $u$tantiam priorem ingreditur: itaque omnia mi$ta, vel viuere, vel vixi$$e nece$$arium e$t. <MARG>Mi$ta omnia viuere, octo o$tenditur rationibus.</MARG> <P>Sumantur autem ratio hoc modo: quia nutriuntur, & nutrimentum non fit ni$i ab anima, & quod animam habet, viuit. Quòd $i nutriri neges, concedes $altem generari: at nihil generatur, ni$i ab anima, quia ( vt di- xi) $ola illa mi$cet. <P>Videmus etiam omnia mi$ta $en$im de- generare ab elementis grauioribus, velut la- pides, & minus etiam metallicas terras, ma- gis autem $uccos, inde metalla, pò$t plantas, & animalia imperfecta, & deinde perfectio- ra $en$im, donec ad hominem peruenia- mus, cuius compo$itio ab elementorum na- tura, ac $ub$tantia tantùm abe$$e videtur, vt nullo modo ex eis illum con$tare quis <MARG>2. degener animalis cap.3. Vita quid $it. Plumbum dum in ce- ru$$am ver- titur, auge- tur pondere.</MARG> credat. Igitur $i homo, animalia, & plantæ viuunt, cùm vnus $it & idem calor cœle- $tis, qui hæc omnia mi$cet, $ed illa minus, hæc magis, vt $uo loco o$tendemus: mani- fe$tum e$t quòd rectè dixit Hippocrates, animam nihil aliud e$$e quàm cæle$te illud calidum. Quòd & Ari$totelis opinioni ad- hæret. dum vult $piritus calorem propor- tionem habere quandam cum elemento <PB N=440> <CB>$tellarum. Nam $eu calor $it anima, $eu il- lius primum in$trumentum, vbi calor hic erit palàm e$t oportere ade$$e etiam ip$am animam, quare & vitam: e$t enim vita nihil aliud, quàm opus animæ. <P>Clarius idem fit experimento: nam plum- bum cùm in ceru$$am vertitur, ac vritur, ter- tiadecima parte $ui ponderis augetur. Hoc fit, quia calor ille cœle$tis euane$cit: nam certum e$t adiici nihil, & tamen cre$cit. Cùm igitur par ratio etiã in animalibus vi- <MARG>Corpora mortuorum cur viuen- tium corpo- ribus gra- uiora.</MARG> deatur, quæ grauiora morte fiunt, quoniam exhalante anima $ecum calor etiam, ac quic- quid ab illo e$t laboratum, euane$cit, ma- nife$tum e$t corpora metallica, & lapides ip$os etiam viuere. <P>Ad dices: Quomodo ablata leuiore par- te, $cilicet calore, ab animalibus, au metalli- cis, quòd relinquitur, grauius fit? Palàm e$t hoc contingere, velut in ouis, vitreis, quæ $upernatant aquæ: imò chalybeis & plum- beis, aëre illa $u$tinente, qui intus contine- tur, fracta autem hæc protinus de$cenduut: at non in nobis aër, $ed quemadmodum in aqua aër in illis, ita in animalibus & me- tallis in aëre pars ignea põdus detrahit. Sũt etenim $ub$tantiæ elementorum aliquæ ( vt dixi ) in mi$tis, $ed fractæ: & qualitates alio- rum, vt in lacte $ub$tantia quidem aquea, aër autem ac terra, & æthereum, $eu igneum elementum à calore concoctum $ecundum qualitatem. Duobus enim modis elementa in mi$tis $unt: vno quidem, vt à generatio- <MARG>Elementa quomodo in mif<*>o duobus modis.</MARG> ne, atque ita $ola terra & aqua: verùm vnius eorum $ecundum $ub$tantiam, alterius $ub- $tantia non apparet: vt autem cœle$tis ca- lor in illa egit, plura tam $ub$tantia, quàm natura e$$e videntur. Eò fit vt den$a quæ- <MARG>Cur quædam den$a leuia, & rara gra- uia.</MARG> dam leuia, & rara quædam grauia e$$e po$- $ent: nam cùm parua quantitas terræ ca- le$cit, vt in aëris $ub$tantiam tran$mutetur, nec tamen aër ingreditur, leue id e$t & den- $um, vt pingue omne, & lignum aloës: at contrà $i terra parum elaboretur, magna au- tem fit aëris pars intus, ac vbique con$pi- cua, minuti$$imis tamen partibus, rarum di- cetur, & tamen graue non parum erit. Gra- ue autem den$um, & rarum lene, facilè in- telligimus. <P>Ex hoc patet $olutio non leuis quæ$tio- <MARG>An aliquod mi$tum ter- ra grauius.</MARG> nis, cur plumbum grauius $it terra: nam in plumbo nulla fermè e$t raritas, terra autem cùm non cohæreat, admittit aërem, & ob id plumbo videtur leuior, quòd aquam habet <MARG>Quatuor cau$æ quibus fit, vt vas cinere ple- num tantun- dem aquæ excipiat quantum vacuum po$$et conti- nere.</MARG> aëris loco. Terra etiam hæc ( vt dixi) non pura e$t terra, $ed habet metallicam $ub- $tantiam admi$tam. Eò fit quod etiam de cineribus te$tantur, vt vas illis plenum tan- tundem hauriat aquæ, cinere, non eiecto: pa- làm enim quòd aëris non paruam partem ade$$e oportet, inde partis tenuioris etiam cineris fit exhalatio: reliquum verò cineris concre$cit ac cogitur, & aquæ pars calore re$oluitur. Cùm enim aër aquâ calidior $it, quoniam ob raritatem plus excipit liminis, $icca, quæ aër continet liquidis calidiora erunt. Ergo his mi$tis tenuiorem humidi partem in vaporem verti nece$$e e$t. Vnde $i aqueum $it humidum exhalat, $i pingue in- tume$cit. Ob id $æpe melli, vel $accharo mi- <CB>$ta cogunt è pyxidibus effundi admirantibus pharmacopolis: nam vapor exire nequit, & humidum ip$um di$tendit. Itaque ob hæc pulueribus mi$ta aqua minuitur, oleum au- tem cre$cere videtur. Itaque vt ad rem pro- $itam reuertar, metallica viuere etiam hoc argumento deprehenditur, quòd in monti- bus non $ecus ac plantæ na$cuntur, patulis $iquidem ramis, radicibus, truncis, ac veluti floribus, ac fructibus, vt non aliud $it me- tallum, aut metallica $ub$tantia, quàm plan- <MARG>Cur metal- lica multa $ub terra, & pauca ani- malia.</MARG> ta $epulta, ac tota $ub terra na$cens: nec po- terat $uper terram cre$cere, quia aut fria- bilis erat, vt calchantum: vel nimis grauis, vt plumbum. Ita & talpam inter animalia, & vermes, & bufones $ub terra na$ci cerni- mus. Sed non fuit commodum animalia $ub terra gignere tot, quot plantas: quia vita <MARG>Metallica penè e$$e $pe- cie innume- rabilia.</MARG> & nutritio, quibus $olis metalla indigent, $ub terra fieri & perfici po$$unt, re$piratio verò qua perfecta animalia, difficulter $atis; ea de cau$a metallicorum genera etiam longè plura quàm quis exi$timet natura $ub terra progenuit, vt au$im dicere ea nume- rari haud po$$e. Nam $i plus quàm quin- gentis herbarum $peciebus natura orbem exornat, animaliaque $uper hæc induxit, ve- ri$imile e$t, $ub terra non paucioribus lu$i$- $e modis, imò longè pluribus, $ed multa la- tent in imo<I>:</I> alia autem ad proxima gene- ra $imilitudine colorum, aut $ub$tantiæ tra- ducimus. Quædam rara $unt, vt etiam$i $upra terram e$$ent, vix inuenire liceret: velut & no$tris temporibus $tirpium non pauca genera, quorum tamet Dio$corides memi- nit. Alia etiam contemni cœperunt po$t quàm inuenta e$$ent, ignoto illorum v$u: ita fit vt ex maximo metallicorum numero pau- <MARG>Metallica metallico- rum e$$e fru- ctus, folia, radices, & exhalatio- nes.</MARG> ci$$ima cogno$camus. Eorum etiam quæ co- gno$cimus genera, pauciora $unt, quàm exi- $timemus, cùm alia aliorum $int fructus, fo- lia, exhalationes, radices, atque ea $unt quæ nunquam di$iunguntur: dicemus autem ea quæ $int, & quorum, locis $uis, nunc propo- $itam quæ$tionem pro$equamur. <P>Dixeramus metallica, ac metalla, tum la- pides viuere. Quorum enim e$t maturitas, & acerbitas, ac $enium, eorum etiam e$t vi- ta. Nam lapides quidam immaturi, & colore diluto, & $ub$tantia haud concocta inue- niuntur, pars quoque velut & in eiu$dem arboris fructibus purior, alia impurior cerni- tur. Ad$unt præterea venæ & in$trumenta nutritionis, & meatus non laxiores, $ed mol- liores, vt in lapidibus cernere licet, quibus facilè po$$umus per$uaderi, non aliter quàm plantas & o$$a in animalibus nutriri: nam $i per acce$$um & additionem augerentur, his haud quaquam indigerent. Lapides enim qui calore $olùm concre$cunt, quos tophos nominamus, & qui $olo frigore, haud venas habent $ub$tantiamque ordi- natam, velut in veris lapidibus, quique vi- tam habent: nam tophi vita carent. E$t etiam mors in eis, quare & vita, Herculeus enim lapis apud me $æpius in paucis annis extinctus e$t: cùm enim traheret ferrum alacriter, po$tmodum temporis $ucce$$u trahere de$iit. Quid enim aliud e$t vita, quàm operatio animæ? O$ten$um e$t au- <PB N=441> <CB>tem hoc in medicis tractationibus, quòd $olùm viu&etilde;tia operationem habent. Viuunt etiam elementa quoquo modo ( vt dictum e$t ) cùm ad proprias regiones $pontè fe- rantur, mi$ta autem omnia longè meliore vita: nam natura $emper melius aliquid intendit, quàm id ex quo con$tituit. Ob id igitur Simplicio haud crediderim dicenti, vt ab Herculeo lapide ferrum trahitur, ita exi- $timari aurum ab o$$e pi$cis milui trahi. Hoc enim quod in Phy$icis expo$itionibus $crip$it, rationi repugnat, quandoquidem os illud non viuit. O$ten$um e$t autem omnem <MARG>Ratio de- mon$trans contra Sim- plicium quod os pi$- cis milui au- rum non tra- hit.</MARG> operationem e$$e viuentis, & vt viuit. Nam et$i elementa etiam viuant, hoc opus ele- mentorum haud e$$e pote$t, $ed attractio propriæ cuiu$dam rei. Viuentis e$t vita, quæ nutrimento $altem vtatur: at os pi$cis non viuit, cùm detraxeris ab animali, vitæ eo ge- nere quod nutrimento vtitur. Sublata enim anima e$t, $entiens manife$tè: at hæc nu- trici eadem e$t. Itaque adeò hac in demon- $tratione confido, vt quamvis non $im ex- pertus, au$im tamen dicere, impo$$ibile e$$e, vt os milui pi$cis aurum non $ecus, ac fer- rum Herculeus lapis trahat: à viuente au- tem re alia quapiam, vt lapide, aut animali, vel arbore, quamdiu vixerit, hoc fieri pro- culdubio pote$t. Quòd $i quis obiiciat, quòd <MARG>Pa$tinacæ aculus dolo- rem dentium tollit.</MARG> aculeus pa$tinaceæ dolorem dentium tollat, $i ex eo gingiua $acrificetur. Re$pondemus, vim hanc quæ illi potentia, non actu ine$t, non aliter quàm cantharidarum exulceran- tem, ad actum ab animæ humanæ facultate deduci, Deinde dolorem magnum affert hic aculeus: dolor autem dolorem ob$curat, cùm non in eadem parte fuerit, vt inquit Hippo- crates, adeò vt acris dolor gingiuæ, dolorem dentes haberet. Auocat & ob propinquita- tem doloris cau$am, quæ plerunque e$t in neruo denti in$ito: nec hoc $emper, neque omnibus contingit. Itaque vires viuentibus cùm tantùm actu $int, lapidibus qui vires habent animam ine$$e nece$$e e$t. Sed dices, Hoc tamen Philo$ophus negat. Sed qui la- pides, aut generari, aut augeri concedunt, <MARG>1.Mag. Mor. cap.</MARG> fateri etiam oportet illos viuere: facultatis enim vegetatricis hæc communia $unt, te$te Galeno, generari, nutriri, & augeri. Vide- tur etiam natura $en$im ab extremo ad ex- tremum tran$ire, connectereque di$tincta longius mediis ip$is: velut inter id quod non nutritur, nec viuit, quodque viuit & nutri- tur, medium con$titui poterat quod viueret & non nutriretur, quoque nutriretur, & non viueret. At non viuere, & nutriri quic- quam non poterat, cùm facultas e$$et ab$- que $ubiecto principioque. Oportebat igitur medium potius e$$e quod non nutriretur & viueret. Nam principium e$$e ab$que facul- tate in his quæ natura læ$a $unt, contingit: tales igitur lapides erunt. <P>Ergo metallica in montibus non $ecus ar- <MARG>Metallica quomodo in montibus ia- ceant.</MARG> bores iacent, cùm radicibus $uis trunco, ra- mis, pluribus foliis: & $unt tenues quæ- dam partes nonnunquam florihus ac fructi- bus: carent enim pleræque fructibus & flo- ribus, cùm videamus, & hoc etiam plan- tis contingere, quæ in puteis na$cuntur, & in vmbra, vel arido nimis loco, vt adianto, <CB>$colopendro, liche<*>i, & non paucis capri- ficis, cùm in muris na$cuntur: palàm enim e$t fructus & flores luxuriantis arboris ac <MARG>Cur metal- lica plerum- que careant floribus & fructu.</MARG> fœcundæ e$$e $igna. Fœcunditatis tum ab humore, tum à calore Solis fit. Ob id igitur nil mirum metallicis flores & fructus $æ- pius dee$$e, cùm Sol $emper, humor etiam copio$us plerunque de$it. <P>Vbi verò abundent metallica, $i velis de- præhendere, certis & non paucis opus e$t <MARG>Quomodo metallica abundare in montibus de præhenda- mus 15. in- diciis.</MARG> coniecturis. O$tendit primò ferax prouincia, vt nunc argenti Germania. Sic in Italia ar- gentum vix, aurum nullo modo effodere li- cet. Vt igitur in fœcunda regione plures fœcundi agri, ita in feracis metallorum prouincia plerique montes etiam præter $pem metalla ferunt. Montes etiam alti$$i- <MARG>Curmeridies gemmis Bo- reas metal- lis, abundent magis.</MARG> mi vt ad eruendum $unt difficiliores, ita ad largiendum $unt liberaliores: rarò enim in humilioribus collibus materia hæc co- pio$a inuenitur. Plerumque verò montium cacumina, quæ ad meridiem tendunt, radi- cibus ad Boream $pectantibus, argumentum metalli præbent; & maximè argenti, cuius fodinæ feraciores rectà ex Oriente in Occi- dentem tendere $olent. Qui etiam montes $unt in calidis regionibus, gemmarum $unt feraciores: quòd in meridie, humor magis $iccetur & attenuetur: & ob id $iccitate la- pides, at tenuitate gemmæ generantur, mul- tò autem humore & cra$$o metalla fiunt. Hic autem iuxta Septentriones viget. <P>Montes etiam $teriles omnes metallici $unt, duabus ex cau$is: nam humor ab$umi- tur intus vnde plantæ generari nequeunt, & mali halitus iam natas etiam plantas occi- dunt. Color etiam montium, & lapidum, ac terræ, non $olùm metallica e$$e docet, $ed & qualia $int: viridis fit ære, niger ab argen- to, & auro, purpureus à pyritide, liuidus à plumbo & ferro, luridus à calchanto & eiu$modi $iccis, cinereus & ob$curus à $ul- phure. O$tendit & odor: cùm enim duos montis eiu$dem lapides $imul attriueris, $i metallum monti $ube$t, olent $ulphuris non parum. Ob quod falsò creditum e$t, metalla $ulphure con$tare, cùm $it hic odor excre- menti metallici, & $uperfluæ coctionis in- dicium. Grauiores etiam lapides, aut terra quàm ratio po$tulet, certum e$t metallicæ materiæ argumentum. Si etiam aliqua par- te nimis $plendeant, vel $i $olidi careant omni $plendore, $ube$$e metalli materiam certò $cias: demum $i igni liquefeceris, de- præhendes $imul & metallum e$$e, & genus illius, & quantitatem. Aquæ etiam effluen- tes leuem quandam huius coniecturam af- ferunt: quæ $i odorem, aut colorem, aut præ- $e ferant alienum, haud dubiè metallum in monte e$$e pronunciabis. Fundum etiam al- uei diligenter explorabis, nam partem me- talli inuenies: vix enim fieri pote$t, vt lon- go temporis $ucce$$u aliquid $emper adden- te die, ex de$cen$u grauioris partis, ve$tium metalli non appareat. Mons etiam rimo- $us, propter halitus acres metallicorum fit. <P>Sunt etiam plantæ quæ metallorum $o- cietate gaudent: & vt rariores $unt, quæ metallis gaudent, eò $i ad$int euid&etilde;tius te$ti- <PB N=442> <CB>monium illorum præbent. Generaliter ta- les $unt, quæ fructum non edunt, aut exiguum: iuniperus humilis, hedera, ca- prificus, pina$ter etiam, & aculeatarum pleræque; Sunt etiam folia arborum, aut decidua, & trunci exiles, marcentque om- nia. Quid mirum, cùm velut lactanti puero nutrix prægnans adhibetur, nam metallis & plantis commune e$t alimentum idem, ideò <MARG>Comparatio metallorum, & planta- rum.</MARG> vix natura loci ambobus poterit $atisface- re. Sed metalla ampliùs hauriunt, cùm ar- bores: nam propago metallorum arboribus longè maior e$t, vt etiam belluæ maris ip$is animalibus terre$tribus. <MARG>Argentea fodinæ mira magnitudo.</MARG> <P>Argenti fodinam, cùm etiam hoc $it mi- nus fœcundum metallum inuenio apud Agricolam fui$$e pedum 30, in longitudi- ne, latitudine autem dodrantis, altitudine 60. Ex quo manife$tum e$t $imilem fui$$e arbori: nam arboris altitudo maxima, po$t- longitudo, $eu ramorum diductio, minima cra$$itudo, quæ pro latitudine in fodinis ac- cipitur. <P>Ergo $i in argento tanta, quid in ære, quid in plumbo, & ferro, quid in $ul- phure? demum quanta in ip$is lapidibus? Non tamen eadem ratione qua marinæ bel- luæ $olùm præ$tant magnitudine terre$tri- bus, copia $cilicet humoris, $ed quia pon- dus in metallicis, ac lapidibus cùm non pendeant, periculum nullum affert, in ar- boribus affert. Arbores enim quoniam pendent, ventis facilè extirpantur, diligen- tiaque illa naturæ fru$tratur. <MARG>Partes nece$- $ariæ metal- licis.</MARG> <P>Quòd ad $imilitudinem attinet, vt dixi, tam arbores, quàm metalla a$pectu boreæ gaudent: & quatuor habent nece$$arias fer- mè partes, radicem, corticem, $ub$tantiam, & venas. Radix lapidi lapis alius e$t, aut terra, vt $uo loco docebimus: metallo metal- lum, aut metallicum, vel terra. Cortex ve- rò apertè di$$idet à reliqua $ub$tantia, loco & duritie: venæ intra $ub$tantiam manife- $tè apparent. Quid igitur aliud e$t fodina quàm planta, terra & lapidibus obruta? hæc verò, vt dixi, aut terra metallica de <MARG>Metallico- rum omnium communia.</MARG> qua dixi, aut nobilior $uccus, aut metallum, aut lapis. Communia $unt omnibus metal- licis vt durius reddant, ac frigidius. Eretria, ac metalla, & lapides, & metallicorum plu- rima, frigida $unt. Quædam tamen et$i $icca $int, molliunt abundante pinguedine, vt a$phaltum & gagates lapis. Sunt autem $icca, quia terrea. Ignis autem $eu potiùs calor calefacere pote$t, humectare non pote$t. <MARG>Metallica omnia cur fermè mali aut nullius $aporis, odo- ris tamen iucundi e$$e po$$int càu$æ duæ.</MARG> <P>Metallica etiam omnia mali $aporis fer- mè e$$e nece$$e e$t, aut nullius: nullus, vt puri lapides, & pura terra, mali reliqua. Cau- $a e$t, quòd vix ab adu$tione ab$oluuntur: & $icca $unt, vt diximus: dulcia autem humida. Quòd et$i humidum aliquod ad$it, & $apor gratus cum prauo commi$ceatur, non obruit illum, $ed corrumpitur. Nam $i parum gentianæ multo lacti immi$cue- ris, $aporem ingratum habebis. Non autem $ic in odoribus: nam vehementior $olet ob- $curare minorem, Aes amarum e$t, ac pe$$i- mi $aporis, ferrum verò $ubamarum, inde plumbum album, quòd $tannum vocamus. <CB>A$tringit cum amaritudine alumen & cal- chantum, $ed magis amarum e$t, tum ve- rò reliqua, vt $ulphur & bitumen Argen- tum tamen iucundum, & $ubdulcem præbet $aporem, & longè meliorem habet aurum, $ed non præ$tat. Cogno$cuntur $apores, $i vel va$is talibus humidum aliquod exci- piatur, ac $eruetur, vel diluatur pars me- tallici intra vinum, ius aut aquam, diuque maneat in eis. <P>Metallica etiam omnia, $i frigore con- <MARG>Metallica omnia trifa- riam $olui</MARG> creto humido con$tent, igne $oluuntur, vt $ulphur & metalla: quædam cùm calore congruerint, frigore $oluuntur & aqua, vt alumen, $al, atramentum, nitrum: quædam $olùm molliuntur aqua, vt lapides plurimi. Refert Agricola marmoris partem vidi$$e mollem factam ab aqua, cùm in ea diu ia- cui$$et. Hæc terrea e$$e nece$$e e$t, quæ nunquam perfectè lique$cunt. Itaque quæ perfectè lique$cunt, aquea $unt, etiam $i ab humido, quæ non po$$unt perfectè lique$- cere terrea. Succi igitur aquea con$tant $ub- $tantia, vt alumen, bitumen, $ulphur, $al, & nitrum, & calchantum, multaque eiu$- cemodi. Salem tum terram cum $ucco potius dixerim: $ed non e$t præ$entis in$tituti, $in- gula tractare, verùm clarioris exempli, & vtilitatis. <P>Sunt etenim rariores quidam $ucci, vt <MARG>Succus atris & potens.</MARG> qui Annæbergi inuentus e$t, in cuniculo fodinæ Othonis Imperatoris durus & can- didus: atque adeò acris, vt erodendo mures necaret. Sed nunc de notioribus $ermo erit, <MARG>Alumen Ro- chæ, & eius vires.</MARG> inter quos alumen Rochæ, pro antiquo- rum liquidò $ub$titutum, a$tringentis virtu- tis, adeò vt $i aquæ incoxeris, v$quequò di$- $oluatur, charta no$tra aquæ illi immer$a, inde $iccata, atramentum optimè retinet: nec diffundi, aut $pargi perperàm patitur, etiam$i pe$$ima fuerit. Modus e$t, vnica alu- minis in $ingulas aquæ libras decoquantur, donec tertia aquæ pars relinquatur: in- de charta $uper tabulam leuem extendatur, $pongiaque ea infu$a vtrinque made$cat. Præ$tantius ex alumine rubrum e$t. Indicum e$t alumen combibi$$e, quòd $plendeat. Eadem ratione pennas an$erum reddit me- liores, & coria: prohibetque vina ne tur- bentur in va$is. Alumen quod Scaiolæ vo- cant, e$t A$trum Samium apud veteres, nec <MARG>Alumen Scaiolæ. Alumen plu- mæ. Ellychnia quæ haud con$umun- tur, & map- pæ, ab igne.</MARG> e$t ex $uccorum genere: vt nec alumen plumæ, quòd ex terrenis partibus con$tat, atque ideò tenuiter $i teratur, lectoque in- $pergatur, pruritum commouet a$$iduum: acutas enim ac pungentes partes habet. Quòd $i ex eo ellychnia fiant, haud ardent, $ed perpetuò oleum con$umitur, ip$a autem manent. Commune e$t hoc omni fermè ge- neri cru$tati lapidis. Nam & in Ei$leba ex pyritide, tum lapide alio $ci$$ili pyræ impo- $itæ, liquor viridis emanat, qui cum igne extincto cogitur, ignem amplius non $en- tit. Sic & ex Amianto lapide Romæ map- pas, & in Verebergo Bohemiæ mantilia e$$e affirmat Agricola, quæ non aqua, $ed igni- bus eluantur. Et ex Magne$ia lapide $quam- mo$o, argentei, & plumbei coloris in Bol- decrana men$æ fiunt, quæ igne purgantur, nec vitiantur: ex tenuiore autem parte <PB N=443> <CB>thryalides prolucernis. Videbuntur hæc qui- bu$dam incredibilia dictu quæ tamen non $olùm vera, $ed etiam nece$$aria $unt, ac fa- cilia inuentu. Nam cùm omnes fermè lapi- des igni præ$ertim haud diuturno re$i$tant, $quamo$i plerunque nentur ob fila. Si igitur neas iam igni materiam contumacem, map- pas, mantilia, & thryalides efficere licebit, ignibus non obnoxias. Texi verò quæcun- que nentur, quis dubitat? vnde etiam non $olum ex lino & canabe, $ed ex $parto quo- que, $eu geni$ta mappæ conficiuntur. Nunc geni$ta vtimur $olùm ad verrendum: $ed $i artifex non de$it, vtilis e$t etiam ad conficienda lintea: quicquid enim ductile <MARG>Geni$ta vti- lis ad confi- cienda lin- tea.</MARG> e$t, nere licet: quòd nere licet, licet & texere. Ductile verò e$t, quicquid humido con$tat tenaci, ac minimè fragili. Alumini verò plumæ non tantum ine$t $ucci, vt nere po$$is. Neque igitur pro miraculo ducen- dum, quòd turris lignea ignibus immi$$is extiterit incorrupta, hoc aluminis genere in$per$a, <MARG>Bituminis genera 12. nobiliora.</MARG> <P>Sed nec minor virtus bitumini quàm alumini: verùm non vnum genus illius, $ed e$t quòd propriè a$phaltum dicitur, & pi$- $a $phaltum, & napta, Gagates, Ampelites, Maltha, Thracius lapis, carbones fo$$iles, $uccinum, ambra, petroleum, camphora. Et de omnibus $atis conuenit, præterquam de camphora, $unt qui caphuram vocent: ma- num do, in ius non voco, de re ip$a e$t du- bitatio: nomen tibi, quicunque es adeò fa$tidio$us, concinnandum relinquo. Cùm <MARG>Camphora quid $it, & vires.</MARG> igitur in ea ligna inueniant, lachrymam arboris, Capar nomine, quæ in in$ula Bu- tei, aliàs Zebut vocata (hæc ab æquinoctia- li Boream ver$us partibus quinque cum quadrante di$tat, à Fortunatis centum octo- ginta $ex ) prouenit, potius quàm bitumen e$$e credunt. Veruntamen $i $uccinum ar- deat, quòd bitumen proculdubio e$t, aqua- que, madida mappa fumus excipiatur, cam- phoram olet. Sed medico non multum re- fert hoc $cire, $ed quòd camphora, $uccinum & ambra, è bituminis genere $int. Atque ea de cau$a etiam $i quid horum fluat ex ar- boribus, nil prohibet quin etiam ei $imile in terræ vi$ceribus generetur. Sed videtur camphora ex arboribus primam originem ducere. Non tamen adeò alba natura e$t, $ed de$tillatione talis fit. De$tillatio enim deal- bare $olet, non tantùm quia $ordes omnes detrahat, $ed quia $ub$tantiam raram efficit, atque ideò aëri peruiam. Camphora igitur e$t immodicè $icca, adeò vt in $inu virginum ge$tata, iuuenes ad Venerem reddat impo- tentes. Eadem $iccat vlcera, & dealbat; te- nui$$imæ enim e$t $ub$tantiæ, hi$que de cau- $is etiam $omnum arcet. Gagatem vocat vulgus ambram nigram. Fiunt globuli pro precibus: $plendet & lucidus e$t, adeò vt à <MARG>Gagates.</MARG> pluribus inter lapides numeretur: niger co- los, trahitque paleas: ex Hi$$pania peregri- ni imagines ad nos ferunt: ardet, hoc enim omni bituminis generi commune e$t, Fer- tur virgines, epotus cum aqua, non cogere ad migendum, corruptas cogere: res pro- pior fabulæ, quàm veri$imili. Qua$dam ma- gis irritare, atque eas, quæ vitiatæ $unt, nihil <CB>prohibet. Nam cùm collum ve$icæ collo vteri in$eratur, quæcunque corruptæ $unt, vexantur magis ab his, quæ mole$tiam ve- $icæ afferrre con$uerunt. Ferunt etiam ac- cen$um oleo re$tingui, non aqua: id $upe- riùs declarauimus. Bitumini enim hoc ge- nerale e$t, ac proprium fermè: $ed non ab omni aqua tutus is e$t ignis, nec ab omni oleo extinguitur: multa enim aqua omnem ignem $uffocat, & paucum oleum nullum extinguit, vt qua$i hæc per meta- phoram dicta videri po$$int. Creditum e$t etiam, nec fru$trà, comitiales excitare, vt $uccinum. Sed & antiqui $crip$erunt, illum prouocare morbum: pote$tque vtrunque facere. Vtrique cau$a communise$t caliditas modera, tenuitas ac $iccitas. Porrò quod pingue e$t, etiam odoratum. <P>De $uccino magna ad hanc v$que diem <MARG>Succinum.</MARG> contentio fuit: bitumen tamen e$t, & pin- guedo quædam terræ à maris æ$tu. Copio- $um pi$catur in Sudinis Pru$$iæ, cùm herba quæ illi concre$cit pulegio $imili. Quòd $i etiam à lachryma herbarum, aut arborum duceret originem, bitumen tamen e$$et pin- guedine maris, & terrarum coactum, ac il- lorum calore temperatum. Eius plura $unt genera. Candidum precio$i$$imum, gu$tu dulce, & optimè olens, adeò vt $uffitum in conclauibus contra pe$tem ( iuuat enim ) ad tertiam v$que diem conclaue olere bene fa- ciat. Omne enim bene olens dum $uffitur, vapores ab$umendo corruptos, aërem ab omni vitio liberat: liberant ergo magis, quæ magis fragrant, & quæ tardius con$umun- tur: quæ verò calida & $icca $unt, vapores celerius ab$umunt. Ob id magnus ignis præ- $tanti$$imum e$t, auxilium aduer$us pe$tilen- tentem aëris $tatum, vt etiam flabella: vi- tiant enim aërem vapores, tum natura loci ex quo eleuantur, tum quia Solis radios pe- netrare prohibent. Ob id referunt in Ger- mania vallem Ioachimicam cùm ob $yluas den$as, & $tagna inhabitabilis e$$et, deriua- tis aquis in cuniculos ac fo$$as, $ucci$i$q; ne- moribus, $alubrem factam e$$e. Itaque nil mi- rum e$t, duplici auxilio flagrans $uccinum aërem emendare, tum quia $iccum tum quia bene olens. Ita videntur bis olim Athenæ ignis beneficio à duobus medicis Hippocra- <MARG>Hippocra- tes & Acron medici A- tbenas à pe- $te liberarũt.</MARG> te, & Acrone pe$te liberatæ, flammis $cili- cet beneolentium lignorum, non quidem mediocribus, $ed maximis. A mediocribus enim ignibus, & minimè odorata materia $uccen$is, tantum abe$t, vt pe$tilens aër emendetur, tum magis $i beneficium vento- rum ab$it, vt etiam vehementer exacerbe- tur. Quamobrem Thucydides refert, cùm ob multitudinem cadauera rogis imponeren- tur, non parum auctam pe$tilentiam. Manife$tum e$t igitur, ei$dem penè cau$is $uccinum eidem morbo medicamentis im- mi$tum, plurimùm conferre. Mi$cetur enim aut propter odorem, aut $iccandi cau- $a, aut, quòd euidentius e$t auxilium in eo, attrahendi: trahit enim omnia leuia, paleas, fe$tucas, ramenta tenuia metallorum, & ozi- <MARG>Cur $ucci- num paleas trahat.</MARG> mi folia, perperàm contradicente Theophr a- $to. Cau$a e$t huius, quòd humidum habeat pingue & glutino$um, quo emi$$o ad leuia <PB N=444> <CB>quæcunque fertur, vt etiam ignis ad pabu- lum: vnde $i fricetur, vehementiùs trahit ob calorem. Indicio e$t quòd omnis gemma la- neo panno affricta & fe$tucas, arborum $icca folia ad $e rapit: quæ vbi adhæ$erint, mou&etilde;- tur: quoniam pingue quod in lana latet g&etilde;- mæ annectitur, & affricando concale$cit: $uccino verò di$$oluitur. Propterea gemmæ, lineorum affrictu non trahũt, $uccinum tra- hit. Neq; enim lapidis Magnetis, & $uccini eadem trahendi ratio: nam $uccinum omne leue trahit, Magnes ferrum $olùm Succinum interpo$ito corpore non mouet paleam, Ma- gnes ferrum. Succinum non trahitur vici$- $im à palea, Magnes trahitur à ferro etiam Palea à $uccino in nullam partem dirigitur, ferrum modò ad Boream, modò ad Au$trum contactu Magnetis tendit, Denique $uccini attractio calido & frictione iuuatur multũ, Magnetis eo $olùm quòd purior pars lapidis redditur. Quid tãd&etilde;? $uccini attractio haud du- biè e$t $imilis illi, quæ à cucurbitula ab igne & cæteris calidis, ob pingue illud calidũ in- natum, quòd etiam adhærens parietibus ( vt dixi ) conclaui etiam in tertium diem bene olere facit. E$t enim in omni bitumine hu- midum pingue calidum, ob quod etiam faci- lè ardet. Sed in trahendo inter bitumina $uccinum, inter $uccini genera cinereum, quòd circa o$tium Vi$tulæ ad Pucecam in littore maris effoditur: hoc enim, vt Agricola refert, dum ferro attereretur, folia ex humo ad duos pedes in $ublime ad $e trahit. Hoc igtur vnguentis apti$$imum. Candidum verò è mari Germanico eruitur, è quo etiam lu- $oriæ te$$erulæ fieri $olent. E$t & melleum, & vino$um, & aureum, quòd in fonte $olet inueniri Sueuiæ, iuxta cœnobium cui nom&etilde; e$t Degeræ lacus. In $uccino relucent omnia genera paruarum rerum, mu$cæ, formicæ, pi$ciculi, folia, ramenta: nam comprehen$a humido $uccini tenaci, euadere nequeunt, inde affluente humore copio$o concre$cunt, $iccanturque, & ob id putre$cere nequeunt, relucentque æterno $epulchro, ac nobiliore quàm Artemi$ia Mau$oleo con$truxerit. Pa- rum redolet $uccinum $pontè, $ed tame cùm vritur, myrrhæ odorem $uauem mitit. Adul- teratur $uccinum melleum oui candido, & croco, & dragaganti lachryma. Vnde qui $o- lertius agunt, formicas, culices, mu$cas, & $cobem ferri, tum ramenta, palea$que hinc illincque mi$cent, tum $uccini veri partem <MARG>Succini ad- ulteratio.</MARG> tenui$$imam in puluerem redactam addunt, vt bene oleat, & fe$tuca, trahat. Sunt etiam qui affirment non $olùm candidum ouis quod veri$$imum e$t, $ed etiam luteum co- ctum auræ expo$itum $uper lapidem, adeò <MARG>Oui vitel- lum quomo- do in lapi- dem trã$eat.</MARG> dure$cere, vt ip$um in lapidis etiam $peciem tran$eat. Dure$cit enim atque concre$cit quod pingue e$t, ni$i putre$cat. Non putre$- cit quod expers e$t humidi aquei. Expers e$t aut&etilde; aquei humidi oui vitellũ, cùm torretur. <MARG>Ambra.</MARG> <P>Succino fragrantior e$t Ambra, vt cùm precio$i$$imis conferatur mercibus. Na$citur iuxta Sichrim Arabiæ felicis oppidulum. <MARG>Ambræ ele- ctio.</MARG> Mira illius vis ad cerebrum: multa graue olet propter odoris magnitudinem: tenues habet cra$$is partes immi$tas. Creditum e$t e$$e $emen pi$cis horrendi mon$tro$ique ex <CB>cetaceo genere, cuius caput lapidis referat duritiem Hic in Africæ Oceano oritur, eiuf- que nomen ambar: vnde thymiamati nomen <MARG>Candelæ be- ne olentes.</MARG> inditũ. Sunt illius tria genera odore, colore atq; pondere $ibi inuicem re$pondentia. Al- bum leui$$imum, odoratum, optimumque: nigrum graui$$imum, odore carens, atque ignauum: cinereum omnibus his mediocre. <MARG>Petroleum.</MARG> Sultanus olim Ægypti tyrannus $olebat ce- reis immi$cere ambram, voluptati, atque valetudini $imul con$ulens Nos quibus ca- rior e$t ambra, nec opes regiæ, la$eris $uc- cum, aut thus po$$emus immi$cere: nam vt illa regibus, ita hæc priuatis magnifica at- que decora, ac delitiis apta. Petroleum autem oleum e$t, quòd ex bitumine caloris vi $pon- tè fluit, tenui$$imum & calidum, grauiter olens: vocat vulgus oleum de Saxo: dolori- bus frigidis etiam diuturnis præ$ens auxi- lium. Minus malè olet, mihi bene ore vide- tur, quod propriè A$phaltum dicitur, pici $i- <MARG>A$phaltum.</MARG> mile, $ed durius, $plendidius, & minus malè olens, etiam quibus malè olet. Effoditur è Pale$tinæ lacu. Tanta verò vis luto huic, vt circumcirca per 15000. pa$$uum, neque ar- bores vire$cant, neque floreant, nec fructum edant, ira cœli qua$i in terras illas $æuiente. Carbones con$tant terra pingui, leui, atra: <MARG>Carbones.</MARG> per totam Mi$enam effodiuntur in monte iuxta Zuiccam vrbem ad Muldam $itam. Fa- bris in v$u $unt. Virtus minor quàm A$- phalto, $ed tamen generis eiu$dem. Vt verò $uccinum ac bitumen plerunque benè olet, ita $emper $ulphur malè. Communia $unt vtrique, ardere facilè: $ed $ulphur vt faci- <MARG>Sulphur, & illius v$us.</MARG> liùs, ita A$phaltum diutius. Verùm caue, ne pro A$phalto bitumine, litera mutata A$pa- lathum legas, arborem odoratam, quam no- $tri <I>(</I>vt reor) Santhalum vocant. V$us $ulphu- ris egregius e$t, ac multiplex: nam ex eo pri- <MARG>Santhalum e$t A$phala- tum.</MARG> mùm pyrius puluis fit, nec ab$que eo: mate- ria e$t enim omni igni apta, vt $uperiùs de- mon$trauimus. Re$i$tit etiam aquis, vt illis immer$um multis maneat $eculis: ab ho$te quod pleri$que nunc contingit, tutius aqua, quam ab amico igne. Idem cælatas figuras gemmis liquefactum, $i quid aliud, ad amu$- $im reddit. Et illitum ac $uffitum, $erpentes, formicas, ac culices necat, prohibet, fugat. Illitum & potum, $cabies, lepras, & Galli- cum morbum tollit. Sed vehementiore vi oleum eius. Quomodo fiat, inferius docebi- mus. Refert Reinerius Solenander, purum auri admotum leniter, carbonum in$tar ar- dentium crepitare. Cum enim propè ignis natura accedat, aëre præ$ertim motum cien- te, vapores remittit. Vnde non $emper, $ed cùm frangitur, id contingit. <P>Sal terræ magis $ulphure e$t particeps: <MARG>Sal continet oleum.</MARG> vnde $uccus cum terra dici pote$t. Oleum in $e continet, $i bitumini immi$ceatur. Vnde Arrianus refert, apud Ichthyophagos, in In- dica, ex $ale oleũ illos excipere: Indicio quo- que e$t, quòd oliuæ littore maxis gaudeant: nam $al$um $olùm etiam, non leuiter pingue e$t. Sed (vt dixi ) oleum omnia $ic continent, quòd vi ignis detrahi pote$t. At multum nõ pote$t continere, ni$i bitumen admi$tum ha- <MARG>Genera$alis.</MARG> beat. E$t genus $alis fo$$ile, vt quòd Sal pe- træ dicimus, & Ammoniacum. Hoc omnium <PB N=445> <CB>e$t amari$$imum, vt quod $ub arena arden- ti$$ima eruitur. Sal$um enim cùm vlteriùs decoquitur, Galeno te$te, amarum euadit. Itaque Ammoniacum $al, etiam arte confi- ci pote$t: quamuis multi in hoc fru$tra labo- rauerint, Sal gemma $plendet cry$talli in mo- rem, acutius $ale factitio. Nam in omnibus quæ arte fiunt, & elaborantur, ab$q; compo$i- tione, natura $imile efficit: vnde $ulphur quod $pontè na$citur, carius longè reliquo, quàm $it vtilius: ita in calchanto & cæteris. Te- nui$$imum inter $alis genera halinitrum e$t: <MARG>Nitrum.</MARG> hoc medium inter $al e$t ac nitrum. Nitrum inuenitur in arena Nili præcipuè. Albertus, Magnus cognomento, narrat in Go$elaria aquam collectam in imo montis, qui Cyprio abundabat ære, dum cogeretur, in nitrũ ver- ti. Huius candidior pars quædam ac laxa p&etilde;- det in $peluncis Stiriarum in $tar: quandoque <MARG>Aphronitrũ.</MARG> etiam è $olo re$udat: vocatúrq; Aphronitrũ, qua$i nitri $puma. Vtrunque horum perii$$e no$tra tempe$tate falsò creditum e$t, vnde <MARG>Halinitrum.</MARG> turbata compo$itio Dia$politici. Amarius e$t $ale nitrum, & minus $al$um: in quorum me- dio (vt dixi) halinitrũ. Tenuibus partibus ac $icci$$imis con$tat, quòd putredine quadam coale$cat: vnde in c&ecedil;mentis vetu$tis exoritur, & vbi excrementa iumentorum in terra cõ- <MARG>Halinitrum generatio.</MARG> putruerunt. Mirum illud, quòd detracto ha- linitro è terra, $i illa in cumulum redigatur, pò$t quinque, aut $ex annos copio$ius fœnus reddit. Nec omninò ab$urdum dici debet, $a- lem $erere. Nam (vt dixi<I>)</I> $eu cumuli terræ, è quo detractum fuerit, $ub tuguriis $eruentur, $eu halinitrum aqua di$$olutum in cumulos terræ $pargatur, non $ecùs ac $ato tritico, po$t quinquennium copio$ior fructus redditur. Sunt enim vires omnibus rebus, vt potentia tale aliquid reddant, qualia actu priùs fuerãt. Quòd verò potentia e$t, ad actum etiam per- uenit vi Solis: vnde vermes & mu$cæ in lo- cis, in quibus manent, id relinquunt, quo ad aliorum $imilium generationem, ac generis multiplication&etilde; facultas $uppeditatur. Exci- <MARG>Halinitrum quomodo colligatur.</MARG> pitur autem hoc modo: In ei$tas perforatas, lená$que bouino, equinouè fimo, aut quod melius e$t, colũbino $tercore aqua $uperfun- ditur, quæ deinde excepto con$umitur ad ter- tiam $ui partem, inde hæc tertia pars alteri fimo $uperfunditur atq; excoquitur, excepta denuò: demũ relicta tertia pars $ub diuo po- $ita, concre$cit in halinitrum. Quod verò elu- tum e$t, denuò alia aqua repurgatur, atq; ea- dem ratione, quod vtile e$t, excipitur. Quòd $i voluptatis cau$a, vt inferius docebimus, halinitrum in aquam tranfierit, excocta per horam fermè aqua excipitur cochleari: cúmque primùm in pauimento gela$cere cœperit, ab igne amota, concre$cere $i- nitur. <P>Itaq; vt ad halinitri naturam redeam, in eo tenuis pars e$t, tum in $ale aquæ & terræ im- mi$ta, quæ dum ardet, cogit terreas partes di$$ipari: ideóque $ub$ilit $al & halinitrum in <MARG>Cur $al igne crepitet.</MARG> igne po$itum, & crepitat. Et cùm $ocero meo igni a$$i$tenti, tegulæ peruertu$tæ fru$tum igni impo$itum e$$et, repentè crepuit, & in diuer$as partes magno impetu fragmenta pro$ilierunt, nemine ex ad$tantibus, quòd mirum fuit, læ$o. Cau$a huius fuit modica, <CB>vt reor, halinitri pars (quòd tegula antiqua e$$et) illi inclu$a. <P>Eadem ratione candel&ecedil; è $epo, aut cera $ali- <MARG>Candidæ quod tardi$- $imè ab$u- muntur. Sal chali, $eu alumen cati- na.</MARG> ta crepitant, verùm cæteris longè diutius du- rant. Inter $alis genera, $alchali, $eu alumen catina reponi $olet, vitri non $olùm medica- mentum, vt quòd ductile efficiat, $ed etiam materia. Aduehitur ex Oriente: $ed Bra$auo- lus Ferrarien$is affirmat ex herba fieri po$$e optimum, quæ iuxta Comum in ripa $al$a- rum aquarum exoritur. Quòd $i, vt illi credi- mus, vera e$t hi$toria, propagata herba non paruum compendium rei pecuniariæ fieret, e$$étq; ars hæc admodum lucro$a. Illud $atis con$tat, hoc $alis genus fieri ex V$nen herba arboreæ magnitudinis, $aporis $al$i, quàm quidam exi$timant e$$e Anthyllidis primum genus. Salis $ub$tantia tenuior e$t materia chalcanthi: cuius adeò $unt variæ $pecies, vt illas explicare non leue $it. Chalcanthũ vul- <MARG>Chalcanthũ cur adeò de- nigret.</MARG> gus vitriolum vocat: denigrat adeò, vt ex ip- $o fiat atramentum quo $cribimus. Puluis hic cineri coloris e$t, po$tquam triueris, immi$- $um vino, vel aquæ, illicò nigerrimam efficit. Cau$a huius e$t quòd $uccus e$t, atq; den$us admodum, tum ex partibus con$tans tenui- bus, atq; exu$tis: quia $uccus e$t, ideò re$olui- tur in humidam $ub$tantiam, & hærere po- te$t, nec calamo negotium face$$it: quòd non contingeret terreo, vbi terreum e$$et, etiam$i in puluerem tenui$$imum redigeretur. Cùm verè deu$tus $it, lumen prohibet, & nigrum efficit: quia verò ex tenui$$imis partibus con- $tat, glutino$um minimè reddit $criptorium atramentum. Atq; ex his facilè e$t coniicere quarum $it virium. Elegantius eo e$t Mi$y, <MARG>Mi$y.</MARG> quòd Romanum vocant vitriolum: eius fu- mus adeò grauis, vt etiam arbores ip$as ne- cet, & $yluas deformet: $plendet quandoque Mi$y, & aureis qua$i guttulis $cintillat. In <MARG>In omni fo$- $ilium genere e$t aliquid quod $plen- det.</MARG> omni enim fo$$iliũ genere aliquid e$t, quòd $cintillat: vt inter $uccos Mi$y, inter metalla aurũ, inter lapides gemmæ & marmora, inter terras argentaria. Fit enim nitor, cùm den$a materia ab arte, vel natura expolitur: at in omni genere fo$$ilium aliquid den$um inue- niri nece$$e e$t. Quæ vero pars chalchanti aut Mi$y qua$i $puma eruitur, nec elaboratur, di- citur Cupero$a: à Galeno autem ac cæteris <MARG>Cupero$a.</MARG> antiquis, chalcitis. E$t autem candida, proxi- ma naturæ calcanthi, haud $plendida, & ciens egregiè vomitum. Exu$to chalcantho <MARG>Oleum vl trioli.</MARG> aut Mi$y, vi ignis per vitrea va$a oleum de- trahitur acuti$$imum, & calidi$$imum, aliter chalcãthi libras binas in vitreo va$e, vas vi- treum in ferreo reponito: de$tilla, vbi aqua non amplius exit, collum va$is alterius vitrei collo in$erito, $ic vt nõ re$piret. Lutum vtri- que ignibus inuiolabile obducito, & follibus oleum educito: ita totum hoc opus die vna ab$oluere licebit: $i quis iam $aucitas ver- rucas tangat, ab$cedent illæ. Idem gu$ta- tum, ferit linguam, haud $ecùs quàm can- dens ferrum: e$t tamen illius vtilis ad $iccanda vlcera interiora deplorata, vbi non multùm $ordida fuerint, vt in qui- bu$dam contingit phthoë laborantibus ab$- que dolore. Facit ad præ$cindendos can- cros, & corrupta membra, ligno oliuæ il- lito ex eo. <PB N=446> <CB><P>Proxima <I>(</I>vt dixi) $uccis mixta reliqua <MARG>Marche$ita.</MARG> metallica, vt Pyrites, Marche$itam vocat vulgus: is componitur ex lapide & $ucco. Tot habet genera fermè, quot metalla inue- niuntur: dictus pyrites, quòd colli$us ignem mittat ob duritiem: e$t plerunque argenti coloris, $plendens: qui $i accendatur in$per- $a acri aceto, lienem prædurum colliquat, $i quid aliud. Cau$a e$t partium tenuitas ac caliditas, quæ lienem per cutim & perito- <MARG>Cur metalli- ca adiecto plumbo li- que$cant, et $i per $e arida $int.</MARG> neum ingrediens extenuat. Idem per $e vix lique$cit, adiecto plumbo $oluitur, quòd om- nibus aridioribus metallicis contingit: cùm enim humidum paucum fuerit, aut aqueum, $ine plumbo $i in ignem mittatur, priùs ab $umitur, quàm lique$cat: illo adiecto, non ab$umitur: quare cùm concretum $it frigore: igni liquari nece$$e e$t. Ob id cùm aurum, argentumve lapide continetur, $i plumbo adiecto colliquentur, non perierit impen$a: $emper enim $i per $e hæc ignibus commit- tantur aliquid perit, quod vix adeò exiguum e$$e pote$t, vt non plumbi iacturam $uperet. <MARG>Pyrites ar- gentũ quan- doque conti- net, $æpius æs.</MARG> Porrò pyritidis aliud e$t fterile, aliud quod metallum continet, æs plerunque, quod $te- rile non e$t, argentum, etiam nonnunquam. Creditum e$t, ob $terile genus e$$e halitum potiùs, quàm metallicam materiam: $ed con- $tat e$$e ex metalli genere: nam cum plum- bo mi$tum, efficit notularum pro typis vir- gulas. Vidi in candidi$$imi marmoris fru$to tantam aureæ pyritidis copiam, vt totum metallo $catere videretur, ne $cires propè an magis aurum lapidi, an lapis auro innatus e$$et. Eruitur plerunque confracto lapide, quod pyrites durior $it marmore, $ilice, $axo. E$t & fragilis: quoniam leuis: $æpè enim hæc ob $iccitatem $ociantur. Candidus purior, ideò grauior. Quò fit vt quidam lapidis par- tem e$$e putent metalli vapore exu$tam, cui locus e$t argumento: verticibus enim mon- tium na$citur: $ed abundantia o$tendit cru- dum e$$e metallum: auream æris informem materiam. Hæc eadem tum locorum natura ex imbrium ca$u $uper lapides, & exhalatio- ne. Sint igitur hæ omnes $imul horum cau$a imbres, quorum ca$u etiam metalla, lapides, tæ, animalia, & præcipuè pi$ces generantur, exhalatione ac vi metallorum excocti: nam in $uperficie monitum talia abundant colo- rata, & exu$ta, quæ & in metallum temporis cur$u tran$eunt, & metallum continent, nam à matrice $eparata $unt. E$t igitur huiu$mo- di materia tanquam mola fœtus compara- tione, & $emen alieno loco effu$um. Ex eius <MARG>Ci$um.</MARG> genere e$t Ci$um, medium qua$i inter pyri- tidem & galenam. Efflore$cit ex pyritide nonnunquam $ory, melanteria, & chalcitis, <MARG>Atramentũ cæruleum.</MARG> at ex his my$i. Atramentum e$t melanteria & ex vitrioli genere, vt dictum e$t: $ed quod ex illo e$t cæruleum, mirum in modum nitet. <MARG>In atramento $utorio alu- men contine- tur.</MARG> In atramento $utorio alumen contineri, haud ob$curum e$t. Nam $i lutum eius aqua dilua- tur, concre$cit in eo alumen, & oleum atra- menti odorem aluminis $pirat. Ex pyritide & argento cadmiæ quoddã genus con$tat, quod <MARG>Cobaltum.</MARG> vocatur cobaltum. Hæc adeò acris e$t, vt pe- des fodientium exurat: cau$a e$t calor haud paruus, $ed mediocris. Si tamen e$$et ma- gnus, $pontè eiiceretur, non foderctur. <CB><P>Sed e$t & tepor in fo$$ilibus, velut in his, quæ in valle fodiuntur vocata Ioachimica: quamuis enim natura talia frigida $int, eru- ta tamen calida videntur, ob bitumen, aut $ulphur, aut acrem aliquem $uccum de na- tura illorum, aut calcis. Porrò pyritidis for- ma nunquam, vt te$$eræ, imò quandoque etiam, vt cubi vel aleæ diceres naturam con- tendi$$e cum arte. E$t & ex eo fuluus, quem aureum vocant. Proximum ei $tibium, colori, plumbei, $plendido fulgore, $quamo$um. Oleum ex eo elicitur rubrum, acutúmq; val- dè: $ulphur olet, & vim eius retinet oleum. Ip$um antimonium (nam $ic nunc vocant <MARG>Antimoniũ.</MARG> $tibium<I>)</I> ob $ub$tantiæ cra$$itudinem ad pau- ca vtile. Et vt ip$um plumbi, ita pyrites æris particeps e$$e videtur: ob quam cau$am etiam pyrites (vt dixi) $plene extenuat. Vide- tur enim pyrites e$$e immatura $ub$tantia æris, non exhalatio: nam in Ocris montibus iuxta Terge$tum tam longè latéq; patet py- ritidis fodina, vt $i exhalatio e$$et pyrites æris, montem totum æreum e$$e oporteret. <P>Sed ad Cadmiam reuertor: ex ea e$t, quæ allium v$ta olet, adeò fœtet, vt quæ Anne- bergi effoditur. Cadmia ip$a crocei plerun- que coloris e$t, & conficiendo ob id auri- chalco apti$$ima. In$unt & metallicis me- talla, vt $tibio quandoque argentum, quod tamen $olo igne $eparari queat. Ip$um verò $tibium in va$e excoctum, tran$it in plumbi quoddam genus quod quartum pote$t dici. Cau$a e$t, quòd Antimonium $it plumbi ma- teria, vt æris pyrites. Sic chry$ocolla $ucci genus e$t, aurum continens, à quo nomen $ump$it. Ero$ione quadam fiunt aquarum acutarum, chry$ocolla auri, & cæruleum, $i- múlque na$cuntur, altero alterum vincente, plerunq; tamen cæruleo, vt author e$t Theo- phra$tus: chalchantũ ex æris, aquæ $tygiæ ex auripigm&etilde;to. Alia igitur fiũt ex materia me- tallũ, alia ex ip$is metallis: ex metallorũ mate- ria diximus pyritid&etilde;, & $tybium: ex metallis ero$is chalcanthum, chalcitidem, chry$ocol- lam, & $tygiam aquam, mi$y, $ory, taliáque. Quæ autem erodunt, acuta partim, aut $al$a, aut acida, nam & in artifiiiis hoc idem li- cet intueri: verùm $ufficiet etiam $ola mate- ria, quæ erodatur: nam verius chalcan- tum, & chalcitis ex æris materia fiunt, quàm ex ære, vt o$tendemus, fit potiùs ærugo. <P>Auripigmentum & ip$um videtur au- <MARG>Auripigmë- tum. Ar$enicum. Ro$agallum.</MARG> ri particeps e$$e, $ed impen$a $uperat lu- crum. Eius tria genera $unt: Natiuum e$t croceum, eo & $ale fit album, quod vo- cant Ar$enicum. Hoc cùm vetera$cit, lu- cidum efficitur, ideóque omnium deterri- mum, vocàntque Ro$agallum. Nihil enim prohibet $imile fieri natura arte mi$tura, idem autem e$$e non pote$t: nec propter id, quòd $int plura genera, vnum in alterius colorem tran$ire prohibetur, quandoqui- dem iuxta caloris & humidi multitudi- nem, calores in vnaquaque $pecie natura vel arte mutentur. Nam & igne non $e- cùs ac natura auripigmentum mutatur in $andaracham, colore quidem, non autem $ub$tantia. Nihil enim prohibet ab igneo calore genercri etiam $ub terra, non vt <PB N=447> <CB>$peciem, aut perfectum aliquid, $ed vt ex- crementum quoddam. Sunt autem & colo- res viuaces in excrementis: tales enim etiam ab igne fiunt. Si igitur aliqua $ub terra fiunt ab igneo calore, quid prohibet etiam eadem arte fieri? Omnia tamen hæc venena $unt præ$entanea: mitius tamen ex his croceum, <MARG>Modus mu- res necandi, & lupos.</MARG> quod nomen antiquum retinuit. Nec $olùm hominibus venena hæc $unt, $ed plantis, ani- malibú$que. Suffitu plantæ pereunt. Verùm & mures non $olùm, $ed etiam lupi, $i ex eo ederint, nec aquam bibere po$$int, non $o- lùm moriuntur, $ed in rabiem adeò efferun- tur, vt $ui generis animalia inuadant: & quæ- cunque momorderint, in eandem rabiem in- cidant, vt totum genus breui pereat: cuius rei quandoque feci experimentum. Sed ta- men periculo$um e$t, ne etiam cicurada per- das, & innoxia animalia, & ne aqua inuenta fru$treris. Verùm parua re, $i benè cedat, do- mum muribus plenam expurgab is. In lupis difficilius e$t, cùm aquam celeriùs inueniant. <MARG>Metallica $icca auro, & argento $unt venenum, $i cum his li- quentur.</MARG> Sed nec his $olùm venenum e$t, $ed auro, argentó que auripigmentum, & reliqua $ic- ca, vt $tibium, ærugo, $ulphur, contraria ra- tione, qua plumbum illis e$t $alutare: nam humidum illorum ab$umunt, vt non po$$int benè liquari: verùm agente igne, cùm non $it, quòd re$i$tat illius $iccitati, vritur me- talli $ub$tantia, & in fumum tran$it. Itaque celerius æs ab$umunt auro & arg&etilde;to, $ed ta- men & hæc immi$ta pinguedine $ua eua- ne$cere cogunt. Quum enim pinguem par- tem habeant, quæ ardet intus metallis im- mi$ta, proprium humidum metalli in fu- mum agunt: quo ab$umpto, metallum & ip- $um euane$cit, quod non ni$i eo humido con$tat: vt enim arborum nodi magni non vruntur per $e, adiunctis lignis $ocietate ar- dent: in humidum auri, & argenti, quod per $e vri non e$t aptum, addito auripigmento, <MARG>Moneta de corticari po. to$t. Chry$ocolla quomodo fiat.</MARG> $ulphuræ ac talibus, ardet & con$umitur. Ex horum igitur genere e$t, quod monetam de- corticat, non $ecus ac $erpens $olet corticem amittere, manente imagine. <P>Redeo ad chry$ocollam, quam boracem nunc dicunt: eius e$t genus factitium, quod alumine $ci$$o, & ammoniaco $ale fieri $olet. Exi$timat Galenus etiam vrina pueri in æreo mortario a$$iduè agitata $ub caniculæ ortu confici po$$e. Colos factitiæ croceus, $plen- dens: vtuntur aurifices ad auri fru$ta iun- genda, inde inditum nomen. At cœruleus vel <MARG>Lazuli.</MARG> cyaneus lapis, quem lazuli vocant no$tri, pulcherrimus e$t, cœli colore intermicanti- bus aureis maculis. Inde è rei natura mira occa$io artifici data dum cælatur: aurum or- nat, ve$tes, vel $ydera refert. Oportet autem eligere aptum & benè di$tinctum, cælaréque <MARG>Sandaracha.</MARG> figuram $culturæ $imilem, non cauam. San- daracha e$t, quam vulgus vocat auripigmen- tum rubeum, $ed auripigmentum non e$t, $ulphureum quid olet, & exterius crocea, non $plendens, intus rubra, $pleudida, odor tamen non e$t admodum ingratus: exterioris coloris $imilitudine croceo admi$tam auri- <MARG>Syderea.</MARG> pigmento vendunt. Sydera, quam Manga- nen$em Itali vocant, terra e$t repurgando nitro apti$$ima, illud tingens cæruleo colo- <MARG>Cærulea.</MARG> re. E$t alia etiam, quæ $ic vitrum tingit cæ- <CB>rulei coloris, quam Zapharam quidam ap- pellant. E$t & metallici generis terra viri- dis, quam Itali Azurrum viride vocant, nos chlorogeam. Na$citur in fodinis æris, & ar- <MARG>Chlorogea<*></MARG> genti feracibus, vnde veri$imile e$t ex halitu fieri æris ac argenti: $plendet, & ob id cœ- ruleo lapidi per$imilis, $ed non tamen adeò vtilis ad opera. Nã cærulei lapidis color, nec <MARG>Color ex la- zulo igni, & aquæ, & ve- tustati haud obnoxius.</MARG> igne, nec aquâ vitiatur, & vix vlla vetu$tate. Vnde illi honos & pretium. Cau$a e$t, quòd den$i$$imus $it, & tenui$$imæ $ub$tantiæ. Vn- de modica quantitas tabulæ magnæ $atisfa- cit, velut & de auro, & argento dicemus. Cau$a tenuitatis ac den$itatis, diuturna co- ctio & $eparatio partium inutilium. Ob hanc cau$am p$eudo cæruleæ honos nullus <MARG>P$eudo cæru- lea.</MARG> fermè: hæc ex Hi$paniis aduehitur, $ed longè cæruleo lapide inferior: quòd non tam te- nuis, nec den$a, ob id plus exigitur in opere, nec vetu$tati aut ignibus, vel aquæ $u$tinen- dæ paruis. Verùm chlorogeæ adnuc honos e$t, quoniam non vicaria, $ed principalis vi- ce fungitur. <P>Sunt & terræ mi$tæ metallis, vt Galena, <MARG>Galena.</MARG> quam Ocriam vocant Itali, plumbo, & ter- ra con$tat: materia e$t plumbi haud perfe- cti proculdubio, atque ideò liquandis metal- lis apti$$ima, tum maximè cùm ex matrice $unt eruendi. E$t autem lapis cum metallo iunctus matrix. Nam pleraque nobiliora <MARG>Matrix.</MARG> metalla in lapido$a materia iacent, quam matricem: nuncupare liceat. <P>Verùm inter metallica nullum excellen- <MARG>Argentũ vi- uum quomo- do inuenia- tur.</MARG> tius argento viuo inuenire licet, $olerti in- du$tria vbi oriatur, depræhendunt<*> Men$ibus Aprilis ac Maij $ub aurora $ereno cœlo in montibus $pèctant a$cendentes vapores, ac veluti nebulam non altius $e attollentem, $ed humillimam, ac qua$i hærentem terræ. Quò fit, vt coniectores argenti viui ibi $e- dem a$$equantur. Graui$$imum e$t ac tenui$- <MARG>Aurum $olũ in argento viuo mergi- tur.</MARG> $imum, quæ duo cùm etiam auro conueni- rent, $perabant quidem ex vno alterum con- fici po$$e. Nempe non $olum inter metalla, $ed inter omnia quod $ciam hucu$que au- rum $olum in eo mergitur, ac de$cendit, cùm cætera $upernatent. Idem viuum argentum <MARG>Argentum viuum co- rium cerui- num tran$it.</MARG> cum aurum combiberit, $eu etiam per $e corium ceruinum, quod cra$$i$$imum e$t, pe- netrat. Hoc enim modo aurum $eligunt: ca- lefaciunt argentum viuum, atque ei impo- <MARG>Modus $eli- gendi au- rum, quod in fragmentis e$t.</MARG> nunt ve$tium fragmenta inaurata, aut alia, quæ aurum continent, & (vt dixi) breui au- rum ip$um ab argento viuo ab$orbetur, in- de exprimitur argentum viuum corio, ma- net autem in imo quod modico igne colli- quatum concre$cit. Sunt & alij modi aurum <MARG>Argentum viuum om- nia metalli- ca va$a p<*> forat.</MARG> colligendi, $ed non $ine acutis aquis, aut $ulphuræ, & opera haud leui. Oleum co- rium non tran$it adeò celeriter, vt videatur argentum viuum etiam oleo e$$e tenuius. Erodit omnia metallica va$a, æs, argen- tum, plumbum perforat: vnde ligneis va$- culis tutius, quàm metallicis committitur. Incredibile e$t dictu, $ed tamen quod qui$- que, vt ego feci, pote$t experiri. Narrabat mihi hoc Hieronymus Gemmarius ab oculis <MARG>Aurum ar- gento viuo illitum per $e frangitur.</MARG> dictus, $ed fidem non poteram adhibere ci- tra experimentum. Aurum $cilicet argento viuo illitum fragilius euadere oui cortice, <PB N=448> <CB>vt etiam rimas contrahat per $e, nec ab$i- mile reddatur cæmento vel molli$$imo. Cùm verò in aureo coronato expertus e$$em, to- tum in plurima fru$ta perfregi: quamo- brem qui annulos aureos ge$tant, diligenter cauere decet, ne argento viuo coinquin&etilde;tur. Sola enim vmbra illius, metalla obnoxia reddit, $ed tamen aurum magis longè argen- to, Cau$am huius e$$e nece$$e e$t, quòd $ub- tilitate $ua intus penetrat, & frigiditate co- git, vnde friabile redditur. O$tendit hoc aquæ frigiditas in chalybe: nam in ea fre- quenter extinctus adeò fragilis redditur, tum maximè $i aqua $it frigidi$$ima, vt $pon- tè rumpatur. E$$e verò frigidi$$imum ar- <MARG>Mauri quo- modo refri- gerationem a$$equantur.</MARG> gentum viuum, tactus o$tendit. Vnde Mauri, & qui in Africa habitant, $ummis illis calo- ribus requiem quærentes, vas lapideum, li- gneumve argento viuo replent, cui corium $uperponunt, atque corio inde incubant. Quod etiam ferro experimentum $i fiat, con- ducet. Sed cur qua$i $olum aurum frangitur, ac maximè inter metalla? Quia ip$um etiam $olum, vt infrà o$tendemus, expers e$t pin- guedinis cra$$ioris: illius enim humidum e$t tenui$$imum, quod autem tenui$$imum e$t, & minimè pingue, facillimè gela$cit. Oleum enim & pinguia omnia concre$cunt qui- dem, $ed minimè congelantur. Et ideò qui aquam in glaciem vertere $tudent, coquunt eam, vt tenuior facta faciliùs congeletur. Frigus igitur argenti viui cùm folida pene- trare $oleat ($ub$tantia enim caret) humidum auri congelat. Ideoque aurum admodum fit fragile. Omne enim quod congelatur, etiam fragile fit. Indicio $unt glacies, ligna, pi$ces, adeò vtin vehementibus frigoribus conge- lati artus integri ab hominibus ip$is deci- <MARG>Hominibus ab gelu ar- tus decide- runt. Cur argen- tum viuũ in vnum coëat $pontè.</MARG> derint. Sed ad rem reuertar. Ob grauitatem argentum viuum in vnum coit, petit enim imum: hoc autem plerunque vnum e$t, ob id etiam in vnum coit. Coit & alia ratione: nam humidum e$t atque pingue, hócque dum mouetur in via relinquit, vnde ea facilior ac pronior tran$itus, ob quem in vnum, & in vnam etiam $edem fertur. Quia verò gra- ue & rotundum, quacunque ex cau$a & ce- lerrimè illud ferri nece$$e e$t: vnde vix quie- <MARG>Argenti vi- ui, & aquæ comparatio, & quadri- plex $imili- tudo.</MARG> $cit, inde nomen ei inditum. E$t igitur ar- gentum viuum qua$i metallum non concre- tum: vt igitur metallum ad argentum vi- uum, $ic ad aquam glacies: & vt non antè glacies euane$cit, quàm di$$oluatur, ita nec metalla antequam lique$cant. Sed argentum viuum celerrimè, cùm $it $pontè vt aqua li- quidum, euane$cit: vt verò aqua dum eua- ne$cit, velut in di$tillationibus, frigore de- nuò concre$cit, ita argentum viuum po$t- quam igne euanuerit, hæret tectis, & la- quearibus: vtque argentum viuum, & me- talla minore indigent frigore, quàm aqua, & glacies: nam metallo $ufficit, ne immodica caliditate impediatur, vt concre$cat, aquæ vt gelu concipiat immodica frigiditate e$t opus, ita aquæ vt euane$cat minor calor e$t nece$$arius, quàm argento viuo. <MARG>Quid $i ar- gentum vi- uum.</MARG> <P>E$t ergo argentum viuum, aqua quædam den$ata, non calore, nam non cogitur: nec frigore, e$$et enim lapis, vel metallum: $ed tenui$$ima parte ac puri$$ima terrea, quò fit, <CB>vt graui$$imum $it, frigidi$$imum, $plendens, ac liquidum: mi$tum e$t autem potiùs, quàm concretum, cùm (vt dixi) liquidum $it. <P>Simile e$t igitur aquæ argentum viuum quatuor modis: vtrunque frigidi$$imum, & cùm euanuerit ob calorem, frigore ad $e re- dit. Fluit ad decliuia vtrunque, & in rotun- dam formam coëunt ambo, dum $iccum re- fugiunt. Cau$a verò, cur in puluere atque <MARG>Cau$a cur aqua, & ar- gentum vi- uum ob$int cum fiunt rotunda.</MARG> etiam in $icco rotunda euadunt argentũ vi- uum, aqua, e$t, quoniam refugiunt contactũ $icci: at in nulla parte minore pote$t corpus, corpus aliud tangere, quam in puncto: igitur argentum viuum, & aqua conantur $iccum in puncto tangere: hoc autem manife$tè cõ- tingit, $i rotunda euadant: nam $phæra pla- num in $olo puncto tangit: igitur partes aquæ, & argenti viui dum $uper puluerulen- tam tabulam $parguntur, rotuudæ euadent. Sed cùm magnæ moles non id efficiant, nec in conum pronum formentur, $ignum e$t eam rotunditatem, in qua extrema à latere pendent, & graue præter rationem $u$tine- tur, ab humido lento contineri: atque ideò cùm argentum viuum in maiores orbes eoeat aquâ, atque etiam grauius $it lentum <MARG>Argentum viuum te- naci$$imum.</MARG> maximè e$$e nece$$e e$t. Spargitur etiam $i quid aliud, & oleo tenuius hærentibus par- tibus, quod e$t lentoris argentum. Quòd igi- tur in orbem coëat argentum viuum, facit odium $icci, quòd manere po$$it lentor. At- que ob id longè minùs aquæ partes eam ro- tunditatem $eruant, quòd etiam longè mi- nùs lenta $it aqua, quàm argentum viuum. Cùm verò parum differant aqua, & argen- <MARG>Loca in qui- bus abund at viuum ar- gentum vi- r&etilde;t, & aquis abundant. Argentum viuum aurũ fœdat.</MARG> tum viuum, con$imilí$que $int naturæ, ob id montes, in qu bus oritur, & virent pulchrè, & fontibus $catent. Lentore autem aurum, & reliqua metalla fœdat: aut $altem, $i mi- tiore vti nomine placet, dealbat, adeóque vt $eip$um velut grauia prodat. Operæ pretium autem e$$e duco, vt hi$toriam narrem eo- rum, quæ mihi contigerunt, po$tquam de- nuò in patriam è gymna$io reuer$us $um. Medebar in domo Nigrolorum: hi erant armorum fabri, non quidem vulgarium, $ed quæ à regibus expeterentur. Ibi fortè cùm uer$arer, contigit, vt annulum, quem in in- dice digito ge$tabam, hyacintho decorum, $æpius album factum viderem: quod ani- maduertens, nec cau$am intelligens, $u$picio- nem iniecerat, ne ab aliquo venenum acce- pi$$em: memineram enim non me tracta$$e talia. Sed nullum immicum tunc mihi e$$e per$uadebam: næ æmulatio quamuis maxi- ma, in vrbe no$tra eò progreditur, vt ad per- niciem tendat, $ed calumniis, $u$picionibus, infamia, iudicií$que fal$is homines per$e- quuntur: é$tque hoc in ciuitate no$tra opti- mum, ad necem ob $olam inuidiam non $æ- uire. Itaque dum hæc mecum ver$o, animad- uerto maculam hanc $ola aqua elui. Inde me- cum reuoluens cau$am, $u$picabar aliquem è meis ægris argentum viuum, aut $ublima- tum hau$i$$e. Interim dum hæc cogito, ani- maduero, me è domo illa egredientem annu- lum habere dealbatum. Mentem adhi- beo diligentius, audio à puero meo ar- gentum viuum ea in domo muris hærere: tandem cognoui, diligenter rem ob$eruans, <PB N=449> <CB>aurum ex $olo tran$itu eius domus, in qua ca$$ides, galeæ, cæteráque ornamenta equi- tum inaurantur, fœdari. Id toties ob$eruaui, vt iam dubitare de hac re minimè po$$im. Sed vnum occurrit, dubium tamen in hac re, quòd cùm quinque annulos in manibus haberem, vnus tantum, aut quandoque duo fœdabantur: hi ambo in indice, alter dex- træ, alter $ini$træ manus. Cau$a, vt reor, erat, quòd hi in $uprema parte manus erant, & à nullo tegebantur: vnde grauem vaporem de$cendentem excipiebant: reliqui qui in minimis erant digitis, ab aliis digitis tege- bantur. Potuit & alia e$$e cau$a, quoniam $cilicet, qui in indice erant annuli, è puro erant auro: qui in aliis digitis, Smalto e$- <MARG>Argenti vi- ui tractatio quos morbos creet.</MARG> $ent elaborati. Itaque con$tat, argeńtum viuum tenui$$imæ e$$e $ub$tantiæ: & eos, qui vbi elaboratur, ver$antur, obnoxios e$- $e his morbis, qui per ip$um creantur: va- por enim ille tenuis per nares trahitur ad cerebrum, creátque tremorem, re$olutio- némque, tum etiam ad pulmones, efficítque phthoem. Hoc ego argumento deprehendi, quòd plurimos vidi, qui argentum viuum tractabant, dico fermè centum, tabidos fa- ctos auri fabros, capuló$que en$ium auro ornantes, & eos præcipuè, vt reor, qui æru- ginem, aliáque medicamenta metallice mi$- cerent. Nam qui robu$tius pectus habebant, re$olutis neruis facti $unt paralitici: & alij tremuli, neruos ingrediente metallico va- pore Con$tat autem, po$tquam re$oluuntur, nerui, antequam exiccentur, illos potiùs re- frigerari, quàm exiccari, atque id iure meri- to: metallica enim omnia frigida $unt, nec ni$i vi ignis exacuuntur. Ignis autem vis non tam breui imprimit, vt ex frigido in calidum fiat tran$mutatio, ni$i mutata $ub- $tantia. Ob hoc igitur manife$tum, quàm periculo$um $it tractare argentum viuum, maximè cum igne, aut per loca tran$ire, vbi tractatur, hærent enim muris granula eius, & $ubito ingre$$u aurum fœdatur: maláque maxima, & à quibus vix qui$quam curatur, adducere $olet. Vnde etiam mulieres, quæ eo, aut $ublimato vtuntur, refrigerato cerebro dentes amittunt: qui verò relinquuntur, $ca- bri fiunt, ac nigri. Pectus verò con$tringi- tur, anhelitú$que fœtidus efficitur. Narrant in o$$e caluariæ mulieris, quæ iam biennio ex capitis dolore mortua fuerat, nec quic- quam agentibus medicis, inuentum argen- tum viuum pondere duarum vnciarum. Ne- que me ædepol tam mirum, quàm videtur: colligebatur enim $en$im in cerebro, cùm quotidie fuco vteretur ob humidum, quod $icco cogitur. Ea igitur e$t vis argenti viui, vt in $ubtili$$imum halitum tran$eat. Et ne- que mirum fiet, $i quid deuorauerit, annulos inficiat $piritu atque ex hoc argumento de- præhendatur. Videtur autem, quoniam faci- <MARG>Tribus modis argen<*>ũ vi- uum firmari pote$t.</MARG> lè fluit, & quia neruos labefactat, pote$tate humidum potiùs, quàm $iccum, actu autem tale omninò e$t. Firmatur his omnibus, quæ illius humidum ab$umunt: nam $i quoniam humidum $it, ac tenue, ob id fluit, ab his om- nibus firmabitur, quæ humidum illud tenue $iccabunt. Firmabitur ergo ab a$tring&etilde;tibus, tum etiam terrenis, modò ea intus penetrent. <CB>Non igitur difficulter $i$titur, quia in argen- tum, $i $i$teretur, tran$iret: $ed quoniam dif- ficile e$t inuenire rem adeò tenu&etilde;, vt illi per totum immi$ceatur. Ergo $ulphuræ cogitur: <MARG>Quibus re- bus argentum viuum $i$ti- tur. Quomodo argentũ vi- uum à $ali- ua extingua- tur<*></MARG> nam humidum illius tenui$$imum vrit. Co- gitur & $ub$tantia metallorum, cùm eam cõ- biberit, & fumo: nam cogitur à quibu$dam, à quibu$dam etiam lentore cohibetur. Quò fit, vt nihil mirum $it, herbarum, & $i $uccis fir- metur. Sed nihilo melius euadet. Eadem fer- mè ratione & à $aliua, ob lentor&etilde;, fluere pro- hibetur. Cùm enim, vt diximus, ip$um per $e $olùm $it lentum, quid mirum $i ab alia re l&etilde;- ta cohibeatur? Sed aliud e$t cogi, aliud à mo- tu cohiberi quidquid enim cogitur à motu cohibetur: non quicquid à motu cohibetur, $tatim cogitur. Cogi dico, cùm durum eua- dit: víxque hoc ab$que $ulphuris, aut alterius <MARG>Argentum viuũ immi$- $um arbori- bus eas ne- cat.</MARG> corporis mi$tione fit. Sed cohibetur facilè, quandoquidem (vt dixi) à $ola $aliua id fiat. Igitur ob immen$um frigus, & pondus, & erodendi vim, arbores necat: tardè, & nõ $e- curè, $i ad medullam non perueniat: celerrimè <MARG>Argentum viuum occi- dit omnia in$ecta.</MARG> & certò, cùm ad eam peruenerit. Idem mu$- cas, pulices, cimices, in$ectáq; omnia, maxi- mè cum $apone nigro perimit. Sunt qui ne- gent ip$um & minium in Oriente olim in- uenta. In Elbogano Bohemiæ Scombachi vena minij inuenta e$t. Sed quod olim illi fuit pretium & autoritas, $upplente cinnaba- ri factitia dece$$it. E$t & Cinnabaris alia, quæ na$citur, cuius nunc memini$$e haud opus e$t. Sed Minium Sandarachæ per$imile <MARG>Minium.</MARG> e$t, nec ab ea differt, ni$i quòd argentum vi- uum excutit, & $pontè, & magis etiam igne excalefactum, quod etiam $i non $eparetur, rur$um combibit, Sãdaracha argentũ viuum non mittente. At qualis $it $andaracha, $upe- <MARG>Argentum viuum ex- cale$actum va$a fran- git.</MARG> rius diximus. Illud etiam de arg&etilde;to viuo me- mini$$e velim, quòd vitreo va$e, vel lapideo conclu$um, $i non po$$it re$pirare, non $ecùs ac pyrius puluis, eadem ratione tamen igni admotum vehementiori, vas di$rumpit, ac te- nui calore commouet. Vnde immi$$o va$e, quod argentum viuum in $e contineat ani- mali feruenti, animal mouetur: inde admira- tio cau$am ignorantibus. <P>Hactenus itaque de nobilioribus metal- licis, quæ natura profert: nunc verò quan- tum valeat ars naturam imitando videa- mus. Nam & ars habet $ua metallica, & metalla etiam, nec non lapides, vt myr- rhina, de quibus iam actum e$t. Ergo me- tallica $unt factitia, Cinnabaris, argentum $ublimatum, præcipitatum, p$oricum, $mal- tem, recrementum, lapis, diphryges, cad- mia, pompholyx, $podos, æris flos, tum $quama, ærugo, vermicularis, $tomoma, fer- rugo, cæruleum, ceru$$a, $andix, ochra, plum- bago, argenti $puma, purpurina, vitrum. Cinabaris $eu cinabrium: $ulphur in ol- <MARG>Cinabrium.</MARG> lam pone, liqua, duplum adde argenti viui, perpetuò mi$ce $uppo$ito igne, donec ar- genti viui nulla $pecies appareat: inde re- frigerari permitte. Denuò verò excoques, & $en$im, v$quequo non $trideat: tunc verò ignibus auctis eodem coquere expedit, do- nec ruber fumus exierit. Facit ad $criben- dum ac pinguendum rubro colore, cinnaba- rímque natiuam æmulatur. <PB N=450> <CB><MARG>Argentum $ublimatum.</MARG> <P>Argentum $ublimatur hoc modo: de viuo loquor, nec pudet nomine barbaro vti: $ed $i Libet Latinè proferre, non tamen adeò clarè, excoctum argentum vocetur. Argen- tum viuum, & $utorium atramentum in mortarium pari pondere coniice, & aceto albo acerrimo eou$que mi$ce, donec argen- tum viuum videri de$ierit, inde vitreo va$e luto oblito excoque, donec concre$cat. Si quid $ubterfugerit nec coëat, iterum in mor- tario addito aceto, terito, & denuò exco- quito. <MARG>Præcipitatũ.</MARG> <P>Argentum coctum rubrum $ic fit, vocant Præcipitatum. Alumeu, chalcanhum æquis portionibus $umito, quibus adde $alis dimi- dio plus altero eorum, & di$tilla hoc totum cum vitreis va$is: huius aquæ pondo vnum, argenti autem viui tria in vas vitreum po- ne, inde di$tilla: & auctis ignibus per$euera eou$que, donec fumus, & vas rube$cant, nec aquæ quicquam $uper$it: demùm fracto va$e collige argentum viuum, quod coire iamvidebis in$tar lapidis, hoc tenui$$imè teri, to in porphyritide tabula, & denuò exco- que ac di$tilla, donec $iccetur in va$e vitreo: rur$us fracto va$e, materiam, quæ $upere$t, collige: ac denuò tere in tabula eadem $ub- tili$$imè: pò$t ip$um inæneo va$e repone, $uppo$itóque igne valido, cum æneo baculo mi$ce ac agita per $patium horarum dua- rum, donec $plendorem fermè ac rubed<*>- nem minij acquirat: túncque exceptum $er- ua vitreis va$is. Vt verò hoc inter omnia quæ citra dolorem carnes erodunt, & $iccant putre$centia vlcera, $i ritè factum fuerit, e$t præ$tanti$$imum, nec vlli alio v$ui e$t quòd $ciam: ita argento excocto ad fucum vtun- tur, dealbat enim, & $plendorem addit mu- lierum vultibus: $ed dentes elidit, & fœto- rem gignit oris. Cæterùm ad argenti v$um, & aurifabrorum artem, in non paucis con- ducit. <MARG>Auripigmen- tum coctum.</MARG> <P>Vertunt colorem pleraque metallica vel $olo igne: vt auripigmentum, quod $ubci- trini coloris e$t, in vitreo va$e excoctum, donec adhæreat va$i, rube$cit, vires præci pi- tati $u$cipit, nec tantò inferiores, quantò fa- <MARG>P$oricum.</MARG> cilitate conficiendi vtilius e$t. P$oricum ex duabus partibus chalcitidis, & vna cadmiæ, vel $pumæ argenti con$tat. Mi$centur, addi- tóque aceto candido acri teruntur, inde $e- pelitur Caniculæ tempore fimo equino qua- draginta diebus: erutum te$ta noua $ubie- ctis carbonibus torretur, donec rube$cat. <MARG>Smaltum.</MARG> Smaltum vitri genus e$t, quo aureæ cauita- tes implentur, variato colore, venu$tate exi- mia: calores omnis generis recipit, $plendét- que optimum, & cui par non e$t, fit alumine, & chalcantho, & lapido$o $ale: alij vitro <MARG>Recrementũ.</MARG> colores mi$cent. Recrementum e$t, quòd à metallo, dum excoquitur, detrahitur, $pu- mam vulgus vocat: vires, & materiam reti- net metallici cuius e$t: ob id argenteum & aureum denuò excoqui $olet, ne quicquam hominum auaritiæ pereat. Quod verò non <MARG>Lapis.</MARG> lique$cit metallo liquato, lapis e$t: retinet & hic metalli quippiam, ac vires: $ed in no- bilioribus metallis tunditur lapis diligenter, <MARG>Dyphryges.</MARG> atque excoquitur. Dyphryges fit dum lapis qui cum ære iunctus erat, vritur: e$t autem <CB>$aporis ærei, vt par e$t. Cæruleum colorem aut æris aqua in$per$us contrahit: quòd $i non a$pergatur, purpureus e$t, aut $ubniger. Cadmiam diximus e$$e natiuam, $ed etiam <MARG>Cadmia.</MARG> fit, dum metallum excoquitur hærens for- naci, vt botrus. Optima ex pyritide cæruleo dum e$t in fruftis, e$t candida, & quæ cùm teritur, e$t candidi$$ima, quoniam ex argen- to, vel etiam ex auro fit. Pompholyx adhæ- <MARG>Pompholyx, $cu tutia.</MARG> ret, vt bulla dum metallum excoquitur, $i- millima lanarum penniculis. Parietibus li- cet hæreat, po$terior tamen e$t cadmia: can- dida e$t, cùm teritur maximè. Tutia vocatur à vulgaribus. Sed & Tutiæ appellatione in- telligunt Spodon, quandoquidem inter Spo- don, & Pompholigem haud multum inter- $it, cùm Pompholygis $pecies fermè $it Spo- don, aut eius vice fungatur: nam Spodon ignobilior e$t Pompholyx, vtraque ad medi- camenta ocularia vtilis. E$t Spodos, quod <MARG>Spodos.</MARG> hæret parietibus fornacum $ecundis, in qui- bus metalla $eparantur, concre$cítque fumo auri, argenti, ac plumbi terræ mi$to, vnde im- purior redditur Pompholyge ac debilior: non enim vt Cadmia, vel Pompholyx ex fu- mo, & prima materia metallorum, quæ & ip$a e$t metallica, $ed ex $olo fumo, & pul- uere haud metalli participe concre$cit: vnde Cadmia, & Pompholyx iuxta fodinas $o- lùm in fornacibus: Spodos verò in vrbi- bus plærunque inuenitur. Flos æris fit, aqua <MARG>Æris flos.</MARG> $uperæs, dum ex prima fornace ignitum eruitur, affu$a. Dum enim cogitur, expuit granula quædam æri $imillima, $ed tamen quæ trita in puluerem facillimè redigantur. <MARG>Æris $qua- ma.</MARG> Squama verò ab ære deciditur, dum malleis percutitur: quòd verò eod&etilde; modo à ferro ex- cidit, vocatur Stomoma, id e$t, ferri $quama. Ærugo fit ca$u pauca, plurima verò $ic: Æreum vas deter$um, alteri va$i velut oper- <MARG>Ærugo.</MARG> culum imponito, in ip$um vas inferius, quod etiam pote$t e$$e lapideum, vel li- gneum, aut ferreum, acetum acerrimum im- pone, in decem diebus è fundo ærei va$is, quod velut operculum impo$ui$ti, optimam detrahes æruginem. Colligitur autem multa è va$is amplioribus, pluribú$que, ac iterato opere. Et vt ex ære ærugo, ita ex ferro ferru- <MARG>Ferrugo.</MARG> go colligitur: & vt ærugo non $olùm a$trin- git, $iccat, $ed etiam erodit: ita ferrugo a$trin- git, & $iccat vehementiùs ærugine, ero$io- nis expers. Nam in ærugine partes $unt te- nues atque acres ob calorem, in ferrugine, nec calidum quicquam, nec tenue: quamo- brem neque color venu$tus. <P>Manife$tum e$t igitur, in his metallicis, <MARG>Metallica igne con$titu- ta non reti- nent colores præter ni- grum. Vermi- cularis.</MARG> quæ igne con$tituuntur, colorem ine$$e $ub- tiliori $ub$tantiæ $i non $it niger: cúmque tenuis $ub$tantia cra$$æ haud po$$it immi$- ceri, ni$i naturæ beneficio, vt demon$tratum e$t, omnem colorem nigro excepto e$$e deci- duum. Atniger pote$t con$i$tere, cùm $it pri- uatio luminis, quæ in terreo con$i$tit. Igitur ærugini vermicularis proxima e$t. Cùm enim aceti albi part&etilde; $ump$eris, atque vrinæ veteris duplũ, mi$cuerí$q; in va$e æris Cyprij, agitauerí$q; pi$tillo tandiu, donec $ub$tan- tiam quandam tenaciorem $u$ceperint, inde addideris $alis, & aluminis partem ex $ingu- lis vige$imam quartam, in Sole verò 40. <PB N=451> <CB>diebus, dum caniculæ $ydus torret terras perpetuò mi$cendo, agitandóque permi$- cueris, vermicularem habebis ab initio mel- lis habentem cra$$itudinem, æruginis au- tem colorem, $ed longè $plendidiorem: detra- cta verò è va$e, atque tabulæ impo$ita, for- matáque in vermiculorum $imilitudinem, vnde nomen $ump$it, etiam æruginis $ub- <MARG>Cæruleum.</MARG> $tantiam acquiret. Cæruleum fit $ic: In fer- reum vas aceti acerrimi pondo tria infunde, $ed prius in eo $alis Ammoniaci quali$cunq; vnciæ quadrantem di$$olue, inde bracteas tenues argenti, vnicuique perforatis paruis foraminibus, ac viuo argento oblitas bacu- lo innecte, ip$um baculum ita $u$pende $u- per vas, ne multum abfit ab aceto, nec ta- men tangat illud: inde omnia fimo equino calidiore contege: po$t 20. dies ex argento cæruleum detrahes, inde repone rur$us: & $i opus e$t, argento obline argenti bracteas: & po$t alios 20. dies, quod collectum cæ- rulei fuerit, erades: repete hoc $æpius: tan- dem quicquid ex cæruleo collectum fuerit in vas prius argenti $puma, lithargyrium vocant, oblitum coniice, & paululùm torreto: inde refrigeratum fontis aqua el- uito, vt puluis ab$cedat, $iccatóque in Sole. <MARG>Ceru$$a.</MARG> <P>Ceru$$a fit iniecto aceto acri in vas, inde $armenta impone, $armentis plumbi tenues bracteas pondo vnius. Sepeli in fimo equi- no, po$t 25. dies colliges ceru$$am: vel $i diligentior cu$tos e$$e volueris, po$t primos decem dies eradito, & reponito rur$us, ac ter repetito. Aliud genus fuco apti$$imum, candidi$$imumque, vehitur ex hi$pania. In vrinam bracteas pone tenues è plumbo can- dido, hoc autem nos vocamus $tannum, & di$tilla vrinam totam, interim plumbum tran$it in ceru$$am, $iccatur, teritur, cri- bratur. <MARG>Sandix.</MARG> <P>E ceru$$a $andix fit, coloris rubicundi ve- nu$ti$$imi. Ceru$$am igitur in ferream pati- nam pone: agitáque iuxta ignem tamdiu, donec rube$cat, ac $plendeat. Manife$tum e$t igitur ex optima ceru$$a optimam fie- ri oportere. Ochra, id e$t, pallida na$ci- tur, velut & $andix: vnde Virgilius, <Q><I>Sponte $ua $andix pa$centes ve$tiet agnos.<LB></I></Q> <MARG>Ochra.</MARG> <P>Sed nos eam quæ arte fit, docemus. Itaque plumbum nigrum tamdiu in va$e excoqui- to, donec calorem ochræ contraxerit: nati- uæ autem ochræ color e$t flammeus. Fit & ex rubrica ochra, dum va$e fimo oblito tor- <MARG>Lithargy- rium.</MARG> retur. Argenti $puma, quam vocamus Li- thargyrium, fit dum ab argento plumbum $eparatur, e$tque plumbum impurum: atque ex vtroque vici$$im in alterum tran$itus e$t: retinet tamen argenti quandam vim, & quæ colore e$t flauo, aurea ob id appellatur. <MARG>Plumbago.</MARG> Plumbago & ip$a ex plumbo fit: nam plum- bum cùm vexatur ignibus, in hæc duo tran- <CB>$it; præ$ertim argento<*>unctum, argenti $pu- mam atque plumbaginem. Aliquantulum $plendet plumbago, cæterùm argenti $pu- mæ exterius $imilis, infima parte colore ci- nereo, media mi$to, cum in puluerem, au- rumque imitatur, $i optima fuerit: hoc $o- lo differt, quòd non re$i$tit iniuriis cœli, nec diuturna admodum e$t. Con$tat autem ex plumbi albi, argentique viui, paribus por- tionibus: $alis rur$us Ammoniaci & $ulphu- <MARG>Purpurina.</MARG> phuris paribus iterum inter $e portionibus, $ed quæ $int priorum $extantes, aut qua- drantes. Sal, & $ulphur $ubtiliter teruntur, plumbumque album, & argentum viuum mi$centur: nam plumbum album tenui$$i- ma in folia redactum e$$e oportet: mi$cen- tur omnia in vitreo va$e, di$tillatóque: & quod in imo reman$erit, purpurina vo- catur. <P>Omnis metallica materia, quæ arte con- <MARG>Tres vtili- tates metal- licorum arte con$tanti<*>.</MARG> $tat, duabus ex partibus componitur: altera quidem tenui & ignea, quæ plerunque vrit, & coloris egregij e$t: altera terrea, quæ im- modicè $iccat: tota verò vt e$t compo$ita, meta lis mutandis conducit: igitur metalli- ca factitia ad tres v$us parantur, ad mede- lam humani corporis, ad picturam, & adul- teranda metalla, gemma$ve: addi pote$t quartus, qui præter propo$itum e$t, $cilicet ad venena. <P>Succedit omnibus his maiore miraculo <MARG>Vitrum.</MARG> vitrum, artis opus tale, vt gemmeæ natu- ræ, atque ob id mirum, quòd cùm omnes ille $eor$um, candidum, cæruleum, nigrum, purpureum, viride, vitrum $imul hæc obti- neat. Memini me vidi$$e olim $plendore ac colorum varietate, tenacitatéque adeò ele- gans, vt cælatum imitaretur Achatem. Mi- ro ingenio nunc candido adeò $ubtiliter ac ordinatè di$tinguitur, vt dicere po$$is non facilius, aut $ubtilius ceram elaborari po$$e. Vnicum hoc e$t fragilitatis humanæ exem- plum, quod inter cæteros non $olùm oculis, $ed mente Principes perpetuò debent con- templari: verùm fragilior e$t longè vitro vita humana, atque tantò, quantò res, quæ $ponte frangitur, ea quæ non ni$i alieno im- petu. Fiunt ex eo organa vocata, in$trumen- ta mu$icæ, $uauicæ admodum voce, & quæ fa$tum pulchritudine humani regni o$ten- dunt. Hinc colores iucundi, vox dulci$ona, $plendor gratus, omnia leui ca$u momento pereuntia. Con$tat vitrum ex tribus lapidi- <MARG>Viri compo- $itio.</MARG> bus $cilicet lucidis, vel arena, $ale chali, & $yderea: horum memini $uperiùs me natu- ram recita$$e. Trita hæc omnia magno igni mandantur in va$is, cogunturque vi ignis in vitrum, quod extractum denuò va$is mi- noribus in fornace excoquitur, & elabora- ratur. Sed iam his relictis, quæ vel arte con$tant, vel imperfecta $unt, ad perfectiora tran$eamus. <PB N=452> <FIG> <C>LIBER SEXTVS.</C> <C>De Metallis.</C> <CB><P>DICO autem perfecta, vt me- talla, ac lapides: $ed priùs de <MARG>Metalla quæ</MARG> metallis agendum e$t. Metalla $unt, aurum, argentum, ele- ctrum, æs cyprium, & plum- bum, ac ferrum. Factitia verò chalybs, & $tannum, & aurichalcum, tum etiam cy- prium æs aliud. Septem $unt naturalia, qua- tuor autem præter naturam artis vi. Quòd tot $int, nec plura e$$e po$$int, o$tendere maximæ $ubtilitatis opus e$t: o$tendam ta- men: $ed priùs, quòd aurum & perfecti$$ima quæque in oriente inueniantur, ferrum au- <MARG>Cur oriens occidente calidior, & humidior. quatuor ra- tiones.</MARG> tem in occidente. Quod hoc contingat, quia oriens calidior $it, & humidior, abundè $u- prà declaratum e$t. Hoc autem o$tendere erat nece$$arium, quòd oriens occidente ca- lidior atque humidior $it: hoc enim o$ten- $o, patet meliorem fieri ibi concoctionem atque generationem. Inde quæ vocant Græ- ci aromata, & odores, & gemmæ, & au- rum, ac argentum, deliciæque omnes hu- mani generis: contingit hoc quia vapor maris ab oriente defertur $uper terras, & motu $olis concoquitur: in occidente autem defertur ver$us oceanum. Quòd & $i ventis ad terras impelleretur, celeriter autem mo- tu $olis in oceanum rur$us rediret, vel non a$$i$tente $ole concoqui non po$$et. Accedit quòd Solis motus fimilem quandam ex æterna conuer$ione vim in terris imprimit, vt rerum initia in oriente $int. Hæc autem meliora, & gratiora, vnde etiam multò plus radiis lætamur $olis matutinis, quàm ve$- pertinis, Quòd $i montes ab occidente $int, radij $olis humore pleni, tum $tellarum, & Lunæ terras implent, nec ab occiduis radiis quæ nimium vrunt, cùm aër iam $it torri- dus, $peranda e$t aliqua vtilitas. At contrà in occidente montes ab eadem parte prohi- bent $olem, ex aduer$a autem vrunt, & pla- nitie $unt deteriores: multò etiam antè illu- $trat orientis terras, quàm occidentis, quòd in mari nulli $int montes, in terra autem plurimi. <P>Sed iam ad metallorum numerum reuer- tamur. Metallum e$t quicquid (vt diximus) ductile e$t & durum: nam cera duci pote$t, & lutum, $ed non dura $unt: contrà lapides & pyrites duri, $ed minimè duci po$$unt. <MARG>Metalla e$$e $eptem de- mon$tratur.</MARG> Hæc $eptem e$$e iuxta planetarum nume- rum quis exi$timabit? vt Sol aurum, Luna argentum, Mercurius electrum, Mars fer- rum, Saturnus plumbum, Venus æs, Cy- prium verò æs accipiat Iupiter. Sed melius e$t, vt $ic di$tinguamus: Metallum omne aut perfectum, molle, purum, & $ic e$t au- rum: vel purum, $ed durum, & $ic e$t ar- <CB>gentum: vel durum, & impurum, & $ic e$t ferrum vel molle & impurum, & $ic plum- bum. Sed electrum ex auro & argento con- $tat. Æs Cyprium ex ære ac ferro, vnde du- rius vtroque euadit: $icut & quod confici- tur ex ære & plumbo, nam & illud durius e$t vtroque, & muli a$inis ac æquis $unt ro- bu$tiores. Æs verò ip$um, ferro e$t melius concoctum, & validiore calore: vnde $ul- phur magis olet, Indicio e$t ferrum tran$i- <MARG>De ferro, quod in æs, tran$muta- tur hi$toria mira.</MARG> re in æs. In carpato enim monte Pannoniæ Smolinitio oppido refert Agricola, quod & ab aliis audiui, æ$que $ecum pro miraculo detulerant, quod mihi o$tenderunt, puteum e$$e ex quo aqua in tres canales hau$ta ef- funditur, & ferrum illis impo$itum verti- tur in æs. Quòd $i tenuia fru$tula fuerint, in lutum tran$eunt, quod ignibus excoctum, in puri$$imum æs tran$it. Cau$a e$t, quoniam materia eadem ferro, & æri. Vnde cùm am- pliùs excoquitur ac tingitur, ferrum tran$it in æs. Mons adiacet puteo ferax lapidei cal- chanti, liquet vim hanc calchanto, quod etiam vidimus, ine$$e. <MARG>An metalla inuicem po$- $int tran$mu- tari, maxi- mè de$idera- ta quæ$tio, quæ inferiùs $oluitur. Aurum quo- modo inue- niatur.</MARG> <P>Itaque orta dubitatio illa adeò famo$a, an metalla inuicem po$$int artis beneficio tran$- mutari. Antequam verò hæc definiatur, au- ri præ$tantiam demon$trare oportet. Na$ci- tur autem multis modis: tum primò arenæ commi$tum, vt in Bohemia, & iuxta Bohe- miã in Ligis, in riuis iuxta Goldeburgum, & Ri$egrundum, quod Latinè Vallis gigan- tum dicitur, & in ripa Ticini, & abduæ in Italia: tum verò etiam in lapidibus argenti feracibus, vt in colle Montifregij: nam cùm liquantur, argentum manat, in cuius libra $altem auri $emuncia latet. Albertus narrat in $olidi$$imis lapidibus inter terram exu- $tam iacentibus, aurum inueniri. Scribit & quandoque aurum inuentum inter dentes $uperiores humani capitis $cobis tenuioris forma, ex quo credidi$$e certum e$t in ca- pillis humanis latêre aurum. Exi$timauerim ego, quod ver$imilius e$t, aurum inter lapi- des gigni, inde vi currentium aquarum quando in parua concre$cit fru$tra delatum, inter arenas reperiri: atque eadem ratione inuentum facta alluuione inter dentes hu- mani capitis: hæ$it enim ob o$$is impedi- mentum & illorum $pi$$itatem inter rimas. A$tipulatur huic opinioni, quod Gon$a- lus Ferdinandus Ouiedus Hi$panus reci- tat, in Indiæ Peru vocatæ parte, aurum in montium radice inuentum imperfectum e$$e atque eò impurius, quò monti proximius. Nec in profundo terræ: $ed iuxta illius $u- perficiem inuenitur: quare $i in agris, vel are- na na$ceretur, in imo terræ latêret. Et velut <PB N=453> <CB>carbones, qui in $ummis montium cacumi- nibus fiunt, $ub terrra in radice reperiuntur, $ic & aurum. Solet & hac cau$a inueniri in alueis fluminum inter $axa. Quamobrem cùm vili$$ima metalla in imo recondita $int terræ, atque plerunque impura, natura auri liberalis, ac veluti prodiga, purum illud ac calore nitens proprio, nullí$que ignibus aut arte indigens, in ip$a $uperficie colloca- <MARG>Aurum quo- modo gene- retur.</MARG> uit. Gignitur in $ummis montium verticibus plerunque modico æri mi$tum: nam & hoc fatentur, qui illius hi$toriam, quod in India $olet reperiri, $crip$erunt. Immaturum verò per$æpè aquarum incrementis ad plana de- ducitur: & vt $olidæ ac validæ $ub$tantiæ e$t concoquitur, maturatur ac perficitur. Si- mul verò attritu arenæ, & lapidum, aut ter- ræ, æs ip$um, ac quicquid inutile e$t, ab$u- mitur. Denuò verò influxu aquarum elui- tur: atque eo modo inter arenas $plendet, ac ea ratione colligi $olet. Nec patitur eius paucitas, vt montes effodiantur, incerto lo- co, & nimis interrupto, interuallis, vt to- tum montem effodi nece$$e e$$et ob auri li- bras paucas, quas etiam ignis ab$umeret, dum eruere illud è lapidibus niterentur. Exoritur Abdua ex Lario lacu, vt Ticinus ex Verbano, ambo fluuij arenas excipiunt ex montibus, qui $uos ambiunt lacus, ac cum his lapides atque aurum: quod in imo la- cuum excoquitur, perficitur, & repurgatur. Sic in montium editis locis vi Solis aurum generatur purum. Generatur & aliis mi$tum metallis, præ$ertim inter argenti <I>(</I> vt dixi) <MARG>Metalla ple- rumqimi$ta.</MARG> fru$ta. Nam metalla $imul mi$ta $unt, in ar- gento aurum, in auro æs, argentum cum plumbo plerunque e$t. Sed quod cum aliis effoditur aurum metallis, ignibus, & arte non parua indiget vt purum fiat. Inuenitur & aurum, aut potiùs eruitur ex his, quibus arte hæ$it: vt è va$is auratis, tum etiam ve- $tibus, vt $uprà docuimus: $ic & $epultum <MARG>Aurum tri- bus modis babetur.</MARG> effoditur, & emer$um aquis expi$catur. Ita vt tribus modis aurum colligere liceat: vel quod iam fuit in lucem, & ma$$am redigen- do, vel à metallis, inter quæ latet $eparan- do, vel purum colligendo. Italia purum au- rum hac ætate non colligit, ni$i modicum illud, quod dixi, nuper inter arenas Ticini atque Abduæ reperiri. Quandoque & in Ita- lia effoditur aurum purum, multa <I>(</I> vt dixi) vice: nam quæ in imo $unt, ad $uperfi- <MARG>Profundit as mira fodina- rum.</MARG> ciem perueniunt. Vnde in Germania argen- tum fodiunt aliquibus in locis, puteis quin- gentis orgiis $eu pa$$ibus fermè profundis. Magnitudo auri puri in no$tris regionibus, ac in Germania ab auellanæ nucis magnitu- <MARG>Auri obrizi incredibilis magnitudo.</MARG> dinem accedit, vt Aldeburgi, Carpatis agris, & Slota oppido quandoque inuentum e$t. Sed $i fides Gon$aluo habenda e$t, in In- diæ parte, quam nuper diximus, auri fru- ftum Obrizi effo$$um e$t, quod pondo qua- draginta duo cum dotrante æquabat. Fre- quens e$t, quod quatuor pondo e$t, & quan- doque etiam $eptem accedit: tanta e$t natu- ræ in regionibus illis liberalitas, locique ro- <MARG>Metallorum $plendor, & cau$a.</MARG> bur ac benignitas. Sed vt auro abundant (vt dixi<I>)</I> $ic aliis metallis præ$ertim ferro ca- rent. Nitet inter omnia metalla aurum ma- <CB>ximè, in de argentum, pò$t æs, inde album plumbum, electrum vt auro minus, ita ar- gento magis: parum admodum æs cyprium, ac ferrum, tum nigrum plumbum, reliqua- que huius generis. Nam nitor fit ex humido puro, leui ac $olido, in quo lux colligitur, vt in $peculis. Nullum metallum tran$lucet <MARG>Metallica quæ per$pi- cua, & cur.</MARG> præter rude argentum tubri coloris, nec ta- men $emper: hoc enim quandoque carbun- culo calore ac $plendore haud e$t ab$imile: efficiuntque ex eo aliquid minio $imile. <P>Quomodo verò hoc $olùm inter metalla <MARG>Nullum ve- hementer co- loratum per- $picuum.</MARG> per$picuum $it, curque pura metalla per$pi- cua e$$e non po$$int, nunc e$t demon$trandũ. Per$picuum fit, cùm lux, & lumen peruia $unt: quæ peruia luci $unt ac lumini, aër $unt, & aqua. Terram non e$$e per$picuam, cla- rum e$t: eadem vbi mi$cetur, per$picuitatem impedit: cumque humidum exuritur: quia terreum euadit, amittit etiam per$picuita- tem: igitur oleum cum per$picuum $it, in lampade po$itum, opacum redditur ob fuli- ginem, quæ illi propter ignem mi$cetur. Metallica omnia perfecta aqueæ $unt, ac te- <MARG>Metalla om- nia aqueæ $ub$tan <*>, ac tenuis.</MARG> nuis $ub$tantiæ: nam concre$cunt frigore, vt dictum e$t, vbi de glacie egimus, & igne li- quida euadunt. Liquidum autem e$$e, $olius aquæ inter elementa proprium e$t. Tenuita- tis metallicæ $ub$tantiæ argu mentum præ- ter cætera hoc $it, quòd ignibus con$umitur euane$cítque cum aqueo pars illa terrea: tum quòd ex vna parte glebæ mi$tæ $upra totam argumentum facimus. Nam $i in li- bris centum plumbi argenti vncia $it, liceát- que ex $crupulo argumentum $umere $upra ma$$am, vt faciunt artifices, nece$$e e$t ar- genti vnciam centum libris plumbi immi$- ceri vndequaque: ergo mille$ima ducente$i- ma pars $crupuli argenti etiam æqualiter mi$ta erit. Hæc autem grani vnius pars <MARG>Experimen- tum metal- lorum in mi- nima parte vt $olet fieri fallax e$t.</MARG> quinquage$ima e$t, igitur fieri non pote$t, quin metallum tenui$$imæ $it $ub$tantiæ. Nec tamen huic experientiæ fidere ex toto $ecurum e$t, cùm magna fuerit moles: $ed $i mediocris error, nulli damno e$$e pote$t. Neque tutum e$t experiri in precio$is, ni$i in maiore pondere. <P>E$t & tertium argumentum tenuitatis metallorum, quòd auro grana duo ferri, aut æris mi$ta, vt paulò plus quadrage$ima par- te $int, adeò colorem, & duritiem mutant illius, vt aliud propè e$$e dixeris. Nam pu- rum aurum $plendet non parùm, & fului co- loris e$t, molle ac maximè tractabile: at mi- $ta ferri parte vix quadrage$ima, contumax $ubnigrum, & $plendore obte$o redditur. Itaque $i aquea $unt omnia metalla, tenuia, vel exu$ta e$$e oportet, vel terræ mixta, cùm non tran$luceant. Den$itas ob$tare ne- quit, cùm adamas, & cry$tallus den$a $int, & per$picua. Si igitur nigræ amurcæ, opa- cæque penitùs pauculam partem multæ aquæ mi$cueris, rubra aqua euadet, mane- bitque per$picua, non tamen adeò, vt antè erat. Igitur cùm argentum nigrum per $e $it <I>(</I>quod tractantibus ex macula apparet, nam candidum videtur ob $oliditatem, vt etiam $pecula, quorum materia nigra e$t) $i aqueo humori mi$ceatur, non $ecùs ac olei amurca <PB N=454> <CB>aquæ rubrum euadet, ac per$picuum, tum $plendens ob argenti nitorem: vocamu$que hoc mi$tum carbunculum à $imilitudine: vt- que amurcam plurimam, quæ aquæ mi$cea- tur, non oportet rubram fieri, $ed opaca, vt nigra aqua efficeretur, ita argenti pars mi- nor e$t, aquei humoris plurima, $i per$pi- cuum hoc genus rudis argenti magna ex parte e$$e debeat. Sed $i vel $ubnigrum fue- rit, vel copio$ius, quàm pro aquea parte, vel impurum, non erit per$picuum. Cur igitur rubrum e$$e nece$$e $it, quod per$picuum e$t, & ex quibus con$tet, abundè dictum e$t. Nec prohibet, quin etiam alia metallica à plum- bo, vel ære per$picua $int: $ed contingit ra- riùs, ob impuritatem illorum: nam argen- tum ære & plumbo purius e$t. Ergo & hac ratione gemmas fingere adulterinas licet. Sed quod ab initio propo$ueramus, pro$e- quamur. <P>Tran$lucent igitur è lapidibus magne$ia, armatura, $pecularis lapis, gyp$i flos, quem alium e$$e à $peculari lapide putat Agrico- la. E marmorum generibus aliquid in vno- quoque, $olus tamen phengites generaliter, ac totus luci peruius e$t. Gemmæ etiam plu- res, adeóque magna ex parte gemmarum ge- nus, vt multi credant eas, quæ non tran$lu- cent, haud gemmas dici debere. Vitrea etiam <MARG>Terra nulla cur per$pi- cua.</MARG> omnia. Ex $uccis quatuor, $al, alumen, ni- trum, & $utorium atramentum. Terrarum genus nullum e$t per$picuum: nam $i aquæ multæ mi$ceretur, terra e$$e de$ineret: con- creta etiam humido in lapidem verteretur, nec terra amplius e$$et. Terra etiam ob te- nuitatem tran$lucere nequit: nam & nitrum & gemmæ quantumuis per$picuæ, in pulue- rem redactæ, per$picuæ e$$e de$inunt. Cùm igitur terra non cohæreat, $ed tenui$$ima $it, non pote$t e$$e per$picua. <MARG>Auri odor, & metallo- rum.</MARG> <P>Sed ad auri hi$toriam reuertor. Solum ip$um inter metalla exiguum bonum $pirat odorem: cui $uccedit argentum: æs pe$$imum cau$a e$t magnitudo caloris adurentis. In au- ro, quòd $uaui calore generetur eius $ub$tan- tia, nullus odor malus relinquitur: ob id mul- torum annorum $patio auri generatio indi- get, reliqua breuiore omnia conficiuntur. A moderato autem calore paruam duritiem fieri nece$$e e$t, atque ob id molle aurum, & quæcunque benè olent, mollia erunt, vt am- <MARG>Geodes Mi- $enus benè olet.</MARG> bra. Quòd $i Geodes Mi$enus ( quem falsò Ætitem dicunt, quòd in eo alius re$onet la- pis) violam redoleat, & Aldenbergij lapidis fragmenta, & Berningerij lapis videantur benè olere à mu$co, qui eis circundatur, hoc eis aduenit: nam illorum $ub$tantiam, aut aliorum duorum benè olere vix po$$ibile e$t, quemadmodum etiam $uprà docuimus. <MARG>Auri & ar- genti mira tenuitas in filo.</MARG> <P>Tenui$$imum igitur aurum <*>ub$equitur argentum, quod etiam experimento depre- henditur. Denarius $eu $crupulus, grana 24. argenti in filum 134. pedum producitur: $unt hi è no$tris brachia 100. fermè. Hoc totum vndequaque (dictu incredibile, $ed omnibus eius rei artificibus notum) circumambit auri pars tertia grani vnius: nam auri vnciæ duæ in pondo 12. ac $emis argenti di$tribuuntur. Argenti vncia in pedes 3200. $eu brachia <CB>no$trà 2400. quæ à granis $ex auri circum- ue$tiuntur vndequaque. Atque hæc de du- ctili: quæ verò tenuitas auro concedatur, dũ malleo $uper argenti bracteas extenditur, haud minore digna e$t admiratione: nam au- ri vncia, octo argenti pondo tegit. Cùm ve- <MARG>Auri tenui- tas in foliis</MARG> rò in folia tran$ierint, nequeas quid $it te- nuius cogno$cere, aurumne, an argentum: itaque incomprehen$ibili argenti tenuitate aurum centuplo tenuius e$$e nece$$e e$t, ita fit vt auri vncia plus, quam decem terræ iu- gera tegere po$$it. Contingit hoc ob $ub- $tantiæ puritatem, longámque coctionem: ob id auro cælaturas ferri, ac chalybis parua impen$a ornant, cuius pars maior e$t opere, quàm auri. Multiplex hæc ratio, tres tamen modos faciliores explicabo. <P>Aurum in bracteas redactum argento vi- <MARG>Inaurandi modi.</MARG> uo mi$cetur, inde cùm igne excalefactum fuerit, in aquam effunditur, pò$t argento vi- no, $i vas argenteum $it, illmitur argentum viuum: pò$t incale$cit vas, & pectitur, donec vbique hæreat, inde igne ab$umpto argento viuo, aurum manet argento adhærens. Quòd $i æri, vel ferro iungi aurum debet, hoc mo- do facies. Lauabis vas priùs vino, in quo $al ammoniacum, & ærugo æquis partibus cum duplo fæcis vini $int di$$oluta: inde ar- gento viuo, po$tquam $iccata fuerint, vt priùs illines. Modus alius aqua $eparationis, cuius hi$toriam $crip$i$$e me memini $upe- riùs, con$tat. Tertius e$t, vt candenti ferro <MARG>Hæmatites Hi$panus, & eius v$us.</MARG> auri folia $uperponantur, inde hæmatite Hi$- pano, cuius color exterius $anguineus e$t, vn- de nomen traxit, interiùs ferreus, cum duri- tie tanta, vt vix limam $entiat, confricetur, non hic e$t Germanus ille mollis. Vnde li- quet Hi$panum e$$e, qui $anguinem $i$tat: nam duritie in tenui$$imum puluerem redigi pote$t, & vim habet $iccantem ac a$tringen- tem eximiam. Medici autem fru$trato opere vtuntur Germanico, cuius nulla penitùs vti- litas e$t. Itaque in pollinem redigere opor- tet lapidem illum, $i hæmoptoicos $anare op- timo auxilio propo$itum e$t. Ita me in ma- nife$tis adeò etiam cæcutiunt medici no$træ ætatis, vt nunquam vel vnum, qui verè v$us $it, animaduerterem, cùm coloris & $ub- $tantiæ $imilitudine decipiantur. <P>His igitur relictis, quæ $unt extra propo- $itum, ad rem ip$am reuertamur. Quod Hæ- <MARG>Aurum igna bus minimè cedit, & ar- gentum pa- rum.</MARG> matitæ faciunt, licet Ophyte etiam leui$$i- mo perficere. Itaque omnium horum cau$a e$t auri tenuitas maxima, quæ illi e$t pro priuilegio. Alterum, quod ignibus minimè cedat, ni$i venenis iungatur: per $e enim $i maneat, vel cum plumbo etiam diebus vi- ginti in igne liquatum, non minuitur tanta parte, vt $en$ui $it manife$ta, quippe nihil minui ip$um dicere non au$im. Cau$am igi- <MARG>Auri priui- legia omnia.</MARG> tur horum ante omnia perdi$cere oportet: $i- mul & cur aurum non tingit. Hæc enim tria $unt auro peculiaria, non con$umi igne, non tingere, & e$$e tenui$$imum. Verùm pingue- do fœdat & vritur, & vri cogit ea, quibus mi$cetur, $olum igitur aurum pinguedine ca- ret. Quæ etiam aquea $unt, euane$cunt igni- bus expo$ita, aurum nullis euane$cit ignibus aut igitur non aquea $ub$tantia con$tat, aut <PB N=455> <CB>ab aliquo continetur. Aquea autem $ub$tan- tia omne metallum con$tare docuimus, qua- re terreum habet admixtum adeò tenue & purum, vt contineatur: tale autem $i v$tum e$$et, malè oleret, & facilè vreretur: itaque cùm neque facilè vratur, nec malè oleat, pu- rum e$t illud terreum, & adu$tionis expers. Sunt igitur auro propria, benè olere, non fœ- dare ignibus non con$umi, tenui$$imum e$$e, ac graui$$imum, tum verò maximè lentum. <MARG>Aurum au- ro perfectius.</MARG> <P>E$t etiam aurum auro perfectius: quod in omni non $olùm mortalium, $ed immorta- lium genere contingit: nec dico purius, $ed perfectius: nam puri$$imum, quod ex India aduehitur, melius e$t puri$$imo, quod alibi inuentum fuerit, atque ideò no$tro vulgato auro: latet tamen di$crimen ob cuiu$cunque <MARG>Ratio $epa- randi aurum ab aliis me- tallis.</MARG> auri excellentiam. Separatur aurum ab ar- gento aqua $eparationis: nam illa reliqua metalla colliquat, auri grana in imum va$is de$cendunt, inde collecta liquantur. Modus alius: Liquatur ma$$a ex auro, & argento, & po$tquam liquata fuerit, additur $tibium, aut $ulphur, & æris pars vige$imaquarta: in- de ab$umpto $ulphure concutitur va$culum ter aut quater, aurum de$cendit in imum ob grauitatem, quod tamen nondum liqua- tum e$t, inde e$tu$o argento aurum collides. Liquatur autem argentum facilius, quia mi- nùs den$um: e$t enim auro longè leuius. <MARG>Auri pur- guadi ratio.</MARG> <P>Purgatur etiam aurum à $ordibus hac ra- tione: tu$um, & in lata ac tenuia folia reda- ctum, mergitur in vrina vel aceto, in quo $al Ammoniacum di$$olutum fuerit: pò$t va- $i imponitur puluis è tribus laterculorum partibus, atque vna $alis tenui$$imus, $uper- ponitur folium auri, auro rur$us puluis, at- que alternatim eadem ratione, donec vas impleatur, inde horis 24. igne $uppo$ito om- nia ab$umuntur, aurum liquatur, argentum $i ad$it, $eruatur inter cineres: cum ignem $upponi dixi, vt etiam circumponatur intel- ligo, nam $i $olùm $upponatur va$i, ægrè di$- <MARG>Aurum & argentum omnibus me- tallicis con- tinetur.</MARG> $oluetur, aut vix. E$t aurum perfectio metal- lorum, atque conatus, argentum autem illi proximum: vtrumque igitur in metallo om- ni $olet latêre: dico in plumbo argentum, in ære aurum, $ed in argento aurum: nam ar- genti optima pars e$t aurum ip$um. Itaque repurgatum aurum e$t res puri$$ima, aquea $ub$tantia tenui atque den$ata, terreæ parti $ynceri$$imæ admi$ta, frigore coacta ab$- que pinguedine, vnde lique$cit, nec exuritur. <P>An igitur ex argento viuo, vel alio me- tallo, quod à principio dubitatum e$t, aurum conficere liceat, nunc demon$trare tentan- dum e$t. Sed prius illud videndum, ex qui- <MARG>Metalla ex quibus con- $tent.</MARG> bu$nam metalla componantur. Exi$timarunt multi, ob odorem ac $ub$tantiam ex $ulphu- re, & argento viuo ea con$tare: cùm enim vruntur, $ulphur olent, præcipuè æs: & ma- teria eorum per$imilis e$t argento viuo, nam colore plumbum, & argentum æmulatur, pondere plumbum nigrum, & aurum. Sed ex duobus, quæ iam exi$tunt, tertium fieri non pote$t, non igitur ex $ulphure, & ar- gento viuo metalla con$tant. In locis etiam in quibus metalla inueniuntur, neque argen- tum viuum e$t, neque $ulphur: & vbi $ul- <CB>phur, $qualentes montes: vbi argentum, virides ac læti, vt non eodem in loco ambo oriantur. <P>Quòd tamen permutari metalla po$$int, multis vi$um e$t ob experimentum æris iam $uperiùs adductum. Videntur etiam permu- tare colorem, & pondus ob ignem, quare & $ub$tantiam veri$imile e$t po$$e permutare. Cumque herbarum $pecies quædam inui- cem vici$$im permutentur, haud mirum vi- deri debet metalla permutari po$$e. Verùm non ita res $e habet: nam aut nulla, aut non omnia po$$unt inuicem permutari. Ferrum enim, & æs cùm ambo pondere, & tenuitate $imilia exi$tant, nullúmque eorum ignibus re$i$tat, $i colorem mutent, & puritiem, ex altero in alterum po$$unt traduci, aut verè, aut $altem ab$que manife$to di$crimine. Re- liquorum metallorum nullum in aurum, aut argentum mutari pote$t: $olum illud dubium e$t, an argentum in aurum po$$it mutari: quod fieri po$$e exi$timo: nam argento, vt aurum fiat, de$unt den$itas, ob quam pon- dero$ius fieri oportet, & color: at hæc me- tallo addi po$$unt. Si den$ius reddatur ar- gentum, pinguedo abolebitur, & ignibus melius re$i$tet, atque <I>(</I>vt duxi) pondus acqui- ret. Itaque cùm ex amicis no$tris quidam hoc feci$$e nuper glorientur, duorum alte- rum e$t nece$$arium, vel vt in argento actu aurum contineatur, aut pote$tate. Quòd $i pote$tate, ab ignibus generatio fiet: o$ten- $um e$t autem ignem nihil generare. Si ve- rò actu, cur aqua $eparationis vniuer$um colliquatur, cùm con$tent in ea aurum non di$$olui? Neutro igitur modo ine$$e pote$t, $ed exigua pars actu, quæ dum $eparari ne- quit, ab aqua $uperatur, & colliquatur. Hoc igitur ab ignibus euicto argento $epa- ratur, quoniam ad perfectionem prius ali- quid deerat. <P>Cæterũ quod ad alia attinet metalla, tran$- mutari nequeunt in aurum, neque argentum nã metalla illa iam exu$ta sũt: & quod exu$tũ e$t, non pote$t amplius redire ad pri$tinã pu- ritatem. Perfectorum etiam in $pecie ac na- tura differentium nulla e$t commutatio: at aurum perfectum e$t, & $pecie differt ab aliis metallis, cùm ignibus ex toto re$i$tat, cùm nullum aliud (vt dixi) metallum ab igne non corrumpatur, argento excepto. Rur$us aurum tenui$$imum e$t, ac longè tenuius omnibus aliis metallis: argentum nunc prætermitto: ignis verò vel non $eparando conden$at, aut $eparando attenuat: quorum neutrum ad auri generationem conducit. <P>E$t etiam ignibus ( vt dixi) aurum non obnoxium, quòd pinguedine careat: at $e- parare pinguedinem cùm in qualibet parte metalli $it, non opus e$t ignis: nam ab igne vritur, & cum ea $ub$tantia tota metalli. Metallum enim omne pingue e$t, $olo auro excepto: hoc enim $uperius iam diximus $ub <MARG>Metalla omnia pin- guia e$$e, præter au- rum.</MARG> aliis verbis & ob$curius: nam omne etiam metallum præter aurum fœdat tractantes, & ignibus ab$umitur. <P>Fiunt autem metalla ex eadem materia, ex qua $ulphur & argentum viuum: $ed $ulphur ex tenuiore parte fit, atque aduri- <PB N=456> <CB>tur: argentum viuum ex cra$i$$ima, & pa- rum elaborata: metalla ex mi$ta, & à calo- re temperatiore. Quòd $i vir atque mulier & mola ex eodem fiant $anguine, & eodem in loco, attamen non nece$$e e$t, imò ne- que po$$ibile, ex altero alterum generari. Non enim quæ ex ei$dem generantur po$t- quam genita fuerint, nece$$e e$t po$$e inui- cem commutari: quare & $i metalla omnia ex ei$dem generentur $ub$tantiis, & argen- tum viuum ac $ulphur, non tamen nece$$e e$t, aut po$$ibile ex altero fieri alterum: ni$i fortè cùm ambo $pecie nõ differunt, $ed $olis accidentibus, vt de ære & ferro dictum e$t. <MARG>Chymi$tæ quid po$$int.</MARG> <P>Ergo chymi$tæ po$$unt mutare colorem ac pondus, $ubtilitatem autem & firmita- tem mutare nequeunt. Cùm igitur $ubtili- tatis experimentum opero$um $it atque am- biguum, maluerunt aurum igne experiri, e$tque hoc certum huius rei argumentum. Id verò apertum e$t, quòd $i argentum in aurum conuerti debeat, ab aqua efficaci in lutum prius conuerti oportere, inde lutum in aurum tran$ire pote$t. <MARG>Argentum viuum auro proximius quàm ar- gento.</MARG> <P>Sed argentum viuum auro proximius e$$e videtur quàm argento: nam auro $imile e$t pondere & tenuitate, argento autem colore $olo ab vtri$que differt, quòd fluit, & igni- bus euane$cit: ob id vt argentum euadat, quatuor nece$$aria erunt, vt firmetur, vt leuius euadat, & cra$$ioris $ub$tantiæ. Vt ve- rò argentum viuum in aurum tran$mutetur, nece$$arium e$t, vt firmetur, ignibu$que re- $i$tat, & tingatur. Hæc autem longè cùm $int faciliora his quæ ad tran$mutationem in argentum nece$$aria erant, fit vt multi magis $perauerint permutationem argenti <MARG>Experimen- tum mirum.</MARG> viui, hydrargyrion Græci vocant, in aurum, quàm argentum. Quod videtur a$$ecutus pharmacopolla ille Tarui$inus, qui coram Principe, & $apientibus reipublicæ Venetæ, argentum viuum in aurum commutauit, cu- ius miraculi quædam adhuc extant ve$tigia. Sed quomodocunque id contigerit, certum e$t argentum viuum non po$$e in aurum, multóque minus in argentum commutari. <MARG>Argenti na- tura.</MARG> Argentum verò tamet$iæs colore, plumbum pondere, auro proximiora $int, attamen tenuitate $ub$tantiæ & puritate, & firmitate auro $imile adeò e$t, vt optimum argentum $it aurum $ub$tantia imperfectum, & colore deficiens: ob idque longis temporum pe- riodis, $i purum $it argentum, aliqua ex par- te commutatur in aurum, vt etiam vetu$ta- <MARG>Metallorum commutatio.</MARG> te plumbum nigrum in argentum. Si tamen exqui$iti$$imè ab ære ac plumbo argenti $e- mina tollantur, argentum non generabitur vllis $eculis, neque ex argento aurum. <MARG>Metallorum amicitia.</MARG> <P>Inde etiam metallorum amicitia: nam au- rum & argentum plumbum nigrum dili- gunt, & cùm liquantur immi$centur plum- bo: æs autem refugit plumbum, & tam aurũ quàm argentum edit plumbum album, $e<*> illud mauis $tannum appellare: modò enim certa res oculis $ubiiciatur, nominibus pro arbitrio vti liceat. Itaque cùm plumbum al- bum liquatur, nigro & argento $upernatat, cri$pante vnda in fornacibus, atque $ic bacu- lis ferreis $olet extrahi. <CB><P>Illud magis mirum, quòd plumbum ni- <MARG>Plumbuni $upernai at argento, cam $it grauius tamen.</MARG> grum argento, dum fu$um e$t, $upernatet, quamuis grauius: atque ea ratione plumbum effundunt $upernatans, & argentum $ub$i- $tens in imo colligunt va$is. Cau$a huius e$t, quòd plumbum licet dum concretum e$t grauius fit argento, dum tamen liquatur, te- nuius redditur, cùm in fumum tran$ire pa- ratum $it, atque perpetuò euane$cat: argen- tum verò cùm igne non ab$umatur, neque etiam attenuatur: $i enim attenuaretur, & vt ab$umeretur pror$us nece$$e foret. Igitur cùm plumbi $ub$tantia media $it inter pro- priam ac fumi, argenti autem eadem quæ ante colliquationem, nihil mirum e$t plum- bum liquatum argento liquato $upernatare. Plumbum verò album duplici ratione etiam $upernatabit: nam & ip$um ab$umitur igne, & leuius e$t nigro, quare non $o$ùm argen- to, $ed & plumbo nigro album $uper$tat. In- <MARG>Separatio metallorum.</MARG> de $eparatio metallorum inuenta effunditur plumblum nigrum prius albo detracto, ni- grum autem æs ac ferrum $ecum trahit, nec exqui$itè effunditur, ne argentum $ecum ela- batur: quicquid autem reliquum e$t plum- bi, pò$tquàm maxima pars effu$a fuerit, igni- bus ab$umitur. Inde argentum manet, & $i quid auri ine$t argento immi$tum, quod <I>(</I>vt dixi<I>)</I> aqua $eparationis, vel alia propo$ita $u- perius ratione ab argento $eparatur. Plum- bum verò quod effu$um e$t denuò excutitur vt quid argenti contineat, pereatque tantum lucrum artifici. <P>Æs autem à plumbo $eparatur, vt rectè <MARG>Lib.3.c.5.</MARG> doceat Vannocius Biringutius Senen$is in $ua pyrotechna, impo$ita ma$$a $uper crati- culam ferream atque igne circundata: nam facilè plumbum lique$cit, $ecumque ducit aurum & argentum, $i quid eorum plumbo in hæreat, atque æs qua$i aduftum inter cine- res relinquitur. Hoc igitur ignibus admo- tum validioribus repurgato metallo à $ordi- bus, dum fuerit colliquatum, in ma$$am co- ge, æ$que puri$$imum habebis. <P>Cæterùm pleraque metalla arte aliqua <MARG>Metallica quomodo in aquam ver- tantur.</MARG> vertuntur in aquam: nam vrere oportet. Vruntur celerius & commodius auripigm&etilde;- to addito, v$ta & in calcis $peciem redacta, $iccantur diligenter, inde va$e vitreo clau$a optimè, aut in terra ad tres pa$$us humida defodiuntur per men$em, aut $u$penduntur $uper vas aqua plenum feruente per horæs 24. ita vt perpetuò ebulliat: ab$it ab aqua duorum tantùm, aut trium digitorum $patio: par e$t autem quod ex aqua genitum fuit in aquam reuerti, $ed aurum & argentum vix in aquam tran$eunt, ob $ub$tantiæ, velut di- ctum e$t $oliditatem. <P>Argentum verò quatuor modis oritur aut <MARG>Argenti or- tus quadru- plex.</MARG> in terra, quæ iguibus coacta illud reddit, vel plumbo, atque æri immi$tum, vel in lapidibus, quæ $imiliter igne vexata illud emittunt: plerunque etiam cupro permi- $tum, vt in Al$atia iuxta Rhenum, in mon- tibus $anctæ Annæ, ac Mi$nen$ibus, ibi enim lapides cupro prægnantes, & in cupro ar- genti mira copia: vel in lapidibus purum, ac qua$i herba quædam virgulis è lapide or- tum habentibus quale apud me e$t. Ego, quod <PB N=457> <CB>frequens e$t, arbores vidi, $eu potius arbu- <MARG>Magnitudo argenti ru- dis mira. Figuræ ru- dis argenti mira.</MARG> $ta, ex eo rude quod è Germania aduehitur, ibi inuenitur, & in Bohemia Abertami, & in Mi$ena Annæbergi & Snebergi adeò de- fæcatum, vt ad examen $ynceritatis dedu- ctum, decima tantum $ui ponderis parte de- cre$cat. Georgius Agricola refert, in Bohe- mia inuentum fru$tum argenti ponderis duo- rum talentotum. E$t autem hoc pondo cen- tum & quadraginta. Quod purum e$t dum eruitur refert varias figuras, ligonum, mal- leorum, ra$trorum. Refert ille idem vidi$$e $e Snebergi quod $peciem $tatuæ viri infan- tem ge$tantis referret. Fingitur arte argen- tum, atque ex ære conficitur, adeò vt oculos ac cotem Lydiam fallat multis modis: $ed in re $ordida duos narra$$e $ufficiat. Auripig- menti albi $eu ar$enici communis, halinitri ponderibus æquis partes in vas coniice vi- treum conclu$um, & per horam $uper car- bones ardentes permitte vt totum commi- nuatur, huius quoque pulueris vnciam ac- cipe, argenti viui tantundem, fæcis vini $ic- catæ, ac in puluerem ignis vi redactæ $emun- ciam. Inde ergo duos habes pulueres: pri- mum, qui ex auri pigmento & $ale nitro con$tat: alterum, qui ex eo & argento viuo ac fæce vini e$t compo$itus. Igitur ære colli- quato, in $ingulas libras adde primi pulue- ris à $emuncia ad vnciam v$que donec re- purgetur mi$cendo: inde po$t quàm purga- tum fuerit, alterius pulueris quadrantem immitte, mi$ceto, & in mel protinus effun- dito. E$t & modus compendio$ior cum ar- <MARG>Aeris in ar- gentum mu- tatio non vera, quomo- do.</MARG> gento $ublimato albo. Sunt qui, vt Pom- ponius Gauricus, in binas libras æris, hali- nitri & ar$enici vncias $ingulorum ternas mi$ceant, ac percoquant. Res hæc aliis lu- cro, aliis cre$$it $upplicio, cùm $it $edes adul- terinæ monetæ. <MARG>In argentan- di ratio.</MARG> <P>Verùm in argentandi ratio ars e$t, & probata ab autoribus, conce$$aque ab omni- bus probis. Ollam argenti $puma illine, inde argenti bracteas tenues cum alumine, & $a- le & fæce vini arida in cote tere, & in vas coniice. Ignibus autem omnia liquantur $i- mul, & in aquam effunduntur. Quod verò inargentare cupis, aceto prius in quo $al Ammoniacum $it excoctum laua $edulò, at- que argento viuo vel albo plumbo illito, & ei addito quod iam in aquam effuderas, de- mum ignibus facilo vt exhalet argentum viuum, vel album plumbum. <P>Alij verò plumbo albo va$a intus ærea oblinunt, vt inargentata videantur, qui mos apud nos frequens e$t: nam amarum $apo- rem non reddunt, nec $unt adeò in$alubria, iucundiora verò vi$u. Vas ip$um pice ni- gra oblinunt, inde candenti ferro tangunt plumbum album, hæret aliquid ex eo quòd pici $tatim imponunt, ignis feruore pix con$umitur, plumbum hæret. <MARG>De electro.</MARG> <P>Media inter aurum & argentum natura electri e$t. Sunt & qui electrum appellent: $ed nobis de metallo $ermo e$t. Aliud e$t quod fit, aliud quod na$citur: $ed natino gratia & vires con$tat ex auro, & argenti parte quinta. Si plures habeat argenti, incu- dibus non re$i$tit. Formatur in va$e pul- chritudinis cau$a & vtilitatis: nam quod <CB>$ponte oritur, venena prodit duplici via: $tridet enim, & arcus emittit. Quid mirum? <MARG>Electrum v<*> nena perdit.</MARG> cum $tannum & album plumbum, & his magis omnibus aurichalcum, $olo veneno- rum contactu alienum contrahant colorem, & $plendorem repentè amittant. Humidum igitur tenue electri dum ab$umitur, $trido- rem facit, & mutato colore, ob in$ignem ni- torem, macula arcum videtur imitari. Ergo vt diuitiæ electrum, ita paupertas $uum ha- bet aduer$us venena aurichalcum, quod illo- rum prodat in$idias. Sed diuitiæ electrum, fo$$ile ami$erunt: quod quanquam inue- niantur, & nunc, $tudio tamen auaritiæ & ignorantia virium, dum aurum ab argento $eparant, electrum e$$e de$init. Nec magna res e$t adeò à venenis electrum mutari, cùm etiam argentum vitietur: nec duram $ub- $tantiam pati ab externo veneno, cùm (vt di- xi) ab argento viuo $olo contactu aurum adeò fragile euadat. <MARG>Plumbi qua- tuor $pecies.</MARG> <P>Argento $imile ( vt dixi) plumbum e$t: illius autem quatuor $pecies, nigrum, vul- gare, ac precij vilioris, album, quod ple- rumque vulgus vocat $tannum: bi$emu- tum hucu$que incognitum, qua$i medium inter nigrum & album. Nec tamen illud etiam no$tra ætate vulgatum, cùm tantùm in Sudnis Bohemiæ montibus inueniatur. <MARG>Libro 9. d<*> Simplic. medic.</MARG> Quartum genus è $tibio fit. Cre$cere omne plumbum exi$timatur $pontè, atque ideo te- cta labefactare grauitate $ua. Galenus reci- tat, $epultum humidis locis $ub terra augeri magnitudine, & pondere. Differt album plumbum à $tanno, quòd album plumbum <MARG>Plumbũ al- bum odit alia metalla.</MARG> per $e oritur, $tannum cum argento $emper: e$tque $tannum qua$i plumbum argento de- albatum. Odit metalla omnia plumbum al- bum: auroque, & argento vel ex cente$imà additum, fragilia reddit ea. Fit & $tannum <MARG>Stannum a<*> tificio$um.</MARG> arte, & quod nobilius e$t, recipit in pondo viginti & quinque $tanni naturalis, aut can- didi plumbi, pondo vnum plumbi nigri. Si verò in pondo nouem plumbi alibi, pondo vnum nigri mi$ceatur, durum euadit, & ad <MARG>Stannum na- tiuum.</MARG> va$a conficienda, optimum. Laudatur etiam v$que ad octauam partem plumbo addito nigro: plus verò $i addatur, vile fit: hoc pel- trum Mediolanen$es vocant. Fiebat & $tan- num olim ære & plumbo mi$tis. Stridet $tannum quod ab argento defluit: $tridet & album plumbum, & $tannum etiam artificio factum. Cre$cit durities in $tanno, quia plumbum nigrum durius euadit ob album: album minus obnoxium rimis & fracturæ ob nigri mollitiem ac $ub$tantiam à qua re- pletur. <MARG>Mirum plumbi li- quefacti ex- perimentum.</MARG> <P>Dum hæc $criberemus, vir quidam publicè Mediolani liquefacto plũbolauabat manus ac vultũ, $ed prius aqua quadã partes eas ablue- bat. Con$iderandum e$t autem in hoc, nam duobus vtebatur præ$idiis tractationis, ce- leritate & aqua. In aqua oportuit e$$e exi- miam quandam frigiditatem, & vim non ob$curam, cra$$am, qua plumbi calorem ar- ceret, & prohiberet, ne corpori hære- ret. Dicunt quidam fieri hoc $ucco por- tulacæ, tum mercurialis, ob lentorem. Ego quandoquidem illũ adeò parcè vti aqua con$picerem, vt nonnunquam vultum <PB N=458> <CB>aliqua ex parte lædi pateretur, arbitror po- tius metallicam fui$$e, velut $tibij: nam lu- crum abundabat, & in $ingulas vices de auro non minus colligebat pecuniarum, vt $i ex tam vilibus herbis collecta fui$$et, haud tam parcè ea vti debuerit. <MARG>Æs.</MARG> <P>Po$t plumbum æs $uccedit: cuius v$us antiquo tempore non $olùm ad arma, qui- bus teguntur homines, & clypeos, $ed etiam <MARG>Æs in con- $tructionibus cur æter- num.</MARG> lanceas vtilis fuit. Itaque Homerus Mene- laum per$equentem Paridem dixit, <G>e)/gx<*> xalk<*>/w|</G>. Æternam habet in con$tructioni- bus per$euerantiam, quòd non vt ferrum, chalyb$ue tangatur rubigine. Cùm enim tria $int, elementa quæ humorem mittunt, ter- ra, aqua, aër: corrumpuntur autem & fer- ruginem ducunt metalla ab humore, quod ab humoris iniuria tutum e$t, tutum e$t etiam $iue $ub dio $it, $eu in aquis mer$um, $eu $epultum in terra. Superius verò de- mon$trauimus, omnem materiam quæ plus iu$to exu$ta $it, ab humoris iniuria e$$e tu- tam, velut e$t æs, quod vel $olo odore pro- dit v$tionem: nece$$e e$t igitur in con$tru- ctionibus æs ip$um æternum e$$e: ob quam cau$am in pretio antiquo tempore fui$$e magis exi$timo ferro, quòd non atterere- tur æuo, nec v$u. Nunc cùm auaritiæ con- $ulatur, ferro minus vtiliter vtuntur. <MARG>Mu$icorum organorum varia imi- tatio.</MARG> <P>Ære etiam fi$tulæ fiunt organorum mu- $icorum: quædam plumbo candido, aliæ li- gno: atque ita in eodem organo audies tu- bas, cornua, fi$tulas, tibias, tympana, lyram, <MARG>Æs cyprium naturale.</MARG> te$tudinem, citharam, mira varietate, tum etiam alias voces alternatis modis re$onan- tes. Solum deerat humana, quæ eò diffici- lius imitatur, quòd $uauior e$t cæteris. Æs propriè tubis conuenit, vt Doricam mu$i- cam alacri & maximo $trepitu excitet, at- que ob id homines ad prælium accendat. Ære no$tro durius Cyprium: duplex hoc, naturàle, interlucentibus aureis maculis, <MARG>Aes cyprium quomodo fiat.</MARG> vt vidi. Inuentum referunt in Hi$pania noui orbis in$ula fru$tum ponderis librarum 200. alibi ferri vel æris legitur: adeò in magnam molem excre$cit. Arte etiam con- $tat, vocatur cuprum, vocis $imilitudine: nobilius in $ingulas æris, libras quatuor ha- bet, candidi plumbi, quod $tannum voca- mus libram: & v$que ad octauam partem æris immi$tum plumbum candidum, nobi- le reddit cuprum. Quòd $i aurichalcum albi plumbi loco $ubiiciatur, vilius erit. Si ni- grum impen$æ vitandæ ( vt $olet) cau$a, plumbum loco candidi æri mi$ceatur, vi- li$$imum fit. Cupri v$us ad machinas ma- gnas igneas, ad ollas, & ad lebetes. Præ$tat in hoc æri multum, quòd etiam ab$que $tanno non inficiat edulia $apore vllo, vel odore. <MARG>Aurichal- cum, & eius compo$itio.</MARG> <P>Aurichalcum & ip$um arte con$tat, & antiquum e$t. Apollonius in Argonau- tica: <Q><G>*lampeti/k <*>) epi\ bousi\n o)reixa/lkeio faeinou_,<LB> *pa/llen o)pide/ous<*> e)nalau/ro/pa</G>.<LB></Q> <MARG>Ari$totelis liber de Ar- canis.</MARG> <P>Refert ad tempora Argonautarum, vo- catque Orichalcum, Plautus aurichalcum. Cælius recitat Ari$totelem dixi$$e in arca- nis, aurichalcum $eu orichalcum nu$quam effodi. <CB><P>Ferrum verò effoditur contraria ratione, nec e$t factitium vili$$imum, nobili$$imum, bonis ac malis v$ibus æquè in$eruiens. Molle$cit $ucco corticum fabæ aut maluæ, $i <MARG>Ferrum quo- modo mol- le$cat.</MARG> in his, non aqua, extinguatur. Vt verò cùm foditur, ductile fiat, torretur gleba, ac $ub dio exponitur: imbribus molle$cit quod terreum e$t, $ole colliquatur quod e$t hu- midum, ignibus acrior pars, & quæ qua$i illi venenum e$t, ab$umitur. Ita dum $æ- piùs torretur, dio exponitur, molle fit ac quantumvis tractabile. Fila etiam ferrea $i ignita per $e refrigerati permittantur, adeò ductilia euadunt, vt vice lini ad vincien- dum vti po$$is. Præ$tat tamen filum per $e molle ac tenax primò elegi$$e, quale refe- <MARG>Ferrum quo- modo cæle- tur.</MARG> runt apud Suedones Germaniæ populos e$$e, quod O$emutum vocant. Molle itaque ferrum hoc modo cælatur: pingitur quod fingere cupis in ferro, ex aduer$o pila plum- bea $ubiicitur, inde malleolo tunditur pars quam compre$$am cupis: quæ prominere debet, plumbo excepta non $ub$idet: ita animalium & plantarum $ubtiliter imagi- nes referunt, vt cera expre$$as & elaboratas acutis $capellis diceres. Si verò aqua frigida ferrum dum candet, extinguatur, & durum, & minimè ductile, & fragile euadere nece$$e e$t: nam aquæ frigore cogitur ignis qui in- tus e$t, humidumque innatum ferri celeri- ter ab$umit: quo cùm ductile e$$et, ac ob id molle, $ublato, fragile & durum euade- re nece$$e e$t: vnde patet, nihil quod tenax $it, durum valde e$$e po$$e. Refert Gonzalus <MARG>Ferrum quo- modo filo di- uidetur.</MARG> Fernandus Ouiedus in $eptimo Indicarum rerum noui orbis orbis ( autor in$ignis, ac meo iudicio verax atque eruditus, adeò vt hunc $olùm antiquis inter hi$toricos no$træ <MARG>Franci$cus Duardus Cæ$areus Quæ$tor.</MARG> ætatis adnumerari dignum cen$eam, cuius librum dedit mihi vir illu$tris Franci$cus Duardus Hi$panus, Cæ$aris in Italia quæ- $tor, patritius, humanitatis, iu$titiæ, pruden- tiaque $ingularis, & erga eruditos mirum in modum animo propen$us ) Indos captiuos Cabuiæ herbæ filo & arena compedes $eca- re, atque ita fugæ con$ulere: e$$eque hoc frequens in ea in$ula Hi$paniola. Quòd $i ita e$t, contumax oportet e$$e filum illud Cabuiæ, vt trahi po$$it multum, & celeriter duci, tum latum & planum, ne arena $ub$i- liat: arenam verò tenuem, & a$peram, ac duram, qualis vt dicemus Smirij lapidis: nam non aliter ferrum $cindi poterit. Sic etiam anchoras diui$as refert: nam diuturno, a$$i- duo, celerique tractu, $i duriores lapides di- uiduntur, quid mirum de ferro? Præ$tat limæ modus hic, quòd non exaudiatur: vnde limæ $urdæ, quæ tenues, l&etilde;tè, $ed ab$q; $ono $ecãt. <P>Sed ferro nobilior chalybs, duplex, natiuus <MARG>Chalybs fa- ctitius quo- modo fiat. Chalybis op- tima cogni- tio.</MARG> atque factitius, vrerque duri$$imus, atque ea (vt dixi) cau$a, eo ferro fragilior. Factitius ex duri$$imo ferro repurgato, & marmore con- $tat. Optimus, qui minuti$$imis granis ac ni- tentibus lucet, ferrugine nulla, nullis rimis ferroque leuior. Repurgatus optimè, inde candens, extinctus $ucco raphani & aqua terre$trium vermium pari men$ura terue quaterve, ferrum vt plumbum $cindit. Nam expertum hoc Albertus $e, refert. Contingit hoc, cuius experimentum adhuc <PB N=459> <CB>extat, $ic calybs immodicè $iccus, duru$- <MARG>Chalybs vt ferrum $cin- dat.</MARG> que ac tenuis, eo medicamento reddatur. Quodcunque tale e$t, ferrum vt lignum $e- care pote$t. Vtilius multò quod inuenit Ga- leaz Rubeus amicus meus, vt ferrus thorax igneum $u$tineret tormentum. Tantum po- te$t ars: iam vbi rationem conceperis, de$i- nes admirari. Eadem e$t durities, vbi eadem materia e$t, & aliquando validior vbi coa- cta fuerit hæc, cõduplicata atq; $æpius mul- tiplicata: velut fa$ciculus lignorum contu- maci$$imum reddit ferrum: longis igitur ictibus ac via aquarum den$um ferrum quã- vis tenue, eò quòd terreum, aqueumque excrementum per ignes con$umat, nece$$e e$t inuiolatum reddi ad quo$cunque penè ictus, paruarum verò machinarum $emper. Sunt chalybis, ferriue genera nobili$$ima, quæ aurum æquato pondere pretio vincunt, Agiambina, Azimina, Charmanina, Da- ma$nena, omnia à regionibus quæ nunc $ic materna no$tra lingua vocantur, nomen $ump$erunt. Suadet mihi regionem etiam <MARG>Chalybis fer- riue genera nobili$$ima.</MARG> aliquid addere præter artem, quòd cùm Virgilij tempore pa$$im in Italia, Germa- nia, Hi$paniaque chalybs haberetur, ille ta- men dixerit, At Chalybes nudi ferrum: vt $u$picer eos inter $upradictos populos con- tineri. Exeditur tam chalybs, quàm ferrum à mari ob $alis non $olùm vim, $ed æ$tum: atque ventos: vt in Diomedeæ in$ulæ cla- tratis, tum loricis thoracibus armi$que aliis videre licet, nec e$t remedio locus ni à vapore arceantur. <MARG>Ferrum quo- modo arte repurgetur.</MARG> <P>Arte verò ferrum repurgari, & nobile reddi, Ari$toteles in Meteoris docet, dicens: Ferrum $æpius excoctum repurgatur: & quod illi ine$t terrei, tran$it in $quamam, ip$um verò tran$it in chalybem. Verùm hoc refugiunt artifices, quòd quantò plus ab$ce- dat $quamæ, eo ferrum minus reddatur & leuius. Con$tat tamen paucis additis in ali- <CB>quod ex $upradictis generibus nobili$$imis hac arte tran$ire. Nam cùm purius, ac du- rius, ac leuius fiat, euadit & $ubtilius, atque ideo den$ius. Den$um autem dupliciter, aliud vt plumbum, aliud autem vt agallochum, hoc autem vt ferrum. <P>Sed $unt præter hæc artificio$a metallo- <MARG>Specula ex argento opti- ma.</MARG> rum genera, qu&ecedil;dam minus vulgata, vt quod ex argenti partibus duabus atque vna plum- bi con$tat, ad $pecula fabricanda optima. Sicut $i in treis aurum $upponatur, meliora <MARG>Bractearum quæ gemmis $upponuntur ratio.</MARG> in eo genere euadunt. Et bracteæ, quæ gem- mis $upponuntur, auro, argento, æreque con- $tant, $uperponunturque prunis, $u$pen$æ tamen ne tangant, inde ex varia illorum pro- portione diuer$orum colorum $plendorem <MARG>Aurichal- cum nobili$- $imum.</MARG> accipiant. Quæ carbunculum excipiunt, ære & auri parte vige$imaquarta con$tant, vnde nullæ minus diuturnæ. Aurichalcum etiam fit nobili$$imum, auro pulchritudine par. Calaminaris lapis $eu magne$ia, argen- tum, & æs cyprium, vel illius loco æs addito vitro. Superponitur vitrum, ne magne$ia euane$cat: nec $emel addidi$$e contentus eris vitrum atque magne$iam. Hîc argen- tum pro albo plumbo, magne$iam pro cad- mia, cyprium æs pro communi ære $ubii- cimus, repetimu$que magne$iam ac vitrum. Fiunt ex his va$a præcipui v$us, $ed & ex metallis omnibus, quæ in cu$todita parum durant. Tribus modis franguntur: ignis ea colliquat, terebrat & fragilia reddit argen- tum viuum. Percu$$a aut pondere pre$$a fle- ctuntur. Flexa rimam ducunt, aut rumpun- tur. Ne flectantur dum lauantur, curæ $it vt terna, quaternave $imul lauentur: primoque purgato, po$tremum anteponatur: atque ita <MARG>Metallica va$a vt diu $eruentur il- læ$a.</MARG> mutata vice, & omnibus ex æquo $imul compre$$ionem $u$tinentibus, omnia deter- guntur ab$que vitio flexuræ. Quòd $i flexu- ram duxerint, illicò malleolo $en$im emen- dentur: $icque æterna manent. <FIG> <C>LIBER SEPTIMVS,</C> <C>De Lapidibus.</C> <CB><MARG>Lapidum ge- nera omnia quinque.</MARG> <P>ABSOLVTA metallorum ratio- ne, $upere$t vt de Lapidibus loquamur. Sunt autem omnia illorum genera quinque nu- mero, gemma, marmor, cos, $i- lex, & $axum. Præter hæc $unt factitij lapi- <MARG>Gemma quæ vocetur, & quæ verè $it.</MARG> des, de quibus naturalium $ermone ab$oluto dicemus. Gemmam vulgi more nunc appel- lamus, lapidem omnem nitentem, natura rarum atque paruum. Raritate lapilli om- nes littoris excluduntur: paruitate marmora quæ nitent, & quorum genera quædam ra- ra $unt inuentu, quæ tamen non $unt gem- mæ, quia parua non $unt, $ed in vnoquoque genere eximiæ magnitudinis quædam in- ueniuntur. Nitere etiam diximus: nam lima- <CB>cius ac borax parui lapilli $unt, & rari non tamen gemmæ, neq; nitent: aut $i nit&etilde;t parũ nitent. Hoc igitur modo margaritæ etiam, & coralli, & turche$iæ, & lapides om- nes non in Oriente nati, vt carbuncul s & chry$olithus Germanicus, tum etiam to- pazius Orientalis, cerulæu$que lapis, de quo $uprà loquuti $umus, necnon & $marag- dus, tum etiam cry$tallus, quamvis li- mam vix $entiant, gemmæ veræ non $unt: nam veræ dicuntur hæ $olùm quæ eam pe- nitus non $entiunt: atque ea de cau$a omnes quas nuper adiecimus g&etilde;mas verè nominare non liceat Dicantur igitur hæ $imilitudine g&etilde;mæ: quæ verò nitent, & limã non $entiũt, gemmæ: quæ autem $entiunt & nitent, non <PB N=460> <CB>tamen paruæ $unt, toto genere marmora. Si autem $quamis con$tent, $ilices: $i granulis, cotes: $i nihil horum ad$it, $axa vocentur. <MARG>Gemmarum genera.</MARG> <P>Gemmarum genera tria: per$picuum vt adamas, opacum vt onyx plerunque, mi- $tum vt $ardonyx & ia$pis: quorum par- tes quædam per$picuæ, quædam verò opa- cæ. Aliæ etiam reddunt imaginem vt Sap- phirus quem ego habeo, & $maragdus, tum carbunculus illo in Orchomeno Arca- <MARG>Cau$a cur gemmæ red- dunt imagi- nem. Gemmarum ortus.</MARG> diæ inuentus. Cau$a cur reddant gemmæ imaginem, e$t nitor primum, inde duri- ties, tertiò opacitas, quartò color dilutus: vix enim cum calore perfecto pote$t imago reddi. Inter $axa plerunque generantur gemmæ, de$tillante è lapidibus $ucco in con- caua, velut infans materno $anguine. Vi- dimus in lapidibus ferreis, quos ad confi- cienda metallica va$a conterebant, ame- thy$tos & carbunculos eius generis, quos vocant granatos, $ed minimè duros, quòd è Germania deferrentur: vt appareret gem- mas è $ucco metallico inter lapides puriore generari. Pretio$iores quidem ex auro & argento, ignobiles ex ære & ferro, at- que plumbo. In no$tris igitur regionibus gemmæ nobiles non fiunt, quia auro non abundant: & $i auro abundare po$$ent, ob- $tat cœli frigus. Pro natura igitur metal- lorum differentiæ fiunt lapidum atque gem- marum. Auri quidem adamas, carbuncu- lus, $maragdus, opalus, $apphirus autem argenti, ferri verò carbunculus, granatus & amethy$tus: hos cùm duri non fuerint inferius, $uccos potius quàm gemmas ap- pellabimus. Chry$tallus cùm magnitudi- ne, & mollitie multum ab$it à gemmarum natura, illud quoque habet quòd ab$que metallica natura oriatur. Vi$ne exemplum gemmarum ortus? Vt nodi in lignis, vt in hominibus glandulæ: vt in herbis $emina quædam, imò verius vt fungi in arboribus, & qui pertio$iores $unt in ro$arum truncis: quod enim liquidum e$t, cogitur: quod te- nue & purum, $plendet: quod impurum, tantùm nitet: quod longo tempore inter $axa duratur, in lapidis etiam duritiem tran- $it. Tran$it & in gemmæ duritiem, quòd te- nue $it admodum: nam id nitet, quia æqua- le e$t & $olidum: parum enim abe$t, præcipuè $i poliatur, quod tenui$$imum e$t. Gemmarũ igitur ortus talis e$t, atque pretio$iorũ in ca- lidis regionibus quòd $uccus ille $it tenui$$i- mus. Ob id igitur gemmæ omnes tantum ha- bent duritiei, quantum & nitoris. Aliæ verò in animalibus generantur, vt $uo loco ex- plicabitur. <MARG>Gemmarum matrices.</MARG> <P>Cæterùm quæ inter lapides generan- tur, non pa$$im, $ed habet vnaquæque gemma $uam matricem. Smaragdus pra$- $io inna$citur, & ia$pidi quandoque, $i- lici, ia$pis. Carbunculum ferunt bala$$io, cry$tallus marmori, onychi $arda, qua- lis apud me e$t, vbi in imo videas ony- chem expre$$am, Sardam in $upremo. Cogno$cuntur gemmæ, tactu, vi$u, li- <MARG>Gemmarum propria $i- gna.</MARG> ma, $ub$tantia. Tactu, quia grauiores vitro $unt ac frigidiores. Vnde Indi gens hoc in genere $olerti$$ima, linguæ conta- ctu eas probare $olent. Sunt autem optimæ, <CB>quæ frigidi$$imæ. Vi$u, quòd $plendor niti- dior $it, con$tantior, ac magis oculos im- plens, nec lucernæ lumine adeò vt vitrum hebetatur. Sub$tantia verò viuacior ac ma- <MARG>Gemmarum inuentio quomado.</MARG> gis leuis. Lima, quia (vt dixi) non atte- runtur. Inde factum e$t vt gemmæ pleræque interdiu locis in quibus na$ci $olent, $olis $plendore detegantur: nocte Lunæ, vel $y- derum: aliæ ca$u, aliæ effo$$is locis certis ar- gumentis quæruntur, inueniuntúrque. Gem- <MARG>Gemmarum vitia.</MARG> marum vitia plurima: alia tamen coloris, vt fumus, vmbra, nubecula: alia corporis, vt $cabrities, capillus, $al, punctum, $cobs, plumbago, ferrugo, rubigo, vomica. Fu- mus ob$curior, nubecula candidior, vm- bra tenuior ac nigrior. Capillus in $uper- ficie qua$i exe$us, vt lima tactus lapis vi- deatur. Sal ob$curum intus, glaciem vo- cant, Scabrities a$peritas quædam, quæ tamen à profundo originem ducit. Pun- ctum e$t, vt bulla parua in corpore gem- mæ. Scobs velut fragmenta $par$a. Plum- bagine obtu$us $plendor redditur, ferru- gine etiam cum colore ob$curo. Vomica pu$tula videtur profunda, den$a. Nuper vidi tuberculo $imilem, cum exterior $uper- ficies leuis e$$et, & tuber in $olido. Id ve- rò admirabile quod intus prominere vide- retur. Vt quòd erat, e$$e vix po$$e cre- das, nec vlla arte po$$e imitari. Vitian- tur gemmæ non plus animalibus, planti$- ve, imò minus: $ed tamen rariores $ine vitio videntur e$$e gemmæ animalibus & plantis, quòd in gemmis ob $plendorem, & paruitatem vitia magis con$picua $int, & animaduer$ione digna. Ob id plero$- <MARG>Sapientes cur magis vitiis dediti videantur.</MARG> que eruditos magis vitiis grauioribus ob- noxios exi$timamus, fallente $en$u: nam non $ic e$t, $ed ob $plendorem nominis & formæ humilitatem magis $unt in illis con$picua, & magis animaduertuntur. At plebeios homines ob$curitas tegit: non enim tot hominum oculos habent in $e conuer- $os, vt $apientes. Magnitudo autem in Principibus facit, vt non animaduerta- tur vitium, velut nec in ampla ve$te exi- gua macula: eò factum e$t, vt an$a præ- <MARG>Sapientes cur plerunq; $uæ patriæ perni- ciem attule- runt.</MARG> beretur populis maledicendi de $apienti- bus: tum verò vici$$im illis irritatis, in- uidia non leuis patriæ conflata e$t, à qua nonnunquam excidium & calamitates in- gentes prouenêre. Quantum obfuit etiam citra diuinum iudicium Iudæis, quòd Chri$tum & Iacobum occiderint? Athe- nien$ibus, quòd Socratem? Romanis, quòd Scipionem Africanum in exilium $pontaneum coëgerint? Sed omittamus ob$curiora: ab euidentibus $umamus exemplum. Pericles vir maximi inge- nij, in$imulatus ab æmulis quòd pe- cuniam publicam apud $e repo$itam con- $ump$i$$et, ne apud iudices infen$os ca- lumniæ rationem reddere cogeretur, $ua- dendo & impellendo, populum Athenien- $em bello Peloponen$i implicuit, in quo pecuniæ omnes tam publicæ, quam pri- uatæ ab$umptæ $unt: iuuentus tota par- tim bello, partim cum toto populo pe- $te $ublata e$t: agri va$tati: vrbes Athe- narum imperio $ubiectæ, exci$æ euer$æ, ac in <PB N=461> <CB>ho$tium colonias tran$latæ: ami$$um etiam imperium primò, inde libertas: demum muris euer$is, quod deterrimum fuit, vrbs ip$a in triginta tyrannorum pote$tatem re- dacta e$t. Ne$cio quàm $anctè rempubli- cam $uam tractarit: quàm callidè vltus $it inimicos, omnibus con$picuum e$t, vt nun- quam po$thac Athenien$ium ciuitas im- perium recuperare potuerit, autor e$t Diodorus Siculus in duodecimo Biblio- thecæ $uæ. Itaque vt ad rem redeam, $plendor in gemmis & per$picuitatis cau- $a $unt, vitia fiant manife$tiora. Per$pi- cuitatis cau$a in gemmis ( nam $uperius de metallis egimus ) e$t, vt colore ca- reant, & aqueam habeant $ub$tantiam. <MARG>Per$picuita- tis in gem- mis cau$a.</MARG> O$tendit hoc experimentum Chalcedonij, qui onychis $pecies e$t: nam in aquam in- iectus, e$t per$picuus, & coloris aquei: $iccatus candidus & minimè per$picuus, raræ enim $ub$tantiæ e$t, atque ideo aquam combibit. Eius permi$tione opacitas tolli- tur, color enim candidus nunquam po- te$t e$$e perfectè per$picuus, quoniam ra- dios di$$ipat, & permutat à propria na- tura, vt vel non po$$int penetrare: vel $i penetrent, rei imaginem colore vitiàto o$tendere nequeant. His igitur de cau$is aqueus color, vt qui aquæ, vitri, cry$tal- li, adamantis per$picuitati $uper omnes alios colores conuenit. <P>Præcipuæ inter gemmas, Smaragdus vi- <MARG>Gemmæ præ- cipuæ.</MARG> ridis, carbunculus rubens, adamas can- didus, margarita lactea, $apphirus cæru- leus, chry$olithus aureus, opalus varius. Pretia eo ordine nunc apud nos $e ha- bent, ni$i quòd opalus $maragdum $equi- tur. His hyacinthus addatur, & Pran- nium, altera purpurei, reliqua nigri colo- ris, quanquam pretij non parua $it di$$imi- litudo. <MARG>Lapidibus morbos, $e- nium ac mortem ad- uenire.</MARG> <P>Viuere $uperius omnia quæ mi$centur demon$trauimus, hoc autem maximè lapi- dibus conuenit. Neque $olùm viuunt, $ed morbos, & $enectutem, & pò$t etiam mortem patiuntur. Nam $enio confectus Herculeus lapis, ferrum non trahit: pe- dore etiam ac $qualore debilitatur, vt etiam animal. Neque enim qualitate id agunt, $ed vita: nam piper prius piper e$$e de- $init, quàm quòd $umptum ab homine non excalefaciat, et$i $it vetu$ti$$imum: at lapides nulla ex parte cario$i propriis viri- bus de$tituuntur. Ob$curiora hæc $unt om- nia in lapidibus quàm in plantis, quantò etiam vita in his minus, & vitæ opera $unt manife$ta. Sed $i tamen animaduer- tas, & pallere, & obfu$cari, & propriis viribus de$titui, cariemque pati videbis Cre$cunt & hac de cau$a lapides exci$i, <MARG>Lapides cur exci$i denuò cre$cant. Lapidibus cur vires maiores quàm ani- malibas & plantis.</MARG> quoniam viuunt. Nam & plantarum par- tes, & chelæ cancrorum, & lacertarum cau- dæ auul$æ reparantur. <P>Dubitabit autem meritò aliquis, cur lapidibus ip$is maiores vires e$$e videantur, quàm animalibus, aut plantis, cùm anima- lia & plantæ clariore viuant vita? Ergo plures huius rei cau$æ $unt. Prima, quòd dum animal & plantam multis functioni- bus aptam parare nece$$e fuerit, non licuit <CB>mi$tionem adeò temperare, vt vires illas admirabiles a$$equeretur. Indicio e$t, quòd inter animalia vili$$ima quæque clarioribus virtutibus prædita $unt, vt $alamandra, bombyx, cicendula, chamæleon. Et inter lapides non gemmæ trahunt ferrum, aut illud ad polos dirigunt, $ed ob$curus ac omni carens pulchritudine Herculeus lapis. Altera e$t, quòd mollis materia tantam vim $u$picere non poterat, vt nec dura fa- cilè varietatem figurarum: ob hoc nec la- pidibus folia, flores, aut fructus ad$unt vel crura, aut oculi, nec animalibus, aut plan- tis tam validæ, aut admirabiles vires. Ac- cedit quòd generatio lapidum in longo tem- pore $it, in breui plantarum & animalium: itaque maius aliquid temporis longitudine adiuta molliri natura pote$t. Plures etiam vires animalibus $unt, quæ vel à voluntatis arbitrio procedere putantes non miramur: aut ob illorum captinitatem nos latent. Qua- mobrem apertè de lapidum viribus iudicare licet illas nec agno$cere. <P>Hyacintho tribuunt non paucas laudes <MARG>Hyacinthus & vires il- lius.</MARG> viri autoritate digni, inter quos Serapio, quem Ioannem Dama$cenum in commento $uper Artem medicam e$$e docuimus: quòd à fulgure tutos reddat ge$tantes, atque adeò tutos, vt vel cera quæ illius cœlaturæ $ubie- cta fuerit, etiam illud ge$tata arceat. Exper- tumque e$$e in regionibus illis, in quibus plures fulmine pereunt, cùm nemo quia hya- cinthum ferat, tangatur ab eo. Simili mira- culo ge$tantes, à pe$tis periculo liberat, etiã in aëre pe$tilenti habitantes. Tertium e$t, quòd $omnum conciliat, hocque $e exper- tum fatetur Albertus Magnus. Ego præ- grandem $oleo ge$tare, videturque aliquid, non tamen multum conferre ad $omnum: verùm non puniceus hic meus e$t, atque ex illo optimo genere, $ed aureus, multum- que ab optimo dehi$cens. Optimus enim <MARG>Species hya- cinthorum.</MARG> puniceus e$t, qui rarò lentis $uperat magni- tudinem. Hic dum iuxta ignem e$t, id e$t, $uper prunas po$itus, ob$curior fit ac rubi- cundior, ab igne remotus $plende$cit. Verùm parum hoc genus à carbunculo nobilitate differt, rari$$ima ( vt dixi ) mediocri magni- tudine. Referunt ad hoc genus vires omnes manife$tè, ob$curè verò ad aureum, nullo modo ad aqueum, hic enim vili, e$t, & effœ- tarum virium: augere præterea diuitias ac autoritatem exi$timant, cor verò confir- mare admodum, lætitiamque non ob$cu- ram gignere. Horum igitur cau$am non tanquam verorum, $ed vt po$$ibilium af- feramus. Frigidi temperamenti e$t: atque hoc fermè omnibus commune gemmis, & $piritui humano commodus, $eu $ub$tan- tiæ $imilitudine, $eu claritate, $eu colo- re qui $imillimus e$t, $eu alia cau$a, vn- de illum reparans & confirmans hilarem reddit: nihil enim aliud e$t tri$titia, quàm vel contractio $piritus, vel paucitas, vel ob$curitas. Eadem igitur ratione, vt qui- dam $e expertos retulerunt, $i quid aliud cor confirmat: pe$tem quoque arcet, quæ maximè contingit ob metum & cordis imbecillitatem, quæ duo hyacin- thus abolet: ob hoc pueri, & mulieres, & <PB N=462> <CB>timidi, pe$te corripiuntur celerrimè: iuuenes & fortes, non ni$i valde $æuiente, multum igitur iuuabit arcendo pe$tem. Sed & ob $pi- ritus iucunditatem, gratum & man$uetum reddet & boni con$ilij: vnde autoritatem au- gebit, ad cuius incrementum plerunque etiam diuitiæ augentur. <MARG>Hyacinthus quomodo à $ulmine ho- min<*>m tueri po$$it. Viri clari fulmine ex- tincti.</MARG> <P>Reliquum igitur hoc vnum e$t, vt à ful- mine reddat tutos. Neque hoc exiguum e$t munus, quandoquidem clari viri multi, hoc mortis genere tam repentino perierint: Zo- roa$tres Bactrianorum rex, Capaneus bello Thebaico, Aiax po$t Troiæ excidium, Ana- $ta$ius imperator po$t 27. imperij annum: Carus quoque tum Cæ$ares etiam alij. Id er- go quot modis fieri po$$it, doceamus. Vel enim prohibet ne veniat, vel vt con$ilium gerentis dirigat, aut quòd $olis his in men- tem veniat hyacinthum ferre, quos nunquã fulmen læ$urum e$t, vel vt prohibeat ne læ- datur qui fert hyacinthum, etiam$i fulmine tactus fuerit. Plures excogitari modos po$$e non video, Tangi fulgure nec lædi vix e$t ve- ri$imile: neque qui $cribunt, non lædi, $ed non tangi $cripsêre. Rur$us prohibere etiam ne veniat, maius miraculum erit quàm hoc: actiones enim $altem con$picuæ & magnæ contactu fieri $olent. Fato verò ita e$$e con- $titutum, proximum fabulæ e$$e videtur. Il- lud igitur melius e$t dicere, exhilaratum $piritum cordis etiam hoc commodi a$$equi, vt hominem eò arrigat, quò omninò à ful- gure tutus $it. Dicere autem, quod etiam $i tangatur, non lædatur, medicum e$t ac ma- gis naturale: quanquam miraculo euidenti proximius $it. <P>Diximus in his, morem Philo$ophi $ecu- ti, qui in tam arduis quæ$tionibus $atis e$$e putat, $i magis ab$urda deuitemus. At quòd lapides nos tueantur à ca$u, velut de Erano, vocata Turche$ia referũt, qu&ecedil; annulo ge$ta- <MARG>Turche$ia.</MARG> ta, $i ex equo cadat homo, excipere omnem ictum creditur, atque frangi etiam in fru- $ta $eruato homine, minus difficilem ha- bet cau$am, tamet$i arduam: adiiciunt, oportere dono e$$e acceptam. Lapis hic co- lore cœli con$picuus e$t, nitetque. Probatur autem, quòd nocte $ubviridis videatur, quòd pars auer$a & quæ in imo e$t, nigra $it, quòd venas ex inferiore parte recipiat, quòd lenis $it nec admodum frigidus, quòd denique diluta calx & ei $uperpo$ita cærulea videatur, coloremque gemmæ excipiat. Et cùm talis etiam fuerit, nec per$picuus, nec gemma: lima enim tangitur. Quinetiam ignibus propè admoto efflore$cit color, & $olo manuum vdo flacce$cit, & diluitur. Ob hoc incertum e$t, an $epla$ia gemmariorum vulgata $it fama tantæ virtutis, vt magni pretij, ac modicæ pulchritudinis, ac caducæ, lapis reperiiet emptores. Nec hi apud quos na$citur alias ei e$$e putant vires, quàm ad- uer$us veneficia & lymphaticos. Ergo $i prohibeat cadentium damna, hoc fiet homi- ne minus pre$$o: nam & hanc cau$am ca- dentibus vilioribus ac macilentis equis non periclitamur. Sed lapidem ip$um ictum excipere, $upra fidem e$t: for$an adeò mollis e$t, vt celerius equite ip$o caden- te lædatur. E$t mihi Erano, & dono <CB>quidem accepta, nec experiri contigit, nec tanti e$t volui$$e $cire, vt experiri velim. <MARG>Smaragdus.</MARG> Minore miraculo hyænam & $maragdum futura præno$cere faciunt, $i id faciant: nam nunc de ea re quæ facit di$$erere <MARG>Gemmæ quo- modo po$$int facere diui- bationem.</MARG> nolo, $ed quòd facere po$$it, & cur, & quomodo. In annulo enim ge$tata gem- ma, vel collo appen$a, quod validius e$t, aut etiam $ub lingua retenta, quod maxi- mè tunc efficere pote$t confirmat rei ven- turæ opinionem, non venturæ autem ex animo delet. Id quomodo faciat, $i $cire cupis, non $ecus ac per $omnium ani- mam diuinare dicas: at quomodo per $omnium diuinare contingit, in libello de Animi immortalitate, docuimus. Po$- $unt & lapides $ub lingua retenti, diui- nationem facere, augendo iudicium & prudentiam: horum autem maximè e$t diuinatio, vt in libris de Sapientia, de- mon$trauimus. Frangi verò $maragdum in coitu quandoque experimento compræ- hen$um dicunt. Vtut res $e habet, fra- gilior omnium gemmarum e$t $maragdus. Cùm verò abundanti, tenuique humido concoctio acce$$erit, calore vexata di$- <MARG>Cur $marag- dus in coitu quandoque frangatur.</MARG> rumpitur. nam humidum concalefactum in aërem tran$it, maiu$que occupat $patium, inde di$rumpit: hoc enim demon$tratum e$t $uperius. Incale$cere plurimùm cor- pus in Venere, & anhelitus frequentia, & $udoris aduentus etiam quandoque do- <MARG>Cur $ma- ragdus præ- cipuè re$i$tit venenis.</MARG> cet, calorque hic magis imprimit, quia non quemadmodum in exercitationibus $en$im di$$oluitur. Venenis maximè re$i- $tit epota hæc gemma, quoniam mollitie vincitur à natura, plus omni alia gem- ma: per$picuitate $ub$tantiam $piritus re- creat: humidi concocti abundantia, na- turæ humanæ confert, & veneni naturam retundit: quia verò lapis, $tabiles vires re- tinet. <P>E$t & Occidentalis Indiæ $maragdus <MARG>Gemmarum nobilium propriæ lau- des.</MARG> Peru, à Prouincia vocata, paulò antiqua, durior, non adeò $atura colore, verùm iucundioris a$pectus. Ge$tata mihi vi$a e$t tri$titiam afferre, & $omnia mœroris, timori$que plena. Ob id petulantibus ac- commodata. Nam prudentiores efficit, & pacatiorem animum reddit: vt contrà, hya- cinthus mœ$tis àc timidis vtilior. Eorum verò quæ vi$ui grata $unt, fermè nullum homini non vtile e$t. Dico autem gemmas, aurum, argentum, $ericum, purpuram, modò ars a$pectum non decipiat. Itaque $maragdus cùm pulchritudine præ$tanti$$i- ma $it gemmarum, vt duritia & $olidita- te adamas, gratia $apphirus, alacritate car- bunculus, ac $plendoris varietate opalus, nitore chry$olithus, diuer$itate achates, ita etiam $maragdus hominis $alubritati plus confert: verùm vt molli$$ima e$t, ita obnoxia omnibus maximè ca$ibus. Vitia- tur ab igne & æ$tu, à contactu duriorum gemmarum, præcipuè adamantis, à cha- lybe aurichalco, ære communi, tum cyprio, ab ictibus, attritu: denique nul- lis non obnoxia iniuriis hæc gemma e$t, hacque cau$a paucis e$t in digitis, ob pre- tium grande. <PB N=463> <CB><P>Probatur maximè, qui maximè $plendet, ac qua$i vt Sol quidam, qui neque lucos, & virentia prata imitando oculos alacrita- tate implet: neque vlla e$t alacrior gemma. Optimos etiam referunt coti Lydiæ affrica- tos, æream maculam relinquere. Somnia verò & imagines mouere longè minus mi- rum e$$e con$tat, quàm præbere diuinatio- <MARG>Gemmæ quo- modo imagi- nes in $omnis o$tendant.</MARG> nem. Sic lapis ille qui apud me e$t, imagi- nes mouet in $omnis a$$iduas, & minuit $omnium, ac memoriam auget. Palàm e$t hoc facere $iccitate maxima, quam habet: magnitudo vt pi$i non mediocris aut parui, <MARG>Gemma in- certi generis mirabilis.</MARG> $ed magni: color ferrugineus in $upremo cum maculis $anguineis cum nitore, duri- tie maiore quàm achatis, in imo vt turbidi, candidi oui: maculæ illæ $anguineæ limacis corticem repræ$entant: vbi lapis e$t candi- dior, pars qua$i tunicæ interioris oua intus $pectatur. <P>Simili cau$a amethy$tum referunt $om- nia mouere, vnde Chalam dicitur Hebraï- cè, quod e$t $omniare, te$te Rabbi Aben Ezra. Quædam verò alia permutatione $om- nia mouent, vt onyx, cuius nomen vulgò Nicolus, nam $piritum mutat & agitat: vel pulchritudine alia id agunt, vt carbunculi, opali, achates: quædam rur$us proprietate. Manife$tum e$t igitur quatuor modis exci- tari $omnia à lapidibus: nam & ab aliis cau- $is $i excitentur quam à lapidibus, in hæc quatuor genera facilè rediguntur. Sic enim vigiliæ, cùm $omnus $uccedit leuis, ob $ic- citatem mouent imagines, & cepæ, caules, ac $inapis, ob vapores: & timor, gaudium, viridiaria, amor, quia animum mouent: & quæ $pontè mouent, de quibus in primo libro de In$omniis diximus. Audaciam ve- rò aut promptitudinem præ$tare, vel igna- uiam etiam, longè facilius quàm $omnia mouere. Et rur$us $anguinem $i$tere, aut confirmare ventriculum, quemadmodum Ia$pidem facere videmus, admiratione fer- mè omni carere debet: quandoquidem ad primas, aut $ecundas $altem qualitates hæc referri po$$unt. Atque hæ in nobis vires. <MARG>Lapides vt duriores, me- talla vt ma- gis ductilia pretio$iora. Adamas.</MARG> Porrò lapidum $ub$tantia dura, vtque durior eò pretio$ior, velut metallorum quò fuerit magis ductilis, vnde inter metalla auro pre- tium $ummum, & adamanti $ub$tantiæ ra- tione: nam colore cedit carbunculo, opalo, & $maragdo. Illud præcipuum adamanti, quòd eius ramenta etiam $unt pretio$a: nam $crupulus $ex aureis coronatis venditur: du- ritie enim omnes gemmas diuidit, cælaturæ non tantùm commodus, $ed & nece$$arius. Non ab alio fermè quàm à $uo $cobe atte- ritur & expolitur Adamas, ob duritiem. Ma- gnitudo eius vncia rari$$imè excedit. Indicio e$t quidem, qui nunc Antuerpiæ habetur $exagies $e$tertio, id e$t, aureis coronatis cen- tum quinquaginta millibus æ$timatur: cùm tamen $ctupulo ab vnciæ pondere deficiat. Formatus & expolitus non minùs quàm qua- tuor aureis talentis ex more, quamvis opera <MARG>Cu$pis teli puluere illi- ta adamãtis, arma omnia facilè perfo- rat.</MARG> vix dimidij. <P>Eadem etiam cau$a referunt, quòd non ob$curam habet rationem, cu$pidem illitam puluere adamantis, $euteli $it, $eu $ari$$æ, aut gladij, vel $agittæ, facilè omnia arma, vt <CB>loricam, galeámque po$$e traiicere: incale$- cit enim ictuferrum $eu chalybs, & obuium ferrum penetrat. Hoc igitur & tenuitatis $ummæ, & duritiei in adamante argumen- tum $it. Aliud, quòd maximè inter gemmas <MARG>Gemmæ quæ ignibus re$i- $tunt.</MARG> nitet expolitum. Tertium, quòd ignibus re- $i$tit v$que ad nonum diem omninò nihil patiens: pò$t etiam ad multos dies illæ$us manet. Po$t illum carbunculus atque gra- natus, ad quintum v$que diem per$euerant ab$que mole$tia: nec tamen omnes, nec $emper: igitur hi po$t adamantem ignibus minimè obnoxij, & $ubtilium maximè par- tium: nam ni$i tenui$$imarum e$$ent par- tium, admitterent poros, per quos ingre- diens ignis, vt demon$tratum e$t, facilè eos di$$iparet. Adiuuat ad tenuitatem, & $olidi- ratem etiam ip$a frigiditas, vt hi lapides ig- nibus maximè re$i$tant, quò $it vt $apphi- rus, & ip$e non facilè ignibus cedat, & du- rior $it carbunculo, attamen tertius in ordine eorum lapidum, qui iniuriæ ignis minimè ob noxij $int, collocetur. <P>Ergo $i quis interrogat: In quibus ada- <MARG>Adamantis & cry$talli differentia.</MARG> mas a cry$tallo differt, cùm vterque niteat, & coloris $it candidi, vel potius aquei? di- cemus nitorem adamantis e$$e viuacem & robu$tum, vt non $olùm niteat ac $plendeat, $ed rutilet ac micet: præterea ferro, vdo, igne, vetu$tate, v$u impermutabilem e$$e, quorum nullũ cry$tallo conuenit celerrimè $ene$centi. Id&etilde; brachio $ini$tro vt carnes tã- <MARG>Adamantis vires.</MARG> gat alligatus, nocturnos cohibet timores, vt $æpe $um expertus. Fru$tra creditum e$t non frangi ictu, cum malleolo in $cobem redi- gatur: paulò enim quod ad ictus attinet du- rior e$t cry$tallo. Sed nec magnetem impe- dit, quin ferrum trahat, quæ duo fal$o illi attributa ac toties refricata etiam à nouis $criptoribus, vulgatáque pa$$im quid aliud quàm ingentem $ocordiam $criptorum ac te- meritatem o$tendunt: nam temeritatis e$t maximæ, $cribere ab$ona, quæ non probaue- ris: maioris vecordiæ, non experiri, quæ tam facilè po$$it. <P>Virides verò gemmæ non $olùm $marag- <MARG>Virides gem- mæ omnes ob- noxiæ igni- bus & cur- 3. Meteorum in fine. De lapidum generatione, & cau$a co- lorum eo- rum. Libro de medico- rum nomi- num expo$i- tione vlti- mo.</MARG> dus, $ed & omnes aliæ, vt pra$$ius, & to- pazius, ignibus obnoxiæ ac $upra alias om- nes $unt. Cau$a e$t humoris $emicocti abun- dantia. Nam vt Philo$ophus inquit, metal- la ex humida exhalatione, lapides è $icca generantur: nutriuntur autem <I>(</I>vtdiximus) & clara ratione, cùm augeantur: quod enim augetur non vt tophus, nutrire nece$$e e$t, vt Galenus inquit. Vt verò generantur à diuer$a exhalatione, ita colorem ac $ub$tan- tiam $u$cipiunt. Fu$ci igitur è terreo exu$to, candidi è puro aëreo, aqueóve, virides è copio$o humore, rubei à calore vehementi, materia tamen minimè humida, cærulæi è rubra $ub$tantia cùm alterius quàm par e$t excoquitur, varij ex variis. Indicio e$t nu- triri etiam, quòd naturam primam coloris vndequaque $eruent, velut & plantæ: quòd $i continua fieret acce$$io, varia $ub$tan- tia illorum $emper e$$et, cùm tamen va- ria non $it, ni$i vel ob venas, vt etiam in arboribus: vel ob naturam lapidis, vt in achate. <P>Sed hæc varietas etiam in plantis, vt in <PB N=464> <CB>oliua, e$t manife$ta, cum haud tum dubiè oliua nutriatur, nec acce$$ione cre$cat. Er- go non fortuita e$t hæc exhalatio, $ed lapis, velut & arbos, quod $ibi maximè conuenit, id maximè ad $e trahit. Pellucidæ erunt, cum à terra fuerint repurgatæ aqueæ partes, & quæ reman$erint tenues, ac aqueo hu- mori mi$tæ perfecti$$imè. Ea ergo cau$a con- tingit, nullum lapidem $plendidi$$imum e$$e grauem, neque ex illis quemquam alicuius <MARG>Gemmarum nulla expers alicuius in- $ignis virtu- tis.</MARG> egregiæ virtutis expertem e$$e. Itaque aliæ gemmæ vitæ longitudini, aliæ incolumitati, quædam diuitiis, aliæ amori, aliæ diuinatio- ni, aliæ robori, aliæ bonæ fortunæ fauent, aliæ etiam $unt infelices: quædam pigros, quæ- dam timidos, quædam lætos, quædam tri$<*>es faciunt. <P>At dices: $i $plendidi lapides è tenui con- $tant humido, pauco etiam terreo, qui fit vt tamen grauiores $int vitro? hoc enim $i- gnum inter ea, quibus fal$æ à veris di$tin- guuntur, appo$itum e$t. Sed cau$a e$t, quòd vitrum $ub$tantia grauius e$$et: nam & cra$- $ius adamante: verum adamantis $ub$tantia cum maximè $olida $it, vitri autem rara ac poris plena, eò fit vt adamas grauior $it vitro: nulla tamen gemma grauior nobi- lis e$$e pote$t, vt grauitas $emper addat vti- litatem. <MARG>Cur tenuis ac diluti co- loris gemmæ multæ ma- gnæ raræ au- tem optimi. coloris.</MARG> <P>Dubitabit for$an qui$piam, cur diluti co- loris ac vitio$i, tum etiam maculo$æ gem- mæ prægrandes non paucæ inueniantur, ele- gantes ac $ine vitio paruæ quidem multæ, magnæ admodum raræ? Cau$a e$$e pote$t, quòd materiæ vilioris in vnoquoque gene- re $emper maior fuit copia, quàm perfectæ. Altera, quòd plures $unt immaturæ gem- mæ, quàm quæ perfectam $int a$$ecutæ ma- turitatem. Tertia, quæ etiam plurimum ad rem facit, quòd res parua à natura melius elaborari pote$t, ac ad finem deduci: ob id magnæ gemmæ vix vnquam ad exactam maturitatem perduci po$$unt. Accidit quòd reges ip$i, apud quos gemmæ ip$æ gignun- tur, qua$cunque magnitudine, & pulchri- tudine eminere cernunt, apud $e retinent: $olùm paruas, aut diluti coloris, aut vitio- <MARG>Carbuncu- lus.</MARG> $as ad nos deferri permittunt. Refert Ludo- uicus Vartomanus Romanus, regem Pege ( hæc e$t ciuitas in India ) Pyropos habere tantæ magnitudinis & $plendoris, vt $i quis regem ip$um in tenebris con$picatus fuerit, non aliter lumine claro eum $plendere vi- deat, quàm $i Solis radiis illu$tretur. Pyro- pum vocare con$ueuerunt Carbunculi genus nobilius: quippe tria $unt illius genera: pri- mum, quòd in tenebris $plendet, qualem vidi$$e $e Albertus te$tatur: hunc igitur Py- ropum vocant. Proximus illi, qui dum in va$e nigro $plendido ponitur, $uperfu$a aqua in tenebris $plendet. Tertius autem vi- lior, cuius $olùm lux e$t con$picua alie- <MARG>Carbunculo propria.</MARG> no lumine, $cilicet diei aut candelæ. Pro- prium e$t carbunculi, animum incitare, & alacrem facere: colores enim $piritus iuuant. Latet tamen illius vtilitas, cùm lapis fue- rit vitio$us, aut paruus, aut qui ge$tauerit incon$tans, vt puer, aut nimiis ac grauio- ribus curis ob$trictus, vt Principes $unt ac $apientes. <CB><P>Sunt & carchedonij carbunculi, quales <MARG>Gemmæ molles.</MARG> Germania mittit, pulchri, $ed molles, & ob id nullius penè v$us. Sub fluorum ge- nere ob teneritudinem continentur. Theo- phra$tus <G><*>)k sur)r(o/es</G>, id e$t, confluxu illos fie- ri exi$timat, colore quidam aqueo, quidam amethy$tino, alij hyacintho, alij rubeo $unt, quos carbunculos vocant. Omnibus ine$t carbunculis, vt cælati rapiant ce- ram $ecum, ob hoc $calpere illos nefas e$t, tum maximè quòd alacri illo nitore de$ti- tuuntur. <P>Pulchrior carbunculo e$t opalus: adii- <MARG>Opali mira pulchritudo. Lib.37.c.6.</MARG> ciam in re tam præclara, vt $i contingat in- uenire, non ne$cius $is quanti debeat exi- $timari, Plinij verba: is inquit, E$t opalo carbunculi tenuior ignis, e$t amethy$ti ful- gens purpura, e$t $maragdi virens mare, & cuncta pariter incredibili mi$tura lucentia. Alij $ummo fulgoris argumento colores pi- gmentorum æquauêre, aliis $ulphuris ar- dentem flammam, aut etiam ignis oleo ac- cen$i. Magnitudo eius vt auellanæ: propter hunc lapidem Nonium Senatorem ab An- tonio prop$criptum recitat. Nihil igitur in- ter gemmas pulchrius e$$e pote$t. Inuenitur in in$ula Zeilam orientalis Indiæ, arte po- tius naturam adiuuante, quàm quod talis $pontè na$catur. Ignibus enim tam multi- plex color paratur, vt referunt. Sed videtur mihi certum genus lapidis e$$e, $i is e$t, quem nunc habeo. Septem enim conditio- nibus digno$citur: primum quod (vt dixi) diuer$is coloribus intermi$tis niteat, velut viridi aureo, rubróque præcipuè, quod nul- li alij conuenit gemmæ. Sed & nitet pluri- mum ac fulget: in medio autem conuexita- tis linea niue candidior nobis refertur, quæ mutato paululum a$pectu, vt multa alia de- lite$cit, nec vllibi con$picitur. E$t quoque pondero$i$$ima gemma: vt cum no$tra bre- uior $it faba, alioqui non maior, tamen de- narios duos, id e$t, frumenti pene quinqua- ginta grana pendeat: quo fit, vt $ui gene- ris omninò $it: non notarum aliqua igne elaborata, mirúmque $it adeò e$$e per$pi- cuam, tum ob id, tum ob colorum varieta- tem. Solent enim gemmæ bene coloratæ non admodum e$$e per$picuæ, vt $maragdus hyacinthus, carbunculus, $apphirus: $ed & duritie eximia huic $imilis e$t. Vnde ne- ce$$e e$t, vt aquea $ub$tantia, tenui ac den- $a admodum vmbra ( vt ita dicam <I>)</I> $olùm terræ permi$ta con$tet. Atque ideo grauem efficiat, & ne$cio quid diuinum ge$tanti in- fluat. Ego aureis 15. coronatis emi: nec ta- men minorem voluptatem capio, quam ex adamante pretij 500. aureorum: at non tan- ti æ$timatur? Fateor: $ed incognita e$t gem- mariis, & vulgò putant nihil aliud e$$e quam p$eudopalum. Sed hæc $i gemma e$t mollis, e$t nec vlla in parte illi comparabilis, vtrum verò opalus $it? exi$timarim, et$i nec ame- thy$ti purpura fulgeat eum e$$e. Siquidem nulla in gemma alia tot colorum varietates intermi$tæ, támque nitentes inueniuntur plures etiam e$$e $pecies credendum. Et in quibus pro albo colores illi refulgent, eas præcellere, hanc tamen ex Germanis vn- ciam e$$e crediderim: quod nec antiquus <PB N=465> <CB>opalus, qui $it $citur: nec is quem nunc habeo, $it opalus verus non e$t, quænam gemma fuerit apud maiores coniectari po$- <MARG>Opali degene- ris mira na- tura.</MARG> $umus, Auro inclu$a multum hebe$cit, ob id 4. aureis vncis comprehendi debet. Mul- tum enim ab hac p$eudoopalus degenerat, candidus hic e$t & nitet, $ed non per$pi- cuus, oculum vocant cati, $eu felis. In eo quem ego habeo hoc mirum videtur quòd altera ex parte candidus ac lacteus videtur totus, ex altera autem fu$cus admodum totus, adeóque fu$cus vt etiam ob$curus appareat: nec hoc illi contingit lucis varietate, quan- doquidem $eu ad lumen, $eu ver$us tenebras conuerteris eum, albus ex ea parte, qua al- bus videri $olet, $emper e$t, fu$cus verò ex alia. Itaque eadem $uperficies $ola a$pectus varietate ex aduer$is partibus con$pecta, colores duos penè ex toto contrarios o$ten- dit. Horum lapidum quidam molliores, quidam duri, vt is quem ego habeo. Tam mirabilis igitur proprietatis cau$am redde- re oportet. Ea e$t, quod cri$pus lapis e$t, atque partibus peruiis, aliis autem mini- mè: partibus non peruiis lumen recipit $ed reddit, eóque fit vt candida ac velut nix $plendens reluceat: contraria conuer$ione lumen excipit, $ed non reddit, atque ea de cau$a ob$curus lapis videtur ac fu$cus. In- dicio e$t $ub$tantia <I>(</I> vt dixi ) illius mini- mè æqualis. At dices: Cur non excipit lu- men, $i peruia e$t gemma? Melius itaque e$t, vt dicamus per$picuam totam e$$e in $uperficie, altera quidem tamen parte $ca- bram, atque ideo nigram: altera verò po- litam, atque ea de cau$a $plendidam atque albam. <MARG>Sapphirus.</MARG> <P>Proximus adamanti ac quintus in ordine nobilium gemmarum e$t $apphirus, duritie maxima, colore cæruleo, atque admodum $i $it non dilutus nec vitio$us, iucundo ocu- lis: quamobrem nullæ res magis recreant <MARG>Sapphiro vires.</MARG> vi$um $maragdo & $apphiro: recreat etiam hominem, & epotus bili nigræ & melan- cholicis, ac $corpionum ictibus auxiliatur. Refert Albertus Magnus bis expertum, quòd Sapphirus $olo contactu anthraces curat: optimum & grandem e$$e, ac diu carni hærere illum oportet. Id efficit quòd ale- xipharmacam habeat vim, & vt ictu di- p$adis $itis inuehitur, & torpedinis con- tactu ob$tupe$cit manus, ita contactu diu- turno Sapphiri virus anthracis extingui- tur. <MARG>Heliotropiũ &vires eius.</MARG> <P>Heliotropium gemma e$t viridis, ia$pidi haud ab$imilis: $ed ia$pidi maculæ, aut guttæ $anguineæ hærent, at Heliotropium $anguineis venis inter$tinguitur, expo$itus Soli $ub aqua ob viuacem rubedinem aut viriditatem colorem croceum $pargit, vt aërem obnubilare videatur, atque deliquium Solis o$tendere. Hunc v$que ad hanc diem <MARG>A$trites.</MARG> videre non licuit, $icut nec verum A$tri- tem Hæc gemma e$t dura, quæ Solem dum circumuertitur o$tendit inus lucem. Ve- <MARG>P$eudoa$tri- tes.</MARG> rùm gemmarij ex Chalcedonio Onyche eam æmulantur, quæ nitorem & vires bre- ui amittit, maximè $i calote, aut $udore vitietur. Melior e$t quæ fit ex Sarda $plendi- diore, quam Carncolum vocant: optima <CB>fit ex ea, tum ex aliis lapidibus durioribus cauis, nam cauitate colligitur lumen: $olata- men vera Atrites pulchritudinem ac deco- rem retinet. <P>Stellaris $ignificati ratione parum viribus <MARG>A$trites & illius vis ad- miralilis.</MARG> & $ub$tantia, multum differt ab a$trite, nam nec gemma e$t, nec per$picua, maculis ci- nerei coloris tota di$tincta e$t, vnde nomen $ump$it. Spontè in aceto ac etiam vino mouetur, ac animalium ince$$um imita- tur, procedens inde ad latus, inde retro- gradiens. Hunc lapidem cognouit ac il- lius vires olim Rabbi Aben Ezra: frequens e$t apud nos, ac vilis pretij. Ego cùm mo- tus illius $æpius con$idera$$em, lapidem te- nui con$tare humido; & quod ab aceti ac vini vi in vaporem conuerti po$$et intelle- xi, vnde quærens exitum, nec inueniens, huc illúcque lapidem alioquin etiam leuem facilè impellit: nam tenuitatis vaporis in- dicium e$t, quòd bullas non mittit: vnde nec metuas habere magnos illum credere oportet. Sunt qui ge$tantes collo appen$os, exi$timent victores efficere. Ego quæ $o- lùm expertus $um, hic $cribere agre$$us $um: verùm hoc adiicere non piguit, vt qui$que po$$it experiri: nam de motu ( vt dixi ) in vino & aceto ego $æpiùs experimentum feci. <P>Ia$pis $imilis e$t heliotropio: hunc, vi- <MARG>Ia$pis, & eius vires.</MARG> ridis $i $it, & è directo ventriculi $u$pen- $us, ventriculum non leuiter confirmare $crip$it Galenus: nos $i$tere etiam hoc mo- do $anguinem vndequaque manantem, $ed è naribus præcipuè, vidimus: nec mirum, quandoquidem vim maximam habeat a$tringentem. Eligitur ex oriente non ad- modum paruus, $plendens, viridis, $an- guineis guttulis plurimis ac valde vinum $anguinem æmulantibus con$per$us. <P>Omnibus tamen gemmis vnus opponi- <MARG>Achates, & eius mira varietas.</MARG> tur lapis achates, & ip$e è gemmarum nu- mero, $ed tam varij generis, vt vnum la- pidem e$$e non credas: candidus, rubens, croceus, cinereus, viridis, niger, varius, cæruleus. Quid moror? huic vni nec om- nium aliarum gemmarum colores $atisfa- ciunt: ille lucos, prata, animalia, flumi- na, flores, arbores, natura ludente refert. Celeberrimus in hi$toriis e$t achates Pyr- rhi regis, nouem Mu$as cum Appolline in medio citharam pul$ante referens, $ingu- lá$que cum propriis ornamentis, vt videa- tur tunc natura cum pictore certa$$e: atque hic miraculum dici potiùs debet quàm gem- ma. Nobis tres $unt achates, in quorum vno natura hemi$phærium pinxit cœli, di- $tinctis orbibus: in medio terra rotunda, qua$i aquis $upereminens. Secundus, ex hiatu fumum emittere videtur, qui aërem obumbret: atque illud in eo admiratio- ne dignum, quòd alius fumi color, alius aëris, qui ex eo ob$curatur: fumus can- didus qua$i ac den$us, aër $ubrubens, ac mediocriter per$picuus. Tertius, cæteris longè admirabilior, $cilicet Galbæ fer- mè imaginem huiu$modi depictam ha- bet: nec in $uperficie, $ed qua$i $ub vitro: & tamen vera gemma e$t, non vitrum: quoniam tamen qua parte tangit <PB N=466> <CB>digitum, totus rubet: ia$pidis refert $pe- ciem. <FIG> <CAP>Expertus, quòd $omnum conciliat:</CAP> <P>Et $omnia plena grauitatis o$tendit om- nia, vanitate remota, prudentiam quoque auget. Nihilominus quia dum ferre multa pa$$us $um infortunia, præter errorem ac expectationem, iam $ecundò illum depo- $ui. Alij etiam achates referunt auium ocu- los, & nos talem habemus: alij autem pi$- cium. Ponticus, qui $anguineis guttis in- ter$tinguitur, aut atris, montium refert & conuallium imagines. Quidam humanos oculos, leucophthalmi: quidam lupi, ly- cophthalmi: quidam capræ, ægophthalmi vocati. Vidi & viridem per$picuum lineis duabus candidis pulcherimè di$tinctum, quem dubiæ naturæ e$$e crediderim, potius <MARG>Lapides è duobus gene- ribus quem- admodum & animalia gignantur.</MARG> inter achatem & pra$$ium. Nam velut in animalibus muli ex a$ino & equa, & ly- ci$ca è lupo & cane, ita & lapides quan- doque mi$centur è vario genere, mi$ta eorum materia, cau$i$que illos producen- tibus. <P>Cæterùm quod ad achatem Pyrrhi regis attinet, nimis ridiculum puto, ca$u illum adeò ad amu$$im ornatum, ac di$tinctum <MARG>Modus faci&etilde; di achatem mirabilem.</MARG> fui$$e. Hoc igitur $ic contingit. Pictor va- lidis coloribus lapidem aliquem è marmo- rum genere pinxit, vt nouem Mu$æ pul- $antem in medio Apollinem mirarentur. In- de $eu ca$u, $eu ex indu$tria lapis ille $e- pultus iacuit per multos annos, eo in loco vbi achatis gigni lapides $olent: contin- git itaque circumcirca gigni achatem per- $picuum & aqueum, inde inuentus refere- bat Mu$as & Apollinem illum qua$i natu- ræ indu$tria fabricatum, cùm achates iam gemma e$$et. Nam $i $picæ & mu$cus ar- boribus hærens in achatem tran$eunt tra- ctu temporis, vt ego achatem habuerim, cum quinque $picis, quas diceres nunc è tri- tico excidi$$e, & tamen lapis erant, imò gem- ma: $ic etiam mu$ci non parua pars ad- erat: quantò facilius pictus lapis mollis ille, in achatem potuit tran$ire? <P>Itaque $i loca achatum quis ob$eruare ve- lit, & maximè vbi per$picui generantur (hoc enim e$t nece$$arium <I>)</I> $epeliat verò pictu- ram ex coloribus perpetuis, quales $unt cæ- ruleus & aureus, metallo con$tans, tum ma- ximè $i cera punica pauco oleo temperata alióve perpetuo, $ed per$picuo tamen vn- guento opus liniat, quale e$t quod apud nos Vernix liquida vocatur, quæ picturis ab$o- lutis pretio$ioribus $olet induci, achates na$- cetur $ic pictus. <P>Verùm dices, Frequens hic e$$et acha- tes $ic pictus, $i tam parua arte parari po$- $et? At non animaduertis primò oportere $epeliri, vbi gignantur achates, tum verò achatem, qui circumducitur e$$e $plendi- <CB>dum & per$picuum: ac intra paucos an- nos tran$ire in gemmam, antequam pereat pictura, nec dilui prius aliquo externo hu- more, ne aboleatur imago, demum con- tingere, vt ab$olutus effodiatur. Quot enim pi$ces $unt, quos nemo vnquam pi$catur, & ferè in nemoribus aues quas nullus vn- quam cepit, $pontéque $ua in propriis lo- cis obeunt, tot e$$e exi$tima gemmas, quæ latitantes locis quo genitæ $unt, nunquam in lucem prodeunt, $ed in primam matrem terram, vt coaluerunt vetu$tate, ita in ean- dem reuertuntur. Tamet$i achates varie- tate nobilis $it, quia tamen parum $plen- det, rarò pretium ingens habet inter gem- mas. <P>Chry$olithus verò longè nobilior e$t æ$timatione achate, hunc vocant no$tri topazium, $icut verum topazium, chry$o- <MARG>Topazius, qui e$t ve- rè chry$oli- thus.</MARG> lithum. <P>Inquit enim Plinius: Chry$olithus au- tem, gemma e$t aurei coloris, micans. At- que hæc ip$a de no$tro topazio vulgari ve- ra $unt: quanquam enim topazius Germa- nicus, vt pleræque aliæ gemmæ, quæ $ub frigida zona inueniuntur, mollior $it: quòd calor non po$$it adeò $uccum illum attenua- re, atque durare gemmam ( nam, vt dixi, duritiei cau$a e$t perfecta concretio, quæ fit dum minuti$$imæ partes inuicem com- mi$centur) attamen non de illo chry$olitho, $ed de Orientali loquitur Plinius, quem pa- <MARG>Cur gemmæ boreales ple- runque limã $entiant.</MARG> làm e$t prædurum e$$e, ac tantæ duritiei, vt $apphiro parum, aut nihil cedat. Itaque hanc ob cau$am ego in chry$olitho effigiem meam cælari iu$$i, cum prima nominis, ac prænominis litera. Elegi hunc lapidem, quòd $it duri$$imus, atque ob id æternum opus, $plendeátque non parum. Rarus ta- <MARG>Chy$olithi vires.</MARG> men e$t chry$olithus ab$que maculis qui- bu$dam nigris, à quibus vitiatur: alioquin gemma non vulgaris. Creditum e$t libidi- nem $upra omnem opinionem coërcere, $i tangens carnem ge$tetur. Albertus $cribit, in aqua feruentem immi$$um, illius feruo- rem tollere: quod haud verum e$t, $ed mul- ta ( vt $olet <I>)</I> in his fabulatur: quædam ta- men quæ expertum $e ait de gemmis, ac la- pidibus, $uo loco retulimus, ac referemus: neque enim mendax fuit, $ed minimum cre- dulus, vt mos e$t eornm, qui talia $ectantur, aut $cribunt. <P>Cæterum, gemmam e$$e ingentis frigo- ris exi$timo, hoc argumento, quòd $itim $ub lingua po$ita febricitantium mitiget: quòd quamvis etiam cry$tallo, & aliis pluri- bus gemmis commune $it, non tamen adeò euidenter. <P>Ergo topazium nunc habemus, qui <MARG>Chry$olithus qui antiquo- rum topa- zius.</MARG> fuit antiquorum chry$olithus: atque con- traria ratione, quem nunc vocamus chry- $olithum, Topazius e$t verus antiquorum. Inquit enim Plinius: Topazium $ubuiri- dem e$$e gemmam, quæ $ola inter gem- mas à cote poliatur, ob mollitiem, li- máque tangatur. Quæ omnia de chry$oli- tho à no$tris vocato, $unt veri$$ima: nam lima tangitur, & e$t aurei coloris, non $ynceri, $ed $ubuiridis, & ob mollitiem rota $tannea expoliunt ip$um: nitorem etiam <PB N=467> <CB>per $e amittit, adeò vt pulchra quamvis $it, ob id nemo dignetur eam ge$tare. Vocant piradotum, & natum adagium inter gemma- rios, nimium e$$e vnum habere Piradotum, $cilicet quòd ob mollitiem minimè vena- lis $it. <P>Expertus tamen $um, quindecim illius grana epota, auxilio præ$enti melancholicis e$$e. <MARG>Topazij vis.</MARG> <P>Cæterùm, antequàm egrediar topazij & chry$olithi narrationem, illud etiam animaduertere decet, gemmas qua$dam e$$e, quæ rapiant ceram, qua$dam quæ nul- lo pacto, atque inter has $arda e$t præ- $tanti$$ima: nam nec chry$olithus ab hac labe omninò e$t immunis. Itaque vt ad rem <MARG>Sarda.</MARG> reuertar, Sarda lapis e$t rubei coloris, cu- ius $pecies quæ dilutior e$t, & minus ru- bra, vocatur carneolus, inde litera muta- <MARG>Corncolus</MARG> ta Corneolus: cùm verò imo habet ony- chem, vocatur $ardonyx, qualem ego ha- beo, in cuius imo videtur onyx, in $upre- <MARG>Cur corneolo ad $igilla vtamur. Onyx & il- lius genera.</MARG> mo $arda: ex onyche enim <I>(</I> vt diximus ) $arda plerunque na$citur. Apti$$ima $igillis $arda, carneolus & $ardonyx, ob tria: pri- mum, quòd ceram non rapiat: $ecundum, quòd facilè celetur, nam tenax e$t, & me- diocris duritiei: tertium, quòd humores non facilè hebetentur. Onyx autem gem- ma e$t mollis, ab vnguis $imilitudine ita appellata. Eius plura $unt genera, Chal- cedonium ab vrbe Bithyniæ, in quam de- <MARG>Onychis vi- res.</MARG> ferebatur, ita appellatum: a$$imilatur co- lore & per$picuitate propriè vngui. Refert Albertus expertum e$$e, $i lapis hic è col- lo $u$pendatur, vires omnes corporis robo- rare, quòd haud e$t incredibile: nam fri- giditate $ua con$tringit $piritus atque vnit, luce verò illos confirmat & caloris tempe- rie. Eadem ratione, Venerem collo $u- $pen$um cohibere fertur, atque in hunc v$um Indi ferre pa$$im con$ueuerunt. Sed ille quidem nobilior e$t quòd orientalis. Ex hoc genere e$t cæruleum, quod pre- tio$i$$imum e$t, & ego tantum $emel vi- di. Genus e$t aliud cæruleum, pallens in $ummo & opacum, in imo autem ni- grum, quod vocatur Nicolus: ge$tantem facit tri$tem & audacem, & $omniis ter- ribilibus agitat: nam $piritus adeò cogit, vt tri$titiam & turbationem moueat. Ter- tium genus ferruginei e$t coloris in $upre- mo, in imo nigri, in medio candidi, vo- catur à pleri$que Oculus. Si fru$tra duo ex onyche inuicem confricentur, calorem tantùm concipiunt, vt vix ferri queat. Fru$ta namque magna inueniuntur ex illo, adeò vt non gemma, $ed potiùs marmo- ris genus e$$e videatur: nam Romæ in æde B. Petri $ex $unt columnulæ ex hoc lapide. In Colonia Agrippina Onyx adhuc extat latior palmo, de quo Albertus olim, nunc verò Agricola refert, candidas venas $ic illum diftinguere, vt duorum iuuenum ca- pita exprimant, rur$us nigras quæ $erpen- tem effingunt è $ummo capitis vertice vnius in imum alterius de$cendentem. In mandibula quoque vnius ex iuuenibus, imago apparet capitis Æthiopis cum ni- gra barba, reliquum lapidis vnguis co- <CB>lorem, vt plerunque $olent hi lapides, ex- primit. <P>Verùm iure qui$piam dubitet, vnde fi- <MARG>Figuræ i<*> lapidibus.</MARG> guræ hæ in gemmis & lapidibus proue- niant? neque enim credendum e$t omnem figuram ca$u contingere, cùm (vt inferiùs dicemus ) lapides multi ex eodem genere ea$dem retineant figuras. Itaque meo iudi- cio dicendum e$t, duo e$$e figurarum, & imaginum genera: alterum, quòd $emper in ei$dem lapidibus apparet, & hoc à na- tura prouenit, quæ non $ecùs ac in plantis foliorum, & fructuum numerum $eruat & rationem: hoc figurarum genus vim habet, & aliquid $ignificat. Tale genus figuræ in- <MARG>Hi$toria la- pidis iuxta quæ $erpen- tes congre- gabuntur.</MARG> uentum e$t in lapide nigro, forma coni, cu- ius $umma pars præci$a fuit: hic $erpentem in $uprema parte pulcherrimè expre$$um, qua$i pictus e$$et habuit, infima parte pal- lidior, nullibi autem per$picuus. Qui hunc Alberto dono dedit, affirmabat $uper illum coï$$e plus quàm quingentos $erpentes: in prato enim inuentus fuit inter Sueuiæ mon- tes po$ito, atque ibi occi$is $erpentibus, $ub quibus latebat, à militibus Principis $u- blatum cum capite maximi $erpentis cuiu$- dam qui lapidem tangebat, tran$latúmque domum. Exi$timandum e$t igitur huic la- pidi à natura vim inditam, quæ $erpentes ad $e traheret. Sed hæc mira videri po$$ent, ni Plinij te$timonio con$taret inueniri oua $erpentum, circa quæ illi coëant: vnde etiam caduceis pingi $olet. Sic enim inquit: Vi- dimus ouum mali orbiculati, parui forma, cru$ta cartilaginis, velut acetabulis brachio- rum polypi crebris in$igne Druidis. Hoc fe- runt in Gallia $alinis & $puma conuoluto- rum $erpentum cogi. Videtúrque ad con- cordiam ex generationis ratione potius fa- cere quàm ad lites, quamquam ferant ad gratiam principum, & litium victoriam. Nam con$tat equitem Romanum Vocuntiis euocatum, & occi$um à Claudio Princi- pe, quòd ouum anguinum in $inu ge$tare depræhen$us e$$et. Ego Plinium non men- tiri $cio: vera an dicat vir Philo$ophiæ rudis ne$cio. <P>Credendum e$t etiam, lapides inuentos <MARG>Lapides in $ignes $igille Salomonis.</MARG> in agro Veronen$i, in quibus, vt Leo Ba- pti$ta, Albertus refert, $igilli Salomoni ima- go ad amu$$im depicta inueniebatur, à na- tura ex propo$ito agente $ic depictos, non fortuitò, atque inde vim illis ine$$e pecu- liarem quandam. Harum verò duo $unt ge- nera. Primùm, quod qua$i ca$u $it, & tamen nece$$ariò: velut rotunditatis eorum qui in mari na$cuntur: rotundi enim fiunt longo fluctuum attritu, quicquid prominet exe- dente. Sed hi non exactè, neque in om- nibus: nam quum ante perfectionem ex- trahuntur, nihil tale proponente natura, rotundi minimè $unt. Qui verò in Polonia extrahuntur forma ollarum, cau$am ean- dem habere po$$unt, quòd circumpo$iti al- teri lapidi oriantur: vel quòd, vt in Aetitis quodam genere, terra inclu$a non coale$cat: calor enim exterior, va$a formare pote$t. Non cogitur autem à calore, quia humi- dum $olum circumfunditur. Vel quia na- tura hanc formam propriè delegit, & $ibi pro <PB N=468> <CB>fine proponit, vt in retundis, Cubæ in$ulæ. Earum rur$us, quas proponit natura, quæ- dam $unt velut figuræ $ub$tantiæ ac formæ, <MARG>Figuræ in lapidibus.</MARG> aliæ qua$i picturæ. Quæcunque verò for- mæ loco $unt, ca$u etiam fiunt, $ed non in omnibus. Illæ ergo quæ non $emper in ei$dem lapidibus inueniuntur, $ed rarò, fortuitò non $ecùs, ac in nubibus generan- tur, nulliú$que virtutis $unt, quales in ala- bandico lapide $imiæ inuento Fribergi, & qui ex eodem genere $cutulum habuit ru- brum, quòd quatuor lineæ circumambie- bant, quarum prima, tertiaque albæ, $e- cunda & quarta rubræ. Et Annæbergiala- bandicus alius formam habuit crucis, $ed hæc potiùs fuit forma quàm imago. Et in- ter lapides bitumino$us Hercinij nemoris pyrites inuenitur, qui aurearum macula- rum di$tinctione refert formas varias, ve- lut marini pa$$eris, $alamandræ, galli, pon- tificis barbati, tum beatæ Mariæ Virginis filium in vlnis ge$tantis. Similiter & in Al- $atiæ lacu iuxta Mi$nen$es montes rana- rum, ac pi$cium figuræ è cupro in lapidem $uperficie delineatæ inueniuntur: adeò ve- rò frequenter, adeò diligenter, vt ca$u contigi$$e vix po$$e dicas. Mun$terus refert habere apud $e effigiem olruppæ: hunc ( ni fallor ) nos bottam vocamus. Certè huic pi$ci prægrande iecur e$t, nec ab$imilis gobio: Fluuiatilem gobium liceat voca- re, po$tquam olruppa, quod $ciam, La- tinum nomen non e$t. An igitur quòd hic pi$cis aliquando lapidi hæ$erit, ideò cu- prum rariore facto lapide eruperit ea parte? an potius quod aqua $emine pi$cis infecta tran$eat in metallum? in aqua enim ip$a metalla fiunt. Seu $ydere aliquo formam illam imprimente? Sed minus augu$to ter- mino vis $yderis contineretur. An $imi- litudine aliqua hoc natura finxit, velut & in animalium generatione? Ergo me- liùs e$t hæc ad certas lapidum $pecies trans- ferre, velut in animalibus & plantis, cùm rectè figuræ delineatæ fuerint, & frequens euentus. At $i rarus ca$us, atque figuræ non exactæ, vt in no$tro Achate facies humana quædam, tunc talia incon$tanti ratione fiunt, & fortuita erunt: velut & in nebulis, & plumbo liquefacto in aquam conniecto, & o$$ibus lucij pi$cis ad in- $trumentorum ru$ticorum formam com- paratis. Ergo ex hoc genere $unt figuræ achatum, atque in his vis nulla, $cilicet figuris, $ed naturalibus tantùm. <MARG>Figuræ fa- ctitiæ quo- modo vim habeant.</MARG> <P>De factitiis autem non parua dubitatio: nulla enim ratio id $uadere pote$t, & ta- men vires habere videntur. Exemplo igi- tur potiùs id quàm vlla ratione compro- batum. Cau$a igitur e$$e pote$t, vel quia vis illa lapidi in$ita $it, quam perperàm fi- guræ ignari tribuunt, velut de ia$pide Ga- lenus in$culpto referebat: vel quoniam fa- to id contingit: nam nullus habet quin, gratia exempli, tutus fuerit ab inimicis. Sed non ob id tutus, quia $culptum habeat annulum, $ed annulus id po$$e videtur: quoniam eius e$t qui fortunam hanc fa- to e$t con$ecutus: vel quia tales natura $umus, prompti, fortes, $agaces, non <CB>quidem lapidis in$culpti beneficio, $ed na- tura hominis: vel quia inani $pe pericu- lis $e exponentes, aut negotia amplexan- tes, à fortuna iuuantur, ob id à $igillis factum putant. Tot igitur modis contin- git credere vim e$$e factitiis figuris. Quòd verò neque pla$tices, aut domus, aut aliud quicquam manu factum præter vim for- tunæ vires aliquas habere po$$it, nunc demon$trandum e$t. Cùm enim figuræ ma- themathicæ agere quicquam nequeant, neque magis principia $int rerum, quàm numeri, manife$tum e$t $pontè nihil ac per $e po$$e, ad actiones naturæ agendas, aut permutandas. Quòd $i à cœlo per ob- $eruationes vim con$equi eas $peres ( hoc enim affirmant plerique <I>)</I> nece$$e e$t, vt principium aliquod $it formæ: formæ enim naturalis actio e$t. Formam igitur natura- lem mutari non figuram e$t nece$$arium. Memorabile illud e$$e $cio quod referunt de Hermionis monili, quod qui ge$tarent, in- feliciter omnes perirent. Recentius ac verius de equo Seiano, cuius po$$e$$ores Cn. Seius primò inde Dolobella, pò$t Cra$$ius atque Antonius, iudicio, aut ca$u crudeliter ac mi- $erabiliter periêre. Erat autem forma in$ignis ac virtute, colore autem admirabili, nempe puniceo. Sic de Tolo$ano auro fertur, quod cum Cepio Romanus $u$tuli$$et, & ip$e malè periit. Non igitur hæc $unt figura- rum exitia, $ed fati, de quo aliàs diximus. Fortuita igitur, & quæ arte fiunt, attigi$$e $ufficiat. <P>At cry$tallus cur habeat $ex $uperficies <MARG>Chry$tallus cur $ex ha- beat $uperfi- cies.</MARG> ( vix enim vnquam plures, aut pauciores habet ) nunc dicendum. Cau$a e$t, quòd velut & apum ca$ulæ ab aliis circumdantur, atque ideò & ip$æ hexagonæ $unt, cry$talli fru$ta aliis fru$tis. Sed cur quæ ab aliis cir- cumdantur, $unt hexagona forma, cùm $phæra à 12. $imilibus Sphæris, non au- tem $enis circumambiatur? Meliùs igitur erit vim hanc in naturam corporis referre: nam corpus omne quod $uperficiebus recti- lineis circumambitur, longitudine, latitu- dine, & altitudine di$tinguitur: at hæc con- $tat $enis oppo$itis $uperficiebus, quam- obrem $enas $uperficies habent cry$tal- lus, & reliquæ huius generis gemmæ, vt beryllus. Rur$us natura hoc con$tituit ( vt dixi ) generationis cau$a, vt in plantis dicemus: nam & in Cuba in$ula orbis alte- <MARG>Lapides ro- tundi.</MARG> rius, lapides exactè $phærici naturæ $olius beneficio abundant. At ob$curior e$t in il- lis vtilitas, non autem minus certa. Sed cry- $tallus ex aquea con$tat $ub$tantia atque ideò facillimè lique$cit in igne, tran$itque è ve$tigio in vitrum. Simili ratione dicen- <MARG>Gry$tallum non e$$e gla- ciem.</MARG> dum e$t, ip$um non ex glacie fieri, quam- vis inter niues $oleat inueniri, $ed humore $ui generis: nam glacies quæ è montibus pendet, cùm deciderit igne excalefacta li- que$cit, non cry$tallus, ni$i ignibus cir- cumdetur, a$$iduéque vento & flamma vr- geatur. Quòd promineat è $ummis mon- tium cacuminibus, non ob id contingit, quòd ita genitum $it, aut quòd glacies vn- quam fuerit: $ed quoniam terra & lapides molliores imbribus, ventis & niue liquefacta <PB N=469> <CB>defluunt, & $axum nudatur: quamobrem cry- $tallus, qui inter lapides, ac $ub terra geni- tus e$t, quomodocunque hæreat, pendere <MARG>In cry$tallo argentum rude genera- tur. Aqua in <*>ry$tallo.</MARG> videtur. In mucrone rarius, frequenter in corpore cry$talli generatur argentum rude: quòd non inter illius vitia, $ed egregias laudes reponitur: namque $ic pulchrior ha- betur, & rarioris exempli g&etilde;ma. Inuenitur & ex eo $pecies amethy$to $imilis, adeò ob$cura e$t, quàm quidam beryllum e$$e putant. Vi- di & aquam cry$tallo ingenitam, atque in aqua corpus tenue nigrum, quod motu aquæ ad contrariam ferebatur, quòd e$$et illa le- uius, itaque dum con$ideret cry$tallus $pon- tè a$cendebat: ludentes igitur dicebamus, & per$uadebantur aliquid dæmonem cry$tallo <MARG>Gemmarum durities quo- modo cogno$- catur.</MARG> inclu$um. Sed cur non multùm nitet? quia mollis: nulla enim gemma mollis nitet. Sed cur molle non nitet? quia radios non om- nes, aut plurimos reflectit: igitur quod plu- rimum nitet, non adeò per$picuum e$$e po- te$t: itaque magis per$picuus e$t cry$tallus adamante, quia adamas multò magis nitet. <MARG>Prannium.</MARG> <P>E$t & alia cau$a, quòd vbi exactè leuis e$t $uperficies, ad eundem penitus angu- lum radij reflectuntur, atque ideò validio- res fiunt. Si autem non $it dura, non erit exactè plana $uperficies: quamobrem radij diuer$is angulis incident & reflectentur, di$- $ipabunturque, ac impedientur. <P>Vt verò cry$tallus gemma e$t alba, ita pranium nigra & per$picua, quòd rarum e$t. Huius radix è genere cry$talli e$$e vi- detur, & in Saxonia inuenitur. Aliquan- do verò contingit radici nigræ fermè adna$- ci gemmas alias, vt $arda in Cypro è tran$- lucido non exactè nigro, & hyacinthus in Mi$ena Volche$tein $ic exoritur. Exoriun- tur & quemadmodum diximus, rubræ, viri- des, cæruleæ, ac amethy$tinæ. <P>Nebrites gemma non e$t, $ed rarus ta- men lapis, opacus, colorem pellis cerui ad vnguem referens: vocant no$tri gemmarij <MARG>Garatronius</MARG> Garatronium: creditur ge$tantem omninò tueri, ne po$$it vulnerari. Vulgaris & vilis, pulcher tamen. <MARG>Pazar lapis $eu bezar.</MARG> <P>Nobilior hoc, $ed non ei tamen valdè di$- $imilis e$t pazar lapis, quem corrupto no- mine vocant bezar. Gemma nec hic e$t, $ed mollis ac cinerei coloris, auellanæ magni- tudine, omnibus venenis egregiè re$i$tit. Hic e$t ille lapis ab omnibus laudatus, & à nemine fermè cognitus: qu&etilde; Scribonius Lar- gus, quamuis Cæ$aris medicus, falsò $crip$it lachrymã e$$e ceruorum in Cicilia inuentam cùm con$tet in Pely Orientalis Indiæ regio- ne $olitam inueniri. Vbi etiam referũt radi- c&etilde; e$$e veneno$i$$imam, nomine bezar, quæ $tatim occidat<I>:</I> cuius fructus non $olùm ad- uer$us radicem, $ed etiam quæcunque alia venena, præ$tanti$$imum $it auxilium: voca- tur autem fructus nirabri. Sed quomodo ale- xipharmacum, atque venenum ex eodem oriri po$$int, dictum e$t aliàs. <MARG>Amethy$tus.</MARG> <P>Amethy$to color vini, & grata gemma vilis pretij, etiam$i $it orientalis: creditur ebrietatem alligatus vmbilico prohibere: & (quod diximus etiã $uperius) $omnia mouere. <CB><P>Corallius verò gemma non e$t: eius $pe- cies $unt, candida, rubens, & nigra quæ ta- <MARG>Corallius.</MARG> men omnes in eadem planta con$piciuntur. Quò fit vt nec ætate, nec $pecie differant, $ed velut lapides reliqui vapore maris tingan- tur: tener e$t, atque arbuti in$tar in imo <MARG>Vires cor<*>- li.</MARG> maris inter lapides & $axa oritur. Nobili$$i- mus rubens, & qui ex eo rubet, vt purpu- ra, igneum quendam emittens $plendorem, è directo ventriculi $u$pen$us illum vehe- menter confirmat, quod Albertus, Galeno & Auicennæ ad$cribere nititur: tenuis e$t $ub$tantiæ, & inter ea, quæ in mari con- cre$cunt etiam tenui$$imæ, ideóque confir- mat membra, & $piritus temperat. Vnde qui talis e$t qualem $uprà e$$e debere di- ximus, cor & cerebrum confirmat, men- tem exhilarat, & morbo comitiali aduer$a- tur. Sep cùm frequenti$$imus $it illius pro- uentus, optimi certè rari$$imus. Nam quæ abundant, facilè ab$oluuntur: & quæ fa- cilè ab$oluuntur, perfecta e$$e non po$$unt. <MARG>Cur optima quæque ra<*> $int.</MARG> Itaque optima quæque rara e$$e nece$$e e$t. Concre$cit & duratur aëre po$tquam è mari extractus fuerit, quoniam aër quod tenue e$t illius humidum $iccat, & frigus etiam partes cogit. Refrigeratur autem ab aëre etiam æ$tate media, quia pars, quæ intus penetrat, frigida euadit: o$ten$um enim e$t aërem cum di$$ipatur refrigerari. Vnde Ouidius: <Q><I>Nunc quoque coraliis idem natura reman$it,<LB> Duritiem tacto capiantur ab aëre, quoque,<LB> Vimen in æquore erant, fiant $uper æthera $axum.<LB></I></Q> <P>Proprium rubei ac $ynceri, fulgenti$que, vt carbunculus, e$t quòd $i annectatur collo, vt carnem tangat, cùm ægrotat homo, aut breui ægrotaturus e$t, aut $i venenum hau- $erit, quod nondum $entiat, impalle$cere, & nitorem amittere, adeò vt mireris, atque hoc non $emel ob$eruaui. Cau$a e$t, quod vapor ille, qui nondum mole$tiam homini afferre, pote$t, $ub$tantiam teneriorem corali affli- git miro experimento. <MARG>Morbis fu- turis digno- $cendis.</MARG> <P>Hæ igitur nobiliores ac magis vulgates $unt gemmæ. Cæterùm adulterantur miris modis, qui tamen in tres numero modos de- ducuntur. Horum autem primus e$t vulgaris, vt inter duas planas tabulas cry$talli color, cum glutine per$picuo ponatur, inde coale$- centibus his gemma annulo clauditur, vt ri- ma coniunctionis lateat: atque hic modus vulgaris ac vilis e$t. Copia hàrum gemma- rum, imò emporium e$t ip$a vrbs no$tra in qua virtus eadem cum gemmis colitur. <P>Pe$$ima e$t fraus quæ $ubiicitur, nec vul- <MARG>Adulterand<*> gemmas tres modi.</MARG> garis ad fallendum, cuius autor Zocolinus ex vrbe no$tra, quem ob adulterinam monetam Princeps debito $upplicio affici iu$$it, quan- quam omnes gemmarij pro illo $upplicar&etilde;t. Vides ingenia hominũ, atq; ex vno collegio argumentũ multitudinis accipe: cui $i di$pli- ceo, non tã pudet, aut pœnitet, quã gratulor, quòd horũ morum hominibus odio habitus $im. Igitur ille inclytus vir, tabellam ex vero lapide, veluti pro carbunculo ex carbunculo, pro $maragdo ex $maragdo nitidã, ac vilem <PB N=470> <CB>ob tenuitatem ac coloris diluti, quarum (vt dixi<I>)</I> maxima erat copia, eritque $emper, vt & hominem eius conditionis, accipiebat, cui coæqualem ac cra$$am ex cry$tallo $ub- iiciebat, glutinóque quàm tenui$$imè pote- rat, iungebat, interpo$ito colore proprio, vt rubro $plendido pro carbunculo, viridi pro $maragdo, cæruleo pro $apphiro, & vt ri- ma latêret, auro claudebat, quò etiam $u$- Picio doli tolleretur. Vetitum enim e$t in vrbibus nobilioribus gemmam adulterinam auro claudere. In hac fraude nihil præter venditoris autoritatem de$ideratur. Rima latet auro abdita, & ob tenuitatem color illu$trem facit: $umma $uperficies, cùm ex genere $it veræ gemmæ, nitorem proprium reddit. Ita mirificus hic artifex, gemmariis etiam ip$is imponebat, donec agnita, frau- de cum fuga $ibi con$uleret, exilio ab om- nibus nobilioribus vrbibus damnaretur, at- que $ic minima auri quantitate pudorem vrbis no$træ pro$tituit vndique: nec tamen $pernendum latrocinium, gemma trium au- reorum coronatorum, trecentis per$æpe, etiam longè pluris vendebatur. Ergo agni- ta fraude, cùm dee$$et lucri immoderati & ab$que labore modus, ad egregiam illam adulterinæ monetæ inuentionem $e conuer- tit, eoque pœnas dedit. <MARG>Sapphirus quomodo in adamantem vertatur.</MARG> <P>Tertius gemmas adulterandi modus lon- gè nobilior, ac minus damnatus e$t, arte cum natura luctante. Gemma in gemmam mutatur ignis ope. Sapphirus nitidus, $ed alioquin diluti coloris, cùm auro iungitur, apponitur igni $en$im donec lique$cat: fer- uet aurum horis tribus, aut quatuor, inde gemma tollitur, & $en$im refrigerari per- mittitur, inuenies adamantem: gemma enim manet, nec lima tangitur: quicquid autem e$t coloris cærulei perit. Ideò coloris diti$- $imi $apphiros quærimus: $unt enim vilio- res & celeriùs in adamantem tran$eunt, at- que perfectiùs mutantur. Qui primùm in- uenit hoc, ditatus e$t valde, breuique tem- pore. Inde detecta re, adhuc lucrum arti relictum e$t: nitet enim plurimùm ob $ap- phiri duritiem. Sunt qui ex aqua marina gemma viliore & molliore faciant adaman- tes pulchros. Sunt & qui $apphirum non incoquant auro, $ed creta inuolutum in igne $olùm, eodemque modo res $uccedit. Ob$eruandum tamen e$t, vt gemmæ fri- gidæ ignis $en$im circumdetur, & rur$us vt peracto opere permittatur refrigerari ignis extinctione: nam detrahere ex igne haud tutum e$t Vitium e$t, $i quicquam reman- $erit ve$tigij coloris cærulei. <MARG>Carbunculi adulterini.</MARG> <P>Carbunculi finguntur Auripigmento de- $tillato, $ed præter $plendorem, & colorem nihil e$t quod non de$ideretur. <MARG>Smaragdus quomodo $iat.</MARG> <P>Maiore negotio $maragdus conficitur. Teritur cry$tallus tenui$$imè, additur Mar- tia cocta & ærugo $plendidi$$ima, vel ver- micularis, foditur later crudus, imponun- tur hæc tria, ac in fornace laterum excoqui- tur inter alios $igno addito, inde ex trahi- ur gleba $maragdo $imilis, ex$cinditur, po- tur, vitrum tamen e$t, $ed adeò elegans, t ni$i qui primò inuenerunt ( inuentum <CB>enim hoc, e$t nouum, no$træque ætatis) maguis fru$tis nimis celeriter volui$$ent ditari, indéque $u$picionem copia, & magni- tudine inieci$$ent, potui$$et & nunc latêre fraus maximo ac incredibili inuentorum lu- cro, quanquam nec $ine lucro fuerint. Vidi adeò pulchros, vt auro circundati natiuos $plendore vincerent. Optimè $uccedit, $i <MARG>Gemma om- nis odore plumbi tran- $it in vitrũ.</MARG> omninò bullis careant: nam bullæ vitrum e$$e declarant, & $ordidum lapidem faciunt. Tangitur tamen lima, nam vitrum e$t. Om- nis enim gemma plumbi odore tran$it in vi- trum, præcipuè verò cùm fuerit tenuem in puluerem redacta. <P>Porrò in Martiacocta plumbum conti- <MARG>Martiacoctæ compo$itio.</MARG> neri palàm e$t, Martiacocta enim con$tat $ale chali, alumine & arena, tum plumbo nigro, vel albo in calcem redacto: hac va- $a figulina intinguntur, & in fornacibus po$ita nitorem vitri recipiunt $imul ac $o- liditatem: neque enim humorem conten- tum combibunt, aut tran$mittunt. Hoc au- tem maximè $uccedit in figulinis quibu$dam Germaniæ, quæ ob terram $olam $pontè ta- <MARG>Tran$muta- tio vtili$$i- ma nondum inuenta.</MARG> lia $unt. Itaque Martiacocta & plumbi odore gemmæ in vitrum tran$eunt, colo- rem tamen recipiunt: igne $olo gemmæ e$- $e non de$inunt, $ed colorem amittunt, non recipiunt. Si quid igitur medium inuenia- tur, quo gemma colorem recipiat, molle$- cat etiam, $ed non adeò vt in nitrum tran- $eat, tunc lucrum maximum $uccedet. Opor- tet igitur vt minus molle reddat plumbo, & magis quàm ignis $olus: $ic enim $apphirus in carbunculum tran$ire poterit, cùm $it du- rior carbunculo: & $i magis mollis euadat, in $maragdum, addito viridi colore: rur$us carbunculus in $maragdum, e$t enim longè etiam durior eo, et$i $it non parum $apphi- ro mollior: tum multa huiu$ce generis, quæ beatum facerent inuentorem, proculdubio e$$e po$$unt & latent: vbi enim extrema, ibi etiam medium e$$e nece$$e e$t. Vidi nu- per cry$talli vnam $uperficiem cæruleo per- fu$am, vt nec aqua dilueretur, nec ferro abradi po$$et. Vtile inuentum $i continuato opere obducatur. Nam concors gemmæ in- ductus color, nullo tempore $ene$cit: nec conclu$a annulo, vlla arte digno$ci pote$t, cùm non $ecus ac natiua colorem reddat: quamuis in $ola $uperficie aduer$a $par$um: $pargitur autem igne. Porrò inter vitri ge- nera, quæ Martia cocta & cry$tallo fiunt, color $i addatur rubens, carbunculus eua- dit: $i cæruleus, $apphirus: $ed omnes, vi- liores $maragdo: quia plus ab illarum natu- ra di$tant, quam vitrum, quod $maragdum imitatur: nulla enim gemma non durior e$t $maragdo, quemadmodum diximus $upe- rius: ea de cau$a $maragdum $olùm conan- tur imitari, quòd $olùm vitrum $maragdo po$$it a$$imilari, ob magnam ip$ius $ma- ragdi mollitiem: conficiuntur tamen etiam illæ in latere, quemadmodum & $maragdus adulterinus. <P>Sed illud mirum, quod quidã aiunt, lateres <MARG>Later crudus dum exco- quitur pon- dere auge- tur.</MARG> coctos grauiores e$$e, quã antequã in forna- cem ponerentur Cau$a e$$e pote$t, quòd vbi facti $unt, in $ole ficcantur, concipiuntque <PB N=471> <CB>aëris non parum, qui intrò latens, multò le- uiores eos reddit, iidem excocti, aërêque re- $oluto grauiores efficiuntur, quamque humi- dum ab$umptum $it. Etenin $i plu$quàm par $it torreantur, ferro $imiles colore, pondere, duritiéque euadunt: $ed cùm minores fiant, autoritati Leonardi Iacchini inniti cogor. An verò paruitas illa fiat grauitatis & colo- ris cau$a eadem e$$e pote$t: prauitas pro ra- tione materiæ, at paruitas ip$a fit coacto per vim, & lique$cente terra, quæ metal- licum quid retinet, vnde fermè $emper plus quàm par $it excocti inflectuntur, atque in- curuatur. Illud verò magna dubitatione di- gnum, cur intermi$$o igne in fornacibus, vel <MARG>Lateres in- termi$$o in fornacibus igne $ran- guntur.</MARG> breui momento lateres frangantur. Id verò non $emper, $ed cùm calor immodicus igne ce$$ante contrahitur frangit lateres. Ideò cùm denuò accenditur etiam frangit: nam quæ iam $icca $unt, cùm nouo calore fer- uent, di$rumpuntur: $icut de viro patet. <P>Cau$a e$t, quoniam antequàm lique$cat, & molliatur quod durum e$t, flatu di$tenden- te rumpitur. Ob eam igitur inæqualitatem magna iactura figulis. <P>Nec verò, vt ad primum reuertar in- $titutum, gemmas $olùm ars fabricat adul- terinas, $ed & lapides atque etiam cotes. <MARG>Cotes adul- terinæ quæ gemmas at- terunt.</MARG> Ex Smiri primò cotes fiunt, quæ gemmas atterunt, & ex Geode geodes, & ex co- tibus alijs cotes $ui generis: teruntur tenui- ter $ingula horum, provt libuerit aliquid con$icere tale, & candido oui, oleo lini, & liuniperi lachryma excipiuntur, $iccantúr- que $ub arena. Fit & litho$troton, quo pa- <*>menta templorum figuris variantur ho- minum, ferarum atborúmque, vt Con$tan- tinopoli in æde Sapientiæ, Venetiis beati <MARG>Litho$<*>roton.</MARG> Marci, & Florentiæ beati Ioannis Bapti$tæ: aut muri, vt Mediolani in æde beati Lau- rentij, ex fru$tulis lapidum diuer$orum co- lorum, albis, rubris, cæruleis, viridibus, ni- gris, glutino tenaci inuicem iunctis, vt non $olam formam, $ed & colorem imagines <MARG>Maltha pe- rennis.</MARG> referant. Fit Maltha perpetua pro hoc ope- re ex calce & $uillo adipe, vel pice, aut oui candido: hæc præcipuè aquis re$i$tit, vnde etiam canales producendis aquis iunguntur <MARG>Aquarum ductus è quibus.</MARG> ea. Alia ad eundem v$um optima, con$tat calce, oui candido, oleo, ferri $cobe, ma- rinis vmbilicis: ac canales ip$i fiunt ex li- gnis abietis, vel alni, aut piceæ, vel picea- $tri: habent enim hæc ligna humidum pin- gue valde & calidum, vnde aquarum iniu- <MARG>Omnis mate- teria in quã plus iu$tò agit ignis armarum in iuriis perpe- tuò r<*>$i, let.</MARG> riis maximè re$i$tunt. Fiunt & è plumbo, $ed optimi atque æterni ex ære. Pro regula enim haberi pote$t, quòd omnia quæ ignis iu$tò plus exu$$it, vt carbones, æs, $ulphur, ab aqua nunquam, etiam$i millibus anno- rum in ea per$i$terent, corrumpuntur. Sed ad iungendos lapides, aut marmoris fragmenta Maltha $ufficit, ex puluere marmoris, & oui candido, aut pice confecta. Palàm igitur e$t, cur aliqua in aquis incorrupta maneant, & quæ: alia tamen ob den$itatem aquarum iniuriæ obnoxia minimè $unt, $ed tamen in illis cortex corrumpitur. <P>Sed his relictis ad gemmarum hi$toriam redeo. Cùm verò de his dictum abundè $it, <CB>quæ $ub terra & in aquis<I>;</I> aut inter lapi- des concre$cunt, nunc de his quæ in ani- malibus na$cuntur $ermo habendus e$t. Et <MARG>Cur verè gemmæ ra- ri$$ima in animalibus.</MARG> quamuis gemmas veras in animalibus inue- niri po$$e credatur, nullam tamen veram gemmam è corpore animalis alicuius detra- ctam ad hanc v$que diem vidi: rará$que omninò e$$e oportet illas, quòd à frigore concre$cant. Indicio e$t à frigore gemmas concre$cere: primùm, quòd inter lapides & locis frigidi$$imis oriantur. Deinde, quòd etiam à frigore $eruentur, à calore debili- tentur, & vitientur: aquea etiam $ub$tantia non ni$i gelu concreta $plendet, velut in glacie: at gemmæ omnes nitent, pleræque etiam per$picuæ $unt. Molle$cũt etiam igni- <MARG>Lapides om- nes frigore concre$cere, quinque ra- tionibus o$tenditur.</MARG> bus, adeò vt po$$int perforari: vt adamas ali&ecedil; etiã magis, quædã etiam lique$cunt: molle$- cit & liquatur, $ed difficillimè, hyacinthus, facilè verò cry$tallus. E$t etiam frigiditatis omnium lapidum argentum haud dubium, & $i reliqua dee$$ent, cactus ip$e. Ergo $i fri- gore concre$cunt lapides, gemmæ autem vt duriores maiore, nihil mirum e$t non gene- rari gemmas in animalibus, vbi nihil e$$e pote$t frigidi$$imum. Sed $i omninò gene- ratur aliquis lapis, qualis Alectorius, $i gem- ma $it, aut vires habeat, vita carere non po- te$t. Gemma enim quòd durior $it, cùm li- ma haud tangatur, calore concre$cere non pote$t. Quòd verò frigore fit impenetrabile, viuere nece$$e e$t. Non igitur dura pote$t e$$e in animali gemma, nam non tam li- quido humore nutriri po$$et, quale e$t id quod in animali $ecernitur: neque mollis, quia gemma non e$$et, imò neque lapis. Ab initio igitur per $piritum & humorem gemmam viuere nece$$e e$t, atque mollem ob id e$$e: inde paulatim hebetata vita, ve- lut in vteri mola concre$cere calore, donec adeò dura reddatur, vt non po$$it amplius augeri: tunc verò frigore concre$cere, do- nec extracta, vel mertuo animali ab$olua- tur: nam eo viuente, perfici & perfectè du- re$cere non pote$t. <P>Precio$i$$ima autem, quod $ciam, ex his <MARG>Margarita.</MARG> e$t margarita, quæ corticibus quibu$dam con$tat rotundis. Na$cuntur ex conchyliis rotundis nobiliores, $ed tamen minus ro- tundæ: aliæ ignobiles rotundæ ex oblon- gis, qua$i contraria ratione. Striatum ge- nus conchyliorum vtrumque, & in imo ma- ri moram ducens. Fabulo$um itaque eas ex cœli rore concipere. Ignobile margarita- rum genus ex Nacaronibus ($ic enim o$trea vocant longa) $eu melius dicam conchylia, quòd $triata $int, na$citur. Sene$cit celerri- mè margarita, nec in hoc lapidibus $imilis. Mittit Indicum mare Boreale iuxta Cuba- gua in$ulam, au$trale iuxta Terarequi: na$- cuntur & aliis pluribus locis. Maxima laus e$t in candore, $plendore, ac rotundita- te. Inuenitur in conchyliis, o$trei$ve iuxta Britanniam, frequ&etilde;tior in Indico mari. Vna in theca plurimæ $unt margaritæ, tũ maximè minimarũ, vnde harum copia $uprà fid&etilde;: ma- gnæ raræ $unt: quæ vitio careant: & magnæ, $unt rari$$imæ<I>:</I> repurgant $anguin&etilde;, tenuem- que habent $ub$tantiã. Sed colos eis vt p$eu- <PB N=472> <CB>doopalo, $cilicet qui ex a$pectu mutetur. Can$a iam dicta e$t, nam corticibus con- $tant margaritæ, quæ $uperficie vna politæ $unt, altera rudes. Experimentum $ume plu- ribus $peculis $imul iunctis eodem ordine, ita vt nitida $uperficies tegat rudem alterius. Inde $i paruas eas finxeris, atque adeò te- nues, vt $olùm $cabrum non diui$um, aut varium corpus efficiant, intelliges tandem qua de cau$a a$pectus ratio colorem, ac <MARG>Cochlea Indica.</MARG> $plendorem mutet. Colos tamen margaritæ plerunque e$t candidus, nitidus, modicè fu$- cus: hunc à $uis conchyliis mutuantur. Non ab$imilis hic e$t cochleis, quas India ( vt di- cunt ) mittit. De colore, forma ac $ub$tan- tia dicere po$$um, quòd eas viderim $æpiùs vnde veniant, non $at dicere po$$um. E$t igitur forma triremis cùm alta puppi, in qua va$culum aliud, diceres poculum à natura excogitatum, nam & magnitudo tanta e$t eius quam vidi, vt facilè cotylam capiat, res profectò v$us eleganti$$imi, & pulcher- rimæ formæ, con$tat e$$e nautilum. E$t & limacis concha margaritarum conchis, quã- tò Indicus aër, ac terra, tum aqua, no$tris elementis $unt præ$tantiora: multorum enim $eculorum cur$us meliores euadunt. <MARG>Borax.</MARG> <P>Borax, inuenitur ) vt aiunt ) in capi- te bufonis $enis ac magni. Bra$auolus re- fert, in capite illius animalis inueni$$e, e$$éque os potius quàm lapidem. Duplex e$t, cauus o$$ique per$imilis, colore fu$- co pallente, & alter qui in o$$e lapidem continet: verùm os capitis e$t, vt Bra$a- uolus refert, quod vetu$tate concre$cit, quia terra alitur. Sed vires non noui: ad- uer$us calculum valere putant, ego incer- tus $um, an prohibeat lapidis generationem: at omninò prohibere non pote$t, neque om- nis: an verò aliquis retardet, dignum dubi- tatione e$t. <MARG>Limacius.</MARG> <P>Limacius lapis in capite limacis, quæ cortice non integitur, $olet generari. Hunc vt o$tendere po$$um, candido colore, & a$pera $uperficie e$$e oportet, quòd ex aquea $ub$tantia coactus $it frigore, & ob id etiam paruus, quòd in paruo animali inuentus. Putant alligatum, quartanam pa- <MARG>Perca lapis.</MARG> tientibus prode$$e non parum. In perca pi$- ce paruo, hunc coruum vocant, cùm ca- put magnum habeat, duo lapides inue- niuntur candidi, oblongi, plani, altera parte qua$i dentati, quos lithia$i conferre creditum e$t. Auxiliatur & podagricis ( vt ferunt ) doloribus, & quantò maior fuerit. <MARG>Quomodo in animalibus. lapides gene- rentur.</MARG> <P>Oriuntur lapides in animalibus, duobus modis: altero quidem, frigore, vt in lima- ce, perca, cancris, bufone, & ( vt aiunt) Indicis te$tudinibus: altero, à calore, vt in taurorum ve$ica fellea $æpe, & in homi- num etiam aliquando: nam inuentus e$t annis ab hinc paucis antè lapis in fellea ve$ica hominis; eo $cabiei genere quod le- pra vocatur laborantis. Gignitur & in ve$i- ca, ac renibus magno illorum malo: tum etiam apud me e$t, genitus in pulmone bo- uis, lenis, ac cinerei coloris. Lapides om- nes qui in cancris, limacibus, de pi$cibus gignuntur, vt coruo, manati, alii$que plu- <CB>ribus, prohibent generationem lapidum in renibus, genitó$que di$$oluunt. Nam hi la- pides in his animalibus immodico frigore concre$cunt: epoti igitur renes refrigerant: aut in hominibus lapides calore generan- tur immodico: talis autem materia lapidea e$t & frigidi$$ima: conuenit igitur vt etiam vrinæ abundantiæ, quæ vel calore renum, vel $iccitate fit, præ$ens afferat auxilium. Ferunt etiam in ventre galli generari ale- ctorium lapidem, qua$i dicas gallinaceum. Sed tamen $arda, vel achate fingitur, in <MARG>Lapis in gal- li iecore.</MARG> quo flammea macula appareat. Verùm ale- ctorium generari in galli, aut galli gallina- cei ventre, penitùs non po$$e reor. Nam cùm gallorum ventriculus $it valde capax, atque $orditie $emper plenus, humor ille paulatim di$tillare non pote$t, $ed nec col- ligi, nec concre$cere. Si verò concre$cat, in meatibus potiùs id fiet: at $ic lapis mini- mus e$$et. Nec omninò quie$cere po$$et, donec coale$cat. In iecore autem manife- $tum e$t generari lapides, quia meatus $unt angu$ti, & caro den$a. Refertque Georgius Agricola, prægrandem gallo inuentum, & magnitudinis incredibilis albus erat, & ruf- fus, & qua parte iecur extuberat fu$cus: inferiore pumico$us, vt à gemmæ natura plurimum abe$$et: longitudo vnciæ, latitu- do digiti, altus $e$quunciæ. Inueniuntur ta- men in ventriculis gallorum gemmæ, quas fortuitò deuorarunt: atque hæ $atis pul- chræ, quoniam à calore ventriculi purgan- tur, & nitorem acquirunt: nam & gemma- rij $olent margaritas columbis offerre, vt expoliantur. Quid mirum e$t igitur, diutur- niore mora & calore robu$tiore in ventre galli puriores gemmas expoliri? Vtrum ve- rò in iecore gemma, dubium e$t: nam calor auium maior e$t calore quadrupedum, & <MARG>Lapis in che- lagamn ari</MARG> humor tenuior. Inueniuntur & in aliis ani- malium partibus lapides, vt in chelis gam- mari nodo $uperiore, atque ego $emel re- peri: minorem reperit vnus è no$tris con- tubernalibus: quos ego ambos $eruo. Colos ex albo, rubeóque mi$tus, leuis ac lenis. Maximi non excedunt granum pi$i, imò nec æquant. Forma milicæimò ($i ne$cias <I>)</I> mili- cam e$$e credas, vt nihil habeat commune cum lapillis, qui in cancrorum oculis inue- niuntur. Raritas facit, vt augurij loco $it illorum inuentio. Quædam etiam $unt lapi- dibus $imilia, quæ in animalibus inueniun- tur, nec tamen $unt lapides, vt ouum bouis. Hoc $anè in v&etilde;triculo illius inuenitur magni- <MARG>Ouum in boue inueni- tur.</MARG> tudine an$erini, ferrugineo colore, leui$$imũ. ac leni$$imũ. Cogitur ex cibi excrementis, & motu rotunditatem acquirit, pituita cogente. Vnde $i frangatur, ex pilis con$tare videtur: durus e$t pro leuitate tanta. Ita natura ludit, vt etiam quandoque boues oua pariant. <P>Sunt & lapides recepti in numero gem- marum cùm longè ab$int, vt Geodes, quem <MARG>Geodes.</MARG> Ætitem, quòd prægnans $it, fal$o vocant. Fer- rugineus è Galliis, è Cannis in Italia defer- tur pallidus. Tecolithos duplex e$t, qua$i di- <MARG>Tecolithos.</MARG> cas lapidem con$umens, Indicus, & quem Agricola $pongiæ lapidem vocat. <P>Proxima gemmis marmorũ e$t gloria, pul- <PB N=473> <CB><MARG>Marmorum genera. Marmorum $igna. Phenigiti- cum.</MARG> chritudo, gratia: genera illius nobiliora, phengiticum, parium, zeblicum, porphy- rites & ophites. Probantur omnia vel vi- tuperantur, colore, nitore, duritie, per$- picuitate. Phengiticum nitet maximè, ima- giné$que reddit. Vnde Nero ædem Fortu- næ clim à Seruio Tullio inchoatam, quàm Setam vocauit, in domo aurea ab$oluit, ita vt intus con$tructa e$$et hoc marmoris ge- nere, lucem $ic excipiente, conclu$is vn- dique foribus, vt diuturna claritas $eruata <MARG>Zeblicum.</MARG> ibi videretur. Zeblicum in Mi$ena inueni- tur, quod aduer$us venena prode$$e credi- tum e$t: an iuuet, ne$cio: quòd iuuare po$$it, certum e$t, quandoquidem molle admodum $it: nam $i ex va$is è $eruino cor- nu bibamus, edamu$que, pocula va$aque contracta iam mora in illis venenorum plerumque haud tamen omnium vires he- betabunt. <MARG><*>arium, & eius $pecies.</MARG> <P>Parij marmoris $pecies plurimæ $unt, à colore differentiam $umentes. Condidi$$i- mum, quod vbique cernitur in Italia: ci- nereum in Hildesheimio tractu, qui e$t in Germania: viride, vt in æde B. Ioannis Ba- pti$tæ Florentiæ. Ferreum, $uper quo Stol- pa arx Epi$copi Mi$eni fundata e$t: hoc tantæ duritiei e$t, vt Agricola referat in Mi$ena fabros ex eo fabricare incudes: pa- làm verò tenax e$$e oportere, & tenuioris ac den$ioris $ub$tantiæ, itaque etiam gra- ue. E$t & nigrum $plendidum, ac nitens, quo con$tat $epulchrum Cardinalis Carra- cioli, viri $ingularis probitatis, & præ$u- lis prouinciæ no$træ, in æde no$tra magna, ad dextram con$titutum altaris. E$t & va- rium generis diuer$i, quòd fragile plerun- que e$t, & $pontè rumpitur, quoniam par- tes in eo quædam crudæ, quædam nimium exu$tæ $unt. E$t & $ubruffum marmor. Quid moror? nullus color marmori conce$$us non e$t. Senæ $uper altari $eptem $imul genera <MARG>Porphyrites.</MARG> marmoris Parij ( Parium $ic appello, vt æs Corinthium: nam ab in$ula quod pul- chrum e$t valde, $ic $olet vocari ) vi$un- tur: candidum, cinereum, $ubruffum, vi- ride, nigrum, porphyriticum, & ophites. E$t autem porphyrites marmor rubeis, ac qua$i candidis maculis di$tinctum, $eu po- tiùs rubeum cum maculis internitentibus. Sunt ex eo columnæ duæ Mediolani in$i- gnes in æde B. Ambro$ij ante altare, nec- non & $epulchrum B. Diony$ij, quod tran$- latum e$t ad templum maius vrbis no$træ magnitudinis corporis humani, non paruæ etiam cra$$itudinis. <MARG>Ophites.</MARG> <P>Ophites verò viride e$t, maculis totum plerunque albis, tum verò alterius coloris di$tinguitur. Frequ&etilde;tes vidi ex eo columnas, tum men$as: $icut & ex eo alio genete varij coloris men$a e$t apud Andream Al- <MARG>Imagines na- turales in marmore.</MARG> ciatum non mediocris pulchritudinis. Inue- niuntur quandoque in pario formæ con$pi- cuæ venarum varietate ac concur$u, quæ effigiem picta haut inferiorem referunt. Nam præter reliquas in æde Sapientiæ Con$tantinopoli imago B. Ioannis Bapti$tæ tergore cameli tecti videtur, quæ ab$olu- ti$$ima e$t in omnibus, præterquàm quòd <CB>alterum ex pedibus non adeò vt pictura po- te$t, exprimit. Cau$am horum iam diximus fortuitam e$$e, non propriam. Sunt & mar- morum genera à regione nobilitate, velut Numidicum: hoc enim cùm ex $ubtili$$i- ma lachryma con$tet, ob regionis ardorem $plendidi$$imum e$t, ac maximè nitens, & quòd facilè cælari po$$it ob mollitiem, & æqualitatem. Silex enim & cotes, quia par- tibus con$tant cra$$ioribus, ideò $culpi com- modè nequeunt. Itaque & nunc marmor Numidicum e$t eleganti$$imum. <P>E marmorum generibus e$t Alaba$trum, <MARG>Alaba$trum</MARG> per$picuum, & plerunque candidum, quo pyxides pro odoratis vnguentis fiunt, robu- $tius vitro, metallicis purius: figulinis præ- $tat, quòd minus combibat, aut remittat vnguenti, ergo & illius nece$$arius v$us fuit. Quòd ex eo per$picuitatem acquirit aquæ immer$um, magis combibit $uccos ac remit- tit, cuius cau$am $uperiùs diximus. <P>Proximæ marmori cotes: nobiliores ex <MARG>Cos, & eius genera.</MARG> his Lydia & Dama$cena. Lydia nigra, $ub- $tantia admodum tenui, $plendens, mira $ubtilitate refert metallorum colores: quo auxilio auri & argenti puritatem aurifices intelligunt: tenuitate quidem $ua detrimen- tum non afferunt, vt liceat millies experi- ri etiam $ine vnius grani iactura: nigredine autem o$tendunt colorem metalli: nam ni- <MARG>Cotes in qui- bus proban- tur.</MARG> gredo colligit nitorem, ac colorem. Cotis dotes $unt, celerrimè $en$im & omnia ab- $umere, nec ab$umi. Ob id Dama$cenæ præ$tanti$$imæ: cùm enim chalibem affri- catæ, quantumuis durum celerrimè ab$u- mant, tum $en$im ip$æ minimè atteruntur, temporis tamen $ucce$$u & longo attritu, ac frequenti etiam ip$æ pereunt & ab$umun- tur: prauæ, molles, cario$æ, veneno$æ, no- do$æ, a$peræ nimis. E genere cotis lapis e$t mollis, è quo va$a fiunt Comi excoquendis cibis: tener e$t hic, vt po$$it cælari, & ta- men humido lento con$tat, quò fit vt igni- bus diu re$i$tat: cinerei e$t & $ubfu$ci co- loris. Omnibus cotibus illud proprium e$t, $ed præcipuè Lydiæ, vt $upina parte optimæ $int, quia à Sole perficiuntur: pe$$imæ pro- na, qua terræ & humori incubant, in la- teribus non parum duriores e$$e $olent. <P>Cotis memoria adductus $um in nauicu- <MARG>Lapis in<*> dens.</MARG> læ recordationem. Lapis e$t apud Indos fla- ui coloris, per$picuus, qui nouaculæ in$tar $cindit: par autem e$t vt vitrum, & cry$tal- lum chalibeam nouaculam ob tenuitatem $uperare. Sed quod addunt mirum e$t, non cote, aut mola, alterove lapide, $ed aqua ip$a acui. Id verò contingit, ob $ub$tantiæ tenui- tatem. <P>Onyx, e$t forma cu$pidis, potius quàm gladij, & neque $atis affabre: $i omnes $unt, quales hi, quos ego vidi. <P>Proximus marmori ac cotibus, cra$$iore <MARG>Silex & eius differentiæ.</MARG> tamen $ub$tantia, e$t Silex, & ip$e varij ge- neris, tener, durus, tenax, friabilis, grauis, leuis, ignibus imperuius, & qui celeriter in cineres tran$it, $qualens, rubens, coloris quoque varij. Squamo$us $ilex e$t, imbrium ac frigoris patiens, lique$cit plerumque, demum in cineres vertitur: lapides reliqui <PB N=474> <CB>vt plurimum tran$eunt in calcem. Norim- <MARG>Marmor $e- ctile.</MARG> bergen$is è fodina extractus dure$cit, cum reliqua eius genera potiùs frangantur. E$t & lapis marmori natura $imilis, quippe quòd $ectilis $it, $ed coloris cinerei, & mollitiei incredibilis, vnde ferra, non $ecus ac li- gnum $ecatur ad opera. Copia eius in regio- ne Veneta. Sed ob coloris ob$curitatem, & quia nitorem non admittit ad $ilicem refer- ri pote$t. Propria enim omni $ilici $unt, $qua- mo$um e$$e, nec leue perfectè, vt marmori nitor, & quòd $ecari po$$it. Huic autem la- pidi pars vna ex vtroque dee$t: non nitet, ideò marmor non e$t: $quamis caret, ideò non e$t $ilex. <MARG>Saxa $ex generum.</MARG> <P>Cæterorum lapidum nomen vnum $axum $it, genera autem $ex: a proprietate vnum vt magnetis $umptum: à viribus, vt calamo- chus: à colore, vt amochry$os: pictura vt alabandicus: forma vt trochites: ignium, vel aquarum re$i$tentiæ nobilitate, vt magne$ia. Igitur à primo genere incipiemus. <MARG>Magnetis genera.</MARG> <P>Magnes, $eu lapis Herculeus duorum aut trium generum e$$e videtur: nam ex eo fer- rugineum e$t, & candidum: & quod candi- dum, e$t di$tinctum leuibus, ac tenuibus fer- rugineis venis, quòd tamen fermè vndequa- <MARG>Ferrugineus magnes quas habeat vi- res. Lib. 2. Me- tal. tract. 3, cap.6.</MARG> que e$t leue. Ferruginei generis magnes duas habet primò vires, nullis fermè $ecu- lis incognitas: trahit enim ferrum, & illitum magnete. ferrum aliud trahit ferum, adeò vt quandoque contigerit magnetem quinq; aut etiã plures annulos perpetua $ucce$$ione tra- here Po$t ætatem illã vetu$ti$$imam Ari$to- telis æuo, $i quid Alberto credendum e$t, in- notuit magnetis duo e$$e genera, alterum quod ferrum ad Boream dirigit, reliquum autem quod ad Au$trum. Hoc autem modo res $e habet. Affricatur magneti ferrum te- nue in cu$pide, inde $u$penditur in æquili- brio, tum circumuoluitur ferrum $pontè, $i- cut cu$pis Boream, aut Au$trum re$piciat. Iam ergo hæc quatuor nota antiquo fuêre tempore. Sed & illud cognitum e$t Alberti ætate Magnetis e$$e genus quod vocant Theamedem, adnatum ip$i Magneti, quòd abigat ferrum. Sed & illud, quòd à ferro etiam Magnes trahitur, quodque virtus eius corpora penetrat, vt interpo$ita tabula etiam ferrum ad $e alliciat. Ergo plurima, vt mos e$t, iamdiu fuêre cognita, quæ non panci no$tro tempore inuenta exi$timauêre: nam pyxidis nauticæ rationem cuidam Fla- uio tribuunt, quam con$tat cognitam $al- tem ante Alberti Magni ætatem. Eius enim ille meminit non tamen Ari$toteli pyxidis v$um notum fui$$e crediderim. Aut quòd fetrum ad Boream dirigat, cùm Galenus & Alexãder Aphrodi$ren$is, qui nullum, naturæ <MARG>Cau$æ no- uem experi- mentorum ferruginei magnetis.</MARG> miraculũ tamet$i leue pr&ecedil;termi$erunt, harum rerum adeò admirabilium & vtilium haud meminerint. Con$tat etiam tempore Roma- norum hæc fui$$e ignota, tot naufragiis ob hanc cau$am illis $ubeuntibus: vnde non $emel attritæ vires, dum aduer$us Pœnos dimicant, & Octauij cla$$is di$iecta ad- uer$us Sex. Pompeium. Ergo iam vires de- nuò ferruginei magnetis aggrediamur, in- de rationes explicemus, initio ab experi- <CB>mento facto. Magnes igitur ferrum trahit, trahit & chalybem. Refert & Hierony mus Fraca$toreus vidi$$e quòd arg&etilde;tum traheret: generaliter autem argentum haud quaquam trahit. Cau$a cur ferrum trahat e$t, quo- niam illius e$t pabulum: nam ( vt dixi ) la- pides viuunt: ob id etiam optimè in $cobe ferri $eruatur. Quid mirum e$t igitur cha- lybem, in quo maxima pars ferrum e$t, trahi? Sed & ferrum $i à magnete tangatur priùs faciliùs trahitur: argentum verò vel ferri aliquid continuit, vel genus erat aliud magnetis, de quo, vt mihi incognita, ver- ba facere non decreui. Attamen hoc no- $tris $atisfacit principiis, argentum & re- liqua metalla à valido lapide $i ferri quic- quam contineant, trahi po$$e. Nec ex om- ni parte magnes trahit, $ed vbi cortice tenui e$t, magi$que vna parte quàm alia, ferrúmque nitidum potius quàm rubigine ob$itum: Nec, vt fabulantur, allio, cæ- pi$ve impeditur, multò minus adamante: ni$i for$an adeò leuiter, vt in minimis $o- lùm ac debilibus depræhendatur, in reliquis autem $en$um effugiat. Ferrum verò quod cum lapide confricatum fuerit, non $olùm celeriùs trahitur à magnete, $ed & aliud ferrum facilius ad $e trahit, quàm ip$e la- pis. Videtur enim vis magnetis à ferro ro- borari: nam in $uperficie ferri tenuiores la- pidis partes hærentes ferrum ad $e alliciunt. Sed & ferrum magnum fru$tum magnetis modicam partem vice ver$a trahit ad $e, eóque magis $i ferrum à magnete, & ma- gnes à ferro contacta $int. Hoc ideò con- tingit, quoniam ferrum magnes, vt pa- bulum de$iderat: qui cùm illud ad $e tra- here nequeat, ad ip$um mutata vice fer- tur. Duas habet partes ex aduer$o po$itas hic lapis: alteram quæ iacet ad meridiem, alteram ad Boream. Cùm verò eruitur, vim eandem $eruat, vt quemadmodum anima- lia, ad $itum proprium & naturalem $pon- tè redeant. Cùm verò ob grauitatem ne- queat $eip$um mouere, ferro affricatum mouet illud in æquilibrio po$itum ob faci- litatem: & etiam quoniam principium e$t quoddam naturale. Nihil $eip$um mouere. Ergo cùm duæ $int partes, ferrum quod a Boreali tangitur, cu$pidem illam ad Bo- ream dirigit: quòd $i Au$tralem contigant, ad Au$trum etiam impellitur, non ad Bo- ream. Fal$um e$t igitur, vt in no$tris la- pidibus luce clarius $pectare licet, Hercu- leum lapidem ferrum $emper ad Boream dirigere, quandoquidem pars illius $it non parua in $ingulis fru$tis, quæ non minus ferrum dirigat ad Au$trum, quàm noti$$i- ma illa ad Boream. Quò fit vt $erò videan- tur vires eius homines animaduerti$$e. Sed nec ad vnguem diriguntur partes ad Bo- ream, Au$trumve, $ed $ingulæ ad locum quinque partibus cœli di$tantem. Quò $it, <MARG>Cur in horo- logiis non eadem $it li- nea pyxidis & meridiei.</MARG> vt in horologiis non eadem $it linea $uper quam ferrum quie$cere debet in pyxide, & meridie, vbi vmbræ $ignificant horas: nam linea pyxidis, $i horologium perfectum $it, paululum ad Orientem inflectitur à linea meridiei. <PB N=475> <CB><MARG>Horologia, quæ lineam meridiei ab$ que pyxide o$tendunt.</MARG> <P>Nuper verò inuenta $unt horologia, quæ ab$que pyxide, & horas, & Meridiei lineam o$tendunt: nam $upra, ante, & à lateribus, cùm eandem $emper horam referant, & di- uer$a ratione, fieri non pote$t, vt alter idem contingat, quàm cùm $emper meridiei li- neam media horologij fuerit con$tituta: Ad- mirabile $anè Germanorum inuentum. At verò de Herculeo lapide, quod ab Oriente ad dextram inflectatur, cau$a alia non e$t, quàm $itus lapidis. <P>Lapis autem ea parte vires recipit, quo- niam ortum $tellæ in cauda Vr$æ minoris, quæ quinque partibus orientalior e$t Polo mundi, re$picit. Verùm ratione oppo$ita, non à $tellis Au$tralibus, $ed ab eadem cau$a Vr- $æ, $ed ortu $uo pars in magnate, quæ Au- $trum re$picit, vires acquirit: ita fit, vt lapis hic contrarius habere vires habeatur. <P>Nihil mirum e$t igitur, ortam e$$e $u$picionem Theamedis, quòd ferrum re- pellat, cùm magnes $it. Res autem ita $e habet. <P>Magnetis pars vna ferrum ad Boream, altera ad Au$trum (quemadmodum dictum e$t) impellit: quòd $i pars quæ ad Au$trum dirigitur, ferro quod partem Borealem petit applicetur, in$ita inimicitia illud maiore im- petu propellit à $e, quàm ferrum ad Au$trum tendens trahat: & rur$us pars Magnetis, quæ Boream re$picit, applicata ferro ea parte qua Magnetem ad Au$trum tendentem tetigit à $e repellit. Simile ferrum, atque ad eandem partem tendens ad $e trahit vehementer, Magnetis expers ferrum mediocriter. Cau$a huius luce ip$a clarior e$t: nam di$$imilia re- pelluntur, $imilia trahuntur. Itaque non iam ferrum abigitur ab vllo lapide Herculeo, $ed vt particeps contrariæ qualitatis, aut quoniam cu$pis alterius lateris $imili ma- gnete contacta e$t: vnde dum illa trahitur, reliqua fugatur. Ergo $i ferri vtraque cu$pis à Boreali parte tangatur, vtraque ab Au$tra- li repelletur, qua$i totum ferrum propellat. Sunt qui affirment, partem in eo lapide e$$e, quæ ad Orientem, & aliam quæ rur$us ad Occidentem ferrum impellat: de quo nihil certi afferre po$$unt. Verùm $imili tatione qua ferrum à magnete, aut trahitur, aut im- pellitur, $imili etiam ratione à ferro, cui ma- gnes contactu inhæ$erit, ferrum aliud, aut trahitur, aut impellitur. Dico cu$pis ferri magnetis parte Au$trali illita, ferro fixo cu$- pidem aliam à $e propellit, quæ in æquili- brio po$ita Boreal&etilde; partem magnetis conti- gerit. Atque eadem ratione magnetis fru$tu- la à magnete trahuntur, cùm vires ferri ma- gnes, aut illius fru$ta combiberint. Itaque non magnes magnetem trahit, $ed ferrum magneti hærens occultè. <P>Accedit his tot præclaris partibus, quòd magnes $ub tabula po$itus, ferrum $uper ta- bulam in æquilibrio po$itum, quanquam interpo$ita tabula, celerrimè circumagit, non $ine leui a$tantium admiratione. Vnde peluis lignea aqua plena $uperponitur tabulæ, in ea nauicula collocatur, tenui$$imis tabellis compaginata, $ine ferro, $ed glutine tantùm: in prora muliercula formo$a flexa remo na- uiculam agens, ita vt illius nauiculæ motu <CB>remus moueatur, & cùm eo mulieris imago: $ub pede po$tremo mulieris clauiculus lato <MARG>Statua qu<*> quolibet fer- ri videtur.</MARG> capite, cuius pars illa latior, pileus vocata, promineat è tabula, $ic figatur, vt lateat $ub prora, nec tamen aquam tangat: optimi tan- dem magnetis fru$tulum capiti virgæ lineæ ex abiete, vel cornu in$eratur, qua circumdu- catur lapis ip$e $ub tabula po$itus, atque $ic $uppo$ito magnete claui capiti producetur nauis lapidis motu quocunque voles, vide- bitúrque his qui virgam non po$$unt con$- picere imago illa qua$i animata, nauim quo- cunque velis circumagere, ac ducere, audien- ti quidem ac remiganti $imilis: non igitur materia ip$a tran$it, $ed aliquid $piritui $i- mile: nam tabula impediret motum, cùm cor- pora $e inuicem nequeant penetrare. <P>Simili ratione Dæmon re$pon$a dabit. <MARG>Dæmon vt re$pon$um dare videa- tur.</MARG> Fit $tatua parua ex orichalcho coronati viri, aurea ve$te, cùm cornibus in capite, facie, pedibus ac manibus nigris, pedes ac manus gryphis. Huic imagini $ceptrum ex ferro diligenter inaurato, ac viribus magnetis im- buto, in dextra manu collocetur. Sedeat ima- go hæc $uper $olio ex ære $plendenti, aut cæ- ruleo. Toti fabricæ vitrum in forma colum- næ circumponatur, vt quandoque tale in manibus habuerim $olidum, vel $i placet inane & $olum $olio vitrum iungatur. Inde $u$pendatur machina tenui filo ad perpen- diculum, vt pro arbitrio po$$it circumuolui. Deinde in cacumine elegantis virgæ con- $tituto occultè fru$to magnetis virga mota ad partes interrogetur imago. Pulchræ virgæ ignotæ notæ, ac characteres tum figuræ adiiciuntur. Pote$t & magnes annulo aureo <MARG>Statua $em- per re$pici&etilde;s $acrificium.</MARG> ab$condi. Eodem exemplo $tatuam $uper al- tare collocabimus è leui$$ima materia, atque in ea ferrum magnetæ imbutum, lapis au- tem magnes ea parte muri collocetur, vt cùm ferrum illum re$piciat facies imaginis con- uertatur ac $acrificium. Veri$imile autem e$t talibus technis, nondum hominibus adeò $olertibus, $acerdotes antiquos plebi ignaræ $æpius illu$i$$e. <P>Succedit ferrugineo magneti candidus, & <MARG>Magnes car- neus.</MARG> creagus, qua$i $i carnem ducens: experimen- tum e$t quòd labiis hæret leuis, & venis quibu$dam di$tinctus, rarus et$i, tamen etiam nunc inuenitur, cùm nihil volue<*>it nobis natura occultum e$$e. Trahitur for- $an $iccus ab humido, hærétque labiis, non alia ratione quàm fe$tucæ $olent $uc- cino. <P>Non ab$imilis huic videtur magnes alius, <MARG>Magnes ali<*>s carneus miræ virtutis.</MARG> cuius ego experimentum tale vidi. Attule- rat Laurentius Gua$cus Chera$cius, prouin- ciæ Turonen$is medicus empiricus, his die- bus hunc lapidem, pollicebatúrque po$$e, $i vel $tylum, aut acum tangeret, carnem to- tam ab$que vllo dolore penetrare: quòd cùm nobis, vt par e$t, ridiculum videretur, rem experimento in meis contubernalibus con- firmauit. Ego tandem, vt tam ineredibilis rei periculum facerem, acum ip$am priùs lapidi affricatam cuti adiutorij brachij inutili, $en- $ique primò leui$$imam punctionis imagi- nem: pò$t cùm totum mu$culum qua$i di- rectà penetraret: acum quidem in profun- dum, quà pererrabat penetrare $entiebam, <PB N=476> <CB>dolorem nullum penitùs $en$i: túncque fa- miliaribus, quod in me fueram, expertus credidi. Dimi$i verò longo $patio flectens vndique brachium, nec quicquam mole- ftum $en$i, nec detracto effluxit $anguis: nec foramen vllum relictum e$t: quandoque $e- miguttula leuis cruoris, non autem $angui- nis, effluit, qua ve$tigium vulneris deprehen- ditur. Nec qui autor rei huius erat, loco ner- uorum, aut venarum ob$eruari volebat, vt planè intelligeremus vim lapidi ine$$e. La- pis faba parua minor fuit, candidus, buxeú$- que potiùs, quàm candidus, venis ferrugi- neis di$tinctus, lenis admodum ac leuis, vt totus pondus granorum 13. tritici impleret. Ip$a verò acus, quam ei obtuleram, confri- cata, et$i duri$$ima e$$et, vt priùs, adeò ta- men apparebat lenis, vt non ampliùs ferri naturam retinere videretur. Ergo cùm con- $iderarem, tria mihi occurrebant. Primùm, vt non arcus ingrederetur, $ed permutata $imilitudine cum no$tra aliam obtuli$$et, quæ in $e rediret, artificio non difficili, $ed huic ob$tabat, quòd acum ima penetrare $entiebamus: & dum extraheretur, magno labore opus fuit. Secundum, quòd cum $ub cute $it pinguedo inter cutem, & carneam membranam, inducta acu inter membra- nam, & cutem per ip$am pinguedinem, $it introitus $ine dolore e$$et. Sed enim huic rationi $ub$cribere poterat, quòd acum in $ummitate paululum inflexerat, $eu dum la- pidi affricat, $eu dum in mu$culum per vim immittit. Verùm ratio hæc haud $atisfacit, propter multa. Primùm, quòd $en$u perci- piebamus v$que ad os penetra$$e. Secun- dùm, quòd $ummitas, quæ prominebat ex- tra carnem, angulum fermè rectum con$ti- tuebat, vt ratio mathematica non pateretur $tante acu tota recta, ni$i in $ummitate, at- que ibidem etiam paululum flexa, non mul- tum, $itum habere cuti ip$i fermè æquidi- $tantem: accedit, quòd acus $ub cute iuxta foramen relucebat, nigræque virgulæ for- mam referebat. Quòd $i tota adhæ$i$$et cuti, nigra illa virgula acus longitudini fermè fui$$et coæqualis. Vltimò adiiciatur, quòd curuitas illa vix potui$$et $ine læ$ione cutis aut membranæ carneæ penetrare, tum præ- cipuè, quòd hanc operationem cuicunque <MARG>Quomodo auris ab$que dolore perfo- retur, & cu- tis, & cau$a huius.</MARG> libui$$et demandabat. Ergo ad tertium in- uentum confugi, quo pueri vti $olent, $cili- cet cùm cutim ab$que dolore digitis com- prehen$am brachij perforant acu, & car- neam auris prominentiam inferiorem prius attritam digitis. Attritione ip$a quatuor vi- dentur commoda haberi ad dolorem leuan- dum: raritas partis, per quam ab$que dolore acus præterlabitur: caliditas, quæ dolorem non permittit $entiri: vnde calida omnia acopa: & quoniam dolor, qui atterendo $u$- eitatur, dolorem punctionis leuat. Scriptum e$t enim, duorum dolorum, qui $ecundùm eandem partem fiunt, maior minorem ob$- curat. Sed hoc non $olum contingit, verum & minor maiorem, cum non ex eodem fue- rint genere. Denique è parte illa, quæ magis $entit, & e$t neruus, attritione $piritus exclu- ditur, $icque pars ea $en$u carere pote$t. Sed tamen in priore experimento cutis ip$a ne- <CB>que atterebatur, imò paululum $en$u dolo- ris retinebat, neque in $ummo hæ$it acus, $ed mu$culum tran$gre$$a e$t. Quid ergo? aliò ducenda ratio. Docet experimentum, $epo illitam acum dolorem penetrando non ex- citare, aut leuem: an for$an in lapide illo vis erat pinguior, aut adeò frigida, quæ $en$um omnem ac $anguinis fluxum prohiberet? <MARG>Fraus maxi- mi quæ$tus.</MARG> an illud proprium omninò huic lapidi, ve- lut & ferrugineo, quod ferrum (vt dixi) ad eas partes, quæ iuxta polos $unt, dirigatur? an for$an præcantationi locus. Sed quis dicat hoc commento quantum lucri liceat facere? aut quis po$$it excogitare? Multa hîc narra- mus, quæ parua videntur, & tamen $i ad v$um humanum conuertantur, magnam af- ferent vtilitatem, pleraque verò turpe lu- crum. Eadem arma $unt pro tuenda patria, & quibus latrones vtuntur ad peregrinos occidendos. Nam quis non diceret, non tan- ti e$$e habere fundum quingentorum iuge- rum, imò neque mille, quanti e$t $cire hanc tecnam? Idque o$tendit Alexander Vero- nen$is nuper Mediolani. Nam vulneratis ferro hac arte præ$tigio$o $eruis, tum pue- ris & tota pectoris carne transfo$$a, tum verò coxis, illí$que vulnere perterritis, ac nec cogitantibus, quod non dolerent (erant autem vulnera non ex acu, $ed gladiis præ- grandibus) oleo impo$ito, quod vel modi- cum $arcocollæ, aut thuris, aut aloës, aut al- terius cuiu$piam rei, quæ oleum non e$$e $implex o$tenderet, $tatim $anabantur. Sa- nabantur autem (vt dixi) ob vulneris præ$ti- gio$i naturam: & cùm nihil conferret oleum, omnis tamen vis $anationis in ip$um con- ferebatur. Quamobrem tanti vendebatur, quanti ille licitator æ$timaret. Facilè e$$et hoc vel na$uto cuique per$uadere, has præ- $tigias ac venefaciã ignoranti, quòd oleo illi tam repentè per$anarentur. Addebat in tam procliui mortalium lap$u alias vires, vtpo- te $edandi dolores, comitialem morbum de- pellendi, vermes occidendi, finiendi febres, quæ tum fides ip$a, tum ca$us, tum impo$i- ta illa medicamenta iuuabant. Amara enim pleraque & odorata multos po$$unt finire dolores, flatus di$cutere, coctionem iuuare, vermes occidere, $oluere lentas febres, & comitialibus prode$$e: hæc enim omnia in humore pituito$o, vt plurimùm, $edem ha- bent. Itaque medicamento$um hoc oleum, omnium opinione erat. Tantum verò ex eo vendebatur, & tanti æ$timabatur, vt $enos fermè aureos circulator ille indies collige- ret, præter id, quód ad ægros curandos non $ecus ac medicus qui$piam famo$i$$imus vo- cabatur. Indutus purpura, a$turcono gene- ro$o, multis comitatus famulis, $ycophantiæ fidem faciens, & lucri exuberantis terras circuibat. Neque minore potui$$et tantum impen$æ ferræ. At egregium illud oleum vulneribus aliis adhibitum cum ille abe$$et, prodebat dolum, nihilo aut certè valdè pa- rum melius oleo puro oliuarum: nam & pu- rum oleum, vt aliàs docuimus, vulnera re- centia $anare pote$t, quoniam (vt anteà di- ximus) non putre$cit. <P>Sed iam de his $atis dictum e$t, quemad- modum & de cau$is lapidis Herculei, quibus <PB N=477> <CB>ad boream ferrum dirigit, vel ad au$trum. Relinquere etiam aliquas dubitationes po- $teris licet. Nunc ad ferrugineum magnetem oratio ip$a retrahatur. Na$citur in Hi$pania & Ilua etiam in$ula, quæ inter Cy<*>num $eu Cor$icam, atque Italiam iacet. Elba nunc dicitur, pluribú$que aliis regionibus: $ed propinquioribus adduximus, vt manife$ti erroris arguantur, qui ob regiones ip$as, in quibus oritur ferrum, dirigi putant: neque enim regiones ip$æ vbi oritur hic lapis, re- $piciunt oras eas, quas ferrum magnete illi- tum, neque vna e$t tantùm regio, quæ illum ferat. E$t & $ub$tantia ferro ac pondere $i- milis, vt ma$culus qua$i dicatur. Porrò in his, quæ $en$u prædita $unt, ma$culus ad fœ- minam mouetur: $en$u enim trahitur. In his quæ $en$u carent, fœmina à ma$culo trahi- tur. Ob id igitur ferrum à magnete trahitur ac rapitur: mutuò tamen (vt dixi<I>)</I> feruntur alterum ad alterum. Sed cur nullum aliud metallum à lapide vllo alio trahitur? quo- niam nullum metallum adeò frigidum e$t, quemadmodum ferrum, neque for$an om- ninò e$$e non pote$t, vt metalla alia ab aliis trahantur lapidibus. Viribus celebrantur, $arcophagus, calamochus, halcyonium, pu- <MARG>Sarcophagus.</MARG> mex, $miris, tripolis. Sarcophagus qua$i car- nes edens, leuis, candidus, $ubcinereus, fria- bilis, in cuius $uperficie $umma velut ferina quædem leuis re$idet, in imo autem at- que intus vt venæ luteæ. Ex hoc antiqui $e- pulchra faciebant, quòd in quadraginta diebus corpora ip$a præter dentes ab$ume- rentur. <P>Eadem verò ratione calx viua in cryptas concameratas iniecta, $uperfu$a aqua, $i in ea cadauera $epeliantur, exedi $olent, tum verò à cadmia cum terra mixta: immodicè enim omne tenue atque $iccum, & quod vre- re pote$t, ab$umit, non $olùm carnes mor- tuorum, $ed etiam o$$a: atque non $olum mor- <MARG>E$charoticũ $ine dolore.</MARG> tuorum, $ed etiam viuentium: vnde fit e$cha- roticum ab$que dolore, facilè quod outem pertundit in horis 24. Si $ana e$t cutis, ip$um $olum corio circumdatum imponitur: $in au- tem $anies, vt in $uppurationibus $ube$t, lo- cus aceto acerrimo lauatur. Con$tat medi- camentum è tenore $apone, & calce viua tenui$$imè mi$tis, adeò vt in vnguenti mol- lis formam tran$eat. <P>Ergo eadem ratione $arcophagus confert, $i quid aliud doloribus podagricorum, hu- <MARG>Podagricorũ doloribus.</MARG> mores extenuando. Sed & acetum verum quantò acrius, eò magis vt dolore, ita & $en- $u priuat: nam euocant hæc quod intus e$t, & attenuat, & di$$oluit: ideò $trenuè $iccat. <MARG>Calamochus.</MARG> Calamochus $eu adarces, harundinum $pu- ma, in humidis ac palu$tribus locis circa ha- rundines, & cremia na$citur, in $iccitati- bus $apore $ub$al$o, viribus $arcophago non ab$imilis. Colos a$ij lapidis, fora- minibus plenus, calidi$$imus e$t, & acer- rimus. <MARG>Halcyo- nium.</MARG> <P>Huic $imile viribus, & forma ferè quod vocatur halcyonium, id e$t, maris $puma: & e$t copio$um, at in v$u. Videtur autem à ni- do auium deductum nomen, de quo dicemus inferius. Sed non $olùm nidum verùm maris recrementum quoddam vile hoc nomine <CB>appellamus: & vt in vniuer$um dicam, Hal- cyonium homonymum e$t. <P>Pumicem con$tat e$$e genus lapidis mol- <MARG>Pumex.</MARG> lioris, igne $ulphureo exu$ti, ac per auras de- lati. Prohibere dicitur mu$tum ne ferueat, & præ$umptum ebrietatem, $ed non ab$que iactura vehementi. <P>Smiris è genere e$t lapidum O$traco$o- <MARG>Smiris.</MARG> rum: atterit ænea rota, gemmas plera$que, & dentes mundat fricando. Porrò lapide, & fragmentis Ob$idianæ cælabant gemmas Romani. Quòd $i non $it Smiris Potus lapis, ignotum illis eum fui$$e nece$$e e$t. Te- nuium partium ac den$arum, $olidæque $ub- $tantiæ e$t Smiris, adeò vt ferrum poliat & exacuat: nitorémque illi, & chalybi addit. Nitor enim fit dera$a $uperficie, donec æqualis ac den$a reddatur. Quamobrem quædam nitent, quædam non. Nitent quæ- cunque dura, ac vt magis, & den$a. Itaque lapilli pretio$i magis metallis, & matalla li- gnis. Et inter lapides adamas, quòd $it duri$- $imus: inter metalla aurum, quòd $it den$i$- $imum: inter ligna ebenus, inter o$$a ebur, inter cornua buffali, ei$dem rationibus, & quæcunque his erunt den$iora ac duriora, magis $plendebunt. Additur ergo $plendor polita $uperficie, auróque ilito, quod aurum quantumuis tenue $it, $it $emper den$i$$i- mum. Quæ verò expoliunt, dura omnia at- que æqualia $unt: quod verò æquale e$t, idem tenue, vel ex tenuibus. Quamobrem exactiùs expolit $miride tripolis: hæc gleba <MARG>Tripolis.</MARG> ferruginea e$t croceo proximior, aut $i vis tener lapis: non ob duritiem, $ed ob tenui- tatem $ub$tantiæ. Multa autem videntur in his molliora, cùm dura $int. Quædam ex mollibus dura con$tant tenaci glutino, vt $i- lex: alia ex duris mollia, vt tripolis. <P>Fit & tartarum ex vini fæce, quod in de- <MARG>Tartarum.</MARG> tergendo compar non habet: ob id $ordida, & duris nata locis, & carnis excre$centia purgat, ac viuam carnem o$tendit. <P>Gyp$um terra candida, tenax, leuis, fin- <MARG>Gyp$um.</MARG> gendis operibus idonea, glutinans vlcera, & illius flos à pluribus talchum vocatur. Sunt <MARG>Talchum.</MARG> qui talchum lapidem alium a $peculari e$$e velint. Quicquid $it talchum, e$t $imile vitro $quamo$um, & per$picuum, ac qua$i $pecu- lare. Epotum talchum vnius auellanæ pon- dere, difficultati inte$tinorum mirum in modum prode$t. <P>Ex eodem genere lapis e$$e videtur cru- $taceus, coloris nigri, aureis di$tinctus v&ecedil;nis, ex quo tabulæ fiunt, quæ ex Norimberga deferuntur. Forma lapides in$ignes $unt ab$- que numero. Cau$a varietatis ea, quæ in herbis atque arboribus dicetur. <P>Trochites $triatus in plano: & in plani <MARG>Trochites.</MARG> medio punctus e$t, ex quo diriguntur $triæ: $ed planum illud leui tympano circumanbi- tur. In aceto po$itus non $ecùs ac A$troites mouetur $pontè. Entrochos verò ex multis Trochitis componitur: é$tque vis eius qua- lis partium ex quibus con$tat. <P>Pentacrinos quinque lilia refert, $tria- <MARG>Pentacrines.</MARG> tus lapis. <P>Encrinos è pluribus conftat Pentachrinis, <MARG>Encrinos. Belenites.</MARG> ruber lapis, nigro adna$cens. Sic Belenites forma e$t $agittæ, rimam habens intùs <PB N=478> <CB>$ecundùm longitudinem: alium continet la- pidem, qui aurea ei iungitur armatura. Cúmque ex his quidam paleas trahant, fru- $tra creditum e$t Lyncurios e$$e, cùm his na$- cantur locis, quibus procul $unt Lynces. <MARG>Conchites.</MARG> <P>Conchites conchæ $imilitudine, liris in- curuis, atque aurea decorus armatura. E$t & aliud Conchitis genus, marmorí$que $pe- cies, candida, mollitia, in qua conchyliorum te$tæ $emper inueniri $olent: olim nullibi ni$i apud Megaram vrbem, te$te Pau$ania. Atque hoc certum indicium, perfu$am an- teà mari regionem illam. Nam conchylio- rum te$tæ cùm diuturnæ $int, inter lapides ac $ub terra multis in locis lapide$cunt, for- ma retenta, $ub$tantia verò mutata. Cur ve- rò armaturis plerique muniantur aureis vel argenteis, cau$a e$t materia $al$edinis mini- mè expers: nitet enim $al: & ex pura qua- dam parte con$tant. Quæ verò ex conchiliis fiunt, è $al$a quadam parte con$tant: hæc ex- terius eiecta, immen$o loci frigore armatu- ram conficit, quoniam aquea pars $plendet. Quoniam verò aqueum benè immi$tum e$t terreo tenui, non ab$umitur. Sunt verò ho- rum quædam $agacis naturæ, & certum fi- nem $pectantis, quædam perennis mundi <MARG>O$tracis. Onychites. Ctenites- Strumbites.</MARG> argenta. O$tracis verò o$treis $imilis, vt $pe- cularis foditur. Sic onychites odoratis vn- guibus forma haud ab$imilis. Et Ctenites in pectinis effigiem $triatus. Strombites verò in cochleæ formam turbinatus, atque in acutum tendens. <MARG>Porphoroi- des. Myites. Rhonbytes.</MARG> <P>Porphyroides cinerei coloris, aculeis, pur- pureis in$tar armaturæ clauis $catens. Myi- tes mu$culo $imilis e$t, extremis tenuioribus, medio tumens. At rhombites duorum e$t generum: alius $quamis con$tat rhombi $i- militudinem habentibus, à quibus nomen accepit, hic candidus e$t: alius habet cylin- dri compre$$i figuram, verùm $triatus infrà, $upráque, adeò vt rhombi figuram refe- rant. <MARG>Pentagonus. Hexagonus.</MARG> <P>Pentagonus, hexagonú$que marginem habent, & in medio planitiem vt fritillus, in qua punctus e$t, à quo vt in trochitis ra- diis v$que ad extrema deferuntur. Omnes hos Hildesheimius Saxoniæ tractus mittit, detulítque ad Georgium Agricolam Vale- rius Cordus herbarum vir $cienti$$imus, quem $tudio varia di$cendi Romæ degen- tem, cùm Germanus e$$et, mors immatura præuenit, omnium eruditorum ac bonorum dolore. <P>Hic idem alios etiam detulit lapides, for- ma $ingulari ac mirabili: quemadmodum <MARG>Glo$$o petra. Selenites. Hy$terape- tra, lapis mi- ras.</MARG> glo$$opetram pici linguæ $imilem, Lunæ- bergi in alumino$is fodinis inuentam: & Se- leniten forma rena$centis in cornua lunæ: hic aurea modò, modò argentea, vel ada- mantina armatura integitur, inuenitúrque in Mariæburgo. Sicut in agro Treuiren$i hy$terapetra, quæ formam pudendi refert muliebris: nigérque hic e$t lapis, ac prædu- rus. Et iuxta Salphedam Truringiorum in puteo viginti orgiis profundo effo$$us lapis, qui ad vnguem pectoris humani integri for- mam referebat, cum co$tarum di$crimini- bus: erat tamen paulò pectore humano an- gu$tior. <CB><P>Detulit ille idem lapides colore con$pi- <MARG>Amochry$o</MARG> cuos. Amochry$um aurei coloris, $quamo- $um ex qua arena fit aurei coloris literis $ic- candis apta: expertus $um, $i in igne conti- neatur die vna tota, vberiorem arenæ co- piam reddere, ac meliorem, pulchriorémque. Sic & Armaturam: $quamo$us e$t & hic la- <MARG>Armatura.</MARG> pis, verùm coloris argentei, eidem v$ui, $i non alteri $altem aptus. Hieracites quoque <MARG>Hieracites.</MARG> $triis & colore pennas accipitris, aut perdi- cis imitatur. Et pyrau$tus, qui rutilus e$t co- <MARG>Pyrau$tus.</MARG> lore, aurea in$ignis armatura, cauus, nitens: vnde non $ecùs ac $peculum cauum Soli ex- po$itus, ignem accendit: in Hildesheimio tractu hic etiam ab illo inuentus e$t. Porrò de Alabandico, quòd diuer$as referat figuras <MARG>Alabandi- cus.</MARG> pictas, $atis e$t $cire. Diximus & de onyche, & lapidibus, qui in agro Veronen$i inue- niuntur: nam & in marmore quandoque re- gij capitis figura cum diademate vi$a e$t: at- que hæc (vt dixi<I>)</I> quandoque fortuitò, quan- doque ob naturam lapidis contingunt. Di- <MARG>Tabulæ $cri- ptoriæ.</MARG> ximus & de cru$taceis lapidibus, qui igni re- $i$tunt: & de $ilice, qui etiam aduer$us aquas re$i$tit, & ab ignibus liquatur, quódq; mon- tium cacumina ob ventos, & frigora fran- guntur, lapidum fru$tis decidentibus. Super- e$t, vt de nigris $ectilibus agamus, quorum in Italia copia maxima e$t, pretium nullum. Molles $unt, & fru$tis eiu$dem lapidis albæ lineæ in eis de$cribuntur. Lituram $ola $ali- ua facit. Nec diu tamen retinent, etiam$i non deleas. Vtiles meditationibus, $i non tam facilè frangerentur. Ob id tabulæ exco- gitatæ è tenui lino obducto gyp$o, ac $uper gyp$um vernice ($ic enim hoc liquoris ge- nus vocant) quæ flectuntur, nec franguntur: atramentúmque $criptorium recipiunt, diú- que retinent, nec remittunt ni$i madida $pongia: quod olim tabularum genus cogni- tum fui$$e credo, atque in v$u, ex Augu$ti ioco, quòd Aiax in $pongiam incubui$$et: quamuis frequens v$us e$$et ceræ ac $tyli pro epi$tolis ac medicationibus: æterna autem monumenta ære cælabantur. Alij nunc ta- <MARG>Ni lapides viuerent, gemmæ ar- te fieri po$- $ent.</MARG> bellis ex liguo ficus ac cinere o$$ium, quod antiquitus ex M. Marcelli elogio cognitum fui$$e per$picuum e$t, pro abacis vtuntur. Quòd verò animam lapidibus ine$$e nece$$e $it, hoc abundè $uperiùs demon$tratum e$t. Atque vtinam non ine$$et vita lapidibus, ni- hil enim prohiberet puluere è multis $ma- ragdis $epulto $ub terra, additóq; humore pel- lucido, magnam gemmam procreari. <P>Duplici autem modo augeri lapides, ex dictis intelligere po$$umus: vel quòd per venas materia accedat $emper, nutriatúrque lapis non $ecùs atque humo: vel quòd po- tentia tale $it, velut in generatione pulli ex ouo, fiat actu tale: nam $ucce$$ione dierum totus pullus ab$oluitur: partes autem in ma- teria eodem tempore cum magnitudine $ua fermè tota initium $umunt, vt prius candi- dum rube$cat, inde concre$cat in neruos, o$fa, membranas, ac talia. Nec etiam quòd in aqua de$cendant lapides, terrei dici me- rentur, $ed $ufficit concreto humido quan- tulacunque pars terræ ad de$cen$um. Pellu- cidi tamen omnes aquea $ub$tantia $unt, vel frigore concreti, quamobrem ab igne <PB N=479> <CB>di$$oluuntur. Silex autem non pellucet, quia terreus e$t: di$$oluitur tamen, quia frigore concreuit. At lapides opaci, quales plerique $unt, & qui in calcem vertuntur, nec frigo- re omninò concrenerunt, nec aquea $unt $ub$tantia: aut $i modò frigore concreue- runt, quoniam frigidi e$$e videntur, terræ multum, aquæ autem parum continent. Ma- nife$tum e$t igitur cry$tallum, quòd $it per- $picuus hic lapis, & facilè lique$cat, aquea $ub$tantia pura ac frigore concreta con- $i$tere. <MARG>Lapis qui percu$$us la- pillo imagi- nem $onæ ci- tharæ refert.</MARG> <P>Atque hæc clara quidem ratione con- $tant. Cæterùm aliqua $unt $ubtilioris ac ob$curioris contemplationis, vt propè ad miraculum accedere videantur. Quale illud e$t, quod Pau$anias refert, fui$$e in arce Me- garæ iuxta focum lapidem, qui percu$$us lapillo cithatæ plectro pul$atæ $onum re- ferret. Id $cio, quàm multi ridebunt me nu- gas, & etiam antiquas nugas, Plinij more referentem: $ed nos quòd hoc contigerit, quamuis locuplete te$te, non contendimus: quòd verò contigi$$e potuerit, quódque in po$terum contingere po$$it, non dubitamus. Illud potiùs diligenter perquirendum, quo- modo hoc fieri po$$it. Quòd verò natura, aut arte, nullum e$t di$crimen. Ab arte igitur, tanquam nobis notiore ac faciliore, $uma- mus exemplum. Cùm enim citharæ re$o- nent, ob id quòd lignum cauum e$t, & ca- uernis plenum, ac $pongio$um, atque multi- pliciter per anfractus diui$um, illud idem in lapide oportet excogitare. Vt verò tale e$$et, præter cauernas & cauitatem, metallicam materiam $ono aptam immi$tam fui$$e, ne- ce$$e fuit. Inter autem metalla $olùm & ma- ximè æs re$onat: nam cuprum diximus e$$e æs Cyprium. Fabulabatur igitur antiquitas illic Apollinem citharam repo$ui$$e. Sed e$t aliud o$tenti genus, quod non parum admi- rabatur antiquitas. Lapis erat in Olympia, qui adeò perterrebat equos, vt currus fran- gerent, & $e$$ores excuterent, aurigarum lo- cis ac minis contemptis: vnde lapidi nomen <MARG>Taraxippus lapis.</MARG> inditum Taraxippus, qua$i equorum con- turbator, & formido. Nec in eo veneficium, $iquidem ars nulla: $ed talis $pontè lapis, vt qui ruberet ac $plenderet flammæ in modum ingens, ex quo imago relucebat equorum: vnde illi vel ignem imaginati, vel propria $pecie decepti, vertebantur in fugam. Ignem enim maximè equi formidant. Succurrit me- moriæ, quod mihi contigerit propè iam triennio exacto. Eram Genuæ, cœnaueram apud illu$trem virum Franci$cum Duardum Cæ$areum quæ$torem, à cœna pluit imbres maximos: pileo, ocreis, gabanio, cùm mihi <CB>e$$em onero$us. Dat ille, vt e$t merè huma- nus, equos genero$os, con$cendimus: aderat autem mecum Ludouicus Ferrarius. Dum viam quandam tran$imus, $uccedunt nobis viri, faces ferentes: flabat ventus ab ea parte, & $cintillas ferebat ante nos, quamuis pro- cul: ob id exterritis equis tamen magno fuimus in periculo, vt iam vix contineri po$$ent ab his, qui nobi$cum erant $eruis, etiam arreptis frænis ne erigerentur. Et erat callis angu$tus laterum $tructura qua$i in fornicem procliuum, vt $i erecti fui$$ent, actum de nobis e$$et, præcipuè quòd ob plu- uias neque pedi$$e qui, nec equi $tare po- tui$$ent, quin laberentur. Et cum de his aliàs dixerimus, nunc $atis fuerit monui$$e, equos ignibus maximè terreri, atque ob id Tara- xippum non miraculo aliquo, $ed certa ra- tione illos in fugam compuli$$e. <P>Sed vt tandem metallicorum omnium narrationi finem imponam, docere operæ pretium e$t, quomodo veræ gemmæ à fal$is <MARG>Quomodo fal$æ gemmæ digno$ci fa- cilè po$$int.</MARG> dum in annulis latent digno$cantur. Docuit autem nos primo hoc Hieronymus Gueri- nus ab oculis gemmarius, de quo $uperius mentionem fecimus, demon$trationem au- tem nos addidimus. Annulo conuer$o angu- li, & latera in$piciantur, & videbuntur di- lutioris coloris: nam $it co- lor C, oculus D, anguli A & B, manife$tum e$t, quòd D non videbit A colore C, quia linea DC cadit in- fra punctum A. Et rur$us $i conuertatur annulus, idem continget. Quòd $i AB $u- <FIG> perficies vngui $upponatur, non videbitur color in angulis, $ed erit dilutior: refran- guntur enim radij potentes in vera gemma ex vnguis plano. <P>E$t & alia non leuis lucri $epla$ia, cùm <MARG>Margarita- rum adulte- ratio.</MARG> ex concha margaritarum pulcherrimi fin- guntur vniones. Adeò autem rectè fraus hæc $uccedit, quòd nec à gemmariis digno$- cuntur: color, $plendor, $ub$tantia, pon- dus re$pondent. Sunt qui etiam ex duobus fru$tis ob conchæ tenuitatem vniones con- ficiunt. <P>Dum hæc $criberem, lis agebatur de mar- garita 68. aureis empta à gemmario, quæ ex concha facta erat: pretium æ$timationis au- rei ducenti. Sperabant imponere Germanis aut Gallis, quòd ingenio, & arte minùs va- lere eos exi$timant: hos enim barbaros pu- tant: cùm nos veriùs $imus barbari: $iquidem magis barbarum e$t decipere, quàm decipi. Sed $atis de metallicis actum e$t: nunc au- tem ad plantas tran$eamus. <PB N=480> <FIG> <C>LIBER OCTAVVS.</C> <C>De Plantis.</C> <CB><P>NOBILIORES metallicis plantæ $unt, atque in his quæ- dam $en$us imago relucet. Etenim & odi$$e, & amare plantas, & membra habere functionibus opportuna, $atis clarum e$$e <MARG>Plantarum odium, & amicitia.</MARG> puto. Nam vitem oderunt olea, ficus, caules, atque adeò, vt frequentes $atæ apud eam vinum in vappam vertant: & cucumis oleam fugit, & vlmum diligit vitis. Sic Myrtus iuxta punicam malum con$ita, eam fructuo- $iorem reddit, ip$a odoratior, vtraque mi- rum in modum læta prouenit ac luxuriat. Vna tamen e$t cau$a generalis, cur plantæ quædam aliis $ibi vicinis pernicio$æ $int: nam cum Solis calore, & humido terræ lu- xurient, nece$$e e$t arborem omnem opacam noxiam e$$e aliis, tum etiam multifidæ radi- cis: nam multifida radice exhauritur humor vitalis, quo planta vicina atque imbellis ali debet: vmbra verò refrigerantur, & plantæ, & $olum, vt tabe$cere ob id ip$æ videantur arbores, aut herbæ, quæ vmbræ $ubiacent. Itaque nux noxia e$t vtroque vitio: con$ita habet enim folia, & multiplicem radicem: ficus verò prægrandia. Animaduerti dum hæc $criberem triticum iuxta $epem in agro natum, humile, aridum ac rarum, & mini- mè frutico$um fui$$e, cum $eps humilis, & rara orientem aut occidentem Solem, nec diu tamen, nec ex toto prohiberet. Ergo generalia hæc, alia quidem (vt diximus) propria. <MARG>Plantarum genera.</MARG> <P>Genera plantarum quatuor, arbores fru- tices, $uffrutices, herba. Arbor e$t, cuius truncus aut denuò, aut perpetuò vire$cit, & ad egregiam peruenit magnitudinem, vt pyrus. Frutex, cuius truncus manet, $ed non in iu$tam cre$cit magnitudinem, vt ro$a, & myrtus. Suffrutex, qui & ip$e manet trunco, $ed tamen herbarum magnitudinem non excedit, vt bru$cus. Herba, quæ caule caret, vt aizoum, id e$t, $emperuiua, & $aluia: vel caulem in $ingulos annos mutat, vt fœnicu- lus. Pote$t & quintum genus addi medium inter herbam, & fruticem, velut ruta: hæc enim arbore$cit quandoque, quandoque her- ba manet. Quòd etiam cauli contigit. Caulis verò maximè capitatus cre$cit in immen- $um, vt in Pannonia. Sed arte arbores, her- bæque tum fructus cre$cunt plurimùm, vt punica, & citonia, tum per$ica. Et ex oleribus quæcunque virent, etiam hyeme, in fruticem indu$tria tran$eunt. Sed nullum aptius ruta, vt de qua Io$ephus Hebræus $criptum reli- querit, vidi$$e $e in Machæro Iudææ rutam, quæ proceritate, & magnitudine nulla ficus planta e$$et inferior. Vidimus & nos in vi- ridario medici Mediolani rutam, quæ mul- <CB>torum annorum beneficio in arbu$tum tran- $ierat. Itaque manife$tum e$t, plantas, neq; ob magnitudinem, neque viuacitatem $pe- cie differre. Sed neque ob id, quòd folia ma- gnitudinem non eandem retineant, vel quòd huic perpetua, illi decidua $int, aut quòd flo- ris colos non vnus $it, aut quòd $terilis $it altera, reliqua fructum ferat. Ergo planta- <MARG>Differentia plantarum, in quibus con$tituta $it.</MARG> rum di$crimen ex quatuor rebus $umendum, quarum præcipua e$t facultas, $eu vis: vires enim à forma proueniunt: forma autem e$t, quæ $pecies ip$as di$tinguit. Fieri enim mul- tò minùs pote$t, vt $alix $it vitex, quàm vt a$inus $it bos, tamet$i $alix, ac vitex frondi- bus, & cortice $int $imiles. Nam vitex calida e$t, & $icca in tertio ordine. Indico e$t pri- mùm, quòd flatus di$cutiat, & quòd prima inter arbores floreat: cùm $alix humida $it ac frigida, $eróque floreat, & flatum gignat. Produnt etiam odores temperiem. Ergo quæ- cunque eiu$dem $peciei $unt, etiam $i alte- rum in India, reliquum in Scythia na$catur, ei$dem viribus præcipuis nece$$ariò partici- pant. Ideò ab$urdum e$t credere, ei$dem plantis diuer$as atq; contrarias vires ine$$e, vt diuer$is ea$dem, aliámque e$$e rationem plantarum, & animalium. Secunda di$crimi- nis ratio ab odore, tertia à $apore $umenda e$t: quarta verò, quæ & ip$a præcipua, à fi- gura foliorum, florum, fructus, $tipitis, corti- cis radicum, denique totius plantæ. Nam quod ad magnitudinem attinet quænam ar- bor cera$o procerior? Sunt tamen ex illis Ma- cedonicæ vocatæ, palma non altiores. Itaque dubitatio ea ce$$at, quæ olim de buglo$$o, & boragine habita e$t. Nam cum forma, & viribus, odore atque gu$tu penè pares $int, vtra$que $ub eadem $pecie collocari debere, palam e$t. Etenim cùm propter vires nomina illarum quæramus, palam e$t apud medicum illas eodem nomine dignas cen$eri debere, quæ ei$dem viribus præditæ $int: herbario non item, $ed iuxta figuræ rationem, me- dico verò non. Sed vbi iam hæc duo con- $en$erint, reliqua etiam ade$$e nece$$e e$t. Erga ip$a rerum natura potiùs, quàm Dio$- coridis verba $unt exploranda: is enim quanquam egregius fuerit in digno$cendis medicamentis, & diligenti$$imus in tractan- dis, & clari$$imus in explicandis, fuit tamen doctrinæ genere empiricus, di$ciplina verò miles, & cuius $cripta ad po$teros multis vitiis macula tran$ierint. Vnde tot illorum contentiones, vt iam pudeat incon$tan- tiæ. Exploranda $unt igitur medicamen- ta non à nominibus, aut magnitudine, vel colore, aut fœcunditate, aut his, quæ pro regionum varietate mutantur, $ed à vi- ribus atque figura, odoréque ac $apore. <PB N=481> <CB>Illa verò eiu$dem $peciei cen$enda, erunt, quæ in his conueniunt, diuer$arum, quæ di$$ident. Specie autem idem multis modis dicitur, alia quidem vltima, alia cuius rur- $us diuer$æ $unt differentiæ. His autem ca- rere, aut illis abundare, non e$t differentiæ $peciei, $ed locorum argumentum: quan- doquidem magis & minùs $peciem non va- <MARG>Fraxinus, lingua auis, & diptamus eiu$dem $pe- ciei.</MARG> riare certum $it. Vnde fraxinum & linguam auis, quam quidam fraxinellam vocant, & diptamum, quo vtimur, non antiquum il- lum Dio$coridis, $ed neque Virgilij, de quo ille: <Q><I>Diptamum genitrix Cretæa carpit ab Ida,<LB> Puberibus caulem foliis & flore comantem<LB> Purpureo.——<LB></I></Q> <P>Verùm ( vt dixi ) hunc no$trum, eiu$dem $peciei e$$e non dubito: $iquidem vires eæ- dem, & forma. Sed fraxinus arbor e$t, fra- xinella arbu$tum, diptamus herba, omnes immodicæ $iccitatis plantæ, & ob id $er- pentibus inimicæ, & vermibus admodum lethiferæ. <P>Fraxinus verò vt robu$tior, etiam vm- bra $ola $erpentes abigere fertur. Extenuant <MARG>Sanctij Regis Hi$pania- rum hi$toria.</MARG> & ob id omnes præter modum. Vnde re- ferunt Sanctium Hi$paniarum Regem, cùm adeò obe$us e$$et, vt neque equita- re, neque manus circumuertere commodè po$$et, tædio qua$i vitæ aduoca$$e medi- cum egregium à rege quodam Africæ, cu- ratúmque $emine herbæ, quam exi$timo fui$$e linguam auis: $ed $eu veneno adie- cto, $eu mutata ex contrario contemperie, corporis, breui obiit. Itaque extenuare im- modicè omnia hæc genera con$tat, cùm $plenem ab$umant: digerunt enim vehe- menter quæcunque attenuarint. Hoc autem obe$orum iure merito medicamentum opti- mum e$t. Sed dices: Non regio his e$t cau$a paruitatis, quandoquidem omnia hæc genera in eadem regione reperian- tur? Verum non ex $ola regione hæc con- tingunt, cùm cera$iorum Macedoniorum plantæ primùm in ea regione originem duxerint: inde tran$latæ, eandem paruita- tem retinent. Idem contingit in fraxini $peciebus, & $abina, cupre$$o, atque $an- tonica. <P>Extenuantur etiam arbores alimentis, ve- lut & canes, quos è magnis $ubtracto alimen- to in mediocres, & horum prolem in par- uos, atque ex his in minimos mutamus. Nec aliud magis norunt mulieres. Eadem igi- tur ratio in plantis, quas ex alio loco, $eu regione, $eu montibus atque arido $o- lo agre$tes, & tenues tran$plantamus, qua- $i noui generis arbores, aut herbas. At di- ces: Non omnia quæ conueniunt forma, viribus, odore, atque $apore, eiu$dem $unt $peciei? Namque $alix, & vitex folia, & truncum ac corticem habent $imillima: item odorem grauem ambæ, ambæ amaræ, ambæ infructuo$æ, ambæ viros effœminant, & $teriles reddunt. Sed vitex quia calida, & $icca, $alix quia humida, & frigida, hoc faciunt. Amarus $apor, & odoris grauitas non $unt $imilia, $ed diuer$æ ratione in vtri$que hæc fiunt. Salix quoque lachry- mam mittit, licet concretam, & pappos <CB>po$tquam floruerit: quorum vtroque vitex omninò caret. Pappus autem fit humido <MARG>Pappus vnde fiat.</MARG> putre$cente, vel ob tenuitatem, vt in car- dis: vel ob frigus, vt in $oncho, & $alice. Parte autem ea, quà per aëra fertur, eadem ventos, & tempe$tates prænunciare $olet. E$t autem pulmoni ac $piritui inimicus pap- pus. Sed redeo ad plantarum differentias: hæ non ex florum colore, vt dixi, $ed aliis cau$is $umendæ $unt: Iu$it enim natura mi- rum in modum in florum coloribus. Sunt <MARG>Florum co- lores.</MARG> alibi, vt cucurbitæ, lilij: & arborum mul- tarum, velut pyri, cotonij, fraxini: ru- bei, vt amaranthi: punicei, vt mali puni- cæ, & papaueris eius, quod inter $egetes, vt in maceriis murorum na$citur: ita enim vocatur, et$i papauer non $it. Iris cæru- leos fert, crocus croceos, & calendula vo- cata herba, quæ etiam in extremis frigori- bus floret, vnde nomen, quòd $ingulis ca- lendis floreat, $ump$it. Aureum fert cheli- donia, mi$tum malua, & diptamus ille, de quo nuper verba fecimus. Varios in flori- bus colores edunt ro$æ primùm, inde vio- læ, & garyophyli vocati, tum ia$emin, & helleborus: ille enim & albos, & virides, & puniceos ferre $olet. Sed admirabitur qui$piam, cur cum tam variè in floribus na- tura lu$erit, neque virides tamen, neque nigros flores produxerit? Sed de viridibus parua quæ$tio e$t: nam $alix, & vitis flores <MARG>Flores cur virides, net nigri.</MARG> habent virides, hos ob $imilitudinem, quam cum foliis habent, dedignamur qua$i flores appellare, cùm tamen vitium floribus tam egregius fructus $uccedat. Verùm de nigris altior e$t contemplatio. An quòd nigri $int aliqui? Sed $i $unt, cùm rari$$imi $int, ad- huc dubitatio manet. An $plendor copio$us, qui in floribus e$t, nigrum cæruleum e$$e o$tendit? Vel quia nigrum in cra$$a $ub- $tantia nece$$ariò e$t, omnis autem flos è tenui$$imo $uæ plantæ $ucco fit? Sed cùm omnium plantarum differentiæ, qua$i nu- mero careant, no$tri propo$iti non e$t de his diffusè tractare, velut de metallicis fe- cimus: nam ob$curiora tantùm, non quæ $ubiiciuntur oculis, attingere de$tinauimus: ob hoc breui$$ima plantarum, & anima- lium hi$toria erit. Aliæ igitur plantæ vr- <MARG>Plantarum differentiæ.</MARG> banæ $unt, aliæ $ylue$tres, aliæ in mari, aliæ in fluminibus, aliæ in ripa, quædam in paludibus, aliæ inter $axa, aliæ medio- cri terra, aliæ et$i raræ, inter arenas na- $cuntur. Sunt & quæ in puteis, vt lichen: quæ in nemoribus, quæ in aprico proue- niunt. Quædam etiam peregrinæ tantùm, vt Garyophylum, & ca$$ia, & agallochum. Creditum e$t & de terebintho & lenti$co, quanquam in Italia tamen inueniantur. Sunt rur$us fructiferæ, $teriles, & quæ carent ra- dice, & quæ foliis, & aliæ ramis, aliæ flo- re. Et quæ vix vnum ex his habent, vt tube- ra fungi polytrichum. Sunt & benè odora- tæ, & malè olentes, & nihil olentes. Item quæ $emper frondent, quæ amittunt folia? aliæ item raræ, aliæ den$æ, vt cupre$$us: aliæ & patulæ, vt lotos, & fagus. Sunt & $ubli- mes, & humiles, enodes & nodo$æ, vt arun- do: $olidœ quædam, vt $ancti ligni arbos: quæ- <MARG>Modi quib<*> proueniunt.</MARG> dam penitùs inanes, vt calamus: quædam <PB N=482> <CB>mediæ, vt $ambucus. Sunt & quæ $pontè proueniunt, & quæ $eruntur, & quæ in- $itione aut $urculis defo$$is, vt $alix, & vitis: vel alieno $emine. Hærent quædam, vt hedera: aliæ inna$cuntur, vt vi$cum: aliæ repunt, vt chamæci$$os: aliæ terræ ad- <MARG>Plantæ aër&etilde; vitlantes.</MARG> na$cuntur, vt mu$chus, & lichen. Sed mu$- chus etiam arboribus hæret, & aquis. Sunt & $alubres, & noxiæ: nam taxus, nux, cau- les, & $abina, & $partum ac lipum, & ge- neraliter omnia malè olentia, vt bombyces, & cuniculi, & his magis $ues, aërem vitiant. In quibu$dam e$t videre $exum, vt in quer- eu, & robore, ac ilice: in quibu$dam nequa- quam, velut oleis ac vitibus. Quædam propriam quandam habent $ub$tan<*>am, vt palma. Quædam fructus habent hærentes ramis, quædam $iliquo, quædam tegmi- ne alio, vt ca$tanea, inclu$os: quædam pediculo annexos, vt cera$a. Quædam non ni$i certis region bus inueniuntur, aliæ au- <MARG>Rubus, & fi- lix arguunt a$peram hyemem.</MARG> tem pa$$im. Nam buxus, rebus, & filix, frigido cœlo, atque eò vbi $æuiat hyems, $pontè, meliú$que proueniunt: de rubo mo- ra ferente loquor, ideò argumenta $unt frigidæ prouinciæ, vt triticum temperatæ: <MARG>Cur aroma- ta $olum in calidi$$imis regionibus.</MARG> & odorata vehementer, quæ aromata Græ- ci vocant, calidæ. Nam vehementer cali- da $emina in frigido aëre, cùm tenui$$imæ $int $ub$tantiæ, adole$cere nequeunt. Nec natura ab$que aëris auxilio adeò pote$t fructuum $ub$tantiam concoquere, $iccare & attenuare: pote$t hoc tamen in radici- bus. <MARG>Plantarum partes.</MARG> <P>Porrò plantarum partes $unt, radix, truncus, rami, folia, fructus, pediculi, vm- bellæ, acini, $emina, flores, lanugo, lig- num, cortex, neruus, membrana, vena, matrix, $eu medulla, humor, lachryma, nodus, & alia multa: his igitur atque aliis cau$is arbores, & herbæ inuicem diffe- runt. <MARG>Tenuitatis ratio in ar- boribus. Lib. 1. de plantar. cau. cap. 1.</MARG> <P>Ergo tenuiores $unt arbores: primò quæ- cunque fronde perpetua circumue$tiuntur, vt quæ calidiores $int ac $icciores, vel Theo- phra$to te$te, velut palma, oliua, cedrus, myrtus. Hæc tamen ratio haud in herbis con$tat, cùm $emperuiuum cra$$ioris $ub- ftantiæ $it, & tamen hyeme folia reti- neat: in vtri$que tamen, & agre$tes dome- $ticis, & odoratæ olentibus grauiter, aut omninò nihil olentibus, $unt tenuiores. Similiter, $i in montibus na$cantur: vnde <MARG>Cur radices plerunque odoratæ.</MARG> hæ omnes à medicis præferuntur. Sed cur radices frequentiùs cæteris partibus, flori- bus duntaxat exceptis, odoratiores? ve- lut in $anamunda. At cau$a e$t, quoniam in radicibus melior concoctio perficitur. Olent autem benè, quæcunque humidum benè concoctum habent, tale enim tenui$- <MARG>Cur flores omnes fermè benè olent.</MARG> fimum e$t ac den$i$$imum eft. Quocirca flo- res omnes fermè benè olent, quoniam te- nui$$imus e$t humor, ac admodum exi- guus, qui in eis continetur, vnde facilli- mè concoquitur. Sed vt facillimè conco- quitur, ita etiam eadem cau$a faciliùs pe- rit: manet in radicibus, & truncis, ve- lut a$palatho, $anthalum nos vocamus: nam terreæ $ub$tantiæ firmiter tenuis illa humidi concocti $ubftantiæ hæret. Itaque <CB>pueris quibu$dam, & iuuenibus, etiam benè olere aliquando non fru$trà $piritum <MARG>Pueris & iu uenibus $pi- ritus benè olere pote$t, non $enibus, nec intempe- ratis.</MARG> perperàm po$$e $enibus aut intemperatis creditum e$t: nam in pueris humidum te- nue, in iuuenibus modicum à magno calore optimè, benè pote$t concoqui. Senibus ca- loris paruitatis, intemperatis certè humidi qualitas ob$tat, quò minùs perfecta con- coctio po$$it ab$olui. Atque ea ratione re- ferunt quidam Alexandro $piritum olim <MARG>Alexandro $piritum be- nè olentem fui$$e.</MARG> $uauem fui$$e, quòd corpus $iccius haberet, & colorem vehementi$$imum: quamobrem multis diebus inter $ummos calores cada- uer illius ab$que odore tetro $eruatum e$t: quanquam non negauerim aut arte $erua- tum, aut veneni eadem vi, qua etiam extin- ctus fui$$e creditur. <P>Verùm vt ad partes plantarum redeam, <MARG>Partes plan- tarũ, & ani- malium $ibi inuicem $i- miles. Radicum partes.</MARG> quæ animalibus $ingulæ ac illorum par- tibus re$pondent: radices ventri vt exi$ti- mat Theophra$tus, nos tamen potiùs ori illas a$$imilamus, caudicis verò, & trunci partem imam, ventri, folia pilis, cortex corio ac cuti, lignum o$$ibus: venæ venis, ac nerui arborum, & herbarum, his qui verò $unt in animalibus: vi$ceribus anima- lium in quibu$dam matrix, quæ $ine matric<*> viuere nequeunt: in aliis autem, vt $alice, quarum vita e$t in cortice, cortex non ma- trix, imò in $alicibus matricis pinguedinis loco habenda: oua floribus, $emen $emini, extremitates autem animalium, ramis: fru- ctus ip$e $anguinem men$truum refert, cui includitur plerunque $emen. Sunt verò & partium partes dignæ con$ideratione, ve- lut radicis: ip$ius enim e$t ligno$a media, ex qua plerunque planta germinat. Ea ma- ioribus ob id viribus prædita e$t. Vnde $i ex allio auferatur, neque adeò quod relinqui- tur acre e$t, nec tam malè olet, videtúr- que minùs certè $ucco$a. Secunda e$t tuni- ca, quæ tenuis e$t admodum: tertia verò, ip$um pericarpium: quarta, tunica exterior pericarpium circundans. Pericarpium voco non propriè, cùm tamen dicatur de eo, quod $emen in fructu, imo fructum cir- cundat, $ed quod lignum in radice $eminis loco ambit. Vnde in decoctis malè faciunt <MARG>Decocta ex ligno$a parte fieri debent.</MARG> medici, qui ligneam partem abiiciunt, cùm $it omnium præ$tanti$$ima: quod enim ger- men effundit, hoc $olùm habet vires, quia $olùm vixit. Ideò ligno$a pars, aut $ola, aut maximè medicamento$a e$t: pullulat enim $olùm quod viuit, atque ea parte, qua viuit. In cichorea autem ac $imilibus, fo- lia quædam etiam è cortice germinant, $ed $emen, & flos maximè è ligno. Ergo vt folia $tipiti, ita cortex ligno: vtrunque enim tutelæ gratia. Mutatur autem ima parte $uc- cus in radicem, media nutritur radix, $u- prema quod radicis e$t in germen. Opti- <MARG>Florum partes.</MARG> ma igitur $uprema radicis pars, & à terræ naturæ magis aliena. Similiter & in flo- ribus: e$t enim $olium floris, quod $em- per nitet, & in omnibus, quoniam ex te- nui$$ima $ub$tantia con$tat: & calix $eu va- ginulæ, quibus flos continetur: & $emen, cuius cau$a flos factus e$t, $icut illud genera- tionis, & pediculus, in quo omnia hæc im- plantantur. Quærendum e$t igitur for$an, cur <PB N=483> <CB>floribus omnibus calix ad$it? Sed non A- <MARG>Apollinis flos. Cur calix floribus.</MARG> pollinis flori, hic nanque calice caret, & croceus e$t, $enis in eo foliis: $ub vtroque crepu$culo clauditur<*> meridie totus patet. Sunt qui dicant nocte media arctè con$trin- gi, vt $int velut erraticis in paruo circulo mutationes quatuor, geminæ, quæ ad cre- pu$cula, mediæ & inuicem $imiles, reliquæ contrariæ. Vnus caulis, vnus flos, bulbo$a radix, folia velut ari. Vidimus hunc apud Gulielmum Caulium nobilem Gallum. Cæ- terùm cur plerique flores calicem habeant, ratio e$t, quoniam antequam perficiantur, à $ole tenuis florum $ub$tantia di$$iparetur. <MARG>Flores cur nece$$arij.</MARG> Quocirca Apollinis cra$$æ $ub$tantiæ nece$- $ariò e$t, ac qua$i folium. Sed colore ( vt dixi ) & $emine medio multùm à folio dif- fert. Flos enim fructus cau$a, imò potiùs $eminis. Sed cur $eminis? Videtur autem $emen ex terrea parte concocta e$$e, aliter neque in illo vis genitalis e$$e po$$et, nec con$eruari. Omni autem terreo, vt coale$- cat humidi tenuioris aliquid ine$$e e$t. Hu- midum autem, præ$ertim $i totum conti- neatur, impedit & genitalem vim, & con- $eruationem. Cùm verò $it in eo, quod concoquitur, & celeriùs ob $ub$tantiæ te- nuitatem concoquatur, fructus omnes ali- quis flos antecedet. Priùs ergo $emen ge- neratur, quàm flos, $i quidem illius gra- <MARG>Quæ plantæ ex toto odo- ratæ.</MARG> tia, $ed tardiùs ab$oluitur. Neque verò cre- dendum e$t, odoratas plantas inodores flo- res $emper mittere: nam quædam olent om- ni parte, vt nardus, medica malus, in qua folia, flores, fructus præcipuè olent opti- mè, nec reliqua odoris $unt expertia. Sunt autem medicæ mali plures $pecies, not<*>$$i- <MARG>Mali medi- cæ $pecies.</MARG> mæ autem quinque. Prima quidem, quæ propriè medica malus dicitur, prægrandis fructus & humani capitis magnitudinem per$æpè $uperans etiam in Italia. Secunda vocatur arantium, $eu deducta appellatio- ne corrupta ab aurantio, quòd aurei colo- ris cortex $it, $eu ab Arantia Corinthia- cæ regionis vrbe iuxta A$opum flumen. Tertia limunium, quòd in eo genere $uc- cum habet acidi$$imum, adeò vt illius con- tactu dentes $tupeant. Quarta limuniata, ex malo medica primæ $peciei, & limunio per in$itionem commi$ta, cuius odor, & $apor iucundi$$imus e$t. Quinta Adami malus vocatur, quòd $ingula poma mor- $us imaginem in cortice retineant. Quòd verò eiu$dem $peciei $int hæc omnia, pri- mùm quidem partes oftendunt, quæ om- nibus eædem numero $unt, cortex, caro, $uccus, tunicæ, ac $emen. Planta omni- bus etiam $pino$a, perpetua fronde virens, tota redolens: fructus aureus omnibus: $ed in citrio dilutior color ob magnitudinem, in luminio autem ob frigiditatem. Tran- $eunt etiam in$itione mutua altera in alte- ram, & ligna in frondes, & flores adeò $i- miles, vt non ni$i à peritis $ine fructu al- tera ab altera $ecernatur. Sunt & vires omnibus eædem, & $apor acidus omnibus communis e$t. Diu quoque $eruari fructum, $eróque mature$cere, omnibus conuenit. Lædi quoque ab eiu$dem cau$is omnibus contingit, $cilicet frigore. Seruantur, & <CB>vnà omnes vbique, modò calor non de$iit. Vnde magno orbi beneficio non $olum in Europa, & A$ia ac Africa, $ed etiam tota in Æthiopia, Indiáque $ingulæ hæ $pecies inueniuntur: nec vllus tam communis in or- be fructus, neque adeò frequens. Nomen etiam ip$um vnicum mali medicæ, docet vnam fui$$e olim arborem. Nam neque arantium, aut limunium. Latinæ voces $unt, nec Græci ip$i horum nominum loco quicquam habent. Con$tat igitur pro re- gionum, & artis varietate, tum $apori gra- tia, nominum di$crimina inuenta, non ab antiquis, $ed parùm ante nos. Nam Adami pomum in$itione ex citro, arantióque con- $tat, arte mor$um æmulante, inde propa- gatum, vt docebimus inferiùs. Vi$um e$t enim memoria primi parentis vile pomum iam abundantia factum, carius vendi po$$e. Sed malè quidem technam, quicunque il- le fuit, excogitauit, in tam in$uaui fructu tantùm mulieris incontinentiæ exprimens. At dices: Arantij cortex in$uauis valde e$t, citrij $uauis: caro quoque citrio cra$$i$$ima, arantio propè nulla. Sed à regionibus di$- crimina $umpta fuêre: calidior enim & $ic- cior, & agre$tis magis arantij fructus, ma- lus autem medica, qua$i dome$tica plan- ta, vt arantij $ylue$tris. Propagantur au- tem vtræque, & ei$dem modis. Odorati$- <MARG>Quæ plant<*> maximè odoratæ.</MARG> $imæ plantarum, quod $ciam ( nam dies no- ua $emper afferre $olet ) $unt agallochum, $eu xyloaloës, cinamomum, a$palathum, nardus, la$er, & crocus. Piper & zingiber et$i $int calidi$$ima, parùm tamen olent. Arbores tenuioris $ub$tantiæ $unt herbis, <MARG>Arbores her- bis plerunq; tenuioris $ub$tantiæ. $unt.</MARG> $ed & den$iores: nam temporis longitu- do vim Solis adiuuat, vnde concocta te- nuiora redduntur, & den$iora: arbores enim diu viuunt, herbæ pereunt citò. Quæ etiam benè olent ex herbis, odorem ni$i in radicibus ob tenuitatem diu retine- re nequeunt, & quæ retinent, vt nardus, ad arbu$culas potiùs, quàm herbas debent referri. Sed tamen egregiæ tenuitatis e$t $iliqua$trum, $eu piperitis, aut occiden- tale piper. Herba e$t caule longo, & qua- <MARG>Siliqua- $trum.</MARG> $i rubro, crebris geniculis, foliis lau- ri, floribus candidis, radice vnica $ub- alba, capillamentis fibrata, $iliquis ob- longis, magnis ac rubentibus admodum vt purpura, cum non leui $plendore, vt virulentum quid referant, $emine intùs flaue$cente, molli: adeò acri, vt longè piper $uperet, vnde in vltimo caliditatis, ac $iccitatis, tùm tenuitatis con$i$tere ne- ce$$e e$t. Acrius etiam vrget, dum imma- tura e$t $iliqua, & ip$e cortex $iliquæ: vn- de tamet$i in v$um venerit, & Hi$panio- la in$ula orbis alterius in no$trum aduecta anno 1493. veneni haud e$t expers. Ve- <MARG>Veneno$æ plantæ qua $unt.</MARG> nenum enim plantæ plerunque retinent, aut natura, aut ca$u: $ed natura in his po- tentior e$t. Natura pernitio$æ $unt, quæ odorem habent graui$$imum, aut $apo- rem, qui ferri non po$$it, qualem huic $i- liqua$tro e$$e diximus: aut quæ $uccum non viridem emittunt, vt tithymalorum ge- nera omnia. Sed & ficus lac exedens mittit, & lactuca cùm ob $enium immodicè <PB N=484> <CB>frigida eua$erit. Nam cùm $uccus ad alie- <MARG>Lac in plan- tis cur.</MARG> num transfertur colorem à viridi, nece$$e e$t, vt vel ab immodica frigiditate, aut $ic- citate, aut putredine corrumpatur. Frigidi- tas enim opus caloris impedit: $iccitas verò, ne mutetur, quod concoquitur, facit. Vn- de $icca priùs ac potiùs vruntur, quàm con- coquantur: putredo verò, quod iam fa- ctum e$t, euertit. Candidus quidem ex omnibus his colos in $uccis fit, à quibus etiam croceus, $ed non à frigiditate: $icut & niger, $ed non ob putredinem. Quam- obrem omnis color $ucci in plantis, viri- di excepto, veneno$æ qualitatis e$t argu- mentum. <MARG>Lac planta- rum cur te- nax. Vi$ci compo- $itio.</MARG> <P>Sed cur omne plantarum lac admodum tenax? Quoniam vi$cidum fit, quoties ca- lor in humidum tenue ac pingue terreo mi- $tum plus iu$to egerit. Itaque ex planta- rum radicibus, quæ lac emittunt, fit vi$- cum: lac enim <I>(</I> vt dixi ) plantarum tenax e$t. Mi$centur autem $uccus radicis plantæ lac ferentis cum laricis lachryma, & Græ- ca pix cum olei modico: & tandiu $imul co- quuntur, donec di$trahendo non frangatur. Re$i$tit hoc aquæ, quia oleum prohibet, ne aqua illi hæreat, aut mi$ceatur: Gigni- tur autem vi$cum in radice è lacte putrefa- cto, velut & lac in plantis è $itu quodam $uc- ci, vnde in lactucis, & cichorea, & ob hu- midi abundantiam in ficu. Indicio e$t, quòd vbi vi$cum generatur in radice, generantur & vermes. Plantæ plures generant ex his, $ed præcipua quæ florem candidum profert, <MARG>E$ca ex tu$- $ilagine.</MARG> & po$tquam effloruerit pappos. Sunt & quæ in radicibus generant alia, velut tu$$ilago lanam, ex qua optima fit e$ca. Et alia co- lores gignunt: nihil enim prohibet multa $ub terra generari, cùm $uper terram nemo admiretur: terra enim parens omnium. Quæ- cunque tamen $ub terra gignuntur ad $uc- cos pertinentia: clariora euadunt in germi- ne: vnde tithymalus album <I>(</I> vt dixi ) $uc- cum, chelidonia verò croceum emittit: Sunt & quæ $plendeant, vt ranunculorum $pecies omnes, & præcipuè aconitum, quod maxi- mè exitiale e$t: nam $plendor ille ob immo- dicam prouenit $iccitatem. Ca$u verò natæ plantæ in metallorum fodinis, aut iuxta cu- bicula $erpentum, & quæ iuxta æs aut fer- rum rubigine ob$itum adoleuerint, & in paludibus, $tagnis; cloacis, ac $epulchris. <MARG>Malum $pi- no$um.</MARG> Fungi etiam iuxta oleas. Malè & grauiter olent $olani omnes $pecies. Ne$cio $tramo- niam, $eu malum $pino$um, ac inter $olani $pecies adnumerem, certè folia $uccum ni- gri papaueris olent: ip$a verò poma cocta $i edantur, præ$entem in$aniam, ac ridicu- lam qua$i excitant. Herba e$t radice mul- tifida, ferruginea, caule digitali, & cra$- $iore etiam longè, qua$i rotundo, folio am- plo, ex aduer$a parte $ubnigro: dome$tica viridi flaue$cente, oblongo, molli, tenui qua$i ad vitis in$tar: flores candidi è vagi- nis prodeuntes calathi modo, $uaue olentes liliaceum. Sed nulla certior nota, quàm po- morum, quæ Armeniaca æquant magnitu- <MARG>Plantæ quæ- tlam forma vires pro- dunt.</MARG> dine, & forma, cæterùm viridia ac $pino- $a: intùs complentur $emine ferruginei co- loris, magnitudine erui. Sunt autem quæ- <CB>dam, quæ figura ip$a vires produnt: velut echij $emen, quod capiti $erpentis $imile e$t, aduer$us etiam venena viperarum præ- $tanti$$imum auxilium præbet: & napelli flores antequàm aperiantur, capitis humani mortui $eu potiùs caluariæ effigiem præbent: etenim radix ip$a lethifera admodum e$t. An hoc quidem ca$u, an ratione quadam natu- rali con$tat? an melior aliqua mens hoc præ- $titit? Nam & in animalibus hoc idem mani- fe$tum: $iquidem canes norunt herbam, quæ illis vomitum cit: & capræ diptamum Cre- ten$e, te$te Virgilio: <Q><I>——Non illa feris incognita capris<LB> Gramina, cum tergo volucres hæsêre $agittæ.<LB></I></Q> <P>A$ini quoque $i quando atra bile labora- uorint, edunt a$plenum, $pleni$que tumo- rem finiunt. Feruntur & hirundines cheli- doniam agno$cere, & vires illius experiri reparatis oculis. Eadem ratione cardueles eu<*> fragiam, viperæ fœniculum reparandi vi$us cau$a norunt. Sæpè enim cardueles matuti- nis horis vi$i $unt oculos eufragiæ affricare. Plura $unt huius rei exempla. Sed in proui- dentiam referre cuncta, ab$urdum, cùm ca- $u pleraque contingant: ab$urdius autem, ni- hil: non enim ef$et prouidentia. Quæ igitur prouidentia fiant, & quæ non, alibi di$$e- remus. <P>Verùm his relictis ad olentes plantas re- <MARG>Lazer ex quo Belzoi.</MARG> deamus, eá$que quæ potiùs v$ui $unt, quàm iacturæ: Ergo La$eri primo tanta iucundi- tas ac illius floribus, vt cogantur, Ariano te$te, pecus incolæ arcere, ne di$rumpatur. <MARG>Lib. 3. de ge- $tis Alexan- dri.</MARG> Na$citur in Paropani$o monte, quamvis Macedones iactarent in Cauca$o eum vidi$- $e. Caulem habet ferulæ $imilem, folia Apij, $emen latum, qua$i foliaceum, radi- cem nigram. Affinem $uccum habemus Belzoi, $ed non eundem: nam præter id, quod nec tenuis, aut calidus $it, aut acris, in $ummo ex arbore etiam oritur. Vnde Vertomanus erroris cau$am dedit. Simili <MARG>Xyloaloes.</MARG> fermè di$crimine ferunt lignum e$$e aloën vocatum, hoc no$tro, quod ad nos defer- tur longè fragrantius. Sunt enim illius tria genera: optimum quod colampat dicitur, adeò fragrans, vt in manu detentum om- nem alium odorem ob$curet: huius rei cau- $a ad nos non vehitur. Na$citur enim in Taprobana in$ula, quæ no$tra ætate Suma- tra, tùm ab incolis, tùm a Lu$itanis dici- tur, vbi præter opes egregias luxus etiam prohibet, ne thymiamata pretio$iora ad nos deferantur. Hoc illud e$$e exi$timo, quod accen$um, in lachrymam totum ver- titur, licet lignum $it. Idque nobis $pectan- tibus o$tendit Gulielmus Ca$anatus Be$un- tinus medicus. Secundum quod in aqua mergitur, vt buxus, lignum $anctum, li- cet leue, cùm robur innater, aëris enim ex- pers e$t. Meminit huius experimenti D. Era$mus, & nos periculum fecimus illius. Huius quàm primi maior copia e$t, minor tamen, quàm vili$$im; Hoc e$t, quod neque $oluitur in lachrymam ab igne, nec in aquam de$cendit: $ed tamen dum flagrat, fragrat mirum in modum: quapropter cùm inter odorata odore præ$tet, medica ratione inter <PB N=485> <CB>aromata meritò mirantur. Iam loco agal- <MARG>Oliua$<*> Rhodius.</MARG> lochi diu vendiderunt olea$trum. Hic enim Rhodonatus, $eu regionis natura, $eu quòd planta $it alterius generis, colore re- fert agallochum: nec videtur omninò odo- ris expers, $uauiter enim, $ed parum olet. Videtur autem hoc haud difficilè, cùm rara ligna à calore proprio meliùs concoquantur. Odor autem bonus, e$t humidi benè conco- cti exhalatio. <MARG>Ligna cur prona ad $u- perfici&etilde; aquæ maneant non recta.</MARG> <P>Sed cur ligna in aqua non erecta ad per- pendiculum manent, $ed prona ac aquæ $u- perficiei æquidi$tantia, qunm tamen ex al- tis locis præcipitantur, de$cendunt in aëre altero capite ac rectè? Cau$a e$t, quòd $o- let è capite altero præcipitari, vnde in aëre ob temporis breuitatem & impetum non pote$t $e conuertere: at in aqua quum ob illlus cra$$itiem lentè de$cendat, caput reli- quum ligni, & ip$um petit fundum, vnde in aqua totum lignum ad æquilibrium ma- net. Hac ratione firmantur naues, ancho- ra A B C, fune F, naui alligata proiicitur in mare, ita vt imo B, tangat fundum: protracta igitur ne trabs DE, infixa iaceat $ublimis, & ad perpendiculum $uperficiei aquæ, mari$que fundum ( nam DE, iacet <FIG> ad perpendiculum $uperficiei A C, ita quòd $i e$$et in B, faceret crucem cum vn- cis ) igitur quum A C, iaceat ad perpen- diculum $uperficiei D E, & D E, $it æqui- di$tans fundo maris, erit ( ex conuer$a quat- tæ decimæ vndecimi Elementorum ) A C, iacens, nece$$ariò perpendicularis $uper fundum maris, quare vncorum alter A, vel C, infigetur ob grauitatem maris fundo, naui$que retinebitur. Ergo $i tignum DE, non ade$$et, ratione propo$ita A C, cade- ret $emper æquidi$tans fundo maris, qua- re nunquam figi po$$et, nec nauim retinere. Ea de cau$a fiunt & anchoræ vncis quatuor in crucem actis, $ed minùs tutò committun- tur his, qui binos habent tigno tran$uer$o, quòd $i hæreant, etiam longè $unt imbe- cilliores. <P>Sed ad plantarum hi$toriam redeo. Ci- <MARG>Cinamo- mum.</MARG> namomum lauri arbori haud ab$imile e$t, folia foliis truncus trunco $imilis, ni$i quòd humilis e$t, & latè vt $alix diffunditur. Sed & cinamomi baccæ lauri baccis: verun- tamen illæ his minores $unt, & candi- cantes. Vnde licet coniectari arborem vnam e$$e, $ed regionibus $olùm di$tingui. Calor enim Indiæ humorem corticis con- coquere optimè pote$t, Europæ nequit. E$t autem cinamomum cortex ramorum detra- ctus <I>(</I> truncum enim non violant, ne pe- reat arbor ) $iccatus: nam men$is $patio <CB>odoris ea $uauitas, po$tquàm delibratum fuerit: ab$oluitur. Sunt qui cinamomum arbori mali punici $imile dicant. Surculo- $um e$t, $iccitate gaudens. E baccis quo- que velut è lauri oleum effunditur effica- ci$$imi ac iucundi$$imi odoris. Cinamo- mum appello, quod in v$u e$t: non olim ab antiquis quæ$itum. Illud enim iucun- di$$imi, & fragranti$$imi odoris erat, no- di$que plenum, & coloris ex candido, cæ- ruleo, nigróque mi$ti. Sed & tunc rarum etiam apud Cæ$arem. No$trum verò ca$$iæ nomine potiùs dignum videtur. Quod ve- rò tale erat, tenui$$imæ $ub$tantiæ e$$e ne- ce$$e fuit: e$t enim fragrantia, & ip$a $ub- tilitatis donum. Myri$tica verò nux in in- <MARG>Myri$tica nux.</MARG> $ula Bandan na$citur, vt cinamomum in alia in$ula nomine Zailon, Indiæ vtræque. Porrò arbor ex toto per$ico caudice ramis ac folio e$t per$imilis, ni$i quòd arbos ma- ior, & folia angu$tiora paulò $unt. Flore quodam & ip$æ myri$ticæ nuces circundan- tur, vt cortice, tum alio etiam non $ecùs ac iuglandes. Porrò interior cortex, qui etiam tenuior e$t ac reticulatus $ub nucamento, $o let vocari Macer, & ip$e odoris iucundi, & <MARG>Macer.</MARG> nobis frequenti in v$u: a$tringit enim, nec multùm excalefacit. <P>Garyophylum in Moluchis in$ulis, quæ <MARG>Garyophy- lum.</MARG> quinque $unt paruæ $ub æquinoctij circu- lo, na$citur. Na$citur & in Gilo in$u- la, quæ Sicilia maior e$t non parùm: atque in parua quadam alia in$ula vltra Tidorem, quæ vna e$t ex quinque Moluchis. Sunt cnim Moluchæ, Tarenas, Tidor, Muttir, Macchiam, Bacchiam. Verùm quod in in$ula parua oritur proxima Moluchis, non verum e$t garyophylum. Cortex lignum & folia garyophyli non minùs ip$o fructu acria $unt. Na$citur in collibus, ac collium accliui- bus: nebuláque quotidie circundantur, quæ illis non parùm ad maturitatem confert. Arbor hæc alio tran$lata are$cit, vt $a- tis con$tet aromatum e$$e nobili$$imam, vt thymiamatum vltimam. Planta e$t bu- xeo caudice, foliis lauri paulò rotundiori- bus, den$atúrque arbores adeò vt lucum effi- ciant. E $ummitate ramu$culorum garyo- phylum na$citur maius, quod vocant cla- uum, corolla prius tamen in ea flos per- $imilis floribus citranguli: cu$pis fructus garyophyli $tipiti in$idet, parte verò latio- re ab$cedit à planta: rube$cit initiò, mox deinde nigre$cit. Mittunt Moluchæ etiam <MARG>Zingiber.</MARG> zingiber, quod pa$$im na$citur: $ed & ali- bi pluribus in locis: vilius inde, tum quia herba e$t. radices iridis ad modum habens, è cuius genere ip$am e$$e reor, multipli- ces & prægrandes, adeò vt quædam vncias duodecim pondere æquent: relinquitur vna ad propagationem. At piper hederæ haud <MARG>Piper.</MARG> ab$imile e$t, humilis arbu$cula, & quæ per $e nequeat con$i$tere, $ed aliis inhæreat arboribus, nec tamen pediculis putant an- necti, ramos emittit plures duorum, aut trium palmorum longitudine: è $ingulis mal- leolis $eni dependent racemi palmo haud maiores, & vuis è quibus pa$$ulæ fieri $olent haud ab$imiles, verùm granis crebrio- ribus ac magis confertis, quæ Octobri ac <PB N=486> <CB>Nouembri men$e adhuc viridia colligunt, ac expo$ita $ub Sole triduo, nigra efficiunt. Cæterum arboris folium plantaginis folio qua$i per$imile, quod pediculo admodum breui adhæret $urculo iunctum: $ed qua parte pediculo iungitur, folium ea rotundum e$t, in $ummo autem vertice mucronatum, non $ecùs ac medicæ mali, folia illa quæ in mucronem de$inunt: à tergo folij $eptem nerui $unt, vt in plantagine: $ed non oriun- tur qui à lateribus, ab eo qui e$t in medio, verùm ex interuallis, ab imo ad $upremum folij tendentes, medium $epiunt, obliquè qua$i di$po$iti, nec ex æquo, nec cra$$itu- do illa quæ folio mali medici. Longi autem piperis procerior arbor, & folia maiora quàm rotundi, attamen $imillima. Satis au- tem con$tat vt cinamomum arborem lauri e$$e docuimus, ita piper hederæ $peciem, regionis cœlo perfectam ac excultam: quip- pe in Calechuto Indiæ na$citur, atque etiam in agro $uburbano. Huius quod diximus ar- gumentum erit, quòd tran$lata ad nos hæc arbor, paucis propagationibus in hederam tran$ibit. <P>Scio hæc aduer$ari Dio$coridi: $ed anti- qui audita $crip$erunt: audaciores, nece$$i- tate & $tudio gloriæ, cuius cau$a venia digni $unt? alioqui neque laboribus, nec diligentiæ, aut pecuniæ parcentes. Sed à ga- <MARG>Garyophy- lus flos.</MARG> ryophylo fructu flos quidam apud nos $ua- uitate odoris nomen $ump$it. Candidus e$t, alius rubens, alius è duobus colori- bus mi$tus: humilis herba, porri foliis, $ed angu$tioribus: maxima cura in va$is educatur, nec minus iucundus a$pectu quàm odore. <MARG>Thus.</MARG> <P>E$t & thuris planta, cuius lachryma $uffiri templa $olent, quòd odore $it iucundi$$imo, dum ardet. <P>Abies, hæc e$t pu$illa: quæ apud Sabæos, ob $iccitatem cœli, lachrymam hanc mittit. Vnde Mutuanus Poëta: <Q><I>——Molles $ua thura Sabæi.<LB></I></Q> <P>Validior quæ $pontè fluit, imbecillior <MARG>Abies $ola ex arboribus<*> $pontè recta.</MARG> quæ ex $aucia arbore: quod in omnibus li- quoribus ob$eruatione dignum. Sed apud nos, abieti vnica laus e$t, quòd rectà ma- ximè inter arbores a$$urgat: propterea in pla$tices propla$matis atque fabrili omni alio opere cunctis aliis lignis præfertur, vt quod vix in aliis nec tutò con$equi arte po$- $is, in huius arboris trunco natura optimè <MARG>Abietis ma- gnitudo in- credibilis.</MARG> præ$tet. In tantam verò magnitudinem cre- $cit, vt in Zofingen, Bernen$is Prouinciæ Heluetiorum, pleræque centum & triginta pedes longitudine $uperent. Pars verò re- cta, cra$$a, vndique æqualiter & eno- dis, pedes centum & decem. Vnde tam longo tractu Ianuam ( $eu Genuam appel- lare malis ) ad malos nauium fabricandos, vehi merentur: $iquidem primùm per Aro- lam fluuium adducuntur, inde Rhenum, po- $tea per mare Anglicum, inde Hi$panum, demum Mediterraneum deducuntur. Vidi- mus nos dum Genuæ e$$emus, plures incre- dibili proceritate, rectitudine, æqualitate atque cra$$itie, vt mirari nece$$e e$$et natu- ræ conatum. Na$citur in montibus, te$te Virgilius. <CB><Q><I>——Abies in montibus altis.<LB></I></Q> <P>Cau$a horum e$t primùm $ucci copia: ne- que enim $ine materia quicquam magnum e$$e pote$t. Inde viuacitas: nam tempore augmentum indiget. E$t etiam minimè mul- tifida natura neruorum, quibus arboris cau- dex con$tat, $ed $implex, & enodis, quia humidi $ub$tantia æqualis e$t, & terreo æqualiter mi$ta. Quòd verò nerui $implices $int, hoc contingit ex vi propriæ $peciei: nam hypericum vndequaque bifidum e$t, alia $imiliter in neruorum multitudine ean- dem $eruant rationem. <P>Sed ad thuris redeo hi$toriam. Vt $abina cupre$$o, ita libanotis abieti proxima e$t, <MARG>Libanotis.</MARG> quòd arbu$culo$a ex arboris genere $it: ita- que in Apennino herbam, aut potius $uf- fruticem libanotidi $imile, imo ex illius ge- nere, angu$tioribus foliis, acri $apore, vi- di, quod ita thuris odorem, $aporémque refert, vt non dubium $it, thus non ex alio plantæ genere fluere. Ergo thuris arbor, abies, libanoti$que, eiu$dem $unt generis, $ed regionũ qualitate & naturæ robore dif- ferunt, Thus in Arabia fœcunditate $oli prodit è planta: frigore cœlo abies in arbo- rem cre$cit, & lachrymam minus effica- cem, copio$iorem tamen, emittit. Liba- notis nomine thus referens, $iccior abiete, non excre$cit in arborem, frigidior thure lachrymam emittere nequit. Vires tamen ex his coniectari & v$um transferre licet, mirarique naturæ in his opera: nam eadem fermè ratio in cunctis arborum, & herba- rum generibus. Thus verò ip$um $eu lachry- ma non eiu$dem generis, nec æqualis apud omnes. Æthiopicum nanque adeò fragrat, <MARG>Thus Æthio- picum nobi- li$$imum.</MARG> vt no$trum hoc thus dici non mereatur: $ed non omne, verùm $pecies tantùm quædam. Indicio e$t quòd rarum id $it, & etiam apud illos in pretio: quamobrem eo $olùm vtun- tur Reges, quos Neguz materna lingua vo- cant, ad $uffitus ceremoniarum. Neque mi- rum: $pecies enim $unt & equorum, & ca- num, atque $ingulorum quædam genero- $iores, nonnihil conferente $olo. Facit & ad id arborum cultus, vt quæ inter lapides, & in apricis locis, & colligendi $ucci modus, aut quoniam $yncerum omnino e$t, aut quia $pontè manat, velut de vinis, quorum di$- crimina colligendi atque extrahendi ratione tam multa ac varia $unt, atque adeò ma- gna, vt vix credere cuiquam liceat, qui non experiatur. Nam plerique $ucci igne adu- runtur: & qui inter eos arteriaci vocantur, pe$$imi: vt liquiritiæ $eu glycyrrhizæ. Op- timus $uccus omnis, qui tran$lucet & con- $i$tit: nam quia tran$lucet, purus e$t, & minimè adu$tus: quum con$i$tit, pingui hu- mio abundat. Sic aloës optima, & reliqui $ucci, tum lachrymæ. Sed thymiamatum <MARG>Aloes opti- ma. Odorum ra- tio.</MARG> ratio longè diuer$a: nam odor e$t in $iccato humido: nec comburi debet, ignis enim non olet, $ed fumus: non igitur puluis, exuritur enim, & non emittit fumum. Quæ- cunque igitur olent, cra$$a e$$e oportet: & quæ $ub$tantia $unt cra$$iore, vt thus, mo- dicè contrita. Puluis autem tenui$$imus ni- hil olet, & quanto rei fuerit $ub$tantiæ te- nuioris. Sed & aqueum humidum impedit <PB N=487> <CB>odores: dum enim manet, non redolet: dum ab$umitur, vritur quod pingue e$t: facilius enim ab$umitur igne pingue humidum aqueo. Pingue verò humidum e$t, quod vri- tur. Sic Virgil. <Q><I>In pingui feruent incendia $ucco.<LB></I></Q> <P>Antequam igitur humidum aqueum ab- $umatur, vritur pingue, atque ita tollitur fragrantia. Sed ad lachrymas arborum atque herbarum reuertor: quarum nobilitas e$t, vel ab odore, vt la$eris, vel à colore, vt lac- ca, quæ ex arbore cero$a $imili oritur in <MARG>Laricis la- chrymæ vi- res.</MARG> orientali India: vel ab v$u, vt laricis, quæ phthi$icis & lepro$is maximè confert. Vnde æ$tuarium ex laricis arboris lignis concale- factum, hos quidem per$anat, illis autem non parum confert, atque adeò vt aqua di- $tillatione excepta etiam egregiè iuuet vtrumque morbum. Sed larix ip$a ad opera melior, cùm non flectatur pluuiis, aut ven- tis. Videntur autem abies, larixque, tum pi- nus, eiu$dem e$$e $peciei. Sed nobilior la- chryma abietis, picea deterior, media lari- cis: conueniunt enim $ucco & forma, & om- <MARG>Agaricum. Amara cur quædam, in- de dulcia.</MARG> nibu$que penè accidentibus. Succus verò hic adeò pinguis, velut in animalibus $an- guis: vnde dilutior in tenerioribus plantis, ob$curior in antiquis, lucidus & pinguis in adultis: ideoque calidior & humidior la- chryma quæcunque $plendet, frigidior di- luta, $iccior verò ob$cura. In larice præcipuè, qua$i fungus quidam extuberat agaricum, qui cùm leui$$imum fuerit, & candidi$$i- mum, tum minimè ligno$um, tum ab amari- tate dulce, optimum erit. Dulcia enim quæ- dam po$t amaritatem, velut cubebarum fru- ctus, & agaricum, ficut po$t dulcedinem amara aloës. Cau$a dulcedinis po$t ama- ritatem, e$t $ub$tantia tenuis terra cum hu- mido benè concocto: $iquidem tenue illud citò expirat dulcior verò pars manet: velut in aloë humidi quidem $ubtilis benè conco- cti pars modica, multum verò terrei cra$$i atque exu$ti. Fit verò vetu$tate in aëre aga- ricum candidius, & leuius ac minus contu- max, vt fermè nihil in ip$o ad perfectio- nem de$iderare po$$e videaris, cùm tamen eo $it deterius, quo videtur elegantius. Hoc au- tem intere$t, vt di$tinguas dulcedine non parua in optimo con$picua: nam & ex vetu- $tate fit amarius. Oritur igitur qua$i ex $itu lacrymæ lariciæ. Eadem natura fungorum, qui arboribus glandiferis inna$cuntur, vt Ilici, $ed non eadem perfectio, neque enim idem calor, ob id nigri, quibus pro e$ca vta- mur. Ergo & aliis arboribus commune e$t. Con$entaneum autem rationi, pingui$$imi $ucci $olidi$$imum e$$e mucorem: vt verò magis exaruerit, & $uccus tenuior fuerit, erit qua$i magis concoctus. Itaque e$t & modus quidam coctionis, in his quæ $itum contrahunt: demon$tratum e$t enim, in $i- <MARG>Sanguinis draconis ar- bor.</MARG> tu non perfectam e$$e putredinem. Porrò la- ricis planta decora, flore rubenti, atque odo- rato. Inter lachrymas pulchritudine ip$a no- biles, e$t $anguinis draconis $uccus: à $imili- tudine $anguinis animalis dictus. Hic oritur in in$ula Soquotra, ambitus $exaginta mil- lia pa$$uum in Æihiopico mati po$ita, iuxta Gingim promontorium. Arbor ip$a mirabi- <CB>lis: $en$im enim in cu$pidem a$cendit, velut $alis, aut $acchariconus, ex lato ab imo in angu$tum tendens: quercus folio. Lachry- ma huius e$t antiquorum thymiama canca- mus. Lacce, quam pro draconis $anguine quidam $ub$crip$erunt, copia no$tro æuo e$t, $anguinis draconis autem penuria maxi- ma. Adnumeratur odoribus etiam liginum a$palathi, quod $uaue e$t, ac refrigerat, non $ecus ac ro$a vaciniaque, atque ideo inter <MARG>Santhalum. Odorata cur plerumque calida.</MARG> rara. Cau$a quòd odor iucundus rarò $it fri- gidus, quia calore perficitur: ob idque calo- rem vincere nece$$e e$t: ob hocque plera- raque odorata, quæ aromata Græci vocant calida. <P>In $anthalo autem & vaciniis, quæ vio- las cæruleas vocamus, calor e$t in tenuiore tantùm parte, reliquum totum e$t frigidum quod cra$$um e$t, moleque $uperat. Sed in his ob$cura non e$t frigiditas, velut in ro- $is, cùm hæ in quibu$dam odore excitent capitis dolorem, in aliis etiam $anguinem <MARG>Myrtus.</MARG> proliciant è naribus. E$t & è frigidarum plantarum bene olentium genere myrtus, arbu$tum ob elegantiam Veneri dicatum: olet bene totum, ligno, fronde, fructu. Sed ex <MARG>Mu$cus.</MARG> fructu defrutum. Liquor hic $eruatur in annum, non minus $alubris v$u, quàm odo- re iucundus. Adnumerari pote$t his ex parte mu$cus odorata planta: $erpit arbores, & vir- tutem illarum quibus hæret: retinet. Cedro optimus inna$citur: po$t larici, demum po- pulo albæ & quercui. Quercui deterior. Qui larici hæret, facillimè ardet, & ardendo fra- gat ac $cintillas mittit. Verùm mu$cus inter herbas potius quam inter arbores adnume- rari meretur: imò ne herba quidem omninò e$t. Sed a$palathum arbor e$t in India pro- <MARG>Arborum differentiæ ex regioni- bus.</MARG> cera, quæ in frigidiore cœlo, arbu$cula e$t $pino$a. In calidis enim ac humidis regio- nibus omnia proceriora, $ucco$iora, viuacio- raque, ni$i propria plantæ natura ob$tet, adeò vt nemora etiam in occidentali India a$pa- lathi inueniantur. At in calidis ac $iccis re- gionibus minores $unt plantæ & $icciores, validæ tamen in humidis ac frigidis imbe- cilles, $ucci plenæ: at quæ natura calidæ $unt <MARG>Mors ab$que dolore.</MARG> proceræ, amplæque: frigidæ, paruæ. Quamvis quædam natura etiam frigidæ, vt cicuta, lo- co humido, vmbro$oque melius proueniant, viribus etiam efficaciora. Talem enim elige- bant Chij, cuius cortice iam detracto $uc- cum aquæ mi$tum damnatis propinabant, ad mortem ab$que vllo dolore accer$en- dam, Theophra$ti te$timonio. Imitabantur enim mortem quæ in extremo $enio contin- git. Nanque dolor qui in morte $entitur, contingit aut ob $pirandi difficultate, aut ob $piritus vitalis re$olutionem. At $piritus cùm $pontè di$$oluuntur, dolorem nullum affe- runt, velut in laboribus. Sed cau$a quæ $piri- tum di$$oluit, vt febris, vulnus, plerunque ip$a dolorem affert. Cicutæ igitur $uccus $tu- porem grauem inducens, frigiditate immo- dica $piritus ip$os ab$que dolore extinguit: difficultatem verò $pirandi non maiorem ea, quæ $pirituum paucitati $atisfaciat. Quò fit vt non acerba mors accidat, velut his qui aqua $uffocantur, multò verò minus quàm $trangulatis. Itaque mors hæc quæ ex cicutæ <PB N=488> <CB>$ucco paratur, & quæ ex mor$u viperæ $ui generis, de qua Plutarchus in M. Antonij vita, cum $apore graui fit, & $imillima e$t ei, quæ in vltima contingit $enecta, vnde etiam ab$que dolore e$t. Itaque nihil mirum, $i Chij, Athenien$e$que viros egregios quos morte damna$$ent, cicutæ $ucco perimerent, vt quod adimerent vitæ ac dignitati illo- rum, mortis lenitate compen$aretur. Sunt & poma mortis in prouincia Peru occiden- talis Indiæ nuper inuenta: $orba $unt odora- <MARG>Poma mor- tis.</MARG> taque, quod mirum e$t: arborque ip$a frutico$a, pyri foliis, den$is, crebris ac viri- dioribus nec mirum varietate regionis adeò pernicio$am hanc plantam euadere. Nam Per$eæ poma in Per$ide vbi primum orta <MARG>Per$ica in Per$ide ve- neno præ- dita.</MARG> nomen $ump$erunt, & inde tran$lata cùm ibi pernicio$a e$$ent, in Ægypto innoxia fa- cta $unt. Arbor hæc ligno $olido, procerior pyro, cui $imillima e$t. Viret perpetua fron- de, fructu amygdalæ non di$$imili, prælongo & viridi. Nucleus pruni, $ed minor ac mol- lior. Anni $patio maturantur, altero alteri $uccre$cente. Adeò facilè concoquitur, vt nec copia grauet. Vnde alium longè à Per$i- co e$$e certum e$t: quandoquidem con$tet eius arbores, à per$ici arbore multum differ- re. Mite$cunt ergo pleraque tran$lata, alia etiam deteriora euadunt: itaque cùm mortis pomum exitialem $uccum ferat, quo illitæ $agittæ mortem afferant illicò, atque nullo redimitam auxilio: arbos verò vmbram quæ faciem totam, & palpebras inflet ac oculos àb$condat: ros ex arbore decidens $i in ocu- lum incidat, corneam exedendo cæcitatem pariat: lignum dum vritur capitis dolorem excitat, odoremque teterrimum. Simile quip- piam apud Sardos efficit rhododaphne: nam non $olùm dum editur pernicio$a e$t, & $i quis $ub illius vmbra quie$cat amens fit, æ$tuat, & inquies fit, patiturque in ventre rugitum: $ed $i qui balneum ex illius lignis concalefactum ingrediantur, $yncopen pati con$ueuêre. Petrus enim Apponen$is maxi- mam horum partem te$tatur $e vidi$$e: talia verò contingunt, quòd humidum tenue, mo- dicumque bene coctum atque odoratum, multo cra$$o & pernicio$o mi$ceatur. In no- $tra regione $orba $olùm gu$tu ingrata red- duntur, quoniam materia exitialis humi- di à calore aëris ambientis putrefieri ne- quit. <P>Verùm, po$tquam vmbram arboris huius <MARG>Vmbra nucis cur exitia- lis.</MARG> noxiam e$$e diximus, quum etiam exitialem nucis multi $int experti, haud ab re fuerit huius cau$am docere. Nucis planta tota fri- gida e$t, & malè olet, præcipuè folia & etiam $urculi, vnde multi vapores ab ip$a prodeũt, quorum maxima copia $ub ip$a arbore per- petuò e$t, nec foliorum multitudo ac den$i- tas patitur vim Solis illos ab$umere, vnde dormientibus noxia vmbra, imò potius locus e$t: frigidiores enim qui dormiunt cerebro $unt, atque externis partibus, calore ad cor reuocato. Indicio e$t, Lunæ lumen in eis hæmoptoim excitare, non in vigilantibus. Facit ad hæc incommoda la$$itudo, & æ- $tus præcedens, & corpora imbecillia & hu- mida, vt $unt puerorum corpora, & malis humoribus plena, & diuturna mora: cùm <CB>enim hæc acce$$erint, $ydere percu$$i viden- tur: alij fiunt attoniti, alij in longas inci- dunt febres. Vnde nata opinio, $ub nucibus mortuos habitare. Non igitur vmbra noxia. $ed propinquitas: nam vmbra, priuatio quæ- dam e$t. <P>Proximæ venenis $unt lympathicæ plan- <MARG>Lymphaticæ plantæ.</MARG> tæ, cuiu$modi in Hi$paniola in$ula occiden- talis Indiæ Cohobba, quæ $olo odore ine- briat, & phanaticos reddit. Herba hæc e$t credo è $trimoniæ genere, quæ $i bibatur, in furorem vertit: nullo modo viribus ab$imi- lis ei quam Turcæ a$$eral vocant, cuius v$us apud eos plurimus e$t, quòd non $olùm læto<*> reddat & alacres, $ed etiam curam omnem ac metum pellat, vt ad munia etiam belli $int promptiores. Eiu$modi apud nos cro- cus e$t: nam vt & a$$eral $i copio$ius eda- tur, non iam $olùm alacres, $ed temulentos reddit: inde etiam copio$ius $umpta occidit. Talia $unt vinum, & quæ è vino aqua ardens <MARG>Baara radix admirabilis.</MARG> & fax bibita, & vt fertur olim œnopia ra- dix, à vini quadam $imilitudine nomen adepta. Olim Io$epho Hebræo te$te, Baara radix erat colore ac $plendore flammæ, quæ ni$i muliebri $anguine, lotióve perfundere- tur, mortem iis, qui eam tractarent affere- bat. Sed & $ic exitialem fui$$e auellentibus, quare à cane auelli $olitam: qui & ip$e ea auul$a periret. Eadem $u$pen$a curabat dæ- moniacos atque lymphaticos. An igitur hoc fabulo$um penitus? Nequaquam tam gra- ui autore. An hi$toria vera? neque id: pro- ximum enim nimis miraculo: $ed æ$timan- da e$t ratio rei, ex qua veritatis imago re- fulgebit. E$t Iudæa primùm regio vehemen- ter calida, atque tota fermè montuo$a. Baa- ram verò vallis, vnde radix $ic vocata, bitu- mine abundans, cuius pars excocta immo- dicè ac tenui$$ima defluebat è montibus. Ex hac igitur ardenti materia ac tam tenui, in- ter ardores Solis maximos neque pa$$im in valle na$ci veri$imile fuit, $ed vel $ub ip$is Solis ardoribus, à quibus exacueretur $imul & concoqueretur, aut in ip$a perpetua vm- bra, vt nihil veneni illius penitùs, exhalaret, herba hæc oriebatur & alebatur, ignea $ub- $tantia: quæ cùm auellebatur, vapor ille ar- dens & putridus ( diximus enim putridum vni e$$e quod alteri $it naturale ) cerebro exceptus illicò enecabat auellentes $eu ho- mines, $eu canes proximè ad$tantes. Perfu- $a verò radix muliebri $anguine, obtunde- batur venenum ab ea putredine, vel acred<*>- ne lotij, $i lotio atque ita tractabilior erat. Super$titio$a verò gens addiderat, quòd quomodocunque, etiam$i procul auellere- tur, occideret, vt res à naturalibus cau$is ad religionem traduceret, qui mos $emper fuit gentis, cùm tamen hoc fal$um e$$et: ni$i for- $an, vt in venenis diximus, quædam tradu- cantur continuitate rei, quòd etiam in torpe- dinis $tupore docebimus, atque ita vis exi- tialis per funem $erpens procul etiam quan- tumvis occidat: fieri enim id potuit. Quòd verò $u$pen$a collo lymphaticos curaret, aut dæmoniacos, id partim ob id creditum e$t, quòd tantis prædita viribus e$$et, idque per- $ua$um $it optima quæque difficillimè & maximo cum periculo haberi, cùm tamen <PB N=489> <CB>non omnia quæ maximo cum periculo ha- bentur, & difficillimè, optima $int. Auxit hanc opinionem $uper$titio gentis, quæ ( vt dixi ) maxima $emper fuit & ruditas: nam nullus populus adeò à di$ciplinis abhorruit vt Iudaicus, totus in ceremonias ac legem intentus. Neque ergo mirum tantùm po- tui$$e Baaram, nam nec tutum omninò e$t nunc napellum effodere. Compara modò $peciem plantarum, & regiones, & alimen- ta, quid probabilius e$$e pote$t quàm, quòd miraculi loco hucu$que, aut fabulæ habi- tum e$t? Nihil mirum verò ali plantam bi- tumine, nam & $ulphure alitur. Narrat Ari- $toteles, in $ulphureis fontibus herbas pu$il- las gigni: flantibus enim ventis ab ære exci- dit fæs, quam vocant auripigmentum, ea pu- <MARG>Herbæ in aquis $ul- phureis na$- centes. Modi gene- rationis plã- tarum. Lilicrum hi- $toria.</MARG> tre$cit, & ideo herba oritur. Propagantur enim plantæ quinque modis, $emine, radi- ce, $tolonibus, ablaqueatione ac putredine, quam ca$um meritò po$$umus appellare. Se- mine quidem pleræque, vt abies & larix: ra- dice, vt glycyrrhiza ac lilium. <P>E$t autem lilio tanta viuacitas, vt $urculi eius $u$pen$i radicem emittant. Exi$timat autem Theophra$tus lachrymam cogi, & ex lachryma propagari: qnod verius e$t. Nodi quoque huius plantæ $ub camino $u$pen$i, ab$que foliis etiam, inde $iccati obruuntur fæce rubentis vini, $epultique in $imo cum eadem fæce flores edunt purpureos. Seruati quoque bot<*>i in va$is fictilibus, vel toto an- no quum aqua tepida perfu$i fuerint, flo- rent. Neque id mirum: cau$a enim omnium vna e$t, humidum $cilicet valde pingue. In- dicio e$t, quòd in cubiculis flores qua$i toto men$e $eruantur, & quòd lenta qua$i humo- ris $ub$tantia e$t. Pulcherrimus flos hic vel ip$o Deo te$te: candidi$$imus $pontè. Sed & iridis flos in Italia quandoque candidus. Quædam plantæ omnibus modis propagan- tur, vt olea & ficus, quæ $ola inter nobilioris fructus plantas, non floret. Sed $pontè na$ci omnes plantas po$$e docuimus, quoniam concoctio vbique & $ola anima $tirpes in- digere videntur. Sol autem anima e$t. Surcu- lo prouenit $alix, $ed & vitis. Ablaqueatio- nis genus e$t, & peculiare quoddam viti, quum $epelitur in biennium truncus, effu$a- que radice à priore præ$cinditur. Idem fieri docent veteres ex arbore in arborem. Con- $tar igitur pingui humido nutriri plantas, quod & inferiùs docebimus. <P>Sed vt ad odorata reuertar, lilia, nardus & <MARG>Nardus.</MARG> crocus ex eorum $unt genere. Italica nardus $uffrutex e$t foliis rori$marini longioribus, angu$tioribus, cra$$iu$culis, mollioribus, odo- ratis: flos paruus admodum inter cæruleum ac purpureum. Truncus & rami ligno$i, vi- ret hyeme: hæc $i $it grauior, moritur. Ea tamen quam vocamus Indicam, alterius ge- neris e$t. Nardus enim illa non hæc $ed plan- ta $ui generis, odoris $uauitate nomen ade- pta: caret enim $pica. Communia omnibus folia angu$ta ob $iccitatem, odorque iucun- dus. Eadem cau$a e$t omnibus plantis folia amittendi frigus ip$um: ob id in frigidis re- gionibus obdncta ramis & trunco palea, ra- dicibus equi fimo, tota arbore in hypocau$to collocata, non $olùm illarum $eruari nihil <CB>mirum e$t, folia ne decidant, $ed arbores, & fructus edere. Seruantur & $pontè calidio- ribus, $iccioribu$que plantis etiam apud nos folia (vt dixi) nardo, rorimarino, $aluiæ, iu- nipero, lauro, cupre$$o: buxo verò ob $olam vehementem $iccitatem, mediocremque ca- liditatem, amara enim e$t. Sed in India, quòd calidi$$ima $it regio, nulli arbori folia deci- dunt, præterquam $iliquæ, quam vocamus ca$$iam. Hanc con$tat cùm radices mittat $ubtus ad aquam v$que, natura e$$e frigi- dam, & humidam triplici ratione: exhau- $erit enim copio$ius humidum, abe$t pluri- mùm à Solis calore radix, & frigore aquæ quam tangit, perfrigeratur. <P>Vt verò ex foliorum natura differentiæ <MARG>Folia arbo- ribus our de- cidant.</MARG> $umantur in plantis, earum quinque $unt genera. Quædam enim perpetua, $ed non ea- dem virent fronde, velut laurus, & me- dicæ mali omnes $pecies. Succre$centibus enim aliis, primæ decidunt. Aliæ eadem $em- per fronde virent, vt palma e$t: e$tque id rari$$imum. Quædam $emper virent, at non ei$dem foliis neque ramis, vt $aluia & ai- zoum. Nonnullæ, vt cera$us ii$dem manenti- bus foliis & ramis frondem amittunt. Quæ- dam etiam truncis exuuntur, vt fœniculus. E quibus quædam pror$us intereunt, vt cucurbita. Tot igitur genera accepi$$e oportet. <P>Sed vt ad odorata redeam: croco radix bulbo$a, copio$a, viuax, folia porracea, $ed adeò angu$ta vt capillata dici po$$int. Cau- lis maculo$us: flores coloris vino$i, colchicis $imiles in quorum medio $tamina croci flammea $urgunt. Erat & olim bal$amus in pretio. Con$tat fui$$e arbu$tum $an$uci quidem folio, atque ex eodem genere fer- mè, nec vlla res propior, ia$emino planta non valde ab$imili. Sed perii$$e arbu$ta om- nia penitus, affirmat Petrus Martyr Ange- rius ciuis no$ter, legationis vice functus pro regibus Hi$paniarum apud Sultanum Ægy- pti dominum, annis abhinc penè quinqua- ginta. Referunt alij adeò propagatum, vt pa$$im in hortis Chairi habeatur. Sed cur Angerius regibus $uis, quibus opus in$cri- bit, mentiatur, aut in re tanti momenti o$ci- <MARG>Bal$amum.</MARG> tauerit, non video. Illud $atis con$tat om- nium te$timonio, etiam eorum qui propa- gatum e$$e volunt, iam ab eo tempore ne- que fructum, neque lignum, nedum $uc- cum illum celebrati$$imum ad nos defer- ri: vnde verum bal$amum interii$$e exi$ti- mandum e$t, $uppo$itum verò eius loco plan- tam aliam, incolarum ambitione, vel aua- ritia. <P>Porrò ia$emini flos candidi$$imus e$t at- que odoratus, alius cœle$tis, luteus alius, qu&etilde; <MARG>Ia$eminum.</MARG> vidi$$e me memini. Vere florere cum ro$is, alii$que coronariis $olet: vidi tamen qui Septembri men$e, ex Hi$pania aduectum. Frutex e$t, $ed di$tentus, & pertractus, alli- gatu$que: quamvis exilis, arbores æquat ma- gnitudine: neque tamen è $erpentium ge- nere e$t, cùm ei non $int capreoli, vt viti, brioniæ, cucurbitæ, neque radico$a arbos, vt hedera. Vnde facilè in erectam arborem cura non magna atque elegantem tran$ire po$$et. Folio viridi, molli, tenui, $ubnigro, <PB N=490> <CB>oleæ fermè $imili: flos in vmbellis. <P>Illud admiratione certè dignum, quòd huic nullus fructus, aut nullius v$us, vt nec alteri nobiliori flori, non lilio, non croco, ro$æ, vaciniis, garyophylo. Cau$a e$$e putãt, quòd virtus tota in flore ab$umitur: vel quum $int tempora florum & fructus di- uer$a, fructus humida, & cra$$a $ub$tantia con$tant, vt egregij $int, flores calida & $ic- ca: ita difficillimum arborem inuenire tam diuer$a temperie, vt vtrique $ui temporibus $atisfacere po$$it. Sic rarò patri egregio cla- <MARG>Floribus o- doratis cur nulli fructus nobiles $uc- cedant.</MARG> rus filius, & pueritiæ præter ætatem genero- $æ, $enectus decora: quod in Hermogene Tar$en$i $ophi$ta etiam Philo$tratus ani- maduertit. <P>Vt verò plantarum bene olentium hi$to- riam ab$oluam, Ocymi mentio habenda e$t, <MARG>Ocymum fermè vbi- que na$ci- tur.</MARG> quòd hæc herba bene oleat, & pa$$im oria- tur, adeò vt vniuer$a Æthiopia illo abundet. Videtur autem non ab$que ratione vtilium copiam natura excogita$$e. Et quædã quum vbique abundent, mutato colore, diuer$a e$$e <MARG>Cyperus, Ga- langa & Curcuma eiu$dem $peciei.</MARG> videntur quemadmodum Cyperus in Italia, Galanga in Babylonia, & Curcuma mediis in regionibus: facultate quidem & natura eadem, formâ verò & viribus di$$imilia. Nam Galanga quantò robu$tior e$t Curcu- ma, tantò Cyperus eadem imbecillior. Vide- <MARG>Myrabolani.</MARG> tur tamen Cyperus Curcuma odoratior. Sed cœlo, $oloque variari plantas $uperiùs do- cuimus. Similiter & fructibus: nam Myrabo- lani ( non ego dicam falsò Myrobalanum, <MARG>Tamarindi.</MARG> vnguentariam glandem ) è prunorum $unt genere, atque hi, vt Ari$toteles refert, dul- ces $unt ante maturiratem: in calidi$$imis enim regionibus orti aqueo, nec pingui hu- mido, raraque $ub$tantia, celerrimè conco- quuntur & ab$oluuntur, contraria ratione Tamarindorum, qui ob humidum pinguius ac terreum $emper acerbi manent & acidi. Oriuntur hi in Æthiopiæ parte, quam vo- cant Bernaga$$um, vltra Cancri circulum iuxta mare Rubrum, parte Occidentaliore inter nemora, ex arbore prægrandi fructum vuarum racemis $imilem ferente. O$$a, fabis magnitudine & forma $imillima: cortice etiam, ni$i quòd colos ferrugineus e$t, ac fu$cus: vtraque pars oui figuram refert: lineis nigris, vt à latere vides, per tran$uer$um ductis. Cortex o$$is amarus valde, nu- <FIG> cleus candidus, durus, in$ipidus. Fructus oblongus, magnus, pruno non ab$imilis. <P>Mirabilia $unt naturæ opera, atque illius <MARG>Bal$amina.</MARG> indu$tria in memoriam reuocauit Bal$ami- næ fructum à virium & plantæ $imilitudine $ic appellatum. Fructus enim vulnera recen- tia celerrime $anat fructus, & arbos ip$a $er- pit, vt olim bal$amus, palos $candens, qui- bus $uffulta e$t. Mirum, quòd fructus eius, qui ruber e$t, & Halicacabo, qua$i per$imi- lis, quum in terram decidens paululùm di$- rumpitur, $pontè totus $cindatur. Cau$a e$t, quòd $ub$tantia teneriore con$tat, & nul- lis villis $ecundum latitudinem contineatur, ob id ab impetu $cinditur videtur & glacies eod&etilde; modo abrupta parte diuidi quod enim villis caret omninò, & grauitate dehi$cit, ob illam, fractum nece$$ariò totum di$rumpi- <CB>tur: partes enim prægràuant, & rectæ cùm $itn, di$tant æqualiter, igitur $ecundum to- tum diuiduntur. <P>Ob has igitur duas cau$as, cùm villis $ecundum latitudinem caruerint, $ecun- dum longitudinem diuiduntur. Quamo- brem medicamentum $iccum e$$e nece$$e e$t: ligna enim $icca $ic parte diui$a diui- duntur. <P>Sed in lignis, quòd villos habeant $ecun- dum latitudinem, pars integra diui$am in vnum cogit, in bal$aminæ fructu diui$a $e- parat integram. <P>Bal$amum verò, vt ad rem redeam, nihil cum hoc commune verè habet, $ed $uccus ip$e aureo colore erat, & ip$e vulneribus $a- nandis apti$$imus: rugas tollebat, & mor- tuorum faciem à corruptione vindicabat, lapidemque renum comminuebat, delebat oculorum maculas, venenis re$i$tens, ma- ximè aconito, & rigoribus febrium ip$a- rum, atque in his omnibus vires Bal$ami excellebat. <P>Nunc verò ex Hi$paniola genus aliud <MARG>Bal$amum Indum, & eius vires.</MARG> Bal$ami defertur colore iuiubarum, $plen- dens ac tenax, odoris $uauitate admirabi- li, adeò vt qui$quam exi$timare nequeat quam iucundus $it. Vidimus ip$um apud Seba$tianum Serlium Bononien$em archi- tectum regium Lugduni, virum certè inge- nio$um, no$trique amantem, ibique tracta- uimus. Alias Ianuæ ( $iue Genuæ ) videra- mus, quod linguam feriret vt piper: $ed illud ( opinor ) corruptum erat ab igne: exu$tum enim quippiam & grauè ole- bar. <P>Hoc verò qualecunque $it, vulnera & ip$um recentia celerrimè ( $i quid aliud ) $a- nat, & rugas tollit. Crediderim, $i non cer- tè ad omnia, ad plurima $altem, id olei ge- nus e$$e efficax: ad quæ & Bal$amum verum. <P>Inueni$$e fertur Codrus medicus Italus, <MARG>Codrus me- dicus.</MARG> qui auidus eò v$que fuit nouarum rerum quærendarum, vt cùm e$$et prædiues, mor- tuus tamen $it $enex in Orbis noui Au$tra- li parte, iuxta Pumidæ portum, in$ura$que Zorobari. <P>Igitur vt ad hi$toriam reuertar, arbos quæ oleum i$tud parit Goacomax, Puni- cæ forma & magnitudine fermè $imilis, $ed tamen folio paulò maiore, tenuioreque cortice qua$i arido, ligno quod ardet vt tæ- da, fructus vt vuarum racemi, rarioribus ta- men & paulò maioribus acinis, vino$i co- loris, qui cum $urculis aquæ diu incocti, id olei genus reddunt. Sic facilè oleum odo- rem, ac vires plantæ referens, in his quæ oleum abundè continent, exprimitur. Oleæ enim fiunt, aut $eruandæ $ub$tantiæ, aut vi- rium excipiendarum cau$a. Vix excipitur alieno oleo: aut repentè, velut cùm oleo quadruplum aquæ adiungitur plu$ve, aut minus: minus quidem, pro floribus aut fo- liis: plus autem, pro lignis: mediocriter, pro radicibus atque fructibus: inde igne tamdiu excoquuntur, vt quicquid e$t aquæ ab$umatur. Si verò non repentè excipere con$ilium e$t, id commodius fiet calore tem- perato: is erit aut Solis, aut cineris, vel bal- <PB N=491> <CB>nei, aut fimi, aut vinaceorum, aut fracium: omnibus his etenim vnguenta fiunt. <MARG>Oleaodorata quomodo fiant, modi tres.</MARG> <P>Vulgatiore itaque hoc $ecundo mo lo atque antiquiore Dio$coridis, in purum oleum flores quadriduo infundebantur, ex- ponebanturque in Sole: inde expre$$o oleo diligenti$$imè tantundem florum recentium addebatur, ac rur$us $ub torrente Sole ex- ponebatur: totie$que id facere licebat, do- nec odorem oleum combiberet: addebantur & $pi$$ament<*> pro vnguentis, vt ex melle, tum aliis odoratis. Tertius modus vt calo- re nullo indiget, $ic repetitione numero- $iore, & diuturniore mora. Itaque flores hoc exemplo reddunt. Flores $uper amygdalas, vel, quod longè melius e$t, $uper myrobo- lani grana purgata, ea enim non rance$cũt, aut etiam cinamomum vel crocum ( modus enim omnium vnus e$t ) con$pergito, ac $ub ip$is, alternaque di$pone florum, & amygdalarum folia, compre$$aque tandiu tene, donec florum odor euane$cat: quibus abiectis, pro eis alios flores $uppone, eadem ratione: & hoc toties repete: nam non vna e$t ratio in omnibus, donec amygdalæ ma- ximum contraxerint odorem, inde illas tor- culari $ubiicito. Oportet autem prius cortice nudare eas, & paululum torrere: hoc modo plus contrahit virium oleum, & minus cor- ruptioni obnoxium fit, quòd $ucci nihil in eo relinquatur. <P>Sub$tantia verò olei totidem modis exci- pitur, quot modis etiam vires ip$æ. Sed non $ine viribus $ub$tantia, at $ine $ub$tan- tia vires habentur. An verò oleum aliquod ab$que viribus? Dubium non e$t excepta enim igne plurimo, vruntur, nec vim pro- priam retinent. Talia verò quæ repentè ac vi ip$a ignis excipiuntur, ad primum modum pertinent. Verùm is floribus aptus non e$t, $ed lignis, & his quæ illis $imilia $unt, velut garyophylis. In vitreo va$e A contrita po- nuntur, & quantò leuiore licet igne di$til- lantur: & $i liceat, aqua feruente cir- cum vas po$ita oleum elicere, longè erit melius. <FIG> <FIG> <P>Su<*>itati va$i pile<*>s vitreus C impo- <CB>nitur, qui quantò latior, eò melior ad vi- res, odorem $aporemque transferendos: at- que idem in vtri$que canalibus. Ergo pileus luto, ne re$piret, aptatur: cui de more, cana- lis adiacet C, cui alter canalis vitreus adiun- gitur D, ita luto $eptus, vt nihil po$$it re$pi- rare: hic per vas ligneum E tan$it, quod aqua perpetuò frigidi$$ima repletum habere oportet: cannula H detrahentes quicquid iam calorem contraxerit, aliam nuper hau- $tam denuò addendo: nam D infrigidatur, fumique non vruntur, $ed in aquam, vel oleum tran$eunt, conuer$ique per F cana- lis partem obliquam, & vltra vas aqua plenum exporrectam, guttatim in vas G cadunt. <P>Vt igitur vidi, primò turbidum quod- dam effluit, $ub$tantiam rei tenuiorem ef- ferens, pò$t aqua clarior exit, demum oleum, quod exu$ti potius odorem refert, quàm rei illius à qua defluxit. Pote$t & canalis D in $erpentis figuram effingi, atque $ic minus è rei $ub$tantia tum virtute peribit. <P>Secundus modus proportione re$pondet alteri, cùm beneficio temperatioris caloris aquæ incocta oleum reddunt, velut de Indi- co bal$amo nuper à nobis dictum e$t. Atque eadem ratione è lauri baccis oleum quoque excipitur. Ergo generaliter in his $ub$tan- tiam pinguem, & facilè $eparabilem e$$e oportet: $ed & frigore ac $iccitate coactam, neque aliter calido & humido $olueretur, aut $epararetur. <P>Tertius non calore, $ed vi con$tat: com- <MARG>Semina o- leum conti- nent. Olcum & pinguedinis di$crimen.</MARG> munis e$t omnibus fructibus, velut amyg- dalis, pi$taciis, nucibus, $eu iuglandibus, $eu auellanis, $eu etiam Indicis, tum myricis $eu mo$chatis, alii$que innumeris, puta pi- neis, piperi, hederæ fructui, per$ici & cera$i nucleis: tum etiam $eminibus omnibus, ve- lut raparum, ricini, raphani, lini, Apollinaris herbæ, papaueris: hæc enim famo$a, conti- nentque oleum tum hæc, tum $emina omnia alia. Nam in omni $emine vita e$t, vita au- tem omnis in humido pingui, pingue autem omne, aut in animalibus, & vocatur pingue- do, cuius tres $int $pecies: pinguedo generis nomine, adeps qui circa certas partes, non communis e$t toti, vt renum adeps, aut omenti: & $euum, quod $iccius vtroque e$t, ob id $olùm fermè in cornigeris animalibus, & maximè: & quod in $en$u carentibus, vt lapidibus, & partibus plantarum, imò totis plantis, tum bitumine $aleque, metallis, alii$- que pluribus, oleumque vocatur. E$t autem lachryma vniu$cuiu$que arboris oleum ter- reo mi$tum. In omni igitur $emine oleum continetur. Viuere autem omnia $emina ex hoc con$tat, quòd ex omnibus, iuxta Theo- phra$ti opinionem, plantæ $ui generis pro- creantur: aut ergo ex omnibus id fiet, aut maxima parte, $iquidem nihil prohibet ali- qua $emina oblæ$a e$$e etiam toto genere, cùm etiam quædam animalia talia $int, vt talpæ, atque plantæ illæ putredine, aut radi- ce, vel alio modo quàm $emine prouenient. Semen autem dico, quod aliquo tegmine concluditur: fructum, qui nullo. <P>Ob hoc, $emina quædam vaginulis, vt <MARG>Seminis ac fructus di$- crimen.</MARG> pha$elli, cicere$que: quædam ari$tis hær&etilde;tia, <PB N=492> <CB>pleraque tenui cortice, vt frumentum: quæ verò in fructibus $unt pericarpio continen- tur velut melonum, pomorumque, ac pyro- rum $emina. Omne etiam $emen, plantæ $uæ pars calidi$$ima e$t, quod generationis cau$a factum $it, non tamen acerrima: ne- que enim tenui$$imum, nec $icci$$imum: nã multorum radix, vt fœniculi? multarum lo- bus & cortex, vt vniadis, quo Indi incolæ in$ulæ $ancti Thomæ, zinziberis loco vtun- tur, acris vehementer e$t, cùm $emen $it in- $ipidum. Multitudine enim pinguis humidi calor obtunditur: vnde ex illo copia olei emanat. In cortice verò aduritur, vt in di$tillatione, quoniam plus terrei ine$t, at non $impliciter: nam Indici pha$elli cortex, de quo inferiùs agimus, multo abundat oleo, nucleus non ita: quoniam ob humidi abun- dantiam illud concoquere nequeat, nec in olei formam cogere. <P>Seminum igitur quædam multum oleum continent, vt nux & lini, ac heliotropij ac rapæ. Nucem enim appello, partem quæ in toto fructu continetur, quæ ( vt dictum e$t ) quod contineatur $emen e$t: quamvis quo- niã edi $oleat, à pleri$que fructus appelletur. <P>Fructum enim dicunt alij magnum $e- men, alij quicquid vltimò à plantis produ- <MARG>Seminis rap & oleum.</MARG> citur & editur, quod verò vltimò produci- tur, & nõ editur, $emen. Verùm hæc ( vt di- xi ) non e$t $eminum & fructuum propria differentia. Rapæ igitur $emen tantùm pro- ducit olei, vt in regionibus quibu$dam Ger- maniæ, non $olùm indigenarum nece$$itati <MARG>Hena herba.</MARG> $atisfaciat, $ed mercis loco in finitimas vr- bes conuehatur. In Æthiopia, copia maxima e$t herbæ Henæ, è cuius $emine oleum non $olùm abundanti$$imum, $ed & optimum elicitur. Ratio docet, ea quæ plurimum con- tinent oleum, optimum etiam continere. Nam plurimùm calore bene temperato, & humido etiam abundanti indiget à quibus etiam optimum, non $olùm copio$um gi- gnitur. In quibu$dam autem quæ paucum continent, optimum e$$e pote$t, nihil pro- hibet tamen e$$e deterrimum. Optimum igi- tur, & cum abundantia & paucitate e$$e po- te$t, prauum autem cum $ola fermè pauci- tate: na<*> <I>(</I> vt dixi ) in omnibus mon$tra quædam contingunt, quæ à natura fiunt. Ni- hil enim probet aliquid e$$e quod oleo abũ- det plurimo, atque eodem prauo vel fœtido <MARG>Nucis myri- $tica oleum quomodo fiat.</MARG> vel inutili, quia non ab$oluto. Ab$oluitur autem quicquid plenè concoquitur. Sed ad rem redeo. Elicitur oleum vi torcularis: & quamvis multiplex $it hæc ratio, $ufficiat tamen eam tribus exemplis declara$$e. Pri- mum erit myri$ticæ nucis, quæ in parua di- uiditur fru$ta, diui$a vino Crettico per tri- duum infunduntur, $iccantur biduo in vm- bra, & in $artagine cale$cunt, aquaque ro- $acea con$perguntur & exprimuntur. Quòd $i copio$ius oleum, $ed minus efficax atque iucundum, extrahere velis, diui$am contun- des, in$per$amque vino Cretico infundes, in- fu$am Soli exponito, donec contrahat cru- $tam, iterum mi$cebis non amplius infun- dens, $ed a$pergens Creticum, ac denuò $ic- cabis, idque toties repetes, donec qua$i pu- tre$cat, tunc enim copio$um reddit oleum. <CB>Atque hic modus etiam $emini Apollinaris herbæ, tum papaueri $atisfaciet: $ed vini lo- co aquam adhibeto, & permittito, donec putre$cat, tunc verò $ub torculari ponatur. Licet autem putredinem expectare in his quæ non bibuntur. Hocque $ecundum e$t exemplum, quòd $emen Apollinaris longè $it humidius myri$tica nuce, velut amygdala pinguior e$t eo $emine. Inde tertium exem- plum in amygdalis, quæ duplici purgatæ cortice torrentur paululùm, inde quinta aquæ parte perfunduntur, qui modus e$t communis $eminibus etiam, tum vini pro nuce myri$tica, inde ma$$a ab igne cale$<*>at, & exprimatur $tatim: nam quia bibitur, rance$cit dum moram patitur. Manife$tum e$t autem, quòd calore & aqua hi modi in- digent: nam oleum ni$i lique$cat, non fluit, nam congelatum fluere non pote$t: quod verò lique$cit, calore indiget, calor autem con$umit oleum, ob id aquam adiicere ne- ce$$e e$t, aliter oleum, & paucum, & to$tum effluet. Hoc verò magis nece$$arium in $ic- cioribus corporibus, vt nuce myri$tica: ad- ditur ibi vinum, quod odorem exacuat po- tius, quàm obtundat: aliorum verò grauis e$t odor. Sed & vinum magis ad intima pe- netrat, & di$$oluit, quod ignis calori com- mune e$t: verùm ignis etiam trahit ex in- timis partibus ad exteriores. Non igitur ex aqua, aut vino oleum fit, $ed eius $unt propu- gnacula. Vtrum verò pars aquæ, an vini, in oleum tran$ire po$$it, dignum dubitatione e$t: nam oleum aqueo & aëreo humido con- $tat: vbi efficax $it humidum aëreum, facilè aqua: faciliùs autem etiam vinum tran$it in oleum, nam & vinum ardet. Sunt verò quæ adeò oleo$a $unt, vt tu$a & calore naturali temperato fota, in oleum ab$que expre$$io- ne tran$eant, quia præpinguia $unt, & oleo copio$o, ac non multum excrementi terrei habente abundant. Velut $ambuci flores. Oleum quoque quod $ine igne ex amydalis extrahitur, multò $uauius eft, & pectori vtilius. <P>Sed e$t alius humor muco$us, in omnibus <MARG>Muco$i hu- moris ratio & modus detrahendi.</MARG> radicibus fermè atque $eminibus: quæ verò inter hæc magis celebrantur, $unt lini, al- theæ, p$ilij, marrubij, cotoneorum, pyro- rum, pomorum, fœnugræcique $emina: in- ter radices verò quæcunque magis muco$æ, vt altheæ atque ari$tolochiæ: ab his omni- bus hanc partem, tanquam illis naturaliter in$itam detrahere licet. Mundata hæc repo- nuntur in va$e, & quadruplum ponderis aquæ calidæ iniicitur, manentque per no- ctem: inde reiecta aquâ radices, aut $emi- na $acculo ex canabe linóve rarò excipiun- tur, ligatoque ore $uperiore & va$e $uppo- $ito, modò concutiendo cum baculo, modò exprimendo manu, $uccus muco$us colligi- tur: vt collectum fuerit quicquid ex eo tum effluxit, faeiliùs arctiùs con$tringitur, atque eadem ratione exprimitur $en$im, ac denuò arctiùs religatur, donec ip$um $emen $olum relinquatur. Præ$tat igitur con$iderare, quæ- nam $it hæc materia, quæ $ic effluit. Atque illud à viribus ac $ub$tantia, tum modo ex- trahendi, coniectari licet. <P>Cùm enim emolliat & glutino$a $it, cali. <PB N=493> <CB>doque humido detrahatur, con$tat partem & ip$am e$$e pinguioris $ucci, hoc $olùm ob oleo di$tantem, quòd terream partem $e- cum contineat: at pars hæc cra$$a e$t $i ad oleum comparetur, in quo minimum e$t ter- ræ. Propterea detracta parte hac, minus continent olei $emina $eu radices. Radices igitur & ip$æ oleum continent. <P>E$t & aliud di$crimen, quòd muco$us $uccus $it frigidior & crudior oleo, ob id copio$ior in radicibus in quibus parum e$t olei. Fit igitur oleum qua$i ex mu- co$o $ucco, $ic vt quod in $eminibus e$t, iampridem fuerit in radicibus. Vnde li- ni $emen, quod hoc muco$o abundet $uc- co, oleum etiam $ine aqua emittit, quòd $uccus in loco aquæ ei $it: atque hoc oleo ad dolores tanquam puriore vti $olemus. Eadem ratio, $ed non adeò tamen euidens, in amygdalis: parum enim muco$i conti- nent humoris, $ed aqua addita $emper $i <MARG>Modus quo pinguedines odoribus im- buuntur.</MARG> non melius, $altem copio$ius oleum excipi- tur. Horum memoria me reuocat ad $cri- bendum, quibus modis pinguedines im- buantur odoribus, v iam de$ueta multis $e- culis quod $tudium nobis $emper fuit, in vtilem v$um reuocarentur. Igitur pingue- dine à membranulis omnibus purgata ad- dantur $an$uci tantundem cum floribus con- tu$i, $erpillum, myrtus, cyperus, & a$pa- lathum citrinum octaua ponderis: parte vi- ni albi odorati & aquæ pro pondere om- nium: $imul hæc coquantur, $ed non diu: inde maneant diei $pacio, & defæcata pin- guedine omnia percolentur: denuò eadem addantur, aut duo triáve ex his, aut vnum <MARG>Humida in mi$tis qua- tuor.</MARG> pro odoris natura, additi$que vino & aqua vt prius, eadem ratione ferueant, re$ideant, defæcentur ac percolentur: totie$que id fiat, donec pinguedo odorem combiberit. Sic aliis etiam odoribus imbuitur, $eruatur- que non $olùm calore ignis, $ed expre$$a di- ligenter aqua, $iccataque in vmbra: nam ( vt dixi ) humidum $olum aqueum putre$- cit: quod verò corrumpitur pingue, pu- tre$cere nece$$e e$t. Sunt igitur humida quæ in mi$tis continentur quatuor gene- rum: aut penitus cruda, vocanturque aquea: vel concocta perfectè, vocanturque pinguia: vel mediocriter concocta, hæc autem muco- $a dicuntur: aut præter modum, hanc par- tem ignem alchymi$tæ vocant, præ$ertim $i dum extrahitur hæc pars, multo igne indi- geat, velut in metallicis, dum igne reflexo humidum acre excipitur. Manife$tum e$t igitur, quòd neque plura, neque pauciora po$$unt e$$e humidorum genera. At in qui- bu$dam mi$tis non omnia e$$e nihil prohi- bet: $ed quæcunque mi$ta $unt verè, tria prima $altem habent. Latet autem in me- tallicis pleri$que quod medium e$t ex illis. Vltimum verò quoniam terreo iungitur, ex- trahi non facilè pote$t: vnde ignibus adhi- bitis incertum redditur an $pontè acre $it, an ob vim ignis $olam, an vtroque modo. Vt verò à primo humidi genere magis di- $tant, eò putredini etiam minus $unt obno- xia. Aquea igitur & celeriter & perfectè putre$cunt: muco$a perfectè, $ed $erò: pin- guia $erò etiam $ed non perfectè: exu$ta au- <CB>tem nec perfectè, nec imperfectè. E carni- bus quicquid e$t pingue, quo ego modo vti $oleo extrahitur, inci$is his in fru$ta, & va$e vitreo conclu$is: hoc contectum pergamena <MARG>Carnes quo- modo colli- quentur.</MARG> charta feruenti aquæ per $ex $eptemve ho- ras immittitur, totaque caro fermè in pin- guedinem tran$it & colliquatur. Tartarum verò humido colliquatur, $eu in marmore <MARG>Tartari o- leum.</MARG> $ub terra $epultum, $eu in vitro fumum fer- uentis aquæ excipiens. Aliter, vt pater meus: ollam cum tartaro accen$am in aquam in- funde, $tatimque oleum $upernatabit: quibus modis multa igne in calcem redacta mutan- tur in oleum. Vnde incertum, an tartari $uc- cus ille oleum $it, an potius aqua. Sulphur <MARG>Sulphur<*> oleum.</MARG> verò ardendo tran$it in oleum: fumus enim qui colligitur dum refrigerantur, oleum ef- $icitur, vt expertus $um. Opus e$t autem va- $e vnico tantùm vitreo, quod nolam vocant. Et vt $en$im vratur, indu$tria e$t. Sed cur exu$ta metallica faciliùs oleum reddunt, & aquam etiam retinent? aqua autem acerrima e$t. An quia terreum admi$tum, vt prohibet pingue humidum con$umi, ita etiam aquam non totam? an verò quòd non exuruntur, $ed potius torrentur? nam in cineres redir&etilde;t. Videtur ergo aqua $ublata, maxima ex par- te celerior exitus olei: quod autem celerius exit, non adeò vim patitur ignis, quia non adeò incale$cit, ob id faciliùs oleum extra- hitur, ac copio$iùs. Modus autem horum ad <MARG>Oleorum comparatio.</MARG> librum Secretorum pertinet. Sunt & lachry- mæ, & ligna quæ oleum mittunt ab$que co- ctione, atque illud efficaci$$imum e$t, vt te- rebinthi, vel lenti$ci. Cùm enim partes te- nuiores $olùm educantur, quòd exit, e$t im- becille: nam neque ab$que $ub$tantia perfe- ctæ vires e$$e po$$unt, nec modus e$t vt $cia- mus cum perfectè educt&ecedil; fuerint. Quod verò ignibus extrahitur, non puras rei à qua ex- <FIG> trahitur, nec incorruptas vires retinet. Op- timum igitur cuius $ub$tantia ab$que co- ctione effluit: pò$t tuti$$imum quod per in- fu$iones fit: efficaci$$imum quod per coctio- nes: coctionem dico $iccam, non in aqua, ea enim $ecundo loco habenda e$t. Quarto <MARG>Aqua o<*> rat<*>.</MARG> igitur ordine quod amygdalis excipitur, quinto antiquus, vltimò qui oleo & aqua per coctiones fit. Aquarum verò di$tillatio eodem modo fit: $ed longè melius odorem retinet, $i hac vtaris arte: nam ro$acea, fra- grans mirum in modum euadit. Accipe vas figulinũ A, $uper quod linteum lineũ rarum B <PB N=494> <CB>extende & $uper ip$am ro$as, aut vacin ia, flore$ve alios, aut herbas $parge, inde ha- beas patellam C, quæ vas integat, & $u- per fundum D ignem pone, di$tillatur odo- rati$$ima non $olùm, $ed etiam efficaci$$i- ma aqua Ro$acea in Sole conclu$a poni $olet vt fumi odore priuetur, cùm tamen odorem ro$æ retineat. Conficitur & re- pentè aqua, dum calefacto, aut feruente $ucco cyathus $uperponitur vitreus, in quo fumus tran$it in guttas, guttæ inde collectæ in aquam coguntur: $ic acetum in aquam facilè vertitur. Vtilis hæc ad oculorum ma- culas, & $uffu$iones detergendas, maximè $i albo aceto ruta incoquatur. Sunt qui in primo modo iuxta F mo$chum ponunt, alia- que precio$iora odoramenta, retinetque aqua odores non $olùm proprios, $ed etiam mo$chi, & aliorum quæ appo- nuntur. <MARG>Cur di$tilla tione non omnes odores retineantur.</MARG> <P>Sed cur odor florum quorundam non retinetur in aquis, verùm vt in ia$emino & garyophylo flore ac lilio, aqua euadit odoris expers? Dictum e$t alibi, quoniam tam tenui $ub$tantiæ nulla pars cra$$ior iun- gitur. Ergo in his iuuabit, $i foliis herba- rum quæ odore careant alternatim po$itis, materiæ cra$$iori, non tamen quæ vratur, adiungatur odor, inde di$tilletur: atque hæc vnica $pes proliciendi odoris, cùm aquis in- fu$a non remittant odorem, $ed putre$cant. <P>Ignis autem $i non moderatè adhibea- <MARG>Aqua ex a- uena quæ in- ebriat.</MARG> tur, exurit ea quæ terreæ $unt naturæ: $i tamen moderatè, $olùm exacuit. Vnde aqua ex auena di$tillata vtuntur Mo$cho- uitæ, quòd vino careant: nec minus ex- calefacit, aut inebriat quàm vinum. Cùm enim auena cra$$ioris $it $ub$tantiæ, nece$- <MARG>Canabis vi- res.</MARG> $e e$t vt ex di$tillatione incale$cat, attenue- tur ac exacuatur, & ad naturam aquæ ar- dentis accedat. Canabis folia in farinam ver$a, quòd caput feriant, potum $uauiter <MARG>Vermes vt è terra exeãt. Galinæ vt hyeme oua edant. Aqua lactis di$tillatione excepta ine- briare pote$t.</MARG> inebriantem efficiunt. Eadem ratione de- cocta folia eius ac $emina, quod etiam de viridiore nucum cortice fertur, $i $u- per terram effundatur aqua illa, vermes ad terræ $uperficiem trahit, $eu odore alliciat illos, $eu expellat. Vnde pi$cato- res ea vti $olent. Idem $emen gallinas, $i ab his edatur, fœcundas hyeme reddit: calefacit enim & attenuat. Sed ad rem re- deo. Apud Tartaros referunt, aquam è lacte di$tillato inebriare: oportet igitur lac den$ius e$$e, & moram apud ignem <MARG>Potus ratio.</MARG> contraxi$$e. Itaque ex lacte for$an equo- rum id contingit. Cæterùm quid amplius dubitandum? omnis aqua cùm $æpiùs di- $tillatur, hoc pote$t efficere: nam incale$- cit, attenuatur, & vim ignis magis reci- pit: vnde ardens $æpiùs di$tillata eò acui- tatis deducitur, vt bibi non po$$it. Li- quet igitur ex his mamfe$tè, & quòd vinum igneam vim habet, & quòd ex omni fermè re, tum maximè den$a, po- <MARG>Medo.</MARG> tus repetita di$tillatione fieri pote$t, qui plus vino excalefaciet & inebriabit. Potus enim ratio e$t, vt $uauis $it atque potens: $uauitate quidem gu$tum, robore olfactum delectat, & ventriculum confirmat. Quæ- cunque verò di$tillantur, & iucunda, & <CB>odorata euadunt: iucunda quidem, in$uaui omni $ublata parte: odorata, ob vim ignis, & acuitatem $ub$tantiæ. Quæ enim tenuium $unt partium, magis redolent: odor enim e$t vaporis, vapor autem in tenui $ub$tan- tia fundatur. Eadem verò ratio inuenta e$t in potibus, qui ab$que di$tillatione fiunt, & tamen inebriant, vt Medo apud Mo$cho- uitas. Con$tat autem melle & lupuli $emi- ne, $eruaturque in picatis va$is, quum ta- men nullum horum fermè ad inebriandum $ufficeret. <P>Modus alius nobilioris potus, radio$que, veluti cãdens ferrum emittentis. Zethi par- tes quatuor, mellis vnam, $eminum myrti mediam: $imul excoquuntur ac de$puman- tur, donec $puma e$$e de$ierit: inde additur zethi fex, & quadraginta horis contecta $eruantur. In vulgari Medone, pro zetho tantundem aquæ a$$umitur, cætera vt in nobiliore. Sed & $eminum myrti loco lupu- li $emina a$$umuntur: quæ & $eor$um co- quuntur, modus donec amaritas non in$ua- uis $entiatur. Hic $æpiùs repetitis iudicibus, $en$ibus, ratione magi$tra, odor, vires, ac $ua- uitas comparantur. <P>Lupuli $emen cum hordeo vel $iligine aut tritico, zethum aut zythum facit, quod <MARG>Zethi confi- ciendi ratio.</MARG> vocatur apud Germanos birra. Modus hic e$t, vt Nicolaus Poll. Cæ$aris medicus $cri- ptum reliquit: Hordeum infundito in aquam donec di$rumpatur, inde $iccatur, teritur tenuiter, imò molæ $ubiicitur. Alij, triduo tantùm in cumulis madefaciunt: & vt ger- minare cœperit, $par$um alio triduo $iccant: po$tea linteis $ub$tratis, in clibano torrent. Incredibile dictu: referunt hoc torrendi mo- do $uauitatem ac dulcedinem melleam adi- pi$ci. Huius partes duas, aquæ $eptem $umi- to, coquuntur $imul donec aqua tertia par- te decedat: deinde $umunt dimidium illius aquæ, cui quadrage$imam partem $eminis lupulorum addunt, hordeique tantundem quantum prius, coquuntur omnia horis cir- citer tribus aut quatuor: inde reliquam me- dietatem aquæ excolatam priori mi$cent, ac denuò coquunt donec ad dimidium rediga- tur: vltimò proiectam in ligneum vas, ad- dito modico fermento, di$tribuunt. Vt verò nece$$ariò, qui Boream inhabitant, zethum ex hordeo, & $iligine & tritico faciunt: ita qui Au$trum, cùm vino vti non liceat, legis $uper$titione, conficiunt zethum ex oryza, atque hi omnes potus inebriant: $ed mitior <MARG>Zethum ex oryza.</MARG> e$t qui fit ex oryza, non quòd oryza $it hor- deo frigidior, $ed quia lupulis caret zethi id genus: nam hi haud mediocriter calidi $unt atque $icci igitur nulli voluptas potus ne- gata e$t: nam oryza nullibi non na$citur. Multò verò iucundius hoc vinum ex oryza, atque $alubrius alio zetho. Efficaci$$imum in quo $eminum copia myrti, aut lupulo- rum. Ideo Daci ac Sarmatæ plus iniiciunt. Omnibus igitur mortalibus vinum atque incundum conce$$um e$t imò duplex: nam & mel vbique fit. <P>Salubrius autem omni zetho e$$et anti- <MARG>Oxymel an- tiquum.</MARG> quum oxymel, quanquam paulò carius. Cõ- $tabat ex mellis triginta, aceti vigintiquinq; aquæ nouemdecim, $alis tribus thymbram <PB N=495> <CB>addebant, decies feruefaciebant, elutria- bantur, & in va$e inueterabantur. Quidam aquam augebant. Alij $ine thymbra confi- ciebant. Quum verò tantundem aquæ di- luendo, vt vinum admitteret, $alubrius erat, ac minoris impen$æ. <MARG>Vinum Æ- thiopum.</MARG> <P>Æthiopes, credo quòd vina non $eruen- tur, & Chri$tum colant, pa$$as vuas aqua per diem madefaciunt, $iccantque modicè, ac exprimunt. Hic potus eò melior, quò mi- nus $uauis. Dee$t robur, de$unt mala vini: quodque maximum e$t, in eo $uauitas ni- mia ad perniciem hominis & ebrietatem nata. Videtur & ob id natura mel potius quàm vinum para$$e ad potum. Nam mel, nulla regio non gignit. Idem vinum efficit, nam temporis auxilio, ex melle & aqua pa- ratis vinum fit. At vina vuarum, neque fri- gidi$$imæ regiones ferunt, nec calidi$$i- mæ $eruant: reliquorum fructuum vix $er- uantur. <P>Fiunt enim ex cotoneis, punicis, pyris, <MARG>Vinorum ra- tio & $pe- cies.</MARG> malis, prunis, berberis, moris, præ$ertim a- gre$tibus, me$pilis, $orbis, & generaliter ex omni fructu $uauem $uccum, $alubrem, & qui $eruari po$$it habente. Nam qui $eruari non pote$t, quum clare$cere nequeat, vinum fieri non pote$t: vnde neque ex cera$o, nec per$ico. Ob id zinziber, piper, garyophylos, cinamomum, macerem, nucemque myri$ti- cam addere $olent. Qui autem $ucci ad me- tam coquuntur, $eruantur: $ed dum $pi$$e$- cunt, neque potus $unt, nedum vinum: erunt ergo defruta. Sed vinum ex vuis album ve- <MARG>Vinum ve- tu$tate in aquam ar- dentem tran- $it.</MARG> tu$tate flaue$cit, quia pars aquea re$olui- tur. Nigrum autem potens conditum, in multos annos odorem & $aporem ardentis aquæ acquirit, & fit fermè album, minus certè habens coloris flauo: nam cra$$ior pars $eparatur reliqua attenuatur. Ita fit ar- dens aqua. Reconditur autem frigidis locis. <P>Vidi reconditum annis $eptuaginta antè, quod ex vigintiquinque amphoris, ad quin- decim redierat, pallidum ex nigro eua$erat, eoque ardente aqua $uauius, quo infirmius. Vtile crudis humoribus, frigidi$que ac hu- midis morbis. Audio Lubicen$em Sena- tum gloriari, quòd Rhenen$ia vina du- centorum annorum in penubus $eruet. Olim Falerno, inde Surrentino, pò$t Setino pre- cium maximum, quòd alioqui egragia & chara, in multos annos conderentur. Tran- <MARG>Lapis quo vinum in aquam tran- $it.</MARG> $eunt & vina nigra in candida, ami$$o etiam $apore odoreque, percolata lapide Indico: nam cra$$ior pars ac nigra retinetur in lapi- de: quod tran$it, immutatur ab egregia il- lius frigiditate. Marmoris igitur genus e$$e oportet. <MARG>Mignol po- tus.</MARG> <P>Sunt & alij potus iucundi & inebriantes, vt Mignol apud Senegam, quæ vltra For- tunatas in$ulas paulò ver$us meridiem ex- tenditur. Succus e$t hic, $ero lactis $ub- $tantia & colore, ni$i quòd magis ad ci- nereum vergit, haud ab$imilis, arboris $auciæ. <P>Alius è cocco ( palmæ id e$t genus ) eli- <MARG>Coccus, pal- mæ genus.</MARG> citur hoc præ$tantior. Na$citur copio$a in Chimam prouincia Sureni litoris hæc ar- bos, excel$a palmæ foliis, fructus illius ma- <CB>ior capite humano. Hic à $umma $uperficie ad medium v$que membranis ac $tupa ob$i- tus e$t: ex huius cra$$iore parte funes, è te- nuiore ve$tes contexunt: iuxta medium cor- tex vt iuglandis $ub quo medulla tenuis & candida, gu$tu, $ub$tantia naturaque amyg- dalis recentibus $imili. Ip$a rur$us medulla recens contrita lac emittit nihilo minus dul- ce lacte animalium. In medio igitur medul- læ huius $uccus continetur $uauitate nulli alij potui comparandus. Porrò ex cortice qui medullam circumit, quoniam nitet, & ni- ger e$t ac durus, procula fiunt grati$$i- mi v$us. Fructum hunc Itali nucem Indi- cam appellant. Integer venalis apud nos ha- betur. <P>Sed po$tquam in cocci mentionem inci- <MARG>Palmæ de- cem v$us.</MARG> dimus, cùm nulla arbor tot v$us præ$tet, de illa referre tempe$tiuum erit. Hanc igitur mittit India, quam Augu$to men$e putant, effluitque interim lachryma candida, vt è putatis etiam vitibus $olet, quæ toto triduo vinum refert. Sed $i hanc coxeris ad tertias, mel fit $uaui$$imum. At $i nec coquatur, nec bibatur, tran$it in acetum. Rur$us mel ip- $um $i aqua purgetur, in diebus viginti, tran$it in vinum. E fructus nucleis oleũ ex- primunt: aut iuglandium vice ad amygda- <MARG>Palmæ for- ma.</MARG> larum eduntur. Fiunt & carbones ex exte- riore cortice, vt ex libro dum nentur ve- $tes, etiam go$$ipinis delicatiores, $ericeis fermè pars. Foliis tegularum vice ad domos tegendas vtuntur. Itaque cùm omnia pal- marum genera $int multi v$us, præ$tanti$$i- mum coccum. E$t palma foliis prælongis, aculeatis viridibus, & ob longitudinem cur- uatis, collecti$que in $uprema parte comæ in morem: cortex mollis ac per $quamas prægrandes, inuicemque $uperequitantes <MARG>Arborum quæ tsan$<*> feruntur differentiæ quatuor.</MARG> inæqualis totus, non $ecus ac pi$cium qui $quamis integuntur tergus. Talem in æde pacis vidi Genuæ, $ed haud fructiferam. Nã arbores quæ transferuntur, aliæ non viuũt, vt in Italia ex India lignũ aloës: aliæ viuũt, $ed non edunt fructum, vt Genuæ palmæ: aliæ edunt fructum, $ed oblæ$um, vt piper apud nos: & quædam fructum reddunt per- fectum, quòd vtriu$que cœli $unt patien- tes, vt vites ex Hi$pania in Indiam tran$la- tæ. Summa caudicis palmæ pars vbi toro fo- lia iunguntur & rami, mollis e$t, & amputa- ta non $olùm manditur, $ed etiam habetur in deliciis: $apore tamen in$ipido, & $uba- maro: carnea $ub$tantia toti ex ligno, $ed hac $olùm in parte adeò mollis, vt edi po$- $it maximè iuuencularum arborum. Iuuenis diu e$t, quòd qui palmam $erit, vix vnquam illius fructum videt, tam $erò fructificat. Vi- deturque planta hæc magnã $en$us $peciem præferre. Nam in Data Numidiæ vrbe, vbi abundat, ni$i ma$culi florentis, ramus flo- rentis fœminæ ramis mi$ceatur, fructus macilenti, ac in$uauis $aporis o$$e præ- grandi na$cuntur. Quòd $i nullum auxi- lium à ma$culo $u$cipiat, fiunt fructus decidui: at vel cinere, vel foliis, vel cortice illius confirmata, fructus ad ma- turitatem producit. Nec mirum $imilibus confirmari, quòd $imilibus alitur. <PB N=496> <CB><P>Melius igitur e$t cum Platone, $en$um quendam ine$$e plantis exi$timare. <MARG>Palmites qui eduntur, $eu Chiphil- tum.</MARG> <P>Palmites eundem gu$tum referunt: ea- demque $ub$tantia carnea, candida, $olida, $ed illorum pars ima, quæ radici iungitur, manditur $olùm: $urculi, qui palmæ folia referunt, candidi & ip$i, $ed ligno$i, non apti cibo. Sapor idem qui palmæ $ummo caudici, ideoque cum $ale, pipere oleo edi $olet. <P>Differunt tamen plurimùm à palma Pal- mites: quemadmodum enim Palma procera e$t arbor, & dactylos ferens, $ic illi race- mos: in$tar vuarum, edunt: cætera palmæ $imilia. Verùm, hoc vno illa præ$tantior, quòd Venerem mirum in modum, ac vehe- mentiùs omnibus aliis philtris, excitat. Nam plurimùm excrementi in concoctione ter- tia, plurimumque flatus gignit, & mul- tùm $timulat, & diu manet in ventri- culo. <MARG>Bdelium.</MARG> <P>Sicilia hoc $uffrutice abundat, è quo etiam Bdelium excipitur, $ed $ubnigrum & mi- nus efficax: vim tamen habet iucundi odo- ris. Optimum adeò olim in precio erat, vt Mo$es plantam hanc in Gene$i inter præci- puas, auro illam iungens, collocarit: $eu lachrymæ excellentia $olùm, $ed etiam v$u plantæ. Vi$um e$t profectò illi, vt planta hæc tam egregia, & è cuius fructu thy- miama elegans effunderetur, iuxta hortum deliciarum collocaretur. Sed videtur, Mo- $es aliud genus plantæ intellexi$$e, atque regionem Bactrianam: $iquidem ibi Bde- lium ex arbore, non è frutice na$citur. Hæc oleæ magnitudine, nigraque folio, roboris e$t, ac fructu caprifici: ex hoc inquam po- tius quàm ex palmite na$citur Bdelium. Nam quod à Mo$e laudatur, $ingularis fra- grantiæ erat: no$trum hoc malè olet, ne- dum vt inter thymiamata po$$it numerari. <MARG>Aloës hepati ca cur pin- guibus fo- liis.</MARG> <P>Cæterùm, vt palmites aridis $urculis $unt, ita nonnullæ aliæ herbæ pinguibus admo- dum foliis, vt aloës & $emperuiuum, & arbor Indica folio admodum grandi, non tamen adeò pingui vt aloës, $ed $pino$a in dor$o, quod mirum e$t, paruis tamen $pinis. Ergo vt pingues humoris multum conti- nent $ic aculeata olera, vt $unt carduorum genera omnia, vrinam prouocant, quòd igneum humidum in eis nece$$ariò abun- det. <P>Sed cur aloës cùm amari$$ima $it, folia ha- beat pingui$$ima? nam $emperuiuo $imilli- ma, $ed nigricanti, & cubiti magnitudine, vt $æpe vidi. Cau$a e$t, quòd cúm & ip$a aculeata $it in extremitate foliorum, nece$- $e e$t, vt in tam copio$o humido calor abun- det ac $iccitas, quæ $pinas efficere po$$it: quamobrem cùm parum prodeant compa- ratione magnitudinis foliorum, exu$tum oportet e$$e humidum quod intus e$t, $uc- cumque reddi amari$$imum. <MARG>Ligni $ancti de$criptio.</MARG> <P>Sed ad arbores reuertor, raras maximè, è quibus e$t lignum $anctum vocatum, quod ex Indiæ occidentalis in$ulis aduehitur, vn- de morbus etiam irrep$it. Et quamvis de morbi illius natura libros octo ediderimus, formam tamen hic arboris de$cribere pro- <CB>po$ui. Na$citur in Hi$pania, circumque ia- centibus in$ulis noui orbis, iuglandæ pau- lò minor, cortice maculo$o alternantibus viridi, ac cinereo, folio arbuti minore, ac viridiore. Flos candidus, croceus fructus, forma cuius ac magnitudo duobus iunctis lupinis $imilis e$t: arbor adeò frequens, vt luci pa$$im, vt apud nos quercea nemora videantur. Extrahimus ex hoc non $olùm, $ed etiam quocunque alio ligno lachrymam, quæ pretio$ior e$t ip$o ligno, hoc modo<I>:</I> Secatur lignum in fru$ta digiti cra$$itudine, exponunturque igni, inde colligitur quic- quid ine$t lachrymæ in ligno. E$t autem <MARG>Modus la- chrymam e quocunque ligno extra- hendi. Lachryma- ram arbo- rearum ge- nera.</MARG> lachrymæ genus duplex, liquidum atque $ic- cum: & rur$us crudum, vt cera$i ac pruni: & pingue, vt tædarum omnium: ardet enim Cur autem hæ ardeant, illæ non, dictum e$t priùs. Sed cur hæ lique$cant, aliæ rema- neant $iccæ, nondum dictum. Lique$cunt quæ parum continent terrei: nam lateres, quia plurimum habent terræ, non lique$- cunt. Igitur concocta magis tædarum la- chryma, & maturando aptior: non ta- men calidior, nam Euphorbij calidi$$i- ma, quamvis è lactis genere, non tædarum lachryma. <P>E$t autem Euphorbium $pino$æ plantæ <MARG>Euphorbium</MARG> lac, $ed non exqui$itè candidum, tempore tamen quia $iccatur, vt lenti$ci lachryma, & dentes flaue$cit: quòd etiam $ignum ve- tu$tatis. Simile quiddam habet cum barbara radice dum colligitur, acris enim $uccus, tum quia lac, vt dictum e$t, omne planta- rum, aut ex putredine, aut ex frigiditate, vel $iccitate. Verùm cùm non exqui$itè $it can- didus hic $uccus, $ed $ubcroceus, non à fri- giditate $it. Declarabimus autem inferiùs omnem plantam aculeatam e$$e immodicè $iccam: $icci$$imum igitur Euphorbium. E$t verò calidi$$imum, atque ob id $uper impo$i- tum nudis o$$ibus vna die, ea de$quamare $olet, tanta e$t ill ius vis. Eadem ratione & lac tithy malorum dentes frangit. <P>Sed dices: Cùm quatuor $int tantùm humida in mi$tis, lachryma ad quódnam genus reducetur? E$t autem lachryma in arboribus, quòd muco$us $uccus in herbis: nam hic in plantis vix e$t, rara quoque in herbis lachryma. Muco$us $uccus im- perfectus e$t ad olei pinguedinem compa- ratus: lachryma verò pingue humidum aqueo mi$tum ac terreo. In omni igitur lachryma oleum, ideoque facilè extrahi- tur. Siccæ autem lachrymæ, qualis $tyrax & pix Græca, nauali$que. Excipiuntur hæ ex fru$tis pini in fornacem coniectis, dum diutiùs ardent: diftillat enim pix, quam <MARG>Pix cur o- leum ab$u- mal</MARG> vocant naualem, nigra lucidaque, con- $umit oleum, & ab illo eluitur? lachry- mæ enim ab oleo, oleum à furfure de- tergitur. Picata igitur va$a oleum $i im- ponatur ab$umunt, ob $iccitatem cum tenuitate iunctam. Quia verò omne gum- mi pingue e$t, atque ex aquea $ub$tan- tia, per$picuum e$t etiam omne, & vbi abundat. <P>Vndæ larigneæ tabulæ tenues, $i ex his ta- <MARG>Tabernacu- lum ardens.</MARG> bernacula fiãt, impo$itis luminibus exteriùs <PB N=497> <CB>adeò relucent, vt tota ardere videantur. E$t enim laricis lignum rubicundum & per$pi- cuum: propter id facilè fuit barbaris, & an- tiquis his experimentis turbæ imponere, nunc $atis $it ad $cenas vti. <P>Pix autem Græca fit è piceæ lachryma, & quam vocant colophoniam, apta ple- ctris. Pinus igitur lachryma cruda colo- phonia, excocta pix Græca: quod verò re- $udat è ligno in fornacibus excocto, pix naualis. Re$tat igitur $olùm vt doceamus, cur pingue omne humidum $it per$picuum. E$t autem tale, quia in illo viget calor cœle$tis, ab illo enim concoctio: calor au- tem cœle$tis claritatem affert, vt de Sole, Luna, $tellis, earumque lumine con$tat. Si igitur plurimum terræ mi$ceatur, ni- tet: $i parum, & nitet, & $plendet, ac per$picuum e$t. Sed de his $atis, ad propo$i- tum redeamus. <P>E$t & fructus, quem Ca$$iam vocant fi- <MARG>Ca$$ia fi$tula cur in no$tris regionibus non cre$cat.</MARG> $tulam in illis regionibus, $iliqua teres, fer- ruginea, nigrave, pollicis magnitudine, cu- bito nonnunquam longior, obliqua, $ucco prædulci, $ed ingrato, nucleis paruis, lupi- ni$que $imilibus, $ed longè durioribus: ar- bor procera, folio fermè nucis, angu$tiore tamen ac tenuiore: flore luteo, geni$tæ per- $imili, frigoris impatiens, humoris auidi$- $ima, vnde radices v$que in $ubiectam aquam profert. Nec ob id na$citur in no- $tris regionibus, quòd ab initio, cœli in- clementia ob$tet, cre$centi de$it humor: nam in no$tris regionibus, profundiores $unt latices. <MARG>Vmbræ quàm $alutares, & quàm morti- f<*>ræ.</MARG> <P>Sunt & arborum vires etiam ex vmbra admirabiles: exitiales namque (vt diximus) toxico, iuglandi, tithymalo, adultæ ficui, $orbo indicæ, aconito, taxo, rhododaphni: hæc arbos apud nos frequens fructum, ca$$is nigræ, non amygdalæ $imilem fert: geniculis $tipes abundat: quod cùm Dio$- corides prætermi$erit, in fructu verò de- ceptus $it, effecit, vt hanc quam habe- mùs, rhododapgnen e$$e non exi$timarem: verùm ob fructus $imilitudinem, ca$$iam nigram: at ca$$iam non e$$e con$tat, $ed cùm iumentis, ouibus, capris, $uibus, folio, ac flore exitialis $it, cuperem de his $ententiam eorum, qui in minimis adeò $unt curio$i, audire: nam & hominibus ( vt dixi ) noxia e$t, licet haud exitialis. Salutares verò loto, fago, & Indicæ ho- bio. Quibus ob odorem vtilis, vt ro$æ, myrto, nardo, malo medico, iunipero, ve- lut mala buxo. Certauit & in his colorum varietate laudati$$imum bra$ilium, alij ver- zinum vocant. Prouincia e$t Bra$ilia, à nemoribus, quæ hoc ligno con$tant, voca- ta, arbos non magna, Enzinæ $imilis, $ed tenuior, & magis obliqua: folium querci- <MARG>Bra$ilium.</MARG> num, non tamen a$perum: cortex ex arbo- re potius propter $iccitatem $pontè excidit. <MARG>Enzina ar- bor.</MARG> <P>At quia diximus Enzinæ $imilem, e$t enzina quercus in Hi$pania genus, minus, & non adeò rectum, cuius glandes ob $ua- uitatem eduntur: vetu$tate bra$ilium fit me- lius, rube$citque magis, quo differt ab adul- terino: leue e$t, $ubdulce, a$tringenti$que <CB>$aporis. Præclara vis ad tincturam, & ad $cribendum, multi$que modis hoc rubrum atramentum paratur: alij lixiuio potenti, & adhuc feruente illius $cobem immittunt: de- ra$um vitro $ufficit ligni pars octaua, addi- toque modico aluminis inter cineres cali- dos, per horam excoquitur, protinu$que in v$um admittitur, nec de$ideratur lachryma <MARG>Atramenti rubri de$cri- ptio.</MARG> Arabica. Con$ueui & aliter parare: lignum in tenui$$ima fila deductum $eco in fru$tula, quæ aquæ decuplo pondere immitto, relin- quens infu$um horis $altem $ex, inde exco- quitur aqua cum ligno, donec tres è qua- tuor partibus decedant, fitque colos ru- beus, $plendidus: $i paulò plus exco- quas, $anguineus ruber: $i adhue diutiùs, cæruleus. Neutro tamen modo, ni protinus in v$um admittatur, diu $eruari pote$t. Pro- prium e$t enim omnibus coloribus, qui è plantarum fiunt partibus, tempore muta- ri, nec purum omninò e$$e, quòd materia plantarum imbecillis $it, & humoris plena. Vnde ex eadem planta, Indi omnes colores coquendo diutiùs, aut breuiori tempore excipiunt. Certior & viuacior ruber color, qui ex cinnabare conficitur: di$$oluitur in aqua Arabica iam lachryma imbuta, vel oui candido longa agitatione ad aquæ $peciem deducto. Sed & huic $uum vitium: nam $i humoris plurimum mi$ceas, $ub$idente cin- nabare colos dilutior redditur: $i parum ce- lerrimè ab$umitur humor, quòd cinnabaris immodicè $iccet. <P>Inter arborum genera quæ colorum va- <MARG>Vlmi radix lignorum pulcherri- ma.</MARG> rietate præ$tant, radix e$t vlmi, pò$t oleagi- na. Ex his ob id va$a & tabulæ grati$$imi v$us, non $olùm ob colorem, $ed & ob $plendorem. Varietatis colorum cau$a, va- rietas caloris & pars oleagina. Vt enim in ve$tibus, $ic & in his dum vitiat oleum, pri$tinos colores mutat. Sed in ve$tibus ma- cula dicitur, in his grata & varietas, quia cum nitore coniuncta e$t. <P>Betullæ primus honos e$$et, $i tam nobis quàm Getis, ac Sarmatis communis foret. Depictas enim in radicibus imagines ha- bet, plantarum, volucrum, quadrupedum: ip$a arbos qua$i media inter populum ac pinum, capreolos auellanarum in$tar edit: fructum, ex quo panes conficiunt: $ub cor- tice liquor latet $uauis, qui $itim leuat: cortice domos tegunt. Virgæ contumaces, ob id Romanorum lictoribus in v$u: lignum & ip$um non facilè fr<*>ngitur, ob id materia $cutorum? mirabili candore, ac quòd in fru- $ta tenui$$ima pro tabulis $cindi $e patiatur: virgis etiam pro vinculis ru$tici vtuntur: adeò lenta $ub$tantia. Locis frigidi$$imis gaudet: & amica $erpentibus, quorum copia in radicibus per$æpe inueniri $olet. <P>Sic $uccus limunij colorem in coriis al- <MARG>Coria vt va- rium color- recipiant.</MARG> terna varietate mutans commendat: nam priorem dum vitiat, retento nitore, va- rium dicitur reddere, non maculo$um. Sunt & cannarum Indicarum radices varietate coloris ac nitore gratæ. Atque in om- nibus his præ$tant arborum, quæ in mon- tibus na$cuntur, his quæ in humiliori- ribus locis. <PB N=498> <CB><MARG>Naxus.</MARG> <P>Numerantur inter pulchra ligna Naxi arboris, ex quo arcus fiunt: ro$eus in illis <MARG>Fraxinus.</MARG> colos ac $plendens. Sed Fraxini truncus om- nium e$t pulcherrimus: $ecatur in tenues bracteas, fiunt ex eo tabulæ, ac men$æ pre- cio$i v$us: natiuum decorem, qui vndarum varietate $ubtili con$tat, illito oleo è lini $e- mine adeò augent, vt aureæ videantur. Com- bibunt ip$um intus ob calorem, & tenuita- tem illarum, $ub$tantiæque olei $ubtilita- tem: quod vt combiberint, $plendor & colos additur non deciduus, $ed æternus: omne enim oleum ( vt dixi ) $plendet, $ed hoc maximè, vnde etiam ligna alia pulchriora reddit. <P>Fraxinus è Germania eligitur, vt naxus <MARG>Platanus arborum pulcherri- ma. Xerxes rex amauit pla- tanum.</MARG> è Medera in$ula Occidentis. Verùm, vt hæ ligna pulcherrima edunt, ita arborum pul- cherrima platanus e$t. Hæc aliquando re- gum regem Xerxem meruit amatorem. Pri- mùm enim admiratus eam e$t: deinde ada- mauit ita, vt in expeditione profici$cens diem vnam integram $ub illa con$ump$erit: inde di$cedens, cu$todes ama$iæ reliquit, & do- na: etenim armillas, torques, chlamy- des, cæteraque nobilitatis ornamenta, in amoris $ui te$timonium ramis illius ap- pendit. <MARG>Plantarum pulchritudo quibus con- $tet.</MARG> <P>Quæres for$an, Vnde plantis tanta pul- chritudo? Hæc con$tat fronde den$a, $em- perque virente, ramis patulis atque robu- $tis, vmbra $alubri, copio$aque trunco te- rete, cra$$o ac firmo, profundis radicibus, quas limpidus fons perpetuò irriget, læta viriditatis $pecies, concutiente$que a$$iduè venti. Hæc inquam, potuerunt maximum regem in $ui amorem trahere. <P>Ob quæ, loto arbori $ecundus pulchritu- dinis honos debetur. Non e$t hæc adeò in Italia frequens: exoritur tamen & in illa, <MARG>Lotos arbor.</MARG> omnium bonorum $imul atque malorum parente. E$t lotos arbor procera, patula, am- pla, cortice leni cæruleo, fructu cera$ij parui, dulci & odorato. Gratia tanta ar- bori, vt etiam ad nomen v$que peruenerit. Nam herba e$t eiu$dem nominis, de qua fabulantur Poëtæ, eos qui ederint, tanta af- fici voluptate, vt è loco illo vbi abundet, di$cedere nequeant. Sed non e$t hîc locus fabulis, hi$toria peragatur. <P>Diximus itaque, colores omnes plantas excipere, non ita $apores, nam $al$o carere <MARG>Omnia $apo- rum genera in plantis, præter $al- $um.</MARG> videntur: reliquos habent, amarum, dulcem, acrem, acidum. Amaræ, gentiana, aloës, $an- tonicum ab$ynthij genus dulces, glycyrrhi- za, $accharum, polypodium: acres, $iliqua- $trum, piper, na$turtium, allia, cepe: acidæ, vt oxalis, oxyla pathum: in$ipidæ, vt rapæ, mal- ue, betæ: at $al$i $aporis nullas e$$e Theo- phra$tus putat, quanquam mu$cus $al$us $it, $ed non admodum. Cau$am huius e$$e dicit, quòd alimentum ip$um plantarum ne- quaquam $al$um e$$e po$$it. At cùm plures $int terræ $al$æ, nec quæ na$cuntur herbæ in maris littore tamen $al$æ $int, exi$ti- mandum non e$t, cau$am e$$e inopiam $al- $i alimenti. Ergo plures plantas $al$as e$$e dicimus, non tamen tot quot amaræ, vel dulces: nec tam euidenter. Cùm verò $al- <CB>$us $apor $olus erodat, plantæ verò tardè eiiciant excrementa, ob id vix fieri po- te$t, vt planta egregiè $al$a $it: humida enim e$t, & $al$um erodit humida, vt etiam in animalibus videmus, quæ à $olo humo- re $aporem hunc præferente eroduntur & exeduntur. Quædam verò plantæ cùm non vehementer $al$am ferant terram, vt ci- trangula, limunia, mala medica, $i non $æpiùs aqua perfundantur, are$cunt $ta- tim, quoniam non mite$cens $al$ugo plan- tam illicò perimit. Accedit quòd cùm om- nes $apores in tenui po$$int e$$e $ub$tan- tia, præter $al$um, tenue alimentum $o- lùm trahente planta, omnes $apores etiam trahere poterit, præter $al$um. Sal- $ugo etiam imbecillima e$t $aporum: nam multa quantitas $alis, vt aqua $al$a reddatur, e$t nece$$aria: cùm igitur & pa- rum nutriat quod $al$um e$t, & diffici- lè trahatur, quia cra$$um, & multum offendat, & parum gu$tum afficiat, ne- ce$$e e$t paucas plantas, ac quæ tales $it, tenuiter $ai$as videri. Nutrit tamen Indi- <MARG>Salgazus herba maris.</MARG> cum mare $al$am herbam, quam vocant $algazum, quæ in eius $uperficie perpe- tuò natat, adeoque copio$am, vt floren- tia prata referat: nam viridis partim e$t, <MARG>Alga maris herba.</MARG> partim crocea: alitur tamen non $al$o, $ed ( vt dixi ) gingui humido, quod $ali con- iunctum e$t. No$trum quoque mare mol- li$$imum herbæ genus alit, algam voca- tum, quæ $imili ratione relicta $al$ugi- ne, nutritur ex pingui, quare & vere pullulat, & æ$tate viret, & hyeme emo- ritur, ob id etiam quòd ex pingui alatur ferendis vrceis accommodata, vnde in illa $epulta va$a vitrea Veneti ad nos tran$mittunt. E$t & coralina, mu$ci ma- rini genus, egregiè $al$a, $ed in exte- riore $uperficie tantùm: vnde cùm man$a fuerit, a$tringens $olùm $apor apparet in fine. Herba e$t exili caule, minuto folio: optima punicea, purpureáve ac $plen- dens. Contra vermes maximo præ$idio, maximè cum lacte. Itaque $al$us $apor ei inhæret, potiùs quàm in$itus e$t. Sed vnde origo plantarum in aquis? Inquit A- ri$toteles, & rectè, quòd quie$cente aqua, <MARG>Origo plan- tarum in aquis.</MARG> $umma pars à calore aëris corrumpitur, atque putre$cit, atque $ic vitam recipit. Sed quia contingit, aquam moueri, herba $ine foliis, ac radice generatur. Indicio e$t, ob quietem herbas generari, quòd in fluminibus aqua perpetuò fluit, herba nul- la generatur. Quum igitur herbam vide- ris in aquis na$centem, indicium ti- bi erit aquas illas quie$cere & putre$- cere. <P>Rur$us quia $uper$tare aquis ab$que fo- liis herba non pote$t, diximus autem ca- <MARG>Iuncus cur flexilis, & fronde ca- rens.</MARG> rere illam foliis, ip$a planta foliorum con$itorum in$tar erit. Carere verò foliis, indicio e$t herbas, quæ aquis ina$cun- tur: quoniam iunci fronde carent, quam- vis non aquæ: $ed aquarum alueis tum ri- pis ina$cantur: ob fluctus enim nece$$e ef- $et, vt frondes, foliave, $i qua e$$ent ex- ciderent. <PB N=499> <CB><MARG>Dantes Al- digerio Flo- rentinus.</MARG> <P>Simili ratione flexiles $unt, vt Dantes in Purgatorio eleganter docet, & quæcunque aliæ plantæ fluctibus aquarum exponuntur, vt cannæ: nam aquarum fluctibus frange- rentur, aut extirparentur, $i non flexiles e$$ent. <MARG>Cannæ & ca- lami cur inanes.</MARG> <P>Præ$titit autem omni calamorum generi, tum cannarum, vt e$$ent inanes: nam cra$- $um flecti non pote$t, ni$i $it inane. At fin- ge cannas cra$$as & $olidas, ac flexiles, num $ua grauitate $ponte torquebuntur? Vt igi- tur rectæ e$$e po$$ent, & grandes, inanes, ac duræ factæ $unt. Vnde baculi $enum tum ex his, tum ex ferulis elegantes fiunt. Ve- rùm cannæ Indicæ quædam enodes viden- tur, $iue $it genus aliud, certè inane atque leui$$imum. Cre$cunt autem ibi in incredi- bilem magnitudinem: mediocriter dum vi- rent molles, dum $iccantur duræ. Pingui au- tem, non $al$o aluntur humido: ob id pin- gui$$imum & minimè $al$um Indiæ $olùm exi$timandum e$t, quòd in immen$um ibi <MARG>Arborum magnitudo incredibilis, nomine Cei- barum, ab Hi$panis Gordarum.</MARG> cre$cant arbores. Referunt enim ibi quan- dam inuentam è Ceibæ genere <I>(</I> nam hoc e$t arboris genus omnium maximæ ) trifi- dam inter cæteras, cui $inguli trunci vigin- ti pedum ambitu cingebantur. Spatia verò ip$a inter truncos iuxta terram totidem pe- dibus di$tabant: per ip$a verò $patia currus onu$tus pulchrè duci poterat. At vbi trunci in vnum coïbant, hoc autem a terra procul fermè pedibus quindecim, cra$$itudo arbo- ris pedum erat quadragintaquinque. Ab ima parte cra$$ioris trunci, v$que ad locum vbi primò prodibant rami, pedes octogin- ta: $uperior pars, ex qua rami pendebant, <MARG>Solum quod arborum ra- dices in pro- fundum mer- gi non pati- tur, homines gignit infi- dos & incon- $tantes.</MARG> ab$que men$uræ modo. Huius tantæ proce- ritatis cau$a $olùm fœcundum, cœli robur arboris natura: nam lignum eius leui$$imum e$t, terræ modicum & tenuioris habens, humidi plurimùm. Innituntur plerunque radicibus profundioribus magnæ arbores, quò fit vt vbi $icca e$t regio, tribus, aut tantùm quatuor cubitis radix procedit in profundum: nec arbores $olidioris materiæ in immen$um cre$cere po$$unt, velut in Hi$pania in$ula Noui orbis. Atque ibi tum in montibus, vbi arbores radices in imum terræ non demittunt, homines infidi $unt & incon$tantes, $eu quòd immodica $ic- citas, $eu mutatio ventorum frequens, mo- bilia & leuia mortalium ingenia reddit, atque ideò infida & incon$tantia. Homi- nes enim plerunque $ui cœli naturam $e- quuntur. <MARG>Arborum vile.</MARG> <P>Ip$æ verò arbores, quæ ob $oli $iccita- tem profundas non mittunt radices, diu vi- uere nequeunt. Quippe arborum natura $ponte $ua in immen$um æuum producitur. Narrat enim Io$ephus, quercum Abra- hæ $ua adhuc ætate man$i$$e: Inter$unt inter excidium Hiero$olym&ecedil; & Abrahæ $omnium, anni ad vnguem bis mille. <P>Po$t quercum, palma, plantanus, fagus, olea, pinus, vlmus. Aliter $entit Theo- phra$tus: $ed rebus ip$is magis credendum, quàm Græcorum nugis. O$tendit plerun- <MARG>Quercus li- gnum aquæ minimè ob- noxium.</MARG> que $enectutem longam, arborum magni- tudo, radicúmque amplitudo. Cau$a diu- turnioris vitæ, paucitas fructus, ac <I>(</I>vt ita <CB>dicam) $terilitas, tum verò $olida $ub$tantia ligni. Vnde etiam quercus lignum $ub aqua illæ$um perpetuò manet, tantummodóque denigratur: $olidum enim cùm $it, nec cor- rumpitur ab aqua, necdum viuit facilè ab- $umitur. <P>Contraria ratione arbor, quæ poma fert <MARG>Poma Para- di$i.</MARG> paradi$i, breui$$imæ e$t vitæ, anno enim $ecunda truncus, are$cit: fructus fert in bo- tris, vt $unt acini vuæ, $ed mali magnitu- dine, ac in botro vno quandoque centenos, vnde ci$tæ magnitudinem refert botrus: cro- ceo verò velatur amictu, quo detracto fru- ctus prædulcis, ac $uauis $ube$t folium tam longum fert, vt hominem $tantem æquet: latum non parum. Ita fructuum multitudi- ne, ac magnitudine tum foliorum exhau- ritur. Vnde nulli propemodum arbori lon- <MARG>Cur arbores non habeant tam lata fo- lia vt olera.</MARG> gæuæ folia ampla: $ed potiùs herbis, cauli, lapatho, cucurbitæ: nec huic prode$t pro- ceritas, cùm anno eodem quo nata e$t in- tereat, nam humido copio$o indigent ma- gna folia: hoc autem cùm plurimùm $it nec pingue, mortem affert celeriter: ob id etiam agre$tes cultis, & quæ na$cuntur in terra, his quæ in aquis, vitæ diutur- nioris. His de cau$is breuis vitæ $unt lau- rus, ligno $pongio$o, punica malus, tum ficus, & quæ mala etiam fert: omnes enim fructibus pro arboris magnitudine nimis luxuriant. <P>Inter fructiferas, ne vitem $ilentio præ- <MARG>Fructifera maximæ ar- bores.</MARG> teream, quæ quandoque ter in anno ferat fructum, vnde trifera vocata e$t, vltima tamen vua non mature$cit. Ficui familiare e$t, bis anno eodem ferre fructum, primò rariorem ac maiorem, $ecundò tantò fre- quentiorem, quantò etiam minorem. Pa- làm e$t autem, omnem arborem præter fi- cum toties florere, quoties fructum editu- ra e$t. <P>Sunt & arbores arboribus inhærentes, vt <MARG>Vi$cum cur aliis <*>inna$- catur arbori- bus.</MARG> hædera: aliæ etiam inna$cuntur, vt vi$- cum: huius $emen à pica, aut turdo cùm comeditur, haud concoquitur, $ed $tercori immi$tum calore, ac humore dum arbori in- ciderit, radices gignit. Tria ex arbore com- moda habet: quòd plus $tercoris habeat, non enim plurimùm in terra colligi pote$t: quòd nec imbre, nec Sole ramis intectum facilè læditur. quòd humore $oli non dilui- tur. E$t igitur den$um valde, quòd non co- quatur in ventribus auium, paucóque indi- get humido, multóque calore: inna$citur optimum abieti, quercui, pinóque: per- petuò viret, etiam in arboribus, quibus fo- lia decidunt: videtur enim vim habere <G>gena/rxion</G>. Narrat Ari$toteles linco$tim her- <MARG>Linco$tis.</MARG> bam fui$$e multum aculeatam, quæ aliam ex $e pareret, hac ratione. Nam cùm in aqua oriretur, & e$$et aculeata, multum humoris inter $pinas colligebat, qui tem- poris $ucce$$u putre$cens, à calore Solis aliud herbæ genus producebat. Per$picuum igi- tur, quomodo & cur planta plantæ inna$- catur: illud dubitatione dignum, an quæ inna$citur, $emper $it, eadem videtur enim herba, quæ alteri inna$citur, certis generi- bus definiri: non enim omnis inna$ci pote$t: vt plurimùm ergo eadem, $emper non. Vi- <PB N=500> <CB>dentur autem omnes plantæ quæ aliis inna$- cuntur, quippiam habere nobilioris natu- ræ, ac viribus præ$tare: nam $olet natura ea nobiliora facere, quæ aliis indigent. Finis enim ration&etilde; habet, quòd in altero & ex al- tero fit. Quæ verò celeriter pereunt, vt vene- ris labrum, licet aquam contineat & rorem, nihil aliud generant. Obiter autem in om- nibus arboribus plantas generari commune e$t, dum cortex dehi$cit, aut $cinditur, aut vetu$tate deficit, vel cum quomodolibet ob planitiem $uccus aliquis, vel aqua colligi- tur cum terra. Dico autem $uccum, quia per$æpe ex proprio plantæ humido nutriun- tur, vt hedera: vnde etiam illud, vt hede- ra $erpens vires arbor eas necat, Comico $ignificante, Adnatam plantam matri fore pernicio$am. Definiunt igitur ortus plan- tarum genera certo modo, non tamen ne- <MARG>Cupre$$us.</MARG> que $emper, neque exqui$itè. Cupre$$us enim cùm magna arbor $it valde, attamen in Creta, aut $pontè na$citur, aut è $emine minimo, atque ob id triplex miraculum vi- deri po$$et, ni$i $uprà docui$$emus, eadem in plantis & $pontè, & ex $emine fieri. Sed tantam arborem ex tam paruo na$ci $emine, aut $ine $emine, quid admirabilius $it, non $at $cio. E$t autem $icci$$ima arborum, pin- gui$$imum habens humidum & maximè concoctum: vnde odit fimum. $tercora, & iuxta aquas are$cit. E$t lignum illius odora- tum, nec vetu$tate odorem amittit. nec tineis eroditur, nec corrumpitur aliter. Quinimò folia illius tu$a ve$tibus, aut gra- nis permi$ta, omnem ab animalibus his, qualia $unt tineæ, blattæque, iniuriam pro- <MARG>Plantarum duo princi- pia.</MARG> hibeat. Illud tamen mirum, quòd $emen eius ametur à formicis. Lachrymam & hoc ip$um lignum emittit, atque vt par e$t acrem. Igitur non $peciem mutant planta- rum principia, $ed potiùs magnitudinem, formam, viré$que augent, aut minuunt. Sunt autem duo plantarum principia, locus & $olum: atque ob id alia aliis locis, vel $olo proueniunt, velut apud Ambro$$en$es <MARG>Cocc<*>us.</MARG> in Phocide coccus na$cebatur olim, quo etiam nunc no$tra purpura tingitur. Frutex e$t, vt Pau$anias veridicus vir refert, rham- ni magnitudine, iunco $imilis, $ed mollio- ribus, ac nigrioribus foliis: fructus qualis $olano, magnitudine erui: cùm præmatu- rus e$t, na$citur ex eo animal culici $imile, $ed minus, quòd euolat: ob hoc igitur col- ligi $olet antequàm erumpat. Simile ratio- ne in campis Galliæ abundat berberis, ma- ximè Lugdunen$i Prouincia: & in monti- bus buxus: nam Gallia, vt dici $olet, ma- <MARG>Euxus.</MARG> ximè pars illa, $axo$a e$t & vento$a & ri- xo$a. Buxus igitur $olo lapido$o, cœlo pau- lò frigidiore, venti$que gaudet. Pina$ter autem frigidioribus in vallibus, montibú$- que na$ci $olet. Sic frumentum contraria <MARG>In$ulæ B. Thomæ.</MARG> ratione in in$ula B. Thomæ, quæ $ub æqui- noctij circulo po$ita e$t, ob $oli & cœli temperiem in herbam tran$it fru$tratis agri- colis. Idem contingit in no$tris regionibus, <MARG>Modus quo plantæ omnes omnibus in locis proue- nire po$$int.</MARG> cùm nimis imbribus abundauerint. Et vi- tes eadem ratione ob nimias pluuias vuas mutant in capreolos. Ergo cùm cœlum mu- tare non liceat, $olum mutetur. Id fiet, $i <CB>certo cinere, aut terra effo$$a, aut fimo pingue$cant arua. Vt enim fluuij omnes pe- <MARG>Plantæ om- nss fermà $uis ramentis gaudent.</MARG> culiares herbas alunt, aut arbores, ita & putre$centes materiæ, aut cineres alij aliis conueniunt. Generaliter tamen omnes $uis ramentis plantæ haudent: quoniam dum corrumpitur materia, aliquid prioris natu- ræ $eruat, atque ob id $imile manet. Tran$- mutatio autem & nutritio melior, atque fa- cilior ex $imilibus. Maximè autem hac $imi- litudine gaudet cera$us. Nec$olùm plan- tis hæc ratio conuenit, $ed animalibus ple- ri$que, quæ ex putrida materia ortum ha- bent. Vnde vermium cinis fomitem ver- mium retinet, atque alios generat vermes, & $corpionum $ordes $corpiones: & gene- raliter $imilia à $ui generis putredine gene- <MARG>Anacardus.</MARG> rantur, vt etiam $uperiùs docuimus. Mu- tant igitur alimenta plantas, adeò vt ana- cardus fructum ferat exurentem rubeum, fabæ $imilem, $eu paruæ amygdalæ, mel intus continentem. Gignitur inter Siciliæ incendia, & rarò alibi. Poterat for$an amyg- dalæ arbore comparari, nam præter mel nu- cleus in fructum paruæ amygdalæ $imilis continetur candidus. Nigre$cit totus vetu- $tate, ita Solis & loci qualitate planta mi- ti$$ima in venenum tran$it. Nec $olùm re- gio, $ed $itus multum facit: nam plantæ, quæ exorientem excipiunt $olem, celeriter <MARG>Chry$oco- mos.</MARG> cre$cunt: quæ occidentem, $erò. Chry$o- comos quòd auream habeat comam, foliis ac fructu caret, corymbis aureis, & radice nigra: na$citur locis aridis & opacis: frigi- da igitur & $icca, & ob id foliis & fructu carens. Videntur igitur in plantarum gene- re velut animalium, manca quædam atque oblæ$a: $ic igitur alimentum omnia mutat. In Hi$pania lac $erum, aut nullum habet, <MARG>Lac Hi$pa- niæ minus habet $eri,</MARG> aut perquàm exiguum. Vnde dum coagula- re $tudent, etiam aquam addunt: $unt enim pa$cua aridiora: ideò non vbique, neque $emper, quæ regula generaliter intelligen- da e$t, cùm de erroribus naturæ loquimur. Aberrat autem natura non $pontè quidem, $ed materiæ vitio. A$ininum aut&etilde; lac ob ani- malis naturam ca$ei habet minimum, at- que ob id egregiè purgat, & $alutare e$t. Sunt enim in lacte partes $ex, $puma, pin- <MARG>Lactis par- tes.</MARG> guedo, butyrum, ca$eus, colo$tra, $erum. Neque prohibet quicquam, quin etiam plu- res numero $int. Serum e$t pars aquea, quæ pingui omni extracta materia remanet. Co- lo$tra alij vocant recoctam, quòd extracto butyro, ca$eóque coquendo $erum colliga- tur, $omnifera & vehementer humida, ac frigida. Porrò $puma, butyrum, & pingue- do eadem con$tant materia, quamobrem de- tracto vno, reliqua e$$e de$inunt. Pinguedo dulci$$ima atque iucundi$$ima: cùm verò embola lac agitatur in modiolo inani pin- guedinis pars melior cogitur in butyrum. Eadem agitata facit $pumam. In vniuer$um autem, quemadmodum & in vino & $an- guine, lac partes tres continet: aqueam, quæ e$t $erum: terream, ca$eum: aëream, butyrum. Vnde etiam manife$tum e$t, quod aliàs $æpe diximus, tria tantùm e$$e elementa: nam plures his $ub$tantias, ne- que in oleo, neque melle, lacte, vino, <PB N=501> <CB>$anguine, liquoréve vllo alio licet inuenire. Sed et$i quarum e$$et elementum, nulli e$$et v$ui. Neque tamen tria $unt verè in mi$tis elementa, $ed duo tantùm verè, plura verò actionis cœle$tis habita ratione. Pingue enim humidum ex aqueo, & ignea pars ex terreo con$tat. Quæret for$an aliquis, quid $it <MARG>Pingue hu- midum quid $it.</MARG> hoc humidum pingue, de quo toties $ermo- nem habuimus? E$t autem humidum aqueum, quod caloris cœle$tis tamdiu vim $u$tinuit, vt eum contineat. <P>Manife$tum e$t igitur hoc tale e$$e, vt ad animam, & vitam $it paratum, & ob id etiam nitorem in $e continet. Cùm enim aqua immota quieuerit, calorem concipit, à quo immutatur, & nutritioni, ac generatio- ni plantarum, & animalium apta fit. Sed tunc den$ior redditur, quia tenuior, vt pin- guedo olei comparatione, oleum lachrymæ arborum. <P>Pingue enim lapidum ac metallicorum omnium, ac metallorum, $imile e$t oleo te- nui$$imo, $olidi$$imo, atque pauci$$imo: nec nomen obtinuit apud Græcos, Lati- nó$ve, quia incognitum fermè ad hanc v$- que diem. <P>Pingue herbarum & pericardij fru- ctum muco$us $uccus: omnis enim $uc- cus herbarum, & foliorum talis: $ed muco$um vocamus $olùm ab excellen- tia, in in quo manife$ta apparet muci $imi- litudo. <P>Pingue autem lignorum lachryma, pin- gue $eminum oleum, pingue animalium adeps pinguedóve, aut $euum. <P>Cùm verò homo aliquid excellentius $it animalibus, illius pinguedinem aliis præ- $tare veri$imile e$t. Nitet autem plena calo- ris temperati vixque $iccatur, aut ab$umi- tur. Verùm in tenui$$imas partes extenditur, æqualis vndique, ac $ibi $imilis: nec refri- geratur, nec putre$cit, nec ardet, aut vix. Vt enim ad ignem metallicus adeps, ita ad febris incendium humanus: neque enim diuiditur. <P>In lacte igitur & ouis multa e$t copia pinguis humidi: in hoc quidem, vt ali- menti, in his verò vt $eminis: quamobrem & hæc vicem alimenti $ubeunt, nam ho- mines & carniuora animalia, oua non $e- cus, quàm animalia deuorant. Sunt igitur in lacte partes plures, quæ coagulatione $eparantur. Coagulatur autem lac à calore <MARG>Modi coagu- landi lac.</MARG> proprietate vlla: nam non viuit, nec à vi- uente re cogitur. Calor autem hoc modo lac cogit: dum enim tenuiorem pinguis hu- midi partem re$oluit, re$oluit & vinculum quo pingue humidum aqueo nectitur. Ex hoc igitur manife$tum e$t, quot modis po$- $it coagulari: nam vel calore $olo, dum in $tanneis va$is cale$cit, inde vas in frigi- dam mergitur: qui modus e$t $ynceri$$imus: vel admi$to coagulo hœdi, vel $emine cni- ci, $erúmque detrahit pituitam, vel lacte ficus, túncque & bilem, & pituitam pur- gat. Manife$tum e$t etiam ex his, quæ nunc dicta $unt, quòd ab omni plantæ la- cte coagulatur: coagulatur & flore ruben- ti cardui, qui in pappos exire $olet necnon oxymelite, atque hic modus $alutaris e$t <CB>hominis. Mutatur autem $ub$tantia lactis po$t $anguinem ab alimentis: itaque empta <MARG>Lac medica- mento$um.</MARG> capra, vel a$ina, pabulo pote$t lac effice- re medicamento$um, $eu polypodium dede- ris pro nigra bile, $enam ad omnem humo- rem detrahendum, $eu agaricum, aut ti- thymalum pro hydropicis, aut fumum ter- ræ, vel lupum $alictarium ad purgandum $anguinem, vel mercurialem ac maluam, vt aluum, tantùm exoneres. Mutantur enim ( vt dixi ) corpora ex alimentis, atque pri- mùm $anguis & mores, inde lac & $emen, ac fœtus, vltimò carnes & vires propriè $i- <MARG>Germanorũ mores.</MARG> miles præcantationibus. Itaque Germani cùm magna ex parte lacte belluarum maxi- mè vaccarum alantur, iracundi $unt, intre- pidique, atque agre$tes. Tauri enim tales <MARG>Cor$icorum mores.</MARG> $unt, qui eodem alimento vtuntur. Et Cor- $icæ in$ulæ accolæ cùm catulis paruis non $olùm cicuribus, $ed etiam agre$tibus ve$- cantur, iracundi $unt, crudeles, infidi, au- daces, prompti, agiles, robu$ti: talis enim e$t natura canum. Quòd $i quis luporum carnibus vtatur & maximè corde, adhuc euadet longè magis ferus & audax, ac perfi- dus. Euidentius autem hoc in animalibus, quàm hominibus, & plantis quàm anima- libus, quia non aliunde mutantur. Et cùm arbores ab alimento mutentur, magis etiam & frequentius herbæ, lolium in triticum, <MARG>Triticum cur in lolium vertatur.</MARG> & triticum rur$us in lolium, $imili fermè ratione, qua ex cæcis ac claudis, cæci ac claudi non gignuntur, $ed $ani, & tamen ex $anis rur$us cæci claudique. Robore $o- li $oli$que, lolium in triticum tran$it, & imperfecta in ea quæ perfecta $unt: imbe- cillitate vtriu$que perfecta in oble$a. Hanc commutationem pulchrè tuus ô Princeps Poëta expre$$it cùm dixit: <Q><I>Infelix lolium & $teriles dominantur auenæ.<LB></I></Q> <P>Tran$it & triticum in $iliginem, tertio <MARG>In$erendi ratio.</MARG> anno, $i frigido & humido loco $eratur. Vt no$tra $iligo pro $egete eadem antiquæ $int: licet con$tet tritici quoddam e$$e genus, quod to$ellam vocant, cra$$ius ac rotundius, ex quo panis leuior, ac $uauior longè fit: ip- $a verò planta $ine ari$tarum aculeis, vt pro- ximior videatur. Sunt qui exi$timent zeam e$$e $iliginem, certè ex ea leui$$imus fit pa- nis. Vtut $it, cùm quædam etiam muten- tur præci$a, vt quercus, quæ nec periit, nec integra rena$cit: $ed plerunque tran$it in quercus humilius genus, nonnunquam in geni$tam multis cau$is hoc contingit. Sed tamen in$itæ euidentiùs arbores, cùm $ur- culi alienis tunicis in$eruntur, vt per$icus iuglandi, ferente arbore Per$ica parua, vi- ridia, $ubamara, dura, non $ecùs mi$ta vtriu$que plantæ natura, quàm in mulis a$i- ni & equæ. Oportet autemtempora feren- di $ructum, vt etiam in animalibus, fic in plantis conuenire: nam præcox cera$us, me- $pilo $erotinè in$erta, cùm trahit alimentum, $tipes haud $uppeditat, cùm $uppeditat $ur- culus, quod proprium tempus pr&ecedil;terierit non trahit, nempe qui iam refrigeratus $it, ac fo- lia ami$erit. <P>Dicunt tamen, vitem in$itarn cera$o vuas præcoces ferre: quod neque $emper, nec <PB N=502> <CB>vbique contingit. Sed e$t modus in his præ- $tantior: Triennis aut paulò antiquioris ce- ra$i truncum terebra transfodito: per id faramen bimæ vitis, quæ iuxta nata $it, ra- mum traducito, locum diligenter com- plens fimo, vnde cera & $tupa claudens, $ic vt qui prominet $urculus ab vtraque planta trahat alimentum: inde po$t bien- nium in calidæ regione, in frigida po$t triennium: præcinde ramum à vite iuxta ce- ra$um, vt vitis à $ola cera$o trahat alimen- tum: vtque vitis hæc præcoces feret vuas, $ic eodem modo in$ita, mala, ro$a, flores, $ub bruma. <P>Eiu$dem rationis e$t, quum $emen li- ni cepis inditum profert herbam lini fo- lio, $apore verò acri. Oportet autem & <MARG>Sealongia, $eu macro- cronion.</MARG> alimentum conuenire. Atque ea ratione excogitatam puto $calongiam, quæ tuni- cis ac forma allium refert, odore autem & $apore tum $ub$tantia cepam: vt inter hæc duo media, ad vnguem videatur: medium enim pror$us e$t inter omnia, $eu natura, $eu arte. <MARG>Conuer$io fo- liorum in plantis an- nua diurna- que.</MARG> <P>Vertunt & arbores quædam folia $ol$ti- tio, vt olea, tilia, vlmus, $alix, populus alba: alia verò ad cur$um Solis toto $emi- circulo $ingulo die, vt lupinus, heliotro- piúmque, vnde nomen illi impo$itum. Cau- $a huius conuer$ionis po$tremæ, e$t hu- midum tenue ad Solis calorem $e habens, vt corij ad ignem: quoniam & ip$um iux- ta ignem po$itum, inflectitur ad illum. <MARG>Flores cur matutinò aperiantur.</MARG> <P>Eadem ferme ratione, flores quum te- nues $int, ac $pongio$i, calore Solis $icca- ti, $uperueniente frigore con$tringuntur Solis occa$u. At po$tquàm humorem noctis combiberint, impleti $ucco, ac tumidi ne- ce$$ariò à Solis calore matutino aperiuntur. Verùm plantæ, quarum folia $ol$titio in- uertuntur, aliam rationem habent $ui mi- raculi. Quum enim folia prope ca$um $unt, quod humidum $it, tenacius con- uertuntur: con$picuáque fit foliorum ob id mutatio. Itaque omnibus arboribus id con- tingit. <P>Verùm animaduertimus $olùm in ea- rum foliis, quarum dome$tica à $ylue$tri, pars colore multùm differt. Sed neque cre- dideris, hanc conuer$ionem totam $ol$ti- tij die fieri ( propè enim ad miraculum res accederet ) $ed quod paulatim factum e$t, dum perficit, id totum ad tempus in quo per- fectum e$t, referunt mortales. <MARG>De nucibus florentibus ia fe$to B. Io. Bapti$tæ.</MARG> <P>Velut & de genere quodam pumilio- num iuglandum, quòd folia, flores, aut fructus $imul emittere creditur nocte illa, quæ fe$tum Beati Ioannis Bapti$tæ præcedit. Quòd $i ita e$$et, quod aliud ( quæ$o ) argu- mentum illu$trius no$træ religionis aduer$us pertinaces Iudæos, aut $uperbos Mahumeti cultores, aut garrulos Philo$ophos de$idera- remus? Verùm (vt dixi) quod natura arboris iuxta illud tempus contingit, id totum in religionem diui illius clari$$imi ver$um e$t. <MARG>Arbores quæ ex herbarum genere $unt.</MARG> <P>Sunt & quædam ex genere arborum, at- que herbarum, vt ruta, de qua iam di- ximus, $aluia, caulis: arbore$cit & pha- $ellus in Senegæ regno, de quo iam di- <CB>ctum e$t: ex arbore copio$i$$imus proue- nit: $unt autem parui, rubri, oculóque ni- gro. Alius verò Indicus e$t, magnitudi- ne amygdali, quem apud me $eruo, & cu- ius feci periculum. Is nulla in parte à ve- <MARG>Pha$ellus Indicus.</MARG> ri pha$elli forma deficit: magnitudine ve- rò atque $ub$tantia tam corticis, quàm nu- clei amygdalis per$imilis e$t. Cortex qua- cunque tæda melius ardet: olei enim plu- rimùm continet, atque id adeò acre, vt li- guam feriat magis quàm piper: & ob id creditum: mirum in modum prode$$e vul- neribus. Nucleus, pi$tacij $aporem refert. Ob id $i ex herba na$ceretur, non leuis lucri pro- uincia e$$et illum transferre: nam impen$am, oleum corticibus exceptum ad lampadum v$um, $uperaret: toto medulla v$uræ loco e$$er. <P>Herbæ enim quum $ingulis annis proue- <MARG>Herbarum tran$latio tutior ad lu- crum, quam arborum.</MARG> niant ex cœli varietate, non ideò mutantur, vt vel $emine careant, vel $emen edunt in fœ- cundum: multorum tamen annorum cur$u, viribus deficientibus, $emina proculdubio degenerant. <P>Igitur re ex voto $uccedente, licet $equenti anno vberem indu$triæ tuæ tibi fructum col- ligere: fru$tratus annua iactura parum po- te$t afferre detrimenti. At in arboribus haud tanti e$t experimentum multarum plantarum, pereunte agri v$u, & labore irrito. <P>Quicquid enim detrimenti multis herba- rum $ationibus irritis $uccedere po$$et, hoc totum vna in arborum iactura e$$et, $i vel $a- tæ non orirentur, aut ortæ non adole$cerent, vel adultæ fructum non ederent, vel $i fru- ctus edantur inutiles. <P>Ergo experiri in arborum multitudine, periculo$um: in paucis, ob temporis lon- gitudinem inutile: & $i etiam benè ce$$e- rit, ingratum. Longa enim expectatio- ne dum iterare nobis rem, nece$$arium e$$e intelligimus, $pes homines torquet, non allectat. <P>Qui tamen primus in agro Mediolanen- $i moros plantauit, lucrum tulit non tam $apientis inuenti, quàm audacis: $ed præ- mium potius tulerunt $ucce$$ores, quàm auctor. <P>Sed vt ad pha$ellum Indicum redeam, in regione na$citur, cui nomen e$t Benin. Cortex eius $olùm apud incolas in v$u pro gingibere, vocatúrque ab eis Vnias. Be- nin regio in Oriente po$ita, in itinere re- ctà ad Calecutum è Lu$itania ducente. No- $ter verò pha$ellus herbæ $emen e$t, vt reli- qua legumina. Cau$a igitur e$t, quòd quæ herba e$t, ob humidum copio$ius in calidio- re, ac $icciore tum cœlo, tum $olo, in arbo- rem vertitur. O$tendimus enim iam herba- rum genus generaliter e$$e humidius arbo- rum genere. Nihil autem prohibet, vt in ca- nibus, pu$illas herbas ac morticinas cum viuacibus, ac magnis arboribus $pecie con- uenire. <P>Memoria horum me admonet, vt de <MARG>Oleum ad- mirabilis naturæ. Oleum opti- mum.</MARG> olei in Senegæ regno na$centis natura re- feram. Colore crocum imitatur, magi$que illo dapes tingit, odore violæ, $apore no$tri olei quod ex oliuis conficitur. Optimum aut&etilde; <PB N=503> <CB>olim oleum Titoren$ium in Phocide, colo- re atque dulcedine Hi$pano præ$tantius: vn- de ad coquenda vnguenta ip$um $olum ve- lut rex habebatur. Omne igitur $emen cùm oleum emittat, eligitur quod vel copio- $um, vel optimum habet. Optimum $im- <MARG>Quæ copiam olei emit- tunt.</MARG> pliciter oliuæ. Quædam verò ad morbos, vt lini, vel heliotropij. Copia præ$tant oliuæ, lini $emen, nuces, amygdalæ, he- liotropij $emen, & rapæ, & henæ herbæ. Sed & plura alia, quæ ob ignorantiam abiiciun- tur: nam & nuclei omnes, vt cera$i & pru- ni, oleum continent. Octauo igitur loco cortex pha$elli Benin adnumeretur. Atque hæc de oleis compendij familiaris rei cau- $a, dicta $int. Na$citur & arbos in in$ula Portus $ancti, quæ prima e$t ab Hi$pa- nia in Indiam tendentibus, fructum fe- rens cera$o per$imilem, $ed coloris cæru- lei: exi$timo eam ex genere cera$i e$$e, $ed regionum varietas efficit, vt illius lachry- <MARG>Laccæ arbor.</MARG> ma pro lacca in v$u $it, admodum enim rubet, ac $plendet: digeritur in pa$tillos, creditúrque tum maximè antiqua firmare dentes. Sed lachryma hæc vel $pontè fluit, vel etiam $auciata arbore, quæ inferior e$t prima. <MARG>I$atis incre- dibilis merx.</MARG> <P>Proximus huic è plantis colori honos e$t i$atidi, quo cæruleo colore panni inficiun- tur, Guadum vocat vulgus, nec pro vlla her- ba tantum impenditur argenti: cùm ex tam vili merce vectigal ad multa aureorum mil- lia a$cendat. Vt verò hæc herba lucro$ior, ita pulcherrima omnium Litho$permon, in- ter cuius folia $emina, lapidea duritie, can- dore margaritarum nitent. Creten$e di- co: nam Italicum ab hoc non parum de- generat. <MARG>Litho$permi pulchritudo.</MARG> <P>Sed quæret for$an qui$piam de palmarum ligno, cur in fornicem incuruetur, quum alia pondere pre$$a flectantur in $inum? Vulgaris e$t fama, & tanti etiam miracu- li Theophra$tum te$tem inuenio. Id verò etiam cantheliis a$inis contingere, auctor <MARG>Palma cur in fornicem incuruetur.</MARG> e$t Xenophon. Cau$am e$$e reor, quòd prius flectatur, quam prematur: dum verò iam curuata e$t, inflectitur $ur$um: habet enim neruos, qui ad vnam partem incli- nantur. Aut $i modò ad vtramque partem flecti pote$t, ob $iccitatem id contingit, velut & in coriis: nam pondus $iccare pote$t pre- mendo. <P>Plutarchus verò cen$et, quoniam ignea vi polleat, irnitari pondere, atque $iccatum reparatis viribus contrahi: vel quia aëre ex- cu$$o robu$tius fiat, & magis flectatur in aduer$um. Atque vt ex multis vna fiat $en- tentia, lignum hoc quum pondere vexatur, di$cutit, $eu humidum, $eu aqueum, $eu aërem: vunde brenius factum, retrahit $e- ip$um. <MARG>Sicomori li- gnum quod in aqua $ic- catur, & non in aëre.</MARG> <P>Videtur enim $imili ratione fieri hoc, ve- lut & de $ycomoriligno, quòd in aëre nun- quam $iccatur, in alueis tamen fluminum & aquarum gurgitibus celeriter. Nam quum humido præpingui abundet, aëri re- $i$tit, ne $iccetur: ab aqua autem multis modis di$$ipatur humidum, motu primùm abradente, frigore verò partim cogente, & experimente, partim congelante. Ip$um <CB>verò lignum pulchrum e$t, $olidum atque nigrum, & ob id, ad multa opera vtile. Vtrun que igitur horum, à contrariis contra- ria patitur. <P>Minore admiratione dignum e$t, quòd <MARG>Ligneæ $ta- tuæ $udãtes.</MARG> $tatuæ $udent: nam ratio in promptu e$t, quum humidum pingue, vi caloris ex- pre$$um, fudoris imaginem præ$ter. Ob id maximè $udant, quæ ligno con$tant cedri, oliuæ, vitis ac cupre$$i. Contingit hoc ma- <MARG>Ligna quæ cùm frãgun- tur, $cintil- las igneas emittunt.</MARG> gis Au$tris flantibus, quòd humor $it co- pio$ior, ac tenuior. At quæ in terra $ulphu- rea, ac bitumino$a na$cuntur, $i aërea ac ignea $ub$tantia $int, parúmque terræ, ac aquæ contineant, quales $unt alnus, abies, pinus, piceáque dum franguntur, maximè $i iam putruerint $cintillas igneas emitte- re $olent. Con$imili ratione cortices qua- rundam adeò redduntur vetu$tate candidi ac $plendentes, vt nocte prunæ in$tar lu- ceant. <P>Nec verebor inter plantarum miracula <MARG>Herba quæ coitum ad 70. vices i<*> die excitat.</MARG> reponere, quòd Theophra$tus in quarto re- citat de fruticibus, herbam ab Indo allatam, qua commanducata coïtum $eptuagies ille in die explere po$$et. Sitne hoc verum vel non, nolim affirmare: quòd tantum e$t præ- $entis in$tituti, adiiciam, in Venere $cili- cet duo e$$e nece$$aria, flatum & $emen. Er- go vt in $atyria$i citra coëundi appetitum immodicè tenditur veretrum, ita nihil pro- hibet herbam e$$e, quæ gu$tata idem effi- <FIG> ciat: quòd $i $en$im edatur, $en- $im etiam $emen procreabit. In- <MARG>Folium Be- thel.</MARG> di nunc, Bethel in ore, perpe- tuò ferunt huius cau$a: quan- quam non admodum $alaces, for$an repugnante loci natura, quæ nimio calore illos eneruat. Viride autem Veneri plurimum prode$$e videtur. Denigrat au- tem dentes, $i ma$ticetur. Ser- pit eius planta vt hedera: fo- lium lauro $imile, quinque li- neis, vt in figura vides, di$tinctum. Ma- gnitudine palmum excedit, & $apore lau- rum ad vnguem refert, nerui interiores margini, quàm medio propinquiores: $yl- ue$tri parte multum prominent: non er- go malabathrum: nec Dio$coridi nota planta. Diligentius tamen eius explica- tionem pro$equutus $um, quòd a$$umptum illius folium copio$ius, mirum in modum hominem exhilaret: adeóque vehemen- ter, vt in$tantis mortis curam omnem tollat, $en$u tamen $tante. Hoc autem il- li præcipuum: nam $en$um $i auferas, au- feres & tri$titiam, & timorem, vt in ebriis, $tultis, & his qui halicacabum, aut $trimoniæ fructus ederint. At $tante $en$u, omnem po$$e abiicere curam, om- némque timorem, hac mirum e$t, atque rarum. Turcæ huius cau$a opio vti di- cuntur. Sunt qui croco hoc tribuunt. Iti- dem Indi ad Venerem excitandam Am- <MARG>Amphiam.</MARG> phiam medicamento, quod Hi$pani opium e$$e dicunt, vti $olent. <P>Quærunt igitur iurè meritò quidam, quomodo meconium, cùm immodicè $it frigidum, atque adeò vt occidat, po$$it <PB N=504> <CB>Venerem excitare? Itaque alind meco- nium ab amphiam e$$e exi$timant. Sed & amphiam venenum e$t apud Indos, atque ex eorum genere, quæ ab$que mole$tia oc- cidunt: quod meconio proprium e$$e, ne- mo ignorat. Sed for$an aliud e$t quippiam quod & curas leuat, & Venerem $ti- mulat, & $omnum affert, quale amo- mum & crocus. Ergo quòd $int quædam, quæ Venerem immodicam excitent, do- cuimus: quænam autem $int illa, per- fecta plantarum hi$toria etiam explica- bimus. <MARG>Flores cur varij. Folia plan- tarum cur omnia viri- dia. Partiũ plan- tarum t&etilde;pe- ramentum.</MARG> <P>Nunc docere expedit cur floribus non vnus e$t colos velut foliis: id contingit, quoniam $iccatur humidum, nec aliud $up- peditatur. Folia namque cùm humidum per- petuum $ubmini$tretur, agente calore om- nia nece$$ariò $unt viridia, qua de cau$a & $uprema $uperficies $tantium aquarum talis e$t, & vda loca, quæ $ub $tillis tectorum in terra po$ita $unt, vbi Solis radij non ap- parent. Igitur humidi$$ima totius plantæ $emper, & plerunque frigidi$$ima, fo- lium: calidi$$ima & $icci$$ima, $emen: in quarum medio flos e$t collocandus. Sunt tamen & flores parte aliqua virides, cæ- tera cærulea: calathi forma: & hyacintho- rum genere e$$e aiebant. Parùm odorati, atque humidiores. Frigidi$$ima rur$us ac $ic- ci$$ima radix: vt calidi$$ima, ac humidi$$i- ma, fructus: in quorum medio truncus, pro- pius tamen ad radicem accedens. Trunci denuò calidi$$ima ac $icci$$ima pars, cor- tex: humidi$$ima ac frigidi$$ima, matrix: lignum qua$i in horum medio collocatur: totus tamen ( vt dixi <I>)</I> truncus frigidus ma- nife$tè ac $iccus. Folia tegunt $tipitem, <MARG>Partium in arboribus v$us.</MARG> flores, fructus, $emen: lignum velut in animalibus o$$a omnia $u$tinet, integitur à cortice defen$ionis cau$a: at in quibu$- dam etiam cortex e$t, per quem defertur alimentum: matrix & ip$a in quibu$dam e$t nutrimenti cau$a: in omnibus humectat lignum. <P>Quamobrem quæ matrice carent omnia lachryma abundant, vt lignum $anctum: quæ copio$am habent matricis $ub$tantiam, la- chryma carent, vt $ambucus. Radix tra- hendi gratia alimenti à terra: flores ob fru- ctum, vel $emen, nam in illa $emper ver- tuntur: fructus verò propter $emen, nam in omni fructu $ub pericarpio $emen contine- tur. Igitur fructus perfectio videtur plantæ, $emen verò ad propagandam $peciem. At in quibus fructus non e$t, $emen commoda & v$us præ$tat. <P>In hoc videtur natura plantis inclemen- tior fui$$e quàm animalibus, cùm plantis hyeme ve$tes decidant, animalibus cre$cant, $cilicet pili. Armauit & plantas velut & <MARG>Plantarum arma.</MARG> animalia, duritie, magnitudine, flectendi facilitate, tum $pinis. Muniuit enim qua- drifariàm foliia, $pinis ( vt dixi <I>)</I> ro$arum, minoribus aculeis. vt boraginis: lanugine, vt menta$tri: pilis, vt violæ, & pilo$ellæ vtriu$que. Lanugine den$ior pilus, ideò ad vulnera con$olidanda nil par. Sed & errores, vt in animalibus, atque eò ftequentiores, quò viliores. Inde fit vt etiam in paruis ani- <CB>malibus, in his quæ à materia gignuntur putrida, in pi$cibus, in metallicis abundent, velut in plantis. Sed in animalibus propriè <MARG>Plantarum mon$tra.</MARG> perfectioribus mon$tra ob raritatem, à mon- $trando dicta $unt: licet tamen & hoc no- men etiam ad plantas transferre. Nam $i plantæ $uum $eruent ordinem, non $olùm partibus certis con$tant, $ed etiam numero foliorum. Adeò $olers etiam in minimis na- <MARG>Plantas om- nes certo nu- mero folio- rum con$ta- re, & quo- modo.</MARG> tura fuit, cuius cau$am intellige: cùm motus plantis dee$$et ad generationem, vtrunque $exum coëgi$$e nece$$e fuit, vnde plures per- $æpe in vnum coëunt. <P>Cùm igitur in animalibus velut in cari- nis $pina vna e$$et nece$$aria, in quam om- nia o$$a implantarentur, atque in plantis neruis vice $pinæ fungerentur, nece$$e fuit, vt & in neruo plantarum $i vnus e$$et, aut in $ingulis $i plures folia altrin$ecus dextra ac $ini$tra pari ratione, tum rami exoriren- tur: nam & in animalibus omnia duplica- ta, vt rectè Ari$toteles dicit, videntur. Er- gò cùm in $ummo cacuminis loco folium e$$et nece$$arium, gemina verò hinc inde in nodis cuilibet plantæ vnicam $pinam ha- benti, nece$$aria fuit ratio ordinis hu- ius, vt in $ingulis nodis duo folia, in $ummo tria haberet. Itaque cùm arida fuerit planta, necfolia emittere po$$it iux- ta nodos efficitur enophy llum, cuius e$t hæc forma. <FIG> <P>Folium vnum breui $tipiti <MARG>Enopyhlli forma mira.</MARG> adna$citur ab$que venis, ner- ui$que hederaceo molliori per- $imili tamen, vbi folium $tipi- ti iungitur, prodit $imul vagi- na cri$pia tenuis ac viridis, fo- lio procerior, in qua $emina parua continentur, viridis ad- modum tota herba, radix vni- ca forma capitis $erpentis: cúmque April<*> men$e in pratis oriatur, iuxta Papiam Ma- io are$cit: odore nullo, $aporeque Vul- neribus prode$$e creditur. Itaque cùm hic non $uppeditaret materia, è neruo na$ci oportuit folium, atque in cacu- mine: nam aliter tota planta tegi non pote$t. <P>Hac ratione pinguis, & pauca in eno- phyllo, in trifolio mediocris, paucáque, $ed pinguior in helleboro ( non enim $i te- nuis fui$$et, tot folia nece$$arium fui$$e fa- cere ) in pentaphyllo verò tenui$$ima ac he- ptaphyllo: nam in pauciora redacta fui$- $et pauca materia, $i fui$$et cra$$a. Quar- tò enim plura $unt folia $i $tipes cra$$us non fuerit eò tenuiora e$$e nece$$e e$t: vbi etiam materia $icca pauca, pauci nerui, aut nulli. vt in enophyllo, trifolio, pen- taphyllo: vbi plurima, plures nerui, vt in arboribus. Quilibet autem neruus ordinem $uum $eruat: cùm plures fuerint, ordinem & numerum foliorum confundere videntur. Ita $yderum motus cùm pluribus æqualibus motibus con$tent, confu$i & inæquales ap- parent. <P>Ergo quòd folia in$ummitate plantarum imparia numero e$$e nece$$e $it, iam manife- $tum e$t. Nam vel à $olis neruis prodeunt, & fit enophyllum: vel hinc inde, fiuntque <PB N=505> <CB>trifolium, pentaphyllon, heptaphyllon, hel- leborus qui nouem habet folia: nam $i plura $int, melius e$t, vt per totam plantam iuxta nodos bina ac bina digerantur, nec tantùm oneris cacumen $ubeat. At contraria ratio- ne $i pauca, melius fuit totam ad $ummum plantæ traduci: nam folia ibi melius totam plantam, atque ideò etiam flores & fructus <MARG>Folia pro- pter flores & fructus $acta e$$e o$tendi- tur.</MARG> tegunt. Indicio e$t, folia propter flores, & multò ante fructus na$cuntur: quibu$que perpetua $unt, his etiam toto tempore anni fructus, aut flores: & quòd $i folia $eriùs floribus na$cantur, his maxima pars fru- ctuum perit: hyeméque cum folia decidunt, nulli flores, ac fructus na$cuntur, viden- turque ob id $olum nata: nam cum hyeme non pariat arbos, decidunt folia. Ergo im- paria $unt folia plantarum, quoniam quæ in cacumine $unt, imparia e$$e nece$$e e$t, inde hinc de alia prodire æqualiter dextra ac $ini$tra. Indicio primum e$t, quòd nul- la planta, quæ nudum habeat truncum, pa- ria habeat in vertice: deinde, quòd medium folium $emper $it maius, pinguius ac ro- bu$tius reliquis, tum illi proximiora remo- tioribus, quodque ex aduer$o nerui $emper cauitas in $tipite adiacet, ip$eque truncus faciliùs inflectitur in ip$am cauitatem, quàm in neruum. <MARG>Nerui folio- rum cur impares.</MARG> <P>Eadem ratione nerui foliorum etiam im- pares $unt, vt in plantagine: nam vel qui- ni, vel $epteni, vel etiam plures: nam præ- ter eos, qui bini à lateribus $tant, medius adiicitur. Sed $i plantarum materia pro fo- liis abundauerit vnico cum neruo, adhuc eadem ratione in cacumine imparia, per to- tam plantam bina ac bina in $ingulis no- dis. Quòd $i plures nerui in trunco vt bini, erunt quaterna folia in nodis: aut bina ac bina, $ed non è regione: in cacumine verò $ena vel dena. Eadem ratio in ramis, vnde ni$i quid oblæ$um fuerit, aut mon$trificum quod (vt dixi) frequenter contingit in plan- tis, foliorum numerum in omnibus certa ratione colligere licet. <MARG>Mala omnia certo grano- rum numero con$tant.</MARG> <P>Simili modo & in fructibus: atque vt à difficiliori $umam exemplum, mala punica quæque pro $uo genere, & quæ ex eadem arbore na$cuntur, certum granorum nume- rum retinent, quædam nongenta quadra- gintaquatuor, alia centum viginocto, atque alia alio numero, omnibus certo ordine ex ambitu latiore corticis in angu$tum ver$us centrum tendentibus. Sic pyrorum $emina, $ic malorum, aut me$pilorum. Annectun- tur pediculis omnes, quia humidum, $ic aqueum melius ab aëre di$$ipatur, & fructus etiam ob id melius nutriuntur. Semina ve- rò in his contenta, & quorum gratia fructus facti $unt, robu$tiora euadunt, & magis apta generatio. <MARG>Sycomori fructus & biferarum plantarum</MARG> <P>Indicio e$t huic, quòd $ycomori fructus ab$que pediculo inna$cuntur trunco: nam cùm hæc arbor valde pingue habeat (vt dixi) humidum, non indiget, vt in pediculo hu- mor amplius $iccetur. His de cau$is fructus quater in anno edit, & quæ ni$i $aucietur arbor non maturantur. Quòd iudicium in ficu & vitibus, quæ $æpius in anno fructifi- <CB>cant, facere debemus: abundant enim co- pia pinguis humidi, & $erò vel vix matu- rantur, & ventriculo graues $unt, velut & $ycomori. Oportebat autem talem e$$e arbo- rem, quæ fructum adeò vberem ferret, vt frumenti vice apud incolas haberetur, $ati$- facerétque hominum vitæ. <P>Quæ igitur plantæ fructum vnicum edunt & celeriter maturantur, parum habent pin- guis humidi, & adeò maturantur, vt facilè putre$cant, vt cera$a: quæ verò non matu- rantur, vnicum tamen habent fructum, fri- gida $unt & $icca, vt $orba, ac me$pila: quæ verò multiplicem edunt fructum, vt ficus, vitis, $ycomorus, omnia difficulter ad ma- turitatem perducunt extremos fructus, $unt- que humida valde, & humido quidem pin- gui, & multum nutriunt, & $erò conco- quuntur. <P>Quidam verò fructus po$tquàm decerpti <MARG>Fructus du- ri corticis quomodo ro- uire$cant.</MARG> defuerint $eruantur & are$cunt, vt iuglan- des, auellanæque alij $eruantur, nec are$- cunt, vt punica: quidam non $eruantur, vt cera$a. Reuire$cunt, qui $eruantur aridi, vt qua$i nuper decerpti è planta, $i perforato cortice in $acculo per octo dies in puteum demittantur, aut quindecim diebus $ub hu- mida terra $epeliantur. Cato verò & hos, & vuas nondum maturas va$is vitreis $ub terra reconditis $eruari docuit. <P>Multa $unt quæ ad hæc pertinent, non <MARG>Plantæ quo- modo tran$- ferantur in longinquas regiones.</MARG> tamen $unt ex his de quibus, vt $ermo $it completus, nunc dicendum erit. Huiu$cemo- di $unt, quomodo transferantur plantæ è regione in regionem, vt ex India in Ita- liam: aliæ quidem $emine tran$latæque aliæ in va$is integræ, ac terra ob$itæ, aliarum $urculi in melle $epulti: quandoquidem mel- lis humidum, tenue e$t, dulce ac tempera- tum, non pingue, non putredini obnoxium hoc autem alendis teneris germinibus com- modi$$imum. Quamobrem & iuglandes to- to anno virides in eo $eruantur, fructus verò & caro non paucis diebus ab$que pu- tredine. <P>Sed $ucci po$tquàm efferbuerint <I>(</I>$ic enim <MARG>Succi quo- modo $er- uantur.</MARG> humidum aqueum, quod e$t putredinis prin- cipium, re$oluitur ) $uperiniecto oleo $er- uantur. Fumi terræ $uccus tamen, vel $ic ex amaro in acerbum tran$it & acidum, quoniam pars terrea, quæ cau$a e$t amari- tudinis, de$cendens $uccum in$ipidum relin- quit: hic cùm ab aere vitiatur, tran$it in acidum, vt omnia dulcia, & in$ipida. Præ- $tat igitur & diu coxi$$e, & loco frigidi$$i- mo condidi$$e. <P>Putredo etiam (vt dixi) omnis, calida e$t: ob <MARG>Tubera vbi $unt, niues di$cutiunt.</MARG> id tubera na$centia, niues in directo $uper- $tantes colliquant: calor enim putridus dum terreum humidum $ecernit, radices gignit $ine germine, quæ tubera vocantur: contra- ria ratione cùm frigidam, & humidam, te- nuemque materiam concoquit, germina $i- ne radicibus emittit, qu&ecedil; fungos appellamus. Ideóque fungi humidiores, tubera $ecuriora. <P>Generaliter autem con$eruamus, ne pu- <MARG>Modi pr<*>- $eruandi à putredine.</MARG> tre$cant, vel $iccatis, vel refrigeratis, vel hu- mido pingui obratis. Quod enim putre$- cit, vt humidum habeat, aqueum nece$$e <PB N=506> <CB>e$t, & vt à calore putre$cat. Sicca igitur aut omninò frigida, aut pingui$$ima putre$cere non po$$unt. Siccantur autem trifariàm om- nia vel, calore viuaci, hic autem triplex, ignis, fumus, & Sol: vel abrodente humi- dum, vt vento, vel $ale: vel $en$im $iccan- te, vt aloë, atque myrrha. Refrigeratis au- tem putredo non contingit, ob id gelu mul- ta non putre$cunt. Et pi$ces apud Sarmatas $eruantur recentes, in quinque men$es. Et anguillæ vento $iccatæ, $i crudæ edantur, $uaues $unt. Sed & corpora mortuorum ar- gento viuo obruta $eruantur: $ic tamen, vt & intùs penetret metallicum. Seruantur au- tem humido pingui quæcunque parum pu- tredini obnoxia $unt, vt farcimina, $alitæ- que carnes oleo, & pi$ces a$$ati, $eu potius frixi: quanquam hic modus etiam ad com- po$itos reduci mereatur. Quædam verò mi- $ta cau$a, vt quæ vel melle, quod pingue $it, & $iccet, vt fructus plerique: vel aceto quod $iccet $imul atque refrigeret. Quam- uis igitur putredo ad incendium via $it, non tamen quæ putre$cunt, quia humidum ad- huc habent aqueum, verum quæ ex putre- dine relinquuntur, ardent. Sed fungi: vt tu- bera non ardent, quia putredo pingui, & aqueo mi$ta genita, non à putredine reli- cta $unt. <MARG>Lauri, & iu- niperifolia igne conce- pto cur cre- pitent.</MARG> <P>At lauri folia, quæ à quadam putredine relinquuntur, & $icca $unt, celerrimè ar- dent: iuniperi quoque, $ed ob vehementem $iccitatem. <P>Sed quia concipiunt ignem celeriter an- tequam aqueum humidum vel eiiciatur, vel $iccetur, crepitum nece$$ariò emittunt. Ob id igitur lauri folia, & iuniperi, dum ardent, valde crepitant. <P>Sed $unt qui ardentibus lauri foliis diui- nationem ine$$e putant, $eu quòd arbos ip$a $acra $it Apollini, $eu quòd hæc flamma in varias formas diducatur: $iue quòd natura aliquid contineat, mentem mouens. <MARG>De iuniperi ligno.</MARG> <P>Fuerunt qui exi$timauerint truncum li- gni iuniperi accen$um, & proprio cinere contectum, ignem annuum $eruare. Tamdiu, certè mirum: at diu, nihil mirum, $ub$tan- tia enim den$a & pingui admodum e$t, & ad opera incorruptibili, ni$i quod no$tris in regionibus haud multum cre$cit: & vbi cre$- cit, cedrus dicitur. <MARG>Cedrus iuni- peri $pecies. Vernix.</MARG> <P>Sola enim fructus rubedine cedrus à iuni- pero differt ac magnitudine. Iuniperi lachry- ma vernix vocatur: ne diffluat atramentum $uper chartam commodè $pargitur: quia enim $icca, & tenuis, combibit liquorem ac $i$tit. <P>Pumex quamuis $iccus, non combibit: quia cra$$um, & $ine calore. Quinimò $i $olo pollicis vngue, chartam comprimas iam de- ra$am, minus $pargetur atramentum, quàm $i pollinem pumicis addas. Ob id igitur è $icca vernice, & lini oleo, fit liquida vernix ad omnes cœli impetus coërcendos apti$$i- ma: vnde picturis addi $olet. Olim loco eius cera tenui$$ima, vel oui albo, ac $andice factitio, vel creta, cum nitro vtebantur. <P>Cera aduer$us Solis calores, vento$que ac $al$i imbris, tum vaporum iniuriam, pi- <CB>cturæ defendebantur. Oui albo, & $andice, etiam calor purpureus præter tutelam adde- batur. Sed creta, ac nitro, $plendor iucundi$- $imus. <P>Apelles verò atramento tenui$$imo ( $ic enim ab v$u, non à calore, vocabatur li- quor ille) præter id, quod picturas à pulue- re ac $ordibus, iniurii$que cæteris tueretur. claritatem magnam addebat eis, etiam re- percu$$o lumine. Quæ omnia, vernix no$tra ætate, commoda etiam præ$tat. Probatur autem pura, quæ colores non vitiet, per$pi- cua, tenui$$ima, $plendida, adeò vt colores illuminet, non obtundat. lumen verò ip$um repercutiat: & $olida ac firma, $icut aqu&ecedil; vdo, $al$ugini, ventis, pulueri, Solíque incorru- pta maneat, & æterna. <P>Sed vt ad plantarum hi$toriam redeam, quæri $olet, cur quibu$dam folia cri$pa, aliis etiam capitata, vt caulibus? Cau$a e$t, hu- midum terreum abundans. Nerui enim quia terrei, $eriùs cre$cunt: at folij $ub- $tantia, humidior: quum quod ine$t, ob den$itatem non facilè re$oluatur, $inuatur, nece$$arioque cri$patur. Quæ igitur cri$pa habent folia, talia $unt: vt lactuca, inula, lapathum. Quæ autem exten$a, vel tenui vel pauco humido prædita $unt. Capitata verò cri$pa valdè, vel lenta magis, propterea non $eparantur, $ed in eodem, & iuxta idem ex- ten$a coëunt. <P>Ab$olui$$e iam plantarum hi$toriam $cio <MARG>Atramenti $criptorij aurei, & cœ- rulei ratio.</MARG> $ed quoniam attamenti rubri atque puni- nei compo$itionem docui, cæterorum etiam adiiciam. Cœruleum, à cœrulea terra, vel lapide Cyaneo, tum aureum è purpurina, vel auro: reliquique omnes è metallicis co- lores, vtriu$que ad vnguem modis, quibus rubrum è cinnabari $uprà mi$ceri docuimus, perficiuntur. <P>At nigrum quod commune e$t, $ic fit: <MARG>Atramentũ nigrum $cri- ptorium con- ficiendi ra- tio.</MARG> Gallæ confractæ recentis libram vnam: la- chrymæ Arabicæ, baccarum ligu$tri ma- turarum, $ingulorum libræ dimidium: octo diebus in $ex libris aquæ macerentur: pò$t coquantur, donec aquæ pars tertia dece- dat: feruenti, amotóque ab igne addantur calchanti tenui$$imè triti libram vnam, mi$ceanturque omnia, donec frige$cat: & po$t dies decem, linteo den$iore coletur ac $eruetur. <P>Antiquo tempore pro $cribendis libris <MARG>Literæ quæ $ponte eua- ne$cunt.</MARG> fuligo balneorum & fornacum in v$u erat. Et nunc typhographi fuligine olei lini cum ip$o oleo vtuntur. Scio qui fecerit optimum quod tamen po$t $ex men$es ex toto euane$- cere è chartis magna fraude. <P>Quærenda igitur ratio huius. Scimus quo- niam terrea manent, humida non manent: & quæ tenuia $unt, euane$cunt celerri- mè<I>:</I> vnde aqua ardens $tatim diffugit. Cal- chantem igitur in $piritum redactum, & hu- midæ, tenacique materiæ mi$tum, hoc effi- cere pote$t. <P>Vnde quæ pro magno miraculo referun- <MARG>Literas quæ deleant.</MARG> tur de Apollonio Tyanæo, quòd bis accu$a- tus chartam $ynceram ac puram accu$ator inuenerit, $eu Imperator, $eu Tigillinus: $i modò vera $unt hæc inter tot Philo$trati <PB N=507> <CB>impudentia mendacia & meras fabulas, mi- raculo omni carere potuit. <P>Sed literæ, quæ arte hac carent, multis modis delentur: aut tenui$$imo gladio cha- lybeo, aut puluere no$tri aluminis, quem $æ- pè vtilem expertus $um, aut aqua de$tilla- tionis calchanti, & halinitri, lachrymæ quæ larignæ. <P>Delentur & aqua $ecunda, quæ inferiùs de$cribentur ad tollendos pilos. <P>Verùm, plus e$t $cientiæ in v$us modo, <CB>quàm in inuentione. Siquidem, $i pulue- re delendæ $unt, affricandus e$t digitis mol- liter. Si ferro, celerrimè, & leui$$imè tra- ctandus gladius. Si aqua, caue, ne dum literas $tudes abradere, chartam laceres. Et ad $ummum, ne tam accuratum nego- gium ruditer tractes. <P>Dictum hucu$que de Elementis, Cœlo, Luce, Mi$tione, Metallis, Lapidibus, & Plantis: tran$eamus iam ad Animalium hi- $toriam, & primò ad in$ecta. <FIG> <C>LIBER NONVS.</C> <C>De animalibus, quæ ex putredine generantur.</C> <CB><MARG>De in$ectorũ differentia.</MARG> <P>ANIMALIVM genera prima duo $unt, alterum, quod præ- ci$a parte vitam in ea retinet, in$ectumque dicitur: atque id ad imperfectionem attinet, quòd plantis idem contingat. Alia $unt ani- malia perfecta, quibus id minimè conuenit. Verùm altius communis animalium hi$to- ria petenda e$t: ac primò quærendum, cur animalia non in rectum adeò cre$cant, vt plantæ, $ed potiùs in latum atque profun- dum. Deinde cur natura animalium quæ- dam ex $emine genuit, alia verò ab$que $e- mine? Demùm, cur quædam animalia aliis ve$cuntur, quædam verò plantis $olis? Ne- que idem e$$e credendum e$t, animalia è putri materia generari, aut imperfecta e$$e, aut in$ecta. Nam lacertæ, & $erpentes in- ter in$ecta: numerantur, & tamen non ex putri materia generantur, $ed ex ouis. Atque viperæ etiam prodeunt ex vtero, quamuis ex ouis ne$cantur: $ed animal tamen, non ouum na$citur, quia in vtero ex ouo ab$oluitur. Mures etiam, qui ex materia putrida gene- rantur, inter in$ecta non $unt. Serpentum etiam multi omnes $en$us habent, cùm ta- men ex putri materia ortum habuerint. Ita- que ex putredine perfectum animal oriri haud e$t inconueniens $icut ver$a vice talpa imperfecta oritur ex animali $ui generis. Cùm igitur hîc de$erpentibus $ermo habea- tur, tum de in$ectis, non e$t tractatio hæc pura ac generalis, $ed quoniam in$ectorum maxima pars eo modo na$citur ab$que ouo, & ab$que vtero, ne dicam parente, $imiliter $erpentum plurimi eodem modo, ideò de <MARG>Plantæ cur in longum cre$cant ma- gis anima vndequa- que.</MARG> omnibus his tractandum hîc cen$ui. Porrò vt ad in$titutum $ermonem reuertar, cau$a cur plantæ directè plerumque $ursùm cre$- cant, animalia verò non, $ed in latum potiùs atque profundum, e$t, quoniam humor ani- malium e$t pinguior, ideò vndequaque ma- gis extenditur: plantarum verò calor e$t in radice, ideò impellit, quà erumpere magis pote$t: cùm igitur eruperit non tam facilè à <CB>priore motus forma recedere pote$t: vnde fit vt in molli terra plantæ magis cra$$æ, & mi- nùs altæ euadant, & in $olida tamen iuxta aquas contrario modo: humor enim ille mi- <MARG>Animalium cur diuer$us cibus.</MARG> nùs pinguis e$t. Cur verò animalia quædam $olis plantis ve$cantur, alia verò ip$is ani- malibus, demon$trandum. Animalia fui$$e $ola, quæ aliorum carnibus ve$cerentur, po$- $ibile non fuit: nam altero alterum comed&etilde;- te, nec alio cibo $uppetente, cum $emper ali- quid loco excrementi $uperabundet, quanti- tate primùm moles tota animalium & nu- mero minueret, demum etiam imò breui de- ficeret. Quòd $i plantis omnia animalia ve$- cerentur, non adepta fui$$et natura perfe- ctionem quoniam $anguisille, & caro non ex elementis confractis, & optimè tempera- tis con$i$teret. Ob id nullum animal, quod carne non ve$catur, $agax e$t, & prud<*>ns, ex- cepto elephante. Non ergo aues $agaces, non pi$ces, non animalia pedibus $olis præ- dita, $olicita, $agacia & moribus humanio- ribus facere potetat. Nam quæ carnibus vtuntur, $en$u proximioria homini $unt quàm quæ plantis, vt canes, vulpes, cercopi- theci, feles, leones, delphini, vr$i, aquilæ. Tria igitur animalium genera $unt ciborum va- rietate di$tincta: quædam enim $olis plantis ve$cuntur, vt equi, a$ini, boues, oues, capræ. Quædam $olis animalibus, vt leones, delphi- ni, pantheræ. Quædam vtroque genere, vt homines, cercopitheci, gallinæ, $ues. Quæ animalibus ve$cuntur, $i animalia excipias, quæ illis loco cibi $unt, cum reliquis ciuilia $unt, velut coruo cum vulpe, pifici cum mil- uis, vulpi cum $erpente, crocodilo cum regu- lo, aut lupo pi$ci cum mugili. Sed quæ plan- <MARG>Animalium arma.</MARG> tis ve$cebantur, dentibu$que obtu$ioribus indigebant: alia vngulis armauit, vt equos, a$inos, & camelos, alia cornibus, vt boues, & capras. Et quoniam paruis animalibus vngularum, & cornuum præ- $idium fugam retarda$$et, & ob virium imbecillitatem parum attuli$$et auxilij, ob id vtrumque illis negauit, vt leporibus, cu- <PB N=508> <CB>niculi$que Fera autem omnia, & quæ car- ve$cuntur, dentibus, & præacutis armauit, præter aues: in his verò ro$trum fecit adun- cum. Sed vniuer$is fermè quibus aut den- tes non dedit, vt auibus: aut minùs firmos, vt felibus, ac his, quæ $imilia illis $unt, vn- gubs curuos & robu$tos largita e$t. Carni- nora igitur dentibus, & vnguibus mitia cor- nibus, aut vngulis, $i magna erant parua celeritate $ola muniuit. Reliquum e$t igitur his intellectis, vt doceamus, cur quædam animalia è putredine generentur, alia per <MARG>Animalia ex putrida materia cur facta.</MARG> propagationem. Cau$a igitur huius diffe- rentiæ e$t, qu<*>a natura generationem pau- ci$$imis indigere voluit: ob id principaliter generationem ex putrida materia in omni- bus animalibus quæ$i$$et: $ed quoniam per- fecta, vt ab$oluerentur, longo tempore in- digebant, non potui$$et materia tamdiu ab$que motu con$eruari, maximè ob tem- porum vici$$itudines ab$que conceptaculo: itaque nece$$arius fuit vterus, vel oui cor- tex, in quo $eruaretur fœtus, donec perfi- ceretur: atque ideò etiam generatio ex $e- mine. Itaque manife$tum e$t, $olam gene- rationem ex putredine intentam e$$e à na- tura, eamque exiguo tempore ab$olui: reli- quam coactam e$$e, nec primò à natura in- tentam, atque tardiorem. In quibus igitur liberum fuit generare ab$que auxilio vllo nihil exegit, vt in fructuum vermibus: in aliis vtitur colluuie ab$que certa materia, vt in mu$cis. Perfectiora his generantur cer- ta materia, quam animal ip$um coinqui- nat, vt apes ex melle, quod proluunt $orte $ua: & crabones $imiliter agre$ti melle, Alia indigent ouo. Perfecti$$ima autem $unt, quæ in vtero generantur. Atque his quinque ordinibus natura ad $ummum per- fectionis acce$$it. An verò eorum, quæ ex putri generantur materia, generatio perpe- tua $it, & an vnquam deficiant, ad libros de Arcanis æternitatis inquirere pertinet. Libri enim dum leguntur, aut $cribuntur, mens $unt: hæc autem æterna. Hoc igitur differunt, generationes ex $emine, & putri materia, quia in $emine e$t materia, quæ calorem excipit $emper $imilem ei, ex quo $emen generatur: in aliis calor quidam e$t, $ed materiam contingit hîc vel illic e$$e, vt $it generatio talium fortuita: ob id ergo pleraque horum pu$illa $unt, & impercta: pu$illa quidem, quia parum materiæ ade$t generationi aptæ cùm fortuitò collecta $it, imperfecta autem, quia paruam habet quie- tem talis generatio, & ob id breui perfici- <MARG>Animalia è putredine genita $em- per $unt de- bilibus $en- $ibus & ple- rumque par- ua.</MARG> tur. Quod verò breui perficitur, vt in ope- ribus etiam artis perfectum e$$e nequit. Ob id nullum penitùs animal ex putredine genitum, quamuis omnes habeat $en$us, pote$t illos habere perfectos, & ab$olu- tos. Sed in omnibus exterioribus $en$ibus deficiunt, & multò magis in interioribus, imò etiam carent prudentia penitùs, & $tu- pida $unt. Apes verò prudentes: nam ex certa materia generantur, nec $ine paren- te. Aut $i ex vitulo generantur, non e$t opus earum proprium, $ed naturæ: vt pi- ctura florum hyacinthi, quam nemo men- <CB>te $anus prudentiæ, plantæ tribuet, $ed na- turæ. Formicæ autem prudentes videntur, $ed ex $emine, & ouis fiunt. Itaque ob eas cau$as nullum animal è putri materia ge- nitum, di$ciplinæ capax e$t, neque man$ue$- cit. Principium enim cognitionis non e$t intus. Magnitudines verò alia ratio, incer- táque meta, & $i pleraque ( vt dixi ) parua $int. Etenim ea animalium genere debetur, <MARG>Vermis auel- lanæ nucis.</MARG> non generationi. Sed generare animalia talia negat Philo$ophus, & rectè: verùm non quia animal alterius generis na$catur, materiæ ratione. Sed huius cau$am propriam do- cebo. <P>Virtus generandi robu$tis, & perfectis animalibus debetur. Indicio e$t, quòd mu- tila, & læ$a, & valdè parua non generant, aut rarò, nec $ibi $imilia. Ex imperfectis, quæ $enio aut morbo debilitata $unt, aut ad- huc non adoleuerint, generare non po$$unt. <MARG>Animalia è putredine genita an generent & on eiu$dem $pe<*>.</MARG> Igitur animalia è putrida materia genita, quum plerumque $unt imbecillia, non gene- rant, aut $i generant, debilius parente ge- nerant, vt pediculi, lendes, & mures alios mures, in quibus ce$$at vis generandi quo- niam imbecilliora $unt parentibus, in qui- bus vis generandi adeò de<*>s erat, vt non po$$ent $ibi $imile generare. <P>Relinquitur igitur, vt animalia è putre- dine genita, vt plurimùm non generent penitùs: quædam verò generant, at imbe- cilliùs, nec $ibi $imile: pauca verò calore regionis, vt in Ægypto, vel bona fortuna, robu$ta in $peciem continuam tran$eunt, propaganturque vt reliqua animalia. <P>Quæ igitur non generant, non ideò $unt $terilia, quia è putri materia $int genita: $ed quia ex illa genita, à perfectione pro- priæ $peciei deficiunt: plerumque & ob id mon$tra $unt. Ob id quæ$tio illa ce$$at, an mures è putrida materia geniti, alterius $int $peciei, ab his, qui $ucce$$ione $unt gene- rati: certè non, forma enim eadem, & ope- rationes, $ed $olùm differunt, vt mon- $trum ab animali $uæ $peciei integro. Ne- que enim dicet qui$piam hominem vnocu- lum, aut $edigitum, aut ex cuius vtero in- fantis po$trema pars promineret, e$$e al- terius $peciei animal ab homine, $ed ho- minem mon$tro$um. Ita murem illum è pu- tri materia genitum, murem dicemus de- bilem atque mon$tro$um. Ita lendes $unt mon$tra pediculorum, & quæcunque talia mon$tra enim non con$tituunt $peciem. De- mirorque $atis de Ari$totele, quòd cùm in omnibus tantùm formæ tribuat, tam parùm verò materiæ, hæc in cau$a formæ mate- riam prætulerit, cum manife$tum $it in hac animalium differentia nihil ad plenam for- mam atque figuram, tum mores deficere, præter quàm vim generandi, quæ etiam de- ficit in ca$tratis animalibus, debilibus, $en- $ibus, nimiumque iuuencu<*>s. <P>Sed $i modò fuit Ari$totelis error, & non <MARG>Theophra$tus Ari$toteli præferendus in his, quæ ad $er$um pertinent.</MARG> aliquid in eius contextu deficiat, vt $it potiùs argumentũ aliorum, certè hunc error&etilde; em&etilde;- dauit Theophra$tus, vir $anè qui à Galeno iudicio præfertur Ari$toteli, & meritò, $i $o- lũ ad $cripta, quæ habemus, re$picimus. Nam <PB N=509> <CB>de litera Ari$totelis, quòd multis in locis corrupta $it, non ob$curæ $unt coniecturæ. Itaque anima calore cœle$ti determinatur, & numerum $uum $pecies omnes habent. Nec ex materia $pecies mutatur, medò for- mam $u$cipere po$$it. Varietates autem ex materia, vt etiam in his, quæ à parentibus generantur, ad mon$tra referendæ $unt. Quòd $i ad $pecies referas, fient pror$us $pe- cies infinitæ. E$t etiam aliud argumentum, cùm videamus mu$cas in Italia, in Germa- nia, Indiâque, & Æthiopia, tum aliis regio- nibus tam procul inter $e di$tantibus, & ex tam diuer$a materia genitis, forma, & mo- ribus $imiles e$$e. Quòd $i hæc vis in cœlo non e$$et materiaque diuer$a, $pecies diuer- $æ generarentur, propemodum tot e$$ent <MARG>3. Contrad. <*>.2. cont. 19</MARG> $pecies mu$carum, quot mu$cæ. Quòd verò genita è putri materia in perpetuum pro- pagari po$$int, aliàs demon$tratum e$t. Quæ igitur diuer$æ $int $peciei, & quæ $olùm deficiant, & mon$tra mereantur appellari, <MARG>Animalia è putri mate- ria genita, nõ man$ue$cunt propter 4. cau$as.</MARG> iam dictum e$t. Reliquum e$t, vt o$tenda- mus, nullum animal ex putredine genitum man$ue$cere: $ed omnia talia admodum agre$tia e$$e. Quod primò contingit, quia (vt dictum e$t) $en$us habent interiores de- biles: quæ autem man$ue$cunt, imaginatri- cem vim & memoriam con$picuam habere debent: tum quia exanguia, ideóque timi- da: timor autem, vt inferiùs docebimus, impedit, ne cicura fiant. Sunt etiam ple- runque breuis vitæ: tempore autem indigent quæcunque man$ue$cere debent. Demùm nullum e$t contractus huius man$uetudinis imò neque con$uetudinis ve$tigium à paren- tibus, quod plurimùm facit ad propo$itum animalium, quæ cicurare volumus: hoc au- tem infrà docebimus. Et$i aliquid in rem facit, talia omnia cùm fœda $int a$pectu, & horribilia, nemo illorum con$uetudi- nem de$iderabit, etiam$i intentum a$$equi po$$e $peret. Sed quædam horum planè no- bis vtilia $unt, vt apes: quas tractare ob commodum cogimur. Sunt autem potiùs in$ecta, quàm è putri materia genita. In$e- ctorum enim alia volant, vt mu$cæ, & apes: alia in terra degunt vt vermes, & lacertæ: alia ambigui generis, vt formicæ: alia vi- uunt in aquis, vt $colopendræ: aliæ volant & in aquis tamen viuunt, vt mu$cæ fluuia- <MARG>Serpentum mira magni- tudo.</MARG> tiles: alia in aquis, & terra, vt crocodili. No- bili$$ima $unt omnium tria genera: $erpen- tes ob magnitudinem, apes, & bombyces ob opus. Serpentes in immen$am magnitu- dinem cre$cere te$tatur euentus, cùm M. At- tilius Regulus ad Bagradam fluuium, tor- mentis atque bali$tis in Africa vnum lon- gitudinis pedum 120. occiderit. Et in ven- tre Boæ temporibus Claudij Cæ$aris inte- ger inuentus infans, Boa interfecta. Alitur hoc genus lacte, $ugitque vaccas lactantes. Dracones etiam e$$e referunt, qui elephan- tem totum exugant, & interimant. Sunt <MARG>Serpentes quadrupedes.</MARG> & in Calecuto Indiæ orientalis animalia $erpentibus $imilia, $cilicet ore, oculis, cauda prælonga, ab$que pilis, aprorum magnitudine, aliquando etiam va$tiore ca- pite, $ed pedes habent quatuor venen ó- <CB>que carent. Alia his $imilia edunt in Hi$- paniola in$ula occidentalis Indiæ, vocata Hyuana, dor$o $pino$a, aphona $eu ab$que voce, quatuor pedibus, lacertarum cauda, dentibus acuti$$imis, cuniculis maiora, ceu leporum magnitudine, in arboribus, terra, & aquis ab$que di$crimine degentia, famis ad multos dies patientia, pelle coloribus va- riis di$tincta ac leui, vt $erpentibus cæte- ris, venter $upremus qualis auibus e$t, $ed ampli$$imus à mento ad pectus. Sunt & quos vocant Bardatos à phaleratorum equo- rum $imilitudine, te$tudinei generis, iu- cundi gu$tu, magnitudine cuniculi, colore albo, & cinereo di$tincto: in terræ foueis, quas pedibus excauant, habitare $olent, & ip$i quatuor pedibus, anguina pelle, & cau- da: fert hos India occidentalis, iuxta ean- dem in$ulam. In aurea Ca$tiglia frequentes $unt viperæ, quæ longitudine 20. pedes æquent, quibus caput non minus e$t, quàm hœdo. In regno etiam Senegæ, miræ ma- gnitudinis $erpentes ab$que pedibus, & aliis inueniuntur, quales Boas e$$e diximus. Ma- iores mittit Taprobana. Olim Epidaurij maximos $erpentes nutriebant, & cicura- bant, vnde nata etiam fabula Alexandri apud Lucianum. Et Romani in $uper$titio- nem conuer$i, cùm in Æ$culapij $tatua la- <MARG>Serp&etilde;tes cur diu $ine cibo viuant. cau$a cur $erpentes in immen$am magnitudin&etilde; cre$cant.</MARG> tui$$et. Latêre autem hoc genus $erpentum $olet, & diu pote$t, quoniam exiguo con- tentum e$t cibo, propter vi$cerum angu$tiam & paucitatem caloris natiui, temperaturæ- que $iccitatem. Atque hoc norunt circula- tores, qui eos in pyxide lignea circumfe- runt, cumque commodi$$imè, modico furfu- re appo$ito. Sed magnitudinis $erpentum cau$a e$t calor regionis: nam $erpentes du- ra $unt carne, ob id in immen$um cre$cere apti: nam & arbores plurimùm cre$cũt, quia den$iores $unt $ub$tantia: $ic & elephantes. Sed $erpentibus frigida natura ob$tabat, ob id non ni$i in calidi$$imis regionibus illi ad tantam po$$unt peruenire magnitudinem. At <MARG>Serpentes parui cur omnes perni- cio$i$$imi.</MARG> qui nequeunt cre$cere calore auxiliante, ne- ce$$ariò $icci$$ima $unt natura, atque ob id pernicio$i$$imi. Regulum $eu ba$ilicum fe- runt, vel voce $ola, vel intuitu homines oc- cidere: quòd $i ita e$t, infici aërem in vtro- que $piritu e$t nece$$e: nam $imulachrum illud quod lucis auxilio mittit, veneni par- ticeps e$$e non pote$t. Igitur non $ecùs ac mulieres $pecula vitiant dum men$ibus de- tinentur, homines ac animalia voce, vel in- tuitu $erpentum affici po$$unt. Ob$eruatum <MARG>Serpentes non inue- niuntur in trifolio.</MARG> e$t $erpentes, angué$que, & quibus vene- num ade$t, in trifolio non habitare, lateréve, quod herba illis exitio $it, vt illi cæteris, ob id commodè in locis calidioribus $eritur. Viperæ etiam, quæ aquas inhabitant, parum aut nihil veneni retinent, non enim po$$unt e$$e $iccæ. At venenum aut e$t immodica $ic- citas, aut cum immodica $iccitate coniun- ctum. Itaque vt non omnes $erpentes vene- no$i, ita neque omnia animalia, quæ veneno prædita $unt $erpunt. Nam & $corpij, & bu$- fones, & araneæ, & cancrorum genera quæ- dam in India occidentali, & formicarum nonnullæ quamuis pedes habeãt, non tamen <PB N=510> <CB>veneno carent, vt neque ve$pæ, & alia multa. <MARG>Tarantula.</MARG> <P>Sed nihil mirabilius eo aranei genere, quod vocant Tarantulam, qui demor$os morte per lethargum occupat. Remedium palàm e$t ex mu$ica, quòd ad $altandum in- citentur: nam $altando veternus di$cutitur, ac cum eo $imul venenum, quod natura frigidi$$imum e$t. Nam & apud Platonem in Phædone inducitur quies Socrati à car- <*>ifice imperata, vt cicuta illum occidere valeat. Non igitur mu$ica, $ed labore ve- nenum di$cutitur: at ad laborem incitantur vario mu$icæ genere. Genus enim illud ve- neni $piritus ad intima contrahit, naturali- rer verò à mu$ica $piritus incitantur, vt in equis, pueris, & $tultis: quamobrem dupli- ci ratione ab ea iuuantur. <MARG>Cur anima- lia vencno- $a alis & pedibus ca- reant.</MARG> <P>Cur igitur tam paucis animalibus pedes habentibus venenum, atque illud perexi- guum natura dedit? quoniam $i pedibus valerent, nimis pernicio$a e$$ent, ob id etiam tarda, & pu$illa ea genuit. Aranea in India occidentali ad po$$eris magnitu- dinem cre$cit, quùd natura hoc animal ( vt dixi ) $it frigidum, quod etiam ex ve- neni auxilio docuimus. Sed ibi vt maior e$t, eò minùs veneno$a. Ea de cau$a nul- lam auem veneno$am natura fecit: aut $i fecit, facietve, debile venenum illius erit, vt ve$pæ, aut non erit magna, aut non frequens, & pu$illa, aut in de$ertis locis habitabit. Manife$tum e$t igitur, cur $erpentes $ine alis & pedibus $int. <P>Sed hoc ad finem pertinet: ratio quæri- tur propria? Diximus $icca e$$e immodice, quæ veneno prædita $int, ob hoc cornua, & vngues, & o$$a carni immi$cuit, nec plumis ornauit, $ic enim $iccius corpus ef- <MARG>Serpentum $tercus olet benè.</MARG> finxit. Ideóque & $erpentum $tercus ple- runque bone olet, & lacertorum maximo- rum, quos crocodileos vocant: hi $unt crocodilis magnitudine, & forma $imiles, & in India occidentali, alibi etiam, $ed ra- riùs longè na$cuntur: anguibus quippe, qui calicem qua$i depictum habent in fronte, $tercus optimè olet: nam odor ( vt dixi)bo- nus à $iccitate prouenit: at $erpentes ( vt dixi ) natura $icca $unt, ideò $tercus eorum optimè concoquitur tum ob vi$cerum angu- $tiam, atque bene olet, hac cau$a. Huius generis etiam e$$e exi$timantur duces vipe- rarum, quæ $ub quercubus habitant: hos referunt in capite candidam cri$tam, ve- lut coronam gerere. Abundant in antris ambu$tarum domuum etiam apud extre- mos Sarmatas, adeò vt nouos habitatores earum terreant. Refert Olaus Magnus, $er- pentes euomere venenum varij coloris: $i- bique dum puer e$$et con$purcatam ex eo ve$tem: nudó$que homines ab eis non at- <MARG>Serpentes quibus $piri- tus redolet. Serpentes Mandali pernicio$i$$i- mi.</MARG> tingi. Sunt & quibus $piritus procul adeò redolet, vt mo$chus videatur: atque hi in orientali India inter Calecutum, & Cano- nor. Duplici autem ratione eadem, quæ $tercus $piritus redolet. Sunt verò alij ibi pernicio$i$$imi, qui $tatim occidunt, Manda- lique vocantur hi. Porrò è viperarum ge- <MARG>Viperæ quæ.</MARG> nere $unt, quoniam viperas appellamus per- <CB>nicio$i$$imos $erpentes. Præ$tanti$$imæ in hoc genere $unt, quibus caput latum, ca- uumque, & in rhombi figuram di$po$itum, oculi viuaces, duoque dentes tantùm cani- ni, vnguis in nare, vel cauda: cauda verò breuis, breuéque corpus, cuius color luri- dus, ince$$us, motu$que celer, & caput ere- ctum. Tales enim tran$eunte in mortuas <MARG>Cur vene- num quædã cum vita amittãt quæ dam non.</MARG> etiam veneno, carnem habent ad theriacæ compo$itionem aptam. Quædam enim $unt, quæ cum morte venenum amittunt, vt ra- bidi canes, $corpiique: quædam $eruant, vt viperæ: neque enim aliter prode$$e po$$ent carnes earum in theriaca, $i omninò ex- pertes fierent veneni. Et vnde ab e$u ea- rum excoriatio illa in elephantia$i, $i nihil omninò $eruatur virutis in illis? Quibu$dam verò contigit, vr cùm boues veneno ani- malis enectos atque tumidos excoriarent, con$imili correpti morbo interierint, alij non $ine maximo labore eua$erint. Videtur autem contagium hoc de$cendere ad corpo- ra putrefacta. Sed in viperis alia ratio e$t: nam potentia venenum manet, ob vehe- mentem $iccitatem, vt $ecurè tractare mor- tuas po$$is, non edere. In quibus verò non caro tota, $ed pars $olùm veneno affecta e$t, vt in $<*>orpiis aculeus, in canibus dentes, hi cum morte venenum amittunt. Fiunt verò deteriores viperæ, aut regione, vt in Nu- midia, vbi & ferociores $unt, & pernicio- $iores, & $corpij $imiliter: velut & mon- tanæ nemoralibus: aliæ cibo, vt quæ ra- nis rubetis, quas buffones vocant, ve$- cuntur. Inficitur enim $anguis alimento, tum membra: $ed magis omnibus $aliua fit pe$tilens, vnde inuentat ratio $agittas in- ficiendi veneno. Dentes autem pro $agit- <MARG>Cur angui- bus excida<*> $enecta.</MARG> tis habentur. Ob $iccitatem etiam arida cu- tis exuitur verè ab ip$is, vocantque $ene- ctam. Contingit enim illis, quod & homi- nibus elephantia$i laborantibus, $cilicet vt ex vapore corrupti humoris curis, $iccet ac eleuetur. Ob id verè exuunt illa diuturna fame, $iccati. Fames enim $iccat corpus, humori$que corrumpit: initium autem à capi<*>e faciunt. Quoniam verò viperarum ha- bitus $ecundùm naturam ei, qui elephanti- cis præter naturam ine$t, $imilis e$t nece$$e e$t, viperarum carnes elephantia$im patien- tibus auxilio e$$e, $icut comitialibus a$ino- rum, ceruorum bile perfu$is. Senecta an- guis $i oculi confricentur $ingulo mane, ne- gant omninò corripi hebetudine vi$us, aut $uffu$ione. Sed vt minùs verum, ita magis mirum crematam $enectam, dum Luna ple- na luminibus in prima Arietis parte fuerit cinerémque collectum $i in$pergatur capiti $omnia terribilia mouere. Si ex eo cum aqua diluto facies lauetur, terribilem videri: $i $ub lingua teneatur: $apientem & eloquen- tem: $i $ub planta pedis, gratio$um corã prin- cipibus ac magi$tratu. Serpentum verò qui- cunque etiam vel in cauda vulgulam, vel in fronte cornu habent, immodicè $icci $unt, at- que ideò pernicio$i$$imi. Vt igitur $erpentes veneno præditi e$$ent, pilis, plumis, cruribus, alii$que carere debuerunt, & parum etiam bibere his nece$$e fuit, & vt oculi ruberent, <PB N=511> <CB>Hac de cau$a nulli fermè pi$ces veneno<I>$i:</I> quòd $i $int $icci$$ima parte tales $unt, vt lepores marini felle, & $pinis aranei pi$ces. Quinetiam ve$pæ, aculeo, quòd $icci$$ima <MARG>Car in aquis pauca ani- malia v<*>ne- <*>o$a.</MARG> pars earum $it. Indicio rur$us e$t quantum po$$ent afferre perniciem animalibus cæte- ris, $i vel cur$u, vel volatu valerent $erpentes, quòd præter tigridem nullum animal fermè rapax pernix fuit: & in regionibus vbi ia- culi arbores a$cendunt, vix homines po$- <MARG>Serpentum varia for- mæ.</MARG> $int habitare. Multæ verò in $erpentibus non $ecùs ac in pi$cibus, variæque formæ, adeò vt hac varietate freti quidam no$tris tem- poribus, au$i $int o$tendere $erpentem pe- dibus duobus, capitibus $eptem: velut in Apocalyp$i legitur: medium quidem caput longius, cra$$iú$que, reliqua vt æqualiter ab illo di$tabant paria atque æqualia: vt verò magis recedebant ab illo, $ic etiam colla erant tenuiora ac breuiora. Capita quidem viperarum, oculi po$t aures, hiatus maximus, dentes caninis dentibus $imillimi, $ed gra- ciliores, anteriores autem exigui cum his, qui à lateribus $unt longioribus: lingua la- ta, vt homini, capútque humano capite $i- mile: cutis duri$$ima, continua, cum $udibus cartilagineis velut in $turione maculo$a. Colla inter $e diui$a è corpore prodibant. Cauda dimidio longior corpore toto, $er- pentum caudæ $imilis. Pedes parui, longis vnguibus: magnitudo cuniculi: $ub ventre candidus, in dor$o citreus ad vnguem, id e$t, viridi diluto, palearíque intermi$tus. Adde- bant inuentos viuos, & vtriu$que $exus: $ed cùm ego commentum e$$e exi$timarem, hac ductus ratione, quòd duo principia in ani- mali eiu$dem generis, aut plura multò mi- nùs e$$e nequeant, ac fictitiam hydram, vir <MARG>Ioannes Meona Pi$a- nus.</MARG> doctus Ioannes Meona Pi$anus rem mihi totam aperuit. Mantuæ $cilicet di$fectum narrabat hoc mon$trum, fictúmque inuen- tum. Quanquam ne$cio quodnam maius mi- raculum dici debeat, an naturæ produxi$$e, an artis tam appo$itè finxi$$e. Tantum po- te$t auri $acra fames. Sed an animali duo, aut plura po$$int e$$e principia, à pluribus <MARG>Salamandræ duo mira.</MARG> dubitatum e$t: quia Salamandra animal no- ti$$imum, & lacertæ fermè $imillimum, quod in fontibus, maceriis murorum & $ub terra inuenitur. (E$t autem frequenti$$ima in Ita- lia, maximè prope Patauium, vbi aliquando tran$iens riuulorum fundum, non $ecùs ac lapillus con$per$um vidi) maculo$o colore, & lurido, cauda verò $erpentis fermè, quæ etiam paruis ignibus admota vix $entit, & humore effu$o illos re$tinguit per medium diui$a parte anteriore antè progreditur, po- <MARG>Animal an duo po$$it ha- bere capita.</MARG> $teriore autem retror$um incedit: ob id verò duo credita e$t, habere motus principia. Sed quomodo animali duo po$$int e$$e principia motus, & quomodo non apertè demon$tran- dum e$t. Itaque mon$tra quædam duplici capite na$ci nihil prohibet, quandoquidem etiam pueri tales quoque inuenti $int, vt in- frà docebimus. Quod autem natura in ho- minibus quibu$dam facit, in imperfectis $pe- ciebus pote$t efficere. O$ten$um e$t autem $uprà $pecies e$$e mon$trificas, genitas qui- dem ab his animalibus, quæ à putredine ge- nerantur. Sunt igitur talia ad $imilitudinem <CB>$peciei, $ed non $unt, verùm animalia à ge- nerationis principio mutila Impo$$ibile enim e$t, naturam non rectè iuxta finis ra- tionem operari, $i nullo pror$us medo impe- diatur. E$t igitur fortuitum inueniri animal duplici capite, quamuis $it in pluribus ani- malibus $ecundùm eandem formam. Nam talia omnia ab ei$dem $pecie generantur, & ab his, quæ in eodem deficiunt in$trumento. Sed $alamandræ neque mon$tra $unt, neque $ui motus habent plus quàm vnum princi- pium: verùm cùm diuidunt<*>, imaginatri- cem virtutem habent imperfecti$$imam. Quid mirum cùm dum valent, $int hebetis $en$us? exterioris dico: quid de interiore di- cendum e$t? Cau$a igitur huius ince$$us e$t, quòd cùm imaginatricem habeant debili$- $imam, hæcautem virtus dolorem, & malum effugere docet, vtraque pars autem dolo- lorem $entit, vbi præci$um e$t corpus, & al- tera ab altera diui$a, anterior igitur ver$us po$teriorem vulnus habet, po$terior ver$us partem anteriorem: quare vt dolorem vtra- que pars effugiat, anterior anterius moue- bit, po$terior po$terius: ob ídque $peciem re- fert animalis duo principia motus habentis. Nullum igitur animal ni$i mon$trificum, & natura imperfectum, duo pote$t habere ca- pita, tum quia quod paucioribus ab$olui po- te$t, natura plurimis haud perficit: tum quia id animal $ibiip$i po$$et di$$entire, & aduer- $ari. Atque hæ $unt rationes per$ua$oriæ, de- mon$tratiuæ autem in libris de Arcanis æter- nitatis adducentur. At dices: Cancri tamen ad vtranque partem mouentur: $ed pedes habent antè re$picientes, ob id non mouen- tur in vtranque partem ex principio. Si enim haberent principium motus vtrinque, haberent & vtrinque $en$us, atq; etiam in- $trum&etilde;ta motus. Animalia verò natura diui- $a, $unt dextra ac $ini$tra, & $en$us etiam per partes di$tributi, tum etiam antè retró- que: & ideò diui$a viuunt, perfecta autem parum, quia multo calore indigent. Signum <MARG>Homines di- ui$i $uperui- uunt.</MARG> huiuse$t, quòd Ioannes Leo refert in Ægy- pto diuidi homines $upplicij cau$a à carni- fice, $uperpo$itáque $uperiore parte foco, vbi calx viua $par$a $it, $uperuiuere per quar- tam horæ partem, agno$ceréque ac re$pon$a dare. Animal igitur $en$um vbique retinet, modò per calorem liceat, atque etiam fun- ctionem omnem, cui in$trumentum non pe- rierit. Inde $edari tot controuer$ias quorun- dam nolentium animal $ine capite, aliorum $ine corde viuere: nam $ine capite non $en- tiunt, $ed viuunt: $ine corde $entiunt, $ed ce- lerrimè calor deficit atque motus ac vita. Omne igitur animal $i diuidatur, modò $er- uetur calor, $eruatur & $en$us. In$ecta verò qui paruo indigent calore, tanti$per viuunt ac mouentur, & imaginantur imperfectè, quanti$per vita per$euerat, $eu calor vitalis. Et autem vis imaginandi futurorum, vt $en- $us præ$entium. Dolorem igitur fugiendo (hoc autem ad futurum tempus pertinet) $a- lamandræ partes (vt dictum e$t) in diuer$a mouentur. Sed vt ad propo$itum redeam, circulator ille alium o$tendit $erpentem, quem draconem vocabat, priore dimidio minorem: cruribus duobus, pedes vetu$tas <PB N=512> <CB>exederat, collum, capútque vt $erpenti. Huic alæ duæ paruæ atque cartilagineæ ve- lut ve$pertilioni: nec volaturum eum credi- derim, etiam$i viueret, ob alarum prauita- tem. Sed haud dubium e$$e debet, fui$$e pi- $cem draconem, $ed alterius generis nuncu- patum in$ertis pedibus: nam draconem ve- rum apud Madios amicos no$tros vidimus longa cauda, & collo: in quo altrin$ecùs ge- minæ $pinæ, & in cauda totidem pennæ, $ed $pinæ: hæ tum omnes aliæ parui catuli den- tibus $imiles erant. Erant autem in cauda triplici ordine di$po$itæ, numero $exaginta. Et inter alas, & in dor$o aliquot, & ante caudæ initium $ingulæ altrin$ecùs, in lateri- bus. Alæ prægrandes ex membrana, velut ve$pertilionibus. Ea corio $quatinæ per$imi- lis erat, qua etiam totum corpus integeba- tur. Caput paruum, ip$úmque cum tota $pina eadem membrana, $ed qua$i ro$trata muni- tum. Sed in capite $peciem pilei referebat. Os amplum atq; diductũ: labia o$$eis granu- lis den$ata. Canini dentes altrin$ecùs gemi- ni: vnus $iquidem in $uperiore, alter inferio- re mandibula. Medij vt canibus, admodum bre ues. Molares in $uperiore mandibula $in- guli altrin$ecùs in inferiore gemini lingua locus erat, non lingua exi$timo exe$am. Ocu- lorum $pacia ampla valde. Cæterum circu- lator ille duos $erpentes viuos etiam habuit, qui è viperarum genere erant, duorum lon- gitudine cubitorum, cauda purpurea, $plen- dentéque ac lurida, vngula $eu cornu in na$i $ummitatem $uperiùs reflexum: cætera vipe- rarum communia, caput, oculi dentes. <P>Similem fermè huic, & ab omni $u$picio- ne confictæ artificio fermè alienum in ma- nibus habui: $ed alæ nullæ erant, inuentum in maceriis domus dirutæ Mediolani. Ca- put oui magnitudine, ac pro corporis ratio- ne prægrande Os ex illo mihi retinui. Den- tes in vtraque mandibula, vt viperis: corpore $tellioni magnitudine, & forma $imili: $ed pedes tantùm duo, cruráque breuia, vt con- $tet non $atis commodè à natura fabrica- tum, cùm tantæ longitudini quatuor pedes fui$$ent nece$$arij: $ed tamen grandes erant, & vngulis magnis, vt felium. Cauda totius animalis longitudinem æquabat: in cuius ex- tremo tuber capiti Italici $tellionis magni- tudine æquale, ac qua$i rotundum aderat. Crediderim ego hunc è ba$ili$ci genere fui$- $e. Nam cùm $taret gallo $imilis videri po- tuit, ni$i quòd corio, non plumis, tectus e$- $et, carerétque alis. <MARG>Animalia è putrida ma- teria $ermè tot generum, quot ea, quæ putre$cunt.</MARG> <P>Sed his relictis, ad apum genus reuerta- mur. Gignuntur propagatione, & ex putre- dine non omnium, $ed boum, vt ex equis ve$pæ, ex a$inis fuci, & crabrones ex mulis: quare videntur $ingula cum putre$cunt ani- malis genus quoddam proprium generare. E $olani foliis vermis oritur, tum in ia$emi- ni planta, viridi, palearíque colore di$tinctus, pollicis ambitu, minore palmo, longior, $u- pina parte viridis, ternis vtrinque nigris iux- ta caput pedibus. Sub ventre quaternis al- trin$ecùs apophi$idibus, quibus manum loco adhæ<*>ens $tringit: caudæ loco, cornu hac forma <FIG> magnitudinéque gerit: colo- ris crocei granulis candidis con$per$um. <CB>Hoctamen, mirumdictu, cum animali ta- be$cente euane$cit, nouem vtrinque à lateri- bus maculas nigras gerit, adeò ementientes foramina totidem, vt acu opus fuerit ad fal- laciam depræhendendã. Ro$trũ nigrum, te- nuéque cum duobus altrin$ecùs, qua$i vn- cis, tantum foliorum ia$emini in $ingulos dies deuorat: vt eorum pondus vermis pon- deri æquetur. Quò fit, vt etiam paulò minus $tercoris emittat: hoc $ine odore, nigrum, le- ue, teres, $triatum, cra$$itudine fermè vermis: fœmina vnco in cauda caret, in capite vtrin- que maculas habet nigras. Tran$it vt reliqua eiu$dem generis in necydalum cinereo co- lore puluerulentum maximum $ui generis, ac pro more de$idem. Salix quoque $uos ha- bet cimices: vermiculos pernicio$os ruta: po- pulus alia, alia habet abies. Itaque rectè de apum ortu Virgil cecini$$e videtur: <MARG>De apum ge- neratione.</MARG> <Q><I>Tum vitulus bima curuant iam cornua fronte<LB> Quæritur: huic geminæ nares, & $piritus oris<LB> Multa reluctanti ob$truitur: plagi$que perempto<LB> Ten$a per integram $oluuntur vi$cera pellem.<LB> Sic po$itum in clau$o linquunt: & ramea co$tis<LB> Subiiciunt fragmenta, thymum, ca$iá$<*> que recentes.<LB> Hoc geritur Zephyris primùm impellentibus vndas,<LB> Antè nouis rubeant, quàm prata coloribus: antè<LB> Garrula uàm tignis nidum $u$pendat hirundo,<LB> Interea teneris tepefactus in o$$ibus humor<LB> Æ$tuat, & vi$enda modis animalia miris,<LB> Trunca pedum primo, mox & $tridentia pinnis.<LB> Mi$centur, tenuémque magis, magis aëre carpunt:<LB> Donec, vt æ$tiuis effu$us nubibus imber<LB> Erupêre, aut vt neruo pul$ante $agittæ,<LB> Prima leues ineunt, $i quando prælia Parthi.<LB></I></Q> <P>Verùm cùm de harum generatione Ari- $toteles $atis dubitet, con$tat tamen ne<*> mel, nec ceram alio ex animali gigni potui$- $e. Nam mel nece$$ariò ex humido tenui, pinguíque roríque mi$to, gigni oportuit. Animalia igitur parua, quæ in$iderent, vo- lantia, quæ citò redirent, multa quæ collige- rent, quòd minimum e$t, $ollicita, quæ opus celeriter implerent, e$$e debuerant. At talia ouum incubare non poterant: gignuntur igi- tur è melle apes. Cre$cit hoc genus etiam in frigidi$$imis regionibus $agaci naturæ in- uento: nam hyeme latent. Itaque in Mo$cho- uia mellis, & ceræ v$que ad contemptum abundantia. Frigus regionis mitigat diei prolixitas: e$t enim horarum decem & octo, ac plurium. <MARG>Bombyces ab Arictote<*>e cogniti. Lib. 5 de Hi$ter. animal.c.19.</MARG> <P>Non $ecùs è foliis mori bombyces in ca- lidiore cœlo, quam ex bobus apes gignun- tur. Hos cognoui$$e Ari$totelem palam, e$t <PB N=513> <CB>inquit enim: Pamphyla Platis filia in Cô in$ula, prima docuit ve$tes bombycinas te- xere, ex filo quod à bombyce fit. Na$citur hoc animal verme $ui generis, quod cornua habet, inde ex illo eruca, pò$t bombyx, inde necydalus, $patio $eme$tri, ab$oluta tota hac mutatione. E$t autem papilioni $imile, $ed oua edit congre$$i ma$culi fœminæque: nec edit interim quicquam, $ed ouis editis ta- be$cit. Nec volat ni$i vt $altum videatur imi- tari. Et autem mirum, quomodo eo cognito olim $ericea ve$tis tanto in pretio fuerit. Verùm quamuis Procopius narret, mona- chos ex vrbe Indiæ Serinda Iu$tiniano Im- peratori oua vermiculorum quorundam at- tuli$$e, atque ita po$t Ari$totelem annis fer- mè 840 dicátque Virgil. <Q><I>Ignoti facie, $ed noti vellere Seres.</I> Tum alibi:<LB> ——<I>foliis depectunt vellere Seres.<LB></I></Q> <P>Et Plinius: Seres lanico $yluarum nobiles perfu$am aqua depectentes frondium cani- tiem. Exi$timo tamen, hoc no$trum $ericum illud e$$e, quod ab antiquis celebratur, Ari- $toteli <I>(</I>vt dixi) cognitum, $ed in certa nu- triendi ratione, intermortuo di$ciplina, $eu quòd Pamphyla docuerit, delata ex India fila, & iam victoria Alexandri Magni co- gnita, non tamen tran$latis vermibus, texe- re. Inde primùm $ub Iu$tiniano, & oua, & artem educandi per monachos ad nos per- ueni$$e. Interim verò dum latu<*>re, per$ua- $um e$t antiquis è frondium lanugine depe- cti: $iue quod hoc verimilius videretur, $eu quòd bombyces ibi $pontè in $yluis proue- niant, $eu quòd $ic incolæ occultare origi- nem $erici melius po$$e $perarent. Verùm vt Cæ$aris huius ac materni aui aut beneficio totus orbis innotuit, patuit apertè præter hoc $erici genus nullum aliud e$$e. Vtili$$imi <MARG>Tinctura purpurea noua pro $e- rico.</MARG> igitur po$t apes, bombyces. Aduehuntur ad nos nunc animalia pro purpureo colore $eri- ci conficiendo, $imilia cimicibus, à quibus $ublata $unt capita, vnde pretium $erico ru- benti imminutum fermè ad dimidium, cùm olim è bibinellæ herbævermiculis radici ad- na$centibus fieret. Animalia e$$e & quæ de- feruntur, & quæ ex bibinella colliguntur: in- dicio e$t, pinguedo fœda in bibinellæ, etiam vermiculis fœtida admodum. E$t autem pin- guis hæc materia, vt tenaciter hæreat, & $anguinea, vt viuidum colorem retineat: nam & purpuræ color olim ex animali $u- mebantur. Cæterùm vermiculi è bibinella in Germania oriuntur, mi$centúrque buty- ro, ita tamen vt nihil præter putrem $ordem percipere po$$is: $ed pingue pingui colorem $eruat, putre$cente $ub$tantia. Quatuor libræ ex hac materia in $ingulas $erici libras exi- guntur: ex Indica vix $elibra, quòd pura $it, & $icca: atq; ideò minùs tenax hic colos, mi- nú$q; viuidus. Quòd $i aliqua pingui materia feruaretur, dubio $ine, nitidior color ac diu- turnior redderetur, nece$$e e$t enim, vt cum inutili humido vtilis aliquid euane$cat. Ad- di $olent multa dum conficitur purpura hæc, tam $agax e$t hominum indu$tria ad lucrum: atque inter reliqua, Ar$enicum, alumen, vini $ex, galla mirobalani, zedoaria, $puma $apo- nis, & furfuris cremor. <CB><P>Aduer$us humanum genus contraria ra- <MARG>Locu$tæ, & earum dãna.</MARG> tione locu$tæ paratæ videntur: non pa$$im abundant, $ed Africa fermè $ola hac pe$te, & quod magis mirum e$t, alternis ferme an- nis laborat. Cœlum pro o$tento, non $ecùs ac den$a nubes obtegunt. Prouinciæ in quas calamitas hæc deciderit, $atis ac germine omni vna nocte $poliantur: diceres enim ni- uem decidi$$e nocte tota, $i candidæ tam e$- $ent, quàm $unt nigræ. Forma earum e$t, vt locu$tarum Italicarum: $ed rubro ob$curo colore, maiores paulò, & volandi facultate præditæ. Sunt qui ventis illas ad nos ferri $upra mare, non $pontè, ob multitudinem, & regionis di$tantiam, exi$timent. Gignuntur iuxta paludes, & cum in cultam. Africæ ter- ram volant, non generant, vel parùm. Quæ in paludibus relinquuntur, non po$$unt adeò multiplicari, vt euolare ad pabulum nece$$e $it, $ed contentæ $unt $armentis, algáque pa- lu$tri, ob id cùm frequenti$$imè, non ni$i al- ternis annis, plerunque etiam rariùs in pro uinciam gra$$antur. Quæ verò exeunt ab$um- ptis $atis, cùm euolare cogantur quærendi cibi gratia, tandem à ventis præcipitantur in mare. Quandoque verò ventorum per$e- uerantia, roboréque earum v$que ad aduer- $as Africæ regiones deferuntur: cuius mali Sicilia primùm, pò$t Italia haud expers e$t. Anno 1543. vidimus in Italia: obieri in Tu- ronen$i agro omine magis infau$to, quàm iactura vlla: $iquidem ea regio iam 15. pò$t annis perpetuo bello de$olatur: cùm antea $eptem aliis labora$$et. à prima hora, ad $ex- tam tran$euntes turmæ Solem perpetuò obumbrarunt. Experimento compertum e$t, curam ad oua delenda ignibus profui$$e, nam $obole priuantur. Si tamen cura non adhibeatur, hoc malum vi$um e$t $equenti anno repullulare, non leui incommodo: nam præter certam $terilitatem, periculum etiam pe$tilentiæ afferunt, ac omen ad futurum bellum. Quibu$dam tamen vtiles: adeò nihil <MARG>Locu$te cibi loco $unt Afris.</MARG> ex quaque parte aut beatum, aut integra- tum. Arabes enim, & Libyæ populi $iccatas Sole redigunt in panes: recentes quoq; edunt. Nec mirum, cùm Mo$es in $eligendis cibis diligenti$$imus, locu$tas Hebræis, vt $aluta- res comedere permi$erit. Et Ioannes Bapti- $ta illis cum agre$ti melle in de$erto ve$ce- batur. Naturæ autem rerum imperiti, igna- ríque, de hoc admirantur, & multa perperam fabulantur, ne vir $olitarius locu$tas ederet in de$erto: cùm Germani quidam milites bombyces no$tros in $erici $pem nutritos, in tanta etiam rerum copia deliciarum cau$a frixos ederint, ídque iure: nam quæ innoxia $unt, & $apore, & odore tetro carent, $ola opi- nione con$tant. Itali enim mu$telas $olo co- lore à vermibus di$tinctas, cùm hæ nigræ $int, vermes rubri comedant, atque inter cu- pedias ponunt, cùm tamen ex putredine, non ex ouis, quemadmodum locu$tæ ac bombyces, generentur. Simili ratione o$trea, conchyliáque tam auidè, vt etiam cruda de- uoremus, quæ ex putredine procreari $cimus. Nec tamen $cio præter hæc tria, vllum ani- mal quod ex $ola putri materia ortum ha- beat, in v$u e$$e culinarum. Sed ranas cano- ros pi$ces abominantur Germani, no$tri <PB N=514> <CB>edunt ab$que di$crimine $imiles buffonibus, & $ola $pecie horribiles, & ob $imilitudi- nem etiam periculo$as: adeò v$us in omnibus plurimùm pote$t. Sed tamen nihil mirum e locu$tis panem fieri: $iccæ enim in farinam commodè tran$eunt, & leuem habent $ub- $tantiam, & pinguæ continent humidum: hoc enim declaratum e$t commune e$$e om- nibus animalibus: igitur $i molantur, pin- $entúrque ac decoquantur, panem optimum efficere poterunt. Optimum dico, non $im- pliciter, $ed illis regionibus, hominibú$que agre$tibus ac feris, quibus nihil boni e$t. <MARG>Humidum pingue quod. dã, quod non ardet.</MARG> Seruatur enim humidum pingue, $iccato à $ole aqueo: nec mirum, nam e$t humidi ge- nus, quod etiam ab igne tutũ e$t, nec ardet: aliter calchantum exu$tum oleum non mit- teret, mittit tamen, quia humidum id $ub- $tantiæ coniunctum e$t. Cùm enim later ferreus ardet, $i pror$us humidum eius totum arderet, extinctum non e$$e ferrum, $ed ci- nis. E$t igitur olei genus quoddam, & pin- gue humidum, quod non facilè ardet. Tale autem metallicorum $olidorum, vt ferri, au- ri, calchanthi, argenti viui. <MARG>Locu$tæ, for- micæ, papi- liones cur oua gignant, non tamen apes.</MARG> <P>Verùm cur hæc <I>(</I> etiam$i quædam mino- ra $int apibus) formicæ $cilicet, papiliones, locu$tæ oua gignunt, apes non po$$unt? Cau- $a e$t, quòd cùm pariunt, non volant, $ed for- mam retinent erucæ, aureliæve, aut cum his commoriuntur, vt bombyces ac locuftæ: nam oua in tam paruis animalibus volatui impedimento erant: igitur cùm apes præ- $taret ob egregiam vtilitatem viuaces e$$e, in $eptimum enim aut etiam octauum an- num earum vita producitur, oua parere im- po$$ibile fuit. Nec$olùm tam minuta, $ed & maiora animalia è putredine, imò omnia credendum e$t originem ducere, cùm iam de muribus con$tet, & pr$ces in aquis re- centibus $pontè generentur. Cum enim (vt dixi) putredo præce$$erit, pingue $eparatur à cinere, calórque confe$tim animam infun- dit illi materiæ aptam. Vnde fit vt animalia omnia, quæ è putri generantur materia, vt blattæ, vermes, <G>o)/noi</G> dolores vbique natos $i quid aliud finiant: $unt enim è calidi$$ima, <MARG>Animalia omnia è pu- tri materia genita cur finiant dolo- res. Cantharida- rum varia vis. Cicendulæ.</MARG> humidi$$imáque materia. Ob id canthari- des $i id non faciunt, nihil mirum, ex ouis enim generantur. Attamen & ip$is vires aliæ pro his ad$unt: men$ura enim mediocri tentiginem, & erectionem veretri faciunt maximam: maiore excoriant ve$icam, & $an- guinis mictum faciunt: maiore adhuc in$a- nos reddunt. <P>Eadem ratione Cicendulæ, lampytis apud Græcos, quas Italia mittit mu$carum magnitudine, exiliores tantò, quantò lon- giores, æ$tiuis noctibus volantes ac mican- tes, pedes habentes $enos, alas duriores mu$- cis, è crabronum enim genere $unt, vi$cera candidi$$ima, exteriore cute polita, adeóque dum viuit $plendente: vt in tenebris literas nonnunquam velut candela ardente adiutus legerem, ex eruca in crabrones, aut quod vero $imilius e$t, è crabronibus in erucas tran$eunt. Quandoquidem eruca maior e$t crabrone, minú$que lucet, velut tunc $enio con$ecta: túncque verò $imile e$t, oua, non cum volat, parere. <CB>Docet nos animantium genus hoc, li- <MARG>Aqua quæ in tenebris $plendorem afferat. Pulmo mari- nus nocte $plendens.</MARG> quorum fieri po$$e, qui reluceat in tenebris: fit autem putre$centibus his, quæ cando- rem, lucem ac per$picuitatem $ummam ha- bent. Fieri po$$e non dubito: è quibus & quomodo, adhuc mihi incertum e$t. Ratio à pulmone marino tamen $umenda e$t: hic enim lignis illitus facit vt nocte $plendeant facum in$tar. Cau$a igitur humidum pin- gue, quod nitere facit, & vis luminis in eo contenta. Quæ enim nitent, & non diu ab actione caloris cœle$tis rece$$erunt, nocte $plendent. Talium igitur ratio hæc erit. Vnde quercus cortices, & quæcunque hu- midum pingue, & $olidum putredine acqui- runt nocte ip$a velut ignis putrefacta lu- cent. Non $ecus ac marcida ligna, & aga- ricus: candida enim $unt vehementer & $icca. <P>Cicendula maius miraculum præ$tat Co- <MARG>Cocoyum.</MARG> coyum: animal hoc mittit Hi$pana noui or- bis in$ula, è $carabeorum genere haud ob$- curè: magnitudo qualis $carabeis no$tris, quos ceruiuos à ceruorum longitudine vo- camus. Volat non minus quàm Cic&etilde;dula, lu- cetque corpore, $ed oculis multò magis, adeò vt candelam referat, $unt enim præ- grandes pro corporis magnitudine atque prominentes: legitur, $cribitur, Indi quo- que eo $olo lumine conuiuia agere $olebant, adeò magnam, & claram lucem in $e con- tinent, nec in hoc maius miraculum licet, vel inuenire, vel de$iderare. Extinguitur $en- $im illorum marce$cente vita, vt cum illa etiam lumen pereat totum, adeò vis hæc vi- tali animæ coniungitur: remanet tamen li- quor ille qui re$plendebat in oculis ac ven- tre: quo peruncti, $eu quòd luminis aliquid adhuc retineat, $eu quòd calore $uo cutem accendat, cutem ip$am velut prunam reddit adeò rubicundam ac $plendidam. <MARG>Pyrau$ta in igne viuens. Vermes pi- lo$i in niue.</MARG> <P>Mirabilis e$t & generatio pyrau$tæ, vt lumen cicendulæ: nam pyrau$tam inter ignes Cypri, qui $unt in fornacibus viuere, retulit Ari$toteles: vt etiam de vermibus rubris, pilo$i$que in niuibus prodidit. Pyrau$tam in igne generari, vel alibi genitam in illis du- cere vitam, quod veri$imilius e$t, & credere oportet, quoniam ignis nihil pote$t gene- rare. Ex recrementis igitur in imo ignis, & niuium generantur: vtque vermes $unt ca- lidi$$imi, & ob id frigoris tanti patientes, ita pyrau$ta frigidi$$ima. E putredine igitur humidi $olidi$$imi metallorum generatur pyrau$ta, in ignis vicina parte, vt non cor- rumpatur humidum ab igne, nec procul na- ta cum adulta fuerit ignis $it impatiens. Eo- dem quoque modo in niue vermes gene- rantur, collectis vaporibus quibu$dam cali- dis, qui à frigore conclu$i putrefaciunt, re- liquum humidi $ecum coacti. Atque eo mo- do fit talium generatio, qui quum in $um- mo frigore geniti $int, in eodem quoque $eruari nihil mirum, quum tamen nullum frigus aliquid generet. Nece enim magis in $ummo frigore quicquam pote$t generari, vt viuis aut glaciei, quàm in igne. A tempe- rato igitur calore cuncta generari nece$$e e$t: $ed non omnibus idem e$t temperamentum. Referunt autem in Armeniæ montibus præ- <PB N=515> <CB>grandes na$ci, quos teredines vocant, hi $ub niuibus geniti, aquam $uaui$$imam contine- re feruntur: vnde qui eos capiunt, tunica rupta bibunt. Similiter & in media niue glebas e$$e concauas membranam continen- tes, in qua aqua potui iucunda latet. Horum authores Apollonides, & Theophanes, apud Strabonem. <MARG>Ephemerum.</MARG> <P>Noti$$ima quoque apud Ciceronem Ephe- meri hi$toria, quod animal quaternis pedi- bus, totidem alis na$citur apud Hippanin Bo$phori fluuium: vitam à mane ad ve$pe- ram, vnde illi inditum nomen e$t, ducens. Manè puer, meridie iuuenis, $enex ve$peri, occidente $ole commoritur: vt multò plus laboris ac temporis ad generationem, quàm ad vitæ v$um natura impendi$$e videatur. Demirari itaque tantam conditricis $olici- tudinem licet, & in tam breuis vitæ animali tot in$trumenta, tot facultates. Videt, audit, volat, ambulat. <MARG>Culex.</MARG> <P>Culicem armauit in no$tram iniuriam: animal exiguum & frequens, adeò vt vix iuxta aquas commodè liceat habitare. Ro- bu$ta promu$cidæ, vt natura elephantem meditari, dum hoc generat animal videa- tur: terebrat non humanam tantùm carnem, $ed & equorum pellem, hauriens $anguinem acri dolore, denique bombo egregio $omnos di$turbat æ$tiuis noctibus, vt nihil $it odio- $ius. Nec obiter ferit, vt mu$cæ, quæ pa$$im <MARG>Mu$cæ omnes feriunt, culi- ces non.</MARG> omnes impetunt, $ed deligit, quos feriat, nam $olùm $anguine dulci gaudet. Inui$a e$t mu$ca, $ed reticulis è filo arcetur: timet enim alas implicare, atque id experimento <MARG>Calices, & mu$cas quo- modo prohi- beamus. Formicarum genera mira Scorpij alati.</MARG> $atis con$tat. Quæ ratio etiam in culicibus arcendis ob$eruanda erit. <P>Formicularum genus & ip$um cùm $ene$- cit alatum efficitur. Neque mirum, cùm & in Phrygia $corpiones alas habeant. Et nos quandoque magno timore à $corpio alato tacti $umus, non tamen pupugit, neque mali quicquam pa$$i $umus. Fuit autem hoc in Patauino agro iuxta oppidum Saccen$e, an- no ni fallor 1527. Itaque multa talia & bom- byces (vt dixi) cum formicis $ene$centes alas mittunt: con$olatur enim illorum imbecilli- tatem natura volatu addito. Sed ab editis alis parum $uperuiuunt. Ouidius magis admi- rabilem de ip$is transformationem narrat, dicens: <Q><I>Concaua littoreo, $i demas brachia cancro,<LB> Cætera $upponas terræ, de parte $epulta<LB> Scorpius exibit, caudáque minabitur vnca.<LB></I></Q> <P>Videtur autem formicarum genus natura non neglexi$$e, tunc ob hanc mutationem, tum ob vitæ longitudinem, tum ob tot illa- rum diuer$a genera, & politiam etiam, quam $eruant. Vt verò apes regnum, ita formi- cæ popularem $tatum cu$todiunt. Cre$cunt quædam admodum in calidis regionibus, adeò vt Ra$is referat, in Su$ide inclyta vrbe Per$idis regionis, fui$$e nutritam for- micam publicè, $iquidem in foro Auiano, quæ $ingulis diebus libram carnis ederet. Aliæ verò in I$thmo Sur & Nort occiden- talis Indiæ ca$ulas adeò duras efficiunt <CB>apum $imilitudine, vt vix $ecuribus tandem rumpi queant, atque $ie arboribus perni- ciem afferunt. <P>Inter plantarum genera, quæ alis carent, <MARG>Blatt<*></MARG> frumentaceæ præ$tant, quæ $i inter furfures nutriantur, mirum dictu in quantam excre$- cant multitudinem: vt ex decem in trecen- tas, paucorum dierum interuallo. Aluntur ad nutriendos melanocephalos, philomená$que nec e$t illis hyeme cibus $alubrior, ton$ori- bus pleri$que hanc curam habentibus: pur- gant enim & calefaciunt animalia tenui vi- tæ fomite prædita. Mutantur verò blattarum quarundam genera non $ecùs ac bombyces magno naturæ miraculo: neque enim has neglexi$$e videtur tam multiplici metamor- pho$i. Atque inter reliquas genus e$t eruca- <MARG>Erucarum quarundam mirabilis forma.</MARG> rum, quod dum in aurelias tran$it, formam æmulatur infantis fa$ciis inuoluti facie qui- dem humana propè cum mitra, & cornibus, aliæ quidem aureo, aliæ argenteo colore, vt nihil mirum $it, $i aliquid in illis $it egregij, quod nos lateat. Seu for$an hoc fortuitum $it: $ed in tota $pecie fortuitum e$$e non po- te$t. E$t autem $pecies quidem earum, quæ ex ouis generantur perpetua $ucce$$ione, vel ex putredine tantùm. <P>Animalium minimaetiam ex hoc genere $unt cognitorum Ari$toteli, Acaris qui in <MARG>Aceris mini- mum anima- lium. Garapates. Nigua.</MARG> cera na$citur: nunc India occidentalis no- uum aliud genus mittit Garapatem, contri- to $ale tenuius. Sed & è pulicum genere Ni- guam, pe$tem quandam atrocem. Minus e$t multò pulice hoc animal, quòd hærens ho- mini adeò lancinat, dum nec videre pote$t, nec præhendi, vt pedes quibu$dam, aliis etiam manus excîdant. Inuentum auxi- lium, $i locus oleo perungatur, nouaculáque radatur. <P>Non contemnenda pror$us harum pe- $tium noxa e$t, quippe quantò minora $unt hæc animalia, eò $unt frequentiora, & ma- gis tædio$a. Vnde Myu$cij olim Achaiæ po- <MARG>Myu$cij ob culices oppi- dum de$er- uerunt.</MARG> puli, cùm iuxta mare habitarent, eorúmque regio illius a$$iduo æ$tu repurgaretur, in- fluens Mæander arenam conge$$it, conclu- $itque paludem: inde copia tanta culicum emer$it, vt oppidum de$erere coacti $int. Nam talia (vt diximus) multitudine, tædió- que ac fœditate omnia inficiunt. Sed culices præter reliqua etiam infe$tum addunt bom- bum, & truculenter feriunt, adeò vt iuxta paludes & $tagna (nam his gaudent culices) mole$tum $it admodum die, mole$ti$$imum verò noctu habitare. Quamobrem veteres multa aduer$us has infœlicitates $cripsêre auxilia. Sed vna primum ratio generalis à <MARG>In$ecta om- nia quomodo pellantur.</MARG> tactu, alia ab odore, tertia à gu$tu $umenda e$t. A vi$u quidem generalis e$$e nequit, ne- que ab auditu, quòd hi $en$us in his $int val- de imbecilles. Cùm enim (vt dictum e$t) $en- $us omnes his $int imbecilles, ob generatio- nis tempus breue, & etiam ob corporis pra- uitatem, vi$us tamen & auditus, quoniam minus ad vitam nece$$arij $unt, vt infrà do- cebimus, $unt in his omninò hebetes, adeò vt prudenti$$ima animalium, & maximè po- litica, $cilicet apes & formicæ, quemadmo- dum nuper dictum e$t, vno $en$u ex his ex to- to priuentur: apes auditn, quòd volantes vi$u <MARG>Apes $urd<*>.</MARG> <PB N=516> <CB><MARG>Formicæ cæ- cæ.</MARG> indigerent, & formicæ vi$u, quòd terre$tre animal non adeò vi$u indigerent, cornibus auxiliantibus, quæ illis loco baculi $unt ad prætentandam viam, velut & limacibus: hæ enim ob $iccam temperiem, illæ ob paruita- tem oculis priuatæ, cornua pro baculo ac- ceperunt vt cæci. Nullum autem animal vo- lans poterat e$$e cæcum, nam adeò $en$im animal volare pote$t, quin impingat & ex- cidat, $i vi$u careat: Apibus verò cùm paruæ e$$ent, & oculis indigerent, $u$tulit auditum, ne in tam paruo capite ambo $en$us collo- cati fierent, ob imperfectionem inutiles. Formicæ igitur cæcæ, apes verò $urdæ meri- tò fuerunt: retinent tamen for$an vræque imaginem quandam $en$us deficientis. Sed alij tres $en$us, tamet$i imperfecti $int, ma- gis tamen ob vitæ nece$$itatem vigent. Sunt autem, vt dixi, gu$tus, odoratus, & tactus. Iuxta hos igitur inuenta ratio depellendi hæc animalia. Tactu quidem metalla refu- giunt, & lapides ob frigus: cùm enim $int exanguia, frigida $unt, & à frigore ob calo- ris inopiam maximè læduntur. Calce illita cimices necantur, quoniam in parietum fo- raminibus viuunt: ob id inuat lectos à pa- rietibus remouere: viuunt & in libris adeò $anguine pleni vt haud dubium $it natura non hau$tu tales e$$e: quamobrem $piritu humano maximè eorum generatio con$tat. Ab odore, quoniam omnia refugiunt odo- rem, qui fit animalibus $ui generis exu$tis. Ita locu$tæ fugiunt, docente natura, locu$ta- rum nidorem, & formicæ formicarum, cra- brones crabronum. Fugiunt & omnem im- modicè $iccum odorem, ob ídque cedriam etiam non exu$tam, & cerui cornu dum cre- matur. Cùm enim $int $icca hæc animalia, vt dixi, à $iccis vehementer offenduntur. Gu- $tu verò amara refugiunt, vt ab$inthium <MARG>Panni ne ti- nei, in$e$tã- t<*>r.</MARG> abrotonúmque. Et ob id talia in ve$tibus $par$a, tum folia citrij, & nardi, & $abina cedria & duplici ratione, altera quidem quòd amara $unt, reliqua quòd $iccum odo- rem atque vehementem $pargunt. Eadem ratione aceti odor culices, & $imilia pellit, e$t enim acris: non tamen mu$cas, quo- niam (vt dictum e$t) culex dulci magis ma- teria gaudet, nam in aquis & humidioribus locis gignitur quàm mu$ca. Ob id referunt, $pongiam acri, aceto plenam in medio cu- biculi $u$pen$am, arcere culices ne cubicu- lum illud ingrediantur. In locis vbi abun- dant, claudunt cubiculi fene$tras antequam lumen referatur. Nam ad claritatem lucis hoc animal, vt pleraque talia, accedit liben- ter, adeò vt genus $it quoddam papilionis, quod non ce$$at ad lumen toties ac tam pro- pè accedere, donec con$umptis ab igne alis decidat & moriatur. Vocant hoc genus vul- gari $ermone farfallam: erophon Græcè li- ceat appellare, $i Latinum nomen non ha- beat. Quæ verò illa arcent, cùm (vt dixi) acria omnia & amara, peculiari tamen ratione $taphi$agria qua$i dicas vua $ylue$tris, adeò vt intrita oleo atque filo eo imbuto $i cir- cundetur capiti, omnes pediculi refugiunt, aut moriuntur. Culices verò cannabe foren- $e indita cubiculo. Pilo etiam equino ante cubiculum $u$pen$o non ingredi putant: fa- <CB>bulæque hoc propius quam præ$tigiæ e$$e videtur In priore genere e$t cucumer agre- $tis, elleborus niger, maius dracontium & <MARG>Serpentes quibus fu- gentur.</MARG> raphanus, cuius $ucco perunctos negant à $erpentibus vulnerari. Corij quoque cremati odor, quo etiam hy$tericæ mulieres reuocari $olent, $erpentes fugat. Referunt, quendam qui viperam dormiens deuorauerat fumo corij liberatum, illa refugiente fumum quem æger ore excipiebat. Certum e$t igne omnes fugari $erpentes, & non $olùm $erpentes, $ed ferarum plera$que. Et quæ $erpentes fugant, ea omnia in$ecta occîdunt, fugántque. Pu- $illum tamen ignem & lucem multa in$e- ctorum genera amant, vt mu$cæ, culices, pa- piliones: amant & cancri, & mugiles perni- cie $ua. Omnia tamen hæc magnum ignem timent. Ignis etiam illa occîdit, & oua delet atque illuuiem qua genus eorum (vt dixi) reparatur. Quæcunque etiam in hudo latita- re $olent, $ub $ole celerrimè pereunt. Nuper cùm men$e Iulio $cilicet, $corpiones in oleum (quod aduer$us febres parare $oleo) immittere vellem, in $ole repo$ui, $tatim è furfuribus di$currere cœperunt: erant autem circiter decem. Ego exi$timabam, ip$o calo- re viuidiores factos: verùm momento extin- ctos omnes inueni: vt res miraculo proxima exi$timari po$$et, $i idem in talpis non con- tingeret. <P>Quædam verò proprietate quadam ea re- <MARG>Ve$pertilio non accedit ad platanũ.</MARG> pellunt, vt platanus fertur ve$pertiliones: ne- que enim hoc animal ad eam arborem ac- cedere affirmant. Inuentum vtili$$imum fuit amurcam olei calci mi$cui$$e ad illiniendas tabernas pannorum, ne araneæ, blattæve pã- nos infe$t&etilde;t: prohibétq; vdum. Et for$an pro- prietate quadam in$ecta omnia arcet amur- ca, aut odore id facit, vel quia vdum prohi- bet illorum originem: ab vdo enim generan- tur, aut ab omnibus his. Quædam verò etiam de his inferius exponemus, peculiariter qui- dem aduer$us cimices ingratum animal, pr&ecedil;- ter reliqua etiã odore tetro: & aduer$us for- micas. Nunc $atis $it de his $ermon&etilde; habui$- $e. Adeò verò ante nos non per$pecta ratione cæcutierunt veteres, vt Plinius neget locu- $tis oculos e$$e, qua$i nunquam locu$tas vi- derit: con$picui enim $unt ac prægrandes: he- beti tamen $unt vi$u, vt diximus. Nos verò etiam$i locu$tas non vidi$$emus, prouincia- re tutò au$i e$$emus, oculos illas habere, quòd e$$e nõ po$$it, vt animal volatu præditũ cæcũ $it: imò $i animali volanti oculos effodias, vo- lare de$inet, $ui periculi memor. Hæc igitur atque alia demon$trando intelligere licet. <MARG>Cur quibu$- dam anima- libus præci$a membra re- generentur.</MARG> <P>Proprium videtur e$$e animalibus è putre- dine genitis, quòd in$ecta $int, vt pr&ecedil;ci$a m&etilde;- bra illis rena$cantur: vt caudæ $erpentum & lacertorum, chelæ cancrorum, oculi hirundi- num certè, & vt multi exi$timant, etiam $er- pentum. Cau$a huius e$t, quòd imperfecta $unt: vnde non hirundinibus, $ed pullis hi- rundinum oculi rena$cuntur, & in fœtibus etiam per$æpè, dum in vtero $unt membra oblæ$a re$taurantur. Medici ob id quòd hu- midiora $unt, dicerent. For$an vtraque can$a vera dici pote$t. In genere igitur in$ecto- rum erunt te$tudines, & crocodili, & cha- mæleontes, & quæcunque quadrupeda <PB N=517> <CB>ex ouis generantur: non enim hæc nece$$i- tate quadam ex ouis, vt pi$ces, vel volu- cres (vt inferiùs demon$trabimus) generan- tur, $ed ob naturæ imperfectionem. Igitur his ex talibus, membra præci$a re$tauran- tur, ignobilis enim natnra oui, & $eminis ve$tigium vix in his di$cernitur. Porrò hæc <MARG>Crocodilli hi$toria.</MARG> tria naturam habent admirabilem. Primum igitur de crocodilo dicendum e$t. Animal hoc lacertæ $imillimum, $ed dentes habet acerrimos, exteriu$que prominentes, ma- gnó$que, vngues validos, cutim vt corticem quendam impenetrabilem, caudámque ro- bu$ti$$imam. Solus primùm mouet $uperio- rem mandibulam, inferiorem verò habet immobilem. Secundum in eo miraculum, quòd tandiu cre$cat, quandiu viuat. Viuit autem ad annum $exage$imum, totque den- tes habet, totidémque diebus ex ouo exclu- ditur, totque numero oua parit, vt cum hoc numero maximè conuenire videatur. Cre$cit autem ex ouo an$erino $imillimo in longitu- nem cubitorum 18. quandoque. Quintum habet præcipuum hoc animal, quòd cùm terre$tre $it, vitam agit vt pi$cis: $emper enim fermè in aquis latitat, maximè autem in Nilo flumine. Vbi & illud admiratione di- gnum, quòd $upra Chairum vrbem $æuiat, hominé$que occidat, infra autem mitè. Re- ferunt à $eptingentis annis, quibus Mahu- meti cultores eam regionem obtinent, factos longè ferociores quàm antea: huiú$que cau- $am e$$e, quòd in fundamentis templi cu- iu$dam, hi $tatuam plumbeam crocodili in- uenerunt cum literis Ægyptiis, qua confla- ta crocodilos in po$terum de$æui$$e. Cicu- rabant autem eos $acerdotes mirum in mo- dum, cum tamen nullum animal quod in aquis degat, verè man$ue$cat, tum minus hoc quod crudeli$$imum e$t. Libet autem ex Strabone ip$a verba, de hac re ab Ari$to- tele etiam ac po$teris confirmata, citare. Ea $unt: In præfectura Ar$inoë crocodilus mirum in modum colitur, & e$t $acer apud eos, in lacu quodam nutritus $eor$um, & $acerdotibus man$uetus, & Suchus voca- tur. Ho$pes ita que vir inter alios honota- ti$$imus, qui nobis $acra common$trabat, ad lacum veniens placentulam & carnem a$$am, & quoddam mul$i va$culum ex cœ- na attulit. Belluam in ripa lacus inuenimus: ex $acerdotibus alius os eius aperuit, alius bellaria iniecit, inde carnes ac mul$um: il- le in lacum exiliens in vlteriorem partem traiecit. Hæc tam robu$ta tamen ac grandis bellua Tentyritas ( Ægyptij & hi $unt ) ti- met ac formidat. Strabo enim inquit po$t pauca: Cúmque crocodili Romam allati e$$ent vt viderentur, Tentyritæ eos $eque- bantur. Facta e$t illis pi$cina quædam, & foramen in vno laterum, vt ex aqua in apricum egredi po$$ent: Tentyritæ aderant qui eos interdum reti educebant ad $olem, vt à $pectatoribus viderentur, interdum in aquam intrantes eos in pi$cinam retrahe- bant. Credendum e$t medicamento dato ab his crocodillos hebetari: nam paruas belluas occidunt medicamenta, magnas prius $olent hebetare. Igitur in hoc animali tot taliáque admiratione digna $pectare li- <CB>cet. Vi$u extra aquam e$t acuti$$imo, & cùm non facilè $e circumuertat, $i quis fu- giendo obliquè currat, non a$$equitur, aliàs euadere difficillimum e$t. Deferuntur ad nos multi mortui, digno$cuntúrque à lacertis maioribus qui in India na$cuntur, & quo- rum $tercus optimè olet, $eu corpus eo- rum, mandibula inferiore immobili, den- <MARG>Chamæleon.</MARG> tibú$que. Rarior chamæleon, minórque multo, $ed longè maiore miraculo huic li- bro in$eritur. Referam igitur primùm quæ Ari$toteles de ip$o $crip$it, quem cognoui$- $e, diligentérque attrecta$$e, di$$ecui$$e quo- que, ex eius verbis facilè licet deprehende- re: demum quæ ex aliis accepimus, adiicie- mus. Sunt autem Ari$totelis verba hæc: Chamæleon figurà totius corporis lacertam planè repræ$entat: latera deor$um ducta ventri iunguntur vt pi$cibus, & $pina mo- do pi$cium eminet: ro$trum $imiæ porca- riæ $imillimum: cauda prælonga in tenue de$inens, & longis multi$que lori modo implicata in $e orbibus. Elatior e$t à terra quàm lacerta, crurum inflexus quales lacertæ. Pedes $inguli bipartitò $ecantur, parté$que talem inter $e habent $itum, qua- lem pollex digitus ad reliquam manus par- tem obiectam. Sed ip$æ etiam reliquæ partes paulotenus in digitos quo$dam finduntur, videlicet anteriores triplici interitus fi$$ura, exterius duplici: po$teriores autem inte- rius duplici, exterius triplici. Vnguiculi adunci, corpus totum a$perum, vt crocodi- lo. Oculi in rece$$u cauo intus recepti, præ- grandes, rotundi, cute $imili atque reli- quum corpus obducti: media $ui parte per quàm exigua detecti qua videant. Quæ qui- dem videndi $edes nunquam cute operitur. Nec pupillæ motu, $ed totius oculi conuer- $ione atque in orbem mutatione quoquo ver$us a$picit quæ velit. Mutat colorem $uum inflatus. Verùm niger, non longè crocodilo di$$imilis, & pallidus vt lacertæ, & maculis di$tinctus nigris vt pardi. Mutatur autem color toto in corpore, nam & cauda, & ocu- li concolores fiunt corpori. Motus qualis te- $tudini tardus, & cum moritur palle$cit, nec mortuus amplius colorem mutat. Gulam, arteriámque $itu eodem habet quo lacerta. Carnem nu$quam, ni$i in capite & maxil- lis, & po$tremò caudæ perquàm exiguam po$$idet. Nec alibi $anguinem quàm in cor- de & oculis, & loco corde $uperiore, & ve- nulis hinc tendentibus. Verùm nec in his copia vlla $anguinis, $ed pauxillum tantùm continetur. Cerebrum propè oculos $uperius po$itum, ac penè contiguum illis, cingi- tur oculus quodam circulo tenui lucido qua- $i æneo annulo, qui detracta exteriore ocu- li cui videtur. Membranæ in omnes corporis partes multæ ac validæ, longæque firmio- res quàm in reliquis animalibus tendunt. Di$$ectus quamvis totus, diu $pirare pote$t, motu perquàm exiguo adhuc circa cordis $edem $eruato. Et cùm omnes corporis partes contrahit, tum vel maximè co$tas cogere at- que adducere pote$t. Lienem con$picuum non habet. Subit autem cauernas, & latitat lacertarum more. Hæc inquam Ari- $toteles tam multa, in aliis adeò breuis, ad- <PB N=518> <CB>ductus magno rei miraculo. Sed qui no$tra ætate illos viderunt, hæc addunt: Corpus eius viride fermè e$t cum $plendore quo- dam, maculis ex albo cæruleóque di$tinctis. Sub ventre tamen dilutior e$t color viridis, & maculæ ip$æ vbicunque $unt, clauorum formam qua$i referunt, cùm rotundæ pau- li$per prominere videantur. A$pectus eius admodum alacris e$t, ac lætus, quòd oculi illius virides, & ex candido luteóque mi$ti multam lucem contineant, ideóque hilarior videtur. Sed cùm $uprà viridem colorem, aut album, vel cæruleum ponitur, colos $imilis iam natinus viget, & magis efflo- re$cit, reliquis duobus non mutatis. Sed qui$que $uis in partibus $eruatur. At cùm $uper nigrum ponitur colorem, pars viridis mirum in modum ob$curatur & hebe$cit, maculæque mutantur. Idem etiam ei ab$- que coloribus contingit: vexatus enim aut detentus vi, maculas in nigrum commutat, & viridis color ob$curatur. Idem lætus & alacris $pontè colores natiuos ingeminat & accendit: adeò vt non ob$curum $it hanc co- lorum mutationem illi contingere ob animi a$fectus. Conuer$us ad $olem, illius radios hianti ore excipit, & aërem deuorat. Nam $en$im primò turget collum, inde partes re- liquæ, donec aëre ad ventris imum de$cen- dente pars etiam illa intumeat. Na$citur in Soquotra in$ula orientalis Indiæ. Cæterùm quòd aërem deuoret, Ari$toteles in verbis $uprà $criptis te$tatur, $ed quòd nullo alio vtatur nutrimento, non dixit. At igitur verum non e$t, aut hoc non nouit. Quidam con$tanter affirmant ve$ci cibo, non aëre, quòd egerat. Dicet for$an qui$piam: Quor- $um quæ ab Ari$totele $cripta $unt, tot verbis in hunc transferre librum? At no- $tri propo$iti e$t, cau$as rerum ob$curi$$i- marum reddere quare ni$i tanti viri te$ti- monio effectus fides corroboraretur, vana e$$et di$putatio. Cur igitur hoc animal co- lorem mutet, & cur ab$que cibo viuere po$$it, demon$trandum e$t. At non $ine ci- bo viuit, dices. Non contendo: $ed diu vi- uere multa animalia ab$que cibo, vt vr$o, buffones, $erpenté$que, omnibus comper- tum e$t. Videntur quoque cicadæ $ic viuere. Quot igitur modis animal ab$que cibo viue- re po$$it $i edocuero, operæpretium facturum me arbitror. Sed prius altera quæ$tio di$$ol- uenda erit. Proponitur igitur hoc nobis, cur chamæleon colores $uos mutet? non quidem latet quenquam homines in ira fie- ri rubicundiores, & qua$i nigre$cere, in ti- more autem pal e$cere, adeò vt quidam mortuis $imiles e$$e videantur. In verecun- dia autem totus $anguis concutitur, it, re- ditque calor, & maximè in pueris, quod tuus inquam Poëta Mantuantus docuit pulchrè, dicens: <Q><I>At $ivirgineum $uffuderit ore ruborem.<LB></I></Q> <P>Itaque vbi tenuis cutis $it atque $anguis ip$e facilè moueatur $uffundi, diuer$um co- lorem nece$$e e$t: tali$que mutatio in prima hominum ætate videtur, & eò frequentior, quò humor tenuior extiterit. Vbi igitur cu- tis tenuis ac per$picua, & humor tenuis, ibi $i affectus multum po$$int, nec ad$int pi- <CB>li coloris mutationem fieri nece$$e e$t. At hæc omnia in chamæleonte $unt, cutis per- $picua, ac tenuis, humor tenuis, pili nulli, & affectibus magnis, vt timori ac tri$titiæ, $ub- iicitur: e$t enim animal pauci admodum $an- guinis, & ob id natura timidum, & ea cau$a etiam ex lætitia in mœrorem facillimè tran- $it. Itaque nihil mirum ab affectibus cha- mæleontem immutari. At dicet qui$piam: Non ex affectibus $olùm, $ed etiam ex colo- ris præ$entia mutatur, atque in $imilem co- lori præ$enti. Verùm (vt dictum e$t) non in omnem colorem mutatur, $ed ea tantùm ra- tione quæ dicta e$t. Fingamus igitur ade$$e album colorem, dum illum videt pars ea quæ alba e$t accenditur, atque $ic colorem inge- minat. Videmus enim in hominibus, $i mu- lierem quam amant, mente conceperint, eri- gitur membrum virile, aliis omnibus parti- bus penitus immutatis. Si rem formidolosã, cor ilicò palpitat, non pes, virile membrum. Itaque idem contingit in chamæleonte: par- tes enim colori $imiles humorem aqueum, & clarum ad $e trahunt, vnde omnes colores illu$trantur. Exemplum cape ab aurifabris: carbunculis, $maragdi$que ac $apphiris ar- genteas $upponunt bracteas, & tamen om- nes illu$trantur, colorémque $uum $plendi- diorem reddunt gemmæ. Accedit his omni- bus diuer$itas a$pectus lucis, quæ ob cutis nitorem fit, velut in columbæ collo: ex mo- dica enim conuerfione $plendorem diuer$o modo excipit. Plurimùm tamen ad hoc facit aëris copia qua turget: nam & in galli pauo- rum Indorum ingluuie (qui adeò cucullæ co- lores mutant in album, rubrum phœniceum, aliis etiam maculis intermicantibus) tantus flatus continetur vt inflata tympana e$$e di- ceres. Ita hæc duo animalia & flatu turgent, & magnis affectibus torquentur, & per$pi- cuè colores mutant. Potior igitur cau$a in qua conueniunt, flatus $cilicet contentus, at- que ex eo di$tentio quædam. Sed cur ab$que <MARG>Animal ab$- que cibo quo- modo viuere po$$it. Cicadarum hi$toria.</MARG> cibo viuat, alia quærenda ratio: nam (vt di- xi) cicadæ, auctore Ari$totele, etiam ab$que cibo viuunt. Indicio etiam e$t quòd ore ca- rent, & di$$ectæ: nihil in ventre habent. Illudque magis mirum, quia totis diebus ple- ræque ex his $trepunt, & oua pariunt, & au- gentur, & cortice $unt duro, & coëunt, quæ omnia $unt opera alimenti. Olim cicadæ an- tequam exurent corticem tettigometram, $uaues cùm e$$ent, edebantur, & $imiliter oua illarum Ari$totele te$te. Cicada enim primò vermis e$t ex ouo natus, inde tettigo- metra, vltimò cortice exuto cicada, tuncque durior e$t. Oua candida $unt, & valde $uauia gu$tu. Manife$tum e$t igitur eas nutriri, & ab$que cibo potúve. Nam & temporibus $iccis, & calidis regionibus, ab$que pluuia vi- gent, & oliuam diligunt ob vmbræ paruita- tem. Nutriuntur igitur è cœli rore: nam ex rore manna fit, qua populus Hebræus nutri- tus e$t in de$erto. Et nunc etiam nutriri ho- mines manna per$picuum e$t, quantò magis tam exili animali nutrimentum e$$e poterit? Nutriuntur igitur è rore, vel etiam ex aëre ip$o: nam aër humidum quiddam corpulentũ $emper continet. Indicio $unt lapides è $ili- cum, vel marmorum genere, qui $emper ma- <PB N=519> <CB>dent, & radij Solis. Igitur cùm calor tenui$- $imus fuerit, colligitur hic humor, qui aliàs digeritur, collectus concoquitur, e$t enim pinguis. Indicio e$t dulcedo mannæ. Viue- re autem cibo copio$ius a$$umpto conuenit & $erpentibus ( vt dictum e$t ) & buffoni- bus, & vr$is, & muribus auellaneis, atque omnibus his animalibus, quæ hyeme cùm lateant, nihil habent reconditum. Duplici igitur ratione animal ab$que cibo, & potu viuere $emper pote$t: aut quia voracitatis pri$tinæ reliquias $eruet, aut quia aëre qua- licunque nos vtimur. <*>triatur. Atque hoc perpetuum, illud verò ad t&etilde;pus, vt dici $olet. Quandoque verò hæ cau$æ iunguntur, vt quidam homines diu $ine cibo vixerint: de his autem hi$toria $uo loco recitanda erit. Quamobrem demiror quo$dam qui adeò anxiè illud euertere conati $unt, quod de chamæleonte dictum e$t. Nam et$i cha- mæleon $ine cibo non viueret, viuere tamen po$$et, quandoquidem cicadæ $i- militer viuunt. At non viuit? Certè hæc, vt iuri$con$ulti dicunt, quæ$tio facti e$t, quæ non di$putat an fieri po$$it, $ed an ita $it: atque in hoc credendum for$an hi$to- riæ e$t. <MARG>Te$tudo.</MARG> <P>His igitur demon$tratis, $upere$t vt o$tendamus te$tudinis miracula: namque primùm hoc animal ab$ci$$o capite per diem integram viuit, nec vllum aliud animal tan- diu. Idem execto etiam corde, vt etiam te- $tatur Ari$totele, cùm tamen $ine $anguine $it, diu tamen viuit. Triplex genus earum: terre$tre, quod in lucis: aquaticum, quod in mari: & palu$tre, quod in paludibus na$- citur. Marinæ pedum loco totidem habent latas cartilagines: adeò natura pro v$u vni- cuique membra apta fabricauit. Cre$cunt in immen$um marinæ atque aliæ in regioni- bus calidis, vt in Africa. Humidum enim pingue (vt declaratum e$t) in calidis regio- nibus multum extenditur: vnde te$tudines, pi$ces, $erpentes, elephantes, omnia hæc in immen$um angentur. Oceanus Indiæ occi- dentalis maximas mittit, adeò vt $eni homi- nes vnam vix deferre po$$int. Harum vnam vidi Patauij, quæ & ibi mortua e$t: $ed illa $cutum tantùm æquabat. Vidi$$e quidam af- firmant corticem ponderis librarum centum & trium: tu modò cogita quanta tota e$$e debuerit. Adeò cortices magnos e$$e con- $tat, vt minoribus Indi pro $cutis vtantur, maioribus integant domos. Olim apud Ro- manos in pretio erant tegmina te$tudinum Indicarum, quæ di$$ecta in fru$ta digerebant in tabulas varij v$us, limbis ex ebore at- que auro additis: quæ ars adhuc in v$um reuocari po$$et. Africanarum caro $eptem diebus continuis $umpta cum pane, elephan- tia$im eius qui non plus $eptem annis eo morbo laborauerit, magno miraculo curare creditur. Cuius rei cau$a e$t, $iccitas earum carnium cum robore & temperamento hu- midi tenuis ac bene pinguis. No$trarum ve- rò te$tudinum albumina igne cocta non concre$cunt, quamobrem illa parum terrea nece$$e e$t e$$e: quæcunque enim terrea $unt, vt lateres & gyp$um, concre$cere manife- $tum e$t. Vita earum creditur e$$e diutur- <CB>na, $ed de hoc nihil certi afferre po$$um. Illud veri$$imum e$t, huic animali prægran- de e$$e iecur, & $olam inter ouipara habe- re ve$icam. Quamobrem qui$piam meritò dubitabit, cur tot miracula in his imperfe- ctis animalibus $int, tam pauca in plantis & perfectis animalibus? Cau$a duplex e$t: al- tera, quòd primùm in his defectus mira- culi loco $unt: plura enim ex his mon$trifica, vt declaratum e$t: reliqua, quòd hæc anima- lia non in $ucco conueniunt vt perfecta, per- fectorum enim omnium vnus e$t $uccus, $ci- licet $anguis: at hæc $ingula $uum habent $uccum, atque ideo $ingula etiam proprias & peculiares vires, quæ cùm toti generi non conueniunt, mirabiles videntur: $emper enim raritas admirationem parit. Frequen- tia facit, vt naturale videatur. Adeò verò videtur hos $uos proprios partus dilexi$$e natura, vt $uaui$$imos è pi$cium genere, $ine $emine, & $ine par&etilde;te na$ci voluerit, vt mu- $telas de quibus dictum e$t, & anguillas. Solũ <MARG>Anguill<*></MARG> hoc animal inter $anguinea ex putredine gignitur, cui nullus $exus e$t, nec etiam ge- nerationis initium: & diu viuit $ine aqua, etiam ad quinos, vel $ex dies, quoniam par- ua refrigeratione indiget, & tenui gaudet aqua. Aër autem <I>(</I> vt dictum e$t ) aquæ te- nuioris $emper partem aliquam continet. Generari creditur ex mu$tellis, quas terræ inte$tina vocant: & certè $imilitudo magna e$t inter eas, & coniectura euidens, quòd ne- que origo alia anguillarum, nec finis alius <MARG>Mu$te<*> pi$ces.</MARG> mu$telarum inuenitur. Sed tamen mu$telas bilibres $æpe Lugduni comedimus atque maiores: $ed non ex paruarum no$trarum Italicarum genere, no$træ enim rotundio- res $unt, neque ad eam magnitudinem per- ueniunt, neque in aqua, $ed limo degunt, ni- grioré$que $unt Gallicarum gu$tus anguillis $uauitate inferior. Commune e$t vtrique ge- neri, o$$ibus penitus carere: nam pro $pina nerueam membranam rotundam habent fu- nis in$tar. <P>Multis ob raritatem in Italia meliores magnæ mu$telæ videntur anguillis. Rho- danus fluuius & Ligeris verno tempore plu- rimas afferunt. Ita in omni genere natura lu$it, & $umma infimis, & infima $upre- mis coæquauit: nam & in tam vili gene- re mortuorum, re$urrectionis exemplum non de e$t. <P>Etenim mu$cas & apuas reuiui$cere cre- ditur. <P>De mu$cis mirum, de apuis non valde $o- <MARG>Apud.</MARG> licitor: è putri enim fimo adeò facilè gene- rantur, & colluuie multorum aliorum pi$- cium, vt nihil mirum $it, è $eip$is putridis integras alias generari. <P>Multa $unt in his mi<*>abilia, $ed alia & maiora $uccedens ætas o$tendet: nobis $atis $it attigi$$e præcipua, totámque hi$toriam per capita, cau$as connectens, vt ex his ad reliqua quæ hîc præmittuntur, quæ $i $peciatim enumerare voluero, infinita fu- tura $unt, tran$ire liceat: $ciréque quid verum $it, quid ab$urdum, quidve e$$e po$$it, & quid non, fabulam ab hi$toria di$cernere, quod præ$entis proprium in$ti- tuti e$t. <PB N=520> <CB><P>Solùm id for$an admiratione dignum vi- deri poterit multis, cur natura his quidem nullius propemodum v$us, multa & præ- clara dederit ad $e tuendum auxilia, aliis autem fermè nulla: vt chamæleonti qui- dem, cuius nomen leonem humilem $eu terrenum $onat, non dentes, non cur$um, non robur, non vngues: crocodilo tam im- mani feræ aciem videndi acrem, peracutos & validos vngues, & dentes truculentos, celeritatem tantam, vt etiam canes minus genero$os a$$equatur: vnde etiam ratum adagium: $icut canis ad Nilum bibit & fu- git: corium impenetrabile, caudæ tantum roboris vt nauigia parua euertat, crura equorum omnia vno ictu atterat, vt nihil amplius ad illius $alutem videatur excogi- tari po$$e. Illud demum addidit, quod ma- ximum e$t, vt $cilicet in vtroque viueret <CB>elemento ab$que di$crimine, quod priuile- gium nulli alij animali tam liberè conce$- $um e$t: vt $i vis aliqua in terris eum oppri- mat, tutus $it in aquis: & $i in aquis à poten- tiore infe$tetur, $ecurè ad terram $e recipiat. Verum for$an hoc animal inter perfecta nu- merari debet, & vt elephas inter quadrupe- da, aquila inter aues, aut $it quid melius aquila e$t, cete inter pi$ces, homo inter vni- uer$a animalia: inter $erpentes (ni fabulo$um $it ) regulus, ita inter amphibia crocodilus eminet. <P>In vniu$cuiu$que autem generis coryphæo natura conatum quendam effecit. Neque ex ouo generatur crocodilus ob ignobilitatem, vt erucæ araneique ac lacertæ, $ed vt aues, ob commodum: de his autem $equenti libro tractabimus, quare ad reliquum diui$ionis membrum tran$eamus. <FIG> <C>LIBER DECIMVS,</C> <C>De Perfectis Animalibus.</C> <CB><P>ANIMALIVM perfectorum <MARG>Animalia perfecta no- bili<*>a nou&etilde; differentiis somprehen- duntur.</MARG> quædam in $olo habitare aë- re, pedibú$que carent, ta- met$i hæc Ari$toteles non co- gnouerit, vt Manucodiata: alia in aëre & terra, vt aquila, & pleræ- que aliæ aues: alia terre$tria, $ed aui- bus $imilia, vt $truthio camelus: alia aquæ terræque communia, vt fiber: alia aues, natantes, vt olores: alia pi$ces volan- tes, vt marinæ hirundines: alia purè ter- re$tria, vt canis, alia $ub terra habitant, vt talpa: alia in aquis $olùm degunt, vt dephin. <P>Nec no$tri in$tituti e$t, omnes differen- tias, $ed tantùm genera hæc nouem, contentá$que $ub illis nobiliores $pecies attingere. E$t verò alia diui$io iuxta mo- res, alia iuxta viuendi rationem, alia iux- ta generationis modum. Iuxta mores, quo- niam alia fera, alia man$ueta, alia cicu- ra, alia agre$tia. Iuxta viuendi rationem, alia carne viuunt, alia autem plantis ac eiu$cemodi. Verùm iuxta generationis mo- dum, alia ex ouis, alia ex putredine, alia ex animalibus generantur. Ex ouis autem quadrifariàm, aues, pi$ces, $er- pentes, & in$ecta quædam vilia, vt bom- byces, cicadæ, erucæ. Demon$tranda $unt igitur primò tria. Vnum e$t, cur aues cùm $int animalia perfecta, ex ouis omnes gene- rentur. Secundò, cur pi$ces: tertiò, quare quæ imperfecta $unt, animal generare nequeant. <MARG>Cur aues om. nes ex ouis generentur.</MARG> <P>Primùm igitur ratione magna factum vi- detur: nam aut paucos pullos, aut multas aues generare nece$$arium erat. Paruæ $i paucos genera$$ent, breui genus illarum perii$$et, quoniam aues paruæ à magnis de- uorantur, & retibus capiuntur, & à $er- pentibus antequam volare po$$int, rapiuntur. <CB>Interdum oua ab$umuntur, pereunt fame, frigore, milléque aliis incommodis. Omnes igitur paruæ aues, imò omnia animalia par- ua, multos generant pullos $eu catulos. Ma- gnæ magnos pullos generant: ob id, $i magn&ecedil; aues magnos fœtus in ventre ge$tarent, ma- gno & diuturno pondere fatigarentur, aut breui pullum ab$olui nece$$e e$$et, atque $ic aues non perfecta, $ed imperfecta animalia nece$$ariò e$$ent. Rur$us in paruis, $i omnes $imul fœtus mater in ventre ge$taret, immo- dico grauaretur pondere: $i vnum po$t alium, toto anno implicita e$$ent in alendis geren- di$que pullis: adde, quòd in tempora anni grauia incideret, e$$étque obnoxia, feris, & auibus rapacibus. Non igitur fieri potuit, vt aues ex auibus, vt ex belluis belluæ, procrea- rentur. Sed dum ex ouo prodeunt pulli, qua- druplex commodum con$equitur. Nam mas toto anno coire non cogitur: coitus autem maximè auium generi inimici$$imus, ob $ic- citatem: vnde pa$$er non vltra biennium vi- uit. Breui etiam mater à pondere liberatur, nam ouum vna die ex paruo ad integram per- uenit magnitudinem, vel ad $ummum in duo- bus diebus: quod manife$tum e$t di$$ecanti- bus gallinas, quæ $ingulo die ouum parere. $olent. Nam vnum ouum magnum videbis, alterum mediocre, $cilicet quod perendie ed<*> tura erat, reliqua multitudo granis $orgi $eu milicæ per$imilis e$t. Oua autem edita p<*>- mùm ab$que incommodo diu ab aue fota, animal perfectum gignere po$$unt: & plura $imul fouentur, ita vt quod in quatuor, aut $ex men$ibus pullos in vtero ge$tando vix perficeretur, in ouis vno men$e ab$oluitur. Manife$tũ e$t igitur cur aues non pullos, $ed oua pariant. Quædam tamen animal, vt ve$- <MARG>Ve$pertilio.</MARG> pertilio: h&ecedil;c enim $ola inter volucres animal, <PB N=521> <CB>non ouum, parit: quoniam parùm volat, tota enim hyeme latet reliquis anni parti- bus, non ni$i $ub crepu$culo: dentes habet non ro$trum, mammas cum lacte quibus filios nutriat, & alas membrana quadam contextas, non pennis. Sed & hoc vulpe- culæ com mune e$t inter volucres. At hæ aues non $unt, licet volent: quæ enim aues $unt, pluma integuntur, ro$trum ha- bent non dentes, ve$ica & mammis ac lacte <MARG>Auium pro- pria.</MARG> carent: & ouum pariunt. Oua autem auium bicolora $unt, pi$cium autem vnius tantùm locoris. Pi$ces verò imperfecta edũt oua, quæ exteriùs perficiuntur. Cau$a imperfectio- nis ouorum, & vnitatis coloris, & quòd <MARG>Pi$ces cur ex ouis generen- tur.</MARG> pi$ces ex ouis plerique generentur, e$t mul- titudo illorum: nam tot animalia: quot oua parere pi$cis non pote$t. Gignit etiam pi$cis oua, quia animal $i generaretur in vtero, ex $anguine generaretur, e$$étque pi$cis $anguineus & calidus, quare pulmo- ne indigeret & aëre, non igitur e$$et pi$- cis. Ob hoc vitulus marinus cùm animal non ouum generet, etiam re$pirat, & cu- tem pilo$am habet, propter caliditatem. In elemento etiam tam frigido difficile e$$et tantam caliditatem $eruari, ex qua po$$et <MARG>Pi$ces cur adeò multi- plicencur.</MARG> animal generari perfectum. Cau$a verò multitudinis pi$cium e$t elementi facilitas, aqua enim generationis principium. Et quia e$ca $unt parui pi$ces maiorum: non enim ibi tot $unt plantæ, grana, fructus, quibus pi$ces ve$ci po$$int, $icut in terra: $ed idem fermè cibus & animal: ex ani- malibus enim fermè alimentum: de ma- ioribus dico. Pi$ces etiam parui $unt $en- $us, & animalia cognitione carentia, vn- de fœtus negligi à parentibus nece$$e erat: ob idque maiorem illorum partem perire, quamobrem multa generatione opus fuit. Animalia enim pro $en$us magnitudine & prudentiæ, fœtum $uum diligunt atque cu- $todiunt: $iquidem cu$todia fit propter di- lectionem, dilectio à cognitione oritur. Quamobrem quæ imperfecta $unt valde, curam fœtus $olùm gerunt, donec in vtero eos continent. Quæ perfectiora, do- nec in lucem ex ouo prodierint: oua enim cu$todiunt, natum animal negligunt. Quæ verò perfecta, donec robu$ta $int, vt ca- nes, & aquilæ, & corui. Sed perfecti$$ima, vt homo & elephas, perpetuò fermè natos <MARG>Demon$tra- tio o$tendens nullum ani- mal imperfe- ctum animal generare ex $e.</MARG> $uos diligunt. Verùm animalia quæ imper- fecta $unt, animal nunquam ex $e generant, nedum vt genita diligere po$$int. Sed gene- rantur hæc vel ex ouis, vel putredine. Quoniam enim perfectum e$t aliquid in om- ni genere, aliqua quoque generatio perfe- cta erit: hæc autem neque ex ouis, nec ex putredine: multa enim quæ $ic generan- tur, imperfecta $unt, quamobrem $ola quæ in vtero fit generatio, perfecta e$$e pote$t. Imperfecta autem animalia gene- rantur, vel quia natura perfectius non po- tuit, aut noluit. Sed non pote$t natura bo- nis inuidere, nec nolle quicquam quod bo- num $it: relinquitur igitur vt imperfecta generentur, quia perfecta e$$e non po- tuerint. At perfecta e$$e non po$$e per- fecta ex generatione, impo$$ibile e$t, at- <CB>que repugnans: quare ex generatione per- fecta, & quæ ex animali fit, animal im- perfectum generari non pote$t. Perfecta etiam generatio pluribus indiget & ma- ioribus, quàm $en$uum in$trumenta & fa- cultates: nam hæc virtus neque $tatim natis functionem habet corre$pondentem $ibi, $ed ætate indiget. Quibus igitur ge- nerandi facultas conce$$a e$t, his & $en- $us omnes: talia autem perfecta anima- lia $unt. Propter hæc igitur, & alia nul- lum animal imperfectum in vtero genera- tur, $ed e$t hæc generatio animalium $o- lùm perfectorum. At talpam for$an quis <MARG>Talpa.</MARG> nobis opponat, quæ cæca ex talpa genera- tur. Sed talpa quinque $en$us habet, vi$um tamen hebetem ratione finis. Cùm enim $ub terra habitet, $i oculos præacutos ha- beret, nil videns contri$taretur: non enim in ob$curo videret. Quòd $i acri e$$et in- tuitu, molles haberet oculos, & facilè à terra læderetur quacunque occa$ione, nec tamen quicquam videret iucundum: ce$- $átque finis in habitantibus $ub terra per- petuò, quorum cau$a facti $unt oculi, vt $cilicet à longè $entiret: ip$a verò non in cauernis habitat, $ed $olidam terebat ter- ram. Auditu igitur potius indiguit: nam quum in terræ $uper$icie habitare cogatur, ob cibum fo$$orum pericula, & aliorum animalium vim effugere auditu debuit: quamobrem commodi$$imè tran$lata e$t facultas videndi in acutiorem auditum: Au- dit enim optimè. Sed neque oculis omninò caret, verùm habet paruos admodum & pro- minentes, ac nigros $ub pili$que latentes. Omne igitur quod generatur ex animali, perfectum e$t animal, cuius membri diui$io iam explicata e$t. <P>Præter hæc autem di$crimina, $unt ani- malium perfectorum à forma $umpta: quæ- dam enim ab$que pedibus, quædam binis, quædam quaternis $unt. Quæ alas ha- bent, bipeda plerunque $unt: quatuor ta- men habet ve$pertilio. Et quæ pinnas. Et pi$cibus tamen $unt, quæ plures habent pedes, $ed non propriè pedes $unt vocan- di. Cancri plures habent pedes quàm qua- tuor. Sed hic numerus animalibus $atis- facit pedes verè habentibus. Homo loco duorum anteriorum pedum habet bracchia manú$que, vt aues alas. Differunt & for- ma oris, & cute, quæ quibu$dam & cum pilo, aliis $quama, aculcis, cortice, pluma. <P>Quædam verò varij generis $unt, incer- <MARG>Hi$trix.</MARG> tæque naturæ, vt animal, quod præ$enti anno decimanona men$is Ianuarij, Papiæ vidimus. Vulpis magnitudo, aliquantò lon- gius, ore & rictu leporino, cum pilis lon- gis, duobú$que dentibus prælongiis: $i- quidem digiti humani longitudine promi- nentibus admodum $ciuri: oculis $erpenti- nis, quippe qui angulis carerent, nigri e$- $ent. Pileus inerat capiti hircinæ barbæ $i- millimus, $ed non aliter quàm cri$ta pauo- ni. Pilus mu$tellinus ac pulcher, ni$i quòd $uper collum velut lana candida videba- tur, anteriores pedes vt taxi, aures & po$teriores nihilo differentes ab humanis: <PB N=522> <CB>ni$i quòd pedibus vngula vr$i pro humana erat. In dor$o po$tremáque parte $pinæ circiter centum, quarum quædam in apice curuabantur, prominebant emi$$itiæ, quum moueretur $trepitum, dum $e colliderent, edebant. Cauda an$erina, $ed in $pinas plu- mæ finiebantur. Si reliqua non videas, an- $erem dices: candidis ac cinereis $pinis plu- marum in$tar: lati$que clunibus an$erem æmulantibus. Vox $ubob$cura, rauca qua$i latrantis canis. Iracundum animal, $ed ta- men quod facilè à circulatore tractaretur. Canes odio pro$equebatur maximo, $exus fœminei, ætatis iuuenilis Potus nullus, ci- bus panis aqua madefactus. Hi$tricum hunc fui$$e con$tat, aut ex hi$trice natum, vtpo- te cum vr$a, aut $imia mi$to. Sed hi$trix olim Africæ proprius fuit, nunc Gallia & Italia $ues habet cum $pinis, quas eiacula- ri aduer$us canes $olent: vt for$an alius $it à $uibus hic hi$trix: $pinæ tamen non his $ui- bus minores: quippe palmi longitudine, præ- acutæ, leues, albo nigróque di$tinctæ. Sunt & <MARG>Erinaceus.</MARG> erinaceo $pinæ, $ed toto corpore paruæ, im- mobiles, & ip$um animal hi$trice longè mi- nus: quod etiam in orbem circumuoluitur. Sed ædepol ad hominis $alutem natum: $icci- tate ac temperie $ua iuuat iecur, renes, ve$i- cam, ventriculum, pulmones. Huic tanquam è regione ouis opponitur vellere molli$$imo. <MARG>Ouium vtili. tas, lib. 3. Georg.</MARG> Pabula $terilia $ubtilitatem lanæ augent. Vnde Virgilius: <Q><I>Si tibi lanicium curæ, primùm a$pera $ylua,<LB> Lappæque, tribuliq; ab$int, fuge pabula læta.<LB></I></Q> <P>Ideóque Anglica lana nunc vt olim Mile- $ia celebratur. Quare iterum ille: <Q><I>——Eam circùm Mile$ia vellera nymphæ Carpebant.——<LB></I></Q> <P>Ergo nunc Britannia inclyta vellere e$t. <MARG>Britanniæ Iaus, & mi- ra.</MARG> Nec mirum, cùm nullum animal venenatum mittat, imò nec infe$tum præter vulpem olim & lupum: nunc verò exterminatis etiam lupis, tutò pecus vagatur. Rore cœ- li $itim $edant greges, ab omni alio potu arcentur, quòd aquæ ibi ouibus $int exitia- les: quia tamen in pabulo humido vermes multi abundant. Cornicum adeò multitudo <MARG>Cornicum multitudo in Britannia cur $it. Cur Britan- nia $erpenti- bus caveat. Lucij pi$cis mirum.</MARG> creuit vt ob frugum damna nuper publico con$ilio illas perdentibus propo$ita præmia $int: vbi enim pabulum, ibi animalia $unt, quæ eo ve$cuntur, atquo immodicè, tunc multiplicantur cùm vbique abundauerit. Caret tamen ( vt dixi ) $erpentibus, tribus ex cau$is, nam pauci po$$unt generari ob frigus immen$um: quia verò optimè coli- tur, qui geniti $unt exterminantur. Cùm au- tem $emel illis vacua fuerit, non potuerunt aliunde aduenire, prohibente mari cùm in- $ula $it. <P>Eadem in lupis fermè ratio e$t. Mirum e$t illud, quòd à tot audiui viris, vt impu- dentius fuerit tot te$tibus mendacium non credere, quàm veritatem aduer$us eorum auctoritatem tueri: lupum pi$cem fluuiati- lem, quem lucium Itali vocant, $ci$$o ventre o$tendendi lactis cau$a, inde con$uto, atque inter tinchas in viuariis repo$ito $anari hu- more earum, dum $e illis lupus ventre affri- cat. Hoc tamen cau$am habet manife$tam, <CB>cùm vi$cera non $int oblæ$a, & humor ip$e glutino$us $it, aërque ad corruptionem mi- nimè paratus. Nec $cio an in Italia experien- ti hoc $it $ucce$$urum. Quid demum? nonne illud, vt ad ouium hi$toriam redeam, mirabi- <MARG>Veruecum candæ imm&etilde;- $i ponderis.</MARG> lius euenit ob regiones, quòd in calidis re- gionibus veruecum caudæ adeò in immen- $um cre$cunt, vt Ioannes Leo vidi$$e $e refe- rat in Ar$ioë Ægypti ciuitate vnam librarũ 80. qua$dam ad 150. creui$$e referunt. Ad 15. aut 20. creui$$e, vulgare e$t. Ego vnã vidi li- brarum circiter trium, vt æ$timatione a$$e- qui, non experientia potui. Sed propriis in regionibus caudæ no$tros arietes plerunque $uperant incredibili magnitudine. Contin- git hoc quia humidi$$imum e$t hoc animal & inter quadrupedia frigidum. Cúmque cæ- tera o$$a extendi nequeant, ne pinguedine propria obruatur animal, totum humorem in caudam tran$mittit, fitque carne, & pin- guedine immen$a, exten$is etiam o$$ibus, ac neruis non parum, quæ humida natura ve- lut & pi$ces $emper incremento apta $unt. Sed nónne illud etiam dignum admiratio- <MARG>Verueces cum quatuor cornibus.</MARG> ne, quòd veruecibus quibu$dam quatuor $int cornua, & tamen tales Mediolani ha- bemus: in Scotia res vulgaris e$t, vt apud Sarmatas cum $enis aut octo: rarus cum quinque $epteni$ve quod impar $it numerus: quandoque etiam cum vno, $ed non in me- dio. Atq; hæc minore miraculo quàm refe- rat Ari$toteles, vi$am capram in cruce cor- nu habentem. Accidit hoc errore procul. dubio naturæ, & materiæ ad cornua gene- randa aptæ multitudine defectuve: at in his quòd caput e$$e imbecille, maluit natura diuidere onus, quàm mole$tè grauare verue- cem. Contingit quandoque na$ci arietem cum vnico cornu in media fronte, vt in villa <MARG>Aries cum vno cornu in medio $rõtis.</MARG> Periclis dum ip$e rebus Athenien$ium præ- e$$et. Aru$pices pronunciarunt futuram om- nium rerum confu$ionem, & diminutionem potentiæ vrbis. Atque id meritò: nam duo natura di$tincta in vnum coierant, diminu- to numero armorum: idque in eius villa con- tigerat, qui vrbi præe$$et. Contigit autem hoc ad vnguem: primùm quidem graui$$i- mo ballo Peloponnen$i, quòd fames, inde pe$tis $æui$$ima $ub$equutæ $unt, demum etiam $eruitus. Sed Anaxagoras rem callidè texit, $ua$u credo Periclis, qui ei erat di$- cipulus, dicens hoc ideo factum, quòd cere- bri ventres in vnum coi$$ent. Di$$ecto verò animali ita e$$e o$tendit. Sed $i ob hoc $o- lum id contigit, decuit $uo tempore na$ci cornu, non cùm aries natus e$t. Deinde ni- hil prohibet errorum naturæ proprias e$$e cau$as, & futuri præ$agia. Itaque omnium vt aliarum rerum, $ic & Philo$ophiæ al- terna vici$$itudo, ac perniciem $cilicet hu- mani generis ac $alutem. Quamobrem mi- nus demiror Neronem quandoque Roma <MARG>Neronis En- comium.</MARG> expuli$$e Philo$ophos, vt in Neronis enco- mio diximus: quorundam enim ob auaritiam non magis e$t $alutaris quàm pernicio$a $a- pientia. Nihilque aliud e$t Philo$ophia in animo prauo, quàm in latronis manibus gladius. Quid boni enim affert Philo$ophus, docens principes, populó$que, mundum æternum e$$e, mortalem animum, proui- <PB N=523> <CB>dentiam Dei nullam? nónne e$t ac $i dice- ret, Palàm fœnerare adulter e$to, $icarius, ve- neficus, proditor, omnia denique mala pe- ragas, modò clanculum liceat. Ergo aries $tultus con$uluit. Athenien$ium duplex $a- pientia, ducis $cilicet atque Philo$ophi, pa- triam euertit. Nam ne mirere, dixi$$e me arietem e$$e $tultum: quæ enim bifida $unt vngula, omnia $unt $impliciora $olipedis, vt $olipeda his qui digitos habent in pedibus. Animalium enim differentia vna e$t pro- pria, à pedum natura $umpta: quædam enim $olipeda, quædam bifidas habent vngules, quædam autem digitos. Solipeda quædam robu$ta, $ed non laboris patientia, vt equi: quædam patientia laboris, $ed non robu$ta, vt a$ini: quædam tolerant laborem & $unt robu$ta, vt cameli. A$ini vt patientes e$$ent admodum laboris, $tupidi facti $unt. Iidem parcè admodum mergunt bibendo os, prop- ter vmbram aurium quam prægrandem in <MARG>A$inus cur $tupidus. A$ini cur bibendo pa- rùm mer- gant os.</MARG> aqua videntes timent, ne aures made$cant aqua, & ne vmbra aurium oculos feriat. E$t etiam animal hoc natura $iccum, & ob id aquæ non amicum. Fert a$ina pullum, an- no, quòd a$inus 30. annis viuat, tamet$i ob labores rarò vitæ proprium cur$um po$$it implere. Commune e$t illi cum equo, & ceruo ac damæ, imò etiam camelo, carere <MARG>Equi.</MARG> felle. Sed tamen camelus indi$cretum ha- bet. Cau$a e$t, vt carnem habeant $icciorem, labori$que magis patientem. Sed equi ge- nero$iores $unt a$inis, minus tamen $icci, & ob id minus laborem tolerant. Hi quos bar- baros vocant, $untque pernici$$imi educa- tione, in Africa fiunt. Nam emittunt equas, quæ timore ferarum agre$tes factæ quoti- die $e exercent. Inde pullos ereptos lacte ca- melarum alunt: vbi adoleuerint palea & $ti- pula: ita cibo, aëreque, exercitatione fiunt veloci$$imi. Fieret & in no$tris regionibus, $ed po$t aliquot generationes. Ceruarum quoque lacte nutriti multum proficerent, nanque nutrimento animæ nedum corpo- ra mutantur. Animal hoc $en$um habet & <MARG>Onagri.</MARG> gloriæ, & officiorum. In Hibernia in$ula referunt, equos adeò e$$e moribus bonis ac dociles, vt ita $e accommodent, qua me- lius $e$$orem parte excipere po$$int. Indi- cium prudentiæ equorum e$t dilectio maxi- ma $obolis: nullum enim animal adeò fi- <MARG><*>i$ontes.</MARG> lios $uos diligit, vt pullum $uum equa. In- certa meta vitæ illorum, ob labores: qui- dam enim ad nos etiam 50. peruenerunt, rarò tamen 30. annum excedunt. Fœminæ diutiùs viuunt. Vixi$$e equam ad annos $exaginta quinque prodidit Ari$toteles. Mi$- centur hæc duo animalium genera naturæ $imilitudinem qua$i commodum humanum <MARG>Camelus.</MARG> curante opifice: fiuntque muli patientia a$i- norum, robore autem equorum. A$ini agre- $tes onagri vocati frequentiores $unt equis agre$tibus, quorum carnes in cibis com- mendantur: nam & dome$ticorum a$ino- rum caro, modò iuuenes $int, proxima vi- tulinæ e$t, non vt equorum vi$cida & abo- minabilis. Impropriè ædepol vocant a$inos agre$tes animalia cornibus prælongis ar- mata & iuba, alioquin deformia, bi$ontes aliàs dicti. Igitur genere quidem plura <CB>e$$e non poterant tribus, $pecie nihil pro- hibet: nam & mulos e$$e $ui generis in Phœnicia fœcundos tradit Ari$toteles: in his tam&etilde; plus minu$ve, vel alacritatis, & ro- boris agilati$que, vel patientiæ ad labores $u$tinendos. Sed camelus omnium e$t præ- $tanti$$imus. Africus vnicam habet gib- bam $eu tuber, Bactrianus duas, vtraque enim $pecies mihi nota e$t. Africi etiam a$inis colore fermè $imiles, Bactriani fer- rugineo. Non $olipedes $unt propriè came- li, $ed qua$i bi$ulci: nec exqui$itè bi$ulci, $ed quinum digitorum pes quandam leuem effigiem exprimit, parte etiam ve$tigij carno$us, ob id per $axa iter habentibus inutilis. Cæterùm, quod mirum e$t, cùm cornua non habeat, $olus caret anteriori- bus dentibus $uperioris mandibulæ, vt ceruus atque bos. Rumiuat quoque illorum more, quod nece$$e e$t: nam animalia non ob id ruminant, quia cornua habeant, $ed $ed quia dentibus carent anterioribus $upe- rioribus, quibus etiam camelus caret. Vri- nam ex auer$o reddit, nam genitale retro habet. Equos naturali odio per$equitur, & grandis e$t altitudine fermè elephanti, $ed ob colli! longitudinem: vnde aui nomen etiam inditum $truthiocameli. Corpore ta- men toto camelus equo exilior e$t, capite paruo, oculis magnis, prominentibu$que. Ro$trum, vt ita dicam, quale bobus. Differunt tamen non parum inter $e, & pr&ecedil;- $ertim magnitudine, adeò vt iuxta hanc ra- tionem tria genera numerentur. Hugium maximi dicuntur vnica gibba, minimi Ra- guahil, qui centum milla pa$$uum in $ingu- los dies peragunt, $unt enim leui$$imi, ap- tiore$que ad itinera quàm ad onera. Cur- runt etiam celeriùs cameli equis Ni$$anis, propter crurum longitudinem di$tantiam- que. Medium genus Becheti vocantur, du- plici gibba. Sed omnium optimi Africi: hi enim ex Bactrianis Bibunt $ingulis quin- que diebus: & $i ãntea, læduntur: tolerant tamen $itim ad dies v$que quindecim, tum <MARG>Extenuatio- nis ratio.</MARG> ex v$u, tum quia animal $it $iccum, tum quòd natura rectè cauerit vt animal quod in de$ertis vitam ageret, frequenti potu minimè indigeret, vbi potus copia rarò e$t. Similiter & inediæ patienti$$imus e$t. Vbi verò contigerit ip$um extenuari, primùm quidem gibba, ob onus & $olem, dor$oque extenuatur, pò$t ventre, quòd ea pars mol- lior $it, & plurimo calore abundet: demum cruribus ip$is, tuncque iam laborat. Caro illius $uaui$$ima e$t, lac verò $uaui$$imum & $aluberrimum. Sed bibitur vt vinum, pa- ri aquæ pondere, vel etiam duplo mi$tum. Saltat hoc animal ad tibiam, videturque mu$ica gaudere: verùm ars & v$us e$t po- tius quàm harmoniæ $en$us. Attamen can- tu fe$$us $pontè ad iter peragendum exci- tatur. Iuuenculus autem collocatur in paui- mento calido, homine pul$ante tibiam ci- tharámve, camelus ob calorem pedes eleuat: ita $ingulis diebus huic rei operam dat. Mo- dus congruit pedum eleuationi. Vbi annus hac forma exactus fuerit, pedes eleuat ad rhythmum, quanquam frigente $olo: ita camelus $altare di$cit. Sed quid mirum de <PB N=524> <CB>camelo, vt dixi animali $olerti, quod di$- ciplina erudiatur, cum a$ini ip$i ad tibiam $altent? & voce in aurem in$u$urrata con- cidant $upini $pontè? Clau$is etiam oculis, <MARG>Afinorum mira di$ci- plina.</MARG> inflantur qua$i venenum bibi$$ent, nec mi- nis nec verberibus adduci queunt, vt $ur- gere velint. Sed blanditiis, adulationibu$- que, ac $pe vehendi formo$as mulieres pro- po$ita, $ubitò exurgunt alacres: vbi verò audierint vehendas e$$e anus, demi$$is au- ribus claudicant. Interroganti etiam an for- mo$æ iuuenculæ illis placeant capite an- nuunt. Demum etiam formi$$imum in cœtu circum$tantium deligunt. Ita parum videtur hic a$inu. Ægyptius ab illo Lu- cianico differre. Sed tamen vera e$t hi- $toria, quam Ioannes Leo Africanus nar- rat, vidi$$e non $emel in $uburbio ciuita- tis Chairi nomine, Bebelloch, in quo circulatores fermè $ingulis diebus Veneris ( e$t autem hic fe$tus Mahumetanis, vt Iu- dæis $abbathum, Chri$tianis Dominicus) ac arte magnam $tipem corradunt. Nec adeò res mira videri debet erudire a$inum, nam pars $en$ibilis omnis v$us e$t capax. E$t autem a$inus & ip$e anima $en$itiua præditus. O$tendit hoc in cheli manus, quæ tot diuer$is modis ab$que vlla cogitatione propter $olum v$um mouetur. Quomodo au- tem $en$im ad hoc perueniant, tum ex his quæ de camelo nuper dicta $unt, tum quæ de cane inferiùs docebuntur, intellige- re licet. Con$tat autem tota hæc ars eru- diendorum animalium in duobus, v$u & actionum concur$u. Itaque con$tat anima- lia $olipeda prudentiora e$$e bi$ulcis, atque inter $olipeda, bi$ulcaque camelum e$$e præ$tanti$$imum. Vnde meritò quis dubita- bit, quodnam perfectius animal dici de- beat, canis an camelus. Equidem $i ad vitæ longitudinem re$picimus, camelus proxi- mior e$t homini quàm canis: nam came- lus centum quandoque annis viuit, canum vita vige$imo anno terminatur: vnde Ho- merus rectè finxi$$e exi$timatur canem Vly$$is extremo anno mori. Verùm vt ca- melus rarò $exage$imum, ita canis rariùs quartum decimum $uperat annum. Cameli quoque mu$ica delectantur, canes minimè. Sed canes capaciores $unt di$ciplinæ. Dixe- rim igitur cameli humidum e$$e pinguius, canis autem $ub$tantiam e$$e tenuiorem, hi$que de cau$is alterum altero vici$$im ho- mini propiorem e$$e. <P>Sed adhuc dubitatio alia emergit: quo- niam camelus videtur hominum cau$a, non $uiip$ius, vel magis $altem factus, quod ta- <MARG>Camelus magis omni- bus aliis animalibus videtur ho- minum cau- $a factus.</MARG> men fal$um e$$e nemo dubitat, qui quæ à nobis inferiùs $cripta $unt, legit: attamen $ic pror$us e$$e videtur. Nam quor$um in ter- go gibba illa, ni$i ad pondera $u$tinenda? quor$um quatuor genua, cùm equus & a$i- nus duo tantùm habeant, & boues & cer- ui? nam cameli crura po$teriora anterius flectuntur, $inuanturque po$terius vt homi- num crura, & anteriora equorum: quor- $umque tuber illud cui in$i$tit, dum in ge- nua flectitur inferius po$itum? ni$i vt cùm prælongis e$$et cruribus, po$$et flecti in ge- nua, tandiuque manere donec onus excipe- <CB>ret? Itaque camelus & canis ob conuictus facilitatem, $i modò aliquod animal homi- nis cau$a factum e$t, geniti videntur illius cau$a. Sed tamen ( vt dixi ) ab$urdum e$t talia credere: melius igitur e$t, vt exi$time- mus camalo gibbam e$$e factam, quòd cùm animal e$$et vitam in $olitudine ducens, lo- cus is humore repletus ad $itim famemque $u$tinendam plurimum conferret. Indicio e$t quòd etiam hominibus gibbus ex hu- more crudo aduenire $oleat: quodque, vt di- ctum e$t, dum conficitur labore, inedia, $iti- que, ea primùm in parte extenuetur. Cau$a verò genuum & anterioris gibbi $eu infe- rioris fuit, quòd cum habiturus e$$et crura gracilia longaque & longum iter agere co- geretur, hoc animal in aridis atque incul- tis locis viuens quærendi cibi potu$que cau$a, quiete indiguit, quam ob crurum longitudinem $ternendo vt a$ini equique tutò a$$equi non poterat: ob id igitur in genua & tuber inferius recumbens quie$- cit. Talis e$t huic animali $itus, qualis ho- mini cum $edet. Non igitur hominis gratia hæc facta $unt, $ed cameli: nimis enim oportuit naturam e$$e $ollicitam, $i ob tam breue tempus $u$cipiendi oneris, tot tanta- que in hoc animali molita fui$$et, cùm etiam homo ip$e prudentia, $cabellis, $ca- lis, alii$que modis altitudinis incommodo $atisfacere potui$$et. Formæ igitur animali- bus propriæ, proprij etiam commodi cau$a $unt. Verùm dicet qui$piam: Cur omnia hæc animalia præ$tanti$$ima formam ha- bent longè ab aliis di$$imilem? vt, homo, elephas, camelus, crocodilus, & delphin inter pi$ces. Con$tat enim ab$que dubio hæc e$$e animalium nobili$$ima, $i modò homo animal mereatur appellari. Cau$a huius tri- plex e$t: prima quidem, quòd oporteret ani- malia hæc e$$e longæua, $i deberent e$$e per- fecta: quare humido pingui multumque <MARG>Cur anima- lia nobiliora formam ba- beant pro- priam aliis omnibus ab$imilem.</MARG> permixto prædita. Non igitur vires a$$equi ex temperamento poterant, indigebant au- tem viribus, quamobrem forma exqui$ita opus fuit. Secunda cau$a e$t, quia extre- mum plus à medio di$tat, quàm media in- ter $e: duplum enim medij, aut maius du- plo e$t extremum: perfecti$$imum autem extremum e$t, ob id plurimùm ab aliis di- $tat, atque obid peculiarem formam habe- re videtur. Tertia, quoniam perfecti$$ima animalia multorum generum colligunt vti- litates, ob id qua$i in medio illorum con$ti- tuta videntur, quamobrem & formam $ibi propriam, Nam camelus medius videtur in- ter bi$ulca, $olipedaque, ab$que cornibus etiam cornutis $imillimus: gibbam præter id propriam habet. Homo inter bipeda quadrupedaque, glaber tamen e$t, atque hoc ei proprium non ab alio animali $um- ptum, ni$i $erpentes, aut pi$ces adducas, à quorum natura vel plurimum abe$t, vel om- nium naturam induit, vtpote omnium etiam particeps. Crocodilus medius inter pi$ces & quadrupeda lacerta$que. Proprium habet vt maxillam $uperiorem moueat, inferiorem habeat firmam. Elephas medius inter cor- nua animalia, carentiaque cornibus, digitos habentia in pedibus, & $olipeda, propriam <PB N=525> <CB>nactus e$t promu$cidem: & $i licet dicere dentes, illos adeò magnos, & adeò exte- teriùs prominentes. Eadem dico de delphi- ne. Sed iam aliò properat oratio: nec mo- <MARG>Mulæ cur $teriles.</MARG> ram pateretur, ni$i hoc vnum occurreret quod nuper dixi, $cilicet, cur mulæ $int $teriles. Fatigat hoc Ari$totelem, cæte- ro$que philo$ophos, nos minimè in hoc quæ$ito laboramus. Declaratum enim $u- prà e$t, quæcunque generationem habent imperfectam, e$$e $terilia: at cùm $emen equi a$inique multum di$$ideant, adeò vt $int in terminis extremis eorum quæ $i- mul ad generandum conuenire po$$unt, liquet quæ generantur ex horum commi- $tione e$$e $terilia. Minus autem his canes Indicos, qui è tigride, & cane generantur: minus etiam lyci$cas, è cane & lupo geni- tas. Similiter & laconicos ex vulpe & ca- ne: nam hi cùm parentum naturæ parum di$$ideant, prolifici $unt, & in alteram parentum $peciem tran$eunt continua $uc- ce$$ione. Quod equidem fieri non po$$et, $i mulæ aliqua propria cau$a $umpta, ex parentum di$$imilitudine $terile$cerent. Sed e$t, vt dixi, cau$a hæc communis omnibus, quæ generatione imperfecta procreantur, $eu ex putredine, $eu multum di$$idente na- tura $eminis maris à $anguine fœmellæ. Vn- de ex hoc generalis cau$a $terilitatis habe- <MARG>S<*>erilitatis cau$a.</MARG> tur. Cum enim $emina ma$culi fœminæque intra limites temperamenti fuerint, genera- tio fit, & quod na$citur prolificum e$t. Si verò ambo $emina contrariis fuerint qua- litatibus generabunt, $ed quod generabi- tur, $terile erit. Si verò $imili laborent in- temperie, nihil generabunt. Sunt & $teriles, in quibus virga non erigitur. Hic autem, $i natura contingat, parentibus $enibus $unt geniti. In quibu$dam $emen vitio$um e$t, vt in his quibus auul$i $unt te$tes. Permu- tantur igitur hac commixtione $pecies, ac de$inunt e$$e. For$an ex hoc genere erant alces, quos fui$$e Cæ$aris ætate certum e$t: at nunc an $int, & quid $int, incertum e$t. Similiter & cameli Indici Pau$aniæ tempo- ribus pardis colore, & varietate ex toto $i- <MARG>Cameli In- dici.</MARG> miles: at nunc, aut nulli $unt, aut rari ad- modum: incon$tans enim ( vt dixi) e$t cu- iu$que imperfecti animalis generatio, natu- raque. Sed iam tempus e$t, vt his relictis, ad genus perfectiorum animalium ( hæc au- tem digitos habent in pedibus, non vngu- las) tran$eamus. Perfectiora verò nobis ini- tium dabunt. <P>Perfectiores autem in hoc genere canes $unt, atque hi è lupis olim ortum habue- runt. Cùm verò efferantur, primò quidem in agre$tes, inde in lupos, $icut & lupi ci- cures po$t multas generationes in canes tran$eunt. Vnde lyci$ca è lupo caneque nec ob$tat vocis varietas, quandoquidem in occidentalis Indiæ Hi$pana in$ula canes ex <MARG>Derabie</MARG> toto muti $int, quantò magis vlulare po$- $unt, cùm etiam aliqui canes dome$tici vlulent, tamet$i inter o$tenta habeatur. In- dicio quoque e$t canes è luporum genere e$$e, rabies, vtri$que communis morbus, atque pernicio$i$$imus: $ed tamen in lupo etiam grauior, ac pror$us immedicabilis, <CB>adeò vt furens lupus ad $exaginta animalia diuer$i generis occiderit, in quibus homi- nes erant plus quàm viginti: nec qui$quam eua$it, qui ab eo læ$us e$$et, neque animal vllum, cùm etiam equus vix vngue, non dentibus $calptus perierit: ni$i vir quem multis vulneribus confecerat. Cau$am fui$- $e credo, quòd illi multus effluxerit $an- guis. E$t autem rabies morbus ex putredine $icca: ob id in fero animali, & $ponte $ua iam $icciore, $æuior. Omnis tamen rabies, vbi ad aquæ timorem peruenerint, in$ana- bilis e$t. Vnde Ouidius: <Q><I>Nec formidatis vlla medetur aquis.<LB></I></Q> <P>Mi$cetur canis vulpi & tig ridi commu- nibus filiis, qui vtriu$que referunt formam. Nam cùm tempora ge$tationis vteri conue- nerint, mi$ceri po$$unt, vt in arboribus di- ctum e$t, & cibus communis extiterit. Alo- peca è cane ac vulpe, quem vidi, ma$culus erat & mutus, ne$cio an tales $int omnes. Hoc animal ingenio$i$$imum videtur natu- ra homini con$ultò copula$$e, quòd $emper natura $imilia $imilibus nectere nitatur, & morum $imilitudo pariat, ac retineat amici- tiam. Grauis enim e$$et canis homini, ni adeò $olers natura e$$et: amatur ob diligen- tiam & ingenium, quibus placet. Feroci$- $imi, & robu$ti$$imi maximique $unt in <MARG>Canes acer- rimi.</MARG> Cor$ica in$ula, tum ob aërem, humido enim cre$cunt quæ natura $unt $icca tum ob exercitationem & educatiobem. Caput ha- bent maximum, corporis comparatione, quod etiam magum e$t. Cibus, pugna, aër, educatio, natura illos immutant, adeò vt <MARG>Canis mi- rabilis $en- $us.</MARG> $pecie differre videantur. Docentur odi$$e genera quædam hominum, vt quondam Rhodi Turcas, Bezerillus Indos. Hic erat canis, qui homines Indos ab Hi$panis di$- cernebat, autore Gonzalo Fernando Ouie- do. Humanis carnibus maximè efferantur, & $en$um $upra naturam acuunt: vt ille doctus e$$et, volentes ducere, nolentes lacerare, pro$tratis parcere. Quod illi in Dei volun- tatem & indulgentiam transferunt, ego vel cibo humanæ carnis tribuo, vel v$ui, vel potius dæmonum auxilio. Neque enim pla- cere Deo tantam crudelitatem mihi per$ua- $erim. Hic vocem pugnantium, retrahen- tiumque intelligebat, doctus, & digito vel nomine demon$tratos aggredi, lacerare, trahere. <P>Na$ci animalia, hominum moribus $imi- lia, in $ingulis fermè regionibus, edocet in Lithuania Ro$omacha, $eu Gulo animal quantitate canis, facie felis, dor$o & cauda vulpis: pedes & vngues a$peri, ac firmi, tum dentes. Atque adeò vt canes qui lupos non reformidant, ab eis ab$tineant. Pellis albicat fu$co admi$to, varia$que formas li- neis quibu$dam deductis exprimit. Eiu$modi videre licet in his pannis, qui ex A$ia ad- uehuntur, vocanturque Zambeloti. Con$tãt hi ( vt fertur) caprarum pilis, vndulato ope- <MARG>Ro$omacha.</MARG> re. Tales figuras natura finxit in gulonum pellibus, quæ vbi calorem conceperint, re- tinent: $tatim verò concipiunt: ob id tum propter pulchritudinem, tum rarietatem principum ge$tamen e$t. Quamvis $omnia fera immittant. Nam & in$idias moliri <PB N=526> <CB>videntur, & comedere, timorque illos exa- gitat: vt enim cibi $omnia gignunt pro naturæ qualitate, odorati plerunque ignes, dulces aquas, $ic pelles humores atque va- pores mouent. Vngulæ quoque ge$tatæ tin- nitui & vertigini conferunt. Recentes $eu odore, $eu a$pectu, canes ac feles terrent. Dentibus magica vis ine$$e creditur: adeps vulnera quæcunque efficaciter $anat. San- guinem melli & aquæ mi$tum bibunt in nuptiis, incertum pro nectare an amuleto. Fides ex eorum inte$tinis a$periorem in ly- ris $onum edunt. Ip$um autem animal adeò e$t vorax, vt cùm cadauera depa$catur, ple- num iam ventre toto, inter duas arbores, quæ parum inuicem di$tent aluo compre$- $a emittat quod ederit, inde ad $aginam re- uertatur. Sic Lithuani hominum $unt vo- raci$$imi. Aut igitur potentia pellis talis e$t, ad actum autem calore hominis dedu- citur: aut refrigerato ventriculo id con- tingit: ventriculus enim calore plurimo, at- que exiguo abundans vix $atiatur. <P>Sed & reuertar ad canes, nullum animal e$t tã docile docetur venari, explorare, & ferre. Vt e$$e ingenio$um, $iccum e$$e oportuit: In- genio$iores $unt, qui caput rotundum ha- bent, & na$um admodum depre$$um. Do- centur vertere veru, vt in caupona Leonis Papiæ: nam ibi plures in$tructos videas. Na- tura illi odoratum acerrimum dedit: eò ma- gni venationibus apti, parui in lectis & ob$curo dominis $uis blandiuntur. Vbi feles $epultus $it, vel $i illius pellem $iccam inue- nerint, reuoluunt $e: delectantur enim odore mortuæ, quàm viuam oderunt. Pu- tre$centem tamen refugiunt: odor enim $iccæ carnis cùm putruerit, illis grauis e$t, hominibus autem omnis. Iracundum ani- mal e$t, & non $ecus ad homines rixis a$$uetum. Accurrit enim $pontè ad pugnã- tes, fugientes atque clamantes in$equitur, & vrget, quamvis omninò incognitos. No- larum $trepitu atque tubarum clangore, tum a$inorum rudentium voce, alii$que multis magnis $onis vlulant: hæc autem vox illis fletus e$t, ob iræ impatientiam. Quàm etiam ob cau$am lunam in$picientes latrant & vlulant, quòd $e ab illa contemni exi$ti- ment, at que id ægrè ferant. Sic enim & pueri, & mulieres, cùm vlci$ci iniurias nequeunt, plorant. Quum membrum o$$eum $it, ne ventrem vrina con$per- gant, mingentes pedem eleuant. Indicio e$t, quòd nec fœminæ, nec catuli id fa- ciunt. Nam fœminis nullum e$t membrum, catulis verò adeò molle, vt ver$us terram flecti po$$it, atque $ic meiendo haud ven- trem con$purcant. Sagacitate tanta $unt, vt ceruum la$$um in gregem fugientem ab aliis $eligant, vt fatigatum vexantes $timu- lante$que faciliùs a$$equantur. <P>Venantur fermè $ponte, docentur explo- rare. Quidam odore aues explorant, quos $a- gaces dicunt, vulgus brachos: alij lepores & ceruos, qui primùm retinent nomen. Sunt & retiarij, qui intuitu terrent perdices, ac coturnices, donec retibus capiantur. Com- mune omnibus canibus e$t domum tueri, oblatrare aduenis, & per$equi pauperes, & <CB>qui laceris ve$tibus $unt. In$truuntur $en- $im ad ferendum: primò proiecto pane, $ed $icut parêre imperanti, & ad $e vocan- ti cogatur: pò$t panis pyxidi clauo includi- tur, vt cùm panem famelicus inua$erit, py- xidem forat vocatus, ne panem relinquat. Sen$im verò à clauo panis aufertur, vt tan- <MARG>Modus quo canes docen- tur ferre.</MARG> dem con$uetudine pyxidem clauo modicè capto referat. Sic tandem ferrum reportat, eademque ratione lapides, & quicquid e$t difficillimũ. Tandem aquis tabella immitti- tur cum pane, inde clauus cum pane: eadem indu$tria panis clauo adiicitur muro infixo, vt canis non ce$$et, donec clauum eruerit. In omnibus fame opus e$t magi$tra, iuxta Per$ianum illud: <Q><I>Venter negatas artifex ædi voces.<LB></I></Q> <P>Seme$tri $patio temporis $ic canem eru- diui, vt nec puer docilior videri po$$et, aut ad mandata promptior, cùm nutus ip$os intelligerent. Et quamvis totum in docentis indu$tria $it repo$itum, eliguntur tamen pi- lo$i, ac pilo minimè recto, $ed tenui atque molli, tum prono: ingenio$iores hi viden- tur, & patientiores laborum, ac magis obe- dientes, qui & parum latrant, vt melitei gratiores, nullius tamen v$us ob paruita- tem. Certa non e$t canum magnitudo, nec ingenium, nec color vnus, nec vox. Alij bo- ues fermè æquant, magnitudine, alij muri- bus non $unt maiores, muti alij, alij clamo$i, alij vlulant etiam. Rubei, candidi, ruffi, nigri, varij, alij obe$i, alij cur$ores, alij macilenti, rudes alij, ac qua$i ru$tici, alij man$ueti, cru- deles, alij feroces, timidi alij, & quidem apti ad omnia, $eu $en$ibus, $eu ingenio va- leant. Ita denique nihil moribus & va- rietate hominum di$crimina, adeò æ mula- tur vt canis. <P>Verùm quidam præferunt elephantes, âlij <MARG>Elephantis forma.</MARG> cercopithecos canicos canibus, indu$tria & $agacitate. Elephantem vidi$$e $e refert Ar- rianus, qui cùm in auribus bina haberet cymbala, promu$cide alternatim ea tange- bat ad rhythmum, $altabatqu<*> pro rhythmi ratione, cæteris eum imitantibus, choream- que ducentibus. lidem tanguntur mi$ericor- dia, & regem adorant, & iuramentum no- runt & exigunt, & $ydera ven<*>antur, & $ui mi$eret: agno$cunt $e$$orem, & vltionem expetunt ab his, à quibus iniu$tè vexantur, & nihil ad humanitatem dee$$e ei videtur, præter $ermonem, quum multi etiam ho- mines bruti & di$ciplina, & moribus ip$is elephantis magis videantur. Vidimus nos elephantem reginæ Mariæ Bohemorum, fi- liæ Caroli Quinti Cæ$aris, iuuenculum, an- num $cilicet agentem decimum tertium: nam florent circiter annum $exage$imum, viuunt ad ducentos certè: referunt pluri- mi, ad trecentos, quod verum exi$timo, $ed rarò: velut in homin ibus, quorum et$i $it plerunque longi$$ima vita octogin- ta annorum, viuunt tamen aliqui rari$- $imo exemplo ad centum viginti, plures tamen excedunt octoginta. Is igitur adeò docilis erat, vt $e$$orem $uum planè non $ecus, quàm homo alius intelligeret. Im- perabat, admonebat, vno verbo opus tan- tùm erat. Inter reliqua cùm a$cendere vellet, <PB N=527> <CB>dextrum crus flectebat: vtque $en$im a$cen- deret, illud eleuabat: baculum quo rege- batur vbi excidi$$et, promu$cide acceptum porrexit $e$$ori, quem adeò diligebat, vt ab illo admonitus quòd ab$conditurus e$$et $e in cœnaculo maiore, cùm qui$piam di- ceret, Se$$orem tuum quærito, ad illum re- cta iuit, inuenitq; inuento mirum in modum blandicbatur. Vbi Archiepi$copus Mediola- nen$is ade$$et, monitus illum inclinatis ante- rioribus cruribus & capite $alutauit. Vbi ille diceret, Effare aliquid, mugiuit. <P>Sed præ$tat formam ad amu$$im de$cri- bere. Primùm quidem illius altitudo tanta erat, vt homo erectis manibus non attin- geret dor$um, & erat ( vt dixi) iuuencu- lus. Cra$$ities duorum boum. Sed adultis & maximis ( nam & in his velut equis alii$que animalibus non exiguum di$cri- men $ecundum regiones & $tirpes) pro vi- gintiquinque quandoque bobus corporis moles e$t. Atitudo maximis v$que ad de- cem cubitos, quod facilè e$t etiam con- iectari ex dentium magnitudine: huic enim cùm tantus e$$et, dentes cubitum cum dimidio non excedebant, cùm ta- men viderim ego non $emel, qui fermè $ex cubitos, vel incurui æquarent: qui $i recti fui$$ent, longiores plane fui$$ent $ep- tem cubitis. Narrat enim Ludouicus Ver- tomanus vidi$$e duos, qui pondus 325. libra- rum æquabant. Po<*>e$t vnu$qui$que $ecum reputare, quanta debuerit e$$e animalis il- lius magnitudo. Sed ad ordinem reuertor. Longitudo elephantis minimè altitudini re$pondet: e$t enim multò altior, quàm pro longitudinis ratione. Crura habet tere- tia, ac ad columnarum modum, atque in his iuncturas. Coxæ rectæ de$cendunt, nec in anteriorem partem, vt bobus exporrigun- tur: hocque ideò contingit, quòd iuncturæ genuum $unt æquales, atque adeò æquales, vt ni$i flectere crura videas, iunctura ca- rere credas. Inde natam exi$timo opinio- nem, quòd iuncturis careant, quàm $u$pi- cionem auxit illius ince$$us: nam di$tentis cruribus, ac $i iuncturis omninò careat, ambulat. Sunt autem illius crura anteriora po$terioribus longiora. Porrò ince$$us ille cruribus di$tentis, maximi roboris argumen- tum e$t, & cau$a velocioris ince$$us: nam difficiliùs mouetur quod à longiore $pacio: vt in ha$tis, quæ di$$iciliùs mouentur ex imo quàm ex medio, & æqualis angulus tantò maius $pacium intercipit, quantò cru- ris $uprema pars à genu ip$o longius di$tite- rit. Pedes rotundi in quinque digitos diui$i, $ed diui$io ea ob$cura e$t. Sunt autem pla- ni & ab$que munimento vllo, vnde exco- gitata ratio $ecandi pedes $ecuribus à Ro- manis: $unt enim lati, vt orbes plum- bel, quibus ad ve$cendum vtimur. Ma$- culus maximum habet membrum genitale, quòd fermè v$que ad terram attingit, licet alij hoc negent. Fœminæ duæ mammæ tan- tùm, atque adeò paruæ, vt $ub armis lati- tent. Cauda vt $uis pro ratione, $ed fer- mè ab$que pilis vllis, & prælonga, adeò vt à terra imum eius ne palmo di$tet. Cu- tis quoque imò corium duri$$imum, & $i- <CB>militer ab$que pilis: rari$$imus enim e$t, vt vnus aut alter hincinde colligatur. Cancellis verò totam contexta videtur. Pilo$us e$t dor$i $uprema parte: quæ etiam aliqualiter iuxta renes in gibbam a$cendit: & auribus ip$is, quæ prægrandes $unt, ac qua$i duo- rum palmorum, ab$que forma aurium, $ed qua$i quadratæ $unt: his in duobus locis frequens pilus e$t, ac vt cæteris animali- bus. Color toti corpori vnus, $cilicet fu$- cus cinereo immi$tus, ita vt non alter ab altero di$tingui queat. Collum breue. Ca- put vix à collo di$tinguitur. Oculi val- de parui, $ed tamen acutè cernit. E $u- prema parte frontis na$us exporrigitur, non vt in aliis animalibus iunctus capiti, $ed di$iunctus, qui v$que ad terram exporrigi- tur, vt tanta $it fermè eius longitudo, quan- ta animalis altitudo: probo$cidem vocant, aliqui etiam promu$cidem, plerique ma- num. Hanc ( vt dixi ) narium loco e$$e ne- mo dubitat, po$tquàm diui$a e$t, vt naris, & ea re$pirat elephas, atque odorat. Imum eius quale porci na$us, color, rotunditas, di- ui$o. Sed $ubftantia probo$cidis multùm à na$i $ub$tantia differt: v$us verò multiplex. Nam tota neruea e$t & coriacea, adeò vt eam colligat, atque remittat quomodo li- bet: breuem enim quandoque adeò facit, vt vix cubitum $uperet, atque tunc lati$$ima e$t: quandoque verò ita extendit, vt angu- $ta de$cendat ad terram, non cra$$ior fermè humano brachio: e$t tamen mollioris $ub- $tantiæ, quàm reliqua cutis. Atque ideò Romani præ$cindere eam aggrediebantur. Circumuoluit eam vndique, atque maxi- ma cum celeritate: $i libet, ea haurit po- tum, cibum quoque capit, & in os mit- tit: nam promu$cide non edit, $ed ore: nec ore edere, aut bibere pote$t ab$que promu$- cide. Os itaque latitat $ub capite, $imile ori $uis: $ed dentibus omnibus tam $upe- rioribus, quàm inferioribus caret: nuda$- que habet gingiuas, nec vllos habet alios dentes, quàm molares quibus edit, & duos illos prælongos qui altrin$ecus prominent, è mandibula nati $uperiore, & ver$us terram de$cendentes, probo$cidemque in medio habentes. Atque hi ita de$cendunt, vt ca- ua dentis pars anterior $it: quæ animal re$- picit, gibba. Ideoque acies ip$a $ur$um re$picit, vt $i caput eleuet, facilè in $inu dentium po$$it trabem, aut tran$uer$um ho- minem $u$tinere. Porrò probo$cidi tantum roboris ine$t, vt arbores quas viginti homi- nes euertere nequeunt, probo$cide circum- data vno, vel altero ictu pro$ternant. Vidi- mus nos capite illum, quæ cupit euertere, prementem: iuuatur & dentibus illis pro- minentibus. Linguam adeò paruam ha- bet, vt vix con$pici queat. Vocem dupli- citer emittit: ex promu$cide velut tubæ raucam, & ex ore velut hominis loquentis $imul, ac $pirantis, vnde $pirabundam eam vocat Ari$toteles. Palàm e$t autem hanc ad affectus exprimendos, & maximè commi$e- rationem e$$e accommodatam: ob id nil mirum equos non tam animal, quàm vo- cem vtranque maximè formidare. Cæte- rùm in bello $olebant. Indi en$em duorum <PB N=528> <CB>cubitorum promu$cidis imo alligare, cùm quo ho$tes occideret. Solet enim $ola vo- ce rectoris monitus no$cere, quos ferire debeat, & à quibus debeat ab$tinere. Tantum verò etiam corpori ine$t robo- ris, vt duo ex his iuncti nauem maximam onu$tam in terram trahant. Olim quoque & nunc Indi $olent duabus catenis ferreis circumligatis $ub ventre duas addere cli- tellas alteram hincinde, illi$que ligneum $uperimponere ca$tellum, in quibus $eni homines erecti, & quandoque etiam v$- que ad quatuordecim, pugnantes omni telorum genere, $tant. Sed nunc ob tor- menta bellica euiluit id pugnæ genus, tum maximè quòd elephantes ignem formi- dant: ideoque aduer$us illos Indi faces ferre $olent, à quibus adeò terrentur, vt longè plus mali fugiendo $uis, quàm ho- $tibus pugnando inferant. Fœminæ ira- cundiores $unt, ac fæuiores, robu$tiore$- que ma$culis, licet corpore minores. Et, quòd mirum e$t, cùm tam tardè ad iu- uentutem perueniant, à duodecimo tamen anno ge$tare fœtum, cùm celerrimè: à de- cimoquinto, cùm tardi$$imè incipiunt: fe- runt autem toto biennio. Similiter ma$culus quinto anno Venere vti incipit, coitque ve- re, nec ni$i $ingulo triennio redit ad Ve- nerem: & quàm $emel grauidam relique- rit, inire ampliùs non $u$tinet. Catulus ip$e cùm na$citur trime$trem vitulum æ- quat: cumque ambulat adeò gradatim pro- greditur, vt mula edocta, aut a$turco vi- deatur. Grandiores autem adeò molliter in- cedunt, vt velut nauigantibus per mare, his qui non a$$ueti in$ederint, aut in li- gneis ca$tellis vehuntur, nausea commo- ueatur propter corporis magnitudinem. Licet leniter incedat: homo gre$$u conci- tato vix eum a$$equi pote$t. Cibum maxi- mum capiunt & potum, $upra quàm cre- di pote$t. Regionibus frigidioribus alunt eos frumento cocto & melle, vt cœli in- iuriam $u$tinere po$$int: in propriis autem regionibus, herbis & ramis tum fructibus ve$cuntur: vnde arbores ob id pro$ter- nunt: habitant locis palu$tribus, atque limo$is, regionibu$que calidis. Sunt cupidi gloriæ: & quæ di$cunt die, $olent nocte meditari. Ferunt aprorum vocem formare, vt ab equis formidantur. Sed hunc quem hîc vidimus adeò non formidare equi vi- debantur, vt mulæ alioquin timidi$$imæ ad eum $pontè accederent: quamobrem de ira- tis elephantis & in pugna, ac de voce ip- $a eius, id intelligendum e$$e reor. Pro- bo$cidi tantã facilitas tractandi, vt etiam $tipem colligat: vnde illud Augu$ti ada- gium, Tanquam $tipem elephãto porrectu- rus: con$tringit enim eam in imo vt libet, parte$que alias extendit, alias contrahit, vt non melius digitis homo quicquam ap- prehendat. Precio$i$$ima in illis $unt, den- tes hi qui prominent, & virga, apud In- dos etiam, vt maximi veneat, ne$cio in quem v$um ni$i ob Venerem, ideoque ex- petita regibus. Dentes verò ip$i, quia ex his ebur optimum con$tat, nam ex om- nibus elephantorum o$$ibus fit: $ed præci- <CB>puum ex his dentibus, vili$$imum ex o$$i- bus: medium e$t, quod ex dentibus mola- <MARG>Ebur quid $it, etiam quot gene- rum. Ebur quom<*> do $eruetur.</MARG> ribus. Omne ebur tenax e$t, $olidum & cã- didum, ideoque ad pectines nihil melius. Nobilitas illi tanta: vt inter gemmas & au- rum $edeat, quamvis copia viliorem effice- re deberet. Seruatur oleo, vel aqua, aliter $iccatur: $iccatum primò nitorem amittit, inde exeditur, demum etiam frangitur. De- fenditur igitur ab aëris iniuria vapore olei, aut aquæ. Iuuenculis candidiores & mollio- res, vt in omni animalium genere dentes: <MARG>Pau$anie & Philo$trati di$putatio de dentibus ele- phantorum.</MARG> $enibus grandiores, duriores, $icciores, ni- griores: optimi ad opera quæque in adui- tis. Incertum e$t an mutentur dentes hi: $ed $i mutantur, $emel omninò tantùm mutari nece$$e e$t: ob id nata di$putatio inter Pau$aniam & Philo$tratum: Pau$a- nias cornua, Philo$tratus dentes e$$e con- tendit: di$putatio $anè pulchra, $ed more Græcorum, maximeque oratorum, inutilis. Iuba & Pau$anias cornua e$$e aiunt. Pri- mùm dicit Iuba, cornua nunquam mu- tantur, vt in bobus, & capris: dentes mu- tantur. Elephantorum dentes non mutan- tur non igitur $unt dentes, $ed potius cor- nua. Pau$anias a$$umpto contrario idem concludit, inquit enim: Cornua mutantur, vt in ceruis: maiores dentes nunquam, ne- que enim apris hi qui prominent mutantur: at dentes elephantorum mutantur: non igitur dentes elephantorum, dentes $unt, $ed potius cornua. <P>Dentes quoque è mandibulis na$cuntur, cornua ex temporibus: at elephantorum dentes ex temporibus na$cuntur, non ex mandibulis, hocque vidi$$e in elephanti caluaria affirmat Pau$anias. Deinde dentes, qui fulmina in apro vocantur, in mandibu- la inferiore na$cuntur: at in elephanto pa- làm e$t, $i modò ex mandibula oriantur, ex $uperiore oriri. Elephas quoque exacuere il- los $olet, vt tauri cornua, quod in dentibus in$uetum e$t. Denique elephantorum den- tes igne molliuntur & diriguntur, quod proprium e$t cornibus: nam dentes potius vruntur ab igne, quàm molliantur. His quinque rationibus tum Iuba, tum Pau$a- nias vtuntur, ad demon$trandum, elephanti dentes, dentes non meritò appellari debe- re, $ed cornua potius. Nos quoque duas ra- tiones firmiores adiicimus. Primum, quòd elephantorum dentes teretes $unt, exacte- que rotundi, ab$que acie, quòd cornibus proprium e$t. Nam dentes omnes mucrona- ti $unt, vt apri, & canum atque aliorum om- nium. Elephas etiam dentibus ( vt dictum e$t caret in anteriore parte, non $olùm $u- periore mandibula, $ed inferiore etiam, quòd proprium e$t $olùm cornigeris animalibus. Elephãti igitur cornua illa erunt. Philo$tra- tus autem tres adducit rationes, ad demon- $trandum quòd hi dentes $int, non cornua. Primam quòd cornibus iuxta annorum nu- merum circuli quidam inna$cuntur in radi- ce, vt in bobus, ac capris: dentibus nihil, $ed $unt vndique leues, nec annorum nu- mero quicquam accedit præter magnitudi- nem: at elephantorum dentes tales $unt $ci- licet leues & ab$que circulis. Hi etiam $olidi <PB N=529> <CB>$unt vndequaque, nec inane habent quic- quam præter exiguum foramen, quod pro- prium e$t dentibus. Cornua verò vacua $unt intus, vt in bobus $pectare licet. Nullum etiam animal e$t cornibus præditum, ni$i quòd vngulas habet, & bifidas, vt cerui, ca- preoli, boues, capræ: at elephas neque vn- gulam habet in pedibus, $ed digitos: nec bifidos, $ed in quinque partes di$tinctos. Talia nugantur Græci $tupore maximo le- uitatis, & imperitiæ: nam prima ratio di- centium cornua e$$e, adeò ab$urda e$t, vt oppo$ita $uppo$ita a$$umant ad idem con- cludendum. Alter enim $cilicet Iuba vult, nunquam mutari elephantorum dentes, Pau- $anias vult mutari: nec $i alterutrum conce- d<*>tur, quicquam concludere pote$t, cùm tam dentium, quàm cornuum quædam mu- tentur, quædam nunquam: vt in cornibus cerui mutantur, boum non mutantur. In dentibus apri fulmina non mutantur, nec molares anteriores autem mutantur. <P>Illud verò $tuporis ingentis argumentum quod Philo$tratus dicit, dentes elephanto- rum ob id mereri dentes appellari, quòd $olidi $int, non inanes, vt cornua: primùm quòd non omnia cornua $unt inania, imò pleraque $olidiora, vt caprarum & ceruo- rum: inania $unt boum & bubalorum. Dein- de quod maius e$t, quodque illum arguit adeò fui$$e in $cribenda illa fabella negli- gentem, & o$citantem, vt nunquam ne dentem elephantis viderit, cuius $emper maxima fuit copia, vt audeat dicere, ele- phantorum dentes non e$$e intus vacuos, cùm manife$tè $int vacui, vt aprorum ful- mina tota illa parte qua tempori in$erun- tur. Sed neque dentes omnes $olidi $unt, quod ille præ$upponit, cùm dentes ( vt di- xi) aprorum, qui prominent tota ea parte, qua mandibulæ iunguntur, $int inanes & vacui. Itaque pudet iam tantæ $tupiditatis illorum: tum verò quæ$itum illud nullius propemodum v$us, & quod à $ub$tantia rei quærendum erat: nam duobus verbis res ab$olui potuit. Con$tat enim e$$e dentes: nam $ub$tantia e$t alba, minimè per$picua, nec flecti $ponte apta: $ed $i cogatur, rum- pitur. Ecce quod habes quæ$iti propriam di$$olutionem atque perutilem. At igne ta- men ducitur: cõcedo, docebimus & o$$a igne duci, $ed non adeò faciliter vt cornua. Illud potiùs præ$tabat quærere, cur elephas tali $it forma præditus, atque eò maximè quòd dentes maris pror$um cauitate re$piciunt, <FIG> <CAP><I>Fœmina,</I></CAP> <FIG> <CAP><I>Mas,</I></CAP> fœminæ autem gibba, vt in figura vides. Hoc de fœmina nos haud vidimus, $ed credimus Ari$toteli con$tanter id affirmanti. Quæren- dum e$t igitur hoc diligenter: neque enim obiter hæc naturam feci$$e credendum e$t, $ed magna cum nece$$itate, maioreque $a- <CB>pientia. Hoc autem fieri non pote$t, ni$i propo$ito fine. E$t autem finis, vt po$te- riùs docebimus, naturæ optimam a$$equi perfectionem in cunctis: id autem e$t a$$i- milari diis, vt ita dicam. Illi autem præci- puè præcellunt longitudine vitæ, probita- te, beatitudine, $apientia, & $ecuritate, Na- turæ igitur conatus erat vt animal $imile quanto magis po$$et effingere. Vt igitur longæuum e$$et, principiis vitæ plurimùm indigebat: ea $unt calor & humidum. Si- militer & magnitudine, non $olùm vt tu- tum e$$et ab iniuria cunctorum aliorum animalium, $ed vt aëris violentiæ re$i- $teret. Nullum enim animal paruum po- te$t e$$e valde longæuum. Nam $i tenuium $it partium, ab aëris circumambientis a$- $idua pul$atione atteritur, & di$$ipatur. Quòd $i cra$$a $it $ub$tantia, $pontè citò interit, vt boues. Erat & magnitudo ad $ecuritatem commoda, $icut & bonitas temperamenti ad $apientiam $imul & vitæ longitudinem, ac probitatem nece$$aria erat. At vt calor & humidum abundaret, in calidis regionibus ip$um na$ci oportuit, & habitare in palu- $tribus locis: quò fit, vt in India $olùm & Africa inueniatur: nam hæ $unt calidi$$imæ regiones: Indique multò robore & mole coporis Africos antecellãt, quia India aquis abundet: Africa autem aridior $it. Opor- tuit autem vt plantis, & fructibus, & herbis ve$ceretur, nam aliter probum animal e$$e non potui$$et: animalia enim omnia quæ carne ve$cuntur, $unt iracunda, fraudulenta, crudelia & $uperba. Accedebat quòd tantæ moli plurimus fui$$et nece$$arius cibus, vt vel perpetuò e$urire, vel animalia cuncta de$truere cogeretur. Erat etiam nece$$arium, vt in perpetuo motu ad per$equendas feras e$$et quòd tantæ moli fui$$et incommodum: Sed herbæ tamen cùm exigui $int alimen- ti, breuem vitam effeci$$ent, vt inquit Hip- pocrates: quamobrem oportebat eum trun- cis arborum & fructibus ve$ci. At his terræ plurimùm admi$cetur, & lapillorum quan- doque, ob id nece$$arium fuit, vt illius cor- pus à talium e$u haud offenderetur, aliter perpetuò ægrota$$et. Non igitur terra aut lapidibus deuoratis offenditur. At fructus & rami arborum per$æpe altiores $unt, quàm vt animal efficere po$$et tantæ magnitudi- nis quod po$$et illos attingere: duritie igi- tur capitis probo$cidi$que & dentibus illum muniuit ad euertendas arbores. Adiuuat & probo$cidis longitudo ad decerpendos fru- ctus & ramos, ne vniuer$as arbores euer- tere cogeretur, quòd illi laborio$um fui$$et, atque damno$um, nec $olùm ip$i, $ed aliis, $ublato alimento in po$terum. Vt ve- rò tutum e$$et à leonibus, dentes illos effecit: nam cornua inepta erant prop- ter duas cau$as: tum quia coguntur col- lum inflectere, tum quia ho$tem non tam bene vident. At colli flexura lon- gitudinem expo$tulat: vt igitur e$$et ro- bu$ti$$imum, collo breui opus fuit, ac minimè flexili: vnde & leones ceruicem rarò, aut parum flectunt. E$tque id etiam $ignum in hominibus, $i à natura <PB N=530> <CB>$it roboris, & fortitudinis. Dentes igitur illos antè finxit, v$que e$$ent robu$ti$$imi & commodi, non iam mandibulæ inferiori, <MARG>Mandibula inferior ed&etilde;- do $olum mouetur $u- perior $emper quie$cit.</MARG> imò nec $uperiori, $ed temporibus in$eruit. Nam mandibula inferior $ola edendo mo- uetur, dentes $uperiores nunquam: quam- vis plurimi hoc nec in $eip$is animaduer- tant. Si igitur dentes in inferiori mandibu- la fui$$ent in$iti, robur ob illius paruitatem habere non potui$$ent, & periculum luxa- tionis in magno ni$u attuli$$ent, & come- dendo mirum in modum fatiga$$ent, & tarda$$ent elephantem. At quia materia den- tium opus erat ad tam prægrandes dentes fingendos, $u$tulit dentes omnes anterio- res tam $uperiores, quàm inferiores, vt ex his illos conficeret. At dentibus illis impe- diebatur, ne os in terram exporrigere po$- $et, $imul ac breuitate colli: & quia denti- bus anterioribus careret, ob id neque ci- bum ex terra, neque potum è fontibus haurire poterat: his omnibus longa ip$a probo$cide, & inani, & admodum manus comprehendente omnia, tum firmi$$imo corio & neruis, tum vinculis & cartila- ginibus $ucurrit, effecitque ob id vt con- traheretur ad libitum, vel extenderetur, vel circumuolueretur vndequaque: vnde illa & cauda mu$cas, & crabrones elidit. Sed cùm ibi maior copia $it harum infelicitatum, quam vt cauda, vel probo$cide po$$it omnes excutere $imul etiã propter loca quædã, quæ neque cauda, neque probo$cis commodè po- te$t attingere, his incommodis duobus mo- dis natura $ecurrit: primùm cute, cancella- ta, qua illa comprehen$as collideret: $ecun- dum, vt cutis e$$et duri$$ima, atque cra$$i$- ma, quod etiam ad arcendas iniurias aëris, & ad $ecuritatem tum leonum, tum aliarum grandiorum ferarum fuit non $olùm vtili$- $imum, $ed etiam nece$$arium. Quo fa- ctum e$t, vt tanta & tam dura cute non fuerit commodum edere pilos: nam mate- ria pilorum in cutem tran$lata duriorem illam efficit, & minus etiam erant pili ob id nece$$arij: qui tamen $i adfui$$ent, ma- gnum incommodum attuli$$ent in aquis, & paludibus ver$anti. Vnde $ic $emel excu$$o tergore, totus nitet, & celerrimè $icce$cit. At cùm lingua $it ob dentes, elephas autem dentibus anterioribus careat, lingua parua & intus recondita opus fuit, quoniam den- tibus molaribus in$eruire debuit. Simul $i magna fu$$et impedimentum afferret ne probo$cis cibum, v$que ad dentes molares porrigeret. Sed quia opus erat ad vitæ lon- gitudinem, vt optimè cibos manderet, qui cùm ab anterioribus dentibus, quibus caret di$$ecari non po$$ent, molares adeò robu- $tos, & tam commodè fabricauit, vt que- madmodum te$tatur Ari$toteles, cibum om- nem confe$tim redigat in farinam. Simul etiam con$uluit, vt diu ge$taretur catulus in vtero, tum propter vitæ longitudinem, tum etiam ip$ius vitæ longitudo cau$a fuit, vt quamvis biennio fœmina in vtero ferat, multos tamen po$$it generare. Neque enim vllum animal quod parum in ventre ma- tris ge$tetur, longæ vitæ e$$e pote$t. Ocu- <CB>lorum paruitas fuit, vt cum non recondi po$$ent, tutioies forent ab ictibus. Recondi non poterant, quia à lateribus po$iti non vidi$$ent ea, quæ antè occurrerent: nece$$a- rium fuit autem e$$e à latcribus, ne ob ni- xum dentium & probo$cidis propinquita- tem læderentur, atque ita animal ante $e- nium cæcum efficeretur, tum maximè quia longi$$imæ vitæ futurum erat. Cumque ob robur, ac dentes caput magnum e$ficere cogeretur, informe, vt ita dicam, & $ine ro- tunditate efficit: quali$cunque enim additio ad ornamentum facta capiti, ip$um in im- men$um auxi$$et: ob id valde deforme ca- put habent elephantes. Diximus de illius vi- tæ longitudine ac $ecuritate, quæ etiam cum $ummo robore coniuncta $unt. Sapien- tia verò ex temperamento procedit, vitæ diuturnitate augetur & confirmatur. Vnde $enes $apientiores, & qui ex eis na$cuntur. Et nullum animal breuis vitæ valde $apiens e$$e pote$t. Vnde $apienti$$ima animalia $unt, camelus elephas & homo. Sed & ea- dem omnibus aliis longitudine præ$tant. De $apientia loquor, quæ ex habitu acquiritur, non quæ ingenita e$t, qua etiam in$ecta prædita $unt. Ex $apientia verò probitas procedit: hoc enim demon$tratum e$t à no- bis in libris de Sapientia. Sed & ab ei$dem cau$is, vt dixi, ex quibus vitæ longitudo & $apientia ip$a. Vt verò felix e$$et probi- tate ac $apientia con$ultum e$t: $imul etiam vt e$$et gregale, quod etiam ad $ecuritatem multum conducit. Soliuaga enim animalia omnia $unt infelici$$ima: omnis enim feli- citas, quæ e$t præter contemplationem, con$uetudine habetur, qua charos no$tros tuemur & fouemus, & ab illis mutuò coli- mur. Itaque iam manife$tum e$t, cur ele- phantem $imul maximum, robu$ti$$imum, longæui$$imum, $apienti$$imum, man$ueti$- $imum, $ecuri$$imum, & felici$$imum om- nium belluarum natura crearit, quoniam $cilicet quinque ex his partes erant $ummæ perfectionis ad imitationem illius $ummæ, quæ in Deo e$t: reliqua duo ad illa quinque nece$$aria erant. Ex quo patet, hominem ip$um e$$e alterius generis ab omni bellua- rum natura di$iunctum, immortaleque quip- piam: nam vltimam perfectionem, quæ ex mortali materia confici poterat, natura ele- phanto largita e$t. Videtur autem hoc ani- mal cum $ue aliquid habere $imilitudinis, cauda, probo$cide, cute, temperamento & moribus: irritatum enim efferum e$t, aliàs mite: & $ues ip$i gregatim incedunt, & loca palu$tria diligunt, & oculos habent paruos. Cæterùm $ues bi$idam habent vngulam, ele- phantes quinq; digitos haud diui$os, $ed $o- lùm leuiter di$cretos. Carent & dentibus an- terioribus elephãtes, $ues habent & fulmina etiam in inferiore maxilla, non in $uperio- re, neque in temporibus. Gerit hoc animal <MARG>Rhincceres.</MARG> inimicitias maximas cum Rhinocerote: hic e$t Indicus taurus. Corpus habet ele- phanti fermè magnitudine, cruribus bre- uioribus, colore buxeo. totus te$tis qui- bu$dam in modum clypei armatus e$t à natura. In maris extremo iux<*> nominis <PB N=531> <CB>etiam $ui $ignificatum cornu gerit palmi longitudine paulò maius, duri$$imum, fir- mi$$imum rectum atque præacutum, $ed quod ver$us frontem torqueatur, quodque pugnaturus exacuit. Sunt & quidam ex his, qui aliud exiguum etiam cornu habeant in tergore. Referunt anno $alutis mille$i- mo, quingente$imodecimotertio, delatum vnum ad Lu$itaniæ Regem calendis Maij, quem Rex biennio pò$t $pectaculi can$a Vly$iponæ cùm elephanto commi$it, vicit- que Rhinoceros. Adeò nihil natura voluit omninò ab incommodis e$$e tutum: nam elephantem hic $olus exagitat, dicunt qui- dam & $erpentem: $ed $ocietas elephantem tutum ab vtroque reddit, nec periculo $ub- iacet, ni$i cum cau$a aliqua à grege $uo di$iungitur. Rhinocerotem Pau$anias vidit, agnouit & Plinius, non tamen Ari$tote- <MARG>Monoceros.</MARG> les. Con$tat hunc longè alium e$$e à Mo- nocerote, cum quo $olùm nominis $imi- litudine colludit. E$t autem Monoceros animal rarum, equi magnitudine, pilo mu$telæ $imillimo, capite ceruino, in quo cornu cre$cit vnicum, cubitorum trium lon- gitudine, media in fronte atque rectum, in imo autem amplum, tendens in aciem. Col- lum breue, iuba rari$$ima, & in alteram tantùm partem tendente, crura velut ca- preolo tenuia po$teriorum exterior pars multo pilo villo$a, vngulæ bifidæ: in vni- uer$um $i quis aduertat cerui naturæ non e$t ab$imilis præter cornu illud: ferum e$t valdè. Na$citur in Æ<*>hiopia inter $olitudi- nes, $qualentemque terram, atque inter $er- pentes, mirumque in modum venenis cornu eius aduer$ari creditur. Exi$timo hoc e$$e animal, quod ab Ari$totele oryx appel- latur. <MARG>Magnim animal.</MARG> <P>At contraria aëris qualitate penitus $ub Boreali polo animal na$citur, ceruo $imile, cruribus anterioribus longioribus, carneam habens appendicem, breuem tamen, cuius vngula $i collo app&etilde;datur comitiales $anare $i quid aliud po$$e creditur. Quoniã dum hoc morbo laborat animal ip$um <I>(</I> nam comi- tiali morbo laborat <I>)</I> non priùs excitatur, quam vngulam po$terioris pedis auri intu- lerit: tunc enim protinus excitatur à mor- bo. Timidum e$t & imbecille $upra quàm credi po$$it, & ex quocunque minimo vul- nere moritur. E$t enim cordis frigidi$$imi, ac cerebri non $olùm frigidi, $ed pituita re- dundantis. Habet autem cornua peculiari quadam forma prædita, & nulli fermè ani- mali $imilia: nam cra$$a ab imo, vbi a$cen- dunt latiora palmo $unt. Onagrum quidem vocant, quòd longas habeat aures, vngu- lam etiam nonnuuquam $olidam, tamet$i ra- rò, veloci$$imum $anè e$t, vt quod ducenta millia pa$$uum vigintiquatuor horarum $patio $uperet. Hoc autem toto $patio $ine cibo, & potu viuit, zethicum man$ue$cit auidum. Abundat apud Dacos, finitima$que regiones, vulgarique nomine Magnum vo- cant animal. Cæterùm ab alce plurimùm differt. Alces enim, vt Cæ$ar eum de$crip- $it, capro $imilis e$t, & maculo$a pelle, & crura $ine iunctura habet. Huius verò iun- cturas videmus, & pellem ceruo $imi- <CB>lem. Sed de alce inferiùs dicemus. <P>Animal aliud mittit Æthiopia, parte an- <MARG>Animal m<*> $tro$u<*>.</MARG> teriore vulpi per$imile, cauda & po$teriore cercopitheco, pedibus anterioribus huma- nis, auribus ve$pertilionis, quod crumenam habet $ub ventre, qua catulos vndequaque gerit, nec dimittit, ni$i dum lactare vult. <MARG>Chiura.</MARG> Mittit & India occidentalis Chiurcam è mu- $telino genere, quæ eodem modo filios $e- cum fert. <P>In eadem Æthiopia aliud e$t genus bouis <MARG>Boues Ae- thiopici.</MARG> pilo $ubnigro, $ed cornibus ceruinis. Sed $i velim omnium boum genera referre, opus erit prolixiore oratione, quàm huic libro conueniat. Nam Hi$panos duos nuper Bo- hemiæ regina $ecum duxit, quorum alteri cornua binorum cubitorum erant. Sunt bo- ma$i ex eodem, quorum ( vt dixi ) hi$toria ab Ari$totele recitatur. Sunt boues in Ita- <MARG>Buffali.</MARG> lia nigri, cornibus nigris, atque ad opera maximè gratis, Buffalos vocant incolæ, nam non tota Italia habentur, $ed vltra Apen- ninum tantùm. Agre$tes $unt valde, adeò vt annulo ferreo naribus indito $olùm circum- ducantur: rubro, varioque colore irritantur: homine$que feriunt, adeò robu$ti, vt duo- rum boum pondera trahant. Ductilia ma- gis, & ad opera accommodata cornua, ha- bent bobus nigro præ$ertim adiuuante colo- re: paruo $unt pilo & cauda breui. Et caro illorum cùm $enuerint, vix edi pote$t: tan- tùm à communi boum genere differre vi- dentur. Sed quid ego tamdiu his immoror? præ$tat potius, $cire omnium animalium cornua habentium differentias, v$umque ac naturam, altiùs (vt decet) repetito principio. Quoniã demon$tratũ e$t antè, animalia quæ herbis ve$cebãtur, dentes habere obtu$os, nõ præacutos, atque ea cau$a, tum natura ip$a, quæ à carnium e$u abhorret, inepta, defen- $ioni, quæ dentibus fit: ob id igitur armata partim cornibus, partim vnguibus cra$$iori- bus. At de vnguibus iam dictum e$t: reli- quum e$t igitur, vt o$tendamus, animalia <MARG>Cur quædam animalia vnum, quæ- dam duos & quædam plu- ra habeant cornua, & de illorum na- tura.</MARG> quæ cornibus prædita $unt, alia $olidis, alia inanibus e$$e munita. Quæcunque autem inanibus cornibus armata $unt, duo habent, vt boues: quæ autem $olidis, alia quidem vno, vt Monoceros Rhinocero$que: alia duobus, vt capræ, damæque: alia pluribus, vt cerui, & quæ ex eorum $unt genere, vt capreoli: nam hæc ramo$a, cùm habeant cor- nua, plurium loco $unt. Hoc autem primò demon$trandum. Nam cùm plura cornua gi- gnere natura propo$ui$$et, $i toto capite $par- gerentut omnia, primum præter duo omnia inutilia fui$$ent ad defen$ionem: deinde non fui$$ent proxima auribus, aures autem natu- ra $iccæ, reliqui $en$us à cornuum materia impedimentum recepi$$ent: ob id nullum animal plura cornua toto capite $par$a ha- bet, præter verneces quo$dam, de qui- bus iam diximus. Referunt tamen ran- giferos tria habere cornua, cera$tas au- tem cornua $eptem, Plinius dicit quadrige- mina: cochleis certè quatuor $unt, $ed duo prælonga, duo breuia, & quæ omnia contrahantur. Sunt & plura duobus in$e- ctorum quibu$dam generibus: $ed co- chleis ad prætentandum, cera$tæ ad deci- <PB N=532> <CB>piendum, data fuêre: dum enim in arena reliquum corpus latitat, cornna vt ce$pitum germinaprominent, icaque non ad defen$io- nem & pugnam, $ed ( vt dixi ) ad fallen- dum. Eadem ratio in his quæ in$ecta di- cuntur cornuum fuit, aut alia omnia præ- tetquàm pugnæ, ni$i quibu$dam $carabeo- rum generibus: certum e$t & illis, & aliis, $i qua $unt, quæ cornibus pugnent, nam $carabei mobilia habent, ea quæ pro ar- mis illis $unt, tantùm duo e$$e. Referunt etiam quædam e$$e animalia pluribus prædi- ta generibus cornuum atque diuer$is, quæ etiam à diuer$is animalium generibus pro- creata e$$e exi$timandum e$t. Sed vt ad prio- rem diui$ionem reuertar, cornua ceruis ra- mo$a $unt, & tarandis in eodem genere Scythicis. Capreoli ramo$a habent etiam, & ( vt dixi ) hæc multorum cornuum loco <MARG>Animalia omnia hab&etilde;- tia cornua, ramo$a, dura ac $olida ha- bent, & $unt $tulta ac ti- mida.</MARG> $unt. Quæcunque igitur ramo$a habent cornua, eadem multa qua$i habent: hoc enim naturæ intentum. Atque hæc eadem $olida habet nece$$ariò & dura: eadem timi- da $unt, & $tulta, & velocia pedibus. De- mon$trandum e$t igitur hoc. In omnibus autem demon$trationibus a$$umere debe- mus tria $uppo$ita. Primùm quidem, quòd natura omnia membra diui$ionis impleuit, quoad licuit, aliter in$ipiens fui$$et. Nam cùm decretum e$$et ornare mundum, non melius id facere poterat, quàm $i omne genus animalium quod $ub prima diui$ione continetur fabricaret, non $ecus ac $i hor- tum in$truat, atque illum floribus omnis generis exornet. Secundum e$t, naturam animalium, quæ non adeò munita $it, vt $tare po$$it, nece$$ariò deficere: nec ob id talium animalium $peciem vllam $upere$$e: omnibus igitur $peciebus tantum e$t, quan- tum ad earum tutelam $ufficiat. Tertium, animalia $ui ip$ius gratia, atque vniuer$i or- natus cau$a, non aliorum, genita fui$$e. Id igitur $upponentes, cùm decretum e$$et animalia cornibus qua$i arboribus munita facere, & primum diui$ionis membrum ab$oluere, nece$$e fuit primùm non plura duobus e$$e, $ed ramo$a: ramo$a autem dura, & $olida, ne frangerentur: cùm enim non viuant, nam venis & neruis oportui$$et e$$e prædita, atque adeò mol- lia, at mollia pugnæ apta non fui$$ent, flecti non poterant: ob id igitur dura ne- ce$$ariò fuerunt. Molle enim omne inep- tum nixibus, ni$i $it flexile: flexile au- tem humidum & viuens, vt rami arbo- rum. Vnde ligna aut $icca $unt, cùm non viuunt, aut flexilia quæcunque $unt dura. Cornua igitur & dura, & $icca nece$$a- riò fuerunt & $olida: nam ex inani, ne- que $olidum quicquam na$ci pote$t, nec inane quod firmum $it. Cornua igitur ra- mo$a, $olida $unt, & $icca, & dura. Qua- propter cùm ex cerebro talis materia ef- fundatur, & ex $anguine generetur, $an- guinem & cerebrum $iccum habebunt, & multo elemento terreo abundans. Tale au- tem omne crudum e$$e demon$trauimus: ob id igitur $tulta omnia talia $unt, & ti- mida: hi enim affectus $unt melancholiæ, $eu in cerebro, $eu in $anguine abundan- <CB>tis. Cùm igitur $tulta, ac timida $int, per- nicia e$$e oportuit, vt $eruarentur: nam(vt diximus) quæ $eruari non po$$unt, $peciem non con$tituunt. Fiunt, & velocia, con$uetu- dine & metu. <P>Quæcunque verò duobus tantùm corni- bus, atque his $olidis armantur, & ip$a ftul- ta $unt, & timida, & cornua habent dura <MARG>Capricorni.</MARG> $iccaque. Sed non adeò timida, neque adeò $tulta pernicia $unt & hæc, ob cau$as di- ctas. Sunt autem in hoc genere multa, ca- præ, damæ, capricorni, $eu ibices colore cinereo, in iugis montium viuentes, qui ni$i locis frigidi$$imis viuant, obcæcantur. Horum cornua quandoque octodecim ha- bent internodia, $ingulis ( vt creditur ) no- dis annum de$inantibus. Cornuum verò ma- <MARG>Damæ.</MARG> gnitudo quandoque pondus librarum 14. $u- perat: vnde va$a ad bibendum fiunt grati v$us. Vidimus Sicini & in villa B. Mauri- tij, $eu apud Sedu$ios & Antuertes: niger- rima autem $unt. Damæ verò leues & ca- pris $imiles in Germania latiora habent cor- nua, quoniam $icca & debilia animalia, te- nuiora redduntur à frigore: latum verò im- <MARG>Capræ mi- rum.</MARG> becille, vt teres robu$tum. Hæc igitur in ru- pibus degunt, quia neque grauantur corni- bus in capite, neque ad leuitatem & firmi- tatem quicquam dee$t, cùm $int $icci$$ima. Capræ autem dociliores $unt ramo$a geren- tibus cornua, adeò vt viderim capram edo- ctam $candere $eptem tubulos ligneos vno $uper alterum impo$ito, donec ac laquearia $canderet. Ferrandus enim Turca olim, nunc Chri$tianus factus, tubulum offerebat li- gneum erectum pugni, nec ampliùs latitu- dine, illa primùm pedem vnum, deinde alte- rum ex anterioribus imponebat, pò$t po$te- riores ordine eodem: vbi con$cendi$$et, of- ferebat Ferrandus tubulum alium, $uppon&etilde;s pedi: inde illa $en$im alterum ex anteriori- bus imponebat, atque po$teriores eodem modo, donec $en$im etiam tubulus tubulo $uper$taret. Illo verò continente tubulos v$- que ad $eptimum, eodem modo capra a$cen- debat, donec $ub laquearibus fermè dor$o con$i$teret. Itaque non tam indocile vide- tur hoc animal, vt doceri omninò nequeat. Quin imò eadem $uper lateres ordine di$- po$itos tran$ire didicerat, imitatrix ma- <MARG>Capræ odio habent hu- manam $a- liuam.</MARG> gi$tri $ui, qui funambulus erat. Oderunt ca- præ proprietate naturæ hominis $aliuam, nec quicquam edunt quod ab homine priùs degu$tatum fuerit, contraria lacertatum na- tura, quæ auidè lambunt eam. Sed vt capra <MARG>Rangiferi.</MARG> inter habentia cornua $olida docilior e$t, ita rangiferi inter habentia plura, ramo$aque. Cicurant eos in Laponia captos: na$cuntur enim ibi, & e$$edis iunguntur, $uperantque equorum loco 150. millia pa$$uum in die: $unt enim corpore robu$tiore, cornibus au- tem tenuioribus quàm cerui. Et for$an duo tantùm cornua habent $ecundum naturam: plura autem, vt in veruecibus dictũ e$t, ca$u: vel cùm ramo$a $int, & ramis frequentiori- bus fulta, quàm cerui, creditum e$t fru$tra plures ordines habere cornuum. Aut velut in plantis quæ germinant vberius, vt poma ac auellana, rami è pede & $urculi prodeunt, qui è $tolonibus na$ci con$ueuere: ita è radice <PB N=533> <CB>duorum cornuum $urculi na$cuntur, qui è trunco na$ci deberent, atque eo modo ima- ginem multorum ordinum præbent. In vni- uer$um tria habent cornua generaliter ran- giferus, duo à lateribus pr&ecedil;longa, atq; in me- dio vnum, exiguumque: omnia verò ramo$a. Cæterùm cur paria $int pleri$que animali- bus, vnum autem orici a$ino Indico, & tau- ris Æthiopicis, ex di$$ectione cau$a peten- da e$t: nam cùm in omnibus $it dextrum & $ini$trum, par e$t etiam bina e$$e tan- tùm co<*>nua, vt foliorum numero in plan- <MARG>Cur ceruæ $œminæ cor- nibus ca- reant.</MARG> tis ratio re$pondeat: bina autem tantùm, ob pondus. Sed vbi in vnum coeunt cerebri partes, vnum præ$titit e$$e cornu, non duo, ob robur. Omnia igitur animalia vno tan- tùm cornu prædita, illud durum habent, $olidum atque magnum. Commune autem videtur animalibus plura, quàm duo cor- nua habentibus, vt fœmina cornibus ca- reat. Quamomobrem creditum e$t à Plinio, dentium materiam in cornua non tran$ire, cùm fœmellæ etiam dentibus $uperioris mandibulæ anterioribus carentes cornua non habeant. Ratio e$t duplex, à fine $ci- licet & efficiente, cau$a deducta. Cùm enim matres fœtus in aluo gerunt, leuitate & agilitate opus habent, vnde cornua præ- grandia, & ramo$a illis e$$ent impedimen- to. E$t etiam genus illorum animalium ti- midum, vt fœminæ $int timidi$$imæ, qua- mobrem illis cornua nulli e$$ent v$ui. Dee$t etiam calor, qui materiam cornuum gigne- re po$$it, & genitam extrudere $imul at- que extendere: ob id velut hominibus barba, <MARG>Oues in iugis men- <*>ium regio- <*>um $rigi- <*>arum cor- nutæ. Oues cur facta.</MARG> ita ceruis cornua, vt ad $olum ornatum fa- cta videantur, & neutrum ab$it fœmini- no $exui illorum. Quæ ratio etiam in pe- cudibus ob eruanda e$t: cornuti enim ma- res, fœminæ ab$que cornibus $unt. In iugis tamen montium frigidi$$imarum regionum alicubi, quoniam ob frigus aëris calor na- turalis confirmatur, etiam fœminæ cornua habent. Pugnant arietes cornibus, vt in his animalibus cornua $int armorum vmbræ & imagines, non arma. Veròm dices: Quid er- go illis e$t ad $alutem, cornua non $int? Aut igitur ouium nulla e$t $pecies, vel oues pro- pter homines, non propter $e factæ viden- tur. Sed ouis originem habet è Sarmatia, ibi Snas vocatur. Greges $unt veloci$$imarum ferarum, lana cinerei coloris, carne adeò $uaui, vt reges Parthorum Scytharumve ( nam vtraque regio nunc Tartariæ nomine intelligitur ) venati eas non dedignentur. Par e$t autem ex ea ratione ortum habui$- $e, & factas cicures, quòd lana ve$tiantur aduer$us frigora, vt reliquæ feræ aliarum regionum pellibus precio$ioribus. Sed cur lana cinerei coloris $it, non videtur res du- bitatione digna: $iquidem in regionibus frigidis animalia pleraque albo $unt colore, <MARG>Animalia in frigidis re- gionibus cur albu.</MARG> vt in Cyllene rupe Co$phy aues penitùs al- bæ, & in Sipylo circa paludem Tantali a- quilas candidas vidit Pau$anias. E$t autem Sipylus mons in minore A$ia iuxta Phry- giam maiorem, Cyllene autem in Arcadia. Idem vidi$$e $e memorat apros & vr$as can- didas in Thracia natas, & ceruos Romæ candidos, & lepores in Libia natos. Aquilas <CB>candidas Cycneas vocare $olebant, quòd e$$ent exqui$iti$$imæ candidæ, & cycnis $i- millimæ. Sed cur in frigidis regionibus can- dida fiant animalia, cau$a ob$cura non e$t. Canities enim à mucore fit, mucor à $itu, $i- tus à caloris imbecillitate, caloris imbecil- litas ab aëris immodica frigiditate, in cute propriè, quæ & aëri exponitur perpetuò, & paruum calorem continet ex $e. Fit & quan- doque, licet rarò, ob calorem externum, ex- halante innato calore: ob id in calidis regio- nibus, vt Libya, lepores albos fui$$e non ab- $urdum. In montium Germaniæ iugis & lépores albos, & capreas, & ceruos candi- dos non $olùm non mirum, $ed rationi con- $entaneum. Quanquam Pau$anias affirmet, vidie$$e quid&etilde; ceruos Romæ candidos, vnde autem aduecti $int, ne$cire. Romæ talium copia & aliorum olim fuerat, cùm impera- rent, orbi. Subiit recordatio, ob id car- minum T. Calphurnij Siculi in Buco- lico: <Q><I>——vidi genus omne ferarum<LB> Hîc, niueos lépores, & non $ine cornibus apros.<LB> Manticoram $yluis etiam quibus editur Alcem<LB> Vidimus, & tauros quibus ex ceruice leuata.<LB> Deformis $capulis torus eminet, at quibus hirtæ<LB> Iactantur per colla iubæ, quibus a$pera mento<LB> Barba iacet, tremuli$que rigent palearia $etis.<LB> Nec $olùm nobis $ylue$tria cernere mon$tra<LB> Contigit æquoreos ego cùm certantibus vr$is<LB> Spectaui vitulos, & equorum nomine dignum,<LB> Sed deforme pecus, quòd in illo na$citur amni,<LB> Qui $ata riparum venientibus irrigat vndis.<LB></I></Q> <P>Nihil hîc fabulo$um de$criptum e$t, <MARG>Equi mari- ni.</MARG> quamvis à Poëta, mira forma ac qua$i incredibili: nam de equis Niloticis hi$to- riam notam e$$e $cimus. Hi à quibu$dam etiam marini dicuntur. Et dentes illorum eburneis e$$e $imiles docebimus: parte au- tem anteriore equos referunt, po$terio- re in pi$cem de$inunt. Vitulos marinos inferiùs de$cribemus. Tauri quibus iubæ <MARG>Tauri pæonij</MARG> $unt hirtæ Pæonij $unt quibus toto corpo- re pilus e$t hir$utus, præcipuè tamen in pectore, & mandibula: hoc Pau$anias vidi$$e $e refert. Quibus verò mento bar- <MARG>Vri.</MARG> ba prominet. Vri dicuntur. Hi $unt tauri Germaniæ robu$ti, quibus $ub mento ve- lut hircis barba iacent. Habent enim re- giones quædam propria, vt Sardinia Mu- <MARG>Muflo.</MARG> flum $imillimum ceruo, imò ceruum, $ed arietis cornibus, quem iure $ubulonem etiam dicere po$$umus. Sed $i differunt $u- bulo mufloque, hac tatione differunt, quòd $ubuloni longiora $unt cornua, & $oli- da, vt capræ: Mufloni autem breuio- ra, contor<*>a, & ab initio inania, vt arieti. Mi$centur enim $pecies miris modis: vel <PB N=534> <CB>coitu, vt de animali illo admirabili iam dictum e$t: vel regione: nam ( vt dixi) tauris Germanicis longa barba prominet, maiu$que e$t corpus, Pæoniis hir$utum, Li- bycis quos Lant vocant lingua materna $ua, corpus candidum, vngues nigri, $eu potius vngulæ corio impenetrabili, atque ob id, & ob pulchritudinem precio$o. E$t autem hoc animal velox ob con$uetudi- nem, pabulumque. Variantur etiam regio- nibus $erpentum colores. In Æthiophia <MARG>Lant.</MARG> enim, & Libya viperæ nigræ $unt, velut & homines, quod etiam Pau$anias te$tatur. Nam cùm pilo careant, aduritur cutis, vt ho- minum ab immodico calore, quare non e$t maior ratio de hominibus quòd nigri $int, his in regionibus, quàm de viperis. Va- riantur etiam ætate, vt mures, qui cane$- cunt $enio. Et non $olùm animalia ip$a, <MARG>Viperæ Li- bycæ.</MARG> $ed ex ip$is genita $enectutis extremæ ve$ti- gia o$tendunt: vtin equis, & hominibus, quorum facies cùm ex decrepitis parentibus nati $unt, rugo$a e$t: vis enim cordis vbi hebetata e$t, contrahit cutim, atque hoc e$t indicium iam debilium membrorum principalium. Illud verò $æpe nos animad- <MARG>Quomodo cogno$cun- tur filij de- crepitorum.</MARG> uertimus. Itaque primum mutationis prin- cipium e$t ex mi$tione diuer$arum $pecie- rum, $ecundum ex regionibus, tertium ex æ- tate, & generatione à parentibus nimis iuuenibus, aut $enio confectis. Maxima verò mutatio in regionibus ad Au$trum, vel Boream tendentibus, inde ab Oriente in Oc- cidentem, pò$t in paludibus, aut $iccis lo- cis, vltimò montium, ac planitiei diuer$i- tate. Libya verò multa mon$tra mittit, non $olùm ob calorem immen$um, & $iccitatem, $ed ob aquarum penuriam, qua animalia di- uer$i generis mi$centur: vt tauri quidam, quos Rhinocerotes e$$e diximus: alij etiam gibbo in$ignes, vt cameli, quorum meminit hîc poëta. De alce $uperiùs dictum e$t, & quòd rarò vi$a $it: cuius rei cau$am Pau$a- nias docet, dicens: Hominem procul odo- ratur, & cùm præ$en$erit, in conualles & profundi$$imas $peluncas $e ab$condit: nec illam venari, ob id licet $olam, $ed ca$u, cùm venatores $patium mille $tadiorum alias feras quærentes circumdederint. Me- diam ille e$$e refert inter ceruum & ca- melum, quòd for$an gibbam habent in dor- $o. Aut hæc alia e$t ab ea quam Cæ$ar de$- crip$it. Manticora autem non habet certum autorem, $ed poëticæ adiectam exi$timo. Cte$ias, quem Plinius $equitur, eam de$cri- bit, cuius etiam autoritate Ari$toteles me- minit, illi non $atis fidens. Sed non vi$am tot lu$tris Romanorum, nec à Pau$ania, mi- rum e$t. Indiæ illam tribuunt. Sed ( vt dixi) Libya in eodem tractu e$t, & Æthiopia, in quibus tigrides, vt apud nos lupi, abundant. Maculo$a pelle creditur e$$e tigris. Nos duas vidimus Florentiæ, quas tigres e$$e dice- bant, cùm pardis e$$ent $imiles. <MARG>Leo.</MARG> <P>Na$citur & Leo ei$dem in locis, $ermè animalium quadrupedum audaci$$imum, cu- ius o$$a ignem colli$a creduntur excutere: $unt enim duri$$ima & $olida, ac qua$i ab$- que medulla, longo corpore, colore fuluo, acri intuitu, longa cauda quam quatit per- <CB>$æpe, pilus nonrectus anterius, $ed mollis, ac flexus: corio pror$us impenetrabili: breuior parte po$trema, capite magno, rictu oris am- plo: tanto ceruicis ac dentium robore, vt camelum ore arreptum ferat: tanta fortitu- dine, imò audacia potiùs, vt $olus ducentos aggrediatur equites: vnguibus maximis, ac duri$$imis armatus, rugitus a$per. Iracun- dum genuit, quia forti$$imum: atque ob naturam tam calidam, alternis diebus la- borat morbo, quibus iacet pro$tratus & rugit, non totis diebus, $ed $tatutis horis: nec omnes for$an, $ed qui captiui detinentur. <P>Sed etiam animalia pellibus nobiliora, <MARG>Mu$tella- rum genere.</MARG> vt lynces, & è mu$telarum genere plurimæ, martes varij, lardironi, viuerræ, piroli, her- meli, ginetæ. Has Hi$pania mittit, forma & moribus dome$ticis mu$telis, quas nos fo- dinos vocamus, $imiles, pelle varia, ac ni- <MARG>Sabellæ pel- les.</MARG> gris & cinereis alternantibus maculis di- $tincta. Sed Zebellinæ, alias $abellæ, om- nium longè precio$iores pulchritudine, ac raritate. Has mittunt $ub extremis Septen- trionibus Lapones, Soli expo$itæ, pluri- mùm depilantur, quòd hæc animalia in vmbra, & vbi Solis vis debilis admodum e$t, degant. Creduntur veneris de$iderium mulieribus augere. Hæ etiam mardurorum pellibus nobiliores $unt, molliore & den$io- re pilo, quique vtrinque conuer$us ordi- nem retineat. Vtrumque animal vngulis, & dentibus acuti$$imis, præcipuè $abellæ: vtrũ- que cauda pilo$a, ac veluti $ciuro vtitur, tanquam velo, vt ex arbore in arborem $al- tu $e transferat. Abundant autem maximè prope polum, v$que ad tredecim partes, quòd regio illa inho$pita $it, & frequens hu- milibus $yluis. Pelles quoque ibi pulchrio- res & meliores, nec verò numerus horum generibus, $i ad pellium colores varios re$- picias, & ad llorum naturam more$que, tanta e$t copia mu$telarum. Pelles colli diu- turniores plerunque, vt in vulpem viuerrã, $ardirolo: nam partem eam cute $olidiore, ob periculum natura muniuit, inde factum e$t, <MARG>Pelles colli cur diutur- niores.</MARG> vt pili diutius contineantur. Negauerat A- ri$toteles, animalibus iucundos ine$$e odo- res, adeoque con$tanter, vt pantheram <MARG>13. Proble- mat. 40. Lib. 6. de planta- rum cau$is. Cur anima- lia pauca iucundi odo- ris.</MARG> benè olere tantùm quibu$dam animalibus affitmet, non autem verè, neque ab hoc di$$entit Theophra$tus. Sed $tercus anima- lium: quoniam multum & humidum erat impedire odoris $uauitatem pote$t, in plan- tis nominata cùm $it modicum, & $iccum, atque concoctum. Quamobrem animali- bus, quibus $tercus benè olet, modicum e$$e oporte, & $iccum, vt lacertis magnis, de quibus $uprà diximus, quos etiam croco- dilos vocauimus, & anguibus. Igitur vt na- tura nihil intactum relinquet, $tuduit dili- genter, vt odoratum animal efficeret, neque vnum, $ed diuer$a ratione. <P>Zibethum igitur finxit feli per$imilem, <MARG>Zibethus.</MARG> $ed maiorem: animal quod Hi$pania mittit dentibus armatum, etiam ferum valde, quòd nulla temporis longitudine mite$cat. Pilo a$periere, ore oblõgo, vt meli animali: in hu- ius tam ma$culi, quàm fœminæ genitali- bus folliculum genuit, è quo $emen ar- genteo cochleari excipitur: adeò odoris <PB N=535> <CB>fragrantis, vt vel grana tria pondus libra- rum plurium cuiu$que arboris odorati$$imæ vincat. Oportebat enim in tanto conatu aduer$us difficillimam rem, naturam aliquid magnum efficere. Solent enim & homines conari, cùm rem difficilem aggrediuntur, vt admiratione dignum aliquid efficiant, cúmque meta $uperanda e$t, haud medio- cri interuallo illud efficere conamur. Quam eandem regulam in mo$cho etiam ob$erua- uit: hoc mortuum tantùm vidi in via Ve- xillorum Mediolani, eùm zebethum vi- uens, imò viuentia viderim ma$culum, & <MARG>Mo$chus.</MARG> fœminam. Mo$chus igitur magnitudine & farma, ac pilo, ni$i quòd coloris e$t magis glauci, capreolo $imilis e$t. Pilus tamen & cra$$ior e$t, pilo capreoli. Supra binos, & totidem infrà dentes habet: hocque $olo differt, & odore à capreolo: nam pili va- rietas à regione ortum habere po$$et, cùm animalia tran$lata filios longè $ibi magis di$- $imiles, quàm pro hac varietate pili ex re- gionis diuer$itate pariant. Ferunt ergo illi in ve$icam infrà vmbilicum $anguinem col- ligi, qui omnem rem ad hanc v$que diem cognitam, magnitudine, & $uauitate odo- ris vincit, & exuperat. Quamvis etiam non $yncerus ille ad nos deferatur, $ed tota ca- ro, cum o$$ibus contu$a $oleat vetu$tioribus ve$icis imponi, atque pro genuina vendi. In- dicio e$t pa$$im in no$tro mo$cho parua o$$ium fru$ta inueniri, & tamen vel $ic adeò redolet, vt manife$tum $it huiu$modi ani- malia, neque Ari$toteli, neque Theophra- $to nota fui$$et: neque mirum, cùm & Ga- lenus, ad quem magis pertinebant, cùm nul- lum nunc vnguentum horum expers $it, quique plus quadringentis annis po$terior illis fuit, ea minimè cognouerit. Hanc igi- tur ob ve$icam totum animal quantum mit- tat iucundi odoris, vix dicere queam, ta- met$i ( vt dixi) non $olùm mortuum, $ed iamiam diu e$$et. Sed & folliculo illo per multos annos arcis indito, omnes quæ in his ve$tes $eruantur, miro fragrant odore. Ip$um mo$chum è Per$ide aduehitur: vbi $i recens fuerit, & neque adulteratum, tam vehementis odoris e$$e fertur, vt ieiunis na- ribus admota, ve$ica, ex eo $tatim $angui- nem proliciat. Quod Vartomanus quatuor viris vni po$t alium contigi$$e affirmat. Quo fit, vt credamus non ni$i adulteratum ad <*>os deferri. Sene$cit po$t decennium. Olet, vt animaduerti, cercophitecorum genus gracile ac fu$cum, ingenio$i$$imum: ni $e- pla$ia me decepit: nam neque omnes Mo$- chum olent. Redolent, $ed qua$i ex aduer$o <MARG>Fiber.</MARG> fibri te$tes. Ferunt animal e$$e canis magni- tudine, $ed oblongum man$ue$cit, pilo ni- gro, ac $plendido: nam pellem illius vidi, quæ pretio$as inter annumeratur: atque hoc <MARG><*>utbra.</MARG> primùm à luthra differt, quæ a$perum pi- lum habet, & prælongum, cùm fibri hu- milis $it. Cauda lata, & in modum $oleæ exten$a, $ed præpingui, qua etiam aluthra dicitur, quæ pilo$am, & acutam habet: nam fibro $quamo$am e$$e ferunt. Crura breuia pedibus anterioribus, $imiæ in modum, qui- bus etiam pro manibus ( vti dicitur ) po$te- rioribus an$e riniata, duplici auxilio pedum, <CB>$cilicet po$tremorum, & caudæ aquis inna- tat, domos ex ligno miro artificio con$truit: acumine enim dentium, quos habet robu- $tos, non aliter quàm $erra ad $ecanda ligna vtitur. Referunt fœminam ereptis catulis ferrea clau$tra dentibus confregi$$e, præci- pitémque $e edi$$e. Erat enim man$ueta, & in domo educata. Regem quoque habere, cuius cauda $it hac forma, cùm cæterorum $it obtu$a: certè cùm apud Mo$cho- uitas nunc maximi greges habean- tur, & ru$ticos, quorum pelles rudes $unt, & opera $eruilis, vt affirmant, <FIG> & nobilis molliore pilo, quem in pellibus triplicem e$$e animaduertimus, deprehen- $um e$t. Te$tes paruos, & vt gallorum, at- que intus reconditos habet. Quod adeò olet, vt pro medicamento vendatur. Humor e$t, qui in meatu varico$o, in$tar capreoli in- torto inuenitur, velut & in felis $pecie illa, quæ zibethum fert. Hic humor primùm oleo $imilis e$t, inde concre$cit in mellis $ub- $tantiam. Atque hi humores magni $unt. Hos etiam in auibus, vt aliàs diximus, e$$e animaduertimus. Maius etiam e$t quòd re- ferunt, quamvis iuxta aquas habitent, mi- nim è tamen alipi$cibus, $ed frondibus atque virgultis. Quæ $i non conficta $int, nece$- $e e$$et fibrum $pecie à lutra differre. Sin fal$a, erunt vnius generis, quamvis etiam cauda & pilo differant: hoc enim $atis con- $tat. Vtcunque verò res ip$a $e habeat, ip- $ius lutræ te$tes ad eadem valent, ad quæ ca$torei: nam & ca$toreum Orientis, & in calidis regionibus ortum, longè validiori- bus e$t viribus. At humor qui $eminis loco e$t, & genitalia ip$a in quolibet animali ca- lidi$$ima $unt, multò verò magis in anima- libus, quæ ob calorem iuxta aquas & in aquis ver$antur, cuiu$modi fiber & lutra. Lutræ autem proprium e$t, vt aduer$us aquas feratur, vt cùm plena fuerit, $ecundo flu- mine ad cubiculum reuertatur. Quæcunque enim animalia non facilè prædam inue- niunt, vt lupus, & vulpes, & lutra: cùm ei occurrerint, ita $e replent, vt rumpi vi- deantur: quòd his non contingit, quæ fru- ctibus, aut herbis ve$cuntur: quoniam vbi- que cibus in promptu e$t. Hæc igitur anima- lia, terræ & aquæ communia $unt, velut & crocodilus, contraria tamen ratione, quàm equus fluuialis, $iquidem & hic communis e$t terræ, & aquæ, $ed è pi$cium genere, illa verò inter terre$tria numerantur. Viuit <MARG>Equus $lu<*> uialis.</MARG> in Nilo, & Nigro fluminibus. Nilus in Æ- gypto, & Æthiopia. Niger in ea parte Africæ, quæ caput Nigrum, & vide inter- iacet ( vocatúrque Man$a ) fluunt. Pi$cis hic quatuor habet pedes, breuibus cruri- bus, vaccæ figura, ambulat in terra. Promi- nent ei duo dentes trium palmorum longitu- dine, elephanti dentibus $imillimi, $ed can- didiores, duriores, & diutiùs nitorem reti- nentes, ob idque etiam pretio$iores, iuba, & voce equi, vnde nomen $ump$it, vngula & talo veluti bubus, ro$trũ re$imum, cauda apri magnitudo, & vi$cera & equo paruo, $eu a$i- no $imilia: tergoris tanta cra$$itudo, vt ex eo venabulum fiant. Con$tat tam diligenti de$- criptione ab Ari$totele vi$um hoc animal. <PB N=536> <CB><MARG>Fera anima- lia quæ cicu- rent.</MARG> <P>Fera omnia animalia cicurant $tatim vbi $unt nata, admouentes mulierum, aut ca- num vberibus. Sic enim feles man$uetiores fiunt, & dominum comitantur. Sed & edu- catione, vi$æ $unt lutræ, quæ digito demon- $trato pi$ces è pi$cina captantes coquo affe- rebant. <P>E$t & formæ raræ $imiæ genus, non cau- datum, hominis magnitudine, formáque faciei præ$ertim, membrique virilis, pilis tamen vndequaque in dor$o ob$itum: nec vllum animal per$euerat plus $tando illo, homine $olo excepto. Amat pueros, & mu- lieres, non $ecùs ac homines $uæ regionis, conatúrque cùm vincula effugerit palàm cum his concumbere, quod nos vidimus. Cæterùm ferum e$t, $ed talis indu$triæ, vt homines aliquos minùs ingenio valere di- cas, non quidem è no$tris, $ed barbaris, qui inclementes cœli regiones habitant, ve- lut Æthiopes, Numidæque quidam, & La- pones. <MARG>Canis leuis.</MARG> <P>Sed ad alia tran$eamus, è quibus e$t ca- nis leuis: animal hoc India occidentalis $o- lùm mittit, magnitudine leporis, $ed fer- mè cra$$um vt longum, adeò pingue$cit, crura tenui$$ima habet, vt eum ambulat, præ pondere ventrem trahat $uper humum: neque enim graui$$imum corpus ab imbe- cilli$$imis cruribus pote$t $u$tineri. Vngues tamen quaternos, $ed indiui$is imò iunctis digitis in $ingulis habet pedibus, acutos, ac auium in$tar aduncos, quibus $candit ar- bores: & quod vix humi graditur, quippe pa$$ibus quinquaginta in $ingulos dies, au- det tamen arbores a$cendere. Oculis & ore paruis, ob idque haud mordet: facie rotun- da, vt bubonis, collo tereti, vndequaque, quod velut attonitum mouet in partes di- uer$as. Faciem ambit corona è pilis, quæ il- lam in longum traducere videtur, cauda ca- ret, pilo inter candidum ac cinereum. Hæc omnia quamvis mirabilia, non tamen à na- tura pror$us ab$ona videntur. At quòd aëre, roréque ve$ci videatur, quodque nocte tota fermè canat $enis vocibus perpetuò de$cen- dentibus, vt mu$ica proportio $e$quioctauæ $eruetur cum $emitonio in medio, illud pror$us miraculo non ab$imile e$t: die $ilet, parúmque videt, vnde hoc $olùm inter qua- tuor hab&etilde;tia pedes animalia, nocturnum di- <MARG>Cur plures aues noctur- næ, quàm animalia.</MARG> ci pote$t: alia e$$e po$$unt, $ed tamen aues nocturnæ frequentiores, bubo, ve$pertilio, noctua, aliæque plures. Cau$a e$t, quòd in aëre non adeò impedimenta $unt volan- tibus auibus, vt in terra ambulantibus qua- drupedibus. Cúmque maiore negotio cibus quæratur nocte: quam die, præ$ertim his, quæ rapto viuunt animalibus, cùm reli- qua lateant, & tuta $int, vel robore pro- prio, vt apri: vel loci oportunitate, vt phi- lomelæ inter dumeta ac vepres: vel loci al- titudine, vt corui, ac cornices in turribus: vel nidi angu$tia, vt auiculæ: vel munitio- ne: vt vulpes: oportuit quòd nocte $olùm vagari debuit animal alis e$$e præditum, <MARG><*></MARG> aliter fame con$umi. Etenim feles, cative, & lupi, & vulpes nocte quidem, tum ca- preoli, cibum quærunt, $ed tam illis dies communis e$t, quàm nox. Itaque aues no- <CB>cturnas, quadrupedia autem non po$$umus dicere nocturna, præter hoc de$criptum animal. Di$crimina igitur animalium, quamvis plurima $int, ad duo tamen redu- cuntur, $cilicet corporis, & animæ diffe- rentias. Aimæ quidem, cicur, & ferum, nocturnum atque diurnum: atque hoc ma- ximè in auium genere. Sunt etiam in aui- bus mediæ, vt qualea, quam quidam imò plerique coturnicem e$$e putant, & gallus, hortulanú$que. Auis enim hæc cinerei co- loris, & carduele maior, nocte canit, in Hetruria notus: gallus et$i nocte canat, non tamen videt. Infau$ti ominis habentur nocturnæ aues, non tamen mediæ. Auium quoque propria e$t differentia: canere enim quædam, quædam mutæ, aliæ me- diæ. Sarau nobili$$ima canentium, & p$it- <MARG>Sarau aui<*>.</MARG> taco proxima. P$ittacus loquatium prima, po$t quam e$t pica, inde turdus, meru- la, atque $turnus. Sunt & corui loquaces, & pa$$eres $olitari. Oderunt homines pa$$e- res ob $olitudinem, creditúmque in domi- bus cauea retendam, licet dulciter admo- dum canat, exitium portendere. Oderunt & coruos ea ratione, qua vultures quòd hæ aues ve$cantur cadaueribus etiam humanis Tria auium genera infau$ta habentur, $o- litaria, nocturna, & quæ cadaueribus in- hiant. Loqui docentur tenebris ac lucerna, <MARG>Quomodo aues loqu<*> doceantur.</MARG> fame ac vino: eliguntúrque iuuenculæ, & lingua latiore, & ex p$ittacis, qui quinos habent in pedibus digitos: aptiores enim hi ad $ermonem. Porrò fames, præcipuum e$t nece$$itatis di$cendi vinculum, vt Pes$ius dixit: <Q><I>Quis expediuit p$ittaco $uum</I> <G>xa_ire</G>,<LB> <I>Picá$que docuit no$tra verba conari<LB> Magi$ter artis, ingenii$que largitor<LB> Venter, negatas arti$ex edi voces.<LB></I></Q> <P>Tenebræ aues magis reddunt $olicitas, & $en$um ac memoriam colligunt. Vnde etiam homines melius in tenebris recordantur, & cogitant atque deliberant. Lucerna verò adhibetur, quia in exqui$itis tenebris aues dormiunt, timéntque, vt $en$us excutiatur, non augeatur. Tenui igitur lucerna opus e$t. Conati $unt quidam auibus præ$tigias face- <MARG>Anonis c<*> mentum ad occupandam tyrannidem.</MARG> re, vt Anon Carthaginen$is: pluribus enim captis pullis earum docuit dicere, Anon Deus: inde dimi$$is in $yluas $perabat hoc commento homines in $uper$titionem ad- ductos, in illius tyrannidem, quam medi- tabatur con$en$uros: quod for$an $ucce$$i$$et, ni$i aues vbi libertatem adeptæ fuerunt lo- qui, oblitæ e$$ent: oportebat enim diu in li- bertate habitas fame cogere, vt quod vellet, proferrent. <P>Ergo vt ad feles redeam, quòd animalia hæc media e$$ent natura, glaucum oculum ac fulgentem dedit, vt nocte videre po$$ent. Vident & equi, lupique nocte melius, quàm homines. Homini ratio lumina mon$tra- uit: ob id neglexit natura tantam viden- di curam etiam in nocte. Quamobrem feli- bus etiam cre$cere pupillam creditum e$t Lunæ ratione. O$eruatum e$t etiam, vt mi- <MARG>Oculi partes con$picuæ.</MARG> nùs mirum videatur non $olùm diebus di- uer$is, $ed eodem, hominum pupillas mu- tari, vt quandoque magnæ, hinc po$t paucas <PB N=537> <CB>horas diminutæ videantur. Pupillam dico partem in medio nigram: quæ verò circum- iacet, variáque e$t pro hominum, & anima- lium differentia, vocatur Iris. Pe$$i verò cir- ca iridem, & circa pe$$os candidum oculi. Interiores anguli fontes vocantur, exte- riores hirci $eu paropiæ, & oculi ambitus Eon. <P>Sed vt ad feles reuertar, varia $unt illius genera, aut quia $imilitudine omnia fer- mè animalia $æua & $imilia $unt, panthe- ræ, lyncei, pardi, tigrides. Commune enim e$t vnguium magnitudo, & robur, pellis di$tincta, ver$icolor ac pulchra, caput rotundum: facies breuis, cauda prolixa, agilitas corporis, feracitas, & cibus, qui venatione acquiritur. Commune e$t omni animanti, vt ve$catur his, è quibus genera- <MARG>Omne ani- mal ve$citur his, è quibus generatur.</MARG> tur. Quum enim ab initio imbecillum $ir, vnde illi victus alibi, quàm vbi natum e$t. Sed in his, quæ ex putrida materia gignun- tur, manet con$uetudo fermè $emper, quum ad robur minimè proueniant: $ic mu$cilio- nes vino, & vermes cœno, & erucæ ac reli- qua foliis ii$dem, quibus genitæ $unt: aues ve- rò & quadrupedes ro$tro duriore, vel iam na- tis dentibus aliud cibi genus $olidius quæ- <MARG>Cùm animal aliquod abundat, gi- gnituraliud, quod eo ve$- catur. Vr$us formi- carius.</MARG> runt. Quum verò animal aliquod abundat, plerunque aliud natura gignit, quod illo pa$- catur, duplici commodo, ne multitudo prio- rum damnum ingens afferat loco, & aliis etiam, quæ ex his ve$cuntur pabuli commo- dum accedat. Sic quum formicæ nimiùm abundent quibu$dam in occidentalis Indiæ partibus genitum e$t animal, quod vocant vr$um formicarium, quòd lingua ea rapiat, depa$catúrque: atque $ic regionis iacturæ proui$um e$t, quum ad nullum alium v$um hoc animal paratum videatur: neque enim ferum e$t nec mordax, dictúmque potiùs vr$us à $imilitudine corporis, quàm à ro- bore vel feritate: hoc linguæ humore di$cu- tit ac di$iicit $olidi$$imas formicarum do- mos, inde etiam his di$iectis linguæ hæ- rentes ad $e trahit ac deuorat. Animalibus verò, quæ non facilè e$ca e$$e po$$ent, aliis prouidit, vel paucitate fœtus, vel vitæ bre- uitate, vel nece$$itate aëris a$perioris, vel difficultate aliqua pariendi, aut educan- di, ne in immen$am cre$cerent multitudi- nem. <MARG>Pi$ces in ca- lidis ac $ul- pbureis aquis.</MARG> <P>Sed ad pi$ces iam veniamus: qui non- nunquam in aquis $ulphureis calidis inue- niuntur, vt apud Budam Pannoniæ vrbem: nonnunquam verò in alumino$is, vt apud Iulium carnicum. Immen$a $unt animan- tium in aquis, præ$ertim mari, ac magis in Oceano, præcipuè $ub torrida zona quoniam ibi calor, & humor ad incrementum faciunt, $al$edo ad con$eruationem. Va$titas qua- <MARG>Cete.</MARG> rundam, vt Cete incredibilis, rugiunt o$- culis cubitalibus iuxta nares po$itis tantum aquæ effundunt, vt naues etiam prægran- <MARG>Virgæ pul- cherrimæ.</MARG> des obruant. Ex earum pinnis virgæ $unt pulcherrimæ, quæ o$$eæ $eu corneæ viden- tur: $unt enim nigræ, $imiles cornibus bu- balorum, & adeò flexiles, vt nunquam rum- pantur: nitent præcipuè in $ole, $ic vt au- reæ videantur. Singula fila virgam vnam ha- bent, atque ob id in vna pinna plurim&ecedil;: virgis <CB>enim pinnæ con$tare videntur. Os verò ca- pitis adeò patens, vt ex eo nauiculam effi- cere queas. Con$opiuntur, vt Mun$terus ait, ca$toreo aquis diluto, nam protinus mer- guntur. Odi$$e odorem feræ pi$ces in$ectan- tis veri$imile e$t: itaque hoc vnum aduer$um va$tas belluas præ$idium nauibus e$t. Nam <MARG>Nauium à mon$tris ma- rinis de$en- $io.</MARG> & reliquas ca$torei odore terreri po$$e cre- dendum e$t, velut & $trepitu machinarum ignearum. Sunt enim aliæ etiam belluæ in mari tum mon$tra, vt inter reliquas orcas, <MARG>Orcas.</MARG> quæ duabus alis ingentibus volitat $uper maria, terrorem potius, quàm periculum triremibus afferens: atque hæ ambæ præto- rias domos va$titate quandoque æquant. Vnde lu$us ille Lucianicus in Veris narra- tionibus. E$t ziphus tantæ magnitudinis in <MARG>Ziphus.</MARG> Getico mari, vt phocam deuoret. E$t autem phoca marinus vitulus, inferiùs ob egre- giam formam de$cribendus. E$t & in eodem mari Orcadis genus quoddam gibbero, & agilitate in$igne $pringual vocatum, ob ma- <MARG>Springual.</MARG> gnitudinem autem immen$am è genere or- cadum e$$e creditur: pi$ces enim maximos & incredibilis va$titatis orcades vocant, $i- mili nomine in$ularum, quæ Britanniæ in Oceano adiacent. Iuimicæ $unt hæ balenis. Pri$tis quoque & phy$eter & arbor, & rota omnia è cetaceo genete: <G>mou_tos</G> enim Græcè dum cete $ignificat, $ignificat & immen- $um atque ingens, & va$tum: vnde <G>mouto/<*>s</G>. Sunt autem diuer$æ huius generis formæ, vt <MARG>Pi$cis bar- batus.</MARG> barbati pi$cis, cui cornua bina $unt, po- $terior pars angu$tior ac breuior, caput qua- dratum, oculi ambitus 16. aut 20. pedum. Rhinoceros quoque fa$tigiatum dor$um ha- <MARG>Rhinoceros pi$cis.</MARG> bet, & narem occultam, & in cornu de$i- nentem: pedes habet duodecim, & can- cros deuorat. Sed & vacca pi$cis cornuta e$t, aliú$que corpore o$$eo toto, tum alij plures. Sed omnium admirabilior mon$trorum tri- <MARG>Triton.</MARG> ton e$t. In bacchi templo vidi$$e apud Ta- nagreos Bœoti&ecedil; populos Pau$anias tritonem refert, aliúmque apud Romanos, cuius hæc erat forma: Capillos habent tritones in ca- pite, ranularum in$tar in paludibus degen- tium: tum colore, tum quia diui$i inter $e non $int, $imilitudinem referentes. Reli- quum corpus in tenuem $quamam de$init, roboréque eo munitum e$t, quo rhinas pi$- cis. Branchias $ub auribus habent, & na- $um humanum. Os latius, & dentes ferinos. Oculi glauci Pau$aniæ vi$i $unt. Manus iti- dem habent, digitos, & vngues, cochlea- rum acetabulis $imiles. Sub pectore, & ven- tre caudam habent pro pedibus, vt del phi- ni. Referunt multa huiu$cemodi in Septen- trionali Oceano videri, $ed pi$catorum lege dimitti: quod fal$um e$$e reor: nam $i gre- gatim incederent, regum anxia cupiditas illos cogeret, $preto periculo, $i $olitarij pi$catorum auaritia nullo metu coërcita. Hæc tamen cùm videntur in maris $uperfi- cie, tamen quæ cetatij generis $unt, graues tempe$tates nuntiant: & in homines maxi- mè gra$$antur. Sunt & in mari Indico iux- <MARG>O$trea ma- gnitudinis immen$æ.</MARG> ta Burneam, quæ ad æquinoctij circulum po$ita e$t, o$trea magna adeò, vt pleræque carnem contineant, ponderis librarum 25. Inuentæ $int etiam, quarum caro 44. libras <PB N=538> <CB>æquauerit. Itaque & in mari figuræ omnes effictæ videntur animalium, & non $olùm animalium, $ed etiam in$trumentorum. Et in Indico præcipuè mon$tra immen$æ $unt, <MARG>Cur in mari mon$tra plu- rima.</MARG> & incredibilis magnitudinis. Cau$am tam multiplicium figurarum e$$e reor facilitatem generationis, & vitæ. Nam cùm ad genera- tionem concurrant calor & humidum, ad vitam alimentum, in mari calor abundat & humidum, atque pabulum irimari enim $al, in $ale oleum, oleum autem humidum e$t pingue, ob id etiam alimentum. Propter motum etiam non contingit pe$tis, velut in aëre: mare enim quotidie mouetur, aër au- tem aliquando tranquillitas e$t. Ob id quæ- libet forma pi$cis con$eruari facilè pote$t, non ita in aëre. Mouentur etiam pi$ces in mari ab$que labore, terre$tria animalia non: vnde terre$tria animalia, vel e$urire cogun- tur, vel labore nimio confici nece$$e e$t. Ne- que mare gela$cit, aut feruet, vt terra, & aquæ fluuiorum, ni$i extrema parte, qua ab aëre tangitur. His tot commodis, tum ini- $tione diuer$arum $pecierum, plurima mon- $tra in mari generantur, adeò vt aliquando propter æ$tum exundante mari copio$ius, ad trecenta genera animalium mon$trifi- corum in littore Oceani occidentalis relicta $int. Ratio quoque, qua mon$tra, mon- $tro$ique partus, & octime$tres in Ægypto viuant eadem e$t cur, quæ in mari debilis $int vitæ, tamen $uper$int. Qui verò pi$ces non viuunt, aliis pi$cibus faciliùs mi$cen- tur, quàm animalia terre$tria, quæ herbis pa$cuntur, quia commodiùs iunguntur. Qui verò carnes, & pi$ces deuorant, diffi- ciliùs carniuoris feris, quoniam minùs ha- bent $en$us, & minùs ob id amant: amor enim cum $en$u fit: ob pi$ces non mi$eren- tur, vt leones, neque vllis parcunt, qui <MARG>Raia homini amica.</MARG> prædæ loco $int. Referunt tamen raiam pi$- cem homini $ub aquis periclitanti auxiliari, ne vel $ubmergatur, vel à belluis maris di$- cerpatur. Sed raia primùm $i hoc agit, pe- culiari quadam proprietate facit: nam & $o- la inter pi$ces marinos, quod $ciamus, alteri generi mi$cetur, $quatinæ $cilicet. Deinde raia, viua animalia non per$equitut, nec for- <MARG>Cur $ola raia alterius generis pi. $cibus mi- $ceatur.</MARG> $an carnes edit. Cur verò $ola raia, & $qua- tina $imul diuer$o genere mi$ceantur, cau$a e$t, quòd pleraque alia animalia in maris profundo lateant. Carniuoræ etiam prædæ non Veneri $tudent. Pleraque ob timorem non fidunt ex mitibus: talia etiam gregatim plerunque incedunt, vt non de$it $ocius è ge- nere $uo, præ$ertim tempore, quo ad Vene- rem procliuia $unt. Ob tot cau$as $olus pi$cis ex raia, $quatinam mi$tus forma in mari cer- nitur. E$t autem raia pi$cis magnitudine $cu- <MARG>Pi$ces mari- ni cur adeò magni.</MARG> ti, planè atque cartilagineus. Eadem verò ratio de magnitudine belluarum in mari, præcipuéque Indico, quæ de forma. Nam ob humidum & calorem, & alimentum fermè vbique præ$ens, tum quia ab$que pedibus $u$tinentur, & grandia $uperant maris $pa- tia ab$que labore, ideò maximi $unt pi$ces terre$trium animalium comparatione, auium autem longè magis. Nam finge va$tum ani- mal, & elephanto quadruplo maius, $i e$$e pote$t, in terra nónne plurimo cibo indige- <CB>bit, quo ab$umpto cogetur magnum illud pondus maximo incommodo alias quærere terras: itaque facilè contracto morbo peri- bit, aut inedia, $i $en$im & lentè ex vna regione in aliam tran$ierit. Deinde etiam $i tutò tran$eat & ab$que labore, quis mo- dus erit, ne hominum in$idiis capiatur? Ho- rum nullum e$t periculorum aut incommo- dorum in mari: nam neq; cibus dee$$e pi$ci- bus, nec tran$itus ex vna regione in aliam cum labore e$t, nec vllis hominum in$idiis medio mari, etiam $i monarcha orbi impe- rat, $ubiici poterunt. Ob id igitur pi$ces ma- ximos inter animalia, aues minimæ: terre- $tria, magnitudine $unt mediocria. Nam cur aues minores $int terre$tribus animalibus, ratio non ob$cura e$t, cùm faciliùs $ubie- ctis pedibus in terra $u$tineatur animal, quàm in aëre expan$is alis. Medij inter ter- re$tria, & marina animalia pi$ces $int la- cuum. Vnde in Algoiæ Sueuiæ regione lacu- bus pi$cis Vualmin inuenitur: cui $ub men- to duo funes $unt, qui quandoque ad pon- dus librarum 40. perueniunt. Hic pi$ces alios his funibus venatur, tum etiam aues. Sunt enim illi loco promu$cidis in elephan- to: meritóque ob magnitudinem balena la- cuum dici pote$t, tantò minor balena ma- ris, quantò mari lacus minores $unt: & aquæ lacuum ob frigiditatem, & lacus ip$i ob ma- credinem, ad generationem, & alimentum ip$o mari $unt inferiores. Omnium igitur <I>(</I>vt dictum e$t) terre$trium animalium for- mas pi$cibus expre$$it natura, hominem Tri- tone, mulierem Nereide (hæc enim non fa- bulo$a, Sirenes autem fabulo$æ) elephan- <MARG>Pi$ces omne; cur po$trema parte $imiles inter $e $int. Pi$cium in- credibilis captura.</MARG> tem elephante, atque alia eiu$cemodi. Sed omnes pi$ces parte anteriore licet videan- tur $imiles animalibus pede$tribus, po$te- riore tamen in pi$cem de$inunt, vel nullis fermè exceptis. Cau$a e$t, quòd velut in nauis puppi temo illam dirigit, ita cauda pi$cis iter $uum. Propterea pi$cibus omni- bus fermè cauda bifida. Tanta verò illorum multitudo, vt referant in Narbonen$i Gal- liæ parte aliquando vno retium tractu (in- credibile dictu) captos pi$ces tot, tantó$que, vt pondo $eu libras CCCXCM. æquarent: quod & ex magnitudine, & multitudine contigi$$e potuit. In vniuer$um autem pi$- cium genus, & multitudine, & magnitu- dine, & robore, & formæ varietate reli- qua animantium genera præcellit, vt $unt etiam ex illis, quibus non de$int pedes, ve- lut p olypis, à pedum multitudine $ic voca- tis. Hos paruos atque a$$atos $uper prunas <MARG>Vt $terilis concipiat.</MARG> ad concipiendum meritò dabat Hippocra- tes, quoniam polypus facilè concipit & fert, nerueáque $ub$tantia præditus e$t, & tardè concoquitur: ob id etiam eius caput mala $omnia mouet: quòd durum concoctione atros vapores mittat non $ecùs ac cepe, $ed lõgè validius. Alij $unt informes, velut quod <MARG>Mon$tro$us pi$cis.</MARG> corio e$t, qua$i $uillo, magnitudine fermè elephantis, $uillo etiam capite, pedibus lora- ceis, $ine dentibus, paruis oculis, $ub ventre duo foramina habet iuxta caudam. Cauda prælonga, brachij men$ura latiore, quam men$uram longitudine, & latitudine im- plent $ingulæ auric ulæ, corio cra$$iore, quàm <PB N=539> <CB>digitus $it, carere dentibus multis contingit pi$cibus, velut $turioni, $ed cibum non cape- re paucis. <MARG>Mors.</MARG> <P>Contrà mors, quem Ro$marum quidam vocant, pi$cis e$t è vitulorum genere, pilo, forma, moribus, in Iachis è boreali Oceani latere iuxta Mo$chouiam: dentibus adeò ma- gnis, vt capulos en$ium ex eis faciant: nam ebori candore $imillimi $unt, verùm $olidio- res, grauiores, firmiores. <MARG>Animalia bene olentia, $ed tamen parui v$us.</MARG> <P>Sunt & pi$ces odorati, vt polyporum ge- nus quoddam nimium & $carabeorum vo- lantium $pecies certa inter in$ecta, tum in- ter aues gallinæ Indiæ occidentalis, imò potiùs vulturis genus: nam cadauera, & res corruptas $ectatur: olet tamen benè, ob caloris vehementiam, & $iccitatem tem- periei. <P>Sunt & pi$ces viribus admirandis: Tor- pedo quam Genuen$es vocant tremorizam, ex raiarum genere: quod os Lunæ figura ha- bet: cuius contactu, vel etiam ip$orum re- tium manus ob$tupe$cunt: doloré$que $e- dantur: $ed à morte $oluitur tanta vis: Et echineis ex concharum genere, quem Re- moram vocant Latini: dictus echinus, <G>a)po\ tou_ e<*>/x<*>n t<*>o\ naiw_</G>, quòd naues $i$tat, fundo illarum hærens. Vnde C. Caligulæ Cæ$aris triremen moratus e$t, malo illius omine. Li- maci magnæ per$imilis e$t, rarú$que, vt qui po$t ea tempora non vi$us $it. Referunt etiam in Arotan flumine beati$$imæ in$ulæ Zeilam, quam inferiùs de$cribemus, e$$e <MARG>Pi$ces qui tacti tangen- tes, febre affi- ciant.</MARG> pi$cium genus, quod manu deprehen$um, febrem accendat, illicóque qui talem pi$- cem tetigerit, febre corripiatur. Et quam- vis incerto auctore res tam mira paruam habitura $it fidem, nihilominùs tamen hoc minùs mirum, quàm quòd de torpedine, & remora dictum e$t $uperiùs: animæ enim viribus variis præditæ $unt, & ma- re ( vt dictum e$t ) totum vitale ac mon$tris $catens: minimúmque in animalibus, quæ in eo gignuntur natura laborauit vt $apien- tiam, aut $en$um egregium con$equeren- tur, ob loci in quo $unt qualitatem. Adeò verò hebetes $unt $en$u pi$ces, vt multas eorum $pecies ne$cias, an inter animalia, an plantas numeres, vt $pongias atque vr- <MARG>Vrticæ, & $pongiæ inter plantas ani- malia me- diæ.</MARG> ticas: affixæ enim lapidibus nullum animalis ve$tigium præ $e ferunt, quàm quòd tra- ctæ contrahunt $e$e, manife$téque mouen- tur. Nec in arborum partibus hoc for$an negandum e$$e po$$e, vt in palmarum trun- cis ob$curè, in foliis autem arboris cuiu$- dam, cuius folia $imilia mori foliis, præter- quam quòd duos habeant pedes, manife$tè ac con$picuè cerni affirmant: hanc enim <MARG>Folia quæ vexata mo- uentur.</MARG> arborem in Limbulon in$ula iuxta Molu- chias octo partibus ab æquinoctij circulo di- $tantem, natam in nemoribus folia habere dicunt, quæ excu$$a ab arbore v$que ad dies octo $i vexentur, ambulent, fitque ar- bos hæc $en$itiua atque animalis, vt vrticæ, pulmoné$que marini ac $pongiæ animalia arborea: tamet$i pulmones haud in planta- <MARG>Cur nullum animal im- mobile præ- terquam in aquis.</MARG> rum genere $unt collocandi. Cùm enim mo- tus $en$u & in illis con$tet, nihil prohibet in calida regione, & pingui $olo partes plan- tarum: quæ auelli $olent, motum habere: hu- <CB>midum enim quo nutriuntur, pingue, & te- nue, quale animallbus his e$$e pote$t. Sed cur non alia animalia immobilia præter quàm in mari, in eo autem tot genera, tantáque copia, vt præter vrticas, & $pongias con- chyliorum tanta multitudo, totque illorum diuer$a genera, velut & o$trearum? Quo- niam nece$$e e$t alimento ve$ci animal, ob idque vel animali, vel alimento motum in- e$$e: in aqua autem motus, in alimento igi- tur atque in eo, quod alimentum defert. Ob id etiam animalia fructibus innata, quando- que manife$tè motu, progrediendi loquor, carent. <P>Inter marina etiam animalia quædam $unt, quæ non mouentur, velut o$trea con- chilia, in quibus natura lu$i$$e mirum in mo- dum colorum varietate cernitur. Cau$a e$t, <MARG>Cau$a varie- tatis coloris conchyliorũ. Vngulæ, che- læ, pili, cor- nua ro$tra, colorem $e- quuntur cu- tis.</MARG> quòd velut arbores, herbæque pro $ua quæ- que $pecie formas, & colores excipiunt, $ed colores po$tmodum non retinent humidi abundantia, $ic in conchyliis ob terrenam $ub$tantiam color manet, & confirmatur. Fit autem varietas tum $triæ certo ordine, quo- niam res parua variata ac mi$ta etiam obi- ter, dum æqualiter cre$cunt, $patia certo $em- per ordine elaborata videtur. Sed commune e$t verè omnibus animalibus aliis, vt vngu- læ, & chelæ, tum pili, cornua, ro$tra, colorem cutis $equantur, nec tamen hoc $emper e$t nece$$arium. <P>Sed ad mare reuertar, ip$um enim e$t mon$trorum pater. Sal$edine verò, quæ fixa manent, obdurant, $ic o$trea, & conchylia, & corallum, quamvis hic dum $ub aqua lati- tat tener $it. Sed cur dure$cunt conchylia, <MARG>Cur mane conchylia durareddat, non tamen algam.</MARG> non alga, quæ & ip$a in mari na$citur? Cau$a e$t, quòd alga cre$cit, ob id fluctibus maris re$i$tere non pote$t, atque ideò tenuis à na- tura creata e$t, vt maris impetum ob$equens effugiat ac deuitet: conchylia & o$trea in imo manent, & cra$$a ab initio creantur. Diximus $uprà, cur mollis alga $it, con$tát- que contraria ratione duras e$$e conchas. Optimus e$t pi$cis ibi Manatus, & qui <MARG>Manatus.</MARG> plau$tro vix à duobus iunctis bobus veha- tur: huius caro adeò vituli carnem imita- tur, vt $i pi$cem quis non te doceat e$$e, car- nem iuraueris. Contingit id, quoniam ca- lor magnus concoquit humidum: hoc enim differ caro à pi$cis $ub$tantia, quòd pi$cis humidum ab exiguo calore concoctum e$t. Referunt in huius pi$cis capite lapidem in- ueniri calculo renum $aluberrimum. Mam- mas habet, quibus raro exemplo editos fi- lios admouet: parit autem geminos pro mammarum numero. Sunt qui Boa illum vocent, quòd capite bouillo ad vnguem $it duobus, qua $i brachiis, dor$o plano, $qua- ma, & duri$$ima pelle, docilis, vt canis, man- $ue$cit admodum, & recordatur iniuriarum. E$t & Tiburo ibi captu facilis ob voracita- <MARG>Tiburo.</MARG> tem, vtilis ob magnitudinem, & carnis $a- lubritatem ac $uauitatem. Hic inter maris maxima miracula e$t, cui duplex genitale ma$culo, vnica vulua fœminæ: duplicem ha- bent dentium ordinem, paritque pi$cem $ui <MARG>Vituli mari- ni mira na- tura: variæ- que vires.</MARG> generis non oua. <P>Vituli marini maior e$t longè admiratio: mammas habet, habet & pilos, $tertit mi- <PB N=540> <CB>rum in modum dormiens in littoribus. Hi- $pani, lupi potiùs nomine illum $ignificant: Erigi ac $ub$idere pilos in pellibus pro ma- ris vario affectu tam multi etiam nunc affir- mant, vt plinio huius rei authori gratias de- beamus. Sed for$an naturale e$t omninò: $i- quidem au$trinis flatibus implentur, & ob id eriguntur, borealibus exinaniuntur, & $ub$ident: $ic enim ob$eruauit Rondelle- tius. Nos ex illius corio cingulum habemus, quo en$is dum equitamus accingitur. Serò amittit pilum: corium bubalo $imile: colos pili varius: ac lyncei pelli quoquo modo $imilis. Dextram pinnam capiti $uppo$itam affirmant, $omnum conciliare, firmaré- que. Atque hic e$t pi$cis, cuius pellem di- ximus $uprè non tangi è fulminibus: atque $i de eo, quæ referuntur omnia vera $unt, ne$cio an aliud mirabilius natura fecerit: quandoquidem & quo$dam morbos eadem pellis ge$tata $anare credatur. Ocreæ quæ illius adipe oblinuntur, aquam non remit- tunt. Nec nauium tabulis infe$ta glacies, $i eo inungantur. Commune etiam e$t hoc cetaceorum omni generi. Refert Olaus Magnus coria eo inuncta, à muribus non arrodi: atque ob id equorum ornamenta, eo inungi $olere: in cau$a odorem e$$e ne- ce$$e e$t. Halicibus infe$ti præcipuè $unt, quorum maximam multitedinem deuorant. Diuturnæ vitæ e$$e exi$timandum e$t, quod magnum $it, $anguineum ac $piret. Senio- ribus honorem deferre videntur, illis enim in mare de$cendentibus $equuntur iuniores: nam $eor$um in littore iuuenes ac $enes degere $olent. Captum aut percu$$um vnum è $ociis, cæteri tanquam auxilium laturi $equuntur, $uum more, quibus etiam vo- ce a$$imilantur, Ob id ergo dolis pi$cato- rum obnoxij $unt. Pi$catores enim nigra pelle induti, dum fœminæ vitulæ vocem referunt, multos mares in in$idias trahunt. Nullum mare fermè horum genere caret: $ed parum inter $e differunt, qui in Medi- terraneo, & Au$trali, atque Boreali Ocea- no, tum alibi inueniuntur, quemadmo- dum & $ues. Erudiri etiam dicunt, & di$cipli- næ e$$e capacem, agno$ceréque familiares, & populum mugitu Romanum ac ge$tu, quandoque $aluta$$e, vt videatur natura non $ecùs ac fortuna, aliis omnia nega$$e, aliis conce$$i$$e. <MARG>Pedes cur pi$cibus qui- bu$dam.</MARG> <P>Nihil tamen fermè toti pi$cium gene- ra natura nega$$e videtur, præter exqui$i- tum $en$um. Nam licet ad natationem pedes e$$ent pi$cibus inutiles, atque ob id paucis opportuni: quibu$dam tamen etiam illorum pedes natura conce$$it, aut quia in imo aquarum gradiantur, aut in litto- re: aut armorum cau$a, aut vt in tem- pe$tatibus firmius petris hærerent, aut tan- quam manus, vt in cancris chelæ. Viden- tur autem in polypis, & cancris, ac gam- maris, tum locu$tis, $quilli$que pedes om- nium horum cau$a dati: propterea etiam <MARG>Pi$ces bipe- des.</MARG> lentè natant. Vidimus in fonte paruulo Lugduni pi$ciculos cum duobus pedibus in parte anteriore qua$i $ub alis. Erant autem veri pi$ces, quos ego capitones li- benter à capitis magnitudine, quod ra- <CB>nis $imile habent, lato $cilicet & humi- li, ac magno ore appellauerim. In his vi- detur natura prouidi$$e, vt è ripa firmius cibum $umere po$$ent. An verò à rana- rum na$centium numero? an Cordylus A- ri$totelis? $ed Cordylus quatuor pedes habet. <P>Contrà inutilis e$t pi$cis, quem viuellam <MARG>Viuella.</MARG> vocant, alij pri$tim, quamvis magnus, nam caro eius haud iucunda e$t, forma tamen mirabilis e$t hic pi$cis, vt qui en$is imagine cartilagineum quoddam in fronte ferat pal- morum quatuor longitudine, aut etiam am- pliùs, ab imo v$que ad $upremum dentatum acutis, robu$ti$que dentibus. Serram Bello- nius appellauit: qui etiam quinquaginta octo d&etilde;tes habere eam affirmat. Serram $æpè <MARG>Pi$ces vo- lantes.</MARG> vidi, pi$cem nunquam. Pi$ces etiam volantes ibi na$cuntur: parui $unt, & alati, alas habent iuxta branchias longas, vt ip$i pi$ces palmo $cilicet amplius, quæ dum hument, pi$cem $u$tinent, cùm $iccantur, decidunt. Grega- tim eunt, & cum Oratis inimicitia interce- dit. Multi iuxta Bermudam $eu Garzam in- $ulam inueniuntur. Multa horum genera mi- <MARG>Cur pi$ces vix man- $ue$cant. Delphini.</MARG> hi cognita $unt. Parùm man$ue$cunt pi$ces, quoniam paruo, & hebeti ingenio $unt: ob id igitur maximè man$ue$cunt delphini, qui etiam celerrimi $unt pi$cium, vt ingenio$i$- $imi, & affectuum humanorum haud exper- tes, præcipuè mi$ericordiæ. Eadem ratione aues omnes fermè cicurant: quadrupedia vt $unt medio ingenio inter aues, & pi$ces, ita aliqua man$ue$cunt, aliqua non. Quædam <MARG>Lepores & mures cur <*> cicurentur.</MARG> etiam timor, non $init vt man$ue$cant, vt mures, & lepores: quomodo enim amabis, quem in$idiari vitæ tuæ $it per$ua$um? at hoc $ibi per$uadent, qui timent: propterea ty- ranni etiam $i beneficio multos afficiant, à nullis tamen ob timorem a$$iduum arman- tur. Sic Neroni contigit, nec tamen exi$ti- mes non in multos Neronem fui$$e bene- ficium. Itaque pi$ces ob ingenij ruditatem, & incommodam tractationem vix man$ue$- cunt, & parùm: accedit <I>(</I> vt dixi ) etiam <MARG>Delphini cur maximè in- ter pi$ces mã$ue$cant.</MARG> plerunque timor. Cùm igitur delphinus in- genio valeat, $icque audaci$$imus, & $piret, atque ob id tractari po$$ie commodè, nece$- $e e$t, vt vel $olus, vel etiam maximè inter omnes pi$ces man$ue$cat: qui $i traduci po$- $et in pi$cinas, parùm man$uetudine à cane differret. <P>Sed po$tquàm iu murium $ermonem inci- dimus, de illis, illorúmque generibus, quæ plurima $unt: aliqua dicenda $unt, altiùs re- petitio principio. Nam cùm animalia pluri- <MARG>Animalium differentiæ ex ciborum di$crimine.</MARG> bus modis di$tinguantur, ex alimentorum etiam di$crimine differentias $umi docuimus generaliter quidem herbarum, arborúmque, tum carnium, propriè autem quatuor mo- dis: aut enim elementorum humido ve$cun- tur, vt chamæleon aëris, $turio, & multi pi$ces alij aquæ, buffones terræ: quamvis enim terram edant, terra tamen non e$t illis alimentum, $ed exiguum illud pingue humi- dum, quod in terra continetur: aut plan- tis, vt $olipeda, pleraque tum etiam corni- gera, atque hæc prioribus nobiliora: aut car- nibus, vt leones, & canes præcedentibus am- bobus præ$tantiora. Quarum genus fru- <PB N=541> <CB>ctibus ve$citur, hócque nobili$$imum e$t: atque in eo genere e$t homo, elephas, $us, & vr$us, tum etiam mures, aué$que omnes fer- mè præter carniuoras: $eminibus enim ac fructibus omnes ve$cuntur. Ex ex his omnia etiam præter elephantem carnes deuorant, exceptis auibus, quarum etiam quædam, vt gallinæ, & picæ, & cornices, carnibus alun- tur. Quæ verò animalia carnibus ve$cuntur, edunt etiam & oua, lac, & $anguinem Igitur quæcunque talia $unt, mortuis $olùm dele- ctantur, non tamen occîdunt quicquam præter aues: aues enim quæ carnibus vtun- tur, eædem deuorant animalia, $i liceat etiam uiuentia, vt gallinæ vermes. Cùm verò ex his $int in frigidis quidem regionibus mi- nores, & agre$tibus $imiles, in temperatis maximi, vt etiam Erymanthij apri, qui re- giones deua$tare au$us e$t, memoria maneat, mirum cur in calidis regionibus minimi <MARG>Sus Indicus.</MARG> $int: habemus enim Indicos forma, voce, moribus aliis $imiles, tum etiam vteri ge- $tatione: nam duobus men$ibus, non vt cuni- culi tribus ab$oluuntur $eptimanis, cunicu- lis tamen non parum minores: quorum caro $uauis e$t: ip$i verò nec mordent, nec man- $ue$cunt, $ed veloci$$imè, vt pleraque parua animalia, currunt. Non tam facilè moriun- tur, vt cuniculi, raróque & parum bibunt: non e$t illis lõga vita: frigore etiam pereunt. Itaque eos Indicos non au$im dicere, $ed po- tiùs ob $iccitatem paruos, quia for$an origo ex Africa $it. Calor enim non pote$t ma- gnitudini ob$tare, nec humidum, $ed frigus aut $iccitas, ob id frigore moriuntur, nec bi- bunt. Ve$cuntur autem maximè caulibus, furfure & auena. Erigunt etiam $e$e contra aliorum morem, & vt cuniculi fœtus $uos deuorant ob $alacitatem: digitos quinos, $e- no$ve habent in pedibus, aut etiam plures: pilum molliorem, color omnis generis qna- drupedium: os habent non ro$trum, atque nitus recondita genitalia: dentes etiam cu- niculorum more, & tamen ab$olutos fœtus pariunt, quíque vt $ues: matrem $tatim co- mitant (pariunt autem plerunque ternos<I>)</I> oculos murium oculis $imiles, vnde qui- dam mures Indicos e$$e exi$timant, $ed cau- da fermè cùm careant, mi$tum qua$i genus dicas. <P>Sed cùm de muribus tracta$$e de$tina$$em, ad $ues tran$ieram. Illud non omittens, ani- malia quæque magnitudinem ciborum co- pia, aut paucitate, dum ablactantur commu- tare, vt etiam canes ac $ues, tum alia omnia: <MARG>Murium hi- $toria.</MARG> itaque ad mures redeundum. Neque vulga- ris hi$toria tam vile animal, etiam in mini- mis tam egregiè ludente natura: $iquidem adeò primùm fœcundum e$t, vt Theophra- $tus referat: in Per$ide mures fœminas etiam in vtero matris concipere. Res pror$us in- credibilis, ni$i facilitas procreandi ad vtilita- tem potiùs, quàm ad præ$tantiam referre- tur: vili$$ima enim quæque facillimè gene- rantur, & ab$oluuntur, & celerrimè, & om- nibus modis: non ita elephas, aut delphin, aut homo. Itaque & pluuis adeò multipli- cantur, vt ne$cias quid magis mirum $it, an tam facilè genus illorum propagari, an inte- rire: non enim minùs celeriter intereunt, <CB>quàm augeantur. Cau$a(vt dictum e$t)ma- nife$ta: vili$$ima enim quæque vt colluuie propria ac $orde generantur, ita minimis quibu$cunque cau$is intereunt: eadem enim facilitas interitus, generationí$que. Nam quòd facilè generentur, ratio vna e$t, quia facilè ab$oluuntur. Facilè autem ab$oluun- tur parua vnoquoque genere, & imbecilla. talia ergo facilè etiam interire nece$$arium e$t: quod non $olùm in $peciebus, $ed homi- nibus $ingulis intelligendum e$t. Videtur enim homo qua$i $pecies vna, non æternita- te, aut nobilitate, $ed potentia atque perfe- ctione. In Giaro quoque in$ula Archipelagi referunt metalla erodere, & arbores denti- bus tactas occidere. Hoc autem rabiei cuiu$- dam, & immodicæ $iccitatis argumentum e$t. Cur igitur ad tantam $iccitatem facilli- mè ferantur, cau$a e$t, quòd facillimè mu- tantur. Mutantur autem facillimè, quod $int imbecilli$$ima natura: recipiunt autem ac retinent vim quia alioquin $unt perfecta atque $anguinea. Species verò eorum innu- meræ, dome$tici, agre$tes, $ciuri, à caudæ ma- gnitudine vocati glires, auellanei reliquis minores, qui totam hyemem dormiunt: al pi- ni quoque, quos vocant Mediolanen$es mar- motas, ad hoc genus referuntur. Cummune e$t alpinis ac $ciuris, tum gliribus, auella- neí$que man$ue$cere. Omnes etiam hi præ- ter $ciuros gyeme dormiunt: $ed auellanei, <MARG>Sciuri.</MARG> qui inter corylos degunt, rubri $unt. Sciuri hyeme latent potius, quàm dormiant. Om- nibus his etiam commune e$t, vt erecti co- medant, pedibus anterioribus pro manibus vtentes. Pingue$cunt glires maximè hyeme, vt $omno potiùs, quàm cibo pingue$cere vi- deantur: quamuis tamen recondant in arbo- ribus ca$tanearum, nucúmque immen$am plerunque copiam. Sciuri auxilio caudæ, & leuitate agiles adeò $unt, vt ex arbore in ar- borem $aliant. Flumina tranant, cauda pro velo vtentes ramu$culis innixi: caro eorum, qui iuxta polum capiuntur: quoniam ibi pin- gue$cere $olent, $uauis e$t. Creditum e$t, dentes illorum appen$os, pro amuleto e$$e ad diuinationem omnium maximi alpini, $aga- ces admodum, & nihil præter nomen com- mune cum muribus habentes. Speculatorem enim in montibus vnum è $uis habent, qui gregem moneat, alioqui $armentis colligen- dis intentum: ex his enim mollia colligen- tes, ac pedibus $upini amplexantes, onu$tus ab altero cauda trahi, plau$tri in$tar $e pati- tur, vt lectulum $uum $ecum auehat, quem aliter deferre non po$$et. Creditum e$t eui- dendi ratione, cùm plurimùm pingue$cant, & in cibo minimè $int ingrati illorum car- nes ad $omnum conciliandum plurimùm conferre. Man$ue$cunt hi maximè & $ciuri: $ed glires, & auellanei parum, ob paruita- tem. Videntur alpinis è directo cu$etæ ($ic enim $ciuros vocant ciues no$tri) contrarij: alpini enim tardi motu, & quietis amatores, $ciuri autem nunquam quie$cunt: vnde im- modicè carnem illorum calidam, & $iccam e$$e nece$$e e$t. Nuper ex A$ia murem, quem Indicum e$$e affirmabant, aduexerunt, ore, & cauda muribus no$tris exqui$itè $i- milem, $ed colore, & magnitudine taxi. <PB N=542> <CB>E$t autem taxus $eu melis vulpe maior, co- lore cineris, longí$que pilis, rictu fero, & præacutis dentibus moxdax. Itaque vt ad- mures redeam, vidimus ex his candidi$$imos: $enio enim cane$cunt: frigore etiam, tum cibis candidis, candidi euadunt. Olaus $ac- charo expertum $e ait: apes nigras e$$e pu- tat, quod vno nutriantur cibo: ver$iculores ve$pas, quod variis. Vtcunque $it, imbecillia alimento multum mutantur, colore, corpore ac moribus. <MARG>Mare aliqui- bus in locis cur $terile.</MARG> <P>E$t & illud con$iderandum, quod in mari non $ecùs, quàm in terra contingit, regiones e$$e qua$dam in eo $teriles, alias pi$co$i$$i- mas: nam in quibu$dam pabulum abundat, in aliis autem non ade$t: tum verò diuer$a terrarum genera odore, ac $apore vario aquas inficiunt, quos pi$ces aut $equuntur aut fu- giunt. Littora tamen pi$cibus plerunque abundant ob pabulum, & gurgites, ob $ecu- ritatem. Adeò verò magnum e$t aquarum <MARG>Mare vt lac album.</MARG> di$crimen in mari, vt iuxta Indiam in Æ- thiopiæ directo pa$$uum millibus fermè tre- centis, albe$cat vt lac, alibi cœruleum $it, ali- bi nigrum, alibi viride. Album, e$t cum are- na alba $ube$t mari minimè profundo: vi- ride, cùm mediocris fuerit profunditatis: cœ- ruleum cum maguæ, mouetúrq; $ed $i quie$- cat, color fit argenteus. Vidimus in Verbano lacu, cùm Lutetiam Pari$iorum profici$- ceremur, inter fluctuantes vndas totius la- cus, partem non procul à nobis immotam, argenteíque coloris, cum reliquum totum e$$et cœruleum. Cau$a e$t, quòd ventus à montis cacumine impeditur, nec aliter quàm vmbra alritudine finitur. Parte verò illa, quæ vrgebat ad montem (neque enim tran- quillitas ad montis radicem perueniebat) initium $ump$it, vbi impetus iuxta rupem ce$$abat: nam impetu colli$a ad latera per- mi$cebat eam, quæ in medio erat. Nigra au- tem fit, quoties arena nigra $ube$t aquis haud profundis, aut cùm profunda fuerit turbulenta. <MARG>Cur nunquã iuxta Cale- chutum pe- $tis,</MARG> <P>Itaque illud idem contingit in pi$cibus ex aqua, quod hominibus ex aëre: referunt enim in Calechuto Indiæ cum ciuitate, tum regio- ne, nunquam pe$tem $æuire, ob aëris tempe- riem credo, ciborúmque $alubritatem, ac for$an victus moderationem: ita in partibus quibu$dam maris pi$ces abundant, quòd vi- ctus ibi, & aqua $int $aluberrima. Nam de ratione viuendi non e$t, vt di$putemus in pi$cibus, cùm in ea peccare homini tantum- modò proprium $it. <MARG>Auium om- nis generis abundantia, $alubritatis aëris maxi- mum argu- mentum. Manucodia- ta.</MARG> <P>Eadem ratione, & aër auibus abundat, alius (vt ita dicam) $terile$cit. Indicio e$t, auium omnis generis abundantia duplici modo $alubritatis aëris, & quòd ip$æ $en- tiant maximè aëris qualitates, & quòd pau- lulum etiam $uppetat. Verùm hoc $ignum ad regiones referri debet, non ad illarum partes: e$$e enim pote$t, vt in valle etiam abundent aues, & tamen ibi grauis erit aër, camporum, & collium comparatione. Ve- rum colles, & campi optimam obtinebunt aëris $alubritatem. Vnde & Moluchis in$u- lis $ub æquinoctio auis mortua in terra, aut mari colligitur, quæ viuens nunquam videri $olet, quoniam pedibus careat, tamet$i neget <CB>Ari$toteles auem vllam pedibus carere. Hæc igitur, quam ter videre iam contigit, $ola(vt ita dicam)ob id pedibus caret, quòd in $ubli- mi aëre, atque procul ab omni vi$u humano habitet. Corpus eius, ro$trúmque magnitu- dine, & forma $imile hirundini, pennæ ala- rum, & caudæ accipitrem magnitudine, dum alas extendit, $uperant, æquant verò fermè aquilam. Pennarum cra$$itudinem excogita- re potes, tanta enim e$t, qualem pro auiculæ paruitate conuenire ratio docet. Sunt igitur tenui$$imæ, & per$imiles, præter tenuitatem pennis pauonum fœminarum ex toto: neque ma$culorum pauonum pennis a$$imilantur, quòd non $int oculatæ, vt quæ in ma$culi pauonis cauda cernuntur. Ma$culi dor$um auiculæ huius $inuatur intus, in eámque ca- uitatem oua fœmina facere, ratio ip$a do- cet, cùm & ip$a fœmina cauum habeat ven- trem, vt $ic vtraque cauitate po$$it oua in- cubare. Ma$culo hæret in cauda filum lon- gius tribus palmis coloris nigri, medium in- ter quadratum, rotundúmve, neque cra$$um, neque admodum tenue, verum ei non ab- $imile, quo crepidas cerdones con$uere $o- lent. Hoc exi$timamus dum fœmina oua in- cubat alligari firmius illam ma$culo: neque mirum e$t in aëre perpetuò habitare, nam cauda, & alis in orbem exten$is, haud du- bium e$t $pontè $u$tineri. Vici$$itudo etiam$i quid e$t la$$itudinis, illam excutere pote$t. Cibum nullum e$$e puto præter cœli rorem, qui $imul $it cibus, & potus, & ita natura pro- uidi$$e diligenter tanto miraculo videtur, vt in aëre habitare po$$it. Ve$ci autem aëre pu- ro haud veri$imile e$t, quòd nimis tenuis $it. Ve$ci animalculis, neque id, quòd ibi non fiat congregatio ad generationem illorum haud dubiè nece$$aria: neque in auium ven- tribus illa cernuntur, qualia in hirundi- num: $ed tamen hoc non cogit, cum Ma- nucodiatas $olo $enio confici credendum $it: at nec vapore, cum infrà copio$ior $it, vnde de$dendentes viderentur: vapor etiam nonnunquam pernicio$us e$t, rore igitur per noctem ve$ci veri$imile e$t. Vt verò Ma- nucodiata, ita auis e$t, vt nullo modo inha- bitet terram, ita contraria ratione $truthio <MARG>Struthio ca- melus.</MARG> camelus $ic à terra non di$cedit vnquam, vt auem dicere non po$$is, ni$i ad formam re$- picias. Nomen, vt reor, $ump$it, quòd colli, & crurium longitudine camelum imitetur: e$t enim homine ip$o paulò procerioris $ta- turæ. Struthio autem pa$$erculus dicitur Græcè, qua$i per ironiam nomine compo$i- to, velut $i quis pigmæum Gigantem diceret $imul, vel homunculum giganteum. Ex auium genere e$t Struthiocamelus, $ed ca- meli magnitudine collum, ro$trum, oculi, caput an$eri, $ed pro magnitudine propria re$pondent, alæ & cauda pennis ver$icolo- ribus, cinereis, candidis, nigris: nam tres hi colores, quòd parum niteant, $unt in eis natiui rubei rarus ac vix con$picuus, & ta- men nulli auium vel $ic: nec vlli auium in pennis tanta iucunditas aut pulchritudo, ob id galeas milites non aliis ornant. Quan- quam $int, qui ob raritatem nunc Manuco- diatæ, tum alas, tum caudam in cri$tas fi- gant, addita etiam $uper$titione, qui $ecum <PB N=543> <CB>habeat, in bello non vulnerari. Corpus igi- tur raris plumis, rarioribus crura teguntur, adeò vt humana crura non auis videantur: nam magnitudine, rotunditatéque, ac quòd in angu$tum, nec admodum, $ed $en$im iuxta genu finiantur, humanum femur, quódque plumis careant, candida carne, imitantur: pedes bifidi, vt bobus cum vngulis, crus vt an$eri, $ed pro magnitudine, lentus ince$$us. Illa quam vidi, mitis erat, reliquarum mores ignoro. Oua caput infantis magnitudine re- ferunt, rotunda, cùm $ene$cunt, ebur effin- gunt. Su$pendi $olent in templis, diu enim manent, quòd duri$$ima $int, humoréque exempto, qua$i o$$ea redduntur. Pilos habet in $uperiore palpebra, currit vt equus adeò celeriter: ferunt equum illam refugere, nec intueri audere: currit erectis alis, $ed tamen haud volat, ferúntque pedibus lapides vi- brare, concoquere ferrum, quod ob calidita- tem vehementem, & ventriculi contingit cra$$itudinem, ouáque oculis fouere: $ed non fouet, verùm ob$eruat, calore enim Solis pul- li educuntur. Vocem eius nunquam audiui: maximam auium, $i modò auis appellari de- bet, e$$e hanc certum e$t. <P>Verùm volantium apud nos maxima, & <MARG>Aquila.</MARG> quam cunctæ timent, e$t aquila omnibus nota, genero$i$$ima: an$ere etiam multò e$t maior, maximè tamen alis, & cauda potiùs, quàm corpore ip$o ac pondere. Ve$citur etiam $erpentibus, à quibus inuoluta impe- ditur & decidit nonnunquam. Cæterùm ge- nero$iores $olem non conniuentes intuentur. Verùm in Iurrha Scythiæ Bialozor auis e$t $ub ventre candida cum quodam qua$i $plen- dore, alis & caudam etiam ip$a Aquila ma- ior, quam cæteræ volucres adeò formi- dant, vt ea vi$a etiam Aquila ip$a exani- metur, cùm tamen corpore Aquilam non excedat. <MARG>Auis maxi- ma.</MARG> <P>In India etiam referunt auem e$$e rapa- cem, longè aquila maiorem, nigram, purpu- reámque, intercur$antibus pennis candidis: cuius ro$trum fuluum, cæruleóque $eu phœ- niceo colore di$tinctum, adeò pulchrè, vt nil iucundius vi$u e$$e po$$it: vnde & ob pulchritudinem, & ob magnitudinem, ca- puli ex ro$tro huius auis fieri $olent: con- $tat autem prædurum hoc ro$trum e$$e opor- tere. Hanc volantium auium maximam e$$e con$tat. Vnde alas ingentes talibus e$$e nece$$e e$t: quò enim maiores ac du- riores, eò celeriùs volant. Si autem mol- les, præ$tat e$$e mediocres, quoniam maio- <MARG>Olor.</MARG> res flectuntur, & impediunt: velut & olo- ribus, qui $ola fermè magnitudine ab an- $ere di$tinguuntur, quamuis candidi toti $int, & inter omnes aues $uaui$$imè occi- nant: vox tamen, vt $æpiùs audiens con$i- deraui, an$erina e$t. Atque hoc genus auium tam laudatum, di$cerpit $uos, ac deuorat, in morte verò dulcè canit. Vnde Ouidius: <Q><I>Sic vbi fata vocant vdis abiectus in herbis,<LB> Ad vada Mæandri concinit albus olor.<LB></I></Q> <P>Genus auium pi$co$um e$t etiam ro$tri magnitudine, & corporis celebre in occi- <MARG>Alcatraz.</MARG> dentali India alcatraz dictum, cinerea, cro- <CB>ceáque pluma di$tinctum, ro$tro duorum palmorum in acutum tendente, cùm tamen parum ab hac magnitudine ab$it ro$trum, tum ciconiæ, tum gruis. Sed picuto ro$trum <MARG>Picutus.</MARG> maius e$t toto corpore, corpus autem cotur- nice paulò maius. Ro$trum igitur longius, latum vbi capiti iungitur tribus digitis aduncum, quo terebrat arbores, atque ibi à caudatis $imiis arte ac ro$tro quanquam pu- $illum, $e tuetur pulchrè. Illud in eo mirum, quòd pennam habeat loco linguæ, vnde à natura aliarum auium multùm di$$idet: $ibi- lat vehementer: hunc & eadem terra alit, quæ Alcatraz. <P>Sunt & inter aues nobiles vultures augu- <MARG>Vultures.</MARG> rio Romuli, tum magnitudine, & raritate, adeò vt quædam nidos eorum nunquam vi- $os affirment, cùm tamen in rupibus eius partis Angliæ, quæ Scotia nunc vocatur, iuxta arcem maximè plures nidi con$pician- tur. Vultur carnes edit, nec tamen animal vllum occidit, ob ídque $acer creditus e$t. Plum&ecedil; cum cute pro pellibus aptantur, adeó- que excalefaciunt, vt exurant. Aptantur & auium reliquarum plumæ eadem ratione, præcipuè olorum. Procul vident maximè vultures: acié$q; in$tructas pro$equuntur exi- tiali augurio cladis eius partis iuxta quam in$ederint. Atq; hæc auis multùm ab antiquis <MARG>Phœnix an $it.</MARG> celebrata etiam nunc vi$itur. At Phœnicem prædicarunt multi auem, fabulæ quàm veri- tati propriorem: quamuis dicat Ouidius, <Q><I>Vna e$t quæ reparet, $éque ip$a re$eminet ales,<LB> A$$yrij Phœnica vocant.<LB></I></Q> <P>Referunt tamen quidam in interiore In- dia auem e$$e nomine Semendam, quæ ro- $trum habet triplici ordine, atq; vt in elly- chiniis vndequaque perforatum, quæ mori- tura dulcè canat cygnorum exemplo, inde collectis $armentis motu alarum accendat illa, vratúrq; ex cuius cinere vermis, tum ex verme auis denuò rena$catur: quæ his malui addere, $ubtilem ob hi$toriæ $en$um, qui ad orbis, qui ad virtutis originem $pectat, quàm ob rei ip$ius de$criptæ incredibilem narra- tionem prætermittere. Sed vt magnitudine, ita paruitate di$$ident regiones. Apud nos <MARG>Regulus. Pa$$er mu$- catus auium minimus.</MARG> certè auium minima e$t regulus, qui per du- meta volitat, pa$$erculo dimidio minor. Sed eadem India mittit mu$catum pa$$erem, quem qui volantem viderit, tum ob celerita- tem, tum ob paruitatem, crabronem, aut ve$- pam iure exi$timet: pennis aureis, viridibú$q; alií$que ver$icoloribus ornatur: magnitudo ape paulò maior: ro$tro velut acus e$t tenui$- $ima: totus cum nido grana tritici 24. vix pondere æquat, hunc è cotto conficit: audax e$t, & nidum petentibus oculos inuadit, ce- leritate & paruitate tutior. Con$tat itaque auem hanc tenui$$imæ e$$e $ub$tantiæ, cali- dámque, ob id & audacem: nam cùm ro$trum pedes, linguam, alas, vi$cera, plumam, vn- gulas, cerebrúmque habeat, tum alia mul- ta, $ubtilem $ub$tantiam illius ac bene ela- boratam e$$e oportuit: atque (vt reor) hæc e$t auium omnium minima. Velut $olerti$$ima <MARG>Pa$$er $tul- tus.</MARG> in eadem Inoia habitat, quam $tultum vo- cant pa$$erem, à contrario $en$u: nigra e$t auis, intermicantibus pennis albis in <PB N=544> <CB>collo, turdi magnitudine, quæ aduer$us cau- datas $imias: quarum ibi numerus e$t in- credibilis, hoc modo $e munit, vt nec homo tot commoda aduer$us periculum inuenire queat. Eligit primò arborem excel$am ac $pinis ob$itam, vt metu terreatur ob altitu- dinem, & à $pinis arceatur ob incommo- dum. Ramis huius arboris maximè aculeatis $u$pendit nidum prædurum, ne frangi ab inimico po$$it: in$truit aditum angu$tum, vt ho$tis arceatur, ip$a ingredi: latum in imo, vt commodè cum pullis degere po$$it, tum maximè quòd in eodem excrementa illo- rum colligere cogitur, nullo exitu patente alio, quàm is, per quem in $uprema parte e$t ingre$$us. Verùm quia ho$tem vti nouit, ma- nu non $ecùs, quàm hominem nidi longitu- dinem ad quatuor palmos extendit, vt cùm manum immi$erit, etiam procul ab$it ab imo, atque ea ratione oua, vel pullos, qui in- tùs latent, tuatur. <P>Præ$tant aures mirum in modum genera- liter ingenio, $agacitatéque, quòd fructibus non plantis, aut deteriore aliqua colluuie nutriantur, & in aëre puriore degant. Atque <MARG>P$ittacus.</MARG> inter cæteras p$ittacus, quòd grandi $it ca- pite, atque in India cœlo $yncero na$catur: vnde etiam didicit non $olùm loqui, $ed me- ditari. Meditantur ob $tudium gloriæ, parti- cipes enim $unt, & huius, & amoris, vnde memoria non vulgaris illis. E$t varietas eo- rum in coloribus magna, vnde pulcherrimi etiam apud Indos exi$timantur: nam præ- ter colorum aptam varietatem illam, $plen- dor etiam quidam affulget. Ro$tri partem $uperiorem $ola hæc auis mouet, $ed non adeò frequenter aut euidenter, vt inferio- rem: ip$a verò inferior pars, quæ collo iungi- tur, diui$a e$t: his duobus ad omni anima- lium genere p$ittacus di$tinguitur. Vt Cæ$ar Scaliger, partim benedixerit, quòd $uperio- rem partem moueat, partim malè cum cro- codilo eum a$$imilauerit. <MARG>Pauo no$ter.</MARG> <P>Nullam tamen auem pulchriorem pauo- ne no$tro fingere naturam po$$e credam, ni$i cùm videro, tot oculis in cauda tam longa atque den$a plumis, tanta colorum varietate tanto nitore, tam $electis etiam colorum ge- neribus, vt nec album, quòd is alios ob$curet colores, nec nigrum, quòd tri$tior $it, reci- piat. Sunt tamen qui toto corpore candidi $int, atque pulcherrimi. Cu$todes optimi ædium, & vbi fures, aut ignem viderint, non de$inunt clamoribus dominum admonere, tum dome$ticos. Verùm alioqui mole$ti te- gulas frangunt, totámque viciniam voce in- quietant. Diu ob lucrum $pectaculo in Græ- cia fuit ex oriente, Alexandri iu$$u tran$la- tus in Europam: qui illi ob decorem parci imperauit. Sentit ip$e pulchritudinem $uam, exclamátque dum pedes intuetur, deformita- tem eorum a$pernatus, caudámque in rotam erigit, exponítque Soli, vt pulchrior videa- tur, gaudétque hominum admiratione, qui illam intuentur, ob id v$que ad la$$itudinem <MARG>Zamo Indus.</MARG> eam continet. Quòd fit, vt pauo Indus, & ip$e caudam $uam miretur, in orbem conuer$am ge$tiens, quamuis pulchritudine multùm à no$tro pauone decedat. Decoratur & pelle circa caput, cuius colorem pro voluntatis ar<*> <CB>bitrio mutat. Cùm enim varij coloris $it, al- bóque ac cinereo, qua$i di$tincti, aduenien- te $anguine modò carulea, modò rubra fit. Et cùm $it iracundum, $peciem ac effectum irati hominis præbet, pellem illam pro facie habens. Sed aliud e$t maius, quod eam pel- lem quandoq; colligit, vt vix videatur, túncq; pallet: aliquando verò eam extendit, adeò vt ro$trum totum integat, túncque purpurea plerunque videtur. Indicio e$t igitur illam vnà cum $anguine extendi: quanquam & viderim $imul pallentem atque exten$am. Colligitur igitur ac contrahitur, quoniam tenuis e$t, & la$$a, vt $croti etiam cutis, quæ quandoque tota contracta videtur quando- que verò exten$a multùm. Igitur laxitas, & tenuitas, exten$ionis, & contractionis cau$æ $unt. At de his $uperiùs diximus. <P>At gallus no$ter exertam $emper habet <MARG>Gallus.</MARG> cri$tam, atque rubentem, ni$i malè valeat, et$i rarum e$$et hoc animal, non $olùm forma, $ed cantu admiratione digni$$imum e$$et. Exultat voce, procúlque ea exauditur, & no- <MARG>Galli cantus cur.</MARG> ctu etiam ad mille atque ampliùs pa$$us: cùm expergi$citur à cibo canit: plerunque tamen Sole meridiante, mediáque nocte, ac cùm radij primum auroram effingere inci- piunt: robur igitur Solis $equitur, & in octo partes totum diuidit diem naturalem, non tamen oriente Sole, $ed cùm accedit ad au- roræ terminos, $ic & ante meridiem. Cre- duntur, apud boreales horarum metam ex- qui$iti$$imè $eruare: ab eius cantu homines à nocturnis terriculis $e tutiores putant. Sa- ginantur ac odoris $uauitatem, & gratiam $aporis iuniperi granis. Præliis ac partubus <MARG>Cur gallus $imia, $erp <*>s canis cul parricidæ in $erantur.</MARG> fau$tè occinunt, $i prodigio$um $it. In$eri- tur cum $erpente, cane, & $imia, culeo parri- cidæ: in$ons tamen huius culpæ, in maréque præcipitatur. Vt enim $imia homo non e$t, attamen videtur, $ic qui proprium occide- rit patrem. Serpens in$idiis anteit, inimi- ci$$imúmque humano generi non $ecùs ac parricida, Canes omnes odi$$e videntur, $olúmque hoc animal nulli penitus parcit, neque proprio generi. Gallus in$ons huius culpæ, for$an ob gentis $imilitudinem adii- citur, quàm maximè Romani oderunt, $eu quòd $uperbi$$imus $it: præcipitatur in ma- re, velut omni indignum elemento, & cuius $ocietate aër, terra, aquáque inficerentur, ob id culeo in$uitur, virgis $anguineis priùs verberatus. <P>Sed his relictis $uper$titionibus ad natu- ræ leges $ancti$$imas, ac prudenti$$imas re- uertamur. Decretum erat, aues facere, quæ <MARG>Cur aues ca- put paruum habeant.</MARG> volarent, aërémque hunc decorarent (nam hoc de auibus pro cæterorum etiam anima- lium ratione exemplum $umptum $it (ob id capite leui$$imo illas e$$e oportuit: quamob- rem inter cuncta animantia aues minimo ca- pite $unt: & quæ magnum inter aues habent, tenue os, ac cerebro inane $ortiuntur, alá$que magnas. Ad capitis paruitatem duo $equebã- <MARG>Aues cur d&etilde;- tib us careãt</MARG> tur detrimenta, alterum vt $tolidæ e$$ent, al- terum, vt dentibus carerent: nam ro$trũ par- uum capiti paruo nece$$arium fuit, denté$q; ob id nulli v$ui, tum quòd robur non e$$e illis poterat, tum quia ro$tri, & oris par- uitas, ne mandere po$$ent, impediebat. <PB N=545> <CB><MARG>Cur aues ve- $ica careant.</MARG> Primum incommodum caliditate, & $iccita- te temperamenti $u$tulit: quod etiam pro- fuit ad pennarum generationem, & totius corporis leuitatem. Inde vt $iccum e$$et to- tum corpus, paruo potu $atiati voluit, atque <MARG>Cur aues duos habeant ventriculos.</MARG> ea cau$a etiam carere ve$ica. Sed dentium de- fectui geminato ventriculo occurrit, vt dura in illo $en$im conquoquerentur: cùm enim dura non po$$ent comminui, tempore indi- gebant longiore, & $olidiore, arctioréq; ven- triculo, in quo paruus poterat contineri ci- bus, qui corpori haud $uffeci$$et. Igitur alte- rum $u$titui nece$$e fuit, in quo & ex dimi- dio concoqueretur, & quartum $atis e$$et ci- bi po$$et contineri. Pedes etiam paruos fecit, quòd inutile e$$et hoc pondus ad volatum: & aciem videndi acutam, quòd procul videre, ex altóque con$picere, illis opus e$$e. Quòd $i aues aliquæ à norma aberrant, non tamen v$um perfectum a$$equuntur: nam Diome- deas dentes habere quidam volunt, atque ta- lia potiùs ad varietatem, quàm ad v$um $unt nece$$aria. Ve$pertilio dentes habet, $ed plu- mis caret, totæque alæ ac corpus cartilagi- nea $unt. Verùm cùm deciderit, vix exurgere ad volandum pote$t. <MARG>Aues cicu- res.</MARG> <P>Aues omnes cicures natura fermè, & ma- ximè quæ carne haud ve$cuntur. Nam in orbe nouo, cùm primùm naues ad incultas in$ulas $e applicui$$ent, multæ aues tum ma- ximè è columborum genere manu capi $e permittebant: nec aues metuunt hominum $ocietatem, ni$i exemplo edoctæ. Vnde ere- mitæ non pauci, cicures habuerunt ex gene- re earum, quæ agre$tes $unt, velut pa$$eres, atque coruos. <MARG>Talpa.</MARG> <P>Sed auibus relictis, ad animal quod $ub terra habitat, tran$eamus, alterius generis, quòd talpam vocant. Cinerei coloris e$t, mu- ri $imile forma, & magnitudine, ni$i quòd oculis caret: nam cui v$ui oculi profuturi erant $ub terra perpetuò habitanti? adeò ve- rò odit aërem, vt $i cogatur in lucem egre- di, breui$$imo temporis $patio exanimetur. Di$$idet & cauda, quor$um enim effingere tam longam caudam $ub terra habitanti? Eadem ratione & crura habet bteui$$ima, & vngues acuti$$imos: vnde crurum breuitas nece$$aria per angu$ta penetranti, & vn- guium acuitas, vt terram commodè perfode- re po$$it: adeò autem hoc opus celeriter, & amplè explet, vt qui viderint primò defo$- $am talpa humum, multùm admirentur. Pa- lam e$t igitur naturam in cunctis $olicitam mirum in modum fui$$e, nec obiter, $ed ex $ententia omnia præuidi$$e, hominé$q; qui- <MARG>Homines particeps di- uini con$ilij.</MARG> bus hoc beneficium Deus largitus e$t, vt cau- $am rerum primam inu&etilde;iant, participes e$$e illius primæ naturæ: neq; alterius e$$e generis naturam, quæ hæc con$tituit, ab illorũ m&etilde;te, qui cau$am eorum, cur ita facta $int, plenè a$$equi potuerunt. Nullum itaque $ub terra perpetuò viuens animal $anguine præditum præter talpam e$t inuentum: nam $erpentum, & ranarum pernicio$arum quædam genera, non $olum $ub terra, & in $epulchris vetu- $ti$$imis, $ed quòd magis mirum dictu e$t, <MARG>Animalia in $axis $olidis.</MARG> etiam in $axis $olidis inuenta $unt. Sed hæc & $anguine carent propriè, & animal non pa- riunt $ui generis, $ed oua aut nihil. <CB><P>E$t & aliud generis ambiguæ vitæ, & ab- $onæ formæ, quod cancri nomine $ignifica- tur. Eius autem plurima $unt genera, mari- <MARG>Cancri.</MARG> num, & fluuiale. Inuenitur & terre$tre, quod in terra latitat, maximè in occidentali India. Quod caudam, habet, gammarus vocatur, lapides candidos gignit in oculis, cortice de- po$ito duriore mollem induit, túncque lapi- des fiunt maximi, ab$umpta materia corticis <MARG>Pul$us vni- cuique ani- mali proprij, lib.6. de plac. cap.20. Lingua exer- ta à boue palpitat etiã per totum diem.</MARG> in lapidibus. Cancer verò tran$uer$o latere procedit. <P>Atque hæc de animalibus portento$is di- cta $ufficiant. Nunc illud $ciendum, quòd $in- gulis animalibus pul$us, & re$pirationes dif- ferentes ac propriæ $unt: velut canibus, & capris, quibus & ab homine differunt & in- ter $e. Sed & hanc pul$us rationem membra quædam retinent, quamuis reluctante Ari- $totele, & Galeno, iam auul$a à toto: vt lin- gua bouis tota die palpitet, nam vis illa in- dita adhuc manet, $eu quòd calor ille dum re$oluitur, vt aër in aqua moueat ampullas, nam & lapides $icci, & v$ta cornua, & agal- lochum in aqua ampullas mouent, dum lo- co aëris aqua ingreditur. Hoc igitur $atis mi- rum, quod diximus de bouis lingua, verùm vitulinam in aquam iniectam etiam moueri affirmant, quod ego tamen nondum $um expertus. <P>Illud mirabilius, quod $olinus durare etiam $uis temporibus refert, in Herculis ædem <MARG>Herculis phanum, nos mu$ca, nec canis ingre- diebatur.</MARG> Romæ, nec canem, nec mu$cam ingredi. Ac- cepi paucis antè annis, & Venetiis fui$$e domum muti, in quam mu$cæ non ingre- derentur, quæ incendio publico conflagra- uerit. An for$an quòd in $ublimi po$ita & valde perflata, tum ferro, & marmore rigens, à mu$cis deuitaretur? nam omnia metalla mu$cæ oderunt ob frigiditatem, & quòd difficulter eis hæreant. Sed de canibus aliam rationem quærere oportet, ni$i for$an in ædiis ve$tibulo $epultum, aut appen$um ali- quid quod refugiant canes. E$t in vrbe no- $tra Fau$tiniana ædes $acra, olim à filio B. Philippi, nunc Nabori, ac Felici dicata, iux- ta D. Ambro$ij templum, quæ cùm vndique pareat, tecto vetu$to, amplií$que fene$tris, nullam tamen in illam auem ingredi nar- rant: & cùm ob$ita $itu $it, non tamen ara- nearum telis fœdatur: abditis naturæ, aut di- uinioribus cau$is, aut exemplis: nam id cum ob$eruatum reciter Bonauentura Ca$tellio- neus olim amicus no$ter, in libello de Epi$- copis Mediolanen$ibus originéq; religionis, id nos nondum fal$um e$$e deprehendimus. <MARG>Carthu$iani monachi ci- micibus non infe$t antur.</MARG> Audiui $æpiùs à monachis Carthu$ianis il- los cimicibus non infe$tari, adeóq; multorum te$timonio, vt pudeat negare quod leuitatis e$t credere. Nihilominus hi, quòd carnes nõ edant, cau$am afferunt. Seu id $it ob mundi- tiem, aut artem aliam quampiam, nondum a$$equi potui. Ego tamen minus laboro quæ- rere cau$am cur $it, vbi mihi abunde non- dum exploratum e$t $i $it. <P>His igitur quæ ad animalium hi$toriam pertinent explicatis, atq; ad hominis tracta- tionem tendentibus, iure merito dubitatio emergit, quodnam animal homini $it vtili$- $imum? Neq; diutiùs ambigere dec<*>t, cùm equus in omnibus pr&ecedil;feratur: nam ponderib. <PB N=546> <CB>ge$tandis maximè idoneus. Ex equo quoque & a$ina, aut equa, & a$ino, muli generan- tur, qui plus ferendo po$$unt, quàm ponde- rent. Iidem gre$$u firmi$$imo procedunt. Equis etiam man$uetudo maxima atque do- cilitas, quibus in duobus à nullo $uperantu<*> animali. Duri$$imam quoque præter id vn- gulam habent, ac omnis iniuriæ expertem, excipientémque $oleas, clauó$que ferreos, in hí$que camelum longè antecellit. Idem cur- $u atque perenni reliqua $uperat animalia: & licet equus vnus ab vno camelo vincatur dierum $patio, plures tamen equi di$po$iti in $tationibus totidem camelos $uperant. Nam camelus vbi fatigatus e$t, parum remittit, ac integer & validus equum æquare curren- tem, vel etiam velitantem non pote$t. Pluri- bus igitur numeris equus nobilitate alia vincit animalia. Idem ad pugnam ardens, & gloriæ cupidus, & tubæ $onitu accenditur, & fræna intelligit, vt non homo magis ho- minis vocem. Vigilat hic fermè $emper, nec recumbit, ni$i la$$us, aut piger: & vili $umptu alitur, fœno palea, herba, furfure, auena. Videtúrque hic $olus ad omnia hu- mana commoda natus: onera fert, vehit, <MARG>Equi boni conditiones.</MARG> currit, $altat, pugnat. Probatur in viginti$e- ptem conditionibus: è nouem animalibus $umptis, tribus $cilicet ex vnoquoque. Mu- lieris ætas iuuenilis, quæ in equis à quarto anno ad octauum extenditur, aut decimum: man$uetudo & morum comitas, vt non mor- deat, non calcitret, non $e aquis mergat, non $it ob$tinatus, & inobediens, $inat $e ab om- nibus tractari ac duci: pulchritudo, quæ vt in mulieribus in facie & pectoris latitudine, & membrorum concinnitate con$tat. Aqui- læ, vt oculo maximè vigeat, paruum habeat caput, & illud erectum teneat: An$erini pulli, aut ro$amachæ, vt $it vorax, celeriter comedens, & nihil a$pernetur. Ilia tumida non contracta habeat, & pedibus di$tanti- bus incedat. Leonis, vt $it animo$us & for- tis, vt $it parte anteriore elatus non $inuatus in medio, nec altior parte po$trema, vt $it totus o$$eus, ac robu$tus: hæc enim leonis $unt propria. Cerui, vt $it cur$or, $altator, & leuis. A$ini, vt vngulas habeat duras, corium durum, & dor$um robu$tum. Fugies enim equum qui cùm a$cendis, flectitur, & pon- deri codit. Vulpis, vt caudam habeat pul- chram: non $olùm enim ad decorem facit, $ed roboris $ignum e$t, quòd ex vertebris dor$i oriatur, & vt facilè in quamlibet par- tem vertatur: nullum enim animal in hoc agilitatis genere vulpi æquari pote$t, & quòd pellis pulchritudine præ$tet. Bouis, vt pedem habeat magnum, ac crura moderatè cra$$a: neque enim exilia, bona e$$e po$$unt: vt breuium iuncturarum & firmarum, vt $ecurus incedat: bos enim nunquam ce$pi- tat: Equi propria $unt velociter, ac $uauiter incedere, alacrem e$$e, & vt fræno, ac calca- ribus parere$<*>iat: Commune autem omni- bus atque per $e manife$tum e$t, vt $anus: $anitatis etiam pars e$t atque optimum $i- gnum, quòd in laboribus vix $udet. Alacritas digno$citur quòd hinniat, nec quie$cere $ciat, & $i cogatur, fræna mandat, & pedem concutiat. Vnde Poëta tuus dicit: <CB><Q><I>Stat $onipes & fræna ferox $pumantia mandit.<LB></I></Q> <P>Memorantur duo fui$$e egregij equi in <MARG>Bucephalus Alexandri Magni equus.</MARG> hi$toriis, alter Alexandri Magni, cui nomen Bucephalus, $eu quòd magno e$$et capite, $eu eleganti, <G>bou_</G> enim vox apud Græcos vtrun- que $ignificat: cui mortuo in India cum Poro rege pugnanti, ciuitatem Bucephalam equi nomine condidit: tantum rex maximus, vel illius meritis tribuit, vel quantum in equo Principi repo$itum $it, intelligere $e o$ten- dit. Alter vnguibus humanis, qui C. Iulij Cæ- <MARG>Equus C. Cæ$aris Di- ctatoris.</MARG> $aris cum e$$et, orbis imperium illi porten- dit. Neque tamen vngulas cum digitis ha- bui$$e credendum e$t, nam $e$$orem ferre ne- quiui$$et: $ed vt de elephante dictum e$t, di$crimina in vngula ab$que diui$ione $ub digitorum imagine fuerunt. Bucephalus ne- minem admittebat tergo, præter vnum Ale- xandrum, non tam ferocitate quàm ambi- tione, quæ illi equo inerat: vnde ambitio$i$- $imo Regi chari$$imus fuit. <P>Cùm igitur equus offertur primum illius caput, quod paruum e$$e debet, in$picito, at- que decorum, erectum, oculis viuacibus at- que vitio omni carenribus, auribus paruis, rectí$que, collo breui, amplo, coma decora, pectore lato, parte anteriore $ublimore pa- rum, tergo rectè rigente, in quo nulla $int cicatricum ve$tigia, latiore $pina, iliis ro- tundis, lumbis plenis, cauda pulchra, cruri- bus rectis, miniméque dum incedit, aut intus $e collidentibus, aut extrà deflexis, iuncturis firmis breuibú$que, pede lato & vngula cra$- $iore. Inde in$pice dentes, vt ætatem agno$- cas, & guttur comprime: nam $i anhelitu $it haud integro, mole$tè feret. Trahe po$t- modum caudam, $i cedit, e$t imbecillis: inde iuncturas $ingulas, maximè iuxta pedes, comprime, & paululum inuerte: $i dolet quie$cere non vult, & morbum patitur anti- quum. Colorem etiam con$idera, optimus enim e$t qui $plendet: quoniam genero$io- rem & bene curatum equum $ignificat. Inter cæteros præ$tat mu$telinus ob$curus, quem materna lingua baium vocant. Pò$t a$cende, & videbis $i $e$$orem refugiat, $i $inuetur dor$um: hæc enim male valde. Inde circum- uerte ad vtranque partem, intelligé$que an ver$atilis. Fac vt eat, agno$ces $uauitatem gre$$us, & celeritatem, genú$q; eundi. Expe- riare cursũ: cùm retinetur quàm pareat fræ- no & habenis: currendo, quãtum calcaribus: $imul etiam intelliges quàm $it leuis, quàm velox: quàm tutus, quámq; $piritu graui, aut facili. Deinde ad aquas deducito, agno$ces an $e vltrò in aquam iactet. Permitte bibere, $i totas nares præteros mergit, maximè po$t cur$um, $anus e$t pectore atque $piritu. Illum etiam iuxta rotas quæ circumuertuntur de- ducito: $i ægrè accedit, pauidus e$t: $i accede- re non vult, omninò ob$tinatus. Hunc mater- na lingua re$tium vocant. Inde offer cibum, $i alacriter edit, bonum: $i $egniter, vel iners e$t vel gulo$us. Interim oblata auena $i calcitro- $us e$t, aut mordax, tunc maximè digno$ci- tur. Ab$umpta auena $<*>ecumbit $egnis e$t, nec ad labores promptus: genero$us enim equus, ni$i magno ex labore non decum- bit. Dum verò in$tructus e$t fræno, habenis, <PB N=547> <CB>ephippiis, $i hinnit $i fræna mandit maximè etiam edita $puma, $i humum pede percutit auré$que dirigit, ferox e$t, & alacer. Fac etiam vt $altet, leuitatem eius, & dor$i ro- bur agno$ces. Morbos autem, morborum- que curas in libris de Rerum varietate do- cuimus. Nunc verò tempus vt id quod ma- ximè vtile e$t, propter quod $ermonem in- $tituimus, $cilicet quoniam $ubtilis $it con- <MARG>Equorum genera mo- tus octo.</MARG> templationis, aggrediamur. E$t autem id tractatio de equorum in$edendi varietate, vt ad celeritatem, & commodum pertinet. Celeritatis ince$$us cau$a in tribus con$tat. Primum, vt celeriter moueat crura, atque $ic velocior e$t cur$us velitatione. Secundum vt duos $imul moueat pedes, non vnum tantùm<I>:</I> nam duobus motis pedibus $imul, gemino motu equus progreditur: $i vno tantùm, quatuor motibus indiget vt pro- grediatur. Sic igitur velitatio & gradarius(vt ita dicam) ince$$us, velociores $unt $impli- ci ince$$u. Tertium e$t, vt pedes multum $pacij amplectantur, cùm in iunctura crus, velut in axe procedendo vertitur: atque in hoc pedes po$teriores maximè ob$eruant: nam $i eorum ve$tigia, anteriorum ve$tigia antecedant, nece$$arium e$t, vt equus duo- rum pedum motu, po$terioris $cilicet & an- terioris plus progrediatur, quàm $it $pa- cium quod inter pedes e$t po$teriorem at- que anteriorem: hoc autem velocis proce$- $us cau$am magnam e$$e quis non intelligit? Ponantur enim pedes equi anteriores A B, <MARG> I M </MARG> po$teriores CD, amoto A $i C ponatur in loco A, amoto B D ponetur in loco B, igi- <MARG> E F A B G H C D </MARG> tur equus procedit ex C D in A B, & ita quantum po$teriores pedes eius di$tant ab anterioribus. Quòd $i C ponatur amoto A in E, D ponetur amoto B in F, erit igitur proce$$us equi ex CD in EF plus di$tantia pedum po$teriorum ab anterioribus: verùm id vix contingit. Quòd $i C ponatur in G tantùm, & D in H, par e$t vt ince$$us hic $it generalis omnibus fermè equis. Manife- $tum e$t autem & in luce clarius, quòd $i C ponatur in E, & D in E, & A in L, & B, in M, quòd tantum di$tat L ab A, & M à B, quantum E à C, & F à D. Aliter $i magis aut minus, C & D, $en$im, vel tantùm ap- proximabuntur A & B, vel tantum remo- uebuntur, vt equus cadat: quod cùm nun- quam ob id contingere videamus, certum e$t pedes anteriores æqualiter cum po$terio- ribus $emper moueri. Non tamen in ante- rioribus æquè facilè videre e$t proce$$um, $icut in po$terioribus, quia ve$tigia magis confunduntur. Nec tam facile e$t ne$cien- tibus hoc quòd po$teriores pedes æqualiter $emper cum anterioribus mouentur, conclu- dere, quòd anterioribus multum proceden- tibus equus celeriter moueatur. Ob id ex po$teriorum pedum motu progre$$um equo- rum, non anteriorum, quamuis vna & ea- dem $itratio, $olent metiri. Illud quoque ob- $eruatione dignum, equos non $olùm $i re- cte animaduertas, $ed animalia omnia reli- qua dextrum pedum anteriorem mouere prius $ecundum naturam, inde $ini$trum po- $teriorem, deinde $ini$trum anteriorem, & <CB>dextrum po$teriorem. Nam $i duo anterio- res $imul mouerentur, vt ex AB in EF, tunc animal di$tenderetur ex CD in EF: id verò incommodum illi naturaliter progredienti. Si verò dextro anteriori $uccedere dexter po$terior, $i $imul fiat, di$torquetur animal nec habet quò $u$tineatur: commodius igi- tur e$t, vt dextro anteriori pes $ini$ter $uc- cedat po$terior, nam $ic dextro po$teriore & $ini$tro anteriore $u$tinetur interim animal. Homines verò eum motum $ibi commodum experiuntur, in quo pars vna quie$cit alte- ra mota: cùm enim homo ambos pedes $i- mul mouet, nece$$ariò veluti $altando con- qua$$atur: deambulando enim & currendo $emper pes vnus altero moto quie$cit. Si igitur totus homo eleuatur, totus etiam ne- ce$$ariò decidit, atque ob id conqua$$atur. Quòd $i a$$iduè per totamque diem quis $al- tet, nonne vi$cera omnia di$rupta habere videtur? Quòd $i idem in equo contingat, eadem etiam pror$us euenient equitanti, ni- $i quòd pedes non dolebunt, quia propriis pedibus non in$idet eques, $ed ephippiis at- que equo. Non igitur equus quatuor pedi- bus $imul moueri pote$t: nam homo $alien- do inflectit genua nece$$ariò, equus autem non inflectit genua antequam eleuetur, igi- tur equus quatuor pedes $imul mouere non pote$t. At neque tres, ab$urdum enim: vel igitur vnum, vel duos pedes $imul mo- uet. Iuxta hanc rationem octo modi motus equorum con$urgunt, tres vnius pedis, & quinque duorum. Cùm igitur mouetur pes dexter anterior, inde $ini$ter po$terior, vel etiam dexter, hoc enim in aliquibus etiam contingere animaduertimus, nec multum progreditur, $implex ince$$us appellatur mollis & lentus: lentus, quia vno pede fit, & parum $patij $uperante: mollis, quia ho- mo, qui in$idet, parte vna tantùm moue- tur, dextra $cilicet alternatim, atque $ini- $tra. Hic ince$$us equis e$t commodior, & nulla in parte equum fatigat, quum $it $e- cundùm naturam. Quum verò pes po$terior <MARG>Cau$a cur equi allidãt pedes.</MARG> locum prioris fermè æquat, & celeriter pes pedem $equitur, Propa$$us dicitur, id e$t, ince$$us maior. Hic commodus e$t, multi tamen equi ob hoc, velut & tortores, pedes po$teriores allidunt anterioribus. Allidunt igitur pedes equi, quum tardi $unt, & $pa- cium maius motu pedum $petant. Si verò moto pede dextro anteriore, dexter po$te- rior, non $ini$ter, celeriter $ub$equatur, in- ce$$us fit mollis, quem Trainam vulgus vo- cat: qui proprius e$t mulis: nec fatigat ho- minem, imò celeritate pari, minus quàm propa$$us, quòd dextra pars $olùm moue- tur, inde $ini$tra. Propa$$us autem, quum $ini$trum po$teriorem dextro anteriori iun- gat, & dextrum po$teriorem $ini$tro ante- riori: vbi celer $it, totum hominem $imul mouere videtur, atque ob id illum etiam concutit. Sed quoties duo pedes $imul mo- uentur, aut duo ex eadem parte, vt duo dextri, inde $ini$tri: vocantque quidam hunc motum, gradarium, qui a$turcorum: hic omnium equi gre$$uum profectò e$t no- bili$$imus: quippe celer, quòd duobus $imul <PB N=548> <CB>fiat pedibus: & eò celerior, quò pedes etiam ocyus mouentur, maiu$que $pacium $upe- rant: & $uauis, quoniam altera parte mota reliqua quie$cat. Hic e$t ille gradiendi mo- dus adeò celebratus, quem portantem vul- gus vocat. Quòd $i $imul dexter anteior cum po$teriore $ini$tro moueatur tortorum equo- rum hic e$t ince$$us, qui quum vtramque partem equi moueat, mouet & totum homi- nem, ac concutit: eóque magis, quò ma- gis pedes à terra eleuantur. Semper enim il- lud verum e$t, equos quò magis in ince$$u pedes eleuant, difficiliorem efficere equita- tionem, quo minus autem periculo$iorem, quia pedes lapidibus allidendo ce$pitant. Sed $i pedes anteriores $imul moueant, inde po$teriores $imul, $i quidem haud celerrimè, nam celeriter nece$$arium e$t, velitum hic e$t ince$$us, hæc fuga: $i autem celerrimè, cur$us. Hi ambo hominem concutiunt & fatigant, minus quidem quàm tortoris, quia pars po$terior, aut anterior equitis quie$cit, magis autem quàm a$turconis, quia partis quies illa non e$t naturalis. Non enim homo prius anteriorem partem mouet, inde po$teriorem, $ed dextram, $ini$tra prius, aut $altem vice ver$a. Quòd $i nondum anterio- ribus pedibus quie$centibus po$teriores ele- uentur, fit $altus. Hic igitur tres habet tem- porum differentias: primam quidam, in qua po$teriore equi parte quie$cente anterior eleuatur hæc, <I>(</I> vt dixi) hominem minimè concutit, quòd po$terior quie$cat: $ecun- dam, in qua nondum quie$centibus ante- rioribus pedibus po$teriores eleuantur: hæc non concutit, $ed renes propter motuum contrarietatem flectendo fatigat: tertiam, in qua pedes omnes $imul de$cendunt, aut anteriores prius: $i quidem omnes pedes $i- mul de$cendant, cùm ex alto id fiat, homo multum concutitur: $i autem anteriores tan- tùm, plurimùm vexatur ventriculus ob in- clinationem. Hæc igitur de equorum moti- bus dicta $unt. Sed docilitas eorum etiam $ingularis e$t, adeò vt quidam en$em deci- dentem dentibus arreptum porrigant, non $ecus ac elephanti, domino: alij, quòd mi- <MARG>Equi quomo- do docean- tur.</MARG> nus e$t: genua flectant. Docentur, vt de ca- nibus dictum e$t, dum pulli $unt fame do- miti, inde pane, aut fœno en$i alligato, dumque fœnum auellere $tudent, en$em ele- uant, quo capulo erepto cibum dant faci- lem. Illinunt etiam en$em melle, atque ita libenter arripiant. Inde contracta con$uetu- dine, vt in frænandis etiam eadem diligen- tia mihi bene ce$$erit, $pontè nudum en$em mordici arripiunt. Meminerunt enim equi commodorum atque incommodorum. Vnde non melius corrigitur equus qui $pontè in aquam $e demittit, quàm $i iam immer- $um duo robu$ti viri tandiu auribus arre- ptum $ub aquis teneant vt penè $uffocetur tunc enim periculi & anxietatis memor, non <CB>amplius huic $e periculo committere audet. Idem $i re$titerit, nec progredi velit, retrò agatur etiam nolens, donec in ignem, aut aculeos retroactus incidat, nec $inatur pro- gredi, donec ad extremum vitæ periculum peruenerit. Quòd $i $e erigat, $tylis capite confo$$us de$cendere non permittatur. Alij fu$te caput tundunt, quod non parum prode$t. <P>Atque tot & tanta de animalibus dicta <MARG>Animalia omnia natu- ra armauit aduer$us $ex incommodo- rum genera,</MARG> $ufficiant, quæ $ingula armauit contra cibi & potus penuriam, ad fœtum & prolis con- $eruationem, contra morbos, aduer$us tem- porum iniuriam, aduer$us reliqua animalia, denique etiam peculiari quodam $tudio ad- uer$us hominem, quod e$$et calidi$$imum. Principio aduer$us cibi inopiam cur$u, $aga- citate, & vt ibi na$cerentur vbi illius etiam copia e$$et. Veneris voluptatem & amorem in prolem ad generis con$eruationem, pa- ludes, aquas, montes, valles, $pecus, late- bras, $yluas, dumeta, ramos, frondes, omnia hæc ad tuendam prolem. Docuit & herbas ad $alutem, & ab$tinentiam, quietémque maiora quàm homini, ob medicorum impe- ritiam, ex artis medicæ ope auxilia. Con- tra temporum calamitates, arboribus, mon- tibus foueis, corio, lana, pilo, pluma. Ad- uer$us animalia reliqua, $pinis, dentibus, cur$u, $altu, alis, vnguibus, latebris, veneno aquis, $agacitate, cornibus. Aduer$us autem hominem pi$ces armauit elemento, quod tuti$$imum e$t auxilium, adeò vt ni$i vora- citate fallerentur, gurgitibus tutò latêre po$$ent. Serpentes humilitate corporis, vn- de etiam latent hyeme in latibulis, cum prodeunt occultantur ab herba. Aues die alis <MARG>Cur homo $olus penè inter anima- lia terre- $tria nocte non videat.</MARG> muniuit, quadrupedes celeritate: noctu ho- minem, ne $ine luce cernere po$$et effecit, cùm omnia quadrupedia videant, canes, lu- pi, lepores, equi, a$ini, boues, $icque tutò errare po$$unt, ac cibo, potúque frui, cùm die homo omnes $altus po$$ideat: at auibus quia lux etiam noctu negata fuit, $umma arborum & turrium, tum vepres cubile de- derunt, vt loci difficultate $imul & ob$curi- tate, tutæ forent ab in$idiis hominis. Ac- ce$$it & huic commodo animalium cuncto- rum, vtile homini, quandoquidem luce vti ip$e in nocte poterat, vt cùm $apienti$$imus futurus e$$et, humidi$$imum ac frigidi$$i- mum cerebrum erat nece$$arium: nam ca- lidi$$imum cor habere debuit, vt molli$$i- mum corpus laboribus $ufficeret: at mol- li$$imum corpus erat nece$$arium, vt te- nui$$ima ac $piritui tantarum rerum capaci apta materia con$taret: itaque in humidi$$i- mo ac frigidi$$imo cerebro, vt à primo ad vl- timum rem deducam, oculos $plendentes <*>- que $iccos, quales $unt felibus & nocturnis auibus quæ $icci$$imo $unt cerebro: colloca- re penitus fuit impo$$ibile: quare de hominis nece$$itate ac fortuna, nunc prius dicere ag- grediar. <PB N=549> <FIG> <C>LIBER VNDECIMVS.</C> <C>De Hominisnece$$itate & forma.</C> <CB><MARG>Cur homo $it creatus.</MARG> <P>PROPTER quid igitur cuncta creata $unt, & an omnia $o- lius hominis cau$a, & an homo animal, prius definien- dum erit. Hoc igitur initium di$putationis efficere oportet, vtrumve ho- mo animal $it. Deinde, an animalia ip$a ge- nere $olo natur&ecedil; cognita $int an partes etiam an etiam ip$a $ingularia, quod etiã in homi- ne maiorem habet dubitationem. Rur$us, an animalia ip$a, & plantæ cæteráque propter $e, an propter hominem: quod $i propter hominem, an ip$a illicò propter hominem, an quodam ordine hæc propter alia: vt her- bæ (gratia exempli) ob lepores, at lepores ob vulpes, vulpes autem ob hominis commo- dum. Neque verò hac di$putatione vnquam olim pulchrior, aut difficilior inuenta e$t. Dubitatio enim maxima e$t, cur non plura genera animalium his $unt, $i natura quid- quid efficere poterat, implere conata e$t? aut cur his planè $olis fuit contenta? Solétque multis modis huic occurri dubitationi. Pul- chréque mehercle Epicurus, dicens, natu- ram feci$$e quæ potuit, $ed man$i$$e tan- tum quæ vim aliquam excellentem habue- runt, qua $e tuerentur. Sic enim inquit. <Q><I>——Multáque cùm tellus portenta creare<LB> Conata e$t mira facie, membri$que coorta,<LB> Androgynum inter vtras.<LB></I></Q> <P>Inde $ubiicit etiam: <Q><I>Nam quæcumque vides ve$ci vitalibus auris,<LB> Aut dolus, aut virtus, aut denique mobilitas e$t,<LB> Ex ineunte æuo genus id tutata re$eruans,<LB> Multaque $unt nobis ex vtilitate $ua, quæ<LB> Commendata manent, tutelætradita no$træ.<LB></I></Q> <P>Inde paulò pò$t: <Q><I>At quis nil horum tribuit natura, nec ip$a<LB> Sponte $ua po$$ent vt viuere,<LB> Hæc ip$a iacebant.<LB></I></Q> <P>Demum $ubiicit: <Q><I>Indupedita $uis fatalibus omnia vinclis,<LB> Donec ad interitum genus id natura redegit.<LB></I></Q> <P>Con$equitur non leue commodum ex hac Epicurus opinione: $cilicet vt mon$trifera- rum formarum cau$am referre po$$it: nam natura $æpiùs inchoat animalium $pecies, quæ cùm $eruari non po$$int, pro mon$tris habentur. Sed tamen duobus modis ip$e peccat: primò, quia adhuc manet dubita- tio, cùm aliæ animalium formæ creari po- tui$$ent, quæ man$i$$ent, velut lupi cum cornibus, & canes vnguibus acutis. Deinde quia naturam(pro nephas <I>)</I> vult ca$u omnia condidi$$e. Ergo duorum alterum nece$$a- rium mihi videtur, vel quod formæ viuen- <CB>tium numero quorundam, & viribus $iderum con$tituantur, vel quòd perpetuò varientur temporum $ucce$$u. Indicio e$t diuer$itas il- lorum in regionibus, aliis atque aliis, vt $u- prà demon$tratum e$t, necnon in tempori- bus. Has non omnes, $ingularium contem- platione habita, propter hominem, aut pro- pter alia animantia facta e$$e con$tat, cum multæ talpæ $ibi viuant, & moriantur. Ne- que maioris partis, $ed $olius $peciei, $i mo- do propter alia facta videantur. Ergo $pe- cies rerum ip$æ, aut propter $e factæ $unt, aut propter hominem. Tot autem genera $erpentum quæ homini exitio $unt, propter hominem facta dicere, in$anientis pror$us e$t, tum venena mortifera. Quid igitur? plu- res fuêre artifices, & vnu$qui$que commo- do pro$pexit $ui opificij. Qui igitur homini pro$pexit, ita fabricauit, vt e$$et $apienti$$i- mus, omnibu$que aliis commodè vti po$$et, aut $altem vitare, quæ v$ui e$$e non pote- rant. Sic qui aquilis $apientior fuit quàm qui cuculis, & tamen vnu$qui$que cauit per- petuitati $tructuræ $uæ. Cùm igitur homi- nem crea$$et, $ic vt incommodè vteretur omnibus, factum videtur vt omnia creata propter ip$um viderentur. Sed non e$t $ic, vnumquodque enim propter $e creatum e$t, nec conturnix ob accipitrem minus, quàm animalia propter hominem facta $unt. Vi- dentur igitur quæ deteriore conditione ge- nita $unt, $ed falsò, facta meliorum cau$a. <P>Itaque & ex hoc alterius dubitationis $o- lutio exurgit, cur animalium quædam infeli- cia $unt, ac videntur, vt lepores, ranæ, damæ. Vnde ille dicebat. <Q><I>Imbelles damæ, quid ni$ipræda $umus?<LB></I></Q> <P>Satis e$$ent felices propria natura, $ed ob- $tat aliorum illis opificum $apientia: igitur nota fuêre omnia, $ed $ecundum $pecies. Ve- rum de $ingularibus egregiis in humana $pe- cie tantum, dubitatio non lauis e$t: dico au- tem egregia $ingularia, quorũ vis in multos dominatur, vt reges maximè ac $apientes. Itaque $uprema videtur mihi fui$$e tanti opificis $apientia in duobus: vt nihil inutile relinqueretur in tanta mole, $ed omnia, vel viuerent, vel e$$ent alimenta viuentium: & vt ex hac tam $ordida fæce, aliquid quod cunctis his inferioribus dominaretur, $imilé- que e$$et $upremis illis $ub$tantiis $eparatis, effingeret. Apparebat autem nece$$ariam fo- re illi rerum omnium cognitionem: quam- obrem $en$us, memoriæ ac prudentiæ tan- tum impertiuit, quantum licebat in tam ru- di materia collocare. Cumque $uperi morta- libus in quinque præ$tarent, $apientia, feli- citate, probitate, vitæque longitudine ac $e- curitatem autem mortali tribuêre nequibat, <PB N=550> <CB>cætera quantum potuit largitus e$t. Cùm igi- tur materia fragilis e$$et ac rudis, multis in- diguit auxiliis. Caliditate quidem opus erat, vt tenuis e$$et ac motibus $ufficeret: tenuita- te ad ingenium, $oliditate ad vitæ longitu- dinem, temperie ad morum $uauitatem & moderationem. Quis non videt hæc fermè duobus modis repugnare? Sed tamen omnia præ$tabat ab$oluti$$ima compo$itio. Ne eua- deret ab$oluti$$ima, tamen multa ac penè infinita ob$tabant. Itaque contigit vt pro fortibus plerique temerarij, timidi pro mo- deratis, auari pro parcis, prodigi pro libera- libus crudeles pro $eueris, libidino$i pro iu- cundis, denique in$ani, vecordes, & vt vno verbo dicam, multi improbi euaderent. Sicut verò in animi dotibus ita etiam corporis contigit: nam manci, debiles, morbo$i, turpes fœdi, imbelles, breuis vitæ plerique na$cun- tur. Nec tamen propter hos illo$ve, $ed per- fecti$$imos, ac totam $peciem humani gene- ris, quæ omnia illi conce$$a bona continet, homo creatus e$t. Itaque vt non arbores ip- $as colimus ob fructibus exe$os, putridos im- maturos, ac decidentes $pontè vitio aliquo: ita neque naturæ curæ $umus ob improbos, $ed velut fructus ob fructus perfectos, arbor ita ob optimos. Reliquit igitur ve$tigia quædam $uæ pri$tinæ cœle$tis materiæ in his inferioribus, cùm hanc mortalem in ini- tio ab illa $ecreui$$et. Neque accu$andus, quod non reliquerit optima propter mala, aut quòd quæ naturæ mortali repugnarent, non condonarit nobis. Omnia igitur, anima quadam muniuit, & qua meliore potuit vi- uentia, $ententiáque, demum etiam intelli- gentia creando. Hominem itaque omnibus donauit. Inde in his certo ordine ab imper- fecti$$imis, provt materia quæque $uppedi- tabat, tran$iuit ad perfecti$$ima. Initium igi- tur fuit à metallicis tanquam abortiuis par- tibus, pò$t metallis, lapidibus, plantis, mari- nis, $pongiis, vrtici$que atque conchyliis, vermes, formicæ, culices: pi$ces, aues, lepo- res, canes, elephanti, cercopitheci, tandem homo creatus e$t. <P>Quæres, cui tandem v$ui mu$ca? vt de vno vili$$imo atque in$olenti$$imo dicam animali. Re$pondeo, animal ip$um vt $pecie ip$a manet, & per $e $olum, & ad ornatum mundi e$$e, & omnia $ibi nece$$aria, non $o- lùm ad vitam, $ed ad beatam vitam $ortitum e$$e: facta e$t propter $e, non vt homini e$$et infe$ta: neque enim omnis mu$ca hominibus infe$ta, $ed quædam manent perpetuò in ne- moribus: & in quibu$dam regionibus non $unt, vt apud Lapones, in India etiam occi- dentali paucæ. Ergo generale bonum, pauco- rum incommodo præponi debuit. Diuina igi- tur $apientia in vnoquoque fecit optimum quod ex tali materia poterat excogitari. Et leporum multæ $unt infelices, non tamen omnes: quædam enim nunquam hominem viderunt, aut cœnem, nec per$ecutionem pa$- $æ $unt. Simile e$t de $pecie, ac ip$is animali- bus, velut de homine atque partibus $uis. Quis tam amens e$t, qui nolit potius mem- bra aliqua amittere, quàm perire? Ita anima- lia membra $unt $peciei, quæ longè melius <CB>e$t perire, manente incolumi $pecie, quàm $peciem ip$am, aut deleri, aut non e$$e vn- quam con$titutam. Cùm tamen & illud lon- gè melius $it in $pecie, quòd tam benè in pauci$$imis animalibus $eruatur, $icut in plu- rimis, nec vlla penitus operatio. Animali $i membrum pereat, perit & operatio, reddi- turque animal claudum, aut cæcum, & tam&etilde; præ$tat viuere, quanquam etiam moriturum quantò magis peciem quæ nullis manca e$t operationibus, nec deformis, æternitatémq; con$ecuta e$t, tamet$i in pauci$$imis anima- libus po$ita $it. Igitur homo vt omnia com- moda a$$equeretur, ex vltimo refractis ele- mentis genitus e$t: nam primò elementis ve$cuntur plantæ, plantis animalia, animali- bus homo. Ob id igitur carniuora omnia nõ <MARG>Cur carniuo- ra omnia $a- gaciora reli- quis. Cur nulla caro calids$- $ima vt plan- tæ. Homo quo- modo cali- d $$imus, ac temperati$$i- mus e$$e po- tuit.</MARG> ve$centibus carne, inter pi$ces quadrupedia, & aues $unt $agaciora, duabus cau$is: prima quòd cibum habeant fugacem, nam inueni- re oportet, inde a$$equi, cùm reliquis inue- ni$$e $ufficiat. Altera, quòd iam cibus ip$e ex elementis retu$is $it, $cilicet caro. Ob id etiã neque vlla caro e$t calidi$$ima, vt in $emini- bus plantarum, ac partibus earum frequen- ter licet con$picere. Itaque homo, qui etiam carnibus ve$citur, tum maximè volatilium, potuit e$$e $imul tenui$$imæ, ac den$i$$imæ, calidi$$imæ atque temperati$$imæ naturæ. Quatenus enim aëris & caloris plurimum habet, elementáque in eo frigida terra, & aqua maximè à propria natura rece$$erunt: ita calidi$$imus e$t: vt verò nihil e$t amplius excoctum, quàm e$$e debuit, terrenóque ele- mento pauci$$imo, & puri$$imo con$tat, ma- ximè temperatus. Ob id homo cùm con$u- mitur, terræ puræ vix vncias quinque, aut $ex relinquit. <P>Atque hæc fidem facere videntur, quòd <MARG>Hominem n<*> e$$e animal.</MARG> homo $it animal, hucu$que etiam $ic e$$e creditum e$t. Sed homo non plus e$t animal quàm animal planta. Si enim animal quam- uis nutriatur & viuat, plantæ nomen non meretur, nec omninò planta e$t, quia animã qua $entit, habet præter plantam: homo cũ præter animal mentem habeat, de$init e$$e animal: nam alterum genus animæ e$t quod $entit, ac intelligit, vt te$tatur Ari$toteles Si enim forma alia à forma fuerit, alterum $ub altero collocari non pote$t. Sentit enim ho- mo profectò vt animal viuens, non tamen homo animal, vt neque animal planta. Si enim homo animal e$t, id e$t, cuius forma vltima e$t, $en$us effectrix anima, manife- $tum erit & eadem ratione e$$e etiam plan- tam: at hoc nemo admittit, nemo credit. Et qua ratione in homine $en$us continetur, eadem pror$us in animali viuens. Nec tamen animal e$t, quod $olum viuit, id e$t, planta, vt nec homo animal. Denique $i homo ani- mal e$t, vel ratione vtens, vel carens? Non equidem carens, e$$et enim bellua: e$t igitur vtens ratione. Vti itaque ratione differentia quædam e$t animalium, velut & bouis, aut leporis propria differentia. Quæ igitur $entit anima, vt pote$t non vti ratione, pote$t etiã vti: intellectus igitur in ea collocatur. Per$- picuum enim e$t, differentiam quamlibet in eo e$$e po$$e, cuius e$t differentia? Sen$us <PB N=551> <CB>igitur intelligere po$$et? Ergo homo, vita & $en$u præditus e$t: animal autem, aut plan- <MARG>Vitiligo ex equis in ho- mines tran- $it.</MARG> tam dicere ab$urdum e$t. Quibu$dam autem vi$um e$t, quòd homo animal e$$et ob natu- ræ con$en$um in animæ, & corporis affecti- bus, & quòd quidam morbi ex animalibus in homines tran$irent: velut vitiligo, quæ ex equis, præcipuè alba, tran$it in homines $olo tactu: vt enim quis equum attrectauerit, qui eiu$cemodi morbo detineatur, $tatim ab ea corripitur. Sed & quædam ex plantis in ani- malia tran$eunt, quamobrem non e$t dicen- dum animalia plantas e$$e. Itaque ad $ermo- nem de homine tran$eamus. <MARG>Homo pro- pter quatuor factus e$t.</MARG> <P>Homo ip$e propter quatuor factus e$t: pri- mùm, vt diuina cogno$cet, $ecundùm, vt illis mortalia medius cõnecteret: tertiũ, vt morta- libus imperaret. Nece$$e enim erat & in hoc genere, velut & in cœle$ti, aliquod e$$e opti- mum ac nobili$$imum, quodque imperitet cæteris, hîc autem vi, illis verò $pontè. Quar- tum, vt quicquid mente excogitari po$$et, id omne opifex maior ip$a cogitatione præ$ta- ret, e$$etque animal fallax. Nam belluæ fal- laces e$$e non poterant ob $tultitiam, $uperi verò ob probitatem. Non enim hic finis, fi- nis enim bonum: $ed fini nece$$ario coniun- ctum. Hoc autem vitare conuenit, velut & mortem: quædam enim nece$$aria vitanda $unt, quia mala, cùm tamen ad vniuer$i or- natum pertineant: & $i non omninò aboleã- tur, vt næui & mu$cæ: & quæcunque totius non vnius partis gratia e$$e videntur. Homo igitur intelligendo diuis $imilis efficitur, <MARG>Triplex ho- minum ge- nus.</MARG> prauitate autem belluis. Triplex igitur ho- minum genus: Diuinum, quod non decipit, nec decipitur: hum anum, quod decipit, & nõ decipitur belluinũ, quod nõ decipit, & deci- pitur. Quòd verò decipit, ac decipitur, quod- que maximam $olum occupat humani ge- neris partem, non $implex modus, $ed mi- $tus e$t hic ex belluino, humanóque genere. <MARG>Quomodore- ges, & $api&etilde;- tes populi- que primis principiis per $e noti $int.</MARG> <P>Ac verò quomodo gentes atque prouin- ciæ, tum reges ac $apientes cu$todientibus primis principiis nota $int, nunc dicam. Il- lud primùm prætereo, quod in libro de Ani- morum immortalitate o$tendimus, $ingula quæque $cilicet, contractis per multa gene- ralia conditionibus cognita e$$e: nam hoc non primò e$t noui$$e ea, $ed alia quadam ratione: at verò per$e longéque melius nota e$$e regna & populos, tum reges ac $apien- tes, quàm prauos & priuatos, ac ignobiles, nunc docere aggredior. Totum humanum genus cognitum e$t & tota etiam terra quæ habitari pote$t, vtque illius prouincia quæ libet pars quædam e$t certa, vt cente$ima ac mille$ima, ita etiam gens qúæ in ea habitat cognita e$t, vt totius humani generis certa quædam pars. At verò reges ip$i & exerci- tus & $apientes, cau$æ $unt horum, & vt prouinciæ vel pereant, vel diuturna floreant felicitate: itaque & cau$as has non $impli- citer quidem, $ed vt ad prouincias, regna ac ciuitates comparantur, notas e$$e oportet. Quamobrem nota hæc $unt, & $igna ac pro- digia in horum interitu, ac ortu fieri con- $ueuerunt: igitur tanta fuit de his cura. In genere verò nudus creatus e$t, vt formo$ior <CB>e$$et, tenuior ac humidior. Sed quoniam nu- <MARG>Tria hominis dona preci- pua.</MARG> ditas obnoxia erat periculis; & minus firma tribus illum armauit præ$idiis: ingenio ad in- uentionem nece$$ariorum: $ermone ad auxi- lium: manibus ad perfectionem omnium eorum, quæ vel ingenio excogita$$et, vel $er- mone ab aliis didici$$et. Neque enim aliud animal verè loquitur, cùm non ex mente profici$catur verbum, nec manus habet, $ed manibus aliquid $imile. Itaque nece$$aria primò inuenit ratione, ædes, ve$tes, arma, ci- bos: pò$t terram ac materia metiri: nec his contentus, plani$phæriis, $ciotericis, armil- li$que ampli$$imam cœli molem, ac vix m&etilde;- te conceptam, euocauit in terram, in angu- $tumque redigens $ub $en$u ac oculis po$uit. Inde naturalem Philo$ophiam con$tituit, reliqua$que $cientias: demum ad leges, qui- bus cum pace viuere multitudo po$$et, ani- mum applicuit. Di$$idebant inter $e enim <MARG>Quatuor in quibus ho- mines di$$i- dent.</MARG> homines, ac nunc etiam non minus quàm belluæ ab illis, lege lingua, prouinciis, mori- bus. Neque enim pluris e$t apud Mahume- ti cultores Chri$tianus, neque apud vtro$- que Iudæus, improbo, ac vili$$imo cane: irri- detur, vrgetur, vapulat, $poliatur, denique occiditur, in $eruitutem adigitur, $tupris vio- lentis, fœdi$que tractationibus vexatur, vt non tanta à tigride cui catulos $ubduxerit homo, pa$$urus $it. Leges autem quatuor, Idolorum Iudæorum, Chri$tianorum, & Ma- humetanorum. <P>Idolorum cultor $uam præfert legem qua- <MARG>Cultoris ido lorum ad- uer$us reli- quas leges contentio.</MARG> tuor argumentis. Primùm quòd pugna $u- perior eua$erit aduer$us Iudæos toties, donec eam legem deleuerit: quare non magis pla- cui$$e Dei cultum vnius quam multorum, opifici $ummo ac rectori. Deinde, quòd cùm populus regem habet aliquem $ummum, de- cet vnumquenque ad illius potius præfectos aulico$que confugere in priuatorum cau$is, tum maximè minimis, quàm ex quacunque cau$a ip$um regem vexare. Eodem modo cũ Deus ille $ummus minimam habeat de his inferioribus curam, priuatorum verò nego- cia etiam horum inferorum minimam obti- neant partem: ad deos potiùs $ummi illius mini$tros ob quæque negocia indigna refu- gere opportunius putant, quàm adeò abie- ctis cau$is illum, quem vel cogitatione a$$e- qui tentare nephas e$t, vexare precibus. De- nique hac lege, hi$que exemplis, dum è mor- talitate ad cultum diuinum tran$ire $perant, plurimos virtutes inclytos eua$i$$e, vt Her- culem, Apollinem, Iouem, Mercurium, Ce- rerem. Quòd verò ad miracula attinet, neque in illis pauciora fui$$e à diis $uis auxilia ma- nife$ta, tum oracula, quàm in omnibus aliis: nec no$tram de Deo, ac mundi origine ab- $urdam e$$e minus, imò longè magis, opi- nionem, quàm $uam, quod ex contentione inter ip$as leges aliàs apparet, odioque ea- rum in omnes Philo$ophos velut veritatis autores. At verò hi victimas humanas obii- ciunt, $tatuarum mutarum venerationem, deorum multitudinem, quæ etiam à $uis irri- deatur: illorum quoque $celera nefanda, quæ de homine pudeat etiam cogitare, $um- mi opificis ingratam obliuionem. <PB N=552> <CB><MARG>Iudæi cum Mahumeta- no, & Chri- $tiano di$pu- tatio.</MARG> <P>Sic illa euer$a, Iudæus aduer$us Chri$tia- nos in$urgit. Si quæ fabulæ in no$tra lege continentur, omnes ad vos tran$ierunt, qui no$tram legem recipitis. Dei vnius $implici- tatem nemo adeò $yncere vt nos colimus, cuius etiam initium a nobis e$t. Miracula & prodigia maiora, quàm vlla in lege alia, & gentis nobilitas. Tum illi aduer$us eam: Non placui$$e Deo quicquid periit: illos in $uos prophetas $æui$$e: abominabile fui$$e genus eorum $emper omnibus illos qui à Chri$tia- nis ac Mahumetanis coluntur, à lege $ua iu$- $os adorari. Hac explo$a rur$us Chri$tianus <MARG>Chri$tiani cum Mahu- metano con- tentio.</MARG> aduer$us Mahumetanum di$putat: acrior e$t hæc pugna, quæ magnis viribus vtrinque innititur, & ex qua regnorum, & prouincia- rum $alus pendet. Chri$tianus quatuor ma- ximè innititur fundamentis: prophetarum primò te$timonio, adeò diligenter omnia, quæ de Chri$to euenerunt narrantiũ, vt non prædicta quis exi$timet, $ed recitata po$t fa- ctum putet. Hi nihil de Mahumete pronun- ciant. Miraculorum deinde Chri$ti autorita- te, quæ tanta fuerunt ac talia, vt non $int Mahumetanorum prodigiis comparanda: vt mortuorum re$urrectio, Lazari & puellæ, & filij viduæ. At Mahumetanorum miracula, ca$us lapidum ab auibus nigris, vel occulta- tio in $pelunca, velut in Alcorano $uo docet vel quòd mi$$us, aut tran$latus ex Mecha in Hiero$olymam in vna nocte: $eu quòd in cœlum a$$umptus $it, aut quòd Lunam diui- $erit: quæ omnia aut<*>e$te carent, aut miracu- la non $unt. Lapides enim ab auibus demi$- $os, prodigio$um et$i $it, & fui$$e concedatur non tam&etilde; e$t miraculum: at Lunam diui$am videri, nec miraculum e$t, nec prodigio$um. Transferri autem à Mecha in Hiero$olymã, vel in cœlum a$cendi$$e, e$$et miraculum, $ed te$te caret. Tertia ratio à præceptis pendet Chri$ti, quæ nil continet à Philo$ophia mo- rali, aut naturali ab$onum. Nam illius vitam æquare nemo quamuis optimus, imitari au- tem quilibet pote$t. Quid pote$t? imò quan- tum ab illius exemplo ab$cedis, tantum ne- farij moris induis. At Mahumetus cædes & bella con$ulit, & turrim in Paradi$o: Para- di$um autem in quo nubant, formo$i pueri mini$trent, carnes edant & poma, bibant nectar, recumbant $ericeis lectis: & gemmas, $ericeáque $trata in vmbra plantarum po$$i- deant. Qui $ani $en$us hæc ferat? Ab$urda nonne $unt, quòd fingat Deum a$cendere ad cœlum è terris, & quòd ip$e etiam per dæ- monas $eruos $uos, iuret. Quid quòd hi$toria, etiam$i $it, quum potius fabula, ad minus quinquies de camelo repetita? Accedit vlti- mo pro Chri$tianis coniectura, quòd pau- ci$$imis imperitis, pauperibu$que aduer$us tot Cæ$ares, diti$$imó$que $acrificos idolo- rum, lex ip$a no$tra promulgata $it, orbém- que totum etiam hære$ibus debilitata inte- $tinis occupauerit. <P>At Mahumetani & ip$i munimenta ha- bent. Primùm, quòd Chri$tiani, non eam quam ip$i in Deo $implicitat&etilde; colant, & quòd Chri$ticolæ imagines venerantur, videan- <MARG>A<*>oaris 15. & 52.</MARG> turque deorum non Dei vnius cultores. Suc- cedit argumentum ex euentu, cùm tot victo- rias iam obtinuerint, tot occupauerint pro- <CB>uincias, vt vix Mahumetanæ legis Chri$tia- na certa pars dici po$$et, ni beneficio Cæ$a- ris no$tri iam alius orbis Chri$tiani cultus religione pa$$im imbutus e$$et. Hem dicunt, Deum melius $entientibus fauere, e$t veri$i- mile: nec cùm po$$it tot $eruare minimo au- xilio, qua$i illis infen$us, eos $pontè perdat. Vita verò illorum atque mores mutatis vi- cibus, cum nos Mahumetem, illi Chri$tum imitari videantur, legi $uæ non paruam tri- buit autoritatem: orant, ieiunant, $implici vtuntur cultu, imò $impli$$imo, ab$tinent à cædibus, alea, adulteriis, ac improbis erga Deum, nefandi$q; bla$phemiis, quibus qua- tuor poti$$imè vitiis populus Chri$tianus pe- nè obtritus totus e$t. Quid $i mulierum hone- $tat&etilde;, & templorum cultum in$picias? Deni- que quod ad miracula attinet, nos recitata, ip$os præ$entia habere dicunt. Alij multis diebus ab$tinent cibo, alij igne vruntur, ac ferro $ecantur, nullum doloris ve$tig<*>ũ præ- ferentes: multi $unt vocem è pectore mitt&etilde;- tes, qui olim enga$trimuthi dicebantur: hoc aut&etilde; maximè eis contingit cùm Orgia quæ- dam exercent, atque circumferunturin orb&etilde;. Quæ tria vt veri$$ima $unt, & naturali ra- tione mira tamen con$tant, cuius $uperiùs mentionem fecimus, ita illud confectum na$ci pueros è mulieribus ab$que concubitu. <P>Sed hæc parum Philo$ophis attinent, pro <MARG>Tenebræ $ex men$ium, & dies in qui- bu$dam re- gionibus.</MARG> quibus in$titutus e$t $ermo: ad prouinciarũ miracula tran$eamus. Adeò refert varietas loci, vt $ub vtroque polo nox vna $it perpe- tua $ex men$ium, die$que totid&etilde; illi $ucced&etilde;- tes: $ed & in locis proximis quatuor, in remo- tioribus duorum, vel vnius men$is. Ita vt in Nugardia vrbe olim diti$$ima, nunc Mo$cho regi $ubdita, templo ampli$$imo adhuc in$i- gni, vbi mella nullo cultu in nemoribus pro- ueniunt, æ$tate lux vna pluribus diebus ma- neat: atque hæc ex $phæræ ratione: qua con- $tare non pote$t, quod Haitomus de Han$em regione ( ea po$ita e$t inter Mo$chicum & Antitaurum montes, non procul ab vrbe Zoriga <I>(</I>refert, $cilicet perpetuis e$$e in te- nebris: atque ob id inacce$$am e$$e. <P>E$t & aliud di$crimen in regionibus à ca- <MARG>Ratio tri- plex magni tudinis vr- bium.</MARG> lore ac frigore: quæcunq; enim $unt iuxta po- los, gelu rigent: quæ $ub zona quã Sol pre- mit, æ$tu feruent: mediæ $unt t&etilde;peratis pro- ximæ. Sub polis ciuitates e$$e populo$as e$t impo$$ibile, quoniam $terilis e$t terra, & in- cõmoda vectio frugum: quamobrem aut pa- lantes viuere nece$$e e$t, aut in paruis vil- lis. Qui verò temperatam incolunt region&etilde;, mediocres habent vrbes: nam cõmodius fru- ges in eas euehunt, & melius ac tutius in his quàm in villis ver$antur: nã multitudine ho- minum, & muris $unt firmiores, arté$q; $ibi inuicem melius auxilio e$$e po$$unt. Conti- git tamen Romæ, quòd orbis imperium ob- tinuerit, magnitudo incredibilis, nõ mænio- rum, $ed populi. At in feruidis regionib. ma- ximas ciuitates e$$e nece$$e e$t: primũ, quòd $oli pars aut $terilis e$t, $i aquis careat: aut fertili$$ima, $i abundet: ob hanc inæqualitat&etilde; cùm locus multitudini alendæ oportunus in- uenitur, pars e$t ampli$$imam vrbem condi, numero$i$$imumq; populum in eam conflue- re. Alia potentior cau$a e$t, quòd cùm procul <PB N=553> <CB>veniant merces, & per loca de$erta, periculo- $áq; nece$$e e$t vt $imul plures veniant mer- catores, ac in modum agminis, ob $ecuritat&etilde;: quare cum in aliquam vrbem $edem po$ue- rint, incommodum nimis e$$et eam $ocieta- tem vagari, non $olùm mercatoribus, $ed vr- bibus: vnde melius e$t, & longè faciliùs, vi- cinos omnes in eum locum confluere, quod cùm multis per$euerat annis, contingit etiã è paruo pago vrbem fieri populo$i$$imam. <MARG>Quatuor vr- bes maximæ orbis. Cairi vrbis origo.</MARG> Tales igitur $unt, Qui$nai, Singui, Camba- la, & Cairum. Hanc ciuitatem Gehoar Il- liricus $eruus Elcaim Mahumetanorum Pontificis in Ægypto ædificauit $ecuritatis cau$a, vocatáque nomine Pontificis Elcaira, inde corruptio, vocabulo Cairum. Si quis ob- iiciat Byzantium $eu Con$tantinopolim, ta- met$i cum his, quæ $exaginta atque amplius habent pa$$uum millia in ambitu, conferri <MARG>Lyco$ura ci- ui atum om- nium prima.</MARG> minimè debeat, cau$a tamen imperium e$t. Antiquitate autem nulla nobilior Lyco$ura Arcadiæ ciuitate: ante illam inquit Pau$a- nias, $ol ciuitatem non vidit. In Lyceo mon- te à Lycaone Pela$gi filio ædificata e$t. Ci- uitates $itu ac viris con$tant. Situs $alubris, inexpugnabilis, aditúque facilis e$$e debet. Inexpugnabilis $itus e$$e non pote$t, ni$i monte, vel palude, aut aquis. In montibus aditus difficilis e$t, in paludibus $alubris e$$e <MARG>Vrbium ater- narum quin- que conditio- nes.</MARG> non pote$t: igitur in aqua ciuitate æterna collocanda e$t. At nec in omni aqua, $ed quæ breuibus & vadis abundet. Neque bre- uia & vada $ufficiunt, in dulcibus enim aquis in$alubris fiet aër. Quòd $i à conti- nente ab$it plurimùm, aut mari obruetur, aut $iccabuntur vada: quæ $i $iccentur, fama intereat nece$$e e$t: nam nec nauigationi locus, nec agri in mari e$$e po$$unt. Talis $i- tus e$t Venetianum, & Singui vbi $ex mil- lia pontium lapideorum, & Qui$nai, vbi duodecim millia, & in Am$terdano Batauo- rum, $eu Holandiæ vrbe. Atque has omnes & maximas, & opulenti$$imas e$$e haud du- bium e$t. Quod ad viros attinet, horum duæ $unt partes, corporea mén$que. Corpori- bus vtimur ad ea, quæ mens docet, & im- perat. Mens pura e$$e nequit, nec cui omnes libenter pareant, ni$i quòd puri$$imum e$t illius $eparetur & imperet. Pars autem hæc mentis, lex vocatur. Sola igitur ciuitas in qua lex imperet, non homines, & corpora hominum militari robore exercitata, $itú$- que tum $alubris, tum tutus, & aditu fa- cilis, æterna in libertate manere, id e$t, diu- <MARG>Vene<*> vr bis <*>.</MARG> turna pote$t. Talis e$t Venetiarum conditio: quamobrem vrbi Venetiarum vel $ola, vel maximè libera vrbs meretur appellari. Di- ctum e$t autem de his alibi. <P>Tertia di$criminis ratio, ex lingua e$t: nec e$t aliud in quo plus homo ab homine dif- ferat, cùm cætera animalia ii$dem vocibus eo$dem demon$trent affectus. Solus homo ab homine non plus intelligitur, quàm à leo- ne hirundo. Quot verò $int di$crimina lin- <MARG>Linguarum di$crimina.</MARG> guarum, explicare numero vix queam. Sunt tamen $ex fimplicia genera: ab ore, & hi qua$i $ibilant: à lingua intra dentes, à lingua exerta: tum hæc duplex, vt in labiis, & in palato: à gutture, & à pectore. Licet autem hæc omnia fermè di$crimina in Italia in$pi- <CB>cere: nam Florentini gula, Veneti Palato, Neapolitani dentibus, Ianuen$es labiis pro- ferunt. In vniuer$um lingua quatuor modis $implicibus $ermonem edit acuta, reflexa, $u- perius, inferius, & libera. Libera lingua e$t Romana, $uperius inflectitur Anglica. Fiunt autem modi compo$iti quinquaginta $ex, quibus additis $ex $implicibus, erunt ex pro- lationis differentia $exaginta duo linguarum genera. Sed hæc variantur $ingula pro no- minum ratione, vt homo Latinè <G>a)/nqrwpos</G> Græcè, vmbri Hi$panicè, etiam$i nulla e$$et in prolatione varietas. Quædam etiam e$t differentia in prolationibus, nam vel idem verbum $ubiicitur pluribus prolationum generibus, aut quædam iis, quædam aliis: quis igitur infinita genera linguarum e$$e non nouerit? Sunt autem ex his, quæ non facilè nomina iungunt, vt Romana & Hi$- pana. Quædam mira felicitate vtuntur com- po$itis nominibus, vt Græca atque Germa- nica. <P>Vltimum erat di$crimen à moribus, vt <MARG>Germanic<*> lingua vt Græca felici- ter nomina iungit. Homines ed&etilde;. tes humanas carnes.</MARG> $int qui homines edant, quorum genus ad- huc in Nouo orbe apud Hi$paniam in$ulam per$euerat. Nece$$e e$t autem hos homines feros e$$e, atque eãdem habere ration&etilde; quàm lupi ad iumenta. Initium ex odio fuit: inde $apore allecti, atque ignauia, cum nefanda omnia $uis incrementis augeantur apud ho- mines, in v$um vindicta tran$iit. <P>Sunt & præter hæc di$crimina natura- lia $exus, ætatis ac temperamenti, adeò vt plus homo ab homine differat, quàm à lu- po capra. Differunt igitur primùm magni- <MARG>Gigantes.</MARG> tudine: & qui $unt immen$i, gigantes vo- cantur: qui parui, pygmæi $eu pumiliones. Fui$$e gigantes cùm multa te$tentur monu- menta, id tamen in primis argumento e$$e debet, quòd Claudij Cæ$aris temporibus Gabbara nomine Arabs fuit longitudine no- uem pedum ac totidem vnciarum, quæ $i in no$tram redigatur men$uram, implet $eptem brachia lignea, & quartam partem cum $ex- tadecima. Minus mirum videri po$$it no$tra ætate, cùm in$ula gigantum in Nouo orbe inuenta $it. Nec $cio tamen an is, quem Cæ$ar no$ter Italiæ, non parua cum admi- ratione o$tendit, ex illa in$ula e$$et oriun- <MARG>Homo ma- gnus no$tra ætate non attingit lon- gitudinem trium bra- chiorum.</MARG> dus. Vnum tamen $at e$t, Gabbaræ magni- tudinem fui$$e mirabilem, cùm homo ma- gnus trium brachiorum longitudinem non expleat. Adducor autem auctoritate $cri- bentium olim de re militari, qui tyronum mediocrem magnitudinem quinque pedum e$$e $tatuerunt: vt quarta parte pes antiquus men$ura brachij no$tri minor $it: ita Gab- bara brachiorum quinque, & trium par- tium è quatuor, $eu nouem vnciarum, quæ men$ura dupla e$t communi hominum ætatis huius magnitudini. Vt non abs re dictum $it ab illis, hominem tanta magni- tudine neque po$t Claudij tempora, nec mille annis ante Augu$tum vi$um e$$e. An- te autem belli Troiani tempora Aiax Te- <MARG>Aiacis Tela- monij ma- gnitudo.</MARG> lamonius ingentis magnitudinis fuit. Re- fert nanque Pau$ania, detectum illius mo- numentum inundatione aditu præbente, vi- $ámque genu rotulam di$co Pentathli ado- le$centis æqualem. Hic autem ambitu capitis <PB N=554> <CB>humani iu$tæ magnitudinis quum maior $it, manife$tum e$t Aiacem Gabbara fui$$e ma- <MARG>Hylli proce- ritas.</MARG> iorem. Hylli quoque o$$a eadem ætate, quæ Adriani Imperatoris fuit detecta, adeò gran- dia vi$a $unt, vt non hominis, $ed belluæ e$$e credita $int. Hyllus autem Herculis tem- poribus vixit. <MARG>Pumillonis paruitas mira.</MARG> <P>Quod ad pumiliones attinet, anno præ- terito circumferebatur vir perfecta ætate cubiti longitudine in p$ittaci cauea. Sed non minus gigantum proceritas inutilis e$t ad animi experimenta, quàm corporis pumi- lionum. <MARG>Colanus vri- nator.</MARG> <P>Alij $unt natura non magnitudine rara, velut Colanus vrinator Cataniæ, quæ vrbs e$t in Sicilia, ciuis quem con$tat parum an- te no$tram ætatem, imò ætate no$tra flo- rui$$e. Is $ub aqua ternis, ac quaternis ho- ris velut pi$cis latitabat. Nec valde mirum, cùm in India occidentali nunc pa$$im vri- natores margaritarum o$treis venandis in- tenti, per horam integram $ub aqua lati- <MARG>Protophanes forma mira.</MARG> tent. Sunt & forma mira, velut Protophanes Magne$ius, qui eadem die lucta, pancratió- que victor in Olympiis eua$it. Huic enim $ub Adriano, rur$us detecto cadauere, os vnum perpetuum à iugulo ad ilia co$tarum loco inuentum e$t. <MARG>Ari$tomenis Me$$enij hi- $toria.</MARG> <P>Alij quoque euentu admirabiliores, velut Ari$tomenis Me$$enij fortuna: hic enim pri- mò in pugna à Lacedæmoniis captus, & cum cæteris captiuis in Ceadam ( hæc erat fouea $ub terra profundi$$ima)præcipitatus, cùm duobus diebus cæteris mortuis inter il- los velut mortuus iacui$$et, reuixit, & vul- pem in$piciens quæ cadauera deuorabat, il- lius apprehen$a cauda, pallióque obiecto deductus e$t ad locum per quem ingre$$a erat vulpes, hic erat foramen angu$ti$$imum, eua$it que: ac genito filio rur$um captus, $om- nio puellæ, quam po$tmodum filius in vxo- rem duxit, eua$it. Demum $uper$tite filio ex morbo $enex extinctus e$t, adeò con$tanti opinione quòd immortalis e$$et, vt Græci homines po$t multa $ecula & viuere, & vi- deri illum affirmarent. <MARG>Homines ab$que cibo viuentes.</MARG> <P>Nec minus miraculum Leonardi Pi$to- rien$is, qui $en$im eò $e traduxit, vt $emel tantùm in hebdomada cibum $umeret. Et $ub Clemente Pont. eius nominis $eptimo, vir Scotius iuuenis, pili$que rubeis, & ( vt videbatur ) habitu pilo$o cùm $ponte $e obtuli$$et, diebus 11. in cu$todia habi- tus ab$que cibo, alioquin a$$uetus v$que ad 20. diem: & v$que 30. in eadem ine- dia per$euerare, miraculi præmium acce- pit. Huius autem cau$as $uperiùs docui- mus. <MARG>Hamar odo- ratu mira- bili.</MARG> <P>Quid de Hamar Africano, qui cúm in $olitudinibus lippitudine laboraret, arenam odorans dixit. Iam prope habitata loca $u- mus. Atque ita ab Ægyto millibus pa$$uum 480. di$tans, & ab oppidis tribus Berdeam Libyæ 1000. pa$$uum 40. $en$it habitatio- odorem. Fertur enim calido & $eruatur $ic- co odore, quamobrem his in regionibus percipere potuit tetrum odorem, quem $ordes tum animalium, tum hominum ex- <MARG>Mon$tro$a forma.</MARG> halant, cùm non minus e$$et odore canis, quàm colanus pi$cis. Sunt & alia mon$tris <CB>$imilia, velut in Ca$$ena Africæ regione iuxta Æthiopes, viri labiis ac na$o admo- dum cra$$is. Irridebit ignarus naturæ rerum, qui non viderit Hippocratem Macrocepha- lorum hi$toriam, cau$á$que narrantem, in libro de Aëre & aquis. Et nos vidimus Ioan. <MARG>Ioan. Petrus Bo$ius.</MARG> Petrum Bo$i$ium fabri lignarij vrbe no$tra filium, qui in parte orientali vrbis iuxta cœnobium $eruorum habitabat, liuuenem annos 20. plú$ve natum, cui vngues nun- quam $ecare, aut nece$$e fuit, aut contigit. Con$iderauimus nos rem diligenter, ne for- $an nobis imponeret, vidimú$que $ummam digitorum partem adeò carne munitam, vt nec vngues e$$ent nece$$arij, nec opportu- ni. Sed & ip$i vngues breues erant, qua$ique re$ecti. <P>Vidimus & filiorum Bernardini Komeri lignorum mercatoris annorum trium, qui cùm ex febre & conuul$ione conualui$$et, tanta $ub femoribus di$tentio, ac palpita- tio relicta e$t, vt immotis pedibus cor- pus perpetuò re$iliret: velut in circula- toribus quibu$dam. Vnde deprehendi eam quam vocant $altationem, morbum e$$e ac veram: quoniam veræ infantis a$$imi- latur. <P>Præ$titerunt alij forma, vt Cratinus Æ- <MARG>Formo$i$$i- mi. Indi ingenio- $i$$imi.</MARG> ginen$is Achiuus mortalium formo$i$$imus: po$t quem Alchibiades Athenien$is. Alij pedum velocitate, vt Corinthius Ladas. Ingenio præ$tant Indi Cambaien$es, à qui- bus notæ numerorum ad nos defluxerunt. Valent hi plurimùm $upputandi rationibus: etenim ingenium Mathematicis, iudicium Naturalibus, memoria verborum $erie pro- batur. Po$t Indos Græci, po$t quos Hi$pa- ni, Siculi, Italique. Roboris quoque mi- <MARG>Roboris ex- perimenta maxima.</MARG> rabilis experimenta non de$unt. Saltator quidam geminos in humeris, totidem in brachiis, vnum in ceruice ferens coram nobis $altabat. Circulator alius lapidem, quem quatuor homines non ferrent, capil- lis leuabat, altero prius homine, quod ad alleuiandum pondus faciebat, in humeros a$$umpto. Idem malum cymbæ, dictu in- credibile, dentibus primò $u$tinebat: in- de in humerum transferebat, & ex illo in alterum, nulla adiutus ope manuum, cùm perpetuò malus erecta $taret. Ex antiquis autem con$tat Martium Romanum ciuem, fabri filium, ab Hi$panis legionibus, Sci- pionum loco in ducem, ob robur electum: $olitum carra venientia arbori, vel lapi- di innixum remorari. Quemcunque quò vellet trahere, aut impellere. Digito in- tra pugnum conclu$o, vt nodus $olus pro- mineret, non aliter quàm claua feci$$et, feriebat ho$tem. Refertur & de Sicinio dentato. Herculem quoque huiu$modi ro- bore tum in $apientia in$igni præditum fui$$e con$tat. Hominis autem qui mode- ratam non excedat magnitudinem $ummum robur e$$e deffinitur, $i mille librarum pondus perferat: quod commodi$$imè fiet, $i loricam, ocreá$que plumbeas induat. <MARG>Modus pro- creandi ho- mines ma- gnitudine, aut natura mirabiles.</MARG> Hæc cùm mira videantur, quatuor tamen con$tant, cœli natura, propagatione, vi- ctu, atque arte. Regiones <I>(</I> vt dixi ) ma- iores, aliæ minores homines producunt. <PB N=555> <CB>Pumiliones facere non $ecus, ac meliteos canes licet: na$cuntur enim ex paruo patre ac matre, fa$ciis arctè colligantur, non affa- tim nutriuntur, $ed tenuiter. Atque vtinam tam vtilis e$$et hæc inuentio, quàm facilis. Eadem ratione magni è magnis parentibus procreantur, exercentur, nutriuntur, affa- tim, fa$ciis non con$tringantur. Sed fal- lax in magnitudine, non in paruitate, ro- bore, naturâque. Nam ex vrinatoribus vri- natores $pontè na$cuntur, inde ars & pa- tientia naturam adiuuat: licétque in his omnibus $emper augendo procedere, do- nec humana natura patiatur, inde fit re- ditus. <MARG>Senegæ fiu- minis mirũ.</MARG> <P>Quantum verò regio po$$it, Senegæ flu- men ( ea prouincia e$t in extrema Africæ parte in occidentali latere<I>)</I> o$tendit, vbi qui citra flumen ad Boream habitant, cinerei coloris $unt, & parui corporis: qui verò vltrà, nigri, procera $tatura, ac robu$ta $unt: $iquidem ea parte regio tota viret, alte- ra $qualet. <MARG>Spurij cur malorum morum tres cau$a.</MARG> <P>Iam verò vt de in$titutione loquar, illud videndum cur $purij plerunque $int malo- rum morum, & rarò fructum bonum ferant: à vilibus enim & $ine moribus mulieribus, vtpote ancillis, primò generantur. Tum verò alij à meretricibus impudicis, menda- cibus, gulo$is, peruicacibus, cúmque $e- quantur matrem, tales & ip$i fiunt. Inde ne- gligitur illorum in$titutio. Pater quoque plerunque cùm generat, flagitio$o & im- modico amore detinetur. Plus pote$t igitur matris natura, inde educatio, tertiò patris <MARG>Modus pro- creandi $pu- rios ingenuo- rum morum. Nutricumvi- tia, quæ ma- xime pueris nocent. Nutrix ocu- lis nigris, ni- gros efficit infantis ocu- los.</MARG> affectus. Vt igitur $purij ingenui pudoris habeantur, non ancillam, aut meretricem, $ed virginem, pauperem, $ed nobilem elige, quam bonis moribus, & moderatè in$titues: ab hac filios $i $u$ceperis, & liberaliter edu- caueris, $imiles legitimis erunt. Nutricem igitur neque lu$cam, neque ebriam, neque ægram, neque prauorum morum elige: lu$- ca lu$cum efficiet infantem, non lacte, $ed intuitus con$uetudine: ebria conuul$ioni il- lum præparat debilitátque, & ebrium, ac intemperantem faciet: ægra ægrum, in$ana in$anum. Plurimùm pote$t nutrix ad mores, & corpus formandum, adeò vt quæ nigris e$t oculis, oculos infantis denigret, etiam$i alba natura fuerint. Sed & qui cum infante ver$antur, plurimùm faciunt ad morum in- $titutionem, & ad oculorum $itum. Ne igi- tur $trabum $eruum, aut ancillam ei iun<*>e- ris: quales igitur oculos pueri habere ve- <MARG>Quatuor vtilia puero quæ nulla parantur im- pen$a</MARG> lis, talem elige nutricem. Infante nutrito hæc quatuor, quæ nulla penitus impen$a parantur, atque ob id etiam cuilibet pau- peri communia $unt, habere curabis illum: Pulchrum nomen, venu$tos mores, corpo- ris agilitatem, & vt $it ambidexter, quod <MARG>Quatuor alia puero valde vtilia, $ed non adeò communia.</MARG> etiam Platonis præceptum e$t. Sunt & alia vtiliora & modico indigentia di$pendio, $ed tamen non adeò facilia pauperimis. Sunt autem & ip$a quatuor, ars nobilis, habitare in vrbe, $cire $cribere, ac compu- tare. Super omnia, ne fur $it cauere debes, hoc autem hac arte paratur: mitte in loca diuer$a antequam emendi officio illum ad- dicas, ob$erua illum peccantem, atque ver- <CB>bera indicta cau$a: cùm enim illud $ecum cogitat, te $cire quòd $cire non putarat, ni- <MARG>Quomodo prohibere po$$imus, n<*> puer fure<*>.</MARG> hil latere te exi$timabit, atque eo modo cauebit ne decipiat: emito etiam nece$$aria, vt non $it illi opus habere pecunias: dico autem nece$$aria, omnia quæ illi velis in- dulgere. Hoc modo per artis exercitationem, deduces ad iuuentutem: tunc homo perfe- cta ætate, $en$úque, ac corpore, $uis relin- quendus e$t moribus. Quòd $i di$pen$atorem <MARG>Di$pen$ato- rem fraudu- lentum quo- modo depre- hendes.</MARG> fraudis coarguere propo$itum $it, vbi deci- piat te: accepta in $criptis ratione finge il- licò ami$i$$e, aliam repo$ce, confer inuicem: & vbi non conuenerint, fraudem $ube$$e in- telliges. Caue tamen, ne tantum temporis interponas, quòd ille meritò oblitum $e po$- $it excu$are. Cùm quidam coarguerent de fal$a donatione hominis, qui iam diem ob- ii$$et, inuentis libellis expen$arum defun- cti viri, qui eum alia in ciuitate fui$$e decla- rabant, cau$a fuerunt $uperiores. Alij ho- minem $upponunt, qui ex condicto ven- dit, inde in rationibus pretium requirunt. Exigua hæc e$$e videntur & pertrita, $ed non tam exigua, quin ad compendium rei fami- liaris aliis nobilioribus $ubtilitatibus multò præferenda non $int: nam horum aut con- temptu, aut ignoratione etiam opulenti$$i- morum virorum res euer$a e$t: nec tam per- trita, vt non longè plures hæc ignorent, quàm qui $e $cire per$uadeant. Sunt enim genera horum plurima, $ed de Technis, peculiarem librum, nec exiguum $crip$i- mus. <P>Corporis perfecti forma humani hæc e$t: totius longitudinis a capillorum ortu ad pollicis digiti pedis extremum, facies pars decima e$t. Hanc per tria æqualia diuidit $patium, quod e$t à na$i $ummo ad capillo- rum originem, & ab illius imo ad men- tum, vt na$us, $it totius facies pars tertia, & corporis totius longitudinis trige$ima: oris diductio, $eu longitudo ip$a, æqualis e$t oculorum longitudini, quæ ab angulo hircqui ad lachrymalem extenditur. Sed hoc $patium æquale e$t inter$titio oculo- lorum, vt trifariàm diui$um $it, quod e$t ab hircquo ad hircquum, $cilicet duobus oculis, & medio $patio intercepto. Hoc to- tum duplum e$t na$i longitudini, vt $it ocu- li longitudo, vel oris diductio dupla nonæ parti longitudinis faciei: ob id etiam oculi longitudini & oris diductioni, na$i longi- tudo $e$quialtera e$t, quæ cùm $it tripla $pa- tio, quòd e$t ab imo na$i ad os, erit hoc $patium dimidium diductionis oris, vel lon- gitudinis oculi. Oris ambitus duplus na$i longitudini, & triplus diductioni. Totus igitur faciei longitudo $e$quialtera e$t oris ambitu, $eu $patio inter hircquos oculorum contento: nam hoc $patium æquale e$t, cum oris ambitu. Na$i ambitus in imo quan- ta eius longitudo, longitudo verò na$i æqua- lis auris longitudini, & ambitus auris ip- $um ambitui. Naris foramen pars e$t quar- ta longitudiuis oculi. Sic igitur di$ponan- tur: <MARG>Humani cor- poris par- tium propor- tio.</MARG> <P>Faeies par. 18 <P>Ab hircquo ad hircquum par. 12 <P>Na$i longitudo par. 6 <PB N=556> <CB><P>Na$i ambitus in imo par. 6 <P>Auris longitudo par. 6 <P>A capillorum radice ad na$um par. 6 <P>Na$i imum à mento par. 6 <P>Oris longitudo par. 4 <P>Oris ambitus par.12 <P>A vertice ad imas ceruices par.24 <P>A $ummo pectore ad capillorum $ummas radices par.30 <P>A $umma pectoris, $eu furcula ad verti- cem par.42 <P>Auris ambitus par.12 <P>Oculi longitudo par. 4 <P>Oculorum di$tantia par. 4 <P>A na$i imo ad os par. 2 <P>Ab ore ad mentem par. 4 <P>Na$i foramen par. 2 <P>Frontis $ummi ambitus par.18 <P>Palma manus ab articulo vbi iungitur ad $ummum medij digiti par.18 <P>A mento ad verticem par.30 <P>Pes par.20 <P>Cubitus par.30 <P>Pectus par.30 <P>Totum corpus par.180 <P>Mu$culi etiam temporum faciei longitu- dini proportione re$pondent: & na$o aures, vt ob$eruauimus. Ambitus quoque calcis quà pes flectitur, æqualis e$t circuitui $uræ: <CB>vnde ocreis men$ura. Itámque à manus no- do ad $ummum digiti medij pars decima to- tius longitudinis, à na$i imo ad verticem, vel à vertice ad imas ceruicis partes duplum eius $patij quod e$t ab hircquo ab hirc- quum. Nam à capillorum radice ad verti- cem, quantum à mento ad $ummum na$i. A furcula pectoris $uperiore ad radices ca- pillorum, finémque frontis, quantum e$t cubitus, $eu latitudo pectoris, id e$t, totius corporis longitudinis pars $exta Pedis ve- rò longitudo pars noua totius corporis. Rur- $us à furcula $uperiore ad verticem, partes quadraginta duæ. Sicque apud Vitruuium <MARG>Vitruuij lo- cus emend<*> tus.</MARG> litera debet emendari, cùm con$tare non po$$it ratio, vt differentia octauæ, & decimæ partis addita $extæ, impleat partem quar- tam totius. Expan$is autem manibus altitudo totius corporis ad vnguem impletur: & $i pedes, ac manus diducas, vmbilicus me- dius fiet, vt ex priore figura quadratum, ex po$teriore circulus, ambæ in $uo gene- re figurarum perfecti$$imæ, altera rectili- nearum, reliqua obliquarum con$urgant. Tam exacta diligentia in men$uris na- tura vtitur, $ed nec minus in temperatu- ra, ac mi$tione: quamobrem nunc de ea di- cere iam tempus e$t, initio à generatione ip$a $umpto. <FIG> <C>LIBER DVODECIMVS,</C> <C>De Hominis Natura & Temperamento.</C> <CB><MARG>Cau$a $imi- litudinis fi- liorum ad parentes.</MARG> <P>CVM $emen paternum materno dominatur, filij animo $imiles $unt patri: $i contrà, matri. Si autem paternum $emen $anguini men- $truo imperet, corpori $imiles patri efficiun- tur: $i vincatur, matri propter hæc animo quidem filij patribus $imiles $unt, corpore autem matribus. Sanguis enim men$truus potentior e$t, ob multitudin&etilde; parerno $emi- ne plerunque, velut & illud materno, quod minus e$t ac tenuius. Eadem ratione in tene- ra ætate matri, cum adole$cunt, patribus $i- miles magis efficiuntur. Etenim à calidita- <MARG>Modus pro- creandi filios ma$culos.</MARG> te mares procedunt, à frigore fœmellæ: quo- niam quod perfectum e$t, potentius multi- tudine, aut loci caliditate $uperat quod e$t imperfectum. Inde nata ratio ma$culos fi- lios procreandi triplex. Prima, vt homo exerceatur, $olidioréque vtatur cibo, & rariùs concumbat: nam $ic $emen calidius euadit. Secunda, vt mater $uper latus decumbat dextrum, & à concubitu illicò $uper illud quie$cat. Dixit enim Hippocrates, ma$- culi in dextris, fœminæ in $ini$tris gene- rantur. Facit & ad hoc herba mercurialis dicta ma$cula, quæ duos qua$i coleos ha- <CB>bet pro $eminibus: nam fœmina racemos, <MARG>Lib.4.c.183. Lib.25 c.5.</MARG> auctore Dio$coride, à quo sũp$it Plinius. Has ambas in no$tro horto cum Thoma I$eo Me- dico dum hæc $criberem con$iderabam. Ex $ecunda ob$eruatione multi no$tro con$ilio potiti $unt voto: tertiã hanc nondum experiri contigit. Oportet aut&etilde;, vt aiunt, nuper purga- tis ex irino $upponere, & in cibis propinare: & vbi conceperit, ma$culæ folia ed&etilde;da dare. Homini verè cùm pauci$$imis animalibus proprium e$t, toto anno po$$e concumbere: atque etiam gignere. Et quæ vtero gerunt, quia os ceruicis vteri $emper patet, concum- bere po$$unt, & $i os vteri aperiatur, $uper- fœtare eas contingit. Ab vnico etiam partu in perpetuum lactare pote$t. Noui mulie- rem quæ ex eodem partu, tres lactauit fra- tres annorum $ex $patio. Deterius tamen lac, quo à partu longius abe$t: nam ge$tatio- ne vteri & puerperio $anguis purgatur. Re- purgatis etiam va$is, in quibus lac genera- tur, ex noua lactis generatione ip$um $yn- cerius reddit. Ex vnoquoque enim humo- re qui natura, aut arte $it, quippiam fecu- lentum relinquitur in va$is, quod dum ge- neratio illius manet, elui nequit. Gemelli <PB N=557> <CB>etiam $imul generantur, & eadem die oriun- tur, te$te Hippocrate. Itaque partis ad par- tem in motu Solis ratio con$tat in vteri ge- $tatione, cùm dierum numerus idem $it, ne- que enim alio diei men$ura definiri pote$t, quàm motu Solis in eadem parte: vel quia natura humana, non vltra diem ferre pote$t irritata priore partu. Immen$um me æquor ingredi iam $entio, de abditis naturæ hu- manæ differentiis dicturus, ma$culorum ac fœminarum, $enum ac iuuenum, tum gen- tium, atque partium. Siquidem adeò ex his quædam di$tare videntur, vt non vnius ge- <MARG>Numidarum mores agre- fies.</MARG> neris e$$e credantur. Numidarum enim ple- rique nunquam manus, aut faciem lauarunt, à potúque ab$tinent aquæ: gladium non habent, $ed contenti $unt camelarum lacte, & iure carnium, adeò $ordido conuictu, vt nihil à belluis di$tare credas. Quid rudes hos & agre$tes, cùm lauti$$imis Cambaiæ <MARG>Senes quibus $tudiis ma- ximè gau- deant.</MARG> populis, ac ingeni$i$$imis conferes? Senes his delectantur, quæ paria $unt ip$is cum iuuenibus, vt ludo aleæ: non enim vinci $tudio iuuenum æquo animo patiuntur: ob id $enes mentis exercitationem magis amant, iuuenes corporis, in cæteris $tu- dia ex toto diuer$a, imò contraria. Senes, auari, mœ$ti, ac timidi $unt: iuuenes verò prodigi, alacres, & audaces. Videntur igi- tur $tudia ætatum diuer$arum non minus e$$e inuicem contraria, quàm animalium di- uer$æ $peciei. Equidem humana natura, vt & aliàs dictum e$t, vniuer$am rerum om- nium molem videtur amplecti: & in illius <MARG>Men$irui sã- guinis vires</MARG> $tructura multa, ac magna latent. Nam $an- guis men$truus ex quo coagmentatur, vim magnam habet. Siquidem mulier dum eo laborat, $pecula chalybea $piritu inficit ru- bigine, & $ata per quæ vadit, lædit. Sed & balneum primogeniti filij, vbi illius $angui- nis $unt reliquiæ, vt experimento vidi, le- <MARG><*>epræ cura.</MARG> pro$os mundat. Cau$a à $ympathia, mea $ententia quærenda e$t. Corruptior enim $anguis per arterias, & venas ingre$$us, corruptum attrahit. E$t autem $anguis qui à partu effunditur, & potentia qualis no$ter, & corruptior, & viribus adhuc partus, ac pueri calidior: quocirca vehementer vrget, & purgat, & extinguit, velut radij Solis ignis flammam obruunt, & euane$cere co- gunt. <MARG>Filij omnes patrium, aut auitum ali- quid vngu&etilde; <*>etinent. Spurij cur ro- bu$tiores.</MARG> <P>Sed vt ad rem reuertar, o$tendi$$e me $cio in $ecundo contradicentium medicorum, omnes filios patrium aliquid, aut auitum ad vnguem retinere: dico autem verrucam, vel cicatricem, vel effigiem, vel mores, aut manuum lineas. Itaque $i bene mi$- ceantur hæc $emina, & ad minimas partes iungantur, robu$ti fœtus euadunt. Quam- obrem $purij robu$tiores $unt, quoniam ob amoris vehementiam $emina multum mi$- centur. Simili ratione & qui paucos gene- rant, non enim conueniunt $emina, in- columiores, & validiores gignunt: quia quæ non conueniebant, cum mi$ta $unt, cau- <MARG>Muli cur longæui.</MARG> $am vali<*>lam mi$tionis $ortita $unt. Eadem ratione muli longæui magis $unt equis, & a$inis, à quibus procreantur: nec quia à coïtu ab$tineant, nam & qui ex eis coëunt, diu viuunt, & qui à coïtu ab$tinent, equi <CB>parum: relinquitur igitur quòd hoc ob va- lidam mi$tionem contingat: nam vbi vali- da mi$tio, ibi tenuitas $ub$tantiæ: & vbi te- nuis $ub$tantia, ibi & $olida. Cùm enim di$$ident, quæ mi$ceri debent, vt attenuen- tur plurimo indigent motu, vnde tenuia & $olida euadunt. Hinc fit, vt duo homines <MARG>Cur duo ho- mines eadem temperie, & victu eodem vtentes, di- uer$a vitæ $patia $or- tiantur.</MARG> eadem temperie præditi, diuer$a $patia vitæ attingant, eodem quamvis vtantur regimi- ne, alter enim in iuuentute, alter valde $enex obibit. Nam longi$$imæ vitæ erit, $i den$a & $ubtili $ub$tantia con$tet: breuis, $i $ubti- li & rara: mediocris, $i cra$$a & rara: nam den$a ( vt dixi <I>)</I> & cra$$a con$tare non po- te$t. <P>Sunt qui ex dentium forma, vitæ tempo- ra coniectantur. Sed tamen Augu$tus, qui annis 76. vixit, dentes habuit raros, paruos & $cabros, vt oculos $plendidos, ac vibran- <MARG>Augu$ti for- ma.</MARG> tes, quales & Alexandro Magno fuêre, vt refert Adamantius Sophi$ta. Facit & ad vi- tæ longitudinem, atque robur, Veneris <MARG>Veneris dam<*> na.</MARG> paruus v$us: namque plurimùm in ea effun- ditur ex arteriali illo $anguine, atque puri$- $imo $piritu, quòd his indigeat generatio, propter quam Venus ip$a con$tituta e$t: colliquat etiam corpora, & cerebrum offen- dit, ac neruos, tremuló$que efficit, $e- nium accelerat & canos oculó$que præcipuè debilitat. Sed quoniam de $anguine arteria- <MARG>Duo genera in nobis ve- narum & $anguinis.</MARG> li mentio facta e$t, non ignorare decet du- plices in nobis e$$e venas: alias quidem te- nues, & immobiles in ip$a $uperficie corpo- ris, in quibus $anguis tepidus ac ruber: alias verò $ub his cra$$as, & pul$antes, in qui- bus $anguis flauus, ac calidi$$imus contine- tur, qui à corde prouenit, vt primi origo e$t iecur. Pul$ant venæ hæ cra$$iores vnà <MARG>Pul$us & motus cordis vtilitas. Cur curren- tibus vena- rum pul$us.</MARG> cum corde & æquis temporibus: hôcque motu calor ip$e naturalis con$eruatur, & quicquid fuligino$um collectum fuerit eii- citur. Dum enim dilatantur, refrigeran- tur: dum con$tringuntur, fuligo eiicitur. Accendi verò ex motu ip$o calorem, indi- cat pul$us vehemens & re$pirandil de$ide- rium, & incendium corporis, & $udor ma- nans po$t cur$um. <P>Sed vt ad re$pirationis commoda reuer- <MARG>Re$piratio- nis varietas.</MARG> tar: re$pirant animalia omnia manife$tè, vel occultè. In aëre quidem volucres, $erpen- tes, & quadrupeda: in aqua autem pi$ces branchiis calorem $uum moderantur. Indi- cio e$t, quòd ad aërem tran$lata $uffocan- tur, vt animalia quadrupeda vici$$im in aquis. Cancri autem & aqua, & aëre ad re$pirationem vtuntur, & modicè vtroque. Manife$tè re$pirant mu$cæ, culices, ac bombyces. Tardigrada vix videas re$pirare, cancrum, te$tudinem, limacem, $cara- beum, chamæleonta, $alama ndram: cau$a e$t in his, quod vbi motus frequens, ibi re$pira- tio frequens e$t nece$$aria, tum magna: vbi paruus, nec celer, nec magna. Ob id animalia magna, quæ parùm & tardè re$pirant, breuis vitæ $unt, vt boues: parua enim re$piratio, parui coloris e$t indicium, qui magnam molem diu regere nequit. Signum tamen maximum vitæ longæuæ e$t, multùm ac tar- <MARG>Maximum $ignum vita longaus.</MARG> dè cre$cere. Huic proximum, parùm & tar- dè. Sed $i multùm & celeriter, hoc breuis <PB N=558> <CB>vitæ e$t indicium: parum verò augeri & ce- leriter, breui$$imæ vitæ e$t argumentum: nam humidum quod facillimè extenditur, celeriter etiam con$umitur: quod verò tar- dè con$umitur, pingue e$t ac den$um, & minimè aqueum, & ob id etiam non faci- lè extenditur. Ob id elephas, inde homo, pò$t camelus, qui ad cente$imum quando- que annum attingit, vitæ longi$$imæ cen- $entur. <MARG>Longæu<*> vi- ta progenito- rum autoris.</MARG> <P>Accepi ex monumentis tabellariorum, ab ortu abaui mei paterni Aldi, ad hanc v$que diem 269. annos iam fluxi$$e, vt nul- la familia vitæ longioris in Italia e$$e cre- datur. Contigit & fermè $imile in mater- no genere, è pro auo enim Aluy$io v$que ad hanc diem anni fluxere 170. Cau$a lon- gitudinis vitæ in homine e$t calor maximus, & humidi pinguis abundantia, & tenuitas $olida: breuitatis autem, multa re$olutio. <MARG>Homo cur malorum morum.</MARG> Homo igitur natura calidi$$imus, atque hu- midi$$imus e$t, ob id etiam malorum mo- rum: calore enim eua$it crudele, dolo$um, incon$tans, & iracundum: humido verò flu- xum, enerue, laboris impatiens, & delicia- rum amator, vtroque autem gulo$um, ac libidino$um. Ob id etiam $apientes cùm ca- <MARG>Sapi&etilde;tes cur pe$$imi viri.</MARG> lidi$$imi $int natura, ac humidi$$imi, pro- pterea ni$i Phili$ophia proficiant, pe$$imi omnium $unt. Adiuuat ad hæc perpetranda indu$tria, quàm ex $tudiis acqui$ierunt: & melancholia, quæ re$oluto humore pin- guiore gignitur ex $uperfluis $tudiis, atque vigiliis. Vnde nephanda perpe$$o, egi$$é- <MARG>Sapi&etilde;tes cur melãcholici.</MARG> que $apientes, nihil aliud e$t dicere, quàm naturam $ecutos, non profui$$e illis Philo- $ophiæ $tudium. Itaque & re$olutio humidi, vitæ breuitatis cau$a e$t, vt abundantia diu- <MARG>Plantæ aut animalibus diuturniores. Subtilitas in omnibus vti- lis, $ed in paruis nece$- $aria. Vitæ longæ- uæ quorun- dam anima- lium paruo- rum. Hi$toria de tenuitate cadauerum.</MARG> turnitatis. Ea ratione etiam animalia minus viuunt plantis: nam moueri illa nece$$arium erat, igitur & habere calorem, qui con$u- meret, calore humidum con$umente (vt di- xi) vita breuiot fit. Porrò tenuitas omnibus rebus $i $oliditati iungatur vtilis e$t, iucun- da atque grata: in paruis autem etiam ne- ce$$aria. Apes quia tenui $ub$tantia $unt, ideò $agaci$$imæ & diu viuunt, vt ad $eptimum annum. Vnde Virgilius ille Maro: <Q><I>—— Neque enim plus $eptima ducitur æ$tas.<LB></I></Q> <P>Formica etiam ip$a diu viuit, ac quan- tum apis. Sunt qui te$tudinis vitam ad $e- xaginta, atque amplius annos producunt, argumento quòd multum & tardè cre$cant, quòd ( vt dixi ) argumentum non $olùm in hominibus, $ed & animalibus omnibus, & plantis valet. Hominem igitur inter omnia e$$e tenui$$imæ $ub$tantiæ, tum illius adi- pem, o$tendit $epulchrum Ducis Alexandri Florentiæ, quod cùm ex candidi$$imo mar- more, cra$$óque con$taret, pinguedine ta- men cadaueris, tran$eunte fœdatum e$t ma- cula tum ba$is, decidentibus in eam guttu- lis columnarum. Alphon$i quoque Auali, quanquam medicamentis plurimis tum $ale, ac $abulo $iccatum e$$et cadauer, pinguedo tran$means plumbum in $ubiectas è loculo petras decidens eas fœdauit: & tamen mor- tuorum corpora non $unt tantæ tenuitatis, quantæ viuentium. <CB><P>Duo igitur dona mortalium præcipua, diuturnitas atque nobilitas, ab ip$a tenui- <MARG>Diuturnitas & nobilitas, duo morta- lium dona præcipua. Homo cur $alaci$$imus animalium. Sapientes cur ad Ve- nerem exci- tentur.</MARG> tate qua$i parente profluunt. Maximè igitur paratus Veneri inter omnia animantia ter- rena, homo quidem e$t: quia calidi$$imus e$t, & humidi$$imus: vincitur tamen ab auibus, quoniam hæ parum admodum emit- tunt $eminis, etiam pro corporis ratione, & quia te$tes intus habent. Sapientes autem ob contemplationem ad Venerem minus $unt prompti, quoniam $piritus ob $tudium re$oluuntur, feruntúrque à corde in contra- riam partem genitalium, $cilicet ver$us ce- rebrum, & ob id, & debiles, ac maximè $i- bi di$$imiles generant filios. Itaque iuuat maximè cum pulchris ver$ari puellis, & hi- $toriam legere amatoriam. Quinetiam depi- ctas virgines formo$as habere in cubiculis, & Venerem nunquam omninò intermitte- re, tum maximè cùm rara ad alleuandum curas nihil $it melius: balnea etiam his qui ob texturæ laxitatem nimis re$oluuntur, $unt vtilia. Verùm erectio ip$a virgæ à fla- tu cra$$iore fit, & quandoque dum detru- ditur ob alacritatem, aut commi$eratione virga erigitur. Quibu$dam dum $u$pende- rentur membrum tendi videbam, e$tque hoc genus conuul$ionis. Imaginatio etiam doloris alieni, in aliquibus $u$citat Vene- rem, adeò quòd ( vt refert Ioannes Miran- dula ) quidam non arrigebat ni$i vapularet, multi ni$i verberarent. Alij etiam dum eru- be$cunt, aut timent, à Veneris v$u prohi- bentur, & $e veneficiis petitos exi$timant. Multa $unt quæ huic malo occurrere cre- <MARG>Eorum qui Venere vti nequeunt, cura.</MARG> duntur: & formicæ volantes oleo $ambuci- no <I>(</I> vt dicunt ) exceptæ & membro virili illitæ: tum multa alia, de quibus dictum e$t, dicetúrque inferiùs, quæ ad imagina- tionem & medicament a pertinent. Sed qua- lis plenitudini venæ $ectio, & lauacrum la$- $itudini, talis concubitus mulieris $upino viro ad eos, qui fa$cinati e$$e creduntur: cùm enim à propriis vinculis membrum ad ventrem trahatur $upino homini $i mulier $uper$tet, neque ob vincula penis cadere pote$t, nec retrahi ad ventrem, cùm in vul- ua contineatur: cogitur igitur $emen red- dere, quo excu$$o $en$im a$$ue$cit pronus vir decumbere. Venus enim con$uetudine con$tat, ob id à con$uetis mulieribus prohi- bere difficile e$t. Prohibentur à virginibus, quibus cum con$uetudo non intercedit, ob idque negant afferre auxilium. Ob id etiam a$$idua vtentes Venere non intercipiun- tur. <P>Te$tium verò auul$io Venerem omninò extinguit & tollit. Præter id quoque calui- tium prohibet, & barbam na$ci, contra- rios formè affectus producendo: tuetur & hominem à podagra. Si autem caluitium, <MARG>Ad ca$um pilorum.</MARG> aut ca$us capillorum, pilorúmve alia ratio- ne contingat, oleum tartari optimè med<*>tur, & cadentes re$tituit, & qui non nati $unt, na$ci facit. Itaque nihil $ine ratione à natura factum e$t, cùm calor $it ille qui pilos euocat: hoc verò oleum tenui$$imum e$t, calidum non parum. <P>Sed & ob calorem, & humorem grauem e$$e oportuit: & ob id $ine alis: neque enim <PB N=559> <CB>volare potui$$et: brachiis autem impe- dimento fui$$ent: quatuor igitur pedibus erat opus, $ed pronus fui$$et capite: vt igitur geminis tantùm $taret cruribus, & erectus, & $ine auxilio, maximis ac lon- gi$$imis pedibus opus fuit. <P>Ideoque nullum animal maiores homi- <MARG>Homini cur maximi pe- des.</MARG> ne pedes habet. Eadem ratio & reliquo- rum. Sed cùm de his Galenus abundè $crip$erit in libris de v$u partium, non e$t cur repetam, quæ ab illo bene dicta $unt. Illud $olùm animaduertere decet, <MARG>Dentium ra- tio.</MARG> adeò $ubtiliter elaboratus e$$e hominis par- tes, vt $i dentes $uperiores paululùm intus flectantur, celerrimè cadant: $i extrà, ce- leriter, $ed non adeò: nam loquendo, edendoque: cùm non rectè $ibi inuicem occurrant, mutuò $e debilitant, atque in- de cadunt. <MARG>M. Antonij Maioragij ca$us.</MARG> <P>Ita contigit M. Antonio Maioragio amico no$tro, viro certè erudi$$imo & di$erti$$imo. Structura verò &ecedil;qualis d&etilde;tium ad loquendũ, vt e$t vtili$$imaita ad $ecandum non proba- tur: nam canes, lupique inæquales, ac ad modum $erræ di$po$itos habent. Meliùs etiam hærent hi inuicem, & reliquias ci- borum non adeò retinent. Itaque Indorum populi quidam, quibus non adeò curæ e$t explicata loquendi ratio, vt dentibus com- modiùs vtantur, cos lima $erræ in modum aptant Magis enim hærent in radice, cùm in $ummitate non coierint. Quæ enim ab vno latere coëunt, ab altero faciliùs di$iun- guntur. Sed $i obliqui haud coëant non $ecus, ac excu$$o pror$us dente, $ermo- nem blæ$um efficiunt. Na$cuntur in $ene- cta etiam dentes, $eriu$que quàm quis exi$timet: $ed pro miraculis, non pro re- gula, talia habenda $unt. Vidi enim Ianuæ <MARG>Vir lac co- pio$um ed&etilde;s.</MARG> Antonium Benzum ex oppido portus Mau- ricij, annum agentem 34. pallidum, barba rara, pingui habitu, è cuius mamillis lactis tantum profluebat, vt infantem fermè la- ctare potui$$et: nec $olùm effluebat, $ed impul$u ferebatur. Miles hic erat, & non leuia tota vita pa$$us incommoda. In in- fantibus hoc admiratione dignum non e$t. Nuper Martino Borglino amico no$tro, vxor iam quindecim annis $terilis filium enixa e$t, qui primo men$e, & lac emi$it è papillis copio$um, & mammæ intumue- runt, atque obduruerunt adeò, vt ob$te- trices adhibitis repellentibus, vomitum lactis non curato priore affectu excita- rint. <P>Sed vt ad hominis reuertar compo$itio- <MARG><*> capitis cur è pluri- bus fru$tis.</MARG> nem, os capitis è pluribus fru$tis con$tare nece$$e fuit, vt tutius e$$et: nam parte fracta non e$t nece$$e totum vitiari, vt ve- næ, arteriaque ingredi commodiùs po$$ent, <MARG>Capitis $u- turæ qua- tuor cau$is tenui$$imæ. O$$a capitis cra$$a & du- ra quid $i- gnificent. Indi capita habent du- vi$$ima.</MARG> egredique excrementa fuligino$a. Suturis tenui$$imis partes eius iunxit, vt firmius continerentur, vt calor cerebri non euane$- ceret, vt frigori aditus minus pateret, vt firmius membranæ illis hærerent: & quan- quam $uturæ tenues e$$ent, o$$a tamen non parum cra$$a $unt. Si tamen præter modum o$$a capitis cra$$a fuerint, indociles, & pa- rum à feris abhorrentes, ac obliuio$os o$ten- dunt: talia $unt Indis Hi$paniolæ, vt Gon- <CB>zalus Fernandus Ouiedus refert, atque adeò dura, vt con$en$u inter Hi$panos conuene- rit, non e$$e ferienda capita, tamet$i nu- do Indorum, quòd en$es frangantur. <P>Simile $e ob$erua$$e refert Herodotus in capitibus Ægyptiorum: cùm enim dera$a, & detecta Soli, ac pluuiis expo$ita $int, obdu- re$cunt: quod etiam in no$tris regionibus contingit. Calor enim vehemens, præ$ertim non deficiens materia hoc pote$t. Vnde ne- facilè tales calue$cunt, aut cane$cunt: cutis enim den$ior & calor melius humido domi- <MARG>Membrana cerebri cus tenui$$ima $it, atque duri$$ima.</MARG> natur. O$$a quoque duriore & membranas duriores habent, & cerebri $ub$tantiam, quamobrem $tolidi, & obliuio$i, & indoci- les, maiore ex parte $unt. Nam capitis mem- brana, quæ cerebrum circumambit, te- nui$$ima in moderatis nece$$ariò e$t, ne ce- rebrum grauitate lædat, & cò durior, vt dilabi $ub$tantiam in concu$$ionibus illius non patiatur. Nec cra$$a e$$e pote$t ab$que cerebri iactura, ni & cerebrum ip$um cra$- $ius iu$to $it. Atque illi membrana alia cir- cumponitur, cùm grauare cerebrum non po$$et, quòd ab o$$e $u$pendatur, nec cere- brum ip$um tangat, non $olùm dura, $ed etiam cra$$a facta e$t. <P>Similis cura etiam v$que ad capillos per- <MARG>Capilli cur tenues.</MARG> uenit: cùm enim oporteret tegi caput, quo- niã carne careret; leui$$imo & tuti$$imo ve- lamine capillos excogitauit, fecitque vt ma- ximè cre$cerent, cùm in aliis partibus nul- lo auxilio longi po$$int euadere: qua in par- te & pulcritudini con$uluit, adeò vt non $olùm in mulieribus, $ed etiam pueris, quos in deliciis habebant veteres, potio- rem in illis pulchritudinis partem colloca- rent. Præcipui igitur aurei, $plendente$- que quos con$tat e$$e tenui$$imos, ac venu- $ti$$imos: nam nigri quanto à coloris gratia degenerant, etiam eò cra$$iores $unt. Sed cùm multa tenuitatis experimenta in homi- ne natura o$tenderit, nihil tamen ad eam $ubtilitatis rationem, quæ in facie vide- tur accedit. Ex qua duo miracula pendent: vnum, quòd in tam magno hominum nu- mero, tamque paruo humanæ faciei $patio adeò omnes inter $e di$tinguantur, vt non $olùm duo $imiles e$$e non po$$int, $ed etiam <MARG>Tria maxi- ma humana faciei mira- cula.</MARG> à notis digno$cantur: alterum, quòd tam parua parte tantam, quandoque pulchritu- dinem humano corpori affinxerit, vt pro illa $pontè mori cupiamus, & non vi$æ ampliùs formæ $timulis ad in$aniam v$que agitemur: quandoque tantam adiicit turpi- tudinem, vt vel $ola memoria nau$eam, & abominationem ex$u$citet. Quamvis in vtra- que $tructura oculorum, na$i, oris, den- tium, frontis, genarumque haud $it oblita. Accedit tertium huius partis, & ip$um in- gens $olertis naturæ argumentum, quòd tam paruis illius mutationibus læti, ac tri$tis, au- dentis, ac timentis irati ac mi$erentis, aman- tis, & odio habentis, $perantis, & e$perantis $ani, ægri, morientis, infinitorumque tum animi, tum corporis affectuum aliorum, di$- crimina ac $pecies appareant. <MARG>Quid intus admirabi- lius in hu- mano corpo- re.</MARG> <P>Iam verò intus aliud e$t miræ $ubtilitatis, ac indu$triæ naturæ argumentum, $eptum $cilicet pulmonis, quo a$pera à venali arte- <PB N=560> <CB><MARG>Lib.3.de fa- cult.nat.cap. 14 in princi. pio. Ordo partiũ humani cor- poris in te- nuitate.</MARG> ria di$iungitur: nam aër libere perpetuò permeat in$pirando, expirandoque, $angui- ni verò tenui$$imo, & in venali arteria con- clu$o nullus patet exitus. Vnde mirum e$t, quonam pacto Galenus dicere au$us $it, $piritus tenuiores e$$e vaporibus, cùm libe- rè vapores extrà ferantur, intus manentibus $piritibus. <P>Ordo itaque partium humani corporis hic erit: Tenui$$ima pars totius e$t $piri- tus, inde bilis, pò$t adeps, inde medulla, pò$t arteriarum $anguis, inde lac, pò$t ve- narum $anguis, inde atra bilis, pò$t pituita, melancholia, cerebrum, pulmo, caro, lien, iecur, venæ, arteriæ, nerui, membranæ, li- gamenta, cartilagines, o$$a verò cra$$i$$ima. Inter meatus autem angu$ti$$imi $unt, qui <I>(</I> vt dictum e$t ) ex arteria in venalem ten- dunt, pò$t qui ex dextro in $ini$trum cor- dis ventriculum tran$eunt per $eptum. In- de vbi rami venæ portæ, ramis venæ cauæ, in ambitu iecoris iunguntur. Horum nul- lus oculis patet, $ed $ola ratione inuenti $unt. Pò$t qui è venis in arterias proce- dunt, pò$t o$$ium, inde curis, qui vi$ui <MARG>Cau$a $an- guinei $udo- ris.</MARG> $unt manife$ti, & per quos pili prodeunt: quos etiam Græco nomine poros $olemus appellare. Horum tamen tanta e$t nece$$i- tas, vt $i a$tricti ob$tructiue $int, febris in- uadat. Per hos halitus perpetuò tran$eunt, $æpe etiam $udor, nonnunquam etiam $an- guis, vnde $udor $anguineus, cùm præ mole$tia animi tenuis $anguis igneo calore extenuatus exprimitur: quanquam Ari$to- teles, in tertio de Partibus animalium, hoc ad crudelitatem referat. Sunt & $eptimo loco fines venarum, & arteriarum, per quos $anguis ip$e in membrorum $olidam $ub- $tantiam tran$it. Commune autem e$t quin- que illis tran$mutationibus, per quas in rorem, inde in concaua membrorum tra- ducitur, pò$t apponitur, iungitur, a$$imila- tur, vt pars impurior $eparetur, reliquum autem tenuius, ac den$ius, eou$que redda- tur, donec ad membrorum $ub$tantiam per- ueniat. Sed vt paucitas $anguinis non rectè vires, & corpus alit, ita multitudo etiam e$t onero$a, tum per $e, tum quòd indicet cor- pus non nutriri, quòd $anguinem plurimum excremento$um etiam e$$e nece$$e $it. Cùm <MARG>Cur $angui- ne cre$cente virtus non augeatur. Infine libel- li de mi$tio- ne. Modus quo res aug&etilde;tur.</MARG> verò $anguis alit corpus, extenuantur venæ, & corpus augetur. In $enio $altem caro pote$t re$taurari, in iuuentute verò $olida etiam ip$a. Augetur igitur animal & plan- ta, nam eadem in vtri$que augmenti ratio, cùm $it opus naturæ, dum extendi pote$t quod augetur. <P>Modus verò quo augetur vnumquodque, vt rectè Alexander explicauit, talis e$t. Finge oui corticem teneriorem ali eo quod intus continetur, manebit quidem forma, materia autem mutabitur. Sic omnis caui- tas, quæ in corpore e$t quum plena $it $uc- co, extenditur manente forma: quare aug- mentum $ecundum formam e$t, nam illa manet, non $ecundum materiam, quæ illi perpetuò adiicitur: quòd enim augetur: aut nutritur, manere oportet: atque in hoc i$ta differunt à generatione. In omni igitur <*>diectione quæ corpori fit, $eparatur pars <CB>aliqua, reliquum attenuatur ac den$atur. Quòd etiam fit in generatione $eminis, ac lactis, <P>Porrò lac den$um e$t, ac tenue, ob idque <MARG>Lactis v$us ad vitæ lon- gitudinem vtilis.</MARG> probè cùm dulce etiam $it, $i quid aliud nu- trit, vnde etiam vitæ diuturnitati maximè confert: pò$t oleum, & mel: nec minus il- lis e$t vtile, $ed periculo$ius ne concre$cat, propterea recens $olùm, & capris herbas tenues pa$centibus, ac iunioribus $umendum, $tatimque à mulctra bibendum manè, ac quie$cendum. <P>Dubitabit autem aliquis, cur den$iora te- nuiora? Scu ratio haud ob$cura e$t: tenuia probè cohærent, nec rimas aut fi$tulas admit- tunt, ob id den$a redduntur. Concoctio igi- tur, quæ excrementa $eparat, attenuat, ac conden$ati, modoque grauius, modò leuius efficit: vbi parum, aut nihil $eparat, gra- uius reddit, vt in fructibus, qui maturi gra- uiores fiunt. <P>E$t etiam longitudinis vitæ, vt ad rem re- uertar, de qua primò tractabamus, cau$a ( vt dixi ) ex materiæ den$itate: proxima il- li ex vitæ auxiliis; tum regimine: quartus lo- <MARG>Quæ regiones longæuam vitam effi- ciant. Vitæ huma- næ longitudo mira.</MARG> cus e$t multitudini pinguis humidi: vltimus aëri relictus e$t. Britannia ad cente$imum vige$imum annum vitam producit homi- num. Verùm in India longè diutiùs viuunt. Refert enim Nicolaus Comes Venetus, dum e$$et iuxta oppidum Lu$itanorum in litto- re Rubri maris, anno $alutis 1539. perdu- ctum ad Turcarum exercitus Ducem, quem Ba$$a propria lingua appellant, indigenam virum, qui omnium accolarum te$timonio, annum 300. $uperauerat. Non tamen $em- per, nec vbique in India tam diuturnam vitam inuenire licebit. Quærenda igitur ta- lium hi$toria, ac ex hi$toria ratio. Locus il- le calidus, ideoque tenuem habet aërem & purum, propter ventos, cùm in littore ma- ris $it: ob aquas etiam minimè $iccus. Vi- ctus autem ob idolorum cultum, ab$que vino, carnibu$que, præcipuè vaccinis, ex fructibus con$tat ob cœli temperiem præ- $tanti$$imis, $accaroque. Inde longa tempo- rum $erie ac generationum, $en$im aucta vi- tæ $pacia, primùm quidem ad centum v$que annos, inde 120. & 150. & 170. ducento$- que tandem proxima extremo termino vl- tra 300. con$titit, quemadmodum & mor- tales res omnes. Diximus enim longa pro- pagatione omnia mutari in melius, vel de- terius: $ic enim fiunt pulchri, magni, parui, microphthalmi, quemadmodum incolæ re- gionis Chinæ: fortes vt mulieres Tarnaffati <I>(</I> ea Indiæ quoque regio e$t ) quæ præter id quòd in coniugis morte gentis $uæ more in ignem $e præcipitent, dum de amatore lo- quuntur, immoto vultu linteum oleo ma- defactum accen$umque $uper nudum bra<*> chium ardere $u$tinent, nec cœptum ob id <MARG>Homines paruorum oculorum. Mulieres for- ti$$ima.</MARG> $ermonem turbant. Hæc con$tantia non more, non regione, $ed durata per multas progenies contumacia aduer$us tormenta adoleuit, vt infirmi$$imus $exus maiora edat fortitudinis exempla, quàm quæ miramur in vno Mutio Scæuola Romano: tantùm pote$t quod difficillimè paratur. Atque vt ille dicebat decrepito palmas $erenti. Cui <PB N=561> <CB>vel quibus $eris? an pronepotibus? ob id ce$$arunt $tudia maiorum rerum. Itaque $i vel cibo, vel regione tantum vitæ $patium quæras, fru$tra egeris. Nec filio: $ed $i per- $eueres, pronepotibus eueniet. Cibos dixi- mus & vitæ auxilia hoc in libro, tum aliis pluribus. Solida $ub$tantia cibis & exerci- <MARG>Aër tenuis an cra$$us vitæ longi- tudini ap- tior.</MARG> tatione paratur, vt multitudo pinguioris humidi. Sed de aëre dubitatio non leuis $u- pere$t, tenui$ne aër an cra$$us magis ad vitæ longitudinem conducat. Cra$$ior enim qui- bu$dam videtur: quoniam qui iuxta mare, mare autem humidum, humidum autem cra$$um. Videtur etiam minus atterere quod cra$$um e$t. Sed $i rectè con$ideramus, quæ- cunque viuunt in tenu<*>e elemento, $unt viuaciora, vt pi$ces vermibus, animalia ter- re$tria pi$cibus, aues terre$tribus quadrupe- dibus, quia in puriore degunt aëre aues, quàm quadrupedia. Minimam enim vitam vermes viuunt, qui in terra viuunt, & ab humido $olùm terræ refrigerantur. Talpæ enim, quemadmodum aliàs dixi, non in terra, $ed $ub terra viuunt. Ob id igitur tenui$$imo aëre vita longi$$ima: nihil enim notatu dignum talis aër exedit. Qua de cau- $a $i qua in æthere viuunt, tamdiu viuunt, vt æterna dici po$$int. Sunt & qui vitam $i- <MARG>Laurentius Bonin con- trius A$tro- logus.</MARG> ne incommodo trahunt, v$que ad extremum $enium, qualem fui$$e Laurentium Bonin- contrium, cuius liber A$tronomicus manu $criptus apud me extat, L<*>ppus Brandoli- nus in libello de Vitæ humanæ conditione refert: octogenarium enim adeò integra memoria v$um, vt quæcunque illi puero contigi$$ent, & quæ in iuuenta legi$$et, adeò memoriter teneret, vt eadem die vi$a, aut lecta crederes. Summum igitur auxilium, non $olùm ad vitæ longitudinem, $ed ad vi- tanda $enij incommoda $unt, victus mode- ratus, expers crapulæ: vini potentioris. Ve- neri$que, tum mens læta, & $omnus proli- xus, cùm exercitatione: non medicamen- tis, non venæ$ectione vtaris. Aër quidem purus, ac perflatus, humidu$que, ac qui ventis ex Oriente agitatur, optimus e$t. Bri- tannia humidum habet aërem atq; tepidum, ac putredini ob $al$edinem minimè obnoxiũ. Victus verò ratio ex lacte, diuturnitati vi- tæ maximè conducit: $crip$it enim Hippo- crates, imbecilliores cibi breuem vitam fa- ciunt. Quicunque igitur den$iores $unt, diu- tius viuunt ac den$itati huic non mollities, $ed laxitas opponitur. Molles igitur etiam longæuæ vitæ e$$e po$$unt, laxi vix, aut non $ine magnis incommodis: quippe mollitiem ef$ugere non licebat homini, laxitatem li- cuit. Nam præter id quòd homo humidi$$i- mus futurus erat, exper$que quantum fieri pote$t terrenæ partis, atque ob id mollis, tum quòd elementa ip$a retu$a e$$ent, ac- ce$$it commodum, vt facillimè $entiret & exqui$itè. Ob id pueri $en$ibus vigent, & <MARG>Homo cur mollis.</MARG> inter viros molliori carne præditi, & inter membra cerebrum molle e$t, quoniam $en- $um omnium ba$is e$t. Sed vt ad vitæ $pa- cia redeam, Indi natura diuti$$imè viuunt, adeò vt in quibu$dam regionibus alij cen- tum, alij centum viginti, alij centum quin- quaginta annis viuant. Aër enim ibi me- <CB>lior, & cibi, & con$uetudo, vnde etiam vi- ta prolixior ac firmior. <P>Quatuor mihi natura maxima diligentia <MARG>Quatuor n<*> turæ cona- tus.</MARG> finxi$$e videtur: horum primum e$t homo diuinitate quadam, vt reliqua $ileam, ele- phantem $ecundo loco $tatuo, ob vitæ lon- gitudinem, ac docilitatem, adeò den$a cute, vt homo molli: adamantem inter gemmas nitore, duritie, & quòd ignibus non cor- rumpatur: quartus locus auro relinquitur, quòd tenui$$imæ $it, ac puri$$imæ $ub$tan- tiæ, nullaque rubigine tentetur, non aquis, aut ignibus, aut tempori cedens, tantò gra- uius quantò lenior adamas. <P>Hæc igitur $unt $ubtilitatis præmia. Sed <MARG>Quomodo animalia generentur in materno vtero. Quomodo pullus qua- ternis pedi- bus, & aliis na$catur. Ari$tot.4. de generatione animalium cap. 4. in princ.</MARG> vide quantum etiam in generatiene ip$a $ubtilitas præbeat, auxilij, initio ab oui exemplo ducto. Primùm igitur calore fo- uente gallinæ, $emel illud in fi$tulas pau- latim oui candidum vertit, tum verò & lu- tei aliquid, nam alæ & crura ex luteo fiũt. Indicio e$t, quòd pulli qui ex ouo, cuius lu- tea duo $unt, ab$que $epien<*>e membrana, ca- pite vno, $ed quatuor alis, & totidem pe- dibus na$cuntur, arbitrãturque prodigium, quale olim Mediolani contigit. Itaque quic- quid bullis refertum e$t agitatur & $iccatur, tran$itque in membranas, neruos & duriores partes: quòd igitur primò fit, e$t arteria ac vena, locu$q; cordis con$tat vbi $em&etilde; ip$um e$t: quapropter cùm $emen in medio $it ani- malis, quod primò gignitur, in medio cõ$i$te- re decet. Hoc aut&etilde; cor, atq; iecur. Quòd verò circa membranas adiacet, minus e$t $iccum, propterea interius vna membrana circum- cingit omnia, & circumquaque o$$a mem- btana tegi nece$$e e$t. Igitur eadem ratio fuit nece$$itatis in generatione, & vtilita- tis in genitis, vt $cilicet àb extremis duri$- $imis, ad molli$$ima per media tran$itus e$$et. Cùm verò amplius calor augetur, $pi- ritus qua$i terebrat materiam, quæ ab ouo vel à matre $uppeditatur, donec ad oui membranam perueniat: in quadrupede verò viuiparum pariente ad vterum. Igitur calidi- tas & motus, tum fi$tula, & $iccatio, & for- matio $e inuicem con$equunrur, donec ani- perficiatur. Nec $emper calor animalis ne- ce$$arius e$t, $ed in quidam $eruatur in ouis, velut pi$cium: in aliis nece$$e e$t, vt in v&etilde;- tre educantur fœtus, vt in viperis: quibu$- dam oua exclu$a iuncta manent corpori, do- nec na$cuntur fœtus, vt in cancris: in aliis $imile calori materno quiddam $ufficit: vnde $ic $ine gallina pullos ex ouis educunt. Pul- uinaria duo reple $tercore gallinarum te- nui$$imè trito, inde plumas gallinarum an- necte con$uetudo vtrique molles, ac den- $as, oua verò capite tenuiore $uprà extante, <MARG>Modus fo- uendi oua $ine gallina.</MARG> colloca $uper alterum puluinar, deinde re- liquum $uperpone in loco calido, permitte- que immota duobus diebus, pò$t verò ad vi- ge$imam v$que diem illa $ic verte, vt vn- dique æqualiter foueantur, inde $tata die, quæ iuxta vige$imam primam e$t, pipil- lantes iam ex ouo $èn$im educito. Nec mirum, cùm Ari$toteles narret Syracu$is $ub terra foueri, in Ægypto verò nullo au- xilio pror$us. No$tra ætate compertum e$t $uppo$ito igne leui, atque fimo edi pullos, <PB N=562> <CB>$ed è pluribus tamen ouis paucos. Suppo- nunt ignem, ne fimus refrigeretur. Verùm non mirum fimi calore edi pullos, cùm $pon- tè prodeant fœtus ex ouis, tum crocodilo- rum, tum $truthiocamelorum. Calor enim Solis e$t qui generat fimi & gallinæ adiu- uat. Igneus cùm nihil generet, remouet quod ob$tat, & prohibet: ob$tat autem frigus. Ergo neque omnia generant, neque maior pars, $iquidem, paucioribus tantus calor in- e$t. Indigent igitur exiguo calore, non plu- rimo: $ed exiguus ille $eruari debet. Ete- nim $i ab ignis calore quod pote$tate viuit, viuere verè po$$et, non $olùm in Ægypto, & Syracu$is, $ed etiam in Germania pulli ignis auxilio educerentur. Quippe anima- lium corpora antequàm perficiantur, poten- <MARG>Animalium corpora po- tentia ad animam.</MARG> tia $unt ad animam, eamque $u$cipere prõ- pta: cùm verò $u$ceperint, ad ip$as actio- nes. Quie$cunt autem per $e, & hoc quam- diu durat, $omnus dicitur: cum verò quie$- cunt, quia abe$t obiectum, tunc verè non quie$cunt, $ed requie potiuntur. Dum verò complentur formæ, dumque res generatur, imperfectas formas, ab$que numero $ubit: $ed quia illæ non agno$cuntur, ni$i per pro- pria accidentia, $en$us illarum numerum haud comprehendit. Igitur imperfectæ for- mæ numero $unt infinitæ, perfectæ autem in vnoquoq; æuo compreh&etilde;di numero po$- $unt. Nam cùm finita $it materia, & quod habet animam perfectam, certam quanti- tatem po<*>tulet, non poterunt e$$e rerum $pe- cies numero infinitæ. Vtrum verò anima magis anima $it alia, ad libros de Arcanis æternitatis per$crutari pertinet: hoc enim in libro de his tantùm tractare propo$ui, quæ veræ demon$trationi $ubiiciuntur. E$t autem vera demon$tratio, in qua, vt ait <MARG>De quibus hic liber tractet. 3.de genera- tione animal. cap. 10.</MARG> Ari$toteles, $en$us his quæ per demon$tra- tionem probata $unt, $ub$cribit. Quamo- brem hoc in libro, de omnibus alti$$imis quæ$tionibus, tum etiam incertis ab$tinui. <P>Cæterùm vt ad generationis principia re- deam, atque nutritionis, ambo à calido, & <MARG>Panni lanei quomodo ex- tendantur. Concoctio è quo. Melonum optimorum indicia.</MARG> humido fieri, hoc argumento deprehendi- tur, quòd cum lanei panni extenduntur, aut diriguntur, primùm quidem made$cũt, inde expo$itos igni aptant & trahunt. Si igitur arte extenduntur, quæ humida $unt, & calida, multò magis natura. Concoctio verò à calido $icciore fit, quàm generatio, aut nutritio, quòd quæ dulcia $unt, optimè etiam concocta: talia autem, vt pepones, cogno$cuntur amaritudine pediculi, & odo- re vehementi, & corticis cra$$itudine: hæc autem omnia à $icco magis fiunt quàm ab humido. In corpore autem humano nutritio ob id optima e$t, quia humidum pingui$$imũ. <P>Con$entit verò totum $ibi, & vt dicebat Hippocrates, totum tran$pirat & permeat corpus humanum, adeò vt duo membra $i- mul diuer$is motibus, aut t&etilde;poribus vix age- re queas. Vnde temporis men$ura con$tãtior <MARG>Morbi con- tagio$i.</MARG> duobus membris, quàm vno tantùm moto. Et contagio inter corpora, animo$que per- meat: & ex animis in animos affectus, & vi- tia, & ex corporibus in corpora. Omnis aut&etilde; con$en$us per contactum fit. Contactus au- tem quadruplex: aut corpore, vt cute: aut ma- <CB>teria, vt in vlceribus: aut elemento, vt in pe- $te: aut radio & $imilitudine tantum, vt ocu- lorum. Manife$tum e$t igitur qui $int morbi <MARG>Vita homin<*> anni centum & viginti.</MARG> contagio$i: circa cutim, vt lepra, p$ora, $ca- bies, vitilige: circa pulmones vlcera, & pe- ctus, & fauces, & genitalia membra, vt Gal- <MARG>Mo$is laus.</MARG> lica lues: circa cor & cerebrum, pe$tilentes morbi & oculorum inflammationes. Sed re- deo vnde digre$$us $um. Vita hominis lon- gi$$ima nece$$aria fuit ad omnium contem- plationem, atque $cientiam: hæc plerunque finitur, $i non antè, annum iuxta cente$imũ atque vige$imum. Sed rarò eò abque incõ- modo magno peruenire contingit: referunt tamen Mo$en ad eam ætatem, ab$que detri- mento perueni$$e. Siquidem neque oculus debilitatus e$t, nec excidit dens, quæ duo ma- ximè incommodo $enes vexare $olent: mul- toque minus mirũ e$t, cùm plures ex Iudæis po$t ip$um ad eam ætatem, licet non adeò integri, peruenerint. Mo$en enim præter di- uinitatem præclarum virum, qui tot annis populum adeò contumacem & rudem rexe- rit, fui$$e exi$timandum e$t, qui legem adeò vtilem illis tradiderit. Verùm vitæ longitu- do Iudæis contingit ob victus rationem, cùm à $ordidis caueant, & cœli $ub quo olim degebant temperiem. <MARG>Cur homini cadant den- tes ob ætat&etilde;</MARG> <P>Sed cur dentes hominibus $enibus cadunt, cæteris autem animalibus turpes fiunt? Prin- cipio plures dentes e$$e nece$$e fuit, ne vno afflicto, aut exe$o, omnes paterentur. Deinde anteriores quòd præciderent, tenuiores & natu celeriores e$$e oportebat. Verùm $ic nõ facilè per$euera$$ent, propterea cad&etilde;tes na$- ci noluit, po$tremos nequaquam: nam diu- turnitati anteriorum $ufficiebant, vel $ic. Si- ne anterioribus verò cùm ip$i $cilicet exci- di$$ent, po$tremorum nullus erat v$us. Ergo o$$ibus $icce$centibus radices extenuari illo- rum nece$$e fuit, nec $tare poterant, cùm vn- dique ab o$$e non comprehendantur: qua- mobrem non plus e$t po$$ibile homini den- tium carere incõmodo, quàm $enio, aut mor- te. Porrò $iccitatem o$$is procurat continuus labor cerebri, vnde mala coctio, & partium adiacentium præcox $enecta: igitur d&etilde;tes $ca- bros fieri, & tandem decidere nece$$e e$t. Decidũt autem $emel in pueritia denuo na$- cituri, quoniam radix non excidit. E$t enim o$$i mandibulæ ob illius mollitiem iuncta, in iam adultis autem plerunque $imul excidit etiam radix. Sed $i $olùm frangrantur, & nõ abimo rur$us rena$cuntur. Videntur autem canibus, & aliis animalibus diuturniores, ac firmiores, ob vitæ illorum breuitatem. Ocu- lorum habetudo fit, quoniam oculi multo, ac tenui $piritu indigent, quorum vtroque $e- nectus e$t indiga: cauere tamen & $e tueri homo aliqua arte melius ab hoc incommo- do pote$t, quàm à dentium iniuria. Dentes etiam ciborum cau$a deteriores fiunt, aut meliores: quibu$dam dentes debilitãtur, quia gingiuæ eroduntur, & deficiunt. Vidi con- traria ratione hominem, cui ex diuturno vo- mitu acidi humoris tantùm gingiuæ creue- rant, vt totos dentes intengerent. Quo expe- rimento adducor, cùm nihil tam $imile huic humori, vt opinor, quàm acetum cum fæce, $i quis os cum aceto, ac fæce nigra colluat, <PB N=563> <CB>gingiuas incrementum accepturas non leue. <MARG>Panis genera quinque.</MARG> Cùm enim a$tringat, lapideum etiam quod circa dentes na$citur, erodit, quo gingiuæ eliminantur. Zethi verò potus vitiat dentes, vt in his qui eo vtuntur e$t manife$tum. <P>Diximus de potuum varietate, pudeat ni- $i de panibus etiam dicamus: omitto quòd paucæ gentes pane ex pi$cibus $iccatis, & malo tritis, inde $nbactis aqua, vt mos e$t, vtantur. Quinque $unt è quibus panis fieri $olet: iuxta Boream è $iligine, in temperatis, ac calidis regionibus è tritico. Sed duplex triticum, A$ianum, quod no$tro nigrius, le- uius, ac dulcius exi$tit: nec in $picis na$citur, $ed velut milium in coma: nec tamen adeò molli, cùm eam plures compleant $picæ. In occidentali verò India Maizo $emine panem conficiunt, ex quo etiam vinum. Herbæ fru- ctus e$t, $eu $emen ad vnguem culmo, $tipi- te, foliis, Sorgum no$trum, $eu Milicam(lo- bam Plinius vocat, milij indici genus ru- brum, maiu$que) referentis, & culmus ip$e foliis ambitur, quòd in $orbo Italico non contingit, verùm hoc accidere ex prouinciæ diuer$itate reor: dulcius e$t & illud, verùm vt $orgum friabile, nec pingue, aut lentum. Eadem fœcunditate reddit annuam $ortem, eoque ampliorem quò ibi cœlum, & terra magis con$entiunt. Audeam tamen iure hîc contemptum Sorgum Maizum vocare recto nomine, aut Maizum Sorgum. Æthiopia <MARG>Oryza cibus vniuer$o or- bi fermè cõ- munis.</MARG> $uum habet taphum, frumento granum pr&ecedil;- $tantiùs, quòd non corrumpatur. Oryza ge- neralis e$t omnibus cibus, cùm vbique pro- ueniat: vbique enim aqua. <P>Quintum panis genus ex Hyuca fit radice. <MARG>Hynca mo<*>- tiferum ve- nenum & $alutaris.</MARG> Herba $imilis canabi, radix tamen ip$a caro- tis $imillima, $ed maior: intus tamen candi- da, exteriùs a$pera, & coloris vino$i fermè. Illud in huius $pecie quadam mirum admo- dum, quòd humanam conditionem referat: nam panis ip$e $alutaris homini & anno $er- uatur, qui fit ex radice, expre$$o iam $ucco, $uccus autem ip$e hau$tus illicò necat, nec vllo fermè auxilio $anari pote$t. Ita (vt dixi) mors ip$a cum $alute coniuncta e$t, & per- petuò cubat. Ea propter dum panem confi- ciunt, diligenter omnem exprimunt $uccum, quem è genere $ucci cicutæ, $ed validiorem e$$e con$tat: nam qui ibi voluntariam oppe- tunt mortem, potu illius $emet occidunt: qua$i lene exitium afferat. In locis quibus frumento vtimur, $iligo vades e$t: $i illud de- ficiat, præs e$t milium pro vtroque. <P>Vt verò ratio panis generaliter habeatur, <MARG>Panis condi- tiones quin- qu&ecedil;.</MARG> eaque habita, ex quot, quibu$que con$tare po$$it, intelligamus, nece$$arium exi$timo $cire, quæ propria $int illius. Sunt aut&etilde; quin- que: vt benè nutriat, vt $olidum exhibeat alimentum, vt gu$tu iucundus $it, atque etiã non facilè corrumpatur, inuentu verò facilis. Non ergo $emina, aut fructus, aut olera, ra- dice$ve, aut caro panis e$$e po$$unt, caro enim corrumpitur, & <*>alita iniucunda e$t: radices & olera non benè alunt: fructus $ic- cantur, & $emina gu$tui $unt ingrata, ple- raque verò ex his tempore fiunt dete- riora: <P>Manife$tum e$t igitur, igne omnem pa- nem oportere elaborari, aliter nec iucundi$- <CB>$imus gu$tu, nec alimenti poterit e$$e præ- $tanti$$imi. Videntur autem hæc duo ple- runque $imul iungi: etenim apud Germa- nos edi ex $iligine, ac frumento panem pu- <MARG>Mamey.</MARG> ro, autopyroque meliorem: tantum pote$t præparatio: pin$itur enim bene, & mollior fit pa$ta, mi$ceturque $al, & lupi $alictarij, vt dicunt, decoctum pro aqua: atque hic pa- nis $i ex tritico fuerit, in deliciis e$t etiam apud Gallos, & Italos. Verùm apud occiden- tis Indos deliciarum loco, præter alias $upe- riùs narratas plantas, $unt arboris Mamey fructus, magnitudine ingentis Per$ici, cor- tice a$periore quam pyro, duriore, den$iore- que colore ferrugineo, forma rotunda ad- modum: caro ip$a, digiti profunditate, cor- tici colore non ab$imilis, $apore qua$i coto- nei: in medio nucleus o$$e, & $uper os mem- brana tenui circumdatus, $apore amari$$i- mo, $ed $ub$tantia ca$taneæ omninò $imilis: atque hic bifidus modò e$t, modò etiam tri- fidus, quo à Per$ico cotoneo, cui $ecus $imil- limus e$t, differt. <P>E$t & Guanabanus fructus arboris pinei <MARG>Guanaba- nus.</MARG> forma, peponis magnitudine, cortice cra$$i- tudine digiti, intus liquamen pro medulla iucundi, gratique $aporis, cùm $eminibus, $iliquæ inde magnitudine, forma, colore haud ab$imilibus: ip$a arbor ampla, foliis oblon- gis magni$que: $aluberrimus hic fructus qui facillimè concoquitur, & nullo tempore putre$cit. <P>Iam verò $ingula, ac propria quædam $unt vniuer$is gentibus, in communi tamen ratione conueniunt, non $olùm in his, quæ <MARG>Luctus gentilibus præferendi varietas.</MARG> ad naturam pertinent, $ec etiam in moribus. Pane omnes vtuntur, materia tamen ex qua conficitur, varia e$t: omnes potu quodam vtuntur $alutari, iucundoque: hic alius ta- men, atque alius e$t pro regione. Ita omnes fermè dum coniuncti, ac nece$$arij moriun- tur, dolorem o$tendunt, mutantque con$ue- tam viuendi, & cultus rationem: quo fit vt alij barbam nutrant, qui non nutrire $ole- <MARG>Lachrymæ & $u$pitia cur dolorem le- niant.</MARG> bant: alij capillos, qui ton$i erant: alij ton- dent capillos, qui nutriebant, vt mulieres: alij barbam ponunt, qui nutrire $olebant: quibus pulla in v$u e$t, his funebris e$t can- dida: quibus $plendida, his atra. Ita vidimus luctus eandem e$$e rationem omnibus, di- uer$as tamen e$$e luctus con$uetudines. Le- niunt luctum lachrymæ, & $u$piria: $u$piria <MARG>Tria qua li- berant homi- nem in luctu con$titutum- à periculo. Mors repen tina ob lu- ctum $iocum. Damna cohi- biti luctus.</MARG> educunt fuliginem ex corde dolore reten- tam, vt cor perfrigeretur: lachrymæ verò quòd $upercalefactum e$t $anguineæ aquæ exprimunt, vnde $piritus liberè permeare pote$t. Itaque cùm à luctu dolor, & vigilia inuadere $oleant, $u$piriis, lachrymis & ine- dia à periculo nos vindicabimur. Sum enim meorum plus quàm par e$t, amans natura: vnde $oror matris meæ Tomaxina, cùm con- iugem, & duos filios ac filias totidem pe$te ami$i$$et, & neque flere, aut lamentari ex more volui$$et, verecundia $orori patris mei viri grauis & a$peri, repentè magno edito crepitu di$rupta intus mortua cecidit. Alios $cio qui febre pernicio$a, ob luctum fratris di$$imulatum correpti, breui interie- re. Et vt res optimè cedat, nec mors $equa- tur, cohibiti luctus certum præmium canities <PB N=564> <CB>e$t. Quamobrem vbi paululum impetus re- $ederit, philo$ophia te munias, obduraque aduerfus dolores illius præceptis. Sed illico hæc meditari à dolore, neque facilè, neque tutum e$t: <P>Sed dices, cur $i communia $unt genera- lia hominum in$tituta, linguæ tamen di- uer$æ $unt, & varia loquendi genera? Id con- tingit ex locorum natura, quum Itali vix pe- ctore vocem po$$int edere, Hebræi facilli- mè, nec ni$i fermè cum quodam $onitu loqui po$$unt, inde tran$latæ voces, quum non propriam a$$equuntur pronunciationem, de- generãt. Sed & vulgus dum $ine cura profert illas, vitiat & adulterat: vnde linguarum va- rietas à plebe $emper ducit originem, vin- cente multitudine. Inde in nundinis mi$ta colluuie gentium, variarumque linguarum, perpetuò alia nomina $urgunt, quibus na$- centibus velut etiam hominibus, nece$$e e$t illa, quæ horum loco $tabant interire. Vtili- tas verò quæ ex varietate linguarum habe- tur, e$t vt omnes animi affectus po$$int ex- plicari. Cuius rei indicium e$t, quòd neque Homeri $ententiam Latinè, aut materna no- $tra lingua expre$$eris, nec Virgilij Græcè, aut materna lingua, multò minus Franci$ci Petrarchæ $en$us carminibus materna lin- <MARG>Romani du- plici lingua vtebantur.</MARG> gua editos Latinè Gr&ecedil;céve. Vt verò hæc vti- litas varietatis linguarum, $ic commercia $i- militudinis. Apud plera$que tamen gentes commerciorum cau$a tum originis duplex lingua in v$u fuit: tum verò quæ plebem à patritiis di$tingueret, velut apud Romanos, vel Ciceronis te$timonio. Vnde quæ$tio illa di$cu$$a, an materna lingua $crip$erint Cice- ro, Liuius, Salu$tiu$que. Certum e$t aliam fui$$e linguam politiorem quàm plebis, non tamen adeò differentem à materna, vt no$tra à Latina. Id etiam clarè per$picies $i oratio- nem Vitruuij, qui vir plebeius erat, orationi Ciceronis viri con$ularis conferes. Sic nunc Græci habent vulgarem, & pertritam aliam ab ea in qua libri tot celebres antiquorum Græcorum habentur. Et Turcæ propria pro vulgari, Patritij Illyrica loquuntur, eruditi Arabica a$cribunt, atque interpretantur. Iu- dæi quoque regionis quam incolunt linguã habent, & propriam, quæ Hebræa e$t. Nos etiam Italicam habemus à Latina di$tinctã, <*>liamque politiorem, quàm Thu$cam, $eu Hetru$cam appellamus: adeò vt non iam duas, $ed tres linguas $ingulæ nationes ha- beant. Nam & Romani (vt dixi) loco popu- laris, & patritiæ, quæ illis erat qualis nobis Hetru$ca, Græcam habebant loco no$træ Latinæ linguæ. Græci quoque antiqui ha- buerunt popularem, & expolitam linguam: pro exotica aliud genus erat linguæ, quod fa- <MARG>Libri in lin- gua Africa- na, ex Lati- no ver$i, qui apud nos de- $iderantur.</MARG> cilè qui eorũ poëmata leget, percipiet. Afri quoque triplicem habent linguam: nam pr&ecedil;- ter expolitam, & popularem e$t. Africana propria, in qua plurimos libros è Latina conuer$os, qui à Latinis de$iderantur, $upe- re$$e affirmat Ioannes Leo Africanam, nunc dico non propriam rur$us, $ed Arabicam. Nam con$tat libros Galeni plurimos, tum cæterorum in Arabicam linguam tran$latos e$$e, quibus nos caremus. Et horum etiam pars a$que Græco exemplari apud nos e$t, <CB>quamvis perexigua. Multa perierunt incu- ria, alia $eruantur etiam abditis in locis. Re- fert Mun$terus, in Fuldæ ciuitatis Germaniæ <MARG>Bibliotheca maxima.</MARG> cœnobio, quod templo adiacet principali, in quo beatus Bonifacius, qui Germanos ad Chri$ti fidem vertit, $itus e$t, bibliothe- cam e$$e à Carolo Magno annis iam $eptin- gentis in$tructam omni librorum genere, at- que adhud extare. Ita latent vndique monu- menta magnorum virorum, lingui$que $er- uantur, modò non indigenarum, modò ne- que propriis. E$t enim Germanis idem tri- plex v$us linguarum qui omnibus aliis. Nec $olùm legendi, $cribendiquenotis, ac loquen- di differunt gentes, $ed & $cribendi modis. <MARG>Scribendi tres modi.</MARG> Nam Latini à dextra in $ini$tram, Hebræi à $ini$tra tendunt $cribentes in dextram. Indi Cambaien$es à $ur$um deor$um. Neque alij po$$unt excogitari $cribendi modi, ni$i $i quis etiam tran$uer$im velit. <P>Difficillimum verò e$t, ex omnibus homi- num actionibus, duobus $imul motibus con- trariis manere: velut manum eleuando pe- dem demittere: $piritum ore ex$ufflare, nari- bus attrahere: quòd Mo$chouitæ tubicines facere $olent: vt alterum cithari$tæ, vtrunque v$u con$tat: & vt hoc vltimum admiratione dignum, tibicinem videre perpetuò buccas inflantem, ita illud vtili$$imum: quòd eò <MARG>Cur mutili mali.</MARG> traduci pote$t, vt ad diuinationem, & lucrũ maximum conducat. Mutilos hos $olemus vocare, cæci, $urdi, $trabi, claudi, $exdigiti, ta- liaque mon$tra naturæ, quæ moribus prauis prædita $unt. Facillimè negotium ab$oluunt A$tronomi, maleficas dominari dicentes, à quibus flagitiorum colluuies ortum habet. Nos dicemus aberra$$e naturam in faciliori- bus, ob id verius in difficillimis defeci$$e: itaque vt omnes mutili improbi $unt, ita non omnes, qui corpore $unt non vitiati in- tegris $unt moribus: nam plus exigitur ad formandum, ab$q; culpa animum quàm cor- pus. Ergo pe$$imi $unt omnium gibbi, cùm error $it circa cor principium totius corporis po$t cæci, $trabique quòd circa cerebrum na- tura deliquerit. Inde muti, $urdique nam in minus nobili cerebri parte natura defecit. Inde claudi, hos $equuntur qui in magno membro $unt vitiati, po$t quos $exdigni, & qui digitos habent iunctos: nam in minus nece$$ariis aberravit. Vltimus locus e$t ver- rucis, ac ve$tigiis, quæ cicatrices æmulan- tur. Sed verrucas extirpare licet oleo vitrioli <MARG>Quomodo depiletur lo- cus.</MARG> etiam naturales. Sicut & glabrum locum efficit, $i ip$um primò oleo linias, pò$t madefactum linteum lixiuio, in quo calx, & au<*>ipigmentum incocta, & di$$oluta $int: pote$t enim hoc medicamentum radicitùs pilos extirpare: & ni$i oleo præuertas <I>(</I>vt dixi) aut etiam diutius hæreat, medicamen- tum excoriat. A qua etiam prima de$tillatio- nis gyp$i, & $alis gemmæ idem facit, $ecun- da acrior e$t. Eodem modo variolarum ve- $tigia, & quæ lentibus $imilia videntur, acetum de$tillatum acerrimum tollit: opor- tet autem $equenti die aqua abluere locum in qua furfur, & malua decocta $unt. Ve- rùm po$tquàm in ornatus mentionem in <MARG>Ve$tigijs cutis delen- dis.</MARG> cidi, de his quæ ad pulchritudinem faciunt dicendum e$t. Tria verò $unt illius capita, <PB N=567> <CB>vel vt naturalis $eruetur, aut expoliatur, aut odoribus iucuedis gratia addatur. Singula- ria autem recen$ere, præ$entis non e$t in- $tituti, $ed ad libros de Rerum Varietate pertinet. <MARG>Dentibus de- albandis.</MARG> <P>Emaculantur igitur primùm dentes tar- taro in aquam mutato, dum marmoreo va$e $epelitur. Idem ex aqua, quæ primò de- cidit ex de$tillatione haliniri, alumini$que. Sen$im quoque mundantur, $i radice ma- luæ a$$iduè fricentur. Et illud præ$tanti$$i- mum, quòd mollitiem gingiuas non ero- dit, & dentes ob a$peritatem purgat, exper- tumque e$t. Cru$ta panis tantum aduritur, vt vertatur in carbones, deinde contu$a af- fricentur dentes, aquaque nitida lauentur. <MARG>Oris fœtori.</MARG> Apium cùm multa alia $int eo odoratiora, oris fœtorem, $iquid aliud, emendat: an quia præter odoris magnitudinem, quo te- trum odorem ob$curat, vehementer dige- rit, & attenuat, hæretque multum ob pin- <MARG>Maculis fa- ciei delendis.</MARG> guedinem humidi? At maculas autem de- lendas faciei tartaro vtemur, lationibu$que ex aqua maluæ, & in qua triticeum furfur re$ederit. Quæ $plendorem afferunt ac nito- <MARG>Fuci. Manus de- albantia.</MARG> rem, ex oui candido, ex $udore oui, aut flo- ribus maluæ, tum $accharo con$tant. Quæ- cunque etiam $plendent, ex eo genere $unt vt argentum $ublimatum: $ed longè præ- $tantius & innoxium talchum, ad fucum faciendum, $i præparetur qua$i natum. Quæ manus expoliunt, molle$que faciunt, & dealbant, vel fel bouis cum plurima aqua, vel id excrementum quod ex martiacocta va$orum accidit $imile vitro contritum, aut $apo ex oleo palmarum: mundant enim hæc mirabiliter manus. Addunt alij communi $aponi iridis radicem contritam, alij con- chyliorum te$tas, alij $epiæ cinerem: $ed hæc experimento probata. Quæ autem la- bia, manu$que à $ci$$uris tuentur, & mol- liunt, odorémque bonum reddunt, pingue- dines $unt, atque in eo genere odoratæ & <MARG>Pinguedines odoratæ quo- modo fiant.</MARG> $ynceræ, quarum v$us commendatur. Ars autem talis e$t. Pinguedini recenti quan- tum ponderis habet, atque in$uper dimi- dium amarici, maioranam vulgus vocat, aut ro$arum, aut myrti foliorum, aut cyperi contundendo immi$ce, & in pa$tillos diui- de, recondéque mero $pargens in va$e con- clu$a in vmbra per horas 24. plus, minu$- ve: inde aqua $uperiniecta pa$tillis coque leniter, atque cola. Inde rur$us cùm dimi- dio maiore pondere eiu$dem odoratæ her- bæ quali$cunque fuerit in mundo va$e con- tu$am, & in fru$ta diui$am reponito, per- mittóque coniectam horis totidem. De- mùm fru$ta collecta $uperiniecta aqua co- quito, reponitóque colatam, denuò addens odoratam herbam: ac id dum ter, quaterve feceris, odorémque combiberit, quod puri$- $imum e$t, $eruato, addens $i libet garyo- phyllum, crocúmve, aut mo$chum, aut zibethum. Semper autem vino fru$ta a$- pergi debent eoque odorato, vt melius odo- rem pinguedo combibat. Aliter pinguedo cum vino, cui odorata infu$a fuerint, $æ- pius excoquitur, donec odorem $u$ceperit: nam vinum celerius aqua, & odorem pro- <CB>prium pinguedinis tollit, & aromatum odo- re illam imbuit, & ne putre$cat aut ranci- da fiat, quod ( vt dixi <I>)</I> vitium pinguedi- num proprium e$t, magis prohibet. Huius <MARG>Pomata<*></MARG> generis e$t compo$itio pigmentariorum po- mata appellata, quæ molles manus reddit, prohibet rugas, atque $ci$$uras in eis, tum lab is, & odorem bonum præ$tat. Et $ca- biem pellit, maximè $i $tyrax, quam liqui- dam vocant, tertia ex parte addatur. Et in vniuer$um omnibus cutis vitiis apti$$ima e$t atque ob id maximo in v$u apud Italos. Eius compo$itio, quæ præ$tanti$$ima e$t, ta- lis e$t: Pinguedinem ceruinam, $uillæque partem quartam, & medullæ cerui tan- tundem, mi$cent: alij pro ceruina hœdi- nam $ubiiciunt, alij medullam prætermit- tunt. Has purgatas ab omni $orde, pelli- culi$que vino albo lauant, exprimuntque toties, donec vinum totum, & quicquid e$t $orditiei in eo auferatur, remaneatque $yncera pinguedo $icca atque puri$$ima. In binas huius pinguedinis puræ libras addunt Appianorum pomorum octo, decémve car- nem mundatam atque contu$am, garyo- phyllorum tenuium $emunciam, nucis my- ri$ticæ vnciæ partem quartam, Indicæ $pi- cæ grana $ex, aquæ ro$aceæ optimæ libras quatuor, coquantur lento igne omnia con- tecto va$e, donec aqua fermè tota con$um- pta $it, deinde colatam excipiunt va$e aqua ro$acea $æpiùs abluto, po$t addunt ceræ vn- cias quatuor candidæ atque puræ, olei amy- gdalini dulcis atque recentis vncias $ex: li- que$cunt omnia excolata excipiuntur va$e mundo, ro$aceáque aqua $æpius purgato. Demùm vt coacta fuerit, $æpius ac $æpius aqua ro$acea mo$cho addito, alii$que odo- ratis aquis, ligneóque pi$tillo diu agitatur ac permi$cetur, donec odorem $uaui$$imum combibat, & va$e vitreo in vmbra boreali reponitur, $eruaturque. Hæc igitur $unt ve- lut exempla eorum, quæ ad decorationem pertinent, nam de pilis eradicandis nuper diximus, quare ad in$titutum ordinem re- uertamur, de hi$que dicamus, in quibus, magis, quàm mutilis natura aberrat. <P>Ea aut&etilde; $unt mon$tra. Horum plura $unt <MARG>Mon$tra va- ria.</MARG> genera, neq; enim in $pecies referuntur, quã- obrem in finitarũ $unt $pecierum. Referunt in Cracouia infantem natum cum promu$cide na$i loco, oculis rotundis atque alatis, auri- bus a$ininis, aliis duobus oculis $upra vmbi- licum, cauda muris, $ed bifida, adeóq; longa, vt caput $uperexcederet, manus pedé$q; qua- ternis digitis, ad vnguem accipitris digitis $imillimis, $ed tres membranæ velut an$eri- ni colligabantur. Sub alis, & intra cubitos, & $upra genua $ingula capita canum pro- minebant, vt e$$ent omninò numero $ex. Su- peruixi$$e tribus horis ferunt tam horrendũ mon$trum: adeò vt mirari minimè opus $it, quòd Pau$anias dicat, $ua ætate mulieres mon$tra peperi$$e Minotauro longè horri- biliora Sed tamen illud mirum e$t, quòd de his tanquam de $uperuicturis mentionem fecerit: nam Minotaurus, $i modò fabula non e$t, quod magis reor, $uperuixi$$e v$que ad adul<*>m fertur ætatem. In Moguntio quo- <PB N=568> <CB>que no$tris temporibus accidi$$e refert. Se- ba$tianus Mun$terus, vt duæ mulieres, qua- rum altera prægnans e$$et, inuicem collo- querentur: currens alia $uperuenit, quæ lo- quentium capita colli$it: quæ grauida erat dum pareret, $igna timoris in infantibus ex- pre$$it: $iquidem duas puellas peperit, à $umma fronte v$que ad na$um iuncta è fa- cie, $ic vt non ni$i obliquè $pectare po$$ent. Superuixit hoc mon$trum tamen v$que ad annum decimum. Altera mortua, atque ab alia viuente exci$a, quæ $upererat, & ip$a mortua e$t: $eu timore, $eu pedore, $eu ani- mi mole$tia, quam mi$era, dum altera egro- taret contabe$cens $u$ceperat, extincta $it, <MARG>Prægnantiũ affectus in fœtus agere.</MARG> incertum e$t. Certius illud e$t, quòd à mul- tis quæ$itum e$t $æpiùs, prægnantium affe- ctus fœtus, qui in vtero $unt po$$e vitiare: vnde tot maculæ infantibus vini, $u illæ cu- tis, punicorum malorum, ac talium. Nam quum mater harum puellarum concu$$a ti- more imaginem collifi capitis retineret, ca- pita puellarum in vnum coierunt. Neque enim id concu$$ione $ola factum credide- rim, quanquam non parum ad hoc contu- lerit: quoniam $æpius mulieres maiore im- petu collidunt ventrem, quàm tunc quum caput illa colli$it: nec tamen gemini vnà coëunt. Nam $i modò concu$io cau$a hu- ius fuit, non iam capitis, $ed dum caput alliditur, dor$i, vel ventris. Superuixi$$e ex mon$tris $olum eum con$tat, qui puelli medietatem ab vmbilico inferius incertam habuit, adeò vt penè puelli &etilde;tiam min- geret. Circumuagabatur hoc mon$trum, iuuenis vige$imum quintum annum præfe- rebat, puelli pars in$erta qualis agentis decimum annum, $eu crura, $eu pedes in$pi- ceres. <P>Hoc anno alium à Germania, priori $i- millimum vidimus, ætas annorum circiter viginti quinque, $exusiuuenis incertus: pe- dulus infans ma$culus, nam è penè min- xit, brachia, & manus, & crura contra- cta, $ed crura $olum pro fœtus magnitu- dine, reliqua, quæ diximus exiliora, anus nullus, nec inter$titium, $ed vtris in mo- dum coniuncti clunes. Sen$u carere opor- tuit, nam capite animal perfectum, $i de- $tituatur, & motu, & $en$u carere nece$$e e$t. Sed $i animalia mulieris ( propior enim fœminæ facies videbatur ( animatus fui$$et, animal perfectum plus, quàm quatuor no- tis moueri potui$$et. At hoc & ab Ari$to- tele, & à nobis alibi fieri non po$$e, demon- $tratum e$t: nihil tamen prohibet moueri $eor$im partes, vt digitos. Ob id igitur, à nobis multæ circa hæc, quæ$tiones $unt ex- plicandæ. Prima, cur mon$tra pleraque dum in vtero $unt viuunt, cum nata fuerint, mo- riuntur? Deinde quænam mon$tra $uper- uiuere queant, quæve non? Rur$us, an na- tura in gignendis mon$tris finem aliquem ob$eruet, an pror$us inutilis $it error, la- p$u$que ordinis illius atque pote$tatis. Etan mon$tra $int qualia dicuntur à mon$trando dicta, & $emper aliquid futurum denun- cient. Demum cur, cùm in Ægypto fœ- cunditas maior $it, & viuacior virtus ho- <CB>minum, & aër melior, mon$tra tamen $int frequentiora. Inde ex his, quænam re- giones, & cau$æ in hominibus $int gene- randorum mon$trorum. <P>Principiò quidem mon$tra in vtero fa- <MARG>Mon$tra cur in vtero vi- uant, nata non.</MARG> cillimè viuunt, & ab$oluuntur, quoniam generantur, ab ei$dem cau$is etiam $eruari nece$$e e$t, quibus fiunt: verùm cum à natura propria remota $int, & imbecillia, & in$aluberrima, cum primum nata fue- rint, intereunt. Adnata etiam conuiuunt, quia congenita participant vita eorum, quibus cum genita fuêre: difficilius enim multò viuere, quàm conuiuere: quam- obrem nata protinus moriuntur, quæ in vtero viuunt. E$t etiam alia ratio: nam ge- nerari incipiunt, parum admodum diffe- runt à perfectorum generatione: velut & caulis, & quercus vbi primum pullulare cœperint, vix altera digno$ci pote$t: vbi ab$oluuntur tantum di$tant, vt nemo illas di$tinguere non queat. Et lineæ cum ab eo- dem puncto prodeunt cum minimum di- $tent, tanto plus di$tant, quantò plus pro- ce$$erint. Ita ergò cum in vtero $unt, quia minus à principio di$tant, minus etiam à naturali forma, & compo$itione degene- rant: quare mon$trum etiam $ponte $ua quantò magis augetur, eò fit imbecillius, & morti propinquius. Natum etiam aëri occurrit frigidiori, ob id etiam in calidio- ribus regionibus mon$tra magis viuunt, vt in Ægypto: minùs his de cau$is in Italia, & longè etiam minus in Germania. Viuunt <MARG>Quæ mõ$tra viuant, quæ non.</MARG> mon$tra, quæ minùs à naturali $tatu remo- ta $unt, & minùs in principalioribus mem- bris: vnde biceps mon$trum nunquam diu $uperuixit. Et in calido aëre faciliùs ( vt di- ctum <I>)</I>quàm in frigido. Et quæ $uperuiuunt, vt commodiore $unt forma, eò diutiùs vi- uunt. Et magnitudo $itu, & $itus forma, & forma numero minus à natura recedunt. Cumque à forma humana rece$$erint, vt magis ab ea rece$$erint, ad formamque bel- luarum, & ferarum, & pi$cium, & colu- brum, eò minus viuunt. Sed cur raro abor- tus mon$trorum? Quia abortus rari, rariora <MARG>Cur rarò mon$tra abortiantur. Mon$tra an ex intento fine.</MARG> mon$tra, mon$trorum igitur abortus rari$$i- mi. Cau$a etiam, quæ naturæ ordinem $u- perau<*>., nece$$ariò potens e$t, vt ni$i per- mutatione facta vinci non queat: nunquam ergò $pontè mon$tra abortient matres. At verò naturæ $implex $it error mon$trum, aut finem aliquem tunc etiam intendat, vtpote arietem ex homine, nunc demon$trandum. Si enim pror$us finem nullum haberet, in- forme e$$et, quòd na$ceretur: at non infor- me e$t $emper. Quibu$dam vi$um e$t, vt Ari$toteli, naturam a$$equi in proximo ge- nere, cùm aberrat, finem $uum, vtpote fœ- minam loco maris, bipedem loco hominis, aut $i non pote$t, quadrupedem ex huma- nioribus, eo argumento, quòd rarius pi$ces gignat, arbores autem nunquam. Sed $i ita e$t auis primò generaret frequentius, quàm arietes. Et cum natura genus intendit, $pe- ciem aliquam nece$$ariò etiam fingere ge- neris illius intendet. Videtur igitur cum a$$equi non pote$t finem aliquem proprium <PB N=569> <CB>proximorem illi non incertum, $ed ex ge- nere fabricare, non reluctante materia. Ob id cum materia diuer$arum partium fuerit, mon$trum, multiforme generabitur: cùm verò admodum inutilis, penitus informe. Ob id quæ omninò forma carent, vita pau- lò meliore plantæ viuunt, & $tatim inte- reunt. Cùm verò mod cùm pars materiæ à proprio temperamento di$titerit, paruus fit error in ea parte: velut nobilis virgo in gy- <MARG>Mon$tra an aliquid præ- mon$trent $emper.</MARG> næcio Lucemburgen$is Principis os duplex loco dentium habuit nec quicquam aliud in$igne præter egregiam morum grauita- tem con$ecutum e$t. Qua de cau$a dubitari $olet, an mon$tra aliquid $emper præmon- $trent. Melanchthon vir eruditus refert, an- te bellum, quod Cæ$ar contra Germanos ge$$it, natum in Francorum pago infantem ac protinus gladium apparui$$e ex vtero puerperæ prominentem, qui nulla arte an- tequam $uppuraretur vterus extrahi potuit. Idque prodigium, bellum ciuile Germaniæ o$tendi$$e, quòd gladius ex vtero, & vi$ceri- bus prodiret. Sed quomodo gladius? Exi$ti- mo materiam fui$$e duram, & colore ferro $imilem, nam ferrum e$$e non potuit. Ve- rùm an $emper talia aliquid præ$agiant, ad libros de Æternitatis arcanis, demon$trare pertinet. Frequens e$$et prænuncìatio in <MARG>Cur in Ægy- pto mon$tra plura.</MARG> Ægypto, quum frequentia $int mon$tra. Cau$a duplex e$t: primum, quod fœminæ plures vno partu edunt infantes: ob id tum ex imbecillitate, tum ex concu$$ione fœtum inuicem plurima degenerant à natura pro- pria, & in mon$tra tran$eunt. Viuunt etiam facillimè mon$tra tam in vtero, quàm ex- tra, ob aëris $alubritatem, vnde etiam ibi na$cuntur octime$tres: & ob id in Ægypto plura ex mulieribus tum aliis animalibus <MARG>Cau$æ gene- rationis mõ- $trorum.</MARG> mon$tra na$cuntur. Cau$a igitur genera- tionis mon$trorum e$t facilitas genera- tionis, vnde in plantis frequenti$$ima fiunt, pò$t vilioribus animalibus: po$t in nobilibus, & fœcundis, vltimò in perfe- ctis, & parùm fœcundis, vt homine, & elephante, rari$$ima fiunt. Accedunt his concubitus mon$tro$i, imagines ab$urdæ, & prauitas temperaturarum. Atque ob id quamuis fru$trà, tales partus in Dei iram referuntur. Fiunt & mon$tro$i homines no- bilitate ac perfectione, $eu prophetæ dican- tur, $eu $apientes, vel ob parentum egre- giam naturam, aut cometas, & con$tellatio- nes, $eu $yderum concur$us præcedentes, aut quia natura multorum membrorum vim in <MARG>Homines in- clyti maio- res operibus profe$$ores re linquunt. Modus quo quis magnus euadat.</MARG> vnum tran$tulit. Ob id factum e$t, vt hi mi- nus quandoque opere valeant. Vnde fit tum ob hoc, tum quia inuentores circa inuen- tionem fatigantur, vt inclyti viri maiores $eip$is fama, & operibus di$cipulos relin- quant, vt Socrates Platonem, Plato Ari- $totelem, Ari$toteles Theophra$tum. Quod & Chri$tus docuit, dicens: Hæc & maiora his facietis. Non e$t di$cipulus maior ma- gi$tro. Sed quum homines $int veluti tym- <CB>pana, quæ ni$i pul$entur, nihil $unt, pul- $ata homines etiam nolentes, in $ui trahunt admirationem, conuenit vt qui velut aliquo e$$e in numero, vt omnia ver$et, & a$$iduè omnia iactet. <P>Hoc cum faciant clarorum virorum alumni, alioquin haud imperiti, earum re- rum, quas illi inuenerunt, ob hoc $ucce$$o- res magnorum virorum maiores habentur ip$is inuentoribus. <P>Iam tandem $upere$t, vt cum de omnibus <MARG>De mot<*> cordis.</MARG> dixerimus, de ip$o principio etiam agamus: dico autem corde. Videtur tamen princi<*> pium multipliciter dici: aut originis, velut $emen: aut generationis, vt primæ arteriæ, & venæ, quæ ad vmbilicum terminantur, cuius gratia etiam referunt, eos, qui in Ægypto $upplicij cau$a excoriantur, non prius mori, quàm excoriato vmbilico. Ne- <MARG>Cur exco- riato vmbi- lico homo moriatur.</MARG> que liberum e$$e carnifici, ni$i conce$$a ve- nia locum eum excoriare, vt diutius dam- natus crucietur. Cau$a huius igitur e$t, quo- niam iam excoriatus $piritum vndequaque exhalauit, $ed non confertim, confertim au- tem per vmbilicum, quia peritonæum per- foratum ibi e$t propter va$a generationis. itaque eo demùm excoriato debilis iam factus homo protinus extinguitur. E$t & principium motus, vt cerebrum: aut gene- randi, quod generationis principio prius e$t, vt te$ticuli: tum aliis modis dicitur, $ed omnium & verè principium e$t cor: de illo igitur tanquam primo, maioréque dignum admiratione nunc dicendum erit. Quomo- do enim moueatur, & in amoribus $ub$iliat ac palpitet, $atis dubitatum e$t. Verùm mo- tus hic naturalis e$t: $i enim voluntati non paret, non e$t voluntarius: $i principium functionum non fati$cit, non e$t violentus: naturalis igitur e$t: at naturalis alius $implex alius compo$itus, dilatatur à facultate, & ab ea etiam con$tringitur, non $pontè con$i- det: nam & lentè con$tringitur in debilibus: & $equitur fuligino$i aëris abundantiam con$trictio: igitur compo$itus e$t. An igitur calor, an anima? Melius e$t igitur calorem dicere, vt in$<*>umentum, animam autem vt primum mouens<I>:</I> neque enim calor in contraria diducere aliquid pote$t, anima ve- rò pote$t. Similis igitur e$t cœli motui, & quòd ab anima, & quòd reditum habet, & quia nunquam ce$$at, & æqualis e$t. Sed ta- men hic compo$itus extractu, & impul$u, ille $implex: hic non circularis, $ed à cen- tro, & ad centrum, ille circularis: hic pro a$fectibus mutatur, ille e$t ab$que muta- tione: hic medio caloris fit, ille ab anima ip$a: reliquæ differentiæ inter hunc, & il- lum $unt mortalitatis detrimenta. Porrò ani, mi affectus calorem mouent, inde in$tru- mento moto cordis corpus moueri nece$$e e$t, ita ex $olis animi affectibus totum cor- pus manife$tè immutatur. Affectus verò ip$i ad nos per $en$us adueniunt, de quibus nunc dicendum e$t. <PB N=570> <FIG> <C>LIBER TRIGESIMVSTER TIVS.</C> <C>De $en$ibus, $en$ibu$que ac voluptate.</C> <CB><MARG>Demon$tra- tio, quæ non $int ni$i quinque $en- $us.</MARG> <P>PRINCIPO igitur cùm tria nobis e$$ent nece$$aria, con- $eruatio hominum, beatitu- do, & generis eorum $em- piternitas, con$eruationi $en- $us, beatitudini mens, $empiternitati gene- ris vis genitalis, quæ propagatione natu- ram continuaret, attributa $unt. horum cùm tres $int differentiæ, totidem etiam $unt excellentiæ: Mens finis nobilitate: Genita- lis vis diuturnitate: Sen$us commodorum multitudine præcellunt. Etenim & ob co- gnitionem ip$am propriam, & mentis $a- lutem $unt. Vnde quinque e$$e nece$$e e$t. Ea enim, quæ nobis occurrunt, partim pro- xima $unt, partim remota. Quæ autem pro- xima, vel exterius occurrunt, horumque gra- tia $en$us tactus e$t con$titutus: vel intùs a$$umuntur, & ea cùm non ni$i nobis vo- lentibus intus a$$umantur, olfactu antea ex- plorare $atis e$t: nam iam a$$umpta, gu$tus depræhendit. Ea verò quæ non tanguntur, occurrunt autem, vt fugere po$$emus, cum directè obuiant, vi$u præuidentur: cum au- tem ex obliquo, aërem mouere coguntur atque $trepitum facere, cui auditus præfici- tur. Manife$tum e$t igitur, quòd quinque $en$ibus opus nobis, & animalibus perfe- ctioribus erat: $extum autem $i natura con- $titui$$et, nulli v$ui futurum. Itaque tantum erunt quinque $enfius. Tentauit & hoc Ari- $toteles demon$trare, $ed communibus a$- $umptionibus v$us e$t. Verum verò præter hæc quinque $en$ilia nullum aliud in rebus $it, ex finis ratione, quanquam per$picuum videatur, magnam tamen habet ambigui- tatem: ne non lateat aliqua qualitas no- bis ignota: velut & id quo canes depræ- hendunt dominos, quanquam ad odorem pertinere videatur, an fortè melius e$t ali- <MARG>Communia $en$ilia, & ip$a quinque.</MARG> quid atque præ$tantius quod $entit? Com- munia verò omnibus $en$ilia, & ip$a $unt quinque magnitudo, numerus, motus, quies, & forma. Hæc omnia $olus vi$us perfectè a$$equitur, quòd illis indigeret in luce: tactus minus perfectè, quòd ei opus $it $olum hæc di$tinguere in tenebris, dum oculis non valemus: nam dum oculis vale- mus, $ufficit tactui, vt propria cogno$cat <MARG>Sen$us tactus obiecta.</MARG> $en$ilia. Sunt autem, calidum, frigidum, hu- midum, $iccum, graue, leue, molle, durum, lentum, friabile, lene, a$perum. <MARG>Ooulus $ex cau$is præ- $tantior aliis $en$ibus.</MARG> <P>Nobili$$imus autem vi$us inter omnia, quæ exterius comprehendunt: quòd procul magis, quòd plura, quòd exqui$itius, quòd celerius, quòd $ub pluribus differentiis, <CB>quòd diuinius. Procul cogno$cere quis du- bitat, cum $tellas a$$equatur? Plura verò, quòd nihil luce aut colore certo careat, quæ ambo oculi $unt obiecta prima. Exqui$i- ti$$imè etiam, nam nullus $en$us adeò mi- nutas rerum differentias compræhendit vt ille. Celerrimè, vt cum $olus illicò: nam auris $oni aduentum expectat, & odoratus re$piratione indiget. Differentias plures agno$cit colorum, & omnia ( vt dixi) com- munia $en$ilia, vel $olus, vel maximè cum ad tactum confertur. Diuinius, vt qui $olus nihil afficiatur $entiendo nec laboret, $o- lu$que intellectui inter $en$us $imillimus exi$tat. Itaque nihil mirum e$t, $i natura nos ad timorem compulit in tenebris, vtque optimo duce de$titutos. Ergo non nigredo non ob$curitas tenebrarum nos ad timen- dum impulit, $ed quòd oculi auxilio ca- rentes, imbecilles & omni iniuriæ expo$iti videamur. Quòd autem ita $it, o$tendit $o- cietas, quæ timorem alleuiat, cum tamen nigredo, & ob$curitas maneant: vixque vl- lus, $it qui inter multos familiares etiam in den$i$$imis tenebris timeat, quodque in ignotis locis, & in$olitis magis timea- mus, quam con$uetis. Igitur oculi ip$i pro <MARG>Cur palpe- bræ.</MARG> tot amicis ac $atellitibus $unt præ$idio. Ea de cau$a $olùm oculum natura muniuit pal- pebris, vt $olus tanquam rex nec inuitus la- borare cogeretur, nec cum nollet ociari, $ed arbitrium videret, quæ vellet, ab$tine- ret $i odi$$et. At auris etiam, quæ nolit, cogitur audire, & tactus $entire. Tenui$$i- mæ autem $ub$tantiæ oculum e$$e ac $en- <MARG>Oculi $en- $um e$$e te- nui$$imum.</MARG> tiendi vi$um, indicant tria: quòd exqui$i- ti$$imè diiudicet, quòd imago rei vi$æ in nullo $ubiecto con$tat: nam $i con$taret, in aere maximè haberet $edem, atque ob id flatibus ventorum velleretur, quod haud contingit: denique quod Venere, proflu- <MARG>Vi$us in aqueo.</MARG> uio $anguinis, & his, quæ $anguinem cogunt maximè lædatur: igitur optimum in nobis etiam e$t, quod $ubtili$$imum. Hic $en$us in aqueo collocatur, tum quia lucem, & lumen in per$picua re collocarine- ce$$e erat: at diximus aërem mi$tionem non ingredi, itaque in $ola aqua cõ$titui poterat? $piritus etiam in calido vel $icco tam tenues con$umpti fui$$ent. Nec nece$$aria fuit $icci- <MARG>Cur qui be- nè vident, procul malè odorant, & ver$a vice.</MARG> tas ad continendum $pecies, vt iudicium $e- quatur, cum lux ac lumen maneant. Sonus verò cùm haud maneat, $eruari in $en$u de- buit, vt iudicium $equeretur: ob id $onus in $icco po$itus fuit. Igitur quia oculus in fiigi- do, & humido, odoratus facultas in calido, & <PB N=571> <CB>$icco $unt con$tituta, atque in propinquis locis, qui benè ac procul vident, debilem habent olfactum: & qui benè olfaciunt, plerunque haud procul vident: lumine igi- <MARG>Septem $a- porum & colorum ge- nera.</MARG> tur oculus ac colore vtitur. Sed coloris plu- ra $unt genera. Ari$toteles in $eptem diui- dit, ei$que totidem coaptat $apores, vt iu- cundi$$imi iucundi$$imis, tri$ti$$imi tri$ti$$i- mis, medij mediis re$pondeant. Nos po$t- quam ad $eptem redegi$$e con$peximus, cùm nullum numeris tribuat honorem, rati è numero erraticarum $ump$i$$e, erraticis colores, & $apores dicauimus. <I>Albus flauus</I> <I>Dulcis pinguis</I> <I>Venus</I> <I>Croceus</I> <I>Au$terus</I> <I>Iupiter</I> <I>Puniceus</I> <I>Acerbus</I> <I>Luna</I> <I>Purpureus</I> <I>Acidus</I> <I>Mercurius.</I> <I>Viridis</I> <I>Acutus</I> <I>Sol</I> <I>Caruleus</I> <I>Sal$us</I> <I>Mars</I> <I>Niger fu$cus.</I> <I>Amarus a$per</I> <I>Saturnus.</I> <MARG>Cur n<*> $e- poem odo- rum, & $ono- rum, & qua- litatum $en- $ibilium ge- nera. Factus qua- druplex.</MARG> <P>Sed cur non in odoribus ac $onis, & $en- $ibilibus qualitatibus totidem genera? In $en$ibilibus quidem qualitatibus plura erant $en$u$que tactus non vnus e$t: nam $en$us tactus quadruplex videtur. Vnus qui cali- lidum, frigidum, humens, $iccumque diiu- dicat. Secundus, qui dolorem agno$cit, & voluptatem. Tertius autem, qui propriè Veneris gaudia percipit, cùm nulla alia cor- poris parte talem affectum, aut illi $imilem $entiamus. Quartus e$t, qui graue & leue di$tinguit. A$perum verò, & lene percipit, quòd & dolorem, & voluptatem. Nam a$- perum e$t, quod mole$tia afficit, lene quod iucundum: friabile & lentum ratione per- cipiuntur. Itaque quatuor $unt tangendi modi: nec conuenit tot modis $eptem $o- lùm a$$ignare differentias. In olfactu late- bant propriæ qualitates, & earum di$crimi- na, quòd is $en$us in nobis $it imbecillimus in $onis verò cùm ab vno tantùm profici$- cerentur principio, non autem à primis qua- tuor qualitatibus, tot genera inuenire fuit impo$$ibile: igitur cur $olùm in gu$tu, & vi- $u, $atis e$t manife$tum. <MARG>Ratio com- præhendendi di$tantiam, inde altitu- dinem turris cum $peculo.</MARG> <P>Quanta verò po$$it oculus, vel his duo- bus accipe ex perimentis. Primò quidem cùm $peculo altitudinem, & di$tantiam turris, in- de etiam profundum maris metiri poteris. Con$tituto $peculo, cacumen turris ex illo in$pice, di$tantiamque à pedibus tuis per vl- nas metieris: inde loco diligenter $peculi $i- guato, paululùm per vlnas nu mero cognitas recedere à priore loco cum $peculo, tantum- que teip$um remoue, vt videas rur$us cacu- men turris. Di$tantiam igitur locorum $pe- culi, in di$tantiam $peculi à pedibus in $e- cundo $itu ducito: & quòd prouenit, diuide per differentiam pedum, & $peculi in primo atque in $ecundo $itu: & quod exit: e$t nu- merus vlnarum di$tantiæ $peculi in $ecundo $itu ab imo turris. Hac inuenta altitudinem oculi tui ducito in di$tantiam iam inuentam $peculi ab imo turris, & hanc diuide per di- $tantiam $peculi, & pedum tuorum in $ecun- do $itu, & exiens e$t numerus vlnarum alti- tudinis. Exemplum: Sit di$tantia pedum, ac <CB>$peculi vlnæ duodecim, $itus verò $peculi $e- cundi à primo vlnarum quatuor, tuncque pedes di$tent à $peculo vlnis quatuordecim, altitudo verò mea vlnæ $ex: ducito quatuor di$tantiam locorum $peculi in quatuorde- cim di$tantiam $peculi, & pedum in $ecun- do $itu, & fiunt vlnæ quinquaginta $ex, quas diuide per duo, differentiam quatuor- pecim, & duodecim di$tantiarum pedum, & $peculi, exeunt vlnæ viginti octo di$tan- tiæ $pecali in $ecundo $itu ab imo turris: hanc multiplica per $ex altitudinem tuam, fiunt centum $exagintaocto: diuide per di- $tantiam $peculi, & pedum tuorum in $ecun- do $itu, & fuit quatuordecim: exibunt duo- decim vlnæ altitudinis turris. <P>Eodem modo maris altitudinem metie- <MARG>Quomodo vi$o lapide in imo maris altitudinem illius $cire liceat.</MARG> mur: Nam po$ito $peculo $upra oculos $ic vt lapidem videamus è puppi, quem pro- ræ $ubiacentem directè exi$timamus, detra- hemus duplum di$tantiæ pedum à $peculi directo, ex $pacio loco lapidis directè $u- perpo$ito, & pedum tuorum intercepto, re$idiuumque ducemus in altitudinem $pe- culi $upra oculos tuos & quod produci- tur, diuidemus per di$tantiam pedum duo- rum & $peculi, exibitque profunditas maris. <P>Ergo tales $unt oculi vires, & ex infini- tis hæc duo $eligeremus faciliora exempla: verùm omnis $en$us cognitis maximè gau- det cognita in auditu vocantur con$onantia: in vi$u pulchra. Quid igitur e$t pulchritu- <MARG>Quid $it pulchritudo.</MARG> do? Res vi$ui perfectè cognita, incognita amare non po$$umus: ea autem agno$cit vi- $us, quæ $impliciter con$tant proportione dupla, tripla, quadrupla, $e$quialtera, $e$- quitertia, vt de humana facie diximus: cùm igitur columnis ea ratione di$po$itis, aut arboribus: aut faciei partibus, illicò in illis æqualitatem, & $ymmetriam intelli- git, delectatur. E$t enim delectatio in co- gno$cendo, vt non cogno$cendo tri$titia. Porrò ob$cura, imperfectáque ob id non co- <MARG>Cur pulchris delectemur.</MARG> gno$cuntur, quòd $int infinita, confu$a, in- determinatáque: talia igitur cùm $int infi- nita cogno$ci nequeunt: igitur imperfecta non po$$unt delectare, nec e$$e pulchra: pul- chrum igitur quicquid commen$uratum e$t, delectare etiam $olet. <P>Ea igitur cau$a nata $unt columnarum ponendarum genera: pycno$tylum, $y$ti- lum, dia$tilum, eu$tylum, in areo$tylum, in comparatione longitudinis, cra$$itudinis cum $patiis, & epi$tyliis. Quod igitur non cogno$cit oculus, proportione numerorum paruorum $altem caret<I>:</I> & hoc totum ince- ptum, turpe ac rude diiudicat. <P>Hoc fuit Virtutij con$ilium in ædibus, <MARG>Vitruuij ra- tio $ubtili$$i- ma explica- tur. Tria quæ- runtur ad Veneris vo- luptatem.</MARG> & earum partibus ab auribus ad oculos traducere rationem. In venereis igitur pul- chritudinem, nobilitatem, & varietatem quærimus. Pulchritudo per $e ( vt dixi ) de- lectat: & in coloribus purpureum, ro$eum- que quærimus, qui colos ab extremis ma- ximè di$tat. Nobilitas raritati coniungi- tur: rarò verò magis amamus, quoniam non tam facilè his licet potiri: nos au- tem $emper nitimur in vetitum, cupimu$que <PB N=572> <CB>negata. Varietas etiam & permutatio, & res intacta è raritatis genere $unt. Sic & illicitis quandóque magis angimur, quia diffi cilius a$$equitur talia. Omnis igitur no$tra volu- ptas e$t aut in his, quæ per $e amabilia $unt, id e$t, pulchra, $eu oculo cognita: aut in qui- bus præ$tantes nobis videmur: videmur au- tem præ$tantes in a$$equendo ea, quæ aliis negata $unt, aut quia nobilia, aut qui rara, aut quia intacta, vel cu$todia munita, vel virtute prædita, vel illicita: in omnibus igi- tur his aut horum parte animus delectatur, gaudétque, acquirit etiam cum famæ, fortu- narum, vitæque iactura. Hic e$t amor ille fæuus, de quo infrà $ermonem habiturus <MARG>Minùs amãt qui acutè vident.</MARG> $um. Minùs igitur amant, qui acutè vident, & non $olùm minùs, $ed rarius, quòd dili- genter con$ideranti rara $it facies ab$oluta, & quæ vitio careat, tum maximè quòd le- nis cutis glabra, & ro$eus color de$iderantur ad pulchritudinem: amant igitur plerique, quòd acie præuertatur, aut prius ament, quã <MARG>Cur nonnul- li vel inuiti ament.</MARG> in$piciant, quod amare velint. Ea de cau$a plurimi etiã $i nolint, amant: coguntur enim amare præ$ente pulchritudinis imagine non $ecùs, ac qui vruntur dolore, neque enim vis imaginandi ex toto voluntati paret: nec $i pulchrum imagineris, liberum e$t, non ama- re. Igitur concepta in imaginante virtute pulchra forma, nolentes etiam rapimur ad amorem: ob id $tudio$i vehementiùs amant, <MARG>Cur amantes quandoque prohibentur. ne vti po$$int Venere cum amata. Quomodo imaginando Venus exci- tetur. Lachrymæ cau$a.</MARG> ob imaginantis facultatis robur. Hoc autem exercitatione: contingit itaque & ob ean- dem cau$am circa Veneris actum ex nimio amore impediri. Nam voluntas contrahit $piritus, & ad $uperiora reuocat, & imagi- nantem facultatem, à qua maximè iuuatur Venus, impedit. Homini enim proprium e$t, non benè operam dare duabus rebus $imul Sed commi$eratio Venerem adiuuat, vnde vim inferentibus prompta Venus<I>:</I> nam $pi- ritum dilatat, & mouet, repugnantiáque ac- cedit, & quòd imaginandi virtus excitetur. Imaginando enim tenditur membrum, quo- niam vbi è cerebro iucunda effigies animæ offertur, cor in quo illa re$idet, $piritum, & calorem ad membrum tran$mittit, titilla- tione in eo per neruos excitata. Ergo calor dum ad ip$um tendit, humidum quod in via e$t, di$$oluit, & in flatum vertit: ex quo in pumico$am membra carnem intru$o, $tatim ip$um t&etilde;ditur. Vnde patet primam animã, & totam e$$e in corde. Corque calidũ ad Vene- rem multũ facere. Hinc variarũ affectionum cau$æ patent: nam quibus facilè ac diu ten- ditur, multum e$t concocti pinguis humidi, quibus autem facilè tenditur ac laxatur te- nuis: quibus verò à priore coitu magis erigi- tur, virga his frigidior pars eiecta e$t: quod contingit in his, quibus ex mora $emen cor- ruptum e$t. Senibus verò ob meatuum laxi- tatem contingit, vt exten$a virga flatus per ventris crepitum erumpat. Lachrymæ verò vim patientibus profluunt, quòd in dolore cum $pe contrahatur cor, & cerebrum, in- de à calore quicquid e$t humidi non $olùm in cerebro, $ed etiam in toto $anguine exprimitur per oculorum fontes. Lachry- mantur & equi, & pha$iani, dum immi<*> <CB>nens periculum cernunt. Sed vbi $pes dee$t, non fit motus, nec lachryma. Ob id in extremis timoribus aut tri$titia non lachry- mantur. Benè igitur Poëtæ, Nioben in mor- te filiorum lapideam factam finxêre, non lachrymantem. <P>Fluunt & præ gaudio lachrymæ, quia & in illo $anguis extràfertur cum impetu. Ob id etiam præ gaudio nonnulli mortui $unt. <P>Omnes animi affectus, imo & mores, oculi o$tendunt, maximè tamen lætitiam, & tri$titiam. <P>Aures vt oculis $unt longè in his infe- <MARG>Aurium du plex priui- legium.</MARG> riores, ita in duobus illis præ$tant ad di$- ciplinam tradendam, & affectus animi exci- tandos. <P>Sunt $oni differentiæ trium generum, acutus, grauis, & medius: qui à celeri, vel tardo, mediove, magnus, & paruus, mediu$- que ab impetus magnitudine procedentes. Sed mollis, & a$per ab in$trumenti natura. Sunt & rari, & frequentes ac medij, tum verò di$$oni, ac con$oni, mediique. Igitur <MARG>Cur $olus $o nus animi affectus mo- ueat.</MARG> $onus inter omnes, quæ $en$um mouere po$- $unt, affectus mouet $olus, maximè, quòd $olus cùm manife$to $it motu. Magnus igi- tur a$per, & concitatus, nec con$onus: ad- modum ad iram ac prælia mouet, adeò vt faciat obliui$ci hominem $uiip$ius. Ob id rectè in præliis tum maximè in initiis, tu- bis, & tympanis ob$trepunt, & clamorem edunt milites: etenim magna res e$t morti $e offerre: nec ni$i gloria, qui nobiles, aut mente perturbati, quòd maximè inconditis $onis ac clamoribus contingit, $pontè id agerent. Itaque Pompeium rectè Cæ$ar re- darguebat, qui velut ituros ad luctam, vel di$ceptaturos de nugis Philo$ophorum, mi- lites in initio pugnæ ab impetu cohibui$$et. Molles, rari, parui, concini, ad commi$era- tionem hominem inducunt. Molles, celeres, parui, concini, ad alacritatem. Graues in fi- ne mediocres, mixtique ex a$peris, & me- diocribus tardi ac parui, ad ca$titatem, ac prudentiam. <P>Illud $anè mirum, quod qui$que tamen <MARG>Lanceæ expe rimentum.</MARG> pote$t experiri, lanceam ad lyram appo$i- tam, vt tangat, vel ad hominis os, $i quis caput lanceæ reliquum dentibus teneat, tan- quam in dentibus $it auditus $onum: voces ac verba procul exaudiet, quorum nec $o- num $ecùs audire po$$et. Denique vide qua- <MARG>Cur in $onis omnes $ermè homines con- ueniant, non in $aporibus aut colori- bus. Tria omni- bus $en$ibili- bus commu- nia.</MARG> les motus in $piritibus creant affectus, tales $onos elige ad eo$dem affectus mouendos. Etenim in $onos magis conueniunt homi- nes, quàm in aliis $en$ibilibus, quòd $onus $implici$$ima res $it, & generalibus tantùm differentiis varietur. Sapores, & odores, & colores etiam à mixtione primarum quali- tatem prodeunt. <P>Sunt porrò communes omnium $en$ibi- lium conditiones tres. Prima, quòd ( vt dixi ) proportione con$tent: nam talia no- ta $unt, & ob id delectant: inde fit, vt eum diapo$on dupla con$tet, ea maximè dele- ctet aures: inde bis diapo$on quadrupla, pò$t diapa$on alia diapente tripla, inde diapente $e$qui altera, pò$t $e$quitertia diate$$a- ron. Ditonus ad $e$quiquartam, & tris <PB N=573> <CB>hemitonium $e$quiquintam accedit, dedn- cta octoge$ima, vt in Arithmeticis docui. Integris etiam penè con$tant proportioni- bus lex vocum interualla: altera $upertripar- tiens quintas, reliqua $uperbipartiens ter- tias habens. Secunda ratio e$t, quòd mode- rata omnia placent: non grauis ille ac adeò magnus in Hi$paniæ in$ulæ montibus, qui homines exurdat, ne<*> qui adeò paruus, vt eum, qui audit audiendo fatiget. Idem de ce- leri, & tardo, acuto, graui, molli, quódque <MARG>Voluptas om- nis ac dele- ctatio dolo- rem præ$up- ponit, aut tri$titiam.</MARG> maius e$t, a$pero. Tertia ratio e$t, vt in om- nibus meliora delectent, pò$t deteriora: ver- $a vice verò offendant. Sic lux po$t tenebras dulce po$t amarum, ro$æ po$t ancethum, con- $onæ voces po$t di$$onas. Delectatio enim ac voluptas nece$$ariò in aliquo $en$u $unt: $en$us autem omnis cum mutatione e$t, mu- tatio autem ex contrariis: igitur vel ex bono in malum, atque hæc e$t tri$titia: delectatio igitur mutatione mali in bonum erit, ma- lum igitur præfui$$e nece$$e e$t. Quis edendo voluptatem capit ab$que fame? bibendo ab$que $iti? Veneris v$u, non præcedente tentigine? Lucrando ab$que cupiditate? Inde ludendi voluptas adeò magna, propter vi- ci$$itudinem frequentem amittendi, lucran- <MARG>Ludus cur adeò dele- ctet.</MARG> díque. Hinc etiam delectationis iteratio fre- quens. Et in dicendo quoque voluptas e$t: quia quæ non nouimus, di$cimus. Vtrum verò in contemplatione eorum, quæ iam no- uimus, delectatio $it? Certè aut nulla, aut minor, quàm quæ $it, dum di$cimus. Conti- nuata verò actione non delectamur, quia ignorantia non præce$$it. E$t autem primus actus ignorantia quædam. Videntur igitur pauperes, diuitibus, & principibus maiore frui delectatione, quia maiore tri$titia affi- <MARG>Cur diate$- $aron $ub diapento di$ $onet.</MARG> ciuntur. Ea quoque ratione fit, vt diapente in acutis, diate$$aron in grauibus offendat aurem, contrario ordine delectet: nam grauis vox po$t acutam, ferit aurem ac manet: igi- tur cùm fuerit grauis $implicior acuta dele- ctabit: $i contrario modo, aurem offendet. At iam $uprà o$tendimus, $impliciorem e$$e con$onantiam diapente, quàm diate$$aron: eadem ratione diate$$aron $upra ditonum mulcet aurem, infrà lædit: nam faciliùs perci- pitur $e$quiquarta, quàm $e$quitertia, quòd <MARG>Præceptum ad volupta- tem in $en$i- libus.</MARG> $e$quiquarta à $e$quialtera pendeat. Igitur tam in $onis, quàm picturis, quæ effendunt, mi$cenda $unt his, quæ delectant, $ed dupli- ci lege ob$eruata, prima, vt quæ offendunt, minùs imprimant in $en$um his, quæ dele- ctant: altera, netam minutim di$$ecentur, quòd $en$us non percipiat: diximus enim con$onantiam, $eu armoniam e$$e plurimum vocum, perceptam auri rationem. Si igitur adeò minuti$$imè concidantur, vt non per- cipiantut à $en$u, non $olùm non delecta- bunt, $ed etiam offendent. Ideò pictura flo- rum minuti$$imorum, neque grata e$t, neque <MARG>In literis, & gemmarum $culpturis, errores etiã minimi ma- gnam pariũt deformitat&etilde;.</MARG> delectat: $ic nec literæ adeò paruæ. Sed in his tum in gemmarum $culturis minimus er- ror, vel obliquitas deformes reddit: nam $in- gula ad comparationem $en$u, diiudicat: ita in magnis rebus magnos errores, in paruis paruos $entit. Verùm auditus minores etiam agno$cit differentias vi$u, quare & omni <CB>alio $en$u. Siquidem in acutis vna de tri- ginta tribus: imò ex octoginta pulcherrim<*> deprehendit: ditonum enim ab$que ea dimi- nutione a$perum iudicat, ea detracta $uauem. In temporibus ictum vnum in $exdecim di- uiditur partes. Subtilior igitur auditus vi$u, vel quia (vt dixi) illius $en$us $olus fit cum <MARG>Modus a<*>- gendi dela- ctationem in mu$ica.</MARG> motu, aut quia vi$us obiecta, $cilicet colores, ob vehementiam contiguitate vitiant $e mu- tuò, aut quia vi$us $it multorum, auditus au- tem $implici$$imi atque vnici obiecti. Itaque auxi$$e ictus tempus ac extendi$$e, non pa- rum facit ad voluptatem, vt loco hemioliæ, quam $olam no$tri temporis Mu$icino<*>unt in tempore differentiam, diui$io in quinas, aut $eptenas extendatur partes: hanc cùm $emel tantùm audiuerim, iure illud protuli, Omne rarum precio$um: affectus enim cùm moueat $onus, vis in illo e$t manife- $ti$$ima. <P>Inter multa antiquorum exempla, duo <MARG>Mira exem- pla mouendi affectus $ono.</MARG> inuenio præclara, virtutis $oni ad commo- uendos animi affectus. Alterum Timothei, qui modo mutato Alexandrum coëgit ala- critate impul$um exilire è conuiuio. Reli- quum, quòd Agamemnon di$ce$$urus è pa- tria, profecturú$que Troiam, de vxoris pu- dicitia dubitans Clytemne$træ <I>(</I> $ic enim ea vocabatur)citharædum reliquit, qui $ono il- lam citharæ adeò ad pudicitiam, & conti- nentiam incitabat, vt Ægy$tus non ni$i oc- ci$o citharœdo, ea potiri potuerit. <P>Qui verò maximè delectant $oni, & ip$i ad incontinentiam trahunt, $tudio$os dum nimis mu$icæ reddunt: velut hydraulica or- <MARG>Hydraulica organa<*></MARG> gana, quorum Nero $uauitate mira delini- tus, etiam inter vitæ, & imperij pericula, exercituum, & ducum defectiones, immi- nén$que exitium manife$tum, curam nonne- glexit. Aquam hæc continent, pluribú$que fi$tulis aër immi$tus aquæ modulationem cum $u$urro mi$tum emittit. Tradit Vitru- uius horum rationem. $ed po$tquam Nero- nis ætate, Vitruuij libros vulgatos con$tat, veri$imile mihi non videtur ea fui$$e tam chara Neroni, quæ adeò vulgata ratione con- $tructa e$$ent. Itaque Vitruuij normam pro modulo potiùs, quàm exqui$ita ratione ha- bendam cen$eo. <P>Sed non $olùm nepoti Cæ$ari adeò pla- cuerunt mu$ica in$trumenta, $ed & Daui- dem regem forti$$imum, virúmque $euerum, P$alterij dulcedo detinuit, quæ & Saulem <MARG>P$alterium quale.</MARG> furientem lenibat. Neque vulgarem harmo- niam huius in$trumenti e$$e credendum e$t, cuius toties $acra pagina meminerit, quódq<*> vnum inter reliqua ad laudes diuinas cele- brandas aptum fui$$e iudicarint. Con$tat fidibus $eptuaginta duobus, forma triquetra ad vnguem, cuius $ymphonia incomparabi- lis e$t. Vidimus & alia in$trumenta $ingula- <MARG>In$trumentũ mu$icum 12<*> $imul in$tru mentorum vocem refe- rens. In$trumento rum mu$ico- rum imita- tio.</MARG> ris voluptatis atq; artificij, vt quæ tubarum, tympanorum, fi$tularum, tibiæ, lyræ, cor- nuum, te$tudinis, phormingis, $yringæ, hep- tachordij, organorum propriæ dictorum, $ambucæque vocem exprimerent. Hydrau- lica auium cantus, vt ni$i videas, ementiun- tur, ita autem vt dixeris: cornua humanis vocibus $unt proxima, additis foraminibus: <PB N=574> <CB>cùm olim ab$que illis, ad prælium milites excitarentur. Vnde Virgilius: <Q>——<I>Crepuerunt cornua cantu.<LB></I></Q> Incondita $anè mu$ica ab$que modulis, to- nitruíque $imilior. Sed tonitrus $onum edit grauem, vehementem, & inconditum, adeò vt pullos in ouo, & fœtus in vtero quando- que perimat. Itaque hic maximè à mu$ica abhorret. Nec tamen e$t impo$$ibile ex plu- ribus talibus inter $e di$tantibus, concentum fieri, qui exauditus pro miraculo habeatur. At verò de $onis, eorúmque affectibus in li- bris Mu$icæ à nobis abundè tractatum e$t. <MARG>Sen$ibili acuti$$imi vnde fiant.</MARG> Nunc verò tantùm adieci$$e $ufficiat, quòd $onus maior eò fit, quò impetu maiore col- li$io contingit: omnis enim $onus ex colli- $ione: acutior verò, quò perarctiora loca fer- tur, quod colliditur. Indicio $unt glandium calyces inter digitos retenti auer$a parte, qui vbi vehementer in$ufflaueris, acuti$$i- mos reddunt cibilos, & validi$$imos: acuti$$i- mi quidem ob loci angu$tiam, validi$$imi ob impetum. Sed impetum etiam adiuuat loci angu$tia, igitur acuti $oni grauibus longiùs <MARG>Sonitus au- rium, qui $pontè fit, an aliquid por- tendat.</MARG> exaudiuntur. Sed qui $pontè fiunt in auribus tenuioré$que $unt, quàm qui in tinnitu, cre- diti $unt aliquid inaugurari, dextra quidem laudem, $ini$tta vituperationem aliis in dæ- monas quorum exiliores e$$e tradunt voces, aliis in $en$us acumen referentibus: nam $a- nis hoc contingit auribus, ac procul à mor- bi $u$picione. Aliis per vocatam $ympa- thiam: nam vis ea, quæ alium mouet, mouet & $en$um eius, in quem fertur. Hoc autem neque in omnibus, neque $emper. <MARG>Odoris priui- legium.</MARG> <P>Proximus $ono odor nobilitate e$t, cuius prop<*>um, virtutem aut recreare, aut pro$ter- nere, quòd cerebrum ip$um per $e petat: ne- que enim $onus, color, $aporve, aut calor, fri- gu$ve, rectà feruntur ad cerebrum. Igitur $o- lus odor ex his, quæ $entiuntur, aut occide- re, aut recreare hominem pote$t. Nam $piri- tum, in quo animæ opus eluce$cit, aut bonus nutrit, aut malus de$truit. Itáque ea de cau$a thura aliis adol&etilde;tur, quòd diuina pars in no- <MARG>Odoris omen.</MARG> bis odoribus gaudeat. Atque etiam ob id optimum omen cen$etur, præ$entí$que ali- cuius diuinitatis, quum odor bonus ab$que cau$a $entitur. Et corpora $anctorum, quum cætera fœteant, bene olere ob id creditum e$t, vt diuinitatis aduer$us naturæ decreta pu- gnante. Nec tamen $ecundùm naturam im- po$$ibile e$t humanum cadauer recens non malè olere, vt de Alexandro fertur, aut anti- quum, & $iccatum benè. Nam quum quo- rundam animalium beneoleat mortuorum, hominis verò temperies ad cuiu$que anima- lis $imilitudinem extendatur, manife$tum e$t cadauera aliqua hominum po$$e benè olere: e$t enim odor bonus, vel in animalia $icci$- $imo, vel in illius parte $icci$$ima. Hoc au- tem eò magis, quod multa corpora, quæ in veneratione habentur, bal$amo vel aromati- bus, vnguenti$ve $picatis condiri $olent. So- lus igitur hic $en$us animæ, & corpori com- munis e$$e videtur, & ideò cum vaporibus transfertur, vt quæ tanguntur, gu$tantúrque: & $ine his materia omni carens, vt quæ vi- dentur, aut audiuntur, ob id eos, qui olfactu <CB>præ$tant, non aliis $en$ibus, $agaces voca- mus: vt canes, vulteré$que. Homines verò, <MARG>Cur homines ol$a<*>u præ- $tantes inge- nio$i $int.</MARG> qui olfactu præ$tant, $unt ingenio$iores, quoniam calida, & $icca cerebri temperies olfactu præ$tat: talis verò ad imaginandum prompta ob caliditatem, & imaginum te- nax, ob $iccitatem e$t. Nullum verò aliud animal odore ip$o oblectatur, $ed homo $o- lus: nam & $i canes $entiant florum odores, non tamen his oblectantur. Non enim po- tuerunt, aut expediebat belluas delectari, ni$i in gu$tu aut tactu. His quidem nece$$e <MARG>Nullũ ani- mal potuit, aut debuit delectari alio $en$u, quam gu$tus & tactus.</MARG> fuit, vt fame non perirent, aut generationem negligerent, aut lædentia non vitarent, $i gu$tu, & tactu voluptatem ac dolorem non $entirent: $ed in aliis $en$ilibus (vt dixi)non potuit e$$e delactatio, aut dolor: quia dele- ctatio, in cognitione proportionis po$ita e$t ip$orum, quæ $entiuntur: vt duplæ, & hemio- liæ: at has cogno$cere, altioris e$t virtutis quam quæ belluis ine$t: igitur nec tri$tari, nec dolere, aut delectari potuerunt. Multò minùs etiam expediebat illis: nam facillimè allecti picturis, aut $pnis, odoribu$ve, inci- derent in laqueos. Indicio e$t, quòd cerui, qui $olùm $tupent, non delectantur lyræ $o- no, $ic exponuntur in$idiis hominum: & co- turnices, $imulata fœminæ voce, & agre$tes auiculæ à conclu$is cauea. Quanta lupis, & pi$cibus ex odore iactura, mi$eríque homi- num dolis $ubiiciuntur. Sed carere odoratu mi$erius fui$$et, quia erat nece$$arius. Fru$trà igitur in aliis $en$ibus natura delectationem belluis adieci$$et, nulli v$ui præterquam ad perniciem pro futuram. <P>Adduntur $aporibus odores à cocis meri- <MARG>Cur $apori- bus odores i<*>ngantar. Allij vis mi. ra.</MARG> tò, quod illis nihil per $e præcipuum ad$it, cùm tamen quidam $aporibus adiecti pla- ceant, qui per $e di$plicent, vt allij. Nam al- lium ob$oniis inditum delectat eius odor per$e malus, & po$tquam ederis, halitum in- ficit odore teterrimo. Sed & in quibu$dam etiam magis po$t diem, quoniam cra$$a $ub- $tantia multo tempore amplam vaporum multitudinem, tenuiorémque generat. Et $anguis etiam, qui ad pulmones fertur, odo- rem retinet: & excrementa ip$a allium olent corruptum, aliquid quoque ex ventriculo per gulam re$udat in pulmones. Huius cau$a excogitatum e$t, vt $olùm gu$tando odor $entiatur, non reddatur, nec offendat: id fiet $i allium in aceto dimi$eris, affricueris etiam lancibus, ip$ius verò $ub$tantiam abie- ceris. <P>Quæ ratio in pipere, & gingibere, ac cina- <MARG>Quomodo odor ab$que $ub$tantia in ob$oniis re- linqu<*>tur. Quomodo ci- namomi $e- muncia in totum annũ $ufficiat.</MARG> momo ob$eruanda, vbi $apor, & odor illo- rum te delectent, calorem tamen eorum ve- rearis. Modus verò alius in his Apitij ad compendium rei familiaris, quo odor, & $a- por manet, $emunciáque cinamomi in totum annum $ufficit. Cinamomum tenue odora- tum, diui$úmque in fru$tula $emunciæ pon- dere inter 12. aut 16. amygdalas excorticatas reponito, ac con$tringito: his pro v$u $ubla- tis alias reponito. Sic etiam parua impen$a edes omnia mo$chi odore fragrantia. Quòd $i $aporem addere vis, incoquito, vt $i acrem $inapis. Quæ etiam facit, vt legumina, & carnes celerrimè, & v$que ad di$$olutionem <PB N=575> <CB>coquantur, nam caliditate, & tenuitate, qui- <MARG>Vt omnia ce- leriter, & benè caquã- tur. Vt caro a$$a- ta benè oleat. Saporis odor e$t indicium. Gari de$cri- ptio.</MARG> bus præ$tat, penetrat, & lique facit. Simili ra- tione ligno iuniperi veru factum, carnes omnes, quæ in eo torrentur, odore afficit iu- cundo. Multi autem ligneis verubus vtuntur pro ferreis. Itaque animaduertendum e$t, ex quibus lignis fiunt verua: vbi enim $apor at- que odor, ibi vires. Manife$tum e$t igitur aliquid & hoc, & talia ad $alutem conferre. Sed & non $olùm arte, verùm natura etiam $aporibus iuncti $unt odores: caro enim a$- $ata tunc optima e$t atque tollenda, cùm optimè olet. Saporis enim indicium odor. <P>Sunt verò qui acri $apore delectentur, alij $al$o, vnde garum in v$u antiquis, $i quid aliud fuit. Eius de$criptio: Inte$tina, cruor, branchiæque thynnorum va$e includuntur, a$per$a $ale multo, qui po$t duos men$es è fundo excipiturliquatus. Aliud ex inte$tinis fit magnorum pi$cium, tum etiam pi$ci- culis, maximè Mœnis cum $ale conditis. V$us eius (vt dixi) iucundus antiquis, tum etiam $alubris, apud nos nunc exoleuit. <P>Dubitabit autem aliquis, cur cibi quidam $en$um potus immutent ad contrarium, vt amara, nam potus dulcis ab eis videtur, alij ad $imilem, vt acria? Sed neque ab amaris omnibus velut aloë potus dulcis videtur? odores autem $imiles $emper efficiunt? Ve- lut de pane cocto tædæ lignis referunt: eum enim odorem à potu remittere Iulius $cali- ger $crip$it. Si ei credere fas e$t. Cau$a ho- rum e$t, quoniam odores, qui in lingua re$i- dent, ex potu ad olfactum referuntur, atte- nuatis partibus: humidum enim faciliùs in halitum $oluitur, quàm $iccum. Ciborum autem, qui gu$tum lædunt, $imilem affecto in$trumento $aporem referunt: qui non læe- dunt, vt ab$inthium adueniente potum dum amator eluitur, ex doloris $imilitudine deli- ciæ imaginem præbent. <MARG>Acetũ quo- modo fiat.</MARG> <P>Acetum fit $ale impo$ito, & re quacun- que acri, quæ non putre$cat (expertus $um ego piper)lucróque cedet $i $iliqua$trum $er- uetur. Fit & igne: cùm enim feruet, inde ex- ponitur Soli, aceto iam admi$to, totam faci- lè ace$cit. Aliud optimum: Corna cùm ru- bere incipiunt, & rubi mora, & centimora, quæ in campis na$cuntur, dum acerba $unt, $icca tere, & aceto acri excepta, in orbiculos compone. Hæc cùm $iccata fuerint, exemplo vinum in acetum vertunt. Cau$a horum e$t, quòd ignis, & Sol humidum pingue euane$- cere faciunt, vnde ace$cit, quoniam $ub$tan- tia tenuis e$t: at $i cra$$a, vertuntur in $al$e- dinem, inde in amaritudinem: compo$itio verò hæc acida e$t potentia, in qua calor e$t conclu$us, qui quidquid e$t pinguis, ex- halare facit. <MARG>Vinum cor- ruptum quo- modo in ace- tum verta- tur.</MARG> <P>Qua ratione factum e$t, vt & putridum vinum in acetum verteretur. Vinum corru- p ũ in va$e excoquitur ac de$pumatur a$$i- duè, donec tertia parte decre$cat: cõditur va- $is acetum $eruare con$uetis, additis his etiã quæ acetũ facere $olent, qualia $unt, quæ di- ximus: & præter ea $erpyllum: herba hæc nota, & acris, con$iciendóque aceto apti$$i- ma. Pyra autem agre$tia adeò ad acetum con$iciendum valent, vt ex his & aqua etiam <CB>acetum conficiatur. Nam & aqua ip$a, non $olùm vinum in acetum vertitur, te$te Ga- leno. Modus autem conficiendi hic e$t: Py- <MARG>Acetum ex aqua quomo- do fiat.</MARG> ra agre$tia triduo $eruantur in cumulo, inde aqua $uperfunditur pauca, $inguli$que die- bus v$que ad dies triginta. Licet etiam po$t hæc repetere: nam $ublata dulci parte, pu- tredinis auxilio aqua in acetum tran$it. Da- ctyli enim, & caricæ, & vuæ, expre$$o dul- ciore$ucco, inde aqua addita, primò qui- dem ac $ecundò vinum, tertiò verò acetum acerrimum detrahitur. Atque hoc $æpiùs expertum e$t. Non igitur ex aqua propriè, $ed ex acri $ucco, dum aqua $uperfunditur, fit acetum. Quippe in aceto duæ $unt partes, acris, & acida: quædam igitur acrem, quæ- dam acidum, & quædam vtrumque exci- tant $aporem. Vtrunque excitat vas aceto imbutum, quo nihil e$t præ$tantius, ip$úm- que acetum. Acrem $aporem acria, piper, $iliqua$trum, allium: acidum acerba corna, pyra $ylue$tria, ac talia, tum calor quicun- que, vt Solis, & ignis: proprium enim cogis exhalare. Vbicunque enim terreum purum ac fœci $imile, aqueo admi$cetur, fit acidus $apor: fæx enim acida. <P>Sed $i vinum, ne acce$cat contraria ra- <MARG>Vt vinum non ace$cat. Vt odor mu- cidus à vino & va$e tol. latur.</MARG> tione prohibere velis, lardum è va$is oper- culo $u$pende, pinguedine, & $al$edine pro- hibet $eparationem, & attenuationem, à qui- bus cau$is acetum generatur Eadem arte, $ed non cau$a, odorem mucidum à vino, & va- $e $imul tollunt, $u$pen$is me$pilis ex oper- culo vtris: hæc in quatuor inci$a, & in$uta filo demittuntur in vinum per men$em: & quamuis con$tanter affirment, quod dixi $equi, non tamen hoc mihi, vt vellem, per- $pectum e$t. Securius illud & certa ratio- ne inuentum, quòd $i in va$e intus & extrà picato, conclu$óque mu$tum po$itum fue- rit, ac vas ip$um flumine per men$em mer- gatur, toto anno dulce futurum, $i ab initio <MARG>Vt mu$tum dulce toto anno ma- neat.</MARG> tale fuerit: nam à caliditate picis vinum $eruatur impo$terum, aquæ verò frigiditas, ne ferueat, prohibet: quare ne dulces par- tes exhalent: à calore enim mu$tum tran- $it in vinum: manet igitur & mu$tum, & dulce, & turbidum Seruatur & admi$ta mu- $to alba $inabi. Vinum enim tribus cau$is præ$tat, aut $apore, aut $uauitate, aut robo- re. Omnibus his $imul cretico nihil melius <MARG>Vinorum dif- ferentiæ, & præ$tantia.</MARG> e$t: proximum quod ex Hi$paniis aduehi- tur. E$t enim $uaue, pingue, molliter, cra$- $um, per$picuum, odoratum adeò vt nares feriat. Salubre & natura incorruptum: $ic vt etiam vina aliqua corrupta referre po$$it. Vua tamen pa$$a Cretica longè præ$tantior e$t Hi$panica, $ed robore tantùm picata vina Græca, quæ Romania vocant, Veneti vti- li$$ima, vteri doloribus non $olùm vini cau- $a, $ed picis, aut eorum, quæ immi$ceri $o- lent. Quod verò Ianuæ vocant amabile, præ- $tat robore, & $uauitate, ideò ventriculo commodi$$imum. Sapore autem, & iucundi- <FIG> tate, alba Florentina, quæ vo- cant Tribiana: & flaua Benaci lacus, quæ vocant Vernacipla, $eu Vinacipla. Ne autem effun- dantur, dum ex va$e hauriuntur fi$tulæ AD <PB N=576> <CB>pars D, va$i intruditur A $olida e$t, $ceptrum aliud, in quo angu$tum foramen, ex quo in <FIG> B canalem tran$uer$um defertur vinum: in B fi$tula alia intundi- tur o$culo F, excipiente vinum ex angu$to foramine C, atque emittente inferiùs per G fora- men, & ob obliquitatem ab$que impetu, cùm ergo circumagitur F, vt non $it o$cu- lum è regione foraminis C, nihil pror$us effluit, quoniam fi$tula EFG arctè in trudi- tur ip$i B. <MARG>Va$a vina- <*>ia quomodo picentur.</MARG> <P>De va$is autem quomodo picentur: li- quata pix effunditur in vtres, & ita agitan- tur, vt vnd que hæreat: inde addito iridis Illiricæ libram vnam: croci, & ligni aloës $ingulorum vnciam cum dimidia, hy$$opi, nardíque $ingulorum pondo duo, $eu libras: <MARG>Pondo, & li- bra id<*> $unt.</MARG> nam pondo: & libra idem $unt: antequam igitur refrigeretur pix, & congeletur, addere oportet, vt hæreant pici, non tamen dum adhuc feruet, vrerentur enim. Hæc aroma- tum quantitas in vas decem amphorarum imponi debet: e$t autem amphora triginta quinque no$tris men$uris continens, octó- <MARG>Amphoræ ca- pacitas.</MARG> que amphoræ tribus brentis no$tris fermè æquantur. Continet enim amphora octua- ginta vnam libram vini in pondere: fit pi- catio $ingulis annis, aut $altem alternis: vi- náque quæ in va$e imponuntur picato, ni potentia fuerint, in vappam tran$eunt: ob id in no$tris regionibus, non picantur va$a. <MARG>Ad vina per- turbata re- ficienda.</MARG> Quum autem vina perturbantur, antequàm ex toto pereant, hoc vtaris, tamet$i $uperiùs multa me dixi$$e meminerim, auxilio. Oua duo, vel etiam plura, $i rubrum $it vinum: cum luteo, $i album: è candido $olùm, lapi- dum fluminis contritorum partes tres, $alis tenui$$imè triti partes duas, mi$ce per tres dies quinquies, aut etiam frequentiùs die- bus $ingulis agitando, nec priùs in vas pu- rum tran$tuli$$e ip$um opus e$t: hoc $i quid $pei relictum e$t, curat. Nam luteum cum fæce conuenit, album cum vino. Alij cal- cem, & arenam, $alis, & lapidum loco, cum albumine iungunt. Melius etiam fit, $i mellis quantum $alis addatur: hæc enim tria, mel, oua, & $al, omnes purgant liquores: lapis autem ad trahendum infrà plurimùm iuuat. Cera$a etiam acida immi$$a certo experi- <MARG>Vt ficus re- centes $eru&etilde;- tur toto an- no.</MARG> mento, dum feruere cogunt, clarant. In vino autem $eruabis toto anno ficus recentes hoc modo: Decerptas ab$que aqua, & rore in va$e nouo figulino ita colloca, ne $e tangant: $it autem vas quadratum ip$um $uprà dili- genter operculo occlu$um, vino vt innatet, quòd ex aëre intùs contento continget, im- ponito: tandiu enim $eruabuntur ficus, quandiu vinum manebit incorruptum. Ma- nife$tum e$t autem, quòd vas tenue e$$e oporteat, vt vini, quod tenue e$t, $eruare ficus po$$it: nam humido vini, ne $iccentur prohi- betur: idem humidum quum putredini ob- noxium non $it, ne putre$cant, prohibet, $i- quidem (vt dixi<I>)</I> vinum incorruptum $uppo- nimus. Quòd $i ex arbore per hyemem de- cerpere propo$itum $it priores fructus, dum parui $unt, excutito. Suboriuntur enim alij, quoniam ficus florem non edit. Mala autem <CB>punica, & cotonea, tum alia multa eius ge- neris $eruantur, aut gyp$o illita, aut creta: <MARG>Mala punica quomodo $er- uentur.</MARG> nam quum in loco frigido $eruantur, frigi- ditate, & $iccitate incorrupta manent. Alij antequam omninò ad perfectam veniant maturitatem, imponunt ea hærentia arbori fictilibus va$is, vt va$a ex arbore pendeant, diligentérque alligant: va$is os cum ramo arboris, ne aër ingredi po$$it, $icque $i- nunt. <P>Si verò mala punica $pontè aperiantur, <MARG>Vt mala pu- nica non ape- riantur.</MARG> lapides tres magni, ac è fluminis alueo $um- pti, $uppo$itíque radicibus: vel $cilla propè plantata prohibebit. <P>Eadem $emina omnia ab animalibus ero- <MARG>Ne $emina lædantur ab animalibus.</MARG> dentibus tuetur: illa enim acrem odorem eius refugiunt. Succus quoque $emper viui $i in eoinfundantur $emina, quæ $erere vo- lueris, corrupta ea $eruat: nam animalia par- ua, tum volucres odorem illius, quòd frigi- di$$ima $it herba, velut noxium refugiunt. Vt veiò fructus habeas præcoces, irriga $æ- <MARG>Vt fructus habeas præ- coces. Vt fructus habeas $ero- tinos. Platæ $teriles quomodo fructi$eræ reddantur. Lib. 1. de plant. in fine.</MARG> pè calida aqua, Soli expone, $tercore colum- bino, equinóque foue, aut calce, quæ illam admittunt, vt cera$ia, & inutiles ramos $en- $im ac inutilia quæque præcide. At $i $ero- tina velis, contraria ratione ages in vmbra, & multis operta foliis $inito, præcidito iam natos fructus cum ramis antequam mature- $cant, denuò enim florebunt, & alios fructus mittent: quos vt ad maturitatem deducas, hyeme va$is fictilibus, quæ ex arbore pen- deant, iucludito. Si verò omninò $terilis planta $it, Ari$toteles con$ulit, vt diui$a radice lapis immittatur. Nam $i den$us $it cortex, temperato calore fructifera red- ditur. <P>Quòd $i putre$cant fructus in arbore, aut <MARG>Ne fructus putre$cant in arbore.</MARG> animalia inna$cantur, hoc ex humido abun- dante euenit, itáque arborem ab imo per- fora, vtinuicem venæ $ectionis habeat: erum- pet enim quicquid e$t $uperflui humoris: aut ignium clauum ibidem infige: cauterij enim <MARG>Quinam fru- ctus non pu- tre$cant.</MARG> locum hoc auxilium obtinet. Putre$cunt au- tem facilè cera$a, cùm ex arbore oriantur: difficulter fraga, cucumeres, pepones quam- vis herbacei. At contrà ex arboreis punica, me$pila, $orba, cotonea $ero, quòd $int acida, vel acerba. Auellanæ etiam nuces, celeriter vermem gignunt, tamet$i non horarij fru- ctus $int. Ponticæ nequaquam, nec ficus, quamuis inter horarios numerari merea- mur. Cau$a autem putredinis, humidum, pin- gue, crudum: in arboribus humidum, pingue, $ed non in omnibus concoctum: indico e$t, quòd cera$a præcio$a $unt, vuæ & ficus $e- rotina. Ponticæ nuces, oleum copio$um, vt $emina mittunt: herbacei igitur fructus omnes valdè crudi. Defluentibus autem an- te tempus fructibus, lamina plumbi circum- ligata trunco retinebit: quoniam copio$ius humidum tran$ire non patitur. Hoc igitur in arboribus, quæ corticæ, non medulla aluntur, præcipuum e$t. Aluntur pleræque vtroque modo: nam $i vel cortex aliqua in parte circumquaque tollatur, aut medulla tota extrahatur, omnes fermè arbores fru- ctiferæ præ$ertim intereunt: aliæ quidem è cortice $eriùs, vt ficus: aliæ à medulla <PB N=577> <CB>nunquam, vt $alix. Sed hæc fructifera non <MARG>Vt fructus colorem, $a- porem, odor<*>, & formam.</MARG> e$t. Quòd $i mutare colores propo$itum e$t, arbori in$erito, quæ fructum eius coloris fe- rat: velut citrio in morum in$ito, citrium ru- brum $i rubra mora fuerint, na$cetur. Inuen- tum hac ratione putant, vt ro$eapoma fie- rent, primò quidem in$ito pomi $urculo in mori rubri arborem, inde propagata per in- $itionum $ucce$$iones planta Indicio e$t hæc poma colorem non $olùm, $ed $aporem, & paruitatem retinui$$e. Ergo eadem ratio, idémque con$ilium ac $ingulare mutandi odorem, $aporem, & colorem. Veruntamen etiam prode$t nouas plantas $imilibus colo- re, & odore, vel $apore alere: nam in omni mutatione ve$tigium aliquod eius, ex quo mutatio fit, $eruatur. Oportet igitur diutur- nam e$$e mutationem, aut validam: cùm va- lidam arbores non ferant, diuturnam e$$e nece$$e e$t. Videntur etiam mutari plantæ, propter regiones aut loca, ad quæ transfe- runtur: & loco quidem tanquam alimento, aut propter ventos, Solémque. Læ$æ etiam mutantur, colore nempe ad vtrunque, $apore autem, & odore rarò in meliùs, ni$i amaros, aut acres fructus edant. Sunt etiam qui per- $ica con$itis $ub ip$is rubris ro$is rubicunda fieri exi$timent, qua$i arbores imaginatione quadam moueantur, quod in palma certum e$t, cùm fœmina ma$culi amore con$uma- <MARG>Arbores quæ <*>xcipiũt aliã arborem in- $itione.</MARG> tur, & tabe$cat. Excipiunt omne genus ar- borum in$itum duæ arbores, cydoneum, at- que caprificus, adeò benigna e$t illarum na- tura. Olea etiam quandoque viti in$eritur, vi$áque e$t olim à Varrone apud Macium Maximum, vocatúrque eleo$taphylon: fru- ctus e$t, vt oliua, $aporem acini $ecum mi- $tum afferens. In$eritur tamen ea ratione, qua $uperiùs dixi, cera$o vitem in$eri po$$e: nam tutior hic motus e$t. <MARG>Vt fructus ab$que nu- cleo na$can- tur.</MARG> <P>Quo pacto in$itæ arbores $alici, per$icus, pinus, & quæ nucleum habent, aliæ feruntur $ine nucleo edere fructum, quod mihi ad hanc v$que diem nondum compertum e$t: alij ramos, vt vitiis per medium diui$os, ex- tractáque diligenter medulla denuò iunctos plantantes, vnam ab$que nucleo na$ci affir- mant: idemque in aliis arboribus, quæ $ar- mentis plantatis propagantur. Nanque $e- mina in acinis cùm terrea materiæ genita $int, nece$$e e$t, vt per rariorem arboris par- tem deferatur id, ex quo fiunt. Ea autem pars proculdubio medulla e$t: ficui den$ior cor- tex, & lignum per quæ tran$it $uccus. Exem- pta igitur medulla, $i planta $uperuixerit, ne- ce$$e e$t acino? $ine $emine generari. Nam neque perden$am $ub$tantiam corticis, aut ligni, illorum materia deferri pote$t, nec per inanem medullæ locum. Quamobrem & mi- nores acini fiunt, pereunte parte cra$$ioris humidi, & tenuior cortex, tenuí$que tota $ub$tantia, qualis in pa$$is vuis: nam in his maximè experientia proce$$it, tum ob ex qui- $itam diligentiam, tum quia, multæ $int ar- bores, quæ $ine medulla viuere nequeant, aliæ autem ægrè. Sunt qui nucleum ip$um cortice po$tquam $pontè apertum fuerit $po- lient, inde inuolutũ lana rur$us $epeliãt. Sic ferunt nucem Tarentinam ab$que putamine <CB>na$ci: circundatur luna, ne à vermibus eda- tur nucleus, vt aliud quippiam oriatur. Sed <MARG>Vtili$$imæ in- $itiones.</MARG> vtili$$imæ in$itiones per$ici in amygdalo, vuæ in myrtho: ex altera per$icus fit cum nucleo iucundi $aporis, habetúrque in Italia: è reliqua $apori vnæ iucundus odor myrti adiicicitur. Nec $olùm amygdalæ, vt pleri- <MARG>Amygdala- rum vires.</MARG> que alij fructus, $apore commendantur, $ed viribus egregiis: nutrire enim cerebrum creduntur, & renes. Amaras ferunt occidere vulpes, $i ab eis degu$tentur Athenæus & Plutarchus referunt, Dru$i medicum cum Germanis ea fiducia potando certa$$e: nam præman$æ perhibentur mirum in modum prohibere ebrietatem: ob $iccitatem enim ab$umunt tenuiorem & odoratiorem meri partem. Dulces olei fœcundæ $unt, atque in <MARG>Quomodo ex eodem ramo fructus di- uer$orum co- lcrum ha- beantur. Plantas ex propria in$i- $ione mutari. Agre$tium & dome$ti- ca.</MARG> cibis gratæ & $aluberrimæ. Si verò $urculi diuer$arum vuarum depangantur exci$i per medium, medulla tamen $eruata, ac iuncti, fructus ex eadem arbore, ii$démque ramis coloribus variis prodibunt, maximè autem hoc in vuis, vnde vuæ albæ, ac nigræ, tum virides. Nec $olùm mutantur ex aliena in$i- tione plantarum fructus, $ed $i truncusip$e præci<*>us fuerit, illíque in$erantur rami præ- ci$æ arboris, fructus longè diuer$i à primis orientur. Sic tot orta pomorum, pyrorúm- que genera: nam molle$cit arbor quælibet, ex in$itione: agre$tes enim plantæ $icciores $unt dome$ticis, ideo cortice a$periore foliis & fructibus frequentioribus, $ed minoribus, ac minus $uauibus: floribus etiam minori- bus, tenuioribú$que, at magis odoratis: ip$a verò planta tota minor, & ad aculeos para- tior, $i ex earum genere $it. <P>Ro$æ for$an quærat cur $pinæ? Cau$a e$t, <MARG>Cur ro$a $it $pino$a.</MARG> quoniam odoratam e$$e oportebat, & odoris firmioris, tum minimè excalefacientis, vt iucundior e$$et: odores enim frigidi ma- gis animam recreant, quòd cerebrum calore a$$iduo ob motus infe$tetur: cùm igitur flos e$$et, tenuis $ub$tantiæ futurus erat, terreo gitur adiungi oportebat: itaque flos ro$æ terream habet $ub$tantiam, & calidam, ac tenuem, aliter non e$$et odorata. At $i talis futurus erat, oportebat totam plantam talem e$$e, ac cra$$iorum partium, vt tenui parte $eparata flos conficeretur. <P>Cùm verò tota planta terrea e$$et, ac $icca, nece$$e erat vel vt terreum retinere- tur, breuíque exarui$$e. Sin autem expel- li conduxit, vel foliis poterat admi$ceri, red- didi$$étque folia contumacia, ac quæ ob nimiam $iccitatem breui excidi$$ent: re- linquitur igitur, vt quod po$tremum e$t factúque melius, $cilicet materiam hanc $ic- cam, quæ e$t velut floris fæx, adu$támque ex- pelli $eor$um. <P>Cùmque non fui$$et è cortice duriore pro- ditura, ni$iaculeata, ideo $pina prodiit, quæ vt frequentior e$t, & minor, eò ro$am ma- gis odoratam, tenuiorem atque calidiorem docet: inde etiam ad purgandum aptiorem, minimè verò odoris tenacem: talí$que e$t agre$tis, cuius flos quinque foliis per fæ- pè completur: $pinæ verò acutæ, minutæ, frequentes etiam ip$a folia tegunt, adeò vt non tutò liceat tangere, ita omnia $pinis <PB N=578> <CB>conferta $unt: ac dome$tica florem habent de n$is foliis, ac pinguibus, quò fit vt ob fo- lio rum multitudinem odoratiores videan- tur, ip$a verò $pina cra$$ior, & rarior, & minus acuta, tum verò ad $accharum con- diendum, & ad aquam, flos ip$e melior, ob pinguiorem $ub$tantiam. <MARG>Flores quo- modo toto anno haberi po$$int.</MARG> <P>Sed po$tquam in florum mentionem in- cidimus, quonam pacto ex plantis, quæ perpetuò virent, velut garyophylis, flores toto anno haberi po$$int, quod in vrbe no- $tra faciunt, $imiliter & fructus ex fructife- ris, docendum e$t. Difficilius autem flores fructibus habentur, quòd arbores, quæ per- petuò virent, $emper habeant fructus: vt medica mala, narantia, limunia, cupre$$i, pi- neæque. Flores igitur in his habentur, cùm $eruatæ plantæ loco calidiore, ita adole$- cunt, vt $ub bruma robur, ac qua$i viridem ætatem accipiant. Quælibet enim planta vi- rili, aut potius virenti $ua ætate floret, etiam- <MARG>Flores & fo- lia quomodo pingantur.</MARG> $i in hyemem illa incidat. Pinguntur etiam folia, floré$que, vt expertus $um, lacte ficus primò, deinde cùm aruerit figura $eu literæ $int, in$pergitur colos, aurive folia, & cot- to deterguntur remanentibus literis, pictu- rave. Sunt qui lacte omni fieri id po$$e af- firment. Ex hoc manife$tum e$t literas lacte con$criptas, licet per $e legi nequeant, in$per- $o tamen polline carbonis, deter$óque cum cotto, è ve$tigio apparere. Pars enim pin- guis lactis colores combibit, maximè au- tem nigrum, ob di$criminis magnitudinem: aquea combibitur vt non $inat colores dilui: ob id lacte optimè, & papyro, & in cute li- teræ $cribuntur. <MARG>Vt apiũ, vel Porrum ma- ximum na$- catur.</MARG> <P>Olera verò radicé$que, vt magna habeas, velut porros, apium, an eiu$cemodi multa eiu$dem generis $emina, plura in $tercore caprino ex cauato conde, ac planta, mirabe- rí$que effectum: nam tenera germina $imul compre$$aita na$cuntur, vt vnius vicem plã- tæ tantum referant: é$tque expertum. <MARG>Vt planta na$catur cũ pluribus $a- poribus atq; odoribus. Vt fractus & olera pec<*>. liarem quã- dã vim $or- tiantur.</MARG> <P>Eadémq; tatione $i $emen lactucæ, erucæ, apij, ozymi, porríque $imul in eodem $ter- core plantaueris, herba na$cetur, quæ porri, lactucæ, erucæ, apij, ozymíque $aporem & odorem vnà referet. Si verò color&etilde;, odorem, $aporem, vimve theriacam, aut purgantem plantarum fructibus, aut oleribus velis adii- cere, $emen antequam $eres triduo in tali re infunde, velut ad dulcedinem in $apa, ad adorem iucundum in vnguento, ad vim pur- gantem in $ucco cucumeris $ylue$tris, in the- riaca aduer$us venena, inde plantato, nutri- tóque talibus per initia. Validius opus erit perfectius, cùm in $urculis de pangendis me- dulla eiecta loco illius talia appo$ueris, ante- quam etiam plantes in illis liquoribus per tres dies dimi$eris $urculos. Inuentum e$t hac ratione, vt $emina omnia antequã $ere- rentur nitro perfundantur, quæ enim e$t his <MARG>Semina vt eo meliora $int. Semina vo maiora na- $cantur.</MARG> na$cuntur coctiliora $unt. Omnia etiam $e- mima in $cilla $ata maiorem proferunt fru- ctum nam $cilla calefacit illa, humectátque: incrementum autem à calido, & humido. Peculiari autem ratione lens bubulo $tercori immer$a in terra defoditur. <P>Apij radix pro loci magnitudine vacui <CB>in quem $emen defo$$um fuerit, euadit: nec $olùm pro longitudinis, $ed & cra$$itudinis men$ura: diutiùs enim durat apij incremen- tum, & hæc planta pinguis e$t, ac viuax. Fo- <MARG>Plantarum folia quomo- do form&etilde;tur.</MARG> lia verò eius antiquo tempore va$is exci- piebantur, vt iuxta illorum formam figu- ram reciperent: quo fit, vt exi$timem apium his regionibus quibus Theophra$tus floruit, folia per hyemem perpetuò retinui$$e: nam- que id commune e$t his, quæ folia non amittunt, vt amaraco & ozimo inter herbas, & buxo ac myrtho inter frutices, vt figuram pro va$orum forma, aut vinculorum ratione retineant. <P>Cre$cunt rapæ etiam mirum in modum <MARG>Raparũ ma- gnitudo mira.</MARG> in Italia, adeò vt quædam pondus librarum centum attigi$$e ferantur: pingue enim hu- midum plurimum habent, nam ex $emine, vt aliàs dictum e$t, copio$um oleum extra- hitur, præcipuè autem longarum. Cre$- cunt & in immen$um radices illæ acres, quas Itali vocant remolazos, ex raphano & rapa progenitæ, in quibus $apor raphani viget, & raparum magnitudo retinetur. Nanque ex his quæ viginti libras $uperarent, quin- que vidi: alias quæ trienni infante maiores e$$ent. Mi$centur & genera, vt caules trunco <MARG>Caules trũ- co rapæ.</MARG> raparum, e$uíque apti in Italia habentur. Porri quoque exci$is foliis, & radicibus tran- <MARG>Porri capi- tati.</MARG> $plantantur $uppo$ita tegula, ita cùm in imum de$cendere nequeant, in latum cre$- cunt, capitatíque vocantur. Antiquis noti, quia gratiores: gratiores enim quia tenerio- res: haud enim ab$imiles $unt cepis. Fungos <MARG>Vt fung<*> oriantur.</MARG> habebis cùm $armentis inu$tis pluuia $uper- uenerit, vel $i non $uccedente pluuia aquam $uper reliquias v$torum $armentorum $par- $eris. Aliter populum nigram excide, & in illius fru$ta ac iuxta truncum aquam cum fermento infunde: nam qui $ic nati fuerint fungi, non mali e$$e po$$unt. Decocto etiam fungorum fungi reparantur. Singula enim <MARG>Fungi exi- tiales quo- modo digno- $cantur.</MARG> & præcipuè, quæ corruptione con$tant, $i- mile generare apta $unt. Pernicio$i verò $unt lati & cum ve$icis, quique digitorum contactu facilè di$$ipantur, rubentes humido tenaci quique di$$ecti fiunt virides, inde ru- bei, fu$ci, pò$t cærulei, demum temporis mo- mento omnia commutante fu$ci, vt ni$i ab integris homo decipi queat $epultis colori- b us. Quòd $i certius libeat explorare, in lacte ponas, & mu$cas perire videbis: vt $it experi- mento etiam coniunctus v$us. <P>Tutiores omni alio genere $unt boleti, & qui in arboribus na$cuntur, & longiu$culi, tenui pileo atque cri$pante. Referunt exi- guos $olidos croceos na$ci, vbi tubera oriun- tur, qua$i illorum flores, $ub terra tamen: con$tat $anè eos, qui $ic na$cuntur, $ecuri$$i- mos e$$e, ac $uaui$$imos. Na$cuntur etiam $epultis lapidibus quibu$dam latis men$a- rum modo, quos in Samnitico agro inue- niunt quatuor digitorum altitudine $ub ter- ra, inde aqua in$per$a intra quatuor dies. Abundant in nemoribus, & celerem ortum habent: calore enim indigent $icciore, ob id lapides illos exu$ti quippiam habere con- uenit: præceps enim fungorum generatio, ac qua$i ab$que radice, non ab$que radice tamen <PB N=579> <CB>nihil tamen $ine ea. Si enim alimentum tra- <MARG>Nulla plan- ta ab$que vadice.</MARG> hit, $i viua aut augetur, etiam$i non viuat, à terra trahit, oportet autem id quod trahit, ei à quo trahit iunctum e$$e: pars autem quam iungitur, radix e$t: <P>In vniuer$um igitur, generationes plan- tarum omnium, & incrementa, & figuræ, & $apores, & odores, colore$que, ac $ub$tantiæ, et$i quid aliud e$t, $iunt mutatione locorum, & altmenti, & permutatione $eminum ab his quibus infunduntur, & coniunctione cum aliis, & præci$ione partium, & vincu- lis, aut va$is, & corruptione $ub$tantiæ, vt quæ fit cum contu$ione, & tran$plantatio- ne, in$itioneque ac longa propagatione. Quædam verò à $imilibus, quædam à di$$i- milibus propagantur, vt fungi. Hos non vtilitate genus humanum excoluit, $ed gula. <MARG>Cardui ge- nera.</MARG> <P>Tutius eduntur cardui. Hi $unt globo$a quædam capita $pinis $uprà vndique ob$ita: hæcque velut floris calix, ex quo $emen. Vernales deliciæ Lutetiæ, & Venetiis, in$i- pidiores qui $pinis carent. Ob id $i inter aculeatos $erantur, à muribus non exedun- <MARG>Cardi.</MARG> tur, verum aculeati. Huic nobili$$imo gene- ri, alia plura $uccedunt, atque ita vt totus an- nus per illa di$tributus videatur. Nam $ub æ$tatis fine, & autumno, cardui agre$tes mi- nores, $ed eò gu$tu iucundiores. Inde initio hyemis & per totam hyemem cardi, planta alba frutico$a, $ubamara, $pinis ob$ita, cuius non $olùm folia, $ed etiam trunci pars ima, & $uprema radicis, quæ bulbo$a qua$i e$t, manditur. Vere ineunte rur$us & v$que ad æ- $tatem cardi $ylue$tres, non foliis ob lanu- ginem, nec radice ob duritiem, $ed ima trun- ci & $uprema radicis lignea parte commen- dantur: quoniam in omnibus fermè plantis amaris lignea pars vbi in folia expullulat abundantia $ucci, mollis & minus amara, gratiam $aporis retinet, quod gu$tui ingra- tum e$t amittit. Eduutur talia omnia $ale, aceto, oleo, pipere, non $olùm iucundè, $ed etiam $alubriter. Nam $al concoquit, & gra- tum reddit $aporem: piper etiam præter hæc odorem commendat: acetum caliditatem omnium reliquorum frangit, vt oleum $icci- tatem, quum præter id etiam ad $aporis gra- tiam non parum conferat. <P>Quintum aculeatorum genus e$t $coly- mos, ad medicinæ v$um, non ad cibos vti- lis. Quum enim omnia aculeatarum planta- rum genera ventriculo maximè pro$int, & renes purgent, veneni$que re$i$tant, miro ta- men modo pe$tilentes morbos id genus car- dui $anat, quod diui$am habet naturaliter ra- dicem. <P>Perfertur ex India $extum genus Cerium vocatum, quòd ha$tis rectis & candidis ce- reas candelas referat, $ed magnitudine tanta vt lanceas, æquet, fructu qui nucem non ex- cedat $atis iucundo, rubro, granis pleno. E$t & pithaia ibi, fructu vt melongena, $ed in$ignis magnitudine, vt quæ cucur- biti nos pepones, quos Arabes bathecas vo- cant. <P>Vltimum ex nobili$$imis aculeatarum herbarum generibus quod & India habet, tuna vocatur, cuius fructus citra omne pe- riculum multùm $anguinis cum vrina edu- <CB>cit, nec $ecus tamen minorem ventriculo vtilitatem affert. <P>Parum ab his omnibus oliuæ gu$tu diffe- <MARG>Oliuæ quo- modo à nu- cleis libe- rentur.</MARG> runt, $ed inuenit ars quod adderet: inclu$as in tabulæ cauo malleis tundunt ligneis, ex- cluduntque o$$a: nec aliter eduntur Ianuæ. Mirum quòd oleo oliuarum oliuæ meliores multo euadant, in$igne argumentum egre- <MARG>Oliuæ co- lympades.</MARG> giæ $iccitatis. Optimæ inter omnes maxime- que Hi$paniæ colymbades ex oliuarum $unt genere, cùm ramulis enim excipiuntur, lauantur in aqua, per diem $iccantur, in- de $ub$trato $ale & $uperfu$a muria, quam $uperius docuimus, $eruantur. <P>Fructus humidiores, vt mala punica, pira, <MARG>Fructus om- nes quomodo $eruantur.</MARG> vu&ecedil;, maximè $eruantur, $i collecti longa $ere- nitate præcedente, purgatique ab acinis, $i vuæ $int, vitiatis, pediculo in feruente pi- ce, aut $i dee$t vino torreantnr, inde biduo $iccentur in Sole, & inter paleas, ne mu- tuò $e tangant, di$ponantur: quum enim putredo ab aqueo humido ortum habeat, vt alibi o$ten$um e$t, nece$$e erit eo ab$um- to non corrumpi fructum, ab$umitur autem maximè parte ea, qua inducitur, $cilicet pe- diculo. <P>Verùm alia arte cucumeres $eruantur: in <MARG>Cucumeres quomodo $er- uentur.</MARG> fæce enim dulcis vini collocati tandiu con- clu$o dolio incorrupti manent, quamdiu & fæx. Aliter cucumeres, melone$que dulci <MARG>Cucumeres vt præcoces ac melones habeas.</MARG> mu$to immer$os $eruare licet: nec falleris, modò mu$tum dulce e$$e non de$inat: nam $i de$inat, vino$i redduntur: Quòd $i hos præ- coces habere con$ilium $it, in calathis $eri- to, aquaque calida perfundito, calidoque lo- co $eruato, nubilo$o tempore igni: $ere- no Soli exgonens. Nam cùm præhumida hæc $int, ac viuacia, $ponteque luxurient, ignis non lædit, nec exurit, $ed illius vis re- tunditur, quæ in $iccioribus, aut minus vi- uacibus læderet plantam ac occideret. Ergo <MARG>Fructus & flores vt t&etilde;- pore quouis habeas.</MARG> verno tempore è calathis effo$$i cum tota terra tran$plantantur $ub dio in areas. Hi etiam fructus $i contecti à Sole & ventis tu- ti reddantur, mirum in quam excre$cant ma- gnitudinem. Quòd $i per hyemem $eruare virentes con$ilium e$t, iuxta puteum $eran- tur, & po$tquam adoleuerint iuxta aquam in puteo demittantur, $ic enim non $iccan- tur: quoniam neque Sole $iccantur, neque ventis tabe$cunt, $ed vapore, ac calore aquæ vire$cunt. Quòd $i vt iterum na$cantur con- $iliũ fuerit, immaturos fructus v$que ad ter- ram præcide, inde plãtam ip$am terra obrue & conculca, virides enim radices, caule$que fructum re$taurant. Quæ ratio etiam in flo- ribus generaliter ob$eruanda e$t. Reliqua turba quæ ab oleribus ducit originem, vt ra- pæ, cretanus, na$turtia, $olo vt expertus $um aceto $eruantur, $ed omnibus commodé ad- <MARG>Radices her- bæque omnes quomodo $er- uentur.</MARG> ditur fœniculus. Alia melius condiuntur, vt cucurbitæ, melonum cortices, & citrangu- lorum, caro mali medic&ecedil;, tota nux, atque li- munium. Qu&ecedil; integra condiuntur, non per- <MARG>Condita quomodo fiant.</MARG> fecta decerpi $olent, vt rapæ, nuces, limunia- que. Macerantur diu aqua, quæ a$$iduè per- mutanda e$t: coquuutur vt molles fiant, $ic- canturque in vmbra, inde mel, $accharum- ve defæcatum igne $uperinfundito. Po$t dies $eptem detractum liquorem coquito, <PB N=580> <CB>& $uperinfundito, terque aut quater repe- <MARG>Saccærum <*>l quomo- do purg<*>ur.</MARG> tes, $ic dulci$$imi & clari reddentur. Iam verò & illud dixi, mucidos fieri $i quid aquei humidi $uper$uerit. Mel verò & $ac- charum, reliquique $ucci, candido oui, & aqua repurgantur, de$pumando, coquendo- que. Coctum verò dicitur & e$t, cùm gutta coierit. Seruantur & fructus aliis modis, ve- lut ficus: primò $erotini, cum decidentes ex arbore, immaturique frigore maturantur. Serotinos diximus fieri prioribus fructibus antequam adole$cant præci$is: frigore enim calor qui intus e$t cogitur, & concoquit. Alia verò $eruantur liquoribus, vt aceto vuæ: quòd $i mel addideris, non ab$urdum erit. Vidi enim $eruatas, quæ virides vide- rentur. Seruantur etiam vuæ qua$i $pontè in frigidioribus locis purgatæ, & $u$pen$æ ad Boreæ regionem, v$que ad ver. Melle au- tem nuces commodi$$imè: ip$æ dulces eua- dunt, mel autem fit arteriacum, faucibus <MARG>Nuces quo- modo optimè $eruentur.</MARG> enim non parum conducit. Sed mellis ratio generalis e$t, velut & aceti & olei: liquo- tes enim qui $eruantur, $eruant, ni$i admo- dum vincento equo humido. Sed acetum peruertit $aporem, oleum autem odorem, mel verò meliùs e$t, pote$tate quidem cali- dum, & $iccum, ac pingue. <MARG>Carnes æ$ti- uo tempore quomodo $eruentur.</MARG> <P>Carnes quoque æ$tate coactas non perfe- ctè, expre$$a aqua diligenter in vmbra per horam $iccabis loco perflato, inde aceto al- bo, $aleque con$per$as, collocabis in olla fri- gidiore loco, reuolues $ingulis diebus. Suffi- ciet hæc conditura ad dies decem. Aliter $e coctam ac $iccatam, $ale, iuniperique con- trito $emine in$perge, ac in ollam aceto albo plenam, locoque frigido po$itam merge, re- uoluens $ingulis diebus: miraberis $aporis & odoris gratiam. <MARG>Pi$ces quo- modo $eruen- tur. Aquam cor- ruptam quæ corrigant.</MARG> <P>Quæ mollia $unt, non coquuntur quùm $eruare voles, præter pi$ces: nam hi frigun- tur in oleo mediocriter, & inter folia lauri, myrtiue $ale con$per$i reponuntur. <P>Seruant lauri folia non $olùm pi$ces, $ed iam corruptam aquam emendant, innoxiam- que atque benè olentem reddunt, & aduer- $us venena præ$enti auxilio $unt. Emendat & calx, itemque coctio, $ed nil lauri foliis melius. <MARG>Aqua à qui- bus corrum- patur.</MARG> <P>Corrumpitur autem aqua ab his præci- puè quæ ab aqua corrumpuntur: talia $unt triticum & cadauera maximè humana: nam $i ab aqua corrumpuntur magis in dies, vt aquam corrumpant vehementer nece$$e e$t. Corrumpunt etiam eam lupini, ac linum, vt in fo$$a vrbis no$træ multitudinem pi$cium in ea extinctam ob id admirarer. In vniuer- $um quum multa corrumpant aquas, in duo genera rediguntur, vel ea quæ in aquis cor- rumpuntur, vel quæ iam $pontè pernicio$a $unt. Sed nihil quiete deterius e$t, vt nihil ad purgandam motu. Sed motus $erò aquam purgat, quies autem celerius corrumpit. Sed $i calida $it aqua, aut vinum in va$is po$ita, <MARG>Aqua & vi- num quomo- do refriger&etilde;- tur.</MARG> ea va$a in aquam aliam in qua halinitri li- bra $it di$$oluta immergito, a$$iduè mouens: refrigeratur enim aqua exterior, quoniam velut ob ignem quendam vapores exhalant, nec tamen vt ab igne alij generantur. Quan- <*>itas verò ac modus eius talis e$t. In aquæ <CB>libras centum, halinitri libras à 20. ad 25. a$- $umes: huius ex tribus partes duas infunde, ac $en$im embolo ma$culo in pi$tilli formã ligneo verte, lente primò, inde paulò conci- tatius, donec cre$cente frigiditate celerrimè vertatur, $emperque ad eandem partem. Ex- plorabis autem digito $æpius cùm ad $ummũ frigiditatis peruenerit, inde adde dimidium re$idui halinitri, ac verte denuò, vltimò reli- quam partem $eu $extam totius addes, ac circumages, donec ad $ummum frigiditatis aqua peruenerit: quæ vbi ad $ummum per- uenit, $i paululum contrario motu agatur, nihil officies: at antè, multum ex frigiditate tolleretur. Solutum verò halinitrum rur$us excocta aqua cogitur, cùm tandiu excoctum fuerit, donec cochleari in pauimentum effu- $um concreuerit Et quanquam hæc genera- lior ac $ubtilior $it aqua, & aquis immer$a vina refrigerandi ratio, nihilominus tamen melius a glacie, & niue aquæ refrigerantur. Seruantur hæc ad æ$tatis extremum fru$tis magnis, puris, frigore duratis diuturno, qualia refert. Mun$terus inueniri in Vale$iæ montium iugis, millibus multis annorum durata. Nam hæc Germaniæ regio adeò fri- gida e$t, vt nullis æ$tatis caloribus glacies di$$oluatur: di$$oluitur tamen calore ignis, aut Solis, $ed $erò. Huius igitur glaciei fru- $tum oui magnitudine, aquæ magnum vas refrigerat, eamque $tatim, velut & vinum. Vidi$$e $e refert horridam glaciei $peciem, magnitudine & $ci$$uris, quæ in ea erant adeò a$pectu terribilem, vt etiam fortes tur- <MARG>Glacies & nix quomo- do æ$tate $eruantur. Glacies mira.</MARG> bare po$$et: quæ cum frangitur, $trepitum adeò di$$onum & magnum edit, vt orbis ruere videatur. Hoc genus glaciei, & quod- cunque aliud tantum durat, quanto maiore mora concretum fuit: tempora enim di$$olu- tionis, & generationis $ibi inuicem re$pon- dent: quò diutius enim cogitur, eò fit grauior & den$ior, & ob id etiam di$$olutioni minus obnoxia. O$ten$um e$t autem hoc, in his qu&ecedil; de ferro diximus. Ergo huius fru$tra pluribus $eruantur diebus in antris montium vmbro- $is, aut $i inter $axa condiantur, ac marmora, palea$que aut inter crv$talla in vinaria cella Boreæ expo$ita. <P>Sed ad radices quas $eruare propo$itum e$t venio, tum duriora reliqua, in quibus tamen teneriores eligemus. Et quæ $eruanda cruda $unt, aceto ac pipere, tum garyophylis atque aliis adiectis odoribus, facilè $eruantur: mo- dò memineris odorum alios quidem aliis conuenire, tum etiam gratiam apud homines non eandem e$$e, vt nec $aporum. Sed quæ melle condire volumus, mediocriter cocta, & $iccata e$$e debent, quoniam molliora fiunt, & melius $apores atque odores combibunt. Inde etiã $uauiora redduntur. Simili $ubtili- te humana indu$tria etiam in delectandis oculis artes adoritur. Hinc amicus no$ter bi- <MARG>Corium quo- modo cæla- tas figuras in propla$- matibus ad viuum ex- primat.</MARG> bliopola Nicolaus Landrianus corio $ic ex- pre$$it imagines, vt ex cyprio ære factæ vi- derentur Corium enim vt parum maduerit, tepidum propla$matibus diligenter intrudi- tur ligneis, aut alia ex materia factis: additur cera vt ad amu$$im compleatur inane, & $uperinducta charta inter tabulas torculari con$tringitur, pingiturque quod cælatum <PB N=581> <CB>e$t coloribus propriis. Eiu$dem argumenti <MARG>Herbæ vt ad viuum pingi po$$int. Scenarum miriappa- ratus. Nicolaus Siccus iu$ti- tiæ præfe- <*>lus.</MARG> e$t herbas ad viuum ( vt dicunt ) in chartis pingere. Herba virens ærugine, carbonibu$q; tritis, imbuta pro coloris ratione alterutrum augentes chartæ imprimitur, vt ve$tigium qua$i ichnographiæ remaneat. Alijichno- graphiam, ex folio, ramu$culi$que compre$- $is delineant, inde $ucco herbæ herbam, flo- rum flores fingunt, $ed aquam è $ucco expri- munt, adduntque lachrymam quam vocant dragachantum. Illinc $cenarum ornamenta magnifica, tonitrua, pluuiæ, nines: con$tant hæ cotti papis alternantibus follibus. Hinc Soles, a$tra, Lunaque ementito cœlo, quæ Nicolaus Siccus vir $plendidi$$imus, omni- que $cientiarum, nobiliorumque artium ge- nere eruditus, repræ$entauit in ea comœdia, quam te iubente coram Philippo Hi$pania- rum principe, Cæ$ari$que no$tri filio compo- $uit, edidit, ornauit. Vidimus Solem, $idera- que in $ereno collucentia, latentia atris nu- bibus, hebetata candidis, motum cum $yde- re, ac tum tempore repræ$entationis fabulæ congruentem? ibi $apphiros, chry$olithos, vera$que pyropos, lumina vitreis ab$condi- ta, dodecaedris, ico$aedri$que natiuo vitri colore mentiebantur. Edidit $cena tonitrua, cùm etiam naues velut in mari ferri, ac flu- ctuare videres. <P>Nihil intentatum hæc cura reliquit: inde etiam laquei, hami, retia, arcus, canes, acci- pitres. Nec $ufficiunt doli, ni addantur in$i- diæ. Tria $unt in vniuer$um, quibus feræ om- <MARG>Feras vt oc- cidas. Aues quo- modo capiã- tur.</MARG> nes, aut pi$ces, aut aues capiuntur: Dolus, vis, & veneficium. Vis auibus $agittis & arcu infertur, pi$cibus fu$cina, retibu$que tum calce $acco agitato: occidît enim nihil gu$tantes, aut mente deturbat, vt balnea homines. Et canes, & retia feras. Veneficia $unt aconita, tithymali, ranunculi genera omnia, quæ quùm cibis mi$centur, promi$- cuè aues, feras & pi$ces omnes occidunt. Nux vomica, vt expertus $um, canes illicò interficit: eadem aues reddit attonitas, $i ci- bis earum immi$ceatur. Memini me aliquã- do cornices manu cepi$$e, quùm inter carnes nucem illam tritam mi$cui$$em. Auiculæ $i edant grana, quæ vel in fæce vini cum ci- cutæ $ucco, vel in aqua ardente, vel etiam in fæce $ola potentioris vini, vel in decocto albi ellebori cum felle antiqui bouis, attoni- tæ redduntur. Quæ verò gregatim incedunt, gregatim etiam capiuntur: vt perdices, ma- gis his an$eres omnium maximè anates. Ci- curatas enim ex $uo genere præci$is alis iux- ta aquas vallo circumducto alere oportet co- pio$o, iucundi$$imoque illic cibo. Id anati- bus inter reliqua e$t Sorgum incoctũ aquæ: nocte dum cicures clamant, agre$tes de$ten- dunt ad cibum: nam animalia omnia con$en- $um habent in quatuor vocibus, cibi vene- <CB>reorum, pugnæ, ac timoris, $eque mutuo in- telligunt. Retibus igitur quæ coopertoria vocant contractis, hærent enim palis inuo- luta, clauduntur vt quandoque mille vno impetu, anates captas referunt. Et quanquam mirum videatur, certum tamen e$t nullum e$$e fœlicius aucupium. Eliguntur verò ci- curibus, quæ colore agre$tibus $int $imil- limæ. <MARG>Pi$oes quo- modo capiã- tur.</MARG> <P>Pi$ces quoque cibo capiuntur, cibus igi- tur quatuor debet habere conditiones, vt $it odoratus nam procul allicit eos, qualia $unt ani$um, panacis $uccus, & omnibus melius cyminum, $it iucundi $aporis vt edentes in- uitet, & fallat: talia $unt $anguis præ$ertim $uillus, ca$eus præcipuè caprillus, panis ma- ximè triticeus, papillone$que meliores inter eos fului. Sit caput feriens, vt celeriter vim veneni ad illud ferat, vt aqua ardens, fex vi- ni. Sit demum veneficium quod attonitos reddat: ex quo genere e$t calthæ flos (calen- dulam vocant ) quod $ingulo men$e floreat, nam herba hæc cuius lutei $unt flores, in fru$ta conci$a, prægrandes etiam, horæ $pa- tio reddit attonitos. E$t calx quæ et$i aquam corrigat, occidit tamen pi$ces. Et tithymali cuiu$cunque $uccus e$t, vtraque nux vomi- ca, & quæ methel, $eu $omnifera dicitur. Sed nihil præ$tantius eo fructu qui ex oriente vehitur, vocant cogolum, nigra bacca e$t per$imilis laurinæ, $ed minor, ac rotundior. Compo$itio no$tra ad pi$ces capiendos ex- perta: Baccarum orientalium quadrans vn- ciæ, cymini & aquæ ardentis $ingulorum $extans, ca$ei vncia, farinæ vnciæ tres, dige- rantur contu$a in pa$tillos. Verba$cum quo- que pi$ces occidit. Refert Plinius, Campa- niæ pi$catores coram eo radicem ari$tolo- chiæ, cum calce in mare proieci$$e, ad quæ <MARG>Cancri quo- modo capiã- tur.</MARG> accurrentes pi$ces exanimabantur. Cancri capiuntur virgulis diui$is in $ummitate, qui- bus inte$tina aliqua, aut ranarum corpora in$erta $int, ordine di$po$itis iuxta gurgites, aut loca quæ habitare $olent, denis duode- ni$ve, inde reticulo circuit pi$cator virgulas $ingillatim eleuans, $ubiecto reticulo cum cancer non adeò celeriter po$$it $e explica- re, decidit in reticulum. Ita pi$cator magna cum voluptate, centum aut ducentos refert domum benè robu$tos & viuaces, ac ma- gnos: nam parui, ad e$cam $ublimen non tam facilè accedunt: & vbi acce$$erint, ante- quam capiantur excidunt. Sunt & quæ non $olum alliciant, $ed & quæ auertant, vt $uc- cus $oliorum cucurbitæ, quo $i quis mula- rum, aut equorum pilos intinxerit, æ$tate <MARG>Equi & mulæ vt à mu$cis non ladantur.</MARG> media, non paruo rei miraculo mu$carum mole$tia carent. Fax quoque aceti, & melan- thium vtilia $unt. Sed $en$uum illecebris re- lictis, ad animi nobiliorem partem acceda- mus. <PB N=582> <FIG> <C>LIBER DECIMVSQVARTVS.</C> <C>De anima & intellectu.</C> <CB><MARG>Animi hu- mani par- tes.</MARG> <P>ANIMI vires præcipuè huma- ni, de quo nunc e$t $ermo ag- gredi volenti, nouo quodam dicendi genere opus e$t, quod <I>(</I> vt Philo$ophus rectè dice- bat) anima omnia e$$e videatur. Sen$ibilia quidem propter $en$us, & quæ intelliguntur propter intellectum. Dicta tamen plura e$$e <MARG>Cognitionis $en$i$eræ paries.</MARG> memini, in lib. qui de Immortalitate, in$cri- bitur: tum in aliis à nobis con$criptis ope- ribus. Vt verò de $en$ifera animæ parte agã, altius initium repetendum e$t. Quadruplex enim $en$ifera cognitio cum $it: exterior, cõ- $eruatrix, iunctio, iudicium: exterior, in quin- que diuiditur $en$us: con$eruatrix, quadru- plex motus & e$t habitus velut citharœdi, qui nihil penitùs mente agens pul$at. Vi$io, $eu <G>*fantasi/a</G>, e$t vi$orum: memoria $en$i- lium aliorum, præcipuè auditus. Quanquam $i vnicuique $en$ui propria con$eruandi vis a$$ignetur, & melius longè & verius $eptem con$eruatrices facultates dici debeant, nam odorum recordamur & $aporum, & eorum quæ tactu percipimus, nec tamen talium memoria e$t: imò vt qui$que $en$us materiæ proximior e$t, ita minus $en$ilium eius re- cordamur, veluti tactus. Sed memoriam qua- tuor $en$ibus communem $tatuunt, quia pa- rum hi inter $e differunt, nec vt colorum phanta$ia à memoria $onorum, atque etiam quod in memoria iuncta & intellecta reti- neri videantur qua$i vis ea omnibus com- munis $it. Itaque $ic quatuor tantùm e$$e vi- dentur, quarum vltima vocatur <G>mimne/sis</G>, quæ e$t remini$cendi actio ip$a, ex multipli- ci memoria, aut vi$ione con$tat, cogitatione quadam. Iunctio non e$t vis ea, quæ vnum po$t aliud cogno$cit: $ic enim etiam vi$us iungeret, & memoria quæ totam $imul ora- tionem complectitur: $ed neque quum plu- ra vt vnum cogno$cuntur, velut in pariete candor cum magnitudine. Sed quum plura, vt plura $unt iuxta, aut pugnantia, aut com- parata, vel cùm vnũ ex alio infertur. Vt $int quatuor genera, coniunctio di$tinctio, com- paratio, & $equela. Indiciũ aut&etilde;, e$t collatio plurium ratione compræhen$orum, cum $uis conditionibus inter $e, vnde oritur electio: ita fit vt qui iudicio valeant, omnibus co- gnitionum generibus nece$$ariò præ$tent. Omnibus autem his dictis generibus, natu- raliter $ex coniunctæ $unt vires <G>a(k<*>i/beia</G>, de- lectatio, vel dolor, appetitus con$equendi, vel fugiendi, atque id commodiore via & a$$imilan di, communia quoque $en$ibilia cogno$cendi. Oculus enim cùm viridem pa- rietem cogno$cit, percipit & numerum, & quietem, & magnitudinem, & $imul hunc non e$$e rubigino$um, neque album, ita vt num decipiatur credens hoc e$$e aliud: non <CB>tamen di$tinguit, delectatur, & hoc a$pectu, & optat videre refugi&etilde;s ferrugineum ab$que alia ratione, vel di$cur$u, velut expre$sè vi- demus quod brachium refugit purgentem ab$que alia cogitatione, quod etiam vide- mus in caudis lacertarum præci$is, ac pun- ctis, quæ refugiunt. Oculus ergo dum videt, viride non cogno$cit, non e$$e album: $ic enim componeret, $ed dum cogno$cit viride album non cogno$cit. In eo enim quod e$t, hoc e$t non e$$e aliud, & ita de cognitione, con$equitur etiam recta via, tanquam bre- uiore: nam & lapidibus id indicium e$t, dum ad centrum feruntur. A$$imilationem fieri naturaliter videmus in o$citantibus, & $ter- nutantibus: nam præter cogitationem ad ea- dem incitamur, vt etiam ad $altandum, & currendum, & mingendum. Omnes tamen hæ vires, & cognitiones $en$iferæ, perfectio- nem, & imperfectionem recipiunt in diuer- $is animalibus. Solùm nunc re$tat difficultas de $en$u communi, qui non videtur nece$$a- rius: nam non quia viride non $it dulce, quia nec viride e$t album, nec quia viride $it aliud à dulci, nam hoc rationis e$t compo- nere: nec quia viride $it viridius, quàm dul- ce, dulce: hoc enim compræhendit $en$us qui$que per $e: iudicium verò ad rationem pertinet. Magnitudo enim duplex e$t, alia ex- tru$ionis, alia intentionis: atque vtraque $ub cõmuni $en$ili compræhenditur. Belluæ ergo $implici ac con$eruatrice tantùm cognitio- ne præditæ $unt, etiam $i $olerti$$imæ $int, quales $imiæ, elephantes, canes, vulpes, hi- rundines, p$ittaci & bombyces. In$cia igitur omnia animalia e$$e compo$itionis, & $igni- ficati $ub$tantiui verbi, carereque iudicio, ex hoc primùm con$tat, quod quæ maximè $o- lertia videntur artificiis, vt bombyces, apes & formicæ, palàm e$t quòd his carent. Itaq; & hirundines eodem modo veri$imile e$t ni- dum con$truere, quo apes, quo bombyces. Præterea quòd cùm p$ittaci, & picæ loqui optimè di$cant nunquam tamen & $i præter id animalia $unt prudenti$$ima, inuenta e$t earum vlla, quæ verba rebus accommodare <MARG>Animalium cognitio qualis.</MARG> potuerit, quanquã dominũ, & nom&etilde; domini cogno$ceret, $ciretq; quoniã huius ip$ius ca- pax non e$t: hoc nomen domini e$t. Sed ne- que cau$a e$t vlla, vt talia eis tribuamus, cùm ab$que illis omnia experimenta $eruentur. Quæ autem in oppo$itum adduci po$$e vi- dentur, $unt canum $equela perrectam viam in venatione ferarum. Quodque blandiun- tur domino, & adlatrant ignotis atque ho- $tibus: quòd mater videtur no$cere nume- rum filiorum, dum defectum eius, qui ea ab$entente $ublatus e$t, agno$cit, Quòd dum leporem $equitur per tran$uer$am viam, non ad leporem, $ed ad locum quem illa <PB N=583> <CB>tendit, feratur. Quòd quærit dominum ab- $entem locis ad quos diuertere $olitus e$t. Quòd ouis filium agno$cit, & agnus ma- trem. Quòd a$inus formidat camelum ob magnitudinem, non autem ouem. Et rur$us, hunc ignem & lupum, quem non viderunt, $ed $imilitudine alterius à quo læ$us e$t. Quòd vulpes caudam in aquam demittit, ac detinet, donec oneratam $en$erit cancris & pi$ciculis: quòd mortuam $e $imulat, vt cor- nices capiat. Quòd elephas ingre$$urus na- uem, $acramentum reditus repo$cit: & in- uenta herba $alutari, eam ver$us cœlum eri- git, vt videatur gratias diis agere. Denique quòd vnum animal videtur $olertius alio, quare videtur habere $olertiam, ideo cogni- tionem componentem. Scire igitur decet hæc animalia, quod rectam $olam obtineant cognitionem: eam plerunque habere præ- $tantiorem homine, vt vi$um, auditum; me- moriam: vnde ob tot rectas cognitiones bo- nas atque præ$tantes, auxilio etiam illarum quinque virium $olertia & cognitione com- po$ita, atque di$cur$u non carere, etiam ab illu$tribus philo$ophis credita $unt. Verùm carent non autem $implici & recta velut vi- $ione, cùm canes in $omnis ob vi$a latrent. Qui verò negat illis $en$um ine$$e, dignus non e$t vt redarguamus eum, $ed $olùm vt equo cæco imponatur in via a$pera, velut cogatur premere crura canis mordacis. Ergo ad experimenta primùm fit, ob quartam vim blandiuntur domino: ob tertiam, mater co- gno$cit defectum: ob $extam vim, nõ nume- rum, quem multi etiam homines ignorant: neque enim oculus, vt prius $atiatur. Ideo numerus e$t $en$ile commune, & confu$a multitudo, vt proprié definitur, ad rationem pertinet. Quòd verò antegrediatur leporem, cau$a hæc e$t. Sit lepus currens ex A in B nũc $it, tend<*>t ad C, canis in D, ex vi quarta t&etilde;deret in B, breuio- rem ex vi quinta in E, ergo motu compo$ito in C, & ta- men ab$que di$cur$u. Nam $i <FIG> talem di$cur$um haberet, quomodo tam re- pentè excogitaret, quod nec homini erudi- to etiam po$t diuturnam con$iderationem in mentem veniret. Deinde dicendum e$$et pari ratione, quod dum lapis mouetur, per tran$uer$um violenter, & ad centrum natu- raliter, & ita media linea, quòd hoc e$$et ob cognitionem lapidis ita deliberantis. Quærit ab$entem dominum, ex phanta$ia propon&etilde;- te, & in tertia $en$itiuæ cognitionis, auxilio- que memoriæ inuenit, agno$cit autem hunc hominem dominum, nõ hunc hominem e$$e dominum. Ouis & agnus, odore & voce $e agno$cunt: diximus enim rectas cognitio- nes, quòd animalia nõ occupentur in com- po$ita, vel mentis operibus e$$e præ$tanti$- $imas. A$inus memoria aut naturali habitu à $uis progenitoribus af$umpto, vt etiam hi- rundo in con$truendo nido mouetur, ad ti- mendum camelum ex tertia, aut $exta vi, lupum ex habitu. Ignem verò non ratione, $ed quia eundem cum eo, qui læ$it, e$$e exi- $timat. De vulpe & elephante po$tquam ra- tione con$tat, nullum ex aliis animalibus hu- ius prudentiæ capax e$$e, non debemus ob <CB>hæc exempla, quæ tot modis $eruari po$$unt, adduci in aliquam $u$picionem, quòd talia animalia $olertia participent. Verum ob s&etilde;- $uum (vt dixi) excellentiam, quædam viden- tur, aliis $olertiora, cùm non $int, po$itiuo enim cùm careant, nece$$e e$t vt etiam com- paratiuo. Mentis igitur humanæ partes 4. iunctio, iudicium, intellectus & voluntas. Cumque duplex $it appetitus, hic quidem ab$que $en$u illo cum $en$u $edent in volun- tate, & $en$ili animæ parte affectus ip$i, ve- lut mi$ericordia, crudelitas, ira, man$uetudo, audacia, timor, fides, perfidia, verecundia, im- pudentia, odium amor, letitia, tri$titia, libi- do, continentia, $egnities, promptitudo, la$- ciuia, moderatio. De intellectu igitur pri- mùm ac voluntate dicendum erit. <P>Intellectus, res e$t ip$a quæ intelligitur: velut cum equum intelligo, intellectus meus e$t forma equi: ideoque e$t forma genera- lis, & velut prima materia. Sed voluntas e$t, cum fertur extra, ideoque & obiecto po$te- rior: nec e$t idem obiecto huic, $ed illi $imi- lis. Differunt igitur in duobus maximè: pri- mum, quòd intellectus e$t res ip$a intellecta: voluntas verò tantummodo illi $imilis: $e- cundò, quia intellectus eodem momento con$tat quo intellecta res: voluntas autem po$terior e$t. Vt verò ad oculum lumen & tenebræ, ita ad voluntatem odium & amor: ad intellectum verò fal$um ac verum. Sed cur verum & ex fal$is, & ex veris $equitur: fal$um autem nunquam ex veris? Hoc ideo contingit, quoniam in fal$o aliquid pote$t contineri veri, vt in homine quòd $it a$inus continetur quòd $entiat: at in verò cum pu- rum $it, nihil pote$t fal$um contineri. Cum igitur à toto ad partem deductio optima $it, ex, fal$o verum $equi poterit, ex vero nun- quam fal$um: non ergo ex fal$o vnquam verum $equitur, $ed ex ea veri parte quæ in fal$o continetur. Afficitur autem intellectus veri intelligentia, non parua voluptate, ob tres cau$as. Prima quòd $olùm hoc opus in nobis proprium e$t, atque cum diuis tantum commune. Secunda, quoniam nobilioris vir- tutis hoc munus e$t: e$t autem opus ip$um virtutis perfectio. Tertia, ob vtilitatem, quæ ex intellectu $cientiaque veri con$equitur. Fal$um verò odio$um $emper propter $e, quoniam verò quandoque conducit ad ex- plendam libidinem gratum e$t. Attamen fa- bulis aptè compo$itis delectamur, quia vero $imiles viderentur, & mirabilia continent, delectantur ob id pueri magis $en$ibus & $tolidi $apientibus, quia veritas in his plus pueri & $tolidi ine$$e putant. Quin etiam le- ctis audita $unt iucundiora: & interea quæ leguntur, magis grata quæ aliena lingua cõ- $cripta $unt: & libri qui rariores $unt, magis delectantur. Cau$a in omnibus ine$t, raritas $cilicet: nam rara, in libris raris continen- tur, paucioribus cognita, qua difficillibus ra- riora $unt, quia pauciores $ciunt, quæ au- diuntur, rari$$ima quæ $olis nobis narra- ta $unt. Vnde nihil delectabilius homi- ni colloquiis de magnis rebus, tùm $e- cretis. Vile$cunt enim quæ omnibus co- gnita $unt, & $i precio$a $int. Ob id $a- cerdotes ob$curè traditas voluêre e$$e $uas <PB N=584> <CB>ceremonias, & nulla e$$ent hæc, ni$i tene- bris quibu$dam ob$curitatis adumbrar&etilde;tur. At verò ob$curitas, quæ intelligi $cripta non patitur ignorantia, vt moderatio $a- pientiæ e$t argumentum. E$t autem $apien- tis officium pulchras primò dubitationes proponere: ac etiam$i fieri pote$t, vtiles in- <MARG>Sapiontis tria munera.</MARG> de $olutiones, cau$amque afferre, & nihil circa cau$æ redditionem ab$urdum dicere. Quo in genere maximè peccant Platonici. Sunt verò intellectus <G><*>ite/<*>ia</G> tria, quibus vtitur principia, experimentum, & ex his con$equentia. Quoniam ex $e, aut $en$i- bus habet, quæ primò nouit, aut ex his cogno$cit: palàm igitur quod non po$$int e$$e plura: alia autem aliis principia $unt $en$u cognita, aut con$equentia. Mens au- tem in his non laborauit: æterna enim e$t, velut & $pecies Æternorum autem quæ- dam non mutantur vt Deus; quædam $uc- ce$$ione, vt cœlum, alia circuitu. Species igitur immotæ $unt, $ed non vt $upremi intellectus, verum vt mens: non laborat igitur mens, quia in tempore non e$t, imò contemplatio ip$a animum exhilarat, & iu- uentutem producit. Viuimus enim tantum- modo dum contemplamur, quoniam vita ea verè $ola e$t, quæ diuis conuenit $em- piterno æuo, talis autem hæc $ola in nobis. <MARG>Quomodo ex $criptis ad pronuncia- tionem fiat tran$itus.</MARG> <P>Quomodo autem ex $criptis, ad vocem verba transferantur, rur$u$que ad intelle- ctum, quanquam res leuis, ob frequen- tem v$um videatur, & vnius modi, ardua tamen e$t etiam modorum diuer$otum: igi- tur vt antea de $ermone loquamur, $uppo- nenda $unt ea, quæ vel in nobis, vel in ani- malibus ip$is experimur. Sunt autem hæc primùm, quòd cùm animalia $en$u vocem emittunt, velut equi vi$a fœmina, dum hinniunt, primùm $en$u exteriore cogno$- cunt obiectum, deinde vi$ione, quæ e$t ip- $a cognitio interior $ola, vel principalis. Inde delectantur, atque ex delectatione ap- petunt, ac ge$tiunt. Inde ex appetitu motũ, non $olùm ad rem vi$am, $ed etiam lætitiæ indicem ciunt medio habitus, ex motu au- tem vox ip$a con$equitur. Itaque $eptem fa- cultatibus, $eu functionibus, hæc tran$mu- tatio peragitur. Illud etiam con$ideratione dignum e$t, belluas $ine iunctione hanc tran$mutationem efficere: nam hoc $upe- rius o$ten$um e$t, nulla tamen arte erudiri po$$unt, vt ex vi$is voces congruas emit- tant, infantes verò antequam intelligant, erudiũtur: naturalis igitur hæc tran$mutatio animalibus conce$$a e$t, & rur$us exaudita in vocem artificio$a, velut in p$ittacis, in infantibus etiam ex vi$u: iam verò $eclu$a mente animalia ab homine non differunt, ni$i iunctione: nam de voluntate, aut iudi- cio, nunc $ermo e$t. Illud quærere dignum e$t, cur iunctio nece$$aria $it, inter ea quæ videntur, atque habitum mouendi mu$culos vocales: nam in cæteris par ratio & infanti- bus, & in animalibus e$$e videtur: quam- vis enim animalia appetitu ducantur natu- rali, pueri verò timore ex memoria acqui$i- to, nullum tamen ob id inter hæc di$crimen intercedit, quoniam voluptatis atque dolo- <CB>ris par ratio e$t in vtri$que, & nihil inte- re$t, $eu refugiant vnum, $eu illi contra- rium $equantur: metus verò ille quamvis aliquanto maiore cum cognitione fiat, quàm naturalis: ob diuturnum tamen habitum, fermè pro naturali habendus e$t. Er- go ratio di$$imilitudinis tota, in iunctura ea con$tat, quæ e$t inter vi$ionem dictio- num, ac $oni repræ$entationem: animalia enim quoniam iungere non didicerunt, ta- met$i memoria verbum verbo, atque item $yllabas $ubdere po$$int, non tamen ex phanta$ia vi$æ rei, in phanta$iam $oni per- uenire po$$unt. Illud enim $atis nobis expe- rimento compertum e$t, pueros cùm legere di$cunt ex vi$ione $oni proferre vocem: vn- de qui $urdi $unt à natura, etiam nece$$a- riò $unt muti: quamvis enim pueri, verbo- rum $onum non percipiant, $onum tamen cogno$cunt. Verùm dices, latius hoc di$cri- men latere videtur, quàm antea propo$ue- ris: illud enim a$$umptum e$t, di$crimen e$$e inter vi$ionem dictionis atque voluptatem, quæ $ibi $uccedunt, vt $ecundo ordini ter- tius: at nunc videtur, con$ilium inter vi$io- nem dictionis atque $onum, $cilicet inter $ecundum atque v ltimum ordinem, vt res de quo ad primam redeat dubitationem, tota- que rei difficultas adhuc $uper$it: verum re- ctè vtrunque: cùm enim verba non intelli- gantur ab infantulo, non magis dolor, aut voluptas $equi pote$t, quam etiam in anima- libus. Illud ergo di$crimen primum homi- num e$t, intelligentium & belluarum, at $e- cundum $cilicet cognitionis, quæ e$t & vi- $u, & auditu infantium e$t, & belluarum. <P>Rur$us ergo $upere$t difficultas, cur inter $en$ilia diuer$orum $en$uum iunctio necta $it, eiu$dem autem non ita, atque eo magis quod etiam animalia videantur ex $en$u in $en$um tran$itionem facere. Vi$o enim lacte procul, aut odore percepto, ad ip$um demi- grant, dulcedinis, memores vt eo vtantur. Atque hæc certè difficultas maxima e$t. Ve- rùm non id agunt, quia hoc dulce e$$e no- rint, $ed tanquam ad album, quo prius dele- ctati $unt recurrunt. Neque enim hoc cogi- tant, neque in æternum formare po$$unt, Hoc album, dulce e$t, dici, neque phanta$ia a$$equi, $ed <I>(</I> quemadmodum diximus $upe- riùs ) omnem cognitionem etiam animaliũ, $eu externã, qualis e$t quæ per $en$us quinq; habetur, $eu internam, appetitus, vel fuga comitatur, iuxta doloris, aut voluptatis affe- ctũ, ex quo $equitur $olutio primæ atq; dif- ficillimæ quæ$tionis, cùm enim $en$ibilia eiu$d&etilde; generis $unt, velut $i audita voce p$it- tacus eam refert, nulla cognitio, aut repræ- $entatio nece$$aria e$t: habitus enim e$t prin- cipium motus mu$culorum. Habitum autem diximus cognitionem non e$$e relinquitur igitur, vt $ola memoria ad voces proferen- das nece$$aria $it. Exi$timandum e$t igitur duplicem hanc cognitionem, qua homini $imul vti fas e$t (po$tquam & omnibus ho- minibus conce$$a e$t, & nulli animali, omnibus verò hominibus mens e$t, nul- lum animal mentem habet) ob duplicem animam, quæ hominibus ine$t contingere, $iquidem mentem ac $en$ifera, ex quo <PB N=585> <CB>etiam illud nobis per$picuum $it homini, à prima infantia mentem ine$$e, quoniam di$cit. <MARG>Quomodo $cripta intel- ligantur.</MARG> <P>Quomodo autem ex $criptis mens confi- ciatur, faciliùs e$t digno$cere: nam ex $en- $u vi$io, ex vi$ione iunctura, ex pluribus iuncturis compræhen$io generalis, ex ge- nerali comprehen$ione propo$itio vniuer- $alis, ex vniuer$ali propo$itione: eo iun- cturæ genere quod vocatur ratio e$tque quartum in ordine, quum vnum ex alio in- fertur, mens fit: vnde $implicium nullus e$t intellectus, veque mens: $ed $ic intelli- gere diuinum e$t. In re autem aliquibus ardua, omnibus verò perquam vtili facil- limo exemplo vtar. Videmus primùm om- nia animalia contrahi, atque id dum pun- guntur, ac cogno$cimus: $ed hoc e$$e ani- maduertit vis, quæ iungit: inde ex his tri- bus functionibus collecta, propo$itione ani- mal $en$it, atque per memoriam repetita $it comprehen$io generalis, quam et$i La- tinè fœdum e$t proferre, euidentis tamen vtilitatis cau$a proferam hoc & h<*>, & qualecunque aliud animal $entit, ex qua rur$us fit propo$itio vniuer$alis, omne ani- mal $entit: atque hucu$que mentis pro- prium, opus non e$t, $ed $en$iferæ ani- mæ quatenus menti iungitur, inde animal $entit, vniuer$ale ac menti proprium. Sunt igitur & his $eptem ordines $en$us: exte- rior phanta$ia, iunctio, memoria, com- præhen$io generalis, propo$itio vniuer$a- lis, & vniuer$ale ip$um, quod mentis pro- prium e$t. Itaque videtur vt animæ facultas nutricis, generali omnium animæ iungitur, atque illius viribus ap tè vtitur: ita huius $en$ifera, atque $en$iferæ rur$um mens. Ani- ma autem mundi, qua$i omnibus auxiliatur. Hi igitur ordines animarum, quarum apex e$t intellectus. <MARG>Affectus ani- mi quo pacto corpus im- mutens.</MARG> <P>Immutantur verò & præter notitiam affe- ctus omnes reliqui, corpus ip$um, & cum eo etiam vita, $tatum, quod ex his erit ma- nife$tum. Delectantur atque tri$tantur, at- que aliis $en$us omnes. Sed & ad delecta- tionem ip$am $piritus extrà ferantur, refu- giunt ex tri$titia intro vehementibus qui- dem in affectibus celeriter, in paruis tardè ac $en$im. Cum $piritu verò & $anguinem ip$um ferri palàm e$t. Cùm verò extra fer- tur, dilatatur, refrigeratur & confirmatur, $i robu$tæ $int vires. Cùm verò contrahi- tur, conculcatur, atque ab$umitur. Calor $i confirmetur, fiet concoctio, $omnus conciliatur, digeruntur excrementa, cu- rantúrque morbi: quod etiam inferius edo- <MARG>Timoris effectus.</MARG> cebimus. Contracto verò calore, $omnus prohibetur, concoctio vitiatur, retitinen- tur excrementa, morbique creantur. Di- cendum e$t igitur nunc de paucis animi af- fectibus, vt eadem ratione alios a$$equa- mur. Igitur in timore cogitur ilicò confer- timque $anguis in interioribus partibus vn- de tremunt homines, vox tollitur, aut la- bat, pallet corpus. Quod $i per$eueret, ac ingens $it, canitiem inducit, quibu$dam pili, nonnunquam etiam decidunt vngues, contractóque intus $anguine: aut tabe$cit homo, aut phlegmone excitato mortis $ubit <CB>periculum: quidam etiam $ubitò extincti <MARG>Tri$titiæ.</MARG> $unt. In tri$titia verò non confertim, $ed $en$im calor redit: ideóque non nutant crura, nec repentè moriuntur: $ed vigilant, non concoquuntur, præcordia $uffocantur: iuuenes tabe$cunt: prouecta ætate homi- nes, cacochymia, malú$que color, & mor- bi varij obnoxios habentur. Ob hanc, $eu ob timorem referunt Melibœam Amphio- nis & Niobis filiam, cùm $ola cum $orore ex tot fratribus atque $ororibus eua$i$$et, pal- lidã perpetuò fui$$e: inde Chlorim deinceps vocatam. Ira effundit calorem extrà, $ubitò: $ed tamen prius adeò feruet, vt in cali- dioribus temperamentis, ac $iccioribus fe- <MARG>Ira.</MARG> bris excitetur. Omnibus certè incale$cit cor- pus totum, vnde vtilis his, quibus vel abun- dat pituita, vel tri$titia, aut timore habitus marce$cit. <P>Lætitia vehemens $anguinem, $ynce- rum extrà fert, vt in viribus validis mor- <MARG>Lætitia.</MARG> bos curare $oleat, in imbecillioribus oc- cidere, e$tque iræ medela, magis verò ti- moris. <P>Sed $pes tri$titiæ, contraria e$t: $en$i- mus, $i $ine timore $it, naturalem calorem <MARG>Spei.</MARG> diffundit. Vnde inter omnes affectus animi, $ola $pes omnibus vtilis e$t: concoctionem & dulces $omnos parit, vnde etiam corpus benè coloratum reddit, ac pingue immo- derata: tamen $pes gaudio fermè $imilis e$t, nec $omnos admittit. Omnis enim vehemens $anguinis motus $omnum tollit, cùm $om- nus $pirituum, & $anguinis quies $it. Vere- cundia verò ex $pe con$tat, ac timore, ideó- <MARG>Verecundia.</MARG> que $anguis duplici motu in ea fluctuat, pue- ris ac virginibus familiaris e$t, gratóque robore ora $uffundit, nec vexata, vt in metu detrimentum adfert $ed odium po- tius. <P>E$t autem odium, & ip$um ex $pe compo- <MARG>Odij.</MARG> $iti $unt, $ed & ex tri$titia, non metu. In- uidia verò, odium tenue e$t. Palàm igitur e$t, quinam ex odio & inuidia, corporis <MARG>Inuidiæ. Amoris.</MARG> affectus proueniant. Sed amor cùm odio contrarius $it, erit $u$pecta lætitia: nam $pei $u$picio contraria e$t, dico quidem firmæ $pei, velut incon$tanti timor. Su$picio ve- <MARG>Su$picionis. Audaciæ.</MARG> rò timor e$t paruus, velut audacia $pes ma- xima. Differt à lætitia, quoniam in vtra- que e$t firma $pes, $ed in audacia finis e$t mediocris in lætitia e$t iucundus. Memini$- $e autem horum inferius oportet, vt phæ- nomena intelligantur, adeò verò immu- tant hæc omnia corpus, vt $i cum melancho- lico humore iungantur, ec$ta$im inducant: quos $i vras, aut nouacula incidas, nihil $entire comperies: alij iacent volentes, vt mortui, alij etiam diuinant, hæcque pro ma- gnis miraculis apud imperitos habentur, cum tamen dicat Hippocrates. Si lingua <MARG>Lib.7.Apho- ri$.40.</MARG> repentè incontinens fiat, aut aliqua pars corporis ftupore elanguet, tale e$t melan- cholicum. Sed Galenus $en$um huius mini- mè e$t a$$ecutus: ob hocque demiratur an- tiqui magi$tri dicta. Affectus igitur animi corpora mutant, $oni autem animi affectus. Nece$$e e$t igitur $onos corpora mutare. Omnium autem affectuum maximi, $unt timor & fortitudo: at hos mouere po$$unt <PB N=586> <CB>$oni, indicio $unt tubæ, Laconicum inuen- tum tympana, barbarorum cornua & cla- <MARG>Clamor ini- tio pugnæ.</MARG> mor Romanorum. Nam Romani, $ub pu- gnæ initio adeò magnis clamoribus ob$tre- pebant, vt Io$ephus coactus $it Hebræorum $uorum militum aures ob$truere, ne vel $tre- pitu terrerentur, aut attoniti fierent. Sæpè contingit præteruolantes aues, ob cum cla- morem excidere. Conftat igitur $onos mul- tùm ad fortitudinem facere. Igitur ad alios animi affectus. Nunc pro clamoribus boant machinæ igneæ non inani, $ed exitiali $tre- pitu. Quantum verò corpora ex affectibus animi patiuntur, indicant, qui dum cogi- tant intentius, neque vident, neque au- diunt. Oculis igitur apertis, aut auribus, non videre, aut non audire non licet. At li- cet intentius cogitare, ob idque minus $en- tire, vt etiam quandoque cogitationi in- tentus dolorem haud $entiat. Nece$$e verò e$t in affectibus animi corpus pati, quo- niam hi non $ine corpore fiunt. Intellectus verò non immutatur, ni$i vel quia cum ra- tione, & imaginatione operari illum nece$- $e e$t, vel quia dum intelligit delectatur totus homo: ip$e enim intellectus omnino à corpore per $e $eparatus e$t. Nunc enim dum hæc $cribo, meus intellectus e$t ea quæ per $cripta hæc tu intelligis: dúmque medi- ca pertracto, medicina: dum de numeris $criberem, tunc numerus erat, adeò quod aliis omnibus qui diuer$a $crip$erunt eue- nire nece$$e e$t, vt dum mea relego $cripta, alius mihi fui $$e videar ab illo qui nunc $um. Verùm medio tempore principia intelligit, nec percipit homo. Cùm igitur dormit ho- mo, aut adhuc e$t infans, aut ebrius, li- cet videatur ociari, intelligit, $ed non fit operatio habenti communi: nam cùm re- $ipi$cit ab$que negotio rur$us intelligit. In- dicio e$t quod videmus, & tamen videre nos non percipimus, ni$i animaduertamus. Sed $en$us quie$cit ab$ente obiecto: $olum enim patitur, mens autem agit, & cum vult $ta- tim intelligit, cur ergò ce$$at? Sen$us etiam $tatim percipiunt, mens autem diuinior, tempore igitur non indiget, & certius per- cipit. Materia igitur caret: nam calefieri & infrigidari, & odores imbuere, $en$im hæc fiunt. Vtrum verò dum intelligimus, intelligere nos $emper animaduertamus? an id nece$$e e$t, an for$an fieri nequeat? ni$i cùm hoc quod in telligimus, percipimus? <CB>quod femè diuinum e$t? E$t enim idem tunc intellectus, quodque intelligitur: in reliquis & intellexi$$e, & intellecturos e$$e percipimus: quoniam vnius $cilicet tantùm actionis capax e$t. Æternaigitur e$t forma intellectus, quoniam dum hæc legis, & contemplaris manet & e$t, eædémque $unt $unt formæ $cilicet, ac $pecies rerum vniuer- $alium v$que in æternum. Videntur igitur maximè $apientum immortales animi, ani- ma verò flamma quædam, aut non $ine illa, neque enim ab$que motu con$i$tere pote$t. At in $en$u non fit immutatio, propter ea pe- rit, & etiam quod $entimur idem non manet. Quare neque eodem modo imaginamur, aut vtimur ratione. Memoria qua$i intellectui $imilior e$t. Ea ordine iuuatur, quoniam quæ ordine con$tant, tam facilè continen- tur, vt qua$i vnum referant. Duplex e$t, re- rum ac verborum: alteráque alteri præ$idio e$t, vnde etiam duplex: artificio$a memoria, rerum quæ imaginibus con$tat, olim inuen- ta, traditáque à Cicerone, ac Quintiliano, quia verba continentur: & verborum, qua res tum etiam verba continentur: con$tat primis nominum, vel etiam initiorum $yl- labis, è quibus verba tum carmina fiunt. Eiu$dem generis quæ numerorum coniun- ctione con$tat: mirúmque quantum vterque modus extemporaneis actionibus, ac ludis conducat: vnde tam pulchri inuenti no$tri mercedem accepimus, $cilicet opinionem memoriæ, quæ nos plurimùm iuuit, cùm tamen lapidi atque huic inuento debeatur totum quicquid e$t, præter pa$$iuam me- moriam, quæ in nobis viget. Actiua verò, atque præcipuè artificio$æ vtrumque genus, ab imaginatione maximè iuuatur. Nec e$t fermè artificio$a memoria aliud quicquam, quàm tran$latio rerum & verborum ad or- dinem, ac vim quæ imaginatur, ea tamen tantùm affert commodi, verborum $cilicet, ac numerorum, vt faciliùs centum cum ea quàm decem $ine illa recitare po$$is. Ratio tamen omnium virtutum mortalium prin- ceps e$t, hominique propria vt mortalis e$t. At verò vt intellectum po$$idet, artes & $cientias excolit, artificio$áqe inuenta quæ- dam, quæ ad artes non pertinent, quoniam vtilitate carent, aut incerti $unt generis: om- nis autem ars, e$t generis certi atque vtilis. De incertis igitur atque inutilibus, primò dicendum. <PB N=587> <FIG> <C>LIBER DECIMVSQVINTVS,</C> <C>De inutilibus $ubtilitatibus.</C> <CB><P>EIVSMODI $unt hæc, cur $i $uper tabulam aliam ictus in- cidat, non adeò frangitur $up- po$ita tabula, vt in cuneis fi- gendis: certè quia ictus per totam $uppo$itam tabulam di$tribuitur, vn- de minor euadit in $ingulis partibus: nec cogitur pars de$cendere alia relicta, quod maximè fracturæ initium e$t: eo etiam inter- medio temperaturictus: âër quoque cùm im- pul$u careat, violenter ingredi non pote$t $ecundum tabulam $ubiectam, quare nec di- uidere. <P>Simile illud, cur va$a vitrea igni expo- $ita $uperimpo$ito $urculo non rumpantur: quoniam lignum non incale$cit, cogitque vt vitri partes mi$ceantur: frangitur au- tem, quia aqueum humidum prius infla- tum conuertitur. Verùm nullius v$us e$t <MARG>In$trum&etilde;tum ludricum.</MARG> in$trumentum ex $eptem annulis. Bractea ferrea digitum lata, palmi longitudine, te- nuis, in qua $eptem foramina, rotunda, an- gu$ta, æquí$que $patiis, $ecundum longi tudinem di$po$ita, $eptem excipiunt virgu- las tenues, altitudine vnciæ fermè, mobi- les in imo, & in $uprema parte circumfle- xas, vt annulos digiti magnitudine inclu- $os retineant, ip$e verò virgæ à $equenti annulo infra flexuram continentur. Ob id- que omnes annuli præter primum, ab ante- cedente, ne exiliant liberè extra anteriorem virgam prohibentur: ferrea omnia & ferrea etiam na- uicula, cuius $peciem ad vnguem in margine reddimus, longa la- táque pro magnitudine $ubiectæ laminæ. Hoc in$trumento ludus excogitatus miræ $ubtilitatis. Pri- mus, $ecundú$que annulus per inane A, $patium immittitur, in- de nauicula per eo$dem annulos, pò$t illorum primus per inane A, demittitur, po$t quem tertius an- nulus per nauiculæ vacuam me- diam partem, vt primi duo $ur- $um trahitur, illique nauicula in- truditur: tum etiam primò $ur- $um deducto, iam tres circumam- <FIG> biunt nauiculam ip$am: demittes igitur duos primos exempta prius nauicula, ita illa $o- li tertio inclu$a manebit, inde quartum $u- perinducere licebit, vt omnis hæc indu$tria tribus præceptis contineatur. Primùm, quòd annulus $ur$um trahendus, dimitten- dú$ve, vnum tantùm habeat ante $e, cui nauicula includatur. Secundùm, vt dùm de- mittis, vnà $emper primos duos demittat, & vnum trahat, vel vnum demittendo duos primos trahat. Tertiùm, vt quocunque $ur- <CB>$um tracto, vel demi$$o, omnes qui antè $unt $ur$um trahere nece$$e e$t, ac rur$us demittere. Primi itaque duo à nullo alio impediuntur, ne intercurrant: primum vo- co eum annulum, qui liber e$t in $exagin- taquatuor vicibus ($i $ine errore agatur) na- uicula in omnibus includitur annulis, vir- gá$que omnes inclu$as continet in triginta- vna, aliis vt nonaginta quinque $int ab ab- $olutione ad primi tran$itum $eu vltimi, redeat verò totidem. Igitur circulus per- ficietur totus in centum nonaginta vici- bus. Inutile e$t hoc per $e, $ed tamen ad $eras artificio$as arcarum transferri pote$t. <P>Similis $ubtilitas e$t in latrunculorum <MARG>Latrunculo- rum ludus $ubtili$$imus.</MARG> ludo, $ed delectabilior, ob varietatem, & contentionem: vt enim nauicula in genere illo e$t $ubtili$$imæ inuentionis, ita latrun- culi inter ludos omnes. Scrip$imus autem de Ludis, quatuor libros olim. <P>In eodem genere e$t modus cogno$cendi <MARG>Charta exco- gitata quo- modo cogno- $catur.</MARG> chartam excogitatam. Fac vt mente illam concipiat, inde o$tende per $ingulas: vbi annuerit, digito illam clàm $ignabis, illi- cóque mi$cebis, inde inuentam o$tendes. Alij eam notæ anteponunt, mi$céntque & antequam $eparetur vident, inde $eparant, aut arbitrio $ocij relinquunt. Alij numeris $æpiùs diuidentes venantur. Inutilis etiam e$t illa $ubtilitas, quæ docet omnia commer- cia pretio quadrantis dirimi po$$e, etiam- $i rei æ$timatio $it decies centena millia. Sit equus eius gratia exempli, pretij $ci- licet decies centenùm millium, quem mi- hi venditurus $is ea pecunia: o$tendere volo quadrante po$$e dirimi venditionem. <P>Nam $i offeram quinquies centena mil- lia, & renuas, offeram nouies centena mil- lia: quæ $i non recipis, offero nouies cente- na, & quinquaginta millia: quæ $i renuis, iterum offero nouies centena octuaginta millia: quòd $i his a$$entiris, offero no- uies centena $eptuaginta millia: quæ $i non recipis, offero nouies centena $eptuaginta- quinque millia: quæ $i non recipis, recipias autem gratia exempli nouies centena $e- ptuaginta octo millia, quæro an recipias mille minus? inde quingenta? tandem ad centum, & quinquaginta, inde ad decem, deinde per $ingulos denarios, inde num- mos, pò$t quadrantes, imò etiam obolos progredieris, donec eò veniat, vt obolo venditio dirimatur. Id facilius o$tendes $i obolis $ingulis auctis interroges: nam in al- terum duorum ab$urdorum incidere coge- tur, vel vt oboli additione vendat: quod priùs nolebat ante oboli additionem, vel vt nul- lo pretio vendere velit. Hæc itaque no$tra arguta inuentio ad nihil vtilis e$t, egregia <PB N=588> <CB>cum $ua $ubtilitate, ni$i vt re$pondentem $o- phi$tica quæ$tione inuoluat & fatiget. Sed in omni alimento excrementum: nec vbi ex- crementum $ine alimento. <P>Tertium genus inutilis $ubtilitatis in Ray- mundi Lullij libris $pectare licet. Res pror- $us ri$u digna, omnem velle tradere doctri- nam, nullam no$$e. <P>Sed tamen vt diligentiùs con$iderauimus, non pror$us contemnenda inuentio vi$a e$t: $iquidem totam vnam artem, vtpote Medi- cinam, duodecim ad $ummum chartis tra- dere licet. Sic nos non $olùm Medicinam, totam chirurgiam, ac pharmaceutriam cum $ignis naturalibú$que principiis, tum exemplis, viginti $ex chartis complexi hac ratione $umus, additis authoritatibus de- mon$trationibus, vbi opus illis e$$e exi$ti- maui. Edetur autem hic liber. Sed modum nunc docere præ$tat ex Arithmeticis arcanis de$umptum. Quælibet ars quæ rebus non placitis con$tat, viginti $implicibus regulis contineri pote$t. Nam viginti propo$itis ter- minis con$tituuntur cõiugationes 1048375. Cuius numeri ratio ab$oluti$$ima hæc e$t: $ingularess viginti. Pro 19. totidem. Pro 18. & 2. duc 40. in 19. fit 760. diuide per 2. exit 380. Pro 17. & 3. duc 18. per 380. & diuide per 3. exit 2280. Pro 16. & 4. duc 2280. per 17. & diuide per 4. exit 9690. Pro 15. & 5. duc 9690. per 16. & diuide per 5. atque ita $emper ducendo ag- gregatum, procedens per numerum maio- rem præcedentem, & diuidendo produ- ctum per minorem numerum, ordine de- uenies ad 10. qui e$t in medio: qui cùm $it ab$que compari, duces præcedens ag- gregatum, quòd e$t 325920. per 11. gene- rali ratione fit 3695120. diuide per 10. fit 369512, Sed quia hic numerus componi- tur ex $imilibus, accipiemus $olùm medie- tatem, $cilicet 184756. Omnibus igitur $imul iunctis, additáque vnitate pro regu- la, quæ ex omnibus $implicibus con$tat, fient ( vt dixi ) regulæ omnes, 1048575. Cùm igitur libri omnes artis, Græci, Ara- bes, atque Latini, ne vige$imam quidem partem contineant, con$tat $implici$$imas regulas, aut non tot e$$e, aut non expleri omnes coniugationes. Igitur cùm duabus chartis, viginti regulæ tum modi coniuga- tionum contineri po$$int, tota etiam ars <CB>continebitur. Ita libri tres de Difficultate $pirandi, duabus regulis continentur: cùm tertiam Galenus omi$erit. Excipiuntur quæ- cunque placitis hominum con$tant: Iu- ri$prudentia, Grammatica, Geographia, Theologia, Rhetorica, Poë$is, Hi$toria, nam hæ pluribus $implicibus regulis con- $tant. <P>Eiu$dem argumenti, id e$t, fru$trà per- ditæ operæ e$t libros componere: in qui- bus, $i quod o$tendere non pote$t, totius argumenti fundamenti neges, omnia pror- $us corruant. Velut qui rerum natura- lium originem, principiáque ex oraculis Sibyllæ, & Poëtarum ambiguis & fabu- lo$is authoritatibus venatur, o$tenderéque nititur. Videntur enim mortalium chari$- $imam docere $uppellectilem, tempus <I>(</I> in- quam) effundere. Itaque meritò genus hoc $cribendi à Galeno in libris de Decretis Hip- pocratis, & Platonis damnatur, improba- tur, reiicitur. Quid enim ab$urdius, ne $tultius dicam: quàm in $eriis rebus, & quæ firmi$$ima indigerent demon$tratione, te$timonium ab oraculis, & Poëtis petere, quorum mens nihil minus cogitabat, quàm quod $criberent? Id $olùm quærentibus illis, vt numerus impleretur, carmémque $ona- ret. In eodem genere collocantur Theolo- li naturalibus rationibus contra Philo$o- phos di$putantes, & hære$ium omnium in- uentores, & qui de $igillis $ub certis cœ- lorum con$titutionibus faciendis loquuntur, & qui de magia naturali à numerorum ra- tione $umpta, vt Agrippa infelix: nam nu- meri <I>(</I> vt rectè Ari$toteles dixit ) actionum, & mutationum non po$$unt e$$e principia. <MARG>Quæ $cribun- tur tria ha- bere debent. Rhabant $ubtilitas <*>ira.</MARG> Ea enim quæ $cribuntur, tria habere de- bent, vtilitatem præ$entem, certum finem, inexpugnabile fundamentum. Quapropter & Rhabani $ubtilitas inter inutiles cen$eri debet, laboris immen$i, & admodum curio- $a. Hic $imul carminis & numerorum legem $eruat primò, tum imaginem figurarum $itu literarum explicat, literis in figura inclu$is: rur$us $en$um, & hi$toriam continet figu- ræ, atque his etiam carmina con$truit. To- ta verò $erie carminum, omnem explicat denuò $en$um figuræ contentæ. Sic cru- ces, arbores, aue$que, aliáque innumera, hac arte depingit: cuius hoc vnum $it exem- plum. <Q>Arbor odore potens, f r o ndo$o vertice nata,<LB> Qua $umma verè $acr o, u f luit ordine bertas,<LB> Hortus ditatus, & pa r c u i nullus in orbe e$t.<LB> Floribus, & foliis, m i l leno germine diues,<LB> Omnes excedens alt a s g rauitudine $yluas,<LB> Cumtotam piè magnu s u e $tith onó$que, decú$que,<LB> Ambit verus honor, l a e t vs loquitur ea voto,<LB> Stans homo liuor ho c n a tioni denegat atræ.<LB> Dæmonis horrendus r e m $ciri laude moueri,<LB> Arbor $ola tenens u a r i os virtute colores:<LB> Purpureo regis $ub t a c tu ro$cida fulgens,<LB> Æterno es radio, $t a n t in te nam piè vincta,<LB> Ædes turritæ, ex ho c d u dum es nomine berta.<LB></Q> <CB><P>Si animaduertas, de$cendendo legitur carme<*> hoc: <CB><Q><I>Forma $acrata crucis, venerando fulget amictu.<LB></I></Q> <PB N=589> <CB><P>Et rur$us, dum è dextra in $ini$tram tendis, hoc aliud in $epto: <Q><I>Magnus ve$tit honor, latus loquor hoc nationi.<LB></I></Q> <P>Simili curio$itate Plautus v$us e$t, in con- $cribendo nomine, argumenti fabulæ per capita dictionum, quæ in initio argumenti ip$ius fabulæ po$ita $unt, literas primas col- ligendo. Sed illa magis Comœdum decue- runt, quàm $i ex compo$ito, hanc ratio- nem totus $e illi dedens ini$$et. Velut Hug- baldus Gallus, monachus Eluomen$is, ex or- dine beati Benedicti, qui centum triginta- $ex carminibus, quorum $ingulæ dictiones elemento C, initium $umebant, Laudes Ca- roli Calui Francorum Regis $crip$it, quorum initium e$t: <Q><I>Carmina clari$ona caluis cantate camœnæ.<LB></I></Q> <P>Simili illud Placentij Porcij, qui Pu- gnam porcorum trecentis penè carmini- bus cecinit: quorum $ingulæ dictiones ex P, littera initium $umunt. Extat opus im- pre$$um non inelegans, apud me: cuius ini- tium e$t: <Q><I>Plandite p<*>rcelli, porcorum pigra propago.<LB></I></Q> <P>Sed $i hæc coniunctam in $e habe rent aliquam vtilitatem, $umma dignum laude hominem arbitrarer: nunc verò tam operam irridere licet, quàm etiam ingenium admi- rari. Placere pote$t exemplum, copia horum certè tædium parit. Hócque vnum fermè e$t commune his, quorum nullus inter homines v$us e$t. <P>Atque hæc penè $imilia indu$triæ egregij illius viri, qui cicere, cùm quemcunque vellet locum feriret, ciceris modium ab A- lexandro promeruit: magis auer$atus ina- nem laborem, quàm indu$triam admira- tus. Eiu$dem etiam, $ed aliquantò vtilio- ris argumenti $unt libri illi quatuor Geo- <MARG>Procli libri non $pectant ad artem Geometricã.</MARG> metrici Procli in Euclidis elementa: nihil enim nouum docent, ob idque ad artem non $pectant. Quia tamen varia e$t $ubtilitas il- la, non vnius pror$us generis, vt in Rhabano & Lullio, ideò non omninò vt inutiles abii- ci, & $perni debent. Nam & ip$ius $ubtilita- tis cùm plura fuerint exempla, ars quædam etiam erit. <MARG>Quomodo quæcunque in elementis Euclid. de- mon$trata $unt, ab$que vlla propo$i- ti vnius tan tum circuli mutatione o$tendi po$- $int.</MARG> <P>Igitur con$imili argumento quale fuit Procli, o$tentatione potius iuuenili, quàm vtilitate manife$ta, tum ego, tum Ludo- uicus Ferrarius paucis in diebus inuenimus, quónam pacto quæcunque ab Euclide de- mon$trantur, variata circini latitudine, à nobis $ub quacunque latitudine illius à con- tradicente propo$ita inuariabilique, præ- ter circulorum $olam in$criptionem ac cir- cum$criptionem, perfectè à nobis po$$ent o$tendi. Et quamvis dum hæc $criberemus, Ludouicus ip$e hanc totam demon$tratio- nem typis exceptam edidi$$et optimè, quia tamen opus illud contentionis gratia $cri- ptum e$t, haud arbitror $uperfuturum, cùm nihil aliud fermè egregij contineat: & $i quædam $int egregia, $eor$um tamen po$i- ta $unt, & non vnius generis, ita po$tu- lante materia: quo fit vt operæ pretium e$$e duxerim, ne quandoque tam rarum $ubtili- tatis exemplum periret, illud denuò hîc $ub. <CB>iicere. Sed quomodo? breuius demon$tratio- nibus: ne abhorrentes à Geometricis tædio capiantur. <P>Igitur primò, quarta primi Elemento- <MARG> Primi Eucl. no$træ. 4 1 5 2 7 3 8 4 </MARG> rum, velut ab Euclide demon$tratur, cùm nullius præcedentis alterius propo$itionis auxilio indigeat, erit demon$tranda. Inde quinta: nam quòd ad demon$trationem at- tinet, $ola quarta, quam primam vocabi- mus, vt quintam $ecundam, indiget: quò verò ad protrahendum lineas, circuli am- plitudo nobis propo$ita $ufficiet, cùm lineas quantumlibet in directum producere liceat. Inde tertia erit nobis, quæ $eptima & quar- ta, qua octaua: nam et$i ab Euclide ex $e- ptima demon$tretur, tamen & $ine ab$ur- do $ic poterit demon$trari. Collocato alte- ro trigono ex aduer$o $uper ba$im, lineáque à vertice ad verticem recta ducta: nam con- $tat, vt etiam à Proclo o$tenditur in tertio libro ex $ecunda, & animi communi $en- tentia, trigonos habere angulos $upremos, & latera illos continentia æqualia, igitur ex prima erunt æquales, transferre autem trigonos licet, cùm Euclides in quarta $ua Propo$itione id admittat. Quarta nobis erit nona Euclidis in primo libro: nam de il- lo intelligo, donec alterius libri mentio- nem adiecero. Igitur factis lineis angu- lum continentibus æqualibus iuxta circini latitudinem propo$itum, circulos duos $e- cundum datam latitudinem factis centris terminis linearum de$cribam, $ecantes $e in angulo propo$ito & ex aduer$o, ad quam $ectionem è centris circulorum ductis li- neis, inde è $ectione ad $ectionem ex ter- tia harum, & circuli diffinitione illicò pa- tet propo$itum. Quòd $i quis adeò peruer- $us $it, vt ne admittat circulos alibi $e $ecare, quàm in angulo, ducta linea in- ter fines angulum continentium recta, to- ties vtrunque circulos repetemus, donec $e tandem, aut $ecent, aut contingant. Per <MARG> Eucl. no$træ. 10 6 11 7 </MARG> $ecundam & primam harum a$$equemur, tandémque per tertiam propo$itum angu- lum, ducta ex angulo, ad aduer$am circulo- rum $ectionem recta, bifariàm. $ecari. Quin- tam $tatuemus decimam Euclidis, per præ- cedentis modum, vim ac figuram demon- $tratam. <P>Sexta erit vndecima illius: hincinde ex puncto dato, quantum e$t circuli latitudo capiemus: vtraque verò per quintam diui- $a bifariàm, erunt partes quæ ad punctum iungentur dimidium latitudinis circini, am- bæque iunctæ ip$a latitudo, vnde extremis illius lineæ pro centris po$itis, vbi circuli $e inter$ecabunt, linea ducta ad punctum datum, ex tertia harum perpendicularis erit. Inde decimamtertiam, decimamquartam, & decimamquintam Euclidis, $eptimam, octa- <MARG> 13 8 14 9 15 10 Pars tertia. 11. </MARG> uam, & nonam harum $tatuemus, cùm nullis aliis, ni$i demon$tratis, iam hîc indigeant. <C>PARS TERTIÆ DECIMÆ.</C> <P>Decima propo$itio erit hæc: Propo$itis duabus lineis inæqualibus $e tangentibus, de maiore quantum æquale $it minori ab$- cindere: e$tque hæc pars tertiæ Euclidis: at <PB N=590> <CB>Euclides etiam de non coniunctis demon- $trat. Pro hac ig<*>tur demon$tranda, diuida- tur angulus quem illæ continent indefinita linea, po$tmodum facto c&etilde;tro extremo lineæ breuioris de$cribam circulum, qui in termi- nũ minoris cadet, maiorem autem $ecabit ad minoris æqualitatem. Tran$po$itis enim tri- gonis, quorum vertices $unt in puncto con- iunctionis propo$itarum linearum, fines autem $ectiones circulorum cum lineis, ita quòd media diuidens ba$is $it communis vtriu$que $ecundum modum conce$$um ab Euclide in $ua quarta primi elementorum, ni datæ lineæ æquales fuerint, erit pars to- ti æqualis, quod e$$e non pote$t. Si verò di- cas circulum è minoris termino centrum habentem ad mediam non peruenire, to- ties per quartam anguli illi bifariàm $ecen- tur, donec attingant: inde repetita demon- $tratione propo$itum habebitur, vt prius. <P>Quoniam verò trigonos tran$ponimus, id non ad con$truendum quicquam licet. Par enim fermè e$$et circuli æquilatationi, $ed $olùm in theorematibus, ad id quod ita $it demon$trandum. <C>PARS PRIMÆ VNDECIMÆ</C> <P>Vndecima erit, $uper datam lineam triangulum duum æqualium laterum de$cri- bere: diuidemus eam bifariàm, erigemus perpendicularem è $ectionis puncto per $ex- tam, completóque trigono per primam pa- tet propo$itum. <P>Ex hac & præcedente, ab$que circulis, per modum Euclidis, illius $ecundam de- mon$trabimus, quæ erit duodecima no$tra. At ex hac per modum Euclidis, tertia illius demon$trabitur generaliter, quæ erit decimatertia harum. Decima$exta Euclidis, & quinque $equentes, vt ab Euclide ponuntur, demon$trabuntur: habe- búntque locum apud nos decimæquartæ, & quin- que $equentium: quan- doquidem nullis aliis quàm demon$tratis iam à nobis hucú$qne indi- gent. Simili ratione vi- ge$ima$exta, & quatuor $equentes, vige$imæ no- $træ, & quatuor proxi- mè $equentium locum obtinebunt. Vige$ima- quinta no$tra erit apud Euclidem vige$imater- tia, quæ $ic demon$tra- pars primæ 12. 2 13 3 14 10 15 17 16 18 17 19 18 20 19 21 20 26 21 27 22 28 23 29 24 30 25 23 26 6 27 24 28 bitur: lineas continentes angulum æquales inuicem ad datam circini latitudinem fa- cies. Inde $ubten$a recta, minor erit per decimamoctauam ambobus lateribus trigo- ni datum angulum continentibus. Huic ba- $i igitur per decimamtertiam hoc expuncto <MARG>Euclid. No- $træ.</MARG> dato in linea æqualem ab$cindemus: inde rur$us factis vtrinque terminis, lineæ iam ab$ci$æ centris de$cribemus circulos, qui $e $ecabunt ex decimaoctaua, vt dixi: du- <MARG> 6 26 </MARG> ctis ergo linei ex communi circulorum $e- <CB>ctione ad extrema lineæ $ubiectæ, iam pa- làm erit ex tertia angulum in dato puncto, propo$ito e$$e coæqualem. Sextam inde loco <MARG> Demon$tra- tio $extæ pri- mi elemento- rum per ar- gumenti con- clu$ionem, $eu ducens ad neie$$a- rium. 7 37 24 28 25 29 31 30 32 31 Prima 32 </MARG> demon$trabimus facillimè ex decimatertia, demon$tratione, quæ contradicentem dedu- cat ad impo$$ibile: $ed placet vera demon- $tratione o$tendere: alium igitur trigonum ex præcedenti fabricabo ba$im habentem ba- $i æqualem, & angulos qui $unt $upra ba$im angulis $upra ba$im propo$iti trigoni æqua- les. Inde $uperponendo ba$im ba$i ex prima harũ conce$$a ab Euclide, fiet per communes animi $ententias bis, $uperponendo ver$a vi- ce, vt latera demon$trentur æqualia. Quo peracto vige$imaoctaua ex præcedente de- mon$tretur. Huic $uccedunt vige$imaquar- ta, & trige$imaprima Euclidis: prima autem eiu$dem, trige$imo$ecundo loco $ic demon- $trabitur, facto trigono æquilatero iuxta cir- cini latitudinem eodem modo quo facit Eu- clides, in terminis verò datæ lineæ duobus angulis æqualibus illis trigoni ex vige$ima- quinta harum, quare ex trige$imaprima erit tertius tertio, ac prioris trianguli ex $ecunda harum anguli $unt æquales, igitur & $ecundi trigoni: igitur ex vige$ima$exta erit trigonus $ecundus $uper datã lineam cõ$titutus æqui- laterus. Trige$imatertia erit duodecima pri- <MARG> 12 33 </MARG> mi Elemen. ex dato puncto per trige$imam harum datæ lineæ duco æquidi$tantem, inde per $extam $uper deductam ex eodem puncto duco perpendicularem, donec ex eadem par- te occurrat datæ lineæ, cui cùm occurrerit perpendicularis in$i$tet ex vige$imatertia, cùm prior iam $it rectus. Po$t hæc quando- <MARG> Re$iduum primi lib. propter 23. Totus $ecun- dus lib. præ- ter vltimã. Tertij libri primæ $exde- cim propo$i- tiones. 31 34 </MARG> quidem nil aliud $upponitur præter demon- $trata, liberum erit v$que ad vltimam primi, relicta $ola vige$ima$ecunda, procedere. <P>Eadémque ratione totum $ecundum librũ, vltima dntaxat propo$itione excepta. Primas quoq; $exdecim tertij libri, & partem primã trige$im&ecedil; primæ proportionis eiu$dem, quam trige$imamquartam huius dicemus: nam du- cta linea ex centro, per $ecundam harum, con$tat angulum $upremum æqualem e$$e duobus, qui $unt $upra ba$im pariter acce- ptis: cùm verò tres ip$i æquales $int duobus rectis ex trige$imaprima, nece$$e erit fateri $upremum, qui in circuli dimidio con$i$tit e$$e rectum. Imò eodem modo quo ibi de- mon$trantur, reliquæ huius propo$itionis partes patêre po$$unt. Totus etiam quintus <MARG>Quintus li- ber Euclid. totus. Sexti libri primæ duo- decim propo- $itiones.</MARG> liber, cùm ex aliis non pendeat, demon$tra- bitur liberè ea ratione quæ ab Euclide: tum verò & duodecim primi $exti Elementorum propo$itiones, cùm demon$tratis iam tantùm indigeant. Iam verò decimamtertiam $exti demon$trare pro trige$imaquinta oportet: iunctis igitur ligneis ad punctum $ecundum rectitudinem per decimamtertiam, quæ $int AC, & CB, ducam per $extam AF, quàm per decimamtertiam faciam duplam circini la- titudini, ductáque BF, ducam per trige$imam <MARG> 13 35 </MARG> CB, æquidi$tantem BF, & faciam CG, æqua- lem EF, & CK, æqualem EA, per decimam- tertiam. Cùm igitur $it proportio ex quarta $exti Element. AF, ad B, vt AE, ad AC, erit ex decimanona quinti Element. AF, ad AC, vt EF, ad CE, quare KC, ad AC, vt CG, ad CB, per $eptimum eiu$dem quinti elemen- <PB N=591> <CB>torum: ideóque ex decimaquarta eiu$dem, $i KC e$t maior AC, vel æqualis, vel minor, ita CG maior, æqualis, aut minor CB. Cùm igitur KC æqualis $it AF, diui$a per medium <FIG> in H, per quintam de$cribetur $emicircu- lus $ecundum propo$itam magnitudinem, quia AF fuit dupla illi latitudini per $extam: erigo igitur CM perpendicularem, & ducta GL ex $ectione circuli, & perpendicularis, ducemus BM illi æquidi$tantem per trige$i- mam mediam: con$tat igitur CM, e$$e pro- portione mediam inter AC & CB: nam (vt demon$tratum e$t) vt KC ad CA, ita CG ad CB, quare, vt KC ad CG, ita AC ad CB: at ex quarta $exti, vt CG ad CB, ita LC ad CM: LC, autem ex octaua $exti Elemento- rum & trige$imaquarta harum e$t in media proportione K C & CG, igitur & CM, in <MARG> Vltima $e- cundi Elem&etilde;- torum 36. Reliquum $exti Ele- mentorum præter vlti- mam. Tertij Eucl. no$træ, 17 37 </MARG> media proportione AC & CB. Ex hac ha- betur vltima $ecundi Element. quæ e$t tri- ge$ima$exta. <P>Eadem ratione perficiemus Euclidis de- mon$trationibus omnes $exti Elementorum propo$itiones, vltima duntaxat excepta. Inde decimam$eptimam tertij Elementorum ag- grediemur. Hæc erit trige$ima$eptima. Du- cta igitur ex puncto præter circulum per centrum recta, $umam mediam per trige$i- mamquintam inter totam, quæ ex puncto v$que ad circumferentiam interiorem, & il- lam quæ ei exterius adiacet, inde $uper ter- minum inuentæ erecta perpendiculari $e- cundum quantitatem $emidiametri circuli, ad quem ex puncto propo$ito contingens ducenda e$t, concludo triangulum. Ergo huic angulo contenta ex vltimo ducta & perpendiculari, $eu oppo$ito con$imili ex 25. facio angulum in centro æqualem ver$us punctum propo$itum, ex quo ducta recta ad extremum lineæ quæ angulum facit, vbi $ci- licet circulum tangit, contingens erit: nam ex $exta $ecundi Element. & 47. primi eiu$- dem, linea ex puncto ad centrum æqualis erit lineæ vltimò ductæ, quæ recto opponi- tur: ex prima igitur harum, angulus ille in ba$i iuxta circumferentiam rectus, & ex 16. <MARG> Reliquum tertij libri excepta 24. & 33. 24 37 </MARG> tertij Element. producta contingens. Reli- quæ omnes tertij libri, præter 24. & 33. de- mon$trantur, ex iam demon$tratis. In 24. demon$trabimus locum centri, vt Euclides: perficere circulum non e$t po$$ibile, cum re- pugnet iam promi$$is, illa tam&etilde; vtemur, quia non e$t opus, ni$i in circum$cribendis, aut in $cribendis circulis ni$i centri inuentione, vt demon$trabimus. In 33. etiam tertij ab$ol- uemus quotquot voluerimus angulos $upra datam lineam: quia omnes, $i circulus $upra <MARG> 33 39 </MARG> illam de$criberetur, in circumferentia illius e$$ent. Id prius auxilio trige$imæquartæ ter- <CB>tij, quæ ab$que 33. demon$tratur in propo- $ito tuo circulo, ab$oluemus, inde per 25. $u- pra con$titutam lineam: ergo erunt hæ no- bis loco trige$im&ecedil;octauæ, & trige$im&ecedil;nonæ, $icut vltima $exti Elementorum pro 40. Pò$t <MARG>Eucl. no$træ Vltim. $exti 40.1. quar- ti 41.</MARG> demon$trabimus primam quarti Elemento- rum, hæc erit nobis quadrage$imaprima: per duodecimam $exti Elementorum con$titu- tam, vt $it latitudinis circini propo$iti ad A, lineam, vt $emidiametri circuli, in quo e$t linea in$cribenda ad lineam in$cribendam, inde collocata A in circulo mihi permi$$o, expleo trigonum duûm æqualium laterum, & angulo in centro circuli permi$$i, quem $ubtendit linea A æqualem, ex vige$ima- quinta facio in propo$iti circuli centro. Con$tabit itaque ex trige$imaprima harum trigonos e$$e $imiles, $ubducta $emidiame- tris recta, quare $emidiametri conce$$i ad A, vt $emidiametri propo$iti ad $ubductam ex quarta$exti Elementorum, talis verò fuit $emidiametri propo$iti circuli ad lineam propo$itam, igitur $ubducta e$t æqualis pro- po$itæ. <P>Po$t hæc demon$tranda e$t 22. primi Ele- mentorum: quamuis ad Euclidis finem non $it nece$$aria, $ed propter 22. ab eodem ad- iecta fuerit $olum, quæ iam $uperius e$t de- mon$trata. Sint igitur propo$itæ tres lineæ ABC, $ub conditione ibidem adiecta, & a$- $umo circulum mihi conce$$um, cuius dime- tiens DH, & medium eius DE, & $it A ma- ior B, & B maior C, & ex 12. $exti Elemen- torum iam demon$trata, fiat DE ad EF, vt A ad B, & EF ad FG, vt B ad C: & quia B & C, $upponuntur longiores A, erit tota EG longior E D, igitur G punctus cadet extra circulum: fiat ex eadem 12. $exti Elemento- rum, vt GF ad FH, ita DF ad K, cui K adii- ciatur L, æqualis GF: igitur vt DF ad K, ita L ad F H. Quia verò H F e$t minima 4. quantitatum proportionis vnius, erit D F <FIG> maxima, totáque DH maior tota KL, ex 25. quinti Elementorum: igitur per 41. præce- dentem collocabimus KL, quomodolibet in circulo, vt $it M O, & ex 13. faciam M N æqualem L, erítque NO æqualis K: & du- cam ex centro ENP producendo ex aduer$o in Q, & iterum ex eodem centro EM. Ex 16. $exti Element. productum KL, id e$t MN, in NO, æquale e$t producto DF in FH, quia K & L fuerunt proportione mediæ inter DF & FH: & ex 35. tertij Element. produ- ctum P N in NQ, æquale e$t producto MN in NO, igitur ex PN in NQ, fit quantam ex DF in FH: igitur cum PQ, $it æqualis DH, erit NP, æqualis FH, & EN æqualis EF:EM autem e$t æqualis E D, & FG æqualis L, & L æqualis MN, igitur F G æqualis M N, igitur trigonus E M N, con$tat ex tribus <PB N=592> <CB>lineis æqualibus DE, EF, FG, igitur propor- tionis ABC: fiant igitur $uper A, anguli æquales M & E, per 25. erítque trigonus ille $imilis EMN: igitur ex 4. $exti Elemen. proportio A ad latera reliqua, vt E M ad EN, & MN, $ed eadem erat, vt A ad B, & C, igitur ex 11. quinti Element. & nona, eiu$dem latera illa æqualia erunt B & C, quòd e$t propo$itum. Demon$trata hac 42. demon$trabimus 43. quæ erit 10. quarti Ele- ment. Sit AB quam diuido (vt docet 11. $e- cundi Element.) in C, & per præcedentem facio trigonum $uper AB, cuius vnum latus $it æquale AB, & $it AD aliud æquale AC, <FIG> & $it BD: quia itaque AC e$t proportione media ex 17. $exti Elementorum, inter AB & BC, erit & B D æqualis, ac proportione media inter A B & B C: ducta igitur linea DC: erit trigonus B A D & B D C angulo communi B, & lateribus continentibus pro- portionis eiu$dem laterum, ex 6. $exti Ele- mentor. quare BD æqualis CD, ideóque DC æqualis CA, & ex $ecunda harum anguli CDA, & A æquales, & ex 31. DCB, e$t æqualis vtrique, îgitur duplus ad A. Sed per 2. harum, DCB e$t æqualis B, & per eandem B e$t æqualis A D B, igitur tam ADB, quàm B duplus ad A, quod e$t propo- $itum. Ex his patet demon$tratas e$$e omnes propo$itiones quarti, ni$i quòd non licebit <CB>circulum circumducere, aut in$cribere, $ed $olùm inuenire centrum: ip$á$que figuras æquilateras & æquiangulas con$truere, to- tamque doctrina Euclidis, v$q; ad finem 6. li- bri, $eu 9. iam peracta e$t. Vt verò ad finem reliquorum librorum perueniamus, demon- $trabimus 44. quæ e$t, ex quocunque puncto in diametro propo$ito perpendicularem eri- gere, quæ ad contactum periferiæ circuli perueniat. Nam per 35. inueniemus propor- tione mediam, & per $extam educemus il- lam perpendicularem ad lineam propo$itam ex puncto dato, pertingéntque ad periferiæ locum circuli, cuius propo$ita linea e$t dia- meter ex demon$tratione decimætertiæ $exti Elementorum, qua Euclides vtitur. Cùm ve- rò quadrage$imam quintam demon$trare voluerimus, quæ talis e$t: $uper datam li- neam triangulum rectnm $upremum ha- bentem, re$picientémque datam lineam, cuius latus vnum a$$ignatæ lineæ, quæ mi- nor $it prima, con$tituere, circulum de$cri- bemus nobis iam conce$$um, ductáque dia- metro ex duodecima $exti, lineam ei $ubiun- gemus, ad quam diameter $e habeat, vt pri- ma linea ad latus illud: erit igitur hæc li- nea minor diametro circuli conce$$i, quare ex quadrage$imaprima collocabimus eam intra circulum, complebimú$que trigonum: igitur $uper primam lineam angulum in ex- tremitate, angulo contento ex diametro, & quarta linea æqualem per vige$imamquin- tam faciemus, & lineam hanc productam ex decimatertia faciemus æqualem a$$igna- tæ $ecundæ: quare ex $exta, $exti Element. completo trigono, fiet $imilis primo & or- thogonius. Quo inuento, ad finem omnium eorum, quæ ab Euclide $cripta $unt, tum ab Hyp$icle addita Alexandrino, ab$que impe- dimento perueniemus. Sed hæc (vt vbi) ac $imilia, ad o$tentationem ingenij, vtilitatem verò penè nullam, inuenta $unt. <FIG> <C>LIBER DECIMVSSEXTVS.</C> <C>De Scientiis.</C> <CB><MARG>Circuli pro- prietates 12. Recti & cir- cularis crea- tio.</MARG> <P>AT non vocant vtilitate figu- rarum proprietates illæ $exa- ginta, quas nunc hîc $ubiicere propo$itum e$t. Fit enim cir- culus motu non flexilis rei ex altero termino fixæ: $icut recta motu plani eodem loco con$i$tentis, vtpote rotæ $uper rem fixam. Sic enim regulæ fiunt. Fiunt & re- cta extentione. Manife$tum e$t igitur ex hoc, rectum arte prius e$$e circulari, circulum au- tem natura. Extrema verò hæc, atque ideò contraria vt periferiam: & quantò minoris fuerit ambitus. Omnes igitur aliæ lineæ me- diæ $unt inter rectam, ac circularem, ac qua$i ex his compo$itæ. Circuli igitur & rectarum <CB>figurarum certa e$t ratio, aliarum in con- $tans, ni$i vt altera ab altera generatione pendet, vt coni $uperficies à recta, à coni au- tem $uperficie paraboles. Ex $uperficiebus autem nulla præter circularem generari di- citur, multò minus recti linearum corporum vllum. Rectilinea enim fiunt, non generan- tur. Simplici$$imum enim quod rotundum e$t, vt inter corpora $phæra, & inter $uper- ficies circulus. Eius autem duodecim propria $unt. In hoc igitvr primo $ecantes $e lineæ $ub eadem proportione partes con$tituunt. Angulú$que contentus ab illarum $ectio- ne, angulis in circumferentia $uper vtro$- que arcus con$titutis pariter acceptis, e$t <PB N=593> <CB>æqualis. Quadrilaterum quod illi in$cribitur, duos angulos ex aduer$o collocatos, duobus rectis æquales $emper habet. <P>Duóque eiu$dem rectangula ex oppo$i- tis lateribus con$tantia, rectangulo diame- trorum quadrilateri pariter accepta $unt æqualia. Quadrilateri verò quòd circulo circum$cribitur, duo latera oppo$ita duobus reliquis $ibi inuicem oppo$itis $unt æqua- lia. E$t verò capaci$$ima figurarum pro am- bitus ratione. Omné$que figuræ in eo con- tentæ, capaci$$imæ earum quæ $ub ei$dem lateribus contineri po$$unt: figuræ verò in illo æquilatere etiam $unt æquiangulæ. Pun- ctum habet in medio, à quo omnes lineæ, v$que ad circumferentiam ductæ, æquales $unt. Si extra ip$um punctus figatur, lineæ quotquot ad aduer$am circumferentiæ par- tem ducentur, ductæ in partem exteriorem rectangulum efficient æquale quadrato con- tingentis ex eodem puncto. Quod $i diame- ter producatur extrà quantumlibet, alia ve- rò diametro in centro $ecetur ad rectos, ex huius fine diui$a portione quarta circumfe- rentiæ in quotquot æquales partes, per ea- rum vltimam recta ducatur ad eam quæ ex- terius in directo diametri adiacet, erit ip$a diametro adiacens æqualis omnibus rectis ex diui$ionum periferiæ punctis ductis per- pendicularibus in $ubiectam diametrum, v$- que ad aduer$am circumferentiæ partem, quæ quidem lineæ omnes, vt palam e$t dia- metro, quæ exterius e$t productæ æquidi- $tant. Quod $i ab eadem extremitate dime- tros lineæ quotquot, $eu intrà, $eu extrà, ad adiacentem quidam extrà, ad circumferen- tiæ verò partem alteram intrà ducantur, erunt in exterioribus rectangula ex tota li- nea in partem interclu$am periferia circuli & in interioribus ex tota in partem reliqua diametro ad rectos $tante interclu$am qua- drato circulo in$cripto $emper æqualia. Qu&ecedil; <MARG>Circulo, & hyperboli, ac defectioni communes proprietates.</MARG> verò circulo, hyperboli, & defectioni com- munes $unt, hæ $unt. Ducta ex contingente perpendicularis $uper diametrum iacentem in directo puncti, ex quo contingens ducta e$t, partes diametros $ub eadem proportione diuidit, $ub qua tota linea ex puncto è quo contingens producta e$t ad centrum circuli veniens, v$que ad alteram circumferentiæ partem, ad partem exteriorem $e habet. Se- midiametros quoque proportione media e$t, inter eam quæ à centro ad punctum exte- rius, & eam qu&ecedil; à centro ad locum vbi cadit perpendicularis ex loco contigentis $uper eandem diametrum. Cùm verò à terminis diametri duæ contingentes ducuntur, ab ei$- dem verò punctis per idem punctum cir- cumferentiæ mutuò ad alteram contingen- tem, erit quod $ub partibus contingentium his po$tremis lineis terminatarum rectan- gulum continetur æquale quadrato dia- metri. <MARG>Corporum creatio.</MARG> <P>Cùm $emicirculus fixa diametro circum- ducitur donec ad locum $uum redeat, fit cor- pus quod Sphæra vocatur. Quòd $i $it por- tio $emicirculo minor, fit corpus ouo $imile, quódque oualedici pote$t. A maiore autem portione factum nomen non habet. Sed $i <CB>rectangulum quadrilaterum eodem modo circumducatur, fit cylindrus, quem colum- nam appellare licet. <P>At $i rectangulus trigonus eodem modo altero laterum rectum angulum continen- tium fixo, reliquo $uper planum exten$o, fit conus rectus, $eu pyramis. Huius tres $unt $pecies, iuxta laterum rectum angulum con- tinentium totidem differentias. Nam $i la- tera $int æqualia, fit rectus rectangulus co- nus. Si maius quod fixum e$t latus, acutus rectus conus. Quòd $i maius $it latus quod circumuoluitur, fit rectus obtu$us conus. Rectum conum voco ad differentiam illo- rum, quorum inclinata e$t $ummitas, nec ba- $is circulus e$t. Omnis igitur coni recti pri- mùm ba$is e$t circulus, quo plano in$idet, $eu obtu$us, $eu rectangulus $it, $eu acutus, oxygoniu$ve. Punctus autem coni $upremus, vertex dicitur. Ex vertice ad centrum ba$is ducta, vocatur coni axis. Quòd $i $uper axem conus plana $uperficie, $eu plano (vt breuius dicam) diuidatur, figura ex plano, quæ intra conum continetur, $emper e$t i$o$celes trian- gulus, quem axis coni $emper per æqualia in duos trigonos diuidit: quorum quilibet e$t orthogonius: æquilaterus verò æqualis, & æquiangulus triangulo illi à quo conus fa- bricatus e$t. <P>In prima igitur figura $it orthogonius tri- gonus ADC, ex cuius circumductu fiat co- nus rectus A B C, cuius ba$is e$t circulus BECF, ex illius centro D A linea, quæ fuit latus fixum trigoni, vocatur axis coni, eiú$- que extremitas $uperior punctus, videlicet A vocatur vertex coni. Si igitur planum di- uidat conum $uper axe AD, pars plani ABC <FIG> intra conum contenta, erit triangulus i$o$- celes A B C quem palam diuidere conum per æqualia. Ip$um verò triangulum ab axe coni AD, diuidi in duos triangulos or- thogonios A D B, & A C D, quorum qui- libet æqualis e$t æquilaterú$que, atque æquiangulus trigono A D C primo, ex cu- ius circumductu factus e$t conus. Si igitur latus A D, æquale $it lateri DC, vocabitur conus rectus rectangulus: & $i A D maior e$t DC, vocabitur conus acutus rectus: & AD $it minor DC, vocabitur conus rectus obtu$us. Quanquam hæc diui$io fermè $it $u- perflua: nam quæcunque dicuntur, com- munia erunt omni cono, dummodo re- ctus $it, $eu $it rectangulus, $eu acutus, $eu obtu$us. <P>Cum verò conus rectus (deinceps aut&etilde; bre- <MARG>Creatio quinque fi- gurarum in cono.</MARG> æitatis cau$a conum dixi$$e $ufficiat, quãdo- <PB N=594> <CB>quidem per conum rectum, conum $olùm intelligi volo) diuidetur plano $uper tri- gonum A B C, ad perpendiculum $tanti, ita quòd tran$eat per aliquem punctum con- $titutum extra verticem, puta G, tunc vel axis, $eu dimetiens figuræ intra conum clau- $æ æquidi$tabit ba$i $ecans ambo latera trianguli, & tunc figura illa erit nece$$ariò circulus, vt in prima figura circulus GH. De- $crip$i autem tam ba$im, quàm $uperficiem $ecantem circulos perfectos in prima figura, vt illos agno$ceres. In aliis autem $equen- tibus figuris circuli longiores, quàm pro latitudine $cribentur, vt conus, & $ectiones ex plano ad $olidi imaginem tran$lati me- liùs reptæ$entari po$$int. <FIG> <P>Quòd $i planum illud per G tran$iens, & ad perpendiculum $upra triangulum $tans conum $ecans bifariam, nam hoc $emper e$t nece$$arium, $ecet, & ambo latera trigoni ABC, illius autem figuræ dimetiens non æquidi$tet ba$i coni, $ed qua$i inclinetur, fiet $ecunda figura, quæ vocatur Ellip$is. Ve- lut $it conus ABCE, cuius triangulus per axem $it ABC, in coni $uperficie & latere trianguli punctus præter verticem, quem $uper G voco, $icut & planum per G pun- ctum, & ad perpendiculum $tans $uper trian- gulum ABC, & conum in duas partes di- uidens $emper dicatur K. Si igitur GH, quæ intra conum clauditur, e$tque pars plani K, habeat axem GH, vt in $ecunda figura, qui ambo latera AB, & A C diuidat, nec tamen æquidi$tet plano ba$is BCE, $ed vel $uprà, vel infra inclinetur, fit figura vocata Ellip$is, ide$t, defectio, quia non vt duæ $e- quentes pote$t in infinitum extendi. <P>Si verò plano K per punctum G, ducto, $ecantéque conum fiat figura, cuius axis æquidi$tet tertio lateri, vocabitur figura il- la Parabole. Veluti is tertia figura plano K diuidente conum figura inclu$a in cono, <FIG> quæ e$t G H D F, habeat axem G æquidi- $tantem AB, tertio lateri trigoni, tunc ve- <CB>cabitur figura illa Parabulæ, id e$t, è regione, quia quantumcunque cum cono ip$o pro- ducatur, $emper e$t è regione alterius lateris. Cùm igitur duæ præcedentes figuræ $ecent ambo latera trigoni ABC, hæc & $equens non $ecant latus AB aduer$um, vt vides. Si igitur planum ad perpendiculum $tans $uper triangulum A E C, (quod $emper intelligi volo, $icut etiam quòd tran$eat per pun- ctum extra verticem (non $ecuerit latus illi contrapo$itum, $ecando conum, & ta- men illius figuræ, quæ intra conum clau- ditur axis, non æquidi$tet tertio lateri, $ic enim e$$et Parabole, nec $ecet latus, vt di- xi, contrapo$itum intra conum, quia e$$et Ellip$is, vt dictum e$t, $ed illud latus con- trapo$itum $ecet extra conum, tunc dice- tur Hyperbole, id e$t exce$$us: quià angu- lus axe figuræ, & latere trigoni conten- tus, in Hyperbole maior e$t, quàm in Para- bule. Sit igitur planum $ecans conum bi- fariam, & ad perpendiculum $tans $upra trigonum A B C, & fiat figura GHF, vt in quarta de$criptione, & huius figuræ di- mitiens GD, non $ecet latus AB, intra co- num, nec ab illo æquidi$tet, $ed protra- ctum occurrat illi extra conum in E, quòd nece$$arium e$t, quandoquidem nec illi æquidi$tat, nec occurrit intra conum, tunc hæc figura vocabitur Hyperbole, quia an- gulus AGD, in ea maior e$t, quàm in Pa- rabole. Ex his iam patet in cono perfe- ctionem plani ad perpendiculum $uper tti- gonum conum per axem diuidentis erecti, & per datum punctum præter verticem <FIG> tran$euntis, quatuor fieri figuras, $eilicet circulum, Ellip$im, Parabolem, & Hyber- bolem, nec po$$e ex vno cono plura gene- ra inueniri: nam quintum habet plano diuidente duos conos æquiangulos contra $e po$itos ad verticem (in quinta figura <FIG> exemplum habes) & tunc fiunt nece$$a- riò duæ hyperboles: hæ duæ ab Apol- lonio vocantur contrapo$itæ: vt $i $int duo coni verticibus iuncti A B C, & A D E, $ic vt lineæ B A E, & C A D, <PB N=595> <CB>$int directæ, & $int trigoni per axem in eo- dem plano ABC, & ADE, & puncta præ- ter verticem $ignata in vno G, in altero H, & planum K, per ambo puncta ad perpendi- culum $uper ambos trigonos ductum, & clarum e$t quòd facit duas hyperboles, quia axes figurarum occurrunt extra trigonum lateri oppo$ito: quia tales $unt in ambobus planis, videlicet duorum triangulorum & K, igitur illæ figuræ erunt ambæ hyperbo- les, & vocantur ab Apollonio contra- po$itæ. <P>Ex his patet igitur, quòd omnes hæ fi- guræ conueniunt in hoc, quòd generantur ex $ectione coni, aut conorum bifariam: per planum ad perpendiculum erectum $uper $uperficiem triangulorum, quòd non tran- $eat per verticem coni: & quod latera ha- rum $uperficierum $unt lineæ obliquæ<*> & quòd non po$$unt e$$e plures his quinque. Omnibus igitur his quinque figuris com- <MARG>Omnium co- ni quinque figurarum commune priuilegium.</MARG> mune e$t, vt cùm duæ quæ illas contangant rectè in vnum coierint, ducta recta linea ex concur$us loco v$que ad aduer$am figuræ partem, vel in contrapo$itis, v$que ad rectam lineam, quæ per puncta contactus ducitur, proportionem totius lineæ ad partem, quæ e$t extra obliquas, e$$e velut partium in- tra obliquas ad lineam quæ contactus pun- cta iungit terminatarum. <MARG>Centrum & ver$a in hy- perbolis tria priuilegia.</MARG> <P>Cùm igitur (vt dictum e$t) tertium la tus trigoni diuidentis conum per axem coni nece$$ariò occurrat, deductum axi hyperbo- lis extra conum, pars axis hyperbolis inter verticem hyperbolis, & punctum concur- $us, cum latere oppo$ito trianguli vocatur ver$a, & punctus in medio ver$æ centrum hyperbolis. Et habes exemplum in quarta figura. Nam A vocatur ver$a, & L centrum hiperbolis. <P>Sunt autem hyperboli tria maximè præ- <MARG>Hyperbolis tria priuile- gia.</MARG> cipua, quorum primum e$t, quòd in quaque illius parte circumferentiæ duo puncta $u- mantur, à quibus binæ, & binæ ad non tan- gentes rectæ lineæ deducantur mutuò inter $e æquidi$tantes, rectangula, contecta ab his lineis, quæ ab imo eueniunt, atque ab his quæ ab aliis punctis inuicem æqualia erunt. <MARG>Duarum li- nearum, quæ $emper ap- proximãtur, & nunquam coëunt & demon$tra- tio.</MARG> Secundum e$t, quòd inuenire contingit duas lineas in eodem plano, quarum altera erit recta, reliqua latus hyperboles, quæ $emper $ibi inuicem magis approximabuntur, & nunquam $e tangent. Tertium ex $ecundo pendet, quòd erit inuentu facilè, duas li- neas, quæ $emper magis in eodem plano approximabuntur, & quanquam etiam in infinitum protraherentur, nunquam erunt proximiores mille $tadiis, gratia exempli. Demon$trato enim $ecundo, $i $umatur li- nea æquidi$tans rectæ ex aduer$a parte mil- le $tadiis, patebit quod dictum e$t. Igitur demon$tremus $ecundum, quod licet ab Apollonio demon$tretur, volo tamen vti demon$tratione Rabbi Moy$is Narbonen- $is exponentis dictum Rabbi Moy$is Ægy- ptij, in libro cui titulus e$t, Directio dubi- tantium, quod erat: Quædam intelligi po$$e, quæ imaginari nequeunt: vnde concludit, quòd intellectus ab imaginatione differat, <CB>non $olùm ob nouitatem, $ed ob facilitatem & pulchritudinem. <P>Sit igitur conus ABCD: nunc triangu- lum nullum $ecantem intelligo. Sed per A B D, intelligo connexam coni $uperfi- ciem, in qua protraho AC, à vertice, v$que ad ba$im. Et $it K plana $uperficies contan- gens conum in recta linea AC: quæ $uperfi- cies intelligatur in infinitum cum coni $u- perficie extendi. Dico primò, hanc $uperfici&etilde; planam non po$$e tangere coni $uperficiem alibi, quàm in linea AC: quòd $i pote$t, tan- gat in G, & duco circulum æquidi$tantem per G ba$i BCD: cùm igitur circulus $it in vna $uperficie, erunt puncta contactus plani K, & periferiæ circuli illius in vna recta linea ex demon$tratis in vndecimo elementorum Euclidis. Quamobrem cùm illa linea iam tangat circuli periferiam in linea AC, ca- det ex demon$tratis ab Euclide in tertio ele- mentorum extra circumferentiam circuli VXG, igitur non tanget illum in puncto G. A$$umo igitur E F rectam æquidi$tantiam AC, in $uperficie K, & adeò propinquam rectæ AC, vt $uperficies H ducta ad per- pendiculum $uper $uperficiem K, $ecet co- num, & illius $uperficiem in punctis, puta S & G, & palam e$t ex dictis, partem $uper- ficiei ex H, cono inclu$am e$$e hyperbolem, & lineam G S, quæ e$t in coni $uperficie, e$$e latus hyperbolis. Con$tat igitur iam latus hyperbolis GS e$$e in $uperficie eadem cum linea EF, $cilicet in $uperficie H: & <FIG> quòd i$tæ duæ lineæ cùm $int in eodem pla- no H, nunquam $e tangent: $i enim $e tan- gent, vel in linea AC, & ita AC, & EF æquidi$tantes concurrent, quòd includit contradictionem: vel extra lineam A C, & ita cùm G S $emper $it in $uperficie coni & EF $emper in $uperficie K, igitur K, tange- ret conum extra lineam AC, cuius iam op- po$itum demon$trauimus. Dico modò, quòd cùm EF recta, & GS latus hyperbolis $int in eadem $uperficie H, & protractæ in infi- nitum nunquam conueniunt, quòd $em- per vt magis à vertice coni elongantur, <PB N=596> <CB>quod eò magis fiunt proximæ. Et $ufficiat demon$tra$$e de vno, vtpote quòd G & M, $int propinquiores, quàm S & T: nam tunc patebit quòd vbi magis procedent illæ duæ lineæ, erunt eò proximiores. Capiatur igi- tur gratia exempli circulus PSQ, & duca- tur TSR, ita quòd perueniat ad oppo$itam circumferentiæ partem: & $imiliter duca- tur M G N in $uperficie H, ita quòd G N, perueniat ad circumferentiam circuli VGX: & ducantur rectè LT, & OM in $uperficie H, quæ contangent circulos QLP, & XOV, quia ducuntur ex loco contactus: & quia O & M, $unt in $uperficie circuli OXV, nam M e$t terminus lineæ NM, quæ e$t in $uperficie circuli OXV, erit linea OM, in $uperficie eiu$dem circuli, & ita LT in $uperficie circuli P L Q. Sed tales $uperfi- cies æquidi$tant, quia ambæ à ba$i circuli: & $unt lineæ OM & LT, in $uperficie K, ambæ: igitur æquidi$tantes. Et iam LO & TM æquidi$tant, $unt enim partes æqui- di$tantium, igitur LT, & OM $unt æqua- les. Et cùm contangant circulos PLQ, & VOX, igitur ex demon$tratis ab Euclide in 3.Elementorum quadratum TL, e$t æqua- le ei quod fit ex TR in TS, & quadratum OM e$t æquale ei quod fit ex MN in MG & quadratum TL, e$t æquale quadrato OM, igitur quòd fit ex TR in TS, e$t æqua- le ei quod fit ex MN in M G. Igitur ex de- mon$tratis 6.Elementorum ab Euclide pro- portio ST ad GM, e$t vt MN ad TR. Sed MN maior e$t TR, quia $i duceretur per N, $uperficies æquidi$tans ip$um N, caderet infra R, aliter occurreret K, quia diameter QP, e$t minor XV, & $uperficies circulorum $unt æquidi$tantes, igitur ST maior e$t GM. Ducuntur igitur S Y & G Z, ad perpendi- culum $uper EF, & erunt anguli SYT, & GZM æquales quia recti. Similiter anguli STY, & GMZ æquales $unt, quia ST, & GM $unt æquidi$tantes, $unt enim ambæ in $uperficie eadem, quæ e$t H, & in duabus $uperficiebus æquidi$tantibus circulorum: igitur ex 32. primi elementorum trigoni STY, & GMZ, $unt æqualium angulorum, quare per quartam $exti eiu$dem proportio ST ad GM, vt SY ad GZ. Sed ST vt pro- batum e$t, maior e$t GM, igitur S Y maior GZ. Sed SY e$t minima quæ po$$it duci ex puncto S, ad lineam EF, quia ad perpendi- culum eò quòd omnis alia ducta ab eodem puncto, ad lineam EF, ex quauis parte op- ponitur maiori angulo quàm SY: quia op- poneretur recto, igitur punctus G, e$t proxi- mior lineæ EF, quàm punctus S, quòd erat demon$trandum. Ple- rique deficiunt in hac vltima parte, admittentes paralogi$- mum. Feci igitur conum ex ra- pa, vt con$ulit Rabbi Moy$es, & feci $uperficies K & H, ex pa- pyro, & in$criptis lineis A C, EF, SG, vi$æ $unt non concur- rentes, vt à latere vides. Sed eas ni$i ea arte inuentas difficile e$t de$cribere. <FIG> <CAP><I>Lineæ nunquam concurrentes.</I></CAP> <MARG>Defectionis priuilegia. 2.</MARG> <P>Defectionis duo $unt priuilegia: primum quòd proportio eius ad circuli $uper ficiem <CB>e$t, velut rectanguli diametrorum defectio- nis ad rectangulum diametrorum circuli, quod e$t quadratum. Secundum ex hoc du- cit originem, quòd proportio defectionis ad defectionem e$t, velut rectangulorum $ub diametris earum propriis contentorum. <P>Paraboles autem priuilegia $ex propria $unt. Primùm, ratio axis partium, in ea e$t, <MARG>Paraboles priuilegia 6</MARG> vt deductarum ex ip$is punctis perpendicu- larium ad paraboles circumferentiam dupli- cata. Secundum, cùm fuerit ip$a perpendi- cularis æqualis axis parti, quæ ad verticem ab extremo eiu$dem perpendicularis termi- nabitur, vocabitur ip$a perpendicularis la- tus rectum Paraboles, erítque hæc $emper talem habens proportionem ex axe ad cir- cumferentiam, qualis e$t perpendicularis ip- $ius ad partem axis, quæ ip$am perpendicu- larem, & verticem $ectionis interiacet: vo- cantur verò hæ lineæ perpendiculares ordi- natæ. Manife$tum e$t igitur, quòd cuilibet parti axis Paraboles, ac $uæ perpendiculari $emper eadem linea in continua proportio- ne $ubtenditur. Tertium, quòd $i in ea pun- ctus præter axem $ignetur, ab hoc contin- gens ducatur, huic verò æquidi$tantes plu- rimæ à circumferentia ad circumferentiam ducta ex eodem puncto contactus æquidi- $tans axi, omnes lineas æquidi $tantes à contingenti ductas per æqualia $ecabit. Por- tiones quoque quomodolibet $umptæ, æqua- les habentes diametros, etiam æquales $unt. Ip$a verò $uperficies æqualis e$t rectangu- lo ex tota ba$i in duas è tribus axis partes. Sextum, cùm tres contingentes periferiam Paraboles concidunt, duas quidem extremas, media $ecante, erit proportio partium trium linearum vna, $cilicet partis inferioris ad $uperiorem, & $uperioris alterius ad infe- riorem, & mediæ illarum, quæ ad perife- riam Paraboles terminantur. <P>Spiralis autem lineæ priuilegia $ex etiam $unt. Primum quidem, quòd ducta contin- <MARG>Spiralis li- neæ priuile- gia 6.</MARG> gens ex fine illius occurrit perpendiculari ex initio, $emper tantum ab$cindens ex conti- genti, vt proportionem habeat ad circuli $ub eodem ordine periferiam, $ecundum ordinem $eriei numerorum. Vnde patet, quòd portio primæ $piralis ex perpendiculari, erit æqua- lis periferiæ primi circuli, & portio perpen- dicularis ex $ecunda $pirali dupla circuli $e- cundi periferiæ, & portio ex tertia $pirali tripla circuli tertij periferiæ, atque ita dein- ceps. Secundum, ex quocunque puncto pri- mæ $piralis educta contingens, occurrit perpendiculari ex initio eiu$dem dimetien- tis ductæ, tantam ex illa ab$cindens par- tem, quanta e$t portio circumferentiæ cir- culi, cuius $emidiameter e$t linea ex initio lineæ $piralis, v$que ad punctum contin- gentis, clau$a inter primam lineam rectam $piralis, quæ moueri intelligitur, & locum ad quem per motum peruenerit ip$a $pi- ralis è directo loci contingentis. E$tque tertium priuilegium, quòd $patia $pira- lium ita $e habent: primùm quidem vni- tatis, $ecundum $enarij, tertium duodena- rij, quartum decemocto, atque ita deinceps additione perpetua per $enarium facta. Quartum proportio cuiu$libet circuli, ad <PB N=597> <CB>$patium $piralis $uæ contentum intra ean- dem cum recta, e$t velut quadrati $emidia- metri circuli ad rectangulum ex $emidia- metro circuli, in rectam præcedentis $pira- lis, cum tertia parte quadrati $emidiametri circuli ambientis primam $piram. Quintum proportio $ectoris circuli circum$cribentis $piralem primam aliquam portionem, ad ip$am portionem $piralem terminatam in centro, & angulum habentem eundem cum $ectore, e$t veluti quadrati $emidia- metri eiu$dem circuli ad rectangulum ex rectis $piralem $ectorem continentibus, ad- dita tertia parte quadrati differentiæ earun- dem linearum. Sextum, cùm $ectorem mi- nore circulo ab$cideris, con$tantem inter duos circulos quorum $emidiametri ex cir- cumuolutione aliqua aucti $int, $piralis quæ à termino minoris ad maioris lineæ finem procedit $uperficiem diuidens, in duas par- tes eam diuidit, quarum proportio exterio- ris ad interiorem, e$t veluti $emidiametri minoris cum duplo tertiæ partis differentiæ $emidiametrorum ad $emidiametrum mino- ris cum tertia parte differentiæ ip$orum etiam $emidiametrorum. <MARG>Rectilinea- rum om- nium figura- rum priuile- gium.</MARG> <P>Omnibus figuris rectilineis hoc vnum e$t commune, quod protractis $ingulis la- teribus exteriores omnes anguli pariter ac- cepti, etiam$i mille fuerint, quatuor rectis angulis $unt æquales. Hoc autem ex hoc pendet, quòd omnes qui intrà continen- tur anguli, tot rectis æquantur, quotus e$t numerus duplus laterum, $eu angulorum, quatuor demptis, quòd ex trigonorum ra- tione pendet, in quos figura diuiditur. <MARG>Trigonorum priuilegia.</MARG> Nam cuiu$libet trigoni tres anguli pariter accepti duobus rectis $unt æquales, exterior verò angulus duobus interioribus ex aduer- $o po$itis pariter acceptis e$t æqualis. Area etiam æqualis e$t producto ex dimidio ag- gregati omnium laterum, in differentiam cuiu$libet lateris, ab eodem dimidio omnia $imul multiplicando, non iungendo, vt tres fiant multiplicationes. <MARG>Quadrati proprietas.</MARG> <P>Quadrati verò proprium e$t, vt latus eius inter aggregratum ex ip$o dimetiente, ac inter differentiam eorundem proportione <MARG>Pentagoni æquilateri, & æqui an- guli proprie- tas.</MARG> media con$i$tat. Hoc autem contingit, quia dimetiens quadrati quadratum duplum effi- cit ip$i quadrato, cuius erat dimetiens. Æ- quilateri vero pentagoni, & æqui anguli latus e$t maior pars lineæ diui$æ, $ecundum proportionem habentem medium, & duo extrema, in comparatione ad lineam, quæ duobus pentagoni eiu$dem lateribus $ubten- ditur. Hexagoni verò latus, qui tamen $it ( vt dixi ) æquilaterus atque æquiangulus, æquale e$t $emidiametro circuli eundem he- <MARG>Hexagonti, & heptagoni con$imilis proprietas.</MARG> xagonum circum$cribentis. Heptagoni ve- rò latus, & linea, quæ duobus eiu$dem la- teribus, ac linea, quæ tribus pariter $ubten- ditur con$tituunt trigonum, $i fuerit ( vt di- xi <I>)</I> æquilaterus ac æquiangulus, cuius pro- portio aggregati ex latere & $ubten$a tri- bus ad $ubten$am duobus; e$t vt $ubten$æ duobus ad latus eiu$dem, & rur$us late- ris, & $ubten$æ duobus ad $ubten$am tri- bus, e$t vt $ubten$æ tribus ad lineam $ub- ten$am duobus eiu$dem heptagoni late- <CB>ribus. Hoc autem inferiùs demon$trabitur. <P>Habent & corpora, & $uperficies planæ, <MARG>Sthara pri- uilegia 2.</MARG> obliquæ proprietates: velut Ambiens $phæ- ram, quadrupla e$t illius maximo circulo, ip$a verò $phæra inter corpora omnium pro <MARG>Corporum quinque $phæra con- tentorum proprietas. Partium $phæræ pri- uilegia 2.</MARG> ambitus ratione capaci$$ima. Continet au- tem, & contineri pote$t à quinque corpori- bus, quæ $ola po$$unt æquas habere omnes $uperficies, æquo$que $olidos angulos, ac la- tera inuicem æqualia. Partium verò $phæ- ræ, quæ plano $uper axem propendiculari diuiduntur, tria $unt priuilegia. Cuiu$cun- que partis $phæræ $uperficies æqualis e$t circulo, cuius $emidiameter e$t linea à ver- tice portionis $phæræ ad terminum circuli, qui e$t ba$is eiu$dem portionis. Ex quo pa- tet, quòd proportio $uperficierum partium $phær&ecedil; plano $eparatarum, e$t veluti partium diametri codem plano diui$arum, cùm dime- tiens tamen $phæræ $uper planum perpen- dicularis fuerit. Proportio partium corpo- rearum $phæræ, quas planum vnum di$tin- guit diametrum diuidens ei perpendicula- rem, e$t veluti corporis producti ex quadra- to maioris portionis axis, in lineam con- $tantem ex minore portione, & dimidio axis, ad corpus, con$tans ex quadrato mino- ris portionis in lineam con$tantem ex dimi- dio, & maiore axis portione. <P>Hoc autem ex i$to pendet, quòd onus ha- <MARG>Coni recti priuilegia tria.</MARG> bens ba$im eandem cum portione $phæræ, $i talem habeat illius altitudo, ad altitudi- nem portionis portionem, qualis e$t aggre- gati ex altitudine re$iduæ portionis, & dimi- dio axis ad altitudinem eiu$dem re$idui por- tionis, erit conus ille æqualis portionis. Ex hoc patet, quòd quælibet $phæra e$t qua- drupla cono, cuius ba$is e$t circulus maior, altitudo verò medietas diametri $phæræ. Quilibet etiam conus æqualis e$t $ectori $phæræ ( Sectorem autem dico, corpus in centrum $phæræ terminatum, cuius ba$is portio e$t $uperficiei $phæræ: manife$tum e$t etiam illud con$tare portione $phæræ, & cono ba$im habente $uperficiem planam eiu$dem portionis) cùm coni altitudo fuerit $emidiameter $phæræ, & ba$is æqualis $uper- ficiei $ectoris, igitur erunt ba$es, & altitudi- nes tunc æquales. <P>Conoidali corpore rectangulo diui$o per <MARG>Conoida- lium rectan- gulum pri- uilegia 2.</MARG> planum, portio, quæ ad apicem terminatur, $e$quialtera e$t coni portioni eandem ba$im ac axem habenti: Conoidalium rur$us rectã- gulorum portiones inuicem proportionem retinent, $i plano diui$æ fuerint, quàm axis partium earundem ip$ius quadrata. Cùm ve- <MARG>Conoida- lium obtu$i- $i angulorum priuilegium</MARG> rò Conoidale obtu$iangulum $ecatur plano, erit proportio partis ad verticem termina- tæ, ad portionem coni eandem ba$im, & axis portionem habenti, qualis lineæ con- $tantis ex axis parte conoidalis portionis cũ triplo lineæ, quæ ex centro hyperboles, $eu obliqui formæ lateris ad eand&etilde; axis portion&etilde; cum duplo eiu$d&etilde;, qu&ecedil; ex centro hyperboles. <P>Sed $phæroidaliũ priuilegia quatuor $unt <MARG>Sphæroidis priuilegia duo.</MARG> cùm enim plano diuiditur, per centrum, per æqualia diuiditur, eritque quælibet portio dupla cono ba$im, & axem æquales portioni ip$ius $phæroidis habenti. Si præter cen- $phæroides $ecetur, quomodolibet proportio <PB N=598> <CB>partis eius ad corum eandem altitudinem & ba$im habentem, e$t velut dimidij axis cum reliquæ portionis axe, ad eandem re- liquam axis portionem alterius partis $phæ- roidis. Ex quo patet quartum, quod cùm $phæroides, & portio $phæræ altitudinem & ba$im eandem, aut æquales retinuerint, ip$æ inuicem erunt æquales. <MARG>Cylindri pri- uilegia duo.</MARG> <P>Inde cylindri priuilegia duo. Cylindrus cono triplus e$t, altitudinem eandem ac ba$im habenti. Sphæræ verò, cuius diameter $it æqualis altitudini $uæ, & maior circulus ba$i Cylindri ip$e cylindrus $e$quialter erit. Hæ igitur $unt $exaginta proprietates, nobi- litate, & pulchritudine, & admiratione præ$tantiores, Geometricarum figurarum tam $uperficialium, quàm corporearum: quandoquidem non me præterit eas penè e$$e infinitas, $ed cum his elegantia non po$$unt conferri: vel quia nondum demon- $tratio earum inuenta e$t, vel quia non ex $ola nominum dignotione po$$unt intelli, vel quia ad æqualitatem non referuntur, $ed qua$i vagantur. Æqualitas enim Geometræ quidam e$t $copus. <MARG>Modi tres inueniendi Geometrica theoremata.</MARG> <P>Quòd $i quid aliud demon$tret, vt ma- ius, aut notum? maius quidem æqualis gra- tia, notum cognito æquale. Tripliciter licet hoc a$$equi, vocaturque Argumenti con- clu$io, $i directè procedat, aut per nega- tionem, cùm ad inconueniens re$pondens deducitur. Et per continuam potentiam, ve- lut cùm paraboles, aut $uperficiei $phæræ magnitudo ab Archimede demon$tratur: e$tque hic modus, quo plerunque vtimur in $ubtili$$imis inuentis. E$t verò duplex hic: hic $implex, qui ex maioris ac minoris cõ$tat comparatione, vt in $phæræ $uperficiei ma- gnitudine determinanda: alter ex propor- tionibus, quæ fine carent, vt in area pa- raboles. Nihil mirum igitur Geometriam <MARG>Geometria $cientiarum $ubtili$$ima.</MARG> e$$e omnium $cientiarum $ubtili$$imam: quæ cùm tamen à manife$ti$$imis initium ducat, meritò an$am præbuit, vt prima omnium etiam pueris doceretur. Mirum e$t quàm breui ex aperti$$imis paucis axioma- tibus ad ob$curi$$ima te trahat. Sic etiam ex humillimis in alti$$ima illicò a$$urgit. <MARG>Reflexa pro- portio quid<*> $it.</MARG> <P>Circa Mathematicas tamen contingunt imperfectæ demon$trationes, & quodam- modò paralogi$mi. Imperfectæ autem de- mon$trationes inueniuntur maximè in ge- neribus proportionum non perfectæ natu- ræ, qualis e$t reflexa proportio, quæ à no- bis inuenta e$t. Et quia $ubtili$$imæ & ip$a e$t contemplationis, & omnibus figuris æquilateris, quæ circulo in$cribuntur, com- munis, ob id à nobis hîc erit demon$tran- da, tum maximè quod illius auxilio ad la- terum heptagoni inuentionem procedimus, docemurque re$olutoria methodo vti. Ob tot igitur cau$as, & tantas quamuis præ- ter ordinem, demon$tratio huius propor- tionis hic $ubiicitur. Cùm igitur fuerint tres quantitates, quarum proportio aggregati primæ, & $ecundæ ad tertiam fuerit, velut tertiæ ad $ecundam, dicetur proportio hæc reflexa: veluti in numeris capio, 9. 16. 20. proportio 25. aggregati 9. & 16. ad 20. quæ <CB>e$t qualis 20. ad 16. dicetur proportio re- flexa. Nam 9. e$t prima quantitas, 16. $ecun- da, 20. tertia. Quòd $i proportio aggregati primæ, & tertiæ præter hoc fuerit, qualis $ecundæ ad primam, diceretur tunc reflexa bis. Hæc autem in numeris exemplo decla- rari non pote$t, $ed ab heptagono, vt do- cebimus, ortum habet. Dico igitur, quod $implex reflexa e$t inter duo latera conti- nentia angulum duplum in aliquo triangu- lo, & latus re$piciens angulum duplum, & latus re$piciens angulum, qui e$t $ubduplus. Sit igitur triangulus, $eu triangulum (nihil enim refert hæc curio$itas ) ABC, cuius B <FIG> angulus duplus $it angulo A, dico propor- tionem aggregati ex AB, BC ad latus AC, quod angulum re$picit B duplum, e$$e quale AC ad B. Cquod re$picit A $ubduplum. Nam ex nona primi elementorum diuido angu- lum ABC per æqualia linea BD. In duobus igitur triangulus ABC, & BCD angulus C communis e$t, & A æqualis CBD, cum vterque $it medietas anguli B, & angulus CDB ex trige$ima $ecunda primi elemento- rum æqualis e$t angulo B: quare duo illi trianguli erunt æqualium inuicem angulo- rum. Et ideò per quartam $exti elementorum Euclidis <I>(</I> $emper intellige <I>)</I> ratio A C ad CB, e$t qualis CB ad CD Dupla igitur e$t ratio AC ad CD, ei quæ e$t AC ad BC. At quia angulus B per æqualia diui$us e$t, erit per tertiam $exti elementorum ratio late- rum vt partium ba$is, $cilicet. AB ad BC, qualis AD ad DC: quare ex coniuncta pro- portione propter decimaoctauamquinti ele- mentorum ratio aggregati AC, & BC ad BC, vt AC ad CD. At AC ad CD dupla ei quæ e$t AC ad BC, dupla igitur e$t ra- tio AB, & BC ad BC, ei quæ e$t A C ad CB. Igitur ex definitione duplæ proportio- nis ratio aggregati AB & B C ad A C, vt <MARG>Ratio gene- ralis omniũ figurarum æqualia ha- bentium la- tera circulo in$cripta- rum.</MARG> AC ad BC, quod demon$trandum fuit. Sit igitur figuræ cuiu$uis æquilateræ in circu- lo de$criptæ, puta tredecim habentis late- ra, latus vnum A B, & $it A D $ubten$a duobus lateribus eiu$dem figuræ A C & CD, & producatur B D quia ergo A B e$t æqualis AC, & etiam eadem ratione CD, erunt $inguli arcus AC & CD æqua- les A B arcui, quare totus arcus A D du- plus arcui A B, ex demon$tratis in tertio elementorum Euclidis, & vltima $exti eiu$dem angulus A B D duplus angulo <FIG> A D B duplus angulo ADB: quare ex nu- per demon$tratis ratio aggregati laterum AB, & B D ad latus AD, veluti lateris <PB N=599> <CB>A D ad latus A B. Atque ita etiam ratio $ubten$æ quatuor lateribus & duobus, & $ubten$æ $ex lateribus ac tribus, tum alia- rum cum latere re$piciente $ubten$as. Mul- tiplex igitur ratio in figuris æquilateris cir- culis in$criptis, & quæ ex his compo- nuntur. <MARG>Laterum heptagoni ratio.</MARG> <P>Sed nulla melius, quam heptagoni cir- culo in$cripti, & æquilateri. Si igitur he- ptagonus de$criptus ABCDEFG, & duo- bus lateribus $ubten$a AF & B F $ubten$a A B, & AF, cumque vt demon$tratum e$t, angulus F B A duplus $it angulo A F B, & arcus BCDEF duplus ei$dem rationibus ar- cui AGF, erit angulus BAF duplus angulo ABF, quare ex demon$trata proportione BA, & BF ad AF vt AF ad AB: itémque per eand<*> AB & AF, ad BF vt BF ad AF. Refle- xa igitur hæc bis proportio vocabitur. Po- namus igitur A B nouem, po$ita igitur AF $exdecim & BF viginti, $i propo$itio viginti nouem ad $exdecim e$$et qualis $exdecim ad nou&etilde; haberemus latera trigoni ABF. Sed cũ maior $it proportio vigintinouem ad $exde- cim, quàm $exdecim ad nouem, ponemus AF $exdecim, ac rem habebis prope A B 200. A F 359. BF 448. vel per Alizam regulam po$ita AF. 1. erit BF. R Mut. 7/54 in 2 1/3 ( m 1/3. ex prima æ$timatione. Quibus habitis, $i ducatur ex B linea per centrum, & vbi cadit in circuli periferia linea ad F <FIG> & ad A, habebis quadrilaterum cum duo- bus dimetientibus, cuius duo latera, & di- metientium vna erit cognita. Duos in$u- per trigonos orthogonios, quorum ba$is erit diameter cirouli: vnde po$ita reliqua dimetientium re, cùm dimetientibus re- ctangulum æquale $it rectangulis duobus quæ fiunt ex lateribus quadranguli inuicem oppo$itis per demon$trata à Ptolomæo, erit ex his, quæ docuimus in Arte magna, compo$itis minoribus capitulis ratio dia- <MARG>Re$olutoriæ methodi exemplum.</MARG> metri circuli ad A B latus heptagoni co- gnita. Ex his igitur con$tat methodi re$o- lutoriæ, cuius toties Galenus meminit, ex- qui$iti$$imum, cui non par e$t in medica arte exemplum. Propo$itum in circulo co- gnitæ diametri heptagonum de$cribere: fa- ctum iam $upponamus, & $it $uprà de$- criptus: oportet igitur $cire, qualiter de- ducta diametro deducenda $it AB. Vt ve- rò hoc $ciamus, ratio A B ad diametrum excogitanda e$t: vt verò hæc habeatur, ra- tio ad A F, & F B quærenda erit: vt hanc habeas, excogitata e$t rur$us angu- lorum proportio, quæ $ola e$t manife$ta. Inde ea habita quærendum, quòd hæc proportio inter latera decernat. Atque hæc <CB>bis reflexa proportio dicitur. Hanc cùm ex reflexis $implicibus con$tet, diui$am demon$trare oportet. Atque hic e$t finis re$olutoriæ methodi. Ab hoc igitur fine, compo$ita methodus, quam præpo$uimus in laterum heptagoni demon$tratione, ini- tium $umit. Sed & in his quandoque error contingit, $i quis non diligenter omninò aduertat. Cuius rei exemplum e$t: $it cir- culus A B C, in eo diameter B C, cui <FIG> $upere$t ad perpendiculum D A: ex A in- quam videtur deduci po$$e linea aliqua $e- cans BC, vt A E F, ita vt $it CE ad EA, vt AE ad EF, quia CB pote$t quantumuis augeri, quod tamen fieri non pote$t: et$i fieri po$$et, Aliza regula non indigui$$e- mus: quia po$ita BC, 10. AE puta 6. fieret cõfe$tim ED cognita, ideoque & EC & EB, & quia proportio C E ad E A, e$t velut EF ad EB, ex demon$tratis ab Euclide in 3. Elementorum, fieret, vt aggregato pri- mæ, & quartæ quantitatis, tum tertia co- gnitis, vt quantitates cogno$cerentur. Igi- tur cubi, & alicuius numeri æqualis, de- cem rebus notum e$t capitulum. Di$$olu- tio paralogi$mi e$t, quia iam AD e$t me- dia inter partes C D & BD, vt notum e$t per $e, & $emper cre$cit proportio A E ad EF, magis quam CE ad E A, igitur pro- portio CE ad E A minor e$t proportione AE ad EF. Vbicunque tamen punctus a$- $umatur in circunferentia A B $emper de- duci poterit, quia proportio partis CB ter- minatæ ad deductam ex puncto illo ad per- pendiculum e$t maior, quam deductæ ad ad perpendiculum AD re$iduum, cui $em- per e$t æquale, & prior proportio minùs augetur quam po$terior, igitur quandoque peruenient ad æqualitatem. In vniuer$um igitur paralogi$mi fiunt, vel cum a$$umitur aliquid in cõ$tructione problematis, quo nõ vtimur in demon$tratione, vel cum vtimur principio non vero, $ed veri$imili, vel cum a$$umimus non demon$trata pro demon$tra- tis, vel pro medio, quod medium non e$t. Omnia autem hæc magis contingunt in <FIG> remotis à $en$u, vt corporibus, & diuer$i <PB N=600> <CB>generis quantitatibus. Indicio autem pa- ralogi$mi e$t fal$i experimentum in conclu- $ione vel mediis, aut deprehen$io alicuius de- fectus ex his dictis. Sed maior parologi$mus ac difficilior oritur in diuer$o genere: velut capio circulum ABC, & ducta CDA per centrum, & CE CK, CB æqualiter altera ab altera di$tantibus, itemq; CG ab altera parte tunc anguli CBL, CKL, CEL, CAL perife- ria, & recta contenti $unt acuti: quod facilè demon$tratur ductis gratia exempli D E ex centro, & EF contingente, tunc FED rectus e$t: $ed CEL minor DEF, angulo DEC, & angulo contactus FEK, igitur CEL e$t acu- tus: $imiliter CAL acutus e$t, ex demon$tra- tis ab Euclide in 3 libro, & tamen maior CEL, vt CEL maior CKL, & CKL e$t ma- ior CBL: quod patet, quia deficiunt omnes angulis contactus, qui $unt æquales, vt à no- bis demon$tratum e$t in tertio no$trorum Elementorum: & deficiunt, etiam angulo re- ctilineo contento à $emidiametro, & lineis CB, CK, CE, qui vt magis remouentur di- ctæ lineæ à linea CA, $emper $unt maiores: ergo ex communi animi $ententia angulus CBL minor e$t angulo CKL, & angulus CKL angulo CEL, & CEL angulo CAL. Sed angulus CGA maior e$t recto: ducta enim GH contangente, & DG $emidiame- tro, fiet DGH rectus ex demon$tratis ab Euclide (vt dixi) in tertio Elementorum, & angulus DGC e$t maior angulo contactus, vt ibi infertur pro corollario: igitur detra- cto ab angulo DGH recto angulo contactus <FIG> & addito DGC, cum fiat angulus CGL erit ex communi animi $ententia CGL ob- tu$us. Igitur linea CB tran$eunte $en$im ex B v$que ad G, anguli periferia, & recta con- tenti $emper augebuntur, & $en$im & per omne genus magnitudinis v$que ad obtu- $um, vt patet: & tamen nunquam fiet rectus, vt demon$tratum e$t, quia in A, & ante A $emper e$t acutus, po$t A obtu$us: igitur pa- <MARG>Duæ quan- titates parũ magnitudi- ne differen- tes, quarum maiore $em- per per me- dium diui$a, & minore $emper du- plicata, mi- nor nunquã maiorem ex- cedere pote$t aut æquare.</MARG> tet intentum. Maior hæc fit paralogi$mus in diuer$o genere, & talis e$t. Aliqua quantitas continuè augetur plus, quàm ad duplum, vel $altem ad duplum, donec perueniat ad lon- gè maiorem quantitatem alia, vtpote cen- tuplo maiorem, & tamen antequam perue- niat ad illam extremam quantitatem, nun- quam fit æqualis, aut maior illa minore quantitate. Et hoc videtur impo$$ibile dua- bus de cau$is. Prima, quoniam oporteret, vt in vltimo argumento augeretur non æquali- ter, id e$t ad duplum, $ed magis, quàm cen- tuplo. Secunda, quia cùm quantitas illa mi- nor non po$$et excedere minimam illam aliã maiore magnitudine, quàm ip$a $it, oportet vt illa minima ad duplum cre$cente tandem <CB>$uperet hanc quantitatem, & tamen non $u- perat. Imò $equitur maius miraculum, & e$t quòd accipio duas quantitates, quæ parum magnitudine di$tant, & tamen maiore per- petuò ad duplum aucta v$que infinitum, & maiore $emper diui$a per medium in in$ini- tum, illa minor aucta nunquam excedet ali- quam partem huius maioris per medium di- ui$æ. O$tendo autem omnia hæc demon$tra- tione vna. Capio exiguum aliquem angu- lum, qui $it K, rectilineum tamen, quem con- $tat in infinitum per æqualia diuidi po$$e, & hoc facilè fit $emper magis producendo la- tera, vt acutior per diui$ionem continuam fiat angulus: nam ba$is eo $emper maior fiet, ideòque ba$es angulorum poterunt ad ean- dem peruenire magnitudinem: & tunc ducta linea ex loco diui$ionis ba$is ad angulum, $i ba$is erit per æqualia diui$a, erit etiam an- gulus. Inde capio tres circulos AB, AC, AD in continua proportione quacunque volue- ris, $e contangentes in puncto A, & ex de- mon$tratis in 3. Element. ab Euclide illo- rum centra erunt in vna diametro, quæ $it AEFG, & tunc certum e$t, quòd angulus B AD e$t maior angulo BAC & CAD $eor- $um $umpto: nam totum e$t maius $ua parte: vel igitur angulus BAC e$t æqualis angulo CAD, & tunc angulus BAD erit duplus an- gulo B A C: vel angulus B A C e$t maior CAD: eritque angulus BAD plus, quam du- plua angulo CAD. Vel $i ponatur angulus C A D, maior angulo BAC, erit angulus BAD, maior duplo anguli B A C. Con$tat igitur quod nece$$arium e$t, quòd angulus BAD $it duplus, aut duplo maior altero an- gulorum BAC vel CAD. Sit igitur duplus vel maior duplo, gratia exempli, angulo BAC (nam hoc e$t verum ) tunc capio duos angulos BAC & K: dico igitur quòd $emper duplicato angulo BAC, & diui$o angulo K quou$que velis, etiam$i in infinitum proce- das, nunquam tantùm BAC excre$cere po- terit, vt minimam partem anguli K vel æquet, vel $uperet, cum tamen differentia il- lorum angulorum minima $it cùm iam an- guli ip$i minimi $int, vtpote pars mille$ima K. Nam in$criptis circulis $emper eadem ra- tione continua minoribus, quam DA $e ha- bet ad BA, duplicabitur interior angulus, qui fiet ex circumferentiæ parte conuexa in- terioris cum concaua circuli AB periferiæ, & hoc donec perueniat ad anguli eius ma- gnitudinem, qui periferia continetur duo- bus rectis, $olùm eò minorem, quò $unt duo anguli contactus: augeatur enim quantum libet circuli interioris paruitate, & ducatur contingens A H maiorem circulum, quæ etiam nece$$ariò continget minorem, quia vt demon$tratum e$t, diameter circuli maio- ris e$t idem cum diametro minoris. Si igitur fingamus AH e$$e latus partis vnius anguli K quantumcunque minimæ, reliquum latus nece$$ariò cadet infra periferiam circuli mi- noris, aliter inter contingentem AH, & cir- culum minorem recta cadere po$$et, contra demon$trata ab Euclide in 3. libro. Igitur $i recta cadit infra periferiam circuli minoris fiet angulus contactus circulorum pars an- anguli à rectis contenti: ergo cùm pars <PB N=601> <CB>minor $it toto, erit angulus contactuũ quan- tumcunque magnus minor angulo rectili- neo quantumcunque paruo: quod erat de- mon$trandum. Igitur primi argumenti di$- $olutio e$$e videtur, quòd angulus ille non æqualiter augetur eo motu linea CB, $ed vt magis proximus fit ip$i A, eò maius fit ar- gumentum, ideò $tatim tran$it ab acuto in obtu$um ab$que recto. Demon$tratio huius e$t, quòd in proce$$u primæ medietatis $e- micirculi à C v$que ad M. $olùm acquiritur angulus C M L, & in proce$$u alterius medietatis $emicirculi acquiritur angulus CMA, ab M v$que ad A, $ed angulus CMA e$t maior angulo C ML in angulo CM A à rectis contento, qui e$t dimidium recti: igitur multò magis augetur angulus recta & circumferentia contentus in medietate $emi- circuli MA, quam CM. Eadem ratione de partibus circumferentiæ M A inuicem col- latis. Igitur incrementum anguli CEK, $u- per CKB maius e$t incremento CKB $uper CBL: & incrementum CAE $uper CEK, maius e$t incremento CEK $uper CKB: igi- tur etiam quòd linea tran$iret per omnia media ex B in K, non tamen ex K in E, & multò minùs ex E in A, ideóque nec ex A in G Apparet igitur primi paralogi$mi di$- $olutio. Sed $ecundus non eadem ratio- ne di$$oluitur, verùm multi $unt modi de- mon$trationum, & longè plures a$$umptio- num. In multis enim profuit $cire, quòd ita e$$et, vt in $olidi cubi numeri generatio- ne paulò pò$t demon$trauimus. Et quod ma- ximum productum ex parte cuiu$libet quan- titatis in re$idui quadratum e$t, cum tertia pars quantitatis in re$idui quadratum duci- tur: hoc enim in Geometricorum elemen- torum duodecimo libro demon$tratur à no- bis. Verùm id antiqui latêre voluerunt, vt magis admiratione digni viderentur. Quæ enim nobis non parùm profuere, etiam illis præ$idio fuerunt: quandoquidem nos in plu- ribus principia cum tota arte inuenerimus. Quod etiam feci$$e Apollonium, & Archi- medem arbitror, non tamen Euclidem, ne- que Philo$ophorum quenquam aliorum: nam demon$tratis, ab aliis adiuti $unt. Ve- luti penultimam primi elementorum refe- runt inuentum e$$e Pythagoræ Samij, ob cuius inuentionem lætatum adeò tradunt, vt bouem immolauerit: quod tamen vix cre- di pote$t, quandoquidem ac omni cæde ani- malium ab$tinuerit Pythagoras. Sed certum e$t, ex demon$tratione Architæ Tarentini illius di$cipuli de inuentione duarum linea- rum inter alias duas continua proportione iunctarum, ante tempora Euclidis Megaren- $is geometrica inuenta, & præ$tanti$$ima florui$$e. Neque tamen parum fuit, Eucli- dem in eum ordinem adeò exqui$itum cun- cta redegi$$e, & quæ defecerant adieci$$e. <P>Sed vbi finis non adeò certus e$t, diffici- lior profectò e$t inuenio. Quorundam qui- dem difficillima pror$us, veluti, quæ maxi- ma po$$it e$$e proportio dupli tertiæ quan- titatis ad aggregatum primæ & quartæ con- tinuæ proportionis. Nam ea con$tant in mi- nore proportione $e$quiquarta, & maiore $e$quiquinta. Si enim capiamus 64. & 80. <CB>& 100. & 125. duplum tertiæ quantitatis e$t 200. aggregatum primæ, & quartæ 189. Pro- portio autem 369/341 minor e$t 299/189. E$t au- tem 360 duplum tertiæ quantitatis, & 341. e$t aggregatum primæ & quartæ in propor- tione $e$quiquinta, vt $int quantitates ip$æ 125. 150. 180. 216. Hoc autem demon$tra- ri pote$t, ducto 360. in 189. fit 68. M 40. E$t autem hoc minùs, quàm 68. M. 200. In talibus igitur inuenire demon$tratione, difficillimum e$t: quantò magis vbi duarum quantitatum diuer$orum generum, quæ ad æqualitatem nullam perueniunt, in genere perfecto fit comparatio. Nam paraboles ad trigonum interiorem exqui$ita e$t ratio epi- trita, vt ab Archimede demon$tratur, quod in quinto priuilegio à nobis expo$ito $upe- rius continetur. Hoc igitur principium fuit, quo Archimedes proportionem, & men$u- ram parabolis potuerit inuenire. Liquet ex illius demon$tratione, quòd $i proportio hæc in ab$urdam aliquam, & quæ nullo modo numeris de$cribi po$$et quantitatem incidi$- $et, Archimedem illam non potui$$e demon- $trare. Ita & ratio $phæræ ad conum dupla apud illum: & rur$us apud Euclidem cylin- dri ad conum tripla exqui$ita. Quibus inuen- tis, facilè fuit etiam partium rationem inui- cem declara$$e. Nam quæ inuicem non iun- guntur rationali proportione, medio dua- rum proportionem innote$cere con$ueuerũt. <P>Quamobrem quadratum circulo æquale impo$$ibile e$t inuenire: & qui conati $unt, non videntur demon$trationes Archimedis, aut Apollinij, aut Euclidis intellexi$$e: aut $i modò intellexerunt, non animaduerterunt. Nam principium omne inuentionis à com- po$itione fit, compo$itionem $equitur re$o- lutio. At in compo$itione notus nece$$ariò e$t finis, ob id igitur in genere diuer$arum quantitatum finem, & rationem notam e$$e illarum oportet. At in circuli magnitudine, $eu $uperficies ac quadrati $uperficiem refe- ratur, $eu periferia ad diametrum, nulla per $e nota proportio e$t: demon$tratum enim e$t ab Archimede, rationem periferiæ ad diametrum minorem e$$e, quàm 22. ad 7. maiorem verò tripla, & 10/71. Atque id e$t di- cere minorem tripla, & 19/70 maiorem tri- pla, 10/71 $eu inter proportionem 15/4 62/97 & 15/4 61/97. Sed neque in $uperficiebus: nam po- $ita diametro 7. erit quadratum interius circuli 24. 1/22. Sed area circuli vt ab Archi- mede, & nobis demon$tratum e$t, fit ex di- midio diametri in dimidium periferiæ, qua- re erit 308. 1/2. Igitur proportio qualis 77. ad 49. quare vt 11. ad 7. Verùm vt dictum e$t periferia e$t minor 22. quantitate non $en$ili, nec rationali: quadratum autem inte- rius non mutatur, igitur proportio circuli ad quadratum interius in$criptum e$t minor aliquantò, quàm 11. ad 7. igitur ab$urda, & incognita. Conati autem $unt anti quorum plurimi, & alij no$tro tempore, quorum vix e$t numerum, & nomina referre, verùm res quæ po$$ibilis non e$t, claritatem ingenij il- lorum hebetiorem videri fecit. Sed ortum hic conatus irritus habuit ex verbis Ari$to- telis malè interpretantis. Exempli loco enim <PB N=602> <CB>dixit, circuli quadraturam, cùm qu&ecedil; $ciri po$- $unt, & nondum $cita $unt, refert: & $i $cita non $it, non ob$tarem, quin $ciri non po$$it. Non tamen dixit $ciri po$$e. Dupliciter au- tem $ciri contingit illam: aut ob$curiore mo- do, quàm cùm ignota e$t: velut per elicas li- neas, quibus vtitur Archimedes, & æqualem rectam circuli periferiæ de$cribit: aut per tran$lationem, quam nemo adhuc tentare au$us e$t, partim ob difficultatem, partim ob demon$trandi modum ignotum<I>:</I> alij quòd confi$i $int faciliori modo eam inuenire po$$e: aliis quod $cripta antiquorum huic generi demon$trationis nece$$aria dee$$ent, intacta fuit. Verùm cùm ad certam notion&etilde; non deueniat ab$que demon$trationis auxi- lio, non licet illam percipere ante demõ$tra- tionem, vt in quibu$dam arithmeticis quæ- $tionibus ca$u quandoque contigit. Sed de his hactenus, quæ ad demon$trandi modos pertinent, in quibus maximè artis Geome- tricæ $ubtilitatem edocuimus. <P>Hanc proximè Arithmetica $equitur, cu- ius $ubtili$$imum inuentum e$t ars, quã nos <MARG>Artis ma- gnæ quintu- plex v$us.</MARG> Magnam vocauimus, à nobis inuenta, editá- que, Algebraticam alij dixerunt, cuius e$t multiplex vtilitas, Ingenium acuere, latera quantitatum incognita inuenire, & explica- re: eadémque lineis iuxta geometrica in$ti- tuta, vel planis aut $olidis de$cribere: propo- $ita $oluere problemata, ænigmatáq; & malè $oluta po$$e refellere, vt lateris heptagoni magnitudinem à Bouillo perperam, quæ$itam, & æqualitat&etilde; rectæ cum pe- riferia circuli ex libram&etilde;- to à Nicolao Cu$a confi- ctam, explo$am verò iure <FIG> à Ioanne Monteregio. Con$tant omnia $im- <MARG>Cubi numeri pulchra compo$itio, & exem- plum aliud re$olutoriæ methodi.</MARG> plici$$ima figura, quæ lineas, areas, & cor- pora etiam o$tendit: $ed & po$t quartam $e- cundi Element. Euclidis, $ex proximas $e- quentes. E$t verò & aliud $olidi numeri cu- bi compo$itionis genus Arithmeticæ pro- prium, in quo genus re$olutionis, quod à compo$itione ortum habet, fit manife$tum. Omnis enim cubus numerus componitur ex quadrato $ui lateris, & duplo producti ex latere in omnes antecedentes numeros v$que ad vnitatem: velut capio 512. cu- ius latus e$t 8. dico igitur, quòd 8. ductum in $e, & fit 64: & in duplum anteceden- tium numerorum, qui $unt 1. 2. 3. 4. 5. 6. & 7 ab vnitate <I>(</I> vt vides ) incipiendo, & e$t duplum horum 56. & productum ex 8. in 56. e$t 448. faciunt ip$um cubum, id e$t, 411. nam 448. & 64. faciunt iuncti 512. Ab initio autem videbatur hoc non po$$e demon$trari, $edvia re$olutionis demon$tra- uimus. Cùm enim quilibet numerus cubus fiat ex quadrato lateris in latus $uum, fiet etiam ex quadrato lateris in vnitatem, & eodem quadrato in latus vnitate dempta, ex $ecundi Element. Euclidis primo theore- mate. At productum quadrati in vnitatem $emper e$t æquale quadrato, ex demon- $tratisànobis in principio $exti operis perfe- cti, idque etiam $en$u ip$o percipitur pro- ductum autem quadrati in latus, dempta <CB>vnitate æquale producto lateris in duplum aggregati omnium præcedentium numero- rum: itaque hoc demon$trato patet propo- $itum. Hoc autem rur$us re$olutione indi- get: qualis enim proportio quadrati ad du- plum illius aggregati, talis lateris ad $eip- $um dempta vnitate. Igitur ex demon$tra- tis ab Euclide in $exto Elementorum, tan- tùm fit ex latere in duplum illius aggregati quantum ex quadrato in latus dempta vni- tate. Oportet igitur rur$us illam propor- tionem o$tendere, atque hæc e$t demon- $tratio: quia duplum illius aggregati $em- per e$t æquale producto maximi numeri in maiorem vnitate, velut duplum aggregati numerorum v$que ad 7. e$t 56. & hic fit ex 7. maximo numero in 8. qui maximum numerum vnitate excedit. Igitur cùm ex la- tere in $e ducto fiat quadratum ip$ius lateris & ex latere in $eip$um detracta vnitate fiat illud duplum, erit ex demon$tratis ab Eucli- de proportio quadrati lateris ad duplum il- lud qualis literis ad $eip$um detracta vnita- te, quod a$$ump$imus, demon$trandum. E$- $et igitur iam hoc perfectè o$ten$um, ni$i quod nondum con$tat, quòd ex quolibet nu- mero in vnitate minorem, fiat duplum ag- gregati omnium antecedentium numero- rum. Hoc verò $ic demon$tratur. <P>Quilibet autem duo numeri, æqualiter à medio di$tantes iuncti, duplum medij nu- meri efficiunt, igitur omnes numeri ab vni- tate iuncti $eriatim, tantum efficiunt, quan- tum $i medius numerus pro numero illorum terminorum a$$umeretur. Sed maximus nu- merus continet ad vnguem ordinem illo- rum, igitur omnes numeri $eriatim ab vni- tate $umpti: tantum iuncti faciunt, quan- tum medius illorum productus in maiorem. Igitur duplum aggregati talium numero- rum, e$t æquale duplo producti medij in maximum illorum. Sed numerus maximo vnitate maior, duplus e$t medio, igitur ex numero maximo in vnitate maiorem du- plum fit aggregari omnium numerorum ab vnitate ad maximum numerum. E$t & me- dius quidam compo$itionis modus. Sed in iam declarato, licet per compo$itionem re- $oluta colligere, atque $ic demon$trationem theorematis afferre. Laudabimus & quæ- dam $ingularia inuenta, vt Michaëlis Sti- phelij laterum inuentionem, tran$latam à <MARG>Michaëlis Stiphelij in- uentum in Arithmeti- ca. Mu$ica $ub- tilitatis in- uentum.</MARG> nobis in primum Operis perfecti librum. <P>Succedunt his mu$ica inuenta, triplicis olim ordinis diate$$aron, è quibus $olùm vnũ nunc diatonicum cognitum e$t, reliquos or- dines $eu incuria, $eu difficultate ami$imus. Nunc verò breui$$imè illorum re$titutionem per nos factam atque in primo, & $ecundo mu$icæ tractatam doceamus. Chromaticum fit per fictam mu$icam, vbi non $olùm in b <MARG>Chromatiei Enarmoniei Diate$$ari inuentio.</MARG> f a b mi, $ed & e la mi, & a la mi re hemi- tonium inducitur, vt in cheli propriè, $ed & organa eius rationis mu$icæ $unt capacia. Dulci$$imus videtur hic modus diatonici ge- neris comparatione, ob frequentia hemito- nia: parua enim interualla, & notæ propor- tiones, vocum $uauitatem afferunt. Innititur autem Chromaticum genus hemitonio, to- <PB N=603> <CB>no, & trishemitonio, ditonum fugiens. At hæc parua $unt interualla, $ed minora $unt Enarmonici die$ibus di$tincta, & ob id dul- cior chromatico harmonia. Vt verò exem- plum eius habeas in elymis, vt in quinto mu$icæ docuimus, tremula vox parum aper- to foramine, hemitoniorum, minimè autem <CB>tonorum die$im efficit: quæ perpetuò fu- giens in $ingulis vocibus incredibilem affert $uauitatem. Aliud in cheli ( po$tquam Or- gana huius non $unt capacia ) $umamus, exemplum. Scis interualla in cheli hemito- nio $ingula di$tingui: $entis tremulas voces, quæ dimidium tantùm vocis interualli $upe- <FIG> <CB>rant, atque ideò die$im quantam dulcedinem retineant: finge modò $ingulis currentis ma- nus ictibus tremulas voces inter$eri, & cogi- ta, quàm incredibilem harmoniam $is audi- turus. Sed in cheli vnus non poterit $e ex- plicare. Commodior lyra e$t, quia etiam ma- gis retinet voces. Sed antiqui in$trumenta ad hoc apta conficiebant, inter quorum chordas interualla die$um erant con$tituta. Extremæ verò ei$dem locis, quæ con$onan- tiam efficiunt, nece$$ariò in omni diate$$aro reponuntur. Verùm in Diatonico duos ad- didimus neruos, alterum $ub imo, reliquum $upra $upremum, vt humitoniorum ratio con$taret. Nuper Nicolaus Vincentius Mo- nochordium con$truxit per die$es diui$um, vt tonos $ingulos in quinque $emitonia mi- nora in duo diuideret. Sunt autem in com- muni in$trumento claui triginta candidi, to- ni ergo viginti, & vnus: $emitonia 8. minora in inferiore ordine. In $uperiore nigri claui, viginti, $emitonia autem 49. Ergo Chroma- ticum hoc habet claues quinquaginta, in- terualla quadraginta nouem. Semitonia ma- iora viginti, minora viginti octo, tonos vi- ginti vnum. Exi$timat ergo in quatuor illis ordinibus, quorum duo $unt $uperiores, duo candidorum clauorum, totidem nigrorum, diui$is minoribus tonis in duas die$es, vt fiant quinquaginta $ex: maioribus in tres, vt fiant $exaginta: vt $int omnes centum ac $exdecim, claui verò centum ac decem & $eptem, inde pro indiui$o (de quo dixi) tono die$es quinque totidémque claui con$tare. Enarmonicum monochordium vocibus cen- tum ac viginti vna, clauis autem vno plus. Certè ad commodum non inutilis ratio, $ed non omninò exqui$ita. Lucretia quoque Tode$cha Bononien$is puella, in cheli addi- dit $ex chordas, vt e$$ent decem & $eptem ternæ in $uperioribus quinque ordinibus. Nete autem, quæ $ingularis e$$et geminata. Quæ Hypates obtinuit locum duas $uperio- res habuit vni$onas, tertiam diapa$on inter- uallo: quatuor medij ordines vni$onum trium fidium concentum retinuerunt. Du- <CB>plex habet incommodum hæc con$tructio: $paciorum angu$tiam, vt ni$i digiti $int gra- ciles admodum longi choraulé$que præ$tãs, qualis illa erat, quæ cum decimum $eptimũ ageret annum, nemini po$t haberi po$$et difficultatem, & confu$ionem non leuem $it paritura: tantú$que numerus fidium è neruis vix po$$it in certa contentione diu manere. Cæterùm illi difficultas addidit decorem: & ob artis præ$tantiam, $uauitatem mirabilem. Cùm verò duo $int extrema, & mediũ, quod vocant Tenorem, in diuer$is vocibus (nam <MARG>Altus vox nobili$$ima.</MARG> quæ de diate$$aro dicta $unt, ad vnã tantùm referuntur) vox quarta Altus adiecta e$t, qu&ecedil; quòd vacua repleat, cæteris $uauitate præ- $tat: cùm enim rei iam perfectæ aliquid addi- tur artificiosè, ad ornatum plurimùm con- ducere $olet. Ob id omnibus vocibus hæc mi- ra arte conuenit. Ob$eruat hæc vnicè graui- tonam, contra quam $æpè in $upremum $e attollit: modò qua$i in grauitonam mutata, in profundum $e mergit, $ublimiorem har- moniæ totius vocem contrario motu ob$er- uans. Plerunque circa mediam $patia com- plendo ludit. Quo fit vt cùm nobili$$ima $it, præclaram etiam exigat cantatoris naturam, & ingenium: quibus fit de$tituatur, nulla pror$us euadit. <P>Porrò facilis e$t notarum cantus: notas <MARG>Canendi præcepta.</MARG> vocamus, Vt, Re, Mi, Fa, Sol, La: $ed proferre verba, difficilius. Ideò cùm notas prius di$cant pueri, ad verba $æpè cum dif- ficultate non leui transferuntur. Fit autem hæc tran$latio tribus modis. Primus e$t, vt quia diapente, diapa$on, diate$$aron, & cæteras medias con$onantias, itémque $e- ptimam, & nonam, & $ecundam aure di$- cat, & proferre voce, atque ita $ub illa vocũ magnitudine verba ac $yllabas potiùs pro- ferat, quod arduum $anè e$t, quoniam $ex- ta, & tertia duplices $unt, nec licet eas proferre $ine imaginatione notarum atque ita $i alteram pro altera $uppo$ueris, $emito- nio di$cordabis à reliquis vocibus. Secundus modus e$t, vt mente concipias quocunque $patio ac linea, quæ vox & quanta e$$e <PB N=604> <CB>debeat, atque ita $yllabas $ub loci voce pro- feras. Hæ modus melior e$t primo: $ed cùm occurrerint die$es, & $emitonia toníve ficti, non $atis faciet, ægréque proferentur. Ter- tius omnium optimus e$t, vt imaginatione, & voce quidem notas, & vocum magnitu- dinem retineas, lingua verò $yllabam $ubie- ctam proferas: atque hic vt e$t optimus, ita difficillimus. Igitur tribus modis rur$us hunc a$$equemur: vel longa con$uetudine, vt$en$im dimi$$a nota, proferas $yllabam in notis, primò longioris moræ, & vni$onis: deinde $en$im a$cendentibus ac de$cenden- tibus, mox in diapa$on, & diapente, & diate$$aron. It&etilde; in con$onantiis, quas vocant cadentias, demùm in aliis vocibus, pò$t ad notas breuis moræ te transferas. Alter mo- dus e$t, vt linguam immobilem retinere condi$cas, atque ita vocem $ine notis ac$yl- labis proferas. Pò$t $ub vna tantùm $yllaba $emper, vt $ub A, vel E. Vltimò ad $yllabas proferendas accedas. Hic modus varietatem ex modo proferendi $u$cipit, vt primus ex re ip$a $eu cantu. Tertius, qui meo iudi- cio melior e$t, fit alterius auxilio, qui no- tas proferat te $yllabas canente: $ic enim & temporis, & vocis magnitudo $eruabitur, & tu $en$im te transferes con$uetudine ad id, quod e$t difficillimum. Erat & aliud in di$cendo compendium, vt $ine manu optimè, quis di$cat. Hoc autem contin- get, $i di$cipulum docueris diapa$on vnius omnes voces, nam reliquæ omnes ei$dem ordinibus recurrunt, atque ita mutationes pro vocatis clauibus, quæ $emper tribus in locis habentur ob $emitonia. Nam claues mutata fermè ratione ita $ibi comparantur, vt in duas omnes ob $imilitudinem redigan- tur, cùm $ex videantur: tres quidem voca- ti B, mollis, totidem $ine illo: has $i ob- $eruaueris diligenter, in duas tantùm redu- ces, non $olùm mirabili, & compendio$a ratione, $ed etiam admodum facili: verùm de his diffusè in Mu$icis ( vt dixi ) tracta- tum e$t. <P>Po$t has Optica e$t di$ciplina, cuius $ubtili$$imum inuentum e$t horologiorum, quæ vmbris horas edocent, eam traduxit, vt multa alia Vitruuius in opus $uum. <P>Verùm hæc $cientia optica media vide- tur inter Mathematicas, & pulcherrimam naturalium rerum $cientiam, quam voca- mus Philo$ophiam, cuius ambitus lati$$imè patet. Scrip$imus de dignioribus illius partibus in libris de Æternitatis Arca- nis, animi immortalitate, rerúmque va- rietate. Verùm nobili$$ima pars e$t illius, quæ temporum naturam præcogno$cere do- cet, & aëris temperiem: vtilis nanque agri- colis, nautis, mercataribus, imperatori- bú$que, denique omni humano generi tum iucunda, tum $alutaris. Aëris igitur con- $titutiones duabus con$tant differentiis, quarum altera in frigido, & calido, reliqua verò circa humidum, & $iccum ver$atur. Hoc in genere quinque $unt $pecies: Sere- num, quòd & tranquillum $it: vento$um, nubes, imbres, grando, $eu horrida tempe- $tas. Niues imbrium loco habentur, cùm hyems fuerit. <CB><P>Ventorum $igna ex naturalibus decretis <MARG>Ventorum $igna.</MARG> ita habentur: Tuber quidam Lunæ iunctus, quem ego cùm vidi$$em, $tatim $ub$ecutus e$t ventus validi$$imus. Nubecula circa a$inorum alterum ex eadem parte futuros prænuntiat ventos. Rubeæ nubes toto cœ- lo $par$æ, aut rubra Luna, item Solis oc- ca$us inter nubes rubeas, nubes volitantes: nolarum $onus, qui modò optimè auditur, modò vix percipitur: vexilla in turrium culminibus po$ita cùm mouentur: areæ cir- ca Lunam, quæ repentè di$$oluuntur, ventos ex qua parte orientur o$tendunt. At verò <MARG>Serenitatis iudicia.</MARG> Luna pura dum occidit, aut oritur, a$tráque tum Sol candidus ac purus occidens, aut $i Sol paucis cum nubibus cadat, & corui ve- lut lætitia gregatim crocitantes, a$$iduéque ob$trepens noctua noctu, $erenitatem nun- tiant. <P>Tempe$tatum $igna melius, quàm Poëta tuus explicare me po$$e non con- fido, tamet$i mihi libera $it oratio, Vir- gilij verò numeris veluti compedibus con- tineatur. Primo igitur Georgicorum $ic in- quit: <Q><I>At Boreæ de parte trucis cùm fulminat, & cùm<LB> <MARG>Tempe$tatũ præ$agium.</MARG> Eurique, Zephyrique tonat domus, omnia plenis<LB> Rura natant $o$$is, atq; omnis nauitaponto<LB> Humida vela legit. Nunquam impruden, tibus imber<LB> Obfuit, aut illum $urgentem vallibus imis<LB> Aëuiæ fugêre grues: aut bucula cœlum<LB> Su$piciens, patulis captauit naribus auras:<LB> Autarguta lacus circumuolitauit hirundo:<LB> Et veterem in limo ranæ cecinêre querelam:<LB> Sæpiùs & tectis penetralibus extulit oua,<LB> Angu$tum formica terens iter: & bibit ingens<LB> Arcus: & è pa$tu decedens agmine magno.<LB> Coruorum increpuit den$is exercitus alis.<LB> Iam varias pelagi volucres, & quæ A$ia circùm<LB> Dulcibus in $tagnis rimantur prata Cay$tri,<LB> Certatim largos humeris infundere rores:<LB> Nunc caput obiectare fretis, nunc currere in vno<LB> Et $tudio in ca$um videas ge$tire leuandi.<LB> Tũ cornix plena pluuiã vocat improba voce,<LB> Et $ola in $icca $ecum $patiatur arena.<LB> Ne nocturna quidem carpentes pen$a puellæ<LB> Ne$ciuêre hyemem, te$ta cum ardente viderent.<LB> Scintillare oleũ, & putres cõcre$cere fungos.<LB></I></Q> <P>Illud etiam certo $igno adiecit, quod ob- $eruatione dignum e$t? <Q><I>Si nigrum ob$curo cõprehenderit aëra cornu.<LB></I></Q> <C>Tum illa à Sole:</C> <Q><I>Ille vbi na$centem maculis variauertt ortũ<LB> Conditus in nubem, medióq; refugerit orbe,<LB> Su$pecti tibi $int imbres: nãq; vrget ab alto,<LB> Arboribú$que $ati$que Notus, pecorique $ini$ter.<LB> Aut vbi $ub lucem den$a inter nubila $e$e<LB> Diuer $i erũpent radij: aut vbi pallida $urgit<LB> Tithoni croceum linquens aurora cubile:<LB> Heumalè tũmites def&etilde;det pampinus vuas:<LB> <PB N=605> <CB>Tam multa in tectis crepitans $alit horrida grando.<LB> Hoc etiam, emen$o cùm iam decedet Olympo,<LB> Profuerit memini$$e magis: nam $æpè videmus<LB> Ip$ius in vultu varios errare colores.<LB> Cæruleus pluuiam denuntiat, igneus Euros.<LB> Sin maculæ incipient rutilo immi$cerier igni,<LB> Omnia tunc pariter vento, nimbi$que videbis<LB> Feruere: non illa qui$quam me nocte per altum<LB> Ire, neque à terra moneat conuellere funem.<LB></I></Q> <P>Areæ etiam plures, aut validis coloribus: boues lingunt vngulas mugientes, & ad cubilia redent, gallinæ puluere $e opplen- tes, mures $tridentes, feles etiam caput ma- nibus lauantes, imbrem prænuntiant. Sen- <MARG>Trifolium cur cri$petur $ub procella- rũ aduentu,</MARG> tit mirum in modum procellas trifolium aduenientes, cogitque $e, contrahit ac cri$pat. Humidi$$imum enim cùm $it, & neruo$um, frigore, & aëris cra$$itie contra- hitur, $olitum iam $e mutare, ac modò a$tringere, modò dilatare. Itaque nec in om- nibus illius $peciebus for$an id continget: nec multò minùs in omnibus aut $emper <MARG>Nubilio$i t&etilde; poris $igna. Grandinis indicia Pruinæ indi- cia.</MARG> erit manife$tum. Omnium con$tans latitudo quædam exigitur. Minora $igna etiam, cùm ab$unt venti, nubes, & diem caligino$am o$tendunt. Venti validi cum pluuiis, grandi- nes, pluuia enim ab$que ventis pura e$t. Prui- na lædet vites, & arbores, penuriámque vini indicet, quoties arboribus germina iam mit- tentibus (id in no$tris regionibus contingit, Martio, Aprili, initióque Maij) frigido ac $e- reno tempore plenilunium incidat, aut $al- tem $i lumine Luna plena fuerit. <MARG>Ventorum vires.</MARG> <P>Quæ verò fiunt ventorum ira, admiratio- nem pariunt. Sæuiunt enim hi iugis mon- tium, adeò vt dum Apenninum tran$irem, ventus pileum $u$tulerit, ac velut $agittam è $corpione emi$$am deferret cum impetu, parúmque abfuerit, ne portenti vice decide- ret cum pluuia in proximas villas. Tran$tu- lit & equum, cui in$idebam per duos pa$- $us, vt fermè præcipitarer. Quare ne fabu- lo$um fui$$e putem, quod à Pogio recitatur, adducor. Recitat ille, ventis cohortis di- rutum oppidum, quod Borgetum vocatur, $ex M. pa$$uum à Roma di$tantem, & ædem diuæ Ru$inæ, tran$latámque cauponam in- <MARG>De pluuia ranarum, la- pidum, & pi$cium.</MARG> tegram. Ergo neque mirum pluere ranas, pi$ciculos, lapides: nam ranæ ac pi$ces è montium iugis venti impetu transferuntur. Transfertur & puluis, qui ventorum co- gitur in lapides. Indicio e$t non procul à montibus illos cadere, $ed vt olim in Al- bano monte, atque in vallibus è proximis, altioribú$que montium cacuminibus. Re- fert Georgius Agricola, Chepnicij luteam terram cum aqua plui$$e. Et in Sueuia, an- no 1534. aër inficiebat ve$tes cruce rubra: id contingit puluere cum imbribus delato, forma verò crucis ob fila, quæ crucis for- mam, dum texuntur, referunt, apparuit. Transferuntur & oua paruorum animalium, <CB>vt etiam ranarum, & pi$cium quæ inter turbines ventorum, & imbrium procellas emittunt animalia, quæ pluere videntur. Indicio tum e$t potiùs hæc contingere ob putredinem, & cum generatione, quàm quod transferantur: quoniam iuxta fodinas, & vbi bitumen abundat magis hæc fiunt, quàm alibi. Et frequentiùs pluant animalia, quàm triticum, & reliqua cerealia, quæ ta- men faciliùs transferri po$$ent ip$is anima- libus. Illud tamen mirabile e$t, quod Olaus Magnus refert, de lemmare, vellemmo, id e$t, murium genus, quod in Septentrione de- cidit tanta copia è nubibus, vt omnia vi- rentia locu$tarum more ab$umat: hócque Pontici mures ve$cuntur: & (de quo alibi di- ctum e$t) $i verum e$t, $tatim vbi deciderit in ventriculo di$$ectum virentem herbam o$t&etilde;- dere: vt trã$latus non genitus videatur. Nihil igitur mirum, $i cau$as $pectes: nam non ni$i in magnis ventorum motibus i$ta contin- gunt. Quamobrem & Reipublicæ tempore <MARG>Cur olim inundationes continger&etilde;t.</MARG> hæc erant frequentia, quòd frequentiùs etiam venti validi$$imi fierent. Imò vis ven- torum olim maior videbatur: quam non $o- lùm hæc no$tra, $ed etiam diluuia, & inun- dationes contingebant. <P>Dira igitur hæc prodigia, quoniam à <MARG>Cur prodi- gia ex plu- uia, vel v&etilde;<*>i immodici mala præ- nuncient.</MARG> ventis immodicis fiunt. At venti immodici caliditate, & $iccitate graui oriuntur: vnde proditiones o$tendunt, vt etiam in adagio $it, Ventus immodicus, proditio viget. Aut enim cau$a ventorum horum ex a$tris $umpta e$t, Mercurij, & Martis victoria, & $iderum po- tentiorum, Caniculæ, Arcturi, Oriontis: aut vt ad nos propius accedamus, calida, & $icca con$titutio, quæ imbecillia capite ve- xat, ea agit in proditiones, $editiones, ac cæ- des. Plebs autem plerunque talia habet ca- pita ob paruam experientiam rerum, & in- temperantiam, quocirca contingit illam ad facinora, vel illorum pe$$imos impelli. Sed falli etiam contingit, tuncque va- lui$$e $upplicationes diis factas creditum. e$t. <P>Transferuntur & pi$ces in pi$cinas, & no- <MARG>Vnde no<*>æ plantæ pi$ces in aquis vbi non erant.</MARG> uas aquas, & noua $emina alienas terras, velut de la$ere refert Theophra$tus: vnde origo pi$cium, nouarúmque plantarum fru$trà credita è putredine duxi$$e initium. Indicio e$t maximè hæc videri po$t pro- cellas, nunquam po$t diuturnam $ereni- tatem. <P>Eadem ratione, quandoque, $ed rariùs no- uum genus auium ac incognitum transfertur è longinquis regionibus vi ventorum in no- $tras à quibus $u$tinentur. <P>Simile e$t fermè, $ed qua$i diuinius, quòd <MARG>De medici- na.</MARG> medicina meditatur per has con$titutiones temporum, $alubritatem corporum, & mor- borum genera prædicere, de quibus maximè Hippocrates in tertia Aphori$morum par- te, & Ari$toteles in prima Problematum tractauerunt, mirum quanta $ubtilitate. Suf- <MARG>Pe$tilentiæ futuræ $igna.</MARG> ficiat mihi nunc futuræ pe$tilentiæ $igna re- ferre, velut vtiliora, & euidentiora, tum de quibus minùs exqui$itè tractauerint anti- qui. Atque inter hæc primum atque firmi$$i- mum, atque $ecundùm naturam non $olùm $ignum, $ed etiã cau$a e$t, a$$iduitás pluuiarũ <PB N=606> <CB>in fine Veris, vel in æ$tate, ab$que vento- rum flatibus vllis, cum vehementi calore, & dum non pluit, turbidus tamen ac nebu- lo$us aër con$picitur. Talem con$titutionem in Cramone ciuitate olim Hippocrates de$- crip$it, quam maxima, & horrenda pe$tis e$t $ub$ecuta, in qua præter lethiferas fe- bres, & tubercula atque carbunculos, inte- gra membra tabo ab$umpta excidebant. Ca- lor enim ( vt diximus ) & humidum corru- ptionis parentes $unt, cùm motus illa non temperauerit. Aliud è cœlo $ignum $umi $o- let, cùm $cilicet deliquia $olis magna fiunt, aut Cometes, aut igneæ flammæ in aëre vi- dentur. Ex immodica enim $iccitate, & vapore bitumino$o, hæc quæ aërem etiam corrumpere po$$unt, fieri $olent: quanquam $i nihil aliud $ub$equatur, fallax $it $ignum. Nam annis, 1531. & $equentibus multæ $tellæ crinitæ, & ab anno 1539. v$que ad annum 1551. tot Solis & maxima tũ Lunæ deliquia apparuerunt, vt nunquam plura, neque maiora contigi$$e legantur, & ta- men Italia ab anno 1524. v$que ad annum præ$entem 1559. nullam pa$$a e$t in$ignem pe$tis cladem, imò neque fermè ve$tigium. Si tamen arbores ardere videantur, certius e$t $ignum calamitatis futuræ, quoniam iam aër ip$e no$ter non $ublimis, qui minùs ad nos attinet, infe$tatur. Quòd $i aër qua$i puluerulentus men$ibus aliquot per$eueret, pe$tem futuram denunciat $ui generis. Nam impurum quod trahitur, cor, $ed magis ce- rebrum vitiat. Cùm enim pe$tis & ab aqua, & ab aëre fiat, quæ ab aqua fit, cor magis petit: quæ ab aëre, cerebrum. Nullum enim $eptum adeò den$um in cerebro velut in pul- mone, cùm tamen cerebrum re$piret. Ip$ius verò cerebri $ub$tantia, cordis mollior ac magis exanguis. Quò fit, vt in $pecubus ob vitium cerebri primùm in lipothymiam, in- de corde con$entiente in $yncopen, & mor- tem incidant. Ex his igitur in cau$arum co- gnitionem venire licet, vt ex cau$is in mor- bi genus. Cúmque panis aëri expo$itus, mu- corem contrahit per nocte, habes iam cor- rupti aëris $igna, proximámque $i nondum cœpit pe$tilentiam. Cùm verò diues anus, aut puellæ $tragem prænunciantes videre at- que audire $e eixi$timauerint, pe$tis $ub$e- quetur. Nam $i viderunt, inquam, & au- dierunt, diui non mentiuntur? Si autem non videntes videre $e exi$timant, atque audire perperàm, iam atra bilis in $anguine exuperat aëris praua qualitate, quæ in de- terius procedens pe$tem facit. Canum quo- que frequens rabies ob id pe$tem nunciat, quòd hi vel ab aquis, vel ab aëre in rabiem aguntur. Declarauimus enim ab aquis cor- ruptis rabiem generari. Similiter & lupo- rum ingre$$us in vrbem, & mole$tia a$$i- dua, rabiei in eis cuiu$dam $ignum e$t. Ni- mia enim audacia rabiem nunciat. Ab his igitur cau$is, quibus hi in rabiem aguntur, corrumpuntur in hominibus humores, & pe$tis generatur. Ob id etiam quandoque contingit ante pe$tem aues de$erere oua at- que nidos, & imperfectos pullos: omnia enim hæc $igna $unt prædominantis atræ bilis, $eu ob aërem, $eu ob aquam corru- <CB>ptam. Oues autem præcipuè ante id tempus clade afficiuntur: imbecilliores enim ac $i- miles hominibus natura, ab ei$dem cau$is, quibus homines pe$tem patiuntur: Rana- rum quoque multitudo, & blattarum in muris ob $uperfluum humidum pingue fit, quod naturæ humanæ aduer$atur, & illi perniciem affert. Cúmque vermes ac $er- pentes apparent, tum talpæ, id contingit, quoniam cubilia propria de$erunt ob mole- $tiam vapcris, qui $ub terra continetur, qui- que a$cendens aërem vitiat adeò infe$to affectu, vt perniciem $erpentibus afferre po$- $it, ne dum hominibus. Nihil enim penitùs $ub terra $alutare homini fermè e$$e pote$t: generaliter autem omninò e$$e non pote$t. Ob id oportet talia frequenter videri, & pa$- $im, & par$euerare, & augeri: tunc enim procul dubiò pe$tem futuram prænunciant. Aues etiam $i hunc morbum concipiant, in- gentis pe$tis $ignum $unt. Refert enim Ioa- chimus Schælerus, in illa graui$$ima pe$te Britannica aues $ub arboribus mortuas in- ueniri $olitas cum pu$tulis $ub alis. Itaque cùm $iccius animalium genus atque liberius eo morbo afficitur, multò magis etiam ho- mines. Tran$ire enim hic etiam in equos vi- $us e$t. Na$citur præterea in fructu quercus, qu&etilde; gallã vocant, & qui rarò men$e Martio nõ perforatur, vermis quandoque, quandoq; araneus, & quandoque mu$ca. Vbi vermis inna$citur, pe$tem nunciat: nam vermis ex multo fit humido, $ed non probè concocto. Si mu$ca, fertilitatem: nam humidum tenue, & benè concoctum declarat: vnde aëris ca- lor&etilde; temperatum e$$e docet, qui vbertatem affert. At $i aranea erumpat, iam hoc $teri- <MARG>Abundãtiæ, & $terilita- tis $igna.</MARG> litatis e$t indicium: e$t enim aranea animal frigidum atque $iccum, & ob id telas confi- cit: frigus autem ac $iccitas generationi om- ni ac vitæ contraria $unt. Porrò fertilitatis ac $terilitatis $igna ad quatuor in vniuer$um genera referri debent. Ad a$tra quidem pri- mum, at de his $uis locis planè dictum e$t. Ad elementa verò immoderantia omnis, qualis calidi, vel frigidi, $icci, aut humi- di, & nimia aëris tranquillitas, & peruer- $itas, vt hyems calida, vel $iccum, & tran- quillum, æ$tas temperata. Ad ip$as plan- tas, velut frugum $emina cùm leuia fuerint, aut corrupta, $terilitatem futuram in eo ge- nere nuntiant. Et $i $ub Caniculæ ortu citò are$cant. Si enim vehemens hoc ma- lum fuerit, in plurimos annos protenditur: velut de $terilitate Io$eph $ub Pharaon<*>, quæ $eptem annis durauit. Ob id etiam qui $erunt, meliora ex eo genere legunt $e- mina. Similiter & in fructibus, in quibus perpetuum illud fermè manet, vt maximam vbertatem maxima $terilitas $ub$equatur, $eu exhau$tis arborum viribus, $eu quomo- cunque læ$is germinibus, à quibus germina prodeunt, vt etiam ex grandine contingit. Ab accidentibus vero, & $ignis: nam terræ- motus, & locu$tæ, $æpè pe$tis, frequentiùs $terilitatis cau$æ manife$tæ, & efficaces fue- runt. Et in$ectorum ac pi$cium abundantia $terilitatem nuntiat: ab humidi enim co- pia fiunt pi$ces, triticum autem ab humido t&etilde;peramento, vnde (vt diximus) nec in in$ula <PB N=607> <CB>beati Thomæ prouenit. Sic tritici vbertas contraria ratione paucos pi$ces facit. Sed $i omnia attingere voluero, finem nunquam $um facturus: vituperabatur pictor ille quan- euam egregius ab Apelle, qui à tabula nun- quam $ciret manus abducere, præcipuè cùm homini nihil $it difficilius $cientia futuro- <MARG>Homini nihil futurorum $cientia diffi- cilius.</MARG> rum: hæc nanque adeò ob$cura e$t, vt ni- $i diuino aliquo afflatu adiuuetur, vix lau- dem afferat. Ob id qui in ea claruerunt, fue- runt autem admodum pauci, diuini meritò vocati $unt. Claruerunt autem inter viros Mu$æus Athenien$is, & ex eadem vrbe Ly- <MARG>Vates & Sybilla.</MARG> cus Pandionis filius & Bacchides Bœotius, tum Tire$ias & ip$e Bœotius, tum Cyprius Eucleus, & famo$us Epimenides Creten$is. Sicut inter fœminas $ibyllæ, à <G>sibullia_|n</G>, quod e$t vaticinari, $eu à <G>siou\s</G>, quod e$t deo- rum, & <G>boule\</G> $ententia, dictæ. Nobili$$imæ è decem Erythrea & Cumæa, quam Amal- thæam $eu Demophilen, vel Erophilen ap- pellarunt: harum enim carmina Romanis <MARG>Diuinatio quadruplex.</MARG> præcipuè in præcio fuêre. Sed & diuinatio futurorum quadruplex: aut enim ex in$olitis, velut cum in Heluetiis <I>(</I>vt referunt) in aëre vi$i $unt duo leones inter $e pugnantes, quo- rum alter alteri caput præcidit. Et viri ar- mati, & acies, vt tempore Machabæorum, & ante Hiero$olymæ de$tructionem in cælo perpetuis quadraginta debus. Atque hæc for$an non ineptè qui$piam in vapores, velut & nubium varias formas, referat. Sed de his alio loco dictum e$t. Aut in vim fatidicam, de qua nuper locuti $umus. Aut in artem quampiam naturalem, vt a$trologiam, phy- $iognomiam, metopo$copiam, chiroman- tiam, nauticam, agriculturam, medicinam, $omniorum interpretationem. Aut in prodi- gia omináque & auguria, ementitá$que ar- tes: de quibus in quarto libro de Sapientia diximus. Et po$tquam tot, tantáque $unt fu- tura præno$cendi argumenta, tam varia, tam incerta, vt neque ob$erua$$e decorum, nec omninò neglexi$$e tutum fuerit, pauci tamen reclamantibus pro arbitrio omnibus, deterioráque ip$is, quàm quæ reprehendunt admittentibus, hoc in genere eruditi inue- niuntur, qui quæ ob$eruare debeant, tanquã vera norint, quæque tanquam fal$a neglige- Omnis enim veritas diuina e$t, & ab opti- <MARG>Viri 12. $ub- tilitate præ- $tantes.</MARG> mo profici$citur. Frequentiores licet in di$ci- plinis viros præ$tantes inuenire, è quorum numero decem $elegi, vnicuique iudicium $uum relinquens. <P>Archimedes primus $it, non $olùm ob mo- numenta illius nunc vulgata, $ed ob mecha- nica, quibus vt Plutarchus auctor e$t, vires Romanorum $æpius fregit. Refert mira il- <MARG>Archimedis laus.</MARG> lius inuenta in M. Marcelli vita, & nos alia non minora, ex Galeni te$timonio, in vtro- que genere non tam primus auctor, quàm immitabilis. Nec qui Græculos <I>(</I> omne $olet appellare Cicero genus id hominum) laudare ingenium, & inter vrbis ruinas Syracu$iæ, ac <MARG>Ari$totelis laus.</MARG> $entes, $epulchrum quærere dignatus e$t. Se- cundus e$t Ari$toteles Stagirita, Macedo Magni Alexandri præceptor, qui res natura- les, ac diuinas, dialecticámque mirum in mo- dum excoluit: animaliúmque vitam, mores ac $tructuram incredibili $agacitate per$e- <CB>cutus e$t. Qui cùm in $ingulis di$ciplinis $cri- p$erit quod probaretur, error tamen con$pi- cuus in tot $eculis in illius $criptis depræ- hendi non potuit. Tertium locum ob$ident paribus argumentis Euclides, Scotus, & Ioannes Sui$$et, quem Calculatorem vulgus vocat, pari $pe: $ed antiquitate & v$u præpo- natur Euclides. Eius verò $unt duæ præci- puæ laudes: inconcu$$a dogmatum firmitas libri Elementorum, perfectióque adeò ab$o- luta, vt nullum opus iure huic aliud compa- rare audeas: quibus fit vt $oli hi in arduis quæ$tionibus videantur po$$e à fal$o verum <MARG>Euclidis laus.</MARG> di$cernere, qui Euclidem habent familia- rem. Megara fuit oriundus: pluráque alia quæ etiam extant, pari $ub vtilitate $crip$it, $ed longè minus vtilia. <P>Succedit huic Ioan. Scotus: patria hæc il- <MARG>Scoti laus.</MARG> lius: qui $ubtilis doctoris, ob doctrinam, pár- que vbique acumen meruit. <P>Eiu$dem in$ulæ accola fuit Ioannes ( vt <MARG>Calculatoris laus.</MARG> dixi) Sui$$et, cognomento Calculator: in cu- ius $olius vnius argumenti $olutione, quod contra experimentum e$t de actione mutua, tota laborauit po$teritas: quem $enem ad- modum, nec inuenta $ua dum legeret intelli- gentem, fleui$$e referunt. Ex quo haud du- bium e$$e reor, quod in libro de Animi im- mortalitate $crip$i, Barbaros ingenio nobis haud e$$e inferiores: quandoquidem $ub Brumæ cœlo, diui$a toto orbe Britannia, duos tam clari ingenij viros emi$erit. <P>Sextus locus Apollonio Pergeo debetur, <MARG>Apollonij laus.</MARG> qui fermè &ecedil;tate &ecedil;qualis fuit Archimedi. Scri- p$it octo de Conicis elementis libros egre- gius: quorum ad hanc v$que diem, primitan- tantùm quatuor editi $unt, tam fœdè à trans- latore con$purcati, vt ne illos etiam editos meritò dicere po$$is. <P>Proximus autem huic, verùm longè anti- <MARG>Architæ laus.</MARG> quior, Architas Tarentinus, vt etiam in- ter tam egregios viros $edem aliquam Italus vir obtineat, collocetur: qui præter ligneam columbam volantem, quam con$truxi$$e fer- tur, veram demon$trationem duas lineas in- ter duas alias propo$itas in continuo pro- portionem collocandi inuenit, quam inter decem aliàs fal$as Eutotius tradidit. Huic Mahometus Mo$is filius Arabs, Algebrati- cæ (vt ita dicam) artis iuentor, $uccedit. Ob id <MARG>Algebræ laus. Alc<*>indi laus.</MARG> inuentum ab artis nomine cognomen ade- ptus e$t, Nonne Alchindus & ip$e Arabs, editorum librorum quorum Auerroës me- minit, exemplum e$t, qui $upere$t libellus de Ratione $ex quantitatum, quem nos excu- dendum trademus, exhibet cùm nihil $it in- genio$ius. Pò$t $equitur Heber Hi$panus cla- <MARG>Hebri laus.</MARG> ri$$imo inuento: cùm Ptolemæus ex quinque quantitatibus maximo labore $extam quæ- rat, hic in ei$dem cum tribus quartam. Mul- ta etiam in melius mutauit, quæ ad $tatum cœli pertinebant: vt facilè intelligas multo minus æ$tus maximos frigoribus gelidis ob- e$$e ingeniis. <P>Vndecimus, $ubtilitate, $ed clari$$imus arte <MARG>Galeni laus.</MARG> Galenus, methodis, pul$ibus, atque di$$ectio- nibus: $ed adeò verbo$us, & $tudio contradi- cendi tædulus, vt alterum vix ferre queas, in reliquo grauis iactura artium po$ita e$t, quã no$træ ætatis viri re$tituere conati $unt. <PB N=608> <CB><P>Vltimus omnium Vitruuius, qui tamen $i <MARG>Vitruuij laus. Quæ in $in- gulis aucto- ribus maxi- ma.</MARG> propria non aliena inuenta con$crip$i$$et, in- ter primos adnumerari poterat. Eminent au- tem quædam in $ingulis: vt in Archimede æqualitas $phæræ cum cylindro, $epulchro $uo in$cripta: in Euclide ordo, in Ari$totele contextus, in Galeno diuidendi ratio. Alij etiam præclaras qua$dam dotes habent, ta- met$i $ubtilitate non præ$titerint. Quis in Homero non admiretur affectus, grauitatem in Virgilio, commi$erationem & affluentiam <MARG>Subtilitatis in auctoribus genera $ept&etilde;.</MARG> in Cicerone, orationis qualitatem tum $che- mata $en$ui verborum appo$ita in Quintilia- no? Nec e$t vnum genus $ubtilitatis in quo auctores celebrantur, $ed plura. Ari$totelis ab ingenio, cuius æmuli Theophra$tus & Scotus. Ab ingenio, ac imaginatione Archi- medis. Ab imaginatione, vt Calculatoris. A $en$u cum imaginatione, vt Euclidis. A iudi- cio: vt Algebræ. A $en$u atque experientia, vt Vitruuij: cuius æmulus fuit Hero clari$- $imus inuentis, $ed parum vtilib. Præ$tanti$- $imus in Vitruuio modus horologiorum, $eu per tympana & aquam, $eu in anaporicis ex $ignifero, $eu per analema quod cauis plan- tis, ac $phæricis commune e$t. Atque hi om- nes ingenio præ$titerunt, $ed qui humanas vires $upergre$$i, propioré$que diuinitati cuipiam fui$$e videntur, tres $unt: Ptolemæus Alexandrinus, Hippocrates, Cous, & Ploti- nus. Huic debeo, quòd intelligere multa po$- $e confidam, illi artis $cientiam: primum ad- miror quod vix intelligam. Coniector hanc claritatem virorum, quòd reliquorum $i per- ii$$ent monumenta, propo$itis mihi tracta- tionibus auxilii$q;, quibus illi freti $unt, cur $ingula re$tituere non po$$em, & $i non po$- $em, non intelligo: at vnius ex his, ne $eptem quidem lineas facturum me non po$$e toto vitæ meæ tempore $atis intelligo. At qui Hippocrati, Galenum parem e$$e putant, neutrum eorum $e intelligere ea confe$$io- ne fatentur. Multò enim plus Hippocrates à Galeno di$tat, quam Galenus à puerulo quo- vis. Itaque qui nondum ex his tribus ali- quem intelligit, ad $cientiam quidem exer- citatum cape$$endam, ex aliorum intellectu exi$timare verè pote$t, $e tamen $cire quic- quam omnino non exi$timet. Horum enim e$t meta humanæ $cientiæ. <MARG>Ratio ab$o- luti$$ima con$criben- dorum libro- rum.</MARG> <P>Vt verò ab$olutorum librorum rationem qui$que intelligat, & quónam modo ars vna- quæque doceri po$$it, neminem inuenio qui id exactius me tradiderit, præter vnum Ga- lenum: quam $i nos tempe$tiuè tenui$$emus, à multis $anè laboribus excu$a$$et. Ea e$t ra- io, qua $æpius eadem ad hanc v$que diem <CB>no$tra immutare coactus $im, quæ prius aliis placere cœperunt quàm mihi. Nunc verò quæ edentur, percepta con$cribendi ratione, non minus nobis quàm aliis (vt exi$timo) $a- tisfaciens. Mihi quidem præter Deum, ad hanc v$que diem nullus auxiliator ad com- ponendos libros fuit, vtinam non magis im- pedimento qui$quam fui$$et. Itaque inita ra- tione mecum, vt cogitarem aliquem e$$e, & huius rei modum, ca$us qui non $ine numine fuit, oblatus e$t, quo Galeni $ententiam de hoc intelligerem. Ea autem talis erat: Si do- ctrinam aliquam, cuiu$piam rei tradere ab- $oluti$$imè atque perfectè volueris, quòd officium e$t cuiu$que $cribentis, id commo- dè a$$equi licebit, $i rem de qua tractatur in $pecies diui$erimus, atque illas rur$us, ac rur- $us di$tinxerimus in alias minores, donec ad vltimas peruenerimus. Eadem quoque ratio in affectibus, qui de his $peciebus demon- $trari po$$unt, ob$eruanda erit. Atque hoc primum præceptum e$t. Aliud verò fuerit, vt demon$tremus tam in $peciebus rei tractatæ, quàm affectibus, non plura e$$e, aut po$$e ge- nera membrorum $ub tractata re contineri, quódque de$cripta membra $ub illa omnia contineantur. Initium verò huius diui$ionis ab artis fine $umendum erit, aliter in incerto vagabimur. Sic igitur optimæ con$tructionis præcepta nos docuit Galenus: atque ex hoc, quinam in vnaquaque arte tradenda fuerint præ$tanti$$imi. <P>Sed po$tquam ad artificem ventum e$t, pro$equamur & artes, quæ adeò ætate no$tra inclaruerunt, vt quæ hîc $crip$i, apud po$te- ros fidei parum $int habitura. Sed $i quis $e- cum exi$timet, vnamquanque ætatem $ua habui$$e miracula, antiqui$$imam, tot dilu- uia, tot incendia, Romanorum, prodigia ora- cula, $equentem verò etiam miracula, non e$t cur po$teri de artium inuentis no$træ tempe$tatis dubitent: nec nos de his quæ di- gna admiratione tradita $unt ab aliis, qui priore $eculo vixerunt. Sunt artium inuenta in $ingulos dies noua, nec vllo fine compræ- henduntur: in quibu$dam $ufficit $cire quid velis. Nuper quidam inuenit ha$tati en$is ra- tionem. Nam cùm en$is dirigitur, duplica- <MARG>En$is ha- $tatus.</MARG> tur, vncinóque firmatus ha$tam ferream re- fert, cuius cu$pis e$t ip$e en$is. Alius ro$tra- tam manum ferream fecit, quæ cùm tange- retur, concurrentibus in $e vncinis manum furis deprehendebat: nam inter pecunias de- lite$cebat in crumena. Sic infinita excogi- tare licet, quæ $olo iudicio indicent. At no- $tra ætas illu$tribus inuentis, & maximis fœcunda e$t. <PB N=609> <FIG> <C>LIBER DECIMVSSEPTIMVS.</C> <C>De artibus, artificio$i$que rebus.</C> <CB><MARG>Artes nuper inuentæ.</MARG> <P>NONNE inter cætera rerum in- uenta admiratione primum digna e$t ratio nauticæ pyxi- dis, qua tot $ulcantur maria, creditur profundo pelagi, & va$titati aquarum, & ventorum turbini $alus toc hominum, tam ingentes pecuniæ, ip$orum denique vita Principum, va$culo tam paruo, virgulæque, imò acui modicæ? Nec $olùm $ufficiat, hæc credidi$$e, ni$i etiam ea nos dirigat ac doceat, lapi$que $en$us ex- pers tot viris $apienti$$imis oculatis atque auritis præ$tet. <P>Proxima laus po$$et concedi tormento- rum bellicorum inuentioni, ni$i ad damna humani generis potius, quàm ad vtilitatem inuenta videretur, vnde etiam execrabile in- uentoris nomen. <P>Cui $uccedit mira illa typis excudendo- rum librorum ars nulli po$t primam nec vtilitate, nec dignitate, nec $ubtilitate $e- cunda, quæ etiam $i primo loco $tatuatur, rectè factum credamus. His tribus tota an- tiquitas nihil par habet. Mitto reliqua huius ætatis inuenta mira, $ed quæ acce$$ionem faciant veteribus artibus potius, quàm proa- uorum ingenia $uperent. Hæc $i velim enu- merare, totus liber non $ufficiat, $ed pro exemplo aliqua $ubiiciam. <P>Fornices in ædibus: nolas in templis: $tapedes in ephippiis: molas in horologiis: candidarum linearum di$tinctionem in vi- tro: formam & celeritatem excudendi in <MARG>Thora<*>um <*>irabilium $tructura.</MARG> aureis nummis: rotam qua fila plurima $i- mul nentur, $uppre$$am con$ultò Venetiis, vt pauperum muliercularum vitæ ac earum filiis con$ulatur. Quæ etiam in v$um longo interuallo temporum de$ita, vt Quinquere- mium $tructura, & Chry$ocollæ compo$itio. Et thoracum Thracium $tructura, cuius in Atticis tanquam de re præ$entente atque exactè nota meminit Pau$anias: Cum Sau- romatæ (inquit) ferro carerent, nec emere, aut commutando illud habere curar&etilde;t, abũ- darent autem equis, illorum vngulas cùm mortui e$$ent collectas, ac repurgatas, in bracteas $ecabant: inde neruis equorum, aut boum in formam $quamo$i corij $erpentis con$uebant: atque ita, vt $i quis non vidit, fructum pinus viridis referent. Tale$que thoraces, neque v$u, neque elegantia Atti- cis, qui ferro con$tabant, vlla ex parte infe- riores erant. Seu enim eminus iaculis, $eu cominus gladiis feriantur, optimè re$i$tunt. Vnum verò ex his in Æ$culapij templo $u$- pen$um ætate $ua refert Athenis. In quos <CB>v$us $i nunc re$titueretur, atque alios, mi- nimè operam lu$urum inuentorem exi$tima- uerim. <P>Verùm artes quæ maximè illu$trantur <MARG>Artes tres, quæ $ubtili- tate illu$trã- tur.</MARG> $ubtilitate, $unt, Pictura, $culptura, pla$tices: nam $i vel paulò oculus elatior, aut naris angu$tior, aut labium obliquius, quantum impenderis operæ, tantum pror$us perdi- deris. In $culptura excelluerunt antiqui adeò <MARG>Gemmæ $ub- tili$$imæ $culptæ.</MARG> (ad Iudæos hoc referunt ) vt plus tunc $ci- uerit manus, quàm nunc agno$cat oculus. Huiu$cemodi miraculi Carneolos duos vidi ignotis animalium figuris. Et equidem $ub- tilitas ip$a pror$us decoris omnis mater e$t. Nec $olùm decoris, $ed etiam per$æpe fir- mitatis: velut in muris exacta $tructura ad perpendiculum, firmi$$imum atque æter- num opus reddit: quæ $i paululum ab ea de$ciueris, mirum quàm breui illos euertat. <P>Quæ verò $olùm iuuantur, et$i non illu- $trentur, artes $unt, Militaris, magia, chymi- $tica, machinatoria, quæ $ub architectura continetur. Pictura non $olùm iuuatur, $ed etîam illu$tratur. E$t enim pictura, mecha- nicarum omnium $ubtili$$ima eadem verò & nobili$$ima. Nam quicquid pla$tices, aut $cultura conatur, mirabilius pictura fingit, addit vmbras, & colores, & opticen $ibi iungit, nouis etiam additis quibu$dam in- uentionibus: nam pictorem omnia nece$$e e$t $cire, quoniam omnia imitatur. <P>Et philo$ophus pictor, architectus, & di$- $ectionis artifex. Argumento e$t præclara il- la totius humani corporis imitatio, iam plu- ribus antè annis inchoata à Leonardo Vin- cio Florentino, & penè ab$oluta: $ed deerat operi tantus artifex, ac rerum naturæ inda- gator, quantus e$t Ve$alius, <P>Itaque vt de artis præceptis tum pla$ti- <MARG>Mediam fa- ciem fingere facilius quàm totã.</MARG> ces, aliquid dicam, illud commune amba- bus primò a$$umendum e$t, tum etiam cæ- landi, ac $culpendi, difficilius e$$e vtramque partem faciei fingere, quàm vnam tantùm. Tripliciter enim contingit faciem exprime- re, mediam, totam & $e$quidimidiam. In fa- cie $umptum e$t exemplum, quia homines belluis, vt belluæ plantis, & plantæ regio- nibus, earumque partibus difficilius fun- guntur. Facies autem ex hominis partibus, & ex modis illius tota difficillimè exprimi- tur. Primùm quidem, quia generaliter duplus e$t labor: inde comparatione, $i quid artifex delituit in magnitudine, nume- ro, forma, colore, lituris, rugis, cauitatibus, alii$que innumeris, quæ in vnius medietatis figura latebant, manife$ta facta, operis tur- <PB N=610> <CB>pitudinem declarant. Qui igitur fingere ali- <MARG>Pingendi, cælandi, & $culpendi commune præceptum.</MARG> quid volunt, formam eius primùm vi$am mente, qua$i memoria concipere debent, in- de typum quendam $eor$um delineare $ub- tiliu, pò$t præ$ente eo quod fingis $ingula animaduertendo ad amu$$im perficere: latet enim in vnoquoque partium quædam $ym- metria, quam $i non mente comceperis, oculorum verò præ$idio tantum innixus tentes exprimere, operam lu$eris. Neque dimidium velut latus quoddam finges ne- mo enim $ic in$picit hominem, $ed paulu- lum deflexo capite inter vtrunque $itum. Vnde etiam fit, vt ob hoc media facies facilius, quàm tota repræ$entetur: nam quum media plures ( quemadmodum di- ctum e$t <I>)</I> habeat $itus, ideo illius forma in quadam latitudine con$i$tit: tota verò in vno qua$i puncto po$ita e$$et $umma qua- dam perfectione repræ$entationis. Facilius autem multò quod quantitatem habet a$- $equi, quàm rem diui$ionis expertem, & <MARG>Picturæ par- tes tres.</MARG> quæ $olùm fermè cogitatione concipi po$- $it. Quum verò videantur tria repræ$entandi genera, primum quidem in $uperficiebus, <MARG>Color albus res facit vi- deri mino- res.</MARG> vocaturque pictura, alterum in corporibus iam factis cælando, $culpendoque, tertium quod ip$a efficit corpora, vocaturque pla- $tice, manife$tum e$t picturam omnium ha- rum e$$e difficillimam, atque ideo nobili$- $imam. Eius partes tres $unt, delineatio, vmbra atque color. Cùm enim in plano corpora effingere cogatur, vmbrarum & de- <MARG>Gulielmi Caulij Galli laus.</MARG> lineationum auxilio indiget: ob idque aliis artibus, quæ in corporibus ip$is effigies ex- primunt, difficilior e$t. Albus quid&etilde; color res minores o$tendit, velut niger maiores. Argu- mento $unt libri impre$$i, quorum atramen- tum, vt dilutius fuerit, eò literas minores videri facit. Ob id quæcunque minima pin- gere volumus, albo pingimus, velut in tabel- la illu$tris viri Gulielmi Caulij præfecti montium Allobrogum, apud quem multa noua atque præclara vidimus, dum e$$e- mus Lugduni. E$t enim vir eruditus, atque humani$$imus. Inter multa enim naturæ mon$tra, & hoc artis o$tendit, hyemem $cilicet in tabella depictam. Ibi dum fin- gitur eques inter montes procul, vt con$pi- ci vix omninò queat, albo pictus e$t, $oler- ti artificis inuento, vt minor etiam videre- tur, quàm videri po$$et, & tamen videre- tur. Albus enim color luci ip$i propinqui$- $imus e$t, vt nulla illius pars, vt nec lucis ip$ius, latere po$$it. Nihil verò videtur ab$- que communibus $en$ilibus. Sic etiam co- loribus iuuatur ad fallendum, e$tque hæc <MARG>Cœna<*>ulum beati Salua- toris Papiæ.</MARG> tinctura potius quàm pictura. Sæpè enim contingit, vt tigna vetu$ta fuco inficiamus, nouaque videantur. Id quia facillimum e$t, & pro natura cuiu$que ligni variatur, nunc prætermitto. Adiuuatur in vmbris ab ob$cu- ritate, & parte quandoque pla$tici operis. Quæ duo cùm in cœnaculo beati Saluato- ris, ($ic enim vulgari nomine apud Papien- $es dicitur ) iuncta $int, effecerunt vt nullibi melius pictum columnarum theatrum pro verò habeatur. Nam præter loci ob$curita- tem, & artificis miram indu$triam, fornix medio picturæ non ficta, ita fallit oculos, vt <CB>vel omnia picta, vel omnia fabricata exi$ti- mare cogaris. Mirum ad quantam audaciam ars hæc proce$$erit, vt tonitrua, voce$que hominum, & mentis affectus, & $ucce$$us temporum, & quæ pingi non po$$unt, imò vix dici, exprimere conata $it. Succe$$iones itaque temporum & locorum ita in$tituit, vt prima antè & maiora, & caduca, vt qua$i vmbræ videantur. Exemplum: latrunculo- <MARG>Succe$$iones temporum quomodo pingantur.</MARG> rum ludus po$tquam proce$$erit pingendus e$t. Inanes locos quos primò latrunculi re- liquerunt facies, quoniam peritis $atis con- $tat ab initio latrunculum ibi fui$$e. Eos qui $emel tantùm proce$$erunt, efficacibus colo- ribus pinges, non $ecus ac immotos, eò ta- men minores, quò magis proce$$erint: con- trà, aduer$æ partis eò maiores. Quòd $i iam bis proce$$erit latrunculus, quò propior e$t, eò paulò maior, $ed primi proce$$us figura dilutior, ac qua$i ob$oleta, locus quem iam vltimò po$$idet figuram coloribus integram o$tendet. Agedum ter latrunculus aliquis proce$$erit, primo quidem loco vmbrati- lem de$cribes, $ecundo efficaciorem, tertio ab$olutam. Men$uram autem ab eo qui $æ- pius locum mutarit accipito: $it ille, qui iam quinquies locum mutarit, extremo ab- $oluetur latrunculus, pingeturque efficacibus coloribus, non $ecus, ac $i nunquam motus e$$et. Penultimo fati$cet, & qua$i vetus iam $it pictura, pingendus erit. Tertio loco iam ob$oletus, qui tamen integer videri po$$it, reliquiis adhuc colorum extantibus. In $e- cundo loco effigiem vmbræ latrunculi habe- bunt nullis coloribus fultam, $ed tamen in- tegram. Primo autem loco ve$tigia vmbræ tantùm erunt, & figuræ partes mutilæ qua- $i exciderint, ita tamen vt digno$ci forma latrunculi po$$it, mente$que a$$equi illum quandoque licet iampridem ibi fui$$e. Ita reliquorum ab vltimis $ucce$$ionibus, non primis imitatio $umenda erit. Itaque facilè fuerit, vbi locorum non magna e$t differen- tia, tum etiam auxilio di$tinctionis partium vt quæ antè proce$$erint, in limite qua$i ex- tremo ponantur, $ucce$$ionem exprimere. Similiter & ince$$um hominum atque ani- malium faciei a$pectus o$tendit. At $i loci longinquitas temporis $ucce$$ioni repugnet, plerique pictores dum non $olùm magnitu- dinem, $ed & colorem auferunt, $ucce$$ionis imaginem tollunt. Ob id igitur non vt illi locum primum imagine magna, & ob pro- pinquitatem expre$$a, procul autem parua, & vmbratili temporis $ucce$$um auferendo, $ed propè magnam quidem, $ed velut vmbram pror$us, vt quæ quod fuerit, non quod $it re- præ$entet, procul autem paruam quidem pro di$tantiæ magnitudine, & delite$cen- tem, non tamen adeò vt primam, nec cu- ius pars qua$i caduca $it, depingemus. <P>Quod verò hoc etiam e$t admirabilius, & miraculo propius, e$t faciem quaquaver$um ( quod nos aliquando vidimus ) re$picien- tem pingere. <P>Sed de his iam $uperius multa diximus, ad cælandi $culpendique præcepta tran$eun- dum e$t. <P>Sculpere dico, quum prominere imagines facimus, vt in $tatuis ac nummis, qui Prin- <PB N=611> <CB>cipum effigies referunt. Cælare, quum excauamus velut in gemmarum $igillis at- que aliis, quæ ceram comprimendo imagi- nes exprimunt. <MARG>Cælare quã $culpure difficilius.</MARG> <P>Difficilius e$t hoc non parum, quàm $cul- pere. Nam qui $culpunt, quod vident agunt: qui cælant, aliud vident, aliud agunt: & dum vident, non agunt: dum agunt, non vident. Similiter neque mente concipere po$$unt quid facturi $int dum cælant, vt qui $culpunt: ignota enim e$t tum natura, tum v$u cauitas illa. Et $i dum auges in cera quod prominere debet, paululum aberraue- ris, in gemma cauitate aucta errorem effi- cies, qui non ni$i toto $ubuer$o opere po- teris emendari. At in $culptura, opereque toreumatico primum facilius e$t non ni- mis adimere, $ed relinquere, quàm cælan- do non implere: deinde $i etiam nimio plus adimas, facilius in opere exuberante, quàm cauo totum opus re$taurare atque commo- dius. Cælando quoque dextra $ini$tris, $ini- $tra dextris referuntur, quod difficillimum e$t in hoc opere, dum totam effigiem cæ- lare volumus, cùm in $culptura, dextra re- maneant dextra, ac $ini$tra, $ini$tra. Ob tot cau$as longè difficilius e$t cælare, quàm $cul- pere. Difficillimum verò ac $ingularis exem- pli opus faciem totam cælare, atque id etiam <MARG>Mediæ & $e$quidimi- diæ repræ$en- tationis di$- crimen.</MARG> magis in parua gemma. Eam ob cau$am imagines meas multis in gemmis cælatas, chry$olitho, hyacintho, atque aliis, cum no- mine ac prænomine dimidium faciei, aut certè $e$quidimidium repræ$entare feci. Se$- quidimidium qui pingunt aut cælant, $cul- punt, aut formant, alterius oculi partem ad- <MARG>Pla$tice dif- ficilior celã- di, & $cul- pendi ratio- ne.</MARG> iungunt. Hic modus ad confu$am quandam hominis cognition&etilde; faciliorem præ$tantior e$t eo, qui dimidiam faciem $olùm refert: $ed tantò inferior exqui$ita repræ$entatione, quantò melior facillitate cogno$cendi. Nam in medio facie, & næui, & rugæ, & lineæ etiam, ac puncta, ac quicquid à latere illo <MARG>Columnæ quinque pla- $tici operis in Vormacta mirifici.</MARG> e$t exprimere ad vnguem licet: in $e$quime- dia exqui$itè non licet, quoniam $ecun- dum nullum a$pectum e$t. Pla$ticè verò pura omnium e$t difficillima præter pi- cturam: nec tamen illa inferior, ni$i à $cultura iuuetur. Nam quicquid difficultatis habet qui cælat, id totum, & præter id & materiæ di$po$itionem, & $cientiam tem- peramenti ignis, & multorum ca$uum pe- riculum, imò innumerabilium, qui fingit, habet. Ex cælatis enim prius figuris fingun- tur humore infu$o $tatuæ. Quamobrem qui non rectè celauerit, quomodo rectè $inget? Refert Mun$terus, in Vormacia quinque e$- $e columnas pla$tici operis mirifici. Hoc vo- lui adieci$$e, quoniam $i non decipitur, $cribendo fictas pro $culptis, egregiæ artis non leue hoc argumentum e$t, laudi$que artificis. Siquidem pla$tica inuentio in ma- ximis operibus, & in minimis parem fermè atque maximam habet difficultatem: $ed ta- men adhuc longè maiorem in maximis quàm minimis. In mediocribus verò longè minorem, adeò vt facilia dici po$$int. Non paucos vidimus qui cùm $e egregios exi$ti- marent artifices, quòd $ibi in mediocris magnitudine $tatuis placui$$ent, dum im- <CB>men$as cogitant, $uæ in$citiæ & di$crimi- nis operum his relictis imperfectis exem- plum dederunt. Quid modò exi$timas futu- rum, $i magno operi $ubtilis delineationum, & particularum expre$$io adiungatur? non- ne hoc opus propè vltra humanitatis vires ac $olertiæ exempla accedet? Itaque quin- que columnarum, $i modò, ( vt dixi ) pla- <MARG>Pla$tica mi- rabilis anti- qua fabri- candi im- men$a opera.</MARG> $tici $int operis, non alterius, non abs re me- mini. In minimis verò non tantum indu- $triæ, modò materia admodum tenuis non de$it. Olim ars erat qua maximæ columnæ, tum colo$$i aliaque eiu$cemodi fabricaren- tur? Memini me Lugduni legi$$e librum Græcè $criptum, qui docebat Rhodios ma- xima opera hac indu$tria con$truxi$$e. Re- ferunt etiam quatuor illas prægrandes co- lumnas quibus templi Athenæi pinnaculum Lugduni $u$tinetur, ex hoc genere e$$e. Et certè $unt cru$tatæ. Artem hanc quidam fui$$e perhibent, vt ex $puma ferri & lapi- dibus duri$$imis, qui in fundo fluuiorum in- ueniuntur, tum marmore duriore in polli- nem redactis, & oui candido, formentur opere pla$tico columnæ & va$a, $epeliantur- que in multos annos. Exi$timo artis e$$e, vt diu tundantur, & vt perfectè in tenui$$imum puluerem redacta $int. Quæ verò ignè exa- <MARG>Stuchorum genera.</MARG> ctius formantur, $unt gyp$um ac $ulphur. Sine igne etiam ex charta alba natura aquæ immi$ta, opera fiunt pulchra, $ed parui pre- cij. At ex calce & lapidibus $uis $ubtili$$i- mè tritis, genus cæmenti fit <I>(</I> Stuchum vo- cant no$tri ) quod in lapidis marmorei can- dorem, ac duritiem concre$cit. Cuiu$vis pre- ti ( capax hæc materia fingendi arte: nam nemora & venationes adeò tenuiter fin- gunt, tum alia quæque, vt etiam additis coloribus talentorum magnorum præmia meretur. Qui$dam eo$dem lapides recenti <MARG>Quomodo homines ad viuum, vt dici $olet fin- gan<*>r.</MARG> $anguine bouino $ubigunt. E$cre$cit his to- phus ad eam duritiem, vt nihilo à natiuo lapide differat qui$que eius cuius fru$tis tri- tis confectus fuerit. Vidimus hæc omnia. Sed nihil mirabilius quàm cum mortuos, aut etiam viuentes $uperfu$o gyp$o frigido ta- <MARG>Franci$ci Gallorum regis imago. Cardinalis de Turno. Quomodo imagines ex magnis in paruas breui temporis $pa- tio redigan- tur. Artes nobi- liores latere, & quænam $int.</MARG> men ita cælamus, vt oleo illito atque gyp- $o, vel charta, aut $ulphure, $ic hominem fingimus, vt nulla in partè præterquàm co- lore, & quòd non $piret, imago ab homine ip$o differat. Qui verò rem hanc diligentius curant, dera$am barbam, deton$o$que capil- los à mortuo imagini agglutinant, inde ad- iecto colore viuam imaginam efficiunt. Hu- iu$cemodi vidi dum in Gallia diuer$arer, nu- per mortui Franci$ci primi Gallorum regis, in domo $plendidi$$imi Cardinalis Turno- nen$is. Nihil enim $imilius ars homini fa- cere potuit ea imagine: nec nix viui. Porrò ea delata fuerat in funere. Inuentus præte- rea e$t è magnis imaginibus in paruas breui tempore traducendi modus. Quis? ni$i vt ex- cepta à typo $e contrahat $tatim dum $icca- tur Hæc efficere pote$t quòd humidum e$t, ac molle, tenuiumque partium, quod ta- men dum $iccatur, $tringitur. Medulla igi- tur panis calidi dum pingitur, in pa$tam de- nuò redit. Hac excipiuntur imagines, & $ic- cantur, inde $uperfu$o gyp$o atque $iccato $en$im in minorem formam tran$it. Fit <PB N=612> <CB>etiam beneficio tenuium linteorum, quæ vt amota fuerint ab imagine, & $tatim $e con- trahunt. Et per conos ductiles. Præterea in picturis, ac $tatuis. & ectypis rationem a$- pectus $eruari dicet: $i quis fructum artis percipere velit: nam picturæ aliæ è regione, aliæ à latere, aliæ ex editiore, nonnullæ lon- gius per$piciendæ $unt: $tatuæ in luce ex ob$curo loco: minuta alia quæque in ob$cu- ro ex luce, ne fati$cant. Similiter & colo- res viuidiores in ob$curo apparent. Vnde mos ille obducendi velum tabernis vena- lium pannorum. <P>Et quanquam hæc per $e magnæ $ubtili- tatis exempla $int, pleræque tamen nobilio- rum artium fermè latent, tum ob rerum pro- prietates ignotas adhuc tum quia $ubtilio- ri inuentione indigent. Sut autem quæ la- tent: vt, vitri tenacis faciendi ratio: the- $aurorum inuentio: $tridorem dandi aëri, ab albo plumbo auferendi: effodiendi vnde- quaque vtiles res tran$mutandi colores: perfecta ratio permutandi corruptum vinũ in acetum, quæ inuenta mea ætate, mea etiam ætate periit, tamet$i multa non inu- tilia $uprà tradiderimus: digno$cendi rerum proprias vires: ars proferendæ in longum vitæ, de qua $uprà diximus: materiam face- re quæ machinarum ignearũ vi re$i$tat: vo- landi inuentum, quod nuper tentatum à duobus illis pe$$imè ce$$it. Vincius, de quo $uprà diximus, tentauit, & fru$trà: hic pictor fuit egregius. Super omnia Tirydatis ma- gia, ob quàm à Nerone ingenti pecunia, & <MARG>Horoligia ab$que fune.</MARG> Armeniæ regno donatus e$t, dum ea docet, facere, quæ fieri nequeunt. Veruntamen & horum quæ diu latuerunt quædam inuenta $unt, vt horologia ab$que fune. Stant pro fune rotæ, in quibu$dam molæ $uperpo$itæ, limaci figura, denticulis 26. quibu$dam etiã pluribus: ab his denticulatus axis qui totam agit machinam, circumagitur. In altero rota e$t 48. denticulis in imo di$po$itis, alterique rotæ implexis, vt cum molæ nixu quæ in imo e$t circumuertitur, alia totidem denti- bus implexa etiam circumuoluta totam ma- <MARG>Sedes mira.</MARG> chinam $ecum ducat. Simili ratione inuen- tum e$t, vt Cæ$aris $edes ita di$poneretur, vt quocunque $itu con$tituatur, ille immobi- lis, ac commodè dum vehitur $edeat. Hoc tractum ex armillarum ratione: cùm enim circuli tres chalybei con$tituentur, polis $ur$um deor$um, antè, retro, dextra ac $ini- $tra mobilibus, cùm plures non po$$int e$$e $itus, nece$$e e$t ip$um in e$$edo quomodo- cunque agatur quie$cere perpetuò. Habet hoc aliquid non ab$imile lucernis, à quorum exemplo ducta e$t ratio: circumuolutæ enim tamet$i patulæ, oleum nequaquã effundunt. Nuper etiam quidam machinam illam mundi vniuer$alem olim à Gulielmo Zelan- dino fabricatam atque di$$olutam, in tene- bri$que per incuriam marce$c&etilde;tem, cùm ego <MARG>Gulielmus Zelandinus autor $phæræ cœle$tis, mi- rabilis arti- ficiis.</MARG> quodam bono fato ad in$taurandum bonas artes etiam obiter non minus quàm ex in- du$tria natus, in lucem reuoca$$em, in inte- grum re$tituit. Cuius exemplo aliam Caro- lo quinto Cæ$ari, ita con$truxit, vt in ea & temporum momenta, & partes $ignorum $ingulas videas, & octaui orbis tardi$$imum <CB>motum intuearis. Diui$iones quoque orbis $ignorum varias, quas domos vocant, ho- ra$que æquales, & in&ecedil;quales, & quod maius e$t, vniuer$i orbis partibus in$eruientes, vt hæc verè machina orbem vniuer$um refe- rat, in ea in$picerelicet. Omitto progre$$us, regre$$u$que $ingulorum errantium $yde- rum, latitudines, altitudine$que aliaque in- numera, vt pror$us res non minus fama quam fide maior $it. Referunt Sabor regem Per$arum huiu$cemodi machinam tam grã- de è vitro con$trui feci$$e, vt in eius centro $ederet tanquam in terræ $pærula, $pectan- tem $ub pedibus etiam a$tra, exorientiaque ac occidentia $ydera, vt $ic mortalis cùm e$$et, $upra tamen omnem mortalitatis fa- $tum & expectationem e$$e videretur. Et certè quid maius & diuinius $ub hominis $en$ibus cadere pote$t, etiam Regi vniuer$um orbem terrarum po$$identi, quam quòd po$t- quam terras, & materia po$$idet, etiam cœ- lum & a$tra, Dei domicilium habere videa- tur? Talia recitantem Honoratus Ianius Valentinus, Principis illu$tri$$imi Hi$pania- rum Philippi pr&ecedil;ceptor, in literis humanio- ribus vir per quam doctus, & humani$$imus, excepit dicens: Machina hæc olim vitro, vt rectè dixi$ti, non vt nunc metallo fieri $olita erat: cuius te$tis Claudianus e$t pr&ecedil;ter etiam Ciceronis autoritatem. Sed libet, in- quit, ip$ius carmina recitare, dubij cuiu$dam cau$a. <Q><I>Iupiter in paruo cùm cerneret æthera vitro,<LB> Ri$it, & ad$uperos talia dicta dedit:<LB> Huccine mortalis progre$$a potentia curæ?<LB> Iam meus in fragili luditur orbe labor.<LB> Iura poli, rerumque fidem lege$que deorum,<LB> Ecce Syracu$ius tran$tulit arte $enex.<LB> Inclu$us variis famulatur $piritus a$tris,<LB> Et vinum certis motibus vrget opus.<LB> Percurrit proprium mentitus $ignifer annum,<LB> Et $imulata nouo Cynthia men$e redit.<LB> Iamque $uum voluens audax indu$tria mundum,<LB> Gaudet, & humana $ydera mente regit.<LB> Quid fal$o in$ontem tonitru Salmonea miror?<LB> Æmula naturæ parua reperta manus.<LB></I></Q> <P>Quæro, inquit, quonam modo $piritu in- clu$o ea moles tam variis motibus circum- uolui potuit, vt Claudianus refert? Deinde, cur ex vitro olim, nunc autem ex metallo? <MARG>Honoratue Ianius Val&etilde;- tinus Prin- cipis Hi$pa- niarum præ- ceptor.</MARG> Tum ego: Cau$a cur ex vitro olim fieret machina cœle$tis orbis, erat, quoniam cùm e$$et æmula verè cœli, includebantur mino- res maioribus: quamobrem qui intus erant, & $ydera $pectari non potui$$ent, ni$i om- nes ex materia per$picua conflati fui$$ent. Itaque qui nunc has moles faciunt, vitri fra- gilitatem verentes, coguntur non naturalem mundi machinam æmulari, orbem orbi cir- cumponendo, quoniam cùm ex metallo $int, videri non po$$ent: $ed quot $unt orbes, tot efficiunt tabulas, aut $altem $enas, Solis or- bem Veneris orbi immi$centis, in circui- tumque compaginant, vt quod e$t rorarum, ponderum, molarum, curruum, denticulo- rum, nolarum, virgarum, funium, atque aliorum in$trumentorum, lateat intus: <PB N=613> <CB>quanquam neque pondera, nec funes arti- fex no$ter mi$cuerit, $ed omnia ferro, denti- culi$que miro con$truxit artificio: ip$i verò errones è tabulis cum quibu$dam circulis prominentes ab$que impedimento $pectari po$$ent. Ex quo manife$tum e$t, antiquam $tructuram longè hac no$tra nobiliorem e$- $e, ac pulchriorem, no$tram verò diuturnio- rem. Quòd $i ex materia dura ac per$picua fierent, quemadmodum diximus $uperius de Chry$tallo cui argentum $it immi$tum, tunc & naturali rotundæ formæ, & con$tru- ctioni orbium qua vnus alteri includitur, & per$picuitati ac pulchritudini cum diutur- nitate con$ultum e$$et. Itaque iam de vitro habes rationem: non enim facilè erat, tunc maximè, ex alia materia hanc machinam per$picuam facere ni$i ex vitro, præ$ertim quòd tunc longè maiores fierent, quàm quæ ex metallo nunc moles illæ. Atque ex his iam patet, quòd machinæ tales ponde- ribus non agebantur: nam includi vix po- terant, & inclu$a motum perennem non habui$$ent, & operis pulchritudinem fœda$- $ent: externis verò motis orbibus ex vno latere tantùm, vim vitro grauem attuli$$ent. Quamobrem facilius fuit hoc Archimedi $piritu agere, tum maximè quòd orbibus vnum tantùm motum addiderat, omne$que circa idem centrum collocabat, vt Calippus & Eudoxus, ip$am verò terram exiguam $phærulam multiplici motu agitabat in me- dio ne$cio quibus artificiis. Nam $ic Archi- medes exi$timauit orbis partes $e habere, vt in libello de Arenæ numero manife$tè te- $tatur. Quam opinionem $equutus e$t. Nico- laus Copernicus ætate no$tra. An verò ad vnguem, non $atis con$tat, cùm incertum $it, an Archimedes lunæ orbes, vt Coperni- cus, cum elementis ip$is circumuolui vo- luerit. Manife$tum e$t igitur duabus de cau- $is, Archimedi facilius fui$$e molem hanc vitream facere, ac $piritu ab$que nixu alio agitare, quàm no$tris temporibus ab his qui placita Ptolomæi $equuntur. Sed quòd hæc machinana $piritu agi potuerit, magna ad- miratione haud dignum exi$timo, con$ide- rantibus nobis quanta vi globulos expellant machinæ illæ quæ in Germania fiunt, cùm tamen aëris impetu $olum id agant. Aliter for$an per $piritum Claudianus intellexit vim abditam molis, de quibus in initio huius operis diximus. Ab$conditis enim ex arte vinculis, $eu ( vt nuper diximus ) ro- tarum cum denticulis auxilio fretus, machi- na $pontè ac $piritu quodam moueri pote- rat videri. Nec verò de motu tantùm quo a$tra ab Oriente in Occidentem feruntur intelligi debet, nam Cicero hæc habet: Quòd $i ad barbaros veluti Scythas $phæ- ram aliquis tulerit hanc, quam nuper fami- liaris no$ter effecit Po$$idonius, cuius $ingul&ecedil; <MARG>2.de natura deorum.</MARG> conuer$iones idem efficiunt in Sole & in Luna, & in quinque $tellis errantibus, quod efficitur in cœlo $ingults diebus ac noctibus, qui ea barbarie dubitet quin ea $phæra $it perfecta ratione? Hi autem dubitant de mundo, ex quo oriuntur omnia ac fiunt, ca$u ne ip$e $it effectus, an nece$$itate ali- qua, an ratione, an mente diuina. Et Archi- <CB>medem arbitrantur plus valui$$e in imitan- dis $phære conuer$ionibus, quàm naturam in efficiendis, præ$ertim cùm multis parti- bus $int illa perfecta, quàm hæc $imulata $o- lertius. Manife$tum e$t ex his verbis, non $o- lùm Archimedem ante Ciceronem, $ed ip- $ius Ciceronis ætate Po$$idonium imitatum e$$e motus omnes a$trorum machina illa, globoue orbem referent. Itaque $ic Clau- dianum exponere liceat, vt vim illam quæ vinculis molarum ac nixu continebatur, la- tentem ac $i non e$$et prætermi$$am, effi- giem $pontè $e agentis machinæ, ac proprio $piritu mouentis $emet, vt non pro $piritu aërem, $ed animam ip$am interpretemur. Nuper amicus no$ter artem inuenit nitorem addendi auro ducto. Idem reperit modum, quo aurum $erico intermi$tum nere liceret firmo opere: antea enim facilè ob inæquali- tatem di$$oluebatur textura. Primo inuento cum paucis diebus operi vacaret, qu&ecedil;$tum annuum quinquaginta aureorum coronato- rum faciebat: $ecundo ducentotum. Affir- mabat $i poliendi auri negociatio toto anno perducaret, ad mille aureos coronatos lu- crum acce$$urum. Ita in magnis parua, in paruis magna indu$tria hominem alit, talia autem innumera. <P>Sunt etiam $ubtilitatis propri&ecedil; artifici, <MARG>Artificum exempla $ubtilitatis mira. Memnonis $tatas.</MARG> non arti, exempla: vt Ilias Homeri mem- brana in$cripta, quæ nucis cortice contine- batur: Nauis eburnea, quam apicula pinnis ab$conderet. Propè miraculum accedit $ta- tua Memnonis, quæ oriente Sole quoties illu$traretur, $onitũ magnũ edebat. Nec fabu- lo$a hi$toria, cuius meminit grauis author Cornelius Tacitus, & Strabo audi$$e illum refert. Erat enim Thebis Ægypti, vbi Nilo $uperato locus e$t qui Syringa dicitur. Ip$ius $tatuæ $olum inferior medietas $uperarat, nam $uperiorem vmbilico tenus olim Cam- by$es Per$arum rex $u$tulerat: & tamen tã- tula pars adhuc $onum reddebat. Refcrt Pau- $anias, qui illum vidit, andiuitque, $onum il- lum $imillimum fui$$e lyræ fidibus cùm frã- guntur. Quadriga olim opus Myrmecidis quam mu$ca integeret: aut Callicatridis ex ip$o ebore formicæ, quarum partes aliis oculis a$$equi nequirent. In Ægypto refert Ioan. Leo factam publicis catenam. Miraris? in Germania facta e$t, Mediolanum delata. Pulex egregius capillo vinctus, cui catena annexa erat, pa$cebatur. H&ecedil;c ne $unt $tulti- tiæ potius, an luxuriæ, an $ubtilitatis argu- menta? No$tra quoque ætate caueæ è buxo fabricantur, auellanæ magnitudine, cum aue intus perfecta: quodque mirum magis e$t, in horarum $eptem $patio. Principi Vrbini & hoc no$tra ætate contigit: dono datus e$t annulus, qui indice exciperetur, gemmam verò haberet in qua horologium perfectũ, quodque præter lineam horas di$tinguen- tem vno ictu per $ingula horaria $patia ge- $tante admoneret. H&ecedil;c tamen admirand&ecedil; $ubtilitatis opera, nec diuturna e$$e po$$unt, nec vtilia, vt qu&ecedil; momentis $ingulis pr&ecedil;im- <MARG>Opera parua $ubtilia, fra- gilia.</MARG> pediantur, $ed $olam pariunt admirationem atque ideo artifici magis quàm emptori pro- $unt. Vera enim tenuitas vt propriè cœle$tis cuiu$dam natur&ecedil; e$t argumentum, & mi$tio- <PB N=614> <CB>nem per partes $ingulas etiam minimas o$tendit, ita qu&ecedil; ab arte pendet cum graci- litate iuncta omninò e$t inutilis. Verùm in vnoquoque quod tenui$$imum e$t po$$e, ac $cire $egregare, diuin&ecedil; cuiu$dam artis e$t opus. Atque in hoc genere pr&ecedil;cellunt Indi, qui pennis minoribus p$ittacorum, tum aui- cularum quarundam, imagines qua$cunque, ita ad viuum effingunt, vt neque repr&ecedil;$enta- tione, neque venu$tate, aut $ubtilitate pi- ctur&ecedil; cedant: $plendore verò etiam vincant. Opus diuturnum, & quod arundinibus non digitis attexitur atque perficitur. <P>Artes autem $ubtilitate præ$tantes, ta- <MARG>Quæ artes $ubtilitate præ$tantes.</MARG> met$i diuinæ non $int, inueniuntur Inter has quatuor toto genere $unt clariores: Magia, Notarum Occultandi, & Chymi$tica. Adii- ciamus & quædam harum exempla. Nota- rum $it, veluti cùm ad te ingreditur. Sunt autem notæ in timorum animi affectuum verba oculorum motus, cau$a, locus tem- pus, animi mores, corporis habitus, $pe- cies, $ocietas, con$cientia tua, potentia, oc- ca$io, quam arripit. Hæc $i rectè con$idera- bis, quid in animo habeat qui ad te venit, facilè intelliges. Quandoque ex tribus tan- tùm diuinare licebit. Venit inimicus ad te, celeri gradu, intentis oculis: ab$que armis $enex, para linguam: $i cum armis iuuenis, para manus: hoc tantillo tamen licet $erua- re vitam ac decus. Iam non e$t cur $ingula di$cutiam. <MARG>Tres modi literas oc- cultandi, tran$mutan- di, primus, cum tribus literis omnia $cribendo.</MARG> <P>Sed ad occultandi rationem venio. Tri- plex hæc e$t: tran$mutandi, quæ in v$u, vt de Cæ$are olim Suetonius, velut $i pro a, d, pro b, n $cribatur. E$t autem infinitorum generum. Secundus tran$latione fit, atque hic duplex. Primus, cum tribus literis ( gra- tia exempli <I>)</I> omnia $cribimus, facilius au- tem addita a$piratione, ne quid in his pror- $us præter hanc $it varietatis. Cb‘abb‘aacb‘ acaccab‘bb‘ababbbaa cabbca‘abb‘abcbacab bbb ‘acabbcbbabbabb ‘ab ‘b cba abbaac b ‘b ‘aac ababb bab cabcbbbac bbb ‘aa ac aaabaa bbb ‘cacbabb ‘aba cababbaa‘ca‘abb ca‘ cbabab. <P>Alter tran$lationis modus e$t, vt delite$- <MARG>Modus $ecũ- dus $cribendi o<*>ultè ab$- que $u$pi- cione.</MARG> cant, in quibu$dam $u$cipionis nota qua- dam, vt Laconica $cytala, in aliis nulla pe- nitus relicta, qui modus e$t eleganti$$imus. Nam membranas duas æquales accipies de- lineatas ad $cribendum, atque in ip$is lineis foramina $par$im è regione in vtraque par- ua, $ed tamen pro elementorum magnitudi- ne $eu altitudine facies. Quædam $eptem, quædam tria, quædam octo, vel decem ele- menta continebunt, vt omnia $imul forami- na 120. elementa $imul iunctis omnibus qu&ecedil; in$cribi po$$unt contineant. Harum alte- ram dabis illi ad quem $cribere de$ideras. Cùm verò opus e$t, $cribere primùm $en- tentiam tuam quam breui$$imè potes, $ic vt numerum elementorum minorem conti- neat $ententia quàm is e$t quem capiunt interualla. Inde in membrana $uppo$ita fo- raminibus $cribes eam $ententiam, atque item in alia atque alia: demum imple $patia primæ membranæ $ententias complendo, delendo, implendo, donec $en$us cõ$tet. Hãc $ecundam $ententiam complebis in $ecunda <CB>membrana, $ic vt verba, & $ententia cohæ- rere videantur: in tertia quoque ita apta- bis, vt ille$is primis literis, $ententia tota verborum numerus, magnitudoque con$t&etilde;t, ac concinnitatem retineant. Quibus peractis $uperpone exemplar quod præcidi$ti mem- branæ coæquali, atque in terminis forami- num puncta tenui$$ima $ignabis eou$que quo literæ pertingant quas $cribere de$ide- ras: tum etiam membranam accipe, epi$to- lamque continuis verbis decenti $paciorum ordine, ac magnitudine, tum etiam litera- rum $ic vt prima $ententia, ac verba illius inter punctorum terminos contineantur. Ergo fuci $u$picio tunc nulla manet, alter cùm recipit $uperpo$ito exemplari $enten- tiam animi tui illicò intelligit. Nec huic rei tamet$i laboris haud leuis $it, aliquid ad $ignificandam $ententiam periculo$is tem- poribus amicis $uis par inueniri pote$t. Præ- $tat verò ad facilitatem plures huiu$cemodi tabulas habere diuer$is magnitudinibus, or- dinéque diuer$o di$tinctas. <P>Tertia occultandi ratio fit, cum literæ alu- mine $cribuntur: latent enim, immer$æ aqua <MARG>Modus ter- tius $criben- di literas, quæ $olum aquæ im- mer$æ, vel igni expo$itæ leguntur. Papyrus an- tiqua. Thadeus Dunus.</MARG> leguntur, quia aqua membranam reddit ob- $curiorem, in qua candicat alumen. Quæ ve- rò $ale ammoniaco, apparent dum igni ex- ponuntur. Ita aliæ limunij, aliæ ceparum $ucco $cribuntur, quæ omnes ignibus ex- po$itæ legi po$$unt, $ecùs delite$cunt. Sed opus e$t haud mediocri diligentia. <P>Scribebatur olim papyro quadam cra$$a admodum atque ignobili, cuius fru$tum o$tendi mihi Thadeus Dunus di$cipulus meus, nunc medicus egregius, multarúmque linguarum peritus. Erat hoc fru$tum literis Græcis in$criptum: in quo & illud animad- uerti, olim libros Græcos $olere ab$que ac- centibus atque $piritibus $cribi. Vetu$tior ætas corticibus lignorum & tabulis $cribe- bat ligneis. In his etiam Hippocratis libri $cripti $unt, vt Galenus refert. Scribebatur & plumbo. Epi$tolæ verò etiam cera. Æter- na, vtleges, ære. Sed maximum commo- dum Ægyptia papyrus exhibuit. Meminit Apuleius in initio libri de A$ino aureo, dicens: <Q><I>Modò $i papyrum Ægyptiam tu arguti<*>.<LB></I></Q> <P>Nilotici calami in$criptam non $preueris In$picere. Fuerat & membrana, quæ ex pel- le hœdina etiam nunc frequenti in v$u e$t, diuturnior omnibus chartæ generibus, $o- lumque ære, quod magni con$tat, inferior. Patrum ante no$tram ætatem, cum nondum inuenta e$$et ars imprimendi, libri plerique pergamena $cribebantur, quod operepræciũ materiam chariorem toleraret. Euiluit po$t- modum inuenta imprimendi arte, quoniam charta no$tra, quæ ex telæ lineæ fru$tis fit, diu in aqua maceratis, ac tu$is, & pulte illa $uper cicotrigonizum æneum tenui$$imè ex- ten$a, vt aqua effluere po$$it, inde inter fru- $tra pannorum laneorum repo$ita cùm $ic- ce$cit, in mirum candorem, tenuitatem ac le- uitatem tran$it. Quæ denuò madefacta aqua in qua lachryma Arabica fuerit di$$oluta, non $init atramentum $pargi. Memini ex hoc genere vidi$$e in qua libri, ante inuentam typographicam artem, hi$toriarum Eutropij <PB N=615> <CB>in$cripti erant (Pauli Cardani patrui mei vi- ri eruditi$$imi hi fuernnt ) quæ membranæ pergamenæ nulla ex parte inferior videba- tur. Sed no$tra ætas dum ad lucrum captandũ nimis $edula e$t, omnia traducit in deterius, videturq; ars hæc librorum, $eu ad materiã, $eu ad pulchritudinem, $eu etiam ad facili- tatem $pectes, $ummam adepta perfectio- nem, vt nec $i velis, plus po$$is optare quam præ$tet. Neque vlla alia e$t ars cui quic- quam addi non po$$e videatur, præter hanc. Quæ cùm $erius aliis inuenta $it periculum e$t, ne cùm tam breui ad virilem, & ab$olu- tam ætatem peruenerit, rur$us neglecta re- cidat: quod tamen etiam bellis difficile vi- detur. <P>Chymi$tica ars habet admirabilia plura, multa inania, dubia longè plura, pulchra non pauca, nonnulla $alutaria, efficacia quæ- dam alia qua$i diuina, plurima momenti nullius alia magnæ $pei, alia tandem quæ <MARG>Chymica in- uenta nota.</MARG> cæteris omnibus numero præ$tant maioris iacturæ. Sunt verò Chymica inuenta, vi- trum ducere in longi$$imas lineas, tenax aut prædurum efficere po$$e. Dudum con$tat $a- nè vidi$$e me $phæram exiguam è vitro, quæ illi$a omni conatu $olo lapideo non commi- nuebatur, $ed re$iliebat ad laquearia. Erat autem ex eo vitri genere quod albis lineis inter$tinguitur. Sed paruitatem ac rotundi- tatem, ad duritiem, non parum contuli$$e reor. nam facilè aër hinc inde delabitur. Nuper vidi vitri fru$tum pro gemma, quàm aquam marinam vocant emptum, aliquod aureis coronatis, mira pulchritudine, adeò vt fulgore natiuas vinceret, Eiu$dem e$t ip$um ( vt dixi <I>)</I> albis lineis inter$tinguere, aut in illo cælare imagines, fal$as fabricare gemmas, purgare Caphuram, metalla mi- <MARG>Quomodo $e- ricum deal- betur. Modus fa- ciendi ro$as varias. Va$a pro metallis liquandis.</MARG> $cere, immutare, aut nobiliora immutari. <P>Sericum $ic etiam fumo $ulfuris dealba- tur: immodicè enim $iccat, inter$tinguit etiam flores, tum præcipuè ro$as eadem cau$a, nam parte alba reddita fit color varius. <P>Docuit hæc etiam va$a pro liquandis me- tallis conficere: nam ex arietis cornibus præcipuè $umitur, & o$$ibus in cinerem redactis, pi$tilloque $ubactis, pin$iti$que fiunt. Si verò Smirin aut $ummitates cerui- ni cornu, vel mandibularum lucij ignitas, ac in aceto extinctas bis, aut ter addideris, neque frangentur va$a, nec metallum effu- giet: adduntur hæc intus, & vbique nec combibat, $ed in imo præcipuè. <P>Eadem nos docuit de$tillationis v$um, commodo, vires, va$a. Sed de v$u, viribus ac commodis $uperius dictum e$t $atis: nunc <MARG>Artes omnes quæ in hoc lid. tradun- cur, perfectè traduntur.</MARG> de va$is, eorumque generibus dicendum e$t, ne ars hæc imperfectè tradita, $ola vi- deatur. Nempe hoc in libro artes omnes perfectè traduntur, de quibus tamen agitur. Quòd $i hoc non demon$trauero, iure ne- mo mihi credat. Nam non diffusè artes hic traduntur, $ed per capita. Quod $i non omnia capita attigi$$em, no$tri præcepti ex Galeno $umpti fui$$em immemor. Si ve- rò non præ$tanti$$ima, non e$$e hic liber de Subtilitate. Si igitur omnia capita & maxi- ma, & difficillima attigi, manife$tum e$t, <CB>eum qui quæ hic $cripta $unt, a$$equitur, vniuer$æ artis perfectam & ab$olutam ha- bere cognitionem. Docui autem qualiter ex his in omnium aliorum cognition&etilde; deuenia- mus re$olutoria methodo, tum ex his quæ proxima $unt fini, tum ex fine ip$o. Sed iam ad rem ip$am in$titutam de va$is redeo, quam tractare oculis & manibus mihi con- tigit, cùm pater meus maximum huic arti, licet non methodo aliqua, $ed empericè, operam daret. Va$a igitur quibus fiunt de- <MARG>Va$orum de $tillatorio- rum genere.</MARG> $tillationes, quatuor $unt generum: aut enim vno va$e ad nolæ formam fit de$tilla- tio, cùm ea, quæ $ponte ardent, nola con- uer$a de$tillantur. Nam quæ $ponte ardent, vt $ulphur & bitumen, eò ardent $ponte, vt demon$tratum e$t, quòd humidum pingue flammas concipit. Sed quod in fumum ver- titur, refrigeratum à fundo nolæ vitreæ in humidum concre$$it: hoc autem pingue, vt $uperius demon$tratum e$t. Ex canali igi- tur oleum effundetur. Aut duobus va$is de- $tillatio perficitur. Contingit autem hoc duobus modis (nam nunc exhalationem tan- quam noti$$imam, quæ vnico fit horum va- $orum recto, maximè cum materia intus $ic- catur, omitto ) aut quod de$tillatur, in idem vas redeat, & vocatur circulatio, aut vt in aliud: hocque bifariam fit, aut obliquis va- $is, aut rectis, quorum amborum exempla po$ui. Si verò tribus $imul opus $it, vnum vocatur Bozia à Barbaris, non dicemus Con- ceptaculum, huic imponitur pileus, qui quandoque latior fit in $ummo eius vertice, habétque duo foramina, alterum quo con- ceptaculo imponitur breuius, latiu$que, re- liquum quo illi recipiens, hoc autem tertium e$t vas, iungitur. Expo$ui & formam cli- bani pluribus va$is $eruientis, in quo tria animaduertere oportet: primum vt fundns perforatus $it, vbi non omninò validum ignem excipere volumus: $ecundum, vt $pi<*> racula habeat inferius ad accendendum ig- nem: tertium, vt $i volumus, leui igne de- $tillare, foramina etiam habeat $uperius, quibus vis ignis mite$cat. Expre$$i quoque Balnei Mariæ figuram, vt $cires: quod lon- gum fieri $olet, vt plura va$a capere queat. Plura habeat o$tia, vt æqualiter $imul aqua cale$cat. Nec altitudine indiget, paruo enim igne aqua feruet. Et quæ in eo de$tillantur, temperatis indigent ignibus. Fiunt autem va$a è pluribus materiis, argento, ære, figu- lina: $ed omnium præ$tanti$$ima, è ferro, auro, ac vitro. Perro, cùm volumus vim ignis magnam experiri, vt in oleo calchan- ti. Auro, cùm rem valetudini no$træ $aluta- rem quærimus, cuius iactura precium non leue perdat: vt in auro di$$oluto, & æthe- rea aqua, & ely$ir vocato. Vitro autem ple- raque alia: nam vt vitrum nihil tribuit, ita aurum ad perfectionem talium facit. Vt ve- rò vitrea va$a non frangantur, cra$$ior e$$e debent, & ex candido vitro, & diutius in fornace excocto, vt ampullis omninò ca- reat: & $ic æqualis $ub$tantiæ, & ab omni $orde purgatum. Sen$im quoque excalefie- ri, ac rur$us refrigerari debet. Subiici quo- que molle $tratum, & $i magnis ignibus <PB N=616> <CB>fuerit exponendum, luto ac fimo mixtis ad digiti cra$$itudinem ve$titur, $iccaturque optimè. Minus enim frangitur cum calo- rem non contactu, $ed corpore interpo$ito recipit. Viliora etiam ære ac plumbo de$til- lari $olent, vt in va$e quod tria habet fora- mina, duobu$que con$tat fru$tis. Fundus enim à reliquo $eparari pote$t, vt fæces reii- ci po$$int. Habet & foramen $uperius, quo immittitur materia, & à latere longum ca- nalem, quo recipienti iungitur. Sed no$tro tempore $olent va$i æreo in formam crate- ræ, plumbeum imponere cum canali, & ita à $ecundo foramine excu$antur. Eadem enim parte imponitur materia, qua fæx extrahi- <FIG> <FIG> <FIG> <FIG> <FIG> <CB><FIG> <FIG> tur. Porrò cur tam multiplex v$us va$orum, prætermi$$a nola de qua diximus, nunc ex- ponam. Cùm rem tenuis admodum $ub$tan- tiæ de$tillare volumus, aut ad maiorem de- ducere tenuitatem, leui$$imo calore opus e$t, aliter ab$umitur Fit autem calor leuis quatuor modis: aut $ub$tantia ip$a, veluti cùm in $ole, aut fimo de$tillamus, non in igne: aut quantitate, vt cùm modicum ignis adhibemus. Minor e$t etiam, qui ex lignis $alicis fit, quàm illicis: aut inter ignem & vas aliquid interponimus, vt cinerem, aut aquam. Aqua autem optima e$t: nam $i aqua ardens in Mariæ balneo de$tilletur, optimarum partium minima fit re$olutio, & nullus paruus odor adiicitur: aut $i in va$is $upremo, aqua $æpius linteo appli- cetur: re$olutionem enim prohibet, & exu$tionem. Vtimur igitur circulatione, cùm aquam hanc ad ætheris naturam per- ducere curæ e$t, aut quando medicamento addito illam viribus eius imbuere volumus. Hic autem modus modico $emper indiget calore, vt vix expediat ignis & longa mo- ra, vt rectè rem tractanti vix anni dimi- dium $ufficiat. Fit igitur reciprocatio $im- plex, qualis in va$is circulatoriis: aut mu- tua, vt in reciprocis. Verùm multiplici hac agitatione tamet$i paululum incale$cat, ob $ub$tantiæ tamen tenuitatem adeò parum imprimit, vt omni caliditate $poliata videa- tur. In vtroq; enim extremo, vt reliqua aqua ardens, tuta e$t. Aut in prima de$tillatione ob copiam aquei humidi immi$tam, aut po$t multas de$tillationes circulatione$- ve, vbi propter raritatem expers omninò caloris e$$e videtur. E$t autem adeò raræ $ub$tantiæ atque tenuis, vt oleo $uper$tet. Quæ enim de$cendit, non e$t ab$oluta. De- <PB N=617> <CB><MARG>Aqua ard&etilde;s oleo $uper- $tat.</MARG> trahitur autem ab omni vino, $ed optima ab optimo natura, miniméque vitiato. Di- midium in prima di$tillatione detrahi $o- let, in $ecunda tantundem, in tertia pa- rum perit: in quarta, & multò minus in $equentibus vix quicquam, $i rectè peregi- $ti. Non negligenda e$t hæc, cùm multas habeat vtilitates. Quædam enim $eruat, vt vt quæ corrumpuntur, bal$ami vicem ge- rens quædam in melius mutat, vt languen- tia frigore humana corpora<I>:</I> quædam exco- quit, vt oua carné$que impo$itas. Omnium quoque medicamentorum in ea infu$orum vires breui excipit, vtpote tenuiorem in 4. horis, aliorum in 8. duriorum in 12. vt vix vnquam diem attingat: inde iterum de$til- latur retentis viribus, ami$$a fece, ac $orde omni. Quamobrem alchymi$tæ $olent hoc genus infundendi appellare Stellarum in cœlo fixionem. Et certè multi huius v$u adiuti $unt. V$us autem ab vnciæ parte 8. v$que ad integram. Quamobrem propriè eius cau$a circulatio inuenta e$t: quo fomi- te dictum fuit $uperiùs. Obliqua verò va- $a $itus commodi cau$a excogitata $unt. Ma- gna ad acres excipiendas aquas, in quibus calchantum, halinitrum, alumen, taliáque di$tillantur. Nam cum opus $it magnis ig- nibus, vt acres valde $int fumi, & quæ ex his fiunt aquæ, oportuit vas quod recipit e$$e capaci$$imum, vt non frangatur atte- nuato nimis ab ignibus contento aëre, & vt in aquam fumi $icci$$imi, atque calidi$$imi verti po$$int. Recta verò va$a oblonga & qua$i æqualia fieri $olens, cùm celeri tran- $itu opus e$t, grauiorque vapor, vt in me- tallis: vel $i leui igne acrem aquam in quam argentum, aut aurum di$$olutum e$t relicto colligere voluerimus. Pilei verò v$us e$t, vt vaporis impetus di$$oluatur: ob id etiam acria $ic di$tillantur. Oportet autem pileum parte $uperiore e$$e capacem. Fit & ad vi- tandam expen$am: optimæ en<*>m bi$tortæ carius veneunt, vixque tam benè aptantur, vt va$a pileis $uis iuncta. Va$is autem ænei commodum iam explicauimus: & quòd in clibanis foramina inferiora $int, ad ignes alacrius excitandos: $uperiora autem dupli- cem v$um habent, vt fumus prodeat, & vt vis ignis mulceatur. Quòd $i leue aliquid vt maximè ardentem aquam in $ole velis de- $tillare, conceptaculi medium in paraboles è chalybe centro collocabis: nam non $olùm centri locus, $ed totum vas, & quicquid in parabolis $patio continetur, æ$tuat & <MARG>Carbones è lignis val- lium præ- $tantiores. Modus con- ficiendi car- bones opti- mos. Modi adhi- bendi ignis plures.</MARG> ardet. Non ignorac chalybem expolitum e$$e debere. <P>Tanta verò e$t artis $olertia, vt etiam car- bonibus, præter ea quæ $uperiùs retulimus, di$crimina addat: nam è lignis vallium putat præ$tantiores quàm montium: rariora enim ligna vallium, ideóque & carbones, at rara omnia facilè ignis depopulatur. Sed & in conficiendis egregiè laborat, vt non $ub terra, velut e$t mos, $ed $upra conficiantur, quia melius ardent, & $unt vtiliores. Mi- rum enim quantum inter$it quomodo ignis adhibeatur in metallorum tractatione, tum reliquorum quæ igne perficiuntur, præ$er- <CB>tim in purpurina varietas ignis per$picua e$t. Ergo multùm intere$t, an ignem per- petuum, an interruptum adhibeas, acrem, aut mollem, magnum aut paruum, $en$im vel repentè, circùm aut ab vno latere, agi- tatum follibus, aut equie$centem, diutur- num aut breuem, tangentem aut extra vas cum flamma, aut $olas prunas, conclu$um, liberumve, $implicem, aut reflexum, è car- bonibus, aut lignis, aut quod plus refert, alia addita materia ardente, quæ propriam vim etiam retineat in igne. Multum etiam refert, cum quibus vnunquodque quod li- quatur $ocietur. Nam marmor, galena, plum- bum, ferri $puma, cum lapidibus in qui- bus metalla cõtinentur iuncta, mirum inmo- dum liquefactionem illorum adiuuant, & $ub$tantiam $eruant: nam dum liquantur, tenue humidum quod in lapidibus contine- tur, con$umi prohibent, contraria ratione ei quæ $uperius de venenis dicta e$t. Igitur excalefacto lapide, nec $iccato, ob conti- nentem humorem tandem $uperaucto igne, metallum ip$um quod lapidi inhæret, liqua- ri nece$$e e$t. <P>Sed cur non addita aqua, aut alio quo- piam humido, facilius metalla liquantur: imò difficilius? an quia aqua frigida e$t, & tenuis, nec pote$t ob tenuitat&etilde; liquare, nec ob frigiditatem prius verè calefieri antequã cõ- $umatur? Sic etiam cru$ta quæ metallo $uper- <MARG>Cur cru$ta impediat metallorum lique$actio- nem.</MARG> natat, illud ne liquetur prohibet: nam adeò coacta refrigerat partes omnes, & $ic ne $i li- quentur impedit, aut tenuiorem totã metalli partem cru$ta ab$umit, qua $ublata, metal- lum non di$$oluitur. Similiter cùm metalla fundo hærent, non liquantur: nec vehe- <MARG>Aqua cur metalla inie- cta re$ilire cogat.</MARG> mentibus ignibus, quoniam calor $uperio- ra petit, paruus verò qui in fundo manet breui pò$t tempore con$umit humidum, prohibétque liquefactionem: his duabus cau$is non pote$t metallum in va$is fundo liquari. Tertiam cau$am addidimus, aquam $cilicet iniectam: quæ non $olùm liquefa- ctionem impedit, $ed metalla iam liquefa- cta magno plerumque a$tantium damno re- $ilire cogit. Quidam dixerunt, humidum aquæ tenue metallis immi$tum, liquidis ac calore in $piritum conuer$um, dum maius occupat $patium, cogere liquefacti me- talli guttas re$ilire. Sed non videtur aqua leuior longè metallo, illius $ub$tantiam po$$e ingredi. Melius igitur e$t, vt creda- mus à frigore illo aquæ contrahi calidam metalli $uperficiem iam proprio $piritu plenam, ac vt in pila alli$a $olo re$ilire con- fe$tim magno impetu. <P>Sed inuenta huius artis minima pars $unt <MARG>Chymica in- uenta, aut nondum no- ta, aut ab- $oleta.</MARG> eorum quæ inueniri po$$ent: velut electri compo$itio, vitri ab$que igne mollities, purpura vera: nam quæ nunc in v$u e$t, talis e$t nomine $olo, atque hæc olim in- uenta iam periêre, de$ueuerúntque $ciri: lapidum pulcherrimorum, duri$$imorúm- que, tenui$$imarum item aquarum com- po$itio, illis quidem va$a conficere licet, his aurum & argentum è fœcibus eruere. Plura longè $unt, quàm $cribere liceat, $ed hæc pro exemplis appo$ui. Verùm ple- <PB N=618> <CB>tunque latet v$us rei cum ip$a: nam nec bellicorum tormentorum, nec typorum qui- bus libri imprimuntur vtilitas, aut nece$- $itas, ante artis inuentionem innotuit. <MARG>Cornua vt molliantur.</MARG> <P>E$t & chymicæ artis opus mollire cor- nua, quod longa coctione fit, addito præ- $ertim cineris modico, aut calcis in aquam contingit hoc non ante octauam horam: fiunt ex his capuli, ac manubria gladio- rum, pectines, latrunculi. Atramentariæ autem pyxides, thecæ, va$áque alia et$i eodem modo fiant, aliud tamen e$t Gal- lorum hac in arte inuentum, ac longè præ- $tantius. In cornu vacuum, vt $æpe vidi, ferrum acutum infigunt, ip$umque oleo illitum cornu, ignique expo$itum circum- uertunt a$$iduè, interim canalem ex ære habent cornu palmo longius, in imo adeò arctum, vt quouis cornu $it angu$tius, in initio paulò latiùs, quàm vt bouis, aut bu- bale cornu po$$it excipere, rectum ad vn- guem, quem in igne parte, quæ e$t angu$tior altera extra ignem prominente tandiu ca- lefaciunt, donec latior pars quæ prominet manu citra periculum apprehendi po$$it: tunc cornu GD parte tenuiore, $cilicet D in <FIG> canalem æreum impo$itum, tereti cimeo malleóque intruditur, donec D fermè ad B perueniat, inde paruo pò$t interuallo an- tequam refrixerit excu$$um ligno, & mal- leo cornu ex parte B, canalis rur$us contra- ria parte latiore $cilicet C canali intrudi- tur, cuneoque eodem ac malleo donec ictu de$cendere non vltrà videatur: tunc verò canalis cum cornu in aquam immittitur, ibique refrigeratum, ac duratum po$t ho- ras extrahitur rectum, ac $olidum vtraque ex parte, ac teres cornu. Nec pò$t ni$i ex- calefactum $inuatur: vnde tincturam ab$- que igne adhibere oportet, Vas verò AB ex ære melius Cyprio conficitur, & leui$$i- mum intus e$$e debet, & dum igne cale$cit ac $uper prunas, a$$iduè circumuerti. Mani- fe$tum e$t autem quod plura talia illi con$i- milia habere oporteat, tabulámque cum fo- raminibus, quibu$dam cornu intruditur fir- miter inhæreat. Ex cornibus igitur hac ar- te mutatis in rectam figuram, $olidámque $ub$tantiam, & thecæ atramentariæ, & va$a alia iucundi, & vtilis v$us fieri $olent. Ma- nife$tum e$t autem, quòd aceto & aqua ar- dente, ac calchanto cornua frigida vel mol- liter tepida denigrantur. Adduntur etiam quæ coloris $ub$tantiam retineant. <MARG>O$$a vt mol- liantur.</MARG> <P>Referunt $imili ratione & o$$a ip$a mol- liri $uccis apij millefolij, raphani, pra$- $ij cum aceto, $i in his immer$a fimo obruan- tur equino. <P>Sed hæc mittamus, ad diuer$arum artium $ubtilitatis argumenta tran$eundum e$t. <CB>Quinque ex architectura mihi de$umere <MARG>Ratio mu- niendarum vrbium.</MARG> volo. Primùm quidem vrbium munitionem Con$tat hæc triplici arte, prohibendo, re- pul$a, $ecuritate defend<*>tium: nec e$t præter id inuenire quicquam. Prohibemus tribus, $cilicet aqua fo$$a, muro. Fo$$a difficilem facit acce$$um, ad propugnandum non pa- rum ob de$cen$um, $ed ob a$cen$um longè magis: ob id præceps e$$e debet vtraque ripa, $ed maximè quæ iuxta vrbem e$t, aut oppidum: latitudo pa$$uum quadraginta profunda, multiplex: nam $i triplicem fece- ris, non $olùm inexpugnabilis, $ed de$pe- rationem affert his qui oppugnare nituntur. Hæc habeat $eptem pa$$us $caturientis aqu&ecedil;: quoniam quæ na$citur intercipi, nec tolli vlla arte pote$t. Dum verò a$$i$tit, ingre- dientes mergit: quos non mergit, lubrico pede facto & graues aqua, prohibet ab a$- cen$u: prohibet & cuniculos, vt vix effodi po$$int: at his muri, $ubruuntur. Accedit quòd iniecta di$$ipat ac di$$oluit: prohibét- que ne ignis iniectus gra$$etur in murorum perniciem. Muri cra$$itudine 30. pa$$uum, <MARG>Muri quot lateres con- tineant.</MARG> cæmento tenui, lapide lateritio, exterius viuo, duro, ac in rotundam figuram pau- lulum prominente. Muri enim $implices in $ingula brachia ( hoc enim genus men$uræ explicatum e$t ( lateres apud nos 20. con- tinent: mediocres autem 32. vt cra$$ilij. Altitudo illius pa$$us 100. nam 10. $ub fo$- $a, 60. ad $ummum fo$$æ, 30. autem $uprà, aggere interius cra$i$$imo fulciatur. Hæc in oppidis, minora vrbibus $ufficiunt, in qui- bus præ$idium e$t in milite. Si tamen ad- $int, reddetur vrbs ip$a omninò inexpu- gnabilis. Repul$a con$tat aggeribus, ac tur- ribus in $ingolos 200. pedes, muro in medio recto, $ed $uperiùs in vrbem inclinato: Nam $ic nec prohibet ictus turrium, & ho$tis ignei globi inanes redduntur. Summa mu- ri pars rotunda, ne di$iecta machinis fru- $ta occidant defen$ores. In interiore parte canalis, per quem tutò ire po$$int cu$todes. Terra quoque in imo cauata, vt $onent ictus cuniculos $uffodientium, & milites $e- curi circumambulabunt. Fornicum ratio $ic <MARG>Fornicum con$truenda- rum ratio.</MARG> con$tat: vt rotundior e$t, eò firmior, v$que ad perfecti circuli figuram. Cra$$iores ab imo, & vt magis a$cendunt tenuiores v$que ad apicem. Latera vtrinque vbi primùm $i- nuari cœperint, ex latis ac tenuioribus la- teribus con$tant, vt frequenti futura com- pages magis cohæreat. Fundamentum pro- minet, & $i muro in$i$tat, exciditur mu- rus, vt plutei in$tar fundamentum fornicis $u$cipiat, ac retineat. Illius cra$$itudo mu- ri, comparatione $e$quialtera e$$e debet. Sed adhuc firmior & cra$$ior, qui $ub$ter- nitur. In $ingulos centum pa$$us $tercoraria cloaca; puteu$que: nam aquæ nece$$itas ab- $cedere cogit milites, & vtilitas aduer$u- ignes, & vt feruafacta in caput ho$tium proiiciatur, mille quoque alia commoda præbet. Stercus aërem corrumpit. Viæ ve- rò plures è muris occultæ ad intima ciuita- tis multa arcent inconuenientia, commo- dumque militibus defendentibus ingens af- ferunt, nec cau$am rece$$us illis relinquunt. <PB N=619> <CB>Aliæ verò quatuor, aut quinque occultæ omnibus præterquàm ip$i Principi, ad quinque millia, vel etiam longius in lu- cos den$os, & quos $uccidere iam longa con$uetudo prohibeat, finiantur. Pulchrè enim hoc facit ad admittendos nuncios, ad annonam importandam, ac præ$idia indu- cenda. Ip$i domorum vrbis muri alio ( vt dixi ) muro circumdentur, ac muniantur, nulláque domus promineat. Nuper Bura capta, cum ictu tormenti domus tugu- rium concidi$$et, prominebat enim, ciui- tatis Principes, qui in ea ad con$ulendum coierant extincti $unt. Et dum Galli vr- bem no$tram ob$iderent, M. Antonius Columna, Camillu$que, Triuultius $imi- li ca$u periere, ob idque conci$æ illorum vires primò, inde etiam fractæ, demum ex In$ubria funditus potentia auul$a e$t. Ip$arum autem virium, quæ $ecretò extra vrbem feruntur, v$us ad emittendos ex- ploratores qua$i nece$$arius e$t. Nec pro- tinus ad hoc auxilium confugiendum, ne- que tanti$per expectandum donec res pe- rierit, $ed $æuiente ob$idione iam & in opinato. <MARG>Quomodo cum vrbe ob- $e$$a per fa- ces procul colloqu<*> li- ceat.</MARG> <FIG> <CAP><I>Nocte po$t diem Martis hora $exta nos ho$tem aggrediemur: vos exite cum om- ni milite, fortiter que pugnate: tota enim no$tra $alus ex hoc pendet.</I></CAP> <P>E$t & aliud communicandorum con$i- liorum ob$e$$is vrbibus remedium, quòd tutum e$t & $emper paratum: nec minus licet intelligere quæ velint, qui auxilio veniunt, aut venturi $unt, quàm vrbis $tatum patefacere, parumque differt ab epi$tola. Igitur $i ciuitas ip$a cupit explo- ratori, quæ velit $ignificare, aut exerci- tus Duci in auxilium venienti, $uper quin- que turres procul inuicem po$itas, ita vt longè di$tinctæ videantur, $ingulæ faces ardentes collocentur, $ingulique qui eas tenent, verba quæ $ignificaturi $unt $cri- pta antè $e habeant, & vt litera $ucce- dit, quæ ad facem pertineat $uam, aut duæ, tre$ve, eam, ea$ve facem eleuando aut deprimendo, aut in dextram, vel $ini- $tram flectendo $ignificet. Pari ratione ex alti$$ima turri con$ilia Ducis in auxilium venientis exercitu ho$tium intermedio qui$que literas coniungendo intelliget, pror$us ho$tibus, nec aduertentibus, ne- <CB>dum in$ciis, quòd faces auxiliariorum hu- miles erunt. <P>Sed ad vrbis munitionem redeo: quæ $i muris altis con$tabit, præter $umptus ma- ximos in extruendo id habet incommodi, quòd vbi vi tormentorum muri deciderint, commodi$$imum, ac tuti$$imum pontem ho$tibus præbebunt. Humiliores verò vt $ecuriores aduer$us extructos ab oppugna- toribus aggeres, neque domus, neque mi- lites tutos præ$tant. Quæcunque ruere de- <MARG>Domus cur antequam ruant $trepi- tum edant.</MARG> bent, antè edito $trepitu ruinam produnt, Nam compages illa quum iam $u$tineatur, aliquid habet quo maneat, id ante ruinam frangi nece$$e e$t: dum frangitur, $trepi- tus fit: ob id quibu$dam vnicus, in aliis plures, in quibu$dam multò antè, $tatim in aliis fiunt. Rimæ quoque murorum quum pars altera dehi$cit, periculum multò antè prætendunt. Referunt quidam araneas fu- gere: adeò voluit natura videri plus $apere, quàm homines. At nihil certius inclinatio- ne in muris: nam etiam$i nullo preman- tur pondere, $pontè ruunt. Cæterùm tur- res ornatus $æpe cau$a fiunt, vt olim quum Mediolanum trecentas haberet: quando- que magnificentiæ, vt Papiæ ac Pi$is: non- nunquam tutelæ, at neque ornatus dee$t. Apud Argentoratum Tabernam olim ci- <MARG>Tabernæ ci- uitatis pul- chritud<*> murorum.</MARG> uitatem Iulius Cæ$ar turribus quinquagin- ta duabus condiderat, atque inter duas qua$que turres proximas $eptem erant pin- næ, $ic turres hebdomadarum anni, pinnæ dies implerent. Generaliter autem, vt etiam multis qui i$ta legunt, vel verbo vno compendium rei familiaris afferamus, in magnis ædificiis proprij currus ad vehen- <MARG>Ædifican- tium com- pendium.</MARG> dum authendumque non a$pernandam mi- nuendarum impen$arum vtilitatem affe- runt. <P>Sed iam aliud $ubtilius exemplum, nec minus vtile tran$eamus. Eius autor fuit C. Cæ$ar, vt in quarto de bello Gallico <MARG>Pons C. Cæ- $aris.</MARG> refert. Pontem $uper Rhenum in decem die- bus, hac ratione perfecit, quem vt à paucis bene intellectum docere in$titui- mus. Tigna bina C litera $ignificata $e$- quipedali cra$$itudine, longitudine tanta, vt in imo fluminis $ixa aquæ $uperficiem attingant, duorum pedum interuallo vtrin- que iunge. Inde præacuta facta ab imo ma- chinationibus immi$$a, fi$tuci$que firmata ad fluminis naturam prona ex vno latere, fi- ges, $ic vt tignorum alterum ripæ proximius $it. Totidem æqualiaque $imiliter iuncta æquidi$tantia quadraginta pedum interual- lo in inferiore fluminis parte aduer$us il- lius impetum prona defigito, vocenturque F. Supremas iuncturas C & F, trabe lati- tudinis pedum duorum $cilicet pro iunctu- ræ magnitudine iunges, binis fibulis ex vtroque latere, ex interiore parte tigni reuinctis: inclu$æ enim fibulæ vincie- bantur tignis, eaque ratione po$itæ, vt quo magis di$cluderentur, eo firmius tra- bem continerent: quod illam ex aduer- $o premerent. Æqualia his atque è di- recto po$ita ex altera parte fluminis $ic vt trabs D trabi alteri æquidi$tet, con$trues, <PB N=620> <CB>$imiliterque iuncta. Atque rur$us medios ordines quotquot nece$$arium fuit con$ti- tuit eodem opere. Has trabes iuxta flu- <FIG> <CAP><I>Schema medietatis pontis ab vno latere. A, Sublicæ $uperiores aduer$us flumen. BB, Sublicæ inferiores annexæ ponti. C, Tigna bina $uperiora. D, Trabs latitudinis duorum pedum. E, E, E, E, Fibulæ connectentes D, tra- bem cum tignis $uperioribus, & inferio- ribus. F, Tigna bina inferiora.</I></CAP> minis cur$um po$itas, multis, aliis tran$- uer$is $uperpo$itis inuicem etiam conne- xis iungito: quibus longuriis ac craticulis $uper$tratis pons efficitur. Ad cuius $ecu- ritatem tigna plurima in $uperiori fluminis parte prona aduer$us fluuij impetum à toto opere $eparata: in inferiore $ublicæ, & ip$æ aduer$us fluminis impetum, $ed ti- gnis longè proniores, totique operi iun- ctæ firmiter defigantur. Ita $uperiora tigna, fluminis impetum & proiectas trabes exci- pient, & ip$a moles, vt magis premetur ab vndis, mutuo complexu firmior reddetur. Sed hic pons $tabilis e$t, omníque oneri $ufficiens. At celerem fabricam explicabunt $olæ funes & ergatæ, aut pelles inflatæ, aut tigna iuncta. <MARG>Theatra bi- na cum $cena omplentia mphithe- rum.</MARG> <P>Subtilior $ed minùs vtilis ratio amphi- theatri, cuius meminit. Plinius. Ea $ic $e habet. Cùm filius M. Scauri funebres lu- dos patri editurus, pompam Curtij æqua- re non po$$et, quòd ille $ummo $umptu eos edidi$$et, diuitiis longè præ$tans, in- du$tria $uperare tentauit. Itaque duo thea- tra $emicirculi forma cum $cena fabricauit, quæ edito $cenæ $pectaculo circumacta cardilibus amphitheatrum explicarent: in cuius orche$tradum ludos edit, dúmque an- tè in $cenis $pectacula, populus gentium dormitor ludibrio audaciæ duobus cardi- dinibus, & pen$ilij machina non $olùm penderet, $ed etiam circumageretur: quæ- ritur meritò, quum $cena Latina à $um- mo theatri vertice di$tet nonaginta parti- bus tota diametros e$t 120. vt Vitruuius docet, qua arte fieri po$$it, vt immota $cena ambo theatra in vnum coëant am- phitheatrum. Ponantur igitur $emicircu- li duo A B C, & A D C, puncta me- dia B & D. Sintque arcus A E & C F, maiores nonaginta tertia minores nonagin- ta $exta. Quare rectè A E & C F, maiores erunt 87. & minores octoginta nouem. Igitur <CB>po$itis cardinibus in E & F, erunt G E & H F, maiores 59. 2/3 minores 59. 11/12 Sunt <FIG> enim minores dimidio diametri, quia cardi- nes di$tant à punctis B & D, quæ $unt me- dia $emicirculorum, & ea di$tantia, vt $up- ponitur, maior e$t tribus partibus, & minor $ex. Igitur A E & C F, prominebunt vltra directum AC, id e$t vltra $emidiametrum plus quàm partibus viginti$eprem 1/12 & minus, quàm vigintinouem. 1/3 Sed $cena prominet triginta partibus vltra $emidia- metrum, quia di$tat nonaginta partibus à punctis B & D, igitur A & C, circumacta non tangent $cenam. Sed neque inuicem impediens $e, quia AE & AF, $unt mino- res centum $exaginta nouem 2/3 in 1/60 partis, $ed A B & A D, $unt maiores cen- tum $exaginta nouem 2/3 in. 1/26 Nam A B AD quadrata, iuncta $unt æqualia quadra- tis AF & AE, quia $unt æqualia quadrato totius dimetientis. Quum igitur AB & AD, $int inuicem æquales, & A E & A F inæ- quales, erunt AB & A D, iunctæ maiores AE & AF, iunctis 1/18 partis vnius. Igitur e$t inuenire $itum, in quo theatra circum- uoluta non $e impedient. <P>Oportet autem $en$im, alternatímque circumagere, quum (vt dixi) di$crimen quo $eparari inuicem po$$unt, vix 1/18 vnius partis $uperet. <P>Sunt & duo alij modi, $ed minus elegan- tes, quibus fabricari hac ratione theatra po$$unt: verùm in altero theatra oui for- mam referunt, vt non $int rotunda: in reli- qua quamuis in medio diui$um $it amphi- theatrum, non tamen rectè, nec $ecundum dimetientem. <P>Quarum $ubtilitatis exemplum e$t in tro- <MARG>Ponderum fã<*>ilè leuan dorum ratio</MARG> chleis: con$tat hac ratione: Pondus A an- nectitur trochleæ inferiori, in qua duo or- biculi B & C, qui circumuertuntur. <P>In $uperiore trochlea, duo alij D & E, fu- nis circumagitur circa D, & de$cendit per F ad C, & a$cendit per G, & circumuertitur ad E, de$cendens per H, circumuertitur ip$i B, & a$cendens trochleæ nectitur in K. Igi- tur ex L pondus trahitur, & quia $u$tinetut ab FGHK, non erit ni$i quarta pars ponde- ris A, quæ à $ingulis funibus $u$tinetur, qua- re à quarta parte roboris $ur$um trahi po- terit. Et $i in $ingulis trochleis tres e$$ent orbiculi, à $exta roboris parte: atque ita puer poterit immen$um pondus $ur$um trahere, ni$i quantum funium grauitas, orbiculorum a$peritas, & motus difficultas ob$tant. Sed quia temporum proportio e$t, vt potentia- rum per bino<*> orbiculos, quadruplo, per ter- <PB N=621> <CB>nos $exeuplo lentius trahet, quàm $i eodem robore imò etiam paulò maiore $upra vnica traheret fune, longè autem lentius $excuplo vel quadruplo, quantò funis longitudo ma- gis addit ad pondus: quo fit vt puer ille vix vnius horæ $patio idem pondus his trochleis trahet, quòd $excuplo robu$tior vir, vnica fune $uperius $tans, illicò leuare pote$t. Ita- que artis & ingenij e$t, vt qui$que pondus quodlibet leuare po$$it. At verò vt funis à pluribus trahi po$$it, $ub orbiculo trahitur terræ æquidi$tans. Quòd $i faciliùs trahere libet, ergata vtimur, quòd in$trumentum in v$u e$t omnibus: hoc enim axibus circum- actis circumuoluta funis trahit pondera quæque. At in hoc etiam quantumlibet laborem leuare licet axium longitudine: nam eò facilius trahunt, quò fuerint lon- giores. <FIG> <FIG> <MARG>Ratio trah&etilde;- di impellen- dive maxima quæque par- uis viribus.</MARG> <P>Simili ratione con$tat cochleæ, quas vi- tes vocamus. Cochlea AB, intus verò ma$cu- lus, $eu vitis C D, quæ circumagitur vt $o- let: manubrium quod ma$culo iungitur EF, vertitur axe GH facilè ob dictam rationem. I imo KL, ma$culo iunctum ad perpendicu- lum, huicadiicitur pondus librarum vtpote centum mille, quod $it M. Ver$a igitur GH, trahetur KL $ur$um, pondú$que M a$cendet: contrario modo ver$a GH, & ratione eadem KL impelletur, inflectétque ferrum oppo$i- tum cra$$itudinis incredibilis. Demon$tre- mus igitur quòd pondus M moueri po$$it, & qua ratione. Nam cùm $it centum N, pon- deris in L, $ingulæ $piræ $u$tineant, $i de- cem fuerint, erunt in $ingulis decem millia. At verò in vnaquaque $pira tantum reti- nent ponderis hæ decem mille libræ, quanta e$t proportio rotunditatis ad funem cui M $u$penditur. Quanto igitur in C D plures fuerint $piræ, ac humiliores, id e$t, circulo proximiores, tum maiores, eò M pondus le- uius reddetur, motú$que facilior: ac quantò facilior, eò tardior. Igitur $patium duorum cubitorum cochlea fieri pote$t tam latis, ac humilibus $piris, quòd M pondus à decenni puero facilè $ur$um trahetur. Verùm (vt di- <CB>xi) qud facilius, eò lentius mouebitur. Cùm igitur tractum fuerit iuxta L K, longitudi- nem oportebit M $u$pendi his quæ machi- nam $u$tinent in N & O. Et tunc iterum emi$$a contrario motu K L adiicimus pon- dus, rur$úmque trahemus, eleuabimú$que $patio KL, donec nectendo $æpius è mari, vel è flumine nauim, pondu$ve aliud immen- $um extrahamus. Hoc igitur illud exi$timan- dum e$t, fui$$e in$trumentum Archimedis leuitate Græcorum, & vetu$tate amplifica- tum, quoantiquos in $ui traxit admiratio- nem. Nam $ic puer facilè trahet onu$tam nauim, quàm nec iuga viginti boum loco mouere poterunt. Con$tat Chalybe duri$$i- mo, ne flectatur: leui$$imo, nec impediatur: $olidum & oleo illinitur. Nam oleum admo- <MARG>Oleum illi- tum ferro, vel chalybi duplicem plæ$tat vti- litatem. Quæ maxi- mè labi fa- ciant.</MARG> tum iuuat ob lenitatem: cúmque putredi- ni obnoxium minimè $it, rubiginem non admittit. Inter ea enim quæ facilem motum præ$tant, oleum obtinet principatum, quan- quam & magis quod ex materia fit muco- $um humorem continente, qualis e$t fœnu- græcum. Narrat Io$ephus, pro Iotapatenis depugnantem decocto fœnugræci con$per- $um pontem adeò labilem reddidi$$e, vt Ro- mani milites è cœpta oppugnatione de$ti- terint, quum loco con$i$tere non po$$ent: & quanto in$trumentum minus erit, tamet$i difficilius trahet eò tamen maiorem pariet admirationem. Hac ratione excogitata e$t machina ad immen$a pondera eleuanda, quæ cochleæ in$trumento & ergata con- $tat. Sit AB catena, pondus eleuandum H, trabs cui affixa catena e$t tran$uer$a AD. In tigno ad perpendiculum $tante C, locus $it in quo fibula infixa tigno cui trabs AD excauata in$i$tat, vt a$cendere, de$cenderé- que po$$it A, dum D deor$um fertur. Sit D E tignum aliud ad perpendiculum, quod co- chleæ in$tar excauatum excipiatur à trabe in D: & $it ergata FG. Pars trabis quæ co- chleam ma$culam refert E, $icut in trabe cochleæ pars fœmina D. Tignum DE ver- $atile ergata, DC pars trabis, tripla AC parti exteriori. Sit gratia exempli, & FG octupla tigni DE cra$$itudini. Sit verò ratio latitu- dinis cochleæ ad profunditatem quintupla ducemus igitur ex demon$tratis hîc primó- que libro, octo in quinque, fiúntque qua- draginta, quæ ducta per tria producunt 120. Si igitur H $it pondus 1200. librarum, cùm diui$um per 120. prodeant 10. à vi quæ 10. libras eleuare po$$it, eodem nixu quo libræ illæ 10. eleuabitur. Quod $i D modiolus ina- <FIG> nis quie$cat in partibus cochleæ, vt par e$t, immota ergata, poterit $en$im fune, vel ca- <PB N=622> <CB>tena ponderi iniecta, quæ ip$um interim <MARG>Rotæ quib. maxima aqua hauri- tur.</MARG> $u$tineat, ab alio verò tigno iuxta AB fixo, rur$us AD trabe remi$$a, H in quamcunque volueris altitudinem trahi. Refert Mun$te- rus, in Al$atia rotis bigalibus, curribú$que è bubali corio, è profundi$$imis puteis tanto impetu aquam exhauriri, vt rotæ quamuis li- gneæ $int & madidæ, ignem tamen excu- tiant. Videtur igitur in$trumentum illud tria egregia amplecti, altitudinem, capaci- tatem, atque celeritatem. <MARG>Curruum ratio.</MARG> <P>Sed his relictis, ad plau$tra & currus tran- $eundum e$t. Quæcunque igitur rotis maio- ribus innituntur, in molli $olo facillimè, ac celerrimè mouentur, quòd hærens lutum rotarum minimam occupet partem, atque ideò parum impediat. Semper etiam maior rota celerius $patium $uperat vbi ferendo $ufficiat oneri. Quantò etiam pauciores, eò perficitur celerius iter. Nam plures $i paruæ $unt, minore ambitu minus conficiunt $patij: $i magnæ, addunt vi grauitatem, nec tamen plus amplectuntur $patij, ob id igitur $e- gnius mouentur. Quamobrem Imperatores Romani e$$edo, id e$t, curru duarum magna- rum rotarum veheban<*>ur. Nam vbi pondus haud admodum graue e$t, aut pluribus equis trahitur, celerrimè perficitur iter. E$$edis hac de cau$a bellica immodici ponderis tormento deferuntur. Rur$us facilitatis ra- tio huic e$t ad vnguem exqui$itè contraria. In $olido enim $olo plures paucis, & paruæ magnis, ad facilitatem præ$tant. Nam pon- dus qua$i per rotas di$tribuitur: vnde fit additio proportionum illarum, non multi- plicatio. Exemplum: Sex duplæ inuicem du- ctæ, $exaginta quatuor ad vnum reddunt ra- tionem. Eædem iunctæ faciunt duodecu- plam. Tantum intere$t inter additionem & multiplicationem. Quòd igitur vna rota pondus refert librarum 60. $ex in rotis, 10. tantum æquiualet, ita & à paruitate auxi- lium $umitur, nam eò facilius quò tardius: at dictum e$t tardius pondera vehi, ac ferri in paruis rotis, quàm magnis, eò igitur vt facilius. Additur & tertia ratio facilitatis, quia axis non premitur, ideò liberius cir- cumagitur. Ob id igitur in paruis, atque hu- milibus plau$tris, quæ axibus plurium rota- rum non in$ident, maxima pondera in firmo $olo committuntur. At in vdo, cœno$óque magnæ ac paucæ rotæ non $olùm celerius, multóque, $ed etiam facilius pondera ve- hunt. Cúmque fixi radij è directo axis cele- rius, & facilius circumuertantur rotam, pau- lò exterius prominentes melius pondus $u- $tinent, & recuperationi $unt habiliores. Quæcunque verò rotas po$teriores maiores habent anterioribus, qua$i incumbente one- re facilius trahuntur: cùm onus $emetip- $um impellat: & in a$cen$u redduntur æqua- les: licet in his iu$to plus partes anteriores premantur. <MARG>Ergatarum ratio.</MARG> <P>Diximus de axibus ergatarum, quòd lon- giores e$$e debeant: nam iuxta longitudinis rationem $ingula capita minuunt pondus. Duplicati igitur ad dimidium etiam dedu- cunt. Ita quatuor ad quartam partem: adeò vt $i vnico axe cubitali quatuor homines <CB>centum libras vehant, aut trahant, quatuor axibus $enum cubitorum iidem libras b s mille, & quadringentas vehent, deducta ta- men additione ponderis axium, quod mini- mum e$t. Hæc autem ratio $uperius dum de $tatera loqueremur demon$trata e$t. Ita fit vt maximis rotis hominibus per gradus $a- lientibus, maxima pondera circa axem fune circumacta trahantur. Vt enim dimetientis <MARG>Rota & cur quomodo pondera ma- xima eleuet.</MARG> rotæ ad axis dimetientem, ita ponderis fune eleuati ad pondus ac robur hominum, qui intrò rotam circumagunt. <P>Similis in ictibus con$ideratio: nam $e- <MARG>Ictus cur fe- riat, pondus non.</MARG> curis ictu ferit, maximo pondere pre$$a non diuiduntur, & tamen pondus maiorem ha- bebit vim ictu. Cau$a e$t, quòd aër non po- te$t in ictu effugere: quanquam enim acuta cu$pide, momento tamen tam paruo tempo- ris effugere nequit. Ne igitur nimis den$e- tur, cogitur in poros ingredi $ubiecti ligni, atque cunei vice diuidere illud. Indicio e$t, quòd paulò tardior ictus, maximum in diui- dendo di$crimen affert dilab&etilde;te aëre. Quòd $i <MARG>Ictus quomo- do validi$- $imi, & vbi.</MARG> ictus, rei latæ velox $it ingrediente aëre, vbi- que re$oluitur quod $ubiectum e$t, qua$i in nihil: vt qui feriuntur pila machinæ, quam bombardam vocant. Sed nix homo magnum aliquid, etiam$i leui$$imum $it, celerrimè mouere poterit: ob hanc cau$am quicquid ferietur in aërem, & $piritum re$olui nece$$e e$t. Sed cur en$is in vertice ferit maximè? quia motus centrum e$t ip$a manus: perife- ria in cu$pide, ita interuallo i$to etiam ar- ma, & a$$ides diuiduutur. Sic calcitro$is equis proximi, $ecuriores $umus quàm paulò re- motiores. Addit ad vim attractio non pa- rum: quoniam $i non trahatur, quod diui- $um e$t, impedit ne diuidatur: dum trahi- tur raptim, quòd impedit aufertur: & inca- le$cit quod diuiditur: hocque modo triplici ratione ictus cum attractione $umma gladij <MARG>Cur in ictu attractio gladij ad $<*>indendum plurimũ con- ducat. Ha$tæ lon- giores cur tran$uerbe- rent magis breuibus. Nauis à ve- lis cur tam celeriter mo- ueatur.</MARG> parte melius $ecant. Ha$tæ quoque longio- res magis concutiunt, & magis perforant breuibus, quòd maius habeant pondus, & maioribus viribus, quamvis nos fallat opi- nio, impelluntur. Horum memoria in men- tem illud reuocauit, quòd ni$i quotidie oc- curreret, parum à miraculo abe$$e videretur. Nauis onerata quam vix quadraginta boum iuga mouerent, ventus celerrimè impellit: quódque maius e$t, tenuis carba$us, quàm digitus terebraret impul$u, $inuata tantam molem ducit, & non di$rumpitur. Cau$a facilitatis motus e$t triplex: magnitudo car- ba$i quauis magna venti colligitur, & alti- tudo, vt demon$tratum e$t, ac impetus prio- ris motus: nam ab initio vix mouetur. Vn- de dubitationem haberet Ari$toteles, qui motus violentos minui iuxta finem exi$ti- mat. Con$tat autem ab æquali vento, $i paria $int reliqua, motum nauis $emper fieri cele- riorem. An non $emper, $ed ad metam v$que? Palam enim ab initio augeri. Sed cau$a e$t, quoniã etiam ce$$ante eo quod mouet motus ip$e (vt diximus) violentus augetur, quantò magis nam manente cau$a. Magis etiam in aqua, ob maius impedimentum. Tripliciter igitur naues concitato iam cur$u velociùs mouentur, quàm ab initio: cau$am autem <PB N=623> <CB><MARG>Cur vela cũ tanto impetu $inuentur, à ventis non di$rumpãtur.</MARG> horum iam (vt dixi) demon$trauimus. Ve- rùm quomodo tam tenue linum tantam vim <FIG> $u$tineat, vt mali ip$i & funes quàm vela faciliùs frangantur, hæc e$t: quoniam impetus venti per partes carba$i diuiditur. Sit enim carbo$us ABCDE, & $i in A parte, tota vis colligeretur quæ nauem impellit, cùm etiam B $inuetur duplo magis, ac tri- plo, & $ecundum numerum partium velo- cius moueret? At non mouetur, nõ igitur to- ta vis in vna parte colligitur. Nece$$e e$t igitur vim di$tribui iuxta partes magnitudi- nis veli. Ac collectio hæc fit iuxta multipli- candi rationem, non additionis: igitur à <FIG> paruo impetu magnum pondus $ic mouetur. Si enim quatuor triplas iun- xeris, fit duodecupla: fi multiplicaueris, fiet pro- portio octuaginta vnius ad vnum. Ex $e igitur quintu- plis colliguntur per iam additionis 30. ex quinque autem duplis multiplicat inuicem 32. Si igitur inuicem conferantur, quinque duplæ mouebunt pondus $ex quintuplarum. Ob id vela magna difficilius frangantur par- <MARG>Vela magna tutiora par- uis à fradu- ra.</MARG> uis dum æqualiter mouent. Nec e$t ratio motus, vt velorum: nam carbo$us, quæ pa$$us obtineat decem, $i nauim impellit pa$$uum 1000. quatuor in $ingulas horas, quæ 15. pa$$us magnitudinis obtinet, eò velocius mouebit, quò proportio exce$$us 15. ad ma- gnitudinem à qua primum nauis moueri in- cipit, ad exce$$um decem pa$$uum ad ean- dem. Similiter & de altitudine. Sed alia ra- <MARG>Ratio motus nauium carba$is.</MARG> tio e$t. Facit etiam ad tutelam carba$orum venti $ub$tantia mollior, & motus con$imi- lis. Sicut enim motus concur$us, cuius tre- mulus pars e$t, ad fracturam plurimùm fa- cit, ita fugitiuus qualis in velis plurimum prohibet: quoniam omnis motus circa ali- quid fit quod quie$cat. <MARG>Seræ quomo- do ab vnci- nis tutæ fiãt.</MARG> <P>Facilior e$t clauium ratio, $ed tamen eiu$- dem generis. Nam cùm $ecundum latitudi- nem diuidtũur, vncinus breuis $olùm pote$t immiti, vndè cùm ab axe parum di$tet, non pote$t repagulum retrò agi: longus etiam vncinus ac $trictus vim, & robur non habet. Duriora tamen repagula, & plura $eptis di- $tincta, tutiora aduer$us vncinos. Securi$$i- ma $era, quæ obicem habet, altera clauis par- te tollendum, altera repagulum, $epto inter obicem ac repagulum intercedente. Si $era- rum modos hîc narrare voluero, tædium res ip$a pariet. Vnius tamen exemplum $ubii- <MARG>Seræ quæ $ub quocunque nomine clau- di pore$t.</MARG> ciam, quàm Ianellus con$truxit. Hæc $ub quouis nomine quod $eptem literis con$ta- ret, ad vnguem claudi poterat: nec $ub alio quàm clau$a e$$et re$erari. Orbis primùm erat $olidus, atque ex aduer$o lenis parte an- teriore canalis ex centro rectus prominebat, in cuius fa$tigio cochlea ma$cula breuis erat. In huius etiam orbis marginæ alius e$t canalis inanis, rotundus, magnitudine æqua- lis, & æquidi$tans: atque ex aduer$o duæ li- neæ paruæ limbum di$tinguunt. His lineis $eptem dictionis literæ, orbiculos circuma- gendo, aptandove, è directo poni debent, <CB>eo ordine quem $eruare in$titui$ti: vt no- men (gratia exempli) $eptem literarum $it SERPENS, $inguli orbes è directo $patij duarum linearum $uam literam con$tituent, vt vel claudi, vel aperiri po$$it. <P>Erunt enim $eptem orbes in margine al- phabetum habentes, quorum vnum pro exemplo in margine de$crip$i: aut totidem numero, quotus e$t literarum numerus, $ub quo claudi debet. In medio circulus latus, totidem di$tinctus $patiis, quot $unt in mar- gine literæ. <P>Totidem quoque orbiculi dentati, quot $unt ordines alphabeti. Hos in tertia figura denticulo adiecto de$crip$i: vel, vt in quarta, partem orbium $ecundæ figuræ po$teriorem cùm $patio in orbiculo medio, cui denticu- lus parui orbis infigatur. Manife$tum e$t enim, $ic circumuer$o $ecundo orbe $imul & tertium $ecum trahi, & tamen non ni$i fixa litera loco $uo vnus alteri, aut iungi po- terit, aut auelli. Cùm conclu$a fuerit $era cir- cumaguntur orbes ab$que impedimento, vt $ic nominis ratio confundatur. <P>Sed i$ta mittamus, quæ magis curio$a <FIG> $unt, quàm vtilia: illud potius quod ad quo- tidianum v$um pertinet doceamus, $cilicet quonam pacto in arca pecuniæ ita ab$condi <MARG>Arca qu<*> pecunias re- condit ab$q; indicio.</MARG> po$$int, vt neque ve$tigium loci appareat: nec $i $ciatur, ni$i confracta arca pecuniæ, aut gemmæ extrahi. Pluribus enim prode$t $cire quòd $int: nam et$i non cogno$cant vbi, prætentant, ve$tigant: & quandoque eò licentiæ perueniunt, vt frangere aggredian- tur. Nihil enim magis fures, ac latrones au- dere facit, quàm $cire, ceróque cogno$cere ade$$e prædam, & $i vbi exqui$itè $it ne$- ciant: vt contrà nihil tam illorum frangit audaciam, quàm $i dubitent prædam non ad- e$$e. Itaque conandum ad $ecuritatem maxi- mè vt nidulus lateat: deinde etiam$i $ciant ade$$e, vt difficillimè extraxi po$$it. Nemo ignorat materiam è ferro, cra$$itudinem ta- bularum nece$$ariam e$$e. Tum verò v$itata, duplicem arcæ fundum, aut è lateribus arcu- las, & recondita $criniola abditó$que rece$- $us, quæ omnia $agacem virum haud fallere po$$unt, cnm cra$$itudinem partium, & late- <PB N=624> <CB>rum inuicem comparauerit. Itaque in late- ribus, vel angulis decliuiore loco foramen aperitur exiguum, intus verò cauitas e$t in tabula quantam volumus, imò plures inclu- duntur pecuniæ, & cum cotto completur ca- uitas, inde tenui$$ima ligni $cobe, & albo oui locus quà patet clauditur, vt etiam eum qui clau$erit, fallat. Aliud Tabula ciuitati obdu- citur ita arctè, vt rima non appareat. In fru- $to quòd amoueri pote$t cochlea parua è metallo fœmina includitur, eíque clauus $u- perponitur: alij illi con$imiles per arcam certo ordine di$ponuntur, cùm re$erandus e$t locus $ublato clauo, cochlea ma$cula in- truditur, fru$túmque tabulæ auellitur. Sem- per autem memineris, vt loci inanitas, cùm quippiam impo$ueris, ne re$onet, cotto, vel alio molli tomento impleatur. Plures etiam $ic latebras facere potes. Aliud optimum vt nihil melius: Seram aut ferreas laminas, qui- bus arcæ integumentum annectitur, clauis in cochleæ formam aptatis tabulæ firmiter iunges. Sub $era, aut lamina o$tiola $int ca- uitatum: cùm re$erare volueris, ferrum ha- beas vt à latere vides, in cuius extremo ca- uitas $it, quæ capita clauorum firmiter ap- <FIG> præhendat, $ic vt reuolui vi $eram, aut laminam ab arca di$iungi per- mittant. Oportet autem vt opus $it $tabile, clauis $ubigere cochleas fœminas, quæ clauos arctè $u$pi- ciant, eá$que arcæ lateri $ub bracteis dictis collocare. In arcis etiam quæ tela intus ob- ducuntur, multi alij modi $olent excogitari: $ed in vniuer$um danda e$t opera, vt vel om- ninò lateat foramen, vt primo exemplo do- cuimus, vel vt firmi$$imo præ$idio, & $olita bractea ab$condatur. Sic etiam magis late- bit, & o$cula $olubilis arcæ incertis tabula- rum capitibus integantur. <FIG> <MARG>Demon$tra- tio mirabilis roboris axis, in qua gem- mæ $culpun- tur.</MARG> <P>Sed ad rotarum hi$toriam redeamus. Gem- mæ cælantur ac terebrantur mira arte. Hæc autem e$t: Rota magna lignea funiculo circumambitur, eodémque rur$us parua, quæ magnæ $uper$tat, ea ratione qua à latere de- $criptas vides. <P>Cùm igitur tanta portio ABC, quæ $it AB, quanta e$t DEF tota circumagitur ver- titur G parua rota. Quoties igitur AB con- tinetur in ABC, toties in vna conuer$ione rotæ maioris, quæ vocetur H, parua rota DEF circumuer$abitur Igitur qualis propor- tio magnitudinis ambitus H, vel axis ad am- bitum G, vel axem, talis erit numeri reuolu- tionem G, ad reuolutiones H: igitur G ma- ximo impetu circumagetur, quia in breui$$i- <CB>mo temporis $patio: quare axis GK, terebra- bit, & comminuet gemmas. Ea ratione factis in G denticulis, qui axem alterius rotæ cir- cumagant, dentibus illius impliciti quò rota <MARG>Motus celer- rimus ac violenti$$i- mus quomo- do fiat.</MARG> maior e$$et, e<*> velocius reuolueretur. Quare $æpius maioris rotæ ratione repetita tum axis, fiet motus celerrimus, atque violenti$$i- mus: ita tamen, vt vis quæ prima mouet, ro- bu$ti$$ima $it, rotæque leui$$imæ. Eadem $ub- tilitate v$i $unt antiqui in $tructura bali$ta- rum, quibus pilæ, & $corpionum, quibus $a- gittæ emittuntur: nam $i nimium intendan- tur, di$rumpuntur: $i parum, ictus reddunt inualidos: ergo ad modulum ducenda res. Vitruuis exi$timat metam hanc à $ono de- duci debere. Tanta verò vi impellebant hæ, vt Io$ephus referat machina hominis calua- <MARG>Machinarũ Romanarum robur.</MARG> riam excu$$am, ad tria $tadia tran$latam. Et infantem è matris ventre ad $tadij dimi- dium. Adeò $olers ingenium Romanorum ad cædes, vt parum abfuerint à miraculis no$trorum fulminum. Et arietes in concu- tiendis muris, incommodo, non vi, ce$$erunt his. Exoleuerunt plura melioribus $ucceden- tibus, alia per incuriam: quædam, quoniam neque men$ura vlla, neque pondus perpetuò $eruari po$$unt. Pondus enim certam præ- <MARG>Men$uram perpe<*>uam aut pondus nullum e$$e po$$e.</MARG> $upponit men$uram, men$ura verò omnis alicuius nece$$ariò e$t men$ura. Id cuius men$ura e$t, immutari non debet, $i æterna $it futura men$ura. Aut igitur quod mutari non debet, cœle$te e$t, aut ex elementis, aut elementum, vel pars eius. Quæ ex elementis, iuxta materiæ multitudinem, aut paucita- tem variantur, non $olùm temporibus, $ed locis & ca$ibus. Homines nunc (vt dixi) in India inuenti proceri, atque gigantum for- ma: alij adeò parui: vt pumiliones dicas. Et Germani Italis maiores: & inter Germanos men$ura haud con$tat, nam & ex his parui $unt. Quid de lapidibus? an in metallis cer- tam quæremus magnitudinem? Semina quo- que variantur: nam triticum Turcium minus longè e$t no$tro, $ed alterius for$an generis. In Italia non vbique eiu$dem ponderis, aut men$uræ, & in $ingulos mutatur annos. Et in eodem aceruo non vnius e$t magnitudi- nis. At nec in motu: quòd enim mouetur, pondus e$t, aut maius, aut minus: at hoc non- dum determinatum: aut animal: & hoc quidem $imili modo, aut maius, aut minus, aut imbecille, aut robu$tum aut concitatum. Sed neque in cœle$tibus: nam cùm ea ma- xima $int, qualia $unt men$urari nequeunt, non $olùm ob magnitudinem, $ed & ob di $tantiam. Oportet igitur vt contrahentur: quod autem contrahit, corruptioni obno- xium e$t: tale autem non manet idem per omnia tempora. Nulla igitur men$ura, & multò minus pondus vllum perpetuum dici pote$t, & ad po$teros tran$ire. Quæ lgitur ad po$teros tran$eunt, $unt aut proportiones, & hæ $empiternæ: aut in molibus magnitudi- nes, & cum his pondera: & hæc diu durant per $ucce$$iones. Vt in Ægypti pyramidibus, maximæ enim hæ fuerunt, $icut & Labyrin- thus Thebis, & inter ciuitates Cayrum, vt $uprà diximus, & inter flumina Nilus: qua- tuor enim hæc maxima, $ola Ægyptus ha- bet. Si igitur cente$imam altitudinis certæ <PB N=625> <CB>pyramidis, aut latitudinis pro firma men$u- ra quis $tatuat, con$tare poterit apud omnes gentes, & per multa $ecula, & cum men$ura certum pondus. Alia ratio à $ucce$$ionibus emendatorum codicum $umitur. Velut in lapide Romæ Serlius antiquam palmi men- $uram ob$eruauit, quæ ad po$teros tran$iuit. Inde ad codicem $uum tran$lata ad amu$$im: & ex illo, medietatem ip$am hîc ad no$trum appo$uimus: quemadmodum in margine vides. <P>Ita ex templi maioris Mediolanen$is, quod augu$ti$$imum e$t apud Chri$tianos, à columnarum altitudine men$ura in multa $e- cula man$ura ex cente$ima parte, vel alia $u- mi pote$t. Ex longitudine nequaquam, cùm multum adhuc ad perfectionem de$it. Sed neque latitudo omninò tuta e$t, vel orna- mentorum additione, vel aliquid adimente ca$u. Si tamen latitudinem quis maximam $umat, parum peccabit, cùm diui$a in tot partes errorem haud $en$ibilem admittere non queat. Hac con$tituta men$ura ratio ponderis ad purum aurum e$t traducenda: nam ip$um bullas non adeò admittit, & ob maximam perfectionem minus variatur. Pro- xima auro e$t argentum viuum, nam neque ip$um bullas patitur, & pondero$i$$imum e$t, licet non porfecti$$imum. A maximis autem in vnoquoque genere men$uram accipere debemus, vt ad minima di$$ecando perue- nientibus minor error contingat. Quamo- brem Ptolomæus motus a$trorum ex anti- qui$$imis quantum ei licuit ob$eruationibus $ump$it: $ed (vt dixi) hæc diligentia ad diu- turnitatem $ufficit, ad perpetuitatem mini- <MARG>Æterna triũ generum.</MARG> mè. Sola enim videntur æterna e$$e po$$e trium generum: aut $ub$tantia, velut cœ- lum, $i modò hoc ip$um e$t: aut $ucce$$ione, quoniam natura con$tant, vt $pecies: aut quoniam à materia intellectus operatione $eparantur, vt proportiones & numeri. Di- ctum e$t autem de his $eor$um, opere illi di- cato. Nuuc quod ad præ$ens argumentum attinet, videndum an detur inter artificia motus perpetuus. <P>Nam motum verè naturalem in cœlo & perpetuum, haud dubium e$t. Similiter & $ucce$$ionis ratione, vt in fluminibus, quæ perpetuò dum aqua generatur decliui $itu de$cendunt. Et quæ ab his ortum habent, vt in molaribus lapidibus, qui aqua circuma- guntur. Neque exi$timandum e$t perpetuum motum ab illis quæri, qui verè $it perpetuus: nam omnia naturalia corpora longo tempo- ris $patio, tum magis $i moueantur, atterun- <MARG>Motum por- petuum non dari demon- $tratur.</MARG> tur, atque con$umuntur. Illud ergo propriè quæritur, an motus aliquis inueniri queat, qui citra nouam generationem cau$am in $e contineat $uæ continuitatis? Veluti in horo- logiis, $i loco motus eius quo horæ ictibus $ignificatur, pondera $ur$um rur$us traheren- tur, peractum negotium e$$et. Itaque cùm motuum naturalium, quibus grauia aguntur tres tantùm po$$int e$$e $pecies, aut ad cen- trum per $e, aut non $impliciter ad centrum, vt aquæ, aut à natura quadam, vt ferri ad magnetem, con$tat in duobus primis nece$- $arium e$$e $itum. E$t & naturalis quidam non ab$que violentia tamen, cùm aliquid <CB>vel nimium trahitur, vel nimium contrahi- tur: quæ duæ $pecies in horologiorum molis in$piciuntur. E$t autem in omni $itu cùm lo- co con$tet principium, & finem inuenire. Et quæ qua$i circa centrum mouentur po$t- quam hoc ni$i cœlo, & aëri: $ed huic incon- $tanter, conuenit, ab aliquo eodem quæ $e- cundum rectum $itum mouentur principium habent. Aqua enim (vt dixi) & ip$a $ecundum rectum $itum mouetur. Nece$$e e$t igitur tandem, vt quod fertur, cùm in fine e$t, de- nuò referatur, $i motus debet e$$e perpetuus. At referri non pote$t, ni$i ab exce$$u. Aut igitur ab eo quod $ecundum naturam e$t continuitas motus fiet, aut non æqualis. Quòd autem minuitur $emper ni$i fiat ac- ce$$io, perpetuum e$$e non pote$t. Sed iam ad alia tran$eamus. <P>Dictum fuerat, $ubtilitatem e$$e in natu- <MARG>Modus con- texta digno- $cendi.</MARG> ræ, & artis operibus: e$t etiam tertium quod- dam genus, $cilicet in ip$orum operum ma- teria. Veluti $ubtilitas in contextis $i fuerit iuncta den$itati, rem meliorem, ac diuturnio- rem pro ponderis ratione o$tendit. Sic in $arza duo millia fila $unt in latitudine, lati- tudo, $eu magnitudo brachij: quæ quanta $it, $uperiùs demon$tratum e$t: texitur obliquè, non tran$uer$im. <P>Vidi ve$tis genus telæ tenuitate, quo non melius ad arcendas aquas, adeò $ubtiliter commi$$um: Bernucium vocatur. <MARG>Bernucium.</MARG> <P>Huic $imile Beni, ex camelorum villis, $ed aliquanto cra$$ius, $e aquam arcens, ita vt etiam vaculi in$tar conineat: defertur ex A$ia. Elegantius è fibrorum pilis (vt fe- runt) colore cinereis leui$$imum & cra$$um. Sunt mihi ex eo pilei, $ed teredinem facilè $entit, aquam etã combibit, $ola leuitate iu- cundum. Penulæ meliores pileis, quòd aqua celerius diffluat, $ed ve$tes fœdant, nam pi- lum facilè remittunt. Ex Polonia deferuntur, carioré$que $unt cæteris omnibus. <P>Ergo tenuitas in omnibus naturæ operi- bus elegantiæ non $olùm, $ed & roboris, ac $oliditatis parens e$t, quia partibus partes non $ecus, quàm in tenui harena optimè hæ- rent: tam paruo con$tat, tantum in emptio- nibus lucri feci$$e. Verùm & horum modò natura, modò ars, partem $ubmini$trat. Na- tura quidem, vt Bi$$inum, quòd cùm lini $pe- <MARG>Bi$$inum.</MARG> cies e$$et quæ in Elide na$cebatur, tantæ erat tenuitatis, vt te$te Pau$ania auri pondere <MARG>Mi$ta omnia tum $impli- cia certam metam te- nuitatis $ub- eunt, vt con- texta. Maculæ quo- modo deter- gantur.</MARG> permutaretur. Siquidem hanc tenuitatem & robur, & $plendor quidam comitabantur: quæ duo cùm adfuerint, omnia faciunt præ- ci$iora. Atque eadem ars æmulari debet. Na- turæ enim ars imitatrix. Verùm vt in natu- ralibus, ita his quæ arte con$tant, quæ texun- tur, & quæ in texturam admittuntur, tenui- tatis metas proprias $ubeunt. <P>Sic etiam in his quæ tenui$$ima per $e exi$timantur, alia tenuitatis ratio inuenitur: velut cùm ve$tes, aut fila macula fœdata $unt: nam calcis, aut cineris quercini, vel tartaro, vel limonis, aut $apona<*>iæ $ucco de- terguntur: hæc enim iuncta, vel etiam $ingu- la id po$$unt. Quid mirum? cùm acetum albũ acre id efficere po$$it. In eodem quoq; gene- re$unt, & fel bouinum, & alumen vulgare, & $al chali vocatum, & quæ $pontè $plendent: <PB N=626> <CB>dictum e$t autem de his aliàs. Verum & aquæ quædam, vt boraginis, quæ per de$til- lationem habentur. <P>Sed in omnibus, præter rem ip$am ars de$ideratur: velut in maculis tollendis, ab- luere oportet, inde exprimere non leuiter, ac rur$us madefacere, exprimeréque, id quater aut quinquies cùm effeceris, emaculatam oleo, pinguedineve confe$tim ve$tem con- <MARG>Colores qui- bus in$tau- rentur.</MARG> $picies. Caue tamen, ne felis vrina color pe- rierit, macula enim videbitur, quæ non e$t: ergo tunc in$taurandus colos, non detergan- da macula: Cocco purpureus, rubens bra$i- lio, cœruleus Indico, & gla$to, $ed addito vio- leto, $ine quo locus e$t viridi, velut ferrugi- neum $chuodenum lignum cum bra$ilio ef- ficit, croceum indico, & gla$to, nigrum verò atramento. Pingues verò maculas valdè, fe- runt cinere o$$ium ca$tratorum tenui$$imo aboleri, cùm $emper maculam in$per$us per horas 24. inter tabulas ac linea comprimi- tur. Verùm dices, cur non in candido aut croceo, quæ in omnibus aliis coloribus va- lent, maculas detergere etiam po$$unt? an quia quæ detergunt, cùm valida $int, macu- lam aliam efficiunt in albo? at in croceo pro- prium colorem tollunt: $unt tamen quæ in omnibus eluere maculas valeant. Sed modus & res lino, lanæ, $ericóque diuer$a. <MARG>Quomodo li- brum confe- $tim in ordi- nem rediges.</MARG> <P>Quædam $unt tamen, quæ non ad vnum artis genus reducuntur, et$i $ubtilitate con- $tent mira: velut $i librum in ordinem breui redigere tentares, librum alium conficies è charta duriore ac tenui malleo durata. Inde duplici filo nec fragili, aut quadruplici à ver- tice ad imum ducto, connexóque hinc inde, duo capies exemplaria penitùs $imilia, iuxta typi vnius formam, diuidé$que $ententias, vnius quidem à fronte, alterius à tergo ac quas, quibus voles, $ubiicies inter fila, char- támque, totié$que mutabis ac tran$pones, adiicies, demes, donec ordo non $olum $en- tentiarum, $ed & verborum vndequaque conueniat. Tunc glutine aliquo $ublata li- bellorum fru$tra chartis annectes puris. Ita tridui labore totum librum melius in ordi- nem ac facilius rediges, quàm $i toto anno tran$cribendo labora$$es. Nam $æpè prior commutatio meliore oblata di$plicebit. In hac tran$mutandi locus $emper relinquitur. Multa $unt in hoc genere $ingularis cuiu$- dam $ubtilitatis, & egregiæ vtilitatis, $ed $ufficiat tria adieci$$e exempla: nam his quatuor ducibus $atisfacere etiam in aliis qui$que $ibi poterit. Primùm igitur e$t, cùm farraginem quandam in ordinem aliquem con$titutum, vel etiam alterius libri, certa ra- tione redigere volueris. Præpones ordine numerorum ab vnitate numeros vnicuique: diuides & totam farraginem in decem par- tes, aut nouem, vndecimve, & totam ad ca- <MARG>Farrago quo- modo in or- dinem redi- gatur.</MARG> pita illa rediges. Primo præpone 1, $ecun- do 1. tertio 2. atque ita deinceps, vt præter- quam primæ vnitati, cæteris punctis adii- ciatur. Quæ igitur $ub prima vnitate conti- nentur, iterum in ordinem rediges: $i quidem pauca fuerint, ab vno ad decem: $i valdè plura, ab vno ad mille, $i mediocria, ab vno ad centum. Sic quæ $ubiiciuntur 1. $i pauca, à decem ad viginti: $i plurima, à mille ad <CB>duo millia: $i mediocria, à centum ad ducen- ta. Eodem ordine procedes po$t 2. in his, quæ illi notæ $ubiiciuntur, donec in exqui$itum ordinem cuncta redegeris. Po$tmodum præ- pones ordine numerorum alios numeros cor- re$pondentes, maiores maioribus, minores minoribus, ita tamen, vt qui $unt in primo, & vltimo ordine $int æquales, non tamen $ibi inuicem re$pondentes. Dele omnes me- dios numeros, relinquuntur igitur tibi duo ordines, primus atque vltimus, quos cau$a breuitatis exempli placuit ad decem $olùm extendi. Primus igitur ordinem $i- finificat, quo farrago $cri- pta e$t, vltimus, quo $cribi deberet. Vt igitur vnum ad alterum traducas, $cri- bes $erie numerorum to- tidem in alia tabula, vt fiat primus ordo tabulæ $ecundæ: quare igitur in primo ordine primæ ta- bulæ vnumquenque nu- <FIG> <CAP><I>Vlt. Primus</I></CAP> merum, cui re$pondeat ex vltimo primæ tabulæ, & illum, cui corre$pondet, quære in tabula $ecunda in primo ordine (hoc enim facillimum e$t, cùm $erie naturali ibi numeri di$po- nantur) eóque inuento in illius directo numerum primi ordinis primæ tabu- læ colloca. Atque ita bre- ui$$imo temporis $patio- <FIG> <CAP><I>Pri. Secundus.</I></CAP> rem perages, quoniam tres numeros, quos quæris, ab$que labore inue- nies: illos quidem primæ tabulæ primi or- dinis: quia $emper procedis de$cendendo: il- los vltimi ordinis, quia è regione $unt inuen- torum: illos primi ordinis $ecundæ tabulæ, quia $unt $ecundùm naturalem numerorum $eriem di$po$iti. Vt in exemplo: primò in- uenio in primo ordine primæ tabulæ 1. è re- gione inuenio 7. quæro 7. in primo ordine $ecundæ tabulæ, è cuius regione $cribo 1. In- de inuenio 2. in primo ordine primæ tabulæ, in cuius directo inuenio 3. quæro 3. in primo ordine $ecundæ tabulæ, in cuius directo $cri- bo 2. inuentum in primo ordine primæ ta- bulæ. Sic igitur ab$oluta tabula $ecunda: pri- mus ordo indicat, quod primo tractandum: $ecundus vbi è ferragine $umendum $it, quod $ub eo argumento tractare volumus. Tunc autem numeri omnes ordinis vltimi primæ tabulæ $unt obliterandi. <P>Secundum in his $ubtilitatis exemplnm <MARG>Additiones libris alter<*> po$t alteram quomodo fiant.</MARG> e$t, cùm addere quicquam volueris libro iam con$cripto, illud commodè efficies, $i $ingula, quæ addere velis, numerorum $erua- ta $erie notaueris, eundémque numerum in loco libri, ad quem transferri debent, $crip$e- ris. At $i ab$oluta hac additione, alta $uccur- rant, quæ prætermittere nolis, nec tamen tran$cribere: alium libellum compones præpo$itis numeris ordine naturali $ingulis additionibus: $ed $i prima additione mille non exce$$erit, $ecundæ additionis nume- ri à mille inchoabunt, & vltra per ordinem <PB N=627> <CB>progredientur: $imile$que numeri è regione con$cribi debent, $eu prioris libri, $eu primæ additionis loco, cui additio conuenit. Atque ita $i tertiò, vel etiam quartò addere noua conueniat, ab$que labore, & confu$ione vlla, ex tertio, quartóve millenario inchoabis ad- ditionem. Nec $ecùs facies, quàm in prima atque $ecunda. Quo profecto opere, $i velis aut legere, aut totam congeriem ex ordine tran$cribere, $u$cepto primo codice tamdiu ab$que cura leges, donec numerus occurrat. Is cùm occurrit, $i $it 1. prima additio primi $upplementi legenda e$t. Si $it 1001. prima additio $ecundi $upplementi in manibus $u- menda e$t. Sin 2001. prima additio tertij $upplementi. Quòd $i inter legendum hanc gratia exempli, è regione inueneris 1002. tunc $ecunda additio $ecundi $upplementi illi $ub$equi debet. Atque ita ab$que impe- dimento vllo quotquot additionum $upple- menta, vnum po$t alterum, & ab$que confu- $ione in ordinem rediges, redactaque legere cum voluptate poteris. Verùm in his for- $an, noctis Indicis numerorum commodiùs fuerit vti, quàm antiquis. Inueni & modum explorandorum, ca$tigandorumque plurium $imul exemplarium, quæ tamen eadem $erie alteram, $cilicet ex altero de$cripta $int, vno- quoque auditore opus e$t. Vltimum ergo cum primo conferes: $i res $e habet, omnia intermedia rectè habent. Sin error ad$it, re- grediaris ver$us primum ex po$tremis $in- gula emendando, donec ad illud deueneris, quod cum primo conuenerit. Vt verò nobi- lius e$t hoc genus, ita vtilius quod $ub$equi- tur: quod quantum mihi contulerit ad ob$eruationem eorum, quæ legebam, non e$t quòd dicere po$$im. Poterat $anè huius inuenti autor $ilentio præteriri, quando- quidem ne$ciam, an illis totis tribus li- bris, quos de Occulta philo$ophia con$cri- p$it, quicquam aliud veri $it, adeò illum in$ani$$e, dum hæc $criberet exi$timo: longè magis, quàm in Danorum hi$toria, qui illam totam fabulis plenam con$crip$it Saxo Grammaticus ne$cio quis. Sed tamen neminem propriis inuentis fraudari velim. Ille Cornelius Agrippa tot cum prænomi- nibus, huius $ubtilitatis autor e$t. Quan- <MARG>Quomodo vngue nu- meri omnes ab$q; 25000 fermè $cribi po$$int.</MARG> quam nec in hoc ad vnguem illum $im $ecutus, quòd non magis hac in re, quàm cæteris diligens fuerit. Ea autem e$t ratio, quæ potiùs tabella præ oculis po$ita, quem longa oratione, $it explicanda. Sit gratia exempli, vt velim 5572. ita de$cribam. Et $i vellem 7240. de$cribam, vt à latere vi- des. Quòd $i velim 12509. $cribam primò 9000. figura propria, inde ducta tran$uer$a, quæ 3000. $ignificat, habebo 12000. cui addam 509. & habebo figuram, quam à la- tere vides. <P>Quòd $i vellem 25553. qui e$t maximus ab$que confu$io- ne hîc po$$it $cribi, $ic vt eum vltimò depinxi, habe- bis. Singulæ enim partes col- ligunt 23. vnde $i aggregen- <FIG> tur, vt hîc à latere vides, is conficietur nu- merus. <CB><FIG> <CAP>5572</CAP> <FIG> <CAP>7240</CAP> <FIG> <CAP>12529</CAP> <FIG> <CAP>25553</CAP> <P>Licebit & facilius productis figuris ex tran$uer$a linea $ic <FIG> totidem adiicere numerorum incrementa, vt vltima figura, quæ e$t <FIG> $ignificet 9000000. <P>Et rur$us per tran$uer$as ad dextram qui- dem. <FIG> <P>Et ita quemlibet maximum numerum a$que confu$ione $olo vngue declarare po$- $um, recti$que lineis. <P>Sed Agrippa vix decem aut viginti mil- lia attingit, atque hos numeros, & labo- riosè, & confusè $atis. Id tamen ei de- bemus. <P>Non defuere qui cæcos $cribere $ic doce- <MARG>Quomodo cæcus $cribe- re doceri po$$it.</MARG> rent. Tabula ænea cauis literis ordine al- phabeti cælatur, in ea cæcus $tylum per $ingula deducit elementa, memoria tenens illorum ordinem donec longa edoctus con- $uetudine calamo di$cat eadem exarare. Refert Era$mus, aliquot; et$i magno la- bore, rectè tamen $ic $cribere didici$$et. Indiget res hæc a$$iduo monitore, longa- <MARG>Manibus & brachiis ca- rens cuncta agebat.</MARG> que con$uetudine. Et quando $tylus præa- cutus fuerit, & litura tenuis, eò facilius ac melius di$cunt. Res pror$us mira, $ed minùs vtilis. Cuius exemplo vidi$$e quen- dam memini me, qui cùm brachiis om- ninò careret, dextro pede ha$tam vibra- bat, collimabatque, $uebat ve$tem, ede- bat, $cribebat, in acum filum immitebat. Nec tanti miraculi defuturos te$tes $pero: cùm res publicè ageretur. <P>Verùm ad machinas redeo: fit in$tru- <MARG>In$trumen- tum quo tra- hens trahi- tur.</MARG> mentum, cui $i te manibus $ub$penderis, dum trahis, vehementiùs traheris. Con- $tat hoc modo: AB, pauimentum $uperiùs: initium trahentis funis C, DE, verò lignum ferrumve inclinatum $umma vi, cui CD, fu- nis annectitur, DF, verò lignum quòd $ubiacet laquearibus, prohibetque ED. re- uerti: ip$i verò FD. appendatur pondus GF, <PB N=628> <CB>ita vt FD, circumagi po$$it ver$us E, quan- docunque FD, non prematur ab ED: nam <FIG> FD, orbiculo infigitur: tracta igitur CD, re- labitur FD, ver$us E, $ed tamen à latere propter pondus, G, igitur ED, ferrum, quod ab FD, retinebatur, relabetur ad la- queare HE, trahens $ur$um DC. <FIG> <P>In$trumentum facilè hominem $ur$um trahens: troclea cum vnco ferro, in ea orbi- culus de more, circa quem funis, in fune <MARG>In$trumen- tum, quo qui$que $ei- p$um $ur$um trahit.</MARG> pondus A paulò minùs pondere corporis tui ex altera parte baculus tran$uer$us B. Ergo appen$o vnco trahes B, infra vt A, pondus $ur$um a$cendat, & B, infrà perueniat. In$i- dens igitur B, & èx altera parte apprehen$a AC manibus, quia A pondus paulò minùs e$t pondere tui corporis, A de$cendet rur$us te a$cendente facillimè: cùm libuerit de$- cendere, id $pontè facies, cùm corpus tuum grauius $it, quàm A, igitur dimi$$a fune rap- tim de$cendes. <P>Aliud Agrippæ. Forcipes binos fabrica- bat, ex toto $ibi inuicem $imiles: vnius ima- <MARG>In$trumen- tum aliud Agrippæ ad idem.</MARG> ginem in margine de$criptam vides: KMO, & LMN, chalybis fru$ta iunguntur in M, <FIG> volubili circa clauum motu, perficiuntque forcipem integrum vnum, $upremæ partes KM, & LM, $ic coëunt, vt dum con$tringun- tur, altera alteram $ubingrediatur, formam cochleæ referentes. Inter has funis iacet, cùm v$us e$t. Cæterùm rectæ NM, & OM, in imo annulũ habent, cui funiculus validus MO, intruditur. V$us hic e$t: apprehenditur (vt dixi) funis cũ KM, & LM, cõ$tringendo NO, con$tringitur aut&etilde; impo$ito pede $uper NO: nã quantò grauius fuerit corpus, eò ma- <CB>gis NO, $inuabitur, arctiu$q; con$tringetur funis à forcipe. Eò igitur tutior a$cen$us, quò <FIG> qui a$cendit, grauior e$t. Inde igitur forci- pem alium cubito altius priore funi iunges, impo$itoque pede dum reliquum tollis, ped&etilde; & forcipem ip$um inferiorem auferes, $u- praque $ecundum tantundem collocabis, at- que ita tutus velut per $calam v$que ad $um- mum vnico fune cùm vncino, & duobus forcipibus a$cendens: cochleæ enim forma impedit, ne forceps imprudenter labatur per funem. <P>Hæc a$cendendi ratio, $ed ad a$cenden- dum $atis inepta, $i ad alia in$trumenta com- paretur. Igitur ad de$cen$um, facillimum ex- cogitauit modum. Cochleæ è chalybe, palmi longitudine intùs inanis, ita vt funem HG, po$$it excipere, vocetur AB, circa eam leuis ex aurichalco cap$ula $uprà, & infrà perfo- rata: in imò eius appendices duo, in quibus funiculi C, & D, ferreum $u$tinentes baculũ EF, cui cum de$cen$urus in$ederit, celerrimè de$cendet, & ab$que vllo incommodo. Quòd $i vel funem G, trahat inferiùs, vel ad $e ABC, cochlea non de$cendet, quia per ex- ten$ionem facta recta GH, non permittit cochleam labi. Similiter cùm ad $e trahit G, $uperiu$que, vertitur, nullo modo de$cendet, $ed quie$cet. Ergo & celerrimè de$cendet, & facillimè quie$cet, nulloque labore. Sed hoc & nautæ $ciunt, qui $implici bacillo in- $identes ter aut quater illi circumacta fune de$cendunt tenentes funem G, quam $i $en- $im demittant, de$cendunt, $in ttahant vehe- mentiùs, quie$cunt $edentes. Verùm hoc in- tere$t, quòd qui baculo in$ident, facilè cadũt, quia inclinentur ob funis obliquitatem, ni$i experti, & audaces fuerint. At in$trumentum hoc, quod vidi, tractauique $æpiùs, quòd s&etilde;- <MARG>Cur trabes in$trumento triangulo facilè $u$ti- neantur.</MARG> per habeat in æquilibrio EF, ab$que timore e$t, tutoque licet ei quemlibet quantumvis inexpertum in$idere. Verùm po$tquam iam machinarum, & ponderum ratio à me $uffi- cienter, explicata e$t, vt iam nil aliud adden- dum videatur, vnius vulgaris in$trum&etilde;ti, $ed mirabilis roboris ratio quærenda e$t? Hoc vtuntur, qui ligna $ecãt, $u$tinet- que trabem, & in trabis cacumi- ne hominem, tum etiam impetũ $erræ de$cendentis. In$trumen- tum ABC, con$utis tignis ac clauis ligneis firmatis. Sub B, & <FIG> & C pediculi palmo minores, quibus à terra eleuatur A in terra po$ito: DE, fibula $u pe- requitans trabem: quæritur, cur cum F, grauior $it longè, non eleuet A, & cadat? Cau$a e$t, quia $i parùm erigitur, pars quæ <PB N=629> <CB>prominet facta G longiore, paruam habet proportionem ad quie$centem, ideò eleuare pote$t. Si G parua fiat, multò minùs, quia E minùs à perpendiculo di$tat, ideò parùm aggrauat. <FIG> <P>Quædam etiam $pontè videntur $u$tine- <MARG>Trabes mu- tuò $e $u$ti- nentes.</MARG> ri, ac etiam alia $u$tinent nullo vinculo: vt, capio A B, trahem, cui $uperpono CD, Ip$i CD, $uperpono EF, ita vt EF, cadat $ub AB, tunc dico, quòd ni$i $oluantur, ca- dere non po$$unt: nam AB, $u$tinetur ab FE, & EF, à CD, & CD, $u$tinetur ab AB, igitur nulla earum cadet. Locus autem BDF, $u$tinetur, & $u$tinet, experimento enim id patet, igitur ab aliquo $u$tinetur, <FIG> igitur ab omnibus, quum par $it omnium ratio, igitur firmi$$imus? Qui quantò ma- <MARG>Situla aqua plena quomo- do<*> $u$tinea- tur.</MARG> gis premitur, eò e$t firmior: nec faci$cit, ni$i aliqua illarum frangatur. Diximus de his, quæ plus $u$tinent, quàm ratio videa- tur o$tendere, & de his, quæ mutuò $e $u- $tinent: nunc demon$trandum, quomodo aliquid $eip$um $u$tinere videtur. Sit aba- cus planus AB, & baculus CE, cuius exterior pars $it $ub an$a D $itulæ plena aqua GFH, & inter baculum CE, & F, $itul&ecedil; imum col- locetur EF, lignum rectum arctè, vt dilabi non queat, dico $itulam pendere nec cadere. Con$tat enim, quòd cùm F, $it imum $itu- læ, quòd baculus EF, & F, grauitatis cen- trum, & centrum terræ quod $it K, & cen- trum $itulæ, quòd $it L, $unt in vna recta linea, quæ $it KFLE. Si igitur $itula cadet, vel per rectam FK, vel priùs inclinabitur latus aliquod, vt G, vel H. Si igitur incli- netur ver$us H, in M, duco KM: quia igitur duæ linæ veniunt ex K, KE, & KM, ad cir- culum, & KE, tran$it per centrum circuli, id e$t, $itulæ, erit ex demon$tratis ab Eucli- de in tertio elementorum KF, minor KM: igitur centrum grauitatis F, elongatum e$t à centro terræ K, $pontè igitur motu natu- rali graue a$cendit, quod e$$e non pote$t. Non igitur $itula de$cendit inclinando $e ad aliquam partem. Sed neque per rectam KF, quia angulus FEC, rectus e$t, & con- $tans, de$cendentes D, in L, ducatur LB: igi- tur æqualis e$t EB: igitur cùm LB, oppona- tur recto, vel per quintam primi triangu- lus, LEB, duos rectos habebit, vel maiori angulo maius latus non opponitur, quorum <*>rumque aduer$atur his, quæ ab Euclide in primo elementorum $unt demon$trata. Ex <CB>quo $equitur maius quoddam miraculum, & e$t, quòd aliquid $pontè ca$urum, addito põ- dere nõ cadet. Nam po$ita parte baculi BD, maiore, DC, baculus cadet, quia extremum eius cadendo appropinquatur centro terræ K, & ita C, poterit eleuari, & $ic cadet: & tamen addito $itulæ pondere nõ cadet. Opor- tet autem ( ne te cum ri$u a$tantium fallat experimentum: nam rudes vbi res non $uc- cedit, non hominem, $ed demõ$trationes cul- pant) vt diligenti$$imus $is: primùm vt aba- ci $uperficies $uperior $it ad libellam po$i- ta, & lignum rectum ad vnguem, nec flexi- le: & $imiliter lignum EF, rectum, & arctè iunctum inter $itulæ imum, & CE, ita quod faciat hærere firmiter lignum CE, manubrio D. Et quod F, punctus $it centrum grauita- tis, & $itula rotunda. Ob id multi legent h&ecedil;c, $ed pauci intelligent. Plura enim intelligere oportet, quàm quæ $cripta $int, cùm tamen ad perfectionem nihil de$it. <P>Sunt & medicæ artis v$us à $ubtilitate <MARG>Medicæ $ub- tilitatis hi- $toria. Mi$tionis vtilitas.</MARG> $umpti non leues. Primus ex medicamento- rum mi$tione, qua noxiæ vires delite$cant, reliquæ in proprias corporis partes di$tri- buuntur. Medicis enim per$ua$um e$t, cali- da medicamenta à frigidis membris, & fri- gida à calidis trahi. Sic ab humidis $icca, & à $iccis humida, parique ratione qualitati- bus $ecundis ac tertiis, præter has primas, corpus no$trum vti. Quomodo autem in di- uer$is id agant membris, vel etiam ab$que il- la mirabili attractione, $apientiaque, docere ad hunc librum pertinet. Sit igitur piper commi$tum lactucæ: homo autem qui hæc $umit, frigidum habeat ventriculum, cali- dum verò iecur, liquet primùm cur hic ci- bus $eu medicamentum refrigerabit, lactuca iecur non autem pipere excalefaciet. Nam piper in ventriculo iam refrigeratum e$t, lactuca verò etiam facta frigidior, & in pro- pria frigiditate confirmata. Piper igitur ni- hil mirum e$t, cur non excalefaciat, lactuca autem refrigeret iecur. Solum dubium e$t, cur lactuca ventriculum non refrigeret, cùm ip$a nihil tale pa$$a $it ab alio, quale piper à ventriculo. Primùm igitur quantum refrige- ratur à lactuca, tantùm aut magis à pipere incale$cit. Deinde, $i frigidior $it ventricu- lus, quàm lactuca, ab vtroque ver$us tempe- ramentum reducetur. Demùm, cùm plus v&etilde;- triculi temperies à piperis natura, quàm à lactuca di$tet, maius e$t, quod piper, quam <MARG>Primæ qua- tuor quali- tates.</MARG> quod lactuca à ventriculo patitur. Atque ea- dem videtur ratio cæterarum qualitatum vt primarum. Primas verò qualitates quatuor e$$e con$tat, calidum, frigidum, humidum, ac $iccũ: $ic dictæ, vel quòd ab his reliquæ fluãt, vel, vt Galeno placet, quòd $olæ hæ ad inti- <MARG>Cur corpora viuentia ca- lido, & hu- mido con$t&etilde;t. Calor opera. Frigoris ope- ra. Si<*> & hu- midi opera.</MARG> ma penetrent, & id quod agunt, $imile effi- ciunt $ibi: non enim ita molle redditur con- tactu mollis vt calidum calidi contactu. Ma- nife$tior e$t inter primas vis caloris, inde fri- goris. In patiendo humidum aptius e$t $ic- co, ob id cuncta viuentia calido, & humi- do con$tant, quòd duplici ratione actio- nes in his validiores $int, cùm calor fri- gore ad agendum, humidum $icco ad patiendum aptius $it. Sunt porrò opera caloris, calefacere, attenuare, $pargere, <PB N=630> <CB>concoquere, mollire, rarum efficere, dige- rere, $iccare, tandemque exurere. Frigoris, infrigidare, con$tringere, retinere, durum ac crudum efficere, humectare, congelare. Sic- ci, $iccare, a$perum, & durum efficere. Hu- midi, humectare, lene ac molle efficere. Ali- ter igitur conden$at frigidum, nam per $e, calidum verò per accidens, dum perpetuò quicquid e$t tenui$$imum digerit, cra$$ius re- linquit. Dum verò calor calefacit, di$$oluit, opu$que $uum auget, frigus den$um redden- do impedit: ob id, vt $uperiùs o$ten$um e$t, <MARG>Calor cur opera maio- ra frigore faciat.</MARG> maiora $unt caloris, quàm frigoris opera, & euidentiora ac celeriora. Demon$tratum autem e$t $uperiùs, quoniam calor qualitas e$t cœle$tis, frigus autem $ola priuatio, at- que elemento propria. Humidum verò ele- menti qualitas, cuius priuatio $iccitas e$t. Priuationum autem actiones impedimenta qua$i $unt, non autem effectrices. Dicun- tur autem bifariam, vel cum $ub$tantia, vel ab$que ea. Veluti $piritus quidem $ecun- dùm $imilitudinem prodit calor, à calore autem calidum dicitur, non tamen fit. Cali- dum e$t, cùm calor ab ip$a generatione in- ditus e$t, vt homo, planta. Ignis igitur no- mine quidem calidus, $ed verè calor e$t exu- perans: nulla enim $ub$tantia ignis e$t, ni$i vt quòd corrumpitur. Quod verò corrumpi- tur, neque e$t $ub$tantia perfecta, $ed muta- tur: neque ignis, $ed ignis $ubiectum. Nulla igitur qualitas effectiua e$t, propriè, ni$i ca- lor. Humidum autem, quia mi$cetur, agit aut quia prohibet. Verùm dices: Cur $i $ic- citas nil pror$us agit, quod calefacit cum $iccitate tantò vehementiùs agit? Quia hu- midum non habet, quod impediat. Rur$us, $i humidum e$t, quòd impedit, calor autem $iccus purus e$t, cœle$tis cùm purus $it, $iccus ergo erit, quamobrem non generabit. O$ten- $um enim e$t $uperiùs, calorem $iccum ni- hil generare. Sed calor cœle$tis purus e$t per $e, cùm verò elemento mi$cetur, fit humi- dus. At qui non omninò mi$cetur, hic $ic- cus e$t: non mi$cetur autem, quia exube- rans talis autem generationi aptus non e$t. Non igitur omnis purus calor generat, $ed qui generat, purus fuit: & ob id quòd pu- rus, immi$cuit $e elemento: & quia immi$- cuit, factus e$t humidus, id e$t, materiæ mi- $tus: omnis enim materia elementi humida e$t, $ed terra minùs non enim con$i$teret. Calor autem non pote$t quie$cere, $ed cum motu nece$$ariò iungitur: qualitas enim e$t in di$$imili, quamobrem non pote$t mane- re, $ed aliud generare: generatio autem in $ub$tantia e$t: oportet igitur quod mi$tum e$t, motu generare $imile: quod verò immi- $tum e$t, in alienam tran$ire naturam: quamobrem calor $iccus cùm immi$tus $it, à materia quidem purus e$t, $ed non ab aliena qualitate. Manife$tum e$t igitur calorem ignis, & qui motu in animatis excitatur e$$e $iccum: & qui $iccus e$t, impurum e$- $e, non à materia: $ed ab aliena qualitate, & ob id purum quidem generare, ignem autem nihil generare. Sed ( vt diximus ) & in calore, & in aliis videri multa fie- ri, quia remouetur, quod prohibet. Ergo quæ præter has quatuor, & ab his fiunt <CB>qualitates $ecundæ vocantur: extenuare, vrere, trahere, molle a$perum, rarumque efficere. Tertiæ $anguinem purgare, $emen, <MARG>Secundæ qualitates. Tertiæ qua- litates.</MARG> lac generare, oculis prode$$e, aut Veneri, aut $terilitati. Primæ qualitates $ub$tantiæ $unt elementorum, in mixtis partim $ub- $tantiæ, partim impre$$iones, cæteræ verò <MARG>Qualitates omnes in quibus diffe- rant, & co<*> u<*>niant.</MARG> accidentia vocantur. Conueniunt omnibus, $ed primis præcipuè, 4. ordines. Primus, cùm ob$curè ip$a qualitas percipitur. Se- cundus, cum manife$tè $ed citra læ$ionem. Tertius, cùm lædit, $ed tamen ferri pote$t. Quartus, cùm minimè pote$t $u$tineri. Hu- ius inter qualitates opium $it pro exem- plo, inter $apores $iliqua$trum, quòd lon- gè acrius e$t pipere. Hoc verò vtroque mo- do, piper $cilicet in 3. ordine mordentium, <MARG>Quomodo medicamen- ta optimè mi$ceantur.</MARG> & calefacientium reponetur. Ergo cum hæc mi$centur, adeò ad vnguem men$uram re- tinere oportet, vt quod $uperfluum e$t, abiiciatur, quod noxium ab$condatur, vti- le verò maneat. Sic enim optimè medica- mentum con$truetur, cum iuuando fuerit <MARG>Ænigma vtili$$imum.</MARG> validi$$imum, quæ nocere debent, ex toto $opiuntur. Hoc verò experientia cognitum e$t, vnde perperam meo iudicio ad theria- cem Andromachi tam longo v$u compro- batam, au$us e$t quicquam Galenus ambi- tionis cau$a $uperaddere. Cum verò $enem robu$tum iuueni feroci copulare $ciueris, atque in amicitiam, & manuum complexum reducere, tum ex amari$$imo ho$te fiet ami- cus $alutaris, per quem inuicti tyranni in 4. horis, quod experiri vidi, è domo expellen- tur, & 7, nominum be$tia, magno miracu- <MARG>Oleum $um- mam, vini medium mellis imum, cur optima.</MARG> lo, & minorum reliqua turba relinquet diu- turnum ho$pitium. Quòd $i feroci, iuueni Iani imago nigra coniungatur, beatum ho- minem reddet. Atque hæc maxima $unt, quæ ars præ$tare po$$it: neque aliud optan- dum, quàm quod nondum experti $umus, vt æther ab$oluatur. Verum in $implicium medicamentorum electione, non leui cura vtendum e$t. Prætereo exe$a aut vitiata, vel antiqua, nunc de propria loquor $ub$tan- tia. Velut in oleo, pinguique alio omni, pars $uprema eligenda e$t. Pingue enim na- tura leue e$t ac $yncerum, quod igitur in $ummo e$t, leuius e$t, ac $yncerius, igitur etiam pinguius. Optimum igitur vinum ro- bore probatur: quod in medio e$t robu$tius: nam quod in $ummo e$t, ab aëre, & va$e: quod in imo, à va$e rur$us ac fæce vitiatur. optimum igitur medio. Mellis imum proba- tur, quòd à dulcedine laudem mereantur. Porrò dulci$$imum, quod den$um maximè: maximè den$um quod graui$$imum, graui$- $imum autem in liquoribus in imo re$idet $emper. Mel igitur $yncerum, quod & op- timum, in fundo va$is iacet. Antiqua fuit hæc inuentio, à Macrobioque recitata: $ed medici talibus etiam ad $atietatem v$que abundant. Ex actionibus medicorum $ub- <MARG>Omnes mor- tales <*>u&etilde;tus, tenui$$imo $i- pendent, di$- criminequ<*> di$iungũtur.</MARG> tili$$ima e$t nebulæ in oculo depre$$io, la- pidis è ve$ica extractio: nam $i paululum aberraueris, pro luce cæcitas, pro $alute mors paratur: adeò tenui filo mortalium bona omnia, malaque pendent. Sed hic e$t mos, hæc regula humanarum rerum omniũ, vt $i quis rectè hæc $ecum reputet, minùs de <PB N=631> <CB>morte, vt re omnibus nece$$aria $ollicitus erit, vitæq; curam adhibebit diligentiorem. At de his copiosè in lib de Fato, dictum e$t. Sed cùm fines, & initia cunctorum lateant nullam veram felicitatem inter mortales, nihilque dignum admiratione in tanta mo- <MARG>Maxima quique mi- nimis con- $tant initiis.</MARG> le $apienti videri debet, $ed omnia qua$i in- $omnium vnum, aut plura quæ delectant, aut tri$titia breui, $ed tamen inani, nos af- ficiunt. Hæc ita $e habent, vel dicente ora- culo: $ed opinionem $uam cuique relinqua- mus, permittamu$que vana per$ua$ione fe- lices e$$e. Verùm illud non negabunt, $al- <MARG>Nubium forma qua- lis,</MARG> tem hæc $ua maxima, has ingentes felici- tates, minimis ex initiis oriri: eaque de cau$a minima etiam quoque, qui in- ter mortales felix videri cupit ob$eruare non tam decet, quam nece$$arium e$t. <P>Ex operibus etiam artis $ubtili$$ima e$t ratio vrendi, inter contemplationes pul- $uum $cientia. Sed $unt & alia in aliis, quæ placeant, & digna $int admiratione: vt in nubium natura: $itu$que. Nam nubes om- nes planas e$$e haud dubium e$t: tum quia tales $unt, videnturque in montibus, tum quia ventis rectà feruntur: quod verò orbi- culatum e$t, $i rectà feratur, intùs inflecti- tur ac di$rumpitur: tum etiam quia nulla e$t cau$a, quæ hanc rotunditatem efficere po$$it. Sit igitur nubes GD, oculus verò H, <FIG> punctus $upra oculum A, cùm igitur DK fuerit propter di$tantiam HK minima ob angulum DHK, & ob proportionem par- uam, quam obtinet ad HD, & HK, erit AD, vt videatur contingere terram in K: eadem ratione BL & CM videbuntur minores AH, igitur ABCD, & AEFG, videbuntur por- tiones linearum circularium contingentium terram in G & D. Nebula verò ip$a in A, $ublimior, quàm in alia parte, $en$im dehi$- cens, & qua$i $phæræ $eu orbis interna $u- perficies ac pars, ita quòd A punctus ma- ximè di$tare à terra videbatur. Atque ita nubes $upra caput altior, inde $en$im v$que ad terram videtur inclinata, quod $pectantibus $emper apparet. Quinimò cùm hoc vbique contingat eodem tempore, ma- nife$tum e$t illam non rotundam, $ed pla- nam e$$e. Itaque cùm DK non videtur, tunc nubes ea parte terram contingere apparet. Hoc autem euenit, cùm HD, & HK, $exa- gies continent DK, at DK cùm $it æqualis <MARG>Nubes, & pluuia non longius 100000 pa$$uum vi- dentur.</MARG> AH, nunquam attingit 2000. pa$$uum: igi- tur neque nebula, nec pluuia plus, quàm 120000. pa$$uum procul videtur, veriùs au- tem ac exqui$itiùs nõ magis procul 100000. pa$$uum. Hac igitur ratione nemo dicet plui$$e in Gallia, Mediolani $i $it. Cùm ve- rò plerunque tum maximè dum pluit, ne- bulæ non a$cendant ad quingentos pa$$us, rarò pluuiam con$picere longiùs 30000. pa$- <MARG>Ignes cur $urgere, & occidere in aëre delati videantur.</MARG> $uum po$$umus. <P>Eadem cau$a ignes, qui per cœlum de- feruntur, cùm nobis $uper$tant, alti$$imi vi- dentur: cùm verò oriuntur aut occidunt, <CB>hærere terræ, non quòd de$cendant, aut a$- cendant, imò rectà feruntur æquidi$tantes plano terræ ac finitori, $ed ex a$pectus va- rietate id contingit, vt eò humiliores vi- deantur, quò remotiores. <P>Sunt & $ubtilitatis opera in dictionibus, <MARG>Zephyrus vox dulci$- $ima.</MARG> in acccentu, in orationeque. In dictionibus Zephyrus tribus modis quid dulce $onat: primò quòd z habet, $ecundò y, quas Lati- ni non habent. Neque aliquid lene Latini adeò, nec Græci aliud habent: tertium e$t $i- <MARG>Accentuum vis.</MARG> gnificatum, quo molli$$imus ventus apud nos Fauonius, idemque $uaui$$imus intelli- gitur. Sunt & accentus $ubtilitatis maximæ argumentum, cùm primò gens à gente, in- de in eadem gente vrbs ab vrbe, & villa à villa, & in eadem vrbe incredibile dictu re- <MARG>De $ic & non.</MARG> giones $ingulæ eis di$tinguantur. Vires vo- cum, vides quantæ $int: duabus $yllabis re- gna corruunt, aut $eruantur, occiduntur in- noxij, euadunt nocentes, omnis humana ca- <MARG>De duello.</MARG> lamitas ac felicitas con$tat. In $ingulari cer- tamine verbulum imprudenter effutitum, <MARG>De legatio- ne.</MARG> optionem, victoriamque inimico largitur, proferenti, necem, & vituperationem. In le- gatione in$olentia, temeritas, verbum incon- $ideratè prolatũ, tot bella, tot cædes, tumul- tu$que efficit: regna euertit, va$ta$que efficit regiones. Ergo $ubtilitas in omnibus impe- rat, illiu$que vim $entiunt res, prouinciæ, ci- uitates, villæ, domu$que $ingulæ. Itaque ma- ior in legatis, quàm exercituum ducibus pru- dentiæ nece$$itas. Hi enim inter mala, quod minùs videtur, plerunque eligere docent, illi verò ne mala eueniant prohibere po$$unt. Pernicio$ior tamen videtur ducis temeritas, quoniam exitum habet propiorem. <P>In oratione autem, affectata mole$ta e$t, <MARG>Subtilitas in oratione.</MARG> quæ $pontè fluit iucundi$$ima. In his namq; ars, naturam dum imitatur, ab artis $u$picio- ne di$cedit, & liquidior fluit. Sed $unt $ept&etilde; modi $ubtilitatis in oratione, quorum $ingu- <MARG>Septem mo- di $ubtilita- tis in ora- tione.</MARG> li eam reddunt ob$curiorem. Primus à diui- $ione Grammaticus, metuo, me tuo, me tu o. Secundus Sophi$ticus, vt, fal$um dico. Ter- tius Mathematicus, hicque triplex: vel con- iunctus, vt quis in circulo punctus periferiæ proxmior: vel ab a$$umptis, velut an a$$ump- ta in demon$tratione ab Archimede per eli- cas de recta æquali circuli periferiæ o$tedãt: vel à demon$tratis, vt an regula cubi æqualis rebus, & numero po$$it e$$e vna generalis. Phy$icus quartus e$t, hicque duplex, à re, à cau$a. A re, an dentur rerum nouæ $pecies $ingulis temporibus. A cau$a, an cœli motus eccentricis con$tet circulis. Quintus, con$i$tit in continuitate orationis, vt in libello de Animi immortalitate, cùm $en$im hominem è re in rem trahimus. Sextus, e$t ex genere in genus tra$itus, vt cùm cochlea haurire aquã docemus, quia dum circumuoluitur pars ina- nis inferior, redditur plena. Septimus e$t ex lege: ab$olutus non $it, qui dimidium non obtinet $uffragiorum: damnatus non $it, qui duas partes ex $uffragiis non obtinuerit. Cæ- teri tamen cùm multi iniudicati manerent, lege alia cen$entur ab$oluti vel damnati, vt qui$que proximior fuerit numero $uffra- giorum. Duodecim $unt iudices, quidam damnatur à $eptem, ab$oluitur à quinque. <PB N=632> <CB>Si octo damna$$ent, plecteretur: $i $ex ab$olui$$ent, liberaretur: quinque ab$ol- uentibus, $eptem damnantibus. Geome- trice damnatus, iuxta priuilegium, quod fauet ab$oluentibus, liberatus, arithmeticè iniudicatus erit. Sunt in hoc genere multi alij modi, quos breuitatis cau$a, cùm ex præcedentibus digno$cantur, pertran$ire con$ilium e$t. <MARG>Vrina cur procul, quam prope $ola inter omnes liquores $it $plendidior.</MARG> <P>Ad naturales quæ$tiones reuertamur, quæ $citu $unt iucundiores cur vrina $ola inter omnes liquores procul e$t $plendidior, quam propè? reliqua, contrario modo: ob idque facilè digno$citur. Vrina continet pingue humidum, quod propè illam adumbra, procul autem illu$tratur, quia igneam ha- bet lucem. Cæteri liquores vmbram non <MARG>Vrina aqua leuior.</MARG> habent, quia puri: vel $i $int impuri, quod impurum e$t, totum obumbrat, inde vt re- motiores $unt, velut aliàs dixi, eò ob$curio- res. E$t autem vrina tenuis valdè $ub$tan- <MARG>Vrina cur, & quomodo præ$it v&etilde;tris inflãmatio- ni. Vrina cur conturbetur.</MARG> tiæ ob calorem, adeò vt quamuis $al$a $it, attamen leuior exi$tat, quàm aqua, non tamen omnis. Ob id vrina ventris inflationi prode$t, ac longè magis aqua $al$a: tenui- tate enim penetrat ad intima, $ecumque $alis vim defert, qua flatus di$cutitur, & vi$cera confirmantur. Attenuatio à calore fit: ob hoc recens, & calida, & pueri im- polluti ( calidi$$imus enim hic e$t $exu, & ætate ) eligitur. Proprium e$t non omni, $ed $oli penè inter liquores omnes vrinæ, conturbari. Sed & vinum conturbatur: ad vinum non redit, calore autem ignis vrina fit clara. Nihil tam $imile, meo iudicio, quàm oleum: dum enim liquidum e$t, e$t & per$picuum, cùm concre$cit, minimè. Pinguedo igitur turbulentiæ cau$a e$t, ob id $icc$$imæ vrinæ nunquam permutantur. Cùm verò à caloribus immen$is humores in febribus, & $anguis, & pinguedo lique$- cunt, fiunt vrinæ turbulentæ: quæ ni$i $nb- $idant, non clare$cunt. Si igitur $ub$idant, $pes e$t quia quod conturbat, e$t terreum: $i non, non: pinguè e$t enim. Multa tam&etilde; tractu temporis à viribus robu$tis etiam vin- cuntur. Quæ igitur non conturbatur, expers e$t pinguis $ucci. Conturbatio ergo non e$t $ub$tantiæ corruptio, $ed pinguedinis con- gelatio. Ob id $i dum conturbantur, mul- tùm $ub$ideat humoris, humidum id ter- reum e$t, $i non aqueum atque aëreum. Ve- rùm dicet aliquis: Si quod concre$cit, iam erat in vrina, cur non turbulentam ab initio reddidit? nam palàm e$t totam vrinam con- turbari. Quomodo igitur concre$cere potue- runt partes, at non minui? quæ enim con- cre$cunt, contrahuntur: & dum aliis ad- iunguntur, prima vt de$erant, nece$$e e$t. Videtur autem oleum non minui non $olùm verùm dum congelatur, etiam augeri. Dum igitur pars pinguis in humido aqueo con- cre$cit, tenuis admodum liquor in aërem vertitur, & cre$cit ob id reliquum conden- $atum fit turbulentum. Ergo in omni tur- bulento oleo, tum vrina, ob frigus, par- tes nece$$e e$t plurimas e$$e per$picuas, & magis quàm antè conturbarentur, $ed frequentibus interpo$itis grumis totum vi- deri turbulentum. Terreum verò quod <CB>in vrinis e$t, tenue e$t caloris non ex- pers. <P>Similiores vrinæ $unt aquæ $pontè cali- <MARG>Thermæ an arte po$$int confici.</MARG> dæ. Sunt in his, quæ $ulphur, & alumen continent, aut $alem, aut a$phaltum, tur- bulentiores $unt, quoniam mi$centur ab externo calore: quæ verò ferrum aut ar- gentum, vel æs, claræ: nam à natura mi$cente, metallorum excremento tales fiunt: has igitur ars imitari nequit, priores autem pote$t. <MARG>Cœle$tium, & terre$triũ in producen- do di$crim&etilde;.</MARG> <P>E$t enim cœle$tis ille calor, qui verè mi$- cet, vt $æpiùs dictum e$t atque hic tale aliquid efficit, quale ip$um e$t, quod habet potentia. Calor enim cœli e$t in eo, quod potentia hominem continet, $ed hominem actu pocreat: $ed calor i$te no- $ter naturalis potentia tale efficit, quale e$t id, quo continetur, velut homo non hominem generat $ubitò, & ab$que me- dio, imò $emen, quod potentia e$t ho- mo, cùm ab homine ip$o, tum viuente decidatur. <P>Sed vt di$crimen, ita $imilitudo, in qua <MARG>Cœle$tium, & morta- lium $imili- tudo.</MARG> $peculanda non leui con$ideratione opus e$t. Sydera ibi, hîc gemmæ: intellectus ibi, & mouentes $ub$tantiæ, hîc verò animalia ge- nerum diuer$orum: varia ibi corporum $ub- $tantia, atque $pi$$itudo, hic terræ, & aquæ & aëris varietas maxima: ibi miracula, & mon$tra plura, vt acies, en$es, hîc partus bicipites, pilo$i, dentatique infantes: ibi $ub$tantiæ quædam corporibus iunctæ, vt hîc plantæ, & metallica: motus ibi peren- nes, hîc aquæ circuitus: ibi lux, lumenque, $ed & hîc. In vniuer$um, tot tantaque na- tura hæc æmula $uperiorum, quot ibi erant, per genera ac $pecies, & accidentia finxit. Propria vis quædam in illis, manife$tior in mòrtalibus. Quædam tamen cùm occulta videantur, ratione procedere manife$ti$$i- mam habent cau$am: vt propter quid e$t, quòd caro vituli cùm humidior $it, $ucco- $ior ac pinguior bouina? vt etiam Galenus te$tatur: attamen ius è carne bouis $uccu- lentum e$t ac pingue, è vitulina inane ac in$ipidum. Cau$a e$t, quoniam in bouina carne pingue illud den$ius e$t, quàm in vitulina, ideoque minime exhalat ob ign&etilde;, <MARG>Cur ius ex bouina car- ne $ucco$ius, quam ex vi- tulina. Cur buty- rum prohi- bet aquam ne ebulliat. Argilla cur impurum trahat. Nux cur ad coctionem iuuet.</MARG> aquamque pinguem reddit. Cur butyrum prohibet quandoque ne aqua ebulliat? an quia den$um cùm $it, aëreum ac pingue, trahit ad $e vapores, qui feruere aquam fa- ciant? Cur argilla trahit impura? quòd tenax $it, nec calore di$$oluitur, $ed den$a- tur. Itaque cùm feruent, mi$centur, hæ- rentque fe$tucæ, $cobs, terra, & quæcun- que talia $unt. Nux verò cur celeriùs pullos eoqui facit? an quia virtutem ha- bet aërem, & calorem penetrare cogit, eo modo, quo $uperiùs de $inapi dictum e$t? <MARG>Bal$amum cur ex vno puteo tãtum irrigari po$- $et.</MARG> <P>Eadem ratione, cur bal$amum non ni$i è quodam puteo irrigari poterat, qui pro- pinquus Nilo erat? an quia omne quod nu- tritur, tale e$t, quale nutrimentum? itaque aqua. Nili tenui$$ima e$t, atque aëreæ $ub- $tantiæ. Eadem imbuta certo bituminis genere alere pote$t Bal$ami arbu$ta, non autem alia, ni$i ei con$imilis. Similiter <PB N=633> <CB><MARG>Anthropo- phagorum intuitus cur adeò terri- bilis.</MARG> referunt anthropophagos, Caribe sà quibu$- dam ab aliis Canibales, adeò truculento ac toruo, & terribili e$$e a$pectu, tum truci, vt homines cæteri captiuorum, & mortuo- rum vix a$pectum $u$tinere queant: quod etiam de Mario $epties Con$ule captiuo, & Nerone mortuo auctores fide digni refe- runt. Cibus igitur mutat a$pectum, & na- turam, hoc enim luculenter in $ecundo Con- tradicentium medicorum demon$tratum e$t. Facilè e$t igitur con$uetudine, & victus ge- nere mutare mores ac formam animan- tium, tum etiam proprietates eis mirabiles adiicere. <MARG>Cur qui vno oculo malè vident, $tra- bi e$$ict<*>tur.</MARG> <P>Quædam etiam in aperto habent cau- $am, velut cur qui oculo vno malè an nihil pror$us vident à pueris, $trabi euadunt? Ra- tio e$t manife$ti$$ima: nam cùm ab aduer$a parte oculus non videat, cogitur inflecti, & di$torqueri, & ex con$uetudine $trabi euadunt. Hi autem oculos ad na$um obli- quos, & re$picientes habent. Quòd $i cæci- tas po$t infantiam contingat, non adeò $tra- bi fiunt, duabus ex cau$is: altera, quòd iam oculus a$$ueuit $tare $uo $itu, nec di$torque- ri, tunc verò nerui iam duri $unt, nec fa- cilè nouis motibus $eruiunt: reliqua, quòd adulti collum pro oculo con$ultò in- flectunt. <MARG>Quomodo mu$culi mo- ueantur.</MARG> <P>Sed ex hac rur$us $ubtili$$ima contem- platio oritur, quam Galenus $e ne$cire $ol- luere profitetur: quónam pacto mu$culi mo- ueantur. Nam rudes & pueri, & belluæ ap- tè illos mouent, & ad actus, quos de$ide- rant, cùm tamen nouerint eorum functio- nem, imò neque illos $e habere $ciunt Ita- que exi$timandum e$t, cùm duo $int nece$- $aria ad motum aptum, & membri electio, & mu$culorum in membro: primùm qui- dem ab anima, & $piritu profici$ci, reliquum verò à con$uetudine. Nam $i videas infantes, cùm ambulare conantur, omnes trahunt mu$culos, hunc modò, modò illum, at- que tandem a$$ue$cunt vnicuique motui in- $eruientem proprium mu$culum contrahe- re: quod in te$titudine pul$antibus manife- $tè deprehenditur: eas enim chordas tangunt vtrunque, quas tangere oportunum e$t, $o- la con$uetudine ducti. Sed mihi maior vide- tur de membris difficultas, cùm linguam non manus loquendi cau$a, ambulandi gratia pedes, non caput moueant belluæ. Verùm videtur & hoc ab eadem contingere cau$a: nam cùm catulum in aquam nuper natum proieceris, omnia mouet membra: verùm capite extento minùs $uffocari, pedibus verò anterioribus motis meliùs $u$tineri $e $entiat, ea virtute, quam Græci vocant phanta$iam, caput quidem $uper aquas quantum pote$t, $eruat immobile, inde caudam mouet, tum pedes po$tremos ma- gis, maximè etiam anteriores: à quibus au- tem non $entit $e iuuari, ea mouere de$init, donec tâdem opportunis motibus a$$ue$cat. Indicio e$t meliùs natare vnum animal, quàm aliud, vt natura dociliora $unt, & adultum, quàm nuper natum, & a$$uetum, quàm quod nunquam natauit: atque ita etiam in cæteris motibus contingit. Hi igi- tur omnes motus duobus con$tant princi- <CB>piis: altero, quod omne animal etiam im- perfectum habet virtutem, qua quod dele- ctat, $equitur, fugit quod lædit: reliquum e$t genus memoriæ, $ed habitus quidam, quo didicit membra, & mu$culos mouere, quæ & quos apta illi motui iam aliàs exper- tum e$t: atque ea de cau$a videmus quo$dam longo morbo viros coactos rur$us non $ecùs ac infantes di$cere ambulare: igitur mu$culi tum membra con$uetudine ad oportunam occa$ionem didicerunt applicari. Artibus <MARG>Nobiliores artes futura prædicendi.</MARG> omnibus $ubtiliores $unt, quæ diuinare do- cent, quòd ( vt dixi ) futura cogno$cere, $it benè diuinum. Nobiliores in hoc genere, præter eas, quæ de temporum natura con$i- derant, vt $uprà diximus, $unt A$trologia, & pul$uum ratio. Nã hæ $olæ propè $uum a$$e- quuntur finem. Medicus enim in ægro illius <MARG>Sapiens lon- gè rege bea- tior.</MARG> auxilio, mortem etiam procul $tantem vi- det. Ergo verè $apiens longè rege beatior e$t: nam quum $apiens ea, quæ nouit, $e- cum recolligit, quantúmque à cœtu vulgari ab$it, intelligit $ecurus ac cœtus, inde con- tentus viuet. At Rex cùm ærumnas, $erui- tutem, pericula, quódque omnia ami$$urus e$t breui recogno$cit, incertus, & anxius, tum ad omnes ca$us pauidus ac trepidus viuet. Hæc igitur $umma, quam homini Deus tribuere aut potuit, aut voluit, felici- tas e$t. Voluit autem quicquid potuit in bonis. Cùm enim cætera in incerto po$ita $int, animus ip$e vt tenui$$imæ $ub$tantiæ, ita immortalitatis abundè particeps, & vitæ quali$cunque melioris, quàm inter $ordes habere potuit. <P>Ad hanc habendam $apientiam delectu <MARG>Ratio $tudio- rum.</MARG> in $tudiis opus e$t. Euclidem primò, inde Al- chindum ad firmandam <G>fantasi/an</G> aggredie- mur, pò$t verò Calculatorem: nam eo <G>fan- tati/a</G> à $en$u omni ab$oluta confirmatur. Pò$t Arithmetica di$cere oportet, atque inter illa, quæ à nobis $cripta $unt, in libris Artis magnæ, & hortis numerorum. Inde ad Archimedem, Appollonium, & Eutocium tran$ibimus. Inde Scotum cum Ari$totele, & interpretibus, Theophra$to, Alexandró- que, tum Themi$tio, Simplicio, Philopono, Auerroë, atque eiu$cemodi viris cla$$icis. Sexto loco Ptolomæum, $eptimum Vitruuiũ $tatuemus. Hinc ad quam voluerimus artem profiteri, vt medicam, aut iuris prudentiam, aut Theologiam tran$ibimus. Atque hic or- do $cientiam. <P>Cæterùm in $ingulis $cientiis optimos quo$cunque auctores po$tquam omnium con$en$u $apientum vita no$tra breuis e$t, legere oportet Qui autem $int, iam ex parte dictum e$t: generaliter autem non e$t ha- bendus in pretio, in aliqua arte, qui non multùm $crip$erit, & præter quam in Poë$i, & Mathematicis. Cùm enim reliquæ artes <MARG>Qui pauca $crip$erunt, nullius au- ctoritatis e$- $e debent, præterquam in Poë$i, & Mathemati- ca. Gloria cur expectatur.</MARG> iudicio præter inuentionem con$tent: iudi- cium ex $cientia multarum rerum proce- dit, $i amor gloriæ eos $timulat, $uppetit- que $tylus, multa eos $cribere, qui multa $ciunt, optiméque $ciunt, nece$$e e$t. Nam dulci$$ima e$t voluptas, gloria, & nominis ac imaginis intellectus proprij æternitas, multóque anteferendam $tatuis ac imagini- bus, quibus reges memoriæ $ui $tudent. Nam <PB N=634> <CB>quid hæc nunc $criptura ab intellectu meo differt? Intellectus verò meus e$t, quicquid in me boni e$t. Sic igitur qui hæc leget, an- nos po$t bis mille, intellectum meum vide- bit, & a$$equetur. Atque hæc e$t vniu$cuiu$- que intellectus perpetuitas, non autem æter- nitas. Manet ergo po$t fata quod optimum e$t in nobis, etiam præter $cripta, audiéntque $ecula loquentem me: ita ex mortali homine fit aliquid, quod $emper manet: intellectus, autem, & quod intelligitur vnum $unt, & $ub$tantia æterna. Dictum e$t autem de hoc aliàs. <P>In Poë$i tamen, qui parùm $cribit, cùm furore agatur, iudicium habere pote$t. Et in Mathematicis, quia $olum probantur, quæ finem habent, & qua ad demon$tran- dum finem $unt nece$$aria: cùm tamen ob id et$i multò plura $cirent Euclides, & Ar- chimedes, quàm $crip$erint, laudantur magis, & in his atque probantur, qui plu- ra $crip$erunt, vt Homerus, Virgilius, Na$o, Archimedes, Euclides, Ptolomæus: quàm qui pauca, vt Theocritus, Per$ius, Catullus aut Nicomachus, Diocles, & Ar- chitas. <MARG>Theonis laus. Sphæræ ad aliorum cor- porum capa- citatem pro- portio.</MARG> <P>Im verò & inter celebres authores repo- natur Theon, qui Euclidis elementa, & Ptolemæi magnam expo$uit compo$itionem. Hic inter cætera inuenta demon$trandi $phæram, omnium corporum e$$e capaci$- $imam. Ea ratio vt demon$trat, ita etiam arte verum hoc e$$e deprehendimus: et$i non ad amu$$im, qualis $it ratio capacitatis $phæ- ræ ad reliqua corpora. Si igitur cubi latus $it quatuor, corpus ip$um erit 64. & am- bitus omnium $uperficierum 96. at $phæra, cuius ambitus e$t 96. habet ex Archimede maiorem circulum 24. ad vnguem: igi- tur demetiens erit ex Archimede cùm area $it 24. fermè quinque & dimidium Igitur cylindrus $uper maiorem circulum erit qua$i 122. fit enim ex dimetiente in ba- $in: at cylindrus $uper circulum maximum $phæræ ex Archimede e$t $e$quialter illi: igitur cùm cylindrus $it 132. fermè, erit $phæra qua$i 88. igitur cùm vbi ambitus e$t 96. ip$e cubus $olidus e$t 64. cum autem <MARG>Sphæra quo- modo ex pla- nis fiat.</MARG> $phæræ ambitus e$t 96. ip$a $phæra e$t. 88. igitur proportio $phæræ ad cubum, cùm am- bitus e$t, idem erit fermè, & propinqui$- $ima ei, quæ e$t 11. ad 8. Faciliùs demon- $trantur hæc in plano, corpora enim $olida omnia, quæ $phæra includi po$$unt, cer- ta ratione in libris de Varietate rerum, qualiter in plano po$$ent de$cribi, docui- mus. Nunc $phæram leui labore, & par- uo errore ex ambitu conficere, propo$itum e$t. Typographicæ enim arti, $eu cœle$tem, $eu terrenam conficere velimus, vtili$$imum hoc e$t. Proponamus $phæram, cuius æqui- noctij circulus $it 44. & diuidatur $ex circu- lis maioribus, per polos ductis in duode- cim partes æquales: $eparentúrque duode- cim illæ zonæ, dico eas in plano extendi po$$e, vt non lædantur. Quamobrem ex $o- lido ad planum, & ex plano rur$us ad $oli- dum, ab$que errore notatu digno, tran$i- tus mutuus fiet: vt quæ in $olido ratione inuenta $unt, po$$int in plano fingi: & in <CB>plano ficta, ad $olidum redigi. Maximum enim, $i quod erit di$crimen, in medio erit. Pars ea 3 2/3 ex 44. in $phæra habet. Sinus igitur eius e$t quarta pars diametri, id e$t 3 1/2 duc in $e fit 12 1/4 & tantùm debet produ- ci ex 14. diui$o in duas partes. Igitur partes erunt fermè 13 1/16 & 15/15. hæc igitur e$t $agit- ta: quadrata igitur $inus, & $agittæ iuncta $unt 13 33/256. Igitur latus quod arcui par- tium 3 2/3 $ubtenditur, parùm differt à 3 5/8. Igitur arcus à recta $ua di$crimen e$t 1/24. Quare ad partem æquinoctij interceptam 1/88 in$en$ibile pror$us. Et hæc ratio in om- nibus parallelis e$t ob$eruanda, vt ex his, quæ in $eptimo $uper Euclidem demon$tra- uimus, patet, in paruis quoque minùs con- $picua erit. Quare $eu in charta, $eu in pa- pyro, dum extenditur, nihil differt. Atque eo modo $en$u deprehendi etiam pote$t proportio $phæræ ad reliqua omnia corpo- ra, quæ ambitum æqualem habent. Cùm verò, vr $uperiùs dictum e$t, leuis $it $phæ- rica figura, & plus continet, omnia qua$i quendam habent $en$um: nam quò plus continet, eò robu$tior redditur ad re$i$ten- dum: itaque elementa liquida, maximè vt aër, & aqua, & ob$curius terra, in rotundam formam $pontè $e vertunt, vt tuti$$imam ab externa iniuria. <MARG>Viuentium facultates tres princi- pales, & quatuor $eruientes.</MARG> <P>Verùm viuentia ip$a præter hunc laten- tem $en$um alias habent facultates: princi- pales tres, generationem, nutritionem, au- gmentum. Quatuor his $eruientes: attra- ctionem, quæ fit à magno calore, & multo humido: retentricem, quæ $pecies attra- ctionis leuis: nam quæ attrahit, retinet etiam, ideò à maiore calore trahitur, & ca- lore ille humido non indiget. Si verò calor $it paruus, & humidum abundet, expellitur: cum verò calor, & humidum maxima $unt, concoquitur. Maximus igitur calor aut cum maximo humido e$t, & concoquit: aut cùm mediocri, & trahit: mediocris calor cum multo humido expellit, ab$que humido retinet. Sunt & tria genera cau$arum, trium virtutum in animalibus præter has: nam cùm quæ retinet, trahit, expellitve, non tamen quæ concoquit, fieri po$$int à villis $eu fibris: fiunt etiam à mu$culis vo- luntati obedientibus: tertio a vacuo, vt in corde. De his verò aliàs dictum e$t. Expul- tricis in plantis: indicia, & exemplum à la- chrymis earum, $umendum e$t: nam odi$$e videntur, quod expellunt, & fugiunt, quan- tum licet. Verùm cum in$trumentis ad fu- gam aptis careant, expellunt potiùs. At ani- malium nonnulla genera, vt grues ac hirun- <MARG>Hirundines byeme vbi latent.</MARG> dines, verno tempore ad nos veniunt, æ$tuo- $am regionem fugientes: autemno timen- tes hyemem, in calidas regiones caternatim commigrant, vnde videntur in Alexandria. Iam infinitum $it, $i velim artium omnium mira inuenta explicare, $ed hæc pro exem- plo $unt. Animaduerti $altantes procul ma- <MARG>Ratio $al- tuum.</MARG> gis è $ublimi loco $altare: id qua ratione fo- ret, quærere volui. Igitur planum AB, in plano ex A in C, $altus fiat: $it murus erectus $uper planum A D: dico quòd ex D, $alta- <PB N=635> <CB>bit vltra A C, & minùs, quàm per duplum AC. Idem dico de iactu lapidis, quia primò defertur per circuli circumferentiam qua$i <FIG> æquidi$tantem AC: impetus non pote$t age- re vltra duplum $ui roboris, ideò fertur per circumferentiam æqualem priori, hæc autem $ubtendit $imum minorem A C, igitur non poterit transferri vltra C, per tantum $pa- tium, quantum e$t A C, quod demon$tran- dum. Si igitur AD, $it multò maior AC, erit punctus E, $altus, qua$i di$tans duplo CA, à puncto A: cum verò AD, fuerit minor AC, erit E, punctus di$tans ab A, puncto minùs duplo AC, imò minùs, quam per DA, & AC, iunctas, & magis, quàm per DC, li- neam. Quæ$itum $imiliter e$t, cur a$cenden- <MARG>Cur homo æ$cendendo adeò $atige- tur.</MARG> tibus nobis adeò crura fatigentur, & homo frequentius anhelet? Di$crimen autem a$- cen$us, & plani haud lene e$t, imò in 500. pa$$ibus plus homo a$cendendo affligitur, quàm in plani 4000. Cau$a laboris in a$cen- dendo per acliuia triplex e$t, prima quidem <CB>communis omni motui, quoniam mu$culi, & membra omnia mouentur. Secunda, quæ a$- cendentibus per $calas etiam conuenit, e$t quia cogitur eleuare corpus tanta altitudine, quantus e$t gradus: corpus autem graue, gra- uis, autem eleuatio laborio$a. In plano verò aliquanti$per etiam eleuatur corpus, $ed adeò parùm, vt vix $entiatur. Ideò gradus $cala- rum quò altiores, eò a$cen$us magis fatigat. Tertia cau$a, propria e$t $itui accliui. Homo enim cùm non rectè quie$cat, ni$i planis pe- dibus, & accliui $uperficies non æquidi$tet centro terræ, cogitur, & dum a$cendit, & dũ $tat, nixu magno $e continere, quoniam pe- dum plantæ non quie$cent: cogitur igitur homo è tribus vnum facere, vel $oli pedum anteriori parti in$i$tere, vel anterius totum inclinare corpus, aut maxima di$tentione mu$culorum, quod laborio$i$$imum e$t $e continere. Ob id maximum cen$etur roboris <MARG>Roboris ma- ximum expe- rimentum.</MARG> experimentum, erecto corpore, & planis a$- cendere pedibus per accliuia. Manife$tum e$t autem, quòd quantò magis accliue, eò difficilius longè, nec æquali $eruata propor- tione. Hæc igitur talia circa artes mira con- $tant $ubtilitate, $ed artium nulla in $ubtili- tate ioculariæ, multò minùs magis conferri pote$t. Quamobrem, vt de mirabilium cau$is agam, iam tempus e$t. <FIG> <C>LIBER DECIMVSOCTAVVS,</C> <C>De Mirabilibus, & modo repræ$entandi res varias præter fidem.</C> <CB><P>MEMINI enim, cùm Carolus V. <MARG>Damauti $eu Dalmagi Hi$pani præ- $tigiatoris hi$toriis.</MARG> Cæ$ar felici$$imus, Mediola- num veni$$et, Principe Fran- ci$co Sfortia, eius nominis $e- cundo, Hi$panum fui$$e in co- mitatu Cæ$aris, nomine Damautum, vel Dalmagum, qui adeò mira faceret, per$trin- gerétque tam aptè oculos videntium, vt qui Philo$ophiæ expertes e$$ent, ip$um pro ma- go haberent. Nec talem, vt intellexi no$tra $ecula, aut antiquiora multò viderunt: nam inaudita, & incredibilia faciebat. Nuper ag- nouit Franci$cum Somam Neapolitanum nobilem adole$centem, quem con$tat vix vi- ge$imum $ecundum annum attingere, qui præter Mu$icæ artis $ingularem peritiam, adeò vt etiam in cheli pul$anda parem non habeat, multarum præ$tigiarum ac $upra fi- dem gnarus e$t. Atque inter cæteras, quam ego $æpiùs vidi, aliique amici no$tri, cuiu$- que naturalem rationem nunquam excogi- tare potui, hanc faciebat. Spargebat chartas in men$a, $ic tamen vt cumulus non di$$olue- retur, iubebátque vnam nos excipere atque ab$condere, inde accepto cumulo mi$cebat illas, diuinabátque, quænam e$$et: $ed hoc <CB>$or$an agilitati manuum tribui potuerat: verùm, quòd $equitur, nequaquàm: nam de- nuò charta cumulo in$erta, eóque depo$ito iubebat alium atque alium chartam excipe- re: primum qui extraxerat, eandem $emper extraxi$$e cognouimus, qua$i vel nos ad id cogeret, vt eandem caperemus, aut faciem rei immutaret. Cúmque virum $olertem ac Epicureum $pectaculo adhibui$$em, fa$$us e$t is, $e non a$$equi modum quo id fieri po$$et: quanquam non propter id exi$timaret, con- fiteri oportet aliquam e$$e vim in his infe- rioribus, præter eam quã cernimus à natura rebus inditam. Itaq; hic no$tram omnem di- ligentiam fallebat, & $olertiã $uperauit. Ob- murmurabat autem quædam perpetuò dum hæc ageret qua$i $upputaret: cùm tamen certum e$$et, id nulla numerorum ratione con$tare. Quin cùm $ociùs ille no$ter, char- tam quam detraxerat antequàm libro $up- poneret, in$pexi$$et, inquit Soma, Confudi$ti omnia, ordinemque meum perueni$ti: $ed ta- men charta eadem e$t, quàm prius detraxe- ras, $cilicet bini flores, atque ita e$$e depre- hendimus. Et quanquam quædam mihi ma- gis mira o$tenderit, indicia tamen erant e$$e <PB N=636> <CB>omnia cuiu$dam præ$tigiatrici artis opus po- tius, quàm vel dæmonum, aut multò minus miracula: $ed tamen quæ admirabilior e$$et, quàm humanâ cogitatione po$$emus eam a$$equi. Et ni$i plures diuer$as chartas exci- pere aliquando iu$$i$$et, $u$picatus fui$$em cumulum illum $uppo$ui$$e, qui ex vniu$- modi chartis con$taret, veluti geminorum florum. Nam ea techna fieret, vt quicunque chartam detraheret, $emper in eandem inci- dere videretur. Sed (vt dixi)varietas reliqua- rum ob$tabat. <P>Quicquid $it, memini me legi$$e hanc ar- tem, há$que præ$tigias, è nouo orbe tran$la- <MARG>Cur iocula riæ artis pe- riti nullo in pretio ha- beantur.</MARG> tas e$$e, vbi earum miri $unt artifices. Certum e$t, antiquos authores non cognoui$$e, aut adora$$e: vt apud Pharaonem, & de Simone Mago legitur. Cúmque tam mirabilis $it hæc ars, attamen nullo in pretio habetur, cùm vel coquus, non vulgaris aliquam retineat exi- $timationem. Cau$a multiplex e$t, vt opinor: primò, quòd circa inutilia ver$etur. Secundò, quòd à vilibus hominibus tractetur. Tertiò, quòd diuinitatis olim præ$idio inniterentur, nunc de$tituta $it. Accedit quòd legibus dam- netur: quodque decepti olim Principes dum fru$tra $perarent, contemptui expo$iti $int. Etenim quid iuuat, aut ignem vorare, aut efflare? Nam aut qui vorant illum, prius col- lecta $ub lingua $aliua extinguunt: qui efflant, cotto & $tupæ inuoluunt. Audaciæ potius hæc $unt portenta quàm ingenij. Infi- <MARG>Ioculariæ artis opera.</MARG> nita $unt huius artis inuenta, transferre, oc- culere, vorare, ex oculis, è fronte humorem copio$um elicere, ab ore clauos, filúmque educere, vitrum mandere, brachia, manú$ve $tylo penetrare, nectere cathenas ferreas cir- culis integris manentibus, imò quod maius e$t $ur$um proiectos tres annulos de$cendere vidi inuicem implicitos, cùm integri e$$ent & $eparati antequàm, & dum proiiceren- tur: formas varias in vno, eodémque libel- lo o$tendunt, $emper prioribus ab$cenden- tibus: en$em ab acie nudo ventre, v$que ad capulum premendo flectunt, alij ab dere illum, & ab$condere penetrantem videntur. Puerum $ine capite, caput $ine puero o$ten- dunt, viuunt tamen omnia, & nihil detri- <MARG>Quomodo in <*>re res oc- cultent.</MARG> menti puer patitur interim. Iam $i enume- rem, quot, quantáque $tatuis ligneis paruis, magatellos vocat vuulgus, dies me deficiet. Nam ludunt, pugnant, venantur, $altant, tuba canunt, coquinariam exercent artem, atque hæc omnia, vt mirabilia $unt, ita nul- lius (vt dixi) vilitatis, & cùm re$ciueris ra- tionem qua oculos fallunt, ea autem duobus con$tat in$trumentis variis ad hoc paratis, manuumque agilitate, nec $i te docere velint precariò digneris di$cere. Solùm quæ in ore ab$condunt ratione naturali con$tant, nam latent po$t columellam in quodam amplo $patio, quòd a$peram arteriam, atque gulam, & os palati interiacet: alij verò etiam vo- rant, & cùm volunt, euomunt, longa con$ue- tudine adiuti. <P>Fingunt alij vulnera adeò ad viuum, vt chirurgos fallant. In manus dor$o fru$trum ma$$æ tenuis fidibus interpo$itis compla- nant: diuidunt gladio ad cutim v$que rimas $anguine recenti $pargunt, miraberis. Talia <CB>multa vir Græcus amicus no$ter propo$ita mercede docebat. Nuper Phratrius quidam Mantuanus $enex, Petro Mariæ Locarno im- po$ita $ecuri, quàm nuper acuerat, $uper cu- tem è regione lienis claua ferrea, quàm dex- tra habebat ponderis librarum duodecim, cùm $ecurim $ini$tra continet $ex magnis ictibus (dictu incredibile ) vna die percu$$it, $equenti tribus, nec diui$it cutim: $ed tamen $ecuris acies qua$i rimam reliquit. Intus ve- rò in $ubiectis membris, rugarum in$tar, il- lata vulnera deprehendebantur. Dedit & hic egregius vir vomitorium medicamen- tum, quo penè peremit hominem, nec tamen venter detumuit, nec lien $olutus e$t. Con$tat igitur cedente ventre, & percutientis dexte- ritate, non verbulis illis mi$eris, quæ ob- murabat, interim non penetra$$e $ecurim: for$itan & aciei clam obducta cera. Omnia credas potius, quàm miraculum, quòd irri- tum $it: aut præcantationem, vel dæmonas, vbi non illu$io $en$uum, $ed res feria agitur, $eu quid diuiditur, aut frangitur, aut non fit cùm fieri debeat, aut transfertur, dæmonas carneos ip$is veris dæmonibus callidiores e$$e $cito. Verùm qui venena deuorant, & $i fraude $æpe id fingant, periculo$iore tamen exemplo, ac quod multis malè ce$$it, agunt. Ip$i tamen circulatores, præ$tigiis $i locus non $it, copio$o prius inge$to butyro aduer- $um ea $e muniunt. Alij tractant $erpentes, $ed vel innoxios, vel exenteratis prius den- tibus, vel fame prius maceratos, vel frigo- re torpentes, vel educatos familiariter. Vn- de aliis temeritatem $olùm $ine auxilio ad- dunt, hi$que exemplis egregiè $implicibus viris, tum pueris nocent, exponúntque pe- riculis, vnde iure circulatores, $ycophantæ- que ac impo$tores dicuntur, & infames ha- bentur. Et nunc etiam aliquibus in vrbi- bus puniuntur, tanquam malum ab$que nono afferentes. Sunt qai temere percul$os diuino afflatu $e fingant, res pror$us mira ob per$euerantiam, quàm con$uetudine $ibi pararunt. Alij $unt è minorum genere, & $altatores, qui præterquàm quòd $int inno- xij: etiam delectant plurimùm, nec hi legibus vllibi prohibentur. <P>Audaciores his $unt, quos funambulos vocamus. Iam verò in i$tis, artis aliquid e$t, & naturalis rationis plus: propterea de illis tractare incipiam, qua$i ab initio naturalis magiæ originem ducens. E$t enim magia, cùm rationibus naturalibus, occul- tis tamen aliquid mirabile perficitur. Er- <MARG>Funambulo- rum ratio.</MARG> go funambulorum ratio hæc e$t. Vir au- dax & exercitatus $uper funem di$tentum admodum, nudis pedibus inambulat, dex- tra læuáque pondus decem, aut quindecim, vel etiam 20. librarum plumbeum conti- net, cùm ad dextram inclinatur intentus operi ( ob hoc audaci$$imum e$$e oportet) $ini$tram intendit, ac extendit, remittit ac contrahit dextram, ita antequàm vi dex- tra præponderet $iui$træ, pondera æquat, & corpus reducit ad æquilibrium, inde $en$im & pondera, & brachia pri$tino $ta- tui re$tituit. Hoc autem nece$$arium e$t: nam antequàm ca$urus $it, oportet partem alteram altera certa proportione pondere <PB N=637> <CB>e$$e grauiorem. Cùm hæc proportio $en- <MARG>Pericula funambulo- rum.</MARG> $im acquiratur, antequàm $it acqui$ita, extento, & intento eriam brachio ad aliam partem inclinatur, igitur non cadet. Ca- dere igitur pote$t, $i vel funis non exactè exten$us fuerit, $i membra $tupore interim tentantur: $i corpus non intentum validè contineatur: $i pauitet, $i dela$$etur, $i ar- te, vel v$u careat, vt tardius extendat, do- nec inclinetur, vel nimis extendat, vt in aduer$am eius quum timuit decidat partem: omitto quòd pondera rationem certam, aut ei propinquam obtinere debent, ad $in- gulorum, tum pondus, tum magnitudi- nem ac etiam vires. Ergo $i hæc $ex ad$int, in nullo e$t periculo. Itaque quidam puer $phæris ligneis pedibus $uppo$itis, aliquando etiam $acco inclu$us totus præter brachia, <MARG>Funambulo- rum opera varia.</MARG> $uper funem inter cacumina turrium exten- $um maximo no$tro pro illius vita metu am- bulabat. <P>Alius etiam de$cendebat ab imo $olo ad turrim, quòd difficilius e$t, quum renes in hac exercitatione multùm laborent. Idem $e è turri ab$que ponderibus pronus per fu- nem, v$que ad $olum extentis manibus demittebat: nam robur adeò manibus, & brachiis con$tans erat ac firmum. vt illis ponderum vice vteretur. Idem, quod mi- $errimum e$t, funiculo $atis tenui pede $e $u$pendebat è fune vbi proximus maximè turri erat, infame $pectaculum atque hor- rendum. Robore inde renum & dor$i ma- nibus vinculum apprehendebat, atque ita funi denuò $e re$tituebat. Fingebant am- bo $e cadere præcipites, $umma verò pedis hærebant funi capite prono. Quantum pe- dis $ummitati illius roboris ine$$e nece$$a- rium fuerit, intelligis: nam $ola curuatura digitorum, atque ea in $ini$tram partem $u$tinebantur. Puer etiam præcipitem $e dabat cum $phæris, alteráque earum fune inter pedis plantam, & $phæram hærente, ne$cio pror$us qua ratione, ne ob rotundi- <MARG>Funambulo- rum Turca- rum mira.</MARG> tatem dilaberetur pendebat. Verùm $upra fidem omnem atque expectationem ars fuit, atque audacia duorum Turcarum: tibi vi- $a ac toti vrbi no$træ refero. Duo erant iuuenes corpore haud magno, $ed tereti: qui$que illorum primus a$$umpto homine in humeros per funem ad dimidium recti anguli accliuem a$cendebat, & ab$que etiam ponderum auxilio. Inde adiectis gla- diis trium fermè palmorum longitudinis, præacutis, aciéque nouaculæ, pedum mal- leolis, rur$us cum homine eodem a$cende- bat, adeò di$tentis pedibus vt nec in plana terræ $uperficie facilè fuerit fic ambulare. Inde funi $uperpo$ita tabula, pedibus verò $uppo$itis $ublicis quas no$tri ciues vocant $cancias, $uper tabulam $ic po$itam ambula- bat, cùm tabula ip$a per $e, ne vel momento funi $uper$tare po$$et. Deinde quinque teretia ligna ferreo filo cra$$iore transfixa, ob idque cohærentia, $ed ita vt nullum alteri po$$et rectè in$i$tere, vtrinque $up- ponebat pedibus, cum quibus $uper fu- nem ambulabat, cùm nemo $ic per planum $olum po$$it ambulare, imò ne $tare queat, hinc inde rotundis lignis, quæ cra$$iora <CB>brachio non e$$ent dilabentibus. Po$tmo- dum $uppo$itis patellis æneis ab$que vin- culo, quas pedum extenfione retinere co- gebatur, $uper fune ibat. Pò$t in caldario ($ic enim Itali vas æneum vocant magnum) $edens $tabat, caldarium $upra funem pen- dulum, horribile dictu. Quòd verò proxi- mum miraculo fuit, ha$tam cum ponderi- bus va$i $ubduxit, vt caldarium in aëre pendêre videretur. Nam ha$tam retrò in- ter vas, & funem po$itam antè reduxit. Saltabat ad rhythmum $uper fune pul$an- te tympano, & modò $e præcipitem ex il- la dabat hærens $olo calce ( his oculis vidi) modò tar$o, ac cymba pedis. Stupeat ne- ce$$e e$t qui videat alterum eorum di$ten- tæ tenuiori funi, vt quæ pollicem non ex- cederet cra$$itudine, in$i$tere, ac immota tota $uperiore parte, inferiorem tanto im- petu cum fune agitare, vt hinc inde palmis plu$quàm duodecim celerrimè ac qua$i ia- culi iactu moueatur. Quòd verò minus pro- digio$um fuit, $ed $upra fidem tamen om- nem humanæ potentiæ e$t, quòd cùm è campo louiæ arcis ad turrim, quæ alti$$i- ma e$t, a$cendi$$et cum ponderibus, inde è $umma turri a$cendit ad trabem per funem, <FIG> quæ à plano plus tribus partibus è quatuor recti anguli adeò erecta erat, di$tabat. Ma- iore quoque miraculo de$cendit quàm a$- cendi$$et, pronus $cilicet tanquam ruitu- rus in caput. Animaduer$um e$t, pollice pedis vtriu$que dum funem continet ad- uer$us alios digitos tanquam forcipe fer- rea, tantum vim $u$tinui$$e. Neque aliter fieri potuit, vt vel a$cenderet tam erecto fune, vel de$cendens non rueret præceps. Voluit dum hæc ageret hominem $ecum humeris $u$tollere, magno pretio etiam ad- dito. Sed tam temerarij propo$iti compli- cem non inuenit. Itaque nil mirum e$t, quo$cunque maximos principes hoc $pecta- culo, vt re maximè egregia, delectatos fui$- $e. Plebem verò cen$ui$$e arte dæmonum hæc fieri, quandoquidem $upra vires huma- nas viderentur. Sed ce$$auit admiratio po$t- quàm liberalitate tua, ac per$ua$ionibus <MARG>Ferrandus Turca.</MARG> alter eorum, rarò exemplo no$træ ætatis Chri$tianus factus e$t, exhibetque eadem $pectacula. Qui etiam prænomine tuo do- natus e$t. Hunc $æpe vidimus va$a tria fi- gulina rotunda, & parum caua, medio mu- nita orbiculo ex aurichalco cauo, ad capi- tis claui magnitudinem, $erico circum or- biculum, ne diffluant munita, trifido ex- cipere, ideóque celeriter manu penè im- mota in diuer$as partes circumagere, vt vi$um effugerent. Cau$a e$t æquilibrio con- iuncta leuitas metalli, ac vis illa latens, de <PB N=638> <CB>qua in annuli motu $uperius dicebamus. Ergo quanquam hæc quæ dicta $unt de funambulis propiora $int miraculo, mino- ra tamen faciunt quæ olim legimus apud <MARG>Elephantes funambuli.</MARG> Suetonium, $cilicet Claudium Cæ$aremin- ter ludos elephantes funambulos exhibui$$e, id mirabilius illis quàm in puero, quòd ca- reant ratione, quòd tanto e$$ent pondero$io- res, quodque duobus non vni funibus in$i- $terent. Sed tantum pote$t con$uetudo, im- probáque hominis cupiditas, & docilitas il- lius belluæ egregia, quæ maximè hominum ingenio proxima e$t. <MARG>Flumina quomodo tu- tò quis po$$it tranare. Modus de- ambulandi $uper aquas.</MARG> <P>Vtilius flumina tranantur, coriaceo in- te$tino cra$$iore: quod vbi opus fuerit infla- tur vehementer, & conclu$is capitibus $ub alis circumligatur: ita tutò equites & pe- dites in magnis nece$$itatibus fluminibus $e committunt, quandoque hoc $olo tra- nare auxilio etiam au$i. Securius id fiet etiam tympanis coriaceis $ub pedibus po- $itis, baculóque cui tympanum $it $uppo- $itum. Nam enim $olùm tranare, $ed deam- bulare $uper aquas, res propè o$tentum vi- deri poterit. Manife$tum autem quod etiam in his, quemadmodum & funambulis, opus e$t audacia, exercitatione, roboréque corporis eximio: quibus $i leuitas accedat, $pecio$ius erit $pectaculum: quòd edidi$$e quo$dam accepi. Multa $uperius in gene- re magiæ retulimus, dum de $peculis lo- queremur, de carneóque magnete, tum in his præcedentibus libris, tum etiam medi- cinæ, & non Arithmeticæ: $ed tamen nunc per capita attingemus $olùm quæ à no- bis intacta fuêre, vt pauci$$imis exemplis quantum humani ingenij $ubtilitas po$$it, o$tendamus. Igitur vt ad rem reuertar, $imile e$t exemplum funambulorum his, qui virgam digito erectam, aut ha$tam de- ferunt. Alij virgulam digiti $uprema par- <MARG>De virga quæ inclina- ta defertur $umma digiti parte. Lapis quo- modo pugno frangatur.</MARG> te, inclinatam ob gladios ex aduer$o in imo ip$ius infixos. Quid quòd cuilibet li- cet experiri, lapidem frangimus palmi cra$- $itudine, quem malleo fru$tra quandoque tentare licet, $olo pugno. Ea res $ic $e habet: lapis extenditur $uper planum li- gneum, melius $uper lapideum: eleuatur ab altero capite $ic vt $olum $u$tineatur, nulla vi adhibita, inde pugno eleuata pars percutitur, quo ictu alliditur $imul plano, & in multa fru$ta frangitur. Quòd $i celerius feriat pugnus, aut $erius quàm extremam la- pidis tabulam tetigerit, irrita euadit percu$- $io, nec frangitur. Ita etiam leui ictu lateres fregimus. <P>Dùm enim extremum $imul cum vi ictus tabulæ illi$um fuerit, pondus iungitur cum impetu, & fit non $ecus ac $i malleo ictu vehementi percuteretur. Sed iam placet hoc <FIG> demon$trare. Sit planum AB, lapis in eo ere- ctus CD, impellatúrque adeò violenter hic $upra AB, vt aër qui e$t in medio, è dire- ctóque $ub E, dilabi nequeat. Omnis enim motus tempore indiget. Cùm igitur non di- <CB>labitur, nece$$ariò lapidem franget: quia duo corpora penetrare $e non po$$unt, ni$i quòd $olidum e$t $cindatur. <P>Manife$tum igitur ex hoc, quòd quantò lapis latior fuerit, & planum vtriu$que æquale, & quantò magis lapidem eleuabi- mus, & celerior erit ictus, eò facilius fran- getur. Vidimus autem qui $uper fune po$i- tum frangerent. Tantum pote$t exercitatio, quæ ad amu$$im deducta $it. <MARG>Funis quo- modo $olis manibus $rangatur.</MARG> <P>Funis quoque nouus & cra$$us arte rum- pitur: eius extremum clauo infixo, vel vn- cino nectitur, inde ter, quatérve aut etiam $æpius manui circumuoluitur, demum funis reliquum extremum obequitat iuxta $upre- mum palmæ, inter indicem, & pollicem funis partem, quæ ad clauum tendit, & ca- put ad imum palmæ, vnde venerat rur$us reflectitur, denuóque $emel, aut bis cir- cumducitur: ita vibrato impetu $cindatur, ea in parte, qua à fune obequitatur: nam funus ip$e qui $ube$t, prohibet ne manus patiatur, & vltima circumductione labatur: funis verò funem di$$ecare ob impetum, tum maximè cùm mollis fuerit pars quæ manum, & clauum interiacet, & manus robu$ta, & impetus rectus ac velox. Ita hæc $æpe vidi- mus ab omni miraculo aliena, quæ tamen mira videntur. Sunt qui vtri$que manibus eandem vinculi $eruant rationem, $oli$que manibus funes frangant, talé$que qui boues facilè $u$tineant. <P>Iam verò & illud $um expertus homine altero in humeros a$$umpto, duos alios ob- nitentes eiu$dem fermè roboris inuitos trahi, cùm $ine pondere vix vnum $ufficiat. <MARG>Quomodo homine in humeros a$- $umpto faci- lius trahi- mus. Sympathia & antipathia quid $int.</MARG> <P>Sic quædam ex $ympathia contingunt. Sympathiam voco con$en$um rerum ab$que manife$ta ratione: velut antipathiam di$$i- dium. Vtranque e$$e in rebus, infinita do- cent exempla: vt quòd lacerta homine gaudeat, quanquam non $ine periculo illius præ$entia $it: & humanam ob id $aliuam auidè fugit. Exi$timant equos gaudere $o- cietate arietum, oculi$que & $anitati illo- rum conferre, & ob id $tabulis nutrire arie- tes $olent: certè mirum in modum mutuò $e diligunt. Te$tudinem odit mirum in mo- dum $imia, & horret. Vagantur hæ per animalia, plantas, lapides: nec harum ex- pers homo e$t: obmute$cit enim, vt creditur, $i eum prior lupus viderit: vnde Virgilianum illud: <Q><I>Lupi Mœrim vidêre priores.<LB></I></Q> <MARG>Homo lupo vi$o obmute- $cit & cur?</MARG> <P>Neque hoc ob terrorem, nam nec leone, aut vr$o vi$is hoc contingit: nec par erat vt lupo hominem vidente prius, $ed homine lupum, hoc contingere. Cæterùm hoc quan- doque verum fui$$e experti $umus: non om- ninò obmute$cunt, $ed rauci euadunt. Cùm verò non $emper contingeret, dixêre hoc in cau$a e$$e cùm non contingit, quòd homo lupum prius viderit. Cau$a igitur e$t <MARG>Equorum pedes lupi ve$tigia in- $ectantium ob$tupe$cunt.</MARG> in oculis lupi. Habet enim quid homini ad- uer$um, quo $piritus cohibetur: nec pote$t fieri violenta illa $piritus exufflatio, quæ ad vocem nece$$aria e$t. Simili ratione dicunt equi pedes $i diu ve$tigia lupi $equan- tur, ob$tupe$cere: nam $i recentia $int ve- $tigia, odore vexatur. Ob id quandoque nec <PB N=639> <CB>homo obmute$cit, nec equus ob$tupe$cit, quoniam impre$$io quælibet etiam cœle- <MARG>Cauda lupi in præ$epiis $u$pen$a, pro- hibet iumen- ta, ne come- dant. Nerui & tympana agni ob$tre- punt, & pa- rum re$onãt lupinis pul- $atis. Ouina pellis à lupo lace- rata mouet pruritum.</MARG> $tis, & tempore, & paruitate, & $ubiecti ra- tione, & contrarietate eius quod affici de- bet, debilitatur & inanis redditur. Eadem ra- tione dicunt, caudam lupi in præ$epio boum, vel equorum $u$pen$am, illos prohibere ne comedant. Si verùm hoc non $it, e$$e tamen pote$t, quandoquidem metu ob odorem per- cul$i e$urientes obliui$centur cibi, velut etiam in magnis timoribus hominibus con- tingere $olet. Verùm huiu$cemodi antipa- thiæ, atque $ympathiæ cau$a e$t con$en$us, aut di$$en$io dum viuerent. Velut cùm agni fides, lupi fidibus ob$trepunt, quanquam hoc idem contingat neruis fermè omnibus di- uer$arum animalium, vt canis & agni. Mani- fe$tius hoc contingit etiam in tympanis: nam ouina coram lupinis penè obmute$cunt, $tridéntque. Haud mirum videri debet, ouis pellem à lupo dilaniatæ pruritum mouere: nam ob vehementem metum, tum etiam ob contrariam naturam, malè afficitur. Et $i mors enim vltimum $it $upplicium, magis tamen afficitur corporis in vno quàm alio genere. Metuit homo magis in mari flu- <MARG>Lupi caput in columba- rio $u$pen$um arcet nox a colũbis ani- malia.</MARG> ctuans, quàm coram ho$tibus. Lupi etiam caput, $eu odore, $eu $pecie creditur $u$pen- $um in columbario arcere viuarras, & mu- $telas. Quid mirum? nam & nos ni$i ratione præmi$$a ad leonis caput non accederemus. Quis illa animalia tuta reddat, ne po$t promi- nens caput reliquum lateat corporis? Illud <MARG>Lupi cauda an arceat mu$cas $e- pulta, dubiũ e$t.</MARG> penè mirum, $i verum $it, caudam lupi $e- pultam arcere mu$cas. Illud certum e$t, lupi $tercus, inte$tina, corium come$ta, vel etiam $olùm ge$tata, colicam tollere: confirmant enim hæc inte$tinum illud. At membra va- lida, ni vlcere langueant, morbum à $e pro- pellunt: at confirmant inte$tina, lupi partes <MARG>Lupi inte$ti- na, $tercus, & corium, cur colli dolori- bus vehem&etilde;- ter præ$int.</MARG> hæ, $iccando, & propria etiam natura, & quia validi$$ima $unt: nam lupus etiam ter- ram concoquit, nec vnquam ingluuie labo- rat, tamet$i po$t longam famem impleatur, & carnes $emper fermè putridas voret: in- te$tinum vnicum habere dicitur, quòd vn- dequaque forma, & magnitudine omnes partes illius inter $e $int $imiles, non quod quemadmodum & in cæteris animalibus non $it circumuolutum, cùm $it pedum no- <MARG>Lupi virga $iccata, & ma$ticata, anillicò ve- nerem exci- tet, dubium e$t.</MARG> uem. At verò lupi virga in furno $iccata, $i ma$ticetur, venerem illicò appetere, & coëundi vim excitare po$$it, mihi adhuc e$t inexpertum. Ratione quidem hoc non caret, $emper tamen id facere po$$e perab$urdum e$t: o$ten$um e$t enim, maximam ac prom- pti$$imam Veneris cau$am e$$e <G>fantasi/an</G> rei quam amamus, vt potiatur. <P>Magis mirabile e$t, quod referunt, den- tem taxi, vel $ini$trum pedem brachio dex- <MARG>Ad memoriã confirmandã.</MARG> tro hominis alligatum memoriam roborare. Veri$imilibus for$an quod tradit Symeon Sethi, $cilicet fel perdicis arteriis temporum illitum, vt penetret $emel in men$e: ad me- moriam confirmandam plurimùm prode$$e. <MARG>Ingenio <*>cuendo.</MARG> Sed & meli$$a confirmat eam, & ingenium acuit, ac hominum come$ta facit indu$trium: quòd etiam na$turtium efficere pote$t. Et gallinæ cerebrum ingenium & memoriam <CB>iuuat, adeò vt aliquos qui delirare cœperant, re$ipi$cere fecerit. Sed meli$$a præter hæc animi tranquillitatem præ$tat, & hilarem <MARG>Ad hi larit tem. Somnia quæ læta, tri$tia, ac turbulen- ta faciant.</MARG> non parum curas pellendo reddit. Sic à cœ- na come$ta $omnos iucundos facit, vt cau- les tri$tes, & pha$eli turbulentos, & allia, ac cepæ terribiles. Inde ab his natam opinio- nem lamiarum, quæ apio, ca$taneis, fabis, ce- pis, caulibus, pha$elí$que victitantes, viden- tur per $omnum ferri in diuer$as regiones, atque ibi diuer$is modis affici, provt vniu$- cuiu$que fuerit temperies. Iuuantur ergo ad <MARG>Lamiarum vnguentum.</MARG> hæc vnguento, quo $e totas perungunt. Con- $tat vt creditur, puerorum pinguedine à $e- pulchris eruta, $uccí$que apij, aconitíque tum pentaphylli, $iliginéque. Incredibile dictu quanta $ibi videre per$uadeant: modò læta, theatra, viridaria, pi$cationes, ve$tes, orna- tus, $altationes, formo$os iuuenes, concubi- tú$que eius generis quales maximè optant reges quoque & magi$tratus cum $atelliti- bus, gloriámque omnem ac pompam huma- ni generis, multáque alia præclara, velut & in $omniis, & picturis quæ maiora $unt, quàm quæ natura præ$tare po$$it. Velut & contraria ratione tri$titia, coruos, carceres, $olitudinem, tormenta. Neque id mirum, quanquam veneficum, ad naturales enim cau$as traduci debet. Quandoquidem exper- tus $im $æpe vulgatum vnguentum quod Po- puleon à frondibus populi dicitur, arteriis pedum ac manuum, quidam etiam dicunt ie- <MARG>Somnum pro- aocantia.</MARG> cori tum temporum, in pleri$que $omnum conciliare, atque in horum maxima parte læta o$tendere in $omnia, quod $uccus fron- dium nouarum populi animam exhilaret, & imagines claritate $ua, & colore infectas o$tendat. Nullus enim color viridi lætior. Si- militer & in cibis: olera enim pleraque, aut ob tenuitatem, velut meli$$a, aut quia acria, vt allia, aut quia turbulenta, vt caules, mo- uent in$omnia. <P>Quæcunque igitur non concoquuntur, vt radices omnes, tri$tia mouent $omnia: iucun- da verò quæ ob tenuitatem concoquuntur, vt meli$$a, buglo$$um. Sunt enim quædam $om- ni, quædam in$omniorum, quædam qualita- tum in$omniorum, alia veritatis eorum cau$æ, aut impedimenta. Cau$æ $umni $unt, quæ grauant caput, & opplent: talia autem frigida, & humida, aut immodice vnã ex his qualitatem $ortiuntur. Sed quæ profundos excitare non po$$unt $omnos, in$omnia mo- uent. In$omnia enim in leuibus magis fiunt $omniis. Solanum & mâlum $pino$um, & quæcunque multum virent, iucunda o$ten- dunt, $ola bra$$ica excepta. At fabæ cùm $ic- cæ fuerint terribilia. Quæ autem illinuntur, quoniam magis afficiunt $piritus, magis mo- uent imagines in $omnis. Ignes facium vide- re quæ exu$tum aliquid $ecum habent, vt fuligo. Theatra & viridaria apij $uccus, & mollium herbarum ac $plendentium. Quæ- cunque verò immodicè $unt $icca, videre fa- ciunt multa in$omnia, $ed minimè con$tan- tia. Referunt tamen dentes equi ma$culi, $eu <MARG>Qui $urgun<*> in $omno quomodo co- hibeantur.</MARG> collo appendantur, $eu brachio $ini$tro, eos quia mala $omnia videre $unt $oliti curare. Et qui ob talia per $omnum $urgunt, $ublata <PB N=640> <CB>cau$a liberati. Non paruam $omni curam ha- bendam cen$eo, qui præterquam quòd $aluti hominis $it nece$$arius, tertiam ip$ius vitæ partem occupat. Quæ igitur arteriis tempo- rum, & manum ac pedum illinuntur, tum etiam magis colli, vbi $unt quas $oporarias vocamus, in vaporem, & halitum conuer$a $tatim occupant $piritus ac mentem, adeò vt etiam per vigilias multa videri facere po$- $int. Sicut & fumi quarundamrerum, quæ propiores $unt veneficio, quàm $oporiferis. In$omnia verò terrifica plerunque, aut an- tecedunt, aut $ub$equuntur magnas calami- tates. Si enim ob memoriam $ubeunt præ- <MARG>Terror in $omno quid $ignificet.</MARG> ce$$it infortunium. Sin autem ob humores fiant, mortem, aut grauem morbum præ$a- giunt: horum enim cau$a in corpore e$t. Quòd $i ab a$tris contingant, carceres, iniu- rias, exilia, iacturámque corporis $ignifica- bunt. Non enim impre$$ionis $ignificatum ab$que imprimente cau$a. Significatum au- tem in homine e$t. Si verò ab anima id eue- niat, con$en$u mouetur, & ob id charæ per- $onæ ami$$ion&etilde; declarat. Hæc igitur talia e$$e e$$e debent, vt $omnus ob id $oluatur: vin- citur enim quies tunc ab affectu. Aut $i pau- <MARG>Semniorum verorum. cau$æ.</MARG> lò pò$t omninò $oluatur $omnus. In$picere etiam oportet an violentum aliquid turba- rit antè animam: vt cibi, potu$ve copia, aut qualitas praua, aut intempe$tiua a$$umptio: an agitatio corporis magna, aut animi, velut metus, & maximè: hæc enim terrores inanes, & vanas etiam $pes excitare $olent. At de $omniorum $ignificatis integrè à nobis tra- <MARG>Vigilari quæ faciant.</MARG> ctatum e$t. Vigilias autem non e$t cur do- ceam facere: nam camphora cum aceto ar- teriis illita, et$i minus prode$t oculis, vigila- lare facit, vt ruta, ca$toreúmque. Quòd facies illita $epo vr$i, debeat intellectum augere, non videtur habere cau$am, $i verum $it. Sed quòd mulæ medulla pota $tupidum reddat, et$i e$$e po$$it, non tamen apud me certum <MARG>Ad prohib&etilde;<*> dum ne mu- lier concipiat. Canes ne ad- latrent.</MARG> e$t. Sed quòd $udor mulæ vtero impo$itus, prohibeat concipere mulierem hoc $atis e$t veri$imile. Sed & quòd oculus canis nigri in manu detentus, prohibeat ne canes latrent, faueátque non parum furibus & adulteris, hoc e$$e pote$t propter odorem: nam canes (vt notum e$t) mirum in modum percipiunt odores, quamuis tenui$$imos. In recenti igi- tur oculo, non olim eruto, $i modò hoc ve- rum e$t, experiri licet. <P>Ergo omnia talia aliquando quidem ope- rantur, quandoque verò non: nec rhabar- barum omne, nec $emper bilem purgat: vt antiquum inane, leue, cario$um in pituito$o, hyeméque admodum frigida: vel in corpore robu$tiore. Quare ergo vis, vt quæ hîc di- cuntur, nunquam fallant? cùm res omnes mortales errori $ubiiciantur: & tamen hæc quæ dixi, ver$a $unt vniuer$im, quæque ego probaui. Dicunt quòd lapis à cane mor$us in potu $umptus, facit hominem clamare. Igi- tur $i clamat, vel cogitur, vel volens facit. Si cogitur, noceat egregiè nece$$e e$t. At non dicunt nocere. Si $pontè clamat, igitur vel ludit, atque $id experimentum irridetur, vel $en$u caret: igitur adiicere oportet, ebriis da- tus: nec $cio an etiam $ic verum $it: attamen <CB>nocet, & ad iram prouocat lapis à cane mor- $us, $i in potu $umatur. Sic rectè for$an di- <MARG>Vt ebrius dæmoniacus videatur.</MARG> cunt, $pumam cameli in potu datam ebrio, illum reddere dæmoniacum: immodicè enim $icca cùm $it, cerebrum iam imbecille acri- ter commouet. Ventriculum arietis in aqua & vino coctum, plero$que ouium morbos <MARG>Ouium mor- bis curandis. Arietis cor- nu in $para- gum.</MARG> $anare in potu datum, haud immeritò pro- ditum e$t, nam $ympathia e$t. Sic & arietis cornu, in $paragos verti $i $epeliatur, ac pu- tre$cat, tamet$i non $im expertus, multorum tamen te$timonio concredam. Non procul e$t à Metamorpho$i hoc: $ed putredo, vt di- xi aliàs, mater e$t multarum rerum. Idem cornu iuxta ficum $epultum, eam adiuuat ad <MARG>Pardi te$tis dexter ma- ximũ in pro- uocando m&etilde;- $es. Eiu$dem $el venenum præ$entaneũ. Ad $trangu- riam.</MARG> celerem fructuum, vt dicunt, maturationem. Te$tis dexter Pardi men$es cit, $i quid aliud. Eiu$dem verò fel, venenum e$t præ$enta- neum quod in vna die occîdit. Ita ad $tran- guriam lingua an$eris ebibita mirabilis: & illius te$tes, tum leporis vterus, ad genera- tionem mirum in modum valent: valet & pi$cis qui $quilla vocatur: quod mihi quan- doque $ucce$$it: oportet autem remota e$$e impedimenta, & purgatum etiam corpus & vterum. <P>Verùm $i nati $tatim moriantur nec edu- <MARG>Ad genera- tionem filio- rum. Vt nati edu- centur. Vt filij inge- nio$i pro- creentur.</MARG> cari po$$unt, prægnans a$$iduè edat oua te- $tudinum. Sed $i cotoneo prægnans edat fre- quentius, na$citur puer, aut puella ingenio- $a, indu$triáque. Quid mirum, nam qui ab ebriis generantur, aut qui capas edunt, aut frequentius ieiunantibus, aut nimis $tudio- $is, plerunque redduntur in$ani: nam nutri- mentum cerebri, & $piritus cum illo, $i ma- lè afficiantur, tales procreant, quales fuerint affectus: atque ita è tri$tibus tri$tes, aut ex inuidentibus inuidi na$cuntur. Arcent igi- tur cotonea vapores à cerebro: quo fit vt infantis $ub$tantia cerebri purior reddatur, vnde ingenium clarius Galeno & medicis <MARG>Cor $imiæ multum con- ferre cordi.</MARG> omnibus te$tibus profici$citur. Vulgatum e$t, quod cor $imiæ prohibet pul$um cordis, & curat comitiales, augétque audaciam & intellectum. Quid mirum? quòd $imilia à $i- milibus egregiè iuuentur. Hoc enim vide- mus in ventriculis gallinarum, qui ante ci- bum a$$umpti, dummodo concoquantur, $unt enim difficiles, mirum in modum confirmant ventriculum: tale enim conficitur, quod ali- tur <I>(</I>vt dixi)quale id quod alit. Aliqua tamen non $unt $imilia, vt piri $emina, quæ $unt pulmoni commoda non parum, vt Simeon refert. <P>Sed ad $imiæ cor reuertor. Hoc (dicunt) dormienti $uppo$itum, feras per $omnum o$tendere. <P>Ericij terre$tris cinis fi$tulas, & omnia vl- <MARG>Ericij, $en Erinacei vi- res.</MARG> cera $iccat: & ip$e e$us con$umit humidum membrorum $uperfluum: præcipuè valent il- lius iecur & renes, hócq; receptum e$t à me- dicis. Ad illius pinguedinem pulices congre- gati aiunt. Inueni ad hirci $anguin&etilde; in fouea po$itum congregari polices, nec e$$et mirum: nam $i illis dulcior videatur, ad illum ve- <MARG>Cimices ad genus pin- guedinis ve- nientes con- gregantur.</MARG> nient. Sciebam olim, $ed oblitus $um, pin- guedinem, quæ illita ligneo orbi, cimi- ces omnes ad $e trahebat. Vnde infixo gla- dio, præcantare eos ille fingebat, quum <PB N=641> <CB>tamen ad alimentum, non ad verba, accur- rant. Mirum erat videre orbem illum cimi- cibus contectum, vt vix lignum videri po$- $et. Talia proculdubio & $unt, & e$$e nece$$e <MARG><*>ormicis ar- cendis.</MARG> e$t, $ed vt $ciantur oportet. Cor ve$pertilionis prohibere exitum formicarum affirmant, $ed $ulphur illas prohibet credo odoris ma- gnitudine & prauitate. Nihil, vt expertus $um, in arboribus aqua tutius: circundantur cera, illa aqua impletur. Ari$toteles tradit <MARG>Lib. 4.de hi- $tor, ani.c.8. in fine.</MARG> illas arceri origano cum $ulphure mi$to: nam hoc rationi congruit, quoniam vtrun- que vehementer & grauiter olet, & ip$e te- $tis dignus e$t cui fides habeatur. Neque mirum videri debet, quòd corium calcanei dextri vulturis $uper pedem dextrum, & $ini- $tri $uper $ini$trum podagrici, leuare po$$it <MARG>Podagra do- loribus. Ad præ$er- uandum à cholica.</MARG> dolores. Sicut & vmbilicus infantis, qui præ- ci$us e$t dum na$citur, in argenteo annulo ge$tatus, vt carnem tangeret, multis me vi- dente profuit coli doloribus paratis, vt hoc præ$idio integra valetudine per multos an- nos fruerentur: for$an illis profuit fides, nam omnibus contingere hoc minimè cre- dendum e$t, vt $uperius o$tendi. Dubia $em- per fuit eorum quæ $u$penduntur, atque $u$- pecta vtilitas: iactura non adeò. Ad poda- gras, ma$culæ pæoniæ radicem prægrandem plenilunij die collectam, collóque $u$pen- $am, vtili$$imam expertus e$t amicus no- $ter: non tamen au$im dicere omnibus pro- futuram. <P>At ex corporibus no$tris multa $umi po$- $unt ob $ympathiam fida. <MARG>Mumia quid $it.</MARG> <P>Mumia olim concretus erat $anguis cor- porum Ægyptiorum, myrrha, aloe, atque aliis odoribus conditorum, qualia $unt ca$- $ia, amomum. Hoc medicamenti genus vn- decunque $anguis flueret, & ad confracta, colli$áque vi$cera, vtili$$imum erat. <P>Adeò reclamarunt, quibus mores cum li- teris Gr&ecedil;corum placent, vt malint ægros pe- rire, quàm auxiliis, quæ illi non cognoue- rint vti, vt v$us eius exoleuerit. Auxítque contemptum, quòd nunc fru$ta deferantur cadauerum, quæ in mari rubro, ob ventorum calorem ac $iccitatem, tum regionis æ$tum in nauibus mortuorum ac $iccatorum, ad nos tum eorum qui in arena $uffocati $unt, pro mumia deteruntur. Quanquam nec hoc ge- nus mumiæ inutile $it medicamentum ad $i$tendum $anguinem, modò loco applice- tur, tamet$i fœdum, & tri$te. Horret enim omne $imile maximè $imile cùm corruptum e$t: vt canes canum corpora plus quam ho- minum, vel luporum, boum autem & ouium edunt. Hinc natum conciliandi odium, aut amoris veneficium. Verùm vt mirabilium effectuum genera per capita di$tinguam, $eptem modis mirabilia contingunt: aut na- tura, aut coporis viribus, aut ingenij, aut proprietate, aut viribus certis, $ed eximiis, aut quia occulta $it cau$a, indu$tria, vel $im- pliciter. Proprietatum quidem & corporis virium, & occultatæ per indu$triam cau$æ, exempla plurima po$ui cùm de Damauto, vel (vt aliis placet) Dalmago, & Turcis fu- nambulis, ac dum lupi hi$toriam texerem. Quæ verò manife$tis viribus agunt, $ed egre- <CB>giis, exemplo radicis pæoniæ patefeci. Eo- rum quæ $impliciter cau$am ignotam ha- bent, multa po$t hæc exempla $ubiiciam: nam ad præcantationes genus hoc pertinet: velut veneficia, partim quidem ad quartum, partim ad quintum, partim etiam ad $epti- mum genus pertinent. Reliquum e$t vt mi- rabilium, quæ natura contingunt, quæque ingenij viribus maximis fiunt, mentionem $ubiiciam. Naturæ quidem multa hucu$que narrauimus exempla, $ed quæ ad mon$tra pertinent, non iam defectu artificis, $ed ip- $ius indu$tria, vnum fuit quòd Conrado Ge$- <MARG>Mon$trum mirabile.</MARG> nero autore inuentum e$t corpore toto hu- mano ac facie, ni$i quòd pedibus e$$et & vn- guibus aquilinis, ac mutum, anno $alutis mille$imo, quingente$imo, trige$imoprimo in $altu Hamesberbio Mi$niæ $ubflauum, barbatum, & qua$i pilis cri$tam referebat. Dor$i $umma parte & $ylue$tri crurum, quæ illi humana erant, & brachiorum $olùm pi- lo$um, pronum, & caudatum. Quid aliud di- cere po$$es, quàm expo$itum infantem, nullo doctore factum quadrupedem? Inde nec lo- qui didici$$e, creui$$éque vngues, ferarum in modum, cæteráque quæ locorum cogit a$pe- ritas. Nutritum feræ indulgentia, quali$cun- que fuerit, inde agre$tibus fructibus, abdi- tum $peluncis, fati vi ac robore natiuo po- tius vixi$$e, quàm ratione vlla. Sic etiam Al- berti Magni tempore captos duos, ma$cu- lum fœminámque in Germaniæ lucis homi- nes, vt ita dicam, quadrupedes. Rara $unt hæc, raras ob cau$as. Et quæ his miranda vi- dentur hac ratione aliis non $unt. Ne quis culpæ tribuat, quod nos non ignoramus. Ingenij verò mirabilis tria exempla $ubii- cere $ufficiet. Vnum, in quo quod quæ$itum e$t a$$equimur. Secundum, in quo licet $em- per proficere, non tamen vnquam ad exa- ctam notitiam peruenire. Tertium, quòd $u- pra humanas vires e$t, nece$$éque fuit non ob$curè labi. Primùm igitur e$t cùm velut in <MARG>Nauim quo- modo quot pa$$uum M. exegerit, vel plo$trum de- prehenda- mus.</MARG> artificio$is currum, aut nauim facere volu- mus, quæ quot millia pa$$uum exegerit non doceat. Rota cuius ambitus $it pedum duo- decim cum dimidio: atque tympanum circa axem cum denticulo, qui vbi tota ver$a fue- rit rotæ occurrens, quatuor centum dentium vnum ex illis transferat. Ita perfectis qua- tuor centum reuolutionibus rotæ primæ, quinque millia pedum exacti eruut pa$$us mille. Vbi verò rota hæc conuer$a fuerit al- tero denticulo detegat modiolum, ex quo la- pis in $ubiectum vas æneum excidat, vt $o- no & numero lapillorum millia, pa$$uum multitudinem o$tendat. Aut ver$o indice indicabit in alia rota pa$$uum millia. Ita in artificio$is (vt Vitruuius docet) facilè e$t ad exactam rerum cognitionem peruenire. Sed in contemplationibus exemplum erit. Vt in cœle$tibus, quæ circulis hîc demon$trantur, & in proportionibus $phæralium circulo- rum per $inus exacti$$imè demon$tratis. Pro- priè autem, vt cùm per meteoro$copium co- <MARG>Meteoro$co- pium.</MARG> gnita loci di$tantia, $cimus illius longitudi- nem ac latitudinem: vel cognita di$tan- tia, & latitudine, longitudinem cogno$- cimus. <PB N=642> <CB><P>Sit igitur meridiei circulus AEBF, fixus $uper pede AM. In eo poli fingantur KF, & vertex tuus E. Alius circulus immobilis æquinoctij ACBD, fixus $uper pedem AM, & ad rectos angulos $ecans priorem circu- <FIG> lum AKBF. Sit alius circulus FGHK per polos, & in ip$is polis F & K, per paxillos ver$atilis C E D L. Sit igitur di$tantia EN, nota rectáque, numerentur autem diui$is $ingulis circulis ex his in partes ter mille $excentas, partes illæ in C E D per EN, & con$tituatur C N D, $uper viam rectam ex ciuitate tua in N locum, & vbi punctus N, cadit, ducatur CKHF, circulus mobilis me- ridiei. Habebis igitur per arcum KN latitu- dinem loci, $eu poli eleuationem, & per GC differentiam longitudinis loci N à tua vr- be: cúmque longitudo vrbis tuæ iam nota $it, erit & longitudo N. Quòd $i altitudo N nota fuerit, & iter rectum EN, circumdu- ctis circulis CED & GNH, donec occurrant extrema arcuum EN di$tantiæ rectæ, & KN notæ altitudinis loci N in vnum, fiet arcus tunc GC notus, differentia $cilicet longitu- dinis loci N, à patria tua. <P>Manife$tum e$t autem, quòd contraria ratione habitis longitudinibus, & latitudi- nibus locorum, di$tantia quoque cognita erit. Quòd $i velis, vt in$trumentum vnicui- que $eruiat regioni, facies paxillos EL, mo- biles in circulo meridiei, AKBF, vt $ub qua- cunque altitudine collocari vertex tuus po$- $it. Porrò diui$iones in $ingulas denas con- $picuè, & in quinas minus, inde in quinqua- genas aureo colore, vt di$tinguantur dili- genter, velut in $tateris. Numerus autem ne- ce$$arius non e$t, quia vbique principium $tatuere oportet. A$$equimur etiam & i$ta demon$tratione, $ed difficiliori modo: atque hæc ad amu$$im omnia. Quòd verò $emper licet melius a$$equi, e$t proportio periferiæ circuli ad diametrum, ab Archimede mira- bili ingenio inuenta: quæ cùm facillima $it, eam quatuor verbis $ub$cribere placuit. Tri- bus indiget illa $uppo$itis: primùm, quòd circuli periferia maior e$t aggregato late- rum in$criptæ figuræ, & minor circum$cri- <MARG>Quomodo $ciamus pro- portionem periferiæ cir- culi ad dia- metrum.</MARG> ptæ. De in$cripta patet ex rectæ lineæ diffi- nitione: de circum$cripta, licet apud aliquos videatur per $e manife$tum, à nobis tamen in libris Elementorum per antiparalogi$- mum demon$tratur. Secundum e$t, quòd no- ta quacunque linea in circulo collocata, il- lius arcus per medium diui$i, linea recta $ub- ten$a cognita erit. Hæc licet à Ptolemæo de- <CB>mon$tretur, vt tamen qui$que rationem habeat inueniendæ propo$itæ proportio- nis, duobus verbis rem cum operatione de- clarabo. <P>Sit A B nota in proportione ad BC, & diuidatur arcus AB, per æqualia in D, & du- catur AD, dico eam e$$e notam. Nam ducta DCK, erit ex deman$tratis ab Euclide EA, media proportione inter KE & ED, & qua- dratum DA, æquale quadratis A E & E D. Per quintam igitur $ecundi Elementorum Euclidis detraham quadratum A E notum, quia AE e$t dimidium AB, ex quadrato CD <FIG> cognito, & relinquatur quadratum CE co- gnitum: igitur CE. Quare detracta CE ex CD, relinquetur E D cognita. Iungam igi- tur quadrata AE & E D, & per penultimam primi Elementorum habebo quadratum AD cognitum. Tertium $uppo$itum e$t, quòd co- gnito latere figuræ in$criptæ circulo, co- gno$cam & latus circum$cribentis. Hoc li- cet colligatur ab Euclide in quarto Ele- mentorum, vt tamen habeamus demon$tra- tionem cum operatione, vno eam verbo hîc $ubiungam. Sit latus AB in$criptæ figuræ, & FG circum$criptæ, $ub eodem enim angulo continentur centri, ducantúrque A F & CBG. Quia igitur nota e$t AB, nota e$t AE, ideóque K E & E D, vt demon$tratum e$t. Sed vt CE ad CD, ita AB ad FG. Ducta igi- tur AB in CD, & quod producitur diui$o per CE, exit FG cognita. Suppo$ito igitur AB latere hexagoni, quod per demon$trata ab Euclide e$t æquale dimidio diametri, per $ecundum $uppo$itum habebo latus figuræ duodecim ba$ium, & per eandem figuræ 24. ba$ium, inde 48. inde 96. inde 192. & 384. & 768. & po$$um procedere ab$que errore, imò ab$que extractione radicum. <P>Sit igitur gratia exempli $tatus in latere figuræ 768. laterum, habebo igitur per ter- tium $up po$itum latus figuræ 768. circum- $criptæ: duces vtrunque per numerum late- rum, id e$t, per 768. & habebis ambitum in- terioris, & exterioris figuræ, & proportio- nem illorum ad diametrum circuli. Sed peri- feria circuli maior e$t ambitu in$criptæ figu- ræ, & minor circum$criptæ, ex primo $up- po$ito igitur habebo proportionem perife- riæ circuli ad diametrum, inter quas pro- portiones debent collocari, & tamen nun- quam ad perfectam cognitionem, & metam peruenire pote$t. Ex quo patet, Archimedem non indigui$$e inuentis à Ptolemæo, nec tabulis $inuum, exqui$itiú$que ac purius $ine illis, quàm cum illis geometram ad hanc <PB N=643> <CB>cognitionem po$$e peruenire. Verùm quòd <MARG>Sphæræ quo- modo in pla- no de$cribi po$$it.</MARG> non licet a$$equi e$t de$criptio $phæræ in plano, ab$que maximo errore. Partem, in- quam, docet Ptolemæus de$cribere quartæ parti $atis proximam: at de tota oportet primum $upponere, nece$$arium fore vt quæ iuncta $unt, maximè di$tent. Sic cum in hoc partes diui$as de$cribere volueris, iam hoc te $uperius docui fermè ab$que errore vllo. Sed $i iunctam totam atque continuam, $up- ponemus AB à polo ad polum rectam, & ei æqualem CD, & aliam quoque ei æqualem CE, in directum iunctam, & erit ED du- <FIG> pla AB. Diuidemus CD & CE, per æqualia in partes 4. vt $it E F vna quarta pars E C, & CD, & ducemus arcum F H G æqualem <MARG>Periferiæ circuli ad diæmetrum proportio propinqui$$i- ma.</MARG> E D. Quòd $ic faciemus: con$tat enim ex demon$tratis hîc, quòd proportio periferiæ circuli ad $uam diametrum, e$t propinqui$$i- ma ei quæ e$t 47. ad 15. $altem in facilibus numeris: igitur po$ita periferia circuli 360. vt à Ptolemæo $upponitur, e$t diameter ea- rundem partium 115. nam di$crimen e$t exi- guum. Ptolemæus autem ponit centum vi- ginti. Quæres igitur in tabula de arcu & chorda, arcum qui $it $e$quitertius $uæ rectæ detracta parte vige$imaquarta, & illius re- ctam, ab$que diminutione illa accipies. Erit autem partium fermè centum quadraginta $eptem. Diuide igitur F G in totidem par- tes, & iuxta has a$$ume duas lineas quæ $int $exaginta, ex quibus & FG triangulo facto conum habebis pro centro. Ducta igitur FHG, æqualem, & $uper eadem $emidiame- tro de$cribes $uper K, punctum medium AB, quæ fit LKM, ita vt dimidium eius vtrinque promineat: inde accepta parallelorum cir- culorum tabula, de$cribes vnumquenque circulorum $uper eodem centro in debita di$tantia citra, & vltra LKM, & cum debita magnitudine, extendendo eos qui proximio- res $unt L K M vltra lineas, quæ à centro communi prouenirent ad L & M. Et qnan- tò paralleli erunt frequentiores, eò exactior erit complanatio. Inde diuides vnumquen- que circulorum in partes trecentas $exagin- ta, & per illas duces lineas meridianorum loco à polo ad polum, quæ neque rectæ erunt, nec circulorum portiones, $ed iuxta $ymmetriam oculi, & inclinationum ducen- dæ erunt. Hîc igitur habebis longitudinem latitudini duplam, vt in globi $uperficie, & di$tantiam circulorum $eruatam. Meridiani etiam non ni$i ob obliquitatem maiores vi- debuntur, quàm e$$e debeant. Quamobrem id genus tran$lationis è figura rotunda in pla- nam, videtur omnium e$$e præ$tanti$$imum: quod & cœlo, & terræ de$cribendæ commu- ne no$trum inuentum e$t. Verùm (vt dixi<I>)</I> <CB>qui$piam for$an hæc, taliáque in numero mirabilium habenda non cen$ebit, $ed vene- ficia tantùm, aliáque his $imilia. <P>Porrò veneficiorum genera quatuor $unt: <MARG>Veneficiorum genera & $pecies.</MARG> in inanimatis, in plantis, in animalibus, & hominibus. In hominibus autem $pecies $unt vndecim: alia enim amorem conciliant, alia odium $erunt, qu&ecedil;dam tabefaciunt, alia pror- $us occidunt, alia rur$us veternum prouo- cant, alia faciunt diuinare, quædam morbos curant, quædam impotentes ad Venerem fa- ciunt, quædam augent fœlicitatem, quædam omninò infœlicia, alia mentem mouent Quæ mentem mouent, rur$us $eptem $unt $pecierum: alia enim terrorem, alia auda- ciam, quædam mœrorem, quædam in$aniam excitant: alia $pectra videri per $omnum faciunt, aut etiam verè, & dum vigilant. Sed quæcunque dum vigilant, $pectra vide- ri faciunt ad <*>udicram artem, aut dæmonas pertinere $æpius videntur: nonnunquam ta- men ad veneficia. Sunt & quæ $tuporem in- ducant non $olùm in animis hominum, $ed & in corporibus, vt alij mentem immotam habeant, alij cruciatus non $entiant. Cau$æ horum $unt quatuor: vires manife$tæ re- rum, & occultæ, & fides, atque id quod no- bis ignotum e$t, $eu dæmones, $eu inferi, $eu aliquid melius atque præ$tantius. Materia autem in cibis, potibus, $u$pen$ione, lumini- bus, $uffitis, lectulis, tactu, verbis, prælimi- naribus figuris, & notis quas characteres vocant: immolationibus, mentis concu$$io- nibus, $pon$ionibus, homicidiis, pompis $a- cris, atque prophanis, alií$que innumeris, quæ recitare longum e$$et. Horum minima pars licita e$t, $cilicet quæ bonum habent finem, & vel naturæ viribus innititur, aut $implici $upplicationi. Aliorum exempla $ubiiciam, vt intelligant homines quàm pa- rum fidei his, talibú$que $it habendum: nam nullum horum quæ naturali $ubiecto ca- rent, perpetuum e$t, frequentiú$que fallit, quàm efficiat. Quòd $i beneficio fidei effi- ciat, nonne impuri$$imi e$t hominis, atque ingrati$$imi, vti munere eius qui dedit, ad- uer$us eum qui dedit? Vtque $ciant homi- nes, etiam $i $uccedant pro votis malè quæ- $ita, quàm parum vtilitatis $int allatura. Ne- que enim talibus ditari magis contingit, quàm mercaturam exercendo, aut $apere, quàm $tudendo, vel in arte militari facilius euadere glorio$um, quàm $trenuis factis. Quinimò horum omnium vita plerunque flagitio$a, & calamito$a, fama contaminata, exi$timatio contempta, finí$que mi$erri- mus. Quis magis talia profe$$us no$tris tem- poribus vno Cornelio Agrippa, cuius om- nes nouerunt ca$us, vitam, paupertatem, in- teritum. Et inter principes Ludouicus S<*>or- tia $olus inter $uæ familiæ, mortuus mi- $errimè in carceribus. Et Patruelis eius Lauden$is Epi$copus, dum talibus operam dat, vix credi pote$t, & ip$e inopia mor- tuuus e$t, quum tamen e$$et illu$tri $an- guine, & (vt dixi) Epi$copus. Nam ho- rum tuti$$imæ $unt opes, ac reditus $ecu- ri$$imi. Quis Martino $eptimo Ponti$ice ma- gis his delectabatur, quum librum etiam <I>(</I>vt fertur) harum $uper$titionum in $inu <PB N=644> <CB>ferret? cui inter pauci$$imos, rari$$imo exem- plo, contigit à Concilio Pontificia dignita- te exui. Demum illud erit commodi mor- talibus talia recitanti, vt qui non probant, tuti $int ab horum $celere: $ciantque quæ admitti oporteat, quæque vitari. Multi enim adeò timidi & $uper$titio$i euadunt, vt dum vitare $tudent, quæ vitanda non $unt, fuga vana $uper$titionis $uper$titio$i fiunt. Super- $titio enim fit non $olùm quum facimus quæ non $unt facienda, $ed etiam quum quæ vi- tanda non $unt vitamus. Olim magis vi- guerunt hæ artes nondum nobis orto vero Chri$ti lumine: $ed quàm parum valerent, <MARG>Zoroa$tes venefi iorum inuentor. Pionis cumu- li mirum.</MARG> o$tendit inuentor ip$e Zoroa$tes, regno $i- mul à Cyro Camby$is, & vita $poliatus. Re- citat enim Pau$anias, vidi$$e $e in oppidulo Pioniæ My$iæ iuxta Caycum, dum Pioni (ex Herculis hic fuit de$cendentibus) oppi- di conditori $acrificarent, è $edulchro Pionis fumum exhala$$e. Quòd dolo factum fuit, quid enim prohibet, $ub ara $uppo$ito cana- li ad $epulchrum tendente, atque in canalis origine, bitumine ac $tyrace, aut thure, reve alia quàm quæ in altari adoletur, vel aqua- rum exemplo, vel Heronis dum $acrificio $pontè portas templi aperiri docet, fumum erumpere è tumulo? $ed & alia naturali ra- tione ab$que dolo con$tare potuit. Vidit & in Hypoëpis, Hierocæ$areæque Lydiæ vr- <MARG>Cineris $pon- tè $e accen- dentis mirũ.</MARG> bibus, cinerem in ara non alij colori $imi- lem, qui quum barbaricis precibus effu$is aridorum lignorum $true $uper condita, flammam $emper emitteret, lignáque $u- perimpo$ita ab$umeret. Potuit & id multis modis fieri: vel $i ara caluerit, aut $i in$- puerit, nonne calx aqua accenditur? Et nos lapidem infrà fabricare docebimus, qui hu- mido quocunque accenditur. Quid aliud ma- ius argumentum quòd vis in cinere e$$et potiùs quàm verbis, quàm color cineris à cinere alienus? cùm tot modis præ$tigias has facere liceat, non e$t quòd laborem. Nam & in cinere latêre potuit ignis, velut in fuligi- ne $olet, cùm exiguus e$t. Non eiu$modi e$t quod recitat ille idem dicens: In Methonis <MARG>Africo ven- to $i$tendo.</MARG> agro cùm Africus ventus vitium germina excutere $oleret, gallum alis albis duo al- trin$ecus tenentes di$cerpebant, cùm fru- $tóque circumcurrentes vites ex aduer$o donec denuò coirent vnà-, $epeliebant gal- lum ventú$que ce$$abat. Hic per$ua$io, pri- mùm ad decipiendum multum pote$t, tum magis $i à religione foueatur. Deinde vento- rum in quibu$dam locis breues $unt admo- dum flatus, rari$$imè longi. Potuit aliquid for$an fides, quæ cum geniis ip$is coniuncta e$t: aut res ip$a naturali aliqua abdita cau- $a, aut dæmon, qui cum aëreus $it, nulli ma- gis quàm aëri imperat. Vnde tempe$tates, dum adiurantur, exoriri $olent. Multa etiam in his contingunt qua$i $int, quæ non $unt. <MARG>Equus æneus qu&etilde; alij inire ge$tiebant.</MARG> Illud admirabilius quod in Heraclea Elidis Pelopone$i Prouincia equum æneum fui$$e narrat in loco cui nomen erat Quialten, cauda præci$a, & alioquin haud formo$um, quem alij equi inire conarentur, adeóque peruicaci $tudio, vt ob æris leuitatem dila- bentibus repetito a$cen$u vngulæ frange- rentur, donec fu$tibus abigerentur. Hinnie- <CB>bant velut reperta equa, & è multis $tatuis hanc vexabant, aliis intactis. Obiiciat hic nobis for$an illud poëticum. Quicquid Græ- cialmendax Mandat in hi$toriis, me addu- cere: vt (quorundam more) impleatur liber, $i non pote$t ab$olui. Sed ab hac labe Pau- $aniam immunem inuenio, non minus quàm Italarum quenquem. In his enim quæ vidit, temporum no$trorum ob$eruatio hi$toriam comprobat. Quid in Xenophonte, quid in Thucy dide ab$urdum? Vitiauit Herodotus, aliíque complures Græcam hi$toriæ fidem: $ed adulterina à legitimis nemo e$t, qui di- gno$cere non queat. Arte igitur equum fa- brefactum con$tat, eáque naturali, non dæ- monum auxilio, qui$quis fuit opifex: $eu im- mi$to, quod quidam volunt hippomane, $eu $anguine men$truo equæ, aut illius potius $emine, aliove philtro, quòd in furorem Ve- neris equos agat, non admiror multum. Il- lud magis me detinet, quòd cùm æri fu$o hæc immi$ta $int, non ami$erint vires, & exu$ta nidorem fumi non veneficij retinuerint. Deinde, etiam $i retinere potui$$ent, quomo- do tamdiu & tot per annos? Aut $i non om- ninò æri immi$ta fuêre philtra, quomodo non computruerint? Veri$imile e$t, equo- rum $emen abditum vi$ceribus, immi$túm- que lachrymæ haud putredini obnoxiæ, fo- raminibus quibu$dam relictis: aut etiam prius excoctum, ne rancidum fieret, incita$$e equos, præ$ertim forma adiuuante. Nam equi obtu$a acie videndi, etiam pictis equis, quandoque hinnierunt, quid mirum e$t à $tatua, & odore deceptos? At æneam depre- henderant, tunc iam concitato furore te- nebantur, & vngula qua $tatuam premunt $en$us omninò expers e$t, & odor cum for- ma adhuc vrget. Neque e$t quod de $exu mi- reris: equi enim odore non vi$u $exum di$tin- guunt. Placuit artifici, $eu vt magis mirum videretur, $eu quod mores, vt Affranius, arte proderet $ua, $exum mutare: quandoquidem ad opus ip$um, & præ$tigias hoc nihil fa- ceret. Faciebat for$an non parum caudam $u$tuli$$e, vt odor magis concitaret equos. Quid referam de his quos carminibus refe- runt apud Sueuos glaciem concitatam repri- mere? Hæc maiora $unt fide. Alij a$tris hæc tribuunt. Narrat Ioannes Leo, in cacumine <MARG>Poma aurea Marrochi inuiolabilia.</MARG> arcis Marrochi tria e$$e aurea poma ponde- ris librarum 1350. quæ multi reges nece$$i- tate compul$i dum auferre tenta$$ent, $emper infœlicibus ca$ibus $unt impediti. Referunt conflata fui$$e pretio monilium, gemmarúm- que vxoris regis Iacob Alman$oris, & $yde- rum concordi pote$tate, tum præcantationi- bus munita aduer$us eos qui illa auferre de- $tina$$ent. Quòd $i ibi aurum e$t, non $up- po$itum clande$tinè à Principibus metal- lum aliud, con$tante ob vulgi metum fa- ma, ad ea quæ de Hermionis monili $u- perius $cripta $unt, ratio transferenda erit. Idem narrat in Fe$$a, (vrbs e$t nobili$$i- ma Africæ, $i Chairum excipias) figuris <MARG>Vates admi- rabiles.</MARG> quibu$dam in arena factis vates res ad amu$$im prædicere, vt qui experiun- tur $tupeant. Refert Matthiolus Medi- dicus iuxta Romam Eremitam $enem fui$- $e, ad quem multi veniebant eorum no- <PB N=645> <CB>mine, qui à $erpentibus e$$ent vulnerati. <MARG>Serpentum vulneribus <*>ura præ$ti- gio$a.</MARG> Eremitam $olitum interrogare nuncium, an vellet curam pro infirmo ip$e $u$cipere, nun- cio affirmante, iubebat nudum pedem in terra firmare, quem cultelli circum$cribe- bat acie, inde amoto pede hæc verba in$cri- bebat: CARO CARVZE SANVM RE- DVCERE, PVTA SANVM EMA- NVEL, PARACLETVS, acie eiu$d&etilde; cultel- li quæ eod&etilde; cultello eradebat, ita vt ne ve$ti- giũ $upere$$et. Hanc totã in parop$idem aqua plenam imponebat, eò relinquens donec to- ta $ub$ideret: quàm po$tmodum excolatam nuncij cami$ia bibendam eidem propina- bat, & confe$tim ab$ens æger curabatur. I modò tu, & huius facti redde rationem. Ri- debis for$an: & ego inaudita $cribo, fides <MARG>Cura prodi- gio$a filij Hieronymi Legnani.</MARG> $it apud autorem. Sed cùm illud mecum re- puto, quod filio Hieronymi Legnani in vr- be no$tra contingit, non po$$um non admi- rari. Laborabat me præ$ente ab$ce$$u inter pectinem & vmbilicum, qui quum e$$et maximus, vbi perueni$$et ad vlcus, ab om- nibus egregiis chirurgis de$perata $alute, quum puer e$$et annorum octo, & vt dice- bant, etiam fæces per vmbilicum exire cu- pi$$ent, quòd tamen ego non vidi, & ad $ummam deductus, tabem, in manus inci- dit cuiu$dam Antonij ex oppido Gallarate, qui aqua putei cum quibu$dam verbis per os, & $uper vulnus exhibita, curabit illum cùmque ego po$t aliquot men$es inui$erem matrem ægrotantem, huncque mortuum exi$timarem, occurrit hic puer mon$tro $i- milis, qui præ morbi magnitudine, adeò curuus reman$it, vt pectus, caputque $olo æquidi$tent, formam nactus erecti gnomo- nis, viuitque $ic mi$er i$te puer quamuis no- bilis: nam pater tabellio e$t, & cau$idicus <MARG>Iumenta à $erpentibus vulnerata quomodo cu- ra præ$tigio- $a $anentur.</MARG> egregius. Talia certè magna admiratione digna $unt: at quòd con$uta hellebori radix nigri inter carnem, & pellem iumenti quod vipera momorderit, $anare ip$um po$$it: et$i dignum $it admiratione, & ad magiam po- tius quàm ad veterinariam pertineat, eui- dentem tamen habet rationem. Nam vim attrahendi cum egregiam habeat, vndique $par$as veneni vires auocat à corde ad con- traria arteriarum ora. Omnis enim arteria $en$ibilis, præter eam quæ e$t in pulmoni- bus, os vnum in corde habet, aliud $ub cu- te. Quòd verò in animalibus arteriæ idem penè radices in plantis. Vnde etiam apud Boreales virere plantas affirmant, perpetua fronde: quanquam præter generis naturam, quòd in radicibus earum globi $erpentum lateant: quod maximè in Betullis contin- <MARG>Quæ anima- li $en$u pro- prio excu- tiant.</MARG> git. Siccatur enim $uperfluus humor, & ar- bos ip$a incale$cit viru anguium: cùm vul- gus iners $acras ea<*> arbores e$$e dicat. Simi- li ratione alia mentem turbant, vt vini fæx, apollinaris herba, & tithymali radix, præ- cipuè cypari$$ij. Et ob id aues, & pi$ces, & quæcunque cerebrum habent imbecille, m&etilde;- te propria excutiuntur. Imbecille enim ce- rebrum habent alia ob paruitatem, vt aues: alia ob frigiditatem, vt pi$ces: alia ob per- fectionem, vt mures ac caniculi: vnde $i caniculum vel leui palmæ ictu in parte ca- <CB>pitis po$teriore percutias, $ubitò moritur. <MARG>Veternum quæ homini- bus faciunt, grauiter cur oleant.</MARG> At hominibus vix talia $ufficiunt. Sed quæ veternum inducunt, humida, & fragida im- modicé oportet, vt $int: non enim materiam tam grauis ac con$tantis $omni præbere po$- $ent. At $i modicum ex his mi$ceas, adhuc grauem $omnum non efficient. Si pluri- mum, hominem occides. Et cor potius, quàm cerebrum occupabit. Oportet igitur, vt his mi$ceantur, quæ cæleriter caput pe- tunt. Talia omnia tenuia $unt, vt facilè in vapores $oluantur. Quod verò tenue e$t, valde calidum e$t: oportet igitur medica- mentum hoc ex frigidis, & humidis, tum etiam calidis ac tenuibus con$tare. Quæ verò frigida, & humida immodi- cè $unt, excocta e$$e nequeunt: quod au- tem non excoctum e$t, grauem habet odor rem. Sed quod grauiter olet, cum iungitur calidis, & tenuibus, multùm olet: odor enim in tenui $ub$tantia, & calido ac $icco po$itus e$t. Quæcunque igitur veternum per $e excitare po$$unt, odoris grauitate pro- duntur. Sed $unt qui cum vino mi$ceant, vbi præter veternum etiam homo vbi re$i- puerit, mente læditur. Quamobrem qui ta- lia exhibent, non minùs quàm qui vene- num, $upplicio digni $unt. Exhibent au- tem plerunque ob adulteria patranda. Sed licet etiam veternum exterioribus prouoca- re, quoties quæ tenui$$ima $unt $oporiferis mi$centur. Hæc autem ad vigilias pellendas $tudio$orum: $tudio$i enim maximè, & $e- nes, vigiliis vexantur. Pomum igitur ex <MARG>Pomum pro- uocans $om- num. Opio ca$$idi certantis equitis illito eques extin- ctus.</MARG> opio, & mandragoræ $ucco coacto: vini fæ- ce, & zibeto, $omnum dulcem, & vbertim conciliare pote$t. At rur$us bona in mala verti con$ueuêre. Nelphus de quo elegans Aurelij Augurelli ode facti continens hi$to- riam extat. Cùm in certamine eque$tri Pa- tauij victor extiti$$et, depo$ita galea, vt re$- piraret, ab inuidis, quod plebeius e$$et, co- pio$o illito intus opio extinctus e$t. Nam ca- lor galcæ, tum $piritus hau$erant quicquid halitus pernicio$i intra ca$$idem contineba- tur. Calore autem venarum o$cula omnia patebant, vnde $tatim receptus intra pene- tralia hominem $trangulauit. Tantum po- <MARG>Veneficia quæ docere vtile e$t, & quæ non.</MARG> te$t virtus per$æpè ad mortem a$ci$cendam, quantum nec crimen. For$an non docenda talia qui$quam dicet. Sed maius in his au- xilij præcauere docendo, quàm periculi de- clarando. Nam qui talia facturus e$t, iam hominem de$tinat morti: qui iam hoc fe- cit, multas inueniet nocendi vias: facilius autem e$t aliquid inuenire, & in præui$am frondem incidere, quàm omninò nihil in- uenire: igitur maius e$t in docendo auxilij, quàm periculi in his. At quæ per $e non adeò comperta $unt, vt venenum, quod ta- ctu $olo occidat, aut $olo odore leui, vt qui puluere iniecto pannis pe$tem excitabant, aut herbæ incognitæ nocentem vim atque morbo $imilem, quæ tamen perimat, aut venenum, quod tractu temporis occidat, ab initio non $entiatur, & generaliter quæcun- que non prompta $unt cuiquam inuentu, $i quis doceat, eò veneficio deterior e$t, quò populus $æuiens vnico viro. Quid populus <PB N=646> <CB>nonne hoc e$t $celeratorum omnium homi- num exhibere $e doctorem ac proceptorem? E$tque eò veneficus latrone deterior, quò difficilius e$t vitare clande$tinas in$idias, quàm manife$tas. Quamobrem non $olùm docere aut experiri, $ed neque $cire talia vo- lui. Quando quidem maxima e$t $eges vti- lium, in quam te conferre po$$is, etiam$i $ecula Cumeæ viuat. Neque tamen hæc tam vtilitatis cau$a experiri malui, quàm tentandi. <MARG>Sagittis ex- trahendis.</MARG> <P>Sed ad rem redeo, atque vtilia exequor, quorum ob$cura ratio e$t. Referunt $quil- lam pi$cem impo$itum vulneri $agittas <MARG>Vt tutus $is è feris.</MARG> extrahere. Et leonis pinguedine perunctos, quod mirum e$t, tutos e$$e à feris, cùm orem illum $eu viuentis, $eu mortui expaue$cant. Hoc autem maximè cùm intrepidus obuiam iueris: nam $i fugam arripueris, vix odorem <MARG>Serpent&ecedil;s quomedo ab$que peri- culo tract&etilde;- tur. Mu$telæ, & $ciuri quo- modo man- $ue$ea<*>t.</MARG> percipient. Simili ratione $uccum radiculæ $eu raphani, perunctis eo manibus diligen- ter, facere vt tutus tractare po$$is $erpentes traditum e$t: vel enim timent mordere odo- ris accredinem $entientes, vel ip$o etiam exanimantur. Nam mu$telæ & $ciuri allio dentibus tentato in po$terum mordere vix audent, cicuré$que hoc modo fiunt. Illud in- credibile, quòd calear pedis dextri galli vi- ctores faciat: aut quòd $anguis humanus in 80. diebus concre$cat in formam humanam longè incredibilius, quod ea figura in farina hordei $epulta per nouem dies, inde iugu- lata, $anguinem qui ex ea fluit illitum faciei, gratum reddere coram regibus, & cunctis amabilem. Quid ab$urdius? Inter mirabilia non tam ab$ona reponitur, vt vinum non peruertatur caniculæ tempore, quod contin- git ex æ$tu ac tomitruis, $i va$a ip$a vituli marini pelle circumtegantur. <P>Veneficia, media $unt inter venena, & præ$tigias: his veriora, illis magis admiran- da: priùs docenda auxilia, quàm $celera. Iuuat non credere, & $alutaribus geminis $e munire. O$tendunt odia principum non e$$e vlla veneficia. Si qua $unt, con$tant ci- bis corruptis, ve$tium coinquinatione, re- trimentis, partibus humani corporis, <G>*fan- tasi/a</G>. Sed Hipomanes, vteru$que catulæ philtra non $unt: talibus impius Agrippa li- brum quartum de Occulta Philo$ophia, de Veneficiisac venenis repleuit: qui de Scien- tiarum vanitate $crip$it, homo vani$$imus. Qui quæ damnauit, pror$us ne$ciebat: quæ- que ne$ciebat, $crip$it: atque ea $i vera fui$- $ent, humano generi pernicio$a. Cæterùm quæ eduntur, quæque tanguntur, irrita $unt $ed nec quæ imaginamur, ab$que periculo. Velut $i quis $u$picit quotidie medullas hu- manas, $i pingat retrò arantem mortem. Re- liqua non nocent, ni$i ex præcantantis pro- prietate, & debilitate animæ illorum, ad- uer$us quos hæ machinæ $truuntur: propte- rea neque Principibus, nec fortibus viris, nec $apientibus talia nocent, $ed mulieribus & infantibus, neque omnibus, $ed viliori- bus. Neque verò probi viri e$t, aut ingenui talia $cire aut quærere, ni$i homo iam adeò integram mentem $eruet, vt pecunias con- temnere po$$it. Docere verò talia, $iccarij e$t. <CB><P>Igitur hac parte magiæ maleficæ, quam- uis naturalis, relicta, ad vtilem tran$eamus. <MARG>Di$putatio contra ma- giæ quædam ab$urda pla- cita.</MARG> Priùs tamen illius vanitatem in quibu$dam redarguamus: nam liber hic generalia con- tinet præcepta, propria in libris de Rerum varietate de$crip$imus. Dicunt, $i vulua aut membrum virile metiatur candela cerea, quæ in funere fuerit, ille vel illa prohibetur à Venere. Vel igitur à coitu ma$culus cuiu$- libet fœminæ, vel illius tantum, cuius no- mine agitur. Si illius tantùm, cùm nihil ei $it proprium præter verba, habebunt ver- ba vim præter hominum con$en$um. Si cu- iu$libet fœminæ, igitur oportet vt perpetuò, quòd experimento non congruit, vel tem- pore quodam. Cùm verò nihil $it, quod vel $eminis generationem prohibeat, nec ima- ginationem, nec flatum, à quo tenditur, ma- nife$tum e$t hoc $olùm in aliquibus contin- gere, non $emper, nec in omnibus. <MARG>Sigillorum vis.</MARG> <P>Ergo $igillis primùm, vt ad rem reuer- tar, vim non leuem tribuunt: Solis ad ma- gi$tratus, honores, gratiam cum principi- bus: Iouis ad diuitias, & amicos: Veneris ad voluptates: Martis ad fortitudinem: Mer- curij ad $olertiam: Saturni ad laborum pa- tientiam: Lunæ ad populi fauorem. Atque vtinam $cire po$$em quid cuique conduce- ret. Non ignoro, & lapides, & occa$ionem $culpturæ proficere, figuram autem nihil. Verùm for$an figura, dum in$picimus ani- mum ( vt dixi) aliquantò magis mutare po- te$t, quàm lapis, aut con$titutio. Sed de his alibi. A$trum $amium, & calcem extinctam <MARG>Contra ign&etilde; Buffonis vis.</MARG> in maluæ $ucco, aut mercurialis, efficere po$$e putant, $i manus illiniantur, ne ignis noceat. At buffonem $ale extinctum ma- gnum, $i $al in aqua di$$oluatur, interula verò $eu cami$ia in ea aqua lauetur, illum qui eam induerit, $cabie graui$$ima corripi affirmant. Hæc aut omninò vera $unt, aut parte quadam, aut vero$imilia. Neque enim me latet, mulierem curatam nephriti, ima- gine leonis aurea ge$tata. Sed è cœlo peten- da ratio. Quædam quidem magis vera vi- dentur, quàm $int, quædam autem magis ve- ra $unt quàm videantur. <P>Ex hoc genere vltimo e$t experimentum <MARG>Cur nerui lyræ æquali- ter dum ten- duntur, & $i non tangan- tur, alter $ub$ilit, re- liquo eden- te $onum.</MARG> illud à Boethio traditum, $atis vulgatum, quod nos vidimus $æpe per ocium. Captis duabus liris, te$tudinibu$ve, alteram $upi- nam collocabis, priùs tamen ad concentum neruis exten$is, remi$$i$que deductam. Pò$t $uper $upinæ neruos $ecundum ac primum paleæ fru$tum collocabis, tendé$que pri- mum neruum in$trumenti eius, quod mani- bus tenes, cùm $onum æqualem reddat illi, qui in in$trumento $upino e$t, confe$tim fe- $tucæ $ub$iliet<*>, $altabitque tanquam ab ali- quo concu$$a: atque tran$lata eo modo pa- leæ parte per $ingulos neruos, in$trumenta ad æqualem vocem, imò eandem mira arte traduces. Cau$a tanti effectus ignota fui$$e videtur. An quòd non $olùm $ub$ilit, cum $onum æqualem edere pote$t? aut quia aër ip$e æqualem habens vim mouere pote$t, non autem remi$$ior, aut magis incitatus. Sed nec hoc tamen verum e$t, cum in te- nuiore neruo remi$$ior contentio, æqualem <PB N=647> <CB>tum $onum edere apta moueat: æqualis ve- rò ten$io cùm inæquali $ono non mouet. Vi- detur hoc mihi $anè contingere, quòd mo- tus aër in neruis $onum $emper excitat, quamuis non audiatur. Cùm tamen æqua- lis e$t motus, aër in vnum con$entit mo- tum: quia eadem ratione mouetur, & nul- lo modo re$i$tit illi: vnde integer ea vi ad neruum quie$centem defertur, qua moue- tur, mouétque propemodum tanta vi, quan- ta mouetur. <MARG>Lapis qui $aliua ac- cenditur.</MARG> <P>Quæ verò minùs vera $unt, quàm vi- deantur, $unt: veluti lapis, qui $pontè $ali- ua accenditur<I>:</I> con$tat ex libris 3. calcis vi- uæ, picis Græcæ vnciis tribus, & Herculei lapidis vncia: coquuntur trita in olla fictili lateribus conclu$a, inde $epelietur in oleo laurino per dies 15. inde $eruatur in $icco. Hoc minus habet veritatis, quia non $em- per accenditur: at liræ nerui ad æqualita- tem ducti, $emper paleam mouent, & ta- men hoc de lapide euidentem $ui effectus cau$am magis habet. <MARG>Cãdela quæ e$t inextin- guibilis. Candela è glacie ard&etilde;s.</MARG> <P>Multa $unt mirabilia, quæ tamen cùm noueris cau$am, ce$$at omnis admiratio: ve- luti $ulphur cum cera æqualiter di$$olutum, eam reddit inextinguibilem: oportet autem $ulphur valde purum e$$e. Similiter $i can- dela $ulphuris puluere, tum carbonis oblita in aqua mergatur hyemis <*>tempore, ex $u- periore parte contecta papyro, $u$penda- turque vbi gutta cadit, circundabitur gla- cie cra$$iore, ardebitque tum accen$a, ma- gnóque miraculo glacies a$tantibus ardere videbitur. Ita lyræ nerui $uper carnes calidas <MARG>Caro vt ver miculis $ca- tere videa- tur.</MARG> p<*>oiecti, cùm di$torqueantur, vermiculo- rum imaginem referunt. Refert Symeon Sethi, ellychnium lampadis in $epiæ atra- mentum admi$tum ærugine po$itum, $i ab$- que lumine alio accendatur, quæcunque ad- $unt, partim nigra, partim viridia o$ten- dere. Superius dum de luce, & lumine age- <MARG>Vt cuncta nigra, par- tim, partim viridia vi- deantur. Pili, & ca- pilii vt vi- rides vi- deantur. Fructus vt formã, quam volueris, a$- $equantur.</MARG> rem, talia docui. Sed capparorum aqua de$tillata, virides verè pilos, & capillos efficit. <P>Inter vera, naturaliaque experimenta, illud referre ab$urdum non e$t, quòd fru- ctus omnes in quãuis formam transferũtur, maximè maiores, nucleóque car&etilde;tes, vt mala pira, cotonea, punica, cucumeres, cucurbitæ, melongenæ. Ars hæc e$t: formã quã de$ideras finge in ligno magnitudine fructus perfecti: huic circũpone gyp$um aqua di$$olutũ, cra$- $itudine digiti minimi, bifariàm diui$um. Siccam hanc figuram, celeriter enim $icca- tur, auferes à ligno: id facile fiet, $i priùs ligno oleum illiueris. Detractam hanc for- mam cauam è gyp$o, bifariàmque diui$am fructu cre$centi, qui iu$tæ magnitudinis medium exce$$erit, arcti$$imè circumliga- to, dimittoque donec fructus ad iu$tam per- uenerit magnitudinem. Habebis fructum forma ea, qua lignum dedolatum erat, li- ceat & in$cribere quæcunque volueris: vt verè dicere po$$is. <Q><I>Cre$cite, & in titulos $urgite ritè meos.<LB></I></Q> <MARG>Radices vt formam, quã velis.</MARG> <P>Idem experimentum, $ed longè diuer$a ratione, in radicibus, at non omnibus, $uc- cedit. Prægrandes atque viuaces accipere <CB>oportet, quales bryoniæ, & quæ ligno$æ $unt, vt diutius durent: licebit & in vtroque raparum genere, & raphano talia experiri. Has igitur gladio formatas, $epelies rur$us in terra donec obduxerint cicatricem Sic ex bryonia tran$it in mandragoram, fictis modò maris, modò fœminæ genitalibus. Adduntur etiam capilli $atis hordei granis <I>(</I> vt dicunt) iuxta radicis caput, $ic vt plantæ in$erantur. <P>Formantur & humana corpora qua$i na- <MARG>Literæ in- delebiles quomodo corporibus humanis in- $cribantur.</MARG> tiuis figuris ab initio primum compre$$o in- fante. Sed $i placeat quandocunque nouas in$cribere figuras, facillime efficies in æ$tua- rio diui$a $umma cute nouacula, prius depi- cta atramento in cute figura: inde rimas mi- nio vel cæruleo, aut terreo colore, quem de- pingere cupis, implebis, & $tatim ob calo- rem contracto colore cutis concre$cit in imaginem. Aliter, vt experimento didici, & ab$que balneo: Aquæ $eparationis auri can- tharides toto die naturali immi$tas $ines: in- de calamo tenui, $eu literas, $eu formam aliã volueris, delineabis in cute, $ic vt aquæ ve- $tigia relinquantur, confe$tim erumpent ve- $icæ albæ locis, quæ aqua occupauit. His $pontè perfractis, atque die vna con$olida- tis, perpetua cicatrix alba $uccedet, atque omninò indelebilis, ni$i vi formam depictã ad vnguem referens. Vt verò huius demon- $tratio per$picua habeatur, pauca $ubiicere libuit. Aqua $eparationis actu quidem talis e$t, cùm igne non indigeat, vt argentum colliquet. Cantharides potentia $unt exulce- rantes cutem. Demon$tratum e$t in præce- dentibus, ea quæ pote$tate talia $unt, vbi his, quæ actu $unt, coniunguntur, vim om- nem illis tradere. Exulcerabit ergo aqua $e- parationis viribus cantharidarum imbuta, idque efficies $tatim, quoniam talis e$t, qua- les $unt cantharides, cùm iam diu hæ$e- rint cuti, & naturalis caloris vi agere cœpe- rint. Tunc enim vbi agere cœperint, $tatim <MARG>Pueri vt pingue$cant.</MARG> agunt: atque hæc <G>apo/d<*>cis</G>. Similiter & cor- pora puerorum macilenta ab$tracta à cute $en$im carne pinguefacies: nihil enim inane natura cre$centis relinquit. In adultis etiam aliquid hoc confert. Et hæc quidem natura con$tant. <P>Metamorpho$is hæc vera figurarum, alia <MARG>Pyrophili la- pidis ex hu- mano $an- guine ratio $tructuræ.</MARG> $ub$tantiarum, vt cùm Pyrophilum lapidem volumus facere. Sanguinis humani libras duas, quindecim diebus $ub equino fimo pu- tre$cere $inemus. Inde per vitrum facta de- $tillatione aquam $ubtractam $eruabimus, fæcem in vas, crucibulum vocatum, quo me- talla liquari $olent, $ubiectis $iccabimus prunis, donec in calcem qua$i tran$eat. Rur- $us calcem illam in va$e vitreo po$itã aquæ $eruatæ mi$cebimus, lentóque igne verte- mus in lapidem, aut acri velut lateres, aut $epulta permittemus cogi. Refert Agrippa <MARG>Agrippæ li- bri nondum editi.</MARG> in $uo de Veneficiis ac experimentis, lapi- dem hunc rubicundum e$$e ac $plendidum. Hos libros quarto de Occulta philo$ophia iunctos vidi, ille autem in$cribitur, Praxis eorum, quæ docentur in prioribus tribus: nec vllus horum editus e$t. <P>Eadem permutatio in plantis, & anima- lium partibus in lapides, ii$dem præceptis <PB N=648> <CB>fieri pote$t. Tran$eunt & herbarum fermè genera $ingula in diuer$as vermium aut $er- pentum $pecies, variis præditas tum pro- <MARG>E $ingulis plantarum generibus dũ in fimo equi- no putre$- cunt, ver- mium pro- priæ, nonnun- quam $er- pentum $pe- cies generan- tur.</MARG> priis formis atque virtutibus. Et hanc ma- gnam metamorpho$in vocamus. Quum enim vt $uprà docuimus, in putrefactione $epare- tur pingue humidum à terreo, putre$cunt autem quæcunque putre$cere po$$unt, vt herbæ, plantarum folia, carnes, oua, lac, dum in vitreo va$e po$ita, fimo equino fumante $epeliuntur: nece$$e e$t talia $ic $epulta hu- midum excernere pingue, quo $eparato vi- uens animal generatur. Nec pote$t prohi- beri generatio hæc, ni$i ab excremento exu- $to, dum relinquitur mi$tum humido pin- gui. Nam quædam putre$cere non viden- tur, vt amara, & acria: non enim animal ge- nerant. Quoniam tam lentè id contingit, vt prius exhalet, quod pinguis e$t humidi, quàm $eparetur. Omnis enim generatio (vt dictum <*>$t) in $eparatione con$i$tit. Quam- obrem marce$cunt potiùs talia, atque tabe$- cunt, quam putre$cant. Amara verò facilius acribus putre$cunt: nam in ab$inthio $æpius vermes inuenies, quàm allio, vel cæpis. Non enim quodcunque nobis amarum e$t, ama- rum e$t animalibus. Te$tis e$t Poëta, de ca- pris dicens: <Q><I>Et $alices carpetis amar as.<LB></I></Q> <P>Et zinziber quum putre$cit præter id, quod pingue e$t, e$t etiam minus acre. Eo- rum verò quæ putre$cunt, materiæ varietas in cau$a e$t, vt formæ animalium diuer$æ generentur. Si igitur quæ forma differunt, $pecie differunt: quæ verò $pecie, viribus ac moribus, & quæ ex materiis diuer$is gene- rantur, forma differunt: nece$$e e$t, quæ ge- nita $unt diuer$is ex materiis, vires habere diuer$as, velut de ve$pis, a$pibus, crabroni- bu$que $uperius dictum e$t. <MARG>Aquæ guttæ incorrupto aëre vertun- tur in rube- tas.</MARG> <P>Quandoque verò ex eadem materia, di- uer$a tamen cau$a efficiente, varia fiunt ge- nera animalium: velut aquæ guttæ in æ$ta- te generant pulices apud nos: eædem in Da- riene noui orbis prouincia, confe$tim ver- tuntur in rubetas. Vnde non mihi ab$urdum videtur, quendam vbi $pui$$et, intra dimidiæ horæ $pacium ranas pro $puto exiguas o$ten- di$$e. Quicquid enim aëris natura pote$t, hu- manam naturam æmulari docuimus. Et commanducatis aliquibus for$an iuuabatur, vtpote ranarum cinere, aut parte aliqua. Nam in his animalibus, quæ illuuie gene- rantur, facilem illorum generationem e$$e o$tendimus. Et quòd ex propriis $ordibus ge- nerantur. Breu&etilde; aut&etilde;, & velocem illarũ plu- uia declarat $unt enim ex humida $ub$tantia. Quamobr&etilde; & tabefactis conueniunt. Sic igi- tur minore, ne dicã fine miraculo credi po- te$t, magos coram Pharaone virgas verti$$e in colubres. Ergo miris res proprietatibus præditæ $unt, tum regiones. Creta non alit <MARG>Creta non alit animal venenatum. Ventriculo, & inte$tinis firmandis. Fabæ aërem vitiant.</MARG> venenatum animal, & tamen tepet. Cau$a igitur e$t, quia vel alimentum dee$t, vel aër ip$e ob mutationes impedit: odores enim boni prohibent illa, & exitio eis $unt. Ruta cùm multa magis a$tringant, & calefaciant, confirmat $ingulari præ$tantia ventriculum, inte$tináque omnia. Fabæ corrumpunt vi- <CB>cinum aërem, cùm tamen innoxiæ $int $i edantur, imò proprietate quadam $i$tunt à capite fluxiones. Et quanquam alia $it ratio fructus, alia plantæ, & rur$us virentis fru- ctus atque $icci, non tamen adeò humida e$t hæc planta, vt aërem afficere po$$it. In no- $tris regionibus compertum e$t, bombyces plus fabis aërem corrumpere. Corrumpunt hæc animalia, & vermum genera omnia, & locu$tæ, ob extrementa, & odorem pin- guis humidi: illo enim abundare ea, $uperius declaratum e$t. At fabæ & ip$æ eo abundant inter legumina: indicio e$t generatio ani- malium in illis frequens. Ob id & pi$a talia erunt. Pleraque igitur, quod $æpè dictum <MARG>Citrea pu- tre$cunt pa- ne calido $uperimpofi- to. Rubea tin- ctorum in manibus <*>- tenta cur vrinam tin- gat.</MARG> e$t incerta his, illis cognita cau$a fiunt. Ci- trea $eu medica mala calore panis putre$- cunt celerrimè, cum à multis longè calidio- ribus minùs lædantur. Calidum enim illud cum humidum $it, $iccare nequit, & ob id putrefacit. Ob id par e$t panis calorem om- nia ad putredinem iuuare: $ed ad hæc magis, alia minus. Simili ratione quibu$dam admi- ratione dignum videtur, quòd rubea tincto- rum, $eu Erythrodanum in manu detentum vrinam tingat: ne$cientibus, quòd canthari- des $anguineam prouocant vrinam, & ardo- rem illius excitant, communi $cilicet ratio- ne: quia à calore manus ad actum talia per- ducuntur: & vbi deducta fuerint, ab arteria- rum o$culis ad ve$icam deducuntur. Præ$ta- bat igitur potius, quæ ex his $equuntur in- quirere. Primum, quod cum tam faciliter penetret medicamentum hoc partes tenui$- $imas, illud habere nece$$arium e$t. Deinde, cum ve$icam petat, aliquid cum illius natu- ra habere commune. Quodque $olùm ad il- lam permeet: $i alij iungatur, facillimè vim illorum ad ve$icam, & intrò per vniuer$um corpus deducere potuit. Talis per$crutatio præterquam quòd pulchra e$t, vtilis etiam in multis erit <P>Quorundam verò $en$im vt procedam, <MARG>Aduer$us crucas.</MARG> ratio ob$curior e$t: velut quòd animalia no- xia oleribus, arcentur aqua in$olationis dierum decem cancrorum aut pagurorum. Gallorum regis frater natu minor laborabat vlcere pe$$imo, prodigio$æque turpitudinis: curatus e$t afflatu perpetuò pueri annum <MARG>Cura prodi- gio$a fratris regis. Ad impinguan- dum homi- nes.</MARG> agentis duodecimum. Nec ab$que ratione: $piritus enim à corde impubis, ætate firma tamen $yncerus e$t, ac corruptos humores emendare pote$t. Si cum lacertæ $epo, ha- linitro, cyminoque farinam tritici mi$cue- ris, gallinæ hoc cibo $aginatæ, adeò pin- guefaciunt homines, qui eas ederint, vt di$- rumpantur. Atque hæc quidem $ecundùm naturam, ideóque frequentius vera. Aliud autem e$t, frequentius vera e$$e, aliud ma- gis. Semper enim, quæ $ecundum naturam $unt, frequentius vera con$piciuntur, at non $emper magis, vt de Herculeo lapide. A natura enim remotum dicitur, quod om- <MARG>Aduer$us rubiginem.</MARG> ninò cau$as habet ob$curas: velut quòd ex parte imminentis venti, cornu ac $tercus bu- bali crematim tuetur ( vt dicunt ) plantas ac $ata à rubigine. Verius illud no$trum inuen- <MARG>Aduer$us $pirandi dif- fisultatem.</MARG> tum: ozymi $uccum ex $emuncia epotum cum medio <*>roci $crupulo, mirum in mo- <PB N=649> <CB>dum conferre anhelo$is ac $u$pirio$is. <P>Innumera in hoc genere referre po$$em, quorum origo ignota parit admirationem, nec $olum in plantis, animalibus, homini- bus, $ed (vt dixi ) in regionibus, $olo aquis, <MARG>I$chiæ do- lor cum mu $ica quando- que $anetur. Columbæ vt ad columba- ria trahan- tur.</MARG> tum operationibus. I$chiæ dolor cum vehe- menti$$imus $it, per$æpè mu$ica curatur. An quòd dolor hic hic, quum membrum non afficiat principale, leniatur, tran$latis aliò ob delectationem $piritibus, inde v$u auer- titur à calore confirmato doloris cau$a? Co- lumbæ alliciuntur hoc pa$tillo: maizi, $eu $orgi libras 60. cymini libras $ex, mellis 10. co$ti libram vnam, $eminis viticis li- bras quinque, coquuntur omnia in aqua ad illius con$umptionem, inde additur vi- ni odorati optimi quantum $ufficit cum li- bris 15. cæmenti vetu$ti, & fit tumulus in columbarij medio: columbæ aliæ cùm odo- rem $en$erint, ad locum veniunt: $entiunt autem cùm ip$is commi$centur indigenis columbis: cùm $emel adierint locum, re- linquere nequeunt, $uauitate ciui allectæ. <MARG>Voneficiis an vis ad $it.</MARG> <P>De veneficiis maior e$t dubitatio, quæ $ine e$ca ( vt ita dicam ) fiunt. Erat apud gentes qua$dam $acrificium Molocho dæ- moni, quo cùm rex filium proprium im- mola$$et in muris, ne Iudæi vrbem cape- rent, prohibuit apud Romanos Hy$tero- potmi, id e$t, vtero na$centuum $ortem $ubeuntes, quoniam pro eis tanquam mor- tuis $acra diis manibus cùm abe$$ent, per- acta forent. Et ni$i per tegulas ingrede- rentur, vi vitam finiri credebantur. Huius rei te$tis e$t Plutarchus in Problematibus. Idem refert. Acteium plebis tribunum, ad- uer$us M. Cra$$um deuotiones ac diras pre- ces diis manibus profudi$$e. Apud Chri- $tianos earum loco, quæ Cra$$um perdi- di$$e creduntur, præcepta $unt vallis Io- $aphat, quibus publicè interdictum e$t, his ad mortem cogiintra annum exi$timan- tur rei, & qui debita negant, aut ob po- <MARG>Collarium adaman- tium,</MARG> tentiam cogi non po$$unt. Fiunt hæc in agro vt intelligo Bergomen$i. Alij ab arte implorarunt non à $uperis auxilium: velut qui collarium ex chalybe admantino cir- cundat collo debitoris, quod à nullo præ- terquam eo, qui impo$uit pote$t detrahi. Annis ab hinc paucis periit ea fraude ci- uis no$ter Zafaronus, à Vincentino credi- tore circumuentus, cùm angu$tius, quàm voluerat, impo$ui$$et. <P>Sed ad veneficia reuertor. Quidam ce- reo in domo inimici accen$o, & tran$lato in proximum templum, diris imprecatio- nibus vtuntur, qua arte perii$$e quondam Ga$parem Vicomercatum patritium no$trũ creditum e$t. Quid ego de his $entiam, di- cam. Multum prode$t ad veneficij vim ti- mor, aut $pes eius, in quem vertitur, tum eius qui facit, aut peragit con$tantia fidei: tum $i quid omninò præter verba addatur. Ca$us ac fortuna. Demum occultum quod- dam e$t, quòd vnicuique proprium e$t non $olum $peciei, $ed etiam $ingularis <MARG>Exempla va ticiniorum ex extis egregia.</MARG> huius aut alterius viri. Inuenio nempe apud Arianum fide dignum hi$toricum in $epti- mo de ge$tis Alexandri, antequam Ale- <CB>xander è vita excederet, Pythagoram Apol- lodori fratrem, cùm iecur immola$$et $ine capite inuentum. Idem illi pro Hephe$tione iam aduenerat $acrificanti, & po$t pro Perdicca atque Antigono: aliis verò pro Cimone: quorum omnium mors $tatim $e- cuta e$t. Sed & Alexandrum à Chaldæis monitum refert, ne Babylonem ingrede- retur, quòd ei fatalis e$$et. Vnde cùm ille intra$$et, $tatim exi$$e, fo$$amque Euphra- tis Pollacopam con$idera$$e. Sunt tamen qui dicant, illos fraude commentos hoc va- ticinium, quòd rei e$$ent interceptæ pecu- niæ haud contemnendæ. Sunt etiam in no- bis ve$tigia quædam futurorum euentuum in vnguibus, atque etiam in dentibus. In <MARG>Vnguium ve$tigia quid $igni- ficent.</MARG> quibu$dam euentus maculæ hæ o$tendunt, in aliis $olum $pes inanes: $ed pro manus natura, & digitorum in quibus fiunt, & colorum, & mutatione earum In pollice honores, & voluptates, in indice lucra, in minimo circa parua negocia, in medio co- gitationes, & labores, in annulari di- gnitatem, nigræ quidem euertunt, & ca- lamitates nunciant, albæ felicitates, ma- gnæ magnas, & nitidæ manife$tas, paruæ paruas. Ob$curæ felicitates minuunt cala- mitates: quandoque etiam augent. In $eni- bus, & minus efficacibus $pes pro factis pollicentur. Nigræ timores, non tamen adeò frequenter inanes, vt albæ $pes. Na- tura enim pronior humana ad malum, quàm ad bonum. Et ætates, & morbi bona pro- hibere po$$unt, mala accer$unt. Semper ta- men vbi $plendida radiauerit, plus aliquid $pe, aut timore præ$tat: dextra quidem ex indu$tria, $ini$tra ex fortuna, ni$i quis $ini- <MARG>Vngues, & dentes in quanto tem- pore muten- tur.</MARG> $tram habeat firmiorem. Tempus autem initij cùm in radice vnguis apparent, effe- ctus autem quum ad $ummum peruenerint. Intere$t & hoc inter $pem, & timorem ac effectum, quòd hæ quidem, vt magis pro- cedunt, eò magis nitent, & augentur, aliæ minuuntur, & euane$cunt. Tempus autem mutationis totius partis vnguis, quæ vide- tur, e$t men$ium trium v$que ad $ex: totius autem difficilius e$t coniectari, $ed vt exi- $timo v$que ad annum pertingere pote$t. Dentium vero partis, eius $cilicet, quæ è gin- giua prominet, mutatio fit $eptennio fermè: totius autem fermè duodecim, aut parùm minus. Sed hoc vt parum con$tat, ita pa- rum vtile e$t. Ob$eruari & hoc in mulieri- bus, matre, filiáque. Mater S. ve$tigium habuit, filia tale O: candidum vrrumque imò niueum: ab exitu è gingiua v$quequo attrito dente euane$ceret, fluxêre anni cir- citer $ex tuncque nupta e$t illu$tri iuueni, cùm ip$a pauper e$$et. In quibu$dam effe- ctus pollicentur, atque celerius, tardiu$ve: vt mater maritum con$ecuta e$t nobiliorem, filia $pem $olùm. Ex quibus manife$tum e$t, vnguium incrementum Lunæ deberi manife$tè, dentium autem Soli. Quamobr&etilde; non $uper$tirio$a e$t hæc ob$eruatio. Ab ii$dem enim cau$is, quibus nos, noftraque iuuantur, Sole $cilicet, & Luna, ab ii$dem fiunt, & ve$tigia ip$a. Apparent autem ma- ximè his in partibus, quod ibi facilius im- <PB N=650> <CB>primantur, propter illarum nitorem ac per$- picuitat&etilde;. Certũ e$t enim, quòd quibus talia eueniunt, his eft anima valde $olers atq; $a- gax, vt de illis mulieribus dictũ e$t. Nam d&etilde;- tium maculæ plus pollicetur, quo ad naturã, quia ad Solem referuntur, $icut vnguium ad fortunam, quia ad Lunã. Hoc mihi ob$eruã- ti verius vi$um e$t, quàm aliud augurij ge- <MARG>Modus in- $cribendi, quæ velis in ouo interiùs.</MARG> nus, ac non parùm profuit. Diuinatio enim tantùm prode$$e videtur, quantum per fa- tum licet. Fiunt & technæ non leues in hoc genere: velut qui ouo in$cribunt, quæcun- que velint intus, quòd cortex $i peruius, & admittat colores. Gallas cum alumine tritas aceto $ubige: inde in$cribe hoc liquore quod velis cortici, & $iccatum impone muriæ: vel cera obline ouum, & in$criptis literis $tylo vt cera dehi$cat, maneantque lituræ, in quibus humor imponatur: $iccum ouum <MARG>Oua molle$- cunt aceto $ic, vt vrceis includantur.</MARG> coquito, donec dure$cat, inde acri aceto infunde, $ic enim literæ fiunt penetrabiles, quas cortice detracto videbis in ouo. Ace- tum enim mollit oui corticem, vt in angu- $tum vrceum immitti po$$it, aqua verò du- re$cit. Horum duorum no$trorum experi- mentorum $i rationem $ubiecero, rem pri- mò tractatione ip$a dignam fecero, viam- que ad alia experimenta huius generis inue- nienda patefactam. Quòd enim cortex ace- ti vi molle$cat, id contingit, quia poros, vt Græci dicunt, habet: $udat enim, igitur combibit illud. Acetum autem tenuis e$t $ub$tantiæ, igitur penetrat in illius $ub$tan- tiam. Cùm verò oui cortex à frigido $it con- cretus, & teneræ $ub$tantiæ, ab humido di$$oluetur. At aqua ob immodicam frigidi- tatem exprimit, quod tenue e$t humidum in $ub$tantia contentum, reliquum conge- lat: igitur cortex oui, qui aceto mollis eua- $erat, in aqua dure$cit. Cùm igitur gallas & alumen aceto $ubegeris, acetum vim vtriu$que recipit, quamobrem $criptis li- teris acetum per meatus corticis penetrat intus. In albo autem oui galla colorem $ub- croceum relinquit Sed alumen prohibet, ne ab igne patiatur: color igitur adhærebit vehementiùs vel $i in muria $iccetur: con- $tans enim literarum forma fiet. Inde in acri aceto infunditur, vel vt quòd muria conditum e$t, transferat è cortice magis ad oui candidum: vel $i decoctum fuit in igne reliquias in cortice manentes intus trahat: $iquidem aceti prima vi fit, vt in corticem figura penetret, non vt omninò maior pars v$que ad oui candidum, propter aceti pau- citatem. Secundò autem ttansfertur figura ad albi oui $uperficiem: omne enim quod actus e$t particeps, imaginem recipit eius quod actu e$t: & eam transfert, $i non cor- rumpat. Figuræ actu $unt iam per ignem in cortice, & acetum actu e$t acre: di$$ol- uit enim, vt demon$tratum e$t, oui corticem ab$que calore: defert igitur acetum litera- rum imaginem, & eas, quæ in cortice $unt, obliterat, vt non videantur. Vbi igitur cor- ticem detraxeris, vel denuò imprudenter <MARG>Autor ad- monitus per $omnum, vt libros con- $triberet.</MARG> alius ouum coxerit, propter vim aluminis retentis imaginibus, literæ detracto cortice con$picuæ apparebunt. <CB><P>Verùm his relictis ad veras vi$iones re- deundum. Trium hæc $unt generum, quæ- dam per $omnum, quædam in ecta$i, quæ- dam in pura vigilia videntur Horum $ubii- ciam exempla. Per $omnum non $emel admonitus $um, vt hunc librum con$cri- berem, diui$um quidem, vt mihi videba- tur in 21. partes: tractationes erant variæ, & circa medium paucula geometrica. Inde per totum variæ ac nouæ di$putationes ad- modum elegantes, & rebus veris: cando- re linguæ haud mediocri, cum quadam grata ob$curitate: tum verò ob $tyli conti- nuitatem, rationumque $ubtilitatem, res mihi penè diuina videbatur, adeò vt per $omnum tanta perfunderer voluptate, vt pa- rem illi nunquam $en$erim. Extra $en$um rapi videbar, & po$t $omnum etiam memo- ria illius iucunditatis mirum in modum me delectabat. Agnoui materiam, quæ de om- nibus tractaret, nomenque libri, notam te- nuem ac pulchram. Procul impre$$us liber videbatur, paucaque in vrbe exemplaria. Tria non conueniunt, nam alterius videba- tur ille liber, non meus: magnitudo quo- que longè maior, & $tylus no$tro elegan- tior. For$an hæc aliquando in melius muta- <MARG>Somnia qu<*> augeant, vel minuant.</MARG> buntur, aut velut in $peculis contingit ea- dem videri, $ed diuer$a tamen ratione, ma- iora, pulchriora, ac mutata $erie: vel quòd $omnium quædam augeat, alia minuat: do- lorum etenim, qui nondum inceperunt $pe- ciem auget, morborum verò, qui nos iam opprimunt minuit. Igitur cum $æpè hoc mihi contigi$$et, libellum quatuor primum chartis incœpi: pò$t ad $eptem v$que $uper- auxi, inde v$que ad 35. nunquam interim ce$$antibus imaginibus ii$dem, & iucundi- tate illa, quam legendo percipiebam in $omno: $ed eò rarius in $omnium reuerte- batur, quò liber magis cre$cebat. Auctus e$t po$tmodum ad 57. chartas, demum ad 76. tuncque primum adiecta tabula editus e$t. Cùm tamen dimidio minor videretur, quàm is, qui mihi per $omnum o$ten$us fuit, exi- $timaui aliàs ab aliquo alio ab$oluendum. Nam iam ter idem excu$$us erat, Norim- bergæ primum, inde Lugduni, demum Lu- <MARG>Autor quo- modo librem hunc ab$ol- uerit.</MARG> tetiæ Pari$iorum. Cùm verò in Galeni di- dictum incidi$$em forte fortuna, quo libro- rum ab$oluendorum methodus traditur, a$- $umpto iterum argumento tanquam de no- uo conficerem, illum ad methodi normam aucto fermè tantundem quantus fuerat in prima editione, perfeci, his propemodum auxiliis adiutus, quæ in præcedenti libro demum adieci. Con$tat enim auctio tota chartis quinquaginta $ex, totus verò liber 132. Inde tabulis additis parùm, vt exi$ti- mo, ab eo, quem per quietem vidi, omninò differt. Sed neque augere illum po$$um etiam $i velim, primum quòd ab$olutus $it ordo, deinde quod oporteret totum ip$um ab initio reuoluere: quod mihi nunc pror- $us non $olum incommodum foret, $ed im- po$$ibile. Si tamen illi $ubiungantur tres libri de Rerum varietate, qui eiu$dem $unt argumenti, tunc omninò, & character, & magnitudo, & locus figurarum mathe- <PB N=651> <CB>maticarum, qui nunc non in medio e$t, $ed in calce libri fermè ad vnguem $omnio re$- pondebunt. Nam Plinij de Naturali hi$to- ria magnitudine volumen, id quod per quietem legebam, æquare videbatur. Por- rò in hac extrema emendatione ab$umpti $unt men$es 37. vnus $iquidem plus trien- nio. Tantum igitur pote$t $omniorum vis apud aliquos. Sed non hæc mihi $omnia vi- dentur, $ed aliquid maius. Velut & illud, quo ad $cribendum hortatus $um, cuius hi- $toriam à tergo ærearum no$trarum imagi- num in$culpi feci. Et illud pro Alciati ami- ci no$tri mortem paucis antè diebus, quàm obiret, vidi. Et quo in cœlo po$t obitum vi$us $um e$$e, & quo libri de Rerum Va- rietate, mihi o$ten$i fuêre. Sed hæc no$træ genti propria $unt, atque ab vtroque pa- rente hæreditario iure accepta. Nam pater nocte præcedente, quam dies con$ecutus e$t, quod pe$te correptus fuit, per $omnium monitus e$t, quòd luce $uccedente pe$tis eum inuaderet. Nec $eræ aut pe$$uli ad vi- tandam $omnij expectationem valuere. Et mater cùm duos è $ex, me excepto, filios $uper$tites haberet, nocte ea, qua ægrota- re cœperunt antequam illi conquererentur, ambos eripi $ibi, & ad cœle$tia regna per- uenire vidit: nec fru$trato euentu, am- bo enim octaua à $omnij, & morbi nocte, cùm pueri e$$ent, migrarunt in cœle$tes $e- des. De $omniis decem libros $crip$imus. Hæc $olùm adiicere volui, vt homines $ci- rent e$$e aliquid in nobis præter nos. Dico autem, in omnibus hominibus. Sed hos, quia volunt, ad virtutes incitat, alios ad cædes, & veneficia. Quid exi$timas men- tem e$$e con$celerati? an homo ibi $olus e$t? an timores, odia, $u$piciones, iræ, & tor- menta animi, vt quum homo $e in pote$ta- tem dederit, $ui iuris e$$e non po$$it. Sepe- liuntur in $ingulis $emina, & germen aduer- $æ factionis. Quamobrem excitari nemo ad virtutem poterit, neque $omniorum verita- tem experiri, qui quod in $e e$t, præter $e obruit, atque $epelit. Sunt enim factiones tres, Dæmoniorum malorum, & lucis cla- ræ, & voluptatis. Et dæmoniorum ac lucis magis inter $e $imiles, quam eorum, qui quæ$tui $olùm inhiant: hi enim omninò à carne, & corporeo amictu ortum habent. Quamobrem & $cele$tis hominibus $omnia vera, & futurorum prouidentia, & miran- da accidunt. Dæmon enim quòd corpore ca- reat, cum luce commune aliquid habet, alia nihil pror$us. Scio quid mihi obiici po$$it, quòd $cilicet diuinus videri velim. Ita me excordem putant, vt apud homines hoc mihi potiùs, non vanitati a$cribendum e$$e $ciam, quàm laudi? Verùm quæ vidi, quæ- que $cio, vel maximo periculo propo$ito, tacere non po$$um. Auxilio non mihi paruo e$t, quòd cùm Galeno eadem contigi$$ent, idem metus, eadem $u$picio, quam ip$e non ignorare fa$$us e$t, voluit tamen iu$$is pa- rêre, & quæ $ciebat non tegere famæ iactu- ra, quàm hominum gloriæ $tudere. Qui non e$t ex ouibus, non iudicet quantum referat carnem non attingere. Quòd $i for$an ex hoc opinionem $anctitatis qui$quam me quære- <CB>re $u$picetur, $ciat nullum inter veteres ma- gis con$tanter animorum no$trorum interi- tum a$$irma$$e, quàm Galenum, & nos pec- catores e$$e: quare aliò deducenda ratio ho- rum: vnde ad libros de Æternitatis arcanis, & de Fato, hæc pertinent, non ad præ$entem di$putationem, neque illi propria $unt. <P>Illud verò proprium huic tractationi, cur <MARG>Somnium quomodo lon- gius tempus, quàm $it, o$tendat.</MARG> $omnium tempus longius multò o$tendat, quàm $it: nam hora vna quandoque iui$$e ex Mediolano in vrbem quampiam vi$us $um incognitam, quæ 300000. pa$$uum à Mediolano di$tabat. Atque interim vr- bem alias perlu$tra$$e, tot montes, valles, campos, vt vix $ex diebus hæc peragas: videbárque ob id multum obdormi$$e, $ed nolarum $onus admonebat, neque per in- tegram horam nos naturæ $atisfeci$$e. Cau- $a e$t, quòd operationes perficiuntur ab$- que corporis labore, atque ideò prompti$- $imè: iudicium verò temporis æ$timatione laboris corporei à ratione per $omnum im- pedita $umitur: quamobrem qui imaginan- tur hæc vigilantes, tempus non augent, cùm agno$cant non hæc tran$egi$$e verè, $ed $ola mente, quæ celeriter omnia hæc po- <MARG>Tempus quid $it, & quinq; illius pul- cherrima quæ$ita.</MARG> te$t perficere, concepi$$e. Contraria ratio- ne tempus in $omno contrahitur, cùm vel non $omniamus: aut pauca, atque $ine mo- tu: motus enim tempus e$t men$ura. Sed quid tempus e$t? cuius cùm nihil vnquam $it, omnia tamen in illo $unt, & $emper om- nibus a$$i$tit. Illud idem omnia generat, & occidit, auctor vitæ ac mortis. Vtque illius ex$pectatio longi$$ima, ita $emper memoria breui$$ima. Cúmque nos $emper comitetur, nunquam ip$um tamen agno$cimus. Nec cùm eius tanta fit copia, reparatio tamen vl- la conceditur: vnde fit, vt nullius alterius rei iactura $it maior, & vilior. Profuit mihi non parùm hæc noui$$e: $ed quædam horum illi conueniunt, quædam verò his, quæ cum eo $unt coniuncti$$ima. Nam tam longè proce- dere, quod nunquam $it, admiratione $atis dignum e$t. Ergo nos non tempus, $ed quod in eo fit, factúmque e$t, atque manet, com- prehendimus. Tempus verò ip$um per $e e$t $en$ui ignotum: nam imaginatione con$tat, quod à nobis cogno$citur. Ergo non $olùm $omniis mira referuntur, $ed etiam vigilia. Atque hæc quidem triplex: alia media, vt in ecta$i. Contigit quandoque Andreæ <MARG>Andreæ O- $iandri mira hi$toria.</MARG> O$iandro, viro in omni genere linguarum eruditi$$imo, Norimbergen$i, Theologó- que, amico no$tro, vt ille nobis aliàs per Epi$tolam $ignificauit, quod cùm e$$et ado- le$cens, quartanáque laboraret, $ub ip$ius ac- ce$$ionis tempore videbatur in nemore e$$e, atque à feris ac $erpentibus diuer$i gene- ris expeti, quod illi erat acerbi$$imum, nec ab vllo poterat per$uaderi, vel quòd in do- mo e$$et, vel quòd hæc ip$a imaginaretur falsò. Verùm cùm pater accederet, illicò menti pri$tinæ re$tituebatur, agno$cebát que domum, cubiculum, amicó$que a$$i$tentes ab$que vlla formidine. Sed recedente pa- tre, denuò $pecies illa obuer$abatur in oculis, redibántq; imagines omnes, per$euerauitq; <MARG>Eremitarum illu$iones vnde.</MARG> hoc malũ, donec & febris, qu&ecedil; diu illũ afflixit. <P>Similia hæc pror$us exi$timo his, quæ <PB N=652> <CB>videbantur eremum incolentibus olim ma- gua ex parte: nam quædam à Deo aut dæ- monibus immitti non nego $anctis viris, qu&ecedil; aut dæmonas, aut Deum tum referebant. Nam neque cùm multis aliis accidant hæc, ad Deum, aut dæmonas transferre licet, præ- $ertim cùm dicant po$$e eos per imaginatio- nem repre$entare, etiam nobis inuitis, om- nia, quæ velint: neque tot probos, quique to- tam vitam tam a$peris laboribus ac $olitu- dini deuorauerunt, mentiri tam parua de can$a crediderim. Sed $olitudo ip$a, mén$que ægra laboribus ac ieiuniis, tum tempera- tura cibis mutata agre$tibus, quod hu- mor poterat in illo melancholicus, repre$en- tabant. <MARG>Authoris hi- $toria mira.</MARG> <P>Secundum vigiliæ genus e$t, in quo $ola operatio læditur, vis tamen animæ manet, cuiu$modi fui$$e, quod mihi perpetuo trien- nio contigi$$e memini. Id fuit ab anno quarto ad $eptimum v$que ab hora enim diei $ecunda ad quartam $emper, aut $i mo- dò tardiùs, aut $urgerem, aut expergi$ce- rer, imagines videbam ab imo lecti, qua$i è paruis annulis, aëri$que con$tantes, arbo- rum, belluarum, hominum, oppidorum, in$tructarum, acierum, bellicorum ac mu$i- corum in$trumentorum, aliorúmque huiu$ce generis a$cendentes, vici$$imque de$cenden- tes, aliis atque aliis $uccedentibus. Cúmque his maximè puerulus exi$tens oblectarer, ob idque intentus in$picerem, Clara mater, & Margareta amita diligenter aliquando inter- rogarunt, num aliquid viderem? At ego quanquam paruulus non ignorabam hoc e$$e o$tentum quoddam, ob idque con$tanter negabam: timens ne $i reuela$$em $pectrum me de$titueret, aut mali mihi quicquam con- tingeret ob arcanum re$eratum. Non ignoro has imagines ad $ubtilitatem $en$us tan- quam cau$am, à Galeno referri: $ed non has tamen, quæ quandiu per$euerarent, cer- tóque ordine recurrerent, & formas tam ab- $olutas o$tenderent. Sed cau$am ex Auerroë nunc o$tendam: nam expleto $eptennio, do- móque $imul mutata, talia mihi apparere <MARG>Mortui ac dæmones na- turaliter vi- deri po$$unt, & quòmodo.</MARG> omninò de$ierunt. Pulcherrimè igitur mihi in Collectaneis Auerroës cau$am reddere vi$us e$t, dicens: Cùm $piritus imaginatio- ni $eruiens, formas imaginando exceperit, $oni aut qualitatis cuiu$piam, quo odore aut tactu digno$catur, aut mortui vel dæmonis, illáque imbutus transferatur ad $en$um, qui in actioni corre$pondet, in odoribus qui- dem ad in$trumentum proprium olfactus, in auditu ad aures, in $pectris ad oculos, ne- ce$$ariò olfaciet, aut audiet, aut videbit nullo a$$i$tente obiecto: nam $i vi$io nihil aliud e$t, quàm $peciei in $piritu in cry$tal- loide perceptio, $eu $pecies illa ab obiecto decidatur, $eu non, patet quotie$cunque contigerit hoc, illum videre verè. Atque ita vigilando contigit dæmones ac mortuos vi- dere, tum etiam cognitorum audire voces, odoré$que $entire, ac tangere, velut in $uc- cubis, incubi$que. Ob id verò rariùs i$ta vi- dentur, quàm audiantur, tangantúrve: quo- niam in cæteris $en$ibus cùm vnicam $uffi- ciat ob$erua$$e differentiam, vnicus $piritus tran$latus ad $en$um cum illa imagine hoc <CB>referre pote$t, in oculis cùm plures $int dif- ferentiæ nece$$ariæ, magnitudo, forma, calor, plures $piritus transferri nece$$arium e$t: ob id etiam natura cauos fecit neruos, qui ad oculum feruntur, $oló$que tales, quòd ip$i in $uis operationibus longè pluribus in- digeant $piritibus: multóque etiam ob id plus fatigamur intentè intuendo, quàm vl- lum aliorum $en$uum exercendo. Hinc igi- tur multorum problematum $olutio contin- git, quæ cùm veri$$ima $int, tamen adeò fatigarunt pleró$que, vt ad miracula trans- ferre, alij ad dæmonas, alij negare non du- bitarint. Velut quòd in I$landia in$ula vltra <MARG>I$landici cur mortuos vi- deant.</MARG> Britannos, & iuxta Noruegiam, $eu illa $it Thyle, $eu alia, nunc non laboro, mor- tuos dome$ticos videre $e, ac amplecti arbi- trentur, & inter amplexus illos euane$ce- re affirmant. Ea igitur in$ula bitumine to- ta $catet, hominé$que etiam nunc pomis, radicibú$que, farináque pi$cium, aquáque viuunt, quòd cùm in glaciali mari po$ita $it, ob immen$um frigus non $egetes, mul- tóque minus vinum $u$tinere po$$it. Vnde $piritus propter victum, aër ob $olum, & frigus, cra$$i$$imi fiunt. Ob aëris igitur $pi$- $itatem, & vapores frigore concretos, ima- gines non $ecùs, quàm in nubibus oberrant: quas errore, timoréque ac cogitatione con- ceptas, $piritus den$us, & terreus eou$que retinet, donec ad in$trumentum $en$us defe- ratur. Inde videri, & alloqui $ibi eas per- $uadent. Notos autem, & mortuos ob id vi- dere arbitrantur, quòd viuos $ciant ibi non e$$e, tum quia in amplexu euane$cunt: ig- notam autem figuram, vt Chimeræ, vel Hip- pocentauri, nemo in nubibus $ibi finxit. Omnis enim tran$latio ad cognita fit. Ve- rùm cur ad Heclam montem $pectra illa ire $e re$pondent? E$t Hecla mons in ea in$ula, ardétque non aliter, quàm Ætna in Sicilia per interualla. Ideò per$ua$ione longa con- cepta, quòd ibi expientur animæ, alij ne vani $int affingunt inania fabulæ, vt con$o- na videatur. Nec in I$landia $olùm, $ed vbi- que, licet rarò: talia quæ ibi frequenter euenire $olent, contingunt. Efferebatur an- <MARG>Quidam à mortuo $e oppre$$um exi$timans moritur.</MARG> no præterito funus viri plebeij Mediolani Orientali in porta iuxta templum maius fo- ro venali, quod à caulium frequentia nomen Caulis no$tra lingua $onat. Occurrit mihi notus, peto, vt medicorum moris e$t, quo morbo exce$$erit. Re$pondet ille, con$ue$- $e hunc virum hora noctis tertia à labore redire domum. Vidit lemurem nocte qua- dam in$equentem, quam cùm effugere co- naretur, ocyus citato pede abibat: $ed à $pe- ctro captus, atque in terram proiectus vi- debatur: exclamare nitebatur, non poterat. Tandem cùm diu in terra cum larua voluta- tus e$$et, inuentus à prætereuntibus qui- bu$dam, $emiuiuus domum relatus e$t. Cùm re$ipui$$et, interrogatus, hæc quæ minùs ex$pectabantur, retulit. Ob id animam de- $pondens, cum nec ab amicis, nec medicis, nec $acerdotibus per$uadere potui$$et, ina- nia e$$e hæc, octo in diebus periit. Audi- ui po$tmodum & ab aliis, qui vicini e$$ent illi neminem ab inimico vulneratum, tã con- $tanter de illo te$tatum, vt hic, quòd à mortuo <PB N=653> <CB>fui$$et in terram prouolutus. Cùm quidam quærerent, quid ille po$tquam in terram volutarentur, ageret? conatum, inquit, mor- tuum, adhibitis gulæ manibus, vt eum $tran- gularet. Nec ob$titi$$e quicquam, ni$i quòd $eip$um tueretur manibus. Cùm alij dubita- rent, ne fortè hæc à viuo pa$$us e$$et, interro- garéntque, in quo mortuum à viuente $ecer- nere potui$$et, causã reddidit $atis probabi- lem, dicens, $e tanquam cottum attrecta$$e, nec pondus habui$$e, ni$i vt premebatur. Or- bis magnus e$t, & æuum longum, & error ac timor multum in hominibus po$$unt. Eadem verò ratione, qua in I$landia, in arenæ $oli- tudinibus Ægypti, & Æthiopiæ, Indiæque, vbi Sol ardet, eædem imagines, eadem $pe- <MARG>Strigarũ $eu lamiarum ludibria vn- de. Septima, problem. 5.</MARG> ctra viatores ludificare $olent. Plurimos no- ui, quibus talia contigêre, $ed $uo loco de$- crip$i. Simili quoque ratione, & mulieres, quas $trigas vulgus vocat, inaudita, & inui$a agitant etiam in vigilia. Nam ca$taneis, & radicibus, aquáque ve$cuntur, & vallium lo- ca vbi aër turbulenti$$imus e$t, inhabitant. eiu$dem generis e$t, quod Ari$toteles refert, quo$dam quòd alios $u$pendi vidi$$ent ani- mo defeci$$e. <MARG>Mortuos vi- dere cum de- lirio in infir mis eur mor- te $ignificet.</MARG> <P>Ex his igitur apparet, cur in infirmis le- thale $it $ignum, $i cum delirio etiam mor- tuos videant. Nam tam validam e$$e indicat imaginationem, vt ad oculum etiam tran$la- tus $piritus eam retineat, quam ab imagina- tione conceperat $peciem. At id contingere non pote$t, ni$i vel per $omnum $ilentibus $en$ibus, aut ob morbum nimium illis debi- litatis, aut ob robu$tam cogitationem, vim- que imaginandi. Cùm igitur nec dormiant, nec intentè ob debilitatem po$$int imagina- ri, relinquitur, vt quod $olum e$t, dicamus, iam totam virtutem $en$itiuam ob imbecil- litatem iacere ocio$am. Hoc autem ille idem alibi mortem præ$entem $ignificare docuit hac $ententia, dicens: Cùm æger non videt, aut non audit, debili virtute, iam mors proxi- ma e$t. Aliud etiam e$t præ$entis narrationis argumentum, quòd fortes viri rarò, vel nun- quam $pecta vident: quòd ip$i ob timorem minimè adeò hæc trepida imaginentur: nam $olet timor, omnibus aliis affectibus firmas imagines in nobis efficere: pò$t, amor. Vnde timentium primò hæc $unt priuilegia, pò$t verò amantium. At vident anthropophagi forti$$imi homines nocturna mon$tra? Vi- tium e$t regionum ac crudelitatis inanis, cum & alij ibi, qui ab hominum iniuria ab- $tinent, talia videant. Verùm Scythæ, apud quos homines occidere $acrificium e$t, cùm fortes natura $int ac in$titutis, neque mor- tuos, neque lemures vident. Similiter nec la- trones. Nam mala hæc non natura, talia e$$e videntur, cùm pi$ces alios $ui generis edant, tum mures, aliáque animalia, $eu iure gen- tium. Quòd & $i natura hæc mala con$ta- rent, id e$t, aduer$us naturæ leges, cum nihil à morte $uper$it præter intellectum, intelle- ctus autem non po$$it ciere motum, non po- terunt mortui imagines aliquas o$tendere, neque viuentibus terrorem incutere. <MARG>Echo quid $it.</MARG> <P>Tertium vigiliæ genus purum e$t ac $yn- cerum, in quo tamen multis modis mira vi- dere contingit; velut cùm echo re$onat, tum <CB>maximè multiplex contingit, vt quandoque $epties voces reddat. Noctu id mirum in mo- dum, & ni$i vulgata res e$$et, quemcunque po$$et perterrefacere, adeò voces per$picuas ac tardè quandoque reddit. Cau$a e$t aër, qui à planis repercutitur, caui$que: non enim ni$i antra $int aut muri re$onat: re$onat au- tem ex vetu$tis, & magis procul quàm pro- pè. Elidi vocem in echo nece$$e e$t, ac plano intermedio referri. Et $ublimi loco, & dire- cto melius redditur. Si nocte, & aura adeò clarè re$onat, vt quidam amicus no$ter cùm iter ageret iuxta flumen, nec vadum $ciret, <MARG>Augu$tini Lauizarij Comëlis ab echo decepti hi$toria mi- ra,</MARG> exclamare cœpit, oh? For$an echo ibi ade- rat, audit oh? Ille exi$timans hominem e$$e, interrogat, vbi locus e$t, quò po$$im tran$ire? audit, tran$ire? Sed melius lingua Italica res re$pondet. Vnde debo pa$sà? Pa$sà? Tum ille, qui, qui, id e$t, hîc, hîc. At vbi gurges erat, & aquæ mirum in modum $trepebant: vnde ille territus iterũ interrogat Italicè, Debo pa$sà qui? Echo re$pondet. Pa$sà qui. Cùm $æpiùs interrogaret, his verbis re$pondebat. Po$itus amicus inter metum, & nece$$itatem ac ad- mirationem, cùm iter facere cogeretur, nox ob$cura e$$et, illum vt rebatur $uadentem tran$ire audiret, qua maximè fluctuabat tor- rens, non adimaduertens ex accentu echo e$$e: nam cùm diceret, Debo pa$sà, accentu graui profertur: $i homo re$pondi$$et, acuto cum accentu re$pondi$$et $ic, Pá$$a: $ed echo vt erat, graui referebat, quod acceperat. Vn- de cùm nox intempe$ta e$$et, reuertitur Au- gu$tinus Lauizarius Comen$is, hoc enim illi nomen, hæc patria amico no$tro fuit, qui à $ecretis erat Principis, & à libellis $enatus. Cùm verò po$t aliquot dies mihi adole$cen- ti narraret, $e fermè à dæmone in torrentem per$ua$ione præcipitatum, ego diligentiùs modum inquirere cœpi, agno$cens hominis $ynceritatem, & integritatem, tãdem depre- hendi echo fui$$e, à qua inter æ$tus multos animi, magno cum periculo fui$$et deceptus. Igitur cùm multæ $int, nullibi tamen fre- quentiores, aut clariùs quàm Papiæ. Sed è pluribus duas illu$triores narrare $ufficiat. Quarum altera e$t iuxta ædem $acram beati Pauli extra muros, quæ $imul cum ip$a voce exauditur. Nam in tribus probatur echo, <MARG>Echo perfe- ctæ, conditio- nes.</MARG> quòd $ubitò re$pondeat, quòd longam $eri&etilde; verborum referat ac perfectè, & quòd ead&etilde; $æpiùs remittente $ono repetat. Primam $yl- labam pletunque omittit, quòd à $ucceden- tium $ono obtundatur: ita fit, vt contraria ra- tione vltima optimè audiatur. Directè exa- cti$$ima eliditur, vnde non omnes ex eodem loco excipiunt. Nec nimis propè, quoniam adeò celeriter recurrens ob$curatur à vera voce, cuius e$t imago. Nec conclu$o loco, ob motus aëris confu$ionem. Melius à vetu$tis muris, non $olùm ob $iccitatem, $ed etiam propter aërem in eis contentum. Nam con- tentus aër tympani imaginem refert. Et $ic- citas $ono idem e$t, quòd lumini, & ima- ginibus $peculorum nitor. Hæc igitur clari- tate vocis, & celeritate re$pon$i adeò admi- rabilis e$t, vt qui eam audierit, de$inat admi- rari, quòd amicus no$ter $e à dæmone ludi- ficari exi$timauerit. Redditur à fru$to anti- qui muri palmorum circiter viginti longi- <PB N=654> <CB>tudinis paul<*>que minùs altitudinis. Re$onat alia ex obliquo ibidem à muro $epti fera- rum, quem vocant Barcum, quam pul$ante cornu ob$eruaui decem di$tinctas voces re- ferre. Ita nihil perfectum vndequaque e$$e pote$t. Prima referebat aptè, perfectéque ac $tatim, $ed non plura neque $æpiùs: hæc plu- ra, $ed non $æpiùs, aut adeò promptè reddit. Tertia multiplex e$t, & in eadem vrbe, quam Ticinum alij à Ticino vocant, in ba$ilica ma- gna, vocant Salam Itali, quæ iuxta arcem ci- uitatis ex o$tio toties remittit voces, vt nu- merare nequeas: quandoque decimatertia vox exauditur: aderant te$tes multi, & inter cæteros medicæ artis profe$$or egregius, Melchior Malheu$er Germanus, no$ter di$- cipulus. Credidi$$es ab aliquo re$ponderi, aut deludi: emoriuntur $en$im voces ac de$inunt: vnde mirum in modum Ahime, quod $onat Latinè heu, refertur, velut morientis ac defi- cientis vox. Quadrata hæc e$t ædes, & fene- $tris patulis pluribus, in $uperiore parte à la- teribus illuminatur. Cæterum frons, & pa- ries ex aduer$o po$itus integri $unt, ni$i quòd in fronte o$tium ade$t longitudo pedes cir- citer 100. latitudo 25. fermè, altitudo (vr reor) latitudine dimidio maior, e$t enim excel$a: quam diligentiùs de$cribere placuit, vt $ci- rent quicunque velint, vnde ratio excogitan- da, exemplúmque petendum. Re$onat & multiplex vox, $i iuxta parietem alterum ex aduer$o o$tij $teteris, videtúrque ex $ublimi tunc o$tij parte reddi. Itaque ex vtroque la- tere, & maximè extra o$tium ip$um $tantibus vox re$onat, in medio nequaquam. Vnde ne- mo dubitare pote$t, vel dæmonem e$$e, aut $ycophantiam. Nam vix echo credi pote$t, adeò clarè, adeò expeditè, adeò $æpè ac ordi- ne certo voces omnes exaudiuntur. Accepi ab a$tantibus: olim ante o$tium, fornicem porticus è regione po$itam fui$$e, cuius etiam magna pars $upere$t. Multóque melius $oli- tas reddi voces $tantibus extra o$tium, $ub fornice, locupletiú$que ac maiore fœtore, vt quæ tricies quandoque re$onarent. Certum e$t, vt celeriùs profertur, maioréque ac con- citatiore voce, ita clarius ac frequentius red- di. Contingit autem hoc illi non $ecùs, ac in multiplici imaginum reflexione. Ob id refle- xa echo dici pote$t: quanquam ob$curior $it illius ratio. <P>Sic & alia nos, $ed alio modo, decipere $o- lent. Si enim echo, $peculáque res e$$ent ra- ræ, quis non admiretur, cùm non minùs hæc digna $int aliis, quæ rarò accidunt admiratio- <MARG>Infantes quo modo natu- raliter loqui po$$int.</MARG> ne? Sed raritas $ola, admirationem parere $o- let. Infantem loqui, et$i nuper natum natu- rale e$t, & tamen pro o$tento, quod rarum $it, & maximo $emper habitũ e$t. Quomodo autem natutale $it, docet Ari$toteles. Nã cùm $ermo lingu&ecedil; robore, & intelligentia con$tet, intelligentia aut&etilde; pleri$que priùs robore lin- guæ adueniat, eò fit, vt loqui nõ ab$oluta in- telligentia mirum videatur. Et tam&etilde; $i robur linguæ priùs ab$oluatur, cùm homo natura <CB>ad loquendũ paratus $it, qui impedit, vt au- dita nõ intellecta, velut picæ, & p$ittaci, non referat? Vel quòd vt intellecta iam nixu quo- dam atque concur$u $pirituum ad linguam proferat? Indicio e$t, quòd hoc his maximè à $omno contingit, & clarius: nam tunc per $omnum vi$a, & audita magis mouent, ma- iorque $pirituum e$t copia, & lingua diutur- na quiete robu$tior eua$it. Admiratio igitur vel ob raritatem, vel ob cau$æ ignorantiam contingit, vel ob vtrunque. Sæpius verò contingit, vt raritas effectus $it cau$a igno- <MARG>Felium pu- pillæ non ex- actè rotũdæ.</MARG> rantiæ cau$æ. Quædam verò rara $unt, vt hæc ad $peciem, illa ad genus: velut quod felium pupilla modò nauicularis, Lunæ diuiduæ fi- gura con$picitur, aliàs verò etiam angu$tio- re forma, quoniam animal hoc variè vueam contrahat atque di$tendat, cornea verò tu- nica in illo cra$$i$$ima $it. Ob id maximè $i à latere eam intuearis, multiformis videtur, recta verò & à fronte rotundior, vt nobis: quanquam $int, qui affirmare audeant, quod etiam alibi te$tatus $um, non horum tantùm animalium, $ed & hominum pupillas pro Lunæ lumine cre$cere, aut diminui. Sed hoc ad rotunditatem minimè pertinet. Vtvt $it diuer$itas a$pectus, multum facit ad figuræ rei mutationem: nam & gemmæ longiores ex angulo $i in$piciantur, quadratæ formæ propiores videntur: quoniam nec magnitu- do longiorum: ne breuiorum laterum parui- tas percipi pote$t: quare confu$a ratione, quæ $olum trientem habet, procul formata videtur. Sic autem con$tat <G>a)po/<*>cis</G>. Sit <FIG> gemmæ quadrilateræ A B, quincuplum B C, lateri ducatur ac diuidatur per æqua in D, ducatur DB, & con$tituatur ocu- lus in E, ducantur AE, & CE, erit igitur an- gulus CDE, maior DEA, quare CD, maior videbitur DA, & BC, æqualis fermè BA, propior; $cilicet quantò E, magis di$tat A, B, & $ublimior e$t. Multa igitur cum no$trum fallant $en$um, nobis mira videntur: vt bea- tum Antonium rectè dixi$$e ferant, qui in- tegris vtuntur $en$ibus, nec ip$a, quæ per li- teras fit, indigere eruditione. Sen$us ille <MARG>Sen$ibus qui $unt inte- gris, nec lite- ris indigent.</MARG> dicebat non $olum hosinternos, $ed mentem ip$am ac memoriam, tum rationem. Mens enim ab$oluta à vinculis vitiorum & affecti- bus, plurima cogno$cit, quæ aliis hominibus mirabilia e$$e videntur. Ob id igitur nihil mirum videri debet, $i nocte ambulantibus metus, & ca$us multa o$tendant, ignes $cili- cet in cœlo, $tellas cadentes, voragines, flam- mas $altantes, vmbras, $pectra, $trepitus in- conditos, eiulatus, feras, $erpentes, latro- nes, fures, cadauera, lemures, laruas, mur- mura, gemitus vexatorum, canes rabidos: terrores ( vt dixi ) ab$que manife$ta cau$a. Hæc tamen, haud demo$trant, demonas ip- fos e$$e. <PB N=655> <FIG> <C>LIBER DECIMVSNONVS,</C> <C>De Dæmonibus.</C> <CB><MARG>Afflatus di- uini, & ad- uentus dæ- monum di$- crimen.</MARG> <P>IGITVR de dæmonibus non parua $emper dubitatio fuit: atque vt mihi videtur, qui il- los e$$e, nobi$que congredi exi- $timant, illorum aduentum ab afflatu diuino, angelicóque congre$$u $ic di$tinguunt. Nam cùm dæmonas humanus animus naturaliter horreat, mens ip$a illo- rum præ$entia turbatur, horre$cit ac metuit quippiam, quod tamen nondum nouit. Co- gitationes prauæ, & in prauis actionibus $olent, aut in$idiis, quas paramus obrepe- re. Odores quoque tetros, & $onitus in- conditos pariunt, aut relinquunt: $u$picio manet po$t rece$$um aut de$peratio, vt de Bruti genio legitur. At afflatus diuinus $eu angelus qui$piam occurrat, non ni$i bona $altem mente præditis $e offert, ac $ine $trepi- tu vllo, $en$imque accedit, animam exhila- rat, ac fiduciam præ$tat, optimámque $pem. Placida tunc mens in optimas cogitationes fertur, & $uperna amare etiam cogitur. Cœ- le$tia diligit, & bona ac $alutaria meditanti iam accedit. Quòd $i $ubito aduentu ab$ter- reatur, animus illicò conquie$cit. Hæc qui- dem beatus Antonius, qui hac in parte ad- mirabilis fuit, nos edocuit. Nobis eadem de exitialibus ac $alutiferis animi præ$agiis dif- ferentia inconcu$$a manebit, etiam $i vi na- turæ hæc ip$a $olum fieri contendamus. Nam $i pro angelis ac dæmonibus $alutaria ac in- fen$a a$tra $upponantur, eadem ratio, $igná- que eadem in vtri$que militabunt. Ergo dæ- monas e$$e præcantationum argumento multi conantur o$tendere. Seu Con$tantini experimentis ad capiendos pi$ces, ad con$er- uandum, vinum, in libris de Agricultura: $eu ad $agittas extrahendas, $eu dentium dolo- res $edando, $eu $i$tendum $anguinem, quod nos etiam in nobis experti $umus, in- <MARG>Hi$toria mira.</MARG> nitamur. <P>Sed hæc mittamus, quod nos vidimus $uperiore anno miraculum recitemus. La- borabat patritij generis mulier vrinæ ardo- re, perpetuáque illius emittendi voluntate, cumque clari$$imi vrbis no$træ medici om- nes non pauciores $eptem, tum externi, ac chirurgici non pauci vocati e$$ent, aderam & ego: nec $atis inter nos de morbi cau$a conueniebat, lapidem, ery$ipelas, vlcus, $cir- rhum, carcinoma, phlegmonem, ve$icas alius atque alius arbitrabatur, nec cùm pro $in- gulis auxilia tentata e$$ent, quicquam pro- fuit. Cúmque calidis fomentis excitatæ ve- $icæ $ecarentur, præter $olitas vigilias, & cruciatum, inuoluntaria vrinæ emi$$io ob inci$ionem $uperuenit. Inde bis etiam con- uul$a, cum pul$us ac virtutis ca$u. Ita mor- bo & auxiliis $eptem perpetuis men$ibus <CB>excarnificata, de$perata penitus $alute ab omnibus relicta e$t. Neque enim pericu- lum erat, vt ægritudinem $imularet, quæ tot medicamenta acerba ebiberit, tot fo- menta, $uffumigiáque $u$tinuerit, quæ $pe- culo pa$$a $it à tot medicis locum illum in- $pici, quæ inediam tamdiu tolerauerit, de- nique admi$erit venæ $ectionem, $ectionem ve$icarum, e$charotica medicamenta, fer- rum, ignes. Itaque cùm fe$$i & incerti e$$e- mus, iam in no$tram $ententiam, quæ om- nium ( vt vi$um po$tea fuit ) erat ab$urdior, ventum e$t, hoc maximè argumento, quòd magis ad deteriora quibu$cunque auxiliis morbus perueniret: iam dolor in loco vbi ve$icæ collum vteri collo iungitur, a$$iduus erat, iam totius corporis extenuatio maxima: Hippocraticáque facies, & non voluntarius vrinæ fluxus, tum vigilia perpetua $uperaue- rant. Iam vlcera vndique circa locum erant, medicam&etilde;torũ partim caliditate, & acuitate, partim ferri importuna tractatione excitata. Nihilo tamen minus vrinæ ardore non $o- lùm manente, $ed & $uperaucto, perpetuáque mingendi voluntate tanta, vt quidam calcu- lum ve$icæ e$$e, crediderint. Sed eam opi- nionem tactus cum cathera reiecit. Ergo pror$us conclamata ægra, $uperuenit Io$e- phus Niger, Græcarum literarum profe$$or egregius, publicéq; eas docens, $ed qui tamen medicinæ penitus e$$et ignarus. Hunc præ- cantatorem & maleficarum artium app<*>imè gnarũ exi$timabant. Erat filius huic mulieri decennis, quem Io$ephus in$tituit, vt di- cat $e videre tres dæmonas teterrimos co- ram matre in cry$tallo trigona, quam $ecum attulerat, pedites. Inde aliis in aurem pue- ri in $u$uratis verbis, puer affirmat $e vi- dere equitem alium dæmonem, longè pri- mis proceriorem, cùm tricu$pide, qui il- los tres pedites $igillatim vinciat, & cate- nis alligatos ephippiis omnes abducat: in- de iubet a$$eruari cry$tallum. Quid moror? mulier hac techna per$ua$a, dormit: ce$$at dolor, ardor, voluntas mingendi: redit colos viuidus, redit caro, concipit po$t hæc, perfectè conualuit: cuius rei te$tes tot ha- beo, quot familiares erant viri, aut mulie- res, medicó$que omnes conuocatos: rémque ip$am, cùm tunc moribunda e$$et, nunc verò $ana, ab omnibus videri po$$it. Ergo vel dæ- mone $anata e$t mulier: vel imaginatione, fi- déque, cùm aliam tertiam cau$am præter has inuenire minimè liceat. Nam $i vera puer referebat, di$$imulante per metum legis <*>o$epho veritatem, dæmone $anata e$t: $i verò puer à Io$epho per$ua$us vno verbo, vt videre $e affirmaret quæcunque ip$e Io- $ephus interrogaret, technam matri $alutis <PB N=656> <CB>cau$a molitus e$t: manife$tum e$t, quòd imaginatione, & fide conualuit. Illud mi- rum e$t, quòd $i fraude fuit, præmium recu- $auit: neque enim videtur quor$um hæc fraus, quæ præmium careat, infamia verò res $uccedat, $eu non $uccedat, haud mini- ma defutura $it? Ob id veri$imilius e$t à dæ- mone $anatam e$$e: dæmoná$que ip$os e$$e ac vagari. Mira verò $unt quæ ad confirman- dam hanc opinionem recitantur à Plutar- <MARG>Dæmonas e$$e, argum&etilde;- tis ab hi$to- ria $umptis o$tenditur.</MARG> cho in initio vitæ Simonis de Damone: item de Pau$ania, Cleonicéque, Byzantia virgi. ne, quam ille imprudens amatam occiderat: tum à Plinio in $eptimo Epi$tolarum libro de Phanta$mate, quod in domo Athenis per- petuò videbatur: de pueris etiam quibus ca- pilli ab$que authore vllo præci$i erant. Rur- $us apud Suetonium in Caligula occi$o, cuius domus per multos annos o$tentis inquietata e$t, donec incendio ab$umpta fuit. Refert M. Paulus Venetus, Tartaros (olim pars Scy- tha<*>um, pars Parthorum nomine intellige- batur) adeò pollere dæmonum præ$tigiis, vt tenebras cùm velint, & vbi velint inducant, $emélque à latronibus hac arte circumuen- tum, vix eua$i$$e. Cui rei te$tis accedit vir grauis Haitonus, in $ua Sarmatarum hi$to- ria, qui prælio etiam inclinatam aciem Tartarorum vexillarij præcantatione, dum tenebras offunderet ob$curi$$imas, re$ti- tutam & victricem factam litteris prodi- derit. <P>Verùm omnibus hi$toriis magis admira- bilem hîc $ubiiciam, quàm non $emel, nec paucis vicibus audiui à patre meo, Facio <MARG>Dæmonum $eptem hi$to- ria mira.</MARG> Cardano, qui dæmonem $e familiarem per 30. fermè annos habui$$e confitebatur. De- mum cùm illius $cripta requirerem, quòd $æpius audieram, ita literis ac memoriæ man- datum inueni. Idibus Augu$ti, 1491. cùm peregi$$em $acra hora diei 20. apparuerunt de more $eptem viri, $ericeis induti ve$tibus, pallio qua$i Græco, caligis ( vt videbatur) purpureis, $ubuculæ thoracibus $plendenti- bus ac rubentibus, vt è cherme$ino e$$e vi- derentur, forma augu$tiore, quàm commu- ni, & con$picua admodum. Nec tamen om- nes $ic ve$titi, $ed duo, quos con$tabat e$$e nobiliores inter ip$os: nam illorum alterum, qui procerior erat & rubicundus, duo alij $equebantur comites: alterum qui pallidior e$$et ac minor corpore, tres alij. Ita om- nes $eptem erant. Capiti ne quid haberent impo$itum, an nudum e$$et, $criptum non reliquit. Ætas illis iuxta quadrage$imum annum, $ed quæ nec trige$imum perferret. Cùm interrogarentur, quinam e$$ent, re- $ponderunt, homines e$$e qua$i aëreos, qui & ip$i na$cerentur, ac interirent: verùm vi- tam illorum no$tra e$$e longè diuturniorem, vt quæ ad annos 300. extenderentur. Inter- roganti de animæ immortalitate no$træ, ni- hil quòd cuique proprium e$$et, $upere$$e affirmarunt. Ip$os diuis e$$e coniunctiores multò humano genere, $ed tamen ab illis infinito penè di$tare interuallo. Nec $ecus illos nobis, aut beatiores e$$e, aut mi$erio- res, ac nos ip$is $umus belluis. Nihil late- re abditarum rerum, vt nec libros, aut pe- cunias: infimámque illorum colluuiem e$$e <CB>genios virorum nobili$$imorum, non $ecùs ac homines vili$$imos genero$orum canum, aut equorum educatores. Cúmque ip$i te- nui$$imo e$$ent corpore, nihil nobis com- modi, aut detrimenti po$$e afferre præter $pectra atque terrores, tum $cientiam. Erant alteri, qui minore erat corpore, 300. di$ci- puli, alteri 200. in publica academia. Vter- que enim eorum publicè profitebatur. Cùm pater meus interroga$$et, cur $i the$auros no$$ent, ip$i non reuelarent hominibus? Re$ponderunt, $ancitum e$$e hoc priuata lege maximis pœnis, ne qui$quam hoc eis communicet. Man$erunt apud illum horis plus quàm tribus: di$putarunt autem inte- rim, rogante illo de cau$a mundi: qui pro- cerior erat, negabat Deum effeci$$e mun- dum ab æterno: contrà alter a$truebat per $ingula momenta ita Deum creare mundum, vt $i vel momento de$i$teret, protinus mun- dus ip$e periret. Ad hoc ip$e ex Auerrois di- $putationibus quædam adducebat, cùm liber ille nondum inuentus e$$et. Referebat & nomina quorundam librorum, quorum pars inuenta, pars adhuc latitat. Atque hi om- nes tamen Auerrois erant: ille verò palàm Auerroi$tam $e profitebatur. Hæc $eu hi- $toria, $eu fabula $it, ita $e habuit. Quòd fabula videatur, $atis argumento e$$e debet, quòd placita hæc non $atis cum religione con$entiunt, quodque pater meus cum $uis dæmonibus nihilo, aut felicior, aut ditior, aut notior hominibus fuerit, quàm ego, qui dæmonas nunquam vidi. Ad hæc tamen ille re$ponderet, plura $e prædixi$$e, quæ $ine ope dæmonum tanto tempore antè $ci- ri non poterant: vt, quòd Cæ$ar tandem $uperior futurus e$$et in Italia, quod vix contingit po$t 30. annos: dæmonas e$$e mendaces iuxta veritatis verbum, ille <I>(</I> in- quit ) e$t pater mendaccij: $e minimè cu- ra$$e diuitias, aut honores, quarum rerum ego $im magis cupidus: natum e$$e humili fortuna ip$um, obfui$$éque initia prima. De- nique genium for$an mihi e$$e maiorem, tum aliis longè magis, tamet$i illis neque mihi hi $e o$tendant, non dee$$e tamen pro opportunitate vnicuique $uum ad auxilium. Suum $e $ibi, non alios aliis manife$ta$$e, vel quòd ita expediret, vel quod melior e$$et, ac mente puriore: optimus quippe erat, ac præter hæc, & po$t hæc etiam, reli- gio$i$$imus: $eu quod coniuratione, quàm habui$$e à moriente Hi$pano con$tat, v$us fuerit. Simile e$t illud quod de pueris, & vrceis, aut vnguibus dicitur. Aliàs hæc vt fal$a deprehen$a refutauimus. Solùm id mi- rum videtur, quod Didio Iuliano Impera- <MARG>Didio Iulia- no è $peculo à puero exi- tium prædi- ctum.</MARG> tori contigit, cùm puer è $peculo prædiceret ho$tes venientes, & à quibus interficere- tur. Et nunc Ioannes Leo recitat, in vrbe Fe$$a vates in vas aqua plenum olei gut- tam infundere, qua clara reddita per puel- los re$pon$a de futuris dare, qui turmas etiam militum in aqua videre $e affirment. Non tamen ille plus quàm quod & hîc vulgus $cire $e refert: aut diligentius rem inqui$i$$e. <P>Sunt rur$us & alia argumenta dæmo- <MARG>Dæmones Telchinnes.</MARG> num, oraculorum re$pon$a: velut illud Theo- <PB N=657> <CB>phra$ti de olea$tro Megaræ: dicta $unt hæc aliàs, in quibus Ari$toteles, & Plutarchus, vt cau$am red derent, non parum laborarunt. Videntur & Telchines dæmones $ubterra- nei, qui fodientes ruina opprimunt, aut $trangulant igneo quodam $piritu. Sed de oraculis ne fraude $acerdotum ederentur, multi dubitarunt: alij propriam quandam terræ illius naturam e$$e volunt, qua velut morbus contrahatur: at ecta$is quidam morbus e$t, oraculum verò $ine ecta$i non fit, non tamen cum illa. Igitur dubitatio magna e$t de his. Auget eam Pau$anias, vir ( vt dixi <I>)</I> veridicus, in his quæ vi$a à $e re- <MARG>Antri Tro- phanij ora- cuium.</MARG> tulit. Neque cuiquam alij hac in re magis credendum e$t, vt qui eam expertus fuerit. Sed libet illius verba $ubiungere: Antrum Trophonij, in quod hoc modo de$cenditur. Noctu eum qui ingre$$urus e$t, abducunt ad fluuium Hercynum abductum oleo vn- gunt, & lauant duo pueri ciuim filij annos nati circiter tredecim, quos Hermas, $eu Mercurios appellant. Iidem de$cendentem lauant, & quæcunque oporteat tanquam $erui admini$trant. Inde non $tatim ad ora- culum, $ed à $acerdotibus ad aquæ fontes ducitur, qui proximè inuicem $unt coniun- cti. Ibi aquam oportet bibat, quam Obliuio- nis appellant, vt obliuio omnium inducatur, quæ antehac cogitauit. Po$t hæc aquam aliam bibit Memoriæ, vt eorum quæ videri in de$cen$u memini$$e po$$it. Po$t hæc $imu- lachrum vt e$t intuitus ( hoc Dædali opus e$$e aiunt, & $acerdotes nemini, ni$i qui ad Trophonium de$cendunt, exhibent ) & ha- bitis ad id precibus e$t veneratus, ad oracu- lum progreditur, tunica indutus linea, & vitis circa tunicam cinctus, eius item loci crepida $ubligatus. E$t autem oraculum $u- pra nemus ad montem. Fundamentum in circuitu iactum candidis lapidibus. Ambitus fundamenti e$t in$tar aræ minimæ. Paulu- lum forta$$e abe$t, quin altitudine $it duo- rum cubitorum. Incumbunt fundamento columnæ acuminatæ æneæ, & quibus conne- ctuntur vincula. Per hæc ianuæ $unt intra ambitum fabricatæ. Hiatus ip$e non ca$u, aut natura factus e$t, $ed arte, compo$itio- neque accurati$fima extructus. Ædificij ip- $ius figura furnum repræ$entat, Cuius latitu- do, quantum coniectura a$$equi licet, qua- tuor fermè cubitorum e$t, profunditas verò non vltra octo extenditur. De$cen$us in pa- uimentum non e$t con$tructus: $ed vt quis ad Trophonium venit, $calam ei offerunt angu$tam & leuem, quæ intra ædificium collocatur. O$tium per quod in Tropho- nium de$cenditur, latitudinem habet duo- rum dodrantalium: altitudo dodrantalis. De$cen$urus ergo $e $upra pauimentum in- clinat, placentas habens mellitas, & cauer- næ pedes primùm iniicit, & genua ceden. do in$erit paulatim. Vbi verò genua immi- $enit, reliquum corpus totus confe$tim at- trahitur, tanquam fluuius maximus, & ra- pidi$$imus vorticè hominem intus ab$orbe- ret. Cæterùm qui intra adytum venerunt, non vno & eodem modo futura edocentur, $ed quidam forta$$is coràm vident, alij au- tem audiunt. Redeunt qui de$cendunt per <CB>ea$dem angu$tius primò pedibus emi$$is, deinde reliquo corpore. Neminem mortuum qui $it ingre$$us audiuimus, præter vnum ex Demetrij $atellitibus, qui quum nullis per- actis $acris de$cendi$$et, Deo etiam incon- $ulto, $perans ablaturum aurum & argen- tum, fertur non ex o$tio $acro eiectum, $ed alibi cadauer illius apparui$$e. Quæ igitur huic contigerint, quæque ingre$$uris, & in- gre$$is eueniant, dicta $unt à me dictu di- gni$$ima. A Trophonio egre$$um $acerdo- tes excipiunt, & in $olium collocant quod memoriæ dicitur: neque enim e$t ab adyto procul. Sedentem ibi interrogant quæ vi- derit, quæque audierit. Quibus perceptis commendant eum his ad quos curare eum pertinet. Hi verò in ædificium illud, vbi prius apud fortunam, & bonos genios vitam age- bat, $ublatum transferunt metu adhuc atto- nitum, & nec $e ip$um agno$centem, nec eos qui a$tant. Po$teaquàm non minus ea cogitat, quàm quæ prius cogitabat, in ri- $um erumpit. Hæc ego non audita refero, $ed vidi quondam, & Trophonij oraculum ip$e con$ului. Placuit narrationem prudentis ac veridici viri, quique negotio interfuit, veluti raram ac firmam adiicere: quando- quidem pauci$$imi talia adierint, quorum pars maxima $tupida, reliqua mendacium gloriæ $ibi loco e$$e exi$timat: quamobrem hi$toriam hanc huic loco fubtexui, in qua fraudes $acerdotum quanta$cunque confin- gas licet, fraudi a$cribi nequit, quod intus velut à gurgite raperetur, quodque pedibus eiiceretur. Quòd $i id natura loci con$tabat, oportuit quæ audiret noni dolo e$$e con$e- cta, cùm in tam violento loco, nemo ad <MARG>Oracula $i non e$$ent ambigua, oracula non e$$ent.</MARG> confingendam technam $tare potui$$et. At dices, ambigua $unt oraculorum re$pon$a. Demon$tratum e$t in libro de Fato, quòd $i oracula ambigua non e$$ent non e$$ent oracula. Similiter & mathematicorum præ- dictiones, $e non eadem ratione: verùm ne- <MARG>Melantho- nis hi$toria.</MARG> que omnia. Hoc autem alibi ( vt dixi <I>)</I> de- mon$tratum e$t. <P>Sed nimis euidentia $unt, quæ Philiphus Melanthon vir eruditus in $ecundo $uorum Progymna$matum Phy$icorum recitat, di- cens: Anno $alutis 1530. Norimbergæ cùm $acerdoti dæmon in cry$tallo locum ab$con- diti the$auri oftendi$$et, loco defo$$o, qui prope vrbem erat, amicoque adhibito ( is po$tmodum hi$toriam retulit ) arcam cum cane nigro accubante, qua$i cu$tode vide- runt. Au$us ingredi $acerdos, loci ruina $ta- tim oppre$$us e$t. Hic nihil de$ideratur, pr&ecedil;- ter eius fidem qui Melanthoni $crip$it, cùm Melanthon non dicat $e adfui$$e præ$en- tem Con$tat verò illum in Sexonia habita- re, vel $altem à Norimberga procul. Nam de illius fide haud dubitamus. <P>Verùm $unt alia huius rei experimenta: <MARG>Era$mi Ro- terodami hi$toria ad- mirabilis.</MARG> placet autem duo ex Era$mo Roterodamo viro docto, & minimè $uper$titio$o, vt etiam in Spectro talia irri$erit vbertim, ex epi$to- lis $ubiungere. Oppidum de quo tibi nar- ratum e$t, Germanis dicitur Schiltach. Abe$t à Friburgo octo millibus pa$$uum Germanicis magnis: de quo an omnia ve- ra $int, quæ vulgò iactantur, non au$im <PB N=658> <CB>affirmare. Illud nimis verum e$t, totum $u- bitò conflagra$$e, milierem confe$$am $up- plicio affectam. Conflagratio accidit quar- to Idus Aprilis, qui dies erat Iouis ante Pa$cha, anno à Chri$to pa$$o 1533. Quidam eius oppidi ciues apud huius vrbis magi$tra- tum rem ita ge$tam pro comperto narra- runt, quemadmodum mihi retulit Henri- cus Glareanus, quantum memini$$e po$$um. Dæmon $ibilo $ignum dedit è quadam æ- dium parte. Caupo $u$picans e$$e furem, a$- cendit, neminem reperit. Sed idem $ignum rur$us ex altiore cœnaculo redditum e$t. Et huc con$cendit caupo, furem per$equens. Cùm nec illic qui$quam appareret, $ibilus auditus e$t è fa$tigio fumarij. Illicò tetigit cauponis animum, e$$e dæmoniacum quid- dam: iubet $uos e$$e præ$enti animo. Acciti $unt $acerdotes duo, adhibitus exorci$mus. Re$pondit, $e e$$e dæmonem. Rogatus quid illic ageret, ait $e velle exurere oppidum. Minitantibus $acrificis, Re$pondit, $e pro ni- hilo ducere minas illorum, quòd alter e$$et $cortator, vterque fur. Aliquanto pò$t mu- lierculam quam cum habuerat con$uetudi- nem annis quatuordecim, cùm interim il- la quotannis, & confiteretur, & acciperet euchari$tiam, $u$tulit in aërem, impo$uitque fumarij fa$tigio: tradidit ollam, iu$$it vt inuerteret: inuertit, & intra horam totum oppidum exu$tum e$t. An dæmon indigna- tus ob inductum riualem cauponis filium, & oppidum perdiderit, & mulierem prodiderit, certum non audiui: non e$t tamen vero di$$i- mile. Huius facti vicini tam con$tans e$t fa- ma, vt fictum videri non queat. Feruntur & alia huius generis, $ed non libet aures tuas vulgi fabulis remorari. Hîc facti ratio haud dubia e$t. Dicere po$$et qui$piam, dolum fui$$e fœminæ, ac de$perationem. Sed adeò bellè omnia con$entire videntur, vt vix cre- di po$$it: quoniam non dæmon oppidum <MARG>Hi$toria alia.</MARG> concremare potuit, $ed ollam porrigere, mu- lierem per$uadere. Sed audi aliam eiu$dem hi$toriam. Anno $uperiore Magduni ( id e$t oppidulum haud ita procul ab Aurelia) ma- leficus qui$piam dece$$urus vxori mandat, vt quicquid e$$et apud $e librorum Magicorũ, reliquaque eius $acri arma, ciui cuidam Aureliano tradat, propediem videlicet peri- turo, quòd hunc $celeris con$cium ac parti- cipem habui$$et. Is hæc omnia Aureliam tranfert. Iam ip$e $acerdos domi $uæ plus triennium nefandum $acrum, & quavis idololatria execratius, non in$ci&etilde;te vxore, $i- lia virgine etiam adiuuante peragitat. Qui- bus verò ceremoniis, quove ritu $acrile- gium hoc con$titerit, paucis referam, ita vt à certi$$imis hominibus accepi. Corpus illud adorandum vindici no$tri IESV in pyxidula quadam $aligna conditum $ub lecti $tram&etilde;- tis abdiderat. O diuinam patientiam: mihi referenti frigidus horror membra quatit. Id ante triennium à $acrificulo quopiam fame- lico, & impio ( cuiu$modi hîc nimis magna copia ) fuerat mercatus, & quidem mino- ris ( opinor ) quàm olim Iudæi Chri$tum. vt $cele$ti$$imus ille $acerdos Iudam nobis non retulerit $olùm, $ed etiam vicerit: & illum quidem rumor e$t $ubitanea morte impieta- <CB>tis pœnas dedi$$e. Ergo quoties veneficus ille rem non diuinam, $ed diabolicam fa- cturus e$$et, depromebatur prophanis mani- bus cœle$te my$terium, atque è $tramentis erutum, nudatumque exponebatur. Filia puella neque dum virum pa$$a, en$em nu- dum manu $ublata tenebat, quòd id mun<*>- ris, ni$i à virgine obiri ritè non po$$et, mu- cronem in $acrum illud corpus intentans, $cilicet minitanti $imilis. Tum caput quod- dam proferebatur, ex ne$cio qua materia, triplici facie cælatum, nempe monadem il- lam triformem, & triadem vniformem re- pr&ecedil;$entans. Id nouies reducto ambitu cinge- batur. In his mille figuræ Tau, inauditis au- gulorum nominibus in$criptæ: po$tea toti- dem ambitus cacodæmonum horrendis vo- cabulis di$tincti. His ita compo$itis, maleficij anti$tes explicitis libris execratis illis preci- bus. Hecate dictante primùm adorandam triadem, & angelorum quamplurimos $uo quo$que choro: deinde cacodæmonum $ex- centa nomina citat, neque finis donec dæ- mon ille præ$tò $it, præ$en$que vocanti re$- pondet. Is erat ingentium the$aurorum, aut opifex, aut certè mon$trator. Promi$erat $ce- le$tus ille $acrifico $uo Per$icos montes, lar- gitus etiam nonnihil: $ed adeò infrà $pem, vt virum iam operæ, quippe triennis, cœpe- rit pœnitere. Itaque promi$$orem $uum $o- litis precaminibus euocat, expo$tulatque $e iampridem lactari, & $pe modò duci, neque vllum operæ pretium facere. Purgat ille $e contrà, negans, id $ua culpa accidere: verùm dee$$e quiddam ceremoniis, quòd hominem literis præditum de$ideraret: quem $i nan- ci$ci po$$et, $e the$auros indicaturum om- nium votis ampliores. Simulque percon- tanti, quis e$$et ad eam rem poti$$imùm a$- ci$cendus, $uadet Priorem mona$terij Mo- nachorum, qui $e Prædicatores appelli- tant (id e$t pone mœnia Aureliana) adeat, & cautim virum pertentet. E$t verò hic Theo- logiæ Baccalaureus ( vt vocant ) formatus, apud vulgus opinione non incelebri, & con- cionator non omnino pe$$imus, vt nunc qui- dem $unt theologi: cæterùm vt mihi pò$t vi$um e$t, & ferè $unt eiu$modi, famæ per quàm auidus. Sed haud etiam coniectura con$equor, quid genius ille malus captarit, vt ne $acerdotem $uum iamiam ad defectio- nem $pectantem, rectà in perniciem indu- ceret: an quòd $eriò $ibi promi$erit, theo- logi mentem, præmij propo$iti magnitu- dine po$$e corrumpi: hac opinor fiducia, quòd, vt diuinitùs $crip$it Maro, <Q><I>Quid non mortalia pectora cogit<LB> Auri $acra fames?<LB></I></Q> <P>Tum quòd (vti aiunt) hi qui cum i$tiu$- modi hominum genere familiarius $unt ver$ati, $ub illis cucullis, & mendicitatis nomine deplorati$$imæ nonnunquam men- tes latitent, intolerabili arrogantia, & ex- trema pecuniæ cupiditate f<*>agrantes. Verùm hoc quidem in medio relinquimus. Vir igi- tur per$ua$us hominem conuenit, vtque pe- detentim illius animum prætentaret, fingit $ibi codices aliquot e$$e domi, inutiles qui- dem $ibi, quippe idiotæ, verùm homini lite- rato longè vtili$$imos. Rogat, num quos <PB N=659> <CB>emptos velit. Theologus proferri iubet, in- $piciundos $cilicet. Promit ille vetus Te$ta- mentum, quod vulgus Biblia vocat, Gallicè ver$um. Eum codicemvbi cõtem$i$$et Theo- logus, ecquos alios haberet percontanti, grauatim quidem ac detrectanti $imilis, alium quendam $inu abditum producit: quem euolutum vbi animaduerti$$et impro- barum artium e$$e magi$trum, haud etiam $cio, an nouitate captui ( ita vt fit) curio$ius in$pectarit, an vt fraud&etilde;, quàm $ube$$e $en- ti$cebat, pror$us expi$caretur. Rogatus ita- que quidnam ille placeret, re$pondit. Male- ficum $ibi videri librum. Tum ille $ilentij fidem obte$tatione $tipulatus, ait eiu$dem generis aliquot domi $ibi e$$e, $ed eruditi homini operam de$iderare: alioqui the$au- ros immen$os po$$e his libris conflari. Ibi arrectior theologus, orat vt eos quoque ad $e perferat in $piciendos: $ibi rem hanc ve- hementer e$$e cordi, nec omninò in nego- tio tam diuino indormiendum: $ibi $pem e$$e certi$$imam feliciter euenturum. Ergo datis inuicem dextris, mi$er ille reliquos li- bros adfert, Theologus expi$cari non de$i- nit, donec homo iam eius animi $ecurus, omni de re palàm facit. Po$tremò etiam de Chri$ti corpore. Ibi ille tanquam vehemen- ter gaui$us, impen$ius ob$ecrat, vt res tan- tas $ibi o$tendat, $eiam toto pectore de ma- turando negotio cogitare. Hic hominem do- mum $uam deducit, vxorem my$terium illud, reliquaque item maleficij arma de- promere iubet. Proferuntur, in$pectantur. Monachus longè aliud $imulans ( vt narat ip$e) rectà inde ad Officialem, quem vocant. rem defert, virum profectò $umma vitæ in- tegritate, & ab$oluta Iuris vtriu$que pru- dentia $pectati$$imum, no$tri maiorem in modum amantem. Is verò in re tam prodi- gio$a nihil etiam cunctandum ratus, homi- nem prodente theologo per regios mini- $tros in vincula coniicit non $ine vxore & filia. Protinus in ædes irruptum, my$terium illud adorandum honore quo conueniebat prolatum, dieique eius quod erat reliquum, & nos omnis à clero, monachi$que per no- ctes excubias agentibus, $olennibus cantio- nibus, & precibus celebrata. Po$tridie indi- dicta $olemnis $upplicatio: ve$tiuntur tape- tibus vtrinque viæ, quaque ibatur, quaque ad templum redibatur: per$trepebant vrbe tota templa $acris tintinnabulis. Procedit clerus vniuer$us cum $uis qui$que reliquiis, tota ciuitate ad $pectaculum effu$a: digna- que pompa $acramentum è con$celeratis æ- dibus $ublatum, in templum $alutiferæ cru- ci $acrum defertur. Ibi theologus tam fre- quenti concione quantam antea vi$am fui$- $e negant, rem omnem non $ine gloriæ $u$- pitione exponit: identidem obte$tans Chri$ti corpus inibi $ub dio appo$itum, vt erat ex ædibus malefici deportatum. Fecerat idem po$tridie facturus, item deinceps, & vt quid- que illi in cuniculis fui$$ent confe$$i, ita quo- tidie populo renunciaturus: quòd $ibi cre- do certi$$imam parandæ immortalitatis ma- teriam oblatam e$$e iudicaret, ni$i Officia- lis vir minimè $tultum theologo iam vento- $o gloriæ curru volitanti, $ilentium impo- <CB>$ui$$et. Excutiuntur & audiuntur a$$iduè à theologis Lutetia in hoc a$citis, adhibitis item duobus Iurecon$ultis. Narrauit nobis Officialis prodigio$a quædam in quæ$tio- nibus à viro aperiri, $ed quæ nondum pro certis referri po$$ent, quod ip$um $ibi parum adhuc con$tare diceret: mulierem noctu mi$eris modis à cacodæmone vexari, pungi, cædi, raptari, peneque exanimari: filiam verò $ui $ecuram, neque quicquam $upplicij metu commoueri, quòd $ibi quotidie cum luce præ$tò fieri affirmat ne$cio quem, qui con$olando dolorem illi omnem adimat, animoque tranquillo e$$e iubeat. Tenetur à Magduni malefici, cuius $upià memini, vi- dua. Hæc ille. Verùm aliquis dubitare po$- $et, ne vnquam maleficus hic infelix dæmo- nem auocare potuerit? verùm deficere ali- quid $u$picantem con$ilio cum vxore inito, in laqueos incidi$$e. Nam $i dæmon eum alloquebatur, docere poterat quæ deficerent, & hominem non amandare in perniciem, qui iam $uus e$$et: quique $i de$i$$et, non melior futurus erat, quandoquidem non ad Deum e$$et acce$$urus, vel illum quæ$iturus, $ed dæmonem ob indignationem relicturus. At dæmon proditor e$t, & $uos negligit. Concedatur: nemo tamen adeò e$t malus, vt $ibi aduer$etur. Hoc erat abigere homines à malarum artium $tudiis, & $ui ob$eruatio- ne, quàm ille maximè efflagitare fertur. Sed quanquam hæc dubia $int, magnam tamen præbent $u$picionem, ne aliquid e$$et, ob fi- liæ con$olationem. Sed multa latere potue- runt. Ita nos ancipites in his rebus Deus vi- detur e$$e volui$$e. <P>Nam & Pau$anias refert in Atticis, $ingu- <MARG>Hi$toria alia mira.</MARG> lis noctibus in Marathone campo, vbi Mil- tiades iam annis tamen quadringentis elap- $is, Per$arum centum millia cecidi$$et, vbi- que Icarus etiam rex antea interfectus fue- rat, hinnitus equorum audiri, & pugnan- tium concur$us, Quæ cuique ad hoc $pecta- culum accedenti data opera non occurre- bant. Sed $olùm fortuito illuc $e conferen- tibus exaudiebantur. Adeò videtur $ummus ille opifex nos omninò incertos relinquere volui$$e, vt bonis fidei præmia, improbis, at- que incredulis pœnæ deberentur. Sed $i om- ninò animæ ibi Per$arum excitabant tumul- tum, oportuit etiam equorum animas quæ hinnirent $uperfui$$e. Quamobrem veri$imi- lius erit paulò pò$t prælium illud graue ex- citatam fabulam è cau$a aliqua naturali ad ea tempora percrebui$$e, vt qualemcunque $trepitum confu$o equorum hinnitui, & concur$u præliantium attribuerent. Nam- que in omni nocturno $trepitu, qui è terra prodit, plerunque pars e$t grauior, pars acu- tior. Grauiorum ad concur$us hominum, & gemitus referunt, acutiorem ad equorum hinnitus. Quamobrem antiquis relictis exemplis, ad quædam no$tri temporis deue- uiamus. <P>Refert Nicolaus Venetus in Indica hi$to- <MARG>Nicolai Ve- neti hi$to- ria,</MARG> ria, nauclerum Indum cum ce$$a$$ent venti, inuocato, vt ip$e appellabat Deo Mutthiã, tandem in Arabem quendam illum de$cen- di$$e, corruptumque hominem exclama$$e, per nauimque currentem ad tabulam, quæ <PB N=660> <CB>hac de cau$a malo appo$ita erat, acce$$i$$e. Carbones quoque qui ibi aderant deuora$$e, & galli $anguinem petii$$e, quem protinus iugulato gallo exugit. Inde roga$$e, quid- nam peterent? re$pondente nauclero, ven- tos, & qua ex parte exponente, illos intra triduum daturum $e pollicitus e$t. Admonuit quoque eos vt in occa$ionem parati e$$ent. Soluta coniuratione Arabs nullius eorum quæ vel prædixerat, vel pa$$us fui$$et me mor. Tempore tamen con$tituto, omnia ex $ententia $ucce$$erunt. Ergo videntur ali- quid, aut po$$e, aut præ$cire dæmones, $ed ob contemptum multa obliterata $unt. Con- temptus euenit, quoniam plerique his ar- tibus confi$i non $olùm malè periere, $ed nihil egregium in arte $ua $unt con$ecuti. Id non tantùm artis leuitate contingit, quantum tractantium audacia, qui hoc $o- lo auxilio $ibi multa pollicentur. Sed qui iam armis, aut eruditione, aut arte aliqua præ$tant, videntur ab his non leue incre- mentum habui$$e: velut Petrus Aponen$is Conciliator dictus, qui palàm e$t gloriam æternam con$ecutus necromantiæ auxilio, <MARG>Petrus Apo- nen$is maxi- mus necro- manticus.</MARG> vt ip$emet te$tatum reliquit. Erat vir alio- quin inclytus, $i labe hac carui$$et. Vigebat olim in Hi$pania hæc ars, publicéque doce- batur in Salamantica academia, nunc ve- rò publicis legibus $ublata e$t. Vnde ibi aliqua adhuc artis experimenta $uper- $unt. <MARG>Con$tantini Fontani hi- <*>oria.</MARG> <P>Narrabat mihi Don Con$tantinus Fon- tanus Hi$panus Theologus, & ab exomolo- ge$i Principis Philippi Hi$paniarum, dum in Pinthia, $eu Valleoletana, vulgato no- mine Vagliadolit ciuitate Hi$paniæ, in do- mo typographi, quæ malè ob$trepitus au- diebat nocturnos diuer$aretur, prima nocte incubum $en$i$$e: $ed cùm oliuas nigras in cœna comedi$$et, naturale exi$tima$$e, cùm incubus inter morbos numeretur. Se- quenti nocte $uper lecto videt, auditque fe- les concertantes, quod quanquam durum videretur, quia tamen e$$e poterat, & hoc naturale e$$e duxit. Tertia autem nocte cùm nondum dormitum i$$et, de hi$que di$- $ereret, tubæ vocem qua$i in aure audiuit. Exi$timans $ibili $peciem e$$e, pueros vide- bat, qui ibi a$tabant ridentes: tum vox illa cubiculum circuire cœpit, perfectoque cir- <MARG>Dæmones & mortui, & vbi maximè $entiantur.</MARG> cuitu $ub lecto $e abdidit, ibi diu $trepens, cùm nihil videretur. Sed nullibi magis $eu dæmonum, $eu mortuorum ve$tigia videre, aut audire licet, quàm circa morituros, aut po$t ingentes clades, vel pe$tilentiæ tempo- ribus. Dupliciter autem morituris hæc eue- niunt: vel ip$is, vnu$qui$que enim antequã moriatur aliquid videns terretur: & po$t- quàm viderit, non $uperuiuit. Et quanquam naturale e$$e po$$it, mirum tamen e$t. Vidi clari$$imum virum qui cùm mouere $e non po$$et, vbi cò ventum e$t, parum abfuit quin lecto $e excuteret, aufugerintque cu- $todes: nam alta nocte id contigit. Vel aliis hæc contingunt: quòd enim Principibus fulgura, & Cometes, & $idus in cœlo, mortis præ$agia, id priuatis inconditis $tre- pitus, quales ego circa tales $æpius vidi, & audiui, ab alii$que accepi. Verùm in his quæ <CB>ego $um a$$ecutus non decipior. Vbi etiam multa cadauera hominum malè $epulta ia- cent, proculdubio quædam apparent terri- bilia, $ed quibus etiam naturalis ratio $ub- $cribere po$$it. Porrò de his & pe$tilentiæ inu$itatis vocibus, curruumque imaginibus quæ videntur, & tanquam $ubitò euertan- tur $trepitibus, & fragoribus, in libris de Varietate rerum $atis locuti $umus: nec $at monui$$e, fuerit, experimenta per$uadere, non demon$trare. Di$putationi$que genus hoc tale e$$e, vt affirmantibus nunquam de- futura $it fuga, atque certamen contradi- centium, negantibus experimenta: vt non $atis hæc futura videantur ad opinionem de dæmonibus apud $tudio$os confirmandam. Nam de Telchinibus, cau$am dicere po$$u- mus e$$e naturam lapidum, aut nimis fragi- lium, aut corrupto $piritu redundantium $ulphure, ac bitumine exu$tis. Illud nos ma- gis mouet, quòd cùm aër, ætherque tantæ $int magnitudis, regioque illa adeò amœna, videamu$que terram habere $ua viuentia, metalla, lapides plantas, aquam, & ip$am pi$ces, tum aërem hunc infimum, quæ re$- pirant animalia, veri$imile haud videtur tã- tam molem vita ex toto e$$e de$titutam: quin potius credendum e$t animalîa ibi e$- $e tanto his inferioribus excellentiora, quã- <MARG>Autores qui de Dæmoni- bus $crip$e- runt.</MARG> to regio illa clarior i$ta e$t, ac purior in- feriore. Hoc enim in cæteris ( vt dixi ) ele- mentis cùm ob$eruatum à natura videamus, nec in Elementis tantùm, $ed etiam cœlo, credendum e$t hanc totam machinam aë- ris $ublimioris animalibus his, quæ nos dæ- <MARG>Dæmonas non dari quæ $uadeant ra- tiones.</MARG> monas qua$i $apientes vocamus, plenam e$- $e. Nolim ego ad trutinam hæc $ectari, ve- lut Porphyrius, P$ellus, Plotinus, Proclus, Iamblicus, qui copiosè de his quæ non vide- re, velut hi$toriam natæ rei $crip$erunt. Philo$ophus $um ego, placitis quantum li- cet Peripateticorum hærens: hi verò non admittunt dæmonas: nec probabilis e$t opi- nio, quæ illos concedit in tam va$ta mole, nam hic vt aues, & longè plus frequentes ade$$ent: cùm vix in vna prouincia tota $e- mel ve$tigium, & in pluribus annis appa- <MARG>Dæmonium con$uetudine vtentes im- probi.</MARG> reat. Principes etiam, quorum fortuna e$- $e $apienti$$imos mortalium $uadet, hæc, ta- liaque contemnunt. Illud multos mouet, quòd $i vitas primas, $eu mentes agno$cunt, mortales erunt $imul ac immortales, quod e$$e non pote$t, Si non, quid prohibetne hu- manum genus deleant? inui$ibiles quum $int, & nullius imperio addicti. Vnum tan- tùm $cire præ$tat, non dicere quenquam probum hominem, dæmonum, etiam $i $int, auxilio vti, contempto Dei optimi benefa- ctoris, & à quo cuncta accepimus, no$tri nu- mine. Ingrati$$imi enim opus e$t hoc homi- nis: videmu$que eos qui talibus $tudent, aut illorum fal$a per$ua$ione dementatos. Con- $tat enim ex religionis in$tituto pe$$imos e$$e. Si verò aliquid aliud e$t, tum ex $acri- ficiis, tum ex natura ac potentia ambitio- $i$$imos. Quod $i Dei con$en$u i$ta fiunt, pa- rent mini$tri regi. Dæmonum igitur auxiliis inniti fallax, & periculo$um plerunque, im- probi autem aut $tupidi $emper. Dei enim omnia $unt. Præcantationes autem quæcun- <PB N=661> <CB>que ad animam, corpu$ve pertinent. Ob mutuum con$en$um vim habere exi$timan- dum e$t: nam & anima animæ affinis e$t. Reliquas multi auer$antur vt impias, ego vt e$$et veræ optarem: non enim nunc pe- riculũ e$t idololatriæ, $ed ne Epicurei $imus, potius periclitamur: quamobrem $i con$ta- ret $olis verbis, & maximè quæ Chri$ti no- men continerent, accer$iri pi$ces, aut vinum in doliis $eruari, aut dæmonas aliquos e$$e, quónam meliore modo humanum genus ad pietatem reuocare po$$emus. Porrò de dæ- monibus atque animæ immortalitate in li- bris <G>qeonosou_</G> dictum $atis e$t. <P>Dubitatur autem de mortuis hominibus <MARG>Mortui an vtuenies fe- liciores.</MARG> an feliciores $int viuentibus. Re$pon$um e$t $apienter, neutros. Hi quidem perpetuò in vmbra mortis requie$cunt, æternumque omni dolore ac mole$tia carent, æternaque in tranquillitate, $uauiter ociantur. Propte- <MARG>Morientes omnes $oli.</MARG> rea bene $criptum e$t: Beati mortui qui in Domino moriuntur. Hæc igitur e$t extrema <CB>felicitas mentis no$træ. Ergo $i mortui, in- felices e$$e nequeunt: qui viuunt, po$$unt e$$e felices. Deterior e$t conditio morien- tium: hi enim $oli $unt omnes, et$i reges, & cum multis cadant. Sibi enim $oli qui$- que moritur, & mori videtur. Solitudo verò cùm dolore iuncta acerbo, graui$$ima e$t, & intolerabilis. Nam $olatium e$t mi$eris, $o- cios habere pœnarum. At qui moritur, <MARG>Probus vir diuis maxi- mè $imi<*>.</MARG> etiam $i cum aliis mille moriatur, $ocium habere nequit. Ergo tunc va$titas e$t, atque $olitudo mi$errima. Ita viuentibus maxima e$t voluptas in $ocietate. Viuere dicuntur, qui $ecundùm virtutem viuunt, perpetuo- que viuunt. Homo improbus nullo genere vitæ viuit: diui vtroque: probus altero: ob id probus homo & $i aliquid tale e$t, $olus felix e$$e pote$t, & diuis ip$is propinqui$- $imus inter mortales omnes, ac maxi- mè per$imilis. Hoc verò magis breuior e$t Princeps probus, nam hic Deo compa- ratur. <FIG> <C>LIBER VIGESIMVS.</C> <C>De primis $ub$tantiis, $eu Vitiis.</C> <CB><P>ERGO diuorum vita felix e$t, $ecura, $empiterna: homi- <MARG>Ictus vt ve- lociores $unt, eò ma- gis atterunt.</MARG> nibus breue æuum, infelix, ac $u$picionibus, & timore plenum, quo fit vt à multis egregiis operibus retrahatur. Tempus verò quæ agitat comminuit, & quantò arctius, eò magis atterit. Vnde ictus, vt velociores <MARG>Vita deorum qualis.</MARG> $unt, ita maius inferunt detrimentum. Nec quicquam videtur mortalibus tri$tius angu- $tia temporis: illa vrget, impedit, terret, præcipitem agit, imperfecta que reddit ope- ra. In diuis ergo ip$is nihil e$t quo angantur, $ed omnia æquali quadam felicitate tran$i- gunt. Intellectus autem eò diuturnior, quò tenuior: nam eò primæ cau$æ proximior e$t, quò $ub$tantia tenuiore præditus. Omnis ve- rò intellectus et$i gaudeat $empiterna quie- te, $ecuritate felice, beatitudine completa, luce immen$a, ac $empiterna, & claritate tanta, vt eam homo, vel ex mille$ima par- te non queat imaginari: vel $i comprehen- deret, momento $u$tinere. Cumque Sol lu- ceat intellectu, qui ei e$t tanquam anima, $in ab eo $ecedere po$$et intellectus, non aliter luceret Sol quàm terra. Maximum tamen e$t inter vitas, no$que di$crimen. At- que inter ip$as etiam longe maius: quòd enim apud nos maximum e$t comprehendi nequit: at quod compræhendi nequit, in in- <MARG>Demon$tra- tio o$tendens primarum $ub$tantia- rum clarita- tem.</MARG> finitum progreditur. Etenim quum oculus no$ter, tam clarè parum luceat lumine anime no$træ, qualem dicemus e$$e $plendorem ea- rum intelligentiarum, quarum claritate Lu- na $plendet, inde cæteræ $tellæ, ac multò magis Sol? Dubitatur autem, quomodo de- <CB>lectari po$$int. Namque omnis delectatio, vt $uperiùs vi$um e$t, po$t tri$titiam fit, aut dolorem. Aut ip$as non mutari dum dele- ctantur, nece$$e e$t. Quòd $i po$t tri$titiam delectantur, tri$titiam pati con$entaneum videtur. Si autem non mutantur, delectatio nihil erit: quòd enim non mutat, nihil ad- dit, e$tque ac $i non e$$et. Si autem $emper augetur, in finita facta e$$et, nec augeri po$- $et? Sed & infinitas $oli Deo conuenit. At $i vici$$im augetur, minuiturque, cum tri$ti- tia fiet. Neque enim $olius mali aduentu dolor, aut tri$titia, $ed etiam imminuta prio- re felicitate, vt qui è gratia Principis, aut amici excider<*>nt: Sed & $i non delectantur, felices e$$e non poterunt, parumque differet hoc ac $i non e$$ent. Athei enim fuerunt non minus, qui $uperos e$$e negarunt feli- ces, quàm qui non e$$e exi$timarunt. Duo- rum igitur alterum e$$e nece$$e e$t: vel vo- luptatem hanc no$tram quæ cum motu e$t, imaginem tantùm e$$e voluptatis: vel vt vo- luptas in his $ine motu quidem pror$us $it, <MARG>Vitarum de- lectatio qua- lis.</MARG> ea verò ex quibus perpetuò mutentur. No bis voluptas forta$$is $emper e$t cum motu, quia & nos cum illo $emper $umus. In his verò $ine, quia & ip$i motus omnis expertes $unt. Cuius quidem rei quandam hîc leuem habemus imaginem in amore, in quo ab$- que mutationis $en$u vllo, imò neque de$i- derio delectantur. Mutatione autem rerum nobls immotis delectationem fieri experi- mur, cùm gemmas alias, atque alias in$pi- ciendo, non intermi$$a, aut imminuta vo- luptate, $en$us & animus noua quidem $pe- cie, $ed $uauitate ead&etilde; perfunditur. Ea autem <PB N=662> <CB>quibus delectantur hi, eis $unt propria, non quæ hic agantur. Sed vt pueris puerilia, ple- beis parua, magi$tratibus publica, regibus quæ ad prouincias $pectant, ita diis ($ic enim Latinè magis quanquam ob homonymiam, non ab$que $u$cipione cultus parũ pij) quàm Geniis, Diuis, Dia-ve, Mentibus, Intellecti- bus, Intellig&etilde;tiis, aut Angelis, dicere licebit. Ariftoteles Sub$tantias primas, Principia, Anima$que vocat. Vera tamen Latinaque interpretatione quamvis parum con$ueta, intelligentias appellare licebit: quòd vt lux nil aliud $it, quàm $plendor, & lumen claritas, ita Dei intelligentia, quòd Deus maximè $it, exi$tat, con$i$tatque veluti $ub- $tantia, $ub$tantia e$t: nam $i Vi$us $ub$tan- tia e$$et, idem e$$et Vi$us, & quod videt: Vitas verò quæ verè $olæ viuunt, non vt nos media $emper inter mortem & vitam, inter vmbram & corpus, inter lunam ac te- nebras, dubiaque luce meritò vocabimus, æ- terna & immortalia. Neque horum exiguus, aut mediocris numerus qualis nobis vide- tur, $ed ea innumerabilia $unt. Participant autem diuinitate multa quæcunque talia: nec decoris, aut claritatis, aut $plendoris, cæ- terorumque bonorum, quorum etiam gene- <MARG>Intelligen- tiarum or- dines.</MARG> ra nobis $unt ignota, meta vlla e$$e videtur. Eorum autem quæ hîc fiunt nulla $cientia, neque ignorantia: pars enim $unt illorum quibus ip$æ delectantur, quoniam meliori quodammodo $unt antequam fierent. Quæ- $itum autem e$t, in omnia & in omnibus, & de omnibus? Hoc autem ad aliam tractatio- nem pertinet. Has ergo Diony$ius Areopa- gita in nouem Hîerarchias di$po$uit: An- gelos, Archangelos, Thronos, Dominatio- nes, Virtutes, Principatus, Pote$tates, Cheru- bim, atque Seraphim. Hæc autem nomina, Eccle$ia in Mi$$æ $olennibus celebrat. Vna- quæque verò harum magis ab altera di$tat, quàm ab earum vltima humanus intelle- ctus, quum tamen earum nulli ad perfectio- nem quicquam de$it, quoniam in diuer$is generibus po$itæ $unt. Multò etiam minus illarum maxima Dei claritatem pote$t com- prehendere, quàm illam no$ter intellectus. Ip$a enim diuinitas, infinito ( etiam ab ip$o primo intellectu ) ab$cedit interuallo. Hoc $olùm di$criminis intere$t, quòd intellectus no$ter e$t $olum verorum intellectuum ima- go indi$creta, non autem verus intellectus. Vt enim inter $trenui$$imum, ignaui$$imum. que equum maior e$t differentia, quàm inter ignaui$$imum ac pictum, quia $trenui$$imus longè plus duplo ignaui$$imum $uperat, & tamen vterque verus e$t equus, pictus ne- quaquam: ita pictus equus no$tro intelle- ctui, ignaui$$imus vltimo Deo: $trenui$$i- mus ei, qui ordine illi proximus e$t $i com- paretur, intelliges planè no$trum intelle- ctum vmbram quandam e$$e $olùm veri in- tellectus. <MARG>Intellectus no$ter vm- bratilis e$t.</MARG> <P>No$ter enim hic intellectus quum reci- piat ex eorum ip$arum imagine notitiam quandam, plenus manet ob$curitatis, erro- ris, atque dubitationis. Nec $emper, imò ne- que diu in opere $uo manet. At $upremi illi intellectus clari, certi, $ynceri, perpetui, a$$i- dueque in opere beato viuunt. <CB><P>For$an dubitat aliquis, quomodo igitur inter illos, alter altero perfectior e$$e pote$t? Non $ecus dicendum, quàm qui nouit $ena- rium e$$e perfectum, ab$que demon$tratio- ne. Hic quidem refert intellectum no$trum, ob$curè enim nouit, dubitatque, ac vmbram $olam rerum hebet. Itaque velut $en$us bel- luarum, qui corticem $olùm percipiunt ad humanos $en$us, qui medullam, ita intelle- ctus no$ter ad intellectus veros. Nec $ecus ac qui pulchrum palatium foris $tans in$picit, nihil eorum quæ intus $unt, aut fiunt, quæ- que maxima $unt & pulcherrima, nouit: ita mens no$tra medullam rerum non attingens, quædam $olùm externa inclyti huius diuini oppificij contemplatur, & admiratur. Rur$us finge intelligentem per demon$trationem, quòd $enarius perfectus e$t, huic ad exqui$i- tam cognitionem quum nihil de$it, nomen perfecti conuenit. Eò tamen rur$us perfe- ctior e$t, qui demon$tratione a$$equutus e$t, quòd in $e ductus $eip$um $upra denarios conficit. Qui verò præter hæc, quòd diui$is cubis, numeris per ip$um latera illorum re- linquat, hic etiam $ecundo præ$tantior e$t. Eò etiam melior qui demon$tratione nouit, quòd di$po$itis ab vnitate $enariis iuncti$- que ordine, qui fiunt numeri, $i rur$us eo- dem ordine iungantur, $emper efficiunt cu- bitos numeros. 1 1 1 . 1 6 7 8 . 2 12 19 27 . 3 18 37 64 . 4 24 61 125 . 5 30 91 216 . 6 <P>Ergo quòd intellectus no$ter imbecillis, $atis e$t manife$tum: cur tamen, nondum diximus. At Deus meliorem efficere nequi- uit, non quia non potuerit, $ed quia talem e$$e debere, melius exi$timauit. <P>Igitur vt horum intellectuum cogno$ca- <MARG>Vitarum munera & nomina.</MARG> mus naturam, corporum quæ per ip$os re- guntur vires $cire oportebit. Luna igitur ip$a gubernat elementa & corpora anima- torum. Huic Angeli, id e$t, nuncij præ$unt. Horum Gabriel princeps, id e$t, Dei robur. Nam & Lunæ lumine cuncta ad nos è cœlo deferuntur, & robu$ti$$ima e$t in vita. Mer- curius, intellectui ac $en$ibus omnibus præ- e$t. Virtutes Mercurio: virtutibus Raphaël, id e$t, Dei medicina. Nam mortalium me- dicina, e$t $en$us cum intellectu, quibus vir- tutes in nobis comparantur. Venus, volupta- tis & delectationis mater e$t, iungitque nos ad $obolem procreandam. Illi dominationes præficiuntur, vim enim habent cu$todiendi $ingulorum $pecies. At cu$todia generatio- ne, generatio concubitu, concubitus amore perficitur. Summus qui Veneri inter domi- nationes præe$t, Anaël, id e$t, Dei gratia vo- catus e$t. Dei enim gratia e$t, amari atque amare, iungi fœcundæ, & $obolem procrea- re, tum pulchritudo ip$a, & iucunditas. Soli vita omnium data e$t: ordo præe$t illi A- changelorum, id e$t Principum nunciorum: nam virtus omnis à Sole per Lunam demit- titur: horum Michaël Princeps, id e$t, quis $icut Deus nec e$t quicquam Soli $imile, vn- de etiam Sol qua$i $olus dictus. Mars forti- <PB N=663> <CB>tudinem & audaciam præbet, aliter in per- petuo e$$emus timore: cuius orbi præ$unt Po- te$tates: nam in fortitudine potentia, & cum pote$tate fortitudo iungitur. Princeps pote- $tatum Samaël, id e$t, Dei auditus: nam po- tentia & fortitudo in Dei auditu po$ita e$t. Iupiter e$t qui mi$cet ac temperat omnia, vnde facultates & vires: cuius ordo Principa- tus in moderatione & temperantia con$ti- tutus: vnde illarum princeps Sachiel, id e$t, Dei quies: nam in tem perantia & modera- tione quiete potimur: idem autor tranquilli- tatis temporum, pacis & felicitatis. Sed Sa- turnus firmitatem dat, idemque ac $olus fer- mè humidum & calorem aliorum temperat, crediturque ob frigiditatem ac $iccitatem mortis ac mortuorum dominus. Cu$todiunt eum Throni: nam ab ip$o regna firmantur, & quæcunque diuturnitatem habent: Thro- nus enim $edes e$t. Huius itaque Dominus Ca$$iel vocatur, id e$t, Dei $pes: nam diutur- nitas $pem affert ac $ecuritatem. Octauo or- <CB>bi dominantur Seraphim, id e$t, ardentes: vi- dentur enim lumina illa tot eius orbis arde- re. Sed primo cœlo Cherubim, id e$t, $cien- tes præ$unt. Qui enim verè $ciunt, ni$i qui Deo proximi, illum intuentur? Verùm nu- merum intelligentiarum non e$t facilè a$$e- qui. Nam cùm totum cœlum intelligat, $em- perque multitudo non videtur nece$$aria. Sin verò paucæ $int, haud videtur con$onum in tam paruo $patio tot mortalibus ærumnas tribui$$e, in tam amplo tam paucis felicita- tem conce$$i$$e. Infinitam igitur non $ub or- dine vno contentam multitudinem, non quadraginta quatuor e$$e cen$endum e$t. Verùm quanticunque $int illis certè honos habendus e$t: quod ob$eruatione digniores longè $int parentibus, regibus ac diuis, quos venerari $olemus, adorare non licet: atque hic maximus humanæ $apientiæ fructus, cùm animas corporibus iunctas, agno$ci- mus, amamus, reueremur, corpora autem ip- $a $ola nequaquam, <FIG> <C>LIBER VIGESIMVSPRIMVS.</C> <C>De Deo & Vniuer$o.</C> <CB><P>HVCVSQVE de Mundi partibus ac earum accidentibus dictum e$t: nunc reliquum e$t vt de totius natura ac abditis qui- bu$dam principiis loquamur: deinceps autem de Deo, qui cùm cunctorum autor $it, meritò $eor$um locum po$tulat, $e- paratamque tractationem. Initium igitur altius ducentes, aërem $ublimiore parte vbi à radiis $olix reflexis non incale$cit, frigi- dum e$$e demon$trauimus. Quocirca magna in dubitatione ver$ari Ari$totelis $ectatores nece$$e e$t, qui calidum aërem e$$e a$truunt. Verùm cùm ea quæ à termino ad terminum $en$im mutantur, vt longius ab altero di$tat, ita etiam minus ea qualitate afficiuntur. Itaque nece$$e e$t aërem vt altiore in parte con$titerit, eò e$$e frigidiorem, ni$i cum leui- tate $ua, ac tenuitate, temperamento proximè acce$$erit. Quare quu aër ob radios à terra re- <MARG>Habitatio vbi optima.</MARG> $lexos incale$cat, $ublimi in parte frigidior erit, quam in media. Et ob id habitare mediis in domibus hyeme, $ublimibus, in æ$tate op- timum e$t. Æ$tate autem duplex vapor, pin- <MARG>Ros quomodo. Manna quid.</MARG> guis ac cra$$us, e$t quo fit ros: vnde rore maximæ arua impinguantur, nec a$cendit ob cra$$itiem. <P>Vbi verò melius concoquitur, vt in cali- dis regionibus à frigore cogitur $uper plan- tas, vocaturque Manna: Vnde in de$erto Targa populorum Libyæ, tantum colligitur $ingulo die ex ea, maximè iuxa Agadez vr- bem, vt libra 28. vnciarum duobus a$$i- bus veneat. Viuunt illius v$u incolumes, quamvis aër $it pe$tifer. Colligitur $ere- <CB>nis noctibus, tum quia frigidioribus, tum quia in nubium materiam ros tran$ire ne- quit: cogitur enim ( vt dixi ) à frigore. Cùm igitur pluuia generatur, frigus ma- gnum e$$e non pote$t: rapitur enim vapor à calore, a frigore den$atur. Pluuia igitur cum frigore e$$e pote$t: vbi generatur calor, nece$$ariò viget. Manna igitur pauca, vel nulla noctibus nubilo$is, multò minus cum pluuia: colliquatur enim Tria illius genera: <MARG>Pluuia quo- modo.</MARG> optimum quod in foliis colligitur, medio- cre quod in ramis, pe$$imum quod in ter- ra. Igitur pars pinguior vaporum tran$it in rorem: quòd verò a$cendit, cogitur à fri- gore in aëre tenui, & vertitur in pluuiam. Æ$tate igitur parum pluit, quòd calor mi- nus rapiat quàm $iccet: in no$tris enim regionibus cũ calor $it imbecillix, $en$im va- pores ad $e trahit, qui à $iccitate ab$umun- tur antequam vertantur in pluuias. Ob id pluuiæ $i fiant, repente fiunt: nam vbi moram traxerint nubes, à Solis $iccitate ab$umuntur. Sed nec hyeme: non enim trahitur vapor ob imbecillitatem Solis, va- de $erenitas fit: aut $i trahitur, non altius trahitur, vnde caligino$us aër vel $i altius trahitur, leui$$ima pars $olùm a$cendit, nec cogitur, ob aëris cra$$itiem, & tenuita- tem vaporis: aër autem cra$$ior, quia frigidus. Ideò cùm non cogatur, fit nix: nam nix e$t congelatio vaporis non coacti, propter tenuitatem propriæ $ub$tantiæ, & <MARG>Nix quo- modo.</MARG> aëris cra$$itiem. Igitur nix fit altiore loco quàm pruina, & ex tenuiore vapore: quare pruina frigidior e$t niue. Et ob id occidit <PB N=664> <CB>magis arbores, & excæcat quàm nix, tum etiam quia pruina $erius aduenit. Nam nix non ni$i hyeme fit, quia tenuis illa <MARG>Pruina $ri- gidior niue. Pruina cur magis occi- dat arbores quàm nix.</MARG> $ub$tantia non facilè congelatur. At ros facilè congelatur, quia terreus e$t, ideò $e- rius aduenit pruina quàm nix. Quid dico $erius? celerius inchoat tempus pruinæ, & tardius finitur quàm niuis. Indicium e$t piuinam circa terram fieri, quòd in domi- bus iuxta vdos parietes fiat: loco enim ro- <MARG>Pruina quo- modo fiat.</MARG> ris in hyeme fit pruina. Quare neque nix, neque pruina gela$cit, neque in grandi- nem vertitur. Oportet enim ad grandinem, & glaciem faciendam cogi vaporem: at in niue & pruina aër e$t, igitur neque nix, neque pruina, dum con$i$tunt, in glaciem, aut grandinem tran$ire po$$unt. Grando <MARG>Grando quo- modo gene- retur.</MARG> autem altiore loco fit, quàm nix: tum quia nece$$e e$t æ$tate altiorem locum e$$e vbi frigeat, quàm hyeme: hoc enim ab ini- tio demon$tratum e$t: tum quia vapores æ$tate, ob aëris tenuitatem, & illorum ca- lorem, ac $ubtilitatem, & Solis vim al- tius attolluntur. In grandine autem com- pre$$ionem fieri nece$$e e$t, vt cogatur in glaciem. Fit autem quandoque tantæ ma- gnitudinis, vt ingentibus lapidibus æque- tur, & iumenta occidat, & domos diruat. Commune e$t autem arborum fructus, ac $egetes confringere, excutere, atque pro- $trare. Sed grandinem ab$que ventis gene- rari e$t impo$$ibile: nam $i aër tenuis e$t, non e$t frigidus, quare gela$cere non po- te$t vapor, $i cra$$us ab$que ventis cogi non pote$t. Ad grandinem autem & co- gi vaporem ne nix fiat, aut pruina, & gela$cere, ne aqua ac pluuia, nece$$e e$t. Quamobrem nix & grando $imul vix fieri queunt. Vtraque autem pluuiæ copulari pote$t, quoniam quod non congelatur, & cogitur, pluuia fit, non grando: quod co- gitur dum aër tenuior e$t, quàm vt om- nem prohibeat contractionem, niui vt pluuia $ociatur. Manife$tum e$t igitur, & cum niue, & cum grandine frigora maxi- ma fieri: $icut hyeme cùm pluit, teporem: aliter enim nix fieret. <P>At dices quónam pacto in montium ca- cuminibus nix fiet, & quomodo ea erunt frigidi$$ima, cùm ibi à monte reflexio fiat? Sed nil mirum e$t in ip$o cacumine montis frigus maximum e$$e, quia cùm aër natura $it frigidi$$imus, etiam locus ex quo radij, reflectuntur inæqualis e$t, vt non ad eun- dem locum reflectantur. E$t etiam angu$tus, & ideò parua fit reflexio: tùm verò per $e natura frigidus, quonia lapideus, pars etiam montis in vmbra po$ita: & quod maximum e$t, partes cacumini vicinæ, quoniam ab imo vallium, & à plano terræ plurimum di$tant, ideò $unt frigidi$$imæ. Flantibus igitur ventis cùm aër per æqui$tantia fe- ratur, montium cacumina mirum in modum refrigerari nece$$e e$t: hoc autem in Pro- blematibus a nobis o$ten$um e$t. At cùm nebulæ altiùs à iugo montis attollantur, li- cet à terra non plus 2000. pa$$uum eleuen- tur, quia tamen à iugo montis, hinc fit vt à plano terræ longè plus di$tent nebulæ: vt <CB>$i mons quinque millia pa$$uum a$cendat, nebulæ ad 7000. pa$$uum quandoque à pla- no terræ fermè di$tent. Tum verò fiunt ni- ues ob nimiam altitudinem nebularum, in hyeme etiam tepida, aut grando in æ$tate. Commune enim e$t niuibus, grandini, nim- bis, duobus modis fieri: aut ibidem eleua- to vapore, aut alibi, atque eo per ventos tran$lato. Verùm grando vbicunque fiat non ab$que vento fit: plerunque autem pluribus inuicem pugnantibus ventis. Aqua autem difficillimè altius a$cendit, tum quia coge- retur, tum quia grauis $pontè de$cendit, $i non impetu ventorum contineatur. Sed grã- dini contingit, quia non fit ni$i cogatur, vt $ono nolarum per$æpè di$$ipetur. Aër enim altius cum impetu exiguo delatus, prohibet cogi vaporem. Cùm autem coguntur, de$- cendunt impetu grauitatis, & ventorum: parte autem qua aërem $cindunt, fiunt pla- niores, atque candidiores, vnde ton$uram habere videntur, vulgu$que ignauum ob id putat cecidi$$e $acerdotum præcantatio- nibus. Cùm verò vapor accen$us magna vi lacerat nubes den$atas, fiunt fulgura, & ex illorum ca$u tonitrua. At cùm nebulæ qui- bus niues continentur den$æ non $int, lace- rari cum impetu nequeunt: quare neque fulgur, neque tonitru auditur, dum nix de$- cendit, vt nec hyeme. Si verò hyeme co- <MARG>Nix cur $ine fulgure, & tonitru deci- dat cau$æ tres.</MARG> ru$cet, & tonitru exaudiatur, pluuia non nix de$cendit, & per$æpe grando, vt annis pro- ximè præteritis contigit men$e Decembri bis, & iuxta brumam. Hoc autem quia vapor calidus a$cendens eam regionem tepefece- rat. Ergo pluuiæ hyeme minimè fiunt, raræ & breues æ$tate. Vere autem cùm plus $e- quens dies ab$umat, quàm prior traxerit ( nam dies po$terior calidior e$t in vere, & breuiorem habeat noctem ) ob id minus pluit, quàm autumno: diutius autem quàm <MARG>Autumno cur multæ pluuiæ.</MARG> æ$tate, ac $æpius, quàm hyeme. Ex hoc li- quet, cùm plurimum pluerit hyeme, tepi- dam futuram hyemem, ac minus $alubrem: $i æ$tate, humidum e$$e aërem, atque ob id morbo$um: $i vere, frigidum Ver. Au- tumno verò pluuias maximas, ac diutur- nas fieri contingit: vnde creditum e$t hoc fieri exortu Arcturi, $ed hoc perperàm. Nam autumno cùm adhuc Sol validus $it, multi vapores $ur$um attrahuntur: $ed cùm $uccedens dies longiorem præceden- te habeat noctem, & ip$a dies etiam te- pidior, nece$$e e$t cogi vaporem, inde- que de$cendere. Terra autem madefacta rur$us trahitur quod de$cenderat, vtpote in terræ $uperficie hærens, atque etiam aliquid profundius quod additur, atque ita fiunt non $olùm pluuiæ, atque imbres, $ed etiam nimbi. Hoc autem maximè con- tingit, cùm ex humidiore loco ventis de- latæ nubes initium pluuiæ dederint: aliter autem $en$im coguntur, ac $en$im augen- tur. Si ex alio loco deferantur, repentè ma- gni e$$e incipiunt. Si autem non decidant, hoc e$t ob vnam trium cau$arum: vel quia non incipiunt, & tunc $icci$$imus ille pror- $us e$t autumnus: vel quia po$tquàm pri- mò deciderint, arque rur$us coactæ nubes <PB N=665> <CB>fuerint, aliò per ventos tranferuntur, & tunc autumnus ille vento$us e$t: vel quia calor e$t $iccior, & tunc pe$tifer e$t, ac malarum ægritudinum cau$a. Super Africæ montes igitur atque Æthiopiæ fieri po$$unt niues, quoniam vapor eò altius rapi po- te$t, vt ob frigiditatem aëris cogatur, atque ita congeletur, & in niues tran$eant. Ser- uatur autem parte Soli intacta, & inter ar- bores, & propter $axa. In Æthiopia autem Au$trales partes montium, qui $unt in parte Au$trali, à Sole, & Boreales Borea- lium, intactæ $unt à Sole, tum maximè cùm accedit & procul e$t. Nix autem per $e ob <MARG>Glaciei & grandinis differentia.</MARG> aerem candidi$$ima e$t: nigrior glacies, quòd ex aqua fiat, in qua nullus pror$us e$t aër: media grando, quæ ex aqua <*>it, $ed ea quæ ex vaporibus coacta e$t, ob id nec aëris experte. Candida igitur grando minus fri- gida, & minoribus ventis fit, & humi- <MARG>Hiatus cœli cau$a.</MARG> liore loco de$cendit. Cùm autem vapor $iccus, ac minimè aridus a$cendat, quòd rarius contingit, fit hiatus. Nam cùm ni- gram maculam in pictura feceris, & procul $tatueris, videbitur macula hiatus, tene- bræ, ob coloris qui in hiatu, ac foramini- bus apparet, $imilitudinem. Sed vt ad niues reuertar, cur plerunque æ$tate minus vi- dentur in cacumine, quàm in medio? Non alia cau$a e$t, quàm quòd cacumen Soli ni- ues colliquanti exponitur: reliquæ partes & maximè Soli aduer$æ, ab eo tutæ $unt. His vi$is nunc o$tendamus primùm, cur $ub torrida zona partes aliquæ po$$int ha- bitari, quædam non. Habitantur partes vbi fluuij $unt, vel vbi pluit. At quæ vtroque præ$idio carent, omninò non habitantur, ni$i pauca emporia, & ea $ola, $ine locis vicinis, $ine villis, atque etiam malè. Sed cur hæ partes aridæ, illæ autem imbribus <MARG>Pluuia & nubes cur $emper vbi Sol vertici $uper$tat.</MARG> humidæ? quærenda in his diligenter cau$a e$t. Cùm igitur pluuia fieri debet (vt dictum e$t<I>)</I> nece$$e e$t vaporem humidum manere. Manet autem, quia non di$$ipatur à calore. Apud nos autem non manet, aut rarò in æ- $tate, quia $en$im ( vt dictum e$t ) exhau- ritur propter imbecillitatem Solis, & no- ctium breuitatem: at in torrida zona cùm Sol $uper$tat capiti, maxima vi ac con- fertim, maxima quantitas vaporum ob Solis robur a$cendit, quæ tum ob longi- tudinem noctis $uccedentis, tum ob mul- titudinem di$$ipari non pote$t: quare con- gregata in pluuiam de$cendit. Nam cùm ignis non queat multam aquam, ni$i lon- gi$$imo tempore di$$ipare, quid de vi So- lis, quæ longè in $iccando igne inferior e$t? Accedit quòd ob multitudinem atque cra$$itiem vaporum, Solis radij penetrare nequeunt, ob id $olùm $uperiorum vapo- rum portio quædam con$umitur, reliqua tota manente, quæ per pluuiam de$cen- dit. Cùm vis Solis admodum robu$ta $it, denuò rapitur quod decideat, aliquid- que accedit ex intimis terræ vi$ceribus, vel à mari, vel à fluminibus, vel à proxi- mis montibus. Vnde pluuia iterum eadem die redit, & per$æpe maior. Per$euerat au- tem alibi diebus 40. alibi 60. & alibi etiam per tres men$es integros: igitur ventos <CB>validos abe$$e nece$$e e$t: ab$unt autem, quia Sol robu$tus tenuem exhalationem di$$oluit, cra$$am autem non pote$t. Quòd & $i ad$int venti, tam firma, ac $tabilis e$t pluuiæ ( vt dictum e$t ) generationis cau$a, vt licet $erenitas duos aut tres exci- piat dies, tamen illicò redit ad pluuias. So- le igitur capitibus $uper$tante, ter aut qua- ter $ingulis diebus pluit in Æthiopia atque India: nam $ic vocantur partes terræ, ad quas Sol perpendicularis, & è directò ad- uenit. Sed an vbique pluat, incertum e$t: non enim e$$ent loca de$erta, areno$aque, $i vbique plueret: ad$unt autem, non igi- tur vbique pluit. Non pluit igitur alicubi, quia mare, & flumina, & montes procul ab$unt. In montibus autem nece$$ariò pluit, aliter à calore Solis in arenam conuerteren- tur. Igitur vbi diutiùs. Sol moratur a$$idui decidunt imbres: Sole recedente $iccatur terra, quia plus re$oluitur, quàm trahatur: quoniam calor e$t moderatus, & $en$im tra- hit, & quod trahitur, di$$oluitur: nam di$- $ipatus vapor ac tenuis in aërem tran$it: at- que $ic primò $icce$cit aër, inde ab aëre & Sole terra. <P>Duo igitur contraria $ub torrida zona ac- <MARG>Torridæ Zo- næ mirabi- lia.</MARG> cidunt his, quæ in hac regione. Primum quòd aduentu Solis pluuiæ generantur, re- cedente Sole $iccatur terra: & ita æ$tas hu- mida e$t, hyems autem $icca. Hic autem æ- $tas $icca e$t, & minimè pluuio$a, hyems au- tem pluuio$a, aut niuo$a, & humida. Secun- dum, quod ex primo pendet, e$t: ex acce$$u Solis fit hyems illis, nobis autem æ$tas: il- lis autem ex extremo rece$$u Solis æ$tas, nobis autem hyems. Sed in in$ula. S. Thomæ regis Lu$itaniæ, $ub æquinoctij circulo po$i- ta, cùm Sol e$t in $ignis borealibus, flant venti, Au$ter, Sirochus, & Garbinus voca- ti, qui pluuias adducunt: humidi enim $unt. Boreas, Græcus, & Magi$ter ( ita enim hos ventos vocant ) non flant ibi, propterea il- lis duæ hyemes, cùm Sol e$t in æquinoctiis, & $uper$tat illorum capitibus: & à Martio ad Augu$tum frigus cum ventis, tuncque ver e$t. Cùm verò Sol e$t in au$tralibus $i- gnis, à Sol$titio, id e$t, Decembri, Ianuario, Februario, æ$tas. Dum etiam e$t in au$trali- bus ante $ol$titium, hyems longior e$t. Cuius extrema pars, quòd pluuiis etiam abundet, & tamen calidior $it, pro autumno habenda e$t. Sic tempora contrario ordine di$po$ita $unt. Ver enim hyemem, autumnus æ$tatem antecedit. Vbi verò pluuiæ non ad$unt fre- quentes, motus Solis habita ratione octo an- ni tempora erunt. Ver geminum Sole ad æ- quinoctia accedente: ab ei$dem autem re- cedente, duæ æ$tates. Rur$us ad Sol$titia ac- cedente autumni duo, quibus $uperatis toti- dem hyemes haud tamen frigidæ. Vbi autem etiam aquæ propè $unt, & aër liber, quatuor tantum tempora experiuntur: hyemes duas $ub æquinoctiis, atque inter illas duplex ver: vt meritò, & temperatam, & felicem $ub æquinoctij circulo habitationem e$$e refe- rant. Quæ igitur in no$tris regionibus eue- niunt, demon$tratione non indigent: quæ verò dicta $unt, & quæ in Æthiopia con- tingunt, vt circa $ol$titia fiant hyemes, <PB N=666> <CB>quoniam ad Capricorni circulum po$ita $it, nunc docere oportet. Ergo $ub æquinoctij circulo accedente ( vt dixi ) Sole, confer- tim attra hitur vapor, qui cùm $it adeò copio$us, atque inter terram, & Solem po$itus, refrigerat modicè aërem, & hu- mectat vehementer: talis autem con$titu- tio meritò hyems vocatur. Igitur cùm Sol e$t in illorum verticibus, tunc inci- pit. Quamobrem hyems ad aduentu Solis fit, à rece$$u autem (vt diximus) æ$tas at- que $erenitas. Maiora autem $unt hæc in montibus, atque etiam euidentiora, quàm in plano. Ex his manifectum e$t, quòd So- le quie$cente circa eandem regionem ( hoc autem fit maximè iuxta Sienem ac Meroem) pluuiæ adeò abundant, vt flumina tumeant, & alueos exeuntes terram irrigent, vnde inundationes adueniunt. Cur igitur pri- mùm à Sol$titio æ$tiuo fiunt hæ pluuiæ illicò, & non antè, cùm partes Gemino- rum, quæ $unt ab 11. Maij, $int in ea- dem di$tantia ab æquinoctio cum partibus Cancri, in quibus Sol moram ducit ab 11. Iunij, ad 11. Iulij? Cau$a e$t, quoniam terra diuturno recu$$u Solis iam $iccata e$t, nec attractio viget, donec Sol impre$$erit calorem vehementem: hunc imprimere ne- quit, antequam in eadem linea circum- agatur. Hoc autem non contingit ante $ol- $titium nobis. Atque hæc e$t cur non an- <MARG>Æ$tas à $ol- $titio cur in tium du- cat, & hy&etilde;s.</MARG> te $ol$titium nobis vehemens æ$tus contin- gat, æ$ta$que ob id incipiat, nec hyemis $imiliter: initium enim perfectionis $em- per e$t à perfecti$$imo $tatu. At hic fit So- lis $ol$titiis, altero quidem ad calorem, reliquo ad frigus procedente: tunc enim Sol qua$i immobilis e$t. Non igitur ante- quàm ad $ol$titium æ$tiuum Sol peruene- rit, attractio vehemens inchoabit, quare nec pluuiæ: antè enim à $iccitate aëris va- pores attracti con$umentur. Incipit igitur pluuia hæc in Æthiopia ab æ$tiuo $ol$titio, & 40. diebus per$euerat. Cur autem non donec ad Libræ initium Sol peruenerit? Eadem cau$a, quæ de æ$tatis terminis ad- duci $olet, $atisfacit. Cùm enim Sol ad medium Leonis acce$$erit, iam adeò $ic- cat terras, & $en$im trahit, vt pluuiæ etiam de$inant ab$umpto vapore. Cùm igitur ab initio Cancri ad medium Leo- nis Sol proce$$crit, in Æthiopia perpe- tuò fiunt imbres, ac illis Sole in vertice po$ito, hyems ob aquarum multitudinem fit. Non autem cùm Sol e$t $ub æquino- ctio: nam licet etiam ibi vapores eleuet, & aquas demittat cœlum, quia tamen in $in- gulis quinque diebus fermè ab æquinoctio duabus recedit partibus, infirma redditur attractio in $ingulis regionibus, quare non imbres, neque nimbi, vel procel- læ, $ed pluuiæ aliquot. Sole autem ad circulum Cancri accedente, vix in 40. die- bus vltro, citroque parte vna recedit: qua- mobrem non iam pluuiæ aut imbres, $ed nimbi atque procellæ fiunt. Contingunt <MARG>Fulgura vnde.</MARG> enim nimbis ( vt dixi ) fulgura, quia dum fit pluuia ( vt dictum e$t, nece$$ariò nubes cogitur: $ed coacta nube interclu$us vapor $ulphureus, vt in tormentis bellicis, accen- <CB>ditur: cumque $ic maiorem occupet locum, di$rumpit nubem impetu maximo: neque <MARG>Tonitru vn- de fiat.</MARG> enim ( vt dixi ) natura patitur duo corpora eodem in loco con$i$tere: quare abrum pitur den$a nubes eo impetu, emicatque fulgur. Ergo confracta repente nubes $trepitum il- lum maximum tonitru vocatum edit, quo multa animalia, præcipuè oues, & quæ- dam etiam mulieres, abortiunt. Cùm ve- rò non vt in bellicis machinis exeat re- pentè totus ignis, $ed ob altitudinem ne- bulæ partes aliæ $en$im, $ed tamen celeri- ter, atque vno tempore lacerentur, inde fit vt tonitru non $olùm longum $trepitum edat, velut & bellica machina, remitten- te $ono, $ed principalis tonitru $trepitus, diuer$as habeat partes, vt etiam nubis par- tes vna po$t aliam ab igne de$cendente di$- rumpuntur. <P>Sed cùm fulgur ignis $it, quare de$cendit, cùm proprium $it ignis a$cendere? Cau$a e$t, quia primus impetus e$t à den$iore lo- co: contingit autem quandoque den$iorem e$$e nube $uprà, quàm infrà, atque id con$entaneum rationi, quòd ( vt dixi <I>)</I> fri- gidior $it pars $ublimior aëris inferiore, ma- ximè æ$tatis tempore, quò poti$$imùm fiunt fulgura. Ita etiam machinæ bellicæ meli- natæ $phæram infrà, & ignem mittunt in- ferni, quoniam primus impetus e$t à $u- periore parte. Contingit etiam nonnun- quam fulgura ver$us cœlum tendere, cùm rarior fuerit nubes $uprà, quàm infrà. Hæc e$t alia cau$a, quare nix ab$que fulgure fit, nam neque cogitur vapor $ulphureus, vt ac- cendi po$$it, nec (vt dictum e$t ) $i accen- datur, impetum in rara admodum nube effi- cere poterit. <P>Sed cur $emper in imbribus, cui cum ventis fiunt, vapor ille igneus ade$t? Quia in terr&ecedil; $uperficie $ulphureum quiddã in e$t, quod à vi Solis rapitur in æ$tate. Atque hæc e$t tertia cau$a, cur dum nix fit, fulgu- ra non decidunt: nam Solis vis imbecillis terreum vaporem trahere altius nequit, Sed quónam pacto accendi pote$t, cùm $par- $us $it? Ventorum vis ingens dum excutit vaporem aqueum, quod $ulphureum e$t, in imũ reiicit, vnde vt in calce pars exterior le- uiter madefacta, & interior a$$iduo vento- rum motu $iccata contrarietate frigoris at- que humoris accenditur, inuenien$que par- tem inferiorem rariorem, dum in flammam erumpit, de$cendit vt ignis, qui è machinis inclinatis terram ver$us excutitur. Nunc de- mùm alia $upere$t dubitatio, $cilicet cùm Sol etiam iuxta Capricorni circulum quie$- cat, vt circa Cancri, cur non ibi etiam inun- dationes mouet? Atque ita in India, & Æthiopia procellæ fient à medio Decem- bris: nam & hæ regiones v$que ad eum cir- culum perueniunt. Quamobrem ita dicen- dum e$$et, ni$i for$an quòd tunc Sol pro- pior terræ, quippe in perigeo vehementiùs $iccando prohibeat pluuias: $ed $i modò hæ <MARG>Nilus cur i<*>ndet Ægytum.</MARG> ibi contingant vltra fontes Nili $unt. Nilus enim fluuius maximus in Goiano Æthiopiæ regno, quod $ub Presbytero Iano e$t Neguz lingua propria vocato, na$citur è duobus la- cubus, qui ob magnitudin&etilde; mari a$$imilãtur, <PB N=667> <CB>partibus $ex, aut paulò pluribus vltra æqui- noctium ver$us au$trum, ex Ptolemæi $en- tentia: quanquam ille montes Lunæ addu- cat. Inde progredi&etilde;s ex alti$$imis locis de$c&etilde;- dit fragore maximo, atque id bis. Vocant lo- ca hæc confrago$a cataractas: $unt enim al- tiora montium loca, è quibus de$cendit flu- uius $puma maxima. Harum altera maior, reliqua vocatur minor. Po$t quas in modum maximi latus diffunditur, concipiens in$u- las $eptingentas, quarum maxima Meroë vocatur, vltra Cancri circulum ver$us æqui- noctialem partibus circiter nouem: in qua etiam ciuitas eiu$dem nominis e$t. Pò$t col- lectus denuò, in alueumque rediens proce- dit $eptem o$tiis in mare: ab initio vbi ori- tur v$quequo mare attingit, rectà progre- diens ex Au$tro in Boream. In Nilum pauci, vel omninò nulli influunt fluuij. Sed 17. die Iunij po$tquam Sol apogeum $uum $upera- uit, incipit intume$cere, exien$que pro- prium alueum, Ægypti terram inundat ac tegit, $ic vt feræ pleræque intereant, iumen- ta, & homines altioribus $e locis tueantur: cre$citque hæc inundatio 40. diebus, donec $cilicet Sol ad medium Leonis peruenerit: ab ea die totidem diebus decre$cens, Ægyp- tum $iccam relinquit. <MARG>Cau$æ tres generales inundatio- num.</MARG> <P>Hæc igitur ita $e habent. Verùm ante- quam cau$am horum inquiramus, generali- ter inundationum ratio quærenda e$t: nam & alij fluuij agros inundant, vt Eridamus in Italia, & Pannonia Hi$ter $eu Danubius. Omnis igitur inundationis cau$a, aut e$t humilitas riparum, aut copia aquarum, aut ventus aduer$us mortui aquæ, vel etiam tranuer$us, aut maris æ$tus atque recur$us prohibens aquam in mare effundi. Humili- tas riparum fit dehi$cente terra. Sed aqua- rum copia fit vel aucto fonte, vel niuibus lique$centibus, aut pluuiis. Venti verò dum aduer$us aquæ motum feruntur, prohibent ad eam effluere, & cogentes eam intume$- cere flumen faciunt: effunditurque aqua etiam quandoque ex artioribus ripis. Quili- bet autem ventus aquas mouet, quia vel de$- cendit ( vel rectà fertur. Qui de$cendit, aquam exagitat, vtpote AC, dum enim de- <FIG> primit ver$us E, pars, CE, locum occupans, occupat EF, igitur pars EF, a$cendit ad FG, atque ita aqua intume$cit, & effunditur. Quòd $i ventus rectà procedat ex BC, quia locus F, e$t altior H, aqua impellitur. Aqua enim rotunda e$t, vt in vrceis vides. Qua etiam ex cau$a flumina, & lacus procul vi- dentur: aut enim ex alto $pectamus, ob id- que videmus aquas: aut ex plano, videmu$- que etiam, quoniam aqua rotunda e$t. Ma- nifectum e$t autem quòd duplex e$t motus rectus: alter quidam mathematicus, qui fit per breuiorem lineam, & hic fit ab im- <CB>pul$u, atque $ic venti mouentur: alter $ecun- dùm naturam, atque hic e$t qualis aquæ in circuli periferia. Cùm igitur aqua motu cir- culari moueatur, ventus recto, ex quocunq<*> vento ncce$$e e$t fieri perturbationem in aqua. Rotunditas igitur aquæ tempe$tatum cau$a e$t. Cùm verò vel a latere, vel aduer- $us motum aquæ flat, & magnus fuerit, fiet inundatio: & vbi latitudo $it ad, tempe$tas. Semper autem ventus in flumine aliqua in parte, vel ex aduer$o fluminis, vel à latere flat, quia flumen $inuosè torquetur, vt an- gues: ideò ni$i ventus fuerit admodum le- nis, aut aqua pauca, inundatio aliqua in par- te fiet. Velut flumen $it ABC, ventus rectà <FIG> ex DE, feratur, tranuer$im quidem in FGH, feretur, & $i aqua plurima fuerit, inundatio- nem pariet, aliter non. At qui fertur ex D, in CB, cùm aduer$us aquæ motum nece$$ariò inundationem pariet. Ob id igitur flante vento aliquibus in locis inundatio fit, aliis in locis $iccantur flumina, fit igitur inunda- tio maior, aut ob aquarum multitudinem, aut venti magnitudinem, aut quia $ur$um venit impellens vi aquas, atque qua$i effo- dieus, & hauriens illas. Eadem ratio tempe- $tatum igitur, & magnitudinis earum $cili- cet aquarum multitudo: vnde ma<*>or in mari, quàm lacubus, & lacubus quàm fluuiis, & magnis fluuiis, quàm paruis. <P>Cùm igitur ventus vnus fuerit, & rectà <MARG>Tempe$tatũ differentiæ.</MARG> proce$$erit, vt $ecundum BC, lineam prioris figuræ, non $ubmergetur. Si verò obliquus, id e$t, ex alto de$cenderit: tunc immen$am aquarum copiam voluens periculum ingens affert. Quòd $i duo fuerint contrarij, vt AF, <FIG> & BF, $ubmergetur nauis, quoniam non po- terit procedere altero illum contra niten- te: & $i nauis ferantur ex C, in F, ventis latera verberantibus, $ubuerteretur. Me- lius verò e$t: vt nauis feratur ex D, in F, vbi A F, ventus $it validior BF: $emper enim tutior e$t nauis, quæ $ecundùm ven- tum validiore fertur, quàm quæ aduer- $us, Quòd $i tres venti fuerint, A F, B F, & E F, aliqui$que eorum ex alto veniat, validior autem $it AF, omninò nece$$e e$t nauim $ubmergi, quoniam $ecundùm DF, ferri non pote$t, quia ab EF, vento euer- teretur. Neque $ecundum EF, euerte- tur enim ab AF, Secundum G F, autem ferri non pote$t, reluctante F E. In <PB N=668> <CB>Oceano etiam contingit $ingulares ventos, propter æ$tum rationem duorum obtinere. Superiùs vento, inferiùs æ$tu ip$o nauim <MARG>Lacuum cau$æ quin- que.</MARG> iactante, $ed non eodem periculo. Quæ igitur $int tempe$tates periculo$æ, & quis modus euadendi, iam dictum e$t. Vt igi- tur inundationes lacus $unt non perpetui, ita lacus inundationes $unt perpetuæ. Qua- mobrem lacus fiunt quinque concurrenti- bus cau$is. Prima quidem, vt fluuius influat in locum: à magnis quidem magni, vt Con- $tantien$is, qui maximus e$t à Rheno: Le- manus à Rhodano, Verbanus à Ticino: par- ui autem à riuulis, vt Eupilus in Italia. Opor- tet autem colligi aquas altitudine montium aut collium: ob idque omnis lacus, aut in- ter montes e$t aut colles, aliter collecta aqua effunderetur, di$pergeretur que. Dein- de $itum ade$$e oportet inter latera humi- liorem alueo fluminis: nam $i $ublimior $it, $iccato quandoque flumine, quod frequenter contingit, $iccabitur lacus, & iam non erit lacus, $ed palus aut $tagnum. Lacus enim non e$t, cùm frequenter $iccatur, & $i tan- tùm non habeat aquæ, vt perpetuò fluat, & tempe$tatibus a$$iduè agitetur. Cùm verò quie$cit, palus e$t, non lacus Nece$$arium e$t etiam, vt ex aduer$a parte, qua flumen in- fluit altior $it ripa, aliter enim totus effluet, eritque inundatio, non lacus. Vltimò, opor- tet vt in angu$tum humilitas loci redigatur, effluatque flumen: nam $i non effluxerit, corrumpetur aqua, fietque mare, non lacus, etiam$i æ$tum, & tempe$tates patiatur. Ob id igitur ex mari nullum flumen erit: et$i exeat, non e$t illi proportione re$pondens. Lacuum igitur & maris, & $tagnorũ, vel pa- ludum ac inundationum differentias habes, nunc igitur ad inundationis Nili cau$as re- deundum e$t. Ea igitur e$t, quia procella il- la, de qua dictum e$t, in Æthiopia die 11. Iunij initium habeat: intume$cente $tatim flumine, vt etiam apud nos, quòd maxima $it copia aquarum, diffunditur Nilus per campos. Nec ob$tat, quòd Æthiopia pro- cul Ægypto fit: nam $i mare medio intu- me$cit recur$u aquarum ob æ$tum: vt $u- prà declarauimus ( quia alius e$t aquæ flu- xus, alius tumor: in quo $tatim partibus $ibi inuicem $uccedentibus ab extremo ad extre- mum compre$$ione tumor tran$it ) nil mirũ e$t igitur quamvis Nilus lente fluat, turgere ab extremo ad extremũ quatridui $patio: nã & tu $i comprimas vtrem ab altero extre- morum, videbis ab$que motu in reliquo in- tume$cere. Inde ce$$ante pluuia, ip$o autem $e perpetuò exonerante in mare, extenuatur iterum, & ad $ua loca redit. For$an & ad hoc facit, quòd aquæ Oceani au$tralis ( vt dixi- mus ) tribus aut quatuor men$ibus ad Au- $trum feruntur, vnde fieri pote$t, vt tunc compre$$is fontibus Nili, dum aqua nimis redundat, cogatur Nilus intume$cere, & al- ueum egredi. Nam $uperiùs docui, dulces aquas $al$is continuari. Fine enim optimo factum e$t, vt pluuiæ illæ Solem comitaren- tur. Nam primùm hau$ta ex mari $al$a tran- $it in dulcem, redditque vices tot fluminibus in mare $e exonerantibus, quorum aquæ dul- ces in $al$as vertuntur. Quamobrem $i æqua <CB>debet e$$e di$tributio, vt $empiterna manere po$$it, nece$$e e$t, vtmaxima $it imbrium aqua, quæ omnium fluminum $e in mare effundentium iacturæ coæquetur. Secunda cau$a e$t, vt aër ip$e temperatus reddatur, atque ita habitabilis regio. Tertia, vt terra humo perfu$a abundet fructibus atque $ege- te, vt animalia in ea, atque homines viuere po$$int, nec tanta terræ portio tanquam inutilis pereat. Nam $uperiùs demon$tra- tum e$t contrariis rationibus, etiam $ub polis coli terras. Quarta ne terra are$cens in medio $olueretur, atque $ic tota periret, dum partem neglectam habui$$et Deus. Horum omnium cau$a atque etiam alio- rum, factum e$t, vt Solem nebulæ perpe- tuæ fermè comitarentur. Nec verum e$t, vaporem $eruari tamdiu, vt ex Geminis in Cancrum Sol procedat, $ed hume$cit tan- tum interim aër: $uccedenti tamen diei prior aquas $pargendo, dum Sol e$t in Cancro, opitulatur. Idcirco igitur in At- lante maiore, quem montem vocant Ser- <MARG>Atlantis maioris Æ- thiopiæ m&etilde;- tis mirum.</MARG> raliona, nubes den$i$$ima in cacumine con- $picitur, perpetuò fulgura a$$idua corru$- cant, & tonitrua procul 50000. pa$$uum exaudiuntur: quoniam calor ibi Solis $em- per vigens, ac montis humidum, nubem perpetuam generant. Igitur montem illum humidi$$imum e$$e nece$$e e$t: ad quod ta- men iuuat maris vicinitas quippe quòd mons non iam $impliciter dici mereatur, $ed cùm progrediatur radicibus in mare, potiùs promontorium. Apparet autem ex his, quæ no$tris diebus innotuerunt, non terrã Oceano circumdari, $ed Oceanum e$$e <MARG>Orbis $itus.</MARG> tanquã lacum quendã inter terras con$titutũ, altera parte habitabilis no$tra alia Norti- ca, Bra$ilia à meridie, & America à $epten- trione. In ip$o autem Oceano vndique in- $ulæ numero incredibili, adeò vt $upra 10000. e$$e affirment. Itaque mare, lacus e$t terræ totius, non terra in$ula maris. Ip- $æ verò in$ulæ cùm aquas $cateant, argu- mentum præbent, quòd non in illis gene- ratur, $ed percolatur. Qui enim fieri po$$et, vt Hibernia quindecim flumina haberet, ni- $i ex mari purgatis aquis originem duce- rent? Nec $olùm in$ulæ hæ, $ed etiam per- exiguæ aquas dulces continent: velut ea, quæ tribus partibus vltra æquinoctium po- $ita e$t, procul ab omni terra millibus pa$- $uum fermè 1000, cum 8000. pa$$uum in longitudine, quatuor in latitudine, tota vi- rens, multis aquis dulcibus $catet. Oriri eas nece$$e e$t, quoniam in$ula montis $it cacu- men: mons autem mari circundatus aquas $al$as percolando dulces reddat. Ibidem aues diuer$orum generum, quæ ignaræ in$idia- rum hominis, $pontè capi $e permittebant. Vnde igitur illarum origo? nam nec tran$- uolare tam procul nec ex putrida mate- ria gigni potuerunt. Sed vel olim habi- tata, tran$latis auibus: po$tmodum ob me- tum, vel maris incrementum de$it habita- ri: vel tran$euntibus nauibus demi$$æ aues originem generi loco incolumi dederunt. Nam & nunc Hi$pani $ues in in$ulis de- $ertis dimittunt: vt quandoque etiam il- lis v$ui $int. Tria igitur $unt elementa: <PB N=669> <CB>den$i$$imum terra, mediocre aqua rari$$i- mum aër: omniáque frigida. Sed aër, quod rarus $it, minùs frigidus e$$e videtur? iuxta cœlum autem ob perpetuum motum rare$cit <MARG>Æther.</MARG> mirum in modum, atque is æther vocatur, adeò ob raritatem parùm frigidus, vt tempe- ramento proximus $it. Cœlum verò cùm $it æthere longè tenuius, temperati$$imum e$t aut $impliciter, aut inter omnia corpora. Si- quidem $impliciter, æternum erit, vt Ari$to- teles $entit: $i inter reliqua corpora $olùm, aliquando & ip$um finem habebit, vt legi no$træ placet, & nos de his in libris de Arca- nis æternitatis diximus. Sed & lucem, & lu- men calida e$$e, $uperiùs docuimus. Sub$tan- tia igitur cœli tenui$$ima e$t: non autem tota $imiliter, $ed vt lux luce clarior, ita etiam $ub$tantia tenuior. Propagantur autem quæ- cunque non per $e æterna $unt, alia quidem vt $ub$tanti&ecedil;, alia vt accidentia. Et rur$us, alia verè $imile $ibi generando atque idem, vt equus equum: alia $imile, $ed non idem, vt lux lumen. Mi$erta enim natura, quòd in $in- gulari perpetuum $eruare nequit, generatio- <MARG>Demon$tra- tio o$tendens, quod idem numero nun- quã in æter- num redibit.</MARG> ne reparat. Sed po$tquam $emel natum fue- rit, ampliùs redire non pote$t: æternum enim e$$et. Pars enim æternitatis, quæ rationem habet, infinitum tempus continet: velut $i in centum annis ephemeris idem $emper redi- ret, par e$$et immortalibus. Sed tamen im- mortalis non e$$et: æternitas enim quodlibet tempus infinitum continet. Et quicquid infi- nito multiplicatur, e$t infinitum. Sed & aliud maius in his periculum, quoniam quod ge- neratur, nece$$ariò pote$t ex aliqua materia generari: nã $i non pote$t ex vlla materia ge- nerari, aut generabitur, quod generari non pote$t ( repugnantiam autem hoc continet<I>)</I> aut ab$que materia generabitur: non erit igi- tur compo$itum. Materia igitur aliqua e$t, ex qua generabitur, quod generari debet. Dum igitur genitum e$t ac manet, potentia illa de$iit, atque in actum tran$mutata e$t. Vel igitur alia in eadem materia relicta e$t po- tentia, atque $ic dum e$t, denuò pote$t gene- rari, quod e$$e non pote$t: quod enim gene- ratur, in eadem materia non e$t, vel in alia materia, aut materiæ parte potentia illa reli- cta e$t. Itaque tunc generetur: quod cùm iam $it, erunt iam duo illa vnum ex $uppo$ito, po- teritque vnum tamen corrumpi, & alterum manere, atque ita e$$e, & non e$$e, corrumpi, & non corrumpi, vnúmque corpus in duobus locis, atq; alia innumera perab$urda. Ab$ur- dum e$t & illud, $i iam corrupta potentia po$tquam genitum e$t, in eadem redeat, po$t corruptum $it: erit enim potentia potentiæ: nec ni$i in eadem materia illud generari po- terit, quod e$t ab$urdi$$imũ, cùm ad minimas partes di$pergatur, & vt continua nunquam in idem redeat: neque enim $i talis e$$et, vbi di$$olui po$$et. Itaque quod $emel generatur, vt ampliùs redeat, e$t impo$$ibile. Sed non vt $imile. Horum igitur, quæ generantur, alia $erò, & parùm multiplicantur, vt animalia, & plantæ: alia celerrimè, non tamen plurima producunt, vt ignis: $tatim enim ignis ignem generat, atque ille alium: eóque modo $i ma- teria non de$it, in immen$um cre$cit. Corpo- ra igitur in infinitum propagantur, quia lo- <CB>cus in orbe finitus e$t. Sed $implia celerius, & inter compo$ita quæcunque $unt imperfe- ctiora, vt mu$cæ ac vermes: & inter ea, quæ $unt parentibus genita vili$$ima quæque, vt mures, & cuniculi: vnumquódque enim vt perfectius e$t, eò minùs multiplicatur atque $eriùs: quod verò perfectum e$t, nequaquam. Lux verò corpus non e$t, è corpore tamen prodit, quare $ibi $imile generat, non autem $pecie idem, nec quod producitur alia gene- rare pote$t. Sed infinita e$t illius propagatio, quoniam quod generatur, $ub$tantia non e$t. Cùm enim Sol exurgit, illius infinitæ $unt $pecies: dico autem lucis, non Solis. Quicquid autem $ic generatur, protinus etiam per $e corrumpitur. Intellectus autem cum $ub$tan- tia quædam $it, $ed ab$que corpore, $ubitò multiplicatur in infinitum: audientes enim omnes intelligunt: & $i hi proferrent, qui audiunt, intelligerent & alij non minùs. Igi- tur intellectus infinities propagatur, $i ab ab$que impedimento $it. Eadem ratio e$t omnium, quæ intelligunt $ub$tantiarum, $ed non eodem modo. Nam (vt dictum e$t) no$ter <MARG>Acuum quid $it.</MARG> intellectus e$t vmbratilis. Neque tamen in- tellectus tempori $ubiacent, $ed $patium, quo permanent, imaginantur, æuumque id ap- pellant. E$t autem vt in circulo centrum: vni- cuique enim parti circuli corre$pondet: & $i circulus moueatur, immobile manet centrũ, vt in tempore æuum, atque in tempore $em- piterno. Æuum igitur nec extenditur, nec fluit, $ed $empiternum manet. Vi$um e$t au- tem quibu$dam, ob id tempus circulo finiri: at de hoc libris de Arcanis æternitatis $atis dictum e$t. Seu igitur tempori æuum confe- ratur, $eu non, diui$ionis e$t expers, Scio La- tinos hoc nomine aliud intelligere: $ed nos quid velimus expo$uimus: nam res, non no- mina, hîc tractantur. Hoc verò æuum, in quo <MARG>In æternis idem e$t e$$e ac po$$e.</MARG> intellectus manent, nece$$ariò aut factum, aut æternum e$t: quia in æternis, quod e$t. e$$e nece$$e e$t: quod non e$t, e$$e non pote$t. Nam mortalis natura, non magis immorta- litatis e$t capax, quàm immortalis mortali- tatis. Deus autem omnibus aliquid melius, neque in æuo, neque in tempore. Quod igi- tur $tabile per $e, e$t æternitas: quod profluit, & manet, e$t <*>uum: quod non manet, & fluit, tempus. Mundus igitur, quoniam manere vi- detur, in æuo e$t, & in mundo tempus. Mun- di optimam partem vocant paradi$um, id e$t, hortum con$itum, $eu locum amœni$$imum, & voluptatum. Duplex hic, cœle$tis beato- rum, & terre$tris. Omi$$o eo, Zeilam in$ula <MARG>Zeilam in$u- la, terre$tris quidam pa- radi$us.</MARG> non procul è Chalecuto paradi$us e$$e vide- tur: e$t enim orbis locus amœni$$imus, $alu- britate aëris, vitæ longitudine (nam homines ibi ad 150. annos perueniunt) fontibus, $yl- uis, pratis, frugibus, fructibus, feris, elephan- tis, pi$cibus, aromatibus, margaritis, gem- mis, auro atque argento. Hæc igitur orbis pars præ$tanti$$ima, $ed non vniuer$i. Opti- mum enim in his inferioribus, pe$$imum eo- rum, quæ $uperiùs continentur. Medij autem $unt motus quidam, quos actiones vocamus. Tria autem $unt actionum genera. Primum quòd fit à corpore in corpus, vocatúrque mutatio. Secundum influxus: hic in corpus, <MARG>Influxus quid $it.</MARG> $ed non à corpore, verùm occulta quadam <PB N=670> <CB>ratione procedit. Tertium, quod nec à cor- pore, nec in corpore, $ed in animo fit, voca- túrq; afflatus. In omni mutatione, quod agit corruptioni e$t obnoxium. Influxus autem <MARG>Afflatus quid $it.</MARG> ab immortali corpore, afflatus autem ab im- mortali nec corpore: hi$que hæc tria inter $e differunt. Afflatus etiam docet, influxus impellit. An verò cœlorum idem $it cen- trum, an mundi infiniti, ad libros de Æterni- tatis arcanis rur$us $pectat. In hoc vero vno ip$o Deum e$$e aliquem omninò nece$$e e$t. Nam neque ordo Vniuer$i con$tare po$$et, nullo rectore gubernante, cùm materia ca$u $olùm recta, diuturnam rerum $eriem tueri non po$$it. Multò minùs con$tructio tam elegans, tam ab$oluta, atque vnicuique fini adeò congrua, non $olùm opifice prudenti, $ed etiam $apienti$$imo, qualis Deus e$t, pror$us indigebat. E$t etiam $tatus in omni cau$arum genere, qui ad alium pertingere non pote$t, quàm ad Deum. Atque hæ tres rationes omnino demon$trant non $olùm Deum e$$e, $ed $apienti$$imum etiam, ac cun- cta $cientém. Quod $uadent etiam multa: vt prodigia futurorum nuncia, quæ non ni$i ab eo, qui ventura nouerit, fieri queunt: & men- tis humanæ origo, quæ à meliore quodam opifice profici$citur. Nihil autem melius mente, quòd non intelligat. Et con$cientia facinorum, qu&ecedil; homines torquet. qua$i nobis natnraliter in$itus $it timor, & reuerentia quædam melioris cuiu$dam opificis atque re- gis. Ciuitatum etiam $ocietates non adeò e$$ent diuturnæ, nec qui eas violant, obnoxij pœnis numinis, ab$que numine vllo. Homi- nibus etiam omnibus, quamvis de Dei e$$en- tia di$$ideant, communi con$en$u opinio, cultú$que Dei hæ$it, atque id ab orbis me- moria. Di$crimen quoque hone$ti, & turpis, boni, & mali, virtutis ac vitiorum, tum $eries tanta ac ordo adeò admirabilis numerorum ab aliqua prima mente, ab aliquo primo bo- no, ab aliquo primo ordine ducunt origin&etilde;. Hæc igitur tot tantáque $unt, quæ Deum non e$$e $olum, $ed qualis, quantú$que $it, o$ten- dunt. Quòd $i is non curat vnumquodque, cùm res non $int præter $ingularia: $ingula- ribus pereuntibus, peribunt & $pecies. Vel igitur $u$tinentur $ingularia ordine quodam Vniuer$i, quem Fatum vocamus: aut $i non ex putredine $pecies poterũt in$taurari. Horũ veri$imilius e$t, Deo $ingularia cogno$cente ordino quodã vniuer$i manere cuncta, quan- doquid&etilde; $pecies interire apud Philo$ophos, ab$urdum e$t. Deus igitur omnia nouit. Sed vnde $ortes, an ab illo? minimè, $ed ab afflatu <MARG>Sortes in quibus, & à quo.</MARG> quandoque. Lex tamen no$tra $ortes à Deo immitti, & gubernari affirmat. Vti eis licet ad euitandam calumniam vel offen$ionem, cùm inter æquales contentio fuerit. Nobili$- $imi generis e$t geomantica mirabili certè ratione con$tructa, de qua libri circumferun- tur nomine Petri Apponen$is, celebres. Et quamvis quidem amici no$tri non parùm lu- dendo his profecerint, $eu fiducia, $eu proprio $ydere ad diuinandum, $eu dæmonum præ$i- dio adiuti, attamen illarum omnium incon- $tantiam in quarto de Sapientia libro decla- rauimus. Et Diogenes dicere $olebat, cùm hoc genus hominum auru$picum, aut $orte <CB>futura prædicentium intueor, parùm abe$$e homines à belluis exi$timo: cùm medicos aut pictores, parùm diis. Hæc igitur de vniuer$a rerum natura dicta $unt, non vt pleraque per- $equeremur, aut magnam partem earum, $ed vt omnium qua$i exempla, $emina, principiá- que doceremus. Etenim fi quis, quæ mente a$$equi non valet, quæque arte mira con$tare putat, quàm facilè, & vt ita dicam, nullo ar- tificio à natura fiant, intelligat, non $olùm de$inet admirari, & plurima vnius exemplo cogno$cet, $ed etiam à naturæ operibus ad artem traducens, & ip$e haud magno labore admiranda aliis fabricabit. Sit autem pro in- numeris vnum tale exemplum. <P>Vides papillionum alas, quàm pulchrè, & ad amu$$im coloribus di$tinctæ $int? tum par- dorum, pantherarum, felium, tótque aliorum animalium pelles, quod & ars etiam no$tris temporibus nimis $agax cœpit imitari, dum mu$tellarum earum, quas à varietate varios appellant, pelles purpureo colore tingunt, non $olùm iucundo, $ed etiam $alubri inuen- to. Sed ad rem redeo. Quid florum tot $pecies adeò elaboratas, vt $umma diligentia, nec pi- ctor in$ignis ad vnguem eos exprimat? Quid igitur, an ab opifice natura intellectus, & $en$us experte, hæc quæ propriè ad $en$um atque eundem valdè purum pertinere viden- tur, facta erunt, aut fieri potuerũt, an $ummi opificis cura, tam paruis ac numero$is rebus de$tinabitur? Ille flores cyclaminis, trigemi- nó$que Iouis, go$$ipij, iridis, colchici, ericæ, hyo$cyami, tótque aliarum herbarum? illene culmos albi ellebori, aut totam denique pæoniam nobis di$tinguet? ab$it. Sed quo- modo $ine arte vlla tantum artificium fiat, intellige. Quæcunque fortuna mi$ta $unt, quomodocunque coloribus di$tinguantur, ac ab$que vlla ratione, $eu cre$cant, $eu diuidan- tur æqualiter $eu inflentur, formam colori- bus di$tinctam, exornatámque ad amu$$im ac depictam pulchrè admodum præferunt. Di- uiduntur igitur papilionum alæ, & florum fo- lia, cre$cúntque, & intume$cunt velut vitrea va$a. Cùm enim albo ma$$a, qua$i obiter di- $tinguatur inflata, colores illos reddit æqua- libus di$tinctos interuallis. Iam vides, $i quis depictam velit tabellam, te$$ellatóque po- tiùs labore variatam efficere, mi$tis fortuitò coloribus in ma$$am, eáque per tran$uer$um diui$a æqualibus altitudinibus, fru$ta dura- ta tabulæ pulcherrimæ formam referent, & opus æternum reddent, cùm non vt colores eluantur. Ergo vides vt in his imago reluceat vniuer$i: vt enim multa ex vno, & ex æquali inæqualia, ex fortuitis artificio$a, ex inordi- natis ordinata: ita ex vno Deo omnium opi- fice $ummo & cõ$tanti, facili quadam æqua- litate tam multa prodeunt. Videtur autem ex vnitate binarius primùm profici$ci, quod in cœlo ob$eruare licet, neque enim tam $impliciter vnum e$$e pote$t, quin in eo duos motus primos effingere, imò & contemplari liceat. Sed de his aliàs. <MARG>Cur quædam quarto anno $ingulo me- liora eua- dant, & de aliis circui- tibus.</MARG> <P>Nec $olùm quæ abdita $unt formis, $ed etiam numeris, cau$am habent. Velut quod in Moluchiis quartano circuitu annorum ga- ryophylorũ vberior prouentus ac felicior $it. Thermarum autem aquæ eodem circuitu <PB N=671> <CB>fiunt deteriores: nam referunt bi$extilibus fieri noxias. Inter febres quoque genus e$t omnibus notum, quod ab hoc circuitu no- men meruit. Qui in a$trorum vim hæc refe- runt, Saturnúmque huius faciunt authorem, maiorem quàm di$$oluant dubitationem re- linquunt: $cilicet, quid a$tris cum quartano circuitu dierum, vel annorum. Melius for$an fuerit rerum ip$arum $eriem contemplari, quæ triplici ordine perficitur, initio, medio, fine: $eu imperfecto, perfecto, & ab$oluto: aut po$itiuo, comparatiuo, atque $uperlatiuo. Hi gradus cum in omnibus $int rebus, cũ in bo- nis, tum in malis, $i recurrat ordo, fiet quar- tus $imillimus primo, quintus $ecundo, $extus tertio, atque rur$us quartus $eptimo, atque ita deinceps: vnde con$picuus fiet quartanus circuitus, atque illius cau$a manife$ti$$ima, quam alij admirabantur tanquam $uper$ti- tio$am, alij longi$$imè repetebant, velut in garyophilis primo anno vis imbecillis, $e- cundo melior, tertio optima, quarto rur$us, in effœta fiat, nece$$arium e$t, aliter virtus e$$et infinita. Ita in thermarum aquis inutilis anno vno, $ecundo bona, tertio optima, quar- to rur$us inutilis. Hanc vocant in $alubrem & noxiam, quæ cùm non iuuat, nocet non pa- rùm. In fluctibus, quóque maris $i in$picias, primùm cre$cunt, inde fremunr pò$t ad $um- mum attolluntut, ac mox decidunt: eodém- que ordine rur$um recurrunt: adeò vt audeam dicere, res omnes hoc ordine teneri, quæ ma- gnis cau$is fiunt. Sed $olùm in his mentem adhibemus, in quibus ordo hic dies $ingulos, aut annos pro $ingulis gradibus perficit: tunc enim tres cùm exigantur anni $eu dies, re- currendo quartanus declaratur circuitus. Quæ verò alternatim decidunt ac perficiun- tur, tertianum circuitum perficiunt: quæ pa- <MARG>Mala bonis quot modis præ$tent.</MARG> rùm, aut nihil mutantur, quotidianum: atque hæc e$t tam ab$tru$i problematis manife$ti$- $ima cau$a. Iam verò aliò dirigenda oratio e$t. Dices enim, cur $i Deus omnium e$t au- tor, mala bonis præ$tant, celeritate, facilita- te, frequentia, magnitudine? Hora, imò mo- mento pe$$um imus, & infirmamur: vt dite- mur, vt $anemur, longo tempore opus e$t. Malum ingens ca$u, verbo aduenit: vix mul- tis amicis, & auxilio $eruamur. Tot denique infortunia, luctus, dolor, morbus, infamia, amor, irritus, timor, paupertas, vnum autem <MARG>Bonorum fi- nis indolen- tia.</MARG> $olùm bonum non indigere. Quamobrem re- ctè videntur Epicurei $tatui$$e, indolentiam bonorum finem. At magnitudine, quæ volu- ptas cruciatui, quæ $pes timori, quæ felicitas orbitati: quæ iucunditas carceri, quæ $anitas morbo, aut quæ diuitiæ paupertatis incom- modis, quis honor contemptui, aut irri$ioni coæquari pote$t? Denique e$t illa rerum om- nium extrema mors, cuius cogitationi $olæ, nec gaudia mille vitarum conferri po$$unt: habet tamen hoc boni, quòd reliquos finiat <MARG>Filios cur magis $cortis amamus.</MARG> mœrores. Vt verò mortem odimus, ita filios, vt nos alios factos amamus: auxilium qua$i vnicum aduer$us illam ineuitabilem. Sunt enim hi è nobis, $peciémque no$tram $er- <MARG>Venus cur plus delectet, quàm $i quis $cabiem $calpat.</MARG> uant, & nos ip$o referunt: ideò magis eos di- ligimus, quàm $corta, et$i plus illorum cau$a $eminis di$pereat. Filiorum quoque cau$a Venus iucundior facta fuit ab opifice: cùm <CB>enim mi$ceantur corpora, & quod proritat intimum $it, & minimo cum dolore, ideò quamvis titillatio $it è genere $cabiei, $en$us tamen ille longè iucundior e$t. Sic igitur hoc inuento, perpetuitati animamtium prima cau$a con$uluit. <P>Differt autem cau$a, principium, & occa$io <MARG>Cau$a, prin- cipium, & occa$io in quo differãt.</MARG> in rebus gerendis, non tantùm in natura: di- cimus enim cau$am fui$$e Alexandro, quòd in A$iam traiecerit, victoriam facilem Athe- nien$ium, de Artaxerxe ac Xerxe: tum Age- $ilai expeditionem, qua breui$$imo tempore partem A$iæ occupauerat: vnde Alexandro $pes nata. Principium e$t, quo vtuntur ad ve- landum auaritiæ, & ambitionis $u$picionem Reges, vt tran$itus in Græciam, Per$arum, & cædes legatorum Per$arum, quæ à Mace- donibus perpetrata e$t. Occa$io, Phillippi mors relinquentis exercitus bellico$os, ex- hau$támque cladibus Græciam. Vt omnes eius populi aut gratia, aut metu cum Alexan- dro $entirent. Sed non $ic Deus, imò omnium <MARG>Deus quid.</MARG> horum, quæ in vniuer$o $unt, cau$a, & origo, fons, & principium e$t. E$t autem totum im- men$um, $ummáque perfectio, nec aliud, quàm $eip$um contemplatur. Tanta luce, vt $olus capere po$$it eam, ac claritate mundum, & hunc, & illum & quicquid e$t in orbium extremo illuminat, immobilis, ab$que varie- tate, cuius mortalium nemo, vel momento $plendorem $u$tinere, aut fulgorem in$picere queat. Facilius toto anno Solem æ$tiuum me- ridianum perferas oculis, quàm homo tem- poris exigui parte Dei lucem intellectu po$- $is contemplari. Ad quam tamen cùm fertur, beati$$imus e$t momento $olo. E$t enim hæc ecta$is illa, $olis probis, $apientibú$que con- ce$$a, melior omni humana felicitate. Te- nui$$ima $ub$tantia e$t, atque ideò $emper quie$cit: nã quæ $ubtili$$ima $unt, aut $emper mouentur, vt cœli: aut $emper quie$cunt, vt intellectus. Deus tamen non e$t intellectus, $ed aliquid intellectu longè melius, beatius, potentius, digniú$que. Quæris quid ergo $it? $i $cirem, Deus e$$em: nam Deum nemo nouit: nec quid $it, qui$piam $cit, ni$i $olus Deus. <MARG>Dij nomine carent.</MARG> Cùm verò quid $it ne$ciamus, multò minùs eius proprium nomen $cire conce$$um e$t. At neq; principiorum, reliquorũ cùm nec Deo, nec illis nom&etilde; $it vllũ, $ed impo$itis nomini- bus iuxta opinion&etilde;, quam de eis cõcepimus, vel pote$tatis, vel claritatis, ac dignitatis, vti- mur. Conficta $unt etiam multa à prauis ho- minibus, qui de Deo etiam nugari tanquã de vno è nobis au$i$unt. Sed nomina à rerũ na- tura, viribú$q; ac proprietatibus $umũtur no- bis cognitis. Animas autem cœle$tes, natu- rámq; earũ multò magis, & Dei $ublimis in- cognitam intellectui no$tro omni ex parte e$$e docuimus, quónam pacto ergo diis no- men vllum erit, aut imponere licebit. <MARG>Epilogus.</MARG> <P>Hæc igitur tot, tantáque de Subtilitate di- cta $ufficiant, per genera, $pecié$que tractan- tibus: nam $ingularia ip$a finem nullum ha- bitura e$$ent, & tamen $ub his comprehen- duntur. Quæ verò hîc exemplorum loco po- $ita $unt, alia ob experientiæ facilitatem, alia quoniã à veritate magis aliena e$$e videren- tur, quædam ob raritatem, quædam ob diffi- cultatem adiecimus: ex his enim ad alia in <PB N=672> <CB>eodem genere tran$ire licet, & à $imilitudi- ne, & à contrario, & à con$equentibus, & ab his, quibus con$tat demon$tratio. Quæ au- tem à compo$itione maiora $unt atque præ- $tantiora, ea verò ex $ingularibus habentur, $ed maiore negotio. Quamobrem his finem imponamus. <MARG>Gratiarum actio.</MARG> <P>Tu igitur alti$$ime Deus à quo omnia bo- na profluunt, cuius nutu cuncta mouentur, cuius imperium nullis finitur limitibus, cla- ritas infinita, qui $olus lumen verum præbes, $olus verè æternus, totus in teip$o, tibi $oli notus, cuius $apientia omnem excedit cogi- <CB>tationem, vnus atque incomparabilis, extra quem nihil e$t, qui me velut terræ vermem in vmbra $cientiæ direxi$ti, cui quicquid ve- ri hîc $criptum e$t, debeo: errores, am- bitio mea, temeritá$que ac celeritas pe- pererunt, igno$ce mihi: mentémque meam illuminando pro tua indefe$$a libe- ralitate, ad meliora dirige. Cùm verò tu nullis indigeas, nec quicquam addere po$$im, quòd cœli, cœlorúmque pote$tates, quod materia, terráque faciunt, vniuer$áque ip$ius mundi partes, gratias perpetuas pro immen- $is erga me beneficiis ago. <C>FINIS.</C> <FIG> <PB N=673> <FIG> <C>ACTIO PRIMA,</C> <C>IN CALVMNIATOREM</C> <C>LIBRORVM DE SVBTILITATE,</C> <C><I>AD FRANCISCVM ABVNDIVM</I></C> <C><I>S. Abundij Commendatarium Perpetuum.</I></C> <CB><P>RECTE quidem ac iure me- ritò exi$tima$$e videtur Empedocles, duo e$$e re- rum naturalium princi- pia, quorum alterum bo- num, & ad con$truen dum accommodatum, quóque omnia repararentur ac florerent: alterum malum, ad de$truendum $olùm paratum atque idoneum. Namque id tam apertè in cunctis rebus humanis, & naturalibus con- $picitur, vt $tudiose inter $e hæc principia certare perpetuò videantur. Etenim a$$iduè ortum, & interitum, incolumitatem, & morbum, lætitiam atque tri$titiam, $ere- nitatem, & nubes, abundantiam ac penu- riam, $excentáque huiu$modi in dies $in- gulos $uccedere $ibi inuicem alterna vice videmus. Iam modò florebant artes, bo- næ literæ maximum $u$ceperant incremen- tum, honos magnus eruditis ac $tudio$is habebatur: tot rerum in$ignium notitia ac- ce$$erat, vt aurea ætas re$tituta videretur, po$$éntque maiores no$tri, pueri ad præ$en- tes collati iu$tè appellari: cùm ecce $ubitò ver$a rerum omnium facies, ac cuncta $i- mul relabi cœperunt, non honos $tudio- $is, non præmia eruditis, non cultus ar- tium ac di$ciplinarum, non quies vlla à ve- xationibus conceditur. Quin fal$a veris, infima $ummis mi$ceantur, atque idem exi- $timatur, e$$e, & haberi verba, & res ip- $æ, di$ciplinæ, & artes, reconditæque $cientiæ, cum $ophi$ticis argutiolis ac ca- uillationibus. Id factum ex non tam bel- lorum horum implacabilium importunita- te, quàm ambitione eorum, qui $urgentem vndique lucem diuini numeris conantur extinguere. Atque exemplo Hero$trati, qui templum illud deleuit, cuius ne mini- mum quidem angulum ædificare $ufficiens fui$$et, hi egregij viri ingenium, doctri- nam, deorum dona, ac hominum com- modis de$tinata, ad euertenda benè inuen- ta dirigunt. Nam cùm quædam artes, imò potiùs di$ciplinæ $int, quæ hoc præcipuè obtineant, vt de omnibus aliis artibus $a- tis benè atque ornatè dicere po$$unt, vt pri- ma Philo$ophia, & Grammatica, verùm principaliter Dialectica atque Rhetorica: <CB>quidam in his iu$tè plus, quàm deceat exer- citati, non $ecùs, ac qui me$$oria falce ad iu- gulandos homines vtitur, ad inutiles di$pu- tationes, contentio$á$que calumnias, quas Galenus toties, ac tam acerbè in$ectatur, nec tamen quantum ip$a res merebatur, præ$tare potuit, incommodo magno ac iactura bona- rum di$ciplinarum abutuntur. Vt non ab$ur- dè dubitaret ip$e Rhetoricæ ac Eloquentiæ pater Cicero, an facundia plus commodi ac incommodi ciuitatibus afferret? $cilicet quòd cogno$ceret, has artes, quæ in nullo proprio ver$antur $ubiecto, nihilque aliud, quàm di$- ceptare efficaciùs docent, non $ecùs ac con- dimenta, $al, oleum, acetum, moderatè qui- dem adhibita cibos efficere $uauiores, at $i immodicè immi$ceantur, nihil e$$e nocen- tius. <P>Ergo hac confidentia fretus calumniator quidam, dum moliri $uo marte nihil quàm audet, opus no$trum de Subtilitate demoliri aggre$$us e$t, $perans (vt reor) futurum, vt mutuis altercationibus hominibus incla- re$ceret. Neque enim video $i aliquid le- ctu dignum $ua indu$tria, & quod homi- nibus e$$e vtile, ac $ine contentionis pe- riculo, $ine liuoris $u$picione, & ab$que metu infamiæ, cur non tot horas potiùs (quas val- dè multas con$ump$i$$e haud dubium e$t ) quandoquidem maior (vt dici$olet) appendix $it principali, aliquo in præclaro $ubiecto collocauerit. Quinetiam audiui ip$um hoc virulentiæ genere v$um e$$e, vt primùm li- bros de Futilitate in$crip$erit, quanquam po$tmodum mutato con$ilio, aut amicorum $ua$u propriam in$criptionem re$tituerit. Itaque vtut res $e habuerit, vel non admo- dum iudicio valuit, velliuore quodam victus e$t, vel vt tantus non $it, quantum $ui illi gnathones ferunt in re literaria, nece$$a- rium e$t. Sed ego omnia malim in melius in- terpretari, $it diligens, acutus, eruditus $anè per me licet, hæc bono etiam animo, & reip. literariæ iuuandæ $tudio i$ta con$crip$erit (quanquam ego non adeò acuti ingenij me e$$e fatear, vt omnia hæc $imul e$$e po$- $e videam ) quid illum adegit rogo, vt ca- lumniis ac criminationibus, tum maledi- ctis ab$que offen$a, imò etiam ab$que co- gnitione hominis vlla me ince$$eret? aut in <PB N=674> <CB>proœmio tum Epi$tola laudaret effu$i$$imè. in toto opere me argueret, atque damnaret? qua$i vel $ui ip$ius oblitus, vel quod certum e$t, ad calumniam, & iniuriam irri$ionem quoque adiecerit? Denique quo con$ilio etiam de religione his turbulentis tempori- bus me accu$are nititur? an hæc $unt præce- pta Philo$ophiæ? an hoc e$t rationibus vel- le vincere? an non hæc $unt violenti$$imi inimici, aut virulenti$$imi animi indicia manife$ta, velle in ius hominem vocare de fortunis, de vita, de fama, ob di$cepratio- nem non à me, $ed ab ip$o in$titutam, in- choatam, ab$que vlla inimicitia, nullis iur- giis, nullis odiorum $eminariis præcedenti- bus non accu$atus, non lace$$itus ip$e prius? Quæ $i ade$$ent, adhuc de hoc facto laudari non po$$et, excu$ari for$an po$$et. <P>Quid po$tmodum de iudicio dicas, di$pu- taturus de naturali Philo$ophia, toties Ari- $totelis atque Auerroïs innixus principiis at- que authoritati, apud quos $uppo$ita, quam illi probant mundi æternitate, à Chri$to di- uinitas, & ab omnibus $pes remunerationis bonorum atque malorum aufertur, audet me de impietate in$imulare? <P>Sed maior e$t integritas atque $apientia horum cen$orum, quàm illius liuor. Norunt enim alia e$$e, quæ $en$ibus innitens homo diiudicat: alia quæ nequimus attingere, & in quibus hallucinamur, quæ quantò minùs $unt probabilia, tantò $unt magis vera. Et quanquam priora his repugnent, quis tamen non libenter etiam audiat de illis di$ceptan- tem; imò etiam rideat, cùm $ciat quan- tum aberret vis no$tra, ac quantùm $apien- tia humana ab ip$a rerum $erie declinet, ve- lut $i a$tronomus qui$piam peritus confi- dentem $en$ibus Epicureum de $olis paruita- te audiuerit, num ira$cetur? num damnabit eum: an potiùs dicet, & ego ni aliter com- pertum haberem, ita crederem. Cæterum irrito illius conatu delectabitur. At quod ad me attinet, nullus tam nobis infen$us fuit, qui nos aut de improbitate, aut impietate calumniari, nedum accu$are tentauerit. Ta- met$i enim apud no$tros, & ob inuidiam, & ob quã illi vocant duritiem, alius qui$piam illam vocat duritiem, alius qui$piam nequior ru$ticitatem appellare malit, quæ verè nihil aliud e$t, quam omnium malorum homi- num odium, omnibus $um inui$us, cum ne- minem palám me amare profe$$us $im, nullus tamen horum criminum reum me fecit vn- quam, quod & vita, & mores, & $cripta ab omni talium $u$picione vacent, & plus apud illos pudor, quàm liuor valeat, aut odium. Vt enim ego tametfi quenquam non accu$em, multos tamen arguam, quòd nimis iu$tè am- bitioni, auaritiæ, maledicentiæque $tudeant, neminem ignorantiæ, quòd valdè paucis in hac vrbe medicis iu$tè obiici po$$e intelli- gam, & illi ab his ab$tinent calumniis, quas $i obiicerent, potiùs $uam nequitiam, quàm meæ vitæ labem te$tarentur. At inuentus e$t homo in terrarũ finibus mihi non $olùm, & con$anguineis meis ignotus, $ed penè etiam vrbi, vel nomine ip$o, qui in me non læ- $us talia fingit. Sed audi, quo con$ilio? quá ve diligentia? Te$tatur primum nec $e $ecun- <CB>dam edition&etilde; libri mei vidi$$e, quæ anno ta- men 1554. atque in eius initio publicata e$t, ip$e anno 1557. $uum edidit opus: $i addita e$$e aliqua exi$timauit, cur vtilitatis publicæ cau$a non addidit cen$uram $uam? Sin au- tem emendata credidit, quæ priùs emi$$a fo- rent, cur maluit videri ca$tigator eorum, quæ ca$tigatione non indigebant? Verùm in- tellige ($i modò, vt credo, vera refert) quid voluerit, & quo con$ilio id egerit, tantum illi inerat $tudij ad accu$andum, vt timuerit, ne quæ accu$auerat, ego priùs correxi$$em, labori$que præmium amitteret. Vides modò hominis naturam, & ingenium, ob quam cau$am credo impre$$or, homo minimè $tul- tus, $atis parcè, nec pro more $uo, opus il- lud impre$$it. Quis enim ferat hominem edentem accu$ationem, $eu malis ca$tiga- tionem in primam editionem, cùm iam diu (triennio $iquidem antè) $ecunda ab ip$omet auctore euulgata $it? Hic ergo cùm quatuor commoda $ibi quæ$i$$et, ex hoc tanto la- bore nullum a$$ecutus e$t. Cupiebat mecum di$ceptare, non impetrabit: elogiũ enim mihi præ foribus e$t: tempus po$$e$$io mea: exi- gua portio illius mihi e$t, & maxima cha- ritas, ex Galeni præcepto, omnibus, vt non di$ceptationibus $ophi$tarum, $ed in $olidis $tudiis atque operibus ip$is laude dignis con- $umendum $it. Satis e$t in $cholis Dialecti- corum, & $ophi$tarum. Profe$$or Dialecti- cæ, vel Metaphy$icæ, viginti coronatis apud nos conducitur: Medicinæ, & Philo- $ophiæ naturalis, $excentis ac mille, atque etiam ampliùs, atque iure meritò: cùm hæ di$ciplinæ, nihil certum docent, $ed ad $o- lam veritatis inqui$itionem $pectant, eate- nus $int legendæ, atque in pretio haben- dæ, quatenus homo eò perueniat, vt en- thymemata, ac $yllogi$mos rectè con$true- re norit, captioné$que vocum vitare, nec- non generali$$ima illa $ignificata quorun- dam nominum intelligere. Vlterius $i proce- das, hominem ineptum reddunt, vt qui confidat, dum de omnibus acutiùs, quàm par e$t, ac locupletius di$putare nouit, ab$- que propria $cientiarum, in quibus di$ce- ptat cognitione, $e eruditum videri, ab$que labore, $cientémque ab$que $cientia. At di- ces, Ad veritatem tamen inquirendam hæc vtilia $unt? A<*>page, nequaquam hoc dicebat Galenus: $ed illi propriè, qui in Mathema- ticis exercitati $unt, veras rationes à fal$is ob con$uetudinem declarandi norunt. Vi- demus Chry$ippum, qui gloriabatur $e cer- taturum cum quovis mortali in Dialectica, quique optaret, Deum quempiam cum illo congredi, atque di$putare in ea arte, quàm ineptè concludat, quámque facilè $uperetur cum $ua argumentorum multitudine, cúm- que tanta copia authoritatum à Galeno in cau$a de membrorum principatu: vt illa lo- gicæ immoderata exercitatio potiùs obfue- rit, quàm profuerit. Vidimus no$tra ætate Marium Nizolium, & M. Antonium Ma- ioragium, po$tquam immodicè his commu- nibus locis, his argutiolis operam dederunt, quid profecerint. At contra Budeum, Alcia- tum, Era$mum, Ve$alium, Bra$auolum, Fuch$ium, Cornarium ( dij boni ) quæ <PB N=675> <CB>$plendida ingenia, quanta authoritate vixê- re? quàm magnifica opera reliquêre? Dioge- nes rectè dicere $olebat: Qui inter pueros $emper ver$atur, à puero parùm differt. Num Galenus Ptolemæus, Archimedes, tum ip$e Ari$toteles dialecticæ parens his argutiolis innituntur? aut potius $olidas declarationes quæ$iuêre? Deinde quo exemplo rogo tan- tum opus con$crip$it aduer$us no$tros de Subtilitate libros? Carp$i$$e aliqua frequens fuit exemplum Ari$totelis, maximè tum Galeni. Totum librum euertere longi$$imo alio libro inu$itata, non $olùm apud anti- quos, $ed etiam æquales ætate autores, res e$t. Atque id iure, nam magnus liber $i ine- ptias continet, $olùm $ufficere admonui$$e lectorem, paucis in exemplum reprehen$is: $in bona atq; vtilia quomodo qui tot nouit, in omnibus potuit aberrare Reprehendit me de Latinitate, atque id iurè, nam de cau$is linguæ Latinæ $crip$it ip$e. Sed tamen de- po$ito pignore certabo, neque Grammaticè nedum Latinè ip$um loqui. Præcisè, pro ad vnguem, alterat, particulari penetratione, ac innumera eiu$modi ( vt totus liber his plenus $it ) penitùs intimæ barbariei argu- menta $unt. Qualis hic cen$or, qualis homi- nis ingenium, quæve amentia? cum quæ ip$e admittit, quo totus liber $uus refertus e$t (e$t enim ab initio ad calcem, vt $i quis alius, totus planè barbarus ) fru$trà, & $ine cau$a in aliis reprehenditur? quæ tamen etiam$i ade$$ent, nonne illud vulgatum ad- monere poterat, Omni carere culpa debe- re eum, qui in alium dicere paratus $it? Ac- cu$at me, quòd ex Agyrtarum impo$turis plurima conua$arim, tot calumniis atque iniuriis, quot $unt verba. Sed $it ita, modò quæ $crip$i vera e$$e fateamur, num putat paruum e$$e an mediocris iudicij vel indu- $triæ, vel laboris, aut vulgaris $apientiæ in- ter tot fal$a, paucula vera deprehendere, $e- ligere, cau$amque illorum adiicere? an re- fert vnde veritatem ip$am expi$ceris? an vt dicebat Ve$pa$ianus Imperator, aurum ex vrinæ vectigalibus collectum vrinam olet? Ita ergo ( quod tamen à veritate maximè alienum e$t) $i ex Agyrtarum experimentis pauca $int adiecta, etiam$i vera $int, pro im- po$turis habenda $unt? Sed valeant hæc om- nia, nec vllius $int momenti: duo $unt, quæ omninò me præpediunt, ne po$$im, etiam $i velim, illi re$pondere, & quibus vale dicere nequeam: alterum e$t, quòd occupatus $im nimis in rebus humano generi vtilioribus: nec $ufficiat tempus, quod ab exercitatione medendi $upere$t his negociis, adeò vt & hoc ip$um paucum quo $cribo, cogar à cu- randi officio non leui certè damno rei pecu- niariæ $ubtrahere, quantò minùs vt ad re$- pondendum tam longæ neniæ $uppetat? Nunc enim tres libros Contradicentium, qui duobus editis proximè $uccedunt, per- ficio, & quatuor libros de Vrinis nouam pror$us inuentionem, atque innumeris expe- rimentis comprobatam, rem $anè qua nul- lam aliam $ciam mortalium generi vtilio- rem, per quam multa millia hominum, qui $ecùs perituri forent, $ingulis annis $erua- buntur, magno medicorum gloriæ incre- <CB>mento con$cribo, atque $imul Hymnum Deo finem hoc anno $cribendo impo$iturus his libris: quibus cùm nihil maius efficere me potui$$e fatear, nec maiore diligentia aliud quicquam con$crip$i$$e, coronidem la- boribus meis hone$ti$$imam impo$ui$$e ar- bitror. Vno enim eorum corporis $alubrita- ti, quantum vllo alio libro con$ultum e$t: altero animæ tranquillitati ac $plendori, vt nihil maius excogitare potuerim, cùm etiam in vtroque non dubitem, & indu$tria, & diligentia, & rei tractandæ inuentione, & quod omnium maximum e$t, numinis au- xilio ac gratia me ip$um in omnium alio- rum librorum, præterquam Artis paruæ medendi compo$itione, quam etiam anno præcedente perfeci, longo interuallo $upe- ra$$e. Nam neque quenquam vel mediocri- ter expertum medicum futurum exi$timo, qui prælectis his libris intellectis, diligen- terque con$ideratis, non qua$i prodigio$as prædictiones atque curas in $ingulis morbis effecturus non $it. Nec quenquam adeò ma- lum, & perfractæ vitæ mortalem, modò in eo aliquid ratio humana po$$it, qui moribus atque pietate optimis aut cuique veritatis egregio amatori $imillimus non euadat, at- que adeò efficaci vi mutare hominum mo- res pote$t, vt ne boni fiant, $i qui $tudent, pror$us ab illius lectione ab$tinere cogantur Hæc $unt commoda, quæ hoc labore, $upre- mo Deo dante, humano generi præ$titurus $um. An igitur par e$t his relectis ad re$pon- dendum longi$$imæ fabulæ, & maximè in- tricatæ di$putationi me conferre? accedit al- terum, quòd ex hac tam longa, quam futurã video contentione, nihil decorum nobis, aut vtile humano generi $ucce$$urum $pero. Sed vt apud Socratem, eia Xantippe, eia Socra- tes dicentes, communiter fabulæ $pectatores nos irrideant: neq; enim in hac $ua <G>r(a<*>wdi/a|</G>, ni$i tricæ $ophi$mata maledicta, iurgia calũ- niæ inueniri poterunt, & tum legendo, tum re$pond&etilde;do nõ $olùm ego, $ed & lectores ip$i tædio potiùs, quã voluptate afficiantur. Quid ergo cau$æ e$t, vt re$cribam? nec enim in re ip$a iuuamur, cum nullum ip$e in tam lon- go opere experimentum adiiciat, quod erat operis ip$ius propo$itum, & id, de quo lo- quutus $um, cum $ucce$$urum aliquem, qui hac tractatione aucturus e$$et, prædixi: nec di$putatio ip$a voluptatem legentibus $it allatura, vt duorum commodorum, quæ lectio præ$tare $olet, $cilicet: Vt prode$$e velint, & delectare Poëtæ: nullum in hac re$pon$ione $ub$ecuturum videam. Id etiam tertio loco me à $cribendo auertit: quod $i omnibus re$pondere voluero, nimis lon- gum opus conficere nulli v$ui futurum co- gar: $i aliquibus tantum exi$timabunt in- uidi, quæ prætermi$erim, ob id præter- mi$i$$e, quod re$pondere ne$ciam. Et licet exi$timaturi $int aliqui me victum, atque certamini imparem? ita $it, malo aliquid amittere, quàm $poliari. E$t euulgatus liber $uus, e$t no$ter, lectores facilè iudi- cium ferent. Quid $i me mortuo prodii$$et liber, vt credidit: nunquid torqueri debeo nunc, ne aliàs in futurum id accidat? aut que- ri, quòd non perpetuus $im, aut tueri <PB N=676> <CB>$cripta mea valeam? Equidem $i bona erunt, tuebuntur docti, communis hominum con- $en$us, princeps aliquis bonus, genius qui- dam: $i mali, nec opto, nec è re mea e$t, aut meorum, aut humani generis, vt $uper$int. Victus es? fatebor: quid amplius vis? à ma- ximo viro victus ero, qui iam quatuordecim volumina. Exotericarum exercitationum cõ- $crip$i$$e gloriatur: cùm nulla alia tamen prodierit in lucem, ab vltima editione vide- tur inçhoa$$e: for$an & ab hac $i ab$tinui$- $et, parum detrimenti acceptura fui$$et re$- pub. literaria. Intelligo & $imili argumen- to contra Era$mum con$crip$i$$e, vt huic monomachiæ vir $trenuus, ac miles egre- gius a$$uetus videatur. Sed illam videre non licuit, ne$cio an Era$mus, qui & ip$e his certaminibus non parum gaudebat, illi re$- crip$erit. Verum vtcumque res cedat, malo iacturam facere gloriæ quàm temporis. Pi- geret quòd inter tot occupationes men$em ab$ump$i$$em, ni$i me delecta$$ent mirum in modum viri acumen, $ales, $comata: ne$- cio an aliis arridebit? Vnum tamen opta$- $em, quòd cum de cau$is linguæ Latinæ con- $crip$i$$et librum, vt Latinè $altem $crip$i$- $et. Secundum quod $perauit, vt reor, & multò minus obtinere pote$t quàm primum e$t, vt ego iurgiis $ecum contendam, quòd tam à natura mea alienum e$t, quàm vt video illi familiare. Turpe mihi videtur phi- lo$opho iurgiis agere, Chri$tiano conten- dere, probo viro criminari quenquam, me- dico $ene$centi iam ac viro graui ineptè c<*>uicia in alium ingerere: etenim malo malè audire, quàm dicere, iniuriam pati, quàm in- ferre, aut reddere: quod quanquã admiratio- ne dignum $it ab Ari$totele in Rhetoricis præcipi, tamen præcipitur, cùm puer e$$em audiebam: Contra verbo$os noli contendere verbis. Negat $e iurgiis acturum, ab iniu- riis ab$tinere $e prædicat. Quid prohibet, ne ego illum in ius vocem, atque de mendatio agam ex lege. De ætate quoque, titulo de interrogationibus non $emel, $ed pro qua- cunque pagina ter, $i communi no$tro com- putemus? ô virum egregium, & moribus his illu$trem. At Plinium a$inum appella$ti<I>?</I> il- lud malè habeat, quòd & ip$e purus cùm Grammaticus e$$et, imò ne Grammaticus quidem, qui tot cen$uris ad linguæ Latinæ candorem redigi per tot illu$tres viros ma- ximis cum laboribus nondum potuerit, de omnibus di$ciplinis $cribere au$is $it. Hos ego viros tamen non odi: $ed temeritatem incredibilem in tanto mentis $tupore, repre- hendo: at a$inum appella$ti? Galenus hoc ta- men $æpè facit, vt qua$i iubeat rudem in$ci- tiam $ic mulctandam, imò etiam nomine molaris lapidis. Sed timet ( vt video) exem- plum, vix enim è Grammaticæ $cholis pro- gre$$us, vbi tot $cuticæ, erroré$que Gramma- ticæ contempta latinitas torquent eum, au- $us e$t $cribere de omnibus, & tamen gloria- tur de virtute, ac nobilitate. Itaque virtutem (vt video) appellat inuidere, criminari, male- dicere, conuiciari: nam aliam virtutem non deprehendo in eius commentariis, ni$i for- $an frigidam quandam vrbanitatem, cùm etiam vita eius incomperta mihi pror$us $it. <CB>At quòd nobilis $it credere velim, cùm $it ex de$cendentibus dominorum Patauij, Vero- næque, qui $ibi in principatum a$ciuêre, è quibus vnus Canis Sigorius, fratrem occi- dit. No$tram familiam, licet con$tet iã quin- gentis $altem annis fui$$e patriciam, anni$q; $eptem, atque in$uper men$ibus octo, non tyrannide, $ed electione dominatã vrbi Me- diolanen$i, $eu Cardani $imus, $eu Ca$tellio- nei <I>(</I> nam eam familiam etiam Pontificem maximam Cele$tinum 4. virum optimum, vt Platina, aliique te$tantur, habui$$e certum e$t ) non tamen in numero laudum repono $ed oneris potius, malimque bonus ac præ- ftans maioribus perditis, atque humilibus, quàm è $plendida, atque innocenti familia perditum & degenerem. <I>Nam genus, & proa- uos, & quæ non fecimus ip$i, vix ea no$tra voco.</I> Sit itaq; $tirpe quantumuis clarus, mihi $ufficiat Hieronymum e$$e Cardanum, quã- quam non negauerim ob nobilitatem in ho- nore habitum, ob$eruatúmq; etiam ab æmu- lis fui$$e. Verùm $cio exi$timabit ob hæc tã acerba illius maledicta me $ibi iratum e$$e, & eum odio non leui pro$equi<I>?</I> Sed fallitur maximè, imò eum non parum diligo, primũ quòd quæ in me dixit potius atrabile affe- ctus, $eu ob longa $tudia, vt ip$e fatetur, $eu ob incommoda atque vexationes, quibus nunc æmulis omnes eruditionis cultores ni- mis, quàm vellemus affici $olent, quàm certo iudicio, ac ex voluntate dicta exi$timem. Tũ verò & illud plurimum facit, quòd hæc ma- ledicta in me nemo, qui nouerit dicta puta- bit, quoniam mihi non conueniunt. E$t etiam Chri$tiani viri officium amare inimicos $uos hoc enim expre$sè Seruator pr&ecedil;cipit. Natura etiam atque in$tituto ad hoc maximè para- tus $um, vt neque ira$car, neque ab iniuria commouear. Turpe quoque mihi e$$et, qui tam pulchrè in libris de Arcanis æternitatis, de non vlci$cenda iniuria peroraui, etiam$i quis magnum malum acceperit, nunc ob $ola verba ira$ci, ac velle talionem reddere? Qui- nimò expertus $um etiam hanc viam con- tem nendi iniurias nec vlci$cendi, e$$e vtilio- rem, atque ita plerumque e$t. Deinde dicam, vt Philo$ophus ille, non hæc dixi$$et ni vera e$$ent, for$an quæ mihi crimina obiicit vera $unt? & multo maiora? neque enim ego vel ille, qui nimis magnis affectibus laboramus, ego <G>fil<*>ti/a|</G>, ip$e <G>e)nd<*>/c<*></G>, verum di$cernere, ac rectè diiudicare po$$umus. Ergo alij iudi- cabunt, quorum $ententiæ potius $tandum arbitror quàm ira$ci. Deinde $int omnia hæc vana, cur odio habere, aut $uccen$ere illi de- beo, qui mihi tam multiplicem præbuit vti- litatem? tamet$i magna ex parte nolens for- $an fecerit? Sed et$i nolentem ex parte non feci$$e $cio, non tamen quòd nolens effece- rit, $cire po$$um: quæ verò incerta $unt, in meliorem partem trahere ingenui hominis e$t. Itaque audirem: primum cum oblatus fuit liber, quædã parum fau$ta mihi euene- rant, quæ quanquã nullo modo me tor$erint iam diu enim non cõmoueor his certis ratio- nibus, adeò vt omnes etiã æmuli mei admi- rentur, fateanturq; quod $criptis docui melius etiam factis præ$tare, nihilo $ecius neque lætabar. Sed accepto libro, vbi tot nugas, <PB N=677> <CB>tantam hominis incon$tantiam, tam ab$ur- das reprehen$iones, tam $tultas interpreta- tiones, tot præter propo$itum dicta, tantam barbariem in nouo Cicerone animaduerti, coactus $um præter omnem con$uetudinem meam ridere effu$i$$imè: neque enim conti- nere me poteram, adeò vt id cùm a$$iduè fa- cerem, animaduerti$$emq; dome$ticos meos omnes admirari, ne exi$timarent me in$ani- re, anagno$tas ip$os legere iu$$i: qui tamet$i (vt ego) non adeò riderent, attamen maximè admirabantur, præcipuè magnitudinem ope- ris, barbariem & obliuionem. Inter reliqua vt caput de Dæmonibus legerent imperaui, in quo me reprehendit tãquam fabulas nar- rauerim, deinde ip$e longè plures ex menda- ci Græcia omnibus notas, atque paterna, longè ab$urdiores annectit. Atque ita totus liber huiu$modi farina con$per$us e$t. Quis rogo po$$it continere ri$um? aut quàm ma- gis oportunè in hoc tempore poterat offerri? Et potero ego hominem hunc odi$$e, quem exi$timo nectareum mihi poculum obtuli$$e? ab$it Deinde me certum qua$i reddidit, quàm parum profecturi $int po$t obitum meum, qui contra nos $cribent, $i quando aliqui $cripturi $int: quando vir hic, qui adeò contentè con$crip$it, quique nouem fermè annos in hoc opere con$ump$it ad- uer$us librum non ab$olutum, non emen- datum, tam parum profecerit, tam infeli- cem exitum habuerit, cum nunc iam pri- mùm ab$olutus, demum etiam ca$tigatus in publicum proditurus $it? An hoc par- uum munus $ecuritas ex ho$te quæ$ita? Erat & tertium non leuius his commodum, & in quo multum $perabam $i afful$i$$et, $cilicet vt emendarem ex illo fi qua reprehen$ione digna inueni$$em: nam di$tuli hoc con$ilio editionem hanc vltimam, cùm iam e$$et ab$oluta ca$tigatio, recepique librum $uum, Idibus Ianuarij 1558. liberalitate ip$ius H. P. ad quem libros excudendos denuò extre- ma manu appo$ita remittimus. Sed huic quàm in hac parte, voto meo fraudatus $um, neque enim vel verbo fermè adiutus $um. Demiraberis for$an? & paradoxa exi- $timabis, quæ non $unt. Sed $i intelligas, iam fateberis & vera e$$e, & minimè præter fi- dem. Primùm enim cùm tractatio $ua vni- uer$a duas obtineat partes, additionem & reprehen$ionem, ex vtraque non parum iu- uari $perabam: at in vtroque deceptus dece- ptus $um: nam de additione, cùm neque Ari$totelem, neque Galenum neque nos $ecutus $it, qui vera à fal$is, aliena à no$tris di$tinguere $olemus, farraginem in- vtilem compo$uit. Si enim vera fal$is mi$- centur, audita expertis, aliena propriis, ne- ce$$e e$t, vt nihil fide dignum $it. Etenim et$i in centum præceptis quatuor tantùm fal$a $int, $emper tamen timere debemus, ne vnumquodque illud $it, quòd fal$um e$t. Quamobrem eã rem cuius cau$a maximè sũ laude, Dignus $cilicet quòd nomina eorum, à quibus accepi adiiciam, vt $ciãt qui legunt quantum $idei adhibere debeant $ingulis præceptis, & ne illi etiam propriis inuentio- nibus fraudentur, homo hic genero$us vitu- perat. In roprehen$ionibus etiam parum pro- <CB>fuit, quod & mathematica omnia, $ic vt totũ fermè primum librum, & multos alios $icco pede tran$eat, & naturalia pleraque relique- rit, quoniam in illis $uccum $ciebat po$$e deprehendi, atque ita totum opus intactum reliquit: nam hæc duo genera $olùm $unt quæ experimento $ubiiciuntur: at ip$e cùm deuitauerit experimenta, quantum potuit, ne fucus deprehenderetur, totam reprehen- $ionem vanam reddidit. Nam cætera quæ adiiciuntur, & in quibus in$i$tit, non ad $ubiectam rem quicquam pertinent, $ed $unt modi tradendi, in quibus etiam adeò prolixus e$t, ac religio$us, vt fructum ex ea lectione non capias, ni velis ei ob$equi: nam contradicendo ad rauim deuenies, at $i ob$e- quaris, parendum erit illi, non lectoris vtili- tati. E$t enim ea in opinione, vt quemadmo- dum in pueris in$tituendis ab ip$is elemen- tis omnes $ectando qui$quilias, debeamus in $ingulis quæ$itis hærere. At non ita cen$et Galenus, non ita proce$$it Hippocrates: $cri- bimus doctis, non imperitis, & nihil vulga- re. Adde quod mirum e$t, in ip$a etiam latinitate benedicentes, vt aberremus coge- re vult, reprehendit enim noua exercita- tione æ$tuo$i$$imum his verbis: Atrociori- bus ac penè tragicis verbis, minus ( vt opi- nor ( v$itatè vocas æ$tuo$i$$imum. Quæ ta- men vox in eo proprio $ignificato à Colu- mella, & Plinio v$urpatur. Verùm $i quid modò attigit, ad rem adeò infœliciter ce$$it negotium, vt nihil in naturali Philo$ophia, ac Mathematicis $ani con$crip$erit, quini- mò & ab$urdi$$ima, & experimento repu- gnantia. Tertium quòd con$equi po$$e $pe- rauit, e$t vt eruditus in qualibet arte habe- retur, quòd neque vt video $ucce$$urum il- li e$t: nam $i de experimentis, ob$tat ratio $uperiùs dicta, quod vera à fal$is non $elegit. Si de artium peritia detrahas (quantum per hoc opus licet ) medicinam, mathemati- cam, & naturalem Philo$ophiam, & vide quid ei relinquatur. Id neque cauit, quòd cùm duo propo$ui$$et, vt no$tra euerteret, $ua o$tentaret: no$tra non rectè euertit, alia quæ o$tentet omninò non habet. Vltimò etiam $perauit, vt fama æternas vborietur, atque opus perpetuò maneret, quòd vt eue- niat illi opto: verum melius for$an e$t, vt cum $criptoribus animalium, vel Bibliothe- cæ hi$toriam conficientibus paci$catur, & exoret vt illum aliquo loco reponant. Acce$- $it his tot incommodis & erratis, admirabile quoddam dictu, & incredibile: $cilicet quòd non ni$i paucis in locis ex tot, in quibus me arguere conatur, intellexerit quid dixerim, adeò mens eius contradicendi $tudio flagrans offu$cata e$t: nam di$$imula$$e non credide- rim, quòd illi non mihi dedecori palàm fu- turum e$$et, & cum $umma turpitudine con- iunctum, arguere quod non intelligat, & reprehendere quod non dicat. Huiu$mo- di vnum exemplum, quinta exercitatione proponam, quod ibi ter fallatur, atque his lap$ibus, quibus interpretando librum eum, decipi con$picuum e$t. In vniuer$um iniuriis certare, vt alienum à probo viro & $apiente, no$tri$que moribus e$t, ita non te- gere qualis $it hic calumniatur, & timidi <PB N=678> <CB>e$$et, & fraudulenti, vt qui (quantum ad me attinet ) permitterem tot horas perire ho- minibus in perlegendis tam inutilibus nu- gis. Itaque vt veritati non de$im, pro infini- tis calumniis, quas in me confinxit, $olùm qua$is $it tribus verbis o$tendam. Imperiti$- $imus, $tultus, malus. Quòd imperiti$$imus $it o$tenditur, quoniam iam vbicumque artium præcepta tractat, aut mathematicæ, aut me- dicinæ, vel naturalis Philo$ophiæ, ne vel il- larum prima elementa quidem attigi$$e de- prehenditur, $ed $olùm ver$atur in dialecti- cis, primaque Philo$ophia, & Grammatica quadam à $e confecta. Stultus, qui vbi de- prehendi po$$e certò $ciebat, non tacuerit, qui nouem annos in calumnia $ola vnius li- bri, nec antiqui, con$ump$erit: quique nouo omninò exemplo $ingulis chartis quater, aut quinquies, $i generali ratione computatio ineatur, $e laudet. Malus, qui tot verè in- uenta, lectu iucunda, v$u mortalibus com- moda conetur delere, $en$um peruertendo fucis rhetoricis, $ophi$ticis argumentis, de- primendo, mentiendo, maledictis, iniuriis criminationibus, etiam de impietate accu- $ando, cùm tam&etilde; ip$e pro his, quæ de $truere nititur, nihil $ub$tituat. Inde etiam $uborna- uit $ycophantam, qui pro illo de me male- diceret, vt vnus hi$trio duorum $currarum per$onas ageret: pe$$imo adeò exemplo, vt ad huius hominis importunitatem nihil ad- di po$$it. Demirórque Gallos, tum magi$tra- tus eum ferre, quanquam de Gallis fatea- tur, tam benè $e acceptum, quàm miles à ru- $ticis, apud quos hybernat: nec intelligit $e illos non damnare, $ed $uos $e prodere mo- res. Medicus enim ni omninò pe$$imus vir $it, omnibus præterquàm apud alios medi- cos, apud quos inuidia laborare con$ueuit, maximè acceptus e$t. Adeò vt nos qui acer- ba natura $umus, quique inuidia non leui laborauimus, nihil tamen præter offen$io- nem ex verbis clande$tinè prolatis, & non negatis, $ed non oblatis $pontè honoribus ab his expertus $im: cùm aliis autem non $olùm omninò $ine iniuria, $ed etiam gratio- $us vixerim. <P>At video quid tandem dicturi $int non- nulli, errauit improbus: $it licet optimè te tueris, nulla illi $upere$t $pes præmij tanti laboris, barbarè loquitur, cau$am non ha- buit contradicendi, omnia tibi & plura quàm velis condonamus: $ed tamen ille te- cum di$putat, te vrget, te interim rhetorem ex philo$opho agis, nihil ad obiecta re$pon- des? Omitte igitur alia omnia, & tuere tua, ne videantur mortales à te decepti. Quid agam, obtemporabone? cùm tanta temporis iactura? an omninò obdure$cam, atque $i- lebo? nihil curans famam, nihil autoritatem con$criptorum librorum, nihili faciens, quòd multi tanquam con$tanti exemplo ineptia- rum mearum, etiam librorum aliorum le- ctionem $int neglecturi? Ita $umus (vt dici $o- let ) inter Scyllam & Charybdim. Sed con- donemus aliquid occa$ioni, faueamus nobis, faueamus gloriæ, $i quà e$t no$træ, con$ula- mus hominum vtilitati, con$uetudini tri- buamus aliquid: $ic agamus vt $i g oriam contemnimus, illud tamen effugiamus, ne <CB>videamur totum mortalium genus volui$$e decipere, quòd impo$tor hic nobis palàm ad$cribit. Nec exi$timent no$træ authorita- ti nimium tribuere rationibus, errare illum o$tendamus. Sic etiam exemplo in po$terum con$ultum erit, vt $i quis eis $imilis qui$- piam tale au$us fuerit, homines dicere po$- $int. Si hic viueret, tu nullus e$$es, neque adeò te iactares. Vidimus alios, qui multò maiore conatu idem aggre$$i cum nihil pro- fecerint, etiam vituperationem non leuem apud homines con$ecuti $unt. Difficile e$t contra veritatem pugnare $i ille viueret, vt olim aduer$us alios modico labore omnia hæc, quàm $int fal$a o$tenderet. Denique ne hunc hominem, quamuis nihil ob $uam im- probitatem mali non meritum, contemnere videamur, qui tanta $pe $crip$it, tanti$que laboribus, qui vel hoc ip$o dignus e$t, vt & re$cribas, quòd dignatus e$t, tuum opus di- ligenti$$imè legere, nec $emel, $ed $æpius: &: qui, quamuis iurgiis <*>gat contra te ( po- tius for$an profe$$orum Grammaticæ con- $uetudine, vel etiam natura propria, quam licet furca expellas, inde recurret, quàm li- uore, vel improbitate vlla inductus e$t ) ni- hilominus effecit, quantum per ip$um e$t (vt vulgò dici $olet) vt vel viuas dupliciter, & in tuis, & in $uis $criptis, aut $altem in alteris eorum. Vincat ergo hæc opinio apud me nunc, quamuis non leui incommodo, $ed il- lud minuemus certa ratione. Primùm ab$ti- nebimus ab omni iurgio ac contumelia, ne illum imitemur, $ufficiat $olùm inuidiæ hu- ius viri admonui$$e Lectores, qui potius vo- luerit ne$cire, quàm ne$cierit: quod exem- plum adeò frequens e$t in illo, vt vix vlla pagina ab hac labe $it immunis. Ab$tinebi- mus & ab his, quæ in $ecunda editione, quàm iam tot annis antequam librum ederet videre potuit, emendata & commutata $unt: in quem errorem $cio multos e$$e puerulos, qui non incidi$$ent. Præteribo & ea in qui- bus actionem cum re commutat, vt in quar- ta exercitatione: nam vt eius verbis vtar, Conden$atio & rarefactio motus $unt loca- les, igitur den$itas, & raritas ab actione ad rem. Talia $unt ab$que numero. Cauebo etiã ne quod $emel reprehen$um e$t pro exem- plo, vbi in $imilem lap$um incidat, amplius reprehendat, nam (vt dixi) doctis & $tudio$is, non aliis $cribo, quibus vnum exemplum pro omnibus, in quibus eodem lap$udecidit, $ufficiet, ab$tinebo & à defen$ione Latini- tatis, cum ip$e barbarè adeò loquatur, vt pu- deat $criptoris cau$arum linguæ Latinæ. Ab hi$toriis omnibus $uis, quoniam neque ve- ræ, neque fal$æ dici po$$unt, cùm neque $e vidi$$e affirmet, neque rationes adducat, neque à quo acceperit, cauebo etiam ne in $imilem errorem $uo incidam: $ed non e$t omnino $imilis. Ille reprehendit, quæ non intelligit: nos reprehenderemus, quæ non dicit: neque dicere exi$timamus, cùm an $int vera non doceat. At neque de his cont&etilde;- demus, quæ ex $acra pagina oppugnat: tur- pius enim illi e$t in alieno foro litigare, quàm mihi non re$pondere, Relinquam & $com- mata, & $ales $uos non Æthiopicos $anè, $ed ex fimarchia potius. Et quæ contra alios di$- <PB N=679> <CB>putat, & in quibus digreditur, quæ tam mul- ta $unt, omittam Similiter quæ pauci $unt momenti, quæque alieno nomine $cripta $unt, nec a me vel iudicio, vel ratione com- probata, illa enim ad autorem pertinent, & cuique inter eos liberum erit iudicium fa- cere: & quæ ab illo non con<*>tanter oppu- gnantur ( quor$um enim in tanta temporis angu$tia nouos ho$tes adiungere) prætermit- tam. Itaque his omnibus & iure meritò re- lictis, quæ vel ad me non $pectant, vel ad rem tractatam, vel $imili exemplo iam $e- mel confutata $unt, vel quæ alieni $unt fo- ri, vel vt quibus redarguendis plus e$$et $um- ptus, quàm vtilitatis lectori, tantam farra- ginem rerum & verborum, paucis paginis $ic bene comprehen$urum $pero, vt nihil penitus, in quo $u$picio erroris etiam apud illum, $i paulò con$ultius ( non vt libros antea ip$os velut mus $uper farinam <I>)</I> rima- ri velit, relinquatur. Sic igitur incipie- mus. <P>1 Hac in parte ne$cio quid magis demi- rer, an $tuporem, an liuorem, an ineptiam deducit me ad Subtilitatis interpretationem ex Cicerone, cùm ego non de verbo li- brum faciam, $ed de $ignificato, quòd ego ex primo hoc nomine tanquam proximiore huic multò qã $ua intelligibilitas, qua ho- mo Latini$$imus, ac Ciceronianus pro in- telligentia vtitur. Et tamen in peculiari verbo licet, & facilè e$t circum$cribere, $en- $um illum in $ubiecto totius artis non licet: propterea declaraui quid intelligi vellem, $atis gnarus conceptui meo dee$$e exqui$i- ti$$imum nomen: an ergo decebat me totam vnam tractationem mutare propter vnius verbi interpretationem Ciceronianam, & accommodare me dictioni? an potius dictio- nem $ignificato tantus $apiens viderit? Et- enim parum videtur hic a$$uetus lectioni Galeni, qui toties clamitat non debere nos de verbis litigare, modò de re con$tet. Et $uus Petrus Mantuanus, cuius $e di$cipu- lum gloriatur, nonne in $criptis reliquit, optare $e vt vna e$$et tantùm lingua mater- na, & vt omnia vno verbo po$$ent expli- cari. At hic vult res, & conceptus etiam in $ubiecto totius libri $eruire nominibus. Et vt ob inopiam nominis cogamur totam tractationem mutare ac confundere, vel ab ea penitùs ab$tinere. Ob hoc igitur tantam rhap$odiam congerit. Vtrum autem $ubtili- tati $ic intellectæ vnus conceptus re$pon- deat? dico quòd $ic, nec e$t purè homony- mum, $ed potius paronymum, velut ens, de quo con$tat e$$e $cientiam $upernatura- lem. Sed hæc longiu$culè, vt intelligant ho- mines, & qualitatem ingenij illius, & fun- damenta quibus innititur. In po$terum ita con$ulam breuitati, vt tamen apud eum, qui talia curat, nihil de$it, modò in eo non de$ideretur diligentia, quam exhibere de- bet quicumque tam cupidus e$t huius expe- rientiæ. <P>2 De ordine $um $ecutus Genium $iue $omnium, atque is optimus e$t, vt in $ecun- da editione docuimus. Criminari autem ordinem cuique licet, nec expo$itoribus, <CB>Ari$totelis vllus communiter placuit. Hic campus e$t, qui $ibi placet, quoniam in eo optimè $e pote$t exercere: at $i facilitatem doctrinæ exigimus, nullus e$t aptior. <P>Demiror quòd nolit à nobis noti$$imis inchoare, $ed vbi di$par ratio non $it, & vbi paruum di$crimen notionis à prioribus: itaque ab elementis non mi$tis. Species pu- tat e$$e mentis notiones, cùm $int ea quæ falsò nobis apparent: imagines quas bar- bari imaginationes, ita in ip$a Latini no- minis interpretatione decipitur vir, qui ni- hil aliud profitetur, exinde tot commenta molitur. <P>Deum e$$e cau$am, vt formam, fatentur: mundum efficere plurimi negant, quoniam $emper efficeret. Sed hæc in libris de Ar- canis æternitatis, quæ hîc non dicun- tur. Sed homo acutus etiam proœmia in- $ectatur. <P>4 Simili lap$u, $ed longè fœdiore prola- bitur, dum intelligit finiri materiam, id e$t, interire rur$us ( vacuo aucto <I>)</I> cùm exi$ti- met illud e$$e debere, cùm non intelligat Geometram $upponere latus minori angulo $uppo$itum e$$e æquale, aut maius $uppo$i- to maiori: atque ita ex hoc deducit ad id, vt fateamur partem toto e$$e maiorem: $ic & nos. Syllogi$mus igitur po$tquam illum docere planè vt puerum cogor, $ic con$tat: Si vacuum e$t, augeri con$tat in immen- $um: igitur materia, quæ æterna e$t, finiri etiam pote$t. Con$equentia $ecunda e$t cla- ra, nam vbi vacuum e$t, materia e$$e non pote$t: $i igitur quod $equitur, impo$$i- bile e$t, igitur & a$$umptum quod e$t, Va- cuum e$t: at dices, non $tatim $equitur, Va- cuum e$t, igitur in immen$um pote$t auge- ri: nam homines $unt, nec tamen augentur in immen$um, & aër, & alia: hoc erat, cir- ca quòd iu$tus dubitare poterat. Sed e$t al- tius vt video, quàm vt ip$e, etiam$i vellet (nam plura contradicendi $tudio, & accu- $andi etiam, facilia non a$$equitur ( intelli- gere, vel deducere po$$et. Sic autem $e ha- bet: Si vacuum admittatur, cùm nullum ha- beat contrarium, nihil repugnat totum lo- cum $ublunarem illud occupare, quia repu- gnantiam non continet in $e, ergo æterni- tas materiæ non e$$et nece$$aria, $ed fortui- ta, quod e$$e non pote$t. Nec propter hoc dico, quòd vacuum po$$it occupare conca- uum lunæ: hoc enim aliud longè e$t ab eo, quòd materia non $it nece$$aria, quia vacuo nihil repugnat vt augeatur in immen$um. Ita non æternitas materiæ, $ed nece$$itas illius tollitur. Sed tamen hac $ublata, etiam tollitur æternitas ip$a: quia ( vt dixi <I>)</I> omne æternum e$t nece$$arium. In illis ergo paucis verbis continebantur tria enthymemata, & ideò pote$tate tres $yllogi$mi concludentes propo$itum. Sed hæc (vt dici $olet) non $unt pro dentibus $uis. Et huiu$modi e$t totum opus hoc de Subtilitate, & libri de Varieta- te rerum: ideò con$ultiùs feci$$et, $i ab hac prouincia ab$tinui$$et, nec $emetip$um de- turpa$$et: $ufficiat autem, lectores $emel de hoc admonui$$e. <P>6 Vellicat formã: at $i dico, homo ad omnia <PB N=680> <CB>paratus e$t nonne intelligitur indefinita, vt Dialectici volunt, non $olũ pro pluribus, $ed etiam vtili? Tofus non generatur vera gene- ratione, quæ e$t viuentium $olum, $ed coa- gmentatur: generari tamen verbo vtimur, quod vulgaris $ignificatio ad id extendatur. Non erunt tria principia, imò ad genera- tionem concurrit materia, vt $ubiectum, forma generantis ad præparationem, anima autem $eip$am exhibendo efficit. Quæ verò di$putat contra animam mundi, perlegas eorum re$pon$iones in libris de Arcanis æternitatis, quia e$t res prolixa, & quæ pe- culiari indiget opere: & non vt ab ip$o obiter tractatur, cùm non $olùm Philo$o- phiæ naturalis principia, $ed & diuinæ non parua pars, & eorum, quæ $en$ibus $ubia- cent, ratio pendeat. Pariter & alia eiu$dem exercitationis ad eandem doctrinam perti- nent. Ob idque $uper$edeo hîc, ni$i quod admonere illum volo eius, quod adeò fir- miter negat, $cilicet animam e$$e in corde $olùm, cùm id dicat Philo$ophus, in libro de Iuuentute & Senectute in initio: <G>*ep<*>\ de\ p(ri\ yuxou_s e)n e(te/rois diw/risai, ki\ dou/lon o(/te ou)k o)/iontai <*>)_nai sw_ma t<*>\ ou)si/an a)utou_s, a)ll) o(/mws o(/tige e)/ntini tou_ sw/matos u(pa/rx<*> xori/w| fane- ro/n</G>. Interpretetur modò vt velit, nun- quam obtinebit, quin illud apertè velit Ari$toteles, vt anima $it in aliqua parte corporis. Id etiam o$tendimus in libris de Rerum varietate, atque alio modo etiam euidentius demon$trari pote$t. <P>7 Mouet anima mundi principium in- ternum, vt ab aliis quæ extrin$ecùs $unt, non vt pars moti. <P>8 Motu raritatis, quæ via e$t ad corru- ptionem: aliqua enim e$t, quæ non corrum- pit, & tamen natura eam refugit, quòd via fit ad corruptionem. Motus à raritatis cau$a, tardus $emper e$t. Inter tabulas aut perpetuò e$t aër, vel $i non e$t, non fit mo- tus, $ed impeditur, quia dee$t. Et id ip$e in- frà affirmat, qua$i nos irridens, qui nega- mus non e$$e aërem. Quod ad motum ne- ce$$arium e$t, & tamen trahitur pars infe- rior, quia emoueri non pote$t: non tamen a$cendit, ergo a$cen$us grauis etiam in aqua propter raritatem impedimentum motus, non motus. <P>9 Dicit ignem no$trum, e$$e ignem ele- mentarem conden$atum, & ob id calidio- rem, $icut glacies e$t aqua conden$ata, & ob id frigidior. Pulchrum dictum, & $pecie plau$ibile, $ed omninò fal$um: nam glacies manet, & non depa$citur, $icut nec aqua: at ignis no$ter neque manet, vel momento, & depa$citur, ergo nullo modo e$t idem $pecie cum elementari. Si elementaris de- pa$citur, quæro vnde alimentum? huic ar- gumento debuerat re$pondere, quod à me adducitur. Ex quo patet, quòd cùm deueni- tur ad res manife$tas, & quæ $en$ibus po$- $unt diiudicari, fal$us in omnibus deprehen- ditur. Sed ad $ingula. <P>Aër in concauo orbis Lunæ non e$t fri- gidus aut ob$curus, quòd frigiditas aut ob- $curitas $it aliquid, ideò cohærere pote$t cœ- lo. Sol quia non di$$ipatur, con$eruat calo- <CB>rem motu, ideò $olidus e$t, ignis autem di$- $ipatur. Aqua incale$cit leui motu, non ob motum, $ed ob aërem, qui illius partes mo- tu ad $uperficiem deductas calefacit. De ven- tis Cypri, & Rhodi quid opus e$t, cùm in æ$tuario experiamur? qui tamen validi$$i- mi $unt, atque omnes frigidi. Vapor enim longo tractu celerrimè deductus, nece$$ariò di$$ipatur. Fumus, & calor ignis: quo torre- tur caro, & non lucent: at quomodo pro- bauit vnquam ( fateor enim, quod non lu- ceant) quòd $int ignis, & in extremo calidi- tatis, quod fal$um e$t. Inde $upponit multas propo$itiones, è quibus prima e$t euidenter fal$a, ignis e$t corpus, id e$t, naturale vel elementum, nos enim $æpè diximus, tria tantùm e$$e elementa, terram, aquam, aërem Quis dubitat, quòd $i ignem $tatuerimus elementum, quin illum $ub Luna ob leuita- tem, & quòd alia loca $ciamus iam occupa- ta, non e$$emus collocaturi? Deinde cum vin- culis non po$$it lectores tenere, lacteis ver- bis vult hic $trenuus Peripateticus captare. Sed interim tot declarationes à nobis alla- tas prætermittit: quòd aëris partes quanto $ublimiores, tanto $unt frigidiores, quòd e$- $et ibi nulli v$ui: nam corpora, quæ corru- ptioni obnoxia $unt, $unt $olùm propter ge- nerationem: at ille putat totum contrarium, $cilicet quòd immortalia, quæ propter $e $unt non per $e $int, $ed fortuitò propter genera- tionem. Imperfecta enim propter perfecta, non contrà. Quæ in diffinitione elementi ad- duntur, petunt (vt dici $olet) principium. Vt enim quod e$$et in concauo orbis Lunæ, a$- $umit, quòd $it elementum, ita vt $it ele- mentum, a$$umit, quòd $it in concauo orbis Lunæ. <P>10 In ip$o principio negat ade$$e id, de quo arguitur, & quod fermè omnes faten- tur, $cilicet elementum vtramque qualitat&etilde; extremam obtinere. Nam qui negant vtram- que qualitatem maximam e$$e, qui paucio- res $unt, dicunt alteram e$$e maximam, alte- ram maximæ propinquam, vt res ad idem qua$i redeat, nec fatente illo, quod petimus, e$t amplius in$i$tendum. Quamuis enim per- tinacem plus mouit cum rei veritas inexpu- gnabilis, quàm in$titutum defendendi etiam in inferiore cau$a Ari$totelem, Ari$toteli- co$que. Itaque cùm rationes non habeat, quibus aut conuincere, aut tueri $e po$$it, de- clamatorem eximiũ agit ex Philo$opho re- pentè factus. Vnum tamen $ubiiciam, in quo videatur excu$atione dignus, quòd difficilli- mum $it veteres opiniones hominum ani- mis diu in$itas eradicare. Quodque, vt ait Ga- lenus, facilius di$cipulos Chri$tiani à lege $ua $ubduxeris, quàm addictos in verba ali- cuius $ectæ à $uis placitis, atque hæc $uffi- ciant pro omnibus illius declamationibus. Vt tamen breui quod diximus declaremus: $i ca- lor non e$t qualitas extrema in aëre, erit ergo humidum, quare in aqua frigiditas. Quomo- modo igitur glacies aqua frigidior? Si dicas non frigidior, $ed ob den$itat&etilde; talis videtur? Ergo $umma frigiditas cogit? Igitur omnis aqua glacies, quare & immobilis, & non ele- mentum humidum. Et quia torquetur circa <PB N=681> <CB>cognitionem quid $it ignis, & ob id tot ab- $urda dicit, nec pote$t $e explicare, quatuor verbis quamuis & aliàs dixerim dicam. Ignis e$t $ub$tantia corrupta ab extremo calore, $i- cut glacies e$t $ub$tantia corrupta ab extre- mo frigore. Vel verius, ignis e$t caliditas, & $iccitas extrema, corrumpens $ubiectum. Quòd etiam dicat vnum e$$e Elementum, dicimus e$$e tria. Sola enim terra e$t expers omnis qualitatis, & tamen non e$t nece$$a- rium elemento, vt habeat qualitatem, quia non concurrit ad vllam actionem, $ed velut oleum mirabolani, quòd expers e$t odoris, apti$$imúmque ob id ad omnes odores. Ve- rùm ob id terra hylen qua$i refert. Arguit contradictionem, quia motus accendit calo- rem, ergo non extinguit. Dixi quod motus in $ubiecto, quòd re$i$tat quoniam re$i$tit. Videt experimentum in aqua & lapide. Si de aqua dubitat, quoniam $ponte frigida $it, de vino experiatur. Sed $pontè in his quæ vo- luntate carent, non licet dicere? feci vt Ver- gilium ab infamia liberarem: <Q><I>Sponte $ua $andix pa$centibus ve$tiet agnos.<LB></I></Q> <P>11 Re$ilit ad primum librum. In quo etiam animaduertendum e$t hunc egregium virum in hoc, & $equentibus $imulare $e non intelligere, vt an$am accu$andi, quàm alioqui habere non pote$t, arripiat: ita non ab$imilis videtur ei, qui $e ca$trauit, vt vxo- rem offenderet. Quis ne$cit in pyrio puluere tria accidere, per quæ $phæra propellitur, ra- ritatem dum è puluere fit ignis, qui locum occupare nititur: inde conden$ari præter naturam ob loci angu$tiam, atque ideò ap- petere exitum, inde natura vincente rare$- cere, túncque propellere. At ille adeò inuo- luit bene inuenta, vt ego non pro meis, quantò minus alius qui$dam queat agno$ce- re. Et ideò fungitur officio $epiæ, quæ turbat aquas ne videatur. Aër impellit: atque hic e$t motus quo aqua quie$cit. <P>12 In quo differt mutatio in qualitate à generatione, vel additione, $i non intenditur qualitas, $ed $olùm augetur? At hoc etiam ego non dico qualitatem non augeri. Suffi- cit quod intendatur, $eu additione, $eu aliter. Hucu$que $anè $peraueram me cum viro do- cto di$putare: $ed cùm animaduerti illum, vt credidit, conuictum meis rationibus eò re- fugi$$e, vt concederet ferro extincto ferrum generari, iam illum elleboro pror$us indi- gere animaduerti. Atque hic fortunam alio- rum quotcumque me accu$are nixi $unt, qui amentiam $uam prodiderunt, nactus e$t. Primùm quis vnquam audiuit ferrum ge- nerari ex aquæ frigidæ $ola immer$ione? vbi omnes cau$as $u$tulit, & earum ordinem in- ter $e, tum etiam cum effectu ip$o. Deinde liceret ex $ilice aurum facere, nam exu$to auro in igne generatur aurum, vt ip$e fate- tur? ergo extincto $ilice aurum generabitur? nam cau$æ $unt eædem aquæ & ignis. De- inde cùm paulatim refrigerabitur, paulatim generabitur ferrum, atque ita $ub$tantia in eadem parte augebitur, motú$que verus ine- rit, qualis in qualitate. Di$peream $i re$ur- gat Ari$toteles, ni malit mihi accu$atori, quàm tali defen$ori amicus e$$e. Et $i non <CB>melius argumentum meum $olui po$$et à Peripateticis, quàm ab illo, iam pæana ca- nerem. Sed illi dicerent, in ferro ignito duas e$$e $ub$tantias, atque imperfectam vtram- que: quod neque ignis $uam retineat leui- tatem, nec ferrum frigiditatem. Et quan- quam hæc re$pon$io argumento meo non $atisfaciat, ob ab$urda principia, quæ tueri coguntur, vt Ari$totelem defendant, non ta- men adeò impudens e$t, vt no$tri calumnia- toris, qui hæc deliramenta admi$it. <P>13 In infinitum apud Grammaticos progredi dicuntur, quæ nullos certos limi- tes habent con$titutos. Vnde proprij infiniti, quod Grammaticis ignotum fuit, ratio de- ducta e$t. <P>14 Vbique prodit $uam imperitiam, víx- que ex centum locis $eptem rectè interpre- tatur. Meta non vna e$t, vt fiat ignis, $ed tum incipit hæc meta cùm aërem vincere pote$t. Meta eundi in Gallias non vna e$t, po$$um ire Taurinum, Lugdunum, Lute- tiam, Rhotomagum, meta tamen ingre$$us e$t Valentia, ex vrbe no$tra eunti. O præcla- ram redargutionem, argumentum $olum præbens, vel maleuoli omninò animi, vel $tuporis maximi. <P>15 In omnibus e$t ea vis, $ed in quibu$- dam non perficitur agendo, in quibus pro- ducendo miratur de lapide, $ed magis de ha- linitro mirari debuit. <P>16 Vreret, non $i elementaris e$$et, rectè in hoc: $ed $i e$$et, qualis excutitur, qui pa- bulo indiget proculdubio vreret, & $i e$$et elementaris conden$atus: at aqua non made- facit, quia commi$ta e$t, madefactio autem non penetrat, calor penetrat, Galeno te$te in libris de Elementis. Deinde impudenti$$imè obiicit me negare ex chalybe, vel ex por- phyritide ignem generari, cùm ego vbique adiiciam etiam in prima editione non ma- gis fieri, $ed minus ex his quam ex illis. Vi- de hîc pror$us inexcu$abilem $tuporem ho- minis, aut improbitatem. Purum ignem nul- lum e$$e dico, id e$t, qui non $it in $ub$tan- tia, $ed modo medicorum, in quo forma ma- teriæ dominatur, vt in flamma, $ecus carbo, & ferrum ignitum. Admiratur dictum illud quod $impliciter verum e$t, $i incale$cit ve- hementi motu, vehementer incale$cit. E$t enim cau$a (vt dici $olet) adæquata, & pro- pria (vt $i quis dicat. Diuitiæ hominem bea- tum faciunt) per $e e$t vera, nec tamen $em- per diues beatus e$t. Ab accidenti enim ad rem quod dicunt, ab a$tractis ad concreta non valet, argumentum. Color viridis e$t pulcherrimus, ergo viridia pulcherrima. <P>17 Cùm loquor Latinè, hic Philo$ophus Ciceronianus, me reprehendit: $i barbarè vellem, vt à $ui generis hominibus intel- ligerer, accu$aret. Vnus e$t modus quem $olùm admittit, vt $uo more, $cilicet pe$$imè loquar. Sed ego tunc diuinare non potui. Breuiter materia ferri formam ad $e rapit & equi, & ab$ynthij: nec vna con- uenire pote$t alteri: & hoc etiam affirmat Philo$ophus, formas $ibi decernere mate- riam propriam: quæ ob id $ecunda dicitur quoniam cum quantitate certa e$t materiæ primæ, & qualitatibus. <PB N=682> <CB><P>18 Agit Rhetorem facetum, cùm argu- menta & re$pon$iones de$unt. Et quàm fa- tetur Ari$totelis fui$$e $ententiam, $cilicet frigiditatem e$$e priuationem, & quòd Aui- cenna bene dixit, frigus ad operationes ni- hil affert commodi, in me reprehendit. Aqua non gela$cit, quia frigus (vt dixi) e$t priuatio. Melius feci$$et, $i quæ$i$$et ab aëre, cùm vtrinque $it priuatio? lædimur à frigore, quo- niam materia impediente peregrina impre$- $io, $cilicet calor aboletur. At id $entitur ab animante, quod natura calidum e$t. Sy$to- len, adeò rudis e$t hic vir, putat e$$e quietem, cùm $it motus, $cilicet contractio: eam Gale- nus fatetur expre$sè $e $entire, primo de Di- gno$cendis pul$ibus. <P>CAP. V Vide ruditatem & temeritatem, vbi in tam paucis verbis dupliciter peccat, & ita peccat, vt nulla arte defendi po$$it. Quòd etiam dixerim, $icca non po$$e hu- mectari, & reprehendit, & $e non intellige- re fatetur: atque id vbique fermè facit. Et verè negat $e intelligere, nam in $icco nul- lum e$t principium vt humectetur, nec in- tus, nec extra: $olùm materia addi po$$et, $ed non in iuuentute per nutritionem quia dee$t principium: nec per generationem cum iam $it antea genitum. At frigidum po- te$t calefieri calore cordis & reliquæ quali- tates $ponte $e ingerunt defectu contraria- rum, cùm $int priuationes: & hic (vt video) dicet e$$e $olœci$mum. <P>19 Ætherem, id e$t, cœlum, quandoque aërem $upremum $ignificat, vtrumque apud antiquos. Lapis frigefacit manum quoniam calor refugit, $icut tenebras lux oculi. Qui enim diu in tenebris ver$antur, partem vi$us amittunt. Sic mortem natura. <P>20 Tria $unt principia mi$torum, $ed duo tantùm præbent qualitatem, $cilicet cœlum & aqua. <P>21 Ignis mi$cet corpora, id e$t, iuxta ap- ponit, vt in cumulis hordeum cum frumen- to, $ed $ub$tantias $eparat: corrumpit enim, non ergo mi$cet, id e$t, non verè. Ecce $uam contradictionem. Ita hallucinatur $emper in duplici $ignificato. <P>22 Sicut & illud, quatuor $unt elemen- ta, id e$t, partes qualitatibus elementis $imi- libus, $ed non extremo in mi$to non elemen- ta quatuor, cùm $int tria tantùm: nec verè $imilibus, $ed iuxta Ari$totelis opinionem: nec elementa, cùm non habeant frigidita- tem extremam, nec calorem actu. Animalia quæ crudis carnibus ve$cuntur, breuis $unt vitæ, ob incommoda quæ patiuntur, non ob victus rationem: nam cornix & coruus etiam ip$o te$te, diu viuunt. <P>23 Cœlum habet qualitatem, quæ apud nos vocatur caliditas, $icut lux in vrceo, al- terius modi e$t in pariete: nec ibi eadem patitur, & e$t (vt ita dicam) qualitas viuifica, $icut calor humanus e$t in vipera calor exi- tialis. Non e$t ergo differentia tanquam ho- monymi, $ed $olùm ratione $ubiecti. Quali- tas tamen ip$a e$t eadem. Sic frigus in aqua gelu generat, in oleo concretionem. Atta- men qualitas principium e$t non expers qualitatis, & Peripateticorum cœlum. Py- rau$tæ non generantur in igne, $ed in excre- <CB>mentis. Ignis enim tollit vim caloris cœle- $tis, quæ e$t humida. Agens $iccum non ge- nerat in humido, quia ineptum e$t pror$us natura. Ad fabulas conuertitur. Pulli non excluduntur à cinere puro: à fimo etiam in no$tris regionibus excludi po$$unt, $ed fal- lax e$t: tamen experiri liceret, à cinere nun- quam. Omnis calor motu indiget ad con$er- uationem, quia non ni$i à cœlo: cœlum au- tem mouetur: quòd autem motu indiget: a$$umit. In $eminibus e$t calor potentia, $uo tempore fit actu, & exedit cùm pabulum non inuenit, & etiam auxilio aëris. Di$par comparatio, $i homo non haberet calorem, qui à corde influitur, refrigeratus non inca- le$ceret: ita nec aqua refrigeraretur, cùm non habeat vnde petat. Aër ex aqua gigni- tur propter nece$$itatem, quia ignis nihil generat: dixi autem elementa e$$e hylæ proxima, & qua$i non entia. Nec clarum e$t, an $olus vapor generetur, nos autem in rebus, quæ $unt exigui momenti, nec adeò per$picuè communem opinionem $ecuti $u- mus, ne videremur velle interturbare $tudio- $os, non docere. Denique quærit quid illud $ignificat inanis? <G>ma/ntes</G> fuit vt reor hic ty- pographus. Diuinauit inaniter multa te hîc effutiturum, quod & feci$ti, cùm integrum e$$et lecta $ecunda editione videre naturalis, pro inanis. <P>23 De bilio$is videtur mihi puer in me- dicina. Videat Galenum quinto de tuenda Sanitate. E$t enim illius inuentum. <P>26 Nulla illarum comparationum e$t ad propo$itum: nam cau$æ illæ licet habeant diuer$os modos producendi, in principa- li tamen $unt vna, at in generatione non e$t diuer$itas modorum, igitur principium e$t vnum omnino. Deinde declaratio illa probat, quòd generatio hæc non $it cau$a materiæ. <P>27 Non à frigore periêre, $ed à calore imminuto. Dicit non vidi$$e apud me decla- ratum, quare motus æ$tiuum refrigeret aë- rem? non quòd dicit ille, $ed quoniam calo- rem ex $e non habeat, $ed $olùm à radiis $o- lis, motus non recipit impre$$ionem, vt nec manus à pruna agitata, quare nece$$ariò re- frigeraretur. Et hæc e$t cau$a propter quam $uperius dixi, quòd cùm omnia $olida motu inflammentur, omnia tamen liquida refrige- rari. Verba illa de calore meritò quemcun- que torquere po$$ent, & $i alibi non mino- rem cau$am habui$$et admirationis, poterat ferri illius procacitas à viro, qualis ego $um. Accipe igitur $en$um loci quem ip$e non ca- pit. Duabus cau$is diximus aërem hic cali- dum, altera quòd quoties euertere $tudemus placita aliorum, euidentius euertuntur ex conce$$is ab illis, quàm in his quæ illi ne- gant: at concludere $tudemus e$$e tantùm duo elementa, quæ mi$tum generent: illi volunt aërem e$$e calidum, igitur calidum e$$e aërem nos $upponere oportuit. Dicitur & calidus comparatione aliorum elemen- torum, vt multa a$tra frigida, cùm enim $it tenuior, nec natura, nec longa con$uetudine quadam ob conceptos $olis radios, quæ vi- cem naturæ apud vulgus obtinet, non tam frigidus e$t, vt alia elementa. <PB N=683> <CB><P>28 Rota illa etiam$i exqui$iti$$imè ela- borata fuerit, non animaduertit, quod ma- nubrium tamen ab aere circumuertetur, & cum illo rota $imul, adeò $tupidus e$t. Præ- terea omi$$o quod difficillimè in cardinibus ad æquilibrium continebitur, non vertetur, ni$i lentè ob paucitatem aëris, & ita experi- menta $unt contra ip$um, & ip$e $emet con- ficit $uis argumentis. Præter id enim quòd aer non iuuabit, etiam $i aër non moueret, vexatus tamen & nimis den$atus impediret, quo minus celeriter vertetur. Melius finxi$- $et, vt digito ab$que manubrio, quem $tatim amoueret, circumduceretur. <P>30 Aër vt elementum e$t proximus hy- læ, ideò imago cœle$tis caloris ei dominatur. E$tque verius vapor quam aër. <P>31 Aër liber non corrumpit: conclu$us non exedit, qui e$t in arcis exedit & cor- rumpit: neque enim conclu$us dicitur, ne- que liber. Rupes viuunt, at non re$pirant, vt nec plantæ, exigua e$t enim earum vita & impetus, qui etiam animalibus noceat. Sic & triticum qua$i anima caret, corrumpitur in horreis eadem ratione qua in arcis panni. In aëre $i frigidi$$imus $it, non corrumpitur. Huius habes exempla, in libris de Rerum Varietate. At no$ter aër non talis e$t, neuti- quam tamen calidi$$imus e$$e pote$t, vt hi qui ex calidi$$imo in frigidi$$imum tran$mu- tari po$$e exi$timant. <P>CAP. V. Intercludere actiuè, pro inter- cipere: pa$$iuè etiam pro includi, & occlu- di. Tacitus: Interclu$a anima creditur mor- talitatem expleui$$e. Hic ad empha$in inter- clu$us aptius apponitur, quàm $i inclu$us di- ceretur: quòd enim vndique intercludi- tur, inclu$um dicitur: at intercluduntur animalia & aqua, includuntur terra ac la- pides, po$tquam ad has qui$quilias de$cen- dere oportet. <P>33 Aconitum non mouetur, ideò metam non habet: non enim lædit, ni$i (vt ita di- cam) volentes. <P>34 Argentum viuum frigidi$$imum, vbi de$tillatur, quia terreum e$t, fit igneum, $i- cut & later. Sulphur e$t aëreum, quia ex hu- mido concocto con$tat (vt dixi) de quatuor partibus de$tillationum, quas elementa vul- gus vocat, non quòd aër $it in illo. Corri- piuntur $en$im, $icut & Sol $en$im volat. Hoc mihi proprium e$t, multa paucis, & qua$i contraria $emper declarare. Sen$im nobis videntur hæc fieri, quæ tamen ma- gnis progre$$ibus fiunt. Sufficiat admonui$- $e, & quia libri no$tri his pleni $unt, præ- teribimus. <P>35 Terram quæ apud nos inuenitur $yn- ceram communi exi$timatione, quæque op- tima e$t, nam $olùm vt matrem ad genera- tionem concurrere diximus, caloréque $olis concipere pullam e$$e aio. Synceram vbi $it ne$cio, quare nec qualis $it: vt vis mecum contendere de his, quæ experimento decer- ni nequeunt? ego nolo. Tu tibi victoriam de re nulli v$ui futura, atque omninò incerta talibus a$$uetus auferto. Sic alba, $it viridis, $it nigra, mea nihil intere$t. Quam neque o$tendere potes, ne declarare quidem quòd talis $it. <CB><P>36 Ericam in libris de Rerum Varietate, qui ante tuos commentarios editi $unt, ap- pella$$e me con$tat, quamvis non minor $it lap$us metus in hoc quàm in illo, neq; enim adeò certum e$t. At ego, vt Galeno ob$e- quar, de nominibus non contendo: modò de re, quàm $anè docemus con$tet. Tu modò vel leporem, quòd ea lepores ve$cantur ap- pellato? per me licebit. <P>37 Ne$cio quid cau$æ $it, quòd cùm lo- cum excitauerit, verbáque quæ antece- dunt, recitauerit, omi$erit, quod in rem facit? Nonne $tatim hæc $uccedunt, <G>a)fa- ni/ze<*>i de/ ki\ poi<*>_r nu/kta, <*>i/a to\ u(fel<*>\ <*>)n<*> pro\s a)/rkton t<*> g<*>_</G>. Nonne hoc e$t, con$pi- cuum non e$$e $olem, imò noctem obduci ob altitudinem terræ ad Arctum po$itæ? cùm antea iam dixi$$et, ex eminentioribus ad Septentriones locis vberrimum concitat aquarum fluxum: vbique parùm profunda e$$e maria, cum alibi in gurgites præaltos effundantur. Ne$cio certè cur velit cum in- famia $ua hæc adeo manife$ta di$$imulare, vt alteruter no$trum in$anire videatur? Sed hæc nimis. Inde ne$cio quomodo etiam ter- ræ rotunditatem exactam à Philo$opho com- probatam, à Ptolomæo declaratam, com- mentus, quid de montibus ac vallibus cona- tur infringere: velut $i quis dicat, turris præaltæ $uperficiem non e$$e æqualem, quòd ei pulex in$ideat: at montes ad terræ ma- gnitudinem comparati, tum valles non ma- iorem obtinent proportionem, hoc ip$o de- tegit $uam imperitiam, vt non videatur ar- tium penetralia ingre$$us, $ed in limine ip$o concedi$$e. Sic vbi ego propo$ui altitudinem M. miliariorum, ruditatem rur$us $uam pro- dit. Nam hoc proponitur $e tuendi Ari$tote- li, non quòd ita e$$e po$$it, & tamen vel $ic conuincitur, ita peripateticus ille no$tra $e- pia dignus, nihil nouit, ni$i adlatrare. Et ob id ip$i admirabilis vir videtur, cùm neuter declarationem no$tram intellexerit. Vnum verò rudibus argumentum e$$e pote$t, illos non attuli$$e quicquam ad rem, quod nullibi quicquam commutauerim. Extremæ enim dementiæ e$$et, $i adduxi$$ent: vel non re$- pondere, $i inualidum: vel non commuta- re, $i firmum: volui$$éque cùm integrum e$- $et, mihi præ$entibus, & po$teris $atisfacere pertinacia (à qua omninò natura, & in$tituto procul ab$um) omnes fallere, quod improbi$- $imi e$$et hominis: & $perare po$$e, quòd $ummæ amentiæ foret. <P>39 Elemento præcipuè quatuor conue- niunt conditiones, puritas, magnitudo ge- nerationis, principium, & loci nece$$itas. Pu- ritate, $eu $implicitate, ex equo fermè omnia hæc tria $unt: terra, aqua, aër. Loco terra maximè e$t elementum, quòd centum mun- di $it: magnitudine aër: aqua neutro fermè, nam locus cùm $it inter aërem, & terram, & incertus, qua$i non explet elementi condi- tionem: multò minùs magnitudine, cùm vix $it ex trecentis millibus partibus vna ip- $ius aëris: quis ergo audeat eam cum aëre contingere, vt molem habere & ip$a dica- tur, cuius $it tam minima portio? At gene- rationis principio maximè e$t elementum, nam aër generationis principium e$$e pote$t, <PB N=684> <CB>pars non e$t terra neutro modo. Licet enim $it in generato, e$t tanquam vas. Vas autem naturæ modo, quòd vndique peruium e$t, non artis. Indicio e$t, quòd in aqua $ine ter- ra multa na$cuntur, in terra $ine aqua nihil penitùs, & multò minùs, quàm in igne. Et $i genitum inferatur in eam, interit. Et hæc e$t cau$a nece$$itatis mortis animalibus, & $tirpibus, cùm vas ip$um exinanitur. Terra enim vtraque priuatione vitæ inepta omni- nò e$t, cùm & coloris cœle$tis, & humidi elementaris pror$us $it expers, adeò vt hac ratione non mereatur elementum dici. Quod- libet igitur horum trium communi ratione $implicitatis dicitur elementum: de aliis tri- bus, & non e$$e elementum, & e$$e, & maxi- mè e$$e dicitur. Veluti etiam terra genera- tionis principio non e$t elementum: ma- gnitudine vix e$t elementum, loco maximè elementum. Hæc omnia $ub illis paucis ver- bis non $olùm continentur, $ed & declarata $unt in proximis verbis. Qui modus ac vis cùm vbique $eruetur, multis difficultatem peperit cum admiratione, at ip$e cùm non a$$equeretur $en$um, vel proprio ip$ius te$ti- monio cur au$us e$t contradicere? tantámque operam ludere? Hæc igitur pro omnibus aliis dicta $int locis, in qu bus ille contradictio- nes annotauit. Nam & Ari$totelis phra$is eum docere potuit, quæ $imili arte con$tru- cta e$t, quàm $i ex verbis $olùm expendere velis, nulla locus contradictione vacabit, nec etiam in $acra pagina. <P>40 Simili lap$u cadit cùm proportio non exce$$us debeat con$iderari, maioris autem quantitatis portio eadem maior e$t. Suum exemplum non e$t ad propo$itum. <P>42 Di$crimen inter opinionem Ari$to- telis & no$tram, quod de fine agimus non efficiente: atque hæc humilitas cur$u aquæ minuitur. Ita in natura factum e$t, vt quod nece$$ariò e$t, nece$$e pote$t, obice retunda- tur. Velut dentes nece$$arium erat cre$cere, defeci$$ent enim, nec longiores fieri, fui$$ent enim inutiles, ideò cre$centes atteruntur. Ari$toteles autem ponit cau$am efficien- tem. Fluuij omnes naturaliter ad meridiem feruntur: $yncerè quidam, alij per anfractus alij præoccupant maris ingre$$um, quod ad meridiem per $e po$itum e$t, licet nece$$e $it partes illius diuer$as cœli plagas re$picere. Reflectuntur enim $æpè, à montibus, & val- libus circumaguntur. <P>43 Montes alti$$imi nullam ad altitudi- nem partis terræ vim habent. <P>44 Alia e$t ratio totius, alia partis. Si Sol totam terram ambiret, & mediocriter po$$et eam calefacere, tota e$$et aridior torrida, quia aliunde auxilium non reciperet? $i mi- nùs quàm mediocriter deterius ob frigus, & aquas habitaretur, quàm Fimarchia ratione eadem. At ille non a$$equitur pondus. Auxi- lium enim minimum ad re$i$tendum, vt Ve- neti dicunt, plus pote$t, quàm validi$$ima cau$a, quæ adiuuet. Ob hoc natura tempera- uit corpus no$trum, non vniuer$um effecit temperatum. <P>45 Aqua quomodo in imò terræ $it, de- claraui in libris de Rerum Varietate: hîc nego, & tamen vtrunque verum e$t: immi- <CB>$ta enim manet nec fluitat. Itaque vaticina- tus e$t, quæ aliquando dicturus e$$em, dum exi$timat recitare, quæ dixerim. Quod au- tem terra $it omnium fundamentum, Philo- $ophi e$t, ideò non laboro. Cùm & verum $it, & ip$e per fas, nefá$que profiteatur, $e Philo$ophum tueri. <P>46 Ego non intendo probare, quod fal- $um e$t, $cilicet aquam non generari $ub ter- ra? generatur enim, nec deficit aër, qui $en- $im trahitur: $ed $i generetur, non a$cendit. Quòd $crip$erim ibi pro eo, o$tendit ru$tici- tatem importunitatémque $uam, cum tam breui factus per tot negotia editus, $ecundò auctus, tertiò $it emendatus. Cauit, ne non emendatus prius in publicam prodiret, vt haberet, quod carperet. Sic quod non $uccu- ti ab aqua po$$it, a$$umit ad oppugnandum, quod probare debet. <P>FIGVR. V. De aqua a$cen$u rem non explicat nec cau$am, nam & aliter aqua a$- cendit: non compre$$a, vt in primo libro, qua mobrem nec generaliter. Sed videamus an rectè doceat cau$am a$cen$us aquæ in montibus? Et patet, quod non, nam etiam $i mille libras aquæ $uperimponas, ne vncia quidem altius digito, quàm ad libellam im- pul$a a$cendet. Sic ille, qui prodegit quæ- cunque habuit Mediolani, deceptus hoc fal- $o $uppo$ito. Nam ad hoc admi$$o, quis non videt dari motum perpetuum, quem ille $perabat. Hoc o$tendit, virum hunc $ophi- $ticis peripateticorum rationibus aliorum more in$i$tentem, nugari contra eos, qui ex- perimentis, & machinis res didicerunt. At aëre i$ta fieri po$$unt, vt in Heronis machi- na declaraui. Ita i$ta Ari$totelici cum ad ex- perimenta $e conferunt, $eu cum medicis, $eu cum architectis aut mathematicis, aut veris Philo$ophis, qui certis principiis in$i- $tunt, aut artificibus vani $emper deprehen- duntur. Ecce vides hominem, & iudica: huc v$que dum per machinas molitus e$t decla- rationes, & in vtri$que manife$tè fal$us deprehenditur, quam fidem aliis adhi- bebis? <P>48 A$taboram, & A$tanum, Mela, Pli- nius & Solinus cum Nilo eo$dem e$$e vo- lunt. Vnde patet, quam calumniosè agat, cum etiam parum inter$it, nam fluuij oriun- tur, & occidunt, vt nihil $it perpetuum: ideò in talibus $oleo $equi vulgarem opi- nionem. <P>49 Dicit quod ego dico, littus boreale nece$$ariò e$t, id e$t, quòd boream re$picit, quandoquidem ip$emet fatetur ortum e$$e vltra tropicum hyemalem. Vbi idem putat e$$e tropicum, & circulum hyemalem, vt di$ertè loquatur. <P>50 Mare non mittit fontes ni$i $al$os, percolatur tamen aqua propè etiam tribus cubitis, quæ dulcis e$t. Nec negauit ex mari oriri flumina, $ed omnia: necnon emergere è terra, $ed non po$$e vltra æquilibrium a$- cendere. Ita verò fateor, difficile e$t cum lu- ctæ imperito luctari. Accipit vnam rem pro alia fermè $emper. Quæ redarguit, ne $om- niaui quidem: quæ dixi, non attingit. Durum videtur, & id iure $olum aquas mi$tione dulce$cere, & aquas puteorum Mediola- <PB N=685> <CB>nen$ium, è mari procedere: & tamen hu- milius e$$e mare Ligu$ticum fateor. Hinc colligere potes, hos fal$os peripateticos ni- hil$cire, $ed nugari, quandoquidem ip$e nec vllus alius potuit modum inuenire, quo aquæ à fontibus, & in cacumine montium $caturiant, & quomodo dulce$cant, aliæ au- tem $al$æ è puteis hauriantur, & ex monti- bus nulla $eaturiat $al$a. Et ita nugantur im- pudenti$$imè. Sed audi modum, qui vnus e$t, & $implici$$imus, & vide quomodo in dictis no$tris, quæ ille putat adeò inuicem contraria e$$e, nihil penitus $it di$cors, & quomodo $ub no$tra breuitate plura lateant pulcherrima, & qualia $int, certè nunquam à $æculis inuenta, ne cogar, vt tu propria lau- dare. Is modus e$t, cum quo omnia experi- menta, omnia no$tra verba concordant. Lon- giu$culis fui, vt breuitatem, & orationis va- rietatem, quam tu incon$tantiam appellas, agno$cas: & quanta vbique non $olùm hoc in volumine, $ed in vniuer$is no$tris libris comprehendatur. Et quia ob importunita- tem plura dixi, quàm deceret, breui$$imè, $ed tamen lucidè rem ip$am docebo. Aqua maris velut in $pongia $ub terra vbique ex- $udat, quibu$dam etiam in locis lata via pro- cedit: atque tunc $al$a hauritur è puteis, vt ad Salam in agro Placentino, cùm tamen plu$quam 10000. pa$$uum à mari quoquo- ver$um di$tet, & tunc nunquam $pontè a$- cendit, vnde nullus fons $al$us ex infinitis fermè: $i $it, nece$$e e$t in decliuiore à mari loco e$$e. Reliqua tota aqua, quæ exugitur, nece$$ariò percolatur, atque ideò dulce$cit. Trahitur ergo ad $uperficiem à calore $olis, & pluuia, atque ibi coactis ob frigiditatem in acumine montis vaporibus fiunt riui, qui fluunt ad humiliorem locum, ex quorum multitudine fluuij. A$cen$us ergo perpetuus e$t, quoniam non $olùm calore $yderum, $ed terra in imò exhalant vapores, velut in di- $tillatorio va$e. Materia igitur dee$$e non pote$t, vt quæ à mari $uppeditetur, exhala- tionis cau$a etiam $emper ade$t calor cœ- le$tis, & vi$cerum terræ frigiditas, lapidum, & aëris in cacumine montium: ergo $ca- turitio perpetua, id e$t valdè diuturna, quia $ub $ole (vt dici $olet) perpetuum nihil: $ed verè nihil in elementari regione. Cùm verò vapores paulò altius attolluntur $upra cacu- mina montium, fiunt nebulæ, inde pluuia. Hoc autem duplici modo, vel ob vaporis abundantiam, & tunc etiam cre$cunt flumi- na: vel ob caloris vehementiam, & tunc tantò plus decre$cunt flumina, quantò plu- uiæ augentur. Ideò cum $iccantur fluuij, ma- gnos imbres expectare oportet, quod & ra- tione efficientis cau$æ, & materiæ conuenit, & finis. Ita $apienti$$imè Deus hæc di$po- $uit. Videas ergo in montium vi$ceribus perpetuum qua$i fumum vndique: quo cùm tenuior pars $olùm a$cendat, tum quia ex percolata iam aqua dulci$$imi fontes pro- deunt. Et $i omninò $al$i ob maris propin- quitatem a$cendat, vt iuxta maris littus, ac in fontibus in$ularum, & promontoriorum admi$ta puriore aqua ac dulci $al$us $apor obtunditur, velut & in pluuia aqua ob ean- <CB>dem cau$am licet non de$it, latet. In terra verò non tam facilè oriuntur fontes, ni vel deriuentur, vel lapides propè $int, quoniam vapor non adeò cogitur. Ita rectè ergo di- ximus, $upra fontes partem oriri, ob maris aquam, partim ob tran$mutationem. Nec partim intelligendum e$t ad aquam referen- do, cùm $it vniu$modi generatio eius, $ed ad cau$as generationis aquæ. In verticibus er- go alti$$imorum montium (non compre$$a redundat, vt ip$e adeò ineptè putat, nam nec perpetua, nec diuturna e$$e po$$et) & in par- uis in$ulis, aqua dulci$$ima ac limpidi$$ima, perenní$que $caturire $olet. En vides quo- modo veris principiis omnia experimenta, omnia no$tra dicta con$entiant? nihil fal- $um, nihil pugnans, nihil ab$ur$um e$$e. Ip$e aquam perpetuò, & terram collocat extra locum $uum, vim infert naturæ, opi$icem imprudentiæ arguit: & cùm omnia hæc illi conce$$erimus, etiam ortus fontium nullam veram cau$am afferri pote$t, nec motus aqua- rum, $ed experimento manife$tè contradi- centem. Nunc v$que inauditam doctrinam declarauimus. Po$t vt hoc, quod $en$u pa- tent, viderint, inuenient Ari$totelem centum in locis dixi$$e, tractúmque per capillos non per ve$tes $olùm, cogent, vt dixerit, quæ nec $omniauit. Tribuere conantur omnia anti- quitati, cùm tamen ex illo pauca $cire po$$i- mus, partim quòd noui Græci erant, nec- dum artes, & di$ciplinæ inuentæ, ip$e Phi- lo$ophus tumultuosè hinc, & inde colligens in vnum conge$$it, non potens afferre iudi- cium, nec adulteriora penetrare, $timulis etiam contradicendi, tum præ$entibus occu- pationibus ob ambitionem impediebatur. Et optima quæque ex illo in cauerna periê- re: quæ ad nos peruenêre mutilata, corru- pta, vix intellecta, ob breuitatem, & pondus $ententiarum, argutúmque contextum, ac quod maius omnibus e$t, ob energiæ, & con$uetudinis loquendi modum ami$$um, vt etiam Auerroës docebat in $ecundo Me- teororum. Et tamen vel $ic Ari$totelem ip- $um non negauerim rebus naturalibus ma- ximum lumen attuli$$e, ob ingenij peritiæ ac iudicij præ$tantiam, omné$que qui ad hanc v$que æiatem floruerunt, vtilitate do- ctrinæ longè antecellni$$e. Vt verò ad ho- mines, qui ante nos fuerunt, collatus maxi- mus fuit: ita ad eorum, quæ in natura $unt arcanorum doctrinam, naturalémque di$ci- plinam minùs, & omninò qua$i nullus ha- bendus e$t, cui æ$timationi, qui non credit, pror$us $tultus e$t. Et qui non perpetuò ante oculos habet, in infinitos ac turpi$$imos er- rores decidit. Ego verò cum Galeno didici, non Ari$totelis ob læ$as $ententias, $ed ip- $am naturam omnium parentem præ oculis mihi $tatuere. Cui $i Ari$toteles, vel alius qui$que rectè adblandiatur, nemo me ip$o libentiùs adhæret, nemo gratior e$t in reci- tando nomine illius per quem profecerim. Sin aberrare cernam, omitto, non accu$o: quod etiam facturus fui$$em in Ari$totele, ni claritas nominis eius illum prætereundo me imperitiæ reum feci$$e. Itaque rogo, be- nigne lector, ex vno, in quo maximè videbar <PB N=686> <CB>non po$$e defendi, & vbi fru$trà tot calum- niæ intentatæ $unt, omnia reliqua no$tra metiaris. Atque eadem arte, & ab eodem ar- tifice con$cripta puta. <P>51 Legendum e$t id (& $i non $it<I>)</I> $upple membrum oceani: e$$e tamen mare aliquod, quòd cum oceano conueniat. Mare enim pa- ronymum, omnes lacus à fluminibus fiunt manife$tis aut $ubterraneis. <P>52 De æ$tu putat me, vt ip$um $cribere vbique quæ $ciam, & quæ ne$ciam, $ed po$t- quam in po$$e$$ione dicendi $um, rem de æ$tu in libris de Rerum Varietate diffusè tra- ctaui, nec$oleo ni$i magnæ nece$$itatis cau- $a, & tuncetiam duobus verbis, quæ alibi dicta $unt, repetere, non incertorum cau$as a$$ignare, nec in his, quæ recito $implici te- $te, $ed conte$tibus more iuris con$ultorum fidem adhibeo, $ub$cribente priùs ratione. Ita multum, vt mihi videtur, non more meo, laborat in incertis. Simile e$t illud iuxta Pa- riam celerrimè: non enim cau$am $cire potuit, quoniam et$i po$t libros de Varieta- te librum exercitationum edidit, erant ta- men iam, vt coniicio $ub prælo, quando mei editi $unt. Supponit enim fal$um $olem, quò ad opera in inferioribus à Luna non pati, cùm & experimentum, & ratio, & A$trolo- gorum authoritas refragetur. E$t enim di- metiens Lunæ quandoque paulò etiam ma- ior $olis dimetiente. De Philo$ophia vtinam non alia in parte magis balbutiret, per$pi- cua $unt hac in cau$a, quæ $unt certa: quæ nondum comperta nobis, pro con$tantibus vbi confirmabuntur ei$dem principiis, ve- lut in commentariis Ptolemæi modum con- $truendarum artium nos ex illo docuimus, & ip$æ in magna compo$itione demon$tra- buntur. Demiror autem, qui quærat nouam generationem, & modum incrementi, quem ego ip$e eodem loco declaro. Sed me non iuuat prolixitas: at qui eum $equi vellet, omnia omnibus in locis repetere cogeretur. At nos quantauis diligentia breuitatem $e- ctantes, & minimam partem eorum, quæ accepimus $olùm $cribentes, maximam ta- men molem librorum confecimus, quam legere vix po$$it homo longæ vitæ cur$u toto. <P>54 Hic & duabus $equentibus (vt $olet) non a$$equitur, quæ dixerim, & tamen di$- putat. In 57. etiam nugatur, & di$$imulat $e intelligere, quòd $æpè diximus, elementa viuere anima vniuer$i, mi$ta verò anima naturali. Cæterùm vt ad $ingula re$pon- peam, in præcedentibus legit tunc pro tum, cùm in vtraque Germanica impre$$ione $ic iaceat. Clarus e$t $en$us, ni $tupidus omninò $it aliquis, for$itan fuit error in Gallica? vel vt non potuit interpretari, cùm videret non con$tare $ententiam? vel con$ulere exemplar aliquod Germanicum? Sed $imilis $ibi e$t vbique. Ita & illud aquæ calidæ, vt calidum à tepido di$tinguitur, ip$e interpretatur, vt à frigido di$tinguitur. Quod verò adiicit de calore aquæ in puteis, $ciat id à me de- claratum in libello de Aqua, & athere. <P>PROBL. II. Quod ex vige$ima quar- ta $ectione problematum adiicitur, pro me <CB>facit. quod autem ex Hippocrate in libro de Natura fœtus, valde e$t in rem. Senten- tia illius e$t: Aqua in $uperficie terræ cali- dior e$t æ$tate quàm hyeme, in profundo contrà. Rationem adducit, quia terra hye- me den$atur, & ob id concale$cit: argu- mentum ducit, quod pelles in fa$ciculum coactæ atque con$trictæ vruntur. Hoc nihil e$t contra declarationem no$tram. Quæ enim in imo terræ adeò profundæ funt, vt frigidiores videantur æ$tate, quàm $it aër hyemis, hæ frigidiores $unt æ$tate, quàm hyeme: quod de his declaratio no$tra non probet, $icut neque Hippocratis authoritas no$træ declarationi non aduer$atur. Subli- miores enim $unt aquæ no$trarum regio- num, quàm Hippoc. At nos de aquis genera- liter, quarum e$t v$us, quæ æ$tate etiam ob id $alubriores $unt, intelligimus. <P>59 In eandem incidit foueam, putat me collegi$$e obiter, & non cognita exactè $crip$i$$e, ideò quamuis vera afferat, quia ta- men aliquot planè fal$a $unt intermi$ta, ideò auctionem non faciunt. Quod de repetitio- ne obiicit, nonne videt in $ecunda editione $ublatum? Porrò primam in $eptem men$i- bus ab$oluimus: quid ergo mirum cum Flacco in tam longo tractu, & $cribendi ce- leritate $emel obrep$i$$e $omnum. Neque hoc vitio, $i modò vitium e$t caruêre Ari- $toteles, & Galenus. Nullus enim error re- petitione leuior e$t, vt qui etiam nonnun- quam vtilis $it. <P>60 Cur in frigidi$$imis regionibus her- niæ gulæ non ad$it, ratio e$t, quia aquæ illæ magis concoctæ $unt: nam (vt dixi) $olùm bitumino$um e$t, concoquitur euim dupli- ci modo aqua. In his etiam regionibus vix aqua vtuntur, $ed zethum quod refrigeret, illis e$t in v$u. In $equentibus v$que ad 72. nihil continetur, $ed cùm propo$ui$$et om- nibus contradicere, perperàm argumenta- tur, quæ argumenta produnt, vel $upinam ignorantiam, vel malignitatem non vulga- rem: velut illud de $cutica $æpius repeti- tum. Sed hæc fui$$e pædagogum docent, quod $ecus ignotum hominibus e$$e po- terat. <P>72 Palea non e$t candida vt vix: fieri etiam pote$t, vt vratur, $ed difficillimè, vnde ille vt probaret experimentum in albo qua- $i difficillimo o$tendebat: nos ex perti $umus, quòd verùm e$t vix po$$e accendi. <P>74 Frigiditas $ola priuatio e$t, nihil ibi ni$i calidum, quod lux, caliditas, motus, lu- men, propria $int cœlo. Siccitas ibi non e$t, vt qualitas elementi: in quo Galenus re- darguitur. In $exta diui$ione admiratur, quòd calor $it in aqua, quomodo ageret cœlum, $i inferiora non reciperent? at receptus calor in aqua e$t, vt lumen in $uperficie colorati. Ibi notat contradictionem argumentum $o- lùm $tupidæ illius in$citiæ. Aqua non habet calorem per $e, & ex $e, ergo non concepit $emina caloris à cœlo? argumentum dignum autore. In $eptima diui$ione aliquid dignum con$ideratione adducit. Liquida refrigeran- tur motu, $ed eadem rare$cunt, & quæ ra- re$cunt, calefiunt, igitur refrigerantur & <PB N=687> <CB>calefiunt. Dico aliud e$t de motu $ecundum impul$um, vt dum fluit aqua: non enim ra- re$cit, ideò refrigeratur: at dum excipit lum&etilde;, mouetur à partibus non con$equens partes, ideo rare$cit, & incale$cit. Clarum e$t igitur hunc virum $emper labi, eodem lap$us gene- re $cilicet homonymia. In octaua cùm ego loquor de raritate $ub$tantiæ, ip$e loquitur de raritate compo$itionis, vbi pumicem, & fungum adducit, qua$i velit homines dedo- cere quæ $ciunt, docere quæ ne$ciunt. De aëre, de quo e$$et aliqua difficultas, tran- $it $icco pede. Sed aër quò rarior, eò minùs frigidus. <P>75 In quinta diui$ione con$tanter dico, $ydera eodem modo e$$e calidi$$ima, quo $unt $plendidi$$ima, Venus, lupiter, & Luna abun- dantia caloris: vt etiam luminis: Canicula abundantia, & magnitudine. <P>75 Amiratur de his verbis: Cœlum quia nunquam ce$$at, & potentem vbique habet animam, ideò non fatigari pote$t. Imò dicit potiùs, quia non fatigatur, non ce$$at. Nón- ne videt quòd in mortalibus fuga indigen- tiæ e$t cau$a facultatis, in immortalibus con- trà e$t: e$$ent enim imperfecta talia, quæ à prima cau$a prodeunt, vbi nulla $u$pitio in- digentiæ, <P>77 In $ecunda diui$ione aberrat toto cœlo: nam non rota $ola, $ed & omnia, quæ mou&etilde;- tur, iam incitata facilius, & velocius mouen- tur, quia aër primi motus, vt in $ecundo libro docuimus adiuuat: alia ob $itus mutationem, vt in curribus infixis terræ. Ibidem vides $or- didam contumeliam ab$que vlla cau$a. De mundo an $it $empiternus, debuit primùm quærere, quid per mundum intelligam, & li- brorum illorum editionem expectare. Decre- ueram non accu$are illum, at que ita feci, re- pugno enim, non oppugno, $ed hic cogor ob Dei cultum: illum enim eundem naturæ, & pe$$imæ dicit, ac $i quis vmbram $oli eandem affirmet. Ita in quibu$libet incon$ultus $em- per fuit. Idem verò pulcherrimè probat Ari- $totelis $ui authoritate Deus & natura, ergo Deus e$t natura. A$$en$us e$t Pom- peius Ciceroni, ergo Pompeius e$t Ci- cero. <P>79 Pudet me $tuporis: ego primum non affirmo minorem e$$e diuer$itatem cometæ, quàm lunæ. Si con$taret, non e$$et dubium $uperiorem eam fore lunæ: $ydus illud, Dij boni quid ad diuer$itam a$pectus, quæ ratio- ne Mathematica pura con$tat. <P>80 Quod de Iride $crip$imus, $eruat phæ- nomena, atque in hoc po$tquam non aliud melius $uccurrebat, maluimus explicare Ari- $totelem, quàm damnare: haud ne$cij, quòd resip$a pateretur graues difficultates natura- les: nam quod ad Mathematica attinet, $atis- ctum e$t. Quæ enim obiicit ip$e, ab$urda $unt, & non intelligentis. Quod enim dicat vidi$- $eiridem incumbentem arbori, exi$timo non $anum fui$$e: $ed qui verax e$t, apparuit hoc illi non propè $ed procul, & ob a$pectus er- rorem. Cæterùm approximare iridi ratione dicta omninò e$t impo$$ibile. Neque ex tran$uer$o $ic in$picere, vt qua$i vnum la- tus per aliud, $eu è regione videatur: $ic enim $ol, & oculus, & iris, & centrum, & iridis la- <CB>tera e$$ent in vna recta. De interiore circulo, vbi debet legi exteriore manife$tè, cùm or- dines vici$$im mutatos profitear, & Ari$tote- les, ex quo de$ump$i dicat, non pudet crimi- nari? $ed vicit, Pæana canat. Cæterùm quòd ego croceum, Ari$toteles puniceum vocat, vterque benè: nam ego plures colorum $pe- cies, quàm ille po$uit, etiam $i librum de co- loribus (quem $uum non e$$e plerique exi$ti- mant) illi tribuas. Con$tat etiam de re ip$a, nam iris $ola, vt exi$timo, & cœlum colores retinent impermutabiles: his rur$us oporte- ret adiicere paginam, ne in verbis caperes, $ed face$$at cùm $uis calumniis, ne pereat g&etilde;ma chari$$ima. De iridis in$e$$u nónne in $ecunda editione vidit, in quam aluimus etiã Ari$totelem præterire, cùm non probare- mus, quàm redarguere: nam neque ip$e affir- mat. Porrò in tertia $ectione adeò admiratur rem tam per$picuam? cùm in tractatione co- lorum doceam ferrugineum, alió$que colores $ine luce vocari, aliorum puta viridis atque niuei, quòd parum lucis retineant compara- tione: cum iam $uperiùs declarauerim omnes colores à luce con$titui, illius e$$e particeps. Ita credo huic nugatori, quod mihi dee$t illi $uperabundat, $cilicet tempus, nam tam ru- dem eum e$$e per$uaderi nequeo. Duarum verò figurarum, quas ponit in nona & deci- ma $ectione, quæ in decima e$t fal$a, & con- ficit $eip$um. Elatius enim $it centrum iridis à finitore, $i $ol $it in eo, ergo plus medie- tate iridis videt: Modò agno$cis perfectè hominem, qui decipitur in Mathematicis, vbi Ari$toteles negat fieri po$$e paralogi$$i- mum: quæ verò in nona, non concludit. Et quod vix ex declarationibus Monteregij, in librum Tabularum primi mobilis magno negotio erui pote$t, ip$e parùm in Mathe- maticis exercitatus, putat quatuor verbis declarare, vt erube$cam non mediocriter il- lius cau$a. Ego tamen $tudiorum amore hîc eam volo $ubiicere. Ex 21. problemate Mon- teregij re$iduum maximæ declinationis par. 66. min. 30. cum altitudine poli in no$tra regione par. 44. min. 20. arcum $ubten$um habent par. 30. min. 51. ergo ex v$u pro- blematis, quia ab angulo meridiani, & ec- clipticæ detrahi debet, vt relinquatur angu- lus ecclipticæ, & finitoris, hic angulus e$t finitoris, & meridiani per punctum illum tran$euntis. Habeo igitur angulum rectum, & angulum par. 39. min. 51. & maximam latitudinem: ponemus igitur ex dictis à <FIG> Monteregio, in quarta de triangulis AB, partem æquinoctialis, & B C, meridiani, vt vocant circuli, vt $it par. 23. min. 20. & angulus A, rectus, & AC, finitoris partem: angulum autem C, par. 39. min. 51. duce- mus igitur $inum lateris BC, per $inum com- plementi anguli C, & productum diuide- mus per 60. & exibit $inus complementi <PB N=688> <CB>anguli A.par.27. minut.30. Sed ex his, quæ in duodecimo libro de Rerum varietate $cri- pta $unt, proportio $inus A, ad $inum B: e$t vt $inus lateris BC, ad $inum lateris AC. Ergo $inus lateris AC, e$t par.26.min.5. & arcus par. 25. min. 45. ponemus igitur finitorem ACDB, in cuius centro palàm e$t nos e$$e, & meridianum FGEH, cùm igitur GE, $it par.26.min.5.erit FG, partium 33.min.55. at FE, e$t par. 60. igitur $ol erit in eo $itu bo- realior nobis partibus ii$dem, $cilicet 26. <FIG> min.55. Et cùm e$t in meridie, declina ma- gis à puncto F: ip$o E, par. 20. min. 50. Igitur in a$cen$u procedit ad meridiem partium 46. min. 55. quod facilè e$t videre in $phæra. Ex hoc $equuntur quatuor corrolaria, pri- mùm quod dum $ol e$t citra æquinoctialem, nobis in ortu & occa$u fiunt vmbræ meri- dianæ. Secundum, quòd dum Sol e$t in tro- pico Cancri, in ortu, & occa$u omnibus fer- mè Europeis $iunt vmbræ meridianæ. Ter- tium, quod licet agno$cere æquinoctium certum ex ortu, vel occa$u Solis abique in- $trumento, cùm parietem ad borcam rectè $pectantem primo radio attigerit. Quartum, quòd cùm multos viderim homines impu- dentes, hoc tamen nullum vidi $tultiorem, qui de rebus, quas neque ex cortice vidit, ne- gotium nobis occupatis ad vtili$$ima facit, $olis cauillationibus ac $ophi$matibus, tum Grammaticis argutiolis innixus, exi$timans profunda rerum $uis nugis po$$e metiri, idémque e$$e nugari, & $cire, nó$que vt il- lum temerè, & ab$que con$ideratione, ab$- que iudicio $crip$i$$e de quibu$cunque, quæ nobis in mentem venerint. Igno$cat mihi, quòd iratus hæc dico, quia me adegerit ad perdendam dimidiam diem in hoc labore, di- mitteréque nece$$aria, quum $ufficiat mihi tradidi$$e omnium rerum principia: nam do- ctis ego $crip$i, & veritatis cultoribus, vt po$$int $e exercere, vel aliorum doctrina, vel no$tris exemplis hincinde $par$is. Tum etiam quòd genus hoc $ophi$tarum, vt & Galenus faciebat, odio plu$quàm Vatiniano pro$e- quor. Legat rogo totum illud $uum opus quæ$o tam magnum, & videat quem fructum capere po$$it cognitionis rerum? Sed $olùm $alsè, acutè, $ubtiliter, $ubtili$$imè, vrbanè, facetè, ironicè contractio, ac eiu$modi de- liramenta: mirus $ui encomia$tes, qui idem putat for$an profiteri $e de Subtilitate $cri- bere, & $ubtiliter. Parum per $e recipiat, & con$ideret vter no$trûm ip$i Ari$toteli quem adeò imitari $e profitetur, $i milior $it. Ducat tandem exemplum ab hac vna tan- tùm re, quanti laboris quantæ $ubtilitatis, <CB>quanti periculi errandi? Et cogitet omnia eadem arte ab eadem mente excogltata, & eadem profunditate recondita, atque ce- lata. <P>82 Si vellem adnotare errores, quale il- lud e$t amentiæ $imile: quadratum corpus pu$illum ab omni latere circumueniri $olis radiis pote$t. Nam $i de fine vmbræ loqua- tur, etiam $phæræ contingere pote$t, quod tamen negat: $i de contactus omninò im- po$$ibile. De pyramide etiam inuer$a, di$pe- ream $i $cit quid dicat, cùm exi$timat to- tam po$$e $imul illu$trari. Ita nec probata prodit, nec tantùm e$t illi doctrinæ, vt $ciat quid dicat. Oporteret enim pyramidem il- lam habere infinitam penè tenuitatem, vt in tertia editione huius libri demon$tra- uimus. <P>84 Prodit $tultitiam $uam, dubitationem quam propono, ac bene $oluo, ip$e qua$i con- cedam reprehendit, & malè $oluit, cùm præ oculis $olutionem veram etiam in prima editione haberet. <P>85 Quam $tultitiam etiam auget, qua- $i non liceat firmo clauo Heliocaminum affigere. <P>86 Di$corides non $cribit ex hordeo $o- lo fieri. Si contendat more $uo, $it hala Sco- torum. Dicit quo humido viuunt? Centies $e- mina dicto pingui, ergo $emper in homony- mia ver$atur. <P>87 Lique$cit quod molle redditur, etiam $i non omninò fluat. Simile illud dum redit, empha$in verbi non intelligit, plus e$t quàm $i dixi$$em, cùm rediit, quoniam hoc iun- ctum e$t, & lique$cere, & redire, & redii$$e declarat: quoniam reditu durum factum e$t. Cuprum, bitumen, vitrum adducit, ducitur cuprum $altem, dum liquidum e$t. Si enim non facilè frangitur & cedit, duci pote$t: at cuprum non duci pote$t, non erit verè du- rum, $cilicet ex tertio genere argumentum declarat, $ed non apud eum, qui contradicen- di $tudio inebriatus, quæ $unt ante oculos non videt. Bitumen quis dicat, ictui mallei, vt ferrum, vel plumbum re$i$tere? Vitrum cum duci pote$t, $cilicet liquidum, non frangitur, non pote$t duci, & multò minus, quàm vlla alia res. <P>94 Nónne vidit in $ecunda editione meam $ententiam planè explicatam? <P>95 Exi$timabat licere $ibi hac in re liberè nugari more $olito, quòd non ederet quæ di- cta $unt, po$$e declarari, $ed fallitur. Terra hæc $ic præparata, vel erit $imilis, vel dete- rior, vel melior $implici terra? non $imilis, nam ab$urdum videtur, repurgatam mi$tam, tum fermente$centem ea$dem ad vnguem retinere vires, neque deterior: nam tenuior facta, & incorrupta attenuare $ine calefa- ctione, atque incidere poterit, putredinémq; minuere. O$tendit hoc (vocant bal$amum<I>)</I> quòd $olo vino, & oleo in $eculum $epultis con$tat. Itaque vides hominis arrogantiam, cùm in$ul$a temeritate, cùm etiam incertus e$$et an expertus forem. <P>98 Sectione $eptima: Ea $unt vbique, non in quacunque terræ parte, profundiora enim $unt vnde non ego incon$tans, $ed ip$e erat, præ$ertim cùm me ibi declarauerim. <PB N=689> <CB><P>99 Agit egregium Rhetorem, oues, & boues, & pecora campi, cùm rationes de- $unt, ad has nugas $e conuertit. Ibidem de Africæ parte di$putat, quæ vltra æquino- ctij circulum po$ita e$t: ibi quâ parte Bra- $iliam re$picit mare, excipit quòd e$t ei à meridie: at Bra$ilia ip$a quæ ab oriente ma- ri alluitur, gemmarum in$ulas habet, ob abundantiam earum ita appellatas. Sicut & Melindæ regnum, & Azaniæ, & Arabia Fœ- lix, & Hi$pania in$ula: omnes enim mare ab oriente habent, & gemmarum, & auri, & aromatum $unt feraces. Sic videt omnia concordare, & adhuc audet hi$cere. De Hi$- pania (quod $olùm obiici pote$t) negamus auri, vel gemmarum, vel aromatum po$$e e$$e feracem: & hoc $i ad $uprà dictas regio- nes conferatur argenti, pote$t vt & Germa- niæ. Plinius eam laudauit, quòd $eculo illo quo Romani pauperrimi erant, vi$a e$t di- ues $uo malo Prouincia, quòd Italiæ compa- rata aliquid auri, gemmarum etiam gigne- ret. Sed neque expilata tota Prouincia auri copia apparuit, neque po$t, neque nunc, ne- que in po$terum vnquam apparebit, donec mutata rerum forma alium quoque inire rationem oporteat. Exi$timat enim hic vir no$tras declarationes $imiles e$$e $uis nugis: nos enim $ecurè & tutò etiam pronuncia- mus de rebus. Caueat modò lector, ne per- peràm, vt ille dicta no$tra intelligat, in qui- bus falli facilè qui$que pote$t ob eam quæ aliàs dicta e$t rationem. Sic & in $en$u il- lorum verborum (nec ab occiduis radiis) de- cipitur: & (vt video) profunditatem ver- borum non a$$equitur, $ed $olùm corticem. Quare $i tandem $apere tantus natu inci- pere vult legat magnam Ptolomæi compo- $itionem, & $olùm animaduertat a$$umptio- nes: $imiliter & illius libros de iudiciis, in quibus nos profundi$$imam rationem a$- $umptionum declarauimus: nam illius exem- plo, & Euclidis, tùm Galeni duabus lineis in methodo totam rationem librorum conden- dorum venati $umus: nec Ari$toteles eam ne$ciuit, nec prætermi$it, $ed in eo adeò ob- $cura e$t, vt nunquam ex illis operibus qui$- quam illam, etiam $i lynceus e$$et, expi$cari po$$it. Tria enim $unt genera declarandi, rectum Mathematicorum, diui$iuum Gale- ni, & participans, $eu reflexum, quod e$t omnibus difficilius Ptolomæi. Quamobrem cùm in omnibus vno ex his v$i $imus, ne- que volentes errare potuimus, ni$i $i qua a$$umpta e$$ent, quæ vera non e$$ent. In quo diligenter cauimus, & experimento ip$o, & conte$tibus, & ratione rur$us in ip$is a$$um- ptis, & quòd omnibus maius e$t, nihil tan- quam quod $it, $ed e$$e po$$it, a$$umendo. Vt non dicamus quicquam $impliciter, $ed quoniam ita e$t. Hoc enim nece$$arium & $empiternum, e$$e autem fortuitum, falláx- que affirmatio. Mathematica verò illa figu- ra nihil arguit, ni$i in$aniam. Sed ne ver- bis illum $olùm damnare videamur, expo- namus id quod propo$uimus <I>(</I>nec ab occi- duis radiis, hæc autem in initio $exti libri<I>)</I> vbi ex oriente vapores maris in terram de- feruntur, concoqui po$$unt oriente Sole, qui <CB>moderato calore $en$im cogit, & attenuat: inde v$que ad ve$peram humor ille com- mi$tus temperatur purgato aëre: at $i dicas, in Hi$pania, exempli gratia, vapores è mari delatos ve$pertinâ horâ concoqui po$$e? o$tendimus ex nimio feruore, $iccitatéque Solis occidui exuri terras, non concoqui hu- morem. Sed nec à matutino, cùm nondum à Sole $int educti. Sed enim impellit, & aërem, & ventos, & vapores ante $e, non $o- lùm eleuat. Vt autem huius rei duo habeas experimenta clari$$ima, $i terram ve$pertina hora, dum Sol viget irrigaueris, are$cent omnes plantæ ob cau$am dictam. Quòd $i id vbi iam Sol deciderit agas, matutino de- mulcente luxuriant plantæ. Rur$us $i aream ex occidente plantarum delicatiorum $eras, $eruabis: $i ex oriente nunquam, quod oc- ciduum Solem excipiant, orientem non vi- deant. Ita hic egregius vir, quam vtilitatem præ$tet humano generi cum $uis $ophi$ma- tibus intelligitis, quàm ineptè interpretetur cogno$citis? Sic & vbi adeò amens e$t, vt acliuis, & decliuis di$crimen intelligere me non putat, pondus $ententiæ euertit: ob ac- cliuitatem de$cendit aqua, per declinitatem de$cendit. Sed putat nos, vt ip$um temerè con$crip$i$$e hos libros. At dignus erat cui nihil re$ponderetur, $ed maluimus Po$terita- ti con$ulere. <P>100 Puteum illum, $i $uo periculo expe- riretur, intelligeret quantum inter$it inter Peripateticum $ophi$tam, clamo$úmque li- tigatorem, ac vere Sapientem, qui res ip$as tractauit, principia nouit, meditatione non garrulitate expendit. <P>101 Hic $epia no$tra inuenit quod quæ- rebat, $ciliceet rem ad rauim v$que litigio- $am. Quis enim docuit, in tertia $ectione vinum & aquam per minima mi$ceri, cùm in qualibet parte deprehendatur vtrunque $en$u: $en$us autem e$t certus index $en$i- lium, vt habetur octauo Phy$icorum, vbi negat dari hos motus, qui $entiri nequeant, idemque alibi te$tatur. Vinum aquæ $uper- fundi debet, vt pars $uperior vino$ior $it, quæ hau$ta petit imum ventriculi. <P>CAP. 23. In 6. decipitur, oleum den- $ius e$t, & tenuius, nec parum rore, Ela- boratum enim pluribus men$ibus multis in$trumentis, ros in aëre vnica nocte. Ideò vides hominem ne$cientem pror$us quid garriat. In duodecima putat, rur$us fieri po$$e mi$tionem veram, ab$que gene- ratione, nec animaduertit declarationem, quæ generaliter concludit: experimentum etiam de linteo, vbi nece$$e e$t, partes non e$$e verè mi$tas. Simili ruditate vult ab igne fieri po$$e: $empérque $upponit quod probare deberet, quódque fal$um e$t. In tertiadecima rur$us homonymia decipi- tur, aut decipere conatur. Ari$toteles de mi$tione communi loquitur, non de ea, de qua nos declarationem adduximus: vbi vna $ola forma corporis. Laborat præterea in quarta decima $ectione, in duobus pri- mum, quòd lapides viuere affirmem, cùm ponam in illis formam elementi domi- nantis: at non in viuentibus pono eam <PB N=690> <CB>$ed mi$tis, quæ (vt dixi) non $uut verè mi$ta: nam $ic viuerent, $ed per cra$im, aut aliter facta. Secundum difficilius e$t, quomodo ca- dauer à planta, & os in cadauere à carne differat? De metallis nugatur, nam viuunt vt dixi. Quomodo ergo tot fatuitates $truit de plumbo & auro, cum $int $icut cuniculus & equus? Sic de magnete: at de cadauere dico, quòd talia fuerunt verè mi$ta: & licet amit- tant animam, remanent tamen mi$ta, non tamen animata: & ideò patet, quòd $unt quatuor genera mi$torum, & $unt omnia terrea, vel aquea: quia $unt grauia: operatio enim facit cogno$cere formam. Quòd autem aliqua $int calida, aliqua frigida, fal$um e$t: omnia enim $unt per $e frigida, ni$i ab igne, vt calx: potentia tamen, vt $ubiiciuntur actioni caloris naturalis, dicuntur humida, vel calida, vel amara, vel detergentia. Stul- tum e$t autem credere, quod $int talia actu: $ed vt limus igni expo$itus. At dicit, vide- mus tamen quòd forma ligni e$t, alia à for- ma calcis: dico quòd non ni$i pa$$iuè, nul- lam enim retinent qualitatem actiuam, ni$i elementi, quod declaratur. At mirum e$t tot e$$e gradus? at magis mirum e$t in cœlo, quòd apud Peripateticos e$t, qualitatis ex- pers e$$e longè plures. In quintadecima for- ma generatur verè, quia materia præfuit, $i æterna fuit? dicimus tamen compo$itum ge- nerari $eptimo primæ Philophiæ, qui non fit in materia res, $ed ex materia. Sicut $phæ- <*>a fit ex ære, & non in ære. Et etiam quia forma $i generaretur ex forma, non mi$ta materiæ dicetur forma generari, ergo $i ex compo$ito fiat compo$itum, generari dice- tur? Sed tamen hæ $ubtilitates, vt pleræque aliæ, quæ in verbis con$tant, parum ad re- rum notitiam momenti afferunt. Scimus enim (vt dictum e$t) quod $ola forma verè nouiter generatur. Ita Philo$ophus magnas errandi cau$as dedit. At in augumento alia etiam cau$a e$t, forma enim quæ præerat, partem aliam matertæ occupat, ideò exten- ditur, & augetur. Materiam autem augeri e$t omninò impo$$ibile, cùm non ip$a augea- tur, $ed alia ip$i $uperaddatur. At dicit, fun- ditur, non augetur? lis e$t in verbo, $atis con- $tat materiam non augeri, aut ergo nihil augetur, aut forma? In decimaoctaua $ectio- ne negat omne quòd generatur, ab anima generari, quia ex aqua fit aër: negamus cla- rè ex aqua per ignem generari aërem, $ed vaporem. Ex vapore fit aër, à calore Solis, qui $pecies etiam firmioris vitæ generat. Ignis enim nihil pror$us generat: quod enim generatur, aliquo modo $imile e$t ge- neranti: at nihil $imile e$t igni præter ignem, at hic e$t qualitas $ub$tantiam corrumpens, non naturale ens. Quòd verò dixerim mi- $tionem omnem fieri ab anima, quis dubi- tat rectè dictum? cum ita mi$cere, vt forma nulla elementi maneat, ita augeri vt nihil $it, quòd non augeatur, manife$tum $it e$$e opus Diuinum non $olùm animæ. Et lapides $uam habent animam, $uum calorem, at non $entitur. Quid ergo, etiam viperæ calore na- turali carebunt? quia tactu frigidæ viden- tur, & plantæ, & pi$ces. In vniuer$um hic <CB>nactus extremitate occa$ionem, vbique ad- miratur, $ed quid faceret, $i no$tram artem medendi paruam videret, velut illud: Et fluxus qui e$t morbus inanitatis, cuius cau- $a e$t repletio: diceret, cur non di$tinguis, de quo fluxu dicas, cùm $int plura genera: de- inde fluxus non id $ignificat quod exi$ti- mas, $cilicet morbum, nec $i e$t Latina di- ctio. Deinde non omnis fluxus e$t ex reple- tione, $ed quandoque ex imbecillitate, quan- doque ex prauitate humorum. Præterea quo- modo pote$t e$$e morbus, cùm $it actio $ola? & etiam$i $it inanitas, non e$t ex repletio- ne? $i ex inanitate, erit potiùs $ymptoma quàm morbus? vides quanta occurrant vo- lenti vellicare, $ed tamen & Latina e$t ora- tio, & nihil habet incongrui, aut fal$i. Cur ergo non carpit Ari$totelem? qui & ip$e cùm breuis $it, multò plures præfert contradictio- nes, At ille iam receptus e$t? at tu interpre- tare nos ex no$tris, quoniam non vt tibi pla- ceremus, rem voluimus facere infinitam: & res ac experimenta $pecta, videbí$que no- $tra e$$e etiam multò veriora, quia magis $pecialia: ille enim $olùm in generalibus præceptis ver$atur. Itaque vt no$tra intel- ligerentur, vel ingenio acutiore, vel ocio longiore, vel maiore veritatis amore opus erat. Ibidem nos arguit in$citiæ de Agalo- cho, ri$um mouet his $uis ineptiis, qui non quanta de illo $crip$erim, antequam librum $uum ederet, vidit. <P>102 Variari contendis formam, vt & arbores fateor: nihilominus vtcunque ar- borem compre$$eris, ramos à trunco, & ra- dice di$tinctos videbis. De auro $tultè putat ibi na$ci: $olùm id rarum non admittit, id nos aliàs ante ip$um inter audita recen$ui- mus, & tamen adiicit $i $cirem. Dubio $ine aduectum, aliàs multis antea $æculis, indicio e$t paucitas, & forma nimis exqui$ita, tum puritas. At hæc $i vera $unt (nam alibi cer- tum e$t inueniri) multi enim multa nugan- tur. In $ecunda $ectione, ignorat etiam orien- talibus venas ine$$e, quibus redduntur vi- ridiores: formo$is enim etiam næui pulchri- tudinem addunt. Quòd de lapidibus ve$icæ adducit, contra ip$um e$t: quia enim non viuunt, cru$tati $unt, ideò non cru$tati $unt qui viuunt: $unt enim quidam, licet pauci natura tales: nam nec margaritæ viuunt. In quarta $ectione prodit imbecillitatem $uo- rum principiorum, nam quæ à frigore con- cre$cunt, calore molle$cunt, non contrà: nam nec lateres. In quinta, $æpius homo $ine cul- pa occiditur, id e$t, plures homines occidun- tur. Velut Terentianum illud, Sæpe ex hu- iu$modi re, id e$t, ex huiu$modi rebus, figu- ra e$t, po$tquam repuera$cere oportet apud illum. Non omnis operatio e$t ab anima, lo- quendo de nutrice: nam mundi for$an: ne- que enim de$cen$us v$tio, $ed propria. Ignis enim ita vrit ferrũ, $icut & lignum, quantũ e$t vi natur&ecedil; $u&ecedil;. At hoc non didicit ab Hip- pocrate vt etiã Galenus in libris de Elem&etilde;tis te$tatur. Ideò argum&etilde;tum hoc illud torquet, cui re$põdere perperã nititur, cùm experim&etilde;- to re$pon$io $ua non con$entiat. Nec decepit me $imilitudo verbi, nam res ex rebus non ab <PB N=691> <CB>autoribus decerpo, quas po$tmodum illis, $i per eos licet accommodem. Sic ergo in ani- malibus, plantis, atque lapidibus ac metal- lis. In $eptima $ectione, quæ $entit anima in $en$um habentibus (nam de pi$ce $ermo erat) eadem e$t nutrici: quoniam nullum animal videmus ($i contendas etiam in illis has differre) quod $ublata $en$us facultate nutriatur. Quid ergo vellicat, quòd ei ad de- bilitandam declarationem non prode$t? <P>103 Nugatur (vt $olet) non enim e$t mons, $ed collis erat, vbi lemnia terra effo- diebatur, non enim vllus lapis. Vnde dum labefactare conatur, dicta no$tra confir- mat. Sic in quarta $ectione tot errores, quot vt penè dixerim verba. Sed cui bo- no? Quod maximè fa$tidit, eius ignorantiam o$tendit. Nã nihil grauius meo iudicio dictũ e$t eo in libro, quo fit vt illum corticem $o- lùm & extimum quidem degu$ta$$e intel- ligam. Quòd $i non admodum longa e$$et interpretatio, & declarationes non paucæ includerentur, $ubnecterem expo$itionem illorum verborum, quæ vir prodigio$us contemnit. At non defuturos $pero, qui nunc vel $altem admoniti ea interpretari $ciant. <P>104 In Scotia de$unt arbores ob vim verborum, non qualitatem: extirpantur enim locis patulis, plura de hoc dixi aliàs, præ- $entia non audita narrans. De $ub$tantia, Eu bene $it the$auro illi, per quem didicimus apud Quintilianum, $olidi$$imam cuiu$que rei partem $ignificari? aliter periclitaremur in pædagogio. In $ecunda $ectione, $epia no- $tra, vt fallat fallitur, ruditatémque $uam prodit, terrailla non pura e$t: cùm $polian- tur à cortice vetu$tate in fodinis, aut extra illo carent. Si quis videat decorticatas arbo- res, cùm plera$que videat cum cortice, an ar- bores cortice carere pronuntiabit? At hic vir declarationibus prætermi$$is $emper con- tradicit: ad eas nihil: at quomodo hic egre- gius Philo$ophus naturam oblitam $ui mu- neris facit? quàm in omnibus operari per in- $trum&etilde;ta poterat animaduertere? $altem à no- bis toties admonitus, cùm vult verm&etilde; crea- re, $edem quandam pinguem congerit, atque ex ea folliculum, inde ouum, ita de plantis at hic nobilis peripateticus parum (vt video) in naturæ contemplatione, Galeníque eius admiratoris libris ver$atus, imò ne aduer- tent quidem ad $ui Ari$totelis, quem tan- tum extollit, placita, ordinem illius vniuer- $um oratione $ua ab ea $u$tulit. In tertia $e- ctione geminata aduer$atiua reprehendi ab eo non poter at, qui duplici negatiua propo- $itione, $tatim in quarta etiam $en$um elo- cutionis vitiat. At is Græcorum mos? Græci non $umus, $ed Latini. Hunc tamen $en$um, vt alios plero$que attingere non potuit. Me- tallica omnia $ub$tantia terrea infrigidant primùm, & durius reddunt: quæ tamen pin- guia $unt, admodum $ucce$$u temporis emol- liunt, vt a$phaltum. Eratne tantum nego- tium intelligere? addidi & $i $icca, vt longè plura paucis verbis continerem. In illa enim orationis parte quam tran$cribit, prima fron- te $eptem propo$itiones continentur, è qui- <CB>bus innumeras, imò totam fermè mi$torum vim in corpora no$tra deducere licet. In $exta diui$ione me, quòd ne$ciuerim quid e$$et alumen rochæ & liquidum, adeò tur- piter increpat <I>(</I>cùm Vannotius Biringurius, quem $æpius adduco, hoc abundè declara- uerit, & Matthiolus: defendatur verò res hæc à Bra$auolo) vt maledicendi an$am præ- ripi volui$$e videatur. Quid $i dicam, liqui- dum vocatum, quòd dum conficitur, metal- lorum more lique$cat, non vt $ci$$ile, vel ro- tundum lapidea forma eruatur? Tamen mens mea nunquam fuit hæc. Simile illud quod non intelligit, ex quinta $ectione, argentum $ubdulce e$t, iucundíque $aporis. Melioris etiam aurum: $ed non præ$tat. At alibi de- claraui quomodo præ$tet, & libri antea edi- ti erant. De bitumine & caphura $atis in $e- cunda editione, quantum oportuit dictum, $ed de experimentis quæ adducuntur, ne$cire $e $imulat hic vir amuleta, non $emper vi- res $uas o$tendere, quandoquidem nec quæ per os a$$umuntur. Experimenta etiam non facta $unt vt decebat, vel ip$o te$te à cani- bus, etiam ad homines argumentum non valet. Certum e$t, quòd odor eius, vbi diu afficiat hominem, $itque magnus, multum obe$t. Veneri, de attractione $ucci nu$quam $omniaui: fe$tucam trahit vt alatur. Hæc enim viuentium opera, $ed velut ripæ à tor- rentibus fit enim quidam æ$tus. Non omnia pinguia trahunt, quia non ignea. A$palatum adeò $anthalo re$pondet, & hoc $uccedente de$iit, vt ip$ummet e$$e credamus: in Italia arbos fuit parua, nunc cùm India omnia $int proceriora, & ex India no$trum aduehatur, nihil obe$$e magnitudinem huic $ententiæ dixerim. De $pinis manife$tum e$t, arbores plera$que magnas, vbi in paruas degenera- uerint, $pino$as fieri. Species, odor, calor, v$us conueniunt: cætera non di$crepant. Quòd $i non e$$e affirmes, non litigabo. Cau$as enim hic rerum quæ $unt, aut quæ e$$e po$- $unt, o$tendere decreui. Vtrum autem hæc ita $int, non contendo, cùm quæ non $unt, & e$$e po$$unt alicubi, vel aliquando erunt: & quæ $unt alicubi etiam de$unt, aliquandó- que non erunt. Salem petræ gemmam vo- co, in Apulia effoditur lapidum aliorum more, lucidus e$t, & accenditur vt fer- rum. <P>Sectione $extadecima, facit natura aquam, non ex ab$ynthio aquam: omnia natura ad generationem $ui $imilis prona $unt, non ta- men generant, nec $ibi $imile. Tribuit mihi quòd velim V$nen e$$e anthillidis genus: quòd cùm non dicam $uperfluum e$$e, exi- $timo $i re$pondeam. Vbi ergo præteri- bo, $ciani lectores me ea, quæ arguit non dixi$$e. In vige$ima $ectione, reprehendit, quod $e non intelligere fatetur: Duplex ca- lor. Nec meminit calorem actu, vbi ad $um- mum peruenerit ignem e$$e, at hic $ur$um fertur. <P>105 Argentum viuum cogitur ob con- trarium: omne alienum contrarium e$t. Sic- ca autem maximè, ideò pro exemplo. <P>106 In prima $ectione, charybdis tumul- tuo$a, confrago$a, periculo$a, ne$cio quid <PB N=692> <CB>magis demirer? Mercurio $i non placet ele- ctrum, tribuatur hydrargyrium. In quinta diui$ione, vult xyloaloen durum appellari, cùm aurum molle e$$e referam. <P>In $exta $ectione, $epia perpetuò di$$imu- lat centies repetita, illam non e$$e veram mi$tionem, $ed $olùm generatione fieri. In palma ab$urdus e$t, & $upinam profert igno- rantiam: tres $unt arbores vnà viuentes, vt $ocij in eadem domo. Sed in hoc fauit natu- ra plantis: & hanc coniunctionem ille, non animalia admittunt. <P>110 Candidus colos nullus per$picuus ob nimiam lucem, quod aliis coloribus non contingit. <P>111 Plinius non id dicit, quod ille præ- $tabat. Sic $emper mi$cet, quæ non nouit. <P>112 Omnia extra propo$itum. Loquor ego de actione, ille de in$trumento: ego hi- $toriam quæ $ub oculis e$t affero, ille nugas Democriti. <P>113 Summæ imperitiæ argumentum, tam claram in fine primæ $ectionis $ententiam interuertere. Hyacinthus vt amuletum pro- hibet, ne fulmen occidat, atque id genere auxilium medicum dici pote$t, vt de Pazar aduer$us venena, tantæ verò noxæ re$i$tere miraculo proximum. In $ecunda $ectione, quid garriat de rutilo, intelligere non po$- $um: rutilare longè aliud e$t, quàm rutilum e$$e. Vergilius, arma dixit rutilare, id e$t, $plendere cum quodam motu, quod pauci intellexerunt. Sic adamas, <P>114 Pili cra$$a, metalla tenui $unt $ub- $tantia, nullum cra$$um $plendidum. Quid hoc? De equo aliàs hoc experimentum do- cuimus, quòd ob nitorem, non $plendorem accidit. Et $i puer na$catur biceps, non pro- pter hoc hominum genus biceps e$$e dice- mus, Giraffam non vidit: $unt enim macu- læ ferrugineæ, non purpureæ. <P>115 Os non re$tituitur, quia durum & termino comprehen$um, lapides in fodinis cùm cre$cere, & multùm, & breui $patio cer- tum $it, quid litigat argutiunculis? Non enim eam in fodina habent duritiem, quàm extra $iccati, neque à tam leui vi aguntur. <P>116 De lapidibus cùm hæc $cribebam adduxi experimenta, quæ me mouerunt. Ve- rùm vt illa quoque acce$$erunt quæ nunc dicam, haud dubius $um $crip$i$$e veri$$i- ma. Anno præterito cùm gemmam illam $omniatricem, ac vigilatricem, digito volu- ptatis cau$a indidi$$em, intra biduum effe- ctum e$t, vt aquam odire, ac metuere vide- rer, $ic vt biberem cum conatu. Bona fortu- na euenit, vt non antea per plures annos, neque mor$us e$$em à cane, neque canes tra- cta$$em: nihilominus cùm vnde hoc mihi eueniret hæ$itarem, gemmæ recordatus, $ta- tim eam repo$ui, & intra dimidium horæ a$pectum aquæ, & potum, ab$que vlla repu- gnantia admi$i, nec po$tea au$us $um illam digito imponere. At contra effigies illa Gal- bæ Imperatoris naturalis nigris lineis, in Achate adeò mihi dulces $omnos reddidit, vt repuera$$i$$e videar: tantam autem ani- mi tranquillitatem adiecit, vt alius penè factus $im. De prudentia non dicam, ne me <CB>ip$um laudare velle quis obiiciat, atque hæc omnia men$ium quatuor $patio. Quòd verò odij theologorum meminerit, illum $atis noui qualis $it, eos nondum $um expertus. Vnum $at $cio me hîc neminem, ex his in- fen$um inueni$$e, neque Lutetiæ: neque ego quicquam feci, aut dixi, quo illos irrita- rem. Nunc for$an addita quædam ab alio quopiam inter edendum me non $olùm in- $cio, $ed planè vbi $ciui ægrè ferente, for$an poterunt illos extimulare: quæ $i præuenero, $cio æquos me experturum. Ego enim ab omni calumnia & maledicto, tum iurgio na- tura admodum $um alienus, mitis ac placi- dus, & Mu$arum alumnus. De ingenio au- tem quòd rapidi$$imum, fœlici$$imum, atque incomparabile mihi e$$e ait? $i $eriò dicit, & illi debeo, & mutuum maius accepi$$e cre- dam $in $ecus, hæc magis conueniebant plu- ra de $e pollicenti. At cur damnat iudicium, ex quo tanta e$t orta fœlicitas in artis exer- citatione, quanta vlli mortalium vnquam? Sed po$tquam natura comparatum e$t, vt velut in effigie vnu$qui$que alium melius, quàm $emetip$um per $peculum agno$cat, $ententiæ $uæ de no$tro iudicio non repu- gno: multóque minus repugnabo, $i eam alicuius argumentis o$tenderit. <P>122 Quinque mihi obiicit, in hac exer- citatione, nec vlla grauior, aut verior accu- $atio: primùm quòd lapidem in bufonis ca- pite inuentũ Chelonitem appelluuerim, cùm <G>xelw/ne</G>, dubio procul te$tudinem $ignificet id etiam maximi mei $tuporis e$$et argu- mentum. Exi$timabam apnd Camillum Leonardum legi$$e, & demirabar $atis, non tamen inueni: in tertia editione emendaue- ram: $ciebam immeritò $ic appellari: potius Myoxoniten, vel Bathraconiten, vel Bathra- conitem à rana dixerim: nam bufo certè ranæ genus e$t, apud omnes autores. Cur er- go nomen addamus $peciale, cum apud an- tiquos plus v$ui e$$ent no$træ ranæ bufoni- bus, erant enim pariter omnes inui$æ. Itaq; excidi$$e quædam talia nominibus, dum re- bus ip$is acrius $um intentus, fallente me- moria non nominum imperitia (nam dixi$- $em $eu) gratulor mihi: vt melius imperi- tiam, & temeritatem meam accu$em, tan- tùm enim habeo, quantum in $ingula mo- menti accipio. Excu$aueram hoc in fine li- bri, & putabam debere $atisfacere. Sed ille nimis acer cen$uræ exactor e$t. Si tamen ter- tiam hanc editionem ex$pecta$$et, pauca vt exi$timo, in hoc genere ei $uperfui $$ent, nam & longè plura in libris de Rerum Varietate atque aliis quos ca$tigare non potui. Prima mihi fuit cura rerum, inde cau$arum, pò$t nominum, inde ordinis, vltima ornatus. De echeneide, dictum e$t in libro de Libris pro- priis, dum Rondellitius non accu$at: is cum tuis libris editus e$t, $ed Lugduni. De techo- lito nonne præter Plinium vis verbi arridet: nam <G>te/kw</G> $ignificat con$umere, liquefacere, mollire, at non propriè <G>sunt<*>/bw</G>, vel <G>a)gnu/w</G> quod e$t frango. Vicit. In verbis, vbi plinium non $equi religio e$t, relinquit: in rebus ip- $is & cau$is Grammaticum, quod propha- num e$t amplectitur: non enim tam amens <PB N=693> <CB>$um, vt in nominibus accu$em Plinium, qui tantò propior fuit florentis Latinæ linguæ $eculo, & tunc adhuc $criberet cùm pro- nunciatio, tumip$e modus loquendi vige- rent, & apud Romanos multa qua$i nutu $ignificarent, quæ nunc apud nos nullis verborum circuitibus etiam po$$unt expli- cari. Quartum de Epi$tola puerili mea ma- nu $cripta: magnum $ibi negocium, qui etiam aliis $criptas epi$tolas examinet. Do- leo quòd non omni modo, vt velim, $im puer ætate, vt tantò diutius $upere$$em morum $implicitate, vt Deo placerem animæ pu- ritate ac lenitate, plura enim ac meliora po$$ent in$cribi. At tu vis vt ob hoc do- leam? Demum obiicis imperitiam Græcæ linguæ, $criptáque in libro de Animi im- mortalitate contemnis, & culpas? iam ego neque Græcas apud te, nec Latinas noui literas? nec quicquam in philo$ophia rectè tradidi? ordinem nullum $eruaui? $it ita. Quid iam re$tat? ego Æ$opus ero, nihil pror$us $ciens, atque hoc propius certè ve- ro quàm velim, tu illius $ocius, qui om- nia $ciebat. Hæc pro argumentis illius. <P>125 Exi$timat lapides in renibus e$$e duros, vt extra? fallitur: dure$cunt, dum prodeunt vt oua, at $i qui duri $int (qui pauci $unt) iam facti penè afferunt mortem, nec $oluuntur. Et $i $oluuntur, potius motu quàm medicamento afferuntur. <P>126 Nugatur $uo more, mollities cau$a e$t, vt e$$e po$$it, quoniam remittat: facul- tas, quod $it. <P>127 Tergum non e$t corium. Tergos co- rium e$t. In codice meo dee$t re: in $uo ade$t argumentum ignorantiæ cum temeritate in ea di$ciplina, in qua $e coryphæum fecit. <P>128 Negat nigrum colligere colorem: adducit exempla contra $e, nam & gemma- rij hoc agunt, vt pulchriores videantur gem- mæ. Non tamen illa à metallo maculam, vt Lydia eos valent contrahere, atque (vt ita dicam) tradere. <P>139 Eandem in $ilice rationem $ignifi- cari $ecutus $um, & eadem cau$a, quam in arbu$to inferiùs, dum paucis interiectis de illo loquar diffusè. <P>130 Non nomina, genera diuido, & propono: an cæcus, an immemor, qui me $cribat diuidentem in genera, nominum ra- tionem quærat? Alabandicus lapis niger e$t, qui etiam in vitrum tran$it picturæ aptus, nam recipit lituras albas. Præterea repo$ui in agro Veronen$i in$ignes inueniri, & Fri- burgi cum figuris in$criptis? an non e$t? vin- cat, $atis fit nigrum e$$e atque alabandico, quem Plinius de$cribit $imilem: at non e$t, cedo: nomine ergo carebit? Quid autem vetat homines corpora appellare, $ic $axa lapides. <P>131 Herculeus lapis, $i non depa$citur ferrum, $eruatur affinitate illius, ntque enim habet dentes, ita & aër pabulum e$t homi- ni: transfertur enim etiam ad amorem, $tu- dia, animum, vel Cicerone te$te. At ego alimenta dixi. Sunt & alimenta imbrium, & & vitiorum: <P>132 Si verba præcedentia non declara- rent, certè ambiguitas e$$et in $en$u. Euo- <CB>cant ambo, attenuat, & di$$oluit $arcopha- gus, nam de eo $ermo erat. <P>133 Pro antiqui, Romani $cribi debuit. Verba Plinij $unt lib. 17. cap. 8. etiam cæte- ræ $axo & cote poliuntur. Manife$tum e$t igitur $mirim, Romanis fui$$e ignotum. At ex de$criptione vix fieri pote$t, vt fuerit ob- $idianus lapis. Quamuis ergo $miris Græcis cognitus fuerit, Romanis non fuit. Ergo in ip$is rebus fallitur callumniator, eó$que ac- cu$at de nomine, quòd manus $cribentis vi- tio excipit, quodque apud neminem præter- eum animaduer$ione dignum cen$etur. <P>136 In $ecunda editione nutritur adamas quoniam partes habet di$$imiles, è quibus, quæ minùs $unt perfectæ perficiuntur. Re- $oluuntur etiam partes, non vt in nobis $ta- tim ob vitæ breuitatem, corporis magnitu- dinem, & mollitiem, $ed in lapidibus $en$im præparantur, modò ad perfectionem, e$tque adole$centia lapidum: inde manent dum con$i$tunt, inde fulgor, & nitor minuitur eis $ene$centibus: longa temporum $patia id oc- culunt in vno, eodémque lapide, at in plu- ribus hæc deprehunduntur. Quòd $i id in mollioribus $ub$tantiæ lapidibus, & marga- ritis, quamuis hæc non viuant, deprehendi- tur, cur e$t vt in aliis hæ$itemus? <P>137 Me docet, gratias ago: nihil tamen $imile apud Ari$totelem: $ed & ille, vt nos $picilegium exercet, optima vel difficillima pro$equens, non omnia. E$$et enim immen- $æ eruditionis, qualem Ari$toteles non ha- buit: nec ego multò minùs. At hunc, qui exi- $timat $e omnia $cire, cùm nil $ciat, quis exi- met è $tultorum genere? <P>136 Culpat diui$ion&etilde; in arborem frutic&etilde;, $uffrutic&etilde;, herbam. Hîc paululũ immorãdum. Tripliciter nos arguit: primùm de nomine: nam $uffruticem Latinum e$$e negat. Ergo cùm fruticem $ciam e$$e Latinum, $ub præ- po$itione addita, vt $uffuror, $ubniger, $uffo- dio, $uffero, non video cur Latina non $it: nam $i $eparata proferantur, nullum vitium erit: non hoc e$t innouare, non etymon. Cre- do omni carere culpa coniunctionem Lati- narum vocum, quarum $en$us etiam aptè iunguntur. Deinde reprehendit $uffruticis interpretationem, quod $partum $uffrutex $it, & tamen herbarum excedit magnitudinem. At ego fruticem appello, qua ratione nunc dicam. Obiicit enim tertiò non accipi hæc $i- guificata ab aliis authoribus. Quid ageret $i $uffruticis nomen iam in v$u fui$$et apud Latinos? cum in nouo nomine vult nos te- neri, nec authoritate, nec ratione vlla: at id&etilde; e$t $uffrutex, & <G>fru/ganon</G>. Quis docet vox illa apud Græcos potiùs $tipulam, $urculum, $ar- mentumque, $i de proprietate verbi agen- dum e$t, quam virgultum, aut $uffruticem $i- gnificat. At Gaza $ic vertit? placuit, non im- probo: v$us e$t liberior, declaratio autem re- rum atque nexus non ni$i vnus. Teneorne in- terpretatione Gazæ, etiam$i malè ille, qui nullius hac in cau$a voto a$trictus $um? At dicet, Quid? Audiat primùm cau$am, inde fi- nem, tum nece$$itatem. Cau$am quid&etilde;, quòd qui nomina inuenerunt, è vulgo erant, & qua$i fortuito inuenta $unt: an ergo putas illo driùs diui$i$$e naturam rerum rectè ac dili- <PB N=694> <CB>genter, ac illis nomina accommoda$$e, quod neq; norunt facere $apientes? Si igitur ab illis erratum e$t, an & nos errare docet cum illis? finem verò rei atque tractationis, vt diluci- dioris doctrinæ cau$a id fiat, quis culpabit? Et maximè cùm quid intelligi volumus, de- claramus. At his omnibus nece$$itas ip$ius rei maior e$t: nam $i hoc non faciamus? no- mina verò recipiamus $ub ei$dem $ignifican- tia, $ub quibus à veteribus accepta $unt in diui$ione: quædam $ub pluribus diui$ionis membris continebuntur, quædam $ub nullis, vt confu$io maxima $ucce$$ura $it, totáque doctrina euertatur. Sin noua nomina $uppo- nere voluerimus? barbara omninò ratio no- $tra euadet. Sin (vt ip$e exi$timo vellet) per circuitus verborum res ip$æ o$tendantur, in repetendo $æpius, & prolixitas inutilis, & ob$curitas atque perplexitas $ententiæ euadet. An ergo res propter verba relinque- re decuit? Quin potiùs vt in exemplo nomi- num recta interpretatio præponenda fuit. Inde liberè pro$equi res ip$as, velut $i dicas, plant&ecedil; aut retin&etilde;t $tipitem, aut non: quæ non, herbæ vocentur, quantumuis magnæ $int, vt cucurbita. Quæ retinent, $i modum herbarum communem non excedant, vocentur $uffru- tices, $i plurimùm cre$cant arbores: quæ mediæ, frutices, aut arbu$ta. Hic quid vi- des ab$urdum, aut confu$um, vel ob$curum? Ita vbi opus fuit huiu$modi diui$ionibus nullum alium, qui $atisfaceret modum, præter hunc inuenire potuimus. In quo ta- men non obiter nos ge$$imus, $ed quatuor $eruatis conditionibus, quas ille contradi- cendi $tudio cæcus non animaduertit. Nam non ni$i in principalibus generationibus di- uidendis, maximi$que & Latinis $umptis nominibus, atque ab eo $ignificato minimè abhorrentibus, & propo$ita illorum expli- catione: quas qui $eruauerit, tutò id faciat, per me licebit. Inde adducit difficultates ex aizoo, $aluia, philitide. Caulem hîc accipio pro ea parte plantæ, ex qua racematim fun- duntur folia vt in fœniculo, anethóque: vt- que à cauliculo, pediculóve di$tinguuntur, quæ nemo ne$cit omnibus fermè herbis etiam philitidi ine$$e, ne$cio quomodo ne- get. Itaque decuit illum paulò accuratiùs rem tractare, nam quod dicat fa$tidium me parere, lectores reprehen$ionibus his non minùs tædio afficiuntur. Nam & incon$ide- ratè legit, & peruersè interpretatur, & futi- lè arguit. <P>140 Sic & ille truncus, e$t $tipes detrun- catus: truncus intelligitur, cui rami inerant, non $tipes, $ed minor e$t ac gracilior: de re con$tat, hic nomina habent exqui$itiora: laudo, nos con$uluimus breuitati. Sic & il- lud plantæ quædam vrbanæ, id e$t, quæ cul- tu gaudent: nam & frumentum e$t? attamen in agris na$citur, & $pontè etiam, $ed rarò. Atque hoc di$crimen cur non approbat, quod Theophra$ti e$t, Hipponémque repre- hendit. Triticum vix in Scotia prouenit, nam ibi fui: non nego aliqua in parte ob $i- tum aliquid na$ci. Acorum, & Iridem ne- mo numerat inter aromata, $i non magis cyperum. Denique illud de pericarpio non animaduertit, fructum putat e$$e fœtum (vi- <CB>(vide $tuporem hominis) non plantam, quæ gignitur. <P>141 De Iacea quomodo cinamono a$$i- miletur odore non intelligo: nam $i per Ia- ceam vulgarem no$tram, $eu purpuream vio- lam intelligit, ita lupum cum cuniculo pote- rat comparare, tum maximè, quia de radice loquitur. Iaciæ hoc genus quod Latina vox non $it, nec Græca, ni$i iaciam pro Ia intel- ligamus, nullus cla$$icus author agno$cit. Sed ip$e $ibi habeat, po$tquam gloriatur de re- bus contentio$is. E$$e enim radicem, quæ ci- namomum oleat, illi credo: veridicum enim exi$timo, $ed Dio$coridi notam nego. Adrem $emper flos e$t radice odoratior: hîc non di- co, $ed non $emper radix flore. Sic & ille error non tolerandus, cùm charæophillon vult e$$e florem eum, qui <G>flo\c</G> Græcè vocatur Theophra$to, & Plinio lib. 6. c. 6. affirmãtibus odore illum carere, cùm no$ter, ob id nomen adeptus $it, quòd oleat $uaui$$imè. Benè $it autem huic viro, qui dialecticus, $ophi$ta, rhetor, Philo$ophus, theologus, grammati- cus, aretalogus, Græcus, pædagogus, mathe- maticus, denique minus e$t, quid faciam huic Proteo? qui nouit quid etiam mortui dictu- ri $int: at tantùm abe$t, vt de Leoniceno maledixerim, vt etiam ip$um in Medicinæ encomio laudauerim. De $iliqua$tro $ecutus $um Fuch$ium, non quòd aliud non $ignifi- cet hoc nomen, $ed quòd ei, cui nomen hoc imponebatur, nullum aliud nomen e$$et. Splendorem eximium, & maximè cum pur- pureo aut fu$co colore, nulli plantæ, aut fru- ctui ine$$e, citra veneni participationem animaduerti, ratioque id docet, ideò non te- merè dictum, immaturum acrius, quia mi- nus concoctum. Semper enim inter eiu$dem generis rem comparatio fieri debet, aliter ef- ficax argumentum haud præbet, quod ip$e minimè ob$eruat vllibi, vnde fallitur. Acria enim humida quædam $unt, & ea maturitate mite$cunt veluti temperatiora. <P>142. Multa de graui odore nugatur extra propo$itum. Debuerat videre, quid per gra- uem odorem intelligam, & nihil ei $uper- fui$$et. De colore intelligimus herbarum, non lignorum radicum aut fructuum, fati$que fuit exemplis ip$is declara$$e: nam quæ $uc- cum non viridem progignunt, vt dictæ, & chelidonia, omnes veneno$æ qualitatis $unt participes. <P>143 In$citiæ non prima argumenta pro- dit, dum nec tam claram intelligit declara- tionem de ligni $itu. Cæterum fallitur in cau$æ redditione. De ve$ica neque $cit argu- mentis re$pondere, nam terra obruta non a$- cendit, $ed argumento $uo $e conficit. Ratio autem $ua peccat, quia portio aquæ, quæ $ube$t pilæ æneæ, non e$t grauior $pecie aë- re, $ed leuior, licet pondere po$$it e$$e $ecùs. Indicio etiam e$t, quod vbique aqua $ubit leuiora, vt aër etiam $ub ip$a terra manet, quantò magis $ub aqua, quæ leuior e$t terra, manere deberet. <P>148 Dicit perire metamorpho$in piperis in hæderam, quòd pediculis, quibus anne- ctatur piper careat? oblitus e$t tantus Phi- lo$ophus $apientiæ naturæ, quæ omnibus $erpentibus plantis aliquid addidit, quo <PB N=695> <CB>po$$ent necti: nam hædera pediculis, vitis & cucurbita capreolis $erpunt. Si igitur ve- ri$imilia $cribere conce$$um illi fui$$et, ca- preolorum memini$$e debuerat. Sic quòd di- cat, cubebas e$$e garyophyllon Plinij, errat: dicit enim ille pipere $emen grandius, quod aduehitur odoris gratia. Sed errores $uos animaduertere non propo$ui, $unt enim pe- nè infiniti. Quod de Dio$coride obiicit: iam in tertia editione emendaueram: imper- fectus enim $ermo non iniquus. Sed hic $ui Encomia$tes vbi didicit $ic loqui? Seuera, $a- piens, lenis, moderata ca$tigatio. Profectò $i aliquis Academicus Italus re$ciuerit, eum pro Pædagogo in Comœdia $ubiiciet, etiam $uis ip$is verbis interpo$itis: neque enim aliud vel omnium iudicio $apere po$$unt. Ita magno illo Fato meo, quod $æpè te$ta- tus $um, vt quicunque nos calumniæ cuiu$- piam in$imulant, in eodem genere ibidem grauius longè pecca$$e deprehendantur. <P>150 Purpureum Dio$coridis, cæruleum inter colores e$$e docui, vt à cœli $imilitudi- ne. Res docet. <P>152 Fatetur $ine cruciatu, Theophra- $tú$que citatur te$tis contrariæ $ententiæ lib. 9. cap. 17. vt videatur non $olùm me, $ed & Lectores ip$os de$picere, & irri- dere. <P>153. Sepia no$tra confundit. A putrido calore nihil generatur: pote$t autem pars putrida $imul generari, & velut calida pars in ro$a odorem gignit. Et rur$us ab eo, quod putredine re$ecatur, vt vermes. In $ecunda $ectione, deprehendens virum peruersè age- re, vt etiam in reliquis de eo facias iudicium. Voluit enim videri ab ip$o $urrepta, quæ ille à me $u$tulit. In $ecunda enim editione quæ ante librum $uum triennio fermè excu- $a e$t, cùm totam hi$toriam ac di$crimen in- ter has plantas planè enarrem, quid pote$t fieri impudentius? <P>De Sparto videram quantum à geni$ta differret apud Matthiolum, & tamen vera fateor, oblitus eram emendare. In tertia edi- tione, nunc reuocato in memoriam errore, emendaui: ita nullus liber tam malus e$t, quin ex eo aliquid vtilitatis ab amotoribus veritatis $ubtrahere liceat. Sed ibidem & ip$e maiore ignorantiæ, & obliuionis lap$u decidit, fato (vt dixi) calumniatorum meorum non vulgari. Cùm enim Pazar lapidem dicat, nolui$$e inter lapides recen$ere, non memi- nit tamen illum e$$e, quem in cente$ima duodecima exercitatione delineauit: $eu lapis $it, $eu Cerui lachryma. <P>160 Nugas agit meras, ni$i cum vena- rum apertione agit, $unt enim vera, & ex- perta, & ratione conuenientia. <P>192 Non e$t Napellus, Toxium illud: iam à Taxo di$tinxeramus in tertia emen- datione. <P>167 Platanos plures vidi Edinburgi, at- que duplici miraculo, quòd vbi nullæ fer- mè $unt arbores, ibi rari$$ima $it frequens. Et quæ cœlo feruenti, & iuxta aquas vi- uere $olet, qua$i tran$uolauerit, & ad Scy- thicas regiones peruenerit. Singularis autem forma efficit, ne falli potuerim, nam vi- <CB>deas plandam vitiferam, aut vitem planè arborem, & erectam. Cæterùm quod ma- gis mireris: ne vnum quidem arboris genus aliud ibi vidi$$e me memini: propè autem aliquot prunorum. Nugas Gr&ecedil;corum, quibus credidit Theophra$tus, non $emel aut rarò perperàm Theaphra$ti appellauit. Nam & in 170. quæ accu$at, $umpta $unt ex illius autoritate in primo, cap. 16. de hi$toria Plantarum, cuius verba ac $ententiam non ego, $ed calumniator, dum mea e$$e putat, irridet. Minutiora de Dracone prætereo. <P>171 Fruticem non $ic intelligo, cùm neque cucurbitam: nam à vita, non magni- tudine appello. Nec moderari $ignificata ab$urdum, cùm ip$i veteres in eis conue- niant. <P>172 Nugas agit: nam neque quod im- ponit, dixi: neque $i dixi$$em, $ufficienter reprobat. Ita me Superi ament, vt magis me fatigat perperàm accu$ando, quàm $i rectè contradiceret. Illud præterea intole- randum, quod quæ in $ecunda editione emendata $unt, quæque vt ip$e po$$et ar- guere, à me didicit: pe$$imus hic, tanquam extent, redarguit, vt qui legant, putent me illius monitu commuta$$e: ita duplici dolo nos præuertere nititur: nam non vidi$$e $e- cundam editionem, cùm ip$e iam con$ultò, vt intellexit me iterum velle edere, trien- nio hunc librum $uppre$$erit, veri$imile omninò non e$t. Hinc illæ impudentis ex- clamationes, quid acturus e$$et, $i erra$$em? nunc cùm adeò exclamet $ine errore, indi- cium e$t manife$tum, me nullibi, vel mini- mo lap$u aberra$$e. Sed tamen hic vir pro- fectò e$t egregiè malus. De Litho$permo accu$et priùs Plinium, quàm me, quem ta- men adeò collaudat. <P>173 Licet cauum euadat ex aduer$o cur- uum, at pondus non trahit ad $e, vt ignis: non contendam rationem meam e$$e decla- ratiuam: $ed neque ip$e $ufficienter reprobat. E$t autem officium boni accu$atoris, aut re- probare $ufficienter, aut longè veri$imilio- rem cau$am a$$ignare. <P>176 Plus e$t humidi in folio Per$ici, quàm in fructu: primùm aquei, nam & in fructu dum e$t aqueus, vt omnes fructus, vire$- cit. Deinde quia hoc concoquitur, indies illud exhalat, & reponitur aliud eius loco: quòd $i non protinùs exare$cit, & fit fo- lium flauum: vides hominis ruditatem na- tiuam, aut voluntariam. Nullam e$t folium plantæ, quod non exceperit quadruplo plus humidi ab initio ad ca$um, quàm ponderet. In $ecunda $ectione, euenit id ei, quod Auer- roes de Mo$e ($ed ei licuit) dicebat. <P>177 Non minùs nugatur in hac: $ed de arundine cùm careat matrice, non $olida e$t: quantò enim inanior, eò magis caret lachryma, ita comprobat dum repræhendit. De Sambuco, quantitate abundat matrice, $ub$tantia autem media e$t. In quinta $e- ctione, obiicit nobis lactucam, adiantum, aliá$que plantas, rationem finis, quod non vt in animalibus ad operationem in$tituta videantur, quare nec certo numero? Cur ergo pentaphyllon, & trifolium, atque aliæ <PB N=696> <CB>plures? Quod ad experimentum, dicimus rationem numeri in perfectis $tare, & e$$e exqui$iti$$imam: in nonnullis e$$e circum- $criptam, vt in canum ge$tatione, nec $ic $olùm, $ed & præter id, quod intra certos numeros incertis etiam numeris $it, qui va- riant ob varietatem $pecierum in eodem ge- nere. Sicut videmus de caulibus capitatis, & bra$$ica, & crambe, idem de lactucis, at- que aliis: terra enim, & cœlum non euicta mutant hanc rationem. Rectè plures dixi, non duos: nam in eadem planta plurimùm ma$culorum, aut fœminarum, aut vtrimque $exus vis, & $ub$tantia ine$t, quod facilè ex verbis $equentibus poterat intelligere: at ip$e Grammaticum purum agit. <P>Simili ruditate reprehendit ea, de quibus reprehendi meretur, quòd nõ intellexit aridũ comparatiuè dici, tamet$i pingue, quæ vni- cum tantùm emittit folium. De $tipite li- tigat pediculus $i magnitudine, e$$entia $ti- pes e$t, quod pars principalis $it plaitæ. Decet autem in hac tractatione, quæ ad e$$entiam pertinent, præponere ca$ibus. Pingue $iccum admiratur: lignum $anctum re$inacea omnia $iccant, & $eriò ardent, nutriúntque. Elleboro non $unt plura folia? $it ita, $it vnum in plura diui$um, nihil ad declarationem meam. In quinta $ectio- ne opponit myrtum & laurum, hæ diuer- $is locis ac regionibus, & quocunque anni tempore fructum habere po$$unt, non ta- men $emper, & vbique habent: deficiun- tur, vt pleraque natura cœli, & Soli. In lauro Alexandrina $tat ratio generalis, cui ad iicitur, vt plerumque naturæ Prouidentia fieri $olet, alia vtilitas, $ub$ternatur, & fulciat, $ed quod $ub$ternitur ei, cui $ub$ter- nitur, non e$t tutelæ, $ed alij: folia enim fru- ctibus, non hoc folium huic fructui à natu- ra munimento creatur. <P>180 De tuberibus ea me dicentem indu- cit, vt ex niuibus $cilicet generentur, quæ non dico. Apud nos niues ob collectionem caloris ad eorum faciunt generationem: vbi alibi $olùm calidius e$t, vel natura, vel ob cœlum, non $unt nece$$ariæ. In $ecunda $ectione, paululùm cogor inuitus immora- ri. Omitto quod in $ecunda editione, im- mutata $int verba illa, quod neque fideliter recitet ip$a primæ editionis: videamus, quid tamen ab$urdum contineant, vt adeò $to- machetur? fungi non ardent, quoniam pu- tredo ce$$at, quæ via e$t ad ignem: lauri folia ardent celerrimè, quia præterid, quod putridi quippiam continent, $icca etiam $unt: in fungis enim adhuc humidum aqueum continetur, quod eos ardere, prohibet. Quæ hic contradictio etiam tran$latis verbis fuit? non tamen velim $ic interpretari: $ecunda enim editio clara e$t: at hæc interpretatio e$t verborum $uorum, quæ ille mihi velim, nolimve tribuit. Hinc tot ineptiæ: nam cum omnia adhuc reprehen$ione carerent, addi- dit tamen de $uo. Putrida non ardent, quia iam putredo ce$$at. Vbi hoc in vllo codice meo? at per alia, id e$t, tubera, & fungi putri- da, exponit, pulchrum expo$itorem, cùm pu- tridorum anteà nõ meminerim. Duos hic la- pis molaris, vt hone$tiore nomine vtar, in$i- goes errores etiam præter ab$urdam inter- <CB>pretationem admittit: primùm quod idem pu- tat e$$e putre$cere, & per putredinem gene- rari, cùm putredo $it $olùm corruptio, & nul- la corruptio e$t generatio, ni$i in elementis: $ed ex re facta per putredinem tanquam pu- tredine materiam, & alimentum $ubmini- $trante multa generantur, præcipuè vermes. Alterum, quod putat putridum e$$e aliquid, quod con$tet, cum $it $olùm in motu, $icut & mors: quod enim putre$cit, non e$t putri- dum, $icut dicebat Plato rectè de morte, quod neque ad viuentes, neque ad mortuos perti- neret: ita putridune nihil e$t, $ed quod putre$- cit: nunquam enim vbi à calore præter natu- ram euictum e$t, ce$$at, aut in eod&etilde; $tatu ma- net: vt neque quæ ardent: par enim ratio e$t vtrorumque ad vnguem. Sic denuò vt canis ad vomitum ad idem redit. Putrida cùm pu- tredo abiit, non ardent. Hæc enim nihil re- pugnans continent: $icut quæ ardent, cùm ar- $erint non amplius vrunt: imò e$t qua$i pro- po$itio nece$$aria, quam ip$e adeò vt repu- gnantia continentem admiratur, & repre- hendit. <P>Sed tamen neque hoc dixi, neque verũ e$t, aliã ob rationem $cilicet, quod putrida po$t- quam putruerint, pingue humidum flammæ idoneũ generant. Quid cur non adhuc in con- tradictionem me adducit vir rudior boue, qui dum verba curio$ius, $uóque peculiari more $ectatur, omn&etilde; rerum $en$um amittit. Ita ho- mo i$te, dum $ibi $apit, nil $apit. Sed vnde illa re$tis $cutica aduer$us hominem, a quo nihil mali audiuit, aut accepit? $ed $unt ignorantiæ $uæ velamenta contra homin&etilde;, qui et$i erra$- $et non tamen flagris, nec $u$pendio dignus ob id erat. Vitã oportet e$$e flagitio$am, quæ hæc mereatur? $ed sũt animi $ui improbi$$imi & $tulti$$imi indicia: qui cùm non intelligat, damnat, & tãquam iam damnatis maledicit. Nec hic multùm ab$imilis alteri Grammati- co videtur, qui cùm Campani expo$itionem in Euclidis elementa non intelligeret, totas paginas, tran$uer$is ductis lineis obliterabat, $tultum in$uper eum appellans, cum ip$e di- gnus e$$et vinculis, & elleboro. <P>181 Reprehendit præterea, quod Ganabatũ aliò tran$tulerim, nec videt ip$um, non me or- dinem corrumpere Exi$timat etiam me reli- qui$$e multa nece$$aria, cũ o$t&etilde;dat ex hoc fin&etilde; propo$itum libri no$tri omninò ignorare: is erat vt rationes rerum omnium, quantũ fieri po$$et, explicarem, exemplis $ingulis tantum in vnoquoq; genere propo$itis. Neque enim vel $altem nunc duo maximi libri Italica lin- gua $cripti, Indicarum rerum de$unt: & tunc primũ Hi$panicæ nauigationes (quã linguam fermè, vt Italicam teneo) nec tamen in tertia editione aliquid ex his $um additurus: tũ quia occulatam fidem non aliorũ, qui viderint te- $timonia repo$co, tum quia $unt propemodũ infinita. Quid hoc e$$et aliud, quàm benè $cri- pta ab aliis, malè in meos libros, & ineptè tran$tuli$$e? Quærimus noua rerũ genera, vt ex his $ubtiliores rationes inueniamus. Similiter & illud in de$criptione Mamæi non animad- uertit, ferrugineum colorem eundem e$$e, qui & ruber ab eo appellatur: non $olũ quòd ego aliam te$tatus $im, velle me claritatis cau$a $equi rationem nominandorum colorũ (quod & præ$titi diffu$ius à rerum $imilitudine illos <PB N=697> <CB>appellans) $ed quòd ferrugineus, à ferreo lon- gè colos alius $it. <P>In eadem appellat frigidas $ubtilitates, $i- cut antea admiratur, quomodo his artebus qua$i fallacibus, & per ob$curitatem $olam quæ$itis, nomen inuentoris Subtilitatum non pudeat $u$tinere? I$ta produnt maligni- tatem animi $ui, atque inuidentiam maxi- mam, in quibus neque probat, quod obiicit: quòd & $i ab eo probaretur, adhuc nihil eo- rum, quæ obiicit, obtineret. Primum quas il- le frigidas vocat $ubtilitates, tales $unt, vt neque ip$e intelligere potuerit, nec ego au- $us $im explicare: $cilicet rationem genera- lem optimi panis. <P>Deinde $i ob$cura $unt, quare repræhendit, quæ non intelligit, $i intelligit quomodo ob- $cura? Deinde cur maxima pars eorum, quæ maioris $unt momenti ab eo intacta e$t? An aliorũ ingenia $uo metitur? an in aliis libris nihil e$t pror$us $ubtile, $ed omnia cra$$a (vt aiunt) Minerua ex æquo con$cripta $unt? an aliqua $unt, quæ pror$us non intelligit? Si omnia adeò obtu$a $unt, cur tantum labora- uit? cur alij (vt dicit) mihi id nomen defe- runt? an ip$e $olus liuidus, & qui non intel- ligere fatetur aliis omnibus præ$ertim do- cti$$imis viris e$t præferendus? Sed $i quæ$i- ui, cur miratur me po$$e $u$tinere $ine la- bore, quod cum tot laboribus quæ$ierim? Verùm fac vt nolim $u$tinere? quid iam age- re po$$um, ne $u$tineam. Sed vis vt dicam, contingit illi, quod pauoni contigi$$e fertur. Pauo aliquando, vt in regem ab auibus eli- geretur, rogauit, dicens, $e e$$e pulcherri- mam: cui p$ittacus, ô $tultè re$pondit, non pulchritudini, $ed fortitudini, regnum debe- tur. Itaque hic no$ter calumniator po$tquam neque rerum inuentione, neque certa narra- tione, nec iudicio tuto præ$tat, flagitio fa- mam quæ$iuit: cumque rebus $uis diffide- ret, maluit eas pe$$undare, vt alienas de- primeret: vocauitque communi nomine la- bores, tam $uos, quàm no$tros qui$quilias: non queror, quòd mea aliquid e$$e putem, $ed quod cùm & ip$e tam fœdè lap$us $it, alios culpare velit. Quid e$t, quod in $uo o- pere probari po$$it? argumentum alienum? oratio barbara? ordo penitùs nullus? nulla vtilitas, nulla iucunditas, titulus mutuò $umptus? non efficacia probationum, non delectus rerum, mendax hi$toria, & rudis, cra$$aque di$ceptatio $ub $ubtilitatis nomi- ne. Inde quod omninò omittere debuerat, exemplo nullo tot $ui præconia, tot aliorum irri$iones, tot epitheta $apientiæ $uæ addidit, vt di$peream, ni$i $ibi ip$i cùm releget fa$ti- dio futurus $it. Manardum, inquit, & Pli- nium in$citiæ accu$a$ti: nam de aliis falsò obiicit. De Plinio tueatur ip$e $i pote$t: nam de $yderibus loquens, hæc habet in $ecundo, cap. 8. Illa nimio alimento tracti humoris igneam vim abundantia reddunt. <P>Cap. LXVIII. Et ne quis inficiari po$$it, infrà $ubdit de Oceano: Sydera ip$a tot & tantæ magn itudinis pa$cens. Præterea homi- nem prædiuit em vni fermè intentum operi plus reliqui$$e errorum quàm dogmatum, ob immen$am ambitionem Eundem de $ummis philo$ophiæ a rcanis iudicia ferentem ab$- <CB>que philo$ophia, quis ferat audaciam? quis vecordiam non oderit, quis erratorum mul- titudinem non horreat? At de Manardo odimus, quoniam ip$e humanum genus pro- dere docuit. <P>Et quantò melliflua e$$e illius oratio, ab imperitis tamen Latinæ linguæ exi$timatur, tantò deterius malum. Derelinquemus Hip- pocratem, Galenum, Paulum, & hunc Gram- maticum ab$que ratione $equamur. Quòd $i errauit, an non odi$$e decet etiam patrem humani generis $iccarium? at tu non erras? erro $ed nolens, ille habebat, quos $equere- tur, & non erraret. Similis Lyco, & Iuliano, qui tam acriter à Galeno reprehenduntur: quamvis errores $ui, quales Manardi $unt, hominibus non e$$ent pernicio$i. Si inuidia mouerer, cur non potiùs Bra$auolam, quàm Manardumiam mortuum accu$a$$em? at ve- rebaris viuentem, inquiet? at nunc mortuus e$t, nec accu$o, quod de humano genere be- nè meritus $it, non ab illo beneficium acce- pi, non $alutaui, non $alutatus, denique $olo nomine mihi notus e$t. Itaque duos hos tan- tùm, & cum eis calumniatorem hunc, vt ve- ritatis o$orem ex tanta turba $criptorum odi. Si non grauiter in rem literariam, in hu- manum genus pecca$$ent, e$$ent mihi Mœ- cenates. Non poterat qui plurimum $e Deo debere per$uadet, tales viros, has $epias non odi$$e. Vera depromat, bona doceat, benè tradita non euertat, illumque colemus. <P>At tu deturba$ti ignem è mundo, è nu- mero elementorum exemi$ti? feci eiu$dem veritatis amore: qui ferat homines in tan- ta in$ania viuere, adeò obcæcari, credant $ub orbe Lunæ tantùm ibi ignis e$$e, quem nec videamus, nec qui nos talefaciat: ob $olam antiquam opinionem quandam fal$am à primis philo$ophis inductum (& ab Ari$to- tele comprobatam) ob id tantùm, quòd $y- dera ip$a ignea e$$e exi$timarentur, vel vt etiam tradit, & credit Plinius in $ecundo, cap. 5. atque ita ex vno errore ab$urdi$$imo alium pepererunt, nec primum tamen dele- uerunt. Quod verò dicit appella$$e me Gal- licum morbum, non $atis illum admonere titulus debet in libro de Libris propriis: vbi de Indico morbo in$cribuntur libri, atque hic editus eodem men$e, quo $ua commen- taria. <P>183. Carpit quòd dixerim viperam, ego & $peciem & genus e$$e putaram. Si non placeat, legat $erpentem. At Cicero etiam homines improbos, viperas appellat. <P>184. In $ectione tertia nihil aliud agit, quàm vt ruditatem $uam, atque $tuporem detegat, cùm nec vim argumenti intelligat, & perperàm dictionem illam, quæ in pro- prii$$imo $ignificato po$ita e$t acceptum pu- tat. Sed non $unt hæc o$citantium, vt ip$e $æpi$$imè e$t. In quarta $ectione dixi, ob- $eruatum e$$e (Plinius author e$t) fieri po- te$t, vt quæ vidit, veneno carerent. Sin vene- nata alius qui$piam expertus fuerit, vel ip$e affirmet, decedam: Plinium $uum huius rei authorem accu$et, & rutam $ubiiciamus. In $exta quamvis prop$ui$$em ea, quæ ad me non attinet prætermittere, non potui tamen ab$tinere in tam euidenti errore ver$anti- <PB N=698> <CB>bus, quin admonerem in quantas difficul- tates ac tenebras $e coniicerent, qui no$tris principiis non inhærent. Palàm enim e$t, & aquam, & piper, & lapides refrigerari, quia calor cùm $it aduentitius, $pontè re$oluitur: & ita omnia ex æquo per $e refrigerantur, quia frigiditas, non e$t, ni$i priuatio quæ- dam, vt etiam tenebræ. <P>186. Vbi non habet, quòd obiiciat, ludit. Serpentes volitare vult, anguibus illis maxi- mis venenum largitur. Ratio tamen ip$a de- claratiua e$t: $ed ip$æ cæcus e$t, aut cæcus e$- $e vult. <P>187. Auxilium veneni nouus Pri$cianus reprobat. Ego apud Cel$um didici auxilium aduer$æ valetudinis. Cætera produnt mores illius, qui quicquid in buccam venerit, ef- futiat. Quid enim in comparatione $pecie- rum, vbi nece$$itas finis & $ingularium inter $e $imile. <P>189. Obiicit duo, ouem quæ humidior e$t ariete, cùm ip$a cornibus plerunque careat, & cera$tes, a$pide$que multis anguibus non cornutis, nec vngularibus pernicio$iores. Imò hæc parua extremæ $iccitatis $unt indi- cia. In ouibus, alia e$t ratio: quoniam non prodeunt cornua ob humidum abundans, quod non nece$$aria impedit: nece$$aria im- pedire non pote$t. De anguium $tercore no- ta e$t omnibus pigmentariis, quibus quan- doque pro mo$cho vendere, $ed fru$trà ru- $tici tentant: ego $æpius apud me habui. Et vir hic egregius, qui fabulas multas emit, & vendit res noui$$imas, quoniam $uocum cerebro, quæ non conueniunt irridet. <P>190. Intolerabile malum addictum e$t hære$i, vt Galenus ait: hic negat fabas cùm animalia gignunt non putre$cere. Putat pu- tredinem vnius modi e$$e, an ergo ex propa- gatione genitos vermes illos putat? In quo differt hæc generatio à vermium auellaneo- rum? ni$i quòd humidior e$t auellanæ, quàm fabarum $ub$tantia. Quod in $ecunda $ectio- ne ait, ex $ingulis animalibus certa genera- ri, non ita accipiendum e$t, vt rur$us ex $ic genitis alia generentur: $ed de primis ac propagatione genitis intelligendum e$t. <P>191. Experimenta quæ adducit contra apum generationem, non videt mi$er e$$e contra $e, apud Ari$totelem enim vermes in$ectorum ouis $unt imperfectiores. In al- tero obiêre parentes nece$$ariò breui, quam- vis de patre referat. Ita vir hic $pecie ad do- ctrinam, re ad eam de$truendam natus e$t $olùm. <P>192. Intelligitur de origine, multitudi- neque omen de locis in$uetis. Addit præte- rea quid nomine meo. <P>103. Sepia rur$us conturbat non ex pu- tredine, quæ connumerat generantur, $ed propagatione quadam, quæ $impliciter om- nes dolores leuant, quoniam acopa $unt non contraria cau$æ: $ed $i id contingat, duplici emolumento erunt. <P>194. In $exta diui$ione, docui nos debe- re imitari naturam, quæ minimis maxi- morum miracula o$tendit. Sed hic nodos in- $cirpo quærit, omnia confundens. <P>199. Conatur infringere cau$am magni- tudinis caudæ veruecum, quòd $ues $int <CB>humidiores: fateor, $ed humido magis concocto, quia in his calor e$t maior: ideò verueces humidiores non $impliciter, $ed comparatione ad proprium calorem. <P>200. Nugatur more $olito, in feruidi$$i- ma æ$tate iu$$i in Scotia, vt conquirerent quo$dam $erpentes, ad medicinam attule- runt, ita obtigebant, vt apud nos media hye- me: non $olùm ob cœli qualitatem, quæ qua- $i temperata erat, $ed ob naturam cœlo in- gentiam, non $olùm ip$is, $e ab initio primis $erpentibus. Quæ à Sueciis accepit, à ratio- ne $unt aliena: quomodo enim exanguia in frigidis locis efferari poterunt? at forma $i- mile nihil prohibet. <P>201, Lupum pi$cem marinum $cio. Lu- pum fluuiatilem à moribus lucium quis po- terit appellare? Cæterùm dico nihil quod moueatur in aquis, putre$cere quod exedat a. qua. Ita mi$er hic vbiq; fallitur $uis captiun- culis. Po$$em adducere multa, $ed quor$um? <P>202. Culpat noment alopecæ. Vide ho- minis in$citiam intolerabilem, alopeca non in accu$atiuo, $ed nominatiuo po$ita e$t, ab <G>a)lw<*>eki\s</G>, quòd e$t catulus vulpis, deriua- tur: nam in <G>a</G> $æpè a Latinos tran$it. Qua$i catulum vulpis hunc canem non compo$ito nomine appellarem, licui$$e vulpinum dice- re, $ed Græci quod $ciam non habent: at calumniator omnia $ibi licere putat, fingit, inuenit quæ non $unt: quæ $unt, præterit. Nónne Virgilius illo $apientior lyci$cam vocauit, <G>a(lu/kos</G> nomine diminutio, non à compo$ito ex cane & lupo, quamvis à cane lyci$ca oriatur: ita vides viri teme- ritatem, & $tultam de $e per$ua$ionem. Sic & in quinta $ectione reprehendit, quod maximè probari debuerat. Neque enim dæmonum auxilio id factum arbi- tror, $ed quidvis potius quàm diuino mi- raculo, qui tam crudeli $cænæ fauerit. Ita non videt vir aduer$us omnia bona natus, me eos deterrere, quibus non $olùm $ufficit immania perpetrare, $ed etiam immanibus facinoribus Dei voluntatem prætexere. Cui pio voto $i quicquam cordis fui$$et, to- tis viribus etiam$i fal$um fui$$et $uffraga- ri debuerat, nunc etiam $ententiæ aduer- $atur. <P>203. Irridet $olita $ua vrbanitate, quod dixerim mores hominum animalium patrio- rum naturis per$æpe declarari, ibi Ligurum totam nationem, vah quàm acriter pro$cin- dit? Hoc non intellexit id contingere $o- lùm, cùm vitia in immen$um efferun- tur. Sic etiam & prodigia, & diuinæ vl- tiones. <P>204. Ille qui expan$is pro erectis mani- bus, vt in 2. editione manife$tum e$t, ani- maduertit, cùm etiam po$$et in eadem $e- cunda editione legere, dentes illos pr&ecedil;longos è $uperiore mandibula oriri: & cur etiam id nece$$arium fuerit, maluit tamen vir hic vt $tultitiam $uam planè proderet, & fidem om- nem à $uis libris eximeret, hæc in prima $e- ctione $cribere. Illorum maximus error, qui dentes illos è $uperiore na$ci mandibula, at- que deor$um $pectare prodiderunt. Nã præ- ter $en$us fid&etilde;, quæ id fal$um docet, e$t $ubti- litas in duabus rationibus, priorem $umimus <PB N=699> <CB>ab v$u. Tum reliqua plenæ $tultitiæ $uæ ar- gumenta ac leuitatis: $i enim vidit, cur ita $crip$it: $i non vidit, cur de $en$u mentio- nem fecit? $atis e$t quod acutè in margine adiecit. Vides ergo cuinam ex rebus $uis etiam $i vidi$$e $e affirmet, tutò po$$is ad- hibere fidem? Hæc e$t peripateticorum in- con$ulta temeritas, & audacia incredibi- lis, non Ari$totelis, aut Theophra$ti, $ed eorum qui aliorum nominibus egre- giis iniu$ti$$imè $ibi $apientiæ famam vin- dicant. Defende modò hominem à $tulti- tia, à leuitate, à temeritate, à mendatio manife$to, $i potes qui$quis es, & crimi- ne ab vno di$ce omnes. Inde me arguit, quòd Plinij $tultitiam non reprehenderim, $imilis Bergomen$i cuidam, qui Andreæ Griti Venetiarum ducis, vt vocant, in$i- gni maie$tate viri, improbat effigiem, quod hernia gulæ illi dee$$et, quæ $uis inquilinis e$$et familiaris. Non ego horas in refellen- do alienas $tultitias con$umere volo, nec in concordandis imperitorum verbis temerè effutitis: $ed $i quid ad rem $pectat, perti- nétve, hoc mei muneris e$$e puto. In $e- cunda $ectione, non $olùm inutiliter, $ed ine- ptè nugatur humana temperatura optima e$t, $ed & compo$itio nece$$aria e$t, quæ in Elephanto, quòd ad vitam attinet, me- lior e$t. <P>207 Inde in hac & $equentibus pluri- bus, vt etiam antea de plantis vagatur, cer- ta, incerta, nullo ordine, nulla ratione, nul- lo nexu mi$cens, e$tque facilè videre ip$um hac in parte $ibi videri regnare, ac vt Itali vocant, gongolare. E$t autem ita gaudio ac lætitia oppleri, vt gurgulio non videatur po$$e continere, & maius aliquid quàm ge- $tire. Ideò maximè torquetur, quod Plinium damnem, cùm eiu$dem argumenti libros con$crip$erit: $cilicet multæ tractationis, paucæ $cientiæ: in multa diui$os, nullibi di$tinctos plurima docentes, nihil declaran- tes: de omnium nominibus, de nullius $cien- tia rei, hi$toriam generalem, à qua tamen fides omnis, & certus author ab$it. Hæc illum delectant, hoc genus $cribendi ap- plaudit. Sed ne$cio quomodo tot, tantáque huc tran$tulerit, quæ $i $u$tulit à libris hi- $toriarum rerum naturalium, certè magnum ibi vacuum relicturus e$t? $i repetit<*>, quid ab$urdius? Sed hæc ad ip$um $pectant, cu- ius iudicio ( adeò $ibi placet ) nihil non rectè $e $cribere po$$e putat, quòd animo decreuerit. Cæterùm cùm $ibi tantum pla- ceat, id Ptolemæi $cire debuit: Qui $ibi placet, Dei ira dignus e$t. Hæc ille tantus vir, cuius ingenio adeò illu$tri vix alium quenquam comparare audeam, non hæc dixi$$et, $i $ibi ipíe placui$$et. Nos, tan- tum abe$t vt nobis placeamus, pro his quæ $crip$imus, vt etiam ira$camur, no- $tráque plus damnemus, quàm laudemus: non equidem ob ea, quæ ille inanire obii- cit, $ed quoniam quodcunque $cimus, non no$trum e$t opus $ed Dei. No$tra $unt fur- ta, cædes, doli, veneficia, rapinæ, & $i quis error irrep$erit. Quin etiam Virgilius nónne moriens iu$$it, opus illud eximium, quod vniuer$a po$teritate adeò admiratur, <CB>flammis tradi? adeò di$plicuit illi quod aliis tam gratum fuit. Ita Deus illi vt mihi velim mentem det, quam vis abundare illa $e exi- $timet, opto. <P>208 Sufficit vidi$$e leones circumagentes collum, vt intelligamus non e$$e vnum os: $ed tamen laudo eam diligentiam, modò qui$quam quicquam illi in po$terum credere velit. <P>211 Irridet rur$us, quia non intelligit hu- midum $tercus in animalibus, ac copio$um impedire, ne animal bene oleat. Nam $i $ter- cus e$t humidum & multum, totum animal tale e$$e nece$$e e$t, quomodo ergo bene ole- bit? Propterea in Zibetho $olùm pars bene olet: imò illius excrementum in Mo$cho quoniam totum nece$$e e$t $tercus habere paucum & $iccum, ideò multum inter $e dif- ferunt modi hi odoratorum animalium. Sed hic vir nihil nouit aliud facere, quàm con- fundere. <P>In $ecunda $ectione, vult e$$e $udoris $trigmentum, cùm è folliculo detrahatur. Diximus aliàs totam hi$toriam. Sed quem lapidem non mouet? & tamen quàm ab$ur- dè vir hic o$tendit cicures fieri etiam mures pro mon$tro, $ed difficillimè, vt vix nun- quam tutò tractare po$$is: omnia carniuora cicurare licet ob cau$as generaliter dictas. Ad nos ex Hi$pania aduectos con$tat: non negaui aliunde non aduehi, velut & nunc oua bombycum, quæ tamen originem pri- mam à calidiore cœlo, quàm $it Hi$pani- cum $ump$erunt, ita de hoc verimi$ile e$t ob rei excellentiam. Inde morum $uorum in tertia $ectione non oblitus, virus $uum euomit. <P>216 Hic malignitatem $uam ita prodit, vt hæ$itans relegerim primam editionem, ne fortè in illa deceptus e$$em. Sed neque ibi erratum. Propo$itionem vniuer$alem doceo, demon$tro indicóque qualiter intelligi de- beat: hic peruertit $en$um; omittit demon- $trationem, & declarationem, inde accu$at, tam fœdè ac turpiter, vt eius vice confundar & erube$cam. Quid iam amplius apud hunc $ycophantam tutum e$$e pote$t? Quid dete- rius? addidit etiam cau$am, quæ me ad errorem adegerit a$ino dignam. Certè im- pudentiorem hominem illo nunquam vidi$- $e te$tor. <P>218 Tota illa hi$toria de $turione, in tertio exemplari emendata erat, quod ea ad libros de Rerum varietate tran$lata e$$et, quos con- $tat (vt dixi) ante $uas exercitationes e$$e im- pre$$os, ne quid me ab illo $urripui$$e po$$it gloriari. <P>219 Debuerat con$ulere $equentem edi- tionem liuidus hic, inueni$$et ( tamet$i etiam $ine illis verbis apertè intelligere- tur me de motu progre$$us loqui) hæc ver- ba: De motu progrediendi loquor, vnde illæ tot declamationes hoc vno verbo $ubla- tæ $unt. <P>220 Dicit nullas e$$e cau$as numeri, vel formæ $triarum. Primùm (vt dixi) $upe- riùs, aut quædam certum habent numerum ab$que operatione. Deinde hic è tribus vnum recipiat oportet, aut vt naturã in artificiosã faciat aduer$us Galenũ, Ari$totelem, omnes, <PB N=700> <CB>$apientes, & experimentum: aut vt me- liores reddat rationes, & nos illi libenter $ub$cribimus: aut quas nos adducimus, op- timas e$$e patiatur? quod cum liuore ductus nolit facere, eò refugit, manife$tè dicens, naturam fortuitò con$titui$$e quæcunque non $unt operationis gratia. At hunc vi- rum oportet in libris de Fato exerceri à nobis editis, ne more $uo omnia transfe- ram vbique, & ex materia vnius libri de- cem faciam garriens inutiliter. Inueniet etiam vndas maris apud Deum numera- tas, ac men$uratas. Sed non eo modo vulgari, quem ille $olùm for$an vt plerique nouit. <P>221 Reprehendit quòd dixerim mon$tra plura e$$e in mari. Dicuntur & mon$tra ob raritatem, quia aliquid mon$trent, licet natu- ræ non noua: & etiam vera mon$tra ibi $unt, ob generationis, & vitæ tuendæ facilitatem, velut in aluo materno. <P>223 Admouet catulos mammis raro exemplo: nam mammas habet, quod plu- ribus pi$cibus commune e$t, adeò vt ne$ciam quid magis in hoc homine demirer. Ob- iicit in tertia $ectione, quòd vituli marini tanquam rei nouæ, atque Indici maris men- tionem fecerim: fateor, non ego obiter incomperta pro compertis, vt ip$e facit, in medium attuli. Satis enim con$tat, vel ip$o amico $uo Rondelletio te$te, longè alium e$$e Oceanicum vitulum à Mediter- <*>aneo, cur ergo $uo more debui confun- dere? $atis e$t quòd in tertia editione, tria illius genera inter $e di$tinxi. De volanti- bus tutius e$t te$timonium meum, vbi ra- tione $tandum $it, quàm $uum. Ita au$im dicere, quòd videam illum in his, quæ experimento comprobari po$$unt, $emper decipi in eis. In quinta $ectione malui, po$t- quàm Delphinum Ari$totelis videre non licet no$tris temporibus, cùm aliis con$en- re, atque ita iam locum emendaueramus: non vt certi de errore Ari$totelis, & Pli- nij, quos vix veri$imile e$t non vidi$$e vn- quam tam celebre animal, præ$ertim Ari$to- telem, quem 800. aurea talenta impendi$- $e, in hi$toriæ condendæ de animalibus mini$tros, atque ob$eruatores accepimus: $ed ne quod in aliis damnamus, pertina- ciam $cilicet aduer$us rationem experimen- ta, $en$uum fidem ip$i nos $equeremur. Sed tamen hic vir $uum damnat Ari$tote- lem, ac Plinium, credo non ni$i fretus al- terius Grammatici auctoritate, quam non improbo, $i modò vera inuenit, quan- quam antea à Bellonio de hoc e$$em admo- nitus. Sed ille clamat furtum fui$$e, liti- gent modò inter $e, $atis e$t ob tam leuem auctoritatem illum reliqui$$e $uum Ari$to- telem, quem adeò mordicus tuebatur ad- uer$us etiam veritatem ip$am, atque $imul $uum Plinium Grammaticus Grammati- cum in tanta veneratione. Dixi leuem au- ctoritatem Rondelletij, non in illius iniu- riam: qua$i ille homo leuis $it, $ed quod in hoc non demon$tret, cùm non con$tet quis $it i$te Delphin. For$an alium pi$cem pro Delphine antiqui habuerunt, qui nunc cum fit rari$$imus, e$t ignotus? Quæ me moueat <CB>coniectura tam valida, dixi. Cæterùm quòd dicat, me confundere pleraque, fatear: nam omnia ( vt ip$e dixi) nimis e$t, vel ip$o te- $te, qui negat propo$itiones vniuer$ales e$$e fermè vnquam veras, $ed & ip$e fatea- tur, quod verius e$t, $e pleraque euer- tere. <P>224 Ibi etiam ruditatem $uam declarat, tran$iens à generaliore affectu in auibus, quoniam omnes fermè man$ue$cunt, ad id quod e$t magis man$ue$cere. An putabat me ne$cire, quod omnibus notum e$t, nihil man$uetius e$$e cane, equo, elephante, quæ $unt quadrupedia Lepus non man$ue$cit: vi- di tamen aliquos rarò & parum, an non no- uit negationem omnem in mortalibus $ic de- bere accipi. <P>225 Non dixi, $olùm ob cibum litora ob $euritatem gurgites à pi$cibus coli: $ed ob id nihilominus non adeò no$tra tuemur, quin potior $it amor veritatis. Si omnia $ic tracta$$et, poterat laude dignus videri, qui non ni$i vituperationem adeptus e$t. Sunt etenim aliæ etiam cau$æ horum, $ed quæ dixi manife$tiores, quas nec ip$e re- probat. <P>228 Nimirum $i non & quæ pueri $ui faciunt, & ancillæ, in hos retulerit libros. <P>230 At tertiam editionem totum emen- daueram, nec vt ip$e monet, qui res audi- tas pro vi$is $cribit, nobis contingit: $ed ob celeritatem $cribendi, & occupationes. E pa$$eris pro auium dixi, quod pa$$eris nuper mentionem feci$$em. Quid enim pa$$eri cum $truthiocamelo commune, ni$i in no- mine? <P>231 Cygni parum volant, maxima ex par- te quie$cunt in lacubus, omnes aliæ aues na- turaliter vt potentiorem, & rapacem timent: non tamen omnibus infe$ta e$t, neque $em- per omnes pote$t $uperare: ardea ro$tro quan- doque, cygnus robore illi face$$unt nego- tium, auiculas $pernit: cornices ne$cio qua vi naturæ, vt aliàs te$tatus $um, ex vi$u in con- $ortium admittit. Sed quid lubet cum nuga- toribus nugari? Eiu$modi enim apud illum $unt infinita. <P>232 Errorem impre$$oris auibus pro ta- libus a$cribit mihi. De cygno $uauiorem proculdubio & magis $onoram an$ere edit vocem: neque negatio tam facilè profer- ri debet, præ$ertim tot te$tibus, cùm te- $tis vnus affirmationis centum neganti- bus etiam (apud Iuri$con$ultos) ni negatio ip$a loco & tempore coarctetur, præferri debeat. <P>233 Temeritatis $uæ vbique notas pro- dit. Vide quo argumento diuinauit me mergum non agno$cere. Hoc $anè nihil refert, $ed vt cogno$cas hominis mores. <P>235 Neque hic $en$um capit: Di- uer$æ regiones diuer$as alunt minimas aues vt maximas: nec omnis regio om- nem admittit magnitudinem, aut parui- tatem. <P>236 Exi$timat in$titutum meum fui$$e in his libris $ingula admiranda recen$ere, $ed fallitur. Hoc tamen quod de p$ittaco re- fert, id vnum tantum e$t in opere tam ma- gno, quod dignum iudicarim, vt po$$et <PB N=701> <CB>libro no$tro adiici in hac vltima emenda- tione: tamet$i & in hoc fallatur, dicens hoc illi e$$e commune cum crocodillo, qua- $i $olùm $uperius ro$trum, vt ille moueat: $ed decipitur frequentius enim ac magis in- ferius. <P>241 In 2. $ectione, reddit aliam cau$am ingluuei in auibus, $ed non adeò euiden- tem: quæ tamen pote$t tolerari. Multis commodis(hoc enim $apientiæ fuit artificis) vno auxilio natura $æpè fatisfacit. Nos non omnes cau$as, $ed principaliores adduxi- mus. <P>243 Di$crimen e$t, quænam aues natu- ra mitiores $int, & quæ v$u, quod etiam in quadrupedibus verum e$t. Carniuoræ na- tura $unt magis feræ, v$u tamen magis man$ue$cunt, quia neque natura, neque exemplo terrentur: contrà e$t de aliis: nam natura man$uetæ $unt, non adeò tamen man$ue$cunt, quia timidiores, tum natu- ra, tum exemplo, cùm affines $uas occidi videant. <P>244 Quæritur quòd non in talpæ quæ- $tione ver$atus $im. Hoc enim volebat, vt eiu$modi tricis inuolueret, vtque haberet quomodocunque res cederet, in quo $uo more nugaretur, arguerétque: tum maximè, quòd lucem quærere cogeremur in tenebris id e$t, $uis quibu$dam peripateticis $uppo- $itis: quibus admi$$is perpetua contentio manet, cùm non veris fundamentis inni- tantur. Indicio e$t, tot apud illos nunc ma- gis, quàm antea indefinitæ quæ$tiones. In- de etiam magis fallitur, cùm exi$timat nos volui$$e omnium $pecierum, & quæ eis contingunt, cau$as reddere. Hoc enim pri- mùm e$t difficiliùs, quàm in generibus, $icut etiam in $ingulis rebus, quàm $peciebus. Deinde quoniam infinitæ $unt propemodum $pecies, oportet etiam $cire operationes pro- prias vniu$cuiu$que earum, vt difficultatem in vna hominis compo$itione videri liceat apud Galenum, decem & $eptem libris in eius declaratione compo$itis. Propter hæc hi$toriam Elephanti pro exemplo omnium $atis diffusè explicauimus, vt $i operatio animalis cuiu$que tibi nota fuerit, po$$it eadem ratione illa diligentius con$iderata cau$a inueniri: $ed non $it operatio nota, nece$$e e$t in cau$a membrorum animalis con$tituenda fru$tra niti. Ridicula verò e$t affectatio nominis $ubtilitatis, atque ine- pta omninò enarratio, quam orditur dum $ine profunda di$qui$itione, $ine operatio- num propriarum cognitione conatur quæ- dam, quibus ip$emet $ubtilitatis nomen tribuit, docere: quæ adeò inepta $unt, vt facilè qui$que intelligat, nec corticem qui- dem orationis no$træ penetra$$e. Atque hu- iu$modi paucula exempla $uperiùs tradidi- mus. Porrò & illo grauiter fallitur, quòd putat totum libri contextum vniformem e$$e debere, & in quo reluceat $ubtilitas. In quo primùm decipitur turpiter, cùm ve- rè $ubtile dicit e$$e po$$e, quod non difficil- mum: at ille admiratur quæ intelligit. Præ- terea quod non animaduertit, velut in corporibus carnem, & pinguedinem inter o$$a à natura collocari, ita in his no$tris li- <CB>bris quædam velut $olida membra $ubtili- tate viuida con$tat: quædam qua$i pabu- lum aliorum, & imperfecta demulcere po$- $unt lectores, cùm tamen profundius quæ- $ita prioribus etiam $int $ubtiliora: & dif- ficiliora: quædam qua$i media inter vtra- que. At ip$e neque in no$tris operibus, nec Ptolemæi, nec Ari$totelis, quem maximè profitetur, exercitatus e$t. Itaque nihil mi- rum, $i adeò de$ipit, vt etiam membra in animalibus obiter facta affirmet, & iam nihil de$it ad Epicurum, vniuer$am $u$tu- lit in rebus Dei, & naturæ prouidentiam. Ex his homo bellus ad inqui$itionem v$us caudæ vulpis deuenit, vt $uis frigidis iocis non iam me accu$et, $ed naturam ip$am ir- rideat. Dixi verò oportere eum $cire ope- rationes animali proprias, qui v$um mem- brorum $cire velit. Quæ ratio etiam mili- tat in lacerta. Hoc ergo $olùm nunc dici- mus, quoniam talpæ nulla erat ex cauda futura vtilitas, &impedimentum attuli$$et, ideò longam caudam natura non dedit. Sed nec hoc intelligit: impedimentum e$t no- tum, at non præbere vtilitatem ideò $ci- mus, quia caret: at ip$e putat, ita ratioci- nari debere, quia nulli e$t v$ui, ideò caret. Quî ego hoc vel ip$e $cire poteraramus, ni$i omnino totam vitam talpæ exploratam ha- beremus? <P>245 Accu$at nos de Gammari, & Can- cri $ignificato: nónne videt in $ecunda edi- tione emendatum primæ impre$$ionis er- rorem? at non vidi: quid ad me? $ui erat muneris? cur tam diu expectauit po$t $ecun- dam editionem no$tram $uam emittere ca- lumniam, $i $ecunda editio nulli v$ui fuit, aut futura erat? Deinde negat experimen- tum quòd in Gammaris: vbi veterem te- $tam exuerunt, fermè omnibus lapides il- li inueniantur maximi. Vnde pater, cùm di$putet contra experimentum, omninò $ophi$ticas e$$e $uas rationes: vt veri$imile $it omnes etiam alias tales e$$e. Inde pro- greditur, di$putans de nomine vr$æ Ari$to- telis, in quo certamine, $cilicet de nomi- nibus, & ip$um Rondelletium, alió$que mul- tos video periclitari, ducto exemplo eorum qui Di$corid&etilde; interpretantur, $ed perpeàm: nam non licet, vbi certamen hoc, vel no- titia nulli v$ui futura e$t. Quòd $i aliquas proprietates Ari$toteles adiiciat, illas quæ- rat in eis, & ex his de nomine diiudicet, nec pariatis di$ceptationes infinitas nullum ob commodum: at in Medicina nece$$aria $unt, quoniam v$us requirit. Et aliter hoc $cire non po$$umus, quid $it quod quæ- ritur? Similes hi $unt qui quærunt in Ma- thematicis quid voluerit Euclides? nam non vt Philo$ophia res authoritate indi- get: $ed $eu dixerit, $eu non dixerit Eu- clides, tantum habemus quantum ex decla- ratione concludere licet. Hinc factum e$t, vt hic vir ob rem nullius ( vt dixi ) momen- ti prodens mores $uos, $uum quem appel- larat amici$$imum Rondelletium, accu$et, non hæc ab illo meritum. Vt $it, qualis e$$et docuit, nam vel in pluribus errauit Rondelletius, vel paucis? Si pluribus, dam- natur iudicio illius, & qui nihil aliud egit tota <PB N=702> <CB>vita, quàm nomina pi$cium congerere, qui nihil aliud quàm pi$ces olet, ab ami$$i- mo tanquam imperitus damnatur, vt iam ei nihil reliquum $it. Si tantum in his pau- cis, in quibus hic illum accu$at, at non præ$tabat $i vel $olùm illi etiam nomine no- tus e$$et, eum admonere priuatim, vt $e corrigeret? <P>246 Quis videt me hîc exultantem? $ed non poteram di$$imulare, cùm Galenus $ine cerebro, Ari$toteles $ine corde neget motum partibus ine$$e. Cæterùm quod di<*> cat, perire diui$ionem datam, non animad- uertit in entomis $en$um etiam non $olùm motum $eruari. In tertia $ectione reprehen- dit, quod portento$a animalia dixerim? nón- ne portento$um e$t in lapidibus, & $ub rer- ra na$ci? forma etiam gammarorum, & in- ce$$us cancrorum peculiaris. Sed quid ip$e mu$cerdæ meminit, tanquam $tercoris mu$- cæ, cùm $it muris $tercus? Vellicat quod mu$cas dixerim alicubi non ingredi: certum e$t ita e$$e. Cau$æ quas adduximus $atis probabiles: commendaretur $i veras attu- li$$et, non negare quod con$tat, vel $ui Plinij te$timonio. Quòd $i quis omnes cau- $as à me enarratas hîc ei quàm de turri adiecimus $ociauerit, intelliget quòd fer- tur de domo illa Venetiis, non fui$$e fa- bulam. <P>248 E$t homini $imul humidi$$imum, & frigidi$$imum cerebrum tum multitudine, tum quò magis fieri potuit: non in compa- ratione, vt credit ad reliqua animalia: ita dupliciter fallitur: nam comparatiuè & de qualitate intelligit. De mollitie etiam ab- errat, quia loquimur de ea quæ e$t cum $o- liditate, & ita mollior homo limacibus, & marinis pulmonibus: illa enim $unt potiùs laxa quàm mollia. De calidi$$imo quoque & humidi$$imo, & tenui$$ima $ub$tantia, $ciat id verum e$$e, quoniam cùm maximè com- mi$ta $int elementa, attenuata $ub$tantia e$t, v$que quo fieri po$$it, atque ideò ex ea $piritus confertim generantur. Ita cor hominis e$t calidi$$imum, & $icci$$imum, quia plus habet elementi terrei exactè con- cocti, hoc idem tamen propter commi$tio- nem, & qualitates obtu$as proximum e$t temperamento. Quid plura? ac $i vellem fractam nolam totam denuò conficere, imbutum fal$is principiis per$ua$ione de $e- metip$o ampla, in atrium veritatis dedu- cere. <P>250 Po$tquàm rationibus nec experi- mentis vincere non pote$t, ad pietatis pa- trocinium $e referat, quòd plures opifices qua$i plures Deos po$uerim. At non videt principem aliquem multa habentem $igilla? Et qualis in$piratur animus $ingulis? Et non differunt, $eu corpora, $eu animas di- xeris, $ed hæc ad æternitatis arcana remi- $imus. In quinta $ectione, mu$ca e$t pro- pter ornatum, eadem e$t ad perfectionem: perfectio enim ornatus, vt in ædibus. Di- xi $uperiùs, non omnes cau$as propo$itum mihi e$$e vt explicarem, $ed præcipuas, aut $i ex his tanquam annexæ aliæ pen- deant. Inde nugatur clamo$us hic Gramma- ticus. <CB><P>251 De cognitione $ingulorum aberrat <I>(</I>vt dici $olet <I>)</I> toto cœlo. Optimè enim & longè exqui$itius à $uperis cogno$cuntur, quàm ab hominibus, $ed non eodem modo, neque $ub ei$dem rationibus omnibus, $ed plerunque, aut $emper aliis, ii$que meliori- bus, ideò nugatur vt $olet. <P>252 Simia, & elephas non $unt $agaciora cane, vel vulpe, $unt tamen prudentiora, nam & inter homìnes prudentiores $unt multi, rudi Minerua. De nomine $agacis $i non pla- cet, accipiamus a$tutum, vafrum. Quanquam & Cicero, & Fe$tus, & alij in eodem quo nos $en$u accipiant. Ita hic nouus Pri$- cianus, docet nos de$ipere, impudens venia. <P>253 Hominis corpus den$i$$imum e$$e non putat, quia pilo$um, & $udet: num aues, & quadrupedia plumis, & pilis fre- quentioribus ob$ita $unt? den$itas e$t in $ub- $tantia, non inter $ub$tantiæ partes. Stul- tum e$t puerilibus illius obiectionibus re- $pondere, $ed tamen ob ineptos volumus. Puram terram, quæ igne repurgatur, voca- mus: nam putre$cit, dum o$$a manent, vi- detur plus continere illius elementi. Quis non videt indignas has obiectiones, vel idio- tas viro, nedum Philo$opho? Solùm id iure dubitatum, quod tamen experimento ve- rum è$$e con$tat, quónam pacto tanto cum pondere homo con$i$tat, tam parum ter- ræ contineat? Videretur enim vt ip$e re- ctè dubitat, totus aqueas e$$e? ob id ergo dicimus hominem multò plus terræ ela- boratæ continere, quæ dum putre$cit, aut vritur, corpus exhalat: ideo hæc pura ter- ra non e$t, $ed media inter ignem & ter- ram: ergo non grauis? falleris. In pyrio enim puluere e$t grauitas, & tamen vis ignea $uperior e$t. Si hoc modo dubita$- $et, certè laude dignus e$$et. At non pu- det quæcunque in buccam veniunt mandare $criptis, & tot ineptiis chartas implere. <P>254 Hic tanta molitur $uper verbo Co- gno$cerentur, cùm non $olùm $ecunda, $ed prima editio Norinbergen$is habeat Cogno$ceret, quod ip$emet probat, vt $tu- porem hominis admirari cogar. Inter co- gno$ceret & cogno$cerentur præter notam, nece$$aria etiam erat interpo$ito literæ N, vt vix credere po$$im, in Lugdunen$i, aut Lutetiana erratum. Sed $it ita modò? cui imputandus e$t error? & cur non $en- $us ip$e rei eum admonuit? Adducit ani- malia quæ fallant: $olus homo fallit, il- la decipiunt, & naturæ impul$u, non me- ditatione. Dicit deinde fallere, non e$$e finem hominis? e$t, $ed non perfecti. Quæ- dam enim $unt propter finem, quædam $unt nece$$aria, & quædam con$equen- tia: hoc e$t, con$equens & nece$$arium, non tamen in finis ratione continetur, $icut finis ciuitatis e$t vnio. Ex hoc ta- men nece$$ariò con$equuntur lites & di$- cordiæ. <P>256 Vera fatetur ip$e. Nihil enim inueni- re nouit, $ed aliena congerere: nos plura in- uenimus quàm acceperimus. Quod $i om- nes aliena corraderent, vnde iam incremen- tum artibus: ita hic, vt Cicero ait, valuit <PB N=703> <CB>$ibi detrahere titulum immeritum, ne me- ritum aliis reddere cogeretur. Inde $ubiicit tot Græca verba, vt pa$$im: quæ quor$um, cùm conuer$a habeantur. Si enim non erra- runt interpretes, ad quid puerilis hæc o$ten- tatio? $i errarunt, vbi admones? Licet tri- bus in ca$ibus Græca mi$cere libris, vel cum Latina non habentur, id tam rarò facit, vt vix duobus, aut tribus locis è plu$quam bis millibus Græcis auctoritatibus citatis, vt exi$timare qui$que po$$it eum, nec illius linguæ peritiam vllam habere: nam quis ne$ciat vel $implici opera anagno$tæ, quæ Latinæ leguntur tran$cribere, ex codice Græco ei re$pondente? Vel vbi lis e$t in le- ctione, vel dictione, vel $en$u, quomodo nos in contradicentibus id facere $æpiùs co- acti $umus, quàm voluimus: hîc nulla ap- paret lis. Vel cùm res adeò grauis e$t, vt vereamur, ne quis interpretatione maiorem empha$im addiderit, qua ratione in libello de Animi immortalitate, etiam id facere nece$$arium fuit. Cæterùm in aliis $i quis faciat, inepta ac puerili ambitione id feci$- $e haud dubium e$t. Attamen dices. Fuch- $ius fecit in $uis Paradoxis, & tu in libris de Sapientia? Sed vtriu$que inuentum e$t, & ta- men vterque reprehen$ione dignus e$t. Ego etiam reprehen$us, & meritò: $i contingat denuò edere, intelligent homines, quod in pleri$que aliis, in quibus occa$io talis conti- git, malle me iu$tè cedere, quàm iniu$tè re- niti. Vterque etiam no$trum ab hac inepta o$tentatione ab$tinuit: at no$tra $epia dum alij in $enio $apere incipiunt, ip$a de$ipere occipit. <P>259 Hic $uo more nugatur nihil ad pro- po$itum, $ed quæcunque legit, vel audiuit, etiam ab aniculis omnia contulit in has exercitationes. Si Hebræa compo$ita, & perfecta e$t, quid plus habet? num negat præter diuer$a nominum $ignificata, diuer- $os pronuntiandi modos e$$e, atque tales vt vnius verba ab alio pronunciari nequeant, quæ de connexione adducit, non $unt vera, aut non primæ cau$æ: $ed v$us primum inde linguæ lenitas. Latina enim vt plurimum in fine accentum grauem habet, rotundát que extremum dictionis. Quæ autem de mater- næ Italicæ compo$itione dicit, ne$cio an $omniauerit. <P>260 Ridicula e$t exprobratio ambitionis, qui ip$e non aliud agat, quàm gloriari hic de antiquitate, $altem te$tes, vt crederemus ap- po$ui$$et. Ridiculo$ius, quòd hi$toriam de Cairo(etiam eruditis adiicit)$ubtilem e$$e di- cat. Qua$i ego hi$toriam vrbium, non cau$am magnitudinis earum, inter exempla $ubtili- tatis adduxerim. <P>261 Prohibentur hi à legibus Chri- $tiani, & Mahumethi, vt olim à ciui- libus Romani, & Carthaginen$es: ita vix vnquam aliquid ad propo$itum. Con$tat Gallos tuendæ libertatis cau$a id quandoque egi$$e. <P>262 Sequutus $um authores, $ecutus $um morem tabellionum, qui nomen etiam v$ita- tum apponunt. <P>263 Declamat, quòd dixererim homi- nem ab homine plus differre, quàm à lupo <CB>capram? Quid hoc e$t? vel de $pecie, vel de moribus, vel de corpore intelligi pote$t: non de $pecie, cùm iam $ciamus lupum, & ca- pram $pecie differre, non hominem ab ho- mine: intelligendum e$t ergo vel de corpo- re, vel moribus, atque in vtroqueveri$$imum e$t. Sed pulchrum erat cau$am huius inue- nire, quam aliàs tradidi$$e memoriæ habe- mus. Inde inter Philo$ophos Theologus fit repentè: & ex academia in $acrarium $e con- fert, in quo ne vel momento per$i$tere po- te$t. Raram hunc virum Mercurij con$titu- tionem habere nece$$e e$t. Inde $ublata tan- dem, quòd $æpè in animo habuit, omni re- rum naturali ratione: vt qui flagitiosè vi- uunt, cùm mors aduentat, omni $pe $alutis ad id deuenit, quo non inclyti Theologi, $ed in- $ania verba, vt omnia dicat $ola Dei volun- tate fieri. Quid ergo ædificat, vt domum ha- beat, $tudet, vt $ciat, $erit vt plantæ oriantur, vxorem duxit, vt filios haberet? at omnibus his nónne $ufficiebat Dei voluntas? ô meræ in$aniæ caput, nugarum author: quis tan- dem vel mediocriter eruditus illum ferat? Sed videat quò contradicendi $tudium tran$tu- lerit? Quod ad Darienis narrationem atti- net, nouimus alibique in libris de Rerum varietate docuimus, vocantúrque Patago- nes: at Cæ$arianus ille gigas, ex his e$$e non poterat, quem Italia anno 1531. vi- dit, cùm nondum regio illa innotui$$et Cæ- $ari. <P>264 Nónne videt iam de cau$a ip$a con- $tare? & eam conatur infringere. Quæ enim cau$a facit, vt pars vna $qualeat, altera viuat, & luxuriet, eadem tum $oli di$crimen fœ- cundum aut $terilem faciunt, vt habitus in- colarum etiam ip$i diuer$i $int. <P>268 Species non mi$centur, vel e$t princi- pium, cuius oppo$itum tamen e$t euiden- tius in cane, alopeca, mula: vel debet demon$trari. Ita $unt axiomata contentio- $orum. Quia tamen nihil ad nos quid re- fert? <P>269 Quærit meritò de auiculis, quæ cùm breuis vitæ $int, maximè pa$$eribus, non ta- men corpora earum inueniuntur? Re$pondeo moriuntur omnes hyeme: & inueniuntur ali- quæ, præueniunt tamen animalia famelica no$tram incuriam: par e$t etiam in nidis pe- rire: at pa$$erum nidis in foraminibus muro- rum inacce$$is. <P>270 Non exteriorum, $ed membrorum principalium ratio habenda e$t. <P>272. 273 Mirus con$en$us veritatis: ra- tio qua o$tendit non dari aurum potabile, eadem e$t ad vnguem cum ea, qua & ego in libro de Aqua, & æthere v$us $um, ad declarandum aurum potabile fieri non po$- $e. Porrò liber hic iam diu tran$mi$$us ad Typographum, nondum tamen editus e$t. Similiter de $piratione pi$cium, li- cet non exqui$itè ei$dem verbis fermè, ta- men ii$dem argumentis contra eundem Rondelletium $crip$i in libris de Rerum varietate, editis ante $uas exercitationes. Itaque $i omnia tam fœliciter, nulli pò$t habendus e$$et $uus liber. Sed ca$u benè inter tot temerè $cripta, vt contrà inter multa benè, $i quid temerè videntur, $icut illud, de <PB N=704> <CB>quo tanta hic de Crabronibus: vbi $carabeis legi debuerat. <P>274 Quid Periander, Ly$ander, Alcibia- des, Demo$thenes, Æ$chines, Pharis, Cato maior, Cicero, Horten$ius, Salu$tius, Lu- cianus. <P>275 Motus e$t cau$a breuitatis, quies cùm $it priuatio, non e$t cau$a longitudinis eius, $ed non impedit eam. Vnus e$t calor æthereus, non elementum $ub Luna, $ed vis cœle$tis motu impre$$a, motu con$eruata. Cætera nugæ meræ, vt $olet. <P>278 Pi$ces maximè mobiles $unt, quia nullo labore pror$us, quia $pontè pen- dent, mouentur, & quoniam non tam fa- cilè $tant, quàm mouentur, indicio $unt, qui natant. <P>279 Reprehendit de Latinitate, quæ non $unt in codice vllo, ne$cio an e$$et ebrius. <P>280 Galeni $ententia defendi, licet ægrè po$$it, probari non pote$t. <P>281 Saltem Galeni auctoritas de lie- ne illum moui$$et, po$tquàm ratio non per$ua$it. Lien rarior e$t, & cra$$ior, ca- ro tenuior, & den$ior. At pulmonis <G>pa- re/gxuma</G> concoctu difficilius alia ratione: plus enim di$tat à natura chymi: lien ergo dupliciter. <P>283 Hic nugatur, nam declaratio o$tendit eadem e$$e in $iccis, nam humida cohærent, etiam $i cra$$a $int. Sed falli- tur, quoniam quæ $piraculis abundant, rara e$$e credit. De $uo Thur, $ibi re$pon- det. De pumice, cra$$ior e$t, quàm lapis ex quo factus e$t, etiam plerunque cra$$us, nónne dixi ignem, quod relinquitur, cra$$ius redditur. <P>284 Vides adeò illum in$anire, vt etiam res rebus contradicere putet. Strigo$i po$- $unt abundare intùs humido pingui. An- glorum regio temperatior no$tra, quia mi- nus di$criminis inter tempora, minùs fri- gida hyems, minùs calida æ$tas. In iuuen- ta etiam $olida re$taurantur, $ed non magnis ex defectibus, vt vulneribus, à quibus etiam pueri. <P>285 Calidum pro $yncero & mundo ac- cipere licuit, $ed huic ranæ ramicum cu- ratrici, ne fa$tidium pareremus, vtque tandem aliquid in tot conatibus impetra$- $e videatur, $u$tulimus. Imitati Colum- nam cardinalem, qui cùm fratrem nimij $umptus argueret, tandem ex centum viginti familiaribus $ocium precum $acerdotum tanquam $uperfluum è familiæ numero $u- $tulit. <P>288 Hic $uum tandem(adeò cupidus e$t, nos in$ectandi)lancinat Ari$totelem, vir om- nium, quos viderim, cognouerim, audierim, maximè incon$tans. Et quid nugatur ne$cit. Illud etiam ridiculum, quòd putat nigrum in oui cacumine o$tendere ro$tri genera- tionem, nec animaduertit dum pullus ge- neratur, ro$trum $ub ala $ini$tra latere. Ita vir hic cùm de rebus ip$is agit, illicò cadit in foueam. <P>290 Durum videtur, quod fœtus $ubeat formas innumerabiles, tum quia vbi prin- cipium & finis, id numera terminari pote$t: <CB>fal$um vt in vi$ibilibus $peciebus: $olùm ve- rò vbi tale principium, & finis non loco, $ed numero terminatur, tum quia generatio non e$t motus, $ed varietas illa e$t mutatio in qualitate: cùm ergo ex ouo iam genita $unt cor, & iecur, tantùm, vtrum erit ouum, & caro $imul, ergo pars pullus, & pars ouum, & ita duo. Deinde $i manet for- ma oui, donec fit pullus erit mortuus calidior viuente. Fiat ex A, termino oui perfecto, permanemus v$quequò perueniat ad B, pul- lus, qui ab$oluatur in C, idem cùm mori- tur, quia per te non ni$i in extremo mori- <FIG> tur, perueniat ex E, in F: igitur $it A H, æqualis F G: & E K, æqualis B C: erit to- ta BH, mortuum, $eu ouum, calidius, quàm in toto K F, pullo viuente. Et propter hoc longè melius Melanchthon, quàm qui $ic Ariftotelem interpretantur. Nam & acci- dentia declarat, quod generatur non e$$e quod generabitur, nec id ex quo gene- ratur. <P>292 Nunquam exi$tima$$em eum adeò in$anum e$$e vt video. Hic tanta de Siligi- ne, & Baorea præter propo$itum, nobis enim noti$$ima e$t, quàm $iliginem e$$e pu- tant, qua conficiunt Germani panem, ob tritici $cilicet defectum. Vult autem $iligi- nem e$$e zeam, hic non e$t locus adhuc di- $putationi, $ed in commentariis medicis, dum profiterer, nemini abundè tracta$$e. Vnum e$t, te confici tuo argumento: Siligo non habet nomen Græcum, zea Græcum e$t, ergo $iligo non e$t zea. Spelta e$t zea, ergo $pelta non e$t $iligo. Simili ineptia cùm ego omninò non affirmen, nec ne- gem, maizum e$$e $orgum di$putat, ac dixi$$em, argumenti$que futilibus. Ni- hil inanius, dummodò loquatur, $at habet. <P>293 Loca habent vim, vt linguas, & áffectus expo$cant. Germanus vix aut nun- quam maximo cum labore Latina, Latinè proferet? Italus Germanica: attamen men- tis $pecies eædem. Senties, qui$quis es, in itineribus $en$im non mi$tione, $ed depra- uatione linguam in linguam degenerare: non tamen vnam linguam locus $ibi depo- po$cit. Sed a$pera $emper erit Germanica, mollis Græca, dura Italica: mores enim con- $equuntur. <P>294 Simili impudentia contra veritatem luctatur, volens docere linguarum $en$a po$- $e plenè tran$poni ex vna in aliam. Ip$e lu- cretur omnem meam $ub$tantiam, & $olùm primum carnem Virgilij in maternam lin- guam carmine reddat. Si non fateatur $e e$$e blateronem, adeò impudentem, vt eius cau$a, & communis profe$$ionis eru- be$cam. <P>De multiis $imilis $tupor: naturâ omnes <PB N=705> <CB>mali $unt: nihil prohibet philo$ophia $upe- rare naturam. Hoc namque Socrates dixit, Galenu$que te$tatur, tum theologi, & om- nes $apiunt. Sunt autem mali, quia lumina- rium alterum in horum genituris à malefi- cis $uperatur. <P>296. Vide quomodo contractio $it remi$- $io à grauitate, cùm in febribus per$æpè ex- ten$ione $it celeriter. Sed hoc volui $crip- $i$$e ad eos, qui peripatetica i$ta fundamen- ta adeò mordicus retinent: nam hoc illi hic $uo more imponere nolo, tractauimus autem aliàs diligenter. <P>297. Non aliud facit, quàm quod decla- rat, quantò principia no$tra peripatetico- r<*>m quorundam interpretationibus $int me- liora, po$tquam nos quatuor verbis $uffi- cienter ac declaratiuè depre$$imus, quæ ille tot chartis, nec pote$t per$uadere. Sed adeò liuore amens e$t, vt cau$am non $olùm $uam procedat, $ed quantum in $e e$t, etiam om- nium peripateticorum, ne no$træ inuentio- ni $ub$cribat. Reprehendit hæc rana rami- cum curatrix directè, volens $ub$tituere ex aduer$o, cùm è regione, & non $inuosè ad oculum $pecies ferantur, quorum neutrum generale e$t auditui, vel olfactui. Ecce vi- des $tultitiam cum imperitia. <P>298. Non minus turpi lap$u hic cadit, quod ei adeò familiare e$t, vt audeam dice- re in toto hoc libro, vbi res aliqua natura- lis tractatur, & non nugæ, ac gerræ vix vnquam attigi$$e $copum, $ed vbique fal- $um deprehendi. Ecce non videt di$crimen inter illuminare, quòd certè $en$im fit at- que progreditur, vt nos antea docueramus, vbi de luce, & lumine egimus, & vnius ra- dij tran$itum, qui nece$$ariò fit repente, vt facilè ex ecclip$i $olis, & mathematicè, & naturaliter declarari pote$t In quarta $ectio- ne, conatur veras cau$as tollere, nec habet, quod $ub$tituat: nam de mortuis, qui eos e$$e non exi$timant, tamen & ip$i timent. Deinde $i cau$am haberet manife$tam, non e$$et contentio inter medicos, & philo$o- phos. Ita hic vir, ad de$truendum bonas ar- tes $olùm natus videtur. Sic in $equenti $e- ctione, tactus et$i de$truatur, reparatur, vi- $us non ita. In $eptima non intelligit, tam in$trumentum, quàm facultatem compre- hendi eo figuræ genere. De $imiis neutrum e$t, cùm vtrunque ade$$e velit: diu enim odoratu explorant, quia parùm eo $en$u valent: nec argumentum à $imia ad ho- minem probat, ni$i eandem demon$traueris e$$e compo$itionem in vtroque. Canes olfa- ctu quantum præ$tant, tantum vi$u defi- ciuntur: nam nec propè agno$cunt domi- num, ni$i olfactu experiantur. In decima rur$us damnat Ari$tot elem, vt me accu$et. Segmenta illa cùm $cribebam, nondum omnia mihi comparaueram, prodibunt Deo volente emendatiora: $ed non ob hoc friuo- la, $ed ob res maioris momenti. Verùm & in commentariis aliam rationem ex Ptolemæo $ecuti $umus, $iquidem & aliter colorum e$$entiam, nomina, & ordinem con$titue- bamus, cum de ecclip$i loqueremur. Cæte- rùm, quæ in 11. $ectione adiicit, perfectè vanitatem $uam declarant, vt vix credam <CB>e$$e $ua. Se grauiorem iudicio, animo viui- diore? $it ita: ex ore $uo tamen, quàm de- ceant intelligis? at corpore robu$tiore, fa- milia nobiliore quid ad propo$itum? Simi- le illud in 246. exercitatione: Canes tui fortuna $ua defuncti $unt: hunc dictato- rem alterius vitæ ( caput $anè noui ) opor- tet e$$e. Sic $imile illud de iudicio e$t $o- phi$mati Entisberi. Ego dico fal$um: $i enim hæc profert, iudicio non valet? Sed igno$cendum illi audio enim Va$cones il- los, apud quos degit, malos vicinos e$$e, qui cùm illum laudare vnquam noluerint, $æ- piùs cogitur præco e$$e laudum $uarum. Multi enim cùm hæc deliramenta legerent, non è dignitate mea putabant e$$e, vt quic- quam illi re$ponderem: at ego maiores bu- cella $oleo deuorare, veritatis amore. <P>299. Sæpè dixi maiori $tultitia me nota- ri debere, qui tam $tultis re$pondeam obie- ctionis: $ed tamen volo, vt intelligant ho- mines, quàm leuibus an$is innitatur. E$t vbique dolor, & voluptas, non qualis in Venere, $ed qualis $calpendo in $cabie, ca- lefaciendo in frigore, titillando, atque dum $anantur vulnera. E$t aliud proprium in genitalibus membris, quod dolorem pro contrario non habet, quia naturæ nece$$e fuit: nam & in ei$dem membris ade$t ter- tium genus, $cilicèt dolor, & voluptas, communia toti corpori: $ed quiá voluptas ad irritanda animalia ad Venerem non $uf- ficiebat, alia addita e$t alterius generis do- lor, non cùm generalis $ufficeret. Hæc & alia $i $ic expo$ui$$et. Hæc & alia $i $ic expo- $ui$$et: nec volui$$et $pontè de$ipere, maio- rem legentibus voluptatem, cunctis vtili- tatem, $ibi gloriam compara$$et. Ergo $imi- li vanitate dolorem dicit non $entiri: nos aliàs docuimus, ex ip$a experientia, & Conciliatoris autoritate ita $entiri, vt nihil aliud $entiretur: $ed nebulo hic quicunque $it, vbi $e in illa, quam vocat prima philo- $ophia inuoluit, vt in cœno $us volutatur, hoc $olum nixus, vt omnia confunderet, omnia benè inuenta tolleret, $uam vani- tatem o$tenderet. Voluptas, & dolor ( in- quit ) $en$io e$t, $en$io non $entitur, vbi primùm $en$ionem inuenit Latinè Latini$- $imus vir? $ed omittamus, voluptas, & do- lor $en$us $unt: hoc enim Latinum e$t, & nulla affectatum cura: quid $i quis neget ti- bi, quod iure negandum? vbi probas, quod probare debes? $ed, vt dicitur, principium petis: quod maximè declarari po$tulabat; tanquam clarum præ$upponis. O amentiam $ingularem? audaciam intolerandam? per- tinaciam fa$tidio$am? more$que, qui etiam Iobi patientiam frangerent? nam ego de hac virtute $olebam gloriari, non de $a- pientia, vel eruditione, alii$que $imilibus vt tu. Verùm & hanc mihi dee$$e Deus me docuit, vt qui paucitatem, morbos, calum- nias, coniurationes facilè pertulerim, huius nugæ, amentiaque ad hæc quæ$cio me di- gna non e$$e, coactum irritarint: male ge- nio nate? At dicet qui$piam, cur adeò ira$- ceris? non ob eius calumnias, non ob ma- ledicta, non ob fal$as interpretationes, quamvis in omnibus modum exce$$erint, <PB N=706> <CB>quamvis nullo exemplo talia in me, in bo- nas di$ciplinas molitus $it: quamvis $ingu- laris imperitiæ, amentiæ, malignitatis argu- menta dederit, $ed quòd alieno nomine pue- riliter conatus $it pe$$imo exemplo nobis il- ludere. Nam $i per hos $ycophantas licet oppetere probis viris: qui opes, operam, vi- tam denique ip$am pro $tudiis impende- runt, quónam peiore exemplo immani$$i- mi tyranni vti poterunt, quàm vt per $cur- ras, & mimos ludibrio exhibeantur artes, & di$ciplinæ, $imul cum ip$is, qui eas profi- tentur viris? Sed dij dabunt, vt faba hæc in caput $uum recudatur. Hocque ip$o li- bro intelligent homines nihil $anum, nihil dignum, nihil vtile à tam fœda $entina pro- fici$ci po$$e. An exi$timabat, $i his artibus hone$ta gloria parari po$$et, Mediolani de- e$$e decem nebulones, quanquam non ex $acra medicina, qui $imilibus illam po$$ent infamare? Exemplum teterrimum non $e- cutus e$t, $ed inuenit impius: vt quod nun- quam aliàs genero$i viri in manus nephan- dorum imperitorum traderenrur. Quid hoc e$t aliud, quàm quòd in Romanis exe- crantur omnes boni viri, cùm homines feris dilaniandos exponerent? Inde conquæ- ritur $ua non placere, quæ de cau$is lin- guæ Latinæ $ubtili$$imè, inquit, $crip$i, ne quid amentiæ $uæ dee$$et. Magno certè malo negliguntur à grammaticis hi libri, cum nihil profe$$us $it, nihil norit, quàm Grammaticam. At ip$i contradicunt, dicen- tes odi$$e Grammaticæ profe$$orem, qui cùm $cribat, omnes alios $criptores barba- rie $uperauerit: $imul illud, vt e$t genus eorum clamo$um ob$trepentes. <P><G>a)/<*>llon i)/atros a)uto\s e(/lkesi bru/wn</G>. <P>300. Subdunt $e tot illius $tultitiæ, & te- meritatis exempla vt apud eos, qui non- dum librum eius viderint, verear ne nomen calumniatoris $ubeam: $ed audi verba il- lius, Qua in$citia aut negligentia M. Tul- lius ad tot alia $ignificanda v$us $it. Ira$ci ne ego debeo, $i illi in philo$ophia non pla- ceo, cui M. Tullius di$plicet in Latinitate? Multos $tultos $crip$i$$e $atis noui, quorum etiam volumina iam per $e exoleuerunt, at- tamen hoc ip$o $tultiorum neminem vidi. Inde $ubiicit in decimo Elementorum tra- ctari de numeris, credo neque Euclidis vel- amen, nedum libros viderit. Hic etiam iu- dex in dicta cau$a damnat loquentes de pri- mo cognito: nomen $e$quitertiæ proportio- nis. Culpat quod dixerim, quanta po$$it oculus in duobus illis experimentis, & non docuerim, cur non idem aliqua arte auri- bus, vel naribus, aut aliis in$trumentis effi- ci pote$t? Dicam vt illi morem geram: id fit, quòd oculus $yncerè, & rectè, &ex rectis lineis depræhendit obiectum. <P>302 Simili peruer$itate iudicij exi$timat vocem audiri non ex lancea, $ed aëre dila- bente $ecus lignum, cum $i auri admouea- tur, minùs $entiatur, tùm etiam $tridor o$tendit eum decipi. Similiter & in Die$i dimidium hemitonij, quòd ex his, quæ $en- tiuntur primum harmoniæ coaptari pote$t. In $eptima diui$ione repræhendit, quòd $y- ringam à fi$tala, chelin, & te$tudinem à <CB><G>fo/rmigga</G> di$tinxerim. Re$pondebo quod Alexander Parmenoni. Hic cum dixi$$et, $i ego Alexander e$$em, Darij conditiones ac- ciperem: inquit Alexander, Et ego $i Par- meno e$$em. Similiter ægrè fert, quòd om- nia non confuderim, repetens $uo more: bel- lus $anè homo. <P>303. Corporei $en$us tactus, & gu$tus: diuini & incorporei vi$us, & auditus: me- dius olfactus. Reuocat autem dubitationem non leuem: nam Plotinus animam $entire, & hominem $ecundùm illam exi$timat. In tertia diui$ione, aliorum hi$torias ( Bellonij) tanquam $uas quibu$dam inuer$is recitat. In $exta $ectione, vide improbam illius in$ecta- tionem: profe$$us $um, non ni$i vera $crip- $i$$e: ibi aio $i verum e$t, conqueritur vera non $crip$i$$e me, & alieno nomine, & de quo dubitare non licet, cùm ego dubitem, & quod fal$um nondum e$$e con$tat. In 7. $ectione, conatur euertere pulcherrimum inuentum, affirmatque dum hæc molitur, vt fal$us fal$a muniat, cerebrum non indi- gere peregrina refrigeratione, contra Ga- lenum expre$sè in libro de V$u re$piratio- nis, atque experimentum. Ridiculum dein- de cum tribus verbis $ententiam no$tram $cripturum pollicetur, & tamen totidem fer- mè $ubiicit, quot ego, $ed neque dimidium $ententiæ, quam non intelligebat, refert. Tandem adducit buglo$$um, quod potiùs pilo$um e$t, quàm $pino$um, & tamen hu- midum: aromata $icca, non tamen $pino$a. At non videt aromata e$$e $icca, $ed non terrea: buglo$$um verò in humido cra$$iore iuxta pilorum $ub$tantiam aliquid contine- re terrei, quod cordi confert: quod $i odo- ratum e$$et, tanto vtilius. Sed veri$imile e$t e$$e: tamen $ub copia humidi cra$$ioris te- gi: nam & hoc in boragine agno$cimus. Ita vir hic ad euertendum omnia benè in- uenta $olo ductus liuore natus videtur. <P>307. Te$timonia animi $ui depromit, ne- que enim malignius quicquam excogitari pote$t. Nugatur verò in immen$um in ea materia, in qua qui eruditi $unt, maximè fuerunt ( vt ita dicam <I>)</I> $obrij ac breues. Quin & adulator factus e$t: atque immode- ratè omnia, ne à moribus $uis, vel vngue la- to recederet. Verùm tot inutilibus ac vanis illius di$putationibus ( etiam$i veræ e$$ent, cùm tamen ab$urdæ $int, rudes, & incondi- tæ ) relictis videamus, an in ip$ius immorta- litatis propo$ito, quod per $e tam dignum, tam vtile atque iucundum e$t, vt neque ani- les in hoc argumento fabulas $oleam a$per- nari, quicquam nouum, aut laude dignum in medium attulerit? Vno enim hoc commodo $i quid præ$titerit, & veniam tot delicto- rum in di$ciplinis admi$$orum, promeretur. Itaque cùm plures de animorum immortali- tate $crip$erint, neminem con$tat infœlicius hoc calumniatore $crip$i$$e. Primum enim palàm non $olùm de hominis anima eas ra- tiones o$tendere, $ed etiam cæterorum om- nium animalium atque plantarum conclu- dere. Deinde eas rationes Platonis e$$e $al- tem primam ac tertiam: atque in his, quod declarare debuerat maximè tanquam pro axiomate a$$umi Sed quia tertia nos vtimur <PB N=707> <CB>in libris de Arcanis æternitatis, videmus an for$an recta via, vel $altem in hac ince$$e- rit? Ergo inquit, $i anima manet, immor- talis e$t: $i interit, igitur in nihilum tran$it, eademque ratione creabitur. At hoc etiam infirmius e$t reliquis argumentis, nam idem concludemus de forma lateris, & o$$is: at reclamabis, formæ hæ $implices non $unt, $ed ex materia eductæ? Vera dicis, $ed ta- men per $e $implex e$t, & neque incremen- tum, aut diminutionem $u$cipit iuxta Ari- $totelem? Dices, $ed ex materia, vt prodit, & vt illi annectitur, non $implex e$t, $ed ex quatuor elementorum mi$tione con$tat. At in animalibus hæc $ufficere negat Ari$tote- les, & veritas docet: docet: nece$$e e$t enim e$$e $piritum, cuius forma re$pondet ele- mento $tellarum dices ita $it? tantò magis mi$ta e$t. Tum ergo & hominis anima $i- militer ex his prodit? aut igitur anima $carbei immortalis e$t, aut anima homi- nis interit cum illo? Ita egregium hoc $uum argumentum eius quod declarare de- buerat, contrarium planè o$tendit. Po$t h&ecedil;c $uo more nugatur illius exemplo, qui pel- lem vr$i nondum capti coriario vendere vo- lebat: cum enim ex eius rationibus de ani- mæ immortalitate non con$tet, quærit, quo- nam pacto Deus nouè animas creare po$$it? Sed deterius hoc ip$o e$t, quot tot, tanta$- que materias hic mi$cet, vt etiam $i e$$et, qualis e$$e deberet, non po$$et illas maximo libro ab$oluere. Sed $i talis e$$et, non tanta mi$ceret, v<*> nec decimam partem concoque- re $ufficiat. Verùm cùm neque principiis bo- nis inuitatur, nec ip$e his qualiacunque $int commodè vti norit, & neque cla$$ica vta- tur inquirendæ veritatis ratione, nec ratio- nis $tructura connexa $it ac efficax, & tur- gens, ip$a verò farrago di$$identibus, & in connexit con$tet, factum e$t, vt nihil tetrius legi po$$it. Nam nulla ratione $ibi fidens, exi$timan$que $e alterum Apollinem, quæcunque illi in bucam venit, con$crip$it, vt imitatus illud videatur, quod de Pytha- gora di$cipuli dicebat <G>a)uto\s e)/fa</G>, vt amentiæ $uæ non aliàs pulhrius $pecimen dederit, quàm hic cùm $ibi placet. Verùm neque il- lud credatis calorem in æ$tate fieri fato, na- tura enim con$tat. Et quanquam hic locus non $it huius tractationis, nec æquum $uo more omnia omnibus in locis repetere at- que confundere, charitatis tamen cau$a vnum verbum dicam, idem diuer$is modis factum dicitur? veluti cera$us oriente è po- mi planta per in$itionem villici, fato, natu- ra, con$ilio, & fortuna oriri dicitur: fa- to, vt ad complexum omnium cau$arum res comparatur: natura, vt ad $urculum, qui in- $ertus e$t ramo pomi: con$ilio, vt compa- ratur ad villicum, qui in$itionis autor fuit: fortuna comparatione domini, qui ne$ciebat villicũ in$erui$$e. Vnde fortuna nõ e$t cau$a, $ed modus $ciendi aut cogno$c&etilde;di. Quantum verò delinquat ip$e ac perapitici $ui, & quã varij $int errandi modi vno exemplo alio accommodatè $atis, vt reor, declarabo. Ad- uenit vnus ex agro vir $implex ac verax, $ed minimè $tultus amicus meus, qui refert, $e audi$$e bouem loquentem, dicentemque. <CB>Heu patriæ huic. Statim Epicurus dicet, hunc virum e$$e $tultum, aut ebrium, aut mendacem? iam hic habes genus hominum quoddam $ibi $apiens: at alius Platonicus dæmonas confinget. Rur$us theologus ad Deum, & culpam no$tram referet. At ve- rus peripateticus ac prudens conabitur id ex naturæ principiis, minùs quàm poterit, ab$urdè deducere. A$trologus in a$trorum vim tranferet ab$urdo commento, vt a$tra bouem loquentem efficere po$$int. At $i quis ad me hoc deferat, po$tquàm cognouere hominis integritatem, dicam bos quidem naturaliter loqui non potuit, quoniam au- ditionis illius primùm capax non e$t, nec in memoriæ orationis, nec in$trumenta ad lo- cutionem apta habet, nec $en$im eruditus e$t. Ergo non loquutus omninò e$t natura- liter, $ed fortè nec Dei voluntate: quid enim indiget Deus hoc $ermone, nonne ho- mines pote$t admonere ab$que peruer$ione naturalium legum? Deus etiam æquè affici- tur no$tris negociis atq; res puerilibus ludis: quis ergo rex e$t, qui velit leges $uas muta- re ob no$tros ludos? Sed neque dæmonum auxilio, nam iuxta Philo$ophos non $atis primò liquet, an dæmones $int: deinde $i admittantur, quomodo po$$unt cùm $int in- corporei corpus mouere? Et $i iam moueant, non e$t in$trumentum $ermoni aptum. Quod $i iuxta Theologos neque id, nam non con- $tat vnquam in $cripturis quantacunque narrentur miracula, vnquam iumentum lo- cutum e$$e, ni$i de a$ina Balaam. Sed hoc ab angelo factum e$t. Quid tandem non locu- tus e$t bos? ille tamen audiuit, ergo $en$us e$t affectus, vt in $omno, in ec$ta$i, in timo- re ingenti. Illud ergo vel humorum vitio, vel cau$a aliqua naturali inferiore, vel cœ- le$ti propria, vel generali. Humorum vitio non cùm con$tet $ibi, cùm res $it ordinata, $cilicet $en$us ac verba: ca$us autem non pote$t longum ordinem $eruare, cau$am $i- militer inferiorem excogitare, quæ tanto miraculo re$pondeat difficile e$t, relinquitur tandem vt $it cau$a propria vel generalis ex cœlo: $i propria, illi minatur periculum, $ed rarò id contingit: $i generale etiam pe- riculum, idque frequenter euenit. Vides quàm ab$oluta $it doctrina, quæ ex princi- piis no$tris profici$citur. Peripateticorum autem principia adeò remota $unt à $en$i- libus, vt ni$i per prudenti$$imos viros tra- ctentur, aut $ilere cogant hominem vere- cundum, aut impudentem irri$ioni etiam plebis exponant. At contrà $i in prudenti$- $imum virum incidant, magnis cum labori- bus quæ$itis $atisfaciunt. Memini enim cùm Puteoli conflagratio accidi$$et anno 1540. quidam di$cipulus Augu$tini Niphi Sue$$a- ni Philo$ophus, cuius nomen nunc è memo- ria excidit, adeò egregiè de illius cau$is di$- $eruit, $ed non ab$que difficillimis di$puta- tionibus, & interpretationibus, quamvis propo$ito accommodatis, literam tamen ex- torquentibus, vt diceres fui$$e nece$$ariam illam conflagrationem, potui$$eque ex Ari- $totelis libris tanquam propheticis, ante- quam facta e$$et, prædici: adeò $citè, inge- nio$eque acutè omnia verba, omne$que Phi- <PB N=708> <CB>lo$ophi $ententias ad propo$itum deducit. Et id tamen ( vt dixi ) quanquam à prudenti$- $imo, $cienti$$imo, exercitati$$imoque viro factum e$$et maxima tamen cum difficulta- te factum e$t. At no$tris ex principiis faci- liùs omnia ac planè declarari po$$unt. Porrò quæ in vige$imanona $ectione denuò repe- tit, intoleranda $unt, Deum e$$e naturam. Natura e$t in rebus, vt Philo$ophus ait, & Deus erit in ip$is. Quin quòd euidentius ibi- dem naturam vult e$$e in animatis, atque animam fieri à Deo: anima igitur Deus e$t. Quæcunque enim eidem $unt vnum, vnum & inter $e $unt. Anima igitur Deus, quæ cum fiat à Deo, Deus à Deo fiet. Porrò quis mente $anus ferat tot impietates huius ho- minis? Hoc enim nihil aliud e$t quàm dicere, quòd animus meus e$t $ub$tantia equi, dum equum intelligit, aut quòd mens quæpiam animalia illu$tret. Quæ tamen ille vt impia accu$at. Sed $i vlla e$$et ei mens, rogo quo- modo impia e$$e po$$unt? an apud Theolo- gos? an Philo$ophos? Non Philo$ophos, cùm nihil $it impium apud Philo$ophos, ni- $i cùm de Dei honore ac anima agitur. At anima no$tra nihil e$t nobis maius, nedum vt $it Deus. Sed neque apud Theologos, quo- modo enim impius erit apud Theologos, qui dicat naturalis ratio ac lumen, ita de anima $entiret, quia non longius pro$picere pote$t, Theologus tamen diuino lumine ad intus, $i non aliter, certè $emper meliora, ac magis pia $entit. Ita vides calumniatoris impietatem inexcu$abilem. Nec prudentior in aliis, inquit, in trige$ima$ecunda $ectio- ne: medici dicunt, priores hecticæ $pecies fieri po$$e corde illæ$o, vltima oppre$$um aggre$$ione fati$cere. Mi$er vbi inuenit he- cticam vniuer$alem fieri alibi, quàm in cor- de cuiu$cunque $peciei $it? Si de propria vni- cuique membro loquitur, etiam tertia pote$t fieri, & in ventriculo, & in aliis membris ab$que cordis affectu, ni for$an cor ob co- ctionem vitiatam non con$en$um $iccetur. Ita cùm in aliqua $cientia propria loquitur, o$tendit $e, nec prima elementa illius atti- gi$$e. Sed non de$init nugari in communi- bus his locis: vt non $olùm lectores, $ed $e- metip$um confundat. Inde ad maledicta nul- la irritatus cau$a tran$it. Sed $i di$ceptando $e vici$$e confidit, quid attinet malè dice- re, $it obtinere de$perat, an putat victo- riam rei literariæ maledictis con$tare? <P>In trige$imatertia $ectione, quamvis po$- $em abundè tueri etiam belluas, & animam $en$us effectricem mortem agno$cere, ex Plinij exemplo de elephantis, exhibitis in ludis Gn. Pompeij, tamen vt verius; & di- lucidius quod $entio exprimam, homo intel- lectu mortem cogno$cit: $ed vi $en$us pa- uet ac timet Belluæ mortua animalia, præ- $ertim $ui generis agno$cunt: vt de delphi- nis, qui filios $uos mortuos deferunt, ne à pi$cíbus deuorentur: quid autem $it mors ignorant, quod abundè $uperiùs explica- tum e$t. <P>In trige$imaquarta $ectione, ait: Intel- lectus incipit à corpore $eparari ergo pri- uatio e$t motus? Ergo ad priuationem e$t motus, $ic paulatim morimur, obcæcamur, <CB>ob$urde$cimus, nonne i$tæ $unt priuationes? Quis ferat intemperies huius viri? hac cau- $a $equenti $ectioni re$pondere indignum puto, quæ aliquam merebantur re$pon$io- nem, $i obiectiones ab alio, quàm à ca- lumniatore factæ e$$ent. Atque id præ$er- tim omittere conuenit, quod etiam nimis patefecimus, quæ ob$tru$a e$$e oportuit: irri- tati ineptiis huius viri, qui malè interpre- tatur, peius argumentatur pe$$imè concludit. Cur tamen omnes præuideant di$ce$$um $uum, id contingit, quoniam cogitationi- bus vehementioribus aliqui di$trahuntur, vt non $entiant minores motus, vt contingit in moletrinis. <P>303. Non patiar hunc virum debacchari aduer$us $tudia bonarum artium, aduer$us cultum Dei. Repræhendit nos, qui dixeri- mus contemplationem producere iuuentu- tem. Id primùm probo experimento, quo nil $ecurius: Philo$ophi plerique octoge$imum annum exce$$erunt. Democritus etiam cen- te$imum, Socrates peremptus e$t anno $ep- tuage$imo, quum nihil adhuc $enile ei e$$et præter prudentiam: Cato & Varro octua- ge$imum etiam exce$$erunt. Ari$toteles multis mi$eriis, ac animi mole$tiis, tamen $exage$imum exce$$it. Hippocrates 80. Ci- ro cùm $exage$imum exce$$i$$et: vique pe- remptus $it, tamen cùm moreretur adhuc iuuenilia omnia retinebat, formam, habi- tum, robur animi, promptitudinem, patien- tiam ad labores. Idem de his qui in eremo vitam beatam ducebant, quamvis ille cor- poris, ac vitæ incommodis premerentur: plurimi tamen cente$imum annum exce$$e- runt, octuage$imum $upera$$e vulgare erat. Era$mus no$tra ætate quamvis præter mo- dum laboribus incubuerit, varii$que vitæ incommodis, ac animi mole$tiis pre$$us, $ep- tuage$imum attigit: Mar$ilius Ficinus octo- ge$imum. Id verò etiam ratione con$tat: nam $i animi tri$titia vitam decurtat, & vt ille dicebat, Spiritus tri$tis de$iccat o$$a: par e$t po$tquam contrariorum contrariæ $unt facultates, $ecuram lætitiam producere vi- tam, & valetudinem bonam adiuuare: at contemplatio exhilarat animum, ideò etiam vitæ auxiliatur. Ari$toteles quoque affirmat in contemplatione vitam e$$e $imilem diis, talem igitur par e$$e etiam vtilem valetudi- ni. Verùm multum intere$t inter contem- plationem, quæ e$t meditatio eorum quæ $ciuntur, tum inuentionem rerum noua- rum, quæ admodum delectant, & vitam producunt: & mole$tiam animi, quæ acqui- ritur di$cendo, interpretando, cùm difficul- tate: vt mihi nunc calumniatoris intempe- ries, & ab$urdas gerras, quas cum intellexe- ris nihilo euades $apientior, & di$ceptatio- nes contentio$as, tum $cribendi laborem: hæc namque fateor de vita, & bona vale- tudine $ubducere. Ob id $tudio$i$$imi, vel prima iuuenta interiêre, vt Ioannes Miran- dula, & Longolius: aut cum eò peruene- rint, vt qua$i ab$que labore contemplatio- ne frui poffint, valde parum $ene$cunt. Id etiam in nobis quilibet videre pote$t. Dum in vtero e$$em, matri medicamentum abor- tiuum propinatum e$t. Inde fuga, dum iam <PB N=709> <CB>paritura e$$et $e $ubtraxit: tribus diebus in partus laboribus fuit: vltimò cum caput $o- lum $eptem, vt referebat, horis promineret con$ilio ob$tetricis, quæ matrem $eruandam ducebat, vi extractus $um, atque mortuo $i- milis. Verùm contra morem vini balneo re- creatus $um, $uxi lac nutricis prægnantis: primoque men$e pe$te correptus: inde aqua intercute, tandem eua$i. V$que ad $eptimum annum variis ac perculo$is morbis conflicta- tus, octauo demum pro mortuo habitus ac defletus à patre, $uper$tes fui. Inde in peren- ni ac mole$ta $eruitute ad annum v$que vi- ge$imum vitam duxi: quo tempore, vt refe- rebant, $enilem quendam habitum ac fa- ciem præ me ferebam. Dum verò in liber- tate con$titutus, etiam contemplationi ope- ram dedi, tantùm abfuit vt con$ene$cere præter ætatem vi$us $im, vt nunc multis an- nis iunior ab omnibus quibus notus non $um, iudicer. Ita ætate regre$$us potius quàm progre$$us, quamvis etiam in perpetuis la- boribus, ac curarum iu$tis cau$is, non curis multis annis ver$er. Tantùm pote$t delecta- tio contemplationis. Et quanquam nonnun- quam, vt nunc leui pollicis dextri pedis do- lore tenear, id contingit nimia ob $tudia, dũ Papiæ profiterer, & ce$$ationum ab exerci- tio: quo etiam malo nunc premor, credo magna ex parte, quod deuorare has nugas, & relinquere dulces, atque vtiles medicinæ meditationes coactus $um. Quamvis enim hæc illius deliramenta ri$um non rarò mihi mouerint, vbi tamen cogor totum perlege- re, incredibile tædium a$$ueto cla$$icorum, aut $altem iucundorum lectioni pariunt. At hic eius liber duorum, quæ Horatius iubet poëtas præ$tare, neutrum præ$tat: quo fit vt iam intolerabili mole$tia hos libros exami- nem: Dij in po$terum hanc pe$tem auertant. Cæterùm quod ad illum attinet, dicit mul- tum e$$e imminutum ex natiuo ip$ius vigo- re, perpetuò torqueri, atque id ego ex tam ab$urdo in$tituto coniectabar, nec tamen ob id de$init probos viros lace$$ere, impedire, cen$orem aliorum agere, tenebras offunde- re? quod malum $uperi? at dices, Tu ta- men non di$tinxeras inter contemplatio- nem, & labores $tudio$orum, vt $ic homi- nes tuis con$iliis perderentur? minimè. Nam præ$tat mori eruditum, & diuini mu- neris con$cium, quàm inertem, & erga Deum ingratum, vel mille annis viuere. Ergo $i cui $atis integra valetudine ad con- templationis ianuam peruenire contigerit, & voluptatem maximam animo, & grati- tudinem erga Deum, & vitæ incrementa nanci$cetur. <P>311. Sed & hic culpat quod dicam con- tracto calore $omnum prohibere, quod etiam in $ecunda $ectione 314. exercita- tionis dixerim, $omnum fieri ex quiete $pi- rituum, cum id abundè declarauerim in li- bro de Animi immortalitate, nec ip$e de- clarationi re$pondeat, nec o$tendat oppo- $itum, $ed $olùm fal$æ peripateticorum $ententiæ innitarur, quid e$t quod nos vexet? <P>312. Verùm locum, occa$ionem inuenit, quibus $uas ineptias diffunderet. Vtinam ve- <CB>ra e$$ent quæ definit: $æpe enim talia quæ- rere $oleo, quæ non inuenio apud aliquem. Sed ab$it vt ab illo accipiam, qui nec ab ali- quo veterum $ignificata hæc accipit, nec o$tendit quod ita $it: $ed vult $ua $implici narrationi vt dictatori atque oraculo cui- piam. Sic enim de $emetip$o prædicat, nos acquie$cere, cùm con$tet pa$$im decipi: & obiter non con$ulto veterum interpretatio- nibus, & $ui antiquo contradicere. Itaque libenter in talibus $e diffundit, multa que per- peràm nugatur. <P>316. Non $unt offæ ori illius accommo- datæ omni qui odit, $perat, vel temporis $uc- ce$$u, vel ab alio, vel à Deo vindictam de inimico videre. Interim tri$titia di$crutiatur. Et ideò lex no$tra rectè con$ulit vt odia de- ponamus. Propterea etiam principes non fa- cilè odimus, quia $pem vindictæ rarò aucu- pari de illis licet. <P>317. Amorem diuinum inter animi hos mi$eros affectus non colloco, $ed de eo in libris de Æternitatis arcanis agitur. Tracta- tiones hæ qua$i genere di$tinctæ $unt. In $e- ctione quarta, illa non e$t audacia, cùm de$- peratione $alutis aguntur. Ibidem irridet vir ineptus parabolas, priuilegia, vt rem notam abacis triuialibus. Iuro per genium meum po$tquam tam $tupida mendacia effudit, & 319. exercitatione dicit me conatum redu- cere Euclidis theoremata ad pauciora, cùm id ab omni veritate alienum e$$e omnes in- telligant, me exi$timare etiam $i doceretur de his, non percepturum: illud $anè con$tat eum nequaquam à limine geometriam $a- luta$$e, $ed turpi$$ima temeritate non intel- lectis non etiam vi$is, quæ de circini vnica latitudine $uppo$ita $crip$eramus, cæco iu- dicio ac mente pariter $crip$it hæc, tan- quam a$inis $criberet. Demiror $anè viri impudentiam: $ed non demiror. Quid enim tam turpe e$t, tam ab$onum, quod in hoc admiratione dignum $it? Vnde etiam men- dacij manife$ti ibi conuincitur. Nam quo- modo potuit ip$e ad pauciora theoremata reducere, primùm quòd $upponat aliqua e$$e ad exercendam iuuentutem, cùm ne vnum quidem iuxta ordinem ip$ius Euclidis $uperfluat: deinde cùm non intelligere ar- tem omninò ex verbis $uis deprehendatur: demum, quod totum librum mutare e$$et nece$$arium, qui pauculas propo$itiones $ub- trahere vellet, cui negotio ne centum qui- dem $ui $imiles cum turba tota $uorum pal- patorum $ufficerent. <P>321. Simile illud quodcunque accipit, vel probat geometra, per numeros dirigi pote$t. Quid ab$urdius? quid à veritate ma- gis alienum dici pote$t, in$criptiones figu- rarum & circum$criptiones, tum corporum, anguli, contactum rectorum cum circulis, obliquorum cum rectis exce$$us, quanam arte ad Arithmeticam redigi po$$int, non video. Sed neque gemina reflexa proportio: reducat hanc ad numeros, & cedimus illi. Quæ in verecundia e$t hæc, velle adeò tur- piter mentiri in his, quæ non nouit? ac adeò pueriliter nugari. <P>323. De pluuia ranarum con$ulat ter- tiam editionem, videbit nos declarationem <PB N=710> <CB>attuli$$e non nugas, vt ip$e $olet. Nam ani- maduertimus à $apientibus viris rationes, atque experimenta, quibus deducti $umus in veritatis plenam cognitionem. <P>324. Reprehendit ordinem ingeniorum in Subtilitate: $ed cùm in$anientibus cogor in$anire. Audeo dicere, $ed omnes libri ami$- $i e$$ent, non totius Ari$totelis volumen, aut Scoti, $ed tamen $ingulas quas qui$que optaret partes, me re$tituere po$$e, vel to- tum Euclidem. At Archimedis, aut Apol- lonij, vel Ptolemæi librorum, $eu prædi- ctionis, $eu magnæ compo$itionis, primo duntaxat excepto, ne vel tota vita quatuor lineas in$taurare po$$e $perarem. Sed quid a$ino ad lyram, aut $uibus prædico amara- cum? Subtili$$imos & $upra humanum fa- $tigium ip$e exi$timat Occam, Entisberum fui$$e, qui certè ingeniosè, & dilucidè om- nia $crip$ernnt: cæterùm inuentione nulla, vt $i propo$itionem vnam neges, quindecim paginæ corruant. Sed quia ad di$putationes $cholarum $unt accommodati, hoc arridet, hoc laudat, quos etiam non intelligere pla- num e$t. Laudat enim, vt intelligere videa- tur. Inde leui$$imis ex cau$is cen$or nouus literaturæ damnat, quod nos non facimus: $ed laudamus egregiè, hone$tóque loco fui$$et. Quid de Galeno, quem duodecimo collocauimus? Hippocratem nullo, quan- quam principes medicinæ, & de toto huma- no genere bene meritos: cùm tamen aliud $it Subtilitatis præ$tantia, aliud iudicij gra- uitas, aliud eruditio, aliud eloquentia, de- mum aliud vtilitas libri. <P>325. Rur$us ad $ua vireta redit, vbi om- nia pro arbitrio $cribit: neminem habet quem ob$eruet, $ic tribuit candidum terræ colorem, flauum igni, viridem aquæ, cæru- leum aëri, quod in humido tenui con$tet, cum $it terminus vi$us. Atque ideò tenebræ illu- minatæ: ergo cæruleus non ob aërem. Hæc in octaua $ectione, $ed in nona $uum melli- fluum genium, $uum præceptorem, diui- num virum repræhendit Ari$totelem, & malè, quòd dixerit nigrum e$$e albi priua- tionem, & quod ex vtri$que alij colores con$tent. Ita rectè ille mihi dixi$$e videtur, Stultorum infinitus e$t numerus. Nam huius amentiæ generis, qui nihil cùm $ciat, in om- nes eruditos cen$uram agat: laudet, vitupe- ret, quovis placet loco vnumquemque re- ponat: $emetip$um tot præconiis extollat<*> de rebus quas penitus non nouit tam auda- cter loquatur, qua$i Syrus inter Germanos exultet, glorietur, nullum adhud aliud exemplum inueni. Sed vt video, parum abe$t ne illum vincire $ui cogantur. In- de qua$i victor præ lætitia natat tota hac exercitatione, vt lupus pi$cis in $terquili- niis, iudicio ac pudore nullo, tot paginis, vbi etiam docendi di$crimen ne$cire vide- tur ( res enim controuer$æ non $unt ) $uffi- cit ob id, $i quis $impliciter doceat vbi de nominibus, de interpretatione $ententiæ agitur, quæ per$æpè $unt controuer$æ, candi- dè, purè, $impliciter, adiectis te$timoniis $unt edocendæ, $altem Lexica, quæ ille adeò con- temnit cen$or, ignorantiæ $uæ eum admo- nui$$ent? Quis e$t, qui de illis iu$tè queri <CB>po$$it? aut illorum de$iderare diligentiam? At ille confusè mendo$a è $uo cerebro in- uenta, qua$i mathematica doceret, $ine te$ti- moniis tradidit, natus non $olum ad rerum $cientiam peruertendam, $ed & ad linguas, & Grammaticam corrumpendam: vt $i vel ip$emet propria velit relegere, ni pror$us in- $aniat, $uum hunc de$ultorium laborem non leuiter $it damnaturus. <P>326 Docet volatilem columbam facere? vel non docet? vtinam docui$$et, vel $ciret. Hoccine e$t $uum $ic docere? rem quam tota po$teritas admirata e$t, nemo adhuc imitari potuit, ille tanquam facillim<*>m pro- ponit, docetque quod ne$cit: hoc e$t impo- $turæ $uæ egregiæ, & amentiæ certi$$imum argumentum, cùm $uum mendacium expe- rimento depræhendi facilè po$$it. Exhibere debuerat tam optatum $pectaculum: nam dignus venia erat pro tot flagitiis in rem li- terariam hoc in opere admi$$is. Præclaris enim ingeniis etiam ho$tes parcere $olent, vt Archimedi Marcellus quantum in illo fuit. At hic malum malo addidit, dum $e impo$torem maximum pro$itetur, profliga- to omnino pudore verba pro rebus vendi- cat. De$ine tandem cum i$ta tua impudentia & adeò mendaci procacitate offundere te- nebras mortalibus, & præ$tigias facere conari eruditis, qui iam te norunt, tuo$que fucos. <P>329 Hic vir $anè malus e$t, qui no<*> $o- lùm quæ difficillima $unt tanquam facilli- ma de$picit, quæ nullam continent difficul- tatem, vt difficillima admiratur: $ed omnia agit, vt famam eorum deprimat, qui iu$tè laboribus $uis atque vigiliis nomen, aut compararunt, aut quæ$iuerunt. His de fibu- lis multa nugatur: & qua$i non omnes no- rint, fibulæ genus in cingulis depingit. Nec tamen præter id quod di$cludi nequeãt, $uæ depictæ $imiles $unt his, quæ à Io. Iu- cundo, quem adeò laudat, exhibentur. Ita vir hic nemini con$tat, non Cæ$ari, non Iucundo, non $ibi ip$i, tanta e$t hominis in- con$tantia, iudiciumque rerum omnium peruer$um. Ob id quis ferat hunc calumnia- torem? Id verò non animaduertit quod ma- ximum e$t, & nos $uppleuimus Cæ$arem non ni$i partem pontis de$crip$i$$e. Ergo vt ad fibulas redeam, illis non depinximus, qu oniam multis modis fieri po$$unt, vt idem efficiant: at ex his modis non con$tant, quali v$us $it ip$e Cæ$ar. Cæterùm & mu- nimenta pontis de$crip$imus, attamen au- det impudens in tanta caligine huius Cæ- $arianæ inuentionis, negare me quicquam ad lucem illius attuli$$e. <P>330. Simili malitia ac $tultitia arguit, quod non intelligit: nam $ingulæ rotæ $uam pa<*>em ponderis recipiunt: quare cum pondus $it idem, minus autem terræ infiga- tur leuius, non parum trahuntur, adeò vt ob durum $olum, & leue, ac leuitatem axis ho- mo nunc $ufficiat trahere pondo decem mil- lia, quæ nec decem homines aliter trahe- rent. Vbi autem extrema, ibi etiam me- dium. Detrahere autem oportet pondus ro- tarum, quod minimum e$t ab hoc compen- dio leuitatis: nec minori amentia exi$ti- <PB N=711> <CB>mans $apientiam diuinam laudare, imminuit dum de camelo loquitur. Cuius $tructuram more muliercularum in $olam Dei potentiam refert, atque voluntatem, tanquam laudabi- lius $it inconnexa quàm coniuncta fabrica$$e. Ita(vt dixi) mi$er hic vbi ad res quæ $en$ibus percipi po$$unt deuenit, fal$us perpetuò at- que ab$urdus deprehenditur. Turpiore in$a- nia illa in fine addit, quæ $en$um nullum con- tinent, qua$i a$inis $cribat, atque imponat: tanquam aliquis hic vir $it, qui nihil à pueri- lis differat. <P>331. Pari ruditate & imperitia fucis quibu$- dam Rhetoricis, & frigidis $ophi$matibus, vt imperitam plebem decipiat, in $eriis rebus lu- dit. Si iocari in omnibus $ufficit, quid opus e$t $tudiis amplius di$ciplinarum? imò ne arti- bus quidem? omnes $tudete rhetoricæ $ed non Ari$totelis, aut Ciceronis: $ed nebulonis. <P>332. In tractu $cobs educitur, atque ita $cinditur melius. Hic homo aut omninò ru- dior a$ino e$t, aut di$$imulat $e intelligere, quorum vitiorum ne$cio quod $it dete$tabi- lius. Sed pulchrum e$t, cum $uas ineptias pro cau$is rerum affert. Nam tractus cum impe- tu magno plus e$$e vno cum magno impetu. At de hoc non minor e$t dubitatio, quàm de primo quæ$ito. <P>333. De planis cum locus, & verba mu- tata $int, $uperfluum e$$et re$pondere, ne ta- men $ua calumna occulta $it, quid mirum e$t contangi videri quoad $en$um, ratione co- gno$cere aërem interceptum: at hoc familiare e$t huic viro, ex mu$cis elephantes facere: ip$os elephantes non videre. <P>333. Hic contra Hippocratem, contra Ga- lenum, qui in libris de Elementis, experimen- to id probant, conatur $uo more vtili$$imum medicinæ præceptum, ad perniciem humano- rum corporum non minus, quàm animorum natus, $uis $olitis meris nugis euertere. Sed pulchrum e$t, cum in paucis adeò verbis af- firmat, negat, fru$tráque damnat. Nam de An- tilogiis palàm e$t me neminem irridere, cùm etiam multò ca$tigatiores non ob has nugas quas obiicit, $ed alia maioris ponderis, nuper in publicum prodituri $int. <P>337. Hic iam non mecũ, $ed cũ veritate ip$a di$ceptat. Rectà feruntur quæcunque impel- luntur, vt lapides quamdiu ab impetu $u$ti- nentur. Oculus docet, nulla ratio aduer$atur. Nam quàm adducit, calumniam meram, & ruditatem eius declarat. <P>339. Stolidus non intelligit difficultatem, ideo negat, quòd adeò Galenus admiratur: in- de fal$a adducit in medium. Et præter id putat membra per $e ac anima moueri, cùm à $pi- ritibus moueantur: nam $piritus facultatem, & impul$um ab anima recipiunt, ip$i autem mouent. <P>340. Impudenter $uo more culpat ordinem qua$i viri illi in eodem genere di$ciplinarum de quo ratio $ua concludit, $crip$i$$ent. Ibi dum gloriatur, $e dupliciter vituperat: & quod genus doctrinæ $uæ quale $it docet, $ophi$ti- cum $cilicet, & inane, & quod fal$i crimine ex coniectutis accu$ari pote$t: nam ego qui Mercurij quatuor æquationis orbium motus <G>fantasi/a</G> concipere po$$um, quædam illius ar- gumenta vix a$$equor. <CB><P>341. Pe$$imus hic nebulo, nec vnquam $i- ne præfatione nominandus à $uis moribus me vult plagiarij crimine accu$are. Inquit me aliena $cribere geometrica, arithmetica, mu- $ica. Primùm quæro metopo$copia à quibus ante nos tradita $unt? Similiter in geometria, arithmetica, & mu$ica, quid acceptum $it ab aliis, cùm edita erunt, $i pote$t, obiiciat? De tribus elementis, de eorum frigiditate, de dua- bus tantùm qualitatibus, de æthere, de vrinis innumeráque alia in medicina & naturali philo$ophia inuenta, cui authori audebit a$- cribere? Sed $i pro quolibet mendacio illi pi- lus non ampliùs red turus excideret, profectò iam totus glaber e$$et: nonne iam illum pu- det tam enormíum ac manife$torum menda- ciorum? Inde conuer$us ad poëtas, quas ine- ptias profert, quam temerario au$u iudex in- ter Homerum ac Virgilium à $eip$o con$titu- tus, furorem po&eUML;ticum referre conatur, $ed fu- rorem video, poëtam non video. <P><G>*)ek<*>_non <*>)/rg<*>n teu_kros e)cefi/etai ske/nes u)/panton med) a)fi/enai mo/non</G>. <P>342. Cùm de fine cogno$cendi agamus, ille de fine entium non nouo exemplo interpre- tatur. <P>343. Non recitat fideliter verba no$tra: for$an error fuit anagno$tæ, vel typographi. Mediocris ad maximum comparatus, prauus dicitur: humidum multum, mediocréque idem. Quoniam tria $unt, maximum, mediocre & nullum, exiguum autem pro nullo habetur. Attractio quæ e$t facultas nutricis animæ, non trahit vt $ol, vel ignis, reliquáque quæ $ic citata magis trahunt. <P>344. Hic recté monet: gratias illi habeo, vtinam hoc $æpe feci$$et. Sed dum $cribebam, malui inutilia addere quam vtilia prætermit- tere: nam quæ omi$i, re$tituere non po$$um amplius, exciderunt enim multa: quæ perpe- ràm addidi præcidere po$$um. De lupo demi- ror cur obiicias illa, cum ego experimentum vidi$$e me referam, & rationem reddam cur non $emper id eueniat. Quæ ex Ari$totele transfert, non $unt cau$æ $ympathiæ, aut anti- pathiæ, $ed inimicitiarum, aut amoris, Sunt autem quinque, $i diligentius di$tinguantur: natura iracunda, vt quorundam canum, qui omnibus infe$ti $unt: $unt enim $imiles ægris. Cibus communis, aut cùm vnam alteri cibus e$t. Venus loca & parata noxa $ibi, vel proli. At de antipathia, & $ympathia, & fa$cinatio- nibus $atis alibi dictum e$t. De hircino $an- guine, & adamante, nondum con$tat illi an $it verùm, & tamen de hoc di$putat. <P>347. Turpi$$imè vides debacchari propter errorem, quem quis mihi $ani capitis impu- tauerit? Indicio e$t non habere meliora quæ obiicit. <P>344. Non di$tinguit curationem doloris à cu- ratione cau$æ. Curatur dolor $ic etiam te$te Hippocrate. Cau$a etiam non per $e: $ed quan- doque qua$i fortuito calore naturali confir- mato. De Græculo non noui, $ed inuentum putabam meum. Ideò tanto veriorem cau$am reddidi$$e opinor, po$tquàm duo ca$u quodã ex præ$cripto in eandem deuenimus opinion&etilde;. <P>349. Re$pon$um e$t in ip$o opere in tertia editione, quod eam quæ$tionem duxerim e$$e nece$$ariam $citu. <PB N=712> <CB><P>350. Non ita, $ed per calumniam, & in$a- niam iurare debuerat. Vide quàm bene cohæ- reant verba illa $omnio meo, & his quæ $u- periùs dixerat? tantum abe$t, vt antea $ua obrutum iri $perem, ni for$an per obruere il- lu$trare intelligat? quod genus expo$itionis apud ip$um exemplo frequenti non caret. <P>355. Natat in $ua peripaterica Theologia dicens, $i intelligens, & quod intelligitur e$- $et vnum, primæ mentes quantitatem cœlum intelligendo adipi$cerentur? Re$pondeo ha- bere quantitatem illam intellectum: nam non aliter intelligendo mouerent, ni$i quod & & quo, & per quid mouerent intelligerent. At ibi nulla e$t compo$itio, neque diuer$itas: e$t igitur intelligentia rei, & quod intelli- gitur, & quod intelligit idem. Ideò intelli- gentiæ meritò appellari po$$ent, $i Romani $ub hoc $ignificato recepi$$ent. At non erat illis cognitum, quædam e$$e quæ cum $ua operatione, & obiecto eandem e$$e po$$ent. Inde homo cattus irridet no$tram Dialecti- cam, non ab$imilis puero octo annorum cu- iu$dam affinis mei, qui patrem $uum ad di$- putationem de $uis qui$quiliis tum fratrem natu maiorem valde eruditum inuitabat, eos ne$cire quæ non profiterentur exi$timans. Deinde victus dicebat, non putabam vos $ci- re tantum de con$tructione, & ratione $er- monis Latini. Ita hic vir quòd non profitea- mur Dialecticam, putat nos ne$cire. Vtinam velit adeò in$anire, vt aliquod magnum pi- gnus deponat in ea arte, dico etiam in $ophi$- matibus, videbit an longè peritiores $imus in eo genere, quàm in Mathematicis? vix que ip$i ce$$uros Chry$ippo, $i reuiui$cat. Verùm quod ille magnifacit ob inopiam bonorum $tudiorum, nos ob eorundem copiam, & no- bilitatem negligimus. <P>357. Admiratur verba illa: Intellectus quo tenuior, eò diuturnior, primùm tenue & cra$$um ad corpora, non ad mentes pertinent deinde æterna incrementi vitæ erunt capa- cia, aliquid æterno maius erit: aliquid etiam æterno breuioris vitæ æternum? Si in talibus dubita$$et, excu$atione dignus erat. Itaque $ubtilitatem illam puritatem e$$e intelligat, & $implicitati propin quitatem quàm maiorem, & minorem e$$e $i negat? negat & illarum or- dinem ad Dei comparationem. Ego certè ge- nus illud $implicitatis, puritatis, & $ubtilitatis homini cognitum e$$e nego, quadam tamen $imilitudine declaraui. E$$e tamen con$tat & declarari pote$t: quòd omnia quanto per- fectiora, tanto magis à corporea natura, à com po$itione, à materia, & cra$$itie quadam, quæ $ecundum paronymiam dicitur, non ho- monymiam recedunt. Ea $ynceritas propin- quitas primo enti diuturnitatem malorem, id e$t, in æternitate con$i$tentiam firmiorem generat: velut $i pesin arena ve$tigium æter- num imprimeret, manife$tum e$t etiam ve$ti- gij $uperficiem ade$$e, e$$et tamen pes ve$ti- gio æternitatis magis particeps, & ve$tigium $uperficie, quod vnum ex alio penderet. Ita- que & æterna varietatem in infinitate $u$ci- piunt, velut & mortalia in tempore. <P>358. Simili $tupore admiratur verba illa in- telligens, quia $ub$tantia e$t, ideò quie$cit: di- cit, cœlum nonne e$t $ub$tantia? pulchre cœ- <CB>lum non verè $ub$tantia e$t, quia $i ab intel- lectu $eparatur, non e$t: $i cum illo eatenus e$t, quatenus illi coniunctum e$t, atque ideò potentia qua$i e$t, & ob id in continuo motu æternitatem. Sub$tantia ergo iuxta parony- miam dicetur de intellectu principali, & cœlo & de cœlo, & de i$tis inferioribus adhuc ma- gis. Sed de primo principio, & mentibus di- uinis plu$quàm $ecundum paronymiam, imò nullo horum modorum. <P>359. Sectione 14. $imili afficitur errore, quanquam ibi indignus venia: nam admoni- tus, volens tamen peccat. Primùm non $e- quitur, hæc $unt eiu$dem generis, ergo minùs perfectione differunt, quàm quæ genere dif- ferunt. Plus enim differt homo à brucho, quàm bruchus ab albedine perfectione, $icut linea magna plus longitudine à parua differt, quã parua à puncto. Deinde $i animus no$ter, & ip$e intellectus rerum, non magis $equitur ip$um e$$e accidens, quòd $it rerum intelle- ctus, quàm rerum intellectum e$$e $ub$tan- tiam, quòd $it idem quod animus. <P>362. Hic e$t error communis multis, qui Archimedis inuenta non viderint: putat enim maximas res vno argumento po$$e declarari: at non ita e$t, $ed $erie tota vnius maximi li- bri quandoque indigemus. Plures $unt men- tes non vna tantùm, vt quidem magis, quam Epicurus athei: non tamen pote$t o$tendi vno, nec quatuor argumentis, $ed con$truere oportet integram declarationem ex multis vniuer$i ordinem o$tendendo, velut Archime- des ex conorum multiplici ratione, & com- po$itione $phæræ ex infinitis conis, propor- tionem $phæræ ad maximum conum, inde to- tius extimæ $uperficiei ad maximum circu- lum. Hæc verò poti$$ima cau$a e$t ignoran- tiæ rerum, & fru$tratorum $tudiorum, adeò vt maxima pars hominum, quæ metam $e $upera$$e putat, vt no$tra $æpia in dialecti- ca ne prima quidem rudimenta attigi$$e vi- detur. <P>364. Scimus $cabiem non e$$e titillatio- nem, nec multò minùs e$t dolor, vt ip$e ait: vn- de patet non breuitatis cau$a figura vti vt nos, $ed errare: dolor enim in $cabie e$t $ym- ptoma: $ed titillatio venerea e$t, qualis pru- ritus, qui e$t in $cabie: atque vtrobique quæ- ritur expul$io infe$ti humoris ab$que dolore. quod in $cabie non $it dolor, vt plurimùm, etiam$i $uperfluum illud retineatur: at in fe- cibus, & vrina, cum violenter retinentur, do- lor accidit: tripliciter igitur in tam paucis verbis peccat, dum alios perperàm repre- hendit. <C><I>PERORATIO.</I></C> <P>Hau$imus tandem hunc in$uauem labo- rem, vt pleraque alia difficilia, publicæ vtilitatis cau$a, po$tquam res ip$a exemplo non caruit, nec $olùm hominum, $ed etiam naturæ. Quicquid enim in$igne tulit, ac pla- nè admirabile, tanquam $uummet opus irri- deret, pe$te aliqua fœdauit. Elephantem cra- brones, delphinem a$ili vexant. Non defuit Homero Sagaris, He$iodo Cercopes, Socrati Antiochus Lemnius ma$tiges: quamuis hi diuini propè viri e$$ent. At no$ter hic calum- <PB N=713> <CB>niator cùm adeò lutulentus ac $ordidus fluat, vt ne$ciam quando tam incultum ac barba- rum librum legerim, exi$timo nec mihi glo- riam quæ$i$$e, nec $ibi peperi$$e. Etenim in- ter reliqua mi$ta colluuies videtur puerorum, iuuenum, annum, plebeiorum, nobilium, $cholarium, $tudio$orum, pædagogorum, mi- litum, vt nihil magis inconditum po$$it re- periri. Nos enim à medicina nunquam di$ce- dimus, ni$i ad mathematicas, quas à pueritia didici, diuertero voluptatis cau$a. Cæterum in naturalibus ea lege $em per $um diuagatus vt à medicorum placitis, ne vel lato vngue di$cedam: nec quicquam tracto, pro quo quis iure obiicere po$$it. Quî $cis? Itaque mi$eret me illius, non ei ira$cor, quòd tot vigilias, tantum temporis, cùm maximè illius penuria laborabat, & qua ætate precio$i$$imum e$$e $olet, fru$trà profuderit. Sed illud tamen in co probare non po$$um, quòd his tempori- bus difficillimis, quibus Re$pub. literaria tot modis premitur, in$ontes viros $tudio$os, prin- cipum & potentium ludibrio expo$uerit. Et tam præclara opera non $olùm opinionem omnem bonam ex animis, tum horum, tum magi$tratuum de eruditis eximeret, $ed vt maiores $ui opimæ Italiæ parti faces intende- rant, $ic Anteus hic no$ter vniuer$is bonarum artium $tudio$is ac di$ciplinis exitium moli- retur, non equidem bene inuenta euertendo, hoc enim indu$triæ, & laboris opus fui$$et, $ed ob$curando, vt quantum in illo fuerit, tot ad pietatem augendam, humanámque fœlicita- <CB>tem præcepta tot laboribus, $tudii$que parta impij viri manu perirent: nam cum peripa- tetica Philo$ophia iam duobus abhinc anno- rum millibus euulgata $it, & tot comm&etilde;tariis illu$trata: ad pietatem quidem non ni$i detri- mentum, ad naturæ autem & artium experi- menta tam paruum fructum attulit no$tro- rum inuentorum comparatione, vt illam aut fal$am, aut nondum benè intellectam e$$e con$tet. Fructus enim omnis veræ $apientiæ pietas e$t, & opera ip$a, quæ vel naturæ, vel artis principio fiunt, indu$tria autem $api&etilde;tis. Cæterùm ex priore illa di$ciplina quid aliud pro operibus, quàm perpetuæ, contentiones, quæ adhuc durant & indies augentur, acqui- $iuimus-has tamen ambitio$us hic Chri$tia- nus, philo$ophu$que $uperbus, ac medicus <G>a)niatrolo/getos</G> & tuetur, quod non nouum e$t: & pe$$imè defendit, quod nouum pror- $us e$t. Quod $i de hoc(quod fuit peripateti- cis magis etiam con$picuum e$t, quàm mihi) dubitat, aut $i quicquam à me ex $uis calum- niis grauius con$ulto prætermi$$um exi$timat tria ex $ecunda editione, quam triennio $cit vulgatum ante has $uas exercitationes, $ibi eligat, quæcunque voluerit: quæ $i non $in- gula efficaci iuxta rei genus declaratione o$tendero, cuiuis hanc condono libertatem, vt me illius loco pro maximo nebulone $ub- iiciat. Neque e$t, vt verbis $e excu$et, qui fa- ctis ac re non $olùm qualis e$$et $e o$tende- rit, $ed $uppo$iticiis per$onis $ubiectis planè dolo$o ingenio e$$e declarauerit. <C>APOLOGIÆ FINIS.</C> <FIG> <PB> <FIG> <C>INDEX</C> <C>RERVM ET VERBORVM,</C> <C>Quæ continentur in Tertio Tomo.</C> <C><I>Primus Numerus denotat folium, & $ecundus eiu$dem folij Columnam.</I></C> <CB><C>A.</C> <P>AB ab$tractis ad concreta non valet argumentum. pag.681. col.2 <P>Abies $ola ex arboribus $pon- tè recreat. p.486.c.1 <P>Abietis magnitudo incredibilis. pag. 486. col.1 <P>Abrahami $epulchrum. p.346.c.2 <P>Abortum prohibentia. p.170.c.1 <P>Ab$intij mu$cæ & illorum proprietates. p.88.c.2 <P>Abundantiæ & $terilitatis $igna. p.606.c.2 <P>Accipitribus amica & vtilia. p.107.c.2 <P>Accipitrũ à regionibus differentiæ. p.106.c.2. <P>Accipitres quinam $int optimi. p.105.c.2 <P>Acetabulum quid $it. p.70.c.1 <P>Acerbi cau$a & actio. p.38.c.2 <P>Acetum quomodo fiat, & quomodo vinum Corruptum in acetum vertatur. p. 575. col.1 <P>Acetum cur ignem extinguat. p.68.c.2 <P>Acetum quomodo corrumpatur $i aquam te- tigerit $aporem acrem amittit atque cor- rumpitur. p.70.c.2 <P>Aceti ro$acei natura, commoda, proprieta- tes, vtilitates enarrantur, vbinam reperia- tur, & vndenam extrahatur. p.203.c.1 <P>Achates cum imagine $eptem arborum. p.54. col.2 <P>Achillis $epulchrum. p.346.c.1 <P>Acida cur habeant virtutem peculiarem $uccos clarificandi. p.199.c.1. <P>Acidi cau$a & actio. p.38.c.2 <P>Acris cau$a & actio. p.38.c.2 <P>Actiones humanæ in$igniores. p.175.c.2 <P>Actiones mirabiles & memorabiles plurium virorum illu$trium. p.238.c.2 <P>Aculei pi$cium cur ven enati. p.118.c.1 <P>Acus pi$cis mon$tro$us ro$tro admodum lon- go, colore cæruleo aut viridi. p.143.c.1 <P>Adamas. p.48.col.2 <P>Adamas cur gemmarum omnium e$t duri$- $ima. p.347.c.1 <CB><P>Adamas omnium gemmarum duri$$ima, po$t Saphirus, inde Carbunculus, & in- ter hos Pyropi Granatíque: pò$t Acha- tes & Sarda, inde Onyx Carcedonica, pò$t Smaragdus, quæ à chry$tallo vel mini- mum di$tat, Chry$olithus Carbunculo pro- ximus e$t, velut Amethy$tus, &c. p.52. <P>Adamas nutritur, quia habet partes di$$imi- les è quibus, quæ minùs $unt perfectæ perficiuntur. p.693.c.2 <P>Adeps cetaceorum cur non concre$cat. p.129. col.2 <P>Ad facilius concipiendum mulieribus quid multum pro$it. p.171.c.1 <P>Ad frangenda $axa quænam po$$e multum conferre credantur. p.194.c.2 <P>Adhibendi Ignis plures modi. p.617.c.1 <P>Ad hilaritatem mouendam p.639.c.2 <P>Ad homines Impinguandos. p.648.c.2 <P>Ad luxatos cautio. p.316.c.1 <P>Ad Memoriam Confirmandam & ingenium acuendum. p.639.c.1 <P>Adole$centulus Hibernicus octodecimum agens annum, binos cultellos narribus re- ctà adeo in$erebat, dimidij palmi longi- tudine vt ad perpendiculum faciei $uper- $tarent & multa alia mira præ$tabat quæ vide. p.239.c.1 <P>Ad $oluendos eos qui ligati dicuntur amore alicuius puellæ quid $it præ$tandum. p.311. col.1 <P>Aduer$us fulgura cautio. p.378.c.2 <P>Aduer$us ignes artificio$os remedia. p.192. cap.1 <P>Ad Rugas tollendas quid non parum confe- rat. p.2<*>9.c.2 <P>Aduer$us Rubiginem. p.648.c.2 <P>Aduer$us $pirandi difficultatem. p.648.c.2 <P>Adurentia medicamenta quæ? p.173.c.2 <P>Ad vina perturbata æficienda & vt ficus toto anno $eruentur. p.576.c.1 <P>Ædificantium Compendium. p.617.c.2 <P>Ægyptij Regni antiquitas. p.175.c.1 <P>Ægri qui imaginem è pupilla reddunt, po$- $unt $anari, qui verò non reddunt, vix <PB> <CB>putantur po$$e $anari. p.173.c.1 <P>Ænigma ad Chymicam pertinens perpul- chrum ex $ibyllinis libris. p.207.c.2 <P>Ænigma Vtili$$imum. p.630.c.2 <P>Æreæ effigies $plendidæ. p.215.c.2 <P>Aër cur factus $it. p.390.c.2 <P>Aër infrigidatus repentè cur tantum noxæ afferat. p.390.c.2 <P>Aër $emper mouetur. p.391.c.1 <P>Aër cur non $entiatur. p.396.c.1 <P>Aër cur corrumpat quædam, alia verò $er- uet. p.390.c.1 <P>Aër frigidus e$t natura, non calidus. p.374. col.1 <P>Aër quò feratur motu naturali. p.391.c.2 <P>Aër concu$$us inter duriora corpora repente tran$it in ignem. p.206.c.1 <P>Aër quandoquidem $ub ip$a terra manet quanto magis $ub aqua quæ leuior e$t terra. p.694.c.2 <P>Aër vitæ $alubrior. p.374.c.2 <P>Aër tenuis an cra$$us vitæ longitudini aptior p.561.c.1. <P>Aëris contrariæ vires. p.396.c.1 <P>Aëris natura & genera. p.24.col.2 <P>Aër ab oriente in occidentem perpetuo mo- uetur. p.24.col.2 <P>Aër qualis $it, & quomodo cogno$catur. p.25.c.1 <P>Æs arte in aureum colorem argenteúmque tran$it. p.206.c.1 <P>Æ$tas $ol$titio cur initium ducat & Hyems. p.666.c.1 <P>Ærcalze auis. p.104.c.1 <P>Æs vtrumque à Ioue generatur. p.309.c.1 <P>Æther quid $it & vbi $it. p.374.c.1 <P>Æther & aqua in quibus conueniant ac di$- $ideant. p.411.c.2 <P>Ætiona trium generum. p.625.c.1 <P>Æuum quid $it. p.669.c.2 <P>Affectus animi quo pacto corpus immutent p.585.c.1 <P>Affectus non e$t collocandus. p.709.c.2 <P>Affectibus $uis nequeunt obtemperare. p.5. col.1 <P>Afflatus quid $it. p.670.c.1 <P>Afflatus diuini & aduentus dæmonum di$cri- men. p.655.c.1 <P>Afric&ecedil; pars vltra æquinoctij circulum expo- $ita. p.689.c.1 <P>Agaricum. p.487.c.1 <P>Agre$tis. p.40.c.2 <P>Aiacis Tolamonij magnitudo. p.553.c.2 <P>Aiolus. p.56.c.1 <P>Alauda pi$cis quis $it. p.141.c.1 <P>Albigerij diuinatoris hi$toria mira & omni- no extraordinaria. p.162.c.1 <P>Albedinis cau$æ. p.42.c.1 <P>Album nullum per$picuum. p.43.col.2 <P>Alchundi laus. p.607.c.2 <P>Alcatras, plumæ cuius coloris $int, ro$tri ma- gnitudo. p.543.c.2 <P>Alchymicæ vafre exemplum. p.208.c.2 <P>Alexandro $piritum benè olentem fui$$e. p.482.c.2 <P>Alia mortui hi$toria. p.323.c.1 <P>Alia animalia quæ $ub terra perpetuo habi- tant $anguine prædita non $unt, excepta talpa. p.545.c.1 <P>Aliqua e$$e calida, aliqua frigida fal$um e$t, <CB>omnia enim $unt per $e frigida ni$i ab igne vt Calx, potentiâ tamen, vt $ubii- ciuntur actioni caloris naturalis, dicuntur humida vel calida vel amara vel deter- gentia. p.690.c.1 <P>Aliquid $uper$titio$um. p.172.c.1 <P>Aliqui poli nec po$$unt quie$cere mathema- tice, nec aliqui naturaliter, & cur. p.181. col.1 <P>Allij vis mira. p.574.c.2 <P>Allium odore $uo arcet $erpentes & fere om- nia exanguia. p.92.c.1 <P>Allium vt minus male oleat. p.33.c.1 <P>Aloës optima. p.486.c.2 <P>Alopeca vnde nam deriuetur? ab <G>a)lwpeki\s<*></G> p.698.c.2 <P>Altera dubitatio cur aliqua animalia cæteris Infeliciora $int. p.549.c.1 <P>Altitudo $olis & Lunæ à terra. p.414.c.2 <P>Altus Vox Nobili$$ima. p.603.c.2 <P>Alumen $caiolæ, alumen plumæ Ellychnia, quæ haud con$umuntur, Et mappæ ab igne p.442.c.2 <P><G>*a)lu/kos</G> quid $it. p.698.c.2 <P>Alumen Rochæ & eius vires. p.442.c.2 <P>Amara plura mixta inter $e cur iucundiora quàm cum dulcibus. p.155.c.2 <P>Amara non nutriunt, imo nutrimentum alio- rum eduliorum con$umit. p.40.c.1 <P>Amari cau$a & actio. p.39.c.1 <P>Amara cur quædam inde dulcia. p.487.c.1 <P>Ambulantes per prata faciem viridem habe- re videntur. p.418.c.1 <P>Amia pi$cis Delphinos atroci odio inuadit. p.138.c.2 <P>Amiarum mirabile incrementum. pag.119. col.2. <P>Amphoræ capacitas. p.64.c.1 <P>Amphitheatri Romani altitudo & modus quo con$tructus erat. p.345.c.1 <P>Amurcæ vtilitates. p.244.c.2 <P>Amygdalarum vires. p.577.c.2 <P>Amygdala quomodo vici$$im $aporibus mu- tantur. p.73.c.2 <P>Amylum quomodo fiat. p.254.c.1 <P>Amœnus, $uauis. p.40.c.1 <P>An aurum potabile fieri po$$it. p.703.c.2 <P>Andreæ O$iandri mira hi$toria. p.651.c.2 <P>An cælorum $e tangentium $it vna $uperfi- cies. p.416.c.1 <P>Anglia oleis & nucibus & oleo caret. p.65. col.2 <P>Anglorum Regio temperatior e$t Italia, quia minus di$criminis inter tempora, minùs frigida hyems minùs calida æ$tas. p.704. col.1 <P>Anguilla. p.519.c.2 <P>Anguillarum generatio quomodo fiat. p.120. col.2 <P>An hominis corpus $it den$i$$imum. p.702. col.2 <P>Anima quid $it. p.388.c.1 <P>Anima pura quæ requirat. p.305.c.1 <P>An ferrum generetur ex aquæ frigidæ $ola immer$ione, vt vult Cardani infen$i$$imus ho$tis. p.681.c.1 <P>An fœtus formas innumeras $ubeat. p.704. col.1. <P>An color in æ$tate fato fiat vel naturâ. p.707. col.1 <PB> <CB><P>Animal forma mon$trifica. p.103.c.1 <P>Animalia felle carentia. p.103.c.1 <P>Animalia perfecta nobiliora nouem differen- tiis comprehenduntur. p.520.c.1 <P>Animalia in frigidis regionibus cur alba. p.533.c.1 <P>Animal $imile $carabeo miræ velocitatis. p.89.c.1 <P>Animalia è putri materia genita, cur multi- formia. p.85. <P>Animalia bruta an vtantur vel vti po$$int $ermone. p.297.c.2 <P>Animalia bene olentia $ed tamen parui v$us. p.539.c.1 <P>Animalia è diuer$is progenita. p.93.c.2 <P>Animalium $pecies vlla an natura morbo$a. p.79.c.1 <P>Animalium corpora potentia ad animam. p.561.c.1 <P>Animalium motus quomodo fiat. p.79.c.2 <P>Animalia cur magis diuer$a formâ quàm plantæ. p.76.c.1 <P>Animalia digitos habentia cœcos fœtus educunt. p.82.c.2 <P>Animalia cornuta cur facta. p.83.c.2 <P>Animalia imperfecta. p.83.c.2 <P>Animalia ex putri materia & exanguia cur. p.83.c.2 <P>Animalia in $axis $olidis. p.545.c.1 <P>Animalia quæ pariunt, aliis $unt perfecti$$i- ma. p.78.c.2 <P>Animalium procreatio quinque modis. p.79. col.1 <P>Animalia quæ in frigidi$$imis regionibus non viuunt. p.350.c.2 <P>Animalia mon$truo$a. p.103.c.1 <P>Animalibus lac augentia fabæ & Eruum, $ed abortum facit in prægnantibus, cyti$us quoque. p.97.c.2 <P>Animalia $ex modis mouentur. p.8.c.2 <P>Animalium omnium $ex propria. p.75.c.1 <P>Animalium quinque differentiæ generaliter p.75.c.1 <P>Animalium ætates. p.78.c.1 <P>Animalia cur coitus tempore pugnent. p.78. col.2 <P>Animalium pugna ob quatuor præ$ertim cau- $as. p.78.c.2 <P>Animalia pilo$a cur $ibi $imiles generant. p.83.c.1 <P>Animalium differentiæ ex ciborum di$crimi- ne. p.540.c.2 <P>Animalia omnia habentia cornua Ramo$a dura ac $olida habent & $tulta ac timida. p.532.c.1 <P>Animalia omnia natura armauit aduer$us $ex incommodorum genera. p.548.c.2 <P>Animalia quomodo generantur. p.76.c.1 <P>Animalium ordo. p.76.c.2 <P>Animal fabulo$um. p.63.c.1 <P>Anim aliũ mores, trium $unt generũ. p.78.c.1 <P>Aanimalia quomodo generentur in materno vtero. p.561.c.2 <P>Animal mon$tro$um. p.531.c.2 <P>Animalium pinguium dignotio. p.252.c.1 <P>Animalia diuer$a numero, non po$$unt in ter- ra & aqua degere, & in $pecie conuenire. p.77.c.1 <P>Animalium generalis ratio & differentiæ. p.75.c.1 <CB><P>Animal mira forma in nou<*> Hi$pania iuxta Aluaradum flumen, ab Hi$panis armatum aut contectum appellatur. p.101.c.1 <P>Animalium omnium fœdi$$imum. p.93.c.1 <P>Animalia communia. p.93.c.1 <P>Animal ab$que cibo quomodo viuere po$$it. p.518.c.2 <P>Animalium plurimorum generationes mira- biles & notatu digni$$imæ. p.206.c.1 <P>Animalia è putri materia genita, cur $int $emper parua. p.84.c.2 <P>Animalium cognitio qualis. p.582.c.2 <P>Animalia lapides deuorantia. p.77.c.1 <P>Animalia omnia natura armauit aduer$us $ex incommodorum genera. p.548.c.2 <P>Anima mundi mouet principium internum vt ab alitis, quæ extrin$ecus $unt, non vt pars moti. p.680.c.1 <P>Animam e$$e immobilem clari$$imè & $ub- tili$$imè demon$tratur. p.81.c.2 <P>Animi humani partes. p.582.c.1 <P>Animi an corporis affectus plus nos moueant p.152.c.1 <P>Animi humani partes. p.583.c.1 <P>Animi perturbationes quomodo po$$int la- tere. p.234.c.1 <P>An mon$tra aliquid præmon$trent $emper. p.569.c.1 <P>An mon$tra $int in intento fine. pag.568.c.2. <P>An metalla viuant. p.690.c.1 <P>Anonis comentum ad occupandum tyranni- dem. p.536.c.2 <P>Anni Bt$$extilis mira. p.33.c.2 <P>An$erina oua fœlicius ac Pauonina à gallinis fouentur. p.107.c.1 <P>An$eris miraculum. p.112.c.2 <P>An $erpentes volitent & an habeant vene- num. p.698.c.1 <P>An $it po$$ibile facere aquam quæ in multa $æcula vitam prorogat. p.384.c.1 <P>An $ub orbe lunæ Ignem e$$e $it exi$timan- dum. p.697.c.2 <P>Annulus intru$us digito quomodo facile po$- $it extrahi. p.254.c.2 <P>Anthropophagi quid & cur. p.336.c.2 <P>Anthiæ $acri pi$ces cur dicantur & cur illis præ$entibus pi$catores po$$int tuto vrina- re. p.131.c.1 <P>Antropophagorum intuitus cur adeo terri- bilis. p.363.c.1 <P>Annulus præ$tigio$us. p.253.c.1 <P>An terra $ub aqua generetur. p.684.c.2 <P>Antuerpia quæ. p.339.c.1 <P>Antipodes vnde $ic dicti. p.11.c.2 <P>Antiquorum mos de horis capiendi cibi. p.337.c.1 <P>Antichthones quare $ic appellentur. p.11.c.2 <P>Antœci vocantur qua$i contrarij loci Accolæ p.11.c.2 <P>Apes Albæ. p.87.c.1 <P>Apes quæ iuuent. p.87.c.1 <P>Cur Apes furta odire ferantur. p.87.c.1 <P>Apes & mu$cæ dentes habent. p.84.c.2 <P>Apes flore buxi pereunt. p.62.c.2 <P>Apis cur facta $apienti$$ima, vnde argu- mentum efficax animorum immortalitatis. p.85.c.2 <P>Apum generatio. p.86.c.1 <P>Apum regni admini$tratio. p.86.c.1 <P>A Pluribus Chiromanticis Authoribus pol- <PB> <CB>lex tribuitur Veneri minimus verò Mercu- rio, & triangulus Marti. p.288.c.1 <P>Apollonij laus. p.607.c.2 <P>Appollinis flos. p.483.c.1 <P>Apes aluearia condentes quid $ignificent. p.279.c.2 <P>Apua. p.519.c.2 <P>Apua <I>$eu</I> Aphia quomodo generetur eiu$que proprietates. p.120.c.1 <P>Aqua ardens quæ melior. p.204.c.2 <P>Aquarum odores. p.410.c.2 <P>Aquæ arbores diuer$as nutrientes. p.410.c.2 <P>Aquarum à pondere differentiæ. p.410.c.2 <P>Aquæ quæ lapide$cunt & arbores mutant. p.410.c.2 <P>Aqua ardens oleo $uper$tat. p.617.c.1 <P>Aqua lactis fontanæ $imilis. p.243.c.1 <P>Aquæ di$tillatæ an vires habeant. p.383.c.2 <P>Aqu&ecedil; puteorum cur hyeme $int calidæ. p.408. col.1 <P>Aquarum differentia à locis $umitur diuer$is. p.411.c.2 <P>Aquarum naturæ ac vires. p.411.c.2 <P>Aquæ maximum edentes $trepitum. p.409. col.2 <P>Aqua & vinum quomodo refrigerentur. p.580.c.1 <P>Aqua in lapides conuertuntur. p.24.c.1 <P>Aqua quæ aurum ab argento $eparet eiu$- que compo$itio. p.384.c.2 <P>Aqua potenti$$ima quænam $it eiu$que com- po$itio. p.384.c.2 <P>Aqua quantum $ub terra, ex pluuia de$cendat p.23.c.1 <P>Aquarum ardentis & $eparationis compara- tio. p.385.c.1 <P>Aqua quæ ve$icæ lapidem pote$t confringere p.385.c.1 <P>Aqua quomodo bifariam ignem po$$it accen- dere. p.194.c.2 <P>Aquarum $apores. p.410.c.1 <P>Aqua à quibus corrumpatur. p.580.c.1 <P>Aquam corruptam quæ corrigant. pag.580. col.1 <P>Aqua $tygia. p.411.c.1 <P>Aquæ de$tilationis humani $tercoris. p.193. col.1 <P>Aqueum inutile. p.437.c.1 <P>Aquarum colores. p.410.c.2 <P>Aqua ardens vritur illæ$o linteo quod eâ madet. p.381.c.1 <P>Aquæ dulces vbinam habeantur. p.22.c.2 <P>Aquæ cur celeriter odorem bonum amittant. p.486.c.2 <P>Aqua quomodo plus a$cendat, quam de$cen- dat. p.26.col.1 <P>Aquarum de$tillatarum in commotica v$us. p.260.c.2 <P>Aqua quum in puteis & ci$ternis corrumpa- tur, quomodo po$$it expurgari. p.22.c.1 <P>Aqua quie$cens cur corrumpatur. pag. 22. col.1 <P>Aquæ de$tillatæ cur non corrumpantur aut $altem tardè. p.22.c.1 <P>Aquarum differentiæ generales. pag. 22. col.2 <P>Aqua multiplicis v$us. p.260.c.1 <P>Aqua etiam in canali trahit $ub$equentem aquam. p.20.col.2 <CB><P>Aqua ve$ic&ecedil; lapidem frangens cur & quando frangat. p.197.c.2 <P>Aquarum motus ratio. p.17.c.2 <P>Cau$a impetus aquæ. p.18.c.1 <P>Aqua velociùs per fi$tulas quàm per canales fertur. p.18.c.1 <P>Motus aquæ per vnam lineam veloci$$imus. p.18.c.2 <P>Aqua in va$is quie$cens, cur rotunda in $u- perficie. p.19.c.1 <P>Aqua in fouea, non mouetur ni$i ab alia $i $it $ub libella. p.20.col.2 <P>Aquæ partes omnes fermè $imul mouentur, aliquando tamen tardius $upremæ pag.21. col.1 <P>Aquarum genera à $itu & magnitudine $um- pta. p.405.c.1 <P>Aquæ guttæ apud nos æ$tate generant pu- lices, & alibi in rubetas vertuntur. p.648. col.1 <P>Aqua non defluit, ni$i humilior $it locus ad quem defluit. p.20.c.1 <P>Aqua coctione emendatur, quod e$t Auicen- næ, non de coctione, $ed di$tillatione, e$t intelligendum. p.22.c.1 <P>Aqua quomodo per ignis auxilium vbique habeatur. p.22.c.2 <P>Aquæ in lapides quibu$dam in locis conuer- tuntur, & elementa inuicem. p.206.c.1 <P>Aqua frigida quomodo habeatur. pag.262. col.1 <P>Aquæ mo$cho imbutæ quæ. p.262.c.2 <P>Aquæ frigidi$$imæ. p.409.c.2 <P>Aquæ quomodo per noctem vnicam & per quid congelari po$$int. p.253.c.1 <P>Aquæ ardentis optimæ extractio. pag. 197. col.1 <P>Aqua marina $pumæ maris $imilis eiu$que qualitates. p.51.c.2 <P>Aquæ frigidi$$imæ quæ pi$ces nutriant quæ non. p.136.c.1 <P>Aqua decocta e$t optima. p.263.c.2 <P>Aqui$granum. p.339.c.1 <P>Aquila. p.543.c.1 <P>Aquilæ a$tutia quænam $it. p.112.c.1 <P>Aquilæ mirum. p.111.c.1 <P>Arabica gemma ebori $imillima, eius pro- prietares & differentia. p.52.c.1 <P>Araneæ & $corpiones matrem occidunt & quandoque patrem, idque iu$tè. pag. 88. col.1 <P>Arbor mirabilis. p.64.c.1 <P>Arbores orientes ex aliarum arborum plan- tis in$itionem villici, fato, nat<*>â, con$i- lio & fortuna dicuntur oriri. Fato quidem, vt ad complexum omnium cau$arum res comparatur, naturâ verò, vt ad $urculum, qui in$ertus e$t ramo alterius arboris, con- $ilio vt comparatur ad villicum qui in$i- tionis autor fuit: fortuna comparatione Domini qui ne$ciebat villicum in$erui$$e. p.707.c.1 <P>Arbores plerumque herbis tenuioris $ub$tan- tiæ. p.483.c.2 <P>Arbores ne à iumentis lædantur. p.6<*>.c.2 <P>Arborum differentiæ ex regionibus. pag.487. col.2 <P>Arbu$ta & herbæ quomodo in arbores tran- $eant. p.67.c.1 <PB> <CB><P>Arca quæ pecunias recondit ab$que indicio. p.623.c.2 <P>Architecti munera. p.213.c.1 <P>Architectura quid $it. p.213.c.1 <P>Arces & turres vt in aqua videantur. p.303. col.1. <P>Arcus, chorda, $inus rectus, & $inus ver$us quid $int. p.230.c.2 <P>Archymedis laus. p.607.c.1 <P>Arenæ genera. p.404.c.1 <P>Arena tenuior, e$t media inter aquam & la- pides, non autem puluis. p.226.c.1 <P>Argentum viuum non cogitur ni$i ob con- trarium. p.691.c.2 <P>Argenti liquefaciendi mira ratio. p.46.col.2 <P>Argentum viuum in corium ceruinum tran$it modus $eligendi aurum, quo in fragmen- tis e$t. p.447.c.2 <P>Argenteus color quis. p.267.c.2 <P>Argenti viui & $ulphuris natura. p.683.c.1 <P>Argentoratum vbi. p.339.c.2 <P>Argentum viuum quomodo inueniatur. p. 447.c.2 <P>Argentum viuum quomodo extrahatur & vnde. p.203.c.2 <P>Argentum viuum omnia metallica va$a per- forat. p.447.c.2 <P>Argenti in aurum mirabilis mutatio quomo- do fiat. p.207.c.1 <P>Argumenta quibus animæ immortalitas pro- batur. p.707.c.1 <P>Argenti $ublimati detrimenta. p.259.c.2 <P>Argilla. p.36.col.1 <P>Arietis machinæ $tructura mirabilis & no- tatu digna. p.217.c.1 <P>Aries cum vno cornu in medio frontis. p.522. col.2 <P>Ari$totelis laus. p.607.c.1 <P>Ari$totelis locus de $ignis linearum explica- tur. p.287.c.2 <P>Ari$toteles cur de Dæmonibus nihil tracta- uit. p.318.c.1 <P>Ari$toteles non intellexit cau$am corruptio- nis. p.72.col.2 <P>Ari$toteles in Rhetoricis præcipit $atius e$$e malle malè audire quàm dicere, iniuriam pati quàm inferre aut reddere. p.676.c.1 <P>Ari$totelis $ententia circa frigiditatem cum Auicennæ opinione. p.682.c.1 <P>Ari$totelis laus eximia. p.79.c.2 <P>Ari$totelis accu$atio. p.83.c.1 <P>Ari$toteles verecundus. p.102.c.2 <P>Arietes cum quatuor cornibus. p.102.c.1 <P>Arma quomodo celari po$$int in ferro. p.210. col.1 <P>Armillæ quid. p.223.c.2 <P>Aromata quid $int. p.706.c.2 <P>Aromaticus. p.41.c.1 <P>Argumentum quantum mel vitæ producen- dæ commodi afferat, declarat. p.87.c.1 <P>Ars Magica Artefij & Mihinij. p.312.c.1 <P>Ars quælibet $uam habet diuinationem. p. 268.c.1 <P>Ars naturæ imitatrix rigoro$i$$ima iuxta Ari- $totelis $ententiam. p.206.c.1 <P>Artes Nobiliores futura prædicendi. p.633. col.2 <P>Artes nobiliores latere & quænam $int. p.611.c.2 <CB><P>Artis Magnæ quintuplex v$us. p.602.c.1 <P>Artis nauticæ mira. p.210.c.1 <P>Artes tres quæ $ubtilitate Illu$trantur. p.609.c.2 <P>Artificum varietas. p.210.c.1 <P>Artificia mirabilia. p.216.c.1 <P>Artificum Exempla $ubtilitatis plenæ. p.613. col.2 <P>Arundo pi$cis inter maris miracula recen- $enda aues volando æmulatur quadrato e$t capite. p.141.c.2 <P>A$elli pi$ces $unt molli carne ac friabili dum $unt recentes adeo vt ventriculo nullus concoctus leuior $it. p.133.c.1 <P>A$ellorum pi$cium quodnam $it genus & an multas $ub $e contineat $pecies quinque $unt notæ $pecies. p.133.c.1 <P>A$inus rudens vehementer $uper tribunali $edens præ$ente turba apparuit. p.280.c.2 <P>A$inus cur $tupidus. p.524.c.1 <P>A$inorum mira di$ciplina. p.524.c.1 <P>A$ini, Muli, Leones, Elephantes, Cameli, Si- miæ in frigidi$$imis regionibus non vi- uunt. p.350.c.2 <P>A$ini partes ad medicinam vtiles. p.103.c.2 <P>A$ini cur in frigidi$$imis regionibus non pro- pagantur. p.15.col.2 <P>A$ini cur bibendo parum mergant os. p.513. col.1 <P>A$pides vt ob$tupe$cant. p.91.c.2 <P>A$phodelus, maluáque liliis $imillima. p.55. col.2 <P>A$terias e$t vna $pecies pi$cium, non $olùm maculis, $ed $uauitate gu$tus e$t cæteris præ$tantior. p.130.c.1 <P>A$tra omnia habere lumen & vmbram aper- tè probatur. p.417.c.1 <P>A$tra alia ex parte non po$$e oriri quam ex oriente demon$tratur. p.30.col.1 <P>A$tra quare nocte melius quam die videan- tur & quare melius iuxta polum quam iux- ta æquinoctialem. p.2.col.1 <P>A$tra maxima e$$e & maximè à nobis di$tare demon$tratur. p.414.c.1 <P>A$trorum omnium loca ætate no$tra $unt in- certa. p.184.c.1 <P>A$tragali quid $int. p.102.c.2 <P>A$turcon equus Cardani. p.98.c.2 <P>A$turcorum $eu ince$$us equorum ratio. p.94. col.2 <P>Atherina qu&ecedil; apud Venetos vocatur (anguel- la) e$t pi$ciculus admodum ob copiam vti- lis, $oli expo$itus totus pellucet. p.135.c.2 cap.2 <P>Atlantis maioris æthiopiæ montis mirum. p.668.c.2 <P>Atramentum perpetuum. p.251.c.1 <P>Atramentum viride quid $it & ex quibus con$tet & ad quid $it accommodatum. p.267.c.2 <P>Atramenti quatuor conditiones, fluxio $cili- cet, corpulentia, nigredo atque $plendor. p.257.c.1 <P>Atramentum typographorum ex qua mate- ria conficiatur. p.258.c.1 <P>Atramenti promptuarij optimique di$criptio mirabilis. p.256.c.2 <P>Atrium miræ formæ. p.91.c.2 <P>Attilius pi$cis e$t omnino $imilis $turioni & <PB> <CB>ideo vide illius de$criptionem. pag. 136. col.2 <P>Augu$tini Lauizari Comelis ab echo dece- pti hi$toria mira. p.653.c.2 <P>Augu$ti forma. p.557.c.2 <P>Aues cur dentibus careant. p.544.c.2 <P>Auis Manuco dicta numquam terris habitat, $ed $emper In aëre $ublimi $u$pen$a viuit quum pedibus caret modus procreandæ $obolis in aëre mirabilis, pa$tus, & potus eiu$dem. p.542.c.1.2 <P>Auium abundantia in aëre $alubritatis eius argumentum maximum. p.542.c.1 <P>Aues cur ve$ica careant. p.542.c.1 <P>Auicularum cibus. p.197.c.2 <P>Auiculæ quomodo pulchrè alantur. p.107. col.2 <P>Aues cicures. p.545.c.1 <P>Aues mortuæ & feræ quomodo eligendæ. p.242.c.2 <P>Auium $i pediculis detinentur cura. pag.107. col.2 <P>Aues cur dentibus careant. p.544.c.2 <P>Auium in cantu delectatio. p.111.c.2 <P>Auium propria. p.521.c.1 <P>Aues. p.104.c.1 <P>Auis bene olens. p.104.c.1 <P>Auium rapacium diligentia in educandis fi- liis. p.104.c.2 <P>Auium vitæ longitudo. p.104.c.2 <P>Aues in quot diebus formentur. p.104.c.2 <P>Auium omnis generis abundantia, $alubrita- tis aëris maximum argumentum. p.542. col.1 <P>Auibus capiendis veneno. p.107.c.2 <P>Auium rapacium alimenta qualia e$$e opor- teat. p.107.c.1 <P>Auium proprietates. p.108.c.1 <P>Auium tria genera. p.105.c.1 <P>Auium victus. p.105.c.1 <P>Aues ma$culæ quomodo di$cernantur à fœ- minis. p.105.c.2 <P>Aues cur duos habeant ventriculos. pag.545. col.1 <P>Aues cur pedes paruos habeant. pag.545. col.1 <P>Aues quomodo capiantur. p.581.c.1 <P>Aues omnes cicures maximè quæ carnem non ve$cuntur. p.545.c.1 <P>Auis maxima. p.543.c.1 <P>Aues rapaces ro$trum & vngues & anelitum habent maleficum. p.106.c.2 <P>Aues nouæ quo in loco, quo tempore & quo anno vi$æ fuerint quidue $ignificauerint. p.280.c.1 <P>Auis maxima In india. p.543.c.1 <P>Auis mira in noua Hi$pania. p.109.c.2 <P>Auium varia prudentiæ argumenta. p.112. col.1 <P>Auium amicitia. p.112.c.1 <P>Auium diuer$æ proprietates. p.112.c.1 <P>Auiculæ in arbore nutritæ. p.57.c.2 <P>Auellana Mexicana. p.56.c.2 <P>Aura, auis fœtens quæ cadaueribus alii$que putridis excrementis ve$citur. pag.111. col.1 <P>Auricalchum & eius compo$itio. pag.458. col.1 <P>Aureus color quomodo ab$que auro fiat. p.267.c.2 <CB><P>Aurium $ordes. p.153.c.2 <P>Aurum argento viuo illitum frangitur. p.447. col.2 <P>Auripigmentum ar$enicum Ro$a Gallum. p.446.c.1 <P>Aru$picia. p.298.c.1 <P>Aurium duplex priuilegium. p.575.c.2 <P>Aurum quomodo generetur. p.453.c.1 <P>Aurum $olum in argento viuo mergitur. p.447.c.2 <P>Aurum cur non queat de$tillari & argentum pariter. p.199.c.2 <P>Aurum & argentum quomodo deferantur clam. p.237.c.2 <P>Au$picia. p.297.c.2 <P>Au$tri proprietates. p.25.c.1 <P>Author per $omnum monitus vt libros de Rerum Varietate con$criberet. pag. 272. col.2. <P>Authoris proprietates quatuor. Prima e$t proprietas quòd quoties volebat extra $en- $um qua$i in ex$ta$im tran$ibat, & docet modum quo illud mirum fit. Secunda proprietas e$t, quòd volebat, videbat, quæ volebat oculis non vi mentis & cur. Ter- tia e$t, quòd omnium, quæ ip$i euentura erant, imaginem videbat per $omnum. Quarta quòd eorum quæ illi nece$$ario de- bebant contingere ve$tigia in vnguibus apparebant. p.160. & 161.c.2 <P>Author admonitus per $omnum vt libros con$criberet. p.650.c.1 <P>Author quomodo hunc librum ab$oluerit. p.650.c.2 <P>Authores condendarum Ephemeridum re- cen$entur. p.226.c.1 <P>Authores & Tabelliones nomina v$itata $em- per opponunt. p.703.c.1 <P>Authoris hi$toria mira. p.652.c.1 <P>Authoris $omnium. p.332.c.2 <P>Autumno cur multæ pluuiæ. p.664.c.2 <P>Auxilia extinguendi magna incendia propo- nuntur. p.376.c.2 <P>Auxilium Machinarum ne frangantur. p.379. col.1. <C>B.</C> <P>Baara radix admirabilis. p.488.c.2 <P>Balani; alij Pollicipedes vocant omnes affixi $unt lapidibus, duplici te$ta na$cun- tur & quare. p.124.c.2 <P>Balen&ecedil; <I>genitalium</I> magnitudo miranda. p.129. col.1 <P>Balenarum adeps in oculis copio$us. p.140. co.1 <P>Bal$amum cur in vno Puteo tantum irrigari po$$it. p.632.c.2 <P>Bal$amum. p.489.c.2 <P>Bal$ami artificio$a notatu digni$$ima de$cri- ptio. p.201.c.1 <P>Bal$amum indum, & eius vires. pag. 490. col.2 <P>Bal$amina. p.490.c.1 <P>Bal$aminæ fructus $epultus tran$it in oleum. p.201.c.1. <P>Barba cana vel candens quid $ignificet. p.147. col.2 <P>Barbari quid proprium habeant. p.4.c.2 <P>Barbi pi$ces $iue barbati è mugilum genere <PB> <CB>e$$e creduntur, quorum oua $i men$e maij edantur afferunt tormina & bilis vomitum p.134.c.2 <P>Ba$iliæ vrbis de$criptio. p.339.c.2 <P>Ba$inates pi$ces de$cribuntur. pag. 144. col.1 <P>Batata radix. p.56.c.2 <P>Bellicæ machinæ impellunt ordinem vniuer$i. p.361.c.1 <P>Belluæ omnes multiformes in Africa $unt $i- cut in Europa fortiores, & in A$ia effera- tiores. p.16.c.1 <P>Berillus illiu$que proprietates & in quo diffe- rat ab Smaragdo. p.50.c.1 <P>Bernucium ve$tis genus. p.625.c.2 <P>Biarmij $ub polo. p.16.c.1 <P>Bibliothecæ ac libri variaque antiquæ ma- gnificentiæ exempla. p.344.c.1 <P>Bibliothecæ cur $int factæ. p.344.c.1 <P>Bibliotheca maxima. p.564.c.2 <P>Bis in die $tella Mediolani apparuit, & cur. p.275.c.2 <P>Bi$ontes. p.513.c.1 <P>Bi$$inum maximo in pretio. p.625. <P>Bitumen vt ferrum vel plumbum ictui mal- lei re$i$tit. p.688.c.2 <P>Bituminis genera 12. nobiliora. pag. 443. col.1 <P>Blitum rubeum. p.58.c.2 <P>Boma$us in Me$$apo Pœonio mõte gignitur, eius de$criptio & natura, ab Ari$totele vi- $us. p.82.c.2 <P>Borealiorum regionum varietates, ac penè miracula. p.16.c.1 <P>Bo$phori Thracij mirum. p.17.c.2 <P>Botta pi$cis $imilis Gobioni eorum natura & vtilitates & quem locum incolat. p.134. col.1 <P>Boues hir$uti. p.102.c.1 <P>Boues gibbi. p.101.c.2 <P>Boues æthiopici. p.531.c.2 <P>Boues Anglici exigui & magnis cornibus & cur. p.102.c.1 <P>Boues ne pedes $ubterant. p.95.c.2 <P>Boum cornua quomodo formentur. pag.95. col.2 <P>Boum morbi. p.95.c.1 <P>Bobus $anguinem mingentibus. p.95.c.2 <P>Bobus à morbis præ$eruandis. p.96.c.1 <P>Boum lectus. p.96.c.1 <P>Boues vt pingue$cant dulcibus frondibus, $o- le & lotione aquæ. p.96.c.1 <P>Bracchialia ex auro plurimum iuuant, ne ma- teria vlla manus infe$tet. p.173.c.1 <P>Branchiæ quid $int. p.112.c.2 <P>Branchiarum v$us. p.112.c.2 <P>Bra$ilia quæ ab oriente mari alluitur gem- marum in$ulas habere dicitur ob earum abundantiam. p.689.c.1 <P>Bra$ilia. p.13.c.1 <P>Bra$$icæ laudes. p.59.c.1 <P>Britanniæ laus, & mira. p.522.c.1 <P>Brugis ciuitas quæ. p.339.c.1 <P>Bruxellæ vbi. p.339.c.1 <P>Bubulca $equanæ alumna quando-nam vi$a- tur. p.137.c.2 <P>Bucephalus Alexandri Magni equus. p.546. col.2 <P>Buffali. p.531.c.1 <P>Bufo quid $it. p.692.c.2 <CB><P>Bufonis vires eius magnitudo natura & pro- prietates. p.138.c.2 <P>Buglo$$um quid $it. p.706.c.2 <P>Buxi proprietates. p.62.c.2 <C>C.</C> <P>Cabuia eiu$que natura & proprietates. p.56.c.1 <P>Cadauera humanorum propria. pag. 153. col.2 <P>Cæcus quomodo $cribere doceri po$$it. p.627. col.2. <P>Cælare quàm $culpere difficilius. p.611.c.1 <P>Cælum $imul & $emel e$$e exactè $phæricum & circulariter moueri dilucidi$$imè o$ten- ditur. p.178.c.1 <P>Cæle$tes motus trium generum. p.30.c.1 <P>Cæruleum attramentum. p.446.c.1 <P>Cæruleus lapis à Plinio Sapphirus vocatur, proprietates illius & differentia ab aliis lapidibus. p.51.c.2 <P>Cænaculum beati $aluatoris Papiæ. p.610. col.1 <P>Cæle$tium & mortalium $imilitudo. p.632. col.2 <P>Calchanti oleum quomodo facillime po$$it haberi. p.201.c.2 <P>Calcei è corio a$inino non franguntur & cur. p.252.c.1 <P>Calcei lignei ac eorum tum aliorum com- moda. p.244.c.1 <P>Calculatoris laus. p.607.c.2 <P>Calculo$is & podagro$is amuletum. pag.172. col.1 <P>Calor cur opera maiora frigore faciat. p.630. col.1 <P>Calor putridus quomodo animalia generet. p.388.c.1 <P>Calorum inuicem tran$mutationes. p.387. col.1 <P>Calor ætereus non e$t elementum $ub Luna $ed vis cæle$tis motu impre$$a, & motu con$eruata. p.704.c.1 <P>Calidæ æ$tatis indicia. p.307.c.2 <P>Calumniatoris Cardani circa Iridem opinio valdè ridicula. p.687.c.1 <P>Calumniatoris Cardani verba in quibus actionem cum re commutat & $unt i$th&ecedil;c. <I>Conden$atio & rarefactio motus $unt loca- les, igitur den$itas & raritas ab actione ad rem.</I> p.678.c.2 <P>Calx cur aqua accendatur. p.378.c.1 <P>Calx quæ optima. p.378.c.1 <P>Calx quantum decre$cat pondere. p.213.c.1 <P>Calix e$t pars extrema fi$tulæ. p.19.c.2 <P>Calix & Riuus vento familiari expo$itus, multùm differentiæ afferret in deducendis aquis. p.19.c.1 <P>Camelus magis omnibus aliis animalibus videtur hominum cau$a factus. pag.514. col.1 <P>Camelus. p.523.c.1. & 2 <P>Cameli natura. p.103.c.1 <P>Cameli caro lacque $unt $uaui$$ima atque $alubria. p.96.c.2 <P>Caminus fumum non remittens. p.375.c.2 <P>Camphora quid $it & vires. p.443.c.1 <P>Cancri latipedes te$tudinum more ambulant, ac natant. p.127.c.2 <PB> <CB><P>Cancri vndulati. p.127.c.2 <P>Cancri marmorati. p.127.c.2 <P>Cancri brachicelo. p.127.c.2 <P>Cancri quomodo capiantur. p.581.c.2 <P>Cancri & diuer$a ip$orum genera. pag. 545. col.2 <P>Cancri Heracleotici, alij vr$os vocant robu- $ti$$imos, eorum forma, proprietates & vtilitates. p.127.c.1 <P>Cancri. p.545.c.2 <P>Candela mirabilis. p.193.c.1 <P>Candela inextinguibilis item candela è gla- cie ardens. p.647.c.1 <P>Candelæ quæ extinctæ accenduntur vnguen- tum Hermetis. p.192.c.2 <P>Candelæ bene olentes. p.444.c.2 <P>Canendi præcepta. p.603.c.2 <P>Candidus color nullus per$picuus ob nimiam lucem quod aliis coloribus non contingit. p.692.c.1 <P>Candidæ quod tardi$$imæ ab$umuntur. p. 445.c.2 <P>Canis mirabilis $en$us. p.525.c.2 <P>Canes acerrimi. p.525.c.2 <P>Canis Rabidi mor$us. p.167.c.2 <P>Canes ne adlatrent. p.640.c.1 <P>Cancri equites. p.142.c.1 <P>Canes vt te non de$erant. p.96.c.1 <P>Canum fœcunditas. p.101.c.2 <P>Canum morbis remedia. p.96.c.2 <P>Canis leuis. p.536.c.1 <P>Canes indagatores quinam boni, quinam ma- li & quomodo nutriendi. p.93.c.1 <P>Canes longo pilo dociles. p.94.c.2 <P>Canes maculo$i, & varij plerumque morda- ces $unt. p.97.c.2 <P>Canes olfactu quantum præ$tant tantum vi$u defficiuntur. p.705.c.1 <P>Cannarum <I>$eu</I> arundinum & filicis odium. p.63.c.1 <P>Cantharides cur exulcerent ve$icam. pag. 4. col.1 <P>Capa animal, eius magnitudo, & illius de$- criptio. p.93.c.1 <P>Capilli cur tenues & longi. p.559.c.2 <P>Capillis tingendis quid non parum conferat. p.260.c.1 <P>Capi $eu galli quomodo mores mutent & impinguentur. p.107.c.2 <P>Capito pi$cis cur ita dictus. p.138.c.1 <P>Capito $eu mugil e$t carne duriore ac in$alu- bri, gu$tui tamen grati$$ima. p.138.c.1 <P>Capræ mirum. p.532.c.2 <P>Caprarum cum eryngio con$en$us. pag. 102. col.2 <P>Caput $olum Balenæ mirandum vbi fuerit repertum & quid $igni fuerit. pag. 280. col.1 <P>Capitis dolor $olaris. p.165.c.2 <P>Capricorni. p.532.c.2 <P>Carbones Scotici cum maculis aureis atque argenteis. p.47.c.1 <P>Carbones è lignis Vallium præ$tantiores mo- dus con$iciendi carbones optimos. p.617. col.1 <P>Carbunculi $ub plantis. p.63.c.1 <P>Carbunculo propria. p.464.c.1 <P>Cardanus ab omni calumnia & maledicto iurgio natura admodum alienus, mitis ac placidus & mu$arum alumnus. p.692.c.2 <CB><P>Cardani elogium præ foribus extabat <I>tempus po$$e$$io mea.</I> p.674.c.2 <P>Cardui vt $ine $pinis na$cantur, egregia me- thodus. p.74.c.1 <P>Caroli Zeni vulnerati cura mirabilis. p.168. col.1 <P>Caro vt vermiculis $catere videatur. p.647. col.1 <P>Corniuoræ naturâ $unt magis feræ, v$u ta- men magis man$ue$cunt, quia neque na- tura, neque exemplo terrentur, contrà e$t de aliis, non naturâ man$uetæ $unt, non adeo tamen man$ue$cunt, quia timidiores tum naturâ, tum exemplo, cùm affines $uas occidi videant. p.701.c.1 <P>Cardui genera. Et cardi. p.579.c.1 <P>Carnes in India incorruptæ $eruantur. p.145. col.2 <P>Carnes coctæ vt crudæ appareant quid præ- $tandum $it. p.303.c.1 <P>Carnes æ$tiuo tempore quomodo $eruentur. p.580.c.1 <P>Carnis electio. p.242.c.2 <P>Ca$tellum, calix, fi$tula, $eptum, incile, lumen Riuus quid $int. p.19.c.2 <P>Catapotiorum compo$itio & quomodo po$- $int $eruari. p.243.c.1 <P>Cathedra $pontè $e claudens. p.210.c.1 <P>Cathena vitrea quæ alli$a $olo ob tenuitatem non frangebatur. p.209.c.1 <P>Carthu$iani monachi cimicibus non infe- $tantur. p.545.c.2 <P>Caulis quid $it. p.694.c.1 <P>Caules & rapæ. p.578.c.2 <P>Caules capitali quomodo $eruentur. pag.72. col.2 <P>Caules punici & maximi. p.67.c.1 <P>Cauliculis foliis viridibus $eruandis. pag.74. col.2 <P>Cau$a principium & occa$io in quo differant. p.671.c.2 <P>Cau$æ do$$olutionis in liquidiorem humo- rem $ex a$$ignantur præcipuæ. Prima ca- lor, $ecunda humor, tertia mora, quarta acrimonia, quinta tritura, $exta proprietas. p.204.c.2 <P>Cau$a cur gemmæ reddant imaginem, gem- marum ortus. p.489.c.1 <P>Cau$a cur aurum & gemmæ in oriente & meridie magis generentur. p.436.c.2 <P>Cau$æ putredinis aëris & pe$tis. p.396.c.2 <P>Cau$a frigiditatis aquarum. p.409.c.2 <P>Cau$æ colorum aquarum. p.410.c.2 <P>Cau$a cur ignis non po$$it extingui. p.194. <P>Cau$a cur a$tra rotunda videantur plana. p.414.c.1 <P>Cau$æ gener ationis mon$trorum. pag.569. col.1 <P>Cau$a $aporis aquarum. p.410.c.1 <P>Cau$a $trepitus aquarum. p.409.c.2 <P>Cau$a motus aquarum ver$um potius quam aliò. p.405.c.1 <P>Cau$a $cribendi libros <I>de Rerum varietate</I> $imul & eorum vtilitas. p.348.c.1 <P>Cau$a $onitus magni machinarum dum exo- nerentur. p.379.c.2 <P>Cau$a varietatis coloris conchyliorum. p. 539.c.2 <P>Cau$æ patientiæ in tormentis & patrandi maxima $celera. p.148.c.2 <PB> <CB><P>Cau$a cur aqua, & argentum viuum ob$int cum fiunt rotunda. p.448.c.2 <P>Cau$a cur cadauera potius aquis innatent quam corpora hominum viuentia. p.170. col.2 <P>Cau$æ $exuum ab animalibus. p.82.c.2 <P>Cau$æ multiplicis $olis & lunæ tum circu- lorum mirabilium. p.278.c.1 <P>Cau$a motus validi. p.278.c.1 <P>Cau$a cur Equi allidant pedes. p.544.c.2 <P>Cau$a veritatis præ$agiorum. p.304.c.1 <P>Cedri oleum. p.57.c.1 <P>Cedrus cumanica & illius proprietates. p.58. col.1 <P>Cerei conuer$i cur extinguantur. pag. 375. col.1 <P>Cernuæ pi$cis natura, magnitudo, & vtilitas. p.137.c.2 <P>Celacea & Tur$io anteriores dentes obtu$os habent, $ed oreas qua$i conuer$o ordine latos anteriores, po$teriores acutos, & cur. p.129.c.2 <P>Cepe cur lacrymas cieant. p.168.c.1 <P>Certum e$t plura e$$e portento$a, præ$ertim in lapidibus, & $ub terra videre na$ci plura animalia. p.702.c.1 <P>Cerui cur viginti duobus ramis in cornibus. p.82.c.1 <P>Cerui albi quo tempore & quo anno appa- ruerint. p.279.c.2 <P>Ceruæ $ci$sâ aure naturaliter. p.82.c.2 <P>Ceruos non o$tendere numerum annorum, numero ramorum in cornibus. pag. 82. col.2 <P>Cete. p.537.c.<*> <P>Chalcantum cur adeo denigret. pag. 445. col.2 <P>Chalibs vt ferrum $cindat. p.458.c.1 <P>Chalibs factitius quomodo fiat. Chalibs opti- ma cognitio. p.458.c.2 <P>Chalibis ferrive genera nobili$$ima. p.459. col.1 <P>Chamæleon. p.517.c.2 <P>Chartæ quomodo fiant. p.255.c.2 <P>Chiura. p.531.c.2 <P>Chiromantiæ ratio & prædictiones. p.285. col.1 <P>Chri$ti lex quando mutabitur. p.28.c.2 <P>Chri$tiani cum Mahumetano contentio. p.552.c.1 <P>Chri$tiani viri in inimicos $uos amare offi- cium e$t. p.676.c.2 <P>Chry$ippus, gloriabatur $e certaturum cum quouis mortali in Dialectica, & optabat quempiam Deum cum illo congredi atque di$putare in ea arte. p.674.c.2 <P>Chry$ocolla quomodo fiat. p.447.c.1 <P>Chry$ocolla & Alumen $unt maximè affinia. p.45.c.2 <P>Chry$ocollæ præparandæ modus. pag.45. col.2 <P>Chry$olithus qui antiquorum topazius. p.466. col.2 <P>Chry$oliti vires. p.466.c.2 <P>Chry$tallus cur $ex habeat $uperficies. p.468. col.2 <P>Chry$tallum non e$$e glaciem. p.468.c.2 <P>Chry$tallina va$a & reliqua $imilia quomo- do $int deferenda. p.244.c.1 <P>Chymica Inuenta noua. p.615.c.1 <CB><P>Chymica inuenta aut nondum Nota aut ab- $oleta. p.617.c.2 <P>Chymi$tæ $citu nece$$aria $unt tria. Quid optandum, quid $perandum & quomodo habendum quod $peratur. p.205.c.1 <P>Cicadarum forma. p.88.c.1 <P>Cicadarum hi$toria. p.518.c.2 <P>Cicatricibus febri ciendæ. p.172.c.2 <P>Cicero viros improbos viperas appellat. p.697.c.2 <P>Cicero Rhetoricæ ac Eloquentiæ pater non ab$urdè dubitauit, an facundia plus com- modi ac incommodi ciuitatibus afferret & cur. p.673.c.2 <P>Ciconiæ $anguinem veneno aduer$ari vehe- menter demon$tratur. p.399.c.1 <P>Cimices volantes. p.88.c.1 <P>Cimices vt non habeamus pulchra inuentio & methodus. p.92.c.1 <P>Cinamomum. p.485.c.1 <P>Circuitus mirabilis in natura quorundam pi$cium diuer$arum $pecierum. p.138.c.2 <P>Circulus ab$que circino quomodo de$cribi po$$it. p.253.c.2 <P>Circulorum diuer$i generis de$criptio. p.277. col.2 <P>Circuli proprietates duodecim. p.592.c.1 <P>Circulo propo$ito æquale quadratum quomo- do de$cribatur. p.250.c.2 <P>Circuli ferri omnibus va$is vinariis accom- modati. p.243.c.2 <P>Circulorum mirabilium quæ apparent $æpe $ub $eptentrione de$criptio & $ignificata. p.276.c.1 <P>Circulorum $ecundi generis de$criptio. p.277. col.1 <P>Circulorum tertij generis de$criptio. p.277. col.1 <P>Citrea putre$cunt pane calido $uper impo$ito. p.648.c.2 <P>Ciuitates olim maximæ. p.338.c.1 <P>Clakis auis generatio mira eiu$que de$cri- ptio. p.108.c.2. & 109.c.1 <P>Clep$ydra inter va$a tàm admiratione di- gnum quàm vulgatum e$t, eius magnitudo forma & vtilitas. p.214.c.2 <P>Clibanus compendium pecuniæ faciens. p.193.c.1 <P>Coclhea Archimedis quâ tota Ægyptus $ic- cata fuit: Galeas de Rubeis $ibi talis figu- ræ tribuens inuentionem, in$aniuit præ læ- titia, figuræ imago o$tenditur. pag. 366. c.1. & 2 <P>Coagulum cur in Oma$o. p.103.c.2 <P>Coca planta, illius natura, folium ab incolis Peru manditur. p.58.c.1 <P>Chri$talli & amantis differentia. p.463. col.2 <P>Chelis cum pleri$que cru$taceis. pag. 127. col.2 <P>Cochleæ in cibis capiendis miranda $agaci- tas. p.123.c.2 <P>Cochleæ cur te$tam exuant præ$ertim in $e- nio. p.123.c.2 <P>Cochlearum multæ $pecies e$$e o$tenduntur earúmque differentiæ. p.124.c.1 <P>Cochleæ $aginatæ. p.264.c.1 <P>Codrus medicus. p.490.c.2 <P>Cœlum, & eius natura, proprietates illius motus. p.27.col.1 <PB> <CB><P>De Cœlo. p.411.c.1 <P>Cæle$tium & terre$trium in producendo di$crimen. p.632.c.2 <P>Coitum quænam impediant. p.171.c.2 <P>Colanus vrinator. p.554.c.1 <P>Collarium adamantinum quod non pote$t de- trahi ni$i ab eo qui impo$uit. pag. 649. col.1 <P>Colli$a $ub aqua $onum edunt. p.113.c.1 <P>Colonia quæ. p.339.c.1 <P>Color quadruplex quæ$tioni$que di$$olutio. p.386.c.1 <P>Color albus res facit videre minores niger maiores. p.610.c.1 <P>Color ex Lazulo igni & aquæ, & vetu$tati haud obnoxius. p.447.c.2 <P>Color flauus igni, viri dis aquæ, cæruleus aër & cur. p.710.c.1 <P>Colores quibus in$taurari debeant. pag.626. col.1 <P>Colores principales quinque vt viridis & c&ecedil;- ruleus, candidus niueus atque $plendens, niger veneratione & grauitate, purpureus aut flammeus. p.267.c.1. & 2 <P>Colorum propriorum nomina, Albineus, Al- bidus, Gilbus, Giluus, Muiteus coruinus, Mu$tellin. Burrhus, Pinetus, Pre$$us, Hya- cinthinus Balau$tinus, Coccinus, By$$inus, Glaucus, Cæ$ius, Hy$ginus, Pallidus, in- $ua$us, Fu$cus, Xerampelinus, $cutulatus, Guttatus, Maculo$us, Varius, Molochinus, Diui$us, $pumeus. p.266. & 267.c.1 <P>Colores $eptem numerantur. p.43.c.1 <P>Colorum imbuendorum media. pag. 267. col.2 <P>Colores corum quæ de$tillantur. pag. 200. col.2 <P>Colorum, odorum, $aporumque materia ex qua con$ter. p.265.c.2 <P>Colorum compo$itio. p.43.c.1 <P>Colores $plendidi vnde. p.43.c.2 <P>Colorum $ignificata quænam $int. pag.43. col.2 <P>Colo$$us maximus. p.345.c.2 <P>Colo$$i & Rhodij natura. p.345.c.1 <P>Colo$$orum obeli$corum & pyramidum dif- ferentia. p.345.c.2 <P>Columnæ quinque pla$tici operis in Vorma- cia mirifici. p.611.c.1 <P>Columbæ vt ad Columbarium trahantur. p.649.c.1 <P>Comarus. p.58.c.2 <P>Cometis definitio, ex qua materia con$tet & à quo de$truatur. p.420.c.2 <P>Cometæ de$criptio. p.275.c.1 <P>Cometæ quid $ignificent. p.2.c.2 <P>Cometæ contingunt facilius & frequentius iuxta polos & quare. p.2.c.1 <P>Cometæ cauda quomodo fit & quænam $it illius cau$a. p.2.c.1 <P>Cometes in die vbi vi$i fuerint & quid $igni- ficent, eorumque natura. p.274.c.1 <P>Cometarum cau$a & modus generationis. p.1.c.2 <P>Cometem non fieri in regione elementorum euincitur. p.420.c.1 <P>Cometarum hi$toriæ miræ. p.276.c.2 <P>Cometes mouentur velut $plendor qui$piam in rota rotæ motu. p.2.c.1 <P>Comma$e quid $it, eius de$cr iptio & pro- <CB>prietates. pag.86.col.1 <P>Commodi imperatoris in iaculando peritia mirabilis. p.238.c.2 <P>Communes calamitates. p.174.c.1 <P>Compo$ita corpora 11. $unt generum. p.434. col.2 <P>Compo$itiones quam plurimæ pulchræ & notatu digni$$imæ. p.215.c.1 <P>Compo$itorum medicamentorum mirabilis de$tillatio. p.203.c.2 <P>Conch&ecedil; venereæ quales $int, & illarum vtili- tates. p.122.c.2 <P>Concharum & chamarum differentia. p.124. col.2 <P>Conclauia frigida quomodo po$$int fieri fa- cile. p.265.c.1 <P>Conclu$io an Dæmones $int. p.329.c.2 <P>Conuul$ioni à flatu. p.170.c.1 <P>Condita quomodo fiant. p.170.c.2 <P>Conditiones ob$eruandæ in con$eruandis his quæ ex plantis proueniunt. p.73.c.1 <P>Conditiones bene præ$agientis. pag. 303. col.2 <P>Confirmantia calorem innatum v&etilde;ntriculi. p.390.c.2 <P>Congo Regnum Æthiopis pauperrimum. p.12.c.2 <P>Con$eruatio earum quæ ex plantis proue- niunt. p.72.c.1 <P>Conoidalium recti & obta$i angulorum pri- uilegia. p.597.c.2 <P>Coni recti priuilegia tria. p.597.c.2 <P>Coniferarum Arborum $pecies multiplices declarantur. p.60.c.1 <P>Conradi Ge$nerij, Tigurini medici mentio- nem facit Cardanus. p.261.c.1 <P>Con$tantini Fontani hi$toria. p.660.c.1 <P><I>Contra verbo$os noli contendere verbis.</I> Vetus adagium. p.676.c.1 <P>Concretia à quo. p.562.c.1 <P>Cor quomodo ad reliqua membra $e habeat. p.82.c.1 <P>Cor in pi$cibus velut nobis cur non mouea- tur. p.115.c.2 <P>Cordis in pi$cibus de$criptio. p.114.c.1 <P>Cor Simiæ multum conferre cordi. p.640. col.2 <P>Cor palpitat quadrifariam. p.171.c.2 <P>Cordis palpitatio quomodo po$$it $anari. p. 173.col.1 <P>Corallus eiu$que qualitates. p.51.c.2 <P>Corallus & margaritæ quomodo po$$int fa- cilè di$$olui. p.200.c.1 <P>Cordylus quid $it quibus $imilis, vbinam habitet, eius fructus qui ex eo percipiun- tur. p.134.c.1 <P>Cerebri Membrana cur $it tenui$$ima. p.559. col.2 <P>Corium quomodo cælatas figuras in propla$- matibus ad viuum exprimat. p.580.c.2 <P>Corium ceruinum cur $it calidius aliis. p.255. col.2 <P>Coria quomodo inaurentur. p.265.c.2 <P>Coria quomodo $eruentur. p.243.c.2 <P>Cornix alba quando & vbi apparuerit. p. 279.c.2 <P>Cornicum multitudo in Britannia cur $it. p.522.c.1 <P>Cornua bouum mobilia. p.82.c.1 <P>Cornua vt molliantur. p.618.c.1 <PB> <CB><P>Corographicæ de$criptiones. p.227.c.1 <P>Corographiæ $ex nece$$aria a$$ignantur. p. 227.c.1 <P>Coronarum differentiæ. p.279.c.1 <P>Corpora quæ regularia dici $olent quomodo in plano formentur. p.246.c.1 <P>Corporum vnitio quomodo fiat. pag. 360. col.2 <P>Corpora per$picua aquea, omnia $unt à $icco concreta. p.119.c.1 <P>Corpora mortuorum cur viuentium corpo- ribus grauiora. p.440.c.1 <P>Corporei $en$us $unt tactus & gu$tus, diuini verò & incorporei vi$us & auditus, me- dius autem olfactus. p.706.c.2 <P>Corpu$culorum ratio. p.419.c.1 <P>Corpora vt glabra fiant quid agendum $it. p.311.c.2 <P>Correctio equorum fit quinque modis. p.100. col.2 <P>Corruptionis cau$æ multiplices. pagin. 72. col.1 <P>Cortex mali pumici ferrum mutat in caly- bem facillimè. p.206.c.1 <P>Coruus marinus. p.111.c.1 <P>Corui & Picæ aucupes. p.106.c.2 <P>Corui hyeme cur quandoque pariant. p.32. col.1 <P>Corui porcis amici. p.102.c.1 <P>Coruorum multitudo maximè ignoti generis excidium vrbis funditùs euertendæ $igni- ficat. p.272.c.2 <P>Coturni cyprij. p.105.c.1 <P>Crabrones & eorum mira. p.87.c.2 <P>Cra$is quomodo fiat. p.438.c.1 <P>Creatio corporum. p.593.c.1 <P>Creatio quinque figurarum in cono. p.593. col.2 <P>Crepitus ventris facillimè pallorem inducit. p.171.c.1 <P>Crocodilus $olus linguam habet in $uperio- re mandibula, $olus eam mouet, quæ an- nis $ingulis $exaginta diebus latere dicitur. p.134.c.1 <P>Crocodili lingua e$t breuis, lata, hærens & intus latitat. p.134.c.1 <P>Croco dili hi$toria. p.517.c.1 <P>Cruda ad vitam & vtilitatem corporis $unt vtiliora. p.386.c.1 <P>Cru$tacea cur $int exigua ore. pagin. 128. col.1 <P>Cru$taceis cur lapides plurimi è vi$ceribus oriantur. p.127.c.1 <P>Cru$tacea cur $int ab$que o$$ibus. pag. 127. col.1 <P>Cru$tacea in ventriculo cur ab$que o$$ibus. p.127.c.1 <P>Cru$tacea cur $int cornibus prædita. p.127. col.2 <P>Cru$tacea cur malè videant. p.127.c.2 <P>Cru$tacea cur oblique incedant. p.127.c.2 <P>Cru$tacea omnibus aluntur. p.127.c.1 <P>Cru$ta cur mutetur, o$$a vero non mutentur. p.127.c.1 <P>Cru$taceorum genera plurima & differentiæ corum nonnullæ. p.126.c.2 <P>Cryptæ frigidiores quomodo fiant. pag.391. col.1 <P>Cubi numeri pulchra compo$itio & exem- plum aliud re$olutoriæ methodi. p.602.c.1 <CB><P>Cubicula quomodo eleganti$$ima fieri de- beant. p.213.c.1 <P>Cucumeres quomodo $eruentur. p.579.c.2 <P>Cucumeris $ex $pongiæ varia genera & $pe- cies. p.130.c.1 <P>Cucurbitarum & cucumerum $en$us. p.62. col.1 <P>Cucurbitarum magnitudo incredibilis. p.66. col.2 <P>Cucurbitarum genera. p.66.c.2 <P>Cuiq; animali pul$us proprij $unt. p.545.c.2 <P>Cui v$ui mu$ca $it. p.550.c.1 <P>Cubicula quæ diu calorem retinent. p.265. col.1 <P>Culicum occidendarum modus. p.92.c.1 <P>Culicum hi$toria. p.92.c.1 <P>Cultoris Idolorum aduer$us reliquas leges contentio. p.551.c.2 <P>Cum animal aliquod abundat gignitur aliud quod eo ve$catur. p.537.c.1 <P>Cupri, bituminis & vitri natura. p.688.c.2 <P>Cura eorum qui venere vti nequeunt. p.558. col.2 <P>Cura pro pilis re$tituendis & impediendis iis qui $unt $uper$tites ne cadant. p.558. col.2 <P>Cura prodigio$a Fernandi Corteciæ. p.317. col.1 <P>Cura quadrupedum quomodo $it habenda. p.94.c.1 <P>Cuniculi mira audacia. p.92.c.2 <P>Cuniculorum igneorum inuentor fuit Fran- ci$cus Georgius $enen$is. p.380.c.1 <P>Cuniculorum igneorum vis. p.380.c.1 <P>Cuniculorum varij mores & cau$a. p.78.c.1 <P>Currus quare inuenti. p.251.c.1 <P>Curruum ratio. p.622.c.1 <P>Currus vitreus cum bobus $ub ala mu$cæ contentus. p.209.c.2 <P>Cu$pis teli puluere illita adamantis arma omnia facile perforat. p.463.c.1 <P>Cur à nitidis tantum lumen po$$it reflecti. p.418.c.2 <P>Cur aliqua $olida corpora $int tamen per$- picua. p.418.c.2 <P>Cur à carnifice nullus martyrum liberatus e$t p.329.c.1 <P>Cur ægri quidem verè videre mortuos $e ar- bitrentur & affirment. p.169.c.1 <P>Cur ære infixo caro diutius $eruetur. p.145. col.2 <P>Cur aër hyeme in rotundam figuram cogitur. p.396.c.1 <P>Cur aliqui videant aut audiant quod non e$t præ$ens. p.154.c.2 <P>Cur animalia nobiliora formam habeant pro- priam aliis omnibus ab$imilem. p.524.c.2 <P>Cur aqua tantum a$cendat quantum de$cen- dit. p.405.c.1 <P>Cur aqua ardens quam plurimum iuuet ab$- que detrimento. p.200.c.1 <P>Cur aqua quandoque ignes excitet. p.376.c.1 <P>Cur amantes quandoque prohibentur ne ve- nere vti po$$int cum amata. p.572.c.1 <P>Cur appendices ad hos habeant & $ub oculis foramina. p.128.c.1 <P>Cur aromata $olum in calidi$$imis regioni- bus. p.482.c.1 <P>Cur a$cendendo homo adeo fat igetur. p. 635.c.1 <PB> <CB><P>Cur a$tra $cintillare videantur. pag. 412. col.1 <P>Cur Aues caput paruum habeant. pag.544. col.2 <P>Cur aues omnes ex ouis generentur. p.520. c.1. & 2 <P>Cur aues ve$ica careaut. p.544.c.1 <P>Cur Aurum addito Ar$enico ab$umatur ab igne. p.37.c.1 <P>Cur Britannia $erpentibus careat. pag.522. col.1 <P>Cur butyrum prohibeat aquam ne ebulli- at. p.632.c.2 <P>Cur calix floribus. p.483.c.1 <P>Cur carniuora animalia reliquis $int $aga- ciora. p.550.c.2 <P>Cur cæruleus color & viridis <I>vi$um</I> recreent p.43.c.2 <P>Cur cera$tes & a$pides multis anguibus non cornutis nec vngularibus $int pernicio$io- res. p.698.c.1 <P>Cur ceruæ fæminæ cornibus careant. p.533. col.1 <P>Cur cetacea habeant genitale. p.129.c.2 <P>Cur cometis, Principes moriantur. pagin.2. col.2 <P>Cur con$puendo manum, quæ percu$$it per- cu$$us à dolore leuetur. p.311.c.2 <P>Cur corpora viuentia calido & humido Con- $tent. p.629.c.2 <P>Cur cru$ta impediat metallorum liquefa- ctionem. p.617.c.2 <P>Cur dentes pueris decidant iterum na$citu- ri $ecus verò $enibus. p.562.c.2 <P>Cur Deus non vlci$citur malos. pag. 329. col.1 <P>Cur de Deo & intellectibus cæle$tibus in libris de <I>Rerum varietate</I> non pertractet author. p.348.c.1 <P>Cur duos habeant Aues Ventriculos. p.545. col.1 <P>Cur duo homines eadem temperie & eodem regimine vitæ vtentes diuer$a vitæ $pa- tia $ortiantur. p.557.c.2 <P>Cur equis capris & canibus lues non acci- dat. p.174.c.1 <P>Cur ex auibus diuer$arum $pecierum diffi- culter fiat procreatio. p.100.c.2 <P>Cur exuflando apertis labiis calefaciamus con$trictis verò infrigidemus. pag. 390. col.2 <P>Cur fœtus quidam tam quadrupedum, quam auium cæci fiant. p.97.c.1 <P>Cur flores omnes fermè bene olent. p.482. col.1 <P>Cur flumina matutino tempore maxime cre$cunt. p.406.c.2 <P>Cur fouea frumento condito exhalant $piri- tum pernicio$um. p.73.c.1 <P>Cur fulgur cum ignis $it non $ur$um $ed deor$um impetu feratur & cur nix $it ab$que fulgure etiam $i in nube $it vapor inclu$us vnde fulgura fiunt. pagin. 666. col.2 <P>Cur Gallus $imia $erpens cania culeo parri- cidæ in$erantur. p.544.c.2 <P>Cur gemmæ boreales plerumque limam $en- tiant. p.466.c.2 <P>Cur homo $it creatus. p.549.c.1 <P>Cur homo dicatur multò plus terræ elabora- <CB>tæ continere, quæ dum putre$cit aut vri- tur, corpus exhalat, quàm non elaboratæ. p.702.c.2 <P>Cur homines olfactu præ$tantes ingenio$i $unt. p.574.c.2 <P>Cur homo $it creatus ad imaginem Dei. p. 549.c.1 <P>Cur homo moriatur Excoriato vumbilico p.569.c.2 <P>Cur homo $olus pene inter animalia terre- $tria nocte non videat. p.548.c.2 <P>Cur homines & animalia non eodem modo, in regionibus habentibus $itum. p.14.c.1 <P>Cur homines in diuer$is præ$tent. pag.160. col.1 <P>Cur humana periclitentur. p.273.c.1 <P>Cur hominum tam varij mores naturáque. p.147.c.1 <P>Cur homini ob ætatem dentes cadant. p.562. col.2 <P>Cur ictus $corpionum & machinarum & te- lorum in certa di$tantia quam nimis pro- pè $it validior. p.393.c.2 <P>Cur in angu$tis locis $emper auram $enti- mus. p.391.c.1 <P>Cur in ictu attractio gladij ad $cindendum plurimum conducat. p.622.c.2 <P>Cur ioculatoriæ artis periti nullo in pretio habeantur. p.636.c.1 <P>Cur in lecto magis caleamus. p.418.col.1 <P>Cur in littore maris plura lapidum genera quàm vllibi alibi. p.47.c.1 <P>Cur in mari mon$tra plurima. p.538.c.1 <P>Cur in mari plura genera aninantium quàm in terra. p.130.c.2 <P>Cur in montibus metallica generentur. p. 436.c.2 <P>Cur in $onis omnes homines conueniant non in odoribus aut $aporibus. p.572.c.2 <P>Cur inundationes olim contingerent. p.605. col.2 <P>Cur iris rotundæ $it figuræ. p.421.c.1 <P>Cur iris videatur $emicirculi forma dum $ol e$t in finitore. p.421.c.1 <P>Cur ius ex bouina carne $uauius quam ex vitulina. p.632.c.2 <P>Cur lapides potiùs quàm metalla in littore maris. p.47.c.2 <P>Cur lapidibus in manibus contentis homo velocius currit & vehementer $altat. p. 79.c.2 <P>Cur leui$$imæ aquæ tardè putre$cant. p.411. col.2 <P>Cur libra vacua redit $ponte ad $itum rectum vel $i pondera æqualia fuerint. p.369.c.2 <P>Cur libræ $unt plerumque exactiores $tate- ris. p.372.c.1 <P>Cur litora & gurgites à pi$cibus colantur. p.700.c.2 <P>Cur mane conchilia dura reddat non tamen algam. p.539.c.2 <P>Cur meridies gemmis boreas metallis abun- dent magis. p.441.c.2 <P>Cur metallica adiecto plumbo lique$cant, & $i per $e arida $int. p.446.c.1 <P>Cur metallica multa $ub terra & pauca ani- malia. p.440.c.2 <P>Cur metallica plerumque careant floribus & fructu. p.44.c.2 <P>Cur montes ex lapidibus con$tent. p.402.c.1 <PB> <CB><P>Cur mon$tra in ægypto plura. p.569.c.1 <P>Cur mon$tra raro abortiantur. pag. 568. col.2 <P>Cur mu$ca $it à Deo creata. pagin. 702. col.1 <P>Cur natura longas caudas talpis non dederit. p.701.c.2 <P>Cur natura tot modis in vilibus animantibus lu$erit. p.141.c.1 <P>Cur naturalia artificio$is plus homines dele- ctent. p.11.c.1 <P>Cur Nerui lyræ æqualiter dum tenduntur & $i non tangantur alter $ub$ilit reliquo edente $onum. p.646.c.2 <P>Cur nilus etiam$i non pluat in ægypto totos tamen campos inundat. p.668.c.1 <P>Cur non $eptem odorum, $onorum & quali- tatum $en$ibilium genera. p.571.c.1 <P>Cur nulla caro calidi$$ima vt plantæ. p.550. col.2 <P>Cur nullum animal immobile præterquam in aquis. p.439.c.1 <P>Cur numquam iuxta Calechutum pe$tis. p.542.c.2 <P>Cur omnes præuideant $uum di$ce$$um. p. 708.c.2 <P>Cur omnia $olida motu inflammentur, om- nia verò liquida refrigerentur. pag. 682. col.2 <P>Cur pauca pi$cium genera inuicem mi$cean- tur. p.682.c.2 <P>Cur pe$tis triennium excedat. p.396.c.2 <P>Cur pi$ces vix man$ue$cant Delphini. p.540. col.2 <P>Cur Plato non probare conatus e$t Dæmo- nes e$$e. p.318.c.1 <P>Cur plura felium genera, non canum. p.98. col.1 <P>Cur plures aues nocturnæ quam animalia. p.536.c.1 <P>Cur pondera ver$us medium moueantur. p.370.c.1 <P>Cur pruina magis occidat arbores quàm nix. pag.664.c.1 <P>Cur prodigia ex pluuia vel vento immodi- co mala prænuncient. p.605.c.2 <P>Cur pul$us venerum vehementior currenti- bus. p.557.c.2 <P>Cur quadrupeda non mutant regiones. p.75. col.2 <P>Cur quædam animalia vnum, quædam duo, & quædam plura habeant cornua & de illorum natura. p.531.c.2 <P>Cur quædam den$a leuia, & rara grauia. p.440.c.1 <P>Cur quædam in Animalibus non optime fa- cta dicantur. p.83.c.1 <P>Cur quædam quarto anno $ingulo meliora euadant & de aliis circuitibus. pag. 670. col.2 <P>Cur qui acute vident minus amant & non- nulli vel inuiti ament. p.572.c.1 <P>Cur qui bene vident procul male odorant. p.570.c.2 <P>Cur quidam in tormentis adeò pertinaces ac in opinionibus. p.33.c.1 <P>Cur quidam $ola iucunditate viuant. p.154. col.2 <P>Cur quidam mente valet, opere verò non ita. p.158.c.2 <CB><P>Cur qui oculo vno male vident $trabi offi- ciantur. p.633.c.1 <P>Cur radices plerumque odoratæ. pag.482. col.1 <P>Cur radij reflexi videantur & calorem valdè augeant. p.417.c.1 <P>Cur remota alba videantur. pagin. 155. col.2 <P>Cur riuuli aquarum obliqui. pagin. 435. col.2 <P>Cur $al igne crepitet. p.445.c.1 <P>Cur $anguine cre$cente virtus non augea- tur. p.560.c.1 <P>Cur $emper in imbribus qui cum ventis fiunt, vapor igneus ade$t. pagin. 666. col.2 <P>Cur $maragdus in coitu quandoque franga- tur. p.462.c.2 <P>Cur $maragdus præcipuè re$i$tit venenis. p. 462.c.2 <P>Cur $ola Baia alterius generis pi$cibus mi$- ceatur. p.538.c.1 <P>Cur $ola luna figuram mutet. pagin. 415. col.2 <P>Cur $ol $it $olidus. p.680.c.1 <P>Cur $ol non accedat ad polos. pagin. 405. <P>Cur $olis radij cum in 23. $erie terram cir- cumeant immobiles videantur. pag.433. col.1 <P>Cur $ol iuxta Capricorni circulum quie$- cens non mouet inundationes $icut dum quie$cit circa cancri circulum. pag. 666. col.2 <P>Cur $olæ auiculæ canant. p.111.c.2 <P>Cur $olus odoratus non delectatur $en$ibili- bus mixtis. p.155.c.2 <P>Cur $olus $onus animi affectus moueat. p. 572.col.2 <P>Cur $tellæ multo minùs $ublimes iudicentur quam $int. p.413.c.1 <P>Cur $ub aquilone Boreas & Æ$ter validi$$i- mi. p.25.col.1 <P>Cur $ub torrida maxima vis $pærulæ $eu Epicycli non dantur. p.28.c.1 <P>Cur $uccinum paleam trahat. pagin. 443. col.2 <P>Cur tenuis ac diluti coloris gemmæ multæ magnæ, raræ autem optimi coloris. p.464. col.1 <P>Cur terra raro bene oleat. pagin. 436. col.2 <P>Cur the$auri reconditi non inueniantur pro- prio loco. p.343.c.2 <P>Cur trabes in$trumento triangulo facile $u- $tineantur. p.628.c.2 <P>Cur vaccæ cornua habeant, ceruæ verò non habeant. p.82.c.1 <P>Cur vates ferè $emper omnia fal$a prædicant p.271.c.2 <P>Cur verueces maiores habeant caudas quàm $ues. p.698.c.1 <P>Cur vela cum tanto impetu $inuentur à ven- tis non di$rumpantur. p.623.c.1 <P>Cur vitrum non pote$t manere liquefactum ab$que calore immen$o. p.36.c.2 <P>Cur vix vllus feriatur à plumbeis pilulis quæ maximo numero in album mittuntur. p.394.c.1 <P>Cur vnus tantum $apor iucundus, aliorum $en$uum plures differentiæ. p.155.c.2 <PB> <CB><P>Cuzci prouinciæ mirum. p.13.c.1 <P>Cygnus $uauiorem & magis $onoram edit an- $ere vocem. p.700.c.2 <P>Cygni volatus, habitatio, à quibus auibus vt potentior & rapax timeatur, quibus infe$ta $it & an omnes $uperet, quas aues $pernat, quas in con$ortium admittat. pag.700. col.2 <P>Cylindri priuilegia duo. p.598.c.1 <P>Cyma bra$$icæ genus nobile. pagin. 264. col.1 <P>Cyperus, galanga, & cucurma eiu$dem $pe- ciei. p.490.c.1 <P>Cyprinus. p.119.c.2 <P>Cyprium æs naturale. p.458.c.1 <P>Cyprius puluis quis? p.266.c.2 <C>D.</C> <P>Dæmones $axa iaciendo cur non offen- dant. p.320.c.1 <P>Dæmones cur ab omnibus dicantur & ha- beantur fallaces. p.270.c.1 <P>Dæmonis $uccubi hi$toria. p.323.c.2 <P>Dæmonum hi$toria mira. p.324.c.1 <P>Dæmonium aliæ duæ hi$toriæ. pag. 324. col.1 <P>Dæmones $i $int, habitant mediam aëris re- gionem. p.328.c.1 <P>Dæmones e$$e rationibus o$tenditur. p.326. col.1 <P>Dæmones cur fuerant inducti. pag. 318. col.2 <P>Dæmonis incubi mira hi$toria. pag. 323. col.2 <P>Dæmonis incubi alia hi$toria. pag. 323. col.2 <P>Dæmonis intellectum plus di$tare ab huma- no demon$tratur, quàm humanum à canis $en$u. p.335.c.1 <P>Dæmonis experimentum. p.325.c.1 <P>Dæmoniaci quæ patiantur. p.160.c.1 <P>Dæmones non e$$e quæ probent. pag. 660. col.2 <P>Dæmonis experimentum aliud. p.325.c.2 <P>Dæmones nihil po$$e demon$tratur. pag.32. col.2 <P>Dæmones e$$e tribus modis creditum e$t. p.318.c.1 <P>Dæmones & mortui vbi maxime $entiantur. p.660.c.1 <P>Dæmonas exi$tere o$tenditur ab hi$toria. p.636.c.1 <P>Dæmonum con$uetudine vtentes improbi. p.660.c.2 <P>Dæmonum $eptem hi$toria mira. pag. 656. col.1 <P>De natura Dæmonum. p.330.c.1 <P>Dæmones & mortui. p.317.c.2 <P>Damæ. p.532.c.2 <P>Damna cohibiti luctus. p.563.c.2 <P>Damocrates èpodagro$o athleta $trenuus fa- ctus. p.151.c.2 <P>Damauti Hi$pani præ$tigiatoris hi$toria. p.635.c.1 <P>De Artificiis $ubtilioribus. p.216.c.1 <P>De aliis $uccis & melle. p.71.c.1 <P>De artificiis humilioribus. p.241.c.1 <P>De Artificiis communibus. pagin. 210. col.1 <CB><P>De arte Chymica. p.205.c.1 <P>Decocta ex ligno$a parte fieri debent. p.482. col.2 <P>De differentia calcis à cinere. pag. 384. col.2 <P>De diuinatione artificio$æ. p.285.c.1 <P>De diuinatione occultiore. p.268.c.1 <P>Decem exempla motuum, quæ duobus con- tinentur generibus & quæ. pag. 366. col.1 <P>De elementorum magnitudinis cau$a & $i- gno. p.405.c.1 <P>De elementorum numero, & quænam $int. p.372.c.1 <P>De elementis & eorum motibus & actioni- bus. p.372.c.1 <P>De duello. p.631.c.2 <P>De ferro hi$toria mira. p.206.c.1 <P>De hominis nece$$itate & forma. pag. 549. col.1 <P>Deliciæ. p.261.c.2 <P>Delicatior $cribendi materia e$t proculdubio phylira. p.255.c.2 <P>Deliciarum mirabilia exempla. pag. 265. col.2 <P>Delphin Ari$totelis quis $it non con$tat. p.700.c.1 <P>Delphini in educandis $uis fœtibus mira $a- gacitas. p.121.c.2 <P>Delphini de$criptio, humanitas illius maxi- me miranda & di$ciplina eiu$dem admi- rabilis. p.121.c.1. & 2 <P>Delphines omnes cur Simonis nomine gau- deant. p.114.c.2 <P>Delphini cur maximè inter pi$ces man$ue$- cant. p.540.c.2 <P>Delphini humani affectus plurimi enume- rantur. p.121.c.2 <P>Delphines & Balenæ branchiis carent. p.115. col.2 <P>De generali natura Britanniæ. pagin. 15. col.1 <P>De libra & illius ratione. p.368.c.1 <P>De luce & lumine. p.417.c.1 <P>De lunæ macula. p.415.c.2 <P>Demon$trationis perfectæ quintum genus. p.183.c.2 <P>Demon$tratio o$tendens quod idem nume- ro nunquam in æternum redibit. p.669. col.1 <P>Demon$tratio, quâ o$tenditur nullum motum e$$e à vacuo. p.368.c.2 <P>Demon$tratio Mirabilis roboris axis in quo gemmæ $culpuntur. p.624.c.1 <P>Demon$tratio o$tendens, quod cochlex ver- $us graue a$cendit. p.367.c.1 <P>Demon$tratio o$tendens claritatem prima- rum $ub$tantiarum. p.661.c.1 <P>Demon$tratio o$tendens aquam ardentem nunquam congelari. p.256.c.1 <P>Demon$tratio o$tendens nullum animal im- perfectum animal generare ex $e. p.521. c.1. & 2 <P>Demon$tratur e$$e tantum quinque $en$us. pag.570.c.1 <P>Demon$tratio o$tendens quod omnia ele- menta $unt frigidi$$ima. p.474.c.2 <P>Demo$tnratio o$tendens quod æquinoctij tempore dies e$t maior nocte & ita $ub æquinoctiali. p.414.c.2 <PB> <CB><P>De Medicina. p.604.c.2 <P>De motu annuli. p.394.c.1 <P>De motu alternante, & in$trumentum quo id fiat. p.365.c.1 <P>De motu cordis. p.569.c.2 <P>Dentium ca$us qui contigit in centro. Maio- ragio. p.559.c.1 <P>Dentibus dealbandis. p.567.c.1 <P>Dentium dolores quid virtutem habeat le- uandi. p.172.c.1 <P>Dentium ratio. p.559.c.1 <P>Dentium in pi$cibus ratio. p.133.c.1 <P>Dentes etiam po$t pueritiam rena$ci do- cetur modus. p.165.c.1 <P>Dentium apri mirum. p.102.c.2 <P>Den$itas e$t in $ub$tantia, non autem inter $ub$tantiæ partes. p.702.c.2 <P>Dentibus dealbandis quid in$eruiat non pa- rum. p.260.c.1 <P>Dentium dolor qui mirabili modo $edabatur. p.170.c.2 <P>Dentes pro lapidibus. p.119.c.2 <P>Dentes cur nece$$ario cre$cant. p.684.c.1 <P>De ortu fluminum. p.405.c.2 <P>De perfectis animalibus. p.520. <P>De pluuia Ranarum lapidum & pi$cium. p.605.c.1 <P>De rabie. p.525.c.1. & 2 <P>De rebus dignis. p.336.c.1 <P>De Rebus præter naturam admirandis. p. 307.c.2 <P>De$tillatio per quam $ola vis tran$meat quo- modo fiat. p.203.c.2 <P>De$tillatio $ubterranea quomodo. pag. 204. col.1 <P>De$tillatio per paninas quomodo debeat pa- rari & fieri. p.203.c.2 <P>De$tillatio medici quomo do fiat & eius na- tura explicatur. p.199.c.1 <P>De$tillandi compo$iti modi. p.197.c.2 <P>De $ubtilitate liber primus. p.357. <P>De terrarum di$criminibus. p.435.c.1 <P>De vitulis volantibus Cardani te$timonium. p.700.c.1 <P>De vnitione mentis cum Deo. p.159.c.2 <P>Deus & cœle$tes Intellectus quomodo co- gno$cantur. p.348.c.1 <P>Deus quomodo preces exaudiat. p.329.c.1 <P>Deum e$$e cau$am, vt formam, multi faten- tur, mundum verò efficere plurimi ne- gant, & cur. p.679.c.2 <P>Dictio Macedonas non congruit carmini, $ed nos curauimus $en$um Græcè conuenit. p.333.c.1 <P>Dies multa detegit, alia occultat. pap.435. col.2 <P>Differentiæ ignium iuxta materiam di$tillan- dorum. p.196.c.1 <P>Differentia plantarum in eadem $pecie. p.58. col.2. <P>Differentia nece$$arij in immortalibus & in mortalibus. p.268.c.1 <P>Differentia mixtorum. p.35.c.2 <P>Differentia oraculorum ab his qui fortuito diuinant. p.268.c.2 <P>Digitorum radices quid $ignificent. pag.287. col.1 <P>Diluuiorum cau$æ. p.404.c.2 <P>Dij Nomine carent. p.671.c.2 <P>Diogenes rectè dicere $olebat: <I>Qui inter pue-</I> <CB><I>ros $emper ver$atur, à puero parum differt.</I> p.675.c.1 <P>Diptami genus. p.57.c.2 <P>Di$crimen inter lacrymam & gummi. p.201. col.1 <P>Di$pen$atorum fraudulentum quomodo de- prehundere. p.555.c.1 <P>Di$putatio contra magiæ quædam ab$urda præcepta. p.646.c.2 <P>Di$putatio quod non $int ni$i duæ primæ qualitates, <I>Calor</I> & <I>Humidum,</I> pag. 3. col.1 <P>Di$putatio Iudæi cum Mahumetano & Chri- $tiano. p.532.c.1 <P>Di$tillationis diffinitio. p.195.c.2 <P>Di$tillationis commoda quatuor, $ub$tantia quippe fit vel diuturnior vel efficacioris actionis, vel melioris aut v$us facilioris. p.195.c.2 <P>Di$tillationis genera quatuor, calor $cilicet, humidum, mora & trituratio $eu expre$$io. p.195.c.2 <P>Di$tillationis $pecies octo, nimirum atte- nuans, $eparans, calefaciens, $iccans, acre, arrodens, feriens, penetrans. pag. 195. col.2 <P>Di$tillatio mixti generi quomodo fieri $oleat. p.199.c.1 <P>Di$tillatoriorum va$orum materia ex qua confici debeat. p.195.c.2 <P>Di$tillationis v$us & genera. p.383.c.1 <P>Dines quantò ditior e$t tantò plus opes de$i- derat & $ic tam mi$er quam omnium mi- $errimus. p.176.c.1 <P>Diuer$æ regiones diuer$os habent mores & diuer$imodè $e in fere omnibus Rebus ha- bent. p.700.c.2 <P>Diuer$itatem cometarum minorem e$$e quàm lunæ non con$tat. p.687.c.1 <P>Diuinatio an $it, & an in omnibus $it. p.268. col.1 <P>Diuinatio in quibus e$t vtilis. p.272.c.1 <P>Diuinatio quadruplex. p.607.c.1 <P>Diuturnitas & nobilitas duo mortalium dona. p.558.c.2 <P>Docere velle quod ignoramus e$t impo$tutæ egregiæ & amentiæ certi$$imum argu- mentum. p.710.c.2 <P>Docti Doctis $cribunt & non imperitis & nihil vulgare. p.677.c.2 <P>Domus cur antequam Ruant $trepitum edant p.619.c.2 <P>Draco. p.117.c.2 <P>Dracones, genus $erpentum mirum, vnum $e vidi$$e Lugduni Cardanus miræ formæ quem de$cribit concinnè. p.90.c.1 <P>Dracunculus pi$cis non magnus, habet pin- nas aureo & argenteo colore di$tinctas. p.138.c.1 <P>Duarum Linearum qu&ecedil; $emper approximan- tur & nunquam coeunt & demon$tratio. p.595.c.1 <P>Duæ cau$æ maximæ interitus hominum. p.244.c.1 <P>Dubitatio, cur non plura animalium genera his $unt, opinio Epicuri circa talem dubi- tationem, rationes talem opinionem refel- lentes, re$olutio talis dubitationis. p.549. col.1 <P>Dulce cur omnes $apores vincat præter <PB> <CB>amarum. pag.156.col.1 <P>Dulcis cau$a & actio. p.39.c.1 <P>Duo corpora in eodem loco e$$e non po$$unt, & quare. p.360.c.1 <P>Duo genera in nobis venam & $anguinem. p.557.c.2 <P>Duo principia rerum naturalium iuxta opi- nionem Empedoclis perpetuò inter $e cer- tant. p.675.c.1 <P>Duo quæ$itorum genera. p.6.c.2 <P>Duæ $unt $igillorum naturæ. p.308.c.1 <P>Durum trifariam dicitur. p.346.c.2 <C>E.</C> <P>Ea quæ oleum per $e non emittunt mul- tis modis parari po$$unt, aut exu$ta, aut calchantum; aut mixta: aut prius de- tractâ aquâ; aut coniunctione aquæ: aut additione contrarij, aut $ub$tantiæ pin- guis, aut dum teberentina infunduntur in- deque de$tillantur: aut per in$olutionem aut expre$$ionem, aut per additionem eo- rum quæ oleum continent, $ed tres vltimi modi igne non de$tillantur. pag. 200. col.2 <P>Ebrietati ab$inthium amygdalæ & caules præman$i multùm in$eruiunt. pag. 172. col.1 <P>Ebur quid $it etiam quot generum. pag. 528. col.2 <P>Ebur ceruino corum grauius. p.341.c.2 <P>Ebur quomodo $eruetur. p.528.c.2 <P>Eccentrici orbes non dantur. p.29.c.1 <P>Echini cur quinque oua habent. pag. 84. col.2 <P>Echinus $eu herinaceus marinus. pag. 142. col.2 <P>Echo quid $it. p.653.c.1 <P>Echo perfectæ conditiones. p.653.c.2 <P>Ec<*>ophias ventus, & cau$æ illius. pag. 25. col.1 <P>Edoardi $exti Regis Anglorum laus. p.147. col.1 <P>Edoardum VI. cui hoc opus dedicabat allo- quitur. p.65.c.2 <P>Effigies duri$$imæ. p.215.c.2 <P>Effigies & imagines $olidæ $unt pulcherrimæ p.215.c.1 <P>Eleazari mirum. p.311.c.1 <P>Elleborum non habet plura folia. pag. 696. col.1 <P>Electrum à Mercurio producitur. pag.309. col.1 <P>Electrum venena perdit. p.457.c.2 <P>Elementa quot $int. p.681.c.1 <P>Elementa, & illorum diui$io, tria tantum $unt <I>terra</I> $olidi$$ima, <I>aër</I> tenui$$imus, <I>aqua</I> inter hæc media. p.7.c.1 <P>Elementa $implicia inueniri nequeunt. p.8. col.1 <P>Elementa quomodo in mi$to duobus modis. p.440.c.1 <P>Elementa actu $unt in omnibus mi$tis. p.439. col.1 <P>Elementa quomodo in mi$ta agant. pag.387. col.2 <P>Elementorum propria differentia. p.350.c.1 <P>Elementorum magnitudo. p.404.c.2 <P>Elementorum numerus. p.668.c.2 <CB><P>Elementorum Artificia. p.26.c.1 <P>Elephantes funambuli. p.638.c.1 <P>Elephantis forma. p.526.c.2 <P>Elixir compo$itio. p.390.c.1 <P>Elus Arbos, flo$que illius tam pretio$us vt non $ine Regis licentia à nulla decerpi po$$it. p.56.c.1 <P>Emari Ranconeti præ$idis Lutetiani laus. p.207.c.2 <P>En$es argentei nummos trahentes. pag. 46. col.2 <P>En$is ha$tatus. p.608.c.2 <P>Eo$as varias faciendi modus. p.615.c.1 <P>Epelanus pi$cis marinus magis olet quam fluuialis & cur; eius fu$a de$criptio. p.135. col.2 <P>Ephemerides componendi modus. pag.226. col.1 <P>Ephelidibus quid conuenit. p.260.c.2 <P>Epicuri de $olis paruitate $ententia. pag.674. col.1 <P>Epilogus Librorum de $ubtilitate. pag. 671. col.2 <P>Epi$tola H. Cardani Principi $ue$$æ ac terræ Nouæ Don Con$aluo de Corduba. p.353. col.1 <P>Epi$tola ob$ignata quomodo $it aperienda. p.238.c.1 <P>Epi$tola $ub Epi$tola pote$t ab$condi. p.234. col.1 <P>Epi$tolæ quomodo concludantur vt aperiri canculum nequeant. p.237.c.2 <P>Equi. p.523.c.1 <P>Equi anhelo$i. p.94.c.2 <P>Equus Cæ$aris dictatoris. p.546.c.2 <P>Equorum hi$toria. p.96.c.2 <P>Equorum certamina. p.240.c.2 <P>Equi ob$tinati quomodo domantur. pag.94. col.1 <P>Equi boni conditiones nouem animalibus $umptæ. p.545.c.2 <P>Equi marini. p.533.c.2 <P>Equi quomodo doceantur. p.548.c.1 <P>Equi agre$tes. p.102.c.1 <P>Equi parui. p.102.c.1 <P>Equi vt habeant parum caput & iubam pul- chram. p.95.c.1 <P>Equi doloribus laborantes quomodo digno$- cantur. p.95.c.1 <P>Equorum voces quinque. p.95.c.1 <P>Equi in$ulæ Zelandicæ ita dociles $unt vt do- ceantur circuire ac quærere homines cer- tæ notæ, vt barbatos & gibbos. pag.97. col.2 <P>Equorum generalis ratio curationis. pag.94. col.1 <P>Equi hermaphroditi, vidit vnum Antuerpiæ Cardanus & canem qui intus te$ticulos ha- bebat. p.102.c.1 <P>Equi Clauo læ$i quomodo curentur. pag.94. col.1 <P>Equorum pedes lupi ve$tigia in$ertantium ob$tupe$cunt. p.638.c.2 <P>Equi optimi lunt qui $tellulam in fronte al- bam habent & præter id Zonam quæ nec os, nec $upercilia tangat. p.98.c.2 <P>Equi pedibus & fronte albi cur probentur à $uis $e$$oribus. p.98.c.1 <P>Equorum genera motus octo. pag. 547. col.1 <PB> <CB><P>Equo oblato quid præcauendum vt tuto ematur. p.526.c.2 <P>Equorum genera motus octo. p.546.c.1 <P>Equus fluuialis. p.535.c.2 <P>Equi lacrymantes vbi, quando, vi$i fuerint & cur. p.280.c.2 <P>Equi quomodo doceantur. p.548.c.1 <P>Equi vt in furorem agantur facile quid fa- ciendum $it. p.311.c.1 <P>Equorum pituitæ. p.95.c.1 <P>Equi boni conditiones. p.546.c.1 <P>Equus C. Cæ$aris dictatoris. p.546.c.2 <P>Equi nigri mirum. p.102.c.2 <P>Ergatarum ratio. p.622.c.1 <P>Erica. p.62.c.2 <P>Erinaceus. p.522.c.1 <P>Erinacij vires. p.640.c.2 <P>Errantes inuiti non odio habendi $unt, erran- tes verò volentes $ummo odio habendi. p.697.c.1.& 2. <P>Erraticæ omnes mouentur $uper polis ecli- pticæ. p.281.c.1 <P>Erraticæ quare non ferantur in epicyclis $ed integris circulis. p.2.c.1 <P>Erucarum tollendarum facillima & pulchra methodus. p.91.c.2 <P>Erucæ præ$tantia. p.262.c.1 <P>Erythace quid $it. p.86.c.1 <P>E$ca ignis. p.194.c.1 <P>E$ca ex ta$$ilagine. p.484.c.1 <P>E$charoticum celerrimè cutim perforans. p.243.c.1 <P>E $ingulis plantarum gentibus dum in fimo equino putre$cunt vermium aliàs $erpen- tum na$cuntur $pecies. p.648.c.1 <P>Eremitarum illu$iones vnde. p.651.c.2 <P>Euclidis laus. p.607.c.2 <P>Euentus omnes mortales tenui$$imo filo pendent di$criminé que iunguntur. p.630. col.2 <P>Eupili lacus mirum. p.300.c.2 <P>Euruca marina quid $it eiu$que natura. p.130. col.2 <P>Exaltationis vilium præ$agia. pag.283. col.2 <P>Exanguia cur $int ab$que pilis & plumis. p.85.c.2 <P>Exanguium prima duo genera. pagin. 84. col.1 <P>Exanguia quid pro corde habeant. pag.84. col.1 <P>Excidij vrbium $igna. p.284.c.1 <P>Excidij, gentis præ$agia. p.284.c.2 <P>Exemplum Dæmonum pulcherrimum. p.331. col.2 <P>Ex Hyacintho annulus pulcher. pagin. 53. col.1 <P>Ex nimio feruore $iccitatéque $olis occidui terræ exuruntur, non verò concoquun- tur humores. p.689.c.2 <P>Exo$$is pi$cis quare $ic vocatus & qui$nam $it. p.136.c.2 <P>Experimentum Authoris futura præ$ciendi. p.269.c.1 <P>Experimenta minima. p.141.c.1 <P>Experimenta roboris maxima. pag.554. col.2 <P>Experimentum metallorum in minima par- te vt $olet fieri fallax e$t. pagin. 453. col.2 <CB><P>Explicatio $ententiæ difficillimæ. pag.399. col.2 <P>Extenuationis ratio. p.523.c.2 <C>F.</C> <P>Fabulo$æ magiæ narrationes. p.512.c.1 <P>Fabæ aerem vitiant. p.648.c.1 <P>Faber pi$cis cuius $it generis, eiu$que natu- ra de$cribitur. p.131.c.1 <P>Faces quomodo à quocunque ligno fiant. p.381.c.1 <P>Faciei humanæ tria maxima miracula. p.559. col.2 <P>Faciei vitiis tollendis quid plurimum con- ferat. p.258.c.2 <P>Faciem ornantia quænam $int. pag.259. col.1 <P>Faciem maculo$am & omnino difformem quid efficiat. p.171.c.1 <P>Facij Cardani operatio de Dæmonibus. p.320. col.1 <P>Fæcunditatis atque $terilitatis longe ante certi$$ima $igna. p.173.c.2 <P>Fæmina, Mas. p.529.c.1.& 2 <P>Falcones & accipitres $ylue$tres & lupi, $o- cij in aucupio & pi$catu. p.106.c.2 <P>Falcones. p.106.c.1 <P>Falconum optimorum forma. p.106.c.1 <P>Falconum differentiæ à tempore capturæ. p.106.c.2 <P>Farrago quibus con$tet. p.707.c.1 <P>Farrago quomodo in ordinem redigatur. p.626.c.1 <P>Fa$cinationis hi$toria mirabilis & notatu digni$$ima. p.289.c.1 <P>Alia de fa$cinatione mirabilis hi$toria. p.290. col.2 <P>Alia fa$cinationis hi$toria. p.289.c.2 <P>De Fa$cinatione alia hi$toria. p.290.c.2 <P>Fatigationi prohibendæ quid agendum $it. p.311.c.2 <P>Febris quartanæ cura $uper$titio$a. pag.317. col.1 <P>Felis. p.536.c.1 <P>Feles nigri feroces. p.98.c.1 <P>Feles ab$condunt excrementa ne prodantur muribus. p.98.c.2 <P>Felium mira. p.280.c.2 <P>Feles vt domi contineantur, aures $unt eis præcidendæ. p.97.c.2 <P>Feles vt odorare videantur. p.102.c.1 <P>Fel$ina vbi. p.339.c.2 <P>Fene$tris lapis conueniens. p.213.c.2 <P>Fera animalia quæ cicurent. p.536.c.1 <P>Feras vt arceas. p.96.c.2 <P>Feras vt occidas. p.581.c.1 <P>Ferraræ de$criptio. p.339.c.2 <P>Ferrum quomodo cæletur. p.488.c.2 <P>Ferrum quomodo filo diuidatur. p.458.c.2 <P>Ferrum quomodo molle$cat. p.458.c.2 <P>Ferrum in quibus Chalybs præ$tct. pag.47. col.2 <P>Ferrum & Chalybs rubiginem longe faci- lius contrahunt, quàm æs æruginem. p.46. col.1 <P>Ferrugineus color quid $it & per quid diffe- rat à colore rubro & à ferro. p.696.c.2 <P>Fiber. p.535.c.2 <P>Ficus Indica quid $it. p.266.c.1 <PB> <CB><P>Ficubus deciduis. p.73.c.1 <P>Ficus vt celerrimè mature$cant. p.67.c.2 <P>Fides quid $it. p.159.c.1 <P>Figura in lapidibus. p.468.c.1 <P>Figuræ quomodo $ine litura de$cribi po$$int. p.247.c.2 <P>Filicis v$us. p.209.c.2 <P>Figuræ factitiæ quomodo vim habeant. p.468.c.1 <P>Figuræ celatæ metallo elegantiùs imprimunt quàm quæ in ligno $unt celatæ & cur. p.258.c.2 <P>Figurarum de$criptio in quibus conueniat. p.194.c.1 <P>Figuræ in lapidibus. p.467.c.1 <P>Filij omnes patrum aliquid aut auitum reti- nent. p.557.c.1 <P>Filiorum multitudo quomodo po$$it digno$ci. p.169.c.1 <P>Filios cur magis $cortis amamus. pag.671. col.1 <P>Filios ma$culos procurandi modus. pag.556. col.1 <P>Firmitatis & roboris machinarum quatuor conditiones. p.216.c.2 <P>Fi$tulæ $unt veluti $cyphi rotundi, vel tubi intus caui, quales $unt vinariis va$is ap- plicari $oliti ad hauriendum vinum. p.19. col.2 <P>Flamma cur plerumque a$cendat. pag.375. col.1 <P>Flamma ignis quid $it. p.375.c.1 <P>Flamma cur numquam quie$cat. pag.375. col.1 <P>Flamma magna tribus cau$is difficilè extin- guitur. p.376.c.2 <P>Flamma non eadem manet. p.375.c.1 <P>Flamma variis coloribus quomodo fiat. p.193. col.1 <P>Flamma cur igne alio viuacior. pag.375. col.2 <P>Flammarum magnarum cau$æ. p.375.c.2 <P>Flaminij Romani robur ac dexteritas memo- randa. p.239.c.1 <P>Flores cur virides nec nigri. p.481.c.2 <P>Flores cur nece$$arij. p.483.c.1 <P>Flores quomodo toto anno haberi po$$int & quomodo folia & flores pingãtur. p.578.c.1 <P>Florum colores. p.481.c.2 <P>Florum partes. p.482.c.2 <P>Flores quomodo po$$int haberi toto anno. p.578.c.1 <P>Floribus odoratis cur nulli fructus nobiles $uccedant. p.490.c.1 <P>Florentia quæ. p.339.c.2 <P>Flumen cur nullum $it $al$um. p.406.c.2 <P>Flumina $iccant maria. p.406.c.1 <P>Flumina $ub terra & ex illa erumpentia a$$i- gnantur. p.408.c.1 <P>Flumina quæ in oceanum influunt, cur $int deteriora. p.22.c.2 <P>Flumina cur aquis de$tituantur quandoque & cur non $emper. p.22.co.1 <P>Flumina cur $ub Torrida Zona maxima. p.17.c.1 <P>Flumina quomodo tuto tranentur & modus deambulandi $uper aquas. p.638.c.1 <P>Fulminis ictus admirabilis & quot homi- nes illo vnico perierint. p.276.c.1 <P>Fluuij quinam $int omniũ maximi. p.406.c.1 <CB><P>Folium pupillæ non exacte rotundæ. p.654. col.2 <P>Folia quæ vexata mouentur. p.539.c.1 <P>Folia arboribus cur decidant. p.489.c.2 <P>Folles cur accendant ignem, & vbi magis nece$$arij. p.376.c.1 <P>Follium motus quomodo fiat. p.375.c.1 <P>Forlicitas quibus con$tet. p.149.c.2 <P>Formo$i$$imi viri. p.554.c.2 <P>Fons dulcis aquæ in maris $copulo. pag.17. col.2 <P>Fons oleo fundens. p.24.c.1 <P>Fontem vt vbique $alientis aquæ effodere po$$is. p.27.c.1 <P>Fontes oleum $tillantes vbi $int & qua de cau$a $tillent. p.410.c.1 <P>Fontium feruentium cau$æ. p.408.c.2 <P>Fontis mira proprietas. p.397.c.1 <P>Forma Dæmonum familiarium. pag.336. col.2 <P>Forma mira protophanis. p.554.c.1 <P>Formicæ. p.87.c.2 <P>Formicaleon. p.88.c.1 <P>Formicis arcendis. p.641.c.1 <P>Fornacium genera. p.198.c.2 <P>Fortuna cuiu$cunque anni quomodo conie- ctari liceat. p.33.c.2 <P>Fortunatarum in$ularum incolæ. pagin. 14. col.1 <P>Fragorum quæ vires. p.198.c.1 <P>Franci$cus Duardus cæ$areus quæ$tor. p.458. col.2 <P>Franci$ci Gallorum regis liberalitas egregia erga Artificem. p.23.c.1 <P>Franci$ci Gallorum regis imago apud Cardi- nalem Turnomen$em. p.611.c.2 <P>Frangi, findi, comminui, diuidi quid. p.37. col.2 <P>Fraxinus, lingua Auis, & diptamus eiu$dem $peciei. p.481.c.1 <P>Frigiditas quid $it. p.686.c.2 <P>Frigus nihil e$t actu, $ed $olummodo caloris priuatio. p.382.c.2 <P>Frigoris opera. p.350.c.2 <P>Frigoris detrimenta. p.13.c.2 <P>Fructus & radices vt formam quam volueris a$$equantur. p.647.c.1 <P>Fructus omnes quomodo $eruentur. pag.579. col.2 <P>Fructus quomodo nutriantur in contrariis re- gionibus. p.65.c.2 <P>Fructus & flores vt tempore quouis habeas. p.579.c.2 <P>Fructus $inguli quomodo $eruantur optime. p.73.c.2 <P>Fructus maximi ex herbis na$cuntur. p.55. col.1 <P>Fructus maximi, aquei & frigidi. pag.55. col.1 <P>Fructus qui maximi $int. p.55.c.1 <P>Fructus & olera quomodo probari debeant. p.242.c.2 <P>Frutex quid $it & quid non $it eiu$que natu- ra fusè tractata. p.695.c.2 <P>Frumentum quomodo $eruari debeat. p.73. col.1 <P>Frumenti $erax $olum. p.62.c.2 <P>Fucus quo manus dealbentur. pagin. 367. col.1 <P>Fuci a$$ignantur. p.259.c.1 <PB> <CB><P>Fuci & decoratio. p.258.c.2 <P>Fulgur $epulchrum tangens cur gloriam de- cernat. p.273.c.2 <P>Fulgura quomodo contingant. pagin. 666. col.1 <P>Fulgurum decreta & quid portendant Domi- no dum decidunt $uper eius ædificium. p.274.c.1 <P>Fulgurum $ignificatio. p.275.c.1 <P>Fulgurum mira plurima commemorantur. p.273.c.2 <P>Fulmen raro columnas ferit & cur. pag.378. col.2 <P>Fulmen cur tantam habeat vim & $ubtilita- tem. p.378. <P>Fulmen quomodo crumena illæ$a pecunias liqueat. p.378.c.2 <P>Fulmine percu$$i, $i homo circumambulet vim loquendi recipiunt: attoniti prius, deinde re$ipi$cunt & loquuntur; non ta- men de mortuis aut breui morituris in- telligendum e$t ab$urdum enim e$$et. p.173.c.1 <P>Fumus metallorum præcipuè plumbi cogit. argentum viuum. p.206.c.1 <P>Fumus quomodo generetur. p.375.c.1 <P>Fumus duplex. p.375.c.1 <P>Cau$æ cur cubicula fumo repleantur. p.375. col.2 <P>Fumi & exhalationis differentia. pag.36. col.2 <P>Funambulorum ratio. p.636.c.2 <P>Funda quid $it. p.214.c.1 <P>Fungi non ardent, quoniam putredo, quæ via e$t ad ignem ce$$at. p.696.c.1 <C>G.</C> <P>Galenus errauit dicendo quod quæ nu- triunt, vt dulcia nutriunt, $ed debuit dicere, vt pinguia nutriunt. p.41.c.2 <P>Galenus inutiles di$putationes, contentio$a$- que calumnias toties ac tam acerbe in$e- ctatur. p.673.c.2 <P>Galeni laus. p.607.c.2 <P>Gale$a herba, $unt qui Gelo$iam, alij Gi- gliam vocent caduco morbo prode$$e vo- lunt. p.55.c.2 <P>Galli multa libertatis tuendæ causâ agunt. p.703.c.1 <P>Gallus. p.544.c.2 <P>Galli in metu filios in ventre ab$condunt. p.130.c.1 <P>Gallus auis cantu mirabilis $i rarus foret. p.544.c.2 <P>Galli euntus cur. p.544.c.2 <P>Gallinæ vt non quie$cant quid debeamus fa- cere. p.311.c.2 <P>Gallinæ Pha$ianæ earumque proprietates. p.110.c.2 <P>Gallinæ ne vuas edant. p.74.c.2 <P>Gallinæ quomodo $ine $trepitu capi po$$int. p.252.c.1 <P>Gallinæ vt hyeme paruo $umptu gignant. p.108.c.1 <P>Gaideropada in Propontide & Ægeo mari na$cuntur eorum forma admirabilis & proprietates. p.125.c.1 <P>Gandauum ciuitas quæ. p.339.c.1 <P>Garatronius. p.52.c.1 <CB><P>Gargophi$um. p.485.c.2 <P>Gargophi$us flos. p.486.c.1 <P>Gelatio $eu ius concretum quomodo $it pa- randum. p.264.c.1 <P>Gelu $igna. p.307.c.2 <P>Gemelli diuer$orum $exuum cur debiles. p.154.c.1 <P>Gemmæ quomodo po$$int facere diuibratio- nem. p.462.c.2 <P>Gemmæ $ubtili$$imè $culptæ. pag.609.c.2 <P>Gemmæ molles. p.464.c.2 <P>Gemmarum generatio quomodo fiat. p.51. col.1 <P>Gemmarum genera. p.469.c.1 <P>Gemma incerti generis mirabilis. pag.463. col.1 <P>Gemmarum nulla expers alicuius in$ignis virtutis. p.464.c.1 <P>Gemma quæ ignibus re$i$tunt. p.463.c.2 <P>Gemmas arte confici non po$$e rationibus euincitur. p.347.c.2 <P>Gemmæ veræ quomodo à fal$is digno$can- tur. p.50.c.1 <P>Gemmarum inuentio quomodo. p.460.c.2 <P>Gemmarum vitia. p.460.c.2 <P>Gemmæ nobiliores quibus notis digno$can- tur. p.48.c.2 <P>Gemma, quæ vocetur & quæ vere $it. p.459. col.1 <P>Gemmæ adulterinæ qua ratione generaliter fiant. p.208.c.2 <P>Gemmarum matrices. p.469.c.1 <P>Gemmarum tran$mutatio quibus modis fiat. p.205.c.2 <P>Gemma lapidi circumnata illiu$que lapidis color, & magnitudo. p.53.c.1 <P>Gemmæ quomodo imagines in $omnis o$ten- dant. p.463.c.1 <P>Gemmarum nobilium propriæ laudes. p.462. col.2 <P>Gemmæ certi generis, quomodo di$tinguan- tur à vulgatis. p.49.c.2 <P>Gemma nulla, neque in mari, neque in ani- mali generari poteft. p.51.c.1 <P>Gemmarum propria $igna. p.469.c.1 <P>Genera omnia eorum quæ $ub terra latent quatuor e$$e demon$tratur. pagin. 434. col.2 <P>Generalis ratio fugandorum & arcendorum in$ectorum. p.91.c.2 <P>Generatio non e$t motus, $ed illa varietas e$t mutatio qualitate. p.704.c.2 <P>Geni$ta vtilis ad conficienda lintea. p.443. col.1 <P>Gentium ritus. p.336.c.1 <P>Genus. p.49.c.1 <P>Geodes Mizenus bene olet. pagin. 454. col.1 <P>Geometria $cientiatum $ubtili$$ima. pag.598. col.1 <P>Germanus hauriens vinum immoto gutture. p.151.c.1 <P>Gerofalchi. p.104.c.1 <P>Giapan in$ula. p.13.c.1 <P>Gigantes cur & quales. p.162.c.1 <P>Gigantes, & illu$tris quidam gigas qui tem- pore Claudij Cæ$aris vi$us e$t: eius magni- tudo. p.553.c.2 <P>Gigantes in Chicora regione, quorum Rex & ip$e gigas egregius. p.11.c.2 <PB> <CB><P>Glabra loca quomodo reddantur. pag.260. col.2 <P>Glacies Mira. p.586.c.2 <P>Glaciei durities mira. p.337.c.1 <P>Glaciei & grandinis differentia. pag.665. col.1 <P>Glacies & nix quomodo æ$tate $eruentur. p.580.c.2 <P>Gladij arma diuidentis con$tructio mirabilis. p.401.c.1 <P>Gladij $criptorij ex qua materia vt $int opti- mi fieri debeant. p.257.c.1 <P>Gloria cur expectatur. p.633.c.2 <P>Gloriatur Cardanus eo quòd à magno viro vincatur. p.676.c.1 <P>Gluten optimum. p.245.c.2 <P>Gluten tenue ex quo & quomodo fiat. p.254. col.1 <P>Gnomon quomodo fiat. p.218.c.1 <P>Gobionibus omnibus cur $olummodo vna pinna $ub ventre. p.117.c.2 <P>Græcia mendax. p.345.c.2 <P>Gramen ne regerminet. p.66.c.1 <P>Grammatica & Prima Philo$ophia $ed præ- $ertim Dialectica & Rhetorica de omni- bus aliis artibus $atis benè atque ornatè dicere po$$unt. p.673.c.1 <P>Grando quomodo generetur. p.664.c.1 <P>Granis omnibus $eruandis. p.74.c.2 <P>Grauedo quæ totam prouinciam in decem diebus occupauit. p.25.c.2 <P>Grauida quandonam magis affligatur & do- loribus vexetur. p.171.c.2 <P>Grauis, fœtitudus, Marcidus, & Rancidus. p.40.c.2 <P>Gro$$ippium variorum colorum, eiu$que na- tura & vtilitates. p.64.c.1 <P>Gruum amor in filios. p.104.c.1 <P>Gryllus $carabelaphus. p.88.c.1 <P>Gryphes non e$$e neo fui$$e clarif$imè de- mon$tratur. p.81.c.2 <P>Guada quinaium animal de$cribitur & pro- prietates eius. p.101.c.1 <P>Guana banus. p.563.c.2 <P>Guanoræ $epulchrum. p.169.c.1 <P>Guillelmus Zelandinus author $phæræ cæle- $tis mirabilis artificiis. p.612.c.1 <P>Guillelmi Caullij laus. p.610.c.1 <P>Gu$tarda auis eius de$criptio & proprietates & vbi oriatur. p.109.c.2 <P>Gu$tus deliciæ $ex con$tant, primùm con$tant electione $ub$tantiæ, fecundò electione in vnoquoque genere, tertiò ob$onandi ratione, quarto condimentis, quintò ordi- ne, $extò denique tempore. p.263.c.2 <C>H.</C> <P>Habitabilis pars qualis portio totius. p.233.c.2 <P>Habitatio vbi optima. p.663.c.1 <P>Hæmarites Hi$panus & eius v$us. pag.454. col.2 <P>Hala qualis & quomodo fiat. pagin. 69. col.1 <P>Hamulim è circulis excidant. pagin. 246. col.1 <P>Halinitri generatio. p.454.c.2 <P>Halinitri repurgatio. p.400.c.2 <P>Cur halinitrum maiorem $trepitum $ulphu- <CB>re faciat. pag.400.c.2 <P>Halinitrum quomodo colligatur. pag.454. col.1 <P>Harenghi pi$ces $uaues. p.138.c.1 <P>Ha$tæ longiores cur tran$uerberent magis breuibus. p.622.c.2 <P>Hau$ti temporanei veneni indicia. pag.397. col.2 <P>Hay Scoti incredibile robur. pagin. 163. col.1 <P>Hebri laus. p.607.c.2 <P>Helicæ lineæ quomodo de$cribendæ $int. p.249.c.1 <P>Helica linea quid $it. p.181.c.1 <P>Heliotropium & vires eius. p.465.c.1 <P>Hellebori $uccus quomodo extrahitur. p.196. col.1 <P>Helena $ydus quod $ubmer$ionem nauium nunciat. p.377.c.1 <P>Hena herba. p.492.c.1 <P>Herba in aquis $ulphureis na$centes. p.489. c.1 <P>Herbæ gratio$æ quænam $int. pag.262. col.1 <P>Herbæ vt ad viuum pingi po$$int. pag.585. col.1 <P>Herbæ & flores omnes quomodo colorem, odorem atque $aporem efficaciorem re- tinent. p.297.c.2 <P>Herba quæ non putre$cit, olorum herba $o- let appellari. p.62.c.2 <P>Herba ex qua $al extrahitur. p.56.c.1 <P>Herba aduer$us venena. p.63.c.1 <P>Herculeus lapis, $i non depa$citur ferrum, $eruatur affinitate illius. p.693.c.1 <P>Herculis phanum Romanum in quod nec mu$ca nec canis ingrediebatur. pag.545. col.2 <P>Herpenti quid $int & vbi oriantur, eorum- que proprietates. p.94.c.1 <P>Hiatus Cæli cau$a. p.665.c.1 <P>Hippocrates & aëron medici Athenas à pe- $te liberarunt. p.443.c.2 <P>Hippurus Pi$cis à Branchiis ad caudam $u- per dor$um pinna qua$i cri$ta continua extenditur. p.137.c.2 <P>Hirundines hyeme vbi latent. pagin. 634. col.2 <P>Hirundinum v$us. p.88.c.1 <P>Hirundinum pulli quomodo po$$int albe$- cere. p.311.c.2 <P>Hirundinum pullis oculi effo$$i redeunt & quomodo. 111.c.1 <P>Hi$pania potius ferax e$t argenti quàm auri vel gemmarum vel arom atum non $ecus ac Germania. p.689.c.1 <P>Hi$pania $eculo illo, quo Romani pauperrimi erant vi$a e$t diues $uo malo, & Italiæ comparata aliquid auri gemmarumque etiam gignit. p.689.c.1 <P>Hi$toria. p.521.c.2 <P>Hi$toria fu$e tractata & de$cripta de duobus fratribus mutis. p.169.c.2 <P>Hi$toria mira $eptuaginta interpretum. p. 268.c.2 <P>Hi$toria mirabilis Era$mi Rotiro dami de incendio alicuius oppidi facti intra horam à Dæmone. p.658.c.1 <P>Hi$toria alia de venefico. Ibidem Nicolai veneti hi$toria. p.659.c.2 <PB> <CB><P>Hi$toria Dæmonij Socratis. p.321.c.2 <P>Hi$toria alia mira ignis pro$pera portenden- tis. p.274.c.2 <P>Hi$toria mira ru$tici damnati artis male$icæ. p.291.c.2 <P>Hi$toria $eu fabula mira. p.10.c.2 <P>Hi$toria mira. p.150.c.1 <P>Hi$toria de tenuitate Cadauerum. pag.558. col.1 <P>Hi$toria ridicula quæ $ummo manè ip$i au- thori euenit. p.300.c.2 <P>Hi$toria mortui. p.323.c.1 <P>Hi$toria miranda viperæ & picæ pugnan- tium. p.91.c.1 <P>Hi$toria mira de muliere laborante de cuius $alute de$peratum erat & quæ tamen $a- nata fuit. p.655.c.1 <P>Hi$toria mortui mira. p.327.c.2 <P>Hi$toria Me$$enij Ari$tomenis qui apud græ- cos immortalis habitus e$t. p.554.c.1 <P>Hi$torici munus. p.291.c.2 <P>Hobus. p.56.c.2 <P>Holo$tæus pi$cis, eius forma & proprieta- tes, cauda illius gallinæ ro$tro per$imilis e$t. p.122.c.2 <P>Homohumidi$$imum $imul & frigidi$$imum habet cerebrum, tum multitudine, tum quo magis fieri potuit, non tamen com- paratiuè ad reliqua animalia. pag.702. col.1 <P>Homo quomodo calidi$$imus ac tempera- ti$$imus e$$e potuit. p.550.c.2 <P>Hominem non e$$e animal quid probat. p.550.c.2 <P>Homines edentes humanas carnes & vnde prouenerit. p.553.c.2 <P>Homini nihil futurorum $cientia difficilius. p.607.c.1 <P>Homo cur volare nequeat. p.147.c.2 <P>Homines cur$u veloci$$imi. p.162.c.2 <P>Homo $ex digitis. p.170.c.1 <P>Homo mortalibus omnibus rebus in tribus præcellit. p.146.c.1 <P>Hominum à fulmine percu$$orum mirum. p.163.c.2 <P>Humanarum rerum $ub$tantia. pag.175. col.1 <P>Hominis quintuplex natura, partim vt ele- mentum atque $ic vel inuitus cadit ab al- to; partim vt planta; partim vt animal, e$t & diuinus, $eu propria & peculiaris natu- ra mi$errima. p.165.c.1 <P>Humani corporis partium proportio. p.555. col.1 <P>Homo cur mollis. p.61.c.1 <P>Homo quæ $olus habet. p.146.c.1 <P>Hominum genera $ex. p.147.c.1 <P>Homines morbos in canes $ecum cubantes facile transfundunt & inde hominum $a- nitas. p.173.c.2 <P>Hominibus ob gelu artus deciderunt & cur argentum viuum in vnum coëat $pontè. p.448.c.1 <P>Hominis mirabilia. p.160.c.2 <P>Hominis capillos mouentes. p.160.c.2 <P>Humana mi$eria fu$e de$cribitur. pag.176. col.1 <P>Homines inclyti maicres operibus profe$$o- res relinquunt. p.569.c.1 <P>Homo intellectu mortem agno$cit, $ed vi <CB>$en$us pauet ac timet, belluæ mortua ani- malia præ$ertim $ui generis agno$cunt. p. 708.col.1 <P>Hominum cupiditatis cau$a. p.78.c.2 <P>Homines in regionibus frigidis quales $int. p.350.c.2 <P>Humanæ vitæ longitudo mira apud Indos & cur. p.560.c.2 <P>Hominis probi officium. p.152.c.1 <P>Homines participes diuini con$ilij. p.545. col.1 <P>Homines cibis vnicis vtentes. pagin. 151. col.2 <P>Homines ex morbis meliores facti. pag.151. col.2 <P>Homines rarò anima & corpore præ$tant. p.151.c.2 <P>Homo cur malorum morum. p.558.c.1 <P>Hominem non e$$e animal. p.550.c.2 <P>Homo vi$o lupo obmute$cit. p.638.c.2 <P>Homines ab$que ceruice, & $unt quadrato capite, quinam $int. p.162.c.2 <P>Homines vt mortui videantur quid $it agen- dum. p.303.c.1 <P>Homines cur pondera $ini$trâ parte facilius ferant. p.80.c.1 <P>Homo propter quatuor factus. pag.551. col.1 <P>Homines auribus mobilibus. p.146.c.2 <P>Homines præ$tanti$$imi qui $int. p.160.c.2 <P>Homines cur diu $ine cibo viuere po$$int. p.163.c.2 <P>Homines cur maximos pedes habeant. p.559. col.1 <P>Homo cur $alaci$$imus omnium animalium. p.558.c.2 <P>Homines frigore a$perrimo quomodo pe- reant & cur. p.171.c.1 <P>Homines qui parum viuunt. p.11.c.2 <P>Hominis mutatio. p.303.c.2 <P>Homines vt nigri po$$int appetere quid fa- ciendum $it. p.303.c.1 <P>Homines in Ec$ta$im tran$euntes & quomo- do hoc fiat. p.161.c.2 <P>Humani corporis partium Ordo in tenuitate. p.560.c.1 <P>Humanum corpus quid habeat intus admi- rabilius. p.559.c.2 <P>Homo quando ridere & plorare incipiat & cur. p.165.c.1 <P>Homines quinam numquam $omnient. p.171 col.2 <P>Homines qui parum vident. p.11.c.2 <P>Homines qui $udant cum volunt. pag.151. col.1 <P>Homines qui ventriculo pro $acculo vtuntur roboris mira exempla. p.151.c.2 <P>Homines hir$uti. p.102.c.1 <P>Homo quæ $olus patiatur. p.146.c.1 <P>Homines viuentes ab$que cibo. pag.554. col.1 <P>Homo in quibus præcellat. p.146.c.1 <P>Honagoni & heptagoni con$imilis proprie- tas. p.597.c.1 <P>Hordeum $ine cortico na$citur in Capadocia. p.55.c.2 <P>Hora ortus quid faciat. p.151.c.1 <P>Horologia è puluere horarum viginti qua- tuor. p.225.c.2 <P>Horologiorum natura. p.187.c.2 <PB> <CB><P>Horologia ab$que fune. p.612.c.1 <P>Horologij mola, & eius figura o$tenditur. p.362.c.2 <P>Horologiorum Regulæ quibus facile po$$int con$trui. p.187.c.2 <P>Humidum aqueum cum pingui celerius con- $umitur ab igne, cum per $e $ola fuerint: cum verò cum terrea $ub$tantia contra- rium accidit. p.36.c.1 <P>Hydromel tran$it in vinum vetu$tate. p.410. col.1 <P>Hyacinthus, eiu$que qualitates & in quo differat ab aliis. p.50.c.2 <P>Hyacinthi præ$agium in tempe$tate. p.53. col.1 <P>Hyacinthi in morbis præ$agium maximè mi- randum. p.53.c.1 <P>Hyacinthus quomodo à fulmine hominem tueri po$$it viri clari fulmine extincti. p.462.c.1 <P>Hyacinthorum genera quatuor, & omnium proprietates & differentiæ. pagin. 52. col.2 <P>Hyacinthus & vires illius. p.461.c.2 <P>Hyle $eu materiam primam e$$e clari$$imé demon$tratur. p.358.c.2 <P>Hylli proceritas. p.554.c.1 <P>Hynca quoad $uccum pernicio$i$$imum ve- nenum e$t, ex radice verò eius panis fit $aluberrimus. p.563.c.1 <P>Hyperbolis tria priuilegia. p.595.c.1 <C>I.</C> <P>Iacea vel Iacia quid $it. pagin. 694. col.2 <P>Iacobi $epulchrum. p.346.c.2 <P>Ia$eminum. p.489.c.2 <P>Ia$pis & eius vires. p.465.c.2 <P>Ictus cur feriat, pondus non. p.622.c.2 <P>Ictus quomodo validi$$imi & vbi. pag.622. col.2 <P>Ictus vt velociores $unt eo magis atterunt. p.661.c.1 <P>Iecur victimæ cum duplici tunica quid $igni- ficet. p.298.c.2 <P>Ignis quid $it. p.377.c.2 <P>Ignis cur $uperprodigio$e excitatus videatur. p.194.c.2 <P>Ignaria quomodo fiant. p.194.c.2 <P>Ignis ab aqua triplici ratione extinguitur. p.381.c.1 <P>Ignis è cælo de$cendens cur mala denunciet & portendat. p.274.c.1 <P>Ignium ambulonum mirabilis natura de$cri- bitur. p.273.c.2 <P>Ignis vires in mi$cendo. p.386.c.1 <P>Ignem e$$e accidens cum $ub$tantia media probatur. p.192.c.1 <P>Ignis qui$nam odoratus. p.264.c.2 <P>Ignes artificio$i qui aquâ extingui non po$- $int. p.376.c.1 <P>Ignis vires & alimenta. p.192.c.1 <P>Ignium hærentium natura de$cribitur & cur ita dicti. p.273.c.2 <P>Ignis $cintillæ quid $ignificent. pag.274. col.2 <P>Ignem hunc non e$$e elementum conuinci- tur argumentis. p.375.c.1 <P>Ignes $onori $eu crepitantes ex qua materia <CB>con$tent & cur ita dicti. p.273.c.2 <P>Ignis cur aliqua dealbet, aliqua vero facile denigret. p.387.c.1 <P>Ignis an Æthere $it tenuior. p.384.c.2 <P>Ignis quomodo vrat. p.375.c.1 <P>Ignis innoxius plantis qui$nam ille $it. p.376. col.2 <P>Ignis quid $it. p.681.c.1 <P>Ignis cur $ub cineribus $eruetur. pag.380. col.2 <P>Ignis qui mollia vel dura reddit metalla. p.387.c.2 <P>Ignis ratio non minis con$tat $iccitate quàm calore. p.381.c.1 <P>Ignem non generare euidenter rationibus demon$tratur. p.386.c.1 <P>Ignis offendens vi$um. p.387.c.1 <P>Ignis non verè attenuatur. p.383.c.2 <P>Ignis omni veneno re$i$tit. p.390.c.1 <P>Ignis quomodo attenuetur. p.383.c.1 <P>Ignis & glacies penitùs contraria. pag.377. col.2 <P>Ignis igne calidior e$t. p.377.c.2 <P>Ignis cur à $phærulis cry$tallinis in $ole po- $itis accendatur. p.417.c.2 <P>Ignis quomodo à lapidibus excuti po$$it & opinio Alexandri. p.381.c.2 <P>Ignes cur $urgere & occidere in aëre delati videantur. p.631.c.1 <P>Ignis cur magis calore lædat, quàm glacies frigore. p.377.c.1 <P>Ignis quadrifariam corpora afficit. pag.36. col.2 <P>Ignis cur ex cauis $peculis accendatur & non in alba materia. p.417.c.1 <P>Ignis no$ter nullo modo e$t idem $pecie cum elementari. p.680.c.1 <P>Ignis lateres vrens. p.378.c.1 <P>Ignis $ex modis validior euadit & quibus. p.377.c.2 <P>Ignis quomodo feratur ad pabulum. p.193. col.2 <P>Ignis extinguendi auxilia. p.194.c.1 <P>Ignis è carbonibus cur odoratiores aquas faciat. p.198.c.1 <P>Ignem cur magis $ub$tantiam e$$e dicat Cardanus quam glaciem. p.380.c.2 <P>Illi qui fugam meditantur quid facere de- beant. p.241.c.2 <P>Illu$trium virorum interitus quæ Dæmonum prodigia præce$$erunt. p.329.c.2 <P>Impij ex Deo diuinare non po$$unt & cur p.272.c.2 <P>In æternis idem e$t e$$e ac po$$e. pag.669. col.2 <P>In aqua $ine terra multa na$cuntur, in terra verò $ine aqua nihil penitùs, & multò minùs quàm in igne. p.684.c.1 <P>In argentum aëris mutatio non vera, quo- modo. p.457.c.1 <P>Inargentandi ratio. p.457.c.1 <P>In atramento $utorio alumen continetur. p.446.c.1 <P>Inaurandi modi. p.454.c.2 <P>In cauis $peculis res magis latere videntur quam $int plerumque & cur. p.413.c.2 <P>Incendia montium cur & quando fiant. p. 409.c.1 <P>Incile e$t locus depre$$us ad latus fluminum. p.19.c.2 <PB> <CB><P>In conclauibus quomodo vox intercipiatur. p.301.c.2 <P>In con$tructionibus cur æternum æs. p.458. col.1 <P>In de$tillationibus quænam generaliter $int cauenda. p.202.c.1 <P>Indicia ab actionibus in equis. p.100.c.1 <P>Indicia ab equorum forma. p.100.c.2 <P>Indicia morborum falconum qualia $int. p. 107.c.1 <P>Indi Ingenio$i$$imi. p.554.c.2 <P>Indicum lignum cur in medio nigrum. p.59. col.2 <P>Indi habent capità duri$$ima. p.559.c.1 <P>Inerunditi eruditis cur plus $e $cire credant & iactitent. p.158.c.1 <P>Inebriantia. p.171.c.1 <P>Infans in vtero matris plorare quid $ignifi- cat. p.165.c.1 <P>Infantes nuper nati quid agant. pag.173. col.2 <P>Infans ex cane & muliere natus. pag.282. col.2 <P>Infantes qui conuul$ioni $int obnoxij & v$- quequo, & quando conuul$iones illis le- thaliores. p.173.c.2 <P>Infelicitatis imminentis maximum $ignum quid. p.281.c.1 <P>Infans duplici corpore ad genitalia v$que quid $ignificet. p.282.c.1 <P>Infans natus cum duplici ore quid $ignificet. p.281.c.2 <P>Infantes quomodo naturaliter loqui po$$int. p.654.c.1 <P>Infelicitas triplex. p.152.c.2 <P>Inferorum opiniones tam diuer$æ & tam ab- $urdæ vnde $int ortæ. p.175.c.2 <P>Influxus quid $it. p.669.c.2 <P>In hominibus po$t multa $ecula quandoque $imilitudo & ve$tigia reuocantur. p.163. col.2 <P>Imaginatio quibus in cau$is plurimum po$$it & valeat. p.169.c.2 <P>In melle colligendo ac cera compendium. p.86.c.2 <P>In montibus Sulla & Scars qui inter Noruc- giam & Suetiam po$iti $unt etiam mediâ æ$tate maximum frigus habent. pag.16. col.2 <P>In omni fo$$ilium genere e$t aliquid quod $plendet. p.445.c.2 <P>In Oui vitello candidum continetur. p.129. col.1 <P>Interitus & occa$us $tellarum. p.31.c.1 <P>Ioannis parui o$$a. p.162.c.2 <P>Ioannes Petrus Bo$ius. p.554.c.2 <P>Ioanna puella. p.163.c.1 <P>Ioannis Manieni laus, & quibus liberalibus artibus excelluerit. p.341.c.1 <P>Ioculatoriæ artis opera. p.636.c.1 <P>Ioannis Iacobi Ca$tillionei domus pulcher- rima. p.339.c.2 <P>In omni re, & in omni compo$ito tria $unt <I>Materia, forma,</I> & <I>Anima.</I> pag.360. col.1 <P>Iouis flos. p.55.c.2 <P>In Percide æs de cœlo exu$tum cadit quod tamen non lique$cit igni expo$itum $ed potius vritur. p.206.c.1 <P>In$cribendi modus quæ velis in ouo. p.650. col.1 <CB><P>In$ecta cur multa efficiant, vt $ericum. p.84. col.2 <P>In$ecta cur diu ab$que cibo viuant. pag.84. col.2 <P>In$ecta quomodo alantur. p.85.c.2 <P>In$ecta cur $int annulo$a. p.84.c.2 <P>In$ectorum genera & differentiæ. pagin. 85. col.2 <P>In$ipidi cau$a & actio. p.38.c.1 <P>I$landici cur mortuos videant. p.752.c.2 <P>In Scotia de$unt arbores: & cur. pag.691. col.1 <P>In$omnia omnia vera $unt. p.167.c.1 <P>In$omnia fal$a videntur propter quatuor cau- $as. p.167.c.1 <P>In $omno quid $ignificet terror. pag.640. col.1 <P>In$olatio cur maximam $uauitatem afferat. p.202.c.1 <P>In$trumentum quo qui$que $e ip$um $ur$um trahit. p.628.c.1 <P>In$trumentum mirabile ad facilius farinam cribrandam. p.395.c.1 <P>In$trumentum Mu$icum duodecim in$tru- mentorum Mu$icorum $onum referens, & in$trumentorum Mu$icorum imitatio. p. 573.col.2 <P>In$trumentum dirigens. p.223.c.2 <P>In$trumenta & va$a. p.213.c.2 <P>In$trumentum quo trahens trahitur. p.627. col.2 <P>In quo differant vermes fabarij à vermibus auellaneis. p.698.c.1 <P>In$trumentum Ludicrum. p.587.c.1 <P>In$titutus non reprehendendus. pag.710. col.1 <P>In$ularum genera quatuor. p.15.c.1 <P>In$ula Márgaritarum & illius proprietates. p.11.c.2 <P>In$ularum, nouarum ortus inexpectatus quid $ignificet. p.278.c.2 <P>In$ula natans. p.24.c.1 <P>Intellectus no$ter vmbratilis e$t. pag.662. col.1 <P>Intelligentiarum ordines. p.662.c.1 <P>Inter arbores fruticæ quænam $int aliis præ- $tantiores. p.67.c.2 <P>Iter agentium commoda. p.262.c.2 <P>Itinera per mare congelatum quomodo diri- gantur. p.337.c.1 <P>In Timæo cau$a paruitatis aquæ. pag.404. col.2 <P>Invndationum cau$æ generales, tres. p.667. col.1 <P>Inunctionis mira vis. p.168.c.2 <P>Inundationes quid $ignificent. pag.278.c.2 <P>Iris. p.55.c.2 <P>Iridis colores quomodo fiant. p.220.c.2 <P>Iridis color diuer$us $ecundum opinionem Ari$totelis & Cardani. p.877.c.2 <P>Irrigatâ terrâ vbi iam $ol decidit matutino demulcente luxuriant plantæ. pag.689. col.2 <P>Iua Artetica herba, antiqui Chame pitym vocant, eius vtilitates. p.62.c.1 <P>Iudæi cum Mahumetano & chri$tiano Di$- putatio. p.552.c.1 <P>Iuleb vocatum violaceum cum colore viola- rum. p.261.c.2 <P>Iulides pi$ces pulcherrimi. p.118.c.1 <PB> <CB><P>Iulis cur quadraginta quatuor pedes, homo duos tantum habeat. p.88.c.2 <P>Iumenta vt appetant cibum. p.96.c.1 <P>Iunius in Peru Prouincia inuenitur funibus robu$tio. p.55.c.2 <P>Iuxta Au$tralem polum $unt $ydera maxima. p.411.c.2 <C>L.</C> <P>Labyrinthi de$criptio. p.346.c.1 <P>Labrum veneris, in exemplo o$tenditur. p.63.c.2 <P>Lacertus e$t pi$cis maris rubri capite & ore lacerto $imilis, totus viridis e$t quandoque æquat magnitudinem cubiti. p.130.c.1 <P>Lacerti Conchiliati. p.90.c.2 <P>Lacertorum genus & $erpentum, cur adeo in magnitudine variet. p.76.c.1 <P>Lacrymæ & $u$piria cur dolorem leniant. p.563.c.2 <P>Lacrymarum cau$æ. p.572.c.1 <P>Lacrymarum purgatio. p.204.c.2 <P>Lac in plantis cur. p.484.c.1 <P>Lac plantarum cur tenax. p.484.c.1 <P>Lactis & $anguinis natura. p.36.c.2 <P>Lactis pinguedo. p.265.c.1 <P>Lac è mamnis quomodo po$$it extrahi quan- do nimis vrget. p.172.c.2 <P>Lactis v$us ad vitæ longitudinem vtilis & quomodo $it bibendum. p.560.c.2 <P>Lactea via ab initio mundi v$que nunc im- mutabilis. p.2.c.1 <P>Lacteæ viæ cau$a. p.417.c.1 <P>Lactatio à capra quid agat. p.154.c.1 <P>Lactatio longa. p.337.c.1 <P>Lacus cuius pars non congelatur. pag.24. col.1 <P>Lacus $ine ventis intumc$cens. p.24.c.1 <P>Lacus qui nunquam congelatur. pag.24. col.1 <P>Lacuum cau$æ quinque. p.668.c.1 <P>Lacus Albus Rutheni vocant <I>Bieloye$ero</I> non longior aut latior $exaginta millia pa$- $uum. p.17.c.1 <P>Laganis auis iuxta in$ulam Qebut eius de$- criptio. p.111.c.1 <P>Lamia eiu$que de$criptio & natura. pag.119. col.2 <P>Lamiarum Vnguentum. p.639.c.2 <P>Lana præ$tanti$$ima quæ. p.262.c.2 <P>Lapis quomodo pugno frangatur item funis cra$$us rumpatur. p.638.c.1.& 2 <P>Lapides è cælo cadentes. p.278.c.2 <P>Lapides in renibus non $unt duri vt extra: dure$cunt enim dum prodeunt vt oua, $ed $i qui duri $int (qui pauci $unt) iam facti pene afferunt mortem, nec $oluuntur, & $i $oluuntur potius motu quàm medicamen- to afferuntur. p.693.c.1 <P>Lapis cur manum frigefacit. p.682.c.1 <P>Lapis qui inuenitur in capite pi$cium cuiu$- nam $it figuræ. p.133.c.1 <P>Lapides $uam habent animam, $uum calo- rem $ed non $entitur. p.690.c.1 <P>Lapides ge$tati futura habent vim faciendi præcogno$cere. p.270.c.1 <P>Lapides in fodinis cre$cunt & multum & breui $patio. p.692.c.1 <P>Lapidem ca$us quid $ignificet. p.27.c.2 <CB><P>Lapidum durities qualis. p.48.c.1 <P>Lapidum genera omnia quinque. p.459.c.1 <P>Lapides cur exci$i denuo cre$cant lapidibus cur vires maiores quam animalitas & plantis. p.461.c.1 <P>Lapides qui Ardent accen$i. p.47.c.1 <P>Lapides tres in$ignes $igillo Salomonis. p. 467.col.2 <P>Lapidum natura generatio ac differentia. p.47.c.1 <P>Lapis naturaliter (præ$entia in Emæ$a) effi- giatur. p.53.c.1 <P>Lapis naturaliter varias rerum imagines re- ferens. p.53.c.1 <P>Lapidibus morbos, $enium ac mortem adue- nire. p.461.c.1 <P>Lapides rotundi. p.468.c.2 <P>Lapis fulmineus. p.54.c.2 <P>Lapides mirâ formâ. p.54.c.2 <P>Lapis in ve$ica quomodo digno$catur. p.154. col.2 <P>Lapis aquam marinam, dulcem reddens, eiu$- que qualitates. p.53.c.2 <P>Lapis re$onans. p.53.c.2 <P>Lapis qui $aliua accenditur. p.647.c.1 <P>Lapides è duobus generibus quemadmodum & animalia gignantur. p.466.c.1 <P>Lapides ve$icæ cur generentur. pag.438. col.2 <P>Lapides è quibus herbæ prodeunt. pag.54. col.1 <P>Lapis in iecore humano. p.170.c.2 <P>Lapides ardentes ab$que fumo. p.15.c.2 <P>Lapidum miracula. p.52.c.2 <P>Lapides pretio$i quidam gemmis non mul- tum di$$imiles. p.51.c.2 <P>Lapides conchiliati. p.47.c.2 <P>Lapis ignem accendens. p.54.c.1 <P>Lapidum familiaritas. p.48.c.1 <P>Lapones. p.13.c.2 <P>Lappij ad extremos $eptentriones extendun- tur. p.14.c.2 <P>Laricis lachrymæ vires. p.487.c.1 <P>Laterum Heptagoni ratio. p.599.c.1 <P>Lateres non lique$cunt à calore aut frigore, quia ab vtroque $unt $iccati. p.38.c.1 <P>Latrunculorum ludus quomodo typis excudi po$$it. p.247.c.2 <P>Latrunculorum ludus $ubtili$$imus. pag.587. col.1 <P>Lauandi antiquitus ratio. p.193.c.2 <P>Laurentius Bonin Contrius A$trologus. p. 561.c.1 <P>Lauri folia quare celerrimè ardeant. p.696. col.1 <P>Lazer ex quo belzor. p.484.c.2 <P>Lecti varij. p.252.c.1 <P>Lecti ex arcis. p.252.c.1 <P>Lemnia terra. p.436.c.1 <P>Lepadum de$criptio admirabilis, eius natura & proprietates. p.122.c.2 <P>Lepus marinus cur pulmones erodat. pag.4. col.1. <P>Lepores & mures cur non cicurentur. p.540. col.2 <P>Lepræ cura. p.557.c.1 <P>Lepro$i cura mirabilis. p.175.c.1 <P>Libella fluuiatilis quænam $it eius com- moda atque fructus & vtilitates. p.137. col.1 <PB> <CB><P>Liber Ari$totelis de arcanis. p.458.c.1 <P>Libri de $ub$tilitate, $unt vt principium, & doctrina generalis ac methodus librorum de varietate rerum. p.22.c.2 <P>Libri de rerum varietate $unt praxis librorum de $ubtilicate. p.376.c.2 <P>Libri in linguam africanam è Latino ver$i qui apud nos de$iderantur. p.564.c.1 <P>Liber de $en$u & $en$ibili. p.438.c.2 <P>Libri non vulgati quàm plurimi recen$entur. p.344.c.1 <P>Librorum de $ubtilitate materies. pag.357. col.2 <P>Difficultas in libris de $ubtilitate $cribendis. p.357.c.1 <P>Lignum an aqua $it grauius. p.251.c.1 <P>Lignum $uper vrceos quomddo frangatur. p.245.c.1 <P>Ligna cur prona ad $uperficiem aquæ ma- neant non recta. p.485.c.1 <P>Ligna in lapides & ferrum quomodo vertan- tur. p.23.c.2 <P>Ligna quædam cur lique$cant & quomodo nuncupentur. p.192.c.2 <P>Ligna viridia ad quid. p.265.c.1 <P>Lignorum differentia in plantis. p.59.c.1 <P>Liliorum hi$toria. p.489.c.1 <P>Limæ ratio. p.401.c.2 <P>Lineæ & $igna in nodis quid $emper $ignifi- cent. p.286.c.1 <P>Lineas non ex rugis fieri manife$ti$$imè o$tenditur. p.287.c.2 <P>Linearum numerum, natura atque ratio. p.285.c.1 <P>Linearum qualitas quid $ignificet. p.286.c.2 <P>Lingua exerta à boue palpitat etiam per totum diem. p.545.c.2 <P>Lingua germana vt græca feliciter nomina iungit. p.553.c.2 <P>Linguarum di$crimina. p.553.c.1 <P>Linum Ægyptium triginta $exaginta & $ex filis con$tat. p.65.c.1 <P>Liquidorum pondus quomodo examinandum $it. p.251.c.1 <P>Liquores quomodo facilius melius atque ex- qui$itius colorentur. p.200.c.1 <P>Literæ dera$æ quomodo reparentur. p.256. col.1 <P>Literæ in lapidibus quomodo in$cribantur. p.253.c.2 <P>Liter&ecedil; quomodo $iccentur quinque modis $ic- cantur enim vel per$e, qui e$t omnium optimus modus, vel igne vel puluere, vel $crobe metallica, vel denique charta. p. 258.c.1 <P>Literarum ratio. p.250.c.1 <P>Locus <I>e$t vltima corporis $uperficies, corpus contentum ambiens.</I> p.567.c.2 <P>Loci longitudo quomodo facilè po$$it haberi p.229.c.1 <P>Loci quatuor rationibus di$tribuuntur maxi- mè formâ, magnitudine, coloribus & ea ratione picturæ, quæ vmbras o$tendit, cor- pora & di$tantias oculo repræ$entat. p.227 col.1 <P>Loca in quibus abundat viuum argentum vi- rent & aquis abundant. p.448.c.2 <P>Loci in toto orbe amœnitate maxime in$i- gnes. p.10.c.2 <P>Locorum longitudines ac latitudines tum <CB>di$tantiæ quomodo ex tabulis $olis ha- beantur. p.232.c.1 <P>Loci latitudo quomodo communiter habea- tur. p.229.c.1 <P>Loca quæ ardent, quæ $int & quâ materiâ componuntur. p.376.c.2 <P>Loca $yderum penes octauam $phæram com- putanda. p.30.c.1 <P>Locutio quomodo occultetur. p.234.c.1 <P>Locutio per $ibilum quomodo fieri po$$it p.237.c.2 <P>Loligines quid $it, quid repræ$entet & quo- modo à Venetis appelletur. p.131.c.2 <P>Londinum vrbs vbi. p.339.c.1 <P>Longitudo quam attingit homo magnus no- $tra ætate. p.553.c.2 <P>Lora è corio balenarum. p.140.c.1 <P>Loti in Ægypto. p.64.c.1 <P>Louanium vrbs vbi nam. p.339.c.1 <P>Lucerna ardens toto anno. p.360.c.1 <P>Lucerna mirabilis, eius con$tructio, & figura o$tenditur. p.359.c.2 <P>Lucernæ compo$itionis demon$tratio certi$- $ima. p.192.c.2 <P>Lucius pi$cis dulcium aquarum incola oblon- gus oblongóque capite e$t cur $it $ine den- tibus. p.134.c.2 <P>Lucij pi$cis mirum. p.522.c.1 <P>Luctus gentilibus præferendi varietas. p.563. col.2 <P>Ludicrum primum. p.245.c.2 <P>Ludicrum $ecundum. p.246.c.1 <P>Ludicrum tertium. p.246.c.1 <P>Ludicrum quartum. p.226.c.1 <P>Ludus cur adeo delectet. p.573.c.1 <P>Ludi aduer$us conuiuas quinam $int. p.252. col.2 <P>Ludi Antiqui incundi atque mirabiles no$tri- que gratiores. p.240.c.1 <P>Ludi borealium nationum. p.337.c.1 <P>Luminis tres $pecies. p.418.c.2 <P>Luna argentum producit. p.309.c.1 <P>Luna quibus dominetur. p.33.c.1 <P>Luna in plenilunio cur maiorem æ$tum fa- ciat. p.416.c.1 <P>Luna cur conchilia impleat. p.124.c.1 <P>Lunæ octo $tatus. p.29.c.1 <P>Lunæ pro Zetho conficiendo, & farina con- $eruanda ob$eruatio. p.434.c.1 <P>Lunæ motus. p.29.c.c.1 <P>Lupi pi$ces quid $int eorum natura genera, emolumenta quæ ex his homines perci- piunt, locus quem incolunt vbinam ferant lapides & cur & quænam $int eorummor- tes præ$ertim in hyeme. p.132.c.2 <P>Lupi caput in columbario $u$pen$um arcet noxia animalia columbis. p.639.c.1 <P>Lupi innoxij nomine Glemores in valle An- gu$ciæ reperiuntur. p.92.c.2 <P>Lupi inte$tina $tercus & corium cur dolori- bus pro$int. p.639.c.1 <P>Lupi pecori haud infe$ti. p.93.c.2 <P>Lutetiæ laus. p.338.c.2 <P>Luthra. p.535.c.1 <P>Lux quod $it & lumen. p.418.c.1 <P>Lymphaticæ plantæ. p.488.c.2 <C>M.</C> <P>Maca auis in in$ula $ancti Iacobi eius de$criptio. p.110.c.2 <PB> <CB><P>Macer. p.485.c.2 <P>Machina Augu$tana admirabilis, eiu$que vti- litas & imago. p.367.c.1.& 2 <P>Machina Cte$iaca o$tenditureiu$que $tructu- ra declaratur. p.361.c.1 <P>Machina Heronis, eiu$que vtilitas, & figura proponitur. p.365.c.1 <P>Machina quæ $ine igne ferit. p.394.c.2 <P>Machinarum ignearum vis. p.378.c.2 <P>Machinæ bellicæ è qua materia fiant. p.379. col.1 <P>Machinarum Romanarum robur. p.624.c.2 <P>Machinarum bellicarum duo genera. p.379. col.1 <P>Machinarum vis omnino quadruplici ratio- ne con$tat. p.216.c.1 <P>Maculæ quomodo detergantur in ve$tibus. p.625.c.2 <P>Maculis faciei delendis. p.567.c.1 <P>Magia naturalis. p.310.c.2 <P>Magiæ naturalis præcepta. p.311.c.1 <P>Magnes & cadauer talia fuerunt vere mi$ta, & licet amittant animam, remanent tamen mi$ta non tamen animata. p.690.c.1 <P>Magnetis vires quantæ $int. p.251.c.2 <P>Magnitudo argenti rudis miraque figura il- lius. p.457.c.1 <P>Magnum animal. p.531.c.1 <P>Maguntia vrbs quæ. p.339.c.1 <P>Maizum quibus frumento præ$tet. pag.59. col.1 <P>Malacha ciuitas quæ. p.338.c.1 <P>Malleoli quomodo con$truendi. pagin.217. col.1 <P>Malum $pino$um. p.484.c.1 <P>Mala bonis quot modis præ$tant. pag.671. col.1 <P>Mala punica quomodo $eruentur, & vt non aperiantur. p.576.c.2 <P>Malorum Punicorum cura. p.73.c.2 <P>Mali medicæ $pecies. p.483.c.1 <P>Mammis mulierum coercendis quid in$eruiat. p.170.c.1 <P>Manatus. p.759.c.2 <P>Mandibula inferior edendo $olùm moue- tur $uperior $emper quie$cit. pag.530. col.1 <P>Manicæ metallicæ. p.387.c.2 <P>Manna duplex. p.71.c.2 <P>Mannæ electio. p.72.c.1 <P><G>*mantis</G> quid $it. p.141.c.1 <P>Manus vt ardeat homine non $entiente. p.381.c.1 <P>Manibus & brachiis carens cuncta agebat. p.627.c.2 <P>Manibus pice aut re$inâ fædatis quid in$er- uiat detergendis. p.254.c.2 <P>Manucodiata. p.542.c.1 <P>Mare aliquibus in locis cur $terile. pag.542. col.1 <P>Mare cur quibu$dam in locis pi$co$i$$imum in aliis vero maxime $terile. p.542.c.1 <P>Mare vt lac album. p.542.c.1 <P>Mare cur $it $al$um. p.407.c.1 <P>Maris diuer$i colores & vnde proueniant. p.542.c.1 <P>Maris æ$tus cur fiat. p.407.c.2 <P>Maris æ$tus quomodo fiat. p.34.c.1 <P>Maris littora, & gurgites, cur pi$cibus abun- dant. p.542.c.1 <CB><P>Marina mon$tra dicuntur ob ratitatem quia aliquid mon$trant, licet naturæ non no- ua, & etiam vera mon$tra $unt ob gene- rationis & vitæ tuendæ facilitatem velut in aluo materno. p.701.c.1 <P>Marguarita inter lapides pretio$os nobili$$i- ma. p.51.c.<*> <P>Margaritarum o$treorum genus nobili$$imum generatio multum nobis miranda. p.125. c.1.& 2 <P>Margaritæ $ub auroram cœlo $ereno & tem- perato in aërem $e emittunt & roridum liquorem o$citatione auidè excipiunt, pro concepti $eminis multitudine, partu aut exili aut grandi futuro. p.226.c.1 <P>Margaritis $en$us tam acutus e$t vt $i quis in littore a$tans vocem emi$erit, aut lapillum quantumuis minutum in aquam coniece- rit repente $e $ubtrahentes, $ub$idunt vni- uer$æ. p.126.c.1 <P>Margaritæ $i capiantur & ni$i ob$eruentur vt primùm vnionem $uum euomunt. p.126. col.1 <P>Margaritarum proprietates, & vtilitates. p. 129.c.1.& 2 <P>Margaritæ adulterinæ $unt ip$is veris pul- chriores. p.207.c.1 <P>Margaritæ, Coralli & Smaragdi quomodo di$$oluantur. p.204.c.1 <P>Marmor, butyrum & cera. p.36.c.1 <P>Marmor in mari na$cens. p.48.c.1 <P>Marmoreæ effigies. p.215.c.2 <P>Marrochi poma aurea inuiolabilia. pag.644. col.2 <P>Mars ferrum & calybem producit. pag.309. col.1 <P>Materia colorum vt $tatim habeatur quid præ$tandum $it. p.244.c.2 <P>Materia $igillorum iuxta finis rationem e$$e debet. p.308.c.2 <P>Materia pro $tatuis elegans & paratu facilis. p.215.c.2 <P>Materiam primam actu e$$e contenditur. p. 359.c.1 <P>Materia prima $ibi $emper quandam formam retinet. p.359.c.2 <P>Materiam liquefactam augeri e$t omnino impo$$ibile, cum non ip$a augeatur, $ed alia ip$i $uperaddatur. p.690.c.1 <P>Materia va$orum & in$trumentorum quæ- nam e$t præ$tantior. p.214.c.2 <P>Mauri quomodo refrigerationem a$$equan- tur. p.448.c.1 <P>Maxima quæque minimis con$tant initiis. p.631.c.1 <P>Maximi viri cur $teriles. p.151.c.1 <P>Maximum $ignum vitæ longæuæ. p.557.c.2 <P>Meacum vbinam gentium $it. p.538.c.1 <P>Mechlinia ciuitas quæ. p.339.c.1 <P>Media ponderum quomodo haberi po$$it. p. 371.c.2 <P>Medica herba. p.59.c.1 <P>Medicæ $ub$tilitatis hi$toria. p.629.c.2 <P>Medicata pocula. p.167.c.1 <P>Medicamenta vtili$$ima capris quomodo fiant. p.103.c.2 <P>Medicus ni$i omninò pe$$imus vir $it, omni- bus, præterquam apud alios medicos, apud quos inuidiâ laborare con$ueuit, maximè e$t acceptus. p.678.c.1 <PB> <CB><P>Chartagine vrbe Peru cum mulieres laua- rent apparuit vir angu$tâ formâ, exente- ratis vi$ceribus ventréque di$$ecto, in- fantes duos in vlnis gerens qui pullis di- xit, Chri$tianæ omnes mulieres interibunt maiórque pars ve$trum. Ri$ere illum mu- lieres & cur apparuit & hoc $pectrũ pau- lò po$t æque in$idens per montium iuga di$currere, & mox $ub$ecuta e$t pe$tis quæ mulieres Indas & maximè quæ iam Hi$- panis & Chri$tiano nomini adhære$cant ad vnam ferme perdidit. p.297.c.1 <P>Miraculum decimum quartum. Quidam ma- læ vitæ, cum per$ua$us muta$$et in$titutum & confe$$us de peractis pœnitentiam age- ret, vidit circa mediam noctem magnum numerum murium, felium animaliumque nigrorum, exteritu$que confugit ad Chri- $ti imaginem confe$timque illa $pectra euanuêre. p.297.c.1 <P>Miraculum decimum quintum. In regno Pa- ranas orientalis Indiæ cum nobilis quidam Idolorum cultor ædem $acram quamdam igne con$ump$i$$et correptus repentè mor- bo extimuit atque pollicitus re$titutionem $acræ ædis e$t; $ed nil profuit. Vide alia mi- racula $ub i$to contenta. p.297.c.1 <P>Miraculum decimum $extum refertur de Duarto Pachecho Lu$itano. p.297.c.1 <P>Miracula cur magis circa homines eueniant. p.297.c.2 <P>Miraculum de lapidibus à muliere deci$is ex- traordinarium omnino & vix vnquam au- ditum. p.174.c.1 <P>Mirabile de cancrorum ouis. p.128.c.1 <P>Araneus. p.128.c.1 <P>Pulex. p.128.c.1 <P>Pediculus. p.128.c.1 <P>A$ilus. p.128.c.1 <P>Libella. p.128.c.1 <P>Mira de $omno & vigilia & cur contingant tam frequenter. p.164.c.1 <P>Mirum plumbi liquefacti experimentum. p. 457.c.2 <P>Mi$ta omnia viuere, octo e$t o$tenditur ratio- nibus. p.439.c.2 <P>Mi$tura in quo ab augmento, & nutricatione differat. p.439.c.2 <P>Mi$tionis vtilitas. p.629.c.2 <P>Mi$torum quatuor $unt genera, omnia terrea vel aquea eo quòd $int grauia. p.690.c.1 <P>Mixtum nullum e$t aquâ liquidius. p.350.c.1 <P>Mixtura multa vtilis. p.215.c.2 <P>Mixtorum proprietates. p.34.c.1 <P>Modus quo res augentur. p.560.c.1 <P>Modus futura præ$ciendi. p.160.c.2 <P>Modus quo. Iemperatores in Deos refere- bantur. p.336.c.1 <P>Modus de$tillandi per lignum. p.200.c.2 <P>Modus ca$trandi aues $ecurus omnino. p.108. col.1 <P>Modus mures necandi & Lupos. p.447.c.1 <P>Modus inueniendi artificio$a. p.221.c.1 <P>Modi quibus proueniunt. p.481.c.2 <P>Modus metiendi di$tantiam & altitudinem turris cum $peculo. p.571.c.1 <P>Modus occultandi res in $olidis corporibus. p.238.c.1 <P>Modus procreandi homines magnitudine aut natura mirabiles. p.554.c.2 <CB><P>Modus quo quis magnus euadat. p.569.c.1 <P>Modus quo diuinatio fit. p.271.c.2 <P>Modus contenta conficiendi. p.625.c.2 <P>Modus coquendi cum modico igne. p.378. col.1 <P>Modus augendi delectationem in mu$ica & mira exempla mouendi affectus $ono. p. 573.c.2 <P>Modus quo naues demer$æ gurgitibus recu- perantur ratiocination is o$tenditur. p.364. c.1.& 2 <P>Modi generationis plantarum. p.489.c.1 <P>Modus mirabilis omnia $cribendi per tres li- teras. p.235.c.2 <P>Modus faciendi libram, quæ pondera rerum maiora quam $int o$tendat. p.370.c.1 <P>Modus quo quis euehitur ad potentiam. p.150.c.2 <P>Modus excipiendi vires $ingulorum aqua ar- dente. p.196.c.2 <P>Modus procedendi in quælito an Dæmones $int. p.318.c.2 <P>Modus mirabilis componendi Ephemerides. p.226.c.1 <P>Modum faciendi lutum armenium artificio- $um naturali præ$tantius. p.436.c.2 <P>Modus dirigendi naues. p.212.c.1 <P>Modus repræ$entandi facies hominum $ub diuer$is coloribus. p.418.c.1 <P>Modi quibus res ex vrbe aliqua ob$e$$a $igni- centur. p.236.c.2 <P>Modus cogno$cendi res precio$as. p.341.c.1 <P>Modus faciendi achatem mirabilem. p.466. col.1 <P>Modi præ$agiendi ex mente qui? p.304.c.2 <P>Modi plurimi breuiter celeriterque $oribendi p.236.c.1 <P>Modus delendi literas. p.238.c.1 <P>Modus elaborandi vitrum. p.209.c.2 <P>Modus machinas igneas faciendi. pag.378. col.2 <P>Modus quo canes docentur ferre. p.526.c.2 <P>Modus auferendi $andaracham. p.257.c.2 <P>Modi quibus ignis generetur. p.381.c.2 <P>Modus cogno$cendi literas omnes quæ in charta latent. p.237.c.2 <P>Modus omnia $cribendi occultè pulcherri- mus. p.235.c.1 <P>Modi quibus calore peccatur. p.195.c.2 <P>Modus quo grauia po$t ictum de$cendunt. p.394.c.1 <P>Modus habendi veritat&etilde; per te$tes. p.322.c.2 <P>Mœræ naturæ, proprietates & vtilitates. p. 141.c.1 <P>Molendina venti. p.26.c.2 <P>Mollis, planta eiu$que natura. p.58.c.1 <P>Monoceros. p.531.c.1 <P>Monoceros & orix fere idem imo idem $unt. p.103.c.2 <P>Mons doloro$us e$t in Calidonia regione $co- tiæ, in quo noctu voces qua$i hominum excruciatorum exaudiebantur, quænam erant expenditur. p.301.c.1 <P>Mons mirabilis. p.14.c.2 <P>Montes alti$$imi nullam ad altitudinem par- tis terræ vim habent. p.684.c.1 <P>Montes totius orbis alti$$imi. p.400.c.1 <P>Montes quomodo oriantur. p.402.c.1 <P>Montes maximi. p.8.c.2 <P>Mõtium ortus quid declarét futurũ. p.279.c.1 <PB> <CB><P>Monteregij tabularum primi mobilis decla- ratio pulcherrima. p.229.c.2 <P>Monteregij circa iridem declaratio. pag.687. col.2 <P>Secundum Mõteregij demon$trationem qua- tuor corollaria colliguntur. Primum e$t, quòd dum $ol e$t citra æquinoctialem no- bis in ortu & occa$u fiunt vmbræ meri- dianæ. Secundum e$t, quod dum $ol e$t in tropico Cancri in ortu & occa$u fiunt vmbræ meridianæ omnibus fermè Euro- pæis. Tertium e$t, quòd licet agno$cere æquinoctium certum ex ortu vel occa$u $olis ab$que in$trumento, cum parietem ad Boream rectè $pectantem primo radio attigerit. Quartum e$t, quòd valdè $tul- tum e$t occupatis ad vtili$$ima negotium facere eo$que impedire. p.688.c.1 <P>Mon$trum mirabile. p.641.c.2 <P>Mon$tra varia quæ vi$a $unt. p.567.c.2 <P>Mon$tra marina vbinam $int. p.142.c.2 <P>Mon$tra maris in humana forma plurima re- cen$entur. p.143.c.1 <P>Mon$tra cur viuant in vtero, nata vero non viuant. p.568.c.2 <P>Mon$tro$us pi$cis. p.538.c.2 <P>Mon$tro$a forma. p.554.c.1 <P>Montes colorati in Quahumetallan. p.17.c.1 <P>Morbi contagio$i. p.562.c.1 <P>Mors. p.539.c.1 <P>Mors repentina ob luctum $iccum. pag.563. col.2 <P>Mors publica ob quinque cau$as $æui$$ima. p.148.c.1 <P>Mortis mitis $ex genera. p.154.c.1 <P>Moriturorum indicia manife$ta & maximè efficacia. p.285.c.2 <P>Mortui an viuentes feliciores. p.661.c.1 <P>Mortui iuxta $epulchra cur videantur. p.328. col.1 <P>Mortui ac dæmones naturaliter videri po$- $unt & quomodo. p.652.c.1 <P>Mortuos videre cum delirio in infirmis cur mortem $ignificet. p.653.c.1 <P>Mortarium quomodo vrceo eleuari po$$it. p.245.c.2 <P>Morientes omnes $oli. p.661.c.1 <P>Mo$chus. p.535.c.2 <P>Mo$couitarum mira. p.162.c.2 <P>Mos erat antiquorum nemini $ua $omnia me- ticulo$a patefacere. p.166.c.2 <P>Motionum genera tria. p.82.c.1 <P>De motibus. p.177.c.1 <P>Motuum generalis ratio. p.177.c.1 <P>Motus valdè tardi, qui res qua$dam habet intermedias. p.186.c.1 <P>Motus plures ex vno & contrarij. p.189.c.2 <P>Motus attractionis à raritate non e$t violen- tus. p.368.c.2 <P>Motus continuitas iuuat ad augendum im- petum. p.188.c.1 <P>Motus $implices $eptem. p.391.c.2 <P>Motus violens quomodo fiat. p.391.c.2 <P>Motuum tran$latio & quo in$trumento po$$it fieri. p.365.c.2 <P>Motus orbium mixti nullo in$trumento po$- $unt demon$trari. p.183.c.1 <P>Motus circularis, duas habet velocitatis ra- tiones, Rectus verò vnicam tantum habet. p.178.c.1 <CB><P>Motus trepidationis qualis $it. p.183.c.2 <P>Motus celerrimus ac violenti$$imus quomodo fiat. p.624.c.2 <P>Motum perpetuum non dari demon$tratur. pag.625.c.1 <P>Motus artificio$us æqualis cæle$ti in veloci- tate. p.185.c.2 <P>Motus quomodo calorem & ignem generet. p.381.c.2 <P>Motus non rediens quomodo fiat. p.219.c.2 <P>Motus inæquales quomodo ex æqualibus po$$int oriri. p.180.c.2 <P>Muco$i humoris ratio, & modus detrahendi. p.492.c.2 <P>Mufflo. p.533.c.2 <P>Mulæ cur $teriles. p.525.c.1 <P>Muli cur longæui. p.557.c.1 <P>Mulieres forti$$imæ. p.560.c.2 <P>Mulieris cuiu$dam mirum. p.299.c.2 <P>Mulier longæua. p.163.c.1 <P>Mulier quæ non pote$t concipere quomodo po$$it facile probem $u$cipere. p.173.c.2 <P>Mulier quot po$$it infantes $imul $uper$tites parere. p.154.c.1 <P>Mulieres virtute præ$tantes. p.165.c.1 <P>Mumia quid $it. p.641.c.1 <P>Muræna pinnis caret. p.116.c.2 <P>Murus miræ $oliditatis olim By$antij inter artificia memoratu digni$$ima recen$entur. p.216.c.1 <P>Mus & mu$cæ napelli feræ. p.398.c.2 <P>Mus candelam tenens in conuiuo te$te Al- berto. p.97.c.2 <P>Mu$cæ vt non ob$int. p.91.c.1 <P>Murium hi$toria. p.541.c.1 <P>Mu$cæ an re$pirent. p.114.c.1 <P>Mures ru$ticos vt occidas. p.96.c.1 <P>Mures qui viuant $ub niue. p.94.c.1 <P>Murium copia maxima. p.280.c.1 <P>Murices clauis præditi $unt circa te$tam, eo- rum $pecies multiplices, eorumque de$cri- ptio. p.123.c.1 <P>Murium Alpinorum quos refert Matthiolus mira proprietas. p.103.c.2 <P>Mures vbi non $unt. p.93.c.1 <P>Murorum tabernæ ciuitatis pulchritudo. p. 619.c.2 <P>Murium hi$toria, ip$orum fœcunditas incre- dibilis, fæminæ enim in per$ide etiã in vte- ro materno fœtus ge$tãt & ratio. p.541.c.1 <P>Muri è terra qui egrediuntur. p.403.c.2 <P>Muri quot lateres contineant. p.618.c.2 <P>Mu$cus. p.487.c.2 <P>Mu$culus pi$ciculus, illius de$criptio & dif- ferent ab aliis. p.129.c.2 <P>Mu$culorum doloribus leuandis quid impri- mis aptum idoneumque e$$e exi$timetur. p.173.c.1 <P>Mu$culi circa $axa & ligna pilis ac veluti la- na alligantur. p.124.c.2 <P>Mu$ica facili modo conflata. pagin. 254. col.2 <P>Mu$icorum organorum varia imitatio. p.458. col.1 <P>Mu$tella, eius natura, proprietates & de$cri- ptio illius. p.116.c.2 <P>Mu$tellæ pi$ces. p.519.c.2 <P>Mu$tellarum genera. p.534.c.2 <P>Mu$tellæ & $ciuri quomodo man$ue$cant. p.646.c.1 <PB> <CB><P>Mu$tellæ ne noceant. p.96.c.2 <P>Mutatio morum quomodo fiat. pagin. 172. col.2 <P>Mutatio regionum in animalibus quid fa- ciat. p.75.c.2 <P>Mutili cur mali. p.564.c.2 <P>Myrabolani. p.490.c.1 <P>Myti$tica pax. p.485.c.2 <P>Myrtus. p.487.c.2 <P>Mytuli in dulci aqua inueniuntur, illarum corticibus, pictores pro coloribus diluendis vtuntur. p.124.c.2 <C>N.</C> <P>Nardus. p.489.c.1 <P>Na$us promontorium vltra Sueciam & vnde nomen habeat. p.14.c.1 <P>Natura. p.709.c.2 <P>Natura animalium. p.330.c.1 <P>Natura nob s imitanda, quæ minimis maxi- morum miracuia o$tendit. p.698.c.1 <P>Naturæ quatuor conatus. p.561.c.1 <P>Naturæ hominum variæ. p.146.c.2 <P>Naturæ diligentia in animalium con$tructio- ne. p.83.c.2 <P>Nauis à velis cur tam celeriter moueatur. p.622.c.2 <P>Nauis quot pa$$uum millia exegerit vel plus quomodo deprehendamus. pag.641. col.2 <P>Nauis quæ vniuer$um orbem circumambiuit. p.339.c.2 <P>Naues fractæ quomodo re$taurentur. p.212. col.2 <P>Naues coriaceæ & commoda. p.213.c.1 <P>Naues ab$que ferro. p.213.c.1 <P>Nauium à mon$tris marinis deffen$io. p.537. col.2 <P>Nauium men$ura. p.212.c.1 <P>Nauigia facilius ex mari extrahuntur quam ex fluminibus, vel lacubus. p.364.c.2 <P>Nauigandi ars. p.210.c.1 <P>Nautili & eorum $pecies plurimæ inter po- lypos à quibu$dam enumerantur, ro$trum habent polyppi $eu p$ittaci more. p.123.c.2 <P>Nebulæ & pluuia vnde fiant. p.685.c.1 <P>Nebulæ cur procul non propè potius videan- tur. p.300.c.2 <P>Negotia quomodo occultè tractentur. p.234. col.1 <P>Negotiorum præ$agium. p.284.c.2 <P>Nephretici vt à calculo $e$e po$$int expedire facillimè. p.173.c.1 <P>Neritæ & in quo à turbinatis differant. p.123.c.2 <P>Neronis encomium. p.522.c.2 <P>Ne $emina lædantur ab animalibus. pag.576. col.2 <P>Nihil e$t quod tam celeriter euehat quàm certum mentis præ$agium. p.304.c.2 <P>Nihil man$uetius e$t cane, equo, elephante quæ $unt quadrupedia, lepus verò non man$ue$cit, quamuis tamen aliquos Carda- nus viderit $ed rarò. p.700.c.2 <P>Nihil pa$$eri cum $truthiocamelo commune e$t, ni$i in nomine. p.700.c.2 <P>Nihil quod mouetur in aquis putre$cit quod exedat aqua. p.698.c.2 <P>Nili de$criptio, locus è quo na$citur quas <CB>terras irriget & tempus quo totam ægi- ptum inundat. p.666.c.2 <P>Nilus cur aura careat. p.406.c.1 <P>Nili inundatio. p.405.c.2 <P>Nix cur $ine fulgure & tonitru deridat cau$æ tres. p.664.c.2 <P>Nix quomodo fiat. p.663.c.2 <P>Nix variâ figurâ cadens. p.278.c.1 <P>Niues cæruleæ. p.14.c.2 <P>Nobili$$imum auricalcum. p.459.c.2 <P>Noctua canens quo tempore vbique vi$a fue- rit & quid portenderit. p.280.c.1 <P>Nodi quomodo tollantur. p.173.c.1 <P>Nola filo circumdata facillimè frangitur. p.251.c.2 <P>Nolæ cur pendentes re$onant. p.53.c.2 <P>Nomina partium manus, pars prima corpus $ecunda vola, tertia ip$i digiti. p.285.c.1 <P>Non de verbis litigandum e$t modo de re con$tet. p.679.c.1 <P>Non exteriorum $ed membrorum principa- lium ratio habenda e$t. p.703.c.2 <P>Non paruum munus $ecuritas ex ho$te quæ- $ita. pag.677.c.1 <P>Non po$$unt duo orbes plani moueri duobus motibus contrariis $uper eodem centro ita vt vnus ducat alterum. p.189.c.1 <P>Noruegiorum vita ac mores, & illius populi mira. p.10.c.1 <P>Nubes & pluuia non longius centum mille pa$$uum videntur. p.631.c.1 <P>Nubium forma qualis. p.631.c.1 <P>Nubilo$i temporis $igna tum grandinis & pruinæ indicia. p.605.c.1 <P>Nulla planta ab$que radice. p.579.c.1 <P>Nullum vehementer coloratum per$picuum. p.453.c.2 <P>Nullum molle, aut cru$tatum vocem aut $o- num edit, quoniam à perfectione multum ab$unt. p.89.c.1 <P>Nullum mixtum aut elementum pote$tate e$t calidum, aut frigidum. p.350.c.1 <P>Numidarum mores agre$tes. p.557.c.1 <P>Nutrix quæ habet oculos nigros, efficit ocu- los infantis nigros. p.555.c.1 <P>Nutricum vitia quæ pueris nocent. p.555.c.1 <P>Nux occidit vulpes. p.102.c.2 <P>Nuces quomodo optime $eruentur. p.580. col.1 <P>Nux cur ad coctionem iuuet. p.632.c.2 <P>Nucis myri$ticæ oleum quomodo fiat. p.492. col.1 <C>O.</C> <P>Obeli$cus maximus. p.345.c.2 <P>Obeli$ci magnitudo. p.345.c.1 <P>Obiecta tactus. p.570.c.1 <P>Ob$eruationes quot & quænam $int præci- puæ de$tillantium. p.202.c.2 <P>Occultata. p.234.c.1 <P>Occultæ & per$onatæ literæ. p.236.c.1 <P>Occultationum plura genera fit enim occul- tatio vel in rebus, vel in conceptibus animi vel in negotiis, vel in $ignificationibus. p.234.c.1 <P>Ocreæ ab aqua immunes quomodo fiant. p.438.c.2 <P>Octo genera in rerum de$tillatione habentur p.198.c.1 <P>Oculus præ$tantior aliis $en$ibus $ex de cau$is p.570.c.1 <PB> <CB><P>Oculi cur tam cito in pi$cibus generantur. p.132.c.1 <P>Oculi $en$um e$$e tenui$$imum. pag.570. col.2 <P>Oculi partes con$picuæ. p.536.c.2 <P>Oculorum lebetudo vnde fiat in $enibus. pag. 562.col.2 <P>Ocymum fermè vbique na$citur. pag.490. col.1 <P>Odor pinguis. p.41.c.1 <P>Odor temperatus. p.41.c.1 <P>Odor melleus. p.41.c.1 <P>Odor terreus. p.41.c.1 <P>Odores. p.40.c.1 <P>Odores iucundi$$imi qui $int. p.262.c.2. <P>Odores $aporibus melius cognitos e$$e, e$t contra Ari$totelem. p.40.c.1 <P>Odoris priuilegium. pag.574.c.1 <P>Odores ab$que cau$a manife$ta. pag.161. col.2 <P>Odorum ratio. p.486.c.2 <P>Odorata cur plerumque calida. pag.487. col.2 <P>Odoratus mirabilis hamar. p.554.c.1 <P>Odorati$$ima quænam $int. p.40.c.1 <P>Odio habere aut $uccen$ere illi non debe- mus qui nobis multiplicem præbuit vtili- tatem quamuis nolens. p.676.c.2 <P>Oleum è metallis quomodo extrahatur. p.199. col.2 <P>Oleum quod illitum venena propellit. p.399. col.1 <P>Oleum laterum. p.201.c.2 <P>Oleum vitrioli. p.445.c.2 <P>Oleum cum lixiuio in lac tran$it. pag.254. col.1 <P>Oleum illitum ferro vel chalibi duplicem præ$tat vtilitatem. p.621.c.2 <P>Oleum ex fœno & quomodo debet præparari vt po$$it extrahi. p.202.c.2 <P>Olea $ex præcipuis & generalibus modis fiunt qui fusè de$cribuntur. p.202.c.2 <P>Oleum & pinguedinis di$crimen. pag.491. col.2 <P>Oleum è floribus $ambuci quomodo po$$it extrahi. p.204.c.2 <P>Oleum odorati$$imum. p.200.c.2 <P>Oleum corruptum quomodo re$tituatur in pri$tinum $tatum. p.72.c.1 <P>Olei, $ummum, vini medium, mellis imum cur optima. p.630.c.1 <P>Olei, vini, & mellis in pondere comparatio. p.70.c.1 <P>Olea à capra decerpta moritur. p.65.c.1 <P>Olea odorata quomodo fiant, modi tres. p.491.c.1 <P>Oleæ & quercus inimicitia. p.64.c.1 <P>Olera quomodo toto anno $eruentur. p.72. col.2 <P>Oliuæ quomodo à nucleis liberentur. p.579. col.2 <P>Oliuæ vt celerrimè condiantur pulchra me- thodus. p.74.c.1 <P>Oliuæ olympiades. p.579.c.2 <P>Oliuæ ligna $emia mbu$ta æterna $ub terra & aqua. p.213.c.1 <P>Oliua$tes Rliodius. p.481.c.1 <P>Olor eius color & vox $uaui$$ima prope in- teritum. p.543.c.1 <P>Onagri. p.523.c.1 <CB><P>Onyx. p.48.c.2 <P>Onycis vires. p.467.c.1 <P>Onocratalus. p.111.c.1 <P>Opali degeneris mira natura. pagin.465. col.1 <P>Opali mira pulchritudo. p.464.c.2 <P>Opera parua $ubtilia fragilia. pag.613. col.2 <P>Operis calumniatoris Cardani magnitudo barbaries & obliuio maxima. pag.677. col.1 <P>Operatio facit forma cogno$cere è quare. p.690.col.1 <P>Optima quæ $int $pecula. p.418.c.2 <P>Optimæ aquæ. p.409.c.2 <P>Oraculum antri trophanij. p.657.c.1 <P>Didio Iuliano Exituum præditum à puero ex $peculo. p.656.c.2 <P>Oracula cur e$$e de$ierint. p.331.c.2 <P>Oracula quomodo fiant. p.306.c.1 <P>Oracula debent e$$e ambigua vt $int ora- cula. p.657.c.2 <P>Oracula antiqua quomodo & quando fie- rent & vbi. p.269.c.2 <P>Oraculorum quatuor genera, Colophonium, Branchidicum, Delphicum, & Tropho- nium. p.303.c.2 <P>Orbis celeberrima diui$io. p.4.c.2 <P>Orbis vnam tantum in partem quomodo fiat. p.188.c.2 <P>Orbis exterior quomodo mouebit interio- rem & non mouebitur ab illo. pag.188. col.2 <P>Or<*>hadum in$ularum felicitas. pagin. 699. col.2 <P>Ordo in de$cribendis his, quæ viuunt, à diffi- cultate $umptus. p.48.c.1 <P>Ordo in libris tractandis qualis e$$e debeat. p.348.c.1 <P>Ordo librorum de $ubtilitate. p.357.c.2 <P>Organa hydraulica. p.573.c.2 <P>Oriens verum & occidens & reliqua quomo- do habeantur. p.179.c.2 <P>Oris fœtor quo remedio curatur. pag.567. col.1 <P>Ormus ciuitas in qua regione incolatur. p.338.c.1 <P>Ormus in$ulæ calor. p.12.c.2 <P>Orthragoricus pi$cis quis $it eius natura pro- prietates & vtilitates. p.142.c.2 <P>Ortui pilorum & capillorum quid plurimum conferat. p.260.c.1 <P>Ortus & interitus, incolumitas & morbus lætitia & tri$titia, $erenitas & nubes, abun- dantia ac penuria, $excentáque huiu$modi quotidie inuicem alterna vice $ibi $ucce- dunt. p.673.c.1 <P>Oryza cibus vniuer$o orbi ferme communis. p.563.c.1 <P>Os cur non Re$tituatur. p.692.c.1 <P>Os capitis cur è pluribus fru$tis. p.539.c.1 <P>Os hominis appen$um, vt carnem tangat, prode$$e doloribus ventris qui per circui- tum redeant creditum e$t. pagin. 173. col.1 <P>O$$a vt molliantur. p.618.c.1 <P>O$$a vt dealbari facillimè po$$int quid $it faciendum. p.244.c.2 <P>O$$a capitis cra$$a & dura quid $ignificent. p.559.c.1 <PB> <CB><P>O$tenta quæ in cicuribus vi$a aliquando fue- rint. p.280.c.2 <P>O$tenta quæ in hominibus apparent. p.281. col.1 <P>O$tenta quæ in aëre apparent. p.275.c.1 <P>O$tenta terræ. p.278.c.2 <P>O$tenta quæ in agre$tibus Animalibus $æpe apparent. p.279.c.2 <P>O$tenta plantarum. p.279.c.1 <P>O$tenta quæ in aquis videntur. p.278.c.1 <P>O$tenta quæ in partubus $æpi$$imè apparent. p.281.c.2 <P>O$trea magnitudinis immen$a. pagin. 537. col.2 <P>O$trea nobili$$imum genus & quare. p.125. col.1 <P>Oues quare cornibus plerumque careant, & quare $int arietibus humidiores. pag.698. col.1 <P>Oues in iugis montium regionum frigida- rum cornuta. p.533.c.1 <P>Oues velleris prætio$i in Caricta Siluriæ re- gionis parte inueniuntur. p.92.c.2 <P>Oues aureæ in Ætholia prope Doundor vi- dentur. p.92.c.2 <P>Oues in Hirtha, Hircos altitudine $uperant. caudas v$que in humum proten$as. p.101. col.1 <P>Oues cur factæ. p.533.c.1 <P>Ouium morbis curandis. p.640.c.2 <P>Ouium Indicarum quatuor genera & earum proprietates. p.93.c.1 <P>Ouium vtilitas lib.30.georg. p.522.c.1 <P>Ouina pellis à Lupo lacerata mouet pruri- tum. p.639.c.1 <P>Ouum portento$um. p.145.c.2 <P>Oua cum duobus albuminibus. pagin. 145. col.1 <P>Oua emi$$a cre$cunt. p.119.c.2 <P>Oua nuper nata quomodo cogno$cantur. p. 144.c.2 <P>Oua qualia e$$e debent. p.242.c.2 <P>Oui vitellum quomodo in lapidem tran$eat. p.444.c.1 <P>Ouo filum circumductum in igne non ardet, quare. p.387.c.1 <P>Oua molle$cunt aceto $ic vt vrceis includan- tur. p.650.c.1 <P>Ouorum quædam proprietates. p.145.c.2 <P>Oua fouendi $ine gallina modus. pag.561. col.2 <P>Oua vitrea quomodo $int implenda. p.245. col.1 <P>Oua fundæ impo$ita coquuntur. pag.144. col.2 <P>Oua quibu$dam diebus nata magis $eruan- tur. p.144.c.2 <P>Oua augu$to men$e nata $eruantur. pag.144. col.2 <P>Oualis figuræ de$cribendæ ratio. pag.249. col.1 <P>Oxyrinchi magnitudo eiu$que ro$trum. p. 136.c.2 <P>Ozimi natura mira. p.64.c.2 <C>P.</C> <P>Pagurus quis $it. p.141.c.1 <P>Palma, & palmæ diuer$a genera, proprie- tates & qualitates. p.56.c.2 <CB><P>Palmus duplex habet $ignificatum. pag.75. col.1 <P>Palpebræ cur. p.570.c.2 <P>Palumborum mira. p.104.c.2 <P>Palus Alcyonia profundi$$ima. p.405.c.2 <P>Panis è pi$cibus. p.9.c.2 <P>Panis electio. p.242.c.2 <P>Panis quæ diu incorruptus maneat conficien- di ratio. p.74.c.1 <P>Panis conditiones quinque. p.563.c.1 <P>Panis genera quinque. p.563.c.1 <P>Panni lami quomodo extendantur. pag.562. col.1 <P>Papas, quid $it, illius v$us & vnde oriatur. p.8.c.2 <P>Papillionum delendorum methodus. pag.92. col.1 <P>Papilionum generatio. p.85.c.1 <P>Pappus vnde fiat. p.481.c.2 <P>Papyrus antiqua. p.614.c.2 <P>Parabola quinta quænam $it. p.371.c.1 <P>Parabolis priuilegia. p.596.c.2 <P>Pardi fel venenum præ$entaneum. pag.640. col.2 <P>Parœci vnde nomen $umant & quam par- tem orbis inhabitent. p.11.c.2 <P>Partes manus cui planetæ $ubiaceant. p.285. col.1 <P>Partes nece$$ariæ metallicis. p.442.c.1 <P>Partus facilis ac difficilis notæ manife$$imæ p.173.c.2 <P>Partus mon$tro$i quid $ignificent. pag.282. col.1 <P>Pa$$er Mu$catus auium minimus, pennarum colores, eius celeritas & paruitas, quantum totus cum nido $uo ponderet, eius partes omnes & temperamentum. pagin. 543. col.2 <P>Pa$$er vicilinus iuxta Mexicum inuenitur eius forma & magnitudo. pagin. 110. col.1 <P>Pa$$er $turtus. p.543.c.2 <P>Pa$$er $tultus, figura, & quomodo $e aduer- $us $imias muniat ne pullos in nido laten- tes occidant. p.543.c.2 <P>Pa$tinacæ pi$cis de$criptio. p.118.c.1 <P>Pa$tinacæ aculeus dolorem dentium tollit. p.444.c.1 <P>Pauo indus. p.544.c.1 <P>Pauo no$ter auis pulcherrima omnium colo- rum varietas, eius vigilantia & fidelitas contra fures gaudium quo afficitur dum eius caudam mirantur homines. pag.544. col.1 <P>Pauones albi. p.108.c.2 <P>Pauonis caro $i $it a$$ata per annum inte- grum $eruatur. p.108.c.1 <P>Pericula funambulorum eorum opera varia, miraque quæ apud Turcos facere $olent. p.637.c.1 <P>Quomodo $ciamus proportionem periferiæ circuli ad diametrum. p.642.c.1 <P>Peripateticorum & Epicureorum rationes aduer$us Dæmones. p.327.c.1 <P>Pernæ habent denticulos in margine pati- natim di$po$itas. p.125.c.1 <P>Pernoctare locis humidis quid afferat. p.173.c.2 <P>Per$arum cadauera non corrumpuntur. p.151. col.1 <PB> <CB><P>Per$icæ quomodo $eruentur. p.265.c.2 <P>Per$ica in per$ide veneno prædita. pag.488. col.1 <P>Plus e$t humidi in folio per$ici quàm in fru- ctu & quare. p.695.c.2 <P>Per$picuum nullum duci pote$t. pag. 34. col.2 <P>Per$picuitatis in gemmis cau$a. pag.461. col.2 <P>Peru prouinciæ de$criptio & mirabilia. p.12. col.1 <P>Peruyguana $erpens eius de$criptio, proprie- tates, & vnde ortus illius. p.89.c.2 <P>Pe$tis mira. p.396.c.2 <P>Pe$tis quatuor de cau$is contingit, nimirum vitio aquæ, aëris, cibi, & contagio. p.174. col.2 <P>Pe$tis cur magnis caloribus & frigoribus po- tius $edetur quàm temperato tempore. p. 175.c.1 <P>Pe$tis quædam mira in Heluetiis. pag. 147. col.2 <P>Pe$tis cura cum argento $ublimato. pag.390. col.2 <P>Pe$tis cur occidat. p.147.c.2 <P>Pe$tis in pecudibus & iumentis quænam $int certa $igna. p.284.c.2 <P>Pe$tis ex arcula aperta. p.396.c.2 <P>Pe$tis numquam $æuit iuxta Calekhutum & ratio. p.542.c.1 <P>Pe$tilentiæ futuræ præ$agia. p.283.c.1 <P>Pe$tis futuræ $igna. p.605.c.2 <P>Phænix & an verum $it aliquem exi$tere. p.543.c.2 <P>Pha$ellus Turcicus humana forma. pag.64. col.2 <P>Phiala quomodo palea eleuetur. pagin. 245. col.2 <P>Phialæ quomodo impleantur. p.245.c.1 <P>Turpe e$t Philo$opho iurgiis agere, Chri- $tiano contendere, probo viro criminari quemquam, medico $ene$centi iam ac viro graui ineptè conuicia in alium ingerere. p.676.c.1 <P>Phryganium pi$cis in fluminibus degit, $enos vtrinque pedes habet. p.130.c.2 <P>Phycis natura. p.141.c.1 <P>Piceæ fructus & Pineæ fructus in exemplo $unt, vt differentia inter illos clara $it. p.60.c.2 <P>Picturæ partes tres. p.610.c.1 <P>Picutus penna in linguam vtitur ro$tri eius longitudo. p.543.c.2 <P>Pilorum color in animalibus vnde pag.79. col.1 <P>Pili cra$sâ, metalla tenui $unt $ub$tantia, nul- lum cra$$um $plendidum. p.692.c.1 <P>Pilis tutò tingendis quâ à re vtendum $it. p.260.c.2 <P>Pili in mammis cur. p.170.c.1 <P>Pinea Inda <I>$eu</I> Hyayama forma pulcherri- mus, gu$tu iucundi$$imus, odore $uaui$$i- mus, vt ex quinque $en$ibus tres in eo ma- ximè delectentur, vbi oriatur, & eius natu- ra & proprietates. p.57.c.1 <P>Pingendi, cælandi, $culpendi commune præ- ceptum. p.610.c.1 <P>Pinguedines odoratæ quomodo fiant. p.567. col.1 <P>Pinguis cau$a & actio. p.39.c.2 <CB><P>Pinnæ & illarum formæ. p.124.c.2 <P>Pinnæ cur magis varij coloris. pag. 118. col.2 <P>Pinnarum duplex genus. p.116.c.2 <P>Piper. p.485.c.2 <P>Piper Antropophagorum. p.57.c.2 <P>Pi$ces quomodo $eruentur. p.580.c.1 <P>Pi$ces cur non nidificent. p.141.c.2 <P>Pi$ces cur facile $int mobiles. p.704.c.1 <P>Pi$cis Lien rarior e$t & cra$$ior, caro eius te- nuior & den$ior. p.704.c.1 <P>Pi$ces quomodo capiantur. p.581.c.2 <P>Pi$ces marini cur adeo magni. pag. 538. col.1 <P>Pi$cibus lingua dentata & cur. p.135.c.2 <P>Pi$cis & tædarum hi$toria. p.61.c.2 <P>Pi$ces cur ex ouis generentur. pagin. 521. col.1 <P>Pi$cium nomina bene olentium. pag. 135. col.2 <P>Pi$ces cur multa o$$a in capite habeant. p.132.c.2 <P>Pi$cium marinorum ab aliis di$crimen ex forma. p.134.c.2 <P>Pi$cium $pinæ noctu lucent. p.251.c.2 <P>Pi$ces in calidis ac $ulphureis aquis. p.537. col.1 <P>Pi$cium motus quadruplex. p.142.c.1 <P>Pi$cibus quæ grata & pernicio$a. pag.144. col.2 <P>Pi$ces cur non $int pilo$i. p.139.c.1 <P>Pi$ces quinam $olùm fœminini. p.132.c.1 <P>Pi$ces quibu$dam fluuiis familiares. p.137. col.2 <P>Pi$ces quinam vno tantum lacu gignantur. p.137.c.1 <P>Quinam $int pi$cium colores. p.130.c.1 <P>Pluribus pi$cibus mammas habere e$t com- mune. p.700.c.1 <P>Plurima $unt pi$cium genera in quibus gu- $tus $olus & tactus e$t: & varia afferuntur exempla. p.730.c.1 <P>Pi$ces cur non benè oleant. p.135.c.2 <P>Pi$cium $alitorum electio. p.242.c.2 <P>Pi$cium incredibilis captura. p.538.c.2 <P>Pi$cium vita longi$$ima. p.143.c.2 <P>Pi$cium genera quæ $olum inuicem mi$cen- tur. p.129.c.1 <P>Pi$cis deformis & eius integra de$criptio. p.143.c.2 <P>Pi$ces bipedes. p.540.c.1 <P>Pi$ces cur adeo multiplicentur. pagin. 521. col.1 <P>Pi$ces a b$que pinnis. p.24.c.1 <P>Pi$cium differentiæ ac genera multiplicia p.112.c.2 <P>Pi$ces habent pericardium & $eptum tran$- uer$um. p.116.c.1 <P>Pi$cium voces & $oni eorumque di$crimina p.139.c.1 <P>Pi$ces veneno præditi. p.118.c.1 <P>Pi$ces omnes aërem in $e & cur contineant & quomodo. p.114.c.1 <P>Pi$ces an audiant. p.114.c.2 <P>Pi$ces Maculam habentes. p.139.c.1 <P>Pi$cium per$picuitas. p.135.c.2 <P>Pi$cis in va$e $ola aqua triennio nutritus. p.116.c.1 <P>Pi$ces omnes Sarcophagi præter ce$treum & capitonem. p.116.c.1 <PB> <CB><P>Pi$ces cur habeant linguas earum naturæ, vtilitates, proprietates & commoda. p.133. <P>Pi$cium multitudo incredibilis. pagin. 144. col.2 <P>Pi$ces cur collo & gula careant. pag.115. col.1 <P>Pi$ces qui re$pirant magni & $anguinei $unt, & quare. p.121.c.1 <P>Pi$ces cur ab$que palpebris. p.132.c.1 <P>Pi$ces cur te$tes intus reconditos habeant. p.129.c.1 <P>Pi$ces omnes habent $en$us, $ed omnes he- betes. p.114.c.2 <P>Pi$cium omnium ab integumento differen- tiæ tredecim enumerantur. p.122.c.1 <P>Pi$cium Arma. p.117.c.2 <P>Pi$ces an re$pirent. p.113.c.1 <P>Pi$ces inter quadrupedes & plantas medij. p. 140.c.1 <P>Pi$cium nouem differentiæ. p.119.c.2 <P>Pi$ces in mari dulci aqua nutrjuntur. p.139. col.2 <P>Pi$ces qui tacti tangentes febre afficiant. p.539.c.1 <P>Pi$ces volantes. p.540.c.2 <P>Pi$cium $apores. p.138.c.1 <P>Pi$cium mores. p.138.c.2 <P>Pi$ces omnes cur po$trema parte $imiles in- ter $e $int. p.538.c.2 <P>Pi$cium di$ciplina. p.143.c.2 <P>Pi$cis qui$nam $it cum alis & pedibus. p.140. col.1 <P>Pi$cium conditura præ$tans. p.74.c.2 <P>Pi$cis barbatus. p.537.c.2 <P>Pi$cis noxius qui$nam. p.143.c.2 <P>Pi$cium di$crimen à loco. p.134.c.1 <P>Pi$ces cur voraces. p.136.c.1 <P>Pi$cium ventriculus cur magnus $it. pag.115. col.2 <P>Pi$cium quadruplex generatio. p.119.c.2 <P>Pi$cium podex. p.138.c.1 <P>Pithaiæ fructus, natura, vtilitates proprieta- tes & commoda. p.266.c.1 <P><G>pituoka/mpai</G> quid $int eorumque proprietates. p.88.c.2 <P>Plantago marina. p.63.c.2 <P>Plantæ quædam formâ vires produnt. p.484. col.1 <P>Plantarum fructus ac flores quomodo $erius prodibunt. p.263.c.1 <P>Plantas vt occidas. p.68.c.1 <P>Plantæ & earum differentiæ. p.55.c.1 <P>Plantæ & animalia $icut & homines pro re- gionum varietate differentiam magnam $u$cipiunt. p.15.c.2 <P>Plantæ vt $eruentur, auxilia magica. p.68. col.1 <P>Plantis $erendis quæ nece$$aria. p.66.c.1 <P>Plantæ infau$tæ. p.59.c.2 <P>Plantæ omnes $ponte proueniunt certis locis p.58.c.1 <P>Planta vlla an animal. p.63.c.2 <P>Plantarum præ$agia quomodo dueenda. p. 279.c.1 <P>Plantæ ariditatis indices. p.62.c.2 <P>Plantæ aërem vitiantes. p.482.c.1 <P>Plantarum cura. p.65.c.1 <P>Plantas ex propria in$itione mutari. p.577. col.2 <P>Plantarum miracula. p.63.c.1 <CB><P>Plantarum partes. p.482.c.1 <P>Plantæ aquam $ube$$e demon$trantes. p.62. col.1 <P>Plantæ vt $apore ac magnitudine præ$tent. p.62.c.1 <P>Planta nulla cur carnem gignat. pagin. 63. col.2 <P>Plantæ cur animalibus diuturniores. p.567. col.2 <P>Plantis quæ aquæ vtiliores. p.62.c.2 <P>Plantæ quæ vermibus $catent, quomodo cu- randæ. d.73.c.2 <P>Plantæ hyeme florentes. p.63.c.2 <P>Planta cuius folia, $i tanguntur $tatim are$- cunt. p.64.c.1 <P>Plantarum folia quomodo formentur. p.578. col.2 <P>Plantæ aliquæ inuicem mutantur. pag.206. col.1 <P>Pla$tices difficilior cœlandi & $culpendi ra- tione. p.611.c.1 <P>Platanus in Scotia & Anglia. pagin. 65. col.2 <P>Platanus $emper virens. p.65.c.2 <P>Plato quomodo o$tendit Dæmonas e$$e. p. 318.c.1 <P>Platonis di$cipuli $unt impij, Plato verò e$t pius. p.328.c.2 <P>Platonicorum opinio de Dæmonibus. p.320. col.2 <P>Plana iuncta quomodo diiungi po$$int. p. 363.c.1 <P>Plani pi$ces quemadmodum $unt fu$co dor- $o ita $unt ventre candido. pagin. 130. col.1 <P>Plani pi$ces vbi-nam oculos habeant & quo- modo incedant. p.231.c.1 <P>Plani$phærium quid. p.223.c.2 <P>Quæ plantas occidant. p.67.c.1 <P>Quæ plantæ maximè odoratæ. pagin. 483. col.2 <P>Pla$tica mirabilis antiqua fabricaudi immen- $a opera. p.611.c.2 <P>Plinij cum natura certamen. pagin. 124. col.2 <P>Plotini opinio de modo quo anima $entit. p.706.c.2 <P>Pluma aquilæ, an$erum plumas exedit. p.312. col.1 <P>Plumbum album vt non $trideat quid $it præ$tandum. p.207.c.2 <P>Plumbum album odit alia metalla. pag.457. col.2 <P>Plumbum liquefactum quomodo in pulue- rem tran$eat. p.383.c.1 <P>Plumbi quatuor $pecies. p.457.c.2 <P>Plumbea lamina, $i $it lata, & $i æqualiter aquæ in$i$tat mergi cur non po$$it. p.363. col.1 <P>Pluuia & nubes cur$emper vbi $ol $uper$tat. p.665.c.1 <P>Pluuia quomodo fiat. p.663.c.2 <P>Pluuia ranarum quid $it eju$que proprietates. p.306.col.2 <P>Pluuiæ futuræ figna. p.306.c.2 <P>Quandonam copio$æ pluuiæ à nobis $int ex- pectandæ. p.685.c.1 <P>Podagræ doloribus. p.641.c.1 <P>Polenta quid $it. p.70.c.1 <P><G>*poliorkete\s</G> machina vnde dicta, aduer$us <PB> <CB>quos facta, cuius altitudinis cuius ponde- ris, hæc ita bene fuit compaginata vt tuta e$$et aduer$us ignes. p.216.c.2 <P>Polypi pi$cis forma, vita, mores magnitudo & robur. p.131.c.2 <P>Pomum prouocans $omnum. p.645.c.2 <P>Pomum croceum bene olet. p.58.c.2 <P>Poma mortis. p.488.c.1 <P>Pomata quomodo fiant. p.567.c.2 <P>Pomum illæ$o cortice quomodo in fru$ta di- uidatur. p.253.c.1 <P>Pomonia in$ula & illius in$ulæ proprietates. p.9.c.2 <P>Pondus delatum à duobus longiore ligno cur $it leuius. p.251.c.2 <P>Pon derum eiaculandorum ratio. pag.214. col.1 <P>Ponderum facile leuandorum ratio. pag.620. col.2 <P>Pons Caij Cæ$aris. p.619.c.2 <P>Pons quidam maximus. p.345.c.1 <P>Portæ quomodo à dome$ticis $olum aperiun- tur. p.250.c.2 <P>Portenta animalium dome$ticorum quid re- ferant. p.281.c.1 <P>Poto$$i e$t fodina in credibilis quantitatis ar- genti. p.46.c.1 <P>Potus è Cyti$i floribus. p.69.c.2 <P>Quomodo quæ præcio$a $unt $eruari debeant. p.343.c.1 <P>Præcantationes. p.68.c.1 <P>Precatio aduer$us venena. p.398.c.2 <P>Præcepta Regis Anglorum filium $uum im- puberem relinquentis. p.176.c.2 <P>Prægnantium affectus in fætus agere. p.568. col.1 <P>Præ$agia & oracula cur per$æpe $int fal$a. p.303.c.2 <P>Præ$agia per genera rerum. p.285.c.1 <P>Præ$agia tempe$tatum. p.306.c.2 <P>Tria præ$agiorum genera, alij enim præ$a- giunt in $omnis votiuis, alij aliquid agen- tes, alij tamen facilius in $omnis ac Ec- $ta$i præ$agiunt. p.303.c.2 <P>Quæ in præ$ciendo ob$cura $int nece$$aria. p.304.c.2 <P>Præ$idia aduer$us Dæmones. p.335.c.1 <P>Principes cur $apientes. p.158.c.1 <P>Principia plurima quibus natura equi, & pro- prietates digno$cuntur. pag.98.c.2. & p.99. col.1 <P>Principiorum naturalium diui$io. pag. 368. col.1 <P>Priuilegia omnia auri. p.454.c.2 <P>Problematum veritas quomodo exquiratur. p.169.c.1 <P>Procella maris admirabilis. p.26.c.1 <P>Procellarum præ$agia. p.278.c.1 <P>Proce$$us rerum humanarum. p.150.c.2 <P>Procli libri non $pectant ad artem geometri- cam. p.589.c.1 <P>Quomodo prohibere po$$imus ne puer fure- tur. p.555.c.1 <P>Profe$$or Dialecticæ vel Metaphy$ic&ecedil; vigin- ti coronatis conducebatur, Medicinæ ve- rò & Philo$ophiæ naturalis $excentis ac mille & $æpe etiam amplius & cur.p.674. col.2 <P>Profunditas mira fodinarum. p.453.c.1 <P>Pronunciatum vulgatum. <I>Nam genu<*> & proa-</I> <CB><I>uos, & quæ non fecimus ip$i, vix ea no$tra voco.</I> p.676.c.2 <P>Proportio reflexa quid $it. p.598.c.1 <P>Prote$ilai $epulchrum. p.346.c.1 <P>Pruina frigidior niue. p.663.c.2 <P>Pruina quomodo fiat. p.664.c.1 <P>Pruna cur rubra. p.193.c.1 <P>Prunus ca$taneo, $ed Amygdalâ longe præ- $tantior e$t. p.67.c.2 <P>Quinam $int populi feri & $oli robori in- cumbant & quam ob cau$am. pag. 160. col.1 <P>P$alterium quale. p.573.c.2 <P>P$elli opinio de Dæmonibus. pagin. 319. col.1 <P>P$eudo. Cærulea. p.447.c.2 <P>P$eudopalus eiu$que qualitates, reddit ge- $tantem eloquentem & hilarem. pag. 52. col.1 <P>P$itacus. p.544.c.1 <P>P$itacus an aliquid habeat commune cum crocodillo. p.701.c.1 <P>P$ittaci in india orientali eorum forma & de$criptio. p.110.c.1 <P>P$itacus eius ingenium & $agacitas, & qua in regione na$catur. p.544.c.1 <P>Puella plus vrinæ emittens quàm ponderaret. p.168.c.1 <P>Puellæ quædam factæ Dæmoniacæ. p.281. col.2 <P>Puella biceps nata quando. p.282.c.1 <P>Puerorum fa$cinum quomodo fiat. pag. 311. col.2 <P>Pueri vt pingue$cant. p.647.c.2 <P>Puero-quatuor vtilia quæ nullâ impen$a pa- rantur. p.555.c.1 <P>Puero quatuor alia vtilia $ed non adeo communia. p.555.1 <P>Pueris & iuuenibus $piritus benè olere non $enibus nec intemperatis. p.482.c.2 <P>Quid impediat ne pueri & puellæ po$$int pu- be$cere. p.171.c.2 <P>Pugnare contra veritatem difficile e$t præ- $ertim viuentibus te$tibus. p.678.c.2 <P>Pulices. p.88.c.2 <P>Pulices quomodo vitare po$$umus & facil- limè. p.91.c.2 <P>Pulchritudo quid $it & cur pulchris dele- ctemur. p.571.c.2 <P>Pulli caput $tylo terebratum non moriente pullo. p.316.c.2 <P>Pullus vnicuique animali proprius. pag.545. col.2 <P>Pul$us & motus Cordis vtilitates. pag. 557. col.2 <P>Puluis Pyrius ab$que $trepitu $phærulam eii- cit è machinis. p.387.c.2 <P>Pulueres vt $ubtili$$imi euadant quid $it fa- ciendum p.204.c.2 <P>Pullus quomodo in ouo gignitur. pag. 145. col.2 <P>Quando pullus generatur vbinam ro$trum lateat. p.704.c.1 <P>Quomodo pullus quaternis pedibus & alis na$catur. p.561.c.2 <P>Pumilionis paruitas mira. p.554.c.1 <P>Purpureum Dio$coridis cæruleum inter co- lores e$t. p.695.c.1 <P>Purpurarum & Buccinorum di$crimen o$ten- ditur. p.123.c.1 <PB> <CB><P>Putredo pinguium. p.389.c.1 <P>Putridum quid $it. p.696.c.2 <P>Putridum & putre$cens valde inter $e diffe- runt, eò quòd putridum nihil $it, putre$- cens verò aliquid. p.696.c.2 <P>Putredinis res in di$tillationibus. pag. 196. col.2 <P>Quatuor e$$e genera putredinis demon$tra- tur euidenter. p.389.c.2 <P>Putridi & ignei caloris differentia. pag.390. col.1 <P>Putre$cere & per putredinem generari quo- modo inter $e differant. p.696.c.2 <P>Pygmæi an $int. p.152.c.2 <P>Pyra magnitudinis in$ignis. p.59.c.1 <P>Pyrij pulueris compo$itio. p.379.c.2 <P>Pyntes argentum quandoque continet $æ- pius æs. p.446.c.1 <P>Pyrius puluis cur à machina tanto impetu $phærulam mittat. p.379.c.2 <P>Pyrites in littore maris. p.47.c.2 <P>Pyrophili lapidis ex humano $anguine ratio $tructuræ. p.647.c.2 <C>Q.</C> <P>Qvadrati proprietas. p.597.c.1 <P>Quadrupedia. p.92.c.2 <P>Quadrupedibus impinguandis. p.96.c.1 <P>Quadrupedum proprietates. p.97.c.2 <P>Quiuira & talis regionis $itus, incolæ $em- per vagi $unt. p.101.c.2 <P>Qualitates omnes in quibus differant & con- ueniant. p.630.c.2 <P>Qualitatibus omnibus $en$ibus commune. p.40.c.1 <P>Quercus Bo$ileæ mira. p.65.c.1 <P>Quercus cum ilice con$en$us. p.64.c.2 <C>R.</C> <P>Radices herbæque omnes quomodo $er- uentur. p.579.c.2 <P>Radicum partes. p.482.c.2 <P>Raia homini amica. p.538.c.2 <P>Raiarum genera multiplicia & differentiæ earum. p.128.c.2 <P>Rana marina pi$cis & planus ac cartilagi- neus, fu$cus capite rotundo plano maxi- moque, cui quod adhæret caudæ in$tar di- ci po$$it, &c. p.128.c.2 <P>Ranæ vt congregentur. p.91.c.2 <P>Ranarum proprietates. p.144.c.1 <P>Ranarum forma, genus, temperamentum, & locus in quibus alantur. p.137.c.1 <P>Rangiferi. p.532 col.2 <P>Rapæ vt maximæ fiant p.66.c.1 <P>Raparum folia, quomodo viridia $eruentur. p.72.c.2 <P>Raparum magnitudo mira. p.578.c.2 <P>Ratio demon$trans contra $implicium quod os pi$cis milui aurum nontrahit. pag.441. col.1 <P>Ratio rei magi$tra. p.202.c.2 <P>Recta cur non frangantur. p.145.c.1 <P>Recta linea quomodo de$cribatur. pag.253. col.2 <P>Recta linea meridiei quomodo habenda $it. p.253.c.2 <CB><P>Recti linearum omnium figurarum priuile- gium. p.597.c.1 <P>Reflexa linea quid. p.181.c.2 <P>Reflexa linea quomodo in homocentricis orbibus fiat. p.181.c.2 <P>Reflexio radiorum $olis multum variatur à lo- co $uo, ex minima varietate aquæ vrcei. p.2.c.1 <P>Regiones incognitæ di$per$æque tempe$ta- tibus naues, quo pacto vbi $int digno$ci po$$int. p.416.c.2 <P>Regionum genera proprietatibus di$tincta. p.15.c.1 <P>Regula $ociandi colores. p.44.c.1 <P>Quomodo reges & $apientes populique pri- mis principiis per $e noti $int. p.551.c.1 <P>Quomodo per regiones ignotas ad locum de$tinatum peruenias. p.241.c.2 <P>Quæ regiones vitam longæuam efficiunt. p.560.c.2 <P>Quæ præcipua $inguiæ Regiones peculiari- ter ferant. p.340.c.1 <P>Regulus. p.340.c.2 <P>Regulus $eip$um torret in veru & quomodo. p.111.c.1 <P>Remedium ad leuandum capitis dolorem. p.173.c.1 <P>Remedium quo rei in eculeo torti crimen $uum & con$ciorum confiteantur. p.172 col.2 <P>Remora pi$cis, eiu$que de$criptlo & quomo- do naues detineat. p.117.c.1 <P>Repr&ecedil;$entationes variæ exhibitæ in comedia à Nicola$io viro $plendi$$imo & omni litterarum genere erudito. p.581.c.1 <P>Ratio fugandorum Reptilium & talium. p.91 col.1 <P>Res cur maiores quam debeant videri, vi- deantur. p.31.c.1 <P>Res ferreæ quomodo duriora facilius pene- trent. p.251.c.1 <P>Res quæ manus $ecant, nobis non animad- uertentibus. p.64.c.2 <P>Res quæ videtur vbi $emper apparet. p.412. col.2 <P>Res naturales $en$im ex vna in aliam tran- $eant. p.20.c.2 <P>Rerum naturalium duo principia iuxta Em- pedoclem, vnum <I>bonum,</I> alterum <I>malum</I> p.673.c.1 <P>Re$pirationis varietas. p.557.c.2 <P>Rezanæ prouinciæ fœcunditas. p.13.c.1 <P>Rhabani $ubtilitas mira. p.588.c.2 <P>Rhinoceros. p.530.c.2 <P>Rhinoceros pi$cis. p.537.c.2 <P>Rhombi cuius longitudinis, cuius latitudinis, & cuius altitudinis $int. p.131.c.1 <P>Ribes. p.57.c.2 <P>Ringiferi. p.14.c.2 <P>Riuus e$t locus per longitudinem depre$$us, quo aqua decurrat. p.19.c.2 <P>Roboris maximum experimentum. pag.635. col.2 <P>Rocellæ magnitudo, mira & quid. pag. 57. col.2 <P>Romani duplici lingua vtebantur. p.564.c.1 <P>Romanorum clamor qui edi $olebat $ub ini- tium pugnæ à militibus, & quid tali more ob$oleto nunc fiat dum $unt in procinctu ad pugnandum. p.586.c.1 <PB> <CB><P>Ros quomodo manna $it. p.663.c.1 <P>Ro$a cur fit $pino$a. p.577.c.2 <P>Ro$æ quomodo $ingulis anni men$ibus po$- $int haberi. p.263.c.1 <P>Ro$am metropolim. p.24.c.1 <P>Ro$arum $uccus cur $it rubens. p.261.c.2 <P>Ro$arum colores varij & multiplices. p.58. col.1 <P>Ro$omacha. p.525.c.2 <P>Rota cur & quomodo pondera maxima ele- uet. p.622.c.2 <P>Rota quibus maxima aqua hauritur. p.622. col.1 <P>Rotæ ver$atiles ad omnes partes quomodo $int continendæ. p.217.c.1 <P>Rotarum harmonia. p.220.c.1 <P>Rothomagi laus. p.338.c.2 <P>Rubus & filis arguunt a$peram hyemem. p.482.c.1 <P>Rubiginem prohibentia quænam $int. p.46. col.1 <P>Rupium & plantarum modus viuendi. p.683. col.1 <P>Ru$tici cuiu$dam hi$toria miranda & me- moratu digna. p.290.c.2 <P>Rutæ vis mira. p.64.c.2 <P>Ruthenicæ prouinciæ mirum. p.15.c.1 <C>S.</C> <P>Sabellæ pelles. p.534.c.2 <P>Sabina, quam quidam Bruton volunt, $i- millima e$t cupre$$o. p.58.c.1 <P>Saccharum & mel quomodo purgentur. p. 580.c.1 <P>Saccharum ro$eum purgans. p.261.c.2 <P>Sagax quid $it. p.702.c.2 <P>Sal quo cogatur. p.312.c.1 <P>Sal$i cau$a & actio. p.39.c.1 <P>Sal additum de$tillationibus cur copio$ius oleum reddat. p.201.c.1 <P>Sal quomodo candidus fiat. p.254.c.1 <P>Sal lapideum in mari Tumbez. p.17.c.2 <P>Sal Chali, $eu alumen catina. p.445.c.2 <P>Salamandræ in Cumana inueniuntur palmi magnitudine, gracillantes vt gallinæ, qua- rum mor$us admodum exitialis. e$t p.90.c.1 <P>Salamandræ ab ignibus non ab$umuntur & quare. p.102.c.2 <P>Salmo vbinam generetur vbinã frequentius reperiatur, modus quo oua pariat, eiu$que hi$toria fusè de$cripta. p.134.c.2 <P>Salmoni$cum exemplum diu viuit. p.144.c.1 <P>Salpa pi$cis à branchis ad caudas decem ha- bet lineas, quarum vna e$t nigra, reliquæ omnes luteæ mellei coloris, & per hoc mi- rum in modum à cæteris pi$cibus di$tin- guitur. p.138.c.2 <P>Ratio Saltuum. p.634.c.2 <P>Sambucum antiqui odio habebant & inter forales connumerabant. Quòd canes ex ea $olerent $u$pendi, $imiliter <I>Ficum</I> & <I>Mo- rum,</I> quòd fructus ederent nigros, &c. p. 59.c.2 <P>Samogittiæ. p.13.c.2 <P>Sandaracha adulterina. p.257.c.2 <P>Sandachæ in$per$io in quatuor ca$ibus con- uenit. p.256.c.1 <P>Sanctij regis Hi$paniarum hi$toria. p.481.c.1 <P>Sanguinis Draconis arbor. p.487.c.1 <P>Sanguinem è naribus fluentem quomodo ali- <CB>qui $uper$titio$e $i$tant. p.172.c.1 <P>Santhalum & A$phalatum. p.444.c.2 <P>Sapiens longe rege beatior. p.633.c.2 <P>Sapientes quomodo ad venerem po$$int ex- citari. p.558.c.2 <P>Sapientis tria munera. p.584.c.1 <P>Sapientes cur plerumque $uæ patriæ perni- ciem attulerunt. p.460.c.2 <P>Sapientes cur melancholici. p.558.c.1 <P>Sapientes cur magis vitiis dediti videantur. p.460.c.2 <P>Sapientes viri cur pe$$imi. p.558.c.1 <P>Sapientes ad venerem minus prompti & cur p.558.c.2 <P>Saporum natura. p.389.c.2 <P>Sapores qui iucundi. p.39.c.1 <P>Saphiro vires. p.465.c.1 <P>Salau auis. p.536.c.2 <P>Septem $aporum & colorum genera. p.571. col.1 <P>Sarcophagus di$$oluit. p.693.c.2 <P>Sarcophagus lapis vbi inueniatur eiu$que qualitates. p.54.c.2 <P>Sargi quid $int, eius proprietates, vbi inue- niantur & ad quid $int vtiles. p.132.c.1 <P>Saturnus Plumbum nigrum generat. p.309. col.1 <P>Scabiei equorum remedia, & e$t vt plurimum detractio, purgatio, cibus bonus, $ulphur, argentum viuum, mel, pix liquida, &c. p. 95.c.1 <P>Scalarum muralium ratio. p.213.c.2 <P>Scarabei mo$chati. p.88.c.1 <P>Scarus cur $olus ruminet. p.141.c.2 <P>Scelus quid. p.150.c.1 <P>Scintillæ à crinibus hominibus. p.163.c.2 <P>Scire veritatem quantum profit. p.403.c.1 <P>Sciuri. p.541.c.2 <P>Sciuri quos in v$us caudam adhibeant, pru- dentia eorum in $peculatore ponendo dum $armenta colligunt ad nidum componen- dum & modus $armenta deferendi, eorum quoque temperamentum. p.541.c.2 <P>Scolopacis mirabilis natura proprietates & vtilitates. p.142.c.2 <P>Scopeliani mirum. p.163.c.2 <P>Scopuli quomodo fiant in$ularum ortus. p. 402.col.1 <P>Scorpio mirus. p.395.c.1 <P>Scorpio in oleo viginti duobus diebus vixit. p.92.c.1 <P>Scorpij duplici aculeo præditi $unt. p.88.c.2 <P>Scoti laus. p.607.c.2 <P>Scotia cur gemmas ferat. p.46.c.1 <P>Quomodo ex $criptis ad pronunciationem fiat tran$itus. p.584.c.1 <P>Scribendi tres modi. p.564.c.2 <P>Scropha tot parit filios, quot habet mammas. p.102.c.1 <P>Scytole Laconica, qualis $it. p.238.c.1 <P>Semen e$$e in Pi$cibus o$tenditur. p.120.c.2 <P>Semina quando $erenda. p.68.c.1 <P>Semina oleum continent. p.491.c.2 <P>Semina vt meliora & vt maiora na$cantur. p.578.c.1 <P>Seminis ac fructus di$crimen. p.492.c.2 <P>Seminis Rapæ oleum. p.492.c.1 <P>Seminibus $eruandis quæ $eruntur, duo $unt auxilia. p.68.c.1 <P>Senegæ fluminis mirum. p.555.c.1 <PB> <CB><P>Senes quibus $indiis maxime gaudeant. p. 557.c.1 <P>Sen$us quid $it. p.154.c.2 <P>Quatuor $en$uum differentiæ. p.155.c.1 <P>Sen$ibilia communia, & ip$a quinque. p.570. col.1 <P>Sen$ibilium quadruplex differentia. p.44.c.1 <P>Tria omnibus $en$ibilibus communia. p.572. col.2 <P>Sen$ibus qui $unt integris nec litteris indi- gent. p.654.c.2 <P>Sen$iferæ cognitionis partes. p.582.c.1 <P>Sententiæ. p.709.c.1 <P>Separatio metallorum lucro$a per quid & quomodo fieri $oleat. p.207.c.2 <P>Quæ $epeliuntur quomodo $int $eruanda. p. 254.c.2 <P>Septa $unt quæ ad incile opponuntur aquæ deriuandæ compellendæve ex flumine. p. 19.c.2 <P>Sepulchratis $plendor. p.274.c.2 <P>Quomodo Sericum dealbetur. p.613.c.1 <P>Serpentes. p.89.c.1 <P>Serpens Ca$cauella, iuxta caput Sancti Au- gu$tini eius de$criptio. p.90.c.2 <P>Serpentes quibus plantis gaudeant. p.90.c.2 <P>Serpentum lingua bifida. p.91.c.1 <P>Serpentes quibus hebetentur, & quibus vt Plurimum obtupe$cant. p.90.c.1 <P>Serpentes quomodo ab$que periculo tracten- tur. p.646.c.1 <P>Serpentes cur in pluribus in$ulis non $int. p.15.c.1 <P>Serpens $acer, eius magnitudo, qualitates & quare $acet appelletur. p.91.c.1 <P>Serpentes nena$cantur methodus. p.91.c.2 <P>Serpentes cur $ine pedibus. p.81.c.1 <P>Serpentes quando vermes generent & quan- do non. p.91.c.1 <P>Serpentibus fugandis odore Leopardi. p.91. col.1 <P>Serpentum capita vno o$$e con$tant. pag.91. col.1 <P>Serpentum magnitudinis ac docilitatis mira exempla. p.89.c.2 <P>Quæ diutius $eruentur. p.343.c.1 <P>Sextarius olei octodecim continet vncias. p.70.1 <P>Sexus in animalibus cognitio. p.77.c.2 <P>Sexus mutatio an fieri po$$it & quomodo fiat p.163.c.1 <P>Sicca quomodo in aquam per de$tillationem tran$eant. p.199.c.1 <P>Siccorum pondus quomodo po$$it haberi. p. 251.c.2 <P>Siccitatis opera. p.351.c.2 <P>Siccitas nihil e$t aliud quam humidi priua- tio. p.382.c.2 <P>Siderum magnitudo quomodo facile digno$- catur. p.434.c.2 <P>Sigilla. p.307.c.1 <P>Sigillum nobile quomodo debeat fieri. p.310. col.1 <P>Sigilla peculiaria quomodo componantur. p.310.c.1 <P>Sigilla quæ $unt $uperftitio$a. p.307.c.1 <P>Sigillum ad $omnum conciliandum maximè aptum. p.308.c.1 <P>Sigillarum imitatio. p.308.c.1 <P>Sigilla planetarum. p.310.c.1 <CB><P>Sigilla $ignorum. p.309.c.1 <P>Quæ in $igillis $unt nece$$aria. pagin. 307. col.2 <P>Sigillorum vis. p.646.c.2 <P>Signa quæ æqualitatem $eruant, benè $unt plerumque di$po$ita. p.286.c.1 <P>Signa plurima mala. p.286.c.2 <P>Signa in equis à quinque $umuntur. p.99. col.1 <P>Signa quæ ventos. Serenitatem, tempe$tates prænunciant. p.604.c.2 <P>Signa machinæ quæ fracturæ obnoxia $it. p.379.c.1 <P>Signa cogno$cendæ terræ. p.403.c.2 <P>Siligo quid $it & ex illa Germani panem conficiant. p.704.c.2 <P>Siliqua$trum. p.483.c.2 <P>Silurus pi$cis plurimis pi$cibus in$uauior, cute dura & leui ita vt ex Turca tympana conficiantur. p.136.c.2 <P>Simia & elephas non $unt $agaciora cane vel vulpe, $unt tamen prudentiora, multi enim inter homines $unt prudentiores ru- di Minerua. p.702.c.2 <P>Simiæ quare diu odoratu explorent. p.705. col.1 <P>Similitudinis cau$a filiorum ad parentes. p. 556.c.1 <P>Sirenum hi$toriæ & mirum. p.87.c.2 <P>Situla aquâ plena circumuoluta, cur non ef- fundatur. p.362.c.2 <P>Situla aqua plena quomodo $u$tineatur. p. p.629.c.1 <P>Smaragdus, eiu$que proprietates & differen- tia illius ab aliis. p.49.c.2 <P>Socratis dæmonium. p.272.c.2 <P>Sol continet oleum. p.444.c.2 <P>Sol quomodo calefaciat. p.417.c.2 <P>Solem ob$curari, tenebri$ne toti terræ obdu- ci vno eodemque momento impo$$ibile e$t p.275.c.2 <P>Soles tres quando-nam & vbinam vi$i fue- rint. p.276.c.1 <P>Solis altitudo nunc minor e$t quam olim vn- quam fuerit. p.414.c.2 <P>Solis & Lunæ & terræ magnitudinis compa- ratio. p.414.c.2 <P>Sol duplicatus cur circulis de quo etiam in- frà tractat $ub $igno $olis. p.276.c.2 <P>Solis ortus & occa$us mirabiles. p.240.c.1 <P>Solani $omniferi mira vis. p.58.c.2 <P>Solea oculata quid $it. p.131.c.1 <P>Solenes tenui te$tâ, quibus ve$ci $olebat Cardanus. p.124.c.2 <P>Somnus fit ex quiete $pirituum. pag. 709. col.1 <P>Somnus & vigilia fit, quando nam pro$int noceantue. p.164.c.2 <P>Somnum vt po$$it induci iis qui facile non dormiunt quid agendum $it. p.172.c.1 <P>Somnum prouocantia. p.639.c.1 <P>Somnium Authoris mirum. p.304.c.1 <P>Somnium quomodo longius temporis quam $it o$tendat. p.651.c.2 <P>Somniorum veritas vnde peti po$$it. p.166. col.2 <P>Somnia quæ læta tri$tia ac turbulenta faciant p.639.c.2 <P>Somnia quæ augeant vel minuant. pag.650. col.2 <PB> <CB><P>Somniorum, tria $unt genera. Primum ge- nus petitur à cibo, $ecundum ab humore, tertium à cau$a $uperiori. Ad primum ge- nus re$pondet temperantia cibi & potus, ad $ecundum purgatio, ad tertium $anctitas vitæ, veritati$que amor. p.167.c.1 <P>Somniorum verorum cau$æ. p.640.c.1 <P>Somnia vera quomodo fiant. p.166.c.1 <P>Somnia vera quomodo impetranda. p.305. col.1 <P>Qui $urgunt in $omno quomodo cohibean- tur. p.639.c.2 <P>Sonus per omnia tran$it elementa & quam ob cau$am. p.300.c.2 <P>Sonus in aëre perpetuus auditur quam ob cau$am. p.300.c.1 <P>Soni auditi ab ip$o authore mirabilis hi$to- ria. p.299.c.1 <P>Soni ac voces quæ $unt præter naturam. p. 299.c.1 <P>Sonorum differentia. p.53.c.2 <P>Soni quorum cau$a ob$cura e$t, & nos omni- no latet, a$$ignantur. p.301.c.2 <P>Sonitus aurium qui $ponte fit an aliquid por- tendat. p.574.c.1 <P>Soræ quomodo ab vncinis tutæ fiant. p.623. col.1 <P>Sortes in quibus & a quo. p.670.c.1 <P>Sortes quomodo in plorandæ. p.305.c.1 <P>Spartum quantum à Geni$ta differat & Mat- thiclo. p.695.c.1 <P>Species Hyacintorum. p.461.c.2 <P>Species omnium eorum in cælo videntur & $æpi$$imè apparent. p.273.c.1 <P>Spectrum primum eorum a$$ignet author euenit Cenetho $ecundo Scotorum Regi cum Picti patrem Alpinum captum occi- di$$ent & ip$um Regem timore percul$is cum per$uadere non po$$it $ubditis vltio- nem principes Regionum conuocatos be- nignè excepit; & ho$pitio & conuiuio lau- tè & oppipare dignatus e$t, $ed media nocte homines per$onatos ad $ingula cu- bicula mi$it, qui diuina Oracula de vltione Regis ferrent quod $tratagema in cau$a fuit cur Scoti non $emel $ed bis terue Pi- ctos vicerint & ad extremum deleuerint p.302.c.1 <P>Spectrum $ecundum, quo $carabei vel te$tu- dines, aut cancri cæmiteriis $parguntur cum exiguis candelis, alij $ubtilius mor- tuorum capitibus candelas intra condunt, horrendam faciem præbent, $ed $i locu$ta- rum dor$is candelæ exiguæ annectantur terrorem aliquem pariunt, nam ignis vide- tur $altare. p.302.c.1 <P>Spectrum tertium, quo ip$i etiam Chirugi falluntur, exi$timantque membrum haud dubie vulneratum quando manus medica- mento inficitur. p.302.c.1 <P>Spectrum quartum quo omnia quæ in domo $unt moueri videntur, vt terræmotus $ed $olus vi$us in illo fallitur p.302.c.1 <P>Spectrum quintum, quod ip$i authori conti- git & Sociis, & quam ob cau$am. p.302. col.2 <P>Spectra in nubibus quomodo fiant. pag.302. col.2 <P>Spectra quod modis fiant. p.301.c.2 <P>Spectrum propriæ imaginis. p.163.c.2 <CB><P>Spectrum artificio$um. p.301.c.2 <P>Species tertæ à $ub$tantia de$umitur. p.403. col.2 <P>Specula ex argento optima. p.459.c.2 <P>Speculorum compo$itio. p.215.c.1 <P>Specula quæ iuniores homines o$tendunt. p.252.c.2 <P>Specula exqui$iti$$ima $unt metallica. p.31.c.2 <P>Specula v$us multiplicis & diuer$imodè. p. 254.c.2 <P>Specus vires. p.402.c.1 <P>Specus intrantibus præ$idia aduer$us aërem p.402.c.2 <P>Specuum cognitio. p.402.c.2 <P>Specus mirabilis in Nicargua. p.16.c.2 <P>Specus e$t locus ex quo de$picitur. p.19.c.2 <P>Specus cau$æ. p.402.c.1 <P>Specus $ub terra. p.408.c.1 <P>Sphæræ & ip$ius partium proprietates. p.597. col.2 <P>Sphæræ proportio ad aliorum corporum ca- pacitatem. p.634.c.1 <P>Sphæra $olida cæle$tis. p.221.c.2 <P>Sphæra quomodo ex planis fiat. p.634.c.1 <P>Tria maxime habet humana $phæra. p.176. col.2 <P>Sphæræ quomodo in plano de$cribi po$$int. p.643.c.1 <P>Sphæra $olida Geographica. p.221.c.1 <P>Sphæroidis duo priuilegia. p.597.c.2 <P>Spinæ quibus datæ $int. p.132.c.2 <P>Springual. p.537.c.2 <P>Spiralis lineæ priuilegia. p.596.c.2 <P>Spongia $eu fungus cynorhodi. p.63.c.1 <P>Spurij cur malorum morum tres cau$æ. p. 555.c.1 <P>Spurios procreandi qui $int ingenuis mori- bus, modus. p.555.c.1 <P>Squatina. p.129.c.1 <P>Squillæ & quomodo pugnando mirabiliter concipiant. p.127.c.1 <P>Stannum natiuum. p.457.c.2 <P>Stannum artificio$um. p.457.c.2 <P>Statera quomodo perfecta e$$e po$$it experi- mentum egregium. p.371.c.1 <P>Stateræ ratio eiu$que figura. p.370.c.2 <P>Statua quæ $olem $emper re$picit. pag.221. col.1 <P>Statuæ quæ regem occidit hi$toria mirabilis narratur. p.220.c.1 <P>Statuæ ligneæ miræ. p.252.c.2 <P>Stellæ pi$cis de$criptio. p.115.c.2 <P>Stellæ longè minores & altiores quam $int videntur. p.412.c.2 <P>Stellarum marinarum vis concoquendi in- credibilis. p.115.c.2 <P>Stellæ quo tempore per totum diem apparue- rint. p.275.c.1 <P>Stellaris lapis, e$t qui aureis guttis, qua$i $tellis $it in$ignis inanes timores ab infan- tibus pellit. p.52.c.1 <P>Sterilitatis cau$a. p.525.c.1 <P>Remedium ad curandam $tranguriam. p.640. col.2 <P>Strepitus qui $æpi$$imè in littoribus & $ub aqua audiri $olent. p.300 c.1 <P>Strigarum $eu Lamiarum ludibria vnde. p. 653.c.1 <P>Striges $eu lamiæ & fa$cinationes. pag.289. col.1 <PB> <CB><P>Struthio-camelus. p.542.c.1 <P>Struthio-camelus, eius Ethimologia, figura natura & proprietates. p.541.c.2 <P>Sturiones quo ve$cantur, vbinam oriantur, quonam a$cendant & vbi $int frequentes. p.136.c.2 <P>Sturionum diuer$æ $unt $pecies, & mira eo- rum de$criptio, &c. p.136.c.2 <P>Ratio $tudiorum. p.633.c.2 <P>Subtilitas in omnibus vtilis $ed in paruisne- ce$$aria. p.558.c.1 <P>Sub$tilitatis in $ub$tantia quænam $int ge- nera. p.383.c.1 <P>Subtilitates ab arte, natura, & igne, quibus differant. p.383.c.1 <P>Subtilitatis in autoribus genera $eptem. p. 608.c.1 <P>Subtilitas, calor atque motus $unt cau$æ vi- ci$$im. p.417.c.2 <P>Subtilitas in quibus $it. pagin. 357. col.2 <P>Subtilitatis definitio <I>e$t ratio quædam quâ $en$ibilia à $en$ibus, intelligibilia ab in- tellectu difficilè comprehenduntur.</I> p.357. col.1 <P>Succinum quomodo generetur & colligatur. p.44.c.2 <P>Succinum eiu$que proprietates. pagin. 51. col.2 <P>Tres modi $uccos excipiendi præcipui enu- merantur. p.204.c.2 <P>Sanguinei $udoris cau$a. p.560.c.1 <P>Sulphur & illius v$us. p.444.c.2 <P>Sulphur purum natiuum in Quahumetallan. p.17.c.1 <P>Superiorum Erraticarum motus. pagin. 29. col.2 <P>Suppo$ita plurima pro motibus orbium & circulorum. p.178.c.2 <P>Super$titio$um e$t, cum $pleni $cirrho$o lin- tea in crucem imponuntur, & linteis $ecu- ris, quæ ligneo malleo percutitur, $cirrhu$- que $oluitur. p.172.c.1 <P>Sus miræ magnitudinis. p.93.c.2 <P>Sus indicus. p.541.c.1 <P>Suum hi$toria, grando e$t morbus eorum, quæ $i modica $it carnes efficit dulciores, $igna quibus cogno$cuntur hoc morbo la- borare tria $unt. p.97.c.1.& c.2 <P>Sues cum vmbilico $uperrenes, alij cum vn- guibus longi$$imis. p.101.c.2 <P>Suum indicorum de$criptio, corum $imilitu- do quoad formam vocem & aliquos agen- di modos cum no$tris atque eorum diffe- rentia. d.541.c.1 <P>Sues $olipedes vbi. p.82.c.2 <P>Sydera omnia cur in oriente & occidente maiora videantur. p.413.c.1 <P>Sydera eodem modo $unt calidi$$ima, quo $unt $plendi$$ima, Venus, Iupiter, & Lu- na abundantiâ caloris, vt etiam luminis Canicula abundantia, & magnitudine.p. 687.c.1 <P>Sydera omnia calida e$$e demon$tratur. p. 374.c.2 <P>Sydera an $int $olida. p.419.c.1 <P>Sympathia & antipathia quid $int. pag.638. col.2 <P>Sympathiæ $pecies prima. p.2.c.2 <CB><C>T.</C> <P>Tabulæ ne vrantur à va$is in quibus ignis defertur. p.252.c.2 <P>Tactus quadruplex. p.571.c.1 <P>Talpa. p.521.c.2 <P>Talpa cur cæcus, breui$$ima crura, vngues, acuti$$imos, caudamque breuem habeat. p.545.c.1 <P>Talpas vt tollas mirabilis methodus. pag.96. col.1 <P>Talpa. p.545.c.1 <P>Tamarindi. p.490.c.1 <P>Tartari vtuntur Equis ca$tratis quòd famis, $itis ac laborum $int paratiores. pag. 14. col.1 <P>Tartari. p.13.c.2 <P>Taurus vt ma$culum generet. pagin. 102. col.1 <P>Taurorum mors $pontina quid o$tenderit. p. 280.c.2 <P>Tauri Calydoniæ $yluæ. p.92.c.2 <P>Tauri Pæonij. p.533.c.2 <P>Tellinæ rotundæ $unt, leui candidoque te- gmine in ambitum denticulis pectinatim di$po$itis. p.125.c.1 <P>Telum pendens nullis vinculis. pagin. 221. col.1 <P>Teli conficiendi ratio quod $emper configi- tur. p.393.c.1 <P>Tempus quid. p.157.c.1 <P>Tempus quid $it & quinque illius pulcherri- ma quæ$ita. p.651.c.2 <P>Temporum $ucce$$iones quomodo pingan- tur. p.610.c.2 <P>Tempe$tatum differentiæ & qui magis ti- midi $unt, periculumque afferant naui- bus naufragij. p.667.c.2 <P>Tenebræ $ex men$ium & dies in quibu$dam regionibus. p.552.c.2 <P>Tenuia an cra$$a magis cedant. pagin. 385. col.1 <P>Tenuitas auri in foliis. p.454.c.2 <P>Tenuitatis ratio in arboribus. pagin. 482. col.1 <P>Teredines quid $int, & qualitates earum. p. 87.c.2 <P>Terra an $ene$cat. p.9.c.1 <P>Terræ pinguis digno$cendæ ratio. pagin. 8. col.2 <P>Terræ ad aquam in $itu comparatio. pag. 8. col.2 <P>Terræ $terilis indicia. p.9.c.2 <P>Terræ miracula. p.16.c.2 <P>Terræ-motus differentiæ ab effectu. p.16. col.2 <P>Terræ motus maximus temporibus Valen- tiniani Valenti$que imperatorum. pag. 16. col.2 <P>Cau$æ varietatis calorum terræ. pag.403. col.1 <P>Terræ colores. p.403.c.1 <P>Terra optima quæ. p.403.c.2 <P>Cur terra optima imbre con$per$a benè olet. p.403.c.2 <P>Terræ $pecies ab v$u. p.404.c.1 <P>Quomodo terræ aquis $uperemineant & hac de re $eptem opiniones recen$entur. p.404.c.1 <PB> <CB><P>Terræ quæ $int propria. p.403.c.1 <P>Terræ totius ambitus. p.403.c.1 <P>Terræmotuum differentiæ. p.400.c.2 <P>Terra bene olens. p.435.c.1 <P>Terra britannica. p.435.c.1 <P>Terra Armenia. p.436.c.2 <P>Terræ motus miracula. p.400.c.2 <P>Terræmotus cau$æ. p.400.c.2 <P>Terra nulla cur per$picua. p.454.c.1 <P>Quid $it $ub terra. p.402.c.2 <P>Terra ve$pertinâ horâ dum viget $ol irriga- tâ are$cunt omnes plantæ & cur. p.689. col.2 <P>Terræ motus adeò frequentes aliquibus in locis quid $ignificent. p.278.c.2 <P>Terræ motus $igna. p.401.c.2 <P>Terra ardens vt candela. p.8.c.1 <P>Terra quæ $ine aqua fertilis e$t. p.8.c.1 <P>Terrarum genera. p.403.c.1 <P>Terra male olens. p.435.c.1 <P>Terræ rotunditas à Philo$opho comprobatur, & à Ptolomæo declarata e$t. pagin. 683. col.2 <P>Terra cum aqua quomodo $e habeat. pag.7. col.2 <P>Te$ta ardens. p.15.c.1 <P>Te$ta intecta vnica trium $unt generum & qualia. p.122.c.2 <P>Te$titudo. p.519.c.1 <P>Quæ vna te$ta tegnntur $ex differentiis con- tineri demon$tratur, & quibus. pag.124. col.1 <P>Te$tudines vnguem in cauda habentes, eo- rumque proprietates. p.89.c.1 <P>Te$tudinum de$criptio. p.137.c.1 <P>Te$tis dexter Pardi, maxime efficiax e$t ad prouocandos multerum men$es. p.640.c.2 <P>Theatra bina cum $cena complentia amphi- theatrum. p.620.c.1 <P>Theonis laus. p.634.c.1 <P>Thermæ an arte po$$int confici. p.632.c.2 <P>The$auri. p.340.c.2 <P>The$aurorum inuentio. p.310.c.2 <P>The$aurus in templo Beati Diony$ij Lute- tiâ non procul ab vrbe. p.341.c.1 <P>Quæ in The$auris $eruanda. p.340.c.2 <P>Thoracum mirabilium $tructura. p.619.c.1 <P>Thoraces $ericei vt diuti$$imè durent quid $it faciendum. p.255.c.1 <P>Thus. p.486.c.1 <P>Thus Æthiopicum nobili$$imum. pag. 486. col.2 <P>Tiburo. p.554.c.2 <P>Tigna an $olida. p.254.c.2 <P>Tigna ne vitentur. p.254.c.2 <P>Timoris, iræ, tri$titiæ, lætitiæ, $pei, odij, ve- recundiæ, Cæterorumque animi motuum effectus. p.585.c.2 <P>Timentes cur impalle$cant, Hectici cur ex timore & tri$titia. p.42.c.2 <P>Tincarum duo mira. p.142.c.1 <P>Quatuor in tinctura ob$eruanda proprietas $cilicet materiæ, mixtio, Coctio, Mora & tempus. p.267.c.1 <P>Tineæ oriuntur & con$eruantur $ub niue. p. 89.col.1 <P>Tineæ & alopeciæ. p.169.c.1 <P>Tineæ apti$$imæ in maculis detergendis & quate. p.121.c.1 <P>Tofus quomodo generetur. p.680.c.1 <CB><P>Tonitru diuturnum quid $ignificet. pag.300. col.1 <P>Tonitru vnde fiat. p.666.c.2 <P>Topazij vis. p.467.c.1 <P>Topazius inter gemmas molli$$imus, pò$t Chry$tallus. p.52.c.1 <P>Topozius qui e$t vere Chry$olittius. p.466. col.2 <P>Torpedo $olo tactu omnia congelat latitat in arena, mortuæ $imilis vt pi$ces prætereun- tes decipiat. p.118.c.2 <P>Torpori $anando quid plurimum conferat. p.170.c.2 <P>Trabes mutuo $e $u$tinentes. p.629.c.1 <P>Trachurus lineam habet obliquam à capite ad caudam vtrinque exten$am, o$$iculis adeo horridam vt $erra videatur. p.138.c.1 <P>Trahere in pellem quid ip$i artifices appel- lent. p.207.c.2 <P>Trahendi impellendique maxima paruis vi- ribus ratio. p.621.c.1 <P>Tremuli motus effectus. p.401.c.1 <P>Trianguli $ignificata. p.287.c.2 <P>Trifolium cur cri$petur $ub procellarum ad- uentu. p.605.c.1 <P>Trigla & eius vis, dictus e$t hic pi$cis trigla quod ter in anno pariat. p.118.c.2 <P>Trinitatis flos de$cribitur. p.55.c.2 <P>Triorchis herbæ & accipitris mirus con$en- $us. p.64.c.2 <P>Trithemij $tulta inuentio. p.234.c.2 <P>Triticum an vile$cet. p.317.c.1 <P>Triton. p.537.c.2 <P>Quomodo triticum in horreis corrumpatur. p.683.c.1 <P>Truncus & $tipes quid $int. p.694.c.1 <P>Trigonorum priuilegium. p.597.c.1 <P>Triticum in $cotia non prouenit. pag. 694. col.1 <P>Tuba nauium quomodo $it fabricanda vt naues aquâ periclitantes euacuare po$$int, eius figura o$tenditur. p.361.c.2 <P>Tubæ haurientes aquas. p.362.c.1 <P>Tubarum $onus perpetuus. p.219.c.2 <P>Tubera vnde generentur. p.696.c.1 <P>Tumbez Regio & illius de$criptio. pag. 12. col.1 <P>Turbinum de$criptio, illorumque diui$io in tria genera. p.122.c.2 <P>Turbinata, tanto $unt turbinibus obtu$iora, quanto cochleæ, eorum de$criptio. p.123. col.1 <P>Turbinata cur operculo indiguerint. p.129. col.1 <P>Tur$ionis forma, Diepæ in Neu$tria, multi $unt vnus in $ancto Valerio captus fuit qui mille libras $uperabat, de$criptio illius & proprietates eius. p.121.c.1 <P>Trutta Pi$cis cui $it $imilis, vbinam na$catur, eius cauda breuis, lata non diui$a, $almo- nis verò longa gracilis, bifida. p.135.c.1 <P>Tympani mirum. p.303.c.1 <P>Typhle quæ à nullo attingitur pi$ce. p.77.c.1 <P>Typographicæ artis laus. p.258.c.21 <C>V.</C> <P>Vaccæ mira fæcunditas. p.77.c.1 <P>Vaccæ immen$æ magnitudinis. p.82.c.1 <P>Vaccæ iuxta Darineem, aurium maxima lon- gitudine & cum promu$cide inueniuntur. p.101.c.1 <PB> <CB><P>Vacuum non e$$e certi$$imis demon$tratur argumentis. p.359.c.1 <P>Valetudo ex quibus cau$is certi$$imè po$$it coniectari. p.288.c.1 <P>Varia mira de hominum natura. p.164.c.1 <P>Varia ignium vis ex applicatione. p.387.c.2 <P>Varia humanæ naturæ miracula. p.165.c.1 <P>Varietas mira achatis. p.465.c.2 <P>Variæ actiones plurium hominum mirabiles & memoratu dignæ. p.240.c.2 <P>Vas cum folliculis $empet mobilibus. p.343. col.2 <P>Va$a quæ vinum remittunt. p.65.c.1 <P>Va$orum de$tillariorum genera. p.613.c.2 <P>Quatuor cau$æ quibus fit, vt vas cinere ple- num tantumdem aquæ excipiat quantum vacuum po$$et continere. p.440.c.1 <P>Va$a ne frangantur igni expo$ita. p.245.c.1 <P>Va$a vento a. p.245.c.1 <P>Va$orum di$tillatoriorum nomina & figura. p.615.c.2 <P>Va$is vinariis $arciendis quid faciendum $it. p.253.c.2 <P>Va$a pro metallis liquandis. p.615.c.1 <P>Va$a coquinaria quænam in alia $int præ$tan- ti$$ima. p.215.c.1 <P>Va$a vitrea quæ vix franguntur. p.245 c.2 <P>Va<*> æqualia quomodo fiant. p.251.c.1 <P>Va$a figulina optima. p.435.c.2 <P>Vates & Sybi æ. p.607.c.1 <P>Vaticiniorum exempla ex extis egregia. p. 649.c.1 <P>Vates admirabiles. p.644.c.2 <P>Quæ vati $int ob$eruanda. p.272.c.1 <P>Vela magnatutiora paruis à fractura. p.623. col.1 <P>Ratio generalis augendi & minueudi veloci- tatem motuum. p.186.c.1 <P>Venatio cum bobus. p.94.c.1 <P>Venena e$$e quæ actu $olo occidunt demon- $tratur. p.397.c.2 <P>Veneno$æ plantæ quæ $int. p.483.c.2 <P>Venenorum ratio triplex. p.397.c.1 <P>Venenum quod $tatim occidit. p.397.c.1 <P>Venena quæ ad tempus occidunt. p.397.c.1 <P>Venefico an vis ad$it. p.649.c.1 <P>Veneficium maximum. p.293.c.2 <P>Veneficiorum genera & $pecies. p.643.c.2 <P>Ventres in Bi$ulcis quatuor. p.103.c.1 <P>Ventorum originem difficillimum e$t $entire & quare. p.6.c.2 <P>Ventorum $igna. p.307.c.1 <P>Venti $ereni tres $unt <I>Boreas, Circius</I> & <I>Co- rus.</I> p.6.c.1 <P>Venti humidi tres, <I>Lybs, Cæcias</I> & <I>Sub$olanus.</I> p.6.c.2 <P>Venti $icci <I>Corus</I> & <I>Curus</I> ei in fine oppo$i- tus. p.6.c.2 <P>Venti nebulo$i <I>Boreas</I> & Aquilo. p.6.c.2 <P>Venti frigidi$$imi & grandino$i <I>Boreas, Cir- cius</I> & <I>Corw.</I> p.6.c.2 <P>Venti æ$tuo$i <I>Au$ter, Eurus, Phænicius</I> p.6.c.2 <P>Venti calidi. p.6.c.2 <P>Ventorum vires. p.605.c.1 <P>Ventorum vis maxima & vnde. p.25.c.2 <P>Ventorum dignotio vnde p.391.c.1 <P>Ventorum $ignificata. p.276.c.1 <P>Ventorum cau$æ & ratio. p.5.c.2 <P>Venti futuri $ignum. p.412.c.2 <P>Venus plumbum album generat. p.309.c.1 <CB><P>Veneris & Mercurij propria. p.29.c.2 <P>Quomodo imaginando venus excitetur. p.572 col.1 <P>Veneris damna. p.557.c.2 <P>Veneris perfecta voluptas tria de$iderat. p. 571.c.2 <P>Venerem quæ multum excitent. p.173.c.2 <P>Vergiliarum herbarum mirum plin. lib. 18. cap.27.p.434.c.2 <P>Veritatis cultoribus & doctis $crip$it Car- danus. p.688.c.1 <P>Vermes in cerui capite. p.102.c.2 <P>Vermes $tagnorum ac maris $unt inte$tinis $imiles, $ola arenâ tamen ve$cuntur. p.124 col.2 <P>Vermis pedes habens quadraginta quatuor & cur diui$us moueatur & quomodo. p.80. col.1 <P>Vermes è pilis equinis. p.88.c.2 <P>Quidam ob vermes Germanicâ linguâ loque- batur cum nunquam eam didici$$et. p.164. col.1 <P>Vermes & Plantas quomodo naturâ generet. p.691.c.1 <P>Vermis cedri oritur in fabæ longitudine, ca- pite formicæ, $ed depre$$o, corpore rotun- do duobus in anteriore parte circulis, ter- nis vtrimque $ed iuxta caput pedibus. p. 85.col.2 <P>Veronæ laus. p.339.c.1 <P>Verruces tollendi modus omnium $uperti- tio$i$$imus. p.173.c.1 <P>Vernicum caudæ immen$i ponderis. p.522. col.2 <P>Ve$pa$iani Imperatoris dictum. Aurum ex vrinæ vectigalibus collectum vrinam olet. p.675.c.1 <P>Ve$pertillio. p.520. & 521.c.1. & 2 <P>Ve$pertilliones vbi non $int. p.92.c.1 <P>Ve$tes $i di$$uantur quid præ$tandum. p.254. col.2 <P>Ve$tigia cutis quomodo tollantur. p.564.c.2 <P>Ve$pæ & modus capiendi eas. p.87.c.1 <P>Viarum quatuor naturalia impedimenta, pri- mum torrentes, $ecundum montes, tertium paludes, quartum denique $olitudines de- $erti$$imæ. p.229.c.2 <P>Victima $ine corde quid apud Antiquos $i- gnificare $oleret. p.297.c.1 <P>Victoriæ præ$agia. p.284.c.1 <P>Vina Italica præ$tantiora antiquo tempore. p.71.c.1 <P>Vino quatuor principaliter contingunt. p.71. col.1 <P>Vinum quadrifariàm fit. p.68.c.2 <P>Vinum cur igne in acetum tran$eat. p.68.c.2 <P>Vinaria va$a quomodo $eruentur. p.243.c.2 <P>Vinum corruptum quomodo emendetur. p. 438.c.2 <P>Vinum adulteratum quomodo digno$catur mel & oleum adulterata quomodo depre- hendantur. p.439.c.1 <P>Vinum quomodo reddatur odoratum. p.439. col.1 <P>Vinorum Hippocraticorum $eu artificio$o- rum natura de$cribitur. p.203.c.1 <P>Quo pacto vinum mi$cendum. p.438.c.1 <P>Vinum & acetum. p.68.c.1 <P>Vina è cera$is dulcibus & acidis quomodo fieri po$$int. p.265.c.2 <PB> <CB><P>Vini con$iderationes non inutiles. p.68.c.2 <P>Vinum an duraturum $it. p.70.c.1 <P>Vinum Græcum quomodo fiat. p.70.c.2 <P>Vinorum diuer$a genera. p.69.c.1 <P>Vinorum variæ mutationes. p.69.c.2 <P>Vina $terilitatem & abortum facientia. p.68. col.1 <P>Vinum a$perum vt mite$cat. p.70.c.1 <P>Violentia ab$que $eparatione octo modi. p.37. col.2 <P>Viperæ pi$ces & plantæ quamuis tactu fri- gidæ videantur non tamen $uo calore na- turali carent. p.690.c.1 <P>Viperæ, lybicæ. p.534.c.1 <P>Vir edens lac copio$um. p.559.c.1 <P>Viri in $ubtilitate præ$tantes. p.607.c.1 <P>Vir a$peram arteriam o$$eam habens per quam bis fuerat à publico $upplicio con$er- uatus $ed tertiò $u$pen$us $tatim periit. p. 281.c.2 <P>Viri à publico $uplicio plurimi quomodo fue- runt $eruati. p.281.c.1 <P>Vir Probus Diuis maxime $imilis. p.661.c.2 <P>Viridarij amœni$$imi de$criptio. p.264.c.1 <P>Virgæ pulcherrimæ. p.537.c.1 <P>Vires quomodo po$$int corroborari & auge- ri $eu conduplicari. p.197.c.1 <P>Vires, odor & $apor rerum quomodo confe- $tim in liquorem transfundantur; & tres modi a$$ignantur. p.195.c.1 <P>Vi$cacia animal $imile lepori $ed collo ob- longo, & carne gu$tui iucunda. p.93.c.2 <P>Vi$ci compo$itio p.484.c.1 <P>Vis admirabilis A$tritis. p.465.c.2 <P>Vi$us fal$a cau$a & $pectra. p.301.c.2 <P>Vi$um fieri in humore aqueo probatur. p. 570.c.2 <P>Vita longæua progenitorum authoris. p.558. col.1 <P>Vita hominis annis centum & viginti. p.562 col.2. <P>Vitæ longæuæ quorumdam animalium par- uorum. p.558.c.1 <P>Vita Deorum qualis. p.661.c.1 <P>Vitam longam quid efficiat & in longi$$i- mum æuum producat. p.169.c.1 <P>Vitarum munera & nomina. p.662.c.2 <P>Vitiligo ex equis in homines tran$it. p.551. col.1 <P>Vitrunij laus. p.608.c.1 <P>Vitri & cornuum di$crimen. p.36.c.1 <P>Vitrum ob tenuitatem $ub$tantiæ, vbi à fri- gore concreuit ductile nullo modo manet. p.36.c.2 <P>Vitrũ in quo genere repon&etilde;dum $it. p.36.c.1 <P>Vitrum vas duplicatum. p.303.c.1 <P>Vitarum delectatio qualis. p.661.c.2 <P>Vitrum in hyeme $ub niuibus po$itum gene- rat aquam. p.208.c.2 <P>Vitrum vt diuidatur quid agendum $it. p.254. col.2 <P>Vitri viridis conficiendi mirabilis ratio. p. 208.c.2 <P>Vitrum variis di$tinctum lineis quomodo fiat. p.209.c.1 <P>Vitri artificia. p.208.c.2 <P>Vitrum cur liquefactum minus luceat. p.35. col.1 <P>Vitrum quibus $it inferius gemmis. p.208.c.2 <P>Vitrum vt facillime molle$cat quid $it agen- <CB>dum. pag.209.col.2 <P>Vitri miraculum. p.209.c.2 <P>Vitulus Biceps quando vi$us fuerit, eius na- tura fusè de$cripta. p.281.c.1 <P>Vitulus Oceanicus longè alius e$t à vitulo Mediterraneo. p.700.c.1 <P>Vituli tria genera $unt. p.700.c.1 <P>Vituli marini mira natura, variæque vires. p.539.c.2 <P>Vituli marini mores. p.143.c.1 <P>Viuella. p.540.c.2 <P>Viuum quomodo à mortuo facilè digno$ca- tur. p.307.c.2 <P>Viuentium facultates tres principales & quatuor $eruientes. p.634.c.2 <P>Viui argenti, & aquæ comparatio, & qua- druplex $imilitudo. p.448.c.1 <P>Viuum argentum tenaci$$imum. p.448.c.2 <P>Vmbilici marini lapidea $unt pror$us duritie, à forma & magnitudine p.126.c.2 <P>Vmbilici in ho mimbus dicti $unt. p.126.c.2 <P>Vmbra nucis cur exitialis. p.488.c.1 <P>Vmbræ cur nigræ videantur. p.420.c.2 <P>Vmbrarum eleganti$$imarum mirabilis ratio. p.264.c.2 <P>Vnde mirabilia hominibus. p.168.c.2 <P>Vnguentum ex cornibus Regium præce- ptum pulchrum. p.243.c.1 <P>Vnguentum quodnam emolliens maxime. p. 173.c.2 <P>Vnguium ve$tigia quid $ignificent vngues & dentes in quanto tempore mutentur. p. 649.c.2 <P>Vngues quomodo rubro colore tingantur & per quid. p.244.c.2 <P>Vnguium maculæ quid $ignificare dicantur apud Chiromantiæ peritos. p.286.c.1 <P>Vngulæ, Chelæ, pili, cornua, ro$tra colorem $equuntur cutis. p.539.c.2 <P>Vniuer$um, & quæ$tiones ferè omnes quæ circa illud fieri po$$unt. p.1.c.1 <P>Vniuer$um & partes quibus componitur, quæ ad vndecim corpora reducuntur. p.1.c.1 <P>Vox $ubmi$$a quomodo facilè po$$it exaudiri. p.301.c.1 <P>Voces mirabiles quæ non ni$i procul au- diuntur quænam $int. p.300.c.1 <P>Voces vt non audiantur. p.53.c.2 <P>Vocum varia ratio. p.300.c.1 <P>Volga flumen viginti o$tiis, quidam dicunt $eptuaginta in mare de$cendit. p.17.c.1 <P>Volodimeriæ agri $œcunditas. p.13.c.1 <P>Voluptas dolorem præ$upponit. p.573.c.1 <P>Voragines & $pecus quid portendant. p.278. col.2 <P>Præceptum ad voluptatem in $en$ilibus. p. 573.c.1 <P>Vormatia vrbs quæ. p.339.c.1 <P>Vortices quomodo fiant. p.23.c.2 <P>Vocis auditæ ac phanta$matis vi$i hi$toria miranda. p.299.c.2 <P>Vrano$copus qua$i cœlum a$piciens oculos $upra caput habet, adeo vorax e$t vt cra- pula di$rumpatur. p.128.c.2 <P>Qui dormiturus tempora linit vpupæ $angui- ne vi$urus e$t in $omnis mirabilia, quod tamen à ratione minimè e$t alienum. p. 172.c.2 <P>Vrbs Lyco$ura ciuitatum omnium prima. p.553.c.1 <PB> <CB><P>Vrbes aream di$cretam habentes $editioni- bus obnoxiæ. p.15.c.2 <P>Vrbes re$que aliæ in$ignes. p.338.c.1 <P>Vrbis Cairi origo. p.553.c.1 <P>Vrbis Venetæ laus. p.553.c.1 <P>Vrbium æternatum quinque conditiones. p.553.c.1 <P>Quatuor Vrbes maximæ orbis. p.553.c.1 <P>Vrbium forma qualis. p.283.c.2 <P>Vrbium nobilitas in quibus con$tet. p.338. col.2 <P>Vrbium muniendarum ratio. p.618.c.2 <P>Vrceus vitreus $olubilis. p.209.c.2 <P>Vrcei qui non $e mergunt. p.252.c.2 <P>Vt conuer$us vrceus liquorem non effundat quid $it agendum. p.254.c.1 <P>Vri. p.533.c.2 <P>Vrina cur procul quam prope $ola inter om- nes liquores $it $plendidior vrina aqua le- uior. Cur & quomodo vrina po$$it ventris inflationi & cur conturbetur. p.632.c.1 <P>Vrinæ quæ non retinentur & cur non reti- neantur. p.169.c.1 <P>Vr$us formicarius. p.537.c.1 <P>Vr$i albi vbi & cur. p.262.c.1 <P>Vrticæ maximæ fusè de$cribuntur earumque natura abundè tractatur. p.130.c.2 <P>Vrticæ & $pongiæ inter plantas & animalia mediæ. p.539.c.1 <P>Vtilitas follium in liquandis metallis. p.387. col.1 <P>Vtilitas librorum de $ubtilitate. pag. 358. col.2 <P>Vtres quantum ponderis, in aqua $u$tineant. p.372.c.2 <P>Vmbilici in equis quomodo e$$e debeant. p.99.c.1 <CB><P>Vuæ in arbore quomodo $eruentur. pag. 73. col.1 <P>Vulgatum axioma. <I>Omni carere culpa debet is, qui in alium dicere paratus $it.</I> pag.675. col.1 <P>Vulnerum per corporis partes aliqua $igna. p.287.c.1 <P>Vultures. p.543.c.2 <P>Vultur auis carniuora, eius plumarum calor maximus, vi$us per$picax. p.543.c.2 <C>X.</C> <P>Xeme quid $it, e$t æquale palmo. p.101. col.2 <P>Xiphius eiu$que natura & de$criptio illius. p.117.c.2 <P>Xutæ auis de$criptio, & proprietates illius, p.105.c.1 <P>Xyloaloës. p.484.c.2 <C>Z.</C> <P>Zeilam In$ula terre$tris quidam paradi- $us. p.669.c.2 <P>Zethlandicarum mores ac vita. p.9.c.2 <P>Zethum quare $eruetur. p.69.c.1 <P>Zethi hibernici natura proprietates, vtilita- tes & locus vbi reperiatur. p.195.c.1 <P>Zibethus. p.534.c.2 <P>Zing ber. p.485.c.2 <P>Zonæ torrdidæ mirabilia. p.665.c.2 <P>Ziphus. p.537.c.2 <P>Zoroa$tes veneficiorum inuentor. pag. 644. col.2 <P>Zulapium odorem & colorem florum refe- rens. p.265.c.2 <C>FINIS.</C>